TRKLER

CLT 7
ORTA A

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER (LNKLENDRLM) TRKLER

YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR

C. AZERBAYCAN HANLIKLARI ...................................................... 10

Azerbaycan'da Mstakil Hanlklar Devrine Umum Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali akmak [s.15-21] ................................................................................................................. 10 Azerbaycan Trkmenleri Tarihi / Yrd. Do. Dr. Ali Sinan Bilgili [s.22-43] ....................... 21 Baku Hanl / Dr. Merziye skenderova [s.44-56].............................................................. 43 Beylerbeylikten Hanla: Gence - Karaba / Dr. Hsamettin Memmedov [s.57-63] ....... 65 revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti le likileri / Saide Hacieva [s.64-72] .. 76 eki Hanl ve Osmanl mparatorluu le likileri / Prof. Dr. Refik Hseynolu badov [s.73-81] ................................................................................................................................ 90 Guba Hanl / Prof. Dr. Tofiq Teyyubolu Mustafazade [s.82-93] ................................. 104 Nahvan Hanl / A. Nuru Alekperolu - A. Faride Aliyoldakz [s.94-100] ................ 123 Tal (Lenkeran) Hanl / rade Memmedova [s.101-112] ............................................... 134 Tebriz Hanl / Aynur Emenova [s.113-122].................................................................... 153 Mak Hanl / Dr. Ruhengiz A. Sultanova [s.123-132] ..................................................... 168 Urmiye Hanl / Dr. Gvher N. Memmedova [s.133-148]................................................ 185

OTUZSEKZNC BLM ............................................................... 210 TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE TEKLT ....................................................................................... 210
Trkiye Seluklular ve Anadolu Beyliklerinde Tekilt / Prof. Dr. Refik Turan [s.151168]...................................................................................................................................... 210 Trkiye Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.169175]...................................................................................................................................... 239 Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma / Aye Dudu Erdem Kuu [s.176-188] .... 249 Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku / Prof. Dr. Osman Turan [s.189-199] ............. 270 Trk Hakimiyet Tecrbesine XV. Yzyldan Bir rnek: Akkoyunlu Hakimiyet Anlay ve Ynetim Yaps / Do. Dr. Seyfettin Erahin [s.200-211] ................................................. 286 5

Akkoyunlular Devlet Tekilat / Kzm Payda [s.212-220]............................................. 308 Trkiye Seluklu Dneminde Toplum ve Ekonomi / Prof. Dr. Tuncer Baykara [s.223257]...................................................................................................................................... 323 Trkiye Selklular Dneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliin Douuna Etkisi / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.258-263] ................................................................................................. 378 Ftvvet Tekiltnn Kkeni, Teekkl ve Trkiye Seluklularndaki Durumu / Ahmet Demir [s.264-271] ............................................................................................................... 387 Trkiye Seluklu Vakflar / Yrd. Do. Dr. Mustafa Demir [s.272-280] ............................ 400 Seluklu Vakfiyeleri ve erdikleri Sosyal Motifler / Prof. Dr. smet Kayaolu [s.281-285] ............................................................................................................................................. 415 Afin'de Eshab-I Kehf Vakflar / Yaar Ba [s.286-300] ................................................. 423 Sosyal Hizmetler Asndan Seluklu Kervansaraylar / Hlya Yiit [s.301-307].......... 448 Trkiye Seluklularnda Din Hayat / Seyfullah Kara [s.308-319] ................................... 460 Anadolu Seluklular Zamannda Evhad Derviler / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.320-327] ............................................................................................................................................. 482 Bektliin Sosyo-Kltrel evresi / Dr. Hseyin zcan [s.328-332] .......................... 495 Ortaa Anadolu Kentleri / Yrd. Do. Dr. Osman Eravar [s.333-343] .......................... 502

B. EKONOM ................................................................................... 519

Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politikalar / Prof. Dr. Salim Koca [s.344-353] .......................................................................................................................... 519 Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku, Mr Topraklar ve Husus Mlkiyet ekilleri / Prof. Dr. Osman Turan [s.354-364] ................................................................................... 535 Anadolu Seluklu Devleti'nin Ticaret Politikas / Yrd. Do. Dr. Sezgin Glay [s.365374]...................................................................................................................................... 551 Seluklu Trkiyesi'nde Ticaret / Yrd. Do. Dr. M. Said Polat [s.375-385] ...................... 567 Seluklu Trkiyesi'nde Para / Yrd. Do. Dr. Ahmet Altnta [s.386-392] ....................... 585 XIV. Yzylda Anadolu'da U Beyliklerinin Siyas ve ktisad Faaliyetleri / Dr. Cafer ifti [s.393-406] .......................................................................................................................... 596 Osmanllardan nce Trklerde Madencilik / Do. Dr. Fahrettin Tzlak [s.407-414] ...... 620 Anadolu Beyliklerinin Sosyo-Ekonomik Tarihine Bir rnek: Saruhan Beylii / Yrd. Do. Dr. Mustafa Korkmaz [s.415-425] ...................................................................................... 632

KIRKINCI BLM........................................................................... 649

6

TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE DNCE VE BLM ...................................................................... 649 A. DNCE .................................................................................. 649
Seluklular ve Beylikler Devrinde Dnce / Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak [s.429-438] 649 Anadolu Seluklularnda Hogr Ortam / Do. Dr. Ahmet Sevgi [s.439-449] ............ 664 Trklerin Sosyal ve Kltrel Hayatnda Tasavvuf ve Tarikatlar / Yrd. Do. Dr. Necmettin Bardak [s.450-461] .......................................................................................................... 681 Anadolu Seluklular Zamannda Tasavvuf Dncesi / Dr. Hasan Basri calan [s.462470]...................................................................................................................................... 700 Hac Bekta Veli'nin Makltna Gre nsan ve Toplum Hayat / Prof. Dr. Mehmet eker [s.471-476] .......................................................................................................................... 713 Bektailik / Kemal nc [s.477-485] ............................................................................. 722 Mevln'da Eylam Boyutuyla nsan / Do. Dr. brahim Emirolu [s.486-499] ............... 732 Ynus Emre / Yrd. Do. Dr. Mustafa Tat [s.500-515] .................................................... 756 Nasreddin Hoca / Dr. Nkhet Tr [s.516-521] .................................................................. 783 Bir Eitimci Olarak Nasreddin Hoca / Prof. Dr. Abdullah zbek [s.522-535] ................ 792 Akkoyunlular Dneminde Tasavvuf / Yrd. Do. Dr. Himmet Konur [s.536-539] ........... 814

B. BLM .......................................................................................... 820

Trkiye Seluklularnda Bilimsel almalar / Prof. Dr. Esin Kaya [s.540-559] ............ 820 Beylikler Dneminde Anadolu'da Ulema-mera Mnasebetleri / Prof. Dr. Mustafa Baktr [s.560-568] .......................................................................................................................... 852 El-Cezer'nin Makine Yapmnda Yararl Bilgiler ve Uygulamalar Adl Eseri / Yrd. Do. Dr. Yavuz Unat [s.569-575] ................................................................................................ 868 Osmanllar Zamanna Ulaan Seluklu Medreseleri ve Mderrisleri / Yrd. Do. Dr. Zeki Ateken [s.576-584] ........................................................................................................... 879 Sadru'd-Dn Konev Ktphanesi ve Kitaplar / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.585-] ......... 892

KIRKBRNC BLM .................................................................... 899 TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE DL VE EDEBYAT....................................................................................... 899
7

A. DL .............................................................................................. 899
Seluklular ve Beylikler Devrinde Trk Dili / Prof. Dr. Mustafa zkan [s.593-608] ...... 899 Anadolu Beylikleri Dneminde Trk Dili / Yrd. Do. Dr. Ali Akar [s.609-616] ............... 925 XIII-XVI. Asr Dil Yadigrlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri / Prof. Dr. Kemal Yavuz [s.617-635] 938

B. EDEBYAT .................................................................................. 973

Seluklular ve Beylikler Devrinde Edebiyat / Prof. Dr. Mustafa zkan [s.636-670] ...... 973 Ynus'un Dvan / Yrd. Do. Dr. Mustafa Tat [s.671-681] ........................................... 1030 Anadolu'da Farsa iir Syleyen Trk airleri (X-XVI. Yzyllar) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kartal [s.682-695] ............................................................................................................. 1049 Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenlerinin Edeb Faaliyetleri / Do. Dr. Muhsin Macit [s.696-701] ........................................................................................................................ 1073

KIRKKNC BLM ..................................................................... 1083 TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE KLTR VE SANAT..................................................................................... 1083
Anadolu Seluklular ve Beylikler Devri Kltr Sanat / Prof. Dr. Oktay Aslanapa [s.705723].................................................................................................................................... 1083

A. KLTR VE SANAT HAYATI .................................................. 1109

Seluklu Dnemi Kltr Ortamndan Bir Kesit: XII. Yzyl / Prof. Dr. Aynur Durukan [s.724-742] ........................................................................................................................ 1109 Trklerin Akdeniz Kltrel Blgesine Entegrasyonu / Prof. Dr. Xnia Celnarova [s.743747].................................................................................................................................... 1138 Anadolu'da Seluklu Dnemi Sanat Ortam / Yrd. Do. Dr. Kenan Bilici [s.748-754] . 1146 Seluk Kervansaraylar / Prof. Dr. Osman Turan [s.755-765] ....................................... 1155 Tasvirlere Gre Anadolu Seluklularnda Giyim ve Kuam / Prof. Dr. zden Ssl [s.766-784] ........................................................................................................................ 1172 Geleneksel Trk Taklar / Prof. Tevhide zba [s.785-799]........................................ 1184 Byk Bir Kltr ve Sanat Merkezi Ahlat / Prof. Dr. Halk Karamaral [s.800-806] .. 1202

B. TRKYE SELUKLULARI SANATI ....................................... 1211

8

Anadolu Seluklu Sanat / Prof. Dr. Gnl ney [s.807-819] ....................................... 1211 Trkiye Seluklular Mimarl / Prof. Dr. Ara Altun [s.820-827]................................... 1229 Anadolu Seluklu Mimarisinde Sreklilik ve Deiim / Prof. Dr. mr Bakrer [s.828835].................................................................................................................................... 1239 Trk Mimarisinde Klliye / Prof. Dr. Gnl Cantay [s.836-853].................................... 1251 Seluklu Kervansaraylar / Yrd. Do. Dr. smail Ayta [s.854-864] .............................. 1277 XIII. Yzyl Anadolu Seluklu Cami Mimarisinde Geliim ve Beylikler Dnemine Etkileri / Yrd. Do. Dr. Rabia zakn [s.865-871] ........................................................................ 1289 Anadolu Trk Mimarisinda emeler / Do. Dr. Mustafa Denkta [s.872-877] ........... 1299 Trk Sanatnda Kale Mimarisi / Yrd. Do. Dr. Ali Boran [s.878-892] ............................ 1307 Ortaa Anadolu Trk Mimarisinde Ssleme / Dr. Yldray zbek [s.893-910]........... 1328 Ortaa Anadolu Trk Ahap Sanatnda Kndekr Teknii / Yrd. Do. Dr. Rstem Bozer [s.911-917] ............................................................................................................. 1351 Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Sikkelerinde Grlen Geme Motifler / Gndegl Parlar [s.918-922] ........................................................................................... 1359 Anadolu Seluklu Dnemi Hal ve Dz Dokuma Yayglar / Prof. Dr. Bekir Deniz [s.923932].................................................................................................................................... 1366 Anadolu Seluklu Cild Sanat / Yrd. Do. Dr. Ahmet Saim Artan [s.933-943] ............ 1382

C. AZERBAYCAN HANLIKLARI Azerbaycan'da Mstakil Hanlklar Devrine Umum Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali akmak [s.15-21]
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye I. Hanlklarn Ortaya k On sekizinci yzyln ortalarna doru Azerbaycanda yerli beylerin nderliinde mstakil hanlklar kuruldu. Bu oluum, bir takm sosyal, iktisadi ve siyasi etkenlerin sonunda gerekleti. Tarihi sre iinde Azerbaycanda birok kavim hakimiyet kurmutur. Daha M.. VII. yzyldan itibaren baz Trk kavimleri tarafndan (Sakalar, Bulgarlar, Hazarlar, Aaeriler, Sabirler) kefedilen Azerbaycan, ilerleyen yzyllarda pek ok Trk boyunun adeta urak yeri ve yine bu boylardan bir ounun ebedi yurdu haline gelmitir. Mstakil hanlklar dneminin balangcna kadar devam eden bu tarihi sre sonunda Azerbaycan, tam anlamyla bir Trk lkesi olmutur. Ancak bu lke ou zaman evresindeki gl devletlerin mdahalesine maruz kalyor ve onlarn hakimiyeti altna giriyordu. Hakim devlet, Azerbaycan vilayetlerini kendi emrindeki grevlilerle idare etmek istiyor, fakat bunda pek baarl olamyordu. nk yerli halk, inanc ve kltr gerei airet reisinin, boy beyinin ya da han olarak kabul ettii nderin dnda kimseye itaat etmek istemiyordu. Azerbaycann son hakimi Safevi Devleti de, Azerbaycan vilayetlerinin idaresini yerli-gl slalelerin iinden kan boy beylerine veya hanlara brakmak zorunda kalmt. Vilayetlerin yksek idari mevkilerine tayin edilen kimselere, mevkileriyle uygun olarak Suyurgal ve Tiyul1 ad verilen topraklar verilirdi. Bu tr toprak sahibi aileler, Safevi Devletine bir miktar vergi vermenin yannda, istendiinde yardmc kuvvet olarak gnderilmek zere bir miktar asker de beslerlerdi.2 Bu tr toprak sahipleri zamanla merkezi devlet otoritesinin zaafndan yararlanarak, iletmesini elde ettikleri arazileri mlk topraklar haline getiriyorlard. Bylece geni arazileri iine alan ayr ayr vilayetlerin iktisadi ve siyasi hkmranl irsi olarak belirli bir slalenin eline geiyor, bu da onlarn zamanla ran hkmetine tabilikten kanmalar ve mstakil devlet halinde tekilatlanmalar iin zemin oluturuyordu.3 Azerbaycanda XVIII. yzyln ortalarna doru mstakil hanlklarn vcuda gelmesinde rol oynayan ok nemli diger bir faktr, blge halknn sahip olduu sosyal yap ve kltrel zellikleridir. Daha ziyade sosyal kimliklerine gre tekilatlanm olan blge halk, btn istilalara ve basklara ramen her eyden nce balarnda bulunan boy beyi, airet reisi veyahut da han diye adlandrdklar mahalli reislerine bal idiler. Tarih boyunca birok devletin hakimiyeti altna giren Azerbaycan lkesinde bu gerek hi deimemitir. Hakim devletler, gnderdikleri idarecileri aracl ile her ne kadar buray kendi merkezlerine balamak istemiler ise de, halk daima kendi hann tanmaya devam etmitir.4 lkede hi sarslmayan bu sosyal yap, nihai olarak siyasi artlarn msait olduu XVIII. yzyln ortalarna doru Azerbaycanda mstakil hanlklarn olumas sonucunu dourmutur.

Mstakil hanlklarn domasna zemin hazrlayan nemli faktrlerden biri de, bu tarihlerde blgenini gl devletlerinin her birinin Azerbaycana mdahale edemeyecek kadar fazla meselelerle urayor olmalardr. ar Petro zamannda ilk defa Hazar sahillerine kadar inmeyi baaran Ruslar, Onun lmnden sonra ran hkmetiyle Ret Mukavelesini imzalayarak (1735) buralardan ekilmilerdi. Azerbaycanda mstakil hanlklarn olumaya balad yllarda Rusya, kuzeyde svelilerle sava haline yeni son vermiken (1740-1743), ksa bir sre sonra da batda Byk Frediche kar yrtlecek olan yeni savalara (1756-1763) girmiti. Ayrca ar Petronun lmnden sonra, i bana gelen yeni Rus hkmetleri tarafndan Onun siyaseti takip edilmeye allm ise de, tahta kan ar ve arielerin iktidar dnemleri ksa srm, bu yzden de lkede bir takm siyasi ekimeler yaanmtr. Byle bir ortamda Rusya, ranla dost olarak kalmay kendi hesabna uygun grdnden, imzalad Ret Mukavelesine imdilik sadk kalmaya devam etmi, Kafkasyaya ve Azerbaycana yeni rahatszlklara neden olacak lde mdahaleye kalkmamtr. Ancak ekonomik ynden sratle gelien Rusyann ham madde ve pazar bakmndan, nemli corafi konuma ve zengin yer alt-yer st kaynaklarna sahip bir lkeye iddetle ihtiyac vard.5 Corafi konumu itibaryla Azerbaycan, Rusyann dou lkeleriyle oluturmay dnd ekonomik ve siyasi ilikiler iin ok uygundu.6 Bu maksatlarla 1722de Hazar sahiline inilmiti. Ancak daha sonra gelien yeni artlar ekilmeyi gerektirdiinden Ruslar buralardan ekilmek zorunda kalmlard. Azerbaycanda mstakil hanlklarn olumasndan sonra, Rus hkmetinin bu hanlklarla ekonomik ve siyasi mnasebetler kurmaya altn gryoruz. Bu mnasebetler sayesinde onlar kendine yaklatrmak suretiyle Ruslar asl yapmay dndkleri ileri yapmaya alyorlard. Ayrca hanlara, randan ve Trkiyeden gelecek tehditlere kar kendilerini koruyaca vaadinde bulunuyordu. Henz hanlklarn kurulu aamasnda olduu bir dnemde Rusyann onlara kar byle bir tutum iinde olmak zorunda bulunmas, hanlklarn oluma zemini bulmas asndan ok nemli bir etkendir. Rusyann ekilmesinden sonra, Azerbaycan zerinde Osmanl-ran mcadeleleri XVIII. yzyln ortalarna kadar devam etmi, ancak randa Nadirin ileri ele almasndan sonra Osmanl Devleti Azerbaycan zerindeki hakimiyetini yitirmi, sz konusu tarihlerden itibaren bu topraklar zerinde stnlk rana gemitir. Yzyln ortalarna doru (1747), Nadir ahn lmyle birlikte randa ilerin karmas ve Azerbaycanda mstakil hanlklarn domasna ramen, hl blgenin en byk gc olma zelliini devam ettiren Osmanl Devleti de buralara fiili mdahalede bulunamamtr. XVIII. yzyln ortalarna doru rann zayflamas ve Rusyann da baka meselelerle urayor olmas zerine Azerbaycanda mstakil hanlklar oluurken, Osmanl Devleti bu oluumlar aynen kabullenerek, hanlar zerinde nfuzunu oluturmaya ve onlar kendi yanna ekmeye ok zen gstermitir. Bir baka ifadeyle hanlklarn olumasnda, blgeye Osmanl Devletinden de fiili bir mdahalenin gelmemesi byk rol oynamtr. Azerbaycanda oluan hanlklar bamszlklarn randan almlardr. Nadir ahn iktidarnn son yllarna doru ran hkmetinin Azerbaycan halk zerinde oluturduu ekonomik ve siyasi basklarn giderek arlamas zerine eitli isyanlar (amah, Derbent ve eki vilayetlerinde halk 1740l yllardan itibaren) balamtr.7

11

Dastann gneyinde ve Azerbaycann kuzeyinde rana kar gerekleen bu isyanlar, Nadir ahn kuvvetlerinin ypranmasna ve kendisinin de ruhi dengesini kaybetmesine sebep oldu. Vilayetlerdeki memurlar i gremiyor, emirlerine itibar olunmuyordu. Bu itaatsizlikten son derece rahatsz olan ah, cezalandrmak zere isyan eden Azerbaycan ve Dastan vilayetleri zerine yryor, ancak askeri giriimlerinden de olumlu sonular alamyor, bu durumda sz konusu vilayetlerde hakimiyeti iyice sarslyordu. Btn bu olumsuz gelimeler sonunda maneviyat iyice sarslan Nadir ah, son gnlerinde akli dengesini de yitirdiinden, uygulatt eitli tehcir olaylaryla zulmn daha da arttrd.8 Ancak artk bu Onun son demleriydi. Nihayet Eyll 1747de ld. randa ekonomik skntlar yznden zaten bozuk olan dengelerin, Nadir ahn lmyle tamamen alt-st olduu bu dnemde, Azerbaycanda olumaya balayan mstakil hanlklar, ran engeline de taklmadan yollarna devam etme imkan bulmulardr.9 Alt yaps XVII. yzyln sonu ve XVIII. yzyln balarnda olumaya balayan mstakil Azerbaycan hanlklar, 1747 ylnda Nadir ahn lm zerine byk lde ran basksndan da kurtulunca birer mstakil hanlk olarak teekkl ettiler. Hanlklarn bamszlklarn ortaya koya bilmelerindeki en nemli sre, phesiz bu tarihlerde rann zorlu bir dnem yayor olmasdr. II. Hanlklarn Siyasi Vaziyetleri XVIII. yzyln ortalarna doru ard arkas kesilmeyen savalar ve Nadir ahn lmnden sonra yaanan taht kavgalar yznden randa merkezi hakimiyet iyice zayflamt.10 Bundan yararlanan mahalli hakimler, mstakil hareket etmeye baladlar. Bu cmleden olarak Azerbaycan vilayetlerinin mahalli hakimleri de, zaten memnun olmadklar ran hakimiyetinden kendilerini kurtarmay baardlar. Bylece btn Azerbaycan lkesinde on drt mstakil hanlk ve genellikle bunlara bal olmak zere kk sultanltlarla meliklikler olutu.11 Siyasi mrleri ve corafi konumlarna bakarak Azerbaycan Hanlklarn ikiye ayrmak mmkndr.12 Aras Nehri dere yatann ikiye bld Azerbaycan corafyasnn gney ksmnda kalan hanlklara Gney Azerbaycan Hanlklar, kuzey ksmndakilere de Kuzey Azerbaycan Hanlklar denmitir. Arasn gneyinde kalan ve Gney Azerbaycan Hanlklar ad altnda yer alan hanlklar unlard: Karada Hanl, Tebriz ve Hoy Hanl, Meraa Hanl, Erdebil Hanl, Urmiye Hanl, Mak Hanl ve Serab Hanl.13 Adlarn belirrttiimiz bu Gney Azerbaycan Hanlklarnn birou, Kuzey Azerbaycan Hanlklarndan farkl olarak bamszlklarn elde ettikten ksa bir sre sonra yeniden ran hkmetine balanmak zorunda kalmlard. Geri bu lkede halen saltanat mcadeleleri srp gidiyordu ama, buna ramen ksa sreli de olsa stnlk kazanarak randa merkezi otoriteyi temsilen ileri ele almay baaran kimse, ksa srede Gney Azerbaycan Hanlklarn rana balamay baaryordu. Oysa, Kaar Slalesinin hakimiyetine kadar merkezi otoriteyi ksa sreli olarak ele geiren bu gler, Kuzey Azerbaycan Hanlklarn rana balamay baaramamlardr. Aslnda bir daha ran hkmetleri Kuzey Azerbaycanda tam hakimiyeti hibir zaman kuramamlardr. XVIII. yzyln 50li yllarnn balarnda Gney Azerbaycan topraklarnda hakimiyet Afganl Azat Hann eline geti.14 Lakin onun hakimiyet sresi uzun olmad. 50li yllarn sonlarnda ise,

12

Muhammed Hasan Han btn Gney Azerbaycan topraklarn ele geirmeyi baard. Bylece tm Gney Azerbaycan Hanlklar ona tabi olmak zorunda kald.15 Muhammed Hasan Han, Kuzey Azerbaycan Hanlklarn da hakimiyeti altna almak amacyla onlarn zerine yrd ise de baarl olamad. Zira Karaba Han Penah Ali Han, onun bu istikametteki isteini reddetti. Muhammed Hasan Han ldrldkten sonra, Gney Azerbaycanda hakimiyeti, Nadir ah Afarn neslinden olan Feth Ali Afar ele geirdi. Onun buradaki hakimiyeti yllarnda randa da Kerim Han Zendin isyan hareketi balamt. Kerim Han, hareketinde baarl olarak ksa srede ran tahtn elde ettikten sonra, Feth Ali Afardan kendisine tabii olmasn istedi. Ondan red cevab almasndan sonra Kerim Han, btn kuvvetiyle Azerbaycan zerine yrd, btn Gney Azerbaycan kendine tabii klmay baard. Onun takriben yirmi yl sren hakimiyeti boyunca kendisine tabii olan Azerbaycann mahalli hanlar, 70li yllarn sonunda Kerim Han ldkten sonra, randa yeniden ba gsteren buhranl dnemden istifade ederek yeniden mstakil hale geldiler. Onlarn bu mstakillii, randa 80li yllarn banda Aa Muhammed ah Kaarn hakimiyeti ele geirmesine kadar devam etti. ah Kaarla birlikte Gney Azerbaycan Hanlklar yeniden rann hakimiyeti altna girmek zorunda kald.16 Kuzey Azerbaycan Hanlklar, Nadir ahn lmn mteakip mstakil olduktan sonra, bir daha ran hakimiyetine girmediler. Kendi aralarnda ska ba veren mcadeleler sonunda zaman zaman birbirlerine boyun eymek zorunda kaldlarsa da, bamszlklarn XIX. yzyln balarnda uradklar Rus istilasna kadar srdrdler. Hanlklardan bazlarnn zaman zaman dierlerine nazaran daha fazla glendii ve lkede tam hakimiyet kurmak istedei grlmtr. Hac elebi Hann ekide, Penah Hann Karabada, daha sonra Feth Ali Hann da Kubada bu amala altklarn grmek mmkndr. Hanlklarn mstakilliklerinden bahsederken zellikle bir noktay gzden uzak tutmamak lazmdr. XVIII. yzyln ortalarndan itibaren bunlarn her biri birer mstakil hanlk olmakla birlikte, blgenin kkl devletlerinin (Osmanl, ran ve Rusya) zerlerindeki tesirleri her zaman etkisini hissettirmitir. Hakimiyeti elinde bulunduran hanlar ise, kendi mntkalarndaki i ve alma gerei duymulardr. XVIII. yzylda Azerbaycan tarihinin en nemli gelimesi niteliindeki mstakil Kuzey Azerbaycan Hanlklarnn siyasi vaziyetlerine biraz daha ayrntl bakma gereinden hareketle, onlar ayr ayr ele alnmtr. III. Hanlklar Devrinde Azerbaycanda Hayat 1. Dari Yap Hanlklar devrinde Azerbaycanda idari yap, daha ziyade derebeylii andryordu.17 dari hakimiyet hakk hann elindeydi. Zabta ileri hann tayin ettii naipler tarafndan yrtlrd. Hanlklarn snrlar iinde asayi ilerine son derece byk nem verilmekteydi. Snrlar dahilinde gvenlik ileri apar diye adlandrlan kolluk kuvvetleri tarafndan salanrd. Gvenliin tam olarak salanabilmesi iin nemli noktalarda kurulan karakollara aparhane deniyordu. Bu grevlerinin yannda aparlar, istihbarat ve posta ilerine de bakarlard. d uygulamalarnda daha etkili olabilmek iin zellikle Osmanl Devleti ya da rann desteini yanlarna

13

Hanlklarn tamamnda adalet ileri kadlar tarafndan yrtlrd. Mlki ve idari iler genellikle eriat hkmlerine ve rf zerine tanzim olunurdu. Hanlklar bnyesinde adalet ileri, eriat zerine kurulan mahkemeler tarafndan yrtlrd. Bu mahkemelerin tatmin edici kararlar verdiklerine bir rnek, Rus istilasndan sonra dahi Gence Hristiyanlarnn kendi istekleriyle ikayetlerini Gence kadlna yapm olmalardr. Kadlarn tayini bizzat hanlar tarafndan yaplrd. Bunlarn hkmleri hanlkta icra ve infaz olunurdu. dam cezas bizzat hann selahiyeti dahilindeydi. Hanlkta hkmet ilerinin yrtld yere Divanhane ad verilirdi. Hanlklarn en yksek idari mercii buras idi. Bilinen divan yeleri; vezir, Mstevfi, Kalebeyi, Divanbeyi, Kad, Hazinedarba, Mirza gibi yksek rtbeli devlet grevlileriydi.18 Bunlarn herbiri divanda kendine mahsus ilerin grlmesi srasnda grlerini belirterek, kararlarn en isabetli ekilde alnmasna yardmc olurlard. Vezir, handan sonra divann ve ayn zamanda hanln en yksek rtbeli resmi grevlisiydi. Dolaysyla en meakkatli ilerin ilk muhatabyd. lkenin kar karya kald tehlikelerin bertaraf edilmesinden, karlalan dier btn mkilatlarn giderilmesinden birinci derecede sorumlu olan vezir, hannn olurunu almak artyla geni yetkilere sahipti.19 Divanbeyi, Divanhanede nemli yeri olan grevlilerden biriydi. Hukuki meselelerin grld oturumlarda hann danman durumundayd. lerini yzyllardan beri uygulanagelen slam hkmlerine gre yrtrd. Kadlar, mahkemelerin banda bulunan ve adalet ilerinin yrtlmesinden dorudan sorumlu olan devlet grevlileriydi. Kadlk kurumu btn slam devletlerinde ok nemli bir kurum olup, grevi sadece mahkemeye intikal eden davalar eri ve rfi hukuka gre sonulandrmakla snrl deildi. Onlar; bulunduklar yerlerin belediye ilerine, mlkiye, asayi, ahlaki gidiat gibi pek ok dini ve dnyevi ilere bakarlard. zellikle Osmanl devlet tekilatnda grdmz bu yetkilerin daha da geni olduunu belirtmek mmkndr.20 slam devlet geleneine gre teekkl ettiini grdmz hanlklarda da kadlk kurumunun benzeri fonksiyonlar icra ettiini rahatlkla syleyebiliriz. Mirzalar, hann ahsi tasarrufunun idaresiyle megul olmakla birlikte, halktan toplanan vergileri ve har ad altnda alnan paralar zel defterlere kaydederlerdi. Han tarafndan ahslara gnderilen tebligatlar mirzalar tarafndan kaleme alnyordu. Yine Mirza denilen grevliler, d lkelerden ve komu hanlardan gelen mektup ve fermanlar hann huzurunda okurlar ve onlara cevaplar hazrlarlard. Zaman zaman komu devletlere yahut hanlklara hann elisi olarak da gnderiliyorlard.21 Hanlk Divanhanesinin nfuzlu ahsiyetlerinden biri de Titul ad verilen topraa sahip askeri kumandand. O, asker ve harp techizat konusunda han karsnda dorudan sorumluluk tayordu.22 Hanlar geici olarak bir yere gittikleri zaman, kendilerine naib sfatyla bu kumandanlar vekalet ediyorlard. Hanlarn yakn ve mutemet adamlarndan olan Koruyucuba (Keikiba), bizzat han ve onun sarayn i ve d tehlikelere kar koruyan kuvvetlerin bandaki ahsa deniyordu. Han hareminin korunmas ii de onlara verilmiti. Eikiba denilen memur da hann haremindeki grevlilerin yksek rtbelilerindendi.23

14

Divanhanelerde bunlarn dnda baka st rtbeli grevlilerin mevcudiyeti muhtemel ise de, tespit edilebilen grevliler imdilik bunlardan ibarettir. Bu st dzey grevleri yerine getiren memurlarn maiyyetinde alan pek ok alt grevliler de vard.24 2. Toprak Mlkiyeti ve ktisadi Yap Azerbaycanda ekonomik hayat, daha XVII. yzyln sonlarna doru ktlemeye balamt. XVIII. yzyln balarndan itibaren bu kt gidiat daha da belirginlemiti. Nadirin randa ahl dneminde (1736-1747) bu lkenin girdii savalarda Azerbaycan halknn da seferber edilmesinden ve sava hali bahane edilerek ran memurlarnn uyguladklar soyguncu idare biiminden dolay iktisadi buhran gittike dayanlmaz noktalara ulat.25 Nadir ahn lmnden sonra randa balayan taht mcadeleleri, Azerbaycann bu lkenin egemenliinden kurtulmasna vesile oldu. Mstakil hanlklar eklinde yeniden tekilatlanan Azerbaycan vilayetlerinde, yzyln ikinci yarsndan itibaren ekonomik hayat canllk kazanmaya balad. Bu canllkta, ksa vadede lkeye ynelik yeni igal tehlikesinin grlmemesi, Nadir ah zamannda ran ordusuna katlmak zorunda olanlarn geri dnerek ziraat ve hayvanclkla yeniden uramaya balamalar gibi olumlu gelimelerin byk katks olmutur. Ancak iktisadi bakmdan bu iyiye doru gidii hanlklarn tamamna mal etmek doru deildir. Kendi iinde asayiin ve sknetin durumuna, komu hanlklarla mnasebetlerinin ne ekilde olduuna, sahip olduklar tabii ve beeri kaynaklarn durumuna gre farkllklar arz etmeleri gayet normaldir.26 Her siyasi teekklde olduu gibi, Azerbaycanda da XVIII. yzyln ikinci yarsnda oluan mstakil hanlklar, kendi halkndan muayyen miktarda bir vergi tahsil etmilerdir. Bu hususta ayrntl bilgilere ulaamadk. Sadece Gencenin Ruslar tarafndan zaptedildiinde, hann halktan yllk 50.000 manat vergi toplad kaydna rastlanabilmitir27 Hanlklar devrinde Azerbaycanda arazinin mlkiyet hakk hana aitti. Bu hak, arazi zerinde meskn olan hanlk halknn kullanmna braklmt. Fakat hana ait olan arazilerin idaresine tayin edilen beylere hanlar, raiyyetten (toprak zerinde yaayan ve onu kullanan halktan) belirli miktarda vergi alma yetkisi vermiti. Ancak bu hak, hann izni olmadan kesinlikle babadan oula intikal etmezdi. Bey, idaresine tayin edildii araziyi satmak veya baka yolla tasarruf etmek hakkna sahip deildi. dari grevine mukabil bey, arazinin genelinden rn hissesi alrd. Beyinin hissesine den araziyi kyller imece usulyle ekerler ve bierlerdi. Azerbaycan hanlklarndaki halkn stats kendisine zg olup, Rusyadakine ve Grcistandakine benzemezdi. Burada kyl hrd ve aln teriyle ekip bitii mahsuln sahibiydi. Halbuki Rusyada 1862 ylna kadar Mujik denen Rus kyls Rus kyls esirdi ve bir mal gibi satlabiliyordu. Ruslar bu ictimai iptidailii, igal ettikten sonra Azerbaycanda da uygulamaya koymulard. Askeri tekilat dnda Ruslarn hanlklara stn hibir taraf yoktu Tarihi devirlerden beri Azerbaycan nemli bir ticaret merkezi konumundayd. Corafi vaziyetinin ticari mnasebetler asnda olumlu artlar iermesi, lkenin bu alanda mesafe katetmesine vesile olmutur. Tarihi ipek ve baharat yolunun getii bu lkede Kr Nehri, Hindistanla iletiimi kolaylatrmas bakmndan nemli fonksiyon icra etmitir. ehirler iinde en byk ticaret merkezi konumundaki ehir Gence ehriydi. amah ehri de byk bir ticaret merkezi olup, daha ziyade Rus tccarlarn urak yeri konumundayd.28 Hatta 1721 ylnda Dastan hanlarndan Hac elebi ile

15

Srhayn kuvvetlerinin irvan ve amahy zaptettikleri zaman ehirde 300 kadar Rus tccarnn bulunduu ve bunlarn mallarnn msadere edildii, bu mallarn deerinin drt milyon manata ulamas da amahda Ruslarla yrtlen ticaretin hacmini gstermesi bakmndan olduka nemlidir.29 Azerbaycanda teden beri varl bilinen petrol rnlerinden hanlklar zamannda yeteri kadar yararlanlamyordu. XVIII. yzyln ikinci yarsnda petrol, kuyulardan kovalarla alnarak flara konur ve darya gnderilirdi. Gence ehri Ruslar tarafndan alnd zaman ehirde cam ve ie imalathaneleri ile drtyz kadar dokuma tezgah vard. ehrin civarndaki Bayan, Siyah ve Dakesen denilen mevkilerde de demir ocaklar alyordu.30 Hanlklar devrinde Azerbaycan hanlarnn ou kendi adlarna sikke kestirmilerdi. Bunlardan eki, irvan, Bak, Gence ve Karaba hanlarnn kestirdikleri paralardan bazlar bugn halen Bak Mzesinde bulunmaktadr. Aralarnda ortak bir kriter bulunmayan bu paralarn her birinin arl ve younluu dierinden farkldr.31 Hanlarn, mevcut kadrolar ve kendi becerileriyle Azerbaycanda oluturmaya altklar siyasi, idari ve iktisadi dengeler 1795 ve 1796 yllarnda ran ve Ruskuvvetlerinin blgeye ynelik yeni tecavzleri sonunda tekrar alt-st oldu. Buna ramen hanlarnn nclnde Azerbaycan halk igalcilere kar frsat bulduka direnmeye alt. 3. Kltrel Hayat Edebi bakmdan Azerbaycan, tarih boyunca Trk-slam dnyasnn ok zengin mahallerinden biri olmutur. slamiyeti kabul ettikten ve slam medeniyeti dairesine girdikten sonra Trkler, Arapa ve Farsay Din, Felsefe ve Edebiyat dili olarak kullandlar. Dolaysyla Trkistanda Maverannehirde doan Farabi32 ve Buharada doan bni Sina Arapa, Genceli Nizami, Konyal Mevlana Celaleddin Rumi ve Onun hocas ems-i Tebrizi eserlerini Farsa yazmlardr. Hanlklar devrindeki Azeri airlerinin de bu gelenei takip ettikleri grlmektedir. Bu zamanda Trk-slam dnyasnda Farsa yazmayan air yoktu denebilir. nk Farsa yazmak, ediplikte bir stnlk saylmtr. Ancak airler Farsann yannda kendi milli dilleri olan Trkeyle de yazmay ihmal etmemilerdir. Dahas Trke iirlerinde bu airler z veznimiz olan hece ile de pek ok iirler yazmlardr. Bu sayede halkla btnleen airler, yaadklar devirde halkn duygu ve dncelerine tercman olmaya almlardr.33 Hanlklar devri Azerbaycann edip ve airlerinden Karabadan Molla Penah Vakf ve Kazaktan Molla Veli Vedadi en belirgin ahsiyetlerdir. Bu ada hemen hemen her hanlk evresinde bir edebi mahfil vard. Kltr, zevk anlay, edebi tarz bakmndan birbirlerinden fazla bir fark, ayr bir zellik gstermiyorlard. Bu sebepten dolay Vakf ve Vedadi devrin edebi tarzn kendi kiiliklerinde temsil ediyorlard. Zaten bu iki air kendi alarnda farkl bir zellik gstermi ve btn Azerbaycan hanlklar edebi evrelerinde tesirlerini hissettirmilerdir.34 imdi ksaca Molla Penah Vakfn hayatna bir gzatalm: Kazakta doan, ama mrn Karabada geiren Vakf, Azerbaycann XVIII. yzylda yetitirdii byk bir airdir. O, Karaba Han brahim Halil Hann himayesine mazhar olana kadar fakirlikten dolay zorluklar iinde yaam, bu mazhariyetten sonra hana vezirlik grevi yapm ve en makbul adamlarndan biri olmutu.35

16

1795 ylnda dzenlenen Azerbaycan seferi srasnda ran ordusunun Karaba muhasara ettii gnlerde Aa Muhammed ah, Karaba Hanna kk drc ifadelerle dolu bir mektup yazmt. O, bu mektubunda felek fitnesiyle gkten ta yadrrken sen ahmaka ie arasnda oturuyorsun diyordu. Hann yannda veziri olarak bulunan byk air Vakf, Ona, o koruyucu ki, ben onu biliyorum ieyi talar arasnda koltuundaym gibi korur eklinde devam eden beytiyle cevap veriyordu.36 Gerekten koruyucu talar arasnda hann sakland camdan ieyi korumu, ah Karaba istilaya muvaffak olamam, muhasaray kaldrarak Grcistan zerine yrmeye mecbur kalmt. Ancak ikinci geliinde (1797) ehri ele geirmeyi baararak, byk air Vakf da zindana attrm, hatta Onu ldrmeye karar vermiti. Ancak infazn gerekleecei gnn gecesi ahn kendisi ual iki bey tarafndan katledilmitir. Zalim ahn lm haberini duyan halk cesaretini toplayarak ran askerleri zerine yrd; onlar etkisiz hale getirerek kale zindanndakilerin kurtarlmas saland. Ertesi gn ahn kesik ba ua arsnda halkn ayaklar altna alnd. Bu hareketiyle halk, zalim ran ahna duyduu nefreti ortaya koymu oluyordu. Bu olay yce tanrnn ilahi adaleti olarak telakki eden byk air Vakf, duygularn hemehrisi ve arkada air Vedadiye yazd msralarla ifade etmeye almt. Ey Vedadi gerdi-i devran- ke reftara bah, Rzgara kl temaa kare bah, kirdare bah,37 Aa Muhammed ahn kendisini ldrmesi giriiminden bylece kurtulan byk air, daha sonra bir dmanlktan dolay, himayesine mazhar olduu brahim Hann kardei Mihri Ali Hann olu Mahmud Bey tarafndan, olu Ali Aa ile birlikte ldrlmtr. Bu ldrme olaynn sebebi henz tam olarak aklanabilir durumda deildir. Mehmed Beyin brahim Handan sonra han olduu ve air Vakfn da hanlk mavirlii (vezirlik) grevini yrtt noktasndan hareketle, vezir ile hann birbirleriyle anlaamadklar ihtimal dahilindedir.38 Molla Veli Vedadi hakknda ise ksaca unlar belirtmekle yetineceiz. XVIII. yzyl Azerbaycan kltr hayatnda ok nemli bir yere sahip olan air Vedadi, yz yl akn mr boyunca pek ok iir yazm, bu iirlerinde bir yandan toplumu ilgilendiren sosyal meselelere temas ederken bir yandan da z halk dili Trkeyi kullanarak, Azerbaycan halknn zne ve ruhuna hitap etmeyi baarmtr.39 Hayatnn ak hakknda fazla ayrntl bilgilere sahip olamadmz bu byk air, doduu yer olan Kazakn hl Kynde lm (1809) ve buraya gmlmtr.40 Vakf ve Vedadi, hanlklar devrinde Azerbaycann yetitirdii klasik ve orijinal airlerdir. Heyecanlar, zevkleri, dilleri, duygular ve dnceleriyle tamamen bu devrin Azerbaycan cemiyetini benimsemi ve temsil etmilerdir.41 VI. Hanlklarn Rusya Tarafndan gal Edilmesi XVIII. yzyln hemen banda Kafkasyaya doru sarkmaya yeltenen Rus kuvvetleri, ilk teebbslerinde Purut yenilgisi yznden amaca ulaamad. Fakat frsat kollamay da brakmad. Bu yenilgiden yaklak 10 yl sonra Rus kuvvetleri, ran hkmetinin iinde bulunduu karklklardan yararlanarak, Kafkasyada Osmanli nfuzunun dnda kalan yerleri istila etti. Ruslarn kendi nfuz alanna kar olduka riayetkar davranmas, Osmanl hkmetini onlarla Kafkasyada bir tamsimat antlamasna yneltti. ki devlet 1724 ylnda stanbulda vardklar mtabakata gre Gney Kafkasya topraklarn arlarnda taksim ettiler. Bu hal bir mddet devam ettikten sonra, randaki kargaaya Nadir

17

ah tarafndan son verildi. lkesinde asayii temin ettikten sonra Nadir, 1735te Rus kuvvetlerini, 1736da da Osmanl kuvvetlerini Kafkasyadan karmay baard. Onun iktidar yllarnda rana tabi olmak zorunda kalan Azerbaycann yerel hakimleri, ahn 1747 ylnda lmnn ardndan, bamsz hareket etme imkanna sahip oldular. Fakat Rus kuvvetlerinin yeni bir frsatta bu topraklar zerine yryecekleri muhakkakt, yle de oldu. 1783 ylnda Grc kral ile bir antlama imzalayarak Tiflise yerleen Rus kuvvetleri,42 1785 ylnda da Astrahanda yeni gemi tersanesi inaa ederek, Hazar Denizindeki donanmasn kuvvetlendirmeye balad. Rus teebbslerinin ne demek olduunu ok iyi bilen yerel hanlar, Osmanl Devleti ile irtibata geerek yardm temin etme abasna girdi.43 Bu tarihlerden itibaren Kafkasyada, blgesel g olan Rusya, ran ve Osmanl Devletleri arasnda rekabet yeniden kzt. On yl kadar devam eden bu rekabet ortamnda, mstakil Azerbaycan hanlar, bu byk gten birini tercih etmek zorunda kaldlar. Fakat 1796 ve 1797 yllarnda ardarda Aa Muhammed ahn, arie Katerinann ve Grc Kral II. raklinin lm olaylar, mstakil Azerbaycan hanlar iin erken gelecek bir tehlikenin daha imdilik kaydyla bertaraf edilmesine vesile oldu.44 Fakat hanlar dardan kendilerine ynelen bu ar tehditleri an be an yaadklar halde, ortaklaa bir tavr sergilemeyi beceremediler. Hatta aralarnda kyasya bir rekabete girerek, her biri dierinin aleyhine byk glerden yararlanarak stnlk elde etmeye kalkt. ar Petronun ortaya koyduu ilkeler dorultusunda Kafkasyaya mutlaka inme niyetinde olan Rus kuvvetleri, bir nceki asrn ilk yllarna gre, XIX. yzyln bandan itibaren ok daha avantajlydlar. Bu stnlnn farknda olan Ruslar, ie 1801 ylnda Grcistann ilhakn tamamlamakla baladlar. Ertesi yl blgedeki kuvvetlerin bana Grc asll Tsitsianov adl komutan tayin ederek, istila plann yrrle koydu. Rus serdar nce gah tehditle gah iltifatla nfuz alann geniletmeye alt. 1803 ylndan itibaren de askeri harekata geerek, hanlklar birer birer istila etmeye balad. Tek gereke bu olmamakla birlikte Ruslara kar evvela Osmanl Devleti savaa girdi. 1806-1812 yllar arasnda cereyan eden savalarda Trk kuvvetleri, Ruslarn Azerbaycana inmesine engel olamad. Ruslarn Trklerle sava halinde olmasndan yararlanmak isteyen ran ynetimi, 1809da Azerbaycanda Rus kuvvetleriyle savaa tututu. artlar tamamen lehine gibi gzkmekle birlikte ran kuvvetleri, Ruslara kar bir trl baarl olamaynca, 1813 ylnda taraflar arasnda Glistan Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre, Azerbaycan topraklarnn tamamen Ruslar tarafndan igal edildiini ran kabul etmek zorunda kald. Ancak bu ar yenilgi, ran idarecilerinin ilk frsatta Ruslara kar yeniden harekete gemelerine sebep oldu. Gerekten 1826 ylnda Rus arlk saraynda yaanan bir i ekime, ran hkmeti tarafndan bir frsat olarak dnld. ran kuvvetleri Azerbaycan topraklarnda Ruslara kar yeniden harekete geti. Ruslarn 1827 ylnda Osmanl kuvvetleri ile de savaa tutumas ranllar iin iyi bir frsatt. Ama ran kuvvetleri bu frsat da deerlendiremiyerek yenilgiye uraynca, taraflar arasnda 1828 ylnda, artlar ran hkmeti iin bir ncekine gre daha da ar olan Trkmenay Antlamasn imzaladlar. Bu antlamayla ran hkmeti, Aras Nehrinin kuzeyinde kalan topraklarn kaderini tamamen Rusyaya braktn kabul etti. Ayn tarihlerde yrtlen savalarda Osmanl kuvvetlerine kar da stnlk salanmas zerine,

18

Rus hkmeti ile Osmanl hkmeti arasnda 1829 ylnda Edirne Antlamas imzaland. Bu antlamayla Osmanl Devleti de Kafkasyadaki son slerini Ruslara brakmak zorunda kald.

Safeviler devrinde Azerbaycanda ran ynetimine sadk kalarak onlar adna yneticilik

yapan yksek mevkili grevlilere tahsis edilen topraklara bu adlar veriliyordu. Geni bilgi iin bkz., H. E. Delili, Azerbaycann Cenub Hanlklar, Bak1970, s. 8-9. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 H. E. Delili, a.g.e., ayn yer. V. F. Minorsky, Sazeman-i dare-ye Hkmet-e Safevi, Tahran, 1334, s. 36. Delili, a.g.e., s. 9. G. B. Abdullaev, z storii Severo-vostonoo Azerbaydjana v 60-80 gg. XVIII. v Bak, F. M. Aliyev, XVIII. Asrn Birinci Yarsnda Azerbaycanda Ticaret, Bak 1964, s. 5 vd. Mahmud smailov, Azerbaycan Tarihi, Bak 1992, s. 177-179. R. smailov, Azerbaycan Tarihi, Bak 1993, s. 71-73. B.O.A., A. DVN. DVE. (20), Dosya nr, 190, Vesika nr. 29 (Belge ypranmtr). Delili, a.g.e., s. 8-19. M. smailov, a.g.e., s. 179-180. Aslnda Azerbaycan corafyas, Osmanl Devleti ile ran arasnda 1618 ylnda varlan

1958, s. 14.

anlamaya gre, 1620de ran Azerbaycan ve Kafkas Azerbaycan diye (Aras Nehrinin ak yata snr olmak zere) ikiye ayrlmtr (geni bilgi iin bkz. Cihangir Zeynelolu, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, stanbul 1924, s. 122 vd). 13 14 15 16 17 s. 870. 18 19 20 119-125. 21 22 23 24 25 26 M. smailov, a.g.e., s. 194. B.O.A., Cevdet Hariciye, nr. 5898, 1475. . N. Brezin, Puteestvie po Severnoy Persii, Kazan 1852, s. 27. Delili, a.g.e., s. 32-33. Aliyev, a.g.e., s. 15. F. M. Aliyev, imali Azerbaycan ehirleri, Bak 1960, s. 14. G. Druvil, Sefername 1812-1813, Tahran, 1337, s. 80; M. smailov, a.g.e., s. 193. Delili, a.g.e., s. 30-31. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri Szl1, C. 2, stanbul 1983, s. Delili, a.g.e., s. 20-26. B.O.A., Cevdet Hariciye, nr. 1448/1, 2, 3. . A. Hseyinov., Azerbaycan Tarihi, c. I, Bak 1961, s. 357. B. O. A., Hatt- Hmayun, nr. 9932; Osmanl Devleti le Azerbaycan. I, s. 134-135. G. B. Abdullaev, Azerbaidjan v XVIII Veke i Vzaimootnopeniya Ego s Possiey, Bak 1965,

19

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

Zeynelolu, a.g.e., s. 155-156. Aliyev, a.g.e., s. 17 vd. Balayev, a.g.e., s. 173. Zeynelolu, a.g.e., s. 155. Hseyinov., a.g.e., s. 391-393; Zeynelolu, a.g.e., s. 144. H. Ziya lken, Farabi stanbul 1940, s. 1 vd. M. Fuat Kprl, Azeri Mad. (Azeri Edebiyatnn Tekaml), . A., C. 2, s. 139-144. Caferolu, Kuzey Azerbaycan, TDEK, s. 1109-1110. Zeynelolu, a.g.e., s. 153. Feridun Bey Kerli, Azerbaycan Edebiyat Materyalleri, C. 1, Bak 1925, s. 102. Baykara, a.g.e., s. 33. Mehmed Aa Mctehid-zade Karabai, Riyazl-Akeyn, Dersaadet, 1328, s. 9. A. Vahap Yurtsever, Azerbaycan Edebiyatnda Vedadi ve Vakfn Yaratcl, Ankara Kerli, a.g.e., C. 1, s. 138. Baykara, a.g.e., s. 43. inasi Altunda, Osmanl daresinde Grcler, IV. Trk Tarih Kongresi-Tebliler, Ankara BOA., Name-i Hmayun Defteri, nr. 9, s. 148; Hatt- Hmayun, nr. 94/a, c, e, i, h. M. Ali akmak, Hanlklar Devrinde Azerbaycan-Trkiye Mnasebetleri (1723-1829),

1952, s. 1-45.

1952, s. 322-324.

Baslmam Doktora Tezi, G. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996, s. 135-136.

20

Azerbaycan Trkmenleri Tarihi / Yrd. Do. Dr. Ali Sinan Bilgili [s.22-43]
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye

Azerbaycan corafyas, dnya tarihinin en mstesna kavmiyle daha milattan nce tant. 7. yzylda Sakalar, ardndan Uzlar, Akhunlar, Bulgarlar, Hazarlar, Saragurlar, Sabirler, Kpaklar, Belencerler gibi eitli Trk kavimlerine mensup topluluklar, Derbend yoluyla bu lkeye gelip yerletiler. Derbend kapsndan yzyllar boyunca o kadar Trk geti ki, ad Trk Kaps olarak kald. Tarihler M.S. 6. yzyl gsterirken, bu kez, Tabaristan ve Crcan havalisinde yaayan Hazar, Aaeri ve Yazarlar geldiler.1 Bu yeni gelenler biraz sonra ate lkesinin her tarafna yayldlar. Corafyay vatana evirmede gsterilen yksek marifet ve maharet ile lkeyi Trk-ili haline getirdiler. yle ki, Muaviyenin, Azerbaycan nedir? sorusuna,eskiden Trklere ait bir memleket idi2 cevabn verdirecek kadar. Ancak, Sovyet igali dneminde Marksist-Leninist tarih nazariyesi, Azerbaycan halknn etnik kkenindeki Trk gerekliini arptmaya ve tahrif etmeye alt; Azerbaycanllar ve Azerbaycan dili diye sni bir etnik kk ve dil yaratlmak istendi. Azerilerin kkenlerini Stalin Medlere, bir bakalar da Manna, Atropatena, Fars ve Albanya kavimlerine dayandrmaya gayret gsterdi.3 Btn gaye, Azerbaycan halknn dimandaki Trklk tadn kaybettirmek, mill ve manev deerlerini yok etmekti. te bu aratrmada, Azerbaycann tarih-etnik kkeninde hibir gcn tarih mahzenine kaldrarak tozlu raflarda kfletemeyecei Trkmen hakikat ve realitesi, aydnlatlmaya allacaktr. Rzgar Gibi Uan Atllar Azerbaycanda Azerbaycan tarihi, aslnda Trkmen tarihinden baka bir ey deildir. Yazar, rzgar gibi uan atlar zerinde uzun sal, yayl ve mzrakl4 birilerinden bahsediyor. Bu birileri Trkmenlerden bakalar deildi hi phesiz. Osmanl gibi cihannn en byk imparatorluklarn kuranlar bunlard. Seluklu ar Bey, Trkmen ordusuyla 1015de Azerbaycanda grnd. Onun aknlar 1021e kadar srd. Bu aknlarn maksad yurt tutmak deil, keif ve yama idi. 1043te Seluklu ordular; Hemedan-sfahan, Gilan ve Azerbaycana doru akna getiler. lkenin byk bir ksmnn ele geirildii bu aknda, faal rol oynayan Ouz boylarnn bir ksm Arasn kuzeyine, Arran kesimine,5 bir ksm da Tebriz ile Erdebil arasndaki blgeye yerleti. Bu sonuncular Bikin ve Balak isimli iki Trkmen beyi idare ediyordu.6 Alp Arslan ve ardndan Melikahn fetihleri sonucu ele geirilen topraklara 1076da Trkmenler dolmaya balad. yle ki, Gencenin ad Trkmen ehri tesmiye olacak kadar. Harizmler (Harezmler) Devrinde Arrna Trkmen yna ad verildi. Her taraf karncalar gibi saran airetlerin reisleri, siyas arenada rol oynuyor ve kendilerine kale komutanl veriliyordu. Nitekim, Gence, Berda, Seng-i Surh, Hezel, Criberd, Baylkn, Kaban ve Bacni Trkmen kaleleriydi. Kez, Azerbaycan yerleme tarihine de yn veren Trkmenlerin yaadklar mntkalarnda yeni ehirler kuruluyordu. Arslan Kud ve Tarz, Seluklu Dneminde bu neviden meydana gelen ehirlerdendi.7 te yandan 1118de Kuman/Kpaklar, Derbend yolundan inerek Kr boylar ve Gence blgesine yayldlar.8

21

Moollar, 1239da balayan istila hareketi srasnda, ele geirdikleri Meraga, Erdebil, Berde, Gence, Tebriz blgelerinde yaayan pek ok kimseyi katlettiler. Bylece, Azerbaycan arazisi demografik adan boald. lhanllar bo topraklara, Argun (1284-1291), Gazan ve Hlagu dnemlerinde Uygur, Celayir, oban ve Trkmen unsurlar yerletirdi. lhanllar Devrinde Azerbaycandaki Trkmen nfusu drt-be misli art gstererek bir Trkmen cenneti haline geldi.9 te bu srada Azerbaycan Trkleri veya Azer Trkler deyimi, Arran ve irvan taraflarndaki Trklere denilmeye balanmasyla ortaya kt.10 Azerbaycanda Trkmen Frtnas Timurlular ve ardndan gelen Akkoyunlu ve Karakoyunlu hakimiyetleri dneminde Azerbaycandaki Trkmen nfusu, iddetli bir ekilde artt. Zira, gerek Timur ve gerekse Koyunlular, Suriye, Dou ve Gneydou Anadoluda ve hatta Orta Anadoluda meskn baz airetlerin de g etmesine sebep oldular.11 te yandan, en kalabalk ktlesi bilhassa Hoy ve Alncak blgesine yerleen Akkoyunlular,12 ger hayat tarzn ilke haline getirerek bir konar-gerlik ideoloji oluturmulard. Bu ideoloji, Ouz tresi, Trklk, egemenlik, ve zgrlk anlam tayordu13 ki, bu da Trkmenleri cezbediyordu. Dier taraftan Karakoyunlularn, Timur ve aataylara kar giritikleri mcadele14 srasnda Trkmenleri etraflarnda toplamalar ve tek elden sevk etmeleri, onlarn siyas ve asker stnln perinledi. Bu stnlk, 16. yzyl balarnda Safev Devletini dourdu. Rumlu, amlu, Musullu, Kuzanlu, Kavanlu, Dulkadirl, Kaar, Ustacalu, Tekel, Baharlu, Avar, Varsak ve Karada sufileri Safev aheyhlerinin insan gcn ve kzlba ordusunu oluturdular.15 Bununla da kalmayarak Erdebil suf tarikatnn hem orijinal karekterini deitirerek tarikate heterodoks bir karekter verdiler, hem de asker bir organizasyona dnmesinde etkili oldular.16 Yeni karekter, Anadolu ve dier blgelerdeki Trkmen gruplarn hr yaam ve mutluluu bulma yolunda Safev hkmranlk alanna davet ediyordu.17 Bu davete uyanlar, lkenin dan, tan, ovasn doldurdular. Bylece deerli bir eser dodu; Azerbaycan Trkmenistan. Ancak, bu harikulde deerli eser bir mddet sonra kmeye balad. nk, ahlarn ran milliyetinin mceddidi roln oynamalar Trkmen unsurunun tedricen g kaybetmesine yol at.18 Trkmen unsuruna dayanarak devlet kuranlarn bir mddet sonra, merkezi hkmete kar bir g olan Trkmen nfuzunu krmak iin airetleri tehcir etmeleri, i mezhebinin bayraktarlna soyunmalar ve devletin resmi ideolojisi haline getirmeleri,19 orduya devirme almalar, Lur, Fars ve Afganl unsurlara brokraside fazlaca yer vermeleri, gruplar arasndaki i ekime ve Osmanl savalar, Trkmen gcn olumsuz etkiliyordu. Nitekim, 1525te balayan Ustacalu, Rumlu, amlu ve Tekeller arasndaki i sava sonucunda, 1532de Tahmasb atmalara son vererek merkeziktidar gcn kuvvetlendirdi.20 Yzyllar boyu sren Osmanl-ran mcadelesi, Trkmenlerin acl gnler yaamasna neden oldu. Osmanllar, Murad III, Ahmed III, ve Mahmud I zamanlarnda Azerbaycann Osmanl lkesine katlmas siyasetini uygulamaya altlar. Bu politikann gereklemesi iin lkede etkin g olan Trkmenlerin destei arand. 1578de Dastan, Tiflis ve irvan Snnlerinin Safevlere kar yardm istemeleri zerine Lala Mustafa Paa onlardan da destek alarak Gney Kafkasyay ele geirdi. Ardndan kzlba airetlerden Tekeller ve pek ok Trkmen aireti, zdemirolu Osman Paann

22

1585 fethinden hemen sonra Osmanllara katld. Osmanllara katlan olduu gibi, Osmanllardan kaanlar da vard. Nitekim, 1588de Gencenin ele geiriliinden birka gn nce Gence hakimi Kaarl Ziyadhanolu Mehmed Han, 40-50 bin haneden ziyade Kaar, Yiirmidrtl ve dier Trkmen gruplarna mensup uluslar buradan g ettirip Aras nehri kylarna (Arasbr blgesine) yerletirdi. Kendisi de Ustacalu Tokmak Han ile pusuya yatp frsat kolluyordu. Ancak, Osmanl ordusunun Arasbrdaki Trkmenler zerine yrd haberi gelince, Aras geerek kamaya alanlardan te biri nehirde boularak, bir ksm da katledilerek ldler. Bu akn, Gence-Karaba arasnda yaayan Trkmenlere byk bir darbe vurdu.21 ah Abbas Devrinde (1588-1628), irvan, Boral ve Kazak blgelerinde yaayan Snn inanca sahip Kazak, Karamanl ve dier Trkmenleri iletirme politikasna arlk verildi. Airetlere bu ynde bask yapld. Ya kabul edecekler ya da Horasana srgn edileceklerdi. aresiz airetler bunu kabul ettiler. Fakat, bu airetler iten ie Snnlii devam ettirmi olacaklar ki, bir mddet sonra Osmanl idaresine getiklerinde tekrar Snn inanca getiler. Safevler bu tr insanlara dnk diyorlard ve cezalandrlmalar gerektiine inanyorlard. Dnklerin banda Kaar, Karapapak, Alpavut, Saadlu, Pazuk, Kazak, Karamanlu, emseddinl, Haclar gibi airetler geliyordu. Nitekim, 1603de Osmanllarn i karklklarndan istifade eden ah Abbas, Azerbaycan ele geirerek Tebriz yresinde yaayan pek ok Snn Trkmeni ldrtt gibi, 1606da Genceyi ele geirdiinde de Hasanay nehri kysnda 2.500-4.000 arasnda dnk Trkmeni katlederek cezalandrd. Keza, devletin kuruluunda byk rol oynayan Ustacalu ve Bayatlara22 ar darbeler vurdu. 1614de irvan, Tebriz ve Gence-Karaba blgelerinde 25 bin dnk ailesini lkenin i kesimlerine tehcir etti.23 Yaklak yzbin aileyi Azerbaycan haricine sren24 ah Abbasn katliamlarndan korkan irvan ve Dastanda yaayan Trkmenler, bu yzden Osmanl payitahtna mektup gndererek yardm istediler. Bunun zerine Osmanllar, 1617de byk bir orduyla Safevler zerine yrdler ise de, pek baarl olamadlar. Fakat, daha sonra gelen Murad IV, 1635te Azerbaycana girerek Safevleri malup etti ve bir anlama yapld.25 Bu anlama uzun bir mddet Trkmen ahalinin rahat etmesini salad ise de, Safev basks zerine Snn ahalinin ikayeti nedeniyle Ahmed III zamannda, 1714de Osmanl ordusu tekrar Azerbaycan zerine yrd. Bu sralarda Safevlerin son ah Tahmasb IInin (1722-1731) beceriksiz ynetiminden istafade etmek isteyen Ruslar, Hazar sahillerini igal edince, Osmanllar da gney Azerbaycana girdi. Bu sefer sonunda 1724e kadar tekmil Azerbaycan Osmanl lkesine katld.26 Bu yllarda Osmanl siyaseti, Azerbaycana yerlemek ve buray merkez hkmete balamakt. Bu nedenle, yurtlarndan g edenlerin geri dnmesi iin ferman yaynland.27 Ardndan, Revan, Nahivan, Tebriz, Hoy, Erdebil, Gence, Meraga, Urmiye gibi ehirler ve kr kesiminde nfus ve arazi tahriri yapld. Tahrir ilemi 1727ye kadar srd ve u anda stanbul Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan defterler tutuldu.28 Safev Devletinin yklmasyla birlikte Azerbaycana hakim olan Avarlardan ah Nadir (17361747), mam Cafer Sadkn anlayna uygun bir mezhep politikas uygulayarak Snn ve i Mslmanlar arasndaki dmanla son vermek istedi.29 Ancak, sert ve acmasz bir karektere sahip olan ah Nadir, merkeziyeti yapya girmek istemeyerek emrine itaat etmeyen Trkmen unsurlarna kar ok sert uygulamalarda bulundu. Bu meyanda onlar, zyurtlarndan kaldrarak baka yerlere tehcir etti veya kltan geirdi. Nitekim 1736-1747 yllar arasnda, Meragada yaayan Otuzikili

23

boyunun Halilvend kolunu, Karaba airetlerini, Mugan ahsevenlerini ve Derbendde yaayan airetleri Horasana, Kr boylarnda yaayan Sorsor boylarn irvann kuzeyine ve Derbend-Kuba arasna srgn etti.30 Ancak, bunlardan Karaba airetleri, Karaba Hanln kuran Penah Ali Bey tarafndan geri getirildi.31 te yandan Esterbd ve Mervde yaayan Kaarlar kltan geirdi.32 ah Nadirin 1747de lm zerine Azerbaycanda siyas otorite boluu meydana geldi. Bu durum hanlklarn ortaya kmasna neden oldu. Azerbaycann sosyal ve siyas hayatnda yeni bir dnem olan ve 1828 tarihine kadar sren Hanlklar Dnemi, Trkmen beylerinin lkedeki arln gstermesi bakmndan neme haizdir. Bu hanlklar kuran beyler unlardr; Urmiye Hanl; Avarlardan Feteli Han, Karaba Hanl; Civanirlerden Penah Ali Bey, Meraga Hanl; Mukaddemlerden Alikulu Han, Erdebil Hanl; ahsevenlerden Nazarali Han, Serab Hanl; ekaklerden Ali Han, Gence Hanl; Kaarlardan ahverdi Han, Nahivan Hanl; Kengerlilerden Haydarkulu Han, Tebriz-Hoy Hanl; Dunbililer ve Revan Hanl; Kaarlardan Mir Muhammed Han tarafndan tekil edildi.33 Osmanl-ran mcadeleleri hi phesiz Trkmen airetlerini olumsuz etkiliyordu34 ki, tam bu srada kuzeyden Rus tehlikesi bagsterdi. Nitekim Ruslar, 1827de Tebriz, Meraga, Urmiye ve Erdebil gibi Trkmen blgelerini igal ettiklerinde, bu hadise airetler iinde byk heyecan yaratt. Kaar, Avar, Kengerl, ahsevenli, Bedilli ve Civanirler Ruslara kar iddetli bir mcadeleye giritiler. Rus igali ayn zamanda airetlerin yer deitirmesine sebep oldu. Kars taraflarnda yaayan Kengerli ve Kaar kabileleri Revana, Gencedeki Kazak emseddinl ve mrel kabileleri ile Karabadaki Eymirl airetleri gney Azerbaycana gtler.35 Birinci Dnya Harbi Trkmenlerin hazin sonunu hazrlad. Topraklar gney (ran Azerbaycan) ve kuzey (Sovyet Azerbaycan) olmak zere iki paraya blndnden birbirlerinden ayrldlar. Lenin ve Stalin, Revan ve evresindeki Trkmenleri buradan tehcir ederek topraklarn Ermenilere verdiler.36 Yirminci yzyln sonlarna gelindiinde yine bir Trkmen yurdu Karaba, Rus ve ran desteindeki Ermenilerce igal edildi. Yaklak bir milyon Trk vatanlarndan ayrlmak mecburiyetinde brakld. Gnmzde Kuzey Azerbaycan Trkleri -topraklarnn %30u Ermeni igali altnda olsa bile -bamsz bir devlete sahiptirler. Gney Azerbaycan Trkleri ise, istiklale kavuacaklar gn beklemektedirler. Sosyal Hayat Koyunlu ve Safev anlay, konar-ger hayat tarzna sahip Trkmenler iin cazip artlar sunuyordu. Bu yzden de Trkmenler iin hoa giden bir tercih olmu37 ve Safev Devleti domutu. Osmanllar ise, prensip olarak Trkmenin konar-ger hayat tarzna pek karmyordu. Ancak, devletin merkeziyeti politikas gerei, tahrire tbi tutup, babo, dzensiz bir hayat tarzna msaade etmiyordu. Onlar iin Trkmenlerin yerlemesi, reaya olmas genel politikayd. 16-18. yzyllarda Azer Trkmenlerinin byk bir ksm, tpk Anadoluda yaayan karndalar gibi konar-ger hayat tarzna sahipti. Umumiyetle koyun besicilii yapar, k boyu klak denilen kylerde oturur, srlerinin rnleriyle geinirlerdi. Byk nehirlere dklen ay veya arklarn kenarnda az da olsa zira retim yaparlard. Yaz banda da (mart-nisan) yaylak denilen szl tre ile sahiplenilmi yaylalarna g ederek, byk srlerini buralarda otlatrlard. Mesela; Otuzikili taifesine bal Begahmedli airetine mensup obalar; Kr kenarnda Karasuda, Hainde Karasu ve Kabarta ve alaberdde Tavusta klar, Revanda Kilit z, Derbend, Uzunha, Gzeltepe Gelencevir ve

24

Salimkervansaraynda yaylar, Bardede Gakl, Molla Bedeli ve Nebatiyan, Kutehan, Karaaa ve ukur, Celaberdin Alda arklarnn kenarnda ziraatle urarlard. Yaylaya karrken g ve kervan yollarndan giderlerdi. Mesela; 18. yzylda Karaba airetleri Tartar, Zengezr, Krkkz, Kirs, Sarbaba, Ziyaret, Murovda yaylalarna karlard. Tartar yaylasna Hacnk-Dovanl-Tahta yolunu veya ardakl-Sarseng-Hasanrz yolunu ya da Canyatak-Ulukarabey-Hasanrz yolunu kullanarak giderlerdi.38 Byk airetler iin topra mnbit ve otu bol olan Mugan kr kesimi Azerbaycan lkesinin en msait klayd.39 Yerlemi, ziraatla megul olan Trkmene tat, kendli veya tahta kapu olmu denilirdi. Konar-ger hayat tarzn devam ettirenlere de, ilt veyahut airet ad verilirdi. Airetlerin yerleik hayata gemesi ve topraa balanmas, 19. asrn balarnda vuku buldu. Bu srada kabile isimlerini terk etmeyerek oturduklar kylere, Azerbaycan toponomisinden de anlalaca zere airet/oymak adlarn verdiler ve soylarn unutmadlar. Mak halknn Bayat boyundan, Urmiyelilerin Avar boyundan, Meragallarn Mukaddem taifesinden olduklarn unutmadklar gibi Trkmen Airet ve Taifeleri Azerbaycan tarihi ve corafyasnda iz brakan, Gence, Halha, Berda, Arasbar, Karaba, Revan, Nahivan, Mak, Urmiye, Tebriz, Meraga, Merend, Erdebil ve Hoy blgelerinde yaayan byk Trkmen gruplar 16 ve 18. yzyllara ait tahrir defterlerindeki kaytlara gre unlardr; Aaeri; Karakoyunlu ulusuna bal olan Aaeriler, Mara blgesindeki ormanlarda yaarken, 15. yzylda Karakoyunlu airetleriyle birlikte Azerbaycana g ettiler.40 Bunlar, 1727de Erdebilin Heterud, Meragann Seracu, Revann Gerni ve Tebrizin Saidabd ile Direcrd nahiyelerinde kendi adlarn tayan kylerde meskndu (Bk. Tablo- 1, 6, 9, 10, 11 ve 12). Akkoyunlu; 15. yzylda Azerbaycana g ettiler. Ouzlarn Bayndr boyuna mensup olup, etraflarna topladklar taifelerle birlikte devlet kurmu bir konfederasyon/boyla birliidir. Dou Anadoluda hayat sren Musullu, Prnek, Hamza Haclu, Avar, Bayat, nallu, Tabanlu, Danimendl, Bicanlu gibi oymaklarn birlemesinden meydana gelmitir. Ayrca, Hoca Haclu, Sleyman Haclu, Ahmedl, avundur, Dodurga, Kargn, Duharlu, nallu gibi boylar da Akkoyunlu birlii ierisinde yer almtr.41 1727de Akkoyunlu baz obalar Hoyun Sekmanabd ve Bebecik nahiyelerinde Sufkent, Karaku, Dibek, Kurunav ve Temaa kylerinde yayorlard. Hamzalu oyma, Gencenin turbasan nahiyesinde ayn adl kyde sakindi. Hocal obas, Berdann Hasankaya, Ahmedli obas, Revann Abnih nahiyesinde kendi adn tayan kylerde oturuyorlard (Bk. Tablo- 3, 4 ve 9). 19. asr balarnda Azerbaycanda 7 bin-8 bin kiilik Akkoyunlu grubu yayordu.42 Alpag (v)ud; 15. asr sonlarnda Azerbaycana getmi, Karakoyunlu ulusunun en mhim teekklerinden biridir.43 Aair-i terkime-i irvan adyla da anlan Alpagud airetleri irvan, Revan (ukur Sad) ve Gence blgelerinde yayorlard. Nitekim, 1593de Gence nahiyelerinden birinin ad bu taifenin adyla tesmiye olunmutu ve Yavlak nahiyesinde ayn adl kyde sakin bir oba vard. Revann Gerni nahiyesinde de bir oba bulunmaktayd. Revan kanununda, Alpavud airetinin, arsne ve badhev vergilerinin yarsn timar sahibine vermeleri emrolunmutur.44 1727de Berdann Sir nahiyesinin Alibad ve Kuthan kylerinde obalar yaamaktayd (Bk. Tablo- 2 ve 3). Avarlar; ran ve Azerbaycan tarihinde mhim bir yer igal ederler. Bir ksm Horasandan, bir ksm da Karakoyunlu airetleriyle birlikte Halep ve am taraflarndan g ederek Azerbaycana

25

geldiler.

Akkoyunlu

hakimiyeti

dneminde

Bat

Azerbaycanda

oturuyorlard.

Harizmahlar

(Harzemahlar) Devrinde gayet kalabalk ve zengin bir kabile olarak, Hemedan ve Ahlat civarnda yaamakta idiler. Safev Devletinin kurulmasnda etkileri byk olduu gibi, devlet kurmu ah Nadir de bu boydan kmtr. Avarlar, corafya itibariyle genellikle Urmiye blgesinde yerlemilerdi. Urmiye Avarlar; Kasmlu, Gndzl, Keil, Gnl, manlu, Krklu gibi eitli taifelere ayrlmlard. Avarlarn ikinci byk kolu Tebriz kr kesiminde yaard. Bir ksm Avar da Erdebil, Revan ve Karaba yurt tutmutu. Azerbaycan haricinde, Anadolu, Horasan, Kazvin, Hemedan, Tahran, Kirman ve iraz blgelerinde de Avarlar yaamaktayd. ran Avarlar, maalesef devlet oluumundan sonra, tedricen Fars kltrnn etkisinde kalmlardr.45 Azerbaycan Trkmenlerinin en mhim teekklerinden biri olan Avarlara bal airetler unlard; (Bk. Tablo- 1, 2, 3, 6, 9, 10, 12 ve 13) 1727 yl itibariyle Avarlardan bir oba, Berda kazasnn Bayat nahiyesinde yayordu. Arlu Avar; Urmiye ve Tebriz blgelerinde tesadf edilen bu taifeye bal obalar, Tebrizin Merend nahiyesinde Aliyarbeg, Kasml ve Aynverdi kyleri ile Urmiyenin Benaberuze nahiyesinin Artasa, Gedl, Pirataklu, Dikentepe, irabd kylerinde ve Belde nahiyesinin Sarayck ve Kelemerz kylerinde yaamaktayd. Ali Begl Avar; 1591de Revan ve 1727de Urmiye blgelerinde rastlanlan bu taifeye bal obalardan Revan obas, Gerni nahiyesinde ayn adl kyde, Urmiye obalar, merkez ve Benaberuze nahiyelerinin Hanak, ataklu ve Seyidl kylerinde yaarlard. Gndzl Avar; Amik ovasndan Urmiye blgesine g eden bu taifeye mensup bir oba, Sahraabd nahiyesinin Kavralan ve Dehne kylerinde yaard. Gngli Avar; Urmiye merkez nahiyesinde ayn adl kyde yaarlard. Haydarlu Avar; Urmiye merkez ve Berda nahiyelerinin Haydar, Pirlk, kiaa ve Seder kylerinde iki ayr oba halinde yayorlard. manlu Avar; Dulkadir yresi Avarlarnn bir koludur. Safevler Devrinin balarnda Azerbaycan ve rana gelmilerdir. 1727de Urmiye blgesinde manlu, Kalaman manlu ve Karalu manlu adlarnda kol olarak perakende yaamaktadrlar. manlu kolu, Urmiye merkez ve Belde nahiyelerinde baclu, Kaluvan, Brean, eyh Timur, Emreabd ve Aakala kylerinde, Kalaman manlu kolu Belde nahiyesinin Haruli kynde, Karalu manlu kolu Benaberuze nahiyesinin Buiba ve Hangan kla kylerinde iskn olmutu. Urmiye blgesinde 236 hane, 27 bekar (1.207 kii) manlu yayordu. Kara Hasanlu Avar; Urmiyenin Belde nahiyesine bal Krmehane, Kurdtepe ve Hoca Paa kyleri ile Sahrabd nahiyesinin Mirekeli, Ozanlu, Suregn, Kelanser, Halase, Tizharab, Krbaban, Sahan, Mahmudabd ve Kurumhane kylerinde yayorlard. Kasmlu Avar; manlu Avar boyunun beyi Kasm Hann adn alan bu taifeye bal obalar, Urmiyenin Belde nahiyesinin Beniken, Karaaa, Karaal, Sar Alan, Asbestn ve Sahraabd nahiyesinin Dizectekbe, Tumir, Tlkiyan, Naz, Benack, Zevik, Balan, Derinabd, Baya, Trkmnlar ve Bilinecik kylerinde dank halde yaarlard.

26

Keil Avar; Erdebil ve Revan blgelerinde rastlanlan bu taifenin Erdebil obalar, Serab ve Meyane nahiyelerinde ayn adl kylerde, Revan obalar, Gerni nahiyesinin Bulakszharg ve Kula kylerinde yaard. Kllu Avar; Bu taifeye bal obalara, 1593de Gence, 1727de Erdebil ve Urmiye blgelerinde tesadf edilmektedir. Gence obas, Ahstabd nahiyesinde ve Erdebil obas, Meyane nahiyesinde ayn adl kylerde, Urmiye obas, Koca Ozan kynde yaard. Krklu Avar; nceleri Horasanda yaayan bu oba, 16. yzyl ncesinde Azerbaycann Meraga ve Urmiye blgelerine gmlerdir. Nadir ah da, Horasan Abiverdde yaayan Avarn Krklu obasndand. 1727de Urmiye Krklular, Belde ve Benaberuze nahiyelerinin Bederba, Burhanlu ve Alikn kylerinde ve Meragann Seracu nahiyesinde obann adn tayan bir kyde yaarlard. Kpekl Avar; Antep blgesinde yaar iken, dier Avar obalaryla birlikte Azerbaycana geldiler. 1727de Meraga ve Urmiye blgelerinde iki Kpekli airetine rastlanmaktadr. Meragada Suldus nahiyesinde kendi adlarn tayan kyde ve Urmiyenin Belde nahiyesinin Aydnlu kynde yaarlard. Terzil Avar; Urmiyenin Belde nahiyesinin Acyan, Merabd ve Mirabdullah kyleri ile Sahraabd nahiyesinin Tke kynde yaarlard. Yorganlu Avar; Urmiyede Benaberuze nahiyesinin Dkmed, uluoban ve Khle kylerinde obalar halinde yaarlard. Baranlu ve Karaalu isimli iki Avar aireti de Tebrizin Htay nahiyesinde kendi adlarn tayan kylerde meskndu. 19. yzyl balarnda, bilhassa Urmiye blgesinde yerleik hayat srmeye balayan Avarlar, Kasmlu ve Arlu adl iki kola ayrlmt. Bu dnemin Avar obalar; Karalu, manlu, Davudlu, Haydarlu, Yorganlu, Usalu, Kllu, Gani Bagl, Hasansalu, Kilel, Yeberla, Tutmaklu, Adaklu, Kuhguelu, Kara Hasanlu, Ali Begl, Terzil ve ah Buranludur. Bunlarn, 25 bin kiilik bir nfusu vard. Ayn yzyln ortalarnda da Urmiye yresinde 7 bin hanelik bir grup oturuyordu.46 Bayat; ran, Irak ve Trkiye corafyalarna yaylm, Cengiz Han Dneminde Azerbaycana g etmi Ouz boylarndan biriydi. Bir ksm da Anadolu ve Suriyeye gemiti. Timur, bir ksm Bayat airetlerini amdan kaldrarak nce Diyarbakra oradan da Azerbaycana getirip yerletirdi. 16. asrda Akkoyunlu politikalar ve ardndan Safev Devletinin kuruluu zerine Kuzey Suriyeden g eden baz Bayat airetleri de Azerbaycana g ettiler. Safev ahlar da, onlar Mazandern, Tahran ve Horasana g ettirip buralarda iskn ettiler.47 Bayatlar Azerbaycanda, Gence, Berda, Kuba, amah, Karaba ve Mak evresinde yaarlard. Mak hanlarnn bir ksm bu Bayatlardand.48 1593de Hain kazasnn elaberd nahiyesinde yaayan bir grup am Bayat49 bulunmaktayd (Bk. Tablo- 2). 1727de de Berdann bu boydan tesmiye olunmu nahiyesi ve bir ky ile Akabedi kynde yerleik hayat sryorlard (Bk. Tablo- 3). Anadolu Bayatlarnn iki mhim teekkl olan Reyhanlu ve Kuzugdenl airetleri de Azerbaycanda yaamaktayd. Kuzugdenli Bayat; Anadolu Bayatlarnn mhim kollarndan biriydi. 1727de Revann Gerni, Aralk ve regel nahiyelerinde perakende olarak; Grenl, Oru, Kuzugdenl, Kutlu, Aay harg,

27

Kedelabd, Edel, Kreganlu, Kozanlu, Nazrlu, Aca, Sar korkla ve irevir klak ve yaylaklarnda 141 hane Kuzugdenli yayordu (Tablo- 10). Reyhanlu Bayat; Anadolu Bayatlarnn mhim kollarndan biri olan bu teekkl Erdebil, Mak ve Revan blgelerinde yaard. 1727de Erdebilin Kermerud kazas ile Makde ayn adl kylerde ve Revan vilayetinin Gerni, Idr ve Aralk nahiyelerinde Cankada, Eerl, Hoca Yaralu, Tal, Atlukla ve Ali Hamzal kylerinde Reyhanlu obalar oturuyordu (Bk. Tablo- 1-5 ve 10). randa ah Tahmasb Devrinde 10 bin adrdan oluan bir Bayat grubu yayordu. 19. asr balarnda Azerbaycanda 5 bin kiilik Bayat grubu bulunuyordu.50 Civanirler; Cesurluu ile mehur bir Trkmen teekklyd. 1727 ylna ait kaytlarda bahsi geen Civanir taifesi, Gence vilayetinde perakende olmu oymaklar halinde yayordu. Merkez kazaya bal Gencebasan ve emkirbasan nahiyeleri, Halha ile Berdann Dizak, Ketak, Verende, Bayat ve Hain nahiyelerinde klayan ve Revan serhaddinde yaylayan Civanir oymaklar vard. Bunlardan Gencebasanda yaayanlar, Kaza yaylasnda yaylar ve hayvanclk yaparlard. emkirde yaayanlar da emkir yaylalarnda yaylayp, Arrannda klard. Halhada yaayanlar, Dumakl kynde klar, Kazancda yaylard. Berdada yaayanlar Sar Meclisi ve imir kylerini klak olarak kullanrlard. Civanire bal oymaklar unlard (Bk. Tablo- 3); Yalavend Oyma; Bu oymak ayn ad tayan drt obaya ayrlmt. Obalar, Dizakta Kendelenay kenarnda ziraat yapar, Arasbar Sancanda Kr nehrinin kenarnda Hanark, Okulu Tepe, Abayr, Kelci, oban, Bayli, Kemalkend, Aral ve Hasirkprde klar, Revan serhadinde Kiliseligedik, Zilha, Perihan, Yaknl ve Gneyde yaylard. Mafruzlu Oyma; Bayatta Leten arknn kenarnda ziraat yapar, Revanda yaylard. badi oyma; Bayatta zerlik aynn kenarnda ziraat yapar, Alibey aynn kenarnda Ali Fahreddinlide klar, Revanda Yklmda yaylard. Sofulu Oyma; Hainde Tornagudta ziraat yapar, Mahur Dann eteinde klar, Revanda Kzltepede yaylard. Dedeli Oyma; Dizakta Kurtaraca, Kendelen aynn kenarnda ziraat yapar, Arasbarda Hanark kenarnda klar, Revan serhaddinde Ayrdere ve Saryarda yaylard. Tamatl Oyma; Dizakta Kendelen, Sofi Hasan ve Arasbarda Soyuka ve Sarcan aylarnn kenarnda ziraat yapar, Revanda Yklmta yaylard. Keegzl Oyma; Yalavend oymann obalarndand. Revanda Keegnde yaylar, Arasbarda Hanarknda klar, Dizakta Kendelen ayndan ayrlan araken arknn kenarnda ziraat yaparlard. Seyid Ahmedli Oyma; Yalavend oymann obalarndand. Dizakta Kendelen aynn kenarnda ziraat yapar, Arasbarda Hanarknda klar, Revan serhaddinde Kiliseligedikde yaylard. Karbend Oyma; ki ayr oba halinde yaarlard. Bir oba, Arasbarda Balaan ve Gelemede klar, Revanda Yklmta yaylard. Dier oba, Dizakta ahbad arknn kenarnda ziraat yapp, Yzbada klayp, Revanda Zilhac, Kilisekayas ve Aktepede yaylard. Gerli Oyma; Bu oymak, ayn ad tayan obaya ayrlmt. Obalar, Dizakta Leylal, Soyuga, Dokuzperim, Kelli, Reviik, Kuru ve Careken aylarnn kenarnda ve Tulyan, Cereken,

28

Karadal, Kendelen ve Ere adl klaklarda ziraat yapar, Revanda Brk ve Yklmta yaylard. Oymaa bal obalardan biri Karabaa tabiydi. Behmenli Oyma; Lembaranda klar, Revanda Yklmta yaylard. Demirli Oyma; Arasbarda klar ve ziraat yapar, Nahivanda Bazarayda yaylard. Seyid Mehmedli Oyma; Arasbarda klayp, Nahivanda Sisyanda yaylard. Dizakta Glbar aynn kenarnda ziraat yapard. Sabir Oyma; Verendede Karada klayb, Revanda Zilhada yaylayp, Bayatta Hasaneken ay kenarnda ziraat yapard. Kymehmed Oyma; Dizakta arakende klar, Revanda Yklmta yaylard. araken, Hatunabad, Kk Daban aylarnn kenarnda ziraat yapard. eyhbabal Oyma; Bayatta Karahan ve Kuttepede klar, Revanda Kzltepe Yamac ve Ahurkide yaylar, Ketakta Kelekiark aynn kenarnda ziraat yapard. Saral Oyma; Karaba reayasndan olup, Hainde Ternekirdde klar, Kuta/Toprak Bulakda yaylar, Bayatta Doalan ve Zeliyan aylarnn kenarnda ziraat yapard Karaburunlu Oyma; Karabaa tabi olan bu oymak, Dizakta Kzolunda ziraat yapar, ipartu ve Cemalabadda klar, Revanda Muhur ve Brkde yaylard. Naml Oyma; Arasbarda Soyuka ve Dongud kylerinde klar ve ziraat yapard. Seyid Mahmudlu Oyma; Arasbarda ayrl kynde klar ve ziraat yapard. Molla Fazllu Oyma; Arasbarda Kaga, ncili, Gelinci ve obanbegli kylerinde klar ve ziraat yapard. Ayrca, Tiflis vilayetinin Baydar nahiyesinde Civanir Pehlivanl adl bir oymak yaamaktayd.51 19. asr balarnda Azerbaycanda 12 bin hane Civanir Trkmeni bulunuyordu.52 Direciler (Dericiler); 1727 yl itibariyle Meraga (Kavdan nahiyesi) ve Tebriz (Serdsahra, Htay, Dihcuarkn, Direcrd ve Mihranerd nahiyeleri) yrelerinde tesadf edilen bu taife, Anadoludaki Atekenlere benzer, dericilikle uraan bir meslek teekkl olarak grlmektedir. Direci taifesine bal oymaklar; Aka, Kasm, Mekin ve dier Kasm (Kavdan), Debbaan ve Emir (Serdsahra), Melik (Htay), Haclu, man, Mirza (Dihcuarkn), Hamza, Hasanbeg, skender, Kebir, Nebarbeg (Direcrd), Direci, skender (Mihranerd) dir. (Bk.Tablo-6 ve 12) Dger; Karakoyunlularla birlikte 15. asrn balarnda Kuzey Suriyeden Azerbaycan taraflarna gelen Dgerlerden53 bir teekkl, Otuzikili taifesine bal oymaklar ierisinde zikredilmektedir. Bu oymak, Gencenin Arasbar blgesinde Hseyinli kynde klard. Revann Idr nahiyesinde bir klak, Mak nahiyesinde bir ky (Bk.Tablo-2, 3, 5 ve 9) ve Tiflisin Demircihasanl nahiyesinde yine bir ky bu boyun ismini tayordu.54 Dulkadir; Mara ve Boz-ok blgesindeki Dulkadir ulusundan, daha ziyade Boz-ok oymaklarnn oluturduu bir teekkldr. eyh Haydar dneminde g ettii tahmin edilmektedir. Kavurgalu, Skl, emseddinl, Eymr, Haclar, Saru eyhl, Camuslu ve iekli obalarndan olumutu.55 1593 ve 1727 tarihli tahrir defterlerinde bu obalardan; Skl, Haclar (Karaaa/Gence-or/Hoy), emseddinl (Arran/Gence) ve Kavurgal (Dastansnr/Gence) kaytldr (Bk.Tablo-2 ve 4). Eymir; Safev Devletinin dayand Ouz boylarndan biri olup, Dulkadir ulusu ile birlikte Anadoludan Azerbaycana g etmiti.56 Eymirler, Gence, Karaba ve Revanda yayorlard.

29

1727de Gencenin emkir nahiyesinde ve Halha kazasnda be grup halinde yaarlard. Ayrca, Otuzikili oymaklar arasnda da Eymirli aireti vard. emkirde Karaazk, Halhada Kk Eybl, Glac, Karahanl ve Arabl kylerinde yayorlard. Arapl kynde meskn olanlar, Gzeldere ve Hantepede yaylard. Otuzikili oymaklar arasnda zikredilen Eymirli oyma, Karabaa tabi olup, Arasbarda Erie ve Yolba adl yerlerde klar, Tebrizde Kapan sancanda tepe adl yerde yaylard. Revannn Gerni nahiyesinde Eymir Bulac ve Eymirl, regelde Eymir Hanlu adl obalar meskndu (Bk.Tablo-3, 9 ve 10). Gresenl; Van havalisinden Hoy blgesine g etmi bir airettir.57 1727de Hoyun merkez ve Sekmanabd nahiyelerinin Balk, Ali eyh, Muradali, Hamza, Ak bulak, Hasan Fakih, Karban Fakih, Murad Haclu, Keluvanis, Begegniz, Vebsis Bavuanl, Karaaa, Dnbeki, Kabun, Kilise, Balac, Ablanlu, Evliya ve Kzlca kylerinde obalar halinde yaayan 166 hane, 20 bekar nfuslar vard (Bk.Tablo-4). 20. yzyl balarnda Selmas civarnda da bu airete rastlanmaktadr. Hac Alil; 1727de Gencenin emkir ve Krek nahiyeleri ile Halha kazasnn Tavus nahiyesinde ve Arasbar kazasnda gruplar halinde yaayan bu airetin emkirde yaayanlar Kzlcaba ve Tal dalarnn eteinde yaylayp, Eylemezin ve Anbarl kyleri yaknnda klarlard. Krekte yaayanlar da nce Sorluk ayrl kynde klayp, emkirde yaylarlard. Daha sonra, irvana g ettiler. Tavusta yaayanlar Manzurlu ve Girzanlda dank halde klar, Karakaya ve Gyelide yaylard. Arasbarda da Arslandz kynde beer hanelik iki oba halinde yaayan airet mensuplar, byk lde eltik ziraatiyle urayordu (Bk.Tablo-3). dr; Bu Ouz boyuna mensup mhim bir kol bugn Trkiye snrlar ierisinde kalan Idr ilimize yerlemi ve adlarn blgeye vermilerdir. Idr blgesi, 18. yzylda Revan vilayetinin snrlar ierisinde nahiye statsnde yer alyordu. 1727de Revan, Gence ve Urmiye blgelerinde bu boya bal obalar yaamaktayd. Urmiyenin Belde nahiyesinin Hangn kynde, Gencenin emkir nahiyesinde Idrllara bal Bozdoanlar, Revanda Idr nahiyesinde ayn adl kyde obalar yaamaktayd (Bk. Tablo- 3, 10 ve 13). Kaarlar; Bu boy adn Hlagunun maiyetinden atabeg Sartak Noyann olu Kaar Noyandan almtr. lhanl Devletinin knden sonra Suriye hududuna g ederek buraya yerletiler. Ancak, Timur buralar ele geirdiinde Kaarlar, nce Azerbaycan-rana getirdi. Bir ksm Kaar, GenceRevan blgesine yerleti. Byk bir nfus ktlesi ise Trkistana gnderildi. 16. yzylda kalabalk bir nfusa sahip olmamakla birlikte, Safev devlet ynetiminde etkili olan Kaarlarn, 18. asrda nfuslar ve kuvvetleri artt. Avar hanedannn son bulmas zerine Aa Muhammed Han idaresinde 1779da ran ynetimini ele geirdiler. Bu hakimiyetleri 1925e kadar srd.58 1593de Gencede yaayan Kaar airetleri; Karaca Sevglen, Kaytak, Elenl, Acakoyunlu, Kolsuzlu, Gediklidill, am Bayat, Yva Kaard. 1727de bu airetlerden Gediklidilli, Yavlak Karamanl nahiyesinde Gumlak ve Karatepe kylerinde iki oba halinde yayor du. Yine ayn tarihte Revann Aralk ve Gerni nahiyelerinde Ali Kaarlu ve Kaarlu isimli iki oba vard. Ali Kaarlu, Karaklak, Acaklak ve Almalu kylerinde sakindi. (Bk. Tablo- 2, 3 ve 10). Tiflisin Demircihasanl nahiyesinde de bir Kaar obas yayordu.59 19. asr balarnda Kaarlar, Yukarba ve Aaba olmak zere iki kola ayrlmt. Bu kollar, Kavallu (Koyunlu), Devel, Sapanlu, Khnel (1727de Gencenin emkirbasan nahiyesinde klak olarak gemektedir), Kara Musanlu,

30

Kikyalu, Dabanlu (1727de Gencede yer ad olarak rastlanmaktadr), Suanlu, Kerl ve zzeddinl (1593de Gencenin Dastan snrnda bir obaya rastlanmaktadr) obalarndan oluuyordu. Bu yzylda Revan ve Gence blgelerinde 1.500 kii, Karabada 12 bin hane Kaarlu yayordu.60 Karakoyunlular; 15. yzylda Azerbaycana gelen Karakoyunlular, Sadlu, Baharlu, Duharlu, Karamanlu, Alpagud, ekirl, Ayinl, Haclu, Aaeri, Dger ve Bayramlu oymaklarnn bir araya gelmesinden olumu bir konfederasyondu.61 Azerbaycan corafyasnda derin izler brakan bu ulusun obalar, Gence, Karaba, Revan, Hoy, Meraga ve Tebriz blgelerinde yaard. 1591de Revan merkez, Aralk ve Aakala, 1593de Gencenin Krekbasan, Berdann Sir nahiyelerinde yaayan obalar vard. 1727de Gencenin Halha kazasnn Hasansuyu ve Tavus nahiyelerinde Kr nehri kenarnda klayp, Gyeli, Emirli ve Karakayada yaylayan bir grup vard. Bir baka obas da Otuzikili oymaklar arasnda yayordu. Bu oba, Karabaa tbi olup, Arasbarda Yarkemerde klar, Revanda Ramsaklda yaylard. Hoyun Sleymansaray nahiyesinin Girn, Hoabulak, Akbaba, Menebulak, Halifekenti, Ereli, Melik, nice, Kepe, Kayac, Mezkin, Karacal, Suf, ekerli, Cenlar ve Karazemin kylerinde dank halde yaayan bir kol bulunmaktayd. Dier bir oba, Meragann Acr nahiyesinin ayn ad tayan kynde sakindi. Bir baka oba, Tebrizin Sarkurgan kazasnn Acr-i ulya nahiyesinde yine ayn ad tayan kyde yaard. Bir takm obalar da Revann Idr, Aralk ve Gerni nahiyelerinde kendi adlarn verdikleri klak ve kyde konar-ger hayat srerdi. (Bk. Tablo- 2, 3, 4, 6, 9, 10 ve 11). 1727 yl itibariyle Karakoyunlularn Azerbaycan corafyasnda, 404 hane, 18 bekar bir nfusu bulunmaktayd. Karakoyunlu ve Akkoyunlu airetleri, 19. yzyln balarnda HoyRevan blgesinde 8 bin hane kadard. Gney Azerbaycanda da 10 bin hane kadar bir nfusa sahiptiler.62 20. asr balarnda Maku blgesinde Maku-Zengmar ayyla Akay arasnda yayorlard. Tamamen yerleik hayata geen Karakoyunlular, i inancn muhafaza ediyorlardi. Balarndaki reise, ahund denirdi.63 Karakoyunlu Devletinin asl dayanan tekil eden teekkllerden biri Baharlu taifesidir. Baharlu, aslen Hemedan taraflarndan olup,64 1727 itibariyle Azerbaycanda Hoy ve Gence blgelerinde konar-ger olarak hayat srmekteydiler. Nitekim, Hoy Baharlu obalarndan biri Gence taraflarnda klar, Hoyun Mincuvan nahiyesinde yaylard. Dier bir oba, Babirut nahiyesinde Kadal yaylanda yaylard. Gencede Gl Baharlu adn alan oba da Berdann Ayrca kynde yaard (Bk. Tablo- 3 ve 4). 19. asr ortalarnda 2 bin hanelik nfusa sahipti.65 Karamanllar; Karakoyunlu fedarasyonuna bal bu teekkl, adn Gence ve Berda hakimi Emir Karamandan almtr. Emir Karaman, Kara Yusufun beglerbegisi idi.66 Azerbaycan tarihi ve corafyasnda byk rol oynayan bir taifedir. Nitekim, Gencenin bir nahiyesinin ad Yavlak Karamanldr. 1593de emkir Aran ile Ahstabd nahiyesinin Yalnzaa ve Hanlk kylerinde ziraat yaparlard. 1727de Gencenin emkirbasann kendi adlarn ve Krekbasann Zivan kyleri ile Berdann ncesu nahiyesinde ilek ve Alack kylerinde ve Tiflisin (Boral) Demircihasanl nahiyesinde Karamanl airetleri yaamaktayd (Bk. Tablo- 2 ve 3). Demircihasanlda Yzba taifesine bal Karamanl Hasan (Alaaa ky) ve Karamanlbeli namnda iki oba bulunmaktayd.67 Karapapaklar; Azerbaycan halkn oluturan Trk airetlerinden biri olup, soylar Kazaklara dayanan Karapapaklar, 1828 tarihine kadar Kuzey Azerbaycann Kazak-emseddin Hanl arazisinde, Boral nehri kylarnda ve Revan-Gence arasndaki Gkegl civarnda yaarken, daha

31

sonra bir kol gneye inerek Meragann Suldus nahiyesine, dier bir kol batya g ederek Kars, ldr, Sarkam, Arpaay, Idr, Akbaba, aldran, Skmenova, Karakse ve Talay (Ar) taraflarna gittiler.68 Urmiye Gl evresinde yaayanlar Suldus adn aldlar.69 Suldus blgesinde, Acarevane, Ali Dervili, akal Mustafa, elebi, Delice Ahi, Hamidah, Kzanlu-y iran, Mamaalu, Ok, Sultanlu, Tavuklu, Timur gibi airetler yaard (Bk. Tablo- 6). Burada, 19. asr ortalarnda bin be yz ev, 20. yzyl balarnda 250 kadar kyde takriben 3 bin hane nfusa sahip Karapapak oturuyordu.70 Kargnlar; Ouzlarn Kargn boyuna bal obalarn, Dulkadir ulusuyla birlikte Azerbaycana g ettii tahmin edilmektedir. 1591 ve 1727 tarihli kaytlarda Revann err nahiyesinde Kargn- ulya ve sufla kylerinde yaad tesbit edilmektedir (Bk. Tablo- 9 ve 10). Kebirliler; Hazar Trklerinden olan bu taife,71 1727de Karabaa tbi olan airetlerden olup, kalabalk bir nfusa sahip olmasna ramen 1726da ahsevenlerin kard karklk srasnda dalm ve Azerbaycann muhtelif blgelerinde dank (perakende) halde yaamaya balamtr. Bunlardan koyunculuk yapan bir grup, Civanir oymaklar arasna girerek, onlarla birlikte yaamtr (Bk. Tablo- 3). Civanir Kebirli isimli bir oba da Tiflisin Baydar nahiyesinde (33 hane, 15.000 ake vergi) yayordu.72 19. asr ortalarnda Karavandl, Ulubabal, Kzlahmedli ve Arkahmedli isimli drt kola ayrlmt.73 Kengerl; Ustacalu boyuna bal olan bu airetin,74 1727 ylna ait kaytlarda Nahivan airetlerinden olduu belirtilmektedir. Bu airet, nceden Nahivanda Salpartan yaylanda yaylar, Karabada klard. Arasbar ve Bayatta mal, mlk, ba ve zm balarna sahip idiler. 1726da ahsevenlerin kard ekavet srasnda Kengerliler de bu harekete katlmtr. Bunun zerine devlet, Kengerli airetlerinden bir ksmn Seylan blgesine srmtr. Zikredilen tarihten sonra g ettirilmemi airetler, Civanir ve Otuzikili airetleri arasnda yayordu. Hayvanclk yapan dier bir grup, Gencebasan dalarnda yaylayp, Arranda klyordu (Bk. Tablo- 3 ve 8). 19. yzyl balarnda Arasn kuzeyinde 5 bin hane, Nahivanda 920 hane Kengerl yaamaktayd.75 Ancak, Azerbaycan topraklarn Ermenistan yapmaya alan Ruslar, 1830 ylnda Kengerlilere bask yaparak onlar yurtlarndan srd. Bu meyanda yaklak 1.270 Kengerli ailesi (6.300 kii) yurtlarndan tehcir edildi.76 Gnmzde Nahivann erur ilesindeki Hok, Gvrak ve Karabalar kyleri halk arasnda Kengerli kyleri olarak bilinmektedir.77 Knk; Seluklu Hanedann karan bu Ouz boyuna mensup bir oba, 1591de Revan merkez nahiyede Knk Hac kynde yaamaktayd (Bk. Tablo- 9). Muganlu; Aras nehrinin gneyinde yer alan Mugan blgesine yerleen Trkmenlere verilmi bir isimdir.78 Sonraki yllarda Mugandan ayrlarak, Tiflis (Boral-Kazak) (Baydar, Demricihasanl ve Aakala nahiyelerinde 92 hane, 41.660 ake vergi),79 Meraga (Seracu nahiyesi), Nahivan (Derealake nahiyesi), Revan (Gerni, err, regel nahiyelerinin Karabulak ve Aliar kyleri) ve Tebriz (Bedustan nahiyesi Develi ve Kocakehriz kyleri)de yerlemilerdir (Bk. Tablo- 6, 8, 9, 10 ve 12). 19. asr balarnda Mugan yresinde 6 bin kiilik Muganl grubu yayordu.80 Mukaddemler; Erzurum-Pasin arasnda yaarken buradan g ederek Meraga ve etrafnda yerlemi bir Trkmen grubuydu. Meragaya il-i Hlagu adn vermilerdi. 19. asrda Meraga-Urmiye havalisinde yerleik hayata gemi 5 bin hane Mukaddemli yaard. Asrn banda teekkln beyi

32

Azerbaycan beglerbegisi Ahmed Hand.81 1593de Gence Arasbar nehiyesinde Otuzikili taifesine mensup bir Mukaddem obas bulunmaktayd (Bk. Tablo- 2). Otuzikili; Karaba Trkmenlerinden olan bu taife, otuz iki oymaktan meydana geldii iin bu adla anlmtr.82 Bu teekkle bal oymaklar, Karaba, Gence, Revan, Tebriz ve Meragada hayat sryorlard. Meragada yaayan Halilvend kolu, 1736da Nadir ah tarafndan Horasana srld.83 1727de Karaba reayas olarak kaydedilen ve Gence vilayetinin merkez kazasna bal emkirbasan ve utrbasan nahiyeleri, Berda kazasnn Bayat, Verende, ncerud, Hain ve alaberd nahiyeleri ile Arasbar kazasnda klayan ve Revan ile Tebriz vilayetinin Kapan Sancanda yaylayan bu federasyona bal airet ve oymaklar unlard (Bk. Tablo- 3); Bayahmedli Aireti; Gencenin emkirbasan nahiyesinin Kedek Alikulu klanda Krkaa ve eyh Karanlk kylerinde klar, Tal Dann eteinde yaylard Dier bir Bayahmedli grubu da Kedde tarafndan gelip, emkirin yaylalarnda yaylar, Arranda perakende halde klarlard. Savalanl Aireti; Gencenin utrbasan nahiyesinde Dirdevan kynde klard. olan Oyma; Yatal, Hactar ve Kevan aylarnn kenarnda ve Hasankocada ziraat yapar, Revanda Krkpnar ve Yklmta yaylar, Bayat ve alaberdde klard. Mafruzi Oyma; Karabaa tbi olup, Revanda Alakolyeri, itkolu, Aralk, evilice ve Muhurda yaylar, Yazr aynn kenarnda ziraat yapard. Hainde Gargarba ve Alpagudda yaylaklar vard. Gyasl Oyma; Hasrda klar, Kotan ve Keleki aylarnn kenarnda ziraat yapard. Karabaldr aynn kenarnda ve Derdan kynde yaayanlarn yaylaklar Alpagud, Khistanyeri, Alaky, Arda ve Binek adl yerlerdi. Deliler Oyma; Bayatta Hasaneken aynn kenarnda klard. Ayrca, Gencenin emkirbasan nahiyesinin Zamanbay ve Molla Kadim kylerinde hayvanclk ve ziraatle uraan bir baka grup vard. Begselli Oyma; Karabaa tbi olup, Verendede Hacznde klar, Honein, Totada, Alpagud, Katarda ve akmakta yaylar, Okbulak ve Koacklarda ziraat yapard. Hac Turali Oyma; Karabaa tbi olup, Bayatta Doyuran arknn kenarnda klar, Alpagudda Sargbulak ve Homan adl yerlerde yaylard. Halil Fahreddinli Oyma; Bayatta Akabedi, Curban ve Muurda klar, Kotan, Kzltepe, Brk ve Babalayda klard. Baran Oyma; Arasbarda Sarsu, Baran, Sarbulak ve Hazunda klard. ekerbegli Oyma; Berdada Zorkeranda klar, Revanda Krkbulak ve Kzltepede yaylard. Karakoyunlu Oyma; Karabaa tbi olup, Arasbarda Yarkemerde klar, Revanda Ramsaklda yaylard. Mollalar Oyma; Karabaa tbi olup, Arasbarda Hanark Takayda klar, Tebrizde Kapanda Kocababa ve Karagl adl yerlerde yaylard. Dgeri Oyma; Hseyinlide klard. Eymirli Oyma; Karabaa tbi olup, Arasbarda Erie ve Yolba adl yerlerde klar, Tebrizde Kapan Sancanda tepe adl yerde yaylard. Ozan Oyma; Arasbarda Erie ve Yolbada klayp, Tebrizde Kapan Sancanda tepede yaylar iken, 1727 yl itibariyle Berdada Bedhallafat kynde klyorlard.

33

Mehmedahl Oyma; Karabaa tbi olup, Berdann ncerud nahiyesinde nce aynn kenarnda ziraat yapard. Budayz Oyma; Karabaa tbi olup, Bayatta Dznek aynn kenarnda ve Tosta adl yerde klar, Revanda Urnud adl yerde yaylard. Zengial Oyma; Megaviz deresi yannda ve Alpagudda Periatkl adl yerde yaylar, Kr nehri kenarnda Sadabadn karsnda klar, Celaberd nahiyesinde Hacz adl yerde ziraat yapard. Atlcal Oyma; Karabaa tbi olup, Kr nehri kenarnda Yastyol ve Togayziyadlda klar, Revanda Karaha adl yerde yaylard. Begahmedli Oyma; Bir oba, Kr nehrinin kenarnda Karasuda klar, Hainde Karasu ve Kabarta aynn kenarnda ve Calaberdde ziraat yapard. Dier bir oba, Revanda Kilitz, Derbend, Uzunha, Gzeltepe, Gelencevir ve Salimkervansaray adl yerlerde yaylar, Bardede Gakl, Molla Bedeli ve Nebatiyan, Kutehan kynn Karaaa ve ukur, Celaberdin Alda arklarnn kenarnda ziraatle urarlard. Ayrca, Halha kazasnn Tavus nahiyesinde kendi adlarn tayan kyde yaayan bir oba bulunmaktayd. Yosunduz Oyma; Karabaa tbidir. Peenek; Ouz boylarndan birisi olup, asl yurtlar Sir Derya nehrinin aa arazisiydi. 13. asrda Azeraycana geldiler. 1593de Berda kazasnda ve 1727de Gence vilayetinin Ahnc nahiyesinde kk bir Peenek obas yayordu (Tablo- 2 ve 3). Riteli/Reteli; 1727 yl kaytlarna gre, Tebriz vilayetinin Dihcuarkn nahiyesinde obalar halinde yaayan bir taifedir. Hazar Denizinin gney kysnda, Elburz Dalarnn kuzeybatsnda yer alan Gilann Ret yresinden gelen bir Trkmen grubudur. Bu grubun; Hamzalu, Kethdal, Sutguzlu, tepe ve Zireddinl isimli oymaklar vard (Bk. Tablo- 12). Riteli taifesinin toplam 100 hane, 25 bekar (525 kii) nfusu bulunmaktayd. Rumlu; Safev Devletnin kuruluunda etkin rol oynayan Trkmen gruplarndan biriydi. 1593de Gencenin Gargar nahiyesinde Ekinci Urumlu ve nce Urumlu adl iki oba bulunmaktayd. el-i Rum ad zamanla bozularak Ayrm ismini almtr.85 1727de Ayrm adl obalar, Revann Gerni nahiyesinde ayn adl ve regelin Kalack kynde meskndular (Bk. Tablo- 2 ve 10). Salur; nemli Ouz boylarndan biri olan Salurlarn, byk nfus kitlesi Anadolu ve randa yaarken, kk birer oba Erdebil ve Revanda yayordu (Bk. Tablo- 1). ah() sevenler; Seluklularndan itibaren Azerbaycana yerleen Trkmenlerden Safevlere gnlden bal oymaklara ah Abbas iltifat etmi ve itibar gstermiti. Bunlarn, yaptklar hizmet ve ballk ah etkilemi, bylece onlara ah-seven adn vermitir.86 ahsevenler, eitli taifelerden meydana gelmi byk bir federasyondu. Konar-ger olup, yazn Halha, Erdebil ve Karaba mntkalarndaki dalarda, kn da mnbit ovalarda ve Aras kysnda adrlarda yaarlard. Bu federasyon baz byk kollara ayrlmt. Bu kollar unlard; 1- Erdebilde yaayanlara Erdebil ahsevenleri ad verilirdi. 19. asr balarnda Erdebil ovalarnda 8 bin ahseven yayordu. Ayn yzyl ortalarnda Erdebil ve Mikin87 blgelerinde bin adrlk ahseven grubu hayat sryordu.88 2Meraga civarnda yaayanlara da nanlu (nallu) ahsevenleri denirdi. 3- Karadada yaayanlara Karada ahsevenleri denirdi. Karahanlu, Karaorlu, Kul Bel, Mehmed Hanlu, Hseynegl, albeyanlu, Hoca Alil, Koca Begl, Hac Hocalu, Nevruzlu, Geyikl, Alarlu, Yurteci, sa Begl, Rza

34

Begl, Deklanlu, Tursun Hocalu, Aranlu, Hamslu ve atrlu airetleri, Karada ahsevenlerinin nemli obalaryd. Yaz aylarnda havalideki yaylalara kp, k aylarnda ovalara inen bu obalar, zellikle Aras nehri kysnda adrlarn kurarlard.89 19. asr ortalarnda Karada blgesinde 800 adrlk bir grub bulunmaktayd.90 4- Yazn Karasu vadisinde, kn da Muganda oturanlara Sebeln ahsevenleri ad verilirdi. Bunlarn en nemli airetleri; Kara Kasml,91 Delikanlu, Tekle, Kuzatlu, Yurtu, Pulatlu, eyhldr. Bunlarn yirmi bin adr vard.92 Mugan ahsevenleri, 1709 ylnda Safev Devletine kar isyan etti.93 1726da da Arasbar kazasnda Aa Balanurku, Mehmedcelil ve Ebulfettan kylerinde yaayan Hac Alili aireti ile beraber 15 bin ahseven, Kebirli ve Kengerli, Osmanllara kar ekavet hareketine giriti.94 Bunun zerine devlet, 16 haneyi (80 kii) Mugana yerletirdi.95 Muganda yaayan ahseven airetleri, 1736-1746 yllar arasnda cereyan eden ah Nadir zulm srasnda zorla Horasana g ettirildi.96 5- Mikin blgesinde yaayanlara Mikin ahsevenleri ad verilirdi. Kocabegl, Hac Hocalu, Bedilli, Aaeril, Yedi-Oymak, Zergerl, akrlu, Ilh, nallu, Karamanbeg gibi obalar bu taifeyi oluturuyordu. 6- Azerbaycann gneydousunda Zencan blgesinde yaayan gruba Deviran ahsevenleri ad verilirdi. 7-Irak-Acem blgesinde yaayanlar da Badad ahsevenleri ismiyle anlrd.97 ahsevenlerden ayrlan ri oymak, Livanlu, Delikanlu, Amulu gibi baz taifelerde Meyne ve Garmerd civarlarnda yayorlard. 1814 yl itibariyle, yalnz Tebriz-Zencan hattnda Hatard, Garmerd, Meyne blgelerinde konar-ger hayat sren yaklak elli bin adrdan oluan bir ahseven topluluu vard. Azerbaycan corafyasnda ahsevenlerin kurduu 130 kadar ky bulunmakta olup, bu kyler, airet isimleriyle anlmaktadr.98 Erdebil, Halhal ve Mugan blgelerinde yaayan ahseven grublar, Erdebil Hanln kuran Nazarali Han ahseven tarafndan birletirilmesiyle Azerbaycanda siyas bir g haline geldi. Savalan yaylaklar ile Mugan arasnda konar-ger hayat sren ahseven airetlerinin gmeleri, 1828 Trkmenay anlamasna gre, Rusya ile ran arasnda yasakland.99 1727 ylnda Gence vilayetinin, Gencebasan, emkrbasan, Tavus ve Arasbar nahiyelerinde obalar halinde yaayan ahseven taifesine bal Hac Alil airetinin bir obas, Manzurlu ve Girzanlda klar, Karakaya ve Gyelide yaylard. Bir obas da, Tal Da ve Kzlcabata yaylar, Eylemezin ve Anbarlda klard. Dier obas Sorlukta klar, emkrde yaylard. Arasbar obas az sonra Mugana g etti. Gencebasan nahiyesinde Kukara kynde de hayvanclk ve ziraatle uraan bir ahseven grubu bulunmaktayd (Bk. Tablo- 3). amlu; Safev Devletinin kuruluunda etkin rol oynayan Trkmen gruplarndan biriydi. eyh Cneydle birlikte yaadklar Haleb-Antep blgesinden Azerbaycana gettiler.100 Revan, Mak, Erdebil ve Gencenin Gencebasan nahiyesinde amlulara (Dmakl) tesadf edilmektedir. 1727de Gencede amkrek aynn kenarndaki amyeri ve Makde Trkn, Dik, Kara Hasanl, Mezra, Meydan, Karakilise, Cancan, Ozanl ve Muratverdi kylerinde oturuyorlard. Meragadan Makye gelen bir amlu aireti de Meraga Dmakl adn verdikleri kyde yayordu. Revan amlular, Aralk ve Hayderik nahiyelerinin Muradverdi, Gllce, Hatunkehriz, sahan, Molla Halil, Derebeg, Begengn, Sukutlu, Hac slm, Begky, Ahrgn ve Sugnl kylerinde hayat sryordu. amlu boyunu oluturan obalar; Bedilli, nallu (nanlu), Hudebende, Avc, Balabanlu, Bierl, Acirl, Arabl, Arabgirl ve Kerametlyd.101 1593de Gencenin emkir Arrannda bir Avclu aireti bulunuyordu.

35

1727de Erdebilin Kermerud kazasnn Pervane nahiyesinde bir Bierli obas, Revann Idr ve Gerni nahiyelerinde Karamemet kynde Arapkirli obalar yayordu. amlu teekklerinden biri de Arabl102 taifesiydi. Aslen Bedilli boyundan olan Arabl taifesine bal obalar, Erdebil (Heterud nahiyesinin Arabl ky), Gence (Berda kazasnn Arabl ky), Mak (Arabl ky) ve Urmiye (Benaberu nahiyesinin Piravu, Begen ve Pircevad/akr kyleri) blgelerine dalmt (Tablo-1, 2, 3, 5, 10, 13). ah Abbas Devrinde amlular devletin en itibarl boylarndan biri oldu. ah Abbas, mhim emirliklere bu boyun beylerini tayin etti. Onun halefi ah Saf zamannda da (1628-1642) bu itibarlarn devam ettirdiler. Ancak, 18. yzylda zayf dmler ve eski itibarlar kalmamtr. Bundan sonra nallu gibi bir ksm obalar ahsevenlere katlarak varlklarn devam ettirdiler.103 Azerbaycanda 19. yzyl balarnda 3 bin hane, asrn ortalarnda Karada blgesinde iki yz hane Bedilli yayordu.104 ekakler; Timur tarafndan blgeye getirilip yerletirildii ne srlen bu grup, Meynenin kuzeyinde Germerd ve Serab havalisinde sakindi. Germerdta bulunanlarn bir ksm konar-gerdi. Bu mntkada ahsevenler ile birlikte yaadklarndan kimi zaman ahsevenlerden, kimi zamanda Ekrad taifesinden saylmlarsa da zbe z Trkmendirler. akak federasyonu, Mehmed Rzalu, Begzde, Cafer Hanlu, Eskanlu, Begzde-i Serab, zzeddinl, Kelaranlu, Vermezyar, emganlu Talib, Gulaman ve abanlu gibi taifelerden oluuyordu.105 1831 ylnda Tebriz-Erdebil arasnda yaayan akakler 60 bin aile kadard.106 Ulu Htaylar; Sar Nehir ile in Seddi arasndaki Htay107 blgesinden Cengiz Dneminde Tebrize g eden Uygurlardan bir kabiledir. Tebrizin bir nahiyesi bunlarn adyla tesmiye olunmutu. 1727de Ulu Htay, Mir Alil, Molla Ahmedl, Pirhanlu ve eyh Hasanlu obalarndan oluuyordu (Tablo- 12). Ustaclu; Safev Devletinin kuruluunda nemli rol oynayan Ustacalular Bingl evresinde iken ah smaile katldlar. Bunlara bal airetler; avulu, eyhler, Kengerli, erefl, Kerempa, Koulu, Sofulu, Mahi Fakihl, Karahisarlu, Kzllu, Damlu ve Gzbykldr.108 Tahrir kaytlarnda bu airetlerden Sofulu (Hain/Gence), Karahisarlu (err/Revan), ve Kzllu(ca) (Serab/Erdebil, ErdebilKavdan/Meraga, Ermuy/Revan), avulu (Serab/Erdebil) Damluya (Hadamlu,

Damdavdekli, Ovack/Hoy) rastlanmaktadr (Bk. Tablo- 1, 3, 4, 6 ve 9). 19. yzyl balarnda Azerbaycanda 3 bin Ustacalu yayordu.109 Varsaklar; Varsaklara bal baz airetler, eyh Cneyte balanarak onunla birlikte 1456da Uzun Hasana katldlar.110 Daha sonra rana geerek, Erdebil tekkesinin hizmetine girdiler. Bu Varsaklar, dier Anadolu Trklyle birlikte Safev Devletinin kuruluunda byk rol oynadlar. 1500 tarihinde ah smailin Anadoluya gelmesi zerine bir ksm Varsak daha Erzincan dolaylarnda ona katldlar.111 ukurovay yurt tutmu iken, Azerbaycan corafyasna g eden Varsak airetlerinden bazlar Arkl, Ozanlu, Sarubegl ve Toguzdur. Bunlar, Varsaklarn Kusun boyuna mensuptular.112 Arkl; 1727de Gencenin emkirbasan nahiyesinde Artapa ile Hnesin arasnda yaylayp, Khneli kynde klayan ve Halha kazasnda Toprakkalede klayp, Karakayada yaylayan iki grubu vard (Bk. Tablo- 3). Sarubegl; 1727de Urmiyenin Belde nahiyesine bal Seyd Kui, Ltuf, Kultba ve ptra kylerinde yayorlard (Bk. Tablo- 13).

36

Toguz; III. Murat Devrinde Tebrizin Sarkurgan kazasnn Ahneci nahiyesinde ayn adl kyde bir oba yaamaktayd. 1727de Meragann Ahneci ve Revannn Gerni nahiyelerinde ayn adl kylerde yaayan iki Toguz obas vard (Bk. Tablo- 6,10 ve 11). Tiflis vilayetinin Aakala nahiyesinde Varsaklarn Ula boyuna mensup Byk, Kk ve Orta Ulal adlaryla anlan airetler yaamaktayd.113 Yazr; Azerbaycan corafyasnda Gence blgesinde Yazr boyunun adn tayan bir ay vard. Otuzikili airetlerinden Mafruz boyu bu ayn kenarnda ziraat yapard (Bk. Tablo- 3). Yva; Yva Ouzlar, Seyhun boylarndan Avar ve Salgurlarla birlikte 1130da ran ve Urmiye blgesine g etmitir. 1230lu yllarda Mool istilasnn balamas zerine dier Azerbaycan Trkmenleriyle birlikte byk nfus kitlesi batya gitmitir. Safev Devrinde Kaar obalar arasnda bir Yva obasna tesadf edilmektedir.114 Nitekim, 1593 tarihli kaytlara gre, baz kk oymaklar Gence vilayetinin emkir nahiyesi, Karaaa ve Berda kazalarnda yaamaktayd. Bir oba da Kaar taifesine bal oymaklar arasnda zikredilmitir. Bunlar Yval Kaarl, Yva Kaar ve Tayl Yvaln oymaklardr (Bk. Tablo- 2). Hatta, nl Kaar beyi mam Kulu Han, Yva Kaarl obasna mensuptur.115 Yigirmidrtller; Kaar obalar arasna sonradan katlm bir boylar federasyonuydu.116 1593de Gence ve Berda Sancaklarnn muhtelif nahiyelerinde meskn olan bu ulusa; Aliarl, Sarhaclu, Bahaylu, Tll, Bahtiyarlu, Tokaclu, Dedehalill, Tubil, Yreki, Molla Alil, Seydi Zenk, Alpavut, Yasavullu, Derebegl, Gde Ahmedl, Gkekli, Peyre Mahmudlu, Sar Haclu, Varvan, Zend airetleri balyd. Bu airetlerin vergi gelirleri Sultan haslarna ayrlmt. Yasavullu airetinin, 1727de Berdann Divanabadan kynde yaad grlmektedir (Bk. Tablo- 2 ve 3). Yregir; ukurova ve Halep Trkmenleri arasnda byk bir nfus kitlesi bulunan Ouz boyu Yregirlerden bir oba, tahminen Dulkadirl ulusu ile birlikte Azerbaycana g etmi ve Gencenin Zegem blgesine yerlemitir (Bk. Tablo- 2). DPNOTLAR 1 2 Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1998, s. 3; bn Hiama ait bu sz iin bk. Firidun Aasolu, Azer Halk, Bak 2000, s. 10 ve Osmanl Z. Velid Togan, Azerbaycan, slm Ansiklopedisi (A), C. II, s. 97-100. Devleti le Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Mnsebetlere Dir Ariv Belgeleri, Karaba-ua, Nahivan, Bak, Gence, irvan, eki, Revan, Kuba, Hoy-I (1578-1914), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1992, s. 5. 3 Geni bilgi iin bk. Saleh Muhammedolu (Aliev), Azerbaycan Trklerinin Etnik Meneine Dair Ana Grn Eletirisi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say; 116, (stanbul 1998), s. 91104; Azerbaycan Tarihi, (En Kadim Zamanlardan XX. Asradek), (Redaktr; Z. M. Bunyadov-Y. B. Yusufoav), Bak 1994, s. 228-231. 4 5 Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekyinamesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli, (ev. H. Azerbaycan Tarixi, (Redaktr; Sleyman Aliyarl), Bak 1996, s. 214-216; M. Fahrettin D. Andreasyan, Notlar; E. Dulaurer, ev. M. H. Yinan), Ankara 1987, s. 49-50. Krzolu, 1593 (H. 1001) Yl Osmanl Vilayet Tahrir Defterlerinde Anlan Gence-Karaba Sancaklar

37

Ulus ve Oymaklar, Atatrk ni. Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi Ahmet Ceferolu zel Says, say: 10, (Ankara 1979), s. 201. 6 7 199. 8 9 Krzolu, Gence-Karaba Sancaklar Ulus ve Oymaklar, s. 201. Argun, Orta Asyadan g eden kesif bir Trkmen kitlesini Azerbaycan ve Dou Mirza Bala, Erdebil, A, c. 4, s. 290. Togan, Azerbaycan, s. 101; Ayn Yazar, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1970, s.

Anadoluya nakletti. Trkmenlerin bu topraklara gmesini cazibeli hale getirmek iin de Gazan Han, beylere iktlar datt Hlagu bu lkeyi Trk-Mool yurdu haline getirme politikas gderek; Halep ve am Trkmenlerini g ettirdi (Bk. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 276-282, 295-296; Bertold Spuler, ran Moollar, (ev. C. Kprl), Ankara 1987, s. 105; Mehmet Erz, Yrkler, stanbul 1991, s. 244; Togan, Azerbaycan, s. 104; Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umum Bir Bak, Belleten, XXI/83, (Ankara 1957), s. 435-443; Bala, Erdebil, s. 296. 10 11 Aasolu, Azer Halk, s. 15; Togan, Azerbaycan, s. 94. Togan, Azerbaycan, s. 104, 107; smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991; Nasib

Nasibli, Osmanl-Safevi Savalar ve Azerbaycan, Azerbaycan Tarixinin ada Problemleri, (Redaktr; Hamlet saxanl), Bak 2000, s. 233; Smer, Azerbaycann Trklemesi, s. 443-444; John E. Woods, Akkoyunlular, Airet, Konfederasyon, mparatorluk, 15. Yzyl Trk-ran Siyaseti zerine Bir nceleme, (ev. S. zbudun-Ek; N. Sakaolu), stanbul 1993; Saim Sava, XVI. Asrda Safevlerin Anadoludaki Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin Buna Kar Ald Tedbirler, Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi (1999), Konya 2000, s. 184. 12 13 14 15 Mirza Bala, Hoy, A, c. 5, s. 572. Woods, Akkoyunlular, s. 97. Geni bilgi iin bk. smail Aka, Timurlular, Ankara 1995. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,

Ankara 1976, s. 1-56. 1514de Safevlerin Diyarbakr valisi Ustaclu Muhammed, blgedeki airetleri yanna alarak Azerbaycana gtrmtr drs-i Bidlis, Selim ah-nme, (Haz; Hicab Krlang), Ankara 2001, s. 162. ah smail Erzincana geldiinde 7 bin nefer Trkmen kendisine katld [Azerbaycan Tarihi, (Red; Bunyaduv, ), s. 399]. 16 Adel Allouche, Osmanl-Safev likileri, Kkenleri ve Geliimi, (ev. Emin Da), stanbul 2001, s. 59-60, 70; Mazlum Uyar, Safevler ncesi randa Tasavvuf ve Safev Devletinin Ortaya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, 7-8, (stanbul 2001), s. 85-98. 17 18 19 R. Paul Lindner, Orta a Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, (ev. M. Gnay), Togan, Azerbaycan, s. 112. Devlet ynetiminde iliin etkisi iin Mehmet Saray, Trk-ran Mnasebetlerinde iiliin Ankara 2000, 171-172.

Rol, Ankara 1990.

38

20

Allouche, Osmanl-Safev likileri, s. 146; Smer, Safev Devleti, s. 149; Efendiyev,

Azerbaycan Safeviler Dvleti, s. 59-62; H. Memmedov Karamanly, XVI-XVIII Yzyllar OsmanlSafev Savalar, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, (Ankara 1999), c. 1, s. 502-503. 21 Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyas Mnsebetleri 1578-1590, s. 27, 152, 191-192; Oqtay Efendiyev, Azerbaycan Safeviler Dvleti, Bak 1993, s. 132-179; M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, s. 369-370; Feridun Emecen, Kurulutan Kk Kaynarcaya, Osmanl Devleti Tarihi, Devlet ve Toplum, C. I, s. 39; Karamanly, Osmanl-Safev, s. 504. 22 23 24 25 26 27 28 Smer, Safev Devleti, s. 148, 168, 192, 199; Orhan Yeniaras, Karapapak ve Karamanly, Osmanl-Safev, s. 505. John R. Perry, Forced Migration in Iran during the Seventeenth and Eighteenth 1635de Revan ele geiren IV. Murad, 4-5 bin iyi ehirden srd (Karamanly, OsmanlTogan, Azerbaycan, s. 113-114; Ariv Belgeleri, s. 35. Karamanly, Osmanl-Safev, s. 505. Tahrir teebbs 1591-1593 dneminde de yaplmtr. Bu dnemde Tebriz, Gence ve Terekemelerin Siyasi ve Kltr Tarihine Giri, stanbul 1994, s. 43-45.

Centuries, Iranian Studies, C. VIII, Autumn 1975, N. 4, s. 202-208. Safev, s. 505).

Revan vilayetleri tahrir edilmitir. Ardndan 1724-1727 tahriri yaplmtr. Bu aratrmann temel kayna olan bu tahrir defterleri unlardr; Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Tapu-Tahrir Defterleri (TTD), nr. 633, 645, 699, 895, 898, 901, 902, 903, 904, 905, 907, 908, 909, 910, 911. Bu defterlerde hali an er-rey tbirine sk rastlanmas airetlerin topraklarn terk edip geri dnmediklerini gsteriyor. 29 9, s. 563. 30 31 32 33 34 35 36 Bak 1994. 37 38 39 40 41 Lindner, Gebeler ve Osmanllar, s. 168-169. Halilov, Karaban Elat Dnyas, s. 61. een, Trk lkeleri, s. 180. . Smer, Safev Devleti, s. 5; Woods, Akkoyunlular, s. 325; Smer, Azerbaycann Woods, Akkoyunlu, s. 97; Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 318-322; Anadolu iin bk. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 497-498. H. D. Halilov, Karaban Elat Dnyas, Bak 1992, s. 21. Byk slm Tarihi, c. 9, s. 569. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 509-511. Geni bilgi iin bk. Karamanly, Osmanl-Safev, s. 506-507. Togan, Azerbaycan, s. 115; Azerbaycan Tarihi, (Red; Bunyadov), s. 569-597. Blgenin Trkl hakknda bk. Aziz Elekberli, Gedim Trk-Ouz Yurdu Ermenistan, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, (Redaktr; H. Dursun Yldz), stanbul 1988, C .

Trklemesi, s. 444. Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri, Bozulus Trkmenleri 1540-1640, Ankara 1997.

39

42 43

Smer, Ouzlar, s. 359. Faruk Smer, Kara Koyunlular I, Ankara 1984, s. 27; Ayn Yazar, Safev Devleti, s. 197;

Asker Zahidov, Gence (Tarihi Malumatlar, Faktlar ve Tapntlar), Gence 1998, s. 34. Bu taife 1467den sonra Akkoyunlulara katld (Bk. Woods, Akkoyunlu, s. 326). 44 45 46 47 48 50 51 52 s. 359). 53 54 55 56 57 58 59 60 61 313-317. 62 63 64 65 66 67 68 Togan, Azerbaycan, s. 93. ran Tetkik Raporu, s. 47. Smer, Kara Koyunlular, s. 23-24; Ayn Yazar, Ouzlar, s. 264; Azerbaycan Tarihi, (Red: Smer, Ouzlar, s. 361. Smer, Karakoyunlular, 26-27; Woods, Akkoyunlular, s. 336. Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, s. 59-60, 63-64. Mirza Bala, Kara-Papak, A, c. 6, s. 330-331; Fahrettin Krzolu, Khazarlarn Boral ve Smer, Ouzlar, s. 194-195. Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, s. 86. Smer, Safev Devleti, s. 48, 178. Smer, Ouzlar, s. 255. ran Tetkik Raporu, s. 48. Byk slm Tarihi, C. 9, s. 567-572. Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, s. 89-90. Togan, Azerbaycan, s. 93; Smer, Ouzlar, s. 355.. Geni bilgi iin bk. Smer, Karakoyunlular, s. 19-32; Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. BOA, TTD 633, Kanunnme. Reidbey smayilov, Azerbaycan Tarihi, Bak 1993, s. 22; Smer, Safev Devleti, s. 56, 98, Avarlar hakknda bk. Smer, Ouzlar, s. 220-223, 354, 361. .

188 vs.; Togan, Azerbaycan, s. 101, 112; ran Tetkik Raporu, s. 44-45; Woods, Akkoyunlular, s. 325. Smer, Safev Devleti, s. 55, 106, 139, 192 vd.; Ayn Yazar, Ouzlar, s. 181; ran Tetkik ran Tetkik Raporu, s. 46; smayilov, Azerbaycan Tarihi, s. 21.49 Smer, Ouzlar, s. 187, 357. Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, Boral ve Kazak (1728. il), (ahin Mustafayev-redaktr, Togan, Azerbaycan, s. 93. Smer bu nfusu 6 bin-8 bin kii olarak vermektedir (Ouzlar, am Bayat,

Raporu, s. 46; smayilov, Azerbaycan Tarihi, s. 21. Dulkadir ilindendi (Bk. Gndz, Bozulus Trkmenleri, s. 56).

H. Memmedov), Bak 2001, s. 43.

Bunyadov), s. 359.

Kazak Boylarndan Oluan Karapapaklarda amzda nsan-Heykelli Kabirta Yapma Gelenei, Trk Kltr Aratrmalar, XXXI/1-2, (Ankara 1995), s. 229-251; Orhan Yeniaras, Karapapak ve Terekemeler, s. 17; ran Tetkik Raporu, s. 46. Karapapaklarn soyunu Hazar Trklerine balayanlar (Bk. Zahidov, Gence, s. 35) olduu gibi, bunlarn Peenekler ile Kpaklarn karmndan meydana gelmi bir teekkl olduunu (Esmed Muhtarova, Trk Halklarnn Tarihi, Bak 1999, s. 230; Rasovski,

40

Eski Rus Tarihinde Karakalpaklarn Rol, lk Halkevleri Dergisi, X/57, (Ankara 1937), s. 248; P. P. vanov, Karakalpaklarn Tarihine Dair Materyaller, lk Halkevleri Dergisi, XI/65, (Ankara 1938), s. 418) syleyenlerde bulunmaktadr. 69 70 71 72 73 74 ran Tetkik Raporu, s. 46. Bala, Kara-Papak, s. 331; Smer, Ouzlar, s. 361; ran Tetkik Raporu, s. 47. Zahidov, Gence, s. 27; G. Geybullayev, Kadim Trkler ve Ermenistan, Bak 1989, s. 125. Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, s. 45. Zahidov, Gence, s. 27. Smer, Safev Devleti, s. 164; Ayn Yazar, Ouzlar, s. 354. Bir baka gr, Kengerlerin

Peeneklerin veya Kpaklarn bir boyu olduudur. Bu gre gre, Kengerler 4-5. asrda Nahivana gelmiler, Orta a boyunca Revan blgesinde yaamlardr. 1766da Grc saldrlarnn artmas zerine bir grup Kazak ile birlikte Karabaa g etmilerdir (Bk. Zahidov, Gence, s. 26; Geybullayev, Kadim Trkler, s. 125; Eblfez Amanolu, 16-18. Yzyl Osmanl Kaynaklarna Gre Gney Kafkaslarda Yer simleri, Kk Aratrmalar, (Ankara 2000), Osmanl zel Says, s. 91). 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 s. 152. 95 BOA, TTD 903, s. 532-533. Togan, Azerbaycan, s. 93; Smer, Ouzlar, s. 356; Zahidov, Gence, s. 27. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 673-674. Amanolu, Gney Kafkaslarda Yer simleri, s. 92. . Muganlu Trkmenlerinin gemiini Hunlara kadar gtrenler de vardr (Bk. Zahidov, Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, s. 47, 48, 74, 83, 176. Smer, Ouzlar, s. 358. Togan, Azerbaycan, s. 93; ran Tetkik Raporu, s. 45; Smer, Ouzlar, 355, 361; Ayn Smer, Safev Devleti, s. 119, 131, 153, 198-199. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 497. Muhtarova, Trk Halklar, s. 230. Krzolu, Osmanllarn Kafkas-Ellerini Fethi, s. 348. smayilov, Azerbaycan Tarihi, s. 20. Mikin blgesinde Trkmen mevcudiyeti lhanllar Devrine kadar iner. Mikin Trkmenleri, Togan, Azerbaycan, s. 92. F. Smer bu nfusu 3 bin kii olarak vermektedir (Ouzlar, s. ran Tetkik Raporu, s. 43-44. Smer, Ouzlar, s. 361. smayilov, Azerbaycan Tarihi, s. 20. Togan, Azerbaycan, s. 93. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 467. T. Mustafazade, Azerbaydjan i russko-turetskiye otnoeniya v I treti XVIII veka, Bak 1993,

Gence, s. 37).

Yazar, Safev Devleti, s. 154, 199.

yedi ehirden ibaret bir vilayet halinde yaamakta idi (Bk. Bala, Erdebil, s. 296). 357-358, 361).

41

96 97 98 99 100

Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 497. ran Tetkik Raporu, s. 44. smayilov, Azerbaycan Tarihi, s. 20. Azerbaycan Tarixi, (Red; Aliyarl), s. 509, 670. Smer, Safev Devleti, s. 172; Efendiyev, Azerbaycan Safeviler Dvleti, s. 193.

101 Smer, Safev Devleti, s. 173; Ayn Yazar, Ouzlar, s. 232; Woods, Akkoyunlular, s. 327. 102 Dulkadir iline mensup airetlerdendir (Bk. Gndz, Bozulus Trkmenleri, s. 51). 103 Smer, Ouzlar, s. 232-234. 104 Togan, Azerbaycan, s. 93; Smer, Ouzlar, s. 361. 105 ran Tetkik Raporu, s. 47. 106 Togan, Azerbaycan, s. 93. 107 Ahmet Taal, Htynme, TDVA, c. 17, s. 405. 108 Smer, Safev Devleti, s. 160-168; Azerbaycan Tarihi, (Red; Bunyadov, s. 399). 109 Smer, Ouzlar, s. 359. 110 Akpaa-zde, Tevrih-i Al-i Osman, (Ne. Ali Bey), stanbul 1332, s. 264-266; Walther Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev. Tevfik Bykolu), Ankara 1992, s. 16-36. 111 Smer, Safev Devleti, s. 3, 18-19. 112 Varsaklar hakknda geni bilgi iin bk. Ali Sinan Bilgili, Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Tarsus Trkmenleri, Ankara 2001, s. 188; Ayn Yazar, Osmanlya Kar Bir Trkmen Boyu; Tarsus Trkmenleri, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C. 4, Ankara 1999, s. 170-179. 113 Tiflis Eyaleti Mufassal Defteri, s. 168. 114 Smer, Ouzlar, s. 264, 267. 115 Smer, Ouzlar, s. 267. 116 Smer, Safev Devleti, s. 188.

42

Baku Hanl / Dr. Merziye skenderova [s.44-56]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan

On sekizinci yzyln ortalarna doru ran mparatorluunda yaanan derin ekonomik ve politik kn balca nedeni kendi devlet anlaylarnn Azerbaycan arazisindeki baarszldr. Azerbaycan topraklarnda halk kurtulu hareketleri ve 1740l yllarn sonunda feodal ilikilerin yeni bir boyut kazanmas sonucu 20 kadar hanlk meydana gelmiti. Bu hanlklardan biri de Bak Hanl idi. Tarafmzdan aratrlan konunun farkl ynlerinin aklanp incelendii birok Azerbaycan ve Rus tarihilerinin ok ciddiyyetle yazlm eserlerine hakettikleri nem ve deeri vererek onlardan en iyi ekilde yararlanacamz, makalede geni apta eitli kaynaklarn ve bilimsel aratrma alanna ounlukla ilk kez getirilen zengin ariv malzemelerinin karlatrmal incelenmesi iin aba gstereceimizi, Bak Hanlnn sosyal-ekonomik ve politik tarihiyle ilgili meselelerin daha derinden aydnlatlmasna alacamz belirtmek istiyoruz. Nadir ah Afarn askeri gce dayanan birleik devleti, politik ynden pek salam ve dayankl deildi, nk onun farkl illeri ekonomik bakmdan kopuk-paralanm bir hale gelmiti. Civar kyleriyle birlikte Bak Hanl da bu illerden biriydi. Byk toprak sahiplerinin oalmas randa olduu gibi, Azerbaycanda da merkezi hakimiyetten uzaklamalarn esas nedenini oluturuyordu Bu arada, Nadir ah kendisinin baskc rejiminden kaynaklanan ve giderek iddetlenen halk hareketini bastrmakta baarsz olunca, feodallarn byk bir ksmn kendisinden soutup uzaklatrd1 ve bununla da merkezi hakimiyete bitirici darbeyi indirmi oldu. Bunun yan sra, 1730-1740l yllarda ran egemenliine kar Azerbaycan halknn bamszlk uruna verdii sava, sadece Nadir ah devletinin direklerini temeline kadar sarsmakla kalmayp, ayn zamanda Azerbaycan arazisi zerinde ran egemenliinin tamamen kaldrlmasna ve bamsz hanlklarn meydana geliinin tmyle durdurulmasna neden oldu. Yerli feodaller, halk kurtulu harekatndan yararlanarak lkenin farkl yerlerinde hakimiyeti ele geirdiler ve kendilerini bamsz hkmdar, han ilan ettiler. Bu nedenle de nl Azerbaycan bilgini, tarihi Abbaskulu Aa BakHanov, ran askeri kuvvetleri lke d edilince hemen her blgede bamsz hakimlerin meydana geldiini2 yazmtr. Bakde ran rejimi aleyhine mcadeleye Dergah-Kulu Hann olu Mirza Muhammet nderlik ediyordu. Kendisini bamsz Badkuye hakimi veya Bak hkmdar3 ilan eden Mirza Muhammet Han, Bak Hanlnn kurucusu idi. Bylece, Bak blgesinde byk toprak sahiplerinin az sayda olmasna ramen, burada merkezi Bak olan bamsz hanln teekkl, kendi imkanlarnn ok zerinde vergilerin arl altnda ezilen yerel nfusun, ortaya kan olaylar dnda kalmak istemedikleri, isteseler bile zaten kalamayacaklar gereini ortaya karmaktadr. Hatta Mirza Muhammed Hann askeri gc, Nadir ahn ordusuna yakn olsa bile 4 kendisinin ran egemenliinden kurtulma ve bamsz hanlk kurma yolundaki abalar baarsz kald ve hi bir zafer kazanamad. Bak ehri ve 39 ky5 dahil, Bak Hanl ok da byk olmayan araziyi kapsyor (uzunluu 75 verste ve en fazla genilii de 30-40 verste yakn) ve tm Aperon yarmadasn iine alyordu.6

43

Hanlk doudan, kuzeyden ve gneyden Hazar denizi ile, batdan ve gneybatdan amah Hanl ile, kuzeybatdan ise Guba Hanl ile evrilmiti. 1810 ylna ait veriler, Bak Hanlnn nfusunun az sayda olduunu gsteriyor; 7622 erkek nfus (ehirde 2235 kii, kylerde 5387 kii) 7 toplam nfus says ise 15244 kiiydi. Hanln nfusu kark olsa da, ounluu Azerbaycan Trkle ri oluturuyordu. Bilindii zere, Ermenilerin Bakye gelii daha XVIII. yzyln birinci yarsnda ar hkmetinin izledii g siyaseti ile lilgilidir.8 Fakat bu siyaset btnlkte baarszla uramt. Sadece baz Ermeni aileleri Hazar Denizi kysndaki eyaletlere yerletirilmi ve Bak de bundan nasibini almt. XIX. yzyln banda Bakye 24 Hane9 yerlemiti. Bak kylerinde ise ermeni aileleri genellikle hi yaamyorlard. Kukusuz, Bak Hanlnn arazice kk ve nfus says itibabariyle de az olmas burada karmak ve ok dall bir ynetime gerek brakmyordu. Ama Bak Hanl, diger hanlklarla eit dzeyde gelime gstermi ve tipik bir feodal devlet gibi formalamt. Burada ynetim (mali, askeri, yarg) tamamen Hann ellerinde toplanmt ve Han, Hanl zel malikanesi gibi ynetiyordu.10 Baka bir deyile, her Hangi bir feodal devletinde olduu gibi, Bak Hanlnda da siyasi hakimiyet feodaln elindeydi ve bu sistem balca olarak kyllerin yerletii topraklarda feodallarn mlkiyet haklarn savunuyordu. Bak Hanlnn bamz durumu burada retici glerin artmasna, ky ekonomisinin, zenaatn ve ticaretin kalkndrlmasna koullar hazrlyordu. Diger hanlklarla ayn srada bulunan Bak Hanl komularndan sadece arazi kkl ile deil, nfusunun azl ile de ayrlmaktayd. Bunlar da Bak Hanlna kyaslanamaz avantajlar salamaktayd. Bu zellikler dier hanlklar iinde Baknn zel yerini belirliyor ve hatta bu verilerle kendisinin birincilik srasn pekitiriyordu. Bu belirleyicilere Baknn jeopolitik durumu ve zengin doal kaynaklarn da eklemek gerekir. Petrol, tuz, safran, vb. gibi Bak hakimlerinin balca gelir kaynan oluturan tketim maddeleri, ticaretin gelimesine yardmc oluyordu. Btn bunlara bir de limanlar eklersek XVIII. yzyln ikinci yarsnda Bak Hanl ekonomisinin canlanmasnn doal olduunu syleyebiliriz. Verimli topraklardan yoksun Bak Hanl petrol, tuz gibi bol mineral, endstriyel maddeler ve madenlerle zengindi. Aperon yarmadasnn balca petrol kaynaklar Balahan, Surahan, Binegedi kylerinde toplanmt. Bakden gneye be verstlik mesafede ise kk, ama pek verimli Bibi Heybet petrol alan bulunuyordu. Bu eitli verilere dayanarak, XVIII. yzyl sonlarnda Aperonda 100 akn siyah ve 15ten fazla da beyaz petrol kuyusunun bulunduunu sylemek mmkndr.11 Beyaz petrol yksek kaliteye sahip olduundan gnlk yaama abuk girdi ve sadece aydnlatma ve stmada kullanlmakla kalmayp, tedavi amal olarak da yararl tketim kayna oldu.12 Balca olarak Bak yaknlarnda bulunan Masazr glnde ve Z kynde karlan tuz zellikle amah, eki Hanlklarna, ayn zamanda da Rusya ve rana ihra ediliyordu.13 Bak Hanlnn topra pek deerli tarm bitkisi olan ve zel sulama gerektirmeyen safrann yetitirilmesi iin gayet uygundu.14 Burada yllk 400-500 kadar safran retiliyordu.15 Bu retime ramen, Bak Hanlnda sahte safran imal edenlere de rastlanyordu. Bunu yapan sahtekar tespit edildiinde hemen 100 manattan 200 manata kadar (ruble) para cezas ile cezalandrlyor, ayrca, sahtekarn yzne safran srlyor ve sakal kesiliyordu.16

44

Bak Hanlnn toprak ve iklim artlar burada pamuk, krmz boya (kzl kk), zire (anasongillerden pek aromal tohum), susam vb. gibi baharat bitkilerinin yetitirilmesi iin uygundu. Ama bu, iftiliin geni apta yaplmasna da engel oluyordu. te bu yzden, ad geen blgede nfustan malcahat diye adlandrlan vergi alnmyordu. Bu verginin yerine ise kyller ylda gn Beyin topranda alarak biyar ad verilen mkellefiyeti kesinlikle yerine getiriyorlard.17 Petrol kuyularna yakn blgelerde oturan kyller ise Hana ayrca bir vergi demiyorlard. Bunun yerine ok az miktarda petrol karlnda han iin bedava petrol karmakla grevliydiler.18 Buday rnnn kt olduu yllarda hanlk sakinleri beyaz petrol ve tuzu esas itibariyle Guba ve Tal Hanlklarndan getirilen budayla takas ediyorlard.19 ehir nfusu deiik zenaat ileri ve ticaretle urayordu. Zenaatlardan en ok gelien dokumaclk ve halclk idi. Nov Han, Goradil, Kala vb. gibi Aperon hallar mehurdu.20 Coraf konum ve elverili limanlarn bulunmas burada gemi yapmnn gelitirilmesi ihtiyacn douruyordu. nemli ithal mallarn, zellikle Guba ve Tal Hanlklarndan ithal edilen hammaddelerin getirildii Bak, Azerbaycann tek gemi yapm merkezi idi.21 Volga-Hazar transit yolu zerindeki uygun corafi konumu, byk limanlarn var olmas, Aperon yarmdasnn doal zenginlikleri, zellikle petrol, tuz ve sanayii eyalar Bak ticaretinin sadece Azerbaycann dier ehirleri ile deil, gney Kafkasya, dou ve bat Avrupa lkeriyle ilikilerinin de gelimesini salyordu. Bir baka deyile bu zellikler, Bak Hanln tm blgenin ticaret merkezine evirdi ve Azerbaycann feodal sistemi burada ekilleniyordu. Bak kalesinde gnmze kadar gelen Hint, Multan, Buhara, Lezgi Hanlar vb. Bak Hanlnda ayn dnemde kervan ticaretinin de yaygn olduunu gstermektedir. Hazar Denizinin tm bat kylar Bak Hanl iin doal koruma grevinin dnda, ky boyu doal limanlar da Baknn stratejik ve ekonomik konumu asndan esiz nem tamaktayd.22 Doann ortaya kard bu tabii ve gvenli gidi geli yolu zerindeki limanlarn gvenirlilii birok kimse tarafndan kabul grmtr.23 Elverili ve ksmen gvenli limanlarn mevcutluu XVIII. yzyln ikinci yarsnda dou ticaretinin merkezini randan Azerbaycana, zellikle de Bat ile dou arasnda kpr oluturan Bakye tanmasna neden olmutur. retim mallar, zellikle, petrol, tuz, safran gibi Bak Hanlna has ticaret maddeleri, uluslararas piyasada byk rabet gryordu. Bu ehir transit ticaret alannda da ilk sralarda yer alyordu. ok sayda ariv belgesi de Bakden Volga-Hazar yolu ile Azerbaycanla Rusya arasnda geni apta ticaretin yapldn gstermektedir. Bununla da Azerbaycan, Rusyann gelimekte olan dokumaclk sanayii iin hammadde kaynaklar deposuna evrilmi durumdayd.24 Bunun dnda, Rusya vastasyla bat Avrupa mallarnn ithali de gerekleitiriliyordu.25 Hatta, Bakde Rus konsolosluunun kapatlmas,26 i mnakaalar, tek bir para sisteminin, l ve arlk sisteminin bulunmamas, Bak Hanlarnn gmrk siyaseti, eit olmayan ticaret koullar gibi Rus-Azerbaycan tccarlarnn ticaretinin normal akn engelleyen olumsuz faktrlere ramen, XVIII. yzyln ortalarnda Bak civar ve Hazar Denizi Rus-Dou ticaretinin kalc bir merkezi olarak rol almt. Rus ve Bak makamlar Hazar ticaretinin nemini ve bu ticarette de Bak Hanlnn egemen roln pek iyi anlyorlard. Bu sebeple Rusyann her eye ramen, Hazar Denizinin tek sahibi olmak uruna harcad abalar, ar hkmetinin 1732 ylnda ran (Ret), 1735 ylnda imzalanan Gence

45

anlamalarnn yerine getirilmesi iin kendi iradesini dayatt bamsz Bak hakimiyetinin srekli direnileriyle karlayord.27 Kendi niyetlerine ulamak yolunda Rusya her trl ynteme bavuruyordu. XVIII. yzyln 90l yllarnda Bakde Rus askerlerinin kstah davranlar, edepsizlikleri, Azerbaycan-Rusya ehirlerinde bulunan Bak tccarlarnn mallar da dahil, mamllere gmrk rsumunun arttrlmas, Rus memurlarnn yolsuzluklar vb. sebeplerden dolay, Bak Hanlar da benzeri tepkiler vermeye baladlar. Onlarn emri ile Rus tccarlarndan zel olarak, byk miktarda rahtari olarak adlandrlan gmrk rsumu alyorlard, ayrca Bak Han Hseyin Kulu Hann hkmdarl dneminde Bak rahtari bagediklisine gmrk vergisi demekten imtina eden, yani rusum vermek istemeyen Rus tccarlarna kar kaba kuvvet kullanma hakk tannmt.28 Rusya Devleti Hazar Denizi blgesinde egemenlik insiyatifini tam olarak kendi elinde tutma abalar gsterdii dnemde Bak hakimlerinin de faaliyetleri ticarette dengesiz koullarn kaldrlmasna kar yneltilmili ve bu dorudan doruya kiiliini kabul ettirme abasndan baka bir ey deildi. Bununla birlikte, sz edilen dnemde baz engeller olmasna ramen Bak Hanl ile Rusya arasnda ticaret ilkileri, yine de istikrarl bir seyir takip ediyordu. ki devlet arasnda ticari ilikiler geliiyordu ve Bak ehri de Rusyann Yakn ve Orta Dou lkeleriyle ticaretinde kpr roln oynuyordu. Bu da rastgele deildi, Baknn eitli lkeler arasnda bir kpr oluturmas zerine Rus kaynaklarnn birinde bunun kant zellikle u ekilde ne karlyor, Mslman ehirleri arasnda kendisine hi bir rakip yoktu hi bir ehir de, u ana dek Rusya ile bu kadar daimi ilikilerde bulunmamtr.29 Fakat, Aperonda petrol retiminin art, ticaretin geliimi vb. gibi Baknn btn bu avantajlar sadece ekonomik bymelere yol amakla kalmayp, eninde sonunda Bak Hanlnn, Rusya da dahil, eitli gl devletler tarafndan hedef haline gelmesine neden olmutur. Buna gre, Bak Hanl var oluundan bu yana, onun hakimleri aralarndaki tm elikilere ramen, tartlmaz ideali olan bamszln hep kanla savunmaktayd. Ona Bak Hanlnn kurucusu Mirza Muhammet Han liderlik ediyordu. Kendisinin hakimiyete gelii 1747 ylnda Nadir ahn lm sralarna rastlar. Mirza Muhammet Han, ahn lm sonras randa ah hakimiyeti urunda iddetlenen feodal savann ortaya kt durumda ahlk iddiasnda bulunan ayr ayr kiiler arasndaki liderlii ele geirdi ve ran egemenliine tabi olmaktan vazgeti. Bak Hanl ve dier Kuzey Azerbaycan Hanlklarn da kendisine tabi klmaya alan brahim ah tahta oturunca Bak hkmdarnn asl amac meydana kt. 1749 ylnda brahim ah, Azerbaycan Hanlklarnn liderlerinden 10 bin askerin kendisine hizmet etmek zere rana gnderilmesi talebinde bulunurken, Bak Han Mirza Muhammet Kulu Han, aha kar koyarak, talebini yerine getirmedi. Bunun zerine de ah kendisini sultana ikayet etti.30 Ama, ahn onu ikayet etmeye hi bir tzel hakk yoktu. Bak Han ahn fermann saymayarak, ran tarafndan beklenen saldrdan korunmak iin hazrlklara balad.31 Bakl Muhammet Hann byle davran, baz Azerbaycan Hanlar tarafndan da destek buldu. Onlar da Muhammed Hanla birlikte hareket etmeyi kararlatrdlar. Fakat mttefiklerin birleik kuvvetleri, brahim ah destekleyen amahl Hac Muhammet Ali Hanla savata yenilgiye urad.32

46

Bu yenilgiye ramen, Azerbaycan hanlklarnn en nemlilerinden olan Bak ve Kuzey Azerbaycann dier hanlarnda kendi bamszlklarn korumak uruna abalarn domasna neden oldu ve onlarn sonraki mcadelelerine zendirici etki yapt. Yeni olumaya balayan Bak Hanl, doal olarak ekonomide olduu kadar, askeri bakmdan da henz pek kuvvetli degildi. Bu yzden de Hanl rann igalin den ve kleletirme harekatndan korumak iin Bakl Mirza Muhammet Han, kendisinden daha gl bir devlet olan, komusu Rusyadan destek almay kararlatrd. Bu amala da, o, Rusya devletinin temsilcisi, A. erkasskiye sayg ve itibar gsterdi.33 Bak Han Mirza Muhammet Han malikanesinde kendisini ziyarete gelen erkasskiye Nadir ahn torunu Mirzann brahim ah aleyhine seferiyle ilgili Rete gitmemesini tavsiye etti.34 erkasski Aperonda kald ve hatta Bak Hanna iki vizon manto ve iki samur krk hediye etti.35 Rusyann ahsnda kendisine kuvvetli mttefik kazanmaya alan Bakl Mirza Muhammet Han, destek almak amacyla Rusyaya bavurdu. 1749 yl sonunda kendi temsilcisi Hac Rehimi Astrahana gnderdi. Ayrca, Astrahan valisine kendisine un gndermesi ve bir de mparator majestelerinin onu kendi sadk tebaalarnn Han ve Baknn koruyucusu olarak ltfedip tanmasn rica etti.36 Dier taraftan da, XVIII. yzyln ortalarnda Azerbaycan hkmdarlar arasnda iddetlenen i ekimeler ortamnda, ok byk ve kuvvetli olmayan bir Hanln lideri olan Mirza Muhammet Han, yeteri kadar askeri gce sahip deildi. Ama kendi hanlnn bamszln korumak iin eitli manevralar eviriyor, zaman zaman da taraf deitirerek diger feodal hkmdaryla da birlemek zorunda kalyordu. Bak Hannn faaliyet ve davranlarnda gzetilen ikilik, hanln bamszln salamak, onu herhangi bir saldrdan korumak, savunmak vb. gibi hanln karlar uruna yaplm olduu anlalmaktadr. 1757 ylnda ran taht iddiasnda bulunan Muhammet Han, (Kacarn tehlikesi ile yz yze kalsa bile) Genceye ahverdi Hana kendi elisini gndererek, Gence Hanlnn top ustalarndan kendisi iin top (kendisinde bulunan be adet kk bakr topun dnda) yapmalarn talep etti.37 O srada Muhammet Hasan Han tarafna geen ve arpma alannda kar karya gelmekten kanan ahverdi Handan red cevab alnca, Mirza Muhammet Han, dier Azerbaycan hkmdarlarnn yan sra, kendi elisi Hac Abdul Aliyi hediyelerle Muhammet Hasan Hana gnderdi.38 Fakat bu da Muhammet Hasan Han kendi saldrgan niyetlerinden alkoyamad. Trk sultannca amah, Bak, Guba ehirlerinin kendi hakimiyeti altna verilmesi zerine Muhammet Hasan Han, Kacarn talebine cevap olarak Bak Han dier Hanlarla birlikte eer onlar Trk sultannca glendirilirseler, o zaman biz de mparator sarayna yazp onlarn39 tarafmzdan ykma uratlmayacaklarna neden byle kesin bir ekilde inandklarn soracaz diye gr bildirdiler. Tm Azerbaycan Hanlar dahil, Bak Han da, kendi hanlklarnn karlarn savunmaya alarak ran ahl iddiasnda olanlara kar mcadelede Rusya tarafndan rana kar sava aabilirlerdi. Ama, ok gemeden, Azerbaycan Hanlar ve Grc feodollarnn birleik glerinin basks altnda Muhammet Hasan Han geri ekilmek zorunda kald.40

47

Bylece, mthi fetih karsnda, dier Kuzey Azerbaycan Hanlklar ile beraber, Bak Hanlnn da bamszl korunmu oldu. 1750 yllarndan balayarak glenen Guba Hanl kendi arazisini geniletmek iin mcadeleye balad. Bu mcadeleye nderlik eden Feteli Han Gubal, Azerbaycan topraklarn tek devlette birletirmeyi kendine ama edindi. Kendisinin baarl siyaseti sayesinde Salyan (1756 ylnda) ve Derbent Hanl (1759 ylnda) Guba Hanlna katlmlard. Fetheli Han Gubal, Derbendi feth etmesi sonras, gzlerini sadece ticar-ekonomik ynden deil, askeri-stratejik ynden de byk nem tayan Bak Hanlna evirdi. Bundan baka, Feteli Han, Bak Hanlnn Azerbaycann dier blgelerle, ilk nce yllardan beri ekonomik ilikilerinin bulunduu Rusya blgesiyle arasnda bir balant halkas oluturduu gereini gz nnde bulundurarak, Hazarda doal limanlarla ticaret yaplmas zerine kendi zenginlikleri ile (mineralleri) beraber Baky, kendisinin siyasi ve ekonomik planlarnn gerekletirilmesinde dayanak noktasna evirmek istiyordu. Bak Han da, ncelikle, Feteli Han Gubalnn ahsnda kuvvetli bir mttefik desteine sahip olmak amacyla, onun askeri operasyonlarna, zellikle de 1765-1767 yllarnda amah Hanlna kar harekatlarna katlmtr.41 Guba hakiminin siyasetini destekleyen Bak Han, amah tccarlarnn Bakye gelmesini yasaklad. Feteli Han, kendisinin siyasi amalarn baaryla gercekletirebilmek iin bir evlilik diplomasisi kulland. 1766 ylnda Feteli Han Gubal, Emir Hamze Karakaytak adl birisine vadettii pek enerjik kzkardei Hatice Bikeyi, Mirza Muhammed Hann iradesi zayf olu Melik Muhamede vererek onunla yazl bir szleme yapt. O, her zaman Guba Han Feteli Hana olduu kadar, onun Hanlnn haleflerine de itaatte bulunacakt.42 Bylece kz kardei Hatice Bikeyi Melik Muhammede vermek yoluyla Feteli Han, hkml ve kesin karakterli kzkardei Hatice Bike sayesinde Bak Hanlnn Guba Hanlna bamlln salam oldu. O zamandan balayarak Bak hkmdar Melik Muhammet Hann (1768-1784) i ileri srf Guba Hannn istei zerine yryordu. Bylelikle, Bak Han, Derbentin igali sonras Feteli Hann Derbent Hann tahtan indirdii gibi kendisini de tahttan yoksun klacandan korkuyordu.43 Bak Han kendisine teklif edilen ittifak imzalayarak, Guba Hanna kendisinin fiilen bamlln itiraf etti ve zel hakimiyet gvenliini salam oldu. Bak Han, her eyden nce, Feteli Hann ilk talebi zerine, askeri kuvvetlerini bildirecek, herhangi bir askeri harekat olduunda kendi kuvvetlerinin banda sava yerine gelecek, Guba Han tarafndan esir alnan sahiplerin beslenme ve bakm gibi grevleri yerine getirecek idi.44 Guba Han, hemen her trl konuma ve grmelerine katlan Bakl Melik Muhammet Hana pek gvenmiyordu. yle ki, 1779 yl balarnda Melik Muhammet Han, Guba Han ile genel dostluk anlamas yapmak zere Karabal brahim Hann yanna gnderilmiti. Fakat brahim Han, Melik Hann misyonundan phe ettii iin, onu esir ald. Ama iki yl sonra Melik Muhammet Han serbest brakmak zorunda kald, nk Feteli Han kendi elisinin serbest braklp gelmesini beklemeyerek, byk bir ordu toplayp Bakl Melik Muhammet Hann imdadna komak zere sefere kt. Bunu

48

duyan brahim Han Bak Hann serbest brakt. Serbest kalan Melik Muhammet Han, 1781 ylnn Ocak aynda Bakye dnd.45 Feteli Hann siyaset ileriyle megul olduunu frsat bilen Melik Muhammet Han, gmrk vergisini artrmak yoluyla hazineyi doldurmak amacyla, rahtari parasnn alnmasnda, Rus tccarlar da dahil olmak zere, dardan gelenlere kar gayet kaba siyaset yrtmeye balad.46 Tabii ki, ticari adan Hazar Denizinin nemini anlayan Rusya Devleti bu durumdan honut deildi. Bu ticaret yolunu ve buradan elde edilen gelirleri de kaybetmek istemiyordu. Bu yzden de 1781 ylnn Haziran aynda kendi kumandanl altnda Azerbaycana askeri mdahelede bulunan Graf Voynie dier taleplerin yansraBak Hanndan 50 bin ruble almak, Baky topa tutup tahrip etmek ve Melik Muhtar (Melik Muhammet-M. .) Han tahtan indirip, Bak tahtna baka bir hkmdar getirmek, her ne pahasna olursa olsun, Rus tccarlarnn haklarn savunmak gibi grevler verilmiti.47 Bylece, bu siyasi hareket Rusyann sz konusu blgeye mnasebetinde smrgeci kimliini tmyle ortaya kard. Rusyann bu niyeti, askeri mdaheleden bir yl sonra, 13-26 Austos 1782 ylnda Feteli Han arasnda Bakde yaplan aralkl konumalar sonucu Rus tccarlara kolaylklar salanmas ve onlarn korunmalar da garanti altna alnm oldu.48 Voynoviin bu seferi ran ve Trkiye hakim evreleri arasnda bir telaa neden oldu. Bununla ilgili olarak Trk sultan, Bak Han Melik Muhammet Han dahil, Azerbaycan hkmdarlarna Rusyaya kar, kendilerine zel himayesi ve desteini teklif etmek zere, kendi elisini muhtelif hediyelerle Azerbaycan hanlklarna gnderdi. Dier Hanlarn yansra, Bak Han Melik Muhammed Hana da 5 bin ruble ve saatlar gnderilmiti.49 Gubal Feteli Han, kendisi bu zamana kadar Osmanl Devletinden yardm iin ricada bulunmu olmakla birlikte kendisini tm Azerbaycan hkmdar olarak Rusyaya tantmak ve hkmdar olarak kabullendirmek iin aba harcyordu. Bunun iin de kendisine gnderilen mektup ve hediyeleri kabul etmedi ve Bak Hanna Paann gnderdii eliyi, getirdii tm hediyeleriyle beraber geri gndermesini emretti.50 Fakat Astrahan valisi Jukovun kinez Potyemkine bir ihbarnda, Bak Hannn, Rus kuvvetlerinin gelmesi zere Osmanlya, gnderdii arabulucu ile Rusyay ikayet etmek istediini belirtiyor ve u ekilde uyaryordu: o limanda tm kar koyma tedbirleri alnsn, Rus filosu kuvvetleri Han sktrmak istiyorlar.51 Feteli Han Gubalnn Voynovile yapt konumalar Feteli Hann Bak Han zerinde byk etki sahibi olduunu aka gstermektedir. Bununla birlikte, Melik Muhammed Hann Osmanlyla gizli ilikileri ve Rusyaya aldr etmeyii, Bak Hannn kendisinden nceki hkmdar gibi, Hanln bamszln kaybetmekten korkarak siyasi manevralar evirmek istediini gstermektedir. Astrahan valisi Jukov, Rus tccarlarnn Melik Muhammed Han tarafndan baskya uramas ve Melik Hann Osmanlya olumlu ilgisini gz nnde bulundurarak Bak Hann baka trl deil de aka Rusya iin zarar dokunabilecek birisi ve uzun zamandan beri Rusya tarafna dmanca bakan biri olarak karakterize ediyordu.52 1784 ylnda Melik Muhammet Han, Mekkeyi ziyaret iin sefere kt ve yolda ld.53 Onun yerine kardei Hancan Beyi hkmdar yapmak istediler. Fakat Melik Hann ei Hanm Hatice Bike buna izin vermedi ve kocasnn yerine henz 11 yan doldurmam olan olu II. Mirza Muhammet Han tahta kard. Reit olmayan hkmdar, Feteli Han Gubalnn himayesi altnda bulunuyordu. Bu yzden de Hanln ynetimi fiilen kk yataki Hann naibesi Hanm Hatice Bikenin eline geti.

49

1780 yllarnda randa Gacar Hanedannn temsilcisi Aa Muhammet Hann aka Azerbaycan Hanln tehdit ettii srada Feteli Han Gubal kendisinin kuzeydou Azerbaycan hudutlarn kapsayan devletinin tehlike ile yz yze kalmasndan saknarak, gneyden gelen tehlikeden korunmak iin, ayn dnemde Azerbaycan topraklarnda gz olan ve bu ynde planlarn gerekletirmek isteyen, fakat niyetini saklayan Rusyaya dayanmay kararlatrd. Feteli Han Gubalnn t zere kk yataki II. Mirza Muhammet Han, kendi namna 1785 ylnda kendi topraklarnn Rusya tarafndan himaye altna alnmas hususundaki rica mektubunu P. S. Potemkine gnderdi.54 1787 ylnda ise Guba hakimi Feteli Han kendisi bata Mirza Sadk Mamet Veliyev olmak zere S. Peterburga, elilie mektup gnderdi Mektupta, Feteli Han kendisine sylenenlerin hepsini yerine getireceini kendi sadakatnn belirtisi olarak, hi ekinmeden Bak ve Derbendi vereceini vaat ediyordu.55 Nitekim bu iki ehir stratejik ve ticari adan Rusya iin byk nem tamaktayd. Ama Guba Han ile Rusya arasnda yaplan sonraki grmeler Feteli Hann lm nedeniyle 22 Mart 1789 ylnda Bakde yarda braklmt. Feteli Han hayattayken, kuzeydou Azerbaycann siyasi birliinin st seviyede gerekletii grlyordu, ama lnce, pek salam ekonomi temeli olmayan ve silah gcyle kurulan devlet, hemen kt. Devlet temelinde ortaya kan bu dalma Guba Hanlndan sonra Bak Hanlna da geti. Bak Hanlnn Guba Hanlna vassal ball bir taraftan onu d saldrlardan koruyor, retici glerin geliimine yol ayor olsa da, dier taraftan Bak hkmdarlarnn zgr faaliyetlerini kstlyordu. Fakat hanlkta hakimiyet uruna srekli mcadeleler balatlmt. Bu mcadele ve mnakaalar nce II. Mirza Muhammet Han (1787) ile onun amcas Muhammet Kulu Aa (17911792) arasnda balad ve daha sonra da II. Mirza Muhammet Han ile Mirza Muhammet Hann amcazadesi Hseyin Kulu Han (1792) arasnda devam etti. Fakat, Feteli Hann halefleri, zellikle de, byk olu Ahmet Han, Bak Hanlnn kaybedilmesini bir trl ilerine sindiremiyorlard. Feteli Hann lm sonras Guba Hanl tahtna oturan (Mart 1791 y.) eyh Ali Han, II. Mirza Muhammet Han tarafndan defalarca Bakden kovulmutu. Bu i ekimeler sonucunda zaten byk olmayan Bak Hanl birka kere daha paraland. Hseyin Kulu Han, 1792 ylnda tahta kt andan itibaren hakimiyet uruna eyh Ali Hanla56 mcadelede kendi hakimiyetini koruma abas iinde olmutur. Ama eyh Ali Handan her tr destek alan II. Mirza Muhammet Han, Bakye iki saldr dzenliyor ve ilkinde pek baarl olamasa da Guba askeri gleriyle Bakye yapt II. saldrsnda ise Bak Hanl ile Guba Hanl arasndaki birok anlamann bitmesine neden olmutur.57 Bak hkmdarlarnn kendi aralarnda hi dinmeyen mnakaalar ve yine Gubal Feteli Hann halefleri arasndaki honutsuzluklar, Bak Hanln zayf drd ve d dmanlarn Hanlk zerine iddialarnn artmasna zemin oluturdu. 1790 yllarnda, Aa Muhammed Kacarn randa gl bir konuma gelmesi ile ran saldrs Azerbaycan tehdit etmeye balad. Bir taraftan byle karmak siyasi durum, i feodal savalar, Guba Hanlnn eski kudret ve gcn yeni batan canlandrmaya alarak Bak Hanln kendisine tabi klmaya alan eyh Ali Hann basks, dier taraftan da Aa Muhammet Kacar tehlikesi Bak Hann Rusyaya ynelmek zorunda brakt.

50

Tahta kan Hseyin Han bamszln salamak ve Hanl dalmaktan, ran ve Guba Hanlarnn igalinden korumak amacyla Rusyadan destek almak istiyordu. Bu amala da Bak Han iki defa (1792 ylnda58 ve 1795 ylnda) Bak Hanln kendi himayesine almas konusunda Rusya Devletine bavuruda bulundu. II. Katerina da I. Petronun olaan dou siyasetini srdrmekteydi. Azerbaycan hkmdarlarnn kendi aralarnda kan geimsizliklerin zmnde Rusyay kendilerine hakem olarak grmek istemelerinden yola kan II. Katerina blgede dzenin salanmasn sabrszlkla bekliyordu. Gelimeleri dikkatle izleyen Rusya kabinesi Bak Hannn bamszln tanmakla, kendi himayesi altna almak konusunda ikilem iindeydiler. nk eyh Ali Han, Rusyada kendilerini himayesi altna almalar isteiyle yazdklar dilekede (1793) Bak Hanln da kendi mlkleri olarak gstermiti.59 Fakat, bu ikileme ramen, II. Katerina, Bak ehrinin transit nemini ve eyh Ali Hann d siyasetine pek uymadklarn da gz nnde bulundurarak, Bak Hanln Rusyann egemenlii altna almaktan yanayd. Azerbaycann tamamn ve zellikle de Bak Hanln igal etmek zere kafasnda tasarlad planlarn gerekletirmek iin bu uygun ans asla karmak istemiyordu. Fakat, ran tarafndan gelen tehdit dolaysyla, Rusya beklemeyi tercih etti ve hibir harekette bulunmad. 1795 yl sonbaharnda eyh Ali Hanla Hseyin Kulu Han arasnda bir bar anlamas yapld. Bar anlamasnn asl uydu: Bak Hanlndan gelen gelir e ayrlacakt: biri Bak Hanna, dieri eyh Ali Hana, ncs de Balahan kyne yerleen II. Mirza Muhammet Hana verilecekti.60 Fakat 1795 ylna kadar Bakl Hseyin Kulu Han bu artlar bozarak Balahan kalesine saldrd ve II. Mirza Muhammet Han Gubaya saldrmak iin zorlad. II. Katerina hkmeti bu atmalara mdahale etmedi. Ama Hseyin Kulu Han Baklnn Rusyaya bavurusunu bir frsat olarak kullanp 1795 ylnn Eyllnde Bak Hanln Rusyann himayesi altndaki protektorat devlet olarak kabllenmeye raz oldu. Fakat 1795 ylnn yaznda Aa Muhammed Han Kacarn Gney Kafkasyaya saldrmasyla bu mutabakat tam olarak gerekletirilemedi, yani resmiletirilmesi durduruldu. Hseyin Kulu Han Bakl, Rusyadan hibir somut cevap almamas zerine ve kendi topraklarn korumak amacyla Aa Muhammed Hann Grcistan zaferini (12 Eyll 1795) kutlayan Guba, eki ve amah Hanlaryla birleti. Fakat Tifliste bozguna urayan Aa Muhammet Han, bu kez silahlarn Azerbaycana kar yneltti. Bak ehrinden sava tazminat olarak byk meblada para ve eya gtrerek Hseyin Kulu Hana ve dier Azerbaycan hanlarna, kendisine boyun eme simgesi olarak rehinelerini gndermek konusunda bir ferman yollad.61 Daha Rusyadan destek almak iin mitli olan Hseyin Kulu Han, Aa Muhammet Hann kendisine yapt itaat teklifini reddetti. Olaylarn ak Hseyin Kulu Hann karlar dorultusunda ilerliyordu. 1795 yl sonuna yakn II. Katerina, Rus ordularnn Gney Kafkasya ve Kafkaslar tesine getirilmesi ve burada ran egemenliinin glenmesini engellemek iin general Gudovie emir verdi. Bu da Bak Hanln dalmaktan kurtard. Fakat rann tekrar saldrmayacandan pek emin olmayan Hseyin Kulu Han, tehlikesizlik konusunda bir garantisinin olmad iin, Aa Muhammet Hann ordusu Azerbaycan terk edince, kendi elisi Muhammet Selim Beyi Rusyaya gndererek Hseyin Kulu Han ve kendi halk adna Rusyaya sonsuza dek sadk kalacaklar hususunda

51

yemininin, tm inanla kabul edilmesi zere Rusya devletine bavuruda bulundu.62 Bak hkmdar kendi dilekisinde Bak limannn nemini, burada gl kale duvarlarnn bulunmasnn sregelen i ekimeler ortamnda bile tccarlar iin tehlikesiz bir ortam oluturmu olduunu vurgulayarak teklifinin kabul edilmesini istiyordu.63 Bununla da o, kendi inancn yle dile getiriyordu: eer Bakller Hametmehap mparatorun iltifat takdirnamesine layk grlrlerse, hibir dman Bak kalesine saldrmaya cesaret etmez ve ahali de Yce Rusya sarayna zenle hizmet gstermeye gayret ederek hayatn huzur iinde srdrebilir.64 Bak elisinin Rusya tarafndan scak karlanmas, Rusya Devletinin Bak Hanln sadece himayesi altna almakla kalmayp, smrgecilik siyasetine yneldiini kantlyor. Bak Hanyla ayn zamanda Gney Kafkasyann dier hkmdarlar da Rusya Devletinin himayesine ba vurdular ve bu da II. Katerinaya 1796 ylnda general V. Zubovun kumandanl altnda silahl kuvvetlerin buraya getirmesi iin gzel bir bahane oldu. Bilindii gibi, Rusya Devleti buraya ordu gnderirken Azerbaycan hanlarna yardmda bulunmay dnmyordu bile. Bu davrann altndaki ama, Rusyann Gney Kafkasyada varln kuvvetlendirmekti. Bunun dnda Rusyann ileriye ynelik planlar vard, fakat Aa Muhammet Hann buraya saldrmas Rusyann blgedeki igalci plann tehlikeye sokmu oluyordu. Ayrca, bu saldr yalnz Rusyann gney snrlarnn gvenliini tehdit ediyor ve Dou ile Rusya arasnda ticareti engelliyordu. Askeri seferden nce, II. Katerina tarafndan yaynlanm manifestoda ve Zubov adna Azerbaycan Hanlarna gnderilmi duyuruda da bu sylenenler dorulanyordu. Bu bildiride Rus askerlerine bedhahlk etmek ve direnmek isteyen hanlara kar bir tehditler yer almaktayd.65 Sz geen duyuruya baklrsa, Baknn igali birinci derecede nemli idi. nk bu yolla Rus askerlerine besin maddeleri ve giyecek salanmas kolaylaacakt. Rusya hkmeti Hseyin Kulu Hann bavurusunu maharetle kullanmaya gayret etse de, sonuta bu bavurular, kendi igal planlarn ne pahasna olursa olsun gerekletirmek isteyen Rusyann takip ettii siyasete hi bir kesin katkda bulunmad. Hseyin Kulu Han sadece savunmaya hazrlanmakla kalmayp, kendi elisini tm Azerbaycan hakimlerini tahttan devirmek iin Rus askerlerinin saldraca haberiyle Mustafa Han emahlya gnderdi.66 Fakat ok gemeden, kar koymann hibir sonu vermeyeceini anlayan Bak Han 13 Haziran 1796 ylnda Gilgil Nehrinin sa kysndaki Rus askeri karargahna gelerek ehir anahtarlarn teslim etmek zorunda kald.67 Rus askerleri, sanld gibi tm Bak nfusunca deil, yalnzca Hristiyan nfus tarafndan byk konukseverlikle karlanmlard.68 Mslman nfus, tarihin sonraki aamalarnda da defalarca tekrarlanan bu zorunlu eylemi hibir ekilde kabul etmiyordu. Bylece, Rusya bu defa da, saldrnn smrgecilik karakterini byk bir beceriyle saklayarak, bunu, Bak hkmdarlarnn irade zgrlne dayanan eylem gibi aklad. General Zubovun Hseyin Kulu Hana hediyeler gndermesi69 Rusya hkmetinin ince ve hileci siyasetini gzler nne seriyordu. Baknn igali sonras V. Zubovun bu askeri seferde yakn silah arkada P. D. Sisyanov, Bak kumandan olarak grevlendirildi.70 P. D. Sisyanov, Baky asker donatm ssne ve ayn zamanda da byk bir ticaret merkezine evirmeyi dnyordu. Hazar Denizinin bat kylarnda en gzel koya sahip bulunan

52

Bak ehri iin onarm ve pekitirme projeleri tasarlanmt. Tark ve Russey Bulakn salamlatrlmas71 fazla geni capta olmayacakt, ama Bak limanna 12 palet (yzge) gemilerin gelmesiyle ilgili Hazar filosu kadrolarnn glendirilmesi gerekli idi. Bak limannda kalknma ilerinin yrtlmesi iin para ayrlm ve Petersburktan ustalar gnderilmiti. Baknn gelitirilmesi Rusya Devleti iin ok nemli idi ve Russey Bulakta kale inas iin 10.838 ruble ve Tarkta 90.634 ruble tutarnda para ayrlmas ngrlmt. Bak iin 283.859 ruble ayrlmas planlanmt.72 Bunun yan sra Rus ticaretini geniletmek ve gelitirmek iin Rusya Hkmeti Hazar Denizinin be limanndaAstra han, Mazandaran, Enzeli, Salyan ve Bakde dardan gelen tccarlar iin gvenilir bir barnak ve iyi temelli gmrk yapmak niyetindeydi.73 Bununla da Rusya, bu blgede geni boyutlarda yerleme plan nn ran ve Buhara yoluyla iki taraftan Hindistanla ticaret yolunu aacan, bunun da Avrupadaki ky devletlerinin bazlarn endielendirdiini ok iyi anlyordu.74 Fakat tm bu planlarn gereklemesi kaderin hkmyle yarda kald. 6 Kasm 1796 ylnda II. Katerina ld ve ok gemeden Rus askerleri Rusya tahtna kan, Katerinann olu I. Pavel tarafndan geri arld. Rusyann yeni sahibi annesinin siyasetine tamamen zt davranarak, 7 Temmuz 1797 yl kararnamesi ile Bak limannn glendirilmesi kararn buna hi bir lzumun olmamas gerekesi ile iptal etti ve Astrahanda bu liman iin ayrlm gemilerin serbest braklmasn emretti.75 Bununla beraber V. Zubovun buraya seferi daha I. Petro tarafndan bu blgede balatlan yaylma siyasetinin srdlmesi ile ilgili Rusya hkmeti tarafndan atlm nemli bir adm idi. Bu askeri sefer ileride bamsz Azerbaycan Hanlklarnn kaldrlmasnn temelini atm bulunuyordu. Rus askerlerinin ekip gitmesi sonucu 1797 ylnda Aa Muhammet ah Kacar Azerbaycana saldrd.76 Bu saldr ah tarafndan uann ele geirilip, Gney Kafkasyada tm feodal hkmdarlarn kendisine itaat etmelerini talep etmesi sonras gereklemiti. Aa Muhammet ah, kendi kuryesini bir mfreze ile uadan Bakye gnderdi. ahn amac kendisine itaat etmekten imtina eden ve grmeye gelmekten vazgeen Hseyin Kulu Han yanna getirtmekti. Bak Han, Rus devletinden yardm almak midini kaybetmiti ve daha nceleri alnamayan ua Kalesinin kn duyarak itaat etmek ve uaya gitmek zorunda kald. Burada, Ruslarla ilikisi olmas ve Bak ehrini savasz Rus askerlerine verdii gerekesiyle Aa Muhammet ahn hiddetli sitemleri sonras Hseyin kulu Han tutukland. ahn kararnamesi zerine Bak, eyh Ali Hann ynetimine verildi. Hseyin Kulu Hann ailesi ve akrabalarnn bir ksm Tahrana gnderilecek ve geriye kalan Bak sakinleri aha tazminat deyeceklerdi.77 Fakat, saray hadimlerince 4 Haziran 1797 ylnda katledilmek istenen Aa Muhammet ahn aniden lm, Bak Hannn hayatn kurtarm oldu. O, salverildi ve kendi topraklarna geri dnd. 1797 ylnda kendi hakimiyetlerini Bakde ihya etmek isteyen Hseyin Kulu Hanla II. Mirza Muhammet arasnda yaplan uzun grmeler sonras, Bak Hanl merkezin Bak olmas ve tm gelirlerin ikiye blnmesi konusunda anlama saland. Nitekim Hseyin Han Bakde kald, II. Mirza Muhammet ise Mataa kynde yeni bir kale ina ettirdi.78 Aa Muhammet ahn yeeni, Feteli ahn ran tahtna gemesiyle, II. Katerinann siyasetine, her eyden nce de dou meselesine kendi tutumunu ve ilikisini yeni batan gzden geiren I. Pavel

53

siyasetini kknden deitirdi. Rus hkmeti ran askeri kuvvetlerinin Azerbaycana tekrar saldrmasna hibir trl yol vermemeyi kararlatrd. Hseyin Kulu Han da kendi srasnda hakimiyeti tekrar ele almas dolaysyla Rusya devletiyle olan ilikilerini de netletirdi. Baz yksek kdemli ar asker ve memurlarnn I. Pavelin, II. Katerinann siyasetine dmanca yaklamn, zellikle de kimsenin kiilii ve mlk varl hi bir hakarete ve baskya uramamaldr, tam tersi her bir kiinin hem kiilii, hem de mlk gvencede tutulmal ve korunmal diye vaadlerin yer ald beyannameyi79 kmseyerek aka yamaclk ve yolsuzluklara balamlard. Derebeylik ban alp gitmiti. ar subaylar gen delikanllar ve kzlar esir alyorlard. Nfusun byk ounluu zarara uramt.80 ok sayda muhtar, keza bu srada Bakde bulunan Derbentli mam Kulu bey tutuklanp Rusyaya gnderilmi ve mlklerine de el konulmutu. Bununla birlikte Bak Hannn 100 atna da el konmutu.81 Rus askeri kuvvetlerinin Bakye geldikleri dnemde Bak Hannn kendisine, etki ve otorite sahibi feodallare ve dolaysyla tm nfusa verilen zarar, Bak Han ile Rusya arasnda ilikilerin olumsuz gelimesine yol at. lk kaynaklardan aka belli olduu zere, Rusya ehirlerinde Bak tccarlarnn bask altnda tutulmas vb. gibi olaylar durumu kmaz hale getirmiti. Karlkl bask, sonuta askeri atmayla bitti. zel olarak Enzeliden Bakye geri arlm olan Rus konsolosu M. Skibinevskinin anlamazln bar yoluyla zm zere abalar sonu vermedi. 6 ubat 1800 ylnda yzba, filo temeni Moakov I. Pavelin emriyle Kzlyar gemisinden ehire ate at. Rus silahnn basks altnda taahhdn82 ve hatta daha sonra 1802 ylnda Rusya tccarlarnn bask altnda tutulmayaca konusunda szlemenin imzalanmasna ramen, Hseyin Kulu Hann Rusyaya mnasebeti Bak Hanlnn igaline kadar dmanca kalm oldu.83 Hseyin Kulu Han yine de kendi hakimiyetini ve bamszln korumak amacyla ranla Rusya arasnda siyasi manevralar yapmak zorunda kald. Rusya ile ortaya kan askeri olay sonras 1800 ylnda Hseyin Kulu Han tekrar ran hkmdar Feteli aha, Bak Hanln himaye etmesi ve askeri yardm gndermesi ricas ile bavuruda bulundu. Fakat, Feteli ah, petrol ve tuz kayna olan Baky kendisi zaptetmek niyetindeydi. ahn ran tccarlarnn ikayeti olmalar bahanesiyle verdii red cevab sonras84 Hseyin Kulu Han, kendi elisi Mirza Gazi Beyi ayn konuda himaye ve destek verilmesi ricasyla Petersburga gndermek zorunda kald.85 Ama, Feteli ah, 1802 ylnda Hseyin Kulu Han ran askeri kuvvetlerinin basks ile boyun edirmek istediinde, Bak hkmdar 1803 yl Mart aynda kendi elisi Allahverdi Beyi yardm talebiyle Tiflise, Rus ordu komutan Sisiyanova gnderdi.86 Hseyin Kulu Han Baklnn Rusyaya bavurusu bir feodal hkmdarnn kendi Hanlnn bamszln koruyup salamak ve onu d tecavzlerden uzak tutmak isteinden baka hibir ekilde yorumlanamaz. ran tarafndan gelen tehlikenin iddetlendii dnemlerde Rusyann kendi konumunu Hazar denizinin bat kylarnda glendirmek iin Bak hkmdarnn ve XVIII. yzyl balar ve XIX. yzyl sonlarnda dier tm Azerbaycan Hanlarnn Rus hkmetinden himaye ricalarn bahane ederek blgede igalci siyasetini uygulamaya balad. Bu yzden de Rusya hkmeti Hseyin Kulu Hann dilekesine olumlu cevap verdi. Bak hkmdarlar adna Petersburga gnderilen Mirza Gazi Bey, temsil ettii Hseyin Kulu Han ve tm halk Rusyann himayesine kabul edildi.87 1802 ylnda Hseyin Kulu Hann Allahverdi Beyi bir rica mektubu ile yollamas88 Gney

54

Kafkasya zerine oktan beri hazrlanan planlar gerekletirmek iin etkin tedbirler almaya koyulan arlk hkmetinin ekmeine ya srm oldu ve kesin surette Azerbaycan ehirlerini ve ilk nce de Bak ehrini igal etmek iin hazrlklara balad. 12 Eyll 1801 ylnda Grcistann Rusya ile birletirilmesi Bak ve Hazar Deniziyle balant kurma arzusunu daha da kabartt. Fakat, Hseyin Kulu Han Baklnn Rusya hkmetine zorunlu bavurusuna ramen, Bakller sadece Grcistann deil (1801 y.), kendilerinin de Rusyaya tabi olma hususunda olumsuz dncelerini saklamyorlard, bu da Rusya konsolosu M. Skibinevskinin 26 ubat 1802 yl tarihli raporunda aka grlmektedir. yle ki, Grcstan himayesi altna almay baaran Rusya, phesiz, Bakllerin ve dier Azerbaycan halknn gnl rzasyla Rusyann kendileri zerinde egemenliini kabullendirmeye alyordu. Bu sebeple de Rusya konsolosu, ran tehlikesi ve bundan da onlar yalnz Rusya kurtarabilecei fikrini Bakllere var gcyle telkin ediyordu.89 Fakat, ne Bak hkmdar Bak Hanlnn bamszln kaybetmek istiyor ne de Bakller, Han ynetimini Hristiyan fatihinin basksna deimek istemiyorlard. Kat smrgecilik siyaseti gden Sisyanov, Baky tutmak zere kesin talimat almt ve bu yzden Bak elisi Allahverdi Beyin Petersburga gnderilmesine raz olmayarak, onu Tifliste durdurmutu. Uzun grmeler sonras Hseyin Kulu Hann Rusya Devletinin himayesine kabul edilmesi zerine anlamaya varldysa da90 ok gemeden bu anlama, Mustafa Han emahldan ekinen Bak hkmdar tarafndan bozuldu. 1802 ylnda Bak Hanlnn tek hkmdar Bak Han91 yllk para ve mal eklinde 120000 ruble tutarnda harac vermek iin gnderdii Allahverdi Bey92 geri dnerken, Rus ordusu tarafndan yar yolda al konmu, tm belgelerle, Rus saraynn hediyeleri elinden alnmt. imdi yeniden Rus ordusunun Bak Hanlna doru hareket ettiini renen Bak Han, Rus ordusunun son davranndan yola karak kylerinin yklaca kanaatiyle Bak hkmdarlarn tehdit eden ve srekli glenen Mustafa Han emahlnn gdmne girdi.93 Hseyin Kulu Han, amah Hannn tehditlerine cevap olarak Bak yoluyla Astrahanda ticaret yapan amah tccarlarna saldrabilirdi. Bu yzden de Bakde fazla taraftar olan amah Hannn tehditleri Bak Hann fazla etkilemedi.94 Anlamann Hseyin Kulu Han tarafndan bozulmasnn balca sebebi 1803 yl Mart aynda askeri stratejik neme sahip ar-Balaken arazilerinde, General Gulyakovun komutalndaki Rus ordularnn yerli halka kar saldrganl ve yolsuzluklar olmutu.95 Gence Hanlnn igali, Cevat Hann katledilmesi96 ve ard sra 1804 ylnda halkn toplu kyma uramas97 Azerbaycan hanlklarna ve zellikle de Bak Hanlna kar smrgecilik siyaseti yrten Rusya Devletinden yardm beklemenin anlamszlna Hseyin Kulu Han kesinlikle inanyordu. Rusya hkmeti, Bak Hanlnn elden kmasna raz deildi, nk Bak onun iin bir kilit konumundayd. Bu yzden de Bak Hannn dneklii, yahut kararszl sebebiyle onu cezalandrmaya kalkt. Rusya hkmetinin Hazar blgesinde faaliyetlerinin aktiflemesi, Rusya ile ran arasnda askeri harekatlarna (1804-1813 yy.) neden oluyordu. Onun kuvvetlerini balca askeri harekat gibi gstererek baka yne ekmekle ahn saldrganlk niyetlerine engel olmak amacn gdyordu. 1805 yl Mart aynda Sisyanov Reti ve Baky tutmak zere general-binba

55

Zavaliinin kumandanl altnda Hazar filosunu harekete geirdi. gal kuvvetleri Bak ehrini alarak ahaliyi korku altnda tutacak yerlere top koyacaklard.98 Rus filosu daha 29 Austosta ehri hem karadan, hem de denizden bombardmana tuttu. Hseyin Kulu Han, Baky vermekten vazgeti ve Rus kaynaklarnda dorudan doruya sz edildii gibi, etkili bir savunma balatt. Bu kaynaklarn birinde kaydedildigi gibi, iki toplarnn ve s alay sancaklarnn Ruslarca ele geirilmesine ramen, hibir ey kaledekileri, kaleyi savunma dncelerini zayflatmyor, aksine, yaptklar ani saldrlar dmann (Bakllerin-M..) moral gcn kaybetmediini ve savunmalarnn baarsna inandklarn kantlyordu.99 eyh Ali Hann ok sayda silahl birlikleriyle Bak Hannn yardmna gelmesi,100 balarnda Hseyin Kulu Han bulunan Bakllerin ok zverili mcadelesi Zavaliini ehri abluka altndan karmaya zorlad. stn direnie kar koymann ve Hseyin Kulu Han teslim olmaya zorlamann imkansz olduundan emin olan Rus filosu 6 Eyll 1805 ylnda Lenkeran yaknlarnda yerleen Sara adasna hareket etti.101 Rus filosunun baarszln grerek, meselenin acil zm amacyla, Sisyanovun ordusu Elizavetpoldan (Genceden) Bakye doru hareket etmeye balad. Hareket srasnda Sisyanov, amahnn Rusyann hakimiyeti altna gemesi zerine Mustafa Hanla bir anlama imzalad. Mustafa Han kendi hakimiyetini ykmdan kurtarmak iin bu ittifak yapmak zorunda kald.102 Rusyann Mustafa Hanla yapt bu ittifak taktik bir adm idi: Rusya tarafndan amah Hanlnn itaat altna alnmas, Bak Hanlnn da Rusya ynetimine gemesini hzlandrm oldu. 30 Ocak 1806 ylnda Sisyanovun ordusu Bakye yaklat. ubat 1806da Sisyanov, Bakden 2 verst uzaklkta Zavaliinin karma kuvvetleri ile birleti ve Nehir Bulak yaknlarndaki kampa yerleerek Hseyin Kulu Hanla grmelere balad.103 Sisyanovun mektubunun ieriinden ve ileri srlen artlardan Bak Hanlnn zgrln ve bamszln fiilen kaybetmesini anlamak zor deildi.104 Hseyin Kulu Han, Bak Kalesinin anahtarlarn ertesi gn vereceini vaadetmi olsa da105 olaylarn daha sonraki ak, bunun yalnz Hseyin Kulu Hann yapmack itaat tavr almak zorunda olduundan kaynaklandn gstermektedir. Hseyin Kulu Han, ba zerinde Rusya arlnn egemenlik tehlikesini pek iyi anladndan, gerek Sisyanovun ssl vaadleri, gerek kendisine kardeim, dostum diye davranmas ve gya kendisine canyla ve kalbiyle gln denecek kadar samimi tavr taknmas, Bak Hann hi aldatmad.106 Rus silahl kuvvetlerine dorudan olarak akca kar koymayacan anlayan Hseyin Kulu Han, acmasz dmandan almak iin pek hilekar bir plan tasarlad. 8 ubat 1806 ylnda Bak Han maiyetinin refakatinde kaleyi hemen terk etmek ve ehir anahtarn Sisyanova teslim etmek zorundayd. ehrin anahtarn kabul ettii srada Sisyanov ve yan bandaki kinez (prens) Elizbar Eriston beklenmedik surette Hann maiyetinden iki kii tarafndan ldrlmt.107 Sisyanovun ldrlmesine Bak Hannn katlmadn sylemek pek doru olmaz. Yok eer bu katlin Hseyin Kulu Hann bizzat kendisi tarafndan yaplmas ihtimalini dnrsek, tarihi literatrde mevcut olan grlere aykr olarak, byk inanla bu iin asl yurtsever bir kiinin davran olduunu syleyebiliriz. Bunun yan sra, Hseyin Kulu Hann Rusya devletine mnasebetini incelerken, kendi hakimiyetini ne pahasna olursa olsun korumaya, Hanln yklmasna kar koymaya, onun bamszln salamaya ve bu bamszl hibir trl kaybetmemeye alan Bak Hannn, karlarna gre hareket ettiini grrz. Kanaatimizce, arlk Rusyann acmaszca smrgecilik

56

siyasetinin kat yrtcs, Mslmanlardan nefret eden ve phesiz, bununla ilgili Azerbaycan Hanlklarnn bamszl fikri ile hi barmayan Sisyanovun lm, Hseyin Kulu Hann itirak ile olmutur. Sonuncu fikir genellikle baz kaynaklarda ve ariv belgelerinde de kaydedilir.108 Fakat, Hseyin Kulu Han bir hain olarak, ran casusu ve ran ua gibi karekterize etmek Rus dnce tarzdr. Sisyanov, arlk hkmetinin igalci niyetlerini gerekletirmeye gayret ediyordu. Hseyin Kulu Hann, destek iin Rusya Devletine bavurmas ran tehlikesiyle mcadelede kendi bamszln ve kendi kiiliini kabul ettirme amalarn izleyen Bak hkmdarnn yalnz feodal karlarn takip etmesi olarak deerlendirilmesi gerekir. Rusya-ran sava srasnda Baknn kaybedilmesi, nceden igal edilmi topraklarn sonradan Rusyann terkibinde kalmas demek idi. Bu fikir Rus generallerinin haber ve raporlarnda zel olarak vurgulanyor. General-binba Nesvetayev Bak limannn Rusya iin yararlln vurgulayarak: Baky igal etmeden Grcistan elde tutmann pek ok glkler ve kayplar pahasna gerekleeceini belirtiyor.109 3 Mays 1806 ylnda General Glazenap tarafndan ara sunulmu olan bir yazda unlar okumaktayz: Her ne kadar, Bak ele geirilmemise, irvan ve Karaba almak da her zamanki tehlikeye maruz kalacak, Grcistan kendisi de Perslerin saldrsn bekleyecek.110 te bu yzden Rusya hkmeti 1806 ylnn Mays aynda Baky almak iin yazl emirle Bakye bir sefer yapmasn ve ehri alnca da Hseyin Kulu Hann kendisini ve varislerini Bak Hanlndan yoksun brakmasn General Glazenapa havale etmiti.111 General Glazenapn yerini alan General Anef Bulgakov, nce Gubaya, sonra da kendisiyle birleen II. Mirza Muhammet Hanla beraber Bakye gitti.112 Bulgakov Bakye girmeden nce ehir sakinlerine ehri gnll olarak vermeleri iin bir beyanname gnderdi, bu bildiride ehrin temelini sarsaca hususunda ehir sakinlerini tehdit ediyordu. Kazm Bey Hanlnda Bulgakova gelen etkin kiilerden biri u beyanda bulundu; eer Han aff edilmezse, ehir son kii kalncaya dek savunulacak, nk Hann iradesi ve hkm olmakszn, halk hibir ie balanmayacaktr.113 Bak yaknlarnda bulunan Bulgakov yeniden askeri harekat balatmak istemeyerek, Rus askeri kuvvetleri tarafndan Bak Hannn can gvenliini salamay garanti etti. Hseyin Kulu Han da son dakikaya kadar ehir sakinlerini ehri savunmaya ikna etti. Fakat Hseyin Kulu Han yaklamakta olan Rus silahl kuvvetlerini ve denizden hareket eden Hazar filosunu grerek ve durumun da pek i ac olmadn anlayp, kendi ailesiyle beraber rana kamak zorunda kald. 3 Ekim 1806 ylnda Rus ordular Bakye girince lidersiz kalm ve Sisyanovun cnn alnmasndan korkan ehir sakinleri kale kaplarn Rus ordularna amak zorunda kalmlardr.114 Ayn gn Bak Han tm evresiyle beraber tahttan indirilmi ve ehir sakinlerinin tamamna Rusyaya sadakat yemini ettirilmiti.115 Fakat bu igale hakllk kazandrmak iin ve ona gya Rus egemenlii Bakllerce gnll olarak tannyor ve kabul ediliyor grnts vermek iin Bulgakov, yerel beylerden Mehmet Bey isminde birisini 9 Ekim 1809 ylnda tm Bak halk adna, kendilerine merhamet gsterdiklerini ve hakimiyetleri altna almalarndan dolay teekkrlerini izhar etmek zere Petersburga gitmek iin zorlad.116 Hanlarn kaybeden ve lidersiz kalan Bak nfusu 13 Ekim 1806 yl tarihinden mparator I. Aleksandrn gzne girmeye alan Gudovi tarafndan yaltak gibi takdim edilerek hakarete

57

uramt.117 stelik ar hakimiyeti, genelde yerel nfusun hi bir istei ve arzusuyla ilgilenmiyordu. Bundan baka, bamsz Bak Hanlnn kaldrlmas ve onun normal Rus eyaletine evrilmesi, asla yksek kademeli bir memurun katledilmesinin intikam deildi. Bu adm, Rus hkmetinin Azerbaycan topraklarn igal etmek zere smrgecilik amacna ynelik siyasetinin gerekletirilmesi iin de olaan bir davrant. Graf Gudoviin yazl emri zere Bulgakov Garnizonu, General Binba Guryevin komutas altnda Bak ehrinde brakt ve Bak eyaletinin ynetilmesini de kendisine havale etti. Ayrca, Bulgakov gvenilir ve saygn beylerden Guryev iin yardmclar buldu.118 Rus askerlerinin 1809 ylnda Bakye girmesinde zel hizmetleri dolaysyla II. Mirza Muhammet Hana Guba Hanlnn ynetilmesi havale edildi.119 ngilizlerin aktif abalarna ramen ah hkmeti, Rusya ile sava srdrmek durumunda olmadndan ve Tebrize henz yeni ilerlemi olmalar sebebiyle bar grmelerini yenilemeyi kararlatrd. 12 Ekim 1813 ylnda Karaban Glstan kyne imzalanm antlamaya uygun olarak ran, Bak Hanl da dahil Kuzey Azerbaycann tm Hanlklarnn (Nahivan, Erivan ve gney Hanlklar istisna olmak zere) , Rusyann tabiyetinde bulunduunu tand. Hazar Denizi araclyla ticarette Rusya ve rann ticaret gemilerine karlkl hak tannd. Hazar Denizinde yalnz Rus askeri filosu bulunabilirdi. Glstan anlamasna yzde be gibi dk bir gmrk konulmutu. Rus tccarlar randa i gmrk rusumlar demekten muaf tutulmulard, bu da Rusya-ran ticaretinin gelitirilmesine ve keza randan baka lkelere transit ticareti yaplmasna elverili koullar salyordu.120 ngiltere tarafndan kkrtlan ah, rann verdii kayplara dayanamayp Rusya ile yeniden savamay kararlatrd. 16 Temmuz 1826 ylnda Azerbaycann kuzey ksm prens Abbas Mirzann kumandanl altnda 60 bin kiilik ran ordusunun beklenmedik saldrsna urad. 1806 ylnda rana kaan Hseyin Kulu Han, Kuzey Azerbaycann baz eski Hanlar gibi ah ordusunun Kuzey Kafkasyaya saldrmasn kullanarak Bak Hanl zerinde kendi hakimiyetini yenilemek istedi. Hseyin Kulu Hann Bak eyaletlerinin bulunduu araziye girdiini duyan Bak halk ve civar kylerin nfusu hemen Hann ordughna gidip Rus igalcilerine kar savamaya hazr bulunduklarn bildirdiler.121 Bak Kalesi, bu srada gayet salam bir yap olarak kalmaktayd, buna bal olarak ran askeri kuvvetlerinin bakomutan Prens Abbas Mirza, Rus kuvvetlerini felce uratmak ve merkezle ilikisini kesmek amacyla Hseyin Kulu Hana ek olarak yedek kuvvetler gndermeye karar verdi. Fakat kalenin denizden, karadan, abluka altnda tutulmasna ramen Hseyin Kulu Hann kaleyi tutmak zere tm gayretleri baarszlkla sonuland.122 Rus kuvvetlerinin takibinden korkan ok sayda Bak ehir sakinleri hanla beraber rana katlar.123 kinci Rusya-ran sava (1826-1828 yy.) sonucunda imzalanm Trkmenay Bar Antlamas Hseyin Kulu Han Baklnn nceki haklarn ihya etmek mitlerini kesin olarak krd. Trkmenay Bar Antlamasna uygun olarak Nahvan, ran Hanlklar Rusya ile birletirilmiti.124 Bu antlama fiilen Glstan antlamasnn artlarn tasdik ediyordu ve ran Gney Kafkasyaya olan iddialarndan tamamen vazgemeye zorluyordu. Bylece XIX. yzyln ilk

58

eyreinde Rus-ran savalar son bulmu oldu. Kuzey Azerbaycann tm hanlklar Rusyann ynetimine girmi oldular. Gney Azerbaycan ise rann hakimiyeti altnda kald. Bylece, Rusyann Hazar havzasnda kendi hakimiyetini kurmak ve Hazar Rusyann i denizine evirmek, bakenti Bak olan Bak Hanln kaldrmak abalar arlk iin nerdeyse lm kalm meselesi olmutu. Rus kuvvetlerine kar koyan Hseyin Kulu Hann hakimiyetten alnmas bir rastlant deildi, Bak Hanl ise arln ileride smrgeci politikasnn icracs ve yrtcs olan bir kumandann komutasnda eyalete dnt. Hatta kendi Hanlnn bamszln savunan Hseyin Kulu Han, askeri rejimle ynetmenin bylesine devlet gelirleri iin ykc, yurdun refah iin ve onun sakinlerinin saadeti iin son derece tehlikeli olduunu bir trl dnemiyordu.125 Gnmzde, Azerbaycann kendi kkenine dnd ve bamsz geliim yoluna girdii bir dnemde, kendi Hanlnn devlet btnln her ne pahasna olursa olsun koruyup salamaya gayret eden Azerbaycan halknn saygn ve liyakatli olu Hseyin Kulu Hann hak ettii deeri almas gerektii kanaatindeyiz. 1 2 3 A. P. Novoseltsev, z storii Klassovoy Borb v Azerbaycane i Vostonoy Armenii v XVIIA. K. Bakihanov, Glstan-i rem, Baku 1926, s. 127. M. G. Baharl, Biografieskiy Oerk Abbas Kuli Aa Kudsi Bakihanova. Bak: A. K.

XVIII vv. storieskie Zapiski, no 67, 1960, s. 249-251.

Bakihanov, a.g.e., s. 9; . ya. Lerh. Svedeniya o Vtorom Puteestvii v Persiyu v 1745-1747 gg. Nauny Arhiv nst. storii (NA) Azerb. Cumh. Bilimler Akadem. enventar N. 490, s. 129; S. B. Aurbeyli, Oerk storii Srednevekovogo Bak VII. Naalo XIX v. Bak 1964, s. 283. 4 623. 5 44. 6 7 109-116. 8 9 10 11 12 T. T. Mustafazade, Azerbaycan i Russko-Turetskie Otnoeniya v Pervoy Treti XVII v, Azerb. Cum. DTA, f. 24, liste I, dosye 21, 11, varaklar 109-110. Hanlklarn dare Edilmesi zerine Detayl Melumat almak iin bak: G. B. Abdullayev, ACDTA (Azerb. Cumh. Devlet Tarih Arivi), f. 24, liste I, dos. 161, varaklar. 20-21-in br Dj. Forster, Puteestvie iz Bengalii v Angliyu, (Franszcadan eviri), S. B. Aurbeyli, Baku 1993, s. 142-143. 1 verst=1 kmden fazla. K. A. Pajitnov, Oerki po storii Bakinskoy Neftedobvayuey Azerbaycan Devlet Tarih Arivi (sonra DTA) f. 24, liste I, 1810-1813 yy. dosye 21, 11. vv. Promlennosti, M-L., 1940, s. 19. B. S. Legkobtov, Obozrenie Rossiyskih Vladeniy za Kavkazom v StatistieskoEtnografieskom, Topografieskom i Finansovom Otnoeniyah, IV. Blm, Sankt-Peterburg 1836, s. M. Culkov, storieskoe Opisanie Rossiyskoy Kommersii, t. 2, II. kitap, M., 1785, s. 622-

Azerbaycan v XVIII Veke i Vzaimootnoeniya Ego s Rossiyey, Baku 1965, s. 105-112. taraf.; dos. 179. 20-21in br taraf. Azerb. Cumh. TELA, Enventar no 380, s. 13-14, 15; S. G. Gmelin, Puteestvie po Rossii Dlya ssledovaniya Vseh Treh Sarstv Yestestva v Prirode, . III, Sankt-Ppeterburg 1785, s. 71.

59

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Opisaniye Russkih Solyanh Promslav, Gorny Jurnal, no 3, 1862, s. 511-512 yz Azerb. Cumh. DTA, f. 24, liste I, dos. 51, vv-lar 5in ve 26nn ters yz taraflar da; 27Otnoeniye Gen. Tormasova k. d. t. s. Guryevu ot 2 Av_usta 1810 g. Kafkas Arheografi Puteestvie Professora Eyhvalda po Kaspiyskomu Moryu i po Kavkazskomu Krayu Azerb. Cumh. DTA, f. 32, l. I, 1842, dos. 13, varaklar 49, 65; yine orada, f. 144, l. I, 1847Azerb. Cumh. DTA, f. 32, l. I, 1842, d. 13, v. 47 ve br taraf.; Genel Ynetim Kurulu S. G. Gmelin, a.g.e., s. 82. Rossiyskiy - Osudarstvenny storieskiy Arhiv, RDTA, f. 1268, l. I, 1842, d. 218, 1. 6; Astrahan Vilayeti Devlet Arivi (sonra AVDA), f. 394, l. I, dos. 201, 1. 34, Bak.: G. B. K. Petrienko, Nekotorye Svedeniya o Portah Kaspiyskogo Morya, Zapiski Kavkaz. otd. A.g.e., s. 248-249. Devlet Kurulu Arivi, II. cilt, s. 692-693; Rus mparatorluunun D Siyaseti Arivi (RDSA),

taraflar da; 27-72nin br-ters taraf. 72nin br-ters taraf. Komisyonunca Toplanan Belgeler, KAKTB, c. IV, d. 37, s. 38. Biblioteka Dlya teniya, t. 26, S. Peterburk 1838, s. 156. 1856, d. 7a, listeler 34, 43; yine orada, f. 24, l. I, d. 21, vv-lar 37-38 in br taraf da. yesi Raporu, S. S. Semyonova, gen. Neydgardtu ot 22 dekabrya 1844 g. KAKB, t. IX, d. 550, s. 654.

Kerimov, Azerbaydjanskiy Kover, I. cilt, Bak-Len, 1961, s. 18. Abdullayev, a.g.e., s. 306-307 Rus. tehn. ob-va, c. IV, Tiflis 1872, s. 248.

Rusyann ranla likileri Fonu, /RF/, f., 1. 77/7., 1768, d. 143, 1. 66; Kaspiyskaya Torgovlya, Kartina Kavkazskogo Kraya., I. blm, s. 206, vb. 25 26 27 . G. Drenyankin, Opisanie irvana, 1796, storiya, Geografiya, Etnografiya Dagestana, AVDA, f. 394, op. I, d. 163, vv. 3-3n br taraf. G. N. Mamedova, Russkie Konsul Rus mparatorluunun Kanunlar Kitab, veya Rus mparatorluunun Dstur Klliyat, M., 1958, s. 170. Azerbaycane 20-60-e God XVIII veka, Baku, s. 82-83. RTTK veya RDK, s. 8, Sankt P., 1830 s. 614-620; A.A. Abdurrahmanov, Azerbaycan vo Vzaimootnoeniyah Rossii, Tursii i rana v I. Polovine XVIII Veka, Baku 1964, s. 59-68. 28 29 30 31 32 Askeri Deniz Filosu Merkez Devlet Arivi (ADFMDA), f. 198, l. I, 1799, d. 67, vv. 180KAKB, C. XII, d. 327, s. 391. AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 204-205in b. t. RDSA, f. RF, l. 77 /I, 1749, d. 5, vv. 51, 53-53n b. t. AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 296-296nn b. t., 297nin b. t; F. M. Aliev, 180n br tar., 188-188n b. t.

Antiiranskiye Vstupleniya i Borba Protiv Turetskoy Okkupasii v Azerbayjane v I Polovine XVIII veka, Baku 1975, s. 226. 33 229. AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 204-205-205in b. tar; F. M. Aliyev, a.g.e., s. 228-

60

34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 45-45-46nn b. tar RDSA, f. RF, l. I, 1749, d. 5, vv. 122, 123. AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 461-461in b. t; M. F. Aliyev, a.g.e., s. 230. AVDA, f. 394, l. I ek, 1749, d. 90, vv. 461-461in b. t. RDSA, f. RF, l. 77 /I, d. 2, vv. 62-62nin b. t. RDSA, f. RF, l. 77 /I, 1757, d. 2, vv. 35 b. t. 89 b. t. RDSA, f. RF, l. 77 /I, 1753, d. 4, v. 16. G.N. Mamedova, a.g.e., s. 91. RDSA, f. RF, l. 77/7, 1767, d. 141, vv. ob. t. -28; mufassal bilgi iin bak: G. B. Rusya Devlet Askeri-Tarih Arivi /RDATA/, f. Askeri-kayt Arivi /AKA/, 1796, d. 18474, v. RDSA, f. RF, l. 77/7, 1764, d. 86, vv. 3-b. t-4. RDSA, f. 52, l. I/194, 1782-1789, d. 270, v. 27, S. B. Aurbeyli, Oerk storii RDSA, f. 52, l. I/194, 1765-1797, 15, vv. 126-126nn b. t.; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s.294, RDSA, f. 52, l. 77/6, 1755-1796, d. 477, vv. 109 b. t-110. A. P. Berje, Graf Voynovi v Persii v 1781 Godu-Russkaya Starina, t. XXXII, 1881, s. 450; A. S., Ekspeditsiya Grafa Voynovia k Vostonomu Beregu Kaspiya, 1781-1782 gg.,

Abdullayev, a.g.e., s. 214-221. 50; G. B. Abdullayev, a.g.e., s. 209.

Srednevekovo_o Baku VII-Naalo XIX v., Baku 1964, s. 292. AVDA. F.394, l. I, 1781, s. 5353, v. 260-b. t.

A. atlko, Voljsko-Kaspiyskoe Sudohodstvo v Starinu, Sankt-P., 1896. s. 51. Morskoy Sbornik, t. IV, no 9, 1850, s. 235; RDSA. F. RF, l. 77/5, d. 15, d. 15 vv. 134-135; mufass. Bilgi iin bak: G. B. Abdullayev, z storii Severo-Vostonogo Arezbaycana 60-80 h gg. XVIII v., Baku 1958, s. 102-103. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 RDTA, f. 52, l. 203, d. 32 vv. 159-169-TEA-Azerb. Bilimler Akad., Enventar no RDTA, f. 52, l. I/194, 1782, d. 263, v. 75. Yine orada, v. 104 Yine orada, v. 103-b. tar. KAKB, IV. cilt, d. 861, s. 573; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 296. RDTA, f. 52. Lis. I/194, 1785, d. 350, . V, v. 46. RDTA, f. 52, Lis. I/194, 1780, 1791, d. 72, vv. 228 b. t. 229. R. G. Butkov. Material Dlya Novoy storii Kavkaza s 1722 g. Po 1803 god, Sankt P., 1869 A. K. Bakihanov, a.g.e., s. 141; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 297, 298. P. G. Butkov, a.g.e.,. II. Blm, s. 293; AVDA, f. 476, l. I, 1792, d. 484, vv. 29 ve br RDSA, f. RF, liste 77/5, 1765-1797, d. 15 vv. 148-149, 152nin b. t., 180in b. tar., 181; 1795/1782-1785 yy.

g., II. blm s. 293; RDSA, f. RF, 1. 77/6, 1782-1798, d. 484, vv. 448-448in b. t.

taraf 75-75in br taraf V. M. Ssoyev, Baku Prejde i Teper, Baku 1928, s. 8. N. F. Dubrovin, Pohod Grafa V. A. Zubova v Persiyu v 1796 Godu, Voenny sb; no 2, 1874, s. 194;

61

SSCB Bilimler Akademisi Arivi, f. 99 1. 2. d. 14, vv. 6-8. Bak: TEA-Azerb. Cumh. BA., env. no 3650, s. 183-186; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 299. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 Butkov P. G., a.g.e., II, bl. s. 296-298; SSCB BA Arivi, f. 99, l. 2, d. 14, v. 102, Bak: N. F. Dubrovin, a.g.e., Voenny sbornik, no 2, 217; V. Leviatov, Oerki iz storii RDSA, f. RF, op. 77/6, 1796-1800, d. 473, vv. 6146, 158in b. t., Devlet Kurulu Arivi, I. RDSA, f. R, 1. 77/6, 1796-1800, d. 473, vv. 13 ve b. tar 14 14n b. t. 15. A.g.e., vv, 14n b. t., 15-15in b. taraf. RDSA, f. RF, 1. 77/1, 1722-1796, d. 2, 1. 369un b. t., RDSA, f. RF, 1. 77/1, 1791RDSA, f. RF, 1. 77/1, 1791-1796, d. I v. 70. R. G. Butkov, a.g.e., II. bl. s. 389; Pisma Ekaterin Vtoroy k Baronu Grimmu, Rus Arivi, Dj. M. Mustafaey, Severnye Hanstvo Azerbaydjana i Rossiya (kones XVIII naalo XIX v. AVDA, f. RF, 1. 77/7, 1796, d. 158, v. 185. storiya Sarstvovaniya mperatora Aleksandra I i Rossii v Ego Vremya, I. Cilt, Sankt P., Rusa Daha Drst-Bulak. N. F. Dubrovin, Pohod-Voenn. Sb., no 6, s. AVPR, f. RS, 1. 77/1, 1791-1796, d. I, vv. AVDA, f. AKA 1796, d. 2801, v. 7. A.g.e., vv. 7-7nin b. t. Astrahanskiy Port s 1783 do 1827 god s. 3., Dokument, Otnosyaiesya k Sarstvovaniyu

Azerb. Cumh. BA TEA, no 3650, s. 100; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 300. Azerbayjana v XVII Veke, Baku 1948, s. 173-174 cilt, II. bl, 799-800.

1796, d. I, v. 53n b. t.; A. M. Gribovskiy, Zapiski o mperatirse Ekatenine Velikoy, M., 1864, s. 64.

3 kit., no 10, 1878, s. 236. ), Baku 1989, s. 91.

1869, s. 284-285.

57nin b. t. 58, RTKK, s. XXIV Sankt P., 1830, s. 505-506.

mperatora Pavla 1/1796-1801 gg.; Bu kitapta: Material Dlya storii Russkogo Flota, XVI bl. Sankt P. 1902, s. 117; DFMDA, v. 227, 1. I, d. 62, v. 264; f. 212, 1. II, d. 847, v. 297. 77 78 79 80 372. 81 RDSA, f. RF, 1. 77/6, 1796-1800. d. 473, v. 465; RDSA, f. Ba Ariv / BA/, 1-6, 1800, 1810. d. I, vv. 23-24. 1796 Ylnda Aa Muhammet Han Tahrana Gelip, Orada ah Unvann Kablleniyor, Bak: P. G. Butkov, a.g.e., II. bl., s. 429-431; A. K. Bakihanov, a.g.e., s. 147; S. A. Aurbeyli, G. E. Alkadari, a.g.e., s. 108; RDATA, f. 482, 1796-1817, d. 143, vv. 10un b. t; 11.; S. B. RDSA, f. RF, 1. 77/1, 1796, d. 2, vv. 5in br t, 6; P. G. Butkov, a.g.e., II. bl., s. 371A. K. Bakihanov, a.g.e., s. 147. a.g.e., s. 304. Aurbeyli, a.g.e., s. 305.

62

82 RDSA, f. RF, 1. 77/6, 1796-1800, d. 473, vv. 222-223ve b. tar, 252, 378-378in b. t., 257, 243, 328, 463-463n b. t., 465, 406nin b. t. -407; ADFMDA, f. 198, 1 I, 1799, d. 67, vv. 180-180in b. t. 185-185in b. t., 187-187nin b. t. 188-188in b. t. 83 RDSA, f. RF, 1. 77/6, 1796-1800, d. 473, vv. 222-223ve b. tar, 252, 378-378in b. t., 257, 243, 328, 463-463n b. t., 465, 406nin b. t. -407; ADFMDA, f. 198, 1 I, 1799, d. 67, vv. 180180in b. t. 185-185in b. t., 187-187nin b. t. 188-188in b. t. 84 KAKB, t. I, II bl. d. 962. S. 677-678, S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 306. 85RDSA, f. Ba Ariv. 1-6, 1800-1810, d. I, vv. 1-1in b. t., 5in b t. -8in b. t., 160-163, 165-168, 199 b. t. 201-in b. t. 86 87 KAKB, c. II, d. 1498, s. 729; F. Dubrovin, Zakavkazye v 1803-1806 Godah, Sankt P., RDSA. F. Ba ariv. 1-6, 1800-1810, d. I, vv. 79-80; Polny Svod Zakonov / RTKK, c. 1836, s. 107; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 309. XXVI, Sankt P., 1830, s. 763-767; Grcistan Cumhuriyeti Devlet Tarih Arivi (GSDTA) f., 2. 1. I. d. II, v. 67; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 307. 88 89 90 Vsepoddanneyiy Raport kn. Sisyanova ot 31 Marta 1803 g. KAKB, c. II, d. 1498, s. 729; RDATA, f. AKA, 1802, d. 6165, 3. Bl., vv. 229-229un b. t. KAKB, II c. d. 1498, s. 729; N. F. Dubrovin, Zakavkazye, s. 107; RDSA, f. Ba Arhiv, 1S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 309.

10, 1803, d. 2, v. 54n b. t.; Grcistan Cumh. DTA, f. 2, 1. I, d. 12150, II bl. vv. 33-33n b. tar; RDSA, f. Ba Ariv. 1-10, 1803, d. 2, vv. 63-65-65in b. t.; RDSA, Ba Ariv f., 1-13, 1803-1806, d. 9, vv. 105-106-106nn b. t. 91 92 93 94 95 96 97 98 99 KAKB. t. IV d. 994, s. 642; N. K. Keremov, Puteestvie Gudsi, M. 1977, s. 10; S. B. RDSA. Ba Ariv f. 1-6, 1800-1810, d. 1, vv. 190-190in b. taraf. KAKB, c. II. d. 1504, s. 733; RDSA, Ba Ariv f. 1-13, 1810-1814, d. 5. vv 28-28in b. t., RDSA, Ba Ariv f., 1-13, 1801-1814, d. 5. vv. 31-31in b. t. -32 storiya Azerbaydjana, II. cilt, Bak 1960, s. 3. Yine orada: Pokorenny Kavkas: Oerki storieskogo Proloo i Sovremennogo Pokorenny Kavkaz. s. 306. RDATA, AKA f., d. 4258, 2 bl. vv. 219un b. tar. 220. V. Potto, Kavkazskaya Voyna v Otdelnh Oerkah, Epizodah, Legendah i Biorafiyah, T. 1, Aurbeyli, a.g.e., s. 308.

29-29un b. t., 32-33; Ba Ariv f. 1-10, 1803, d. 2, vv. 83-83n b. t.

Polojeniya Kavkaza, Sankt P., s. 1904, s. 320.

vp. 3, Sankt P., 1887, s. 397. 100 RDATA, 1805-1806, d. 6164, 51 bl. vv. 22nin b. tar. 23; ADFMDA, f. 166, 1. I, 1805, d. 831. Vv. 7-13; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 311; Ekspedisiya na Persidskie Berega Kaspiyskogo Morya v 1805 Godu-Slavyanin, XVI bl., no 19, s. 5-18, 20-22; storieskiy Oerk Rasprostraneniya i Ustroystva Russkogo Vladestva Pod Kavkazom i v Zakavkazye, Yurnal Ministerstva Vnutrennih Del ( leri Bakanl Dergisi) II. BD 30 bl. no 4, 1850, s. 62-63.

63

101 RDATA, AKA f., 1805-1806 d. 6164, 51, bl. vv. 29-30; DTA Grc. Cumh., f. 2. 1. I d. 12150, II bl. vv. 77 102 KAKB. c.II. d. 1519, s. 744; storiya Azerbaydjana, II. cilt, s. 9-10. 103 Grcistan Cumh. DTA, f. 2. 1. I., d. 12150, II bl. v. 81in b. tar.; P. G. Butkov, a.g.e., II. bl. s. 383; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 311. 104 Grcistan Cumh. DTA, f. 2, 1. 1, d. 12150, v. 326nin b. t.; N. F. Dubrovin, a.g.e., s. 477478; Kavkaz Gazetesi, no 7, 1846, s. 28. 105 Yine orada, v. 82nin b. tar.; RDATA, f. 482, 1806, d. 16, v. 5. 106 Yine orada, v. 82; storiya Sarstvovaniya, s. 129-130. 107 P. G. Butkov, II bl., s. 383; Mirza Djamal Djavanir Karabai, storiya Karabaha, Bak 1959, s. 95-96; RDATA, f. AKA, 1805-1806, d. 6164, 52. d. vv. 31in b. t. 32nin b. t.; Astrahanskiy port, s. 11-12; A. V. Viskovatov, Knyaz Pavel Dmitriyevi Sisyanov, Kavkazskiy Kalendar, na 1848., Tiflis, 1847, s. 167-168, vb. 108 S. Bronevskiy, a.g.e., II b. s. 398; RDATA, f. AKA, 1800-1806, 95 b. v. 16; RDATA, f. AKA, d. 4258, 1 b. vv. 206nin b. t., 207-207nin b. t.; storiya Sarstvovaniya, c. I. s. 130; M. Ostrogorskiy, Zavoevanie Kavkaza, Sankt P., 1880, s. 18, vb. 109 RDATA, f. AKA, 1806, d. 4259, vv. 233-233n b. t. 110 Yine orada. 1806, d. 4258, v. 224. 111 RDATA, f. Ba Ariv. 1-13, 1806, d. 2, vv. 61-61in, 85-85in b. t. 112 A. K. Bakhanov, a.g.e., s. 156; S. B. Aurbeyli, a.g.e., s. 313. 113 Utverjdeniye Russkogo Vladestva na Kavkaze, I. cilt, Tiflis 1901, s. 258. 114 RDSA, f. Ba Ariv. 1-10, 1803, d. 2. Vv. 198-198in b. tar.; RDSA, f. Ba Ariv. 1-13, 1804, d. 3, vv. 116, 117nin b. t.; K. Artamonov, Persiya Kak Na Protivnik v Zakavkazye, Tiflis 1889, s. 57, vs. 115 RDSA, f. Ba Ariv. 1-10, 1803, d. 2, vv. 182-182nin b. t. 116 Grs. Gumh., f. 2, 1. I, 1806, d. 118, 1. 31. 117 RDSA, f. Ba Ariv. 1-10, 1803, d. 2, v. 198in b. t. 118 Yine orada, v. 162nin b. t.; KAKB. c. III, I b., d. 644, s. 349. 119 RDATA, f. 482. 1796-1817; A.K. Bakihanov, a.g.e., s. 156. 120 T. Yuzefovi, Dogovor Rossii s Vostokom, Sankt P., 1869, s. 210-213 no RTKK, c. XXXII, Sankt P., 1830, s. 642-645; A. . Medvedyev, Persiya, Sankt P., 1909, s. 39-40, vb. 121 RDATA, f. AKA, 1826, d. 4294, 1 b. v. 25; H. M. bragimbeyli, Rossiya i Azerbaydjan v Pervoy Treti XIX v. M., 1969, s. 179; E. B. Paaev, Zavereniye Zavoevaniya Severnogo Azerbaydjana Sarskoy Rossieyey. (Azerb. dilinde), -Avtoref. Diss. Kand., st. Nauk, Baku 1996, s. 25. 122 Material k istorii Persidskoy voyn 1826-1828, Kitapta: Kavkazskiy sbornik, t. -XXVII Tiflis, 1908, c, 40-42; H. M. brahimbeyli, a.g.e., s. 180; RDATA, AKA f. 1826, d. 4294, 2 b. v. 71 123 E. B. Paayev, a.g.e., s. 26. 124 Grc. Cumh. DTA, f. II, 1. I, 1828, d. II, vv. 129-129un b. t.; T. Yuzefovi, a.g.e., s. 214217. storiya Azerbaydjana, (s Drevneyih Vremyon do Naala XX. Veka), Bak 1995. 125 storiya Azerbaydjana, (s Drevneyih Vremyon do Naala XX. Veka), Bak, 1995, s. 288.

64

Beylerbeylikten Hanla: Gence - Karaba / Dr. Hsamettin Memmedov [s.5763]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan Safevi Devleti 1501 tarihinde resmen kurulmu, 1551 tarihinde irvan Beylerbeyliine bal eki lkesini ve yresini elegeirdikten sonra Azerbaycann Kuzeyi ve Gneyi btnyle Safevi Devleti idaresine gemiti. Bu dnemde 13 beylerbeylikten oluan Safevi Devletinin drt beylerbeylii- irvan (merkez ehri emah), ukursad (merkez ehri Revan), Gence-Karaba (merkez ehri Gence), Azerbaycan veya Tebriz (merkez ehri Tebriz) beylerbeylikleri Azerbaycan topraklarnda kurulmulard. Trk oymaklarna (Ustaclu, amlu, Rumlu, Kacar, Dlkadr, Tekel, Afar, Baharlu, Alpaut, Bayat, bulunan Kazahlu, Trk Esirli, Varsak) dayanlarak kurulmu Bu Safevi yerlerin Devletinin nfusunun adlar geen beylerbeyliklerinin bana Devletin kurulmasnda emei geen ve bu beylerbeyliklerde toplu halde oymaklarnn reisleri getirilmilerdir. ounluunu oluturmamalarna ramen, Gence-Karaba Beylerbeyliini, buralarda Bayat, ahseven, Afar, Dlkadr, Kebirli oymaklar da bulunduklar halde Kacarlardan olan Ziyadolular, ukursad Beylerbeyliini, Afar, Bayat ve Baharlu oymaklar da bulunduklar halde Ustaclular, Tebriz Beylerbeyliini-amlularn Abdallu oyma, irvan beylerbeyliini ise- Safevi ahlar tarafndan beylerbeyi grevine atanm Kaarlar, Ustaclular ve Karamanllar ynetmilerdir. Bunlardan Ziyadolular 1747 tarihinde kurulmu Gence Hanln, Ustaclular ise Revan ve Nahvan hanlklarn Rusyann bu yerleri ilhakna kadar idare etmilerdir.1 Sadece arazisinin bykl ve nfus saysnn ykseklii ile deil, ekonomik ve askeri gcnn yan sra siyasi etkinlii asndan da dier beylerbeyliklerden ayrlr. Gence-Karaba Beylerbeylii tarihi boyunca Kafkasya blgesinde Safevi Devletinin arazi btnlnn koruyucusu fonksiyonunu stlenmi fakat 1736 tarihli Muan kurultaynda Safevilerin ynetimine son verilmesi kararnn aleyhinde bulunmasna ramen, Safevi Devletinin devamn temin etmek gcnde olmam ve beylerbeylikler iinde ilk olarak bamszlk yolunu tutmutu. Bu yazda Gence-Karaba Beylerbeyliini rnek seerek, beylerbeylikten bamszla (hanla) geii ele almaya alacaz. Bilindii zere Safevi Devleti Trk oymaklar tarafndan ideolojik temel zerinde kurulmu devletlerden birisi olmutu. Kk Yesevilie kadar uzanan Kzlbalk grnn tayclar olmu Trk oymaklarnn kurduklar devlet, Kzlba devleti olarak bilindii ve bu terim Safevi Devletinin tarih sahnesinde bulunduu tm dnemler iin kullanlm olduu halde, aslnda sadece 16. yyn sonlar ve 17. yyn balarna kadar olan dnem iin geerlidir. Szn ettiimiz dnemde Safevi Devletinde Trk oymaklarnn siyasi ynetimden dlanmalar ve onlarn yerinin Fars kkenlilere ve din adamlarna verilmesi ile devlet ynetiminde etnik deiimlerin yansra ideolojide de bir transformasyonun yer aldn kaydetmemiz gerekir. Kzlbalk yerini Farslarn iiliine brakm olmaldr. Safevi Devletinin kurulmasndaki siyasi ve ideolojik rolleri hie indirilen Trklere kar Safeviler g kullanma siyasetine bavurmulardr. Bu siyaset sonucu Trkler, Gence-Karaba,

65

irvan ve Tebriz beylerbeyliklerinde oturduklar yerlerden kaldrlarak, Safevi Devletinin eitli blgelerine srgn olunmulardr. Bu srgnler zellikle Safevi ah I. ah Abbas (1587-1629) dneminde ok olmutu. rnein, o dnemin saray tarihisi, Trk asll skender Bey Mninin (Turkman) verdii bilgilere gre, 1605-1606 ve 1614-1615 tarihlerinde yer alm srgnler sonucu adgeen yerlerden 25 bin kadar aile Safe vi Devletinin ilerine srgn olunmulard. Karaban Ahmedl ulusu ise srgn emrini reddettiinden ahn emri ile katledilmilerdir.2 Safevilerin bu siyaseti sonucu devlet ynetiminden bsbtn dlanm olan Trklere sadece ok etkili olduklar tara ynetiminde kalmalar uygun grlmt: Kaar, Ustaclu, Bayat, Rumlu, amlu, Afar, Dlkadr vb. merkez hkumet ile yaptklar ideolojik mcadelede yenilmelerine ramen, bu yenilgi sonras Safevilerle ibirliine geerek, tara ynetimindeki siyasi etkinliklerini Safevi Devletinin tarihi boyunca koruma imkan kazanabilmilerdi. te Trklerin Safevi Devletinde tara ynetimindeki etkinliklerini koruyabilmeleri, onlarn Safevilerin kurduklar tara ynetim birimleri zerinde bamsz devlet kurmalar ile sonulanmt. Nadir ah Afarn katlinden hemen sonra (1747) bamsz devletlerin sadece Azerbaycanda ve Trkler tarafndan kurulmu olmas, szn ettiimiz nedenlerden dolay mmkn olmutu. Topraklar zerinde bamsz devletler (Gence Hanl ve Karaba Hanl) kurulan beylerbeylikten birisi de Gence-Karaba olmutu. Safevi dnemi Gence-Karaba Beylerbeylii Kr ile Aras nehirleri arasndaki, eskiden Aran olarak bilinen byk araziyi kapsamt. Hudutlar ilk Safevi ahlar dneminden balayarak genilemeye yz tutmu Gence-Karaba Beylerbeylii 16. yy.n ortalarnda (ah Tahmasb dneminde) Tiflis ehrine kadar olan topraklar iine almt. 17.yzyl balarnda (ah I. Abbas Dnemi) lori ve Pembek Gence-Karaba Beylerbeyliinin idaresine gemiti.3 Bu dnem Gence-Karaba Beylerbeyliinin idari taksimat hakknda kaynaklarda kesin bilgi yoktur. Bu beylerbeyliin Osmanl idaresi yllarnda da hudutlar deimemitir. Bu sebeple 1593 tarihinde Osmanllar tarafndan tertip olunmu Gence-Karaba eyaletinin icmal defterinin bilgilerine gre burasnn idari taksimatna aklk getirmek mmkndr. Ad geen deftere gre, GenceKaraba Beylerbeylii (eyaleti) Osmanl dneminde 39 nahiyeyi iine alan u 7 sancaktan, Gence sanca (Gence, Gence Aran, Gence Dastan, emkr Aran, Sonkur Dastan, Krekbasan Aran, tur, Dank, Zeyem Aran, Yavlak, Tavus, Temirhasan nahiyeleri ile), Berda sanca (Berda, Sir, Peteklik, ncerud, Ulusat-i Yigirmidrtl nahiyeleri ile), Han sanca (Han, Karaaa, Taife-i Ulusat-i Otuziki, Taife-i Ulusat-i Haclu, Akabedi, elaberd Dastan, elaberd, Gargar, Meaviz nahiyeleri ile), Ahstabad sanca (Ahstabad veya Bykay, Kuzay, Gney, nce Dastan, nce nahiyeleri ile) ve Dizak sancandan (Arasbar, Dizak Dastan, Dizak nahiyeleri ile), Hakari sanca (Ketasb, Hakari, Zars, Alapaut nahiyeleri ile) olumutu.4 17. yy.n balarnda Gence-Karaba Beylerbeyliinin idari birimi olan Lori ve Pembekin idari taksimat hakknda bilgiler yine Osmanl dneminde 16. yy.n 90l yllarnda tertip olunmu Vilayet-i Lori timar ve zeamet defterinde vardr. Bu deftere gre, 1584 tarihinde Osmanllar tarafndan kurulmu Lori Beylerbeylii 11 nahiyeli 5 sancaa taksim olunmutu. Lori sanca Lori, Uzun, Task, Glegiren nahiyelerinden, Ahtala sanca Ahtala, Sanahin, Hooret nahiyelerinden, Penbek sanca

66

Gney, Kuzay, Hamzaimeni, Kuzay Ulapert nahiyelerinden olumulard. Tar ve Arpal sancaklarnn nahiyeleri yoktur.5 ah II. Abbasn 1650 tarihli ferman ile Gence-Karaba beylerbeyliine bal Dank nahiyesinin eki lkesinin idaresine geici olarak verilmesi6 hari, Gence-Karaba Beylerbeyliinin 17. yy. boyunca idari taksimatnda ciddi bir deiim olmamt. 18. yy.n 20li yllarnda yazlm, fakat 17. yy.n sonlarndaki durumu ieren anonim Tezkiretl-mlukn, kanaatimizce tam olmayan bilgilerine gre, Gence-Karaba Beylerbeylii Berda, Ahtabad, Bergad, Karaaa, Sumay, Tergever, Zeyem, Lori, Pembek7 mahallerinden, Cevanir ve Arasbar lkesinden oluuyordu.8 Gence-Karaba Beylerbeyliinin Osmanl idaresi yllar (1725-1735) idari taksimat ile ilgili tek kaynak olan 1727 tarihli Gence-Karaba eyaletinin Mufassal Defterine gre, Ahstabad sancann Kazah sanca ad ile ve Lori vilayetinin dou ksmnn Tiflis eyaleti idaresine verilmesi hari, GenceKaraba Beylerbeyliinin arazisinde baka bir deiimin olmadn ve bu deiimlerin sadece beylerbeyliin idari birimlerinin arazilerinin bytlmesi veya kltlmesinde gerekletiini gryoruz. Adgeen defterin bilgilerine gre, Gence-Karaba eyaleti Gence kazasna (Gencebasan, Sunkurabad, emkrbasan, Krekbasan, Krekbasan-i kk, Krekbasan-i bzrg, turbasan, Tal, Glstan, Yevlak Karamanl, Dank nahiyeleri ile), Lori kazasna (Gney ve Kuzay nahiyeleri ile), Hlhna livasna (Hlhna, Hasansuyu, Tavus, Ahnc, Esrik, Karakaya, Trkenler -?, Zeyem-i ulya, Zeyem-i sufla nahiyeleri ile), Berda livasna (Berda, ncerud, Sir, Bayat, nahiyeleri ile), Arasbar livasna (Arasbar ve Hakari nahiyeleri ile), Bergad livasna (Bergad, Zars, Dizak, Ketasf9 nahiyeleri ile), ulender livasna (nahiyeleri Veren-de-i snak, Kez nahiyelerine taksim olunmutu.10 Safevi dneminde Gence-Karaba Beylerbeylii idari adan mahallere taksim olunmutu. Bunun yan s ra beylerbeyliin taksimatnda lke ve blk eklinde kaydolunan idari birimler de vard. lkeler mahallere deil, direk beylerbeyine, blkler ise lkeye bal olmulard. Beylerbeyi emrinde olan mahallerin yneticilerini (naip) bu greve beylerbeyi tayin ederdi. Mahallerden farkl olarak, lkeler oymak emirlerine Safevi ah tarafndan tiul (geici veya mrlk tasarruf hakk) ve soyural (nesilden nesile geen ve vergi muafiyeti ile verilen tasarruf hakk) olarak veriliyordu. Bu tr tasarruf hakk olan lke yneticilere Safevi ah tarafndan bey ve sultan unvan veriliyordu. lkelerin vergi muafiyeti olmakszn ynetime verilmesi de yaygnd - bu halde lke yneticisine hakim unvan veriliyordu. Bazen lke banda duranlara Safevi ahlar tarafndan melik unvan verildii de olmutu. rnein, kaynaklarda eki lkesinin yneticisine melik unvan verildii yazlmtr. Melik unvan ayn zamanda Gence-Karaba Beylerbeyliinin dalk ksmnda toplu halde oturan Hristiyanlarn cemaat ii idari ilerden sorumlu olan kiilere de verilmi, fakat buras lke deil, cemaat statsnde olan meliklik olarak tanmlanmt.11 Aldklar unvan ve hiyerarideki mevkilerine ramen, mahal ve lke ile lkeye bal blklerin, melikliklerin banda duranlar idari ve askeri adan han unvan tayan beylerbeyi emrinde olmulard. Safevi dnemi kaynaklarndan Gence-Karaba Beylerbeyliinin idari taksimat hakknda edindiimiz bilgilere gre, Arasbar ah I. Abbas dneminde Bayburtlu oymann, 17. yy.n sonlar ile

67

18. yy.n balarnda ise Bayezidl oymann, Lori ve Kazah oymann, Bergat Dumbuli airetinin, Zeyem Dlkadrllarn emseddinl oymann, Berda Yigirmidrdl oymann, Otuziki ayn ad tayan oyman lkesi, Sunkurabad ile Ketek ise meliklik olmulard.12 Osmanl idaresi yllar (1588-1605 ve 1725-1735) ve ihtida etmi Grc asll David Han dnemi (1625-1631) hari, kurulduu dnemden balayarak Safevi Devletinin sonuna kadar Gence-Karaba beylerbeyleri eskiden bu topraklarda oturan Kacarlarn Ziyadolu oymandan olmulard. GenceKaraban ilk ve bu nesilden olan beylerbeyi ahverdi Han 1547 tarihine kadar Ziyadl oymann beyi, bu tarihten - sultan, beylerbeyi tayin olununca ise han unvan almt. Kacarlarn Ziyadolu oyma hakknda kaynaklarda bilgi yoktur. Gence, Karaaa kazalar ile Sir ve elaberd nahiyelerinde klayan Kacarlarn Ziyadolu oymann tahrir srasnda bu eyalette bulunmadn 1593 tarihli Gence-Karaba eyaletinin icmal defterinin bilgilerinden anlalyor.13 Herhalde bu oymak da o dnemin Gence-Karaba Beylerbeyi Muhammed Han tarafndan, Osmanl ordusunun Genceye saldrsndan nce Gence ve yresinde oturan 40-50 bin haneden ok uluslarbtn mal, eya ve oluk-ocuklar ile14 buralardan kaldrlarak, Aras nehri kysna g ettirilenler arasnda olabileceklerini syleyebiliriz. 1588-1605 tarihlerinde Gence-Karaba Beylerbeyliinin, Osmanl idaresine gemesinden dolay, Kacarlar geici olarak beylerbeyilik makamndan yoksun olmulard. Buna ramen, Kacarlar braktklar yurtlarn Osmanllardan geri almak iin defalarca Osmanllara saldrsalar da, bu giriimleri olumlu sonu vermedi. 1605 tarihinde Gence kalesinin Osmanllardan geri alnmasnda Safevi ordusunun nnde bulunan Kacarlarn aktiflik gstermelerinden dolay, ah I. Abbas Muhammed Han Ziyadoluyu tekrar beylerbeyi makamna tayin etmiti. 1625 tarihinde Grclerin isyann bastrmakta zayflk gstermi Gence-Karaba Beylerbeyisi Muhammed Kuli Han grevinden alnm ve beylerbeyilie Grc asll Davud Han getirilmiti. Davud Han ah I. Abbasn ferman ile ayn zamanda Karaban Kacar oymaklarnn emiri tayin olunmutu. Fakat Davud han da 1631 tarihinde Kartli valisi I. Teymuraz ile ahn aleyhinde ibirlii yapmakla sulanarak, beylerbeylikten alnm ve bu makama tekrar Ziyadolu Muhammed Kuli Han getirilmi ve bu nesilden olanlar 1725 tarihine kadar bu grevde olmulard.15 1725 tarihinde Gencenin Osmanllarn eline gemesinden sonra, bata beylerbeyi olmak zere tm ehir halk buray brakarak, irvan ve dier yerlere g etmilerdi. 1735 tarihinde Osmanllar Gence-Karaba Beylerbeyliinden ktktan sonra, Ziyadolular beylerbeylik makamn ele geirdilerse de, Gney ve Kuzey Azerbaycan da olan beylerbeylikleri fesheden Nadir ah Afar (1736-1747), bu topraklarda Azerbaycan beylerbeyliini kurmu ve kardei brahim Beyi burasnn beylerbeyi tayin etmiti. Bundan dolay eski GenceKaraba beylerbeyi hibir yetkisi olmayan mahalli bir han stats ile brahim Hann emrine gemiti. 1739(?) tarihinde brahim Hann ldrlmesinden sonra Nadir ah Afar Azerbaycan Beylerbeyliini feshederek, eski idari taksimata dnmek zorunda kalmt. Fakat bu idari taksimat da 1747 tarihinde Nadir ah Afarn katli zerine eski beylerbeyiler tarafndan, onlarn siyasi amalarna uygun gelmediinden kaldrlm ve hanlklar kurulmutu.16 Arazisinde hanlklar kurulmu idari birimlerden birisi de Gence-Karaba Beylerbeylii olmutu. Bu beylerbeyliin arazisi drde taksim olunmu ve burada Gence ve Karaba hanlklar ile Kazah ve emseddin sultanlklar kurulmu, Lori kazas topraklar ise revan ve Tiflis hanlklarna katlmt. Arazisi bakmndan en by olmu Karaba Hanlnn arazisi kuzeyde eski Kurekbasan

68

nahiyesinin Gencebasan nahiyesi ile snr olmu Krek nehrinden balayarak Murov da ve Kur ile Aras nehri arasndaki topraklar iine almt. Gence Hanlnn arazisi ok kk olmu ve eski Gencebasan, Sunkurabad ve Krekbasan-i bzrg nahiyelerinin topraklarndan olumutu. emseddin Sultanlnn arazisine eski Hlhna, emkrbasan, Zeyem-i sufla, Esrik, Ahnc nahiyelerini btnlkle, Karakaya ile Trkenler- nahiyelerinin topraklarnn bir ksm katlmt. Ahstav, nce, Trk ve uvar nahiyelerinden oluan Kazah sanca ile Hasansuyu, Tavus nahiyeleri btnlkle, Karakaya ve Trkenler nahiyelerinin topraklarnn bir ksmnda ise Kazah Sultanl kurulmutu. Sadece arazisi asndan deil, kylerinin says asndan da Gence Hanl dierlerinden kk olmutu. rnein, Osmanl dnemi Gence-Karaba eyaletinin 1.344 ky ve mezrasnn 833 Karaba Hanlnn, 259 ky emseddin Sultanlnn, 100 ky Gence Hanlnn, Osmanl dneminde Tiflis eyaletine bal Kazah sancan 205 ky ile Gence-Karaba eyaletinin 51 ky dahil, toplam 256 ky Kazah Sultanlnn idaresine gemiti. Bylelikle, arazisi bakmndan Gence Hanlnn eski Gence-Karaba Beylerbeylii topraklarnda kurulmu Kazah Sultanl ile emseddin Sultanlndan da kk hanlk olduunu grebiliriz.17 Arazisinin kkl, askeri gc ile ekonomik potansiyelinin zayflndan dolay Gence Hanl komu Karaba ve Tiflis hanlklarnn saldrlarna uram, 1750 tarihinde Karaba Hanlna, 1750-1760 tarihlerinde Tiflis Hanlna, Karaba ve Tiflis hanlklarnn beraber hareket ederek, 1780 tarihinde Gence kalesini ele geirmelerinden sonra ise, adlar geen hanlklarn her ikisine de 1785 tarihine kadar yllk bac vermek zorunda kalmt. Fakat 1786 tarihinde Gence hanlnn bana geen Cevad Han Ziyadolu Karaba ve Tiflis hanlklarna direni gstermeyi becermi ve hanl onlarn vassal durumundan kurtarabilmiti.18 1736 tarihli Muan kurultaynn Nadiri ah olarak semesi kararn szde kabul etmekle birlikte aslnda reddetmi olan Karaban Cevanir, Kebirli vb. Trk oymaklarn bu tutumlarndan dolay Nadir ah Afar Horasana srgn etmiti. 1738 tarihinde Karaba hanlnn kurucusu Cevanir cemaatinin Sarcal oyma beyi Penah Ali Bey Karabaa dnm ve Nadir ah Afarn salnda merkezi hkumete kar muhalefete gemiti. Cevanirlerin desteini kazanamayan Penah Ali Bey Sarcal ve kendisinin akrabalk ilikilerinde bulunduu Kebirli oymana dayanarak, kendisini Karaban han ilan etti. Penah Ali Hann ilk grd ilerden birisi Nadir ahn Karabadan Horasana srgn ettii Trk oymaklarn tekrar kendi yurtlarna yerletirererek, onlarn desteini kazanmas olmutu. Gence ehri hari, Gence-Karaba Beylerbeyliinin baka ehri olmadndan Penah Ali Han Karaba Hanlna bakent yapmak amacyla kale ve ehir kuruculuunun yan sra hanln sava gcnn ykseltilmesi ile uramaya balamtr. 1748 tarihinde Bayat kalesini ina edip burasn hanlk bakenti yaptktan sonra, Karaba Hanlnn gcnn artaca endiesi eki Han Hac elebiyi Karaban Otuzikiler ve Cevanir cemaatleri, Ermeni melikleri ile beraber Bayat kalesine saldrmaya sevketti. Fakat 1748 tarihinde Bayat Savanda Sarcal ve Kebirli oymaklarndan oluan Karaba Hanl ordusu kendilerine bir saldran eki Han ve onu destekleyen kuvvetleri ar yeniligiye uratmt. Bu zaferden sonra Penah Ali Han Otuziki, Cevanir cemaatlerine ve Ermeni meliklerine kendisini han olarak kabul ettirerek, onlara bal topraklar hanlna katmtr. Bu sava sonucu Karaban tm Trk oymaklar gnll olarak Karaba Hanl idaresine gemilerdi. Bayat Sava bu kalenin emniyetsiz yerde ina olunduunu gstermitir. Bundan dolay

69

ksa zaman iinde ahbulak adl dier bir kale ina olunmu ve buras bakent yaplmt. Fakat Karaba Hanlna olabilecek saldrlardan dolay hanlk bakenti iin daha emniyetli bir yerde kale ina olunmas gerei gndeme geldi: 1750 tarihinde ua kalesi ina olundu ve buraya Sarcallar ile Kebirlilerin yan sra Karaban Trk oymaklarndan Bay Ahmedliler, Kengerliler, Saatlular, Demiriler, Cinliler, Kzl Hacllar ve b. yerletirildiler. Karaba Hanlnn kuvvetlenmesinden endielenen komu hanlklar bu hanl kendi idaresine geirtmek teebbsnde bulunmaya baladlar. lk nce Muhammed Hasan Han Kacar, sonra ise Urmiye han Fethali Han Afar Karaba Hanlna saldrdlar. Muhammed Hasan Han Kacar yenilmedi, Fethali Han Afar ile sekiz ay devam eden mcadele sonucu Karaba Hanln geici olarak Urmiye Hanlnn vassal durumuna drm, Karaba hannn olu brahim Halil Han ise rehin olarak Urmiyeye gtrmt. Fakat Urmiye Hanlnn dalmasndan sonra Kerim Han Zend brahim Halil Han rehin olmaktan kurtararak, kendisini ferman ile Karabaa han tayin etmi, Karaba Han Penah Ali Han iraza misafir olarak davet etmi ve bu ekilde Karaba Hanl ynetiminde deiiklik yaparak, Karaba Hanln vassal durumunda bulundurmay amalamtr. Fakat brahim Halil Han 47 yllk hanlk dneminde bamsz hareket ederek, Karaba Hanln vassallktan kurtarm, istikrar yaratmak amacyla Car-Tala cemaati ile siyasi ibirlii yaparak, Gence Hanln 1780-1785 tarihlerinde vassal yapm, Ermeni meliklerinin bozucu hareketlerine son vermeyi, revan ve Nahvan hanlklarnn topraklarnn bir ksmn ele geirmeyi baarmt. Bylelikle, brahim Halil Han dneminde (1759-1806) Karaba Hanl Kuzey Azerbaycann en etkili hanl olmutu.19 1768-1774 tarihli Rus-Osmanl Savandan sonra Rusyann gneye doru hareketine kar Karaba Hanl Osmanl Devleti ile ibirlii balatmak amacyla 1785 tarihinde stanbula eli gndermiti. Fakat Osmanl Devleti Karaba ve dier Kuzey Azerbaycan hanlklarndan nce Rusyaya, 90l yllarda ise Aa Muhammed ah Kacara kar olabilecek savata yardm etmek yerine bu hanlklarn, Osmanl Devletinin Rusya ile savamas halinde Rusyaya kar Kafkasyada mcadele vermelerini istemesi, Osmanl Devleti ile Karaba ve dier hanlklar arasnda ibirliine engel olmutu. Aa Muhammed ah Kacar ve Rusyann Azerbaycan hanlklarn ele geirme siyaseti karsnda Osmanl Devletinin seyirci kalmas, hanlklar ile Osmanl Devleti arasnda yaplmas dnlen ibirliinin siyasi konjnktrden uzak olduunu sergilemekteydi. Rusyann ve Aa Muhammed ah Kacarn Gney Kafkasyaya defalarca yaptklar saldrlar, dier Azerbaycan hanlklar gibi Karaba Hanln da zayf drerek direni gcn krm 1801 tarihinde Kazah ve emseddin Sultanl, 1804 tarihinde Gence Hanlnn ardndan 1806 tarihinde Karaba Hanl da Rusya tarafndan igal olunmutu. 1822 tarihine kadar Karaba Hanl nominal olarak bir hanlk olmasna ramen, aslnda, Rusyann Kafkasyadaki dier eyaletlerinin statsnde olmu ve 1822 tarihinde fesholunmutu.20 Rusya tarafndan igal olunduktan sonra Karaba hanlnda siyasi istikrar korumak amacyle Ruslar Karaba Hanlnn idari ilerine karmam, idari taksimatn deitirmemilerdi. Bundan dolay Karaba Hanl ile ilgili Rusa tertip olunmu belgeleri Karaba Hanlnn 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln balar iin bir kaynak olarak deerlendirmek mmkndr. A. P. Yermolov ve

70

Mogilevskinin 1823 tarihinde tertibini bitirdikleri Karaba eyaletinin tahrir defterine gre, Karaba Hanl mahallere ve ellere taksim olunmutu. Mahal yneten naib ile elin banda duran binba direk olarak hann emrinde olmulard. Naib ve binba grevinin nesilden nesle gemesi ngrldyse de, bu greve onlar han tayin etmeliydi. Kyler yzba veya kethdalar, ehir ise kelenter veya kalabeyi tarafndan ynetiliyordu. dari sistemde yer alanlar hazineden maa almazlard; onlarn maalar hazine iin toplanm vergilerden veriliyordu. dari taksimata gre, Karaba Hanl 18. yzyl ortalarnda 21, 18. yzyln sonlarnda ise 25 mahal ve elden oluuyordu. Bunlar Cevanir, Cevanir-Dizak, Hrdapara-Dizak, Dizak, Dizak-Cebrayll, Bergad, ulundur, Mehri, Baabrd, Ecenan, Kpara, Karaorlu, Verende, Han, ileberd, Tal-Glstan, Psyan, Kolan, Demirihasanl, Yiirmidrt, Otuziki, 1. Kebirli, 2. Kebirli, Sisyan, Tatevidi.21 Hanln banda idari ve askeri iler ile ilgili kararlar tek bana verebilen han bulunuyordu. Hann danmanlk statsnde ve grevlilerden oluan Divannn da var olmasna ramen, karar verebilme yetkisi hann olmutur. Karaba Hanlnda Hann i ve d siyaset ile ilgili karar vermesini etkileyebilen tek kii, hanln ikinci adam yani vezir olmutur. Mahkeme ileri eriata dayanlarak, kadlar tarafndan uygulanrken rf ile zlebilecei dnlen mahkeme ilerini baz hallerde naibler de yerine getiriyordu. Para sisteminin yaratlmas ve kontrol, vergilerin toplanmas gibi ilerden oluan maliye ilerini naib, kethda ve serkerdeler yapyorlard. Emtia eklinde vergileri ise, daralar topluyorlard. Hanln kudretinin belirleyicisi olan ordu (koun), genellikle, direk hana bal tfenki ve gorulardan, handan tiul adl dirlik alm beylerin askeri birliklerinden (erik), muaf ve konargerlerden (elat) oluuyordu. Onlarn donatm ve geimleri ile ilgili harcamalar Karaba Hanl nfusu tarafndan salanyordu. Beylerbeylik dnemi merkez hkumetin emri zerine hareket eden silahl birlikler, hanlk dneminde direk olarak hann emrinde olmulard. Ad geen makam ve grevlerin yan sra hann saraynda birok baka grevli de vard.22 Eski Sovyet ve bamszlk dnemine ait baz tarih kitaplarnda Azerbaycan hanlklar yar bamsz hanlklar olarak deerlendirilmilerdi.23 Bu deerlendirmeye dayanrsak, hanlklarn hepsinin devlet olmad kanaatine varmalyz. Tabii, Safevi dnemi beylerbeylikleri ile kyaslanrsa Azerbaycan hanlklar kk, ekonomik ve askeri adan ise zayf olmulard. Fakat sadece szn ettiimiz faktrler Azerbaycan hanlklarnn bamsz veya yar bamsz olmalarn belirlemek iin yetersizdir. Eer bu faktrleri gz nnde bulundurarak, rnein, Gence Hanlnn statsn belirlersek, bu hanln, ad geen beylerbeylik topraklarnda kurulmu Kazah ve emseddin sultanlklarndan arazisi ve nfus says asndan kk olmasndan dolay, bir devlet olmadn sylemeliyiz. Oysa, hanlklarn bir devlet, zellikle bamsz devlet olmasn kantlamak iin prensipe farkl bir yaklamn kullanlmas gerekiyor. Kanaatimizce, bu hanlklarn Mslman devleti topraklarnda Trk-Mslmanlar tarafndan kurulduunu gz nnde bulundurarak, bir Mslman devleti iin tarih boyunca geerli olmu devlet vasflarnn Gence ve Karaba Hanlklarnda da olupolmamasnn belirlenmesi ok nemlidir. Bu devlet vasflar ise, bilindii gibi hutbede, devlet banda duran kiinin adnn zikr olunmas, zerinde devlet bakannn ad yazlm parann baslmas ve aleminin olmas idi. Gence ve Karaba hanlklarnda szn ettiimiz vasflarn varl hususunda geni bilgiler veren kaynaklar ad geen hanlklarn bir devlet olmadklarn savunan grleri

71

bsbtn rtmektedirler. Kaynaklardaki bilgilere gre Gence ve Karaba hanlarnn birer alemleri olmasnn yan sra zerinde adlar yazlm paralar baslm hutbede adlar, zikr olunmutu.24 Beylerbeylikten hanla gtren srecin sonucunda Gence-Karaba Beylerbeyliinin topraklar taksim olunduu gibi, potansiyel imkanlar da azalm ve bir bakma bu beylerbeyliin nfusu, askeri ve ekonomik gc de taksime uramt. Bundan dolay Gence ve Karaba hanlklarnn ayrlma gleri zayflam devletler olarak d saldrlara kar direni gsterebilmeleri bir yana dursun, bir birilerinin zerine saldrlar yaparak, kendilerini o denli kudretsiz hale getirmilerdir ki, Rusya bu hanlklarn ilhakn ve feshini kolaylkla gerekletirebilmitir. Oysa, Safeviler dneminde GenceKaraba beylerbeylik olarak koskocaman Osmanl Devleti ordusuna direni gstermeyi, geici olsa bile, baarabilmiti. Fakat buna ramen, Gence ve Karaba hanlklar sadece vasflarna deil, devlet ynetimi iin gerek olan dier tm ynetim kurumlarna da sahipti. te bu, ad geen hanlklarn ayakta durabilmelerini temin etmi en nemli fatkrlerin banda geliyordu. Ordu, mahkeme, maliye vb. kurumlarn yan sra hanlkta st ynetim kurumunun (Divan) olmas, ayn zamanda kurumlar aras bir dikey hirerarinin biimlenmesi ve fonksiyonel hale gelmesi de hanlklarn blgesel, fakat uluslararas ilikileri konusuna evrilmi birer devlet olduunu gstermektedir.25 Safevi Devletine bal Gence-Karaba Beylerbeyliinde Gence ve Karaba adl hanlklarn tm vasflar ile bamsz devletleri olarak kurulmalar-, Azerbaycan Trklerinin kurduklar Safevi Devletinin ynetiminden 17. yzyl balarnda kesin bir ekilde uzaklatrlmasna 18. yzyln ortalarnda verdikleri baarl bir siyasi cevap, yenildikleri ia ideolojisine karlk olarak kazandklar siyasi zaferleri idi. 18. yzyln ortalarnda Trklerin Azerbaycanda kurduklar hanlklar, blgesel devlet nitelii tamlard. Bu devletlerin siyasi tekaml gc aa-yukar 50 yllk dnem iin yeterli olmutu. Fakat bu nitelik, kurulan devletlerin sadece seviyesini deil, ayn zamanda onlar kurmu olan Trklerin yeni, farkl bir seviyede devlet kurabilmesinin imkanlarn ve perspektiflerini gstermekteydi. Bu imkan ve perspektifler arlk Rusyas dneminde de canlln korumu ve 1918 tarihinde demokratik devlet kurma ile sonulanmt. 1 Bkz.: O. Efendiyev. Azerbaydcanskoye Gosudarstvo Sefevidov v 16-om veke. Bak 1981,

s. 70, 90-92; . P. Petruevskiy, Oerki po storii teodalnh Otnoeniy v Azerbeydcane i Armenii v 1619 vv. Leningrad 1949, s. 117, 122 2 skender Bey Trkmen (Mni). Tarihi Alem-ara-yi Abbasi, Tahran 1314, s. 466, 622; . P. Petruevskiy. a.g.e., s. 252-253; . P. Petruevskiy, Azerbaydcan v XVI-XVII vekah, Sbovnik statey po istorii Azerbeydcan I, Bak 1949, s. 280 3 4 5 O. Efendiyev, Territoriya i Granitsi Azerbeydcanskih Gosudavstv v XV-XVI vv. Gence- Karaba Eyaletinin kmal Defteri - stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Tahrir Vilyet-i Lovi Timav ve Zeamet Defteri - stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi Tahrir storieskaya Geografiya Azerbaydcana, Bak 1987, s. 114. Defterleri, 699. Defterleri 769

72

6 7). 7

T. Musevi, Orta Esrler Azerbaydcan Tarihine Dahir Farsdilli Senedler, Bak 1977. (belece Muhamed Rafi Ansari Dsturl - mluk eserinde Gence-Karaba Beylerbeyliinin

Zeyem malahinden szettii halde, A. B. Vildanova aratrd kaynaktan habersizmi gibi burasn ... Grcistan topra olduunu yazyor. Bkz.: Muhamed Rafi Ansari, Dsturl - mluk A. B. Vildanova yayn, Takent, 1991, s. 122, dipnot 13. Ayn hatal gr A. A. Rahmavi de savunarak, Zeyem ve Karabalan nerede bulunmasnn farkna varmadan bu yerlerin Grc, Lori ve Pembekin ise Ermeni topra olduunu iddia etmiti. Bkz: A. A. Rahmani, Azerbaydcan v Kontse XVI i v XVII veke, Bak, 1981, s. 226, dipnot 107; A. A. Rahmani, Azerbaydcan: Granits i Administrativinoe Deleniye v Kontse XVI - XVII vv, storieskaya Geografiya Azerbaydcan, Bak, 1987, s. 127 dipnot 25 8 9 10 Tadhkira al-muluk A manual of Safavid Administration, Transl. and expl. By V. Minorskiy. . P. Petruevskiy yanl olarak ketek ile ketasfi bir birine kartrarak ayn nahiye olduu Gence-Karaba eyaletinin Mufassal Defteri -stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Tahrir London 1943 s. 102-105 fikrini ileri srmt. Bkz.: . P. Petruevskiy a.g.e., s. 235. Defterleri, 903. Bu mufassal defter tarafmzdan yaynlanmt: Gence-Garaba eyaletinin Mufassal Defteri. nsz, tercme, geyd ve erhlerin mellifi Hsameddin Memmedov (Karamanl), Bak 2000. 11 12 13 T. Musevi. a.g.e., s. 71,73-76, 135; .P. Petruevskiy, a.g.e., s. 111. skender Bey Trkmen (Mni), a.g.e., s. 133-135,137,142,607,762; Tadhkira al-muluk, Ad geen icmal deftere gre, tahrir srasnda Gence-Karaba eyaletinde Kacarlarn

ss. 102-105 Karaca Sevglen, Kaytak, kolsuzlugu, Acakoyunlu, Gengeldil, Eclenl, am Bayad Yiva Kacar adl oymaklar bulunuyorlard. Bkz.: Gence-Karaba Eyaletinin cmal Defteri-stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Tahrir Defterleri, 699, s. 13, 28, 137, 179 14 15 16 17 . 18 F. Aliyev, Gence XVIII Asrda, - Gence. Tarihi Oerk, Bak 1994, s. 39-45 Ayrca bkz.: F. M. Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, s. 369 A. A. Rahmani, a.g.e. s, 93; G. Ahmedov, S. Onullahi, Gencenin Gedim ve Orta Asrlar Bkz.: T. T. Mustafazade, Azerbaydcan i Russko-Turetskiye Otnoenya v Pervoy Treti Bkz.: Gence-Karaba eyaletinin Mufassal Defteri (H. Memmedov-Karamanl yayn), s. 8-9

Tarihi, - Gence. Tarihi Oerk, Bak 1994 s. 27-29. XVIII veka, Bak 1993.

S. Rstemov, eyh brahim Gutsi Gencevi-Gence Hanlnn Tarihisi kimi, -Elyazmalar Hazinesi, 3. cilt. Bak 1972, s. 46-52. 19 20 21 Nazm Ahundov, Karaba Salnameleri, Bak 1989, s. 69-154. E. K. Mamedova, Administrativnoye Ustroystvo i Upravleniye Azerbaydcanskih Hanstvo Opisaniye Karabahskoy Provintsii, Sostavlennoye v 1823 Godu Statskim Sovetnikom

vo Vtoroy Polovine XVIII veka, (Doktora tezi zetleri), Bak 1999, s. 10-12. Mogilevskim i Polkovnikom Yermolovim, Tiflis 1886.

73

22 23 24 25

E. K. Mamedova. a.g.e. 20-26. Bkz.: . P. Petruevskiy, a.g.e., s. 7, 86-87, 142, 145, 215, 257, vb. Azerbaycan Tarihi, cilt 1. Bak 1961, s. 392; Azerbaycan Tarih Mzesinde Gence ve 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarnda Gence ve Karaba Hanlklar dahil dier

Karaba hanlarnn alemleri ile Gence ve Henahabad (ua)da darbettikleri Paralar sergilenmektedir. hanlklarn Rusya, Kacar Devleti ve Osmanl Devleti ile diplomlatik ilikilerin olmasnn yan sra bu hanlklar ad geen devletlerin d politikasnda iddia noktasn oluturuyorlard. Bkz.: Nazim Ahundov, Karaba Salnameleri, Bak 1989, s. 95-145.

A. Yaynlanmam Kaynaklar Gence-Karaba Eyaletinin cmal Defteri - stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Tahrir defterleri, No: 699 Vilayet-i Lori timar ve zeamet defteri - stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, Tahrir defterleri, No: 769 Rahimizade brahim Harimi. Gencine-i feth-i Gence - stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, No: 2372, varak 54 a-97 b. B. Yaynlanm Kaynaklar Garabanameler. (Nazim Ahundov yayn). cilt 1-2. Bak, 1989. Gence-Garaba Eyaletinin Mufessel Defteri. n sz, tercme, geyd ve erhlerin mellifi Hsameddin Memmedov (Garamanl). Bak, 2000. skender bey Tkrman (Mni). Tarih-i alem-ara-yi Abbasi. Teahran, 1314. Molla Mehemmed al-cari. Car salnamesi. (Sevda Sleymanova yayn). Bak,1997. Muhammed Rafi Ansari. Dastur al-myuluk. A.B. Vildanova yayn. Takent, 1991. Musevi T. Orta eserler Azerbaycan tarihine dair farsdilli senedler. Bak, 1977. Opisaniye Karabahskoy Provintsii, Sostavlennoye v 1823 godu statskim sovetnikom Mogilevskim i polkovnikom Yermolovm. Tiflis, 1886. Tadhkirat al-muluk. A manual of Safavid administration. Transl. and expl. By V.Minorsky. London, 1943. C. Aratrmalar Abdullayev G.B. z istorii severo-vostonogo Azerbaydcana v 60-80-ye gg. XVIII v. Bak,1958. Ahmedov G., Onullahi S. Gencenin gedim ve orta esrler tarihi. -Gence. Tarihi oerk. Bak, 1994, s. 3-32. Ahundov Nazim. Garaba salnameleri. Bak, 1989. Aliyev F. Gence XVIII esrde. - Gence. Tarihi oerk, Bak, 1994, s. 33-52. Avalov Elturan. Arhitektura goroda ui. Bak, 1977. Azerbaycan tarihi. cilt 1. Bak, 1961. Geybullayev G. Garaba (etnik ve siyasi tarihine dair). Bak, 1990. Ferzelibeyli ahin Fazil. Azerbaycan ve Osmanl mperiyas. Bak, 1994. Hseynzade Ali. XIX esrin ikinci yarsnda Azerbaycan tarihnasl. Bak, 1967.

74

Krzolu F. M. Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590). Ankara, 1993. Mamedova E. K. Administrativnoye ustroystvo i upravleniye azerbaydcanskih hanstv vo vtoroy polovine XVIII veka. (Doktora tezi zetleri). Bak, 1999. Mustafazade T. T. Azerbaydcan i Russko-Turetskiye Otnoeniya v Pervoy treti XVIII veka. Bak, 1993. Petruevskiy . P. Azerbaydcan v XVI-XVII vekah. -Sbornik statey po istorii Azerbaydcana, I, Bak, 1949, s. 225-297. Petruevskiy . P. Oerki po istorii feodalnh otnoeniy v Azerbaydcane i Armenii v 16-19 vv. Leningrad, 1949. Rahmani A. A. Azerbaydcan: granits i administrativnoe deleniye v kontse XVI-XVII vv.storieskaya geografiya Azerbaydcana. Bak, 1987, s. 120-129. Rahmani A. A. Azerbaydcan v kontse XVI- i v XVII veke. Bak, 1981. Rstemov S. eyh brahim Gdsi Gencevi- Gence hanlnn tarihisi kimi.- Elyazmalar hezinesi, 3. cilt. Bak, 1972, s. 46-52. Sinitsina Ye. A. Denecnoye obraeniye Azerbaydcana vo vtoroy polovine XVIII- pervoy etverti XIX veka. (Doktora tezi zetleri). Moskva, 1992. Sleymanova S. XVIII esr Azerbaycan tarihane dair meselelerin erebdilli yerli menbelerde iglandrlmas- Orta esrler ergi. Bak, 2000, s.139-158. Ssoyev V. M. Tyrkskoye naseleniye Azerbaydcana v XVII veke. Bak, 1926. Efendiyev O. Azerbaydcanskoye gosudarstvo Sefevidov v 16-om veke. Bak, 1981. Efendiyev O. Territoriya i granits azerbaydcanskih gosudarstv v XV-XVI vv.- storieskaya geografiya Azerbaydcana. Bak, 1987, s. 110-119. Veliyev (Baharl) M. G. Azerbaydcan (fiziko-geografieskiy i ekonomieskiy oerk). Bak, 1921

75

revan (Revan) Trk Hanl ve Osmanl Devleti le likileri / Saide Hacieva [s.64-72]
Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan revan Hanl XVIII. yzyln 2. yars XIX. yzyln balarnda dierlerine oranla daha kuvvetli bir stratejik duruma sahip olan Azerbaycan Trk hanlklarndan birisiydi. Aslnda bir Azerbaycan topra olan bu hanln arazisinde bugn yapay bir Ermenistan Devleti kuruludur. Bu sebeple, uzun sre hanln tarihi Azerbaycan aratrmaclarnn dikkati dnda kalmtr. Ermeni tarihileri de bu hanln Trk hanl olduunu gz nne alarak onun tarihini aratrmaktan vazgemilerdi. Bir tek V. R. Grigoryan, revan Hanlnn ok kk bir devresini 1780-1800 yllar arasn kapsayan bir kitap yaynlamtr.1 Bu kitapta hanln sosyal ve ekonomik tarihi yzeysel, politik olaylar ise pein hkmllkle ele alnmt. revan Hanlnn tarihine ait tek ciddi aratrma merhum Prof. F. M. Aliyeve ve onun rencisi U. Hasanova aittir.2 Kitapta revan Hanlnn oluumu, sosyo-ekonomik ve siyasi durumu tarihi kaynaklar ve ariv belgeleri nda okuyucuya sunulmutur. revan Hanl Safeviler Devletinin dahilinde ukursad (revan beylerbeylii) adl arazide kurulmutu. ukursad beylerbeylii revan ehri ve evresini, Maku, Sederek, Nahvan ilini, ayn zamanda Beyazit kalesini, adilu kabilesinin vilayeti ile Dumbuli kabilesinin vilayetini ve Magazberdi iine almaktayd. Beylerbeyliini, Ustalu ve Kacar boylarnn temsilcileri ynetiyorlard. 1441 ylnda Kilkyadan srlen Ermeni katalikoslarnn revan ehrine yakn Emiedzin ( mezzin- kilise demektir) manastrn kendilerine ikametgah setiklerini belirtmeliyiz. Daha sonralar Emiedzin tm dnya grigoryen mezhebli Ermenilerin dini merkezine dntrlmtr.3 syan eden Afgan kabilelerinin Safevi Devletinin bakenti sfahan ehrini igal etmeleri dolaysyla 1722 ylnda bu devlet km, Afganlarn lideri Mir Mahmut, sfahanda tahta kmtr. Ama Afganllar, eski Safeviler Devletinin torpaklarnn tamamnda ynetimi ele geirememilerdi. Rusya ve Osmanl mparatorluklar da mevcut durumdan yaralanarak Safevi mirasndan kendi paylarn almaya alyorlard. Austos 1724 tarihinde revan ehri Osmanllar tarafndan ele geirildi.4 Osmanllar revan ehri ve evresini 1735 ylna kadar ynettiler. Afar boyundan olan Nadirin ynetimindeki ran Devletinin yeniden kurulmas ve kuvvetlenmesi dolaysyla ayn yldan balayarak ad geen arazi yeniden rann ynetimine geti. 1736 ylnda Nadir ah, Mugan kurultaynda kendisini ah ilan ederek resmen Safevi slalesinin hakimiyetine son verdi. Nadir ah bu dnemde gvenilir adam Pir Mahmut Han, revan Beylerbeyi olarak atad.5 Nadir ahn byk bir ordusu vard. Bu da ahalinin vergi yknn arlamasna neden oluyordu. Ariv belgelerindeki bilgilerden, revan blgesinde yalnz fakirler deil, zenginler (feodallar) bile gereken vergileri deme durumunda olamadklarndan dolay dalara ekilmilerdi. Daha 1740l yllarn balarnda dier ehirlerin yan sra revan ehrinde de kkten bye kadar herkes isyan

76

ederek dalara kmt.6 Rusyann randaki Bykelisi M. M. Golitsin, 15 Mart 1747de Rus hkmetine gnderdii mektupta u anda rann birok vilayetlerinde ve yerlerinde tehlikeli durum olumu ve byk kargaa balamtr. Gence, revan, Nahvan ve Tifliste snrsz vergiler ve para cezalar yznden tm ahali-kkten byye kadar herkes, ehrin makam sahibi insanlar bile isyan ederek emlaklarn alarak hayvanlaryla dalara ekildiler7 diye yazmaktayd. Saysz isyanlar, Nadir ah Afarn devletinin temelini sarst ve 1747 Haziran aynda ah, sarayda bir suikast sonunda ldrlnce onun devleti de dalm oldu. Azerbaycan yeniden zgrlk kazand. Ama onun arazisinde bir devlet deil 20 civarnda hanlk kuruldu. Kurulmu hanlklardan biri de revan Hanlyd. revan Hanlnn prensipleri, kitaplarda yazld gibi bir zamanlar Nadir ah tarafndan revana kad olarak atanan Pir Mahmut tarafndan belirlenmiti.8 Fakat ad geen kitabn bir baka yerinde Hanln temelini revanda isyana liderlik etmi olan yerli zenginlerden, Mir Mehdi Hann belirledii yazlr.9 1999 ylnda yaynlanm Azerbaycan Tarihi kitabnda ise bu konuda yle deniliyor: Nadir ah katledildikten sonra revan Han Pir Mahmut Han, ynetimi kaybetmemeye alsa da revanda ran aalna kar isyana liderlik yapan Mir Mehti Han kendisini Han ilan etti ve zgr revan Hanlnn temelini att.10 Son aratrmalar dikkate aldmzda Mir Mehti Han, revan Hanlnn kurucusu olarak kabul edebiliriz. Azerbaycann kuzeybatsnda yerleen bu hanln bakenti revan ehriyle birlikte Krkbulak, Zengibasar, Garnibasar, Vedibasar, erur, Soran, Derek, Saatl, Tala, Seyidli-Aal, Serderebad, Gerni, Abran, Dereiek ve Gye olmak zere 15 vilayeti bulunmaktayd.11 Hanln ekonomisinde nemli yeri ziraat almaktayd. Hayvanclk ve iftilik dier alanlara oranla daha ok gelimiti. Dier Azerbaycan hanlklarnda olduu gibi revan Hanlnda da aada belirttiimiz trde toprak sahipleri vard: 1. Divan-i Devlet Topraklar: Bu topraklar daha nceleri olduu gibi btnlkle devlet hazinesinin elinde deildi. Bu topraklarn nemli hissesi Han ve onun aile yelerinin eline gemiti. 2. Halise Topraklar: Hann aile yelerine ait topraklar. 3. Mlk Topraklar: Zengin beylere ve aalara (feodallara) ait topraklar. Bu araziyi almak, satmak veya balamak mmknd. 4. Vakf Topraklar: Din ocaklarna, camilere, kutsal yerlere ait topraklar. 5. Cemaat Topraklar: Ky halkna ait topraklar.12 Divan topraklarnn zel ahslara balanan arazileri tiyul olarak adlandrlyordu. Tiyul alm ahsn-tiyuldarn bu arazinin yalnz rnn toplama hakk vard. Tiyul daimi deildi ve babadan oula gemezdi. Tiyuldarn arazisinden toplanan rnn belli bir ksm hazineye geiyordu. revan Hanlnda vakf topraklar dier hanlklardan farklyd. Hanlkta camilerle beraber birka kilise de vard. Kiliselerin byk iletmeleri de bulunmaktayd. Azeri feodallar Ermeni ruhbanlarna byk avantajlar vererek kudretli Ermeni iletmeciliinin olumas iin imkan salamlard. Emiezdin manastr iletmecilii gelierek XIX. yzylda da devlet iinde devlete dnmt.13 Manastrn 190 halvar (375 hektar) topra vard. Onun her yl 103 halvar ekiliyordu. Bu topraklarn 40 halvarnda buday, 10 halvarnda arpa, 15 halvarnda eltik, geriye kalan ksmnda pamuk, keten, pirin gibi rn yetitirilmekteydi.14

77

Halka ait topraklar kkt ve az rn vermekteydi. Zengin beyler iyi topraklar ele geirerek kyllere tarm iin elverili olmayan dalk alanlarda toprak veriyorlard. Ziraat iin topran azlndan zor durumda kalan kyller, zenginlerin topraklarn kiralamak zorunda kalyorlard. Dier hanlklarda olduu gibi revan Hanlnda da iki nemli zmre vard; zengin beyler, aalar ve kyller. Ynetim merdiveninde en yksekte han, sonra hann veziri, daha aalarda beyler, divan beyleri, ordu kumandanlar, emirler sralanyorlard. Din adamlar, iftilikle uraan yarm yerleik elat (gebe) beyleri-ilbeyler de bu sralamaya giriyorlard. lbeyler sava dnemlerinde hizmetleri karlnda ahalinin topraklarn ynetip gelirlerini toplama hakkna sahiptiler. Sava zaman elat beyleri, ynetimlerinde olan gebelerle birlikte, silahlanarak hann huzuruna kmalydlar. Yukarda belirttiimiz herkes vergilerden muaft. Kyl zmresine, iftiler ve gebeler dahildi. Onlar, belirlenen vergi tutarn der ve grevlerini yaparlard. Kyller, ky yneticileri tarafndan onlara ayrlm toprakta alyor, rettiklerinin onda birinden bete birine kadarn aaya veriyorlard. Az toprakl kyller aalardan ar koullarla toprak kiralyor, topladklar rnn yarsn veya te iki ksmn toprak sahibine vermek zorundalard. Resmen kyllerin, topraklarn brakp baka yerlere tanma hukuklar vard. Ama uygulamaya gelince bu hukuk snrlyd. Tanmadan nce kyller stlendikleri tm ileri sona erdirir, toprakla ilgili tm grevlerini yaparlard. Kyller baka yere tanacaklar zaman bir ka ay nce toprak sahibine haber verir, bor ve vergilerini zamannda derlerdi.15 Renberlerin durumu daha zordu. Topra ve i aleti olmayan renberler han, sultan, melik, bey ve dier zenginlerin topraklarnda alyor ve elde ettikleri rnn, sadece te bir hissesini alabiliyorlard. Renberler, eltik,pamuk ve ipek yetitirme gibi daha ar ilerde kullanlyordu. Aalar renberleri toprakla birlikte bir baka ahsa verebiliyor, satabiliyordu. Baz nedenlerden dolay renberlerin says da artyordu. Bazen a kalan ve fakirleen kyller kendi topraklarn satarak renberlik yapmak zorunda kalyorlard. Bazen de dier hanlklardan kaan kyller de renberlik yapyorlard.16 revan Hanl kitabnn yazarlar gebelerin durumlarnn renberlerin durumundan iyi olmad dncesindeydiler.17 Ama bu gre katlmak doru deildir. Hanlar, kendi ordularn genellikle gebelerden toplamt ve eer onlara ar vergi ykleselerdi, onlarda krgnlk yaratabilecekleri hususunu da gz nnde bulundurmak gerekirdi. Bu yzden de Safeviler devrinden balayarak gebeler tam veya ksmen vergilerden muaflard. ran, Osmanl ve Grcistanla snrda olan ve daima saldr tehlikesi altnda bulunan revan Hanl da bu konuda istisna olamazd ve gebelere avantajlar salanmalyd ve salanyordu. Vergiler hem rnle, hem de parayla deniyordu. . openin yazdna gre revan Hanlnda ahali vergi vermede 8 gruba ayryordu. I. gruba Mslman cemaati, Ermeni cemaati ve ingeneler, II. gruba Emiedzin manastr giriyordu. XIX. yzyln balarnda Gney Azerbaycan hanlklarnn rann kontrolne gemesiyle ilgili olarak ran hkmeti Maku Hanln da vergiler listesinde revan Hanlna katmt. Bu yzden Maku Hanlnda toplanlan vergiler III. gruba giriyordu. IV. gruba gebeler, V. gruba binac ad

78

verilen ahali tabakas (binac-bina kelimesinden olumu ekonomik ynden binas, temeli olan ailelere deniliyordu) giriyordu. Osmanl mparatorluunda bu terim karlnda bennak kelimesi kullanlmaktayd. VI. gruba parayla karlanan hediyeler giriyordu. Bu vergi hediye ve rvet olmak zere ikiye ayrlyordu. Hediye sayg gsterme anlamnda veriliyor, rvetse herhangi amala makam sahibi insanlara veriliyordu. VII. gruba Ermenilerin zmlkleri giriyordu. Nihayet VIII. gruba parayla toplanan vergiler giriyordu. Bu vergiler genellikle hann memurlar iin toplanlyordu. Bunlar katipler, mahal beyleri, naiplerdi. Su ve sulamaya byk ihtiya duyulduundan memurlar yapay sulama kullanan kyllerden nakit paradan baka belli miktarda buday, arpa ve pamuk da alyorlard. Kylerde vergi toplayan memurlarn yararna hizmet paras veya kulluu adyla zel vergi topluyorlard. ehirliler beki paras olarak adlandrlan vergi veriyorlard. Parayla toplanan vergilerden biri de rehdari (gmrk rsumu) idi.18 revan Hanlnda bir dier nemli toprak vergisi behre olarak adlandrlyordu. Hazine topraklarnda toplanan retimden yirmide yedisini kyller hana veriyorlard. retimin yirmide aaya, yirmide drdyse hazineye veriliyordu. Verginin te ikisi buday, te bir ksm ise arpayla deniyordu. Hayvanclkla uraanlar her manda iin 1 manat (para birimi), inek iin-50 gepik (kuru), eek iin-50 gepik, dii eek iin-1manat 20 gepik, yk at iin 2 manat 20 gepik, dii at iin-1 manat veriyorlard. Koyunculukla uraanlar her ba koyun iin penahabadi veya 20 gepik gm para vermek zorundaydlar. Hazineye ait otlaklardan kullanma karlnda bir de obanbeyi vergisi alnyordu. Esnaflar mancanag paras, dokuma paras adlandrlan vergiler veriyorlard. Ba sahibleri ba paras vermek zorundaydlar. Tebaalarndan bayramla ilgili bayramlk, ayn zamanda toy harc (dgn paras) deirmen paras ve dier deiik vergiler alnyordu.19 Tebaalar adlar geen vergilerle birlikte dier grevlerini de yapmak zorundaydlar. Grev iki ekildeydi: biyar ve avariz. Hanlkta ehir olarak bir tek revan ehri vard. revan ehri yeillikle evrelenmiti. Hatta kalenin iinde de ok sayda bahe vard. evre ekilli kale duvarlarnn genel uzunluu 28 verste yaklayordu. Kale ii ehri idari olarak, ehir, Topba ile Demirbulak olarak mahalleye ayrlyordu. Tatl suyu olan Krkbulak rma ehrin iinden getii iin ehrin su problemi yoktu. ehirde 8 cami ve 7 kervansaray vard. Han saray hari tm evler bir katl, yass atlydlar, sokaklar dar ve yamukyumuk idi.20 Dier Azerbaycan ehirlerinde olduu gibi revanda da birok meslek dallar gelimiti. ehirde terzi, apkac, ekmeci, terliki, kuyumcu, dokumac boyac, kasap, ekmeki, kebap, sara, kalfa, marangoz, dlger, derici, manifaturac, camclk gibi meslek dallaryla uraanlar oktu. Bu meslek sahiplerinin ou esnaf odalarnda birlemilerdi. Esnaf dkkanlar genelde ehir meydannda yerlemilerdi. Yurtd, transit ve i ticaret de genel olarak pazarlarda yaplyordu. revan pazarnda irili ufakl 138 dkkan vard.21 Ticaret, zellikle yerli ticaret, sanatkarlarla beraber ehrin ekonomisini gelitiriyordu. Ticaret toptan ve perakende olmak zere iki trl yaplmaktayd. Badar adl memurlar, gelen tccar ve seyyahlardan toprak bast adl vergi alyorlard. Sk sk yaplan feodal savalar, yollarn bakmszl i ticareti olumsuz etkiliyordu.

79

Yurt d ticareti ise biraz canlanmt. Yurt dndan, zellikle Rusyadan gelen tccarlar revan ustalarnn yaptklar ipei alyorlard. Moskova, Nijni Novgorod pazarlarnda revanda yaplm ipek ipliklere ve kumaa ska rastlanyordu. Hanlktan yabanc pazarlara krmz renkli ve bez kumalar, pirin, arab vb. gtryorlard. Bez genellikle Karaba Hanlna, pirin, Merend, Hoy ve Tebriz Hanlklarna, pamuk Beyazt, Kars, Tiflis, ua ve dier ehirlere ihra ediliyordu.22 Rehdari adyla alnan gmrk paras hanlarn byk gelir kaynayd. Bu rsumu toplama hakk yllk ortalama 1300 tmen karlnda veriliyordu. At ve deveyle getirilmi her top ipek, boya, ip ve pamuk iin 4 manat 20 gepik rsum alnyordu. eker, demir maml leri, kna, ya, bal, ttn, mal pii satan tccar 2 manat 12 gepik rehdari verirdi.23 Krmz diye adlandrlan boya bitkisi, tamamnn da randan getirilen eitli mallara gre tccar 1 manat 60 gepik mlek sat iin 25 gepik, randan getirilen dokuma kumalar iin 2 manat 40 gepik, hanlktan gtrlen zm, nohut ve pirin iin 62 gepik rsum alnyordu. Boyaclardan alnan vergi daha oktu ve bu ylda 370 tmen yapyordu. Ekmek ve tahl rnleri satma hakk 50 tmene, sabun satnda vergi toplama hakk 60 tmene veriliyordu.24 revan pazarnda, ran, Osmanl, Rusya, Grcistan ile ua, Hoy, Tebriz ve dier ehirlerde yaplm paralar kullanlmaktayd. Bu paralarn alm gleri farklyd. Bu eitlilik, tart ve l birimlerindeki farkl ticaretin gelimesini de etkiliyordu. revanl Mir Mehdi Han, kendi arazisini geniletmek amacyla 1748 ylnn balarnda Urmiye Hanlna saldrd ve onun baz blgelerini ele geirdi.25 1749 ylnda ise revan Hanl saldrya urad. Karabal Penahali Han, revan Hanlna saldrarak Emiedzin evresindeki topraklar yamalayp, geri dnd. Hanlktaki Ermeniler bu olaydan yararlanarak yardm iin Grc arlar baba oula-Teymurza ve II. rakliye bavurdular. Zaten Azerbaycan topraklarna, zellikle revana gz dikmi Grc arlar bu frsat karmadlar. arlar 1751 ylnn Eyllnde hanla saldrarak Mir Mehdi Hann ordusunu yendiler ve buradan da Tebrize kadar ilerlediler.26 Bu olaydan sonra revan han, Grc arlaryla birlikte olmaya sz verdi. Bu nedenle de, revan han, Gence hanyla birlikte Teymuraz ve II. raklinin 1751 ylnda ekili Hac elebi Hana kar savaa katldlar. Ama saldrda Hac elebi Han Grc arlarn ve onlarn taraftarlarn yendi.27 Daha sonralar revan Hanl gneyden gelen tehlikelerle karlat. 1748 ylnda Mir Mehti Han tarafndan yenilen Urmiye Han Fetali Han Afar, almak iin frsat kolluyordu. O, bir zamanlar Nadir ahn, daha sonralar Emir Aslan Hann yannda hizmet eden, imdi zgr olan Azat Hann ynettii eteleri kullanmaya karar verdi ve Azat Han kendi tarafna ekmeyi baard. Fetali Han, Azat Han bir ksm Urmiye savasyla revana gnderdi. Bu ordunun n birlikleri revan Kalesini kuattlar. revan Ermenileri yeniden Grc arlarndan yardm istediler. Grc ordusu II. raklinin komutasnda revana yrd. Onlar Afar-Afgan ordularnn sayca az olan revandaki nc birliklerini yendiler.28 Ama vazgememi olan Urmiye ve Afgan ordusunun yaklatn gren Grc arlar revan evresini acele terkettiler. Azat Han kolaylkla revan Kalesine girdi, burada bir mddet dinlendikten sonra II. rakliyi takip etti. ki taraf arasnda yaplan ksa sava sonras II. rakli kendisi iin ar koullarla bar imzalad. O, 200 Grc askerini, Zal Bey ve Aslan Bey adl nfuzlu iki Grc feodaln rehin verdi. Hatta II. raklinin kzkardeini bile rehin verdii hususunda bilgiler de vardr. Azat Han Gney

80

Azerbaycana dndnde Mir Mehdi Hann yerine Halil Han zbeyi revanda hanlk tahtna oturtmutu.29 Afar ve Afgan ordular Kuzey Azerbaycan brakp gittikten sonra Grc arlar yeniden Azerbaycan hanlklarna kar igal politikasna devam ettiler. Onlar 1752 ylnda Kuzey Azerbaycann en kuvvetli han olan Hac elebi Hana kar yeniden harekat balattlar. arlar birok Azerbaycan hann, bu arada revan han da dahil olmak zere hile ile Hac elebi Hana kar sava grmek ve konumak adyla Gence yaknlarnda bir blgeye ararak hapsettiler. Hac elebi Hann byk orduyla geldiini gren arlar hapsettikleri Azerbaycan hanlarn da alarak Tiflise doru hareket ettiler. Hanlar, Hac elebi Hana onlar serbest braktrmalar iin gizli yolla haber saldlar. Hac elebi Han, Tiflis civarnda Grc arlarna yetiti. Grcler, hanlar brakp ehre katlar30 ve dier hanlar gibi revan Han da bundan sonra revana dnd. Halil Han revanda destekleyenler ok azd. Bundan yararlanan yerli feodal, Hasan Ali Han Kaar ihtilal yaparak hanlk tahtn ele geirdi. Hasan Ali Han toplam 4 yl hanlk yaptktan sonra 1759 ylnda bu grevi kardei Hseynali Han stlendi.31 1756 ve 1769 yllarnda II. rakli yeniden revan Hanlna saldrm ve Hseynali Han kendisine bal bir hale getirmiti. O, Grc hazinesine belli miktarda vergi vermek durumunda kald. randa ynetimi ele geiren Kerim Han Zend, Grc arlarnn Azerbaycan hanlklarn etkilemesine raz deildi. O, Hseynali Hana II. rakliye vergi vermemesini teklif ederek onu savunacana sz verdi. Bunun zerine Hseynali Han II. rakliye verilen vergi iin itiraz etti.32 1779 ylnda Kerim Han Zend ldkten sonra randa ve Azerbaycandaki i ekimelerden yararlanan Grc ar II. rakli, yeniden revanl Hseynali Handan vergi istedi. Hseynali Hann buna itiraz etmesi zerine II. rakli, 20 binlik bir orduyla hanla saldrd. Kuvvetli bir savunmayla karlaan ar geri dnmek zorunda kald. Grc ar dndnde revan Hanlndan kendisiyle birlikte 1600 Hristiyan ve 700 Mslman ailesini de gtrd.33 Hseynali Han Osmanl mparatorluunun desteine gvenerek Grcistana gtrlm ailelerin geri verilmesi talebinde bulundu. II. rakli bunu yapmasa da revan hanna kar biraz yumuad. Nihayet, Emiedzin katalikosu Simonun araclyla II. rakli ile Hseynali Han arasnda antlama imzaland. Hseynali Han, II. rakliye ylda 30 bin manat vergi vermeyi kabul etti. Hatta baz kaynaklardaki bilgilere gre rakli bu miktar 50 bin manata kadar ykseltmiti.34 Hseynali Han bir mddet sonra yine II. rakliye baml olmaya itiraz etti. Grc ordularnn sk sk revana saldrmas Osmanl Devletini rahatsz ediyordu. Bu yzden de Akalsk Paas II. rakliyi bir nota ile uyard.35 Kartli-Kaheti Hanlklarn igal etme amacyla II. rakli, Rusyadan askeri yardm almak iin 24 Temmuz, 4 Austos 1789da Georgiyevsk ehrinde Rusyann hakimiyetini tanyan bir antlama imzalad.36 revan Hanlna kar yabanc tehditlere komu-dini ve dili bir olan Osmanl Devleti tarafsz kalamazd. Sultann emriyle revandaki durumu renmek iin Kars ehrinden tccar buday almak maksadyla revana gnderildi. Onlar revanllara mcadele etmelerini nerdiler ve Azerilere, stanbuldan Karsa ok sayda top getirildiini bildirdiler.37 stanbuldan Karsa top getirildii haberini Trabzondaki Ermeni yepiskopu da revan Ermenilerine iletmiti.38 Osmanldan revan Hanlna

81

gnderilen mektuplardan biri Siz revanllar doa itibariyle Trksnz. Eer kt kuvvetler revan Kalesine saldrrlarsa siz direnerek Mslman yasalarn korumalsnz. Sultan, Kars ve Beyazt Paalarna her zaman sizi savunmalar hususunda yetkiler vermitir. ok eski devirlerden beri biz komu ve dostuz. Biz her zaman yasay korumaya hazrz eklinde yazlmt.39 Kars paas, Hseynali Hana gnderdii mektupta Bizim nl Kapaas Salahor Mehmet Sal Beyin istei zerine Akalskl Sleyman Paa araclyla para ve hediyeler gnderilmitir. Ksa bir sre sonra siz onlar alacaksnz. Allahn yardmyla biz her zaman sizinle dost olacaz ve bu dostluu ne olursa olsun korumalyz. Size ne gerekiyorsa emredin yazmaktayd.40 Rus tarihisi O. P. Markova, ariv belgelerine dayanarak Akalsk, Erzurum, Kars ve Beyazt paalar revan ve dier Azerbaycan Hanlklaryla ilikilerini ve onlar II. rakliye kar kmaya ardklarn yazyordu.41 Osmanl sultannn, revan hanna gnderdii mektupta Bize ulaan bilgilere gre, Tiflis ar Rusyayla birleerek Azerbaycan hanlarnn arasn bozmaya, onlarn arasnda Rusyaya eilim yaratmaya alyor Siz bizimle birlemeye aba gsterin. Dman yenmek iin birlein, onu ldrn, kuruna dizin denmekteydi.42 Osmanl Devletiyle revan Hanl arasndaki yaklam yerli Ermenilerin hi de houna gitmiyordu. Onlar kendi temsilcileri Stepan Saakovu Sankt-Peterburga gndererek Rusya hkmetine byk heyecanla Osmanllarn, revanllara ok yakn davrandklarn, Hristiyanlara kar sert olmalarn yazdklarn haber veriyorlard. Mektupta Ermeniler daha sonra Rusya hkmetinden onlar himaye etmelerini istiyorlard.43 1783 ylnda revanda isyan sonucu Hseynali Hann ldrlmesi, hanlkta durumun zorlamasna neden olmutu. II. rakli durumdan yararlanarak revan Hanl zerinde bask kurmak istedi. Bu amala kayn biraderi Vagrationu bir ksm silahl gle revana gndererek Grclere yakn olan Sultan Ahmedi Han tahta karma grevini Verdi. Ama Vagration revana yaklatnda Hseynali Hann byk olu Gulamali Beyin tahta oturduunu duydu ve geri dnmek zorunda kald.44 Osmanl Devletinde, 1783 ylnda Grcistana gelen Rus ordusunun amacnn, bu blgeden Osmanlya darbe indirme olduu dncesi ok yaygnd. Bunu nlemek iin Akalsk, Erzurum, Kars ve Beyazt paalar Tiflis ehrine saldrmaya hazrlandlar. Osmanlnn Grcistana saldr hazrlamasn Rusyann Enzelideki konsolu Tumanovski Heterhan Gubernatoru Jukova 18 Nisan 1784 tarihli mektubunda haber veriyordu. Tumanovski Erzurum ve Beyazt paalar Grcistana saldrmak iin baya ordu toplayarak Azerbaycan ve Dastan hakimlerini de bu ie dahil etmeye altklarn yazyordu. Onlar bu harekata katlan savalarn her birine senede 200 manat vereceklerini vaat etmilerdi.45 1784 ylnn balarnda Trkiyenin temsilcisi Halil Efendi, Dastan, irvan ve Karabada bulunduktan sonra, bir sre revanda kald. Halil Efendinin basksyla Gulamali han, II. rakliye vergi vermemesi konusunda ikna etti. Rus ordular Kafkasya komutan General Potyomkin, bu durum karsnda II. rakliye revan almay nerdi. Bu arada Akalsk, Kars, Erzurum ve Beyazt paalarnn temsilcileri revan ehrindeydiler. Onlar revan hanna babasnn lm nedeniyle gemi olsun demek iin gelmilerdi. Gerek amalar ise revan hannn yardmyla dier Azerbaycan hanlarn Rusya ve Grcistana kar kkrtmakt.46

82

Fakat 1784 ylnn yaznda Gulamali Han ldrld. Tahta, Hseynali Hann 12 yandaki olu Mehemmet Bey kt. Mehemmet Hann annesi Grc olduundan II. rakli onu etkiliyordu. Bu durum Akalskl Sleyman Paay rahatsz ediyordu. O, revan Kalesini II. raklinin ele geireceinden kukulanarak Makl Ahmet Sultan ve Hoylu Ahmet Hann kaleyi almak iin onaylarn ald.47 Sultan, revana gnderdii mektupta Mslmanlar birlie aryordu. Tiflis arnn ise Azerbaycan hanlarn Rus yanls yapmaya, dolaysyla onlarn mahvna altn yazyordu.48 Sleyman Paa tm Azerbaycan hanlarn revan Hanlna yardm etme konusunda uyarmt.49 Gen hann ldrlmesi zerine revann Grclerin eline geecei tehlikesini nlemek iin Osmanl hkmeti acil tedbirlere bavurdu. Trk hkmetinin desteiyle Trkiye ile mttefik ilikileri olan Hoylu Ahmet Han, damad Hseynali Hann gen olu Mehemmet Aay revan tahtna kard. Sultan, revann yeni hanyla sk ilikilerin olumasna zellikle dikkat ediyordu. I. Abdlhamitin Mehemmet Hana gnderdii mektupta: yaa byk olan ve liyakatl Hoy hanna senehsalar makam vererek tm anlara ferman gnderip, bizim paa ve vezirlere raklinin yaptklar hususunda bilgi vermelerini sylemiiz50 diye yazyordu. Sultann emriyle bir ksm anlara, o cmleden revan hanna deerli hediyeler gnderildi. Akalsk kads Sleyman Paa, Mehemmet Hana: Sizi kendime oul bilerek, her zaman samimiliimi kantlamaya alacam. Vezir Aslann isteiyle size Mehmet Sal Bey araclyla para ve hediye gnderiyorum diye yazmaktayd.51 Ayn zamanda Akalsk, Kars ve Beyazt paalarna ordularyla revan Hanlna doru hareket emri de verilmiti. Akalskl Sleyman Paa, revan hanna gnderdii mektupta: Sizi z olum bilerek her zaman sizin emniyetiniz iin altm hkmdarn ve Asak Vezirin mektubu esasnda Kapaas Salahor Mehmet Sal Beyin araclyla size ve dier Azerbaycan hanlarna para ve hediyeler gnderilmitir. Onlar yakn zamanda alacaksnz. Eer siz bizim devletimize sadksanz ve bizimle dost olmak istiyorsanz o zaman Osmanl Devleti bundan haberdar olmaldr. Siz yalnz bizim sadk bendemiz olmakla kalmayacaksnz, Sultann da size saygs artacak, eer szlerime inanrsanz benim de size kar sevgim artacaktr. yilik sever olum ve arkadam bu mektubu getireni ge kalmadan hemen gnder diye yazmaktayd.52 Rusya ve onun eleman rakli, revann, Osmanl kontrolne gemesine tarafsz kalamazd. Bu sebeple de o revandaki taraftarlarn desteklemek amacyla oraya 2000 kiilik ordu gnderdi. raklinin basksyla Mehemmet Han, Sleyman Paaya mektup gndererek raklinin tarafnda olduunu bildirdi.53 Mehemmet Hann bu yaklam, Osmanl hkmetinin blgede etkinliklerini geniletme ihtiyacn hissettirdi. Sultan Karaba ve Hoy hanlarn bile ksa zamanda revan ehrini almak konusunda uyard.54 1787 ylnn Haziran aynda Hoyun yeni Han Hseyngulu Hana gnderilen Sultan fermannda Tiflis valisi, Ruslar Azerbaycan ve bizim topraklarmz yamalamak iin armtr. Fakat o, bizim yneticisi olmayan devleti koruma yetkimiz olduunu unutmutur. Biz hi bir zaman revann kmesine ve yamalanmasna rza gsteremeyiz. Bu sebeple de Beyazt, Van ve Muun yneticilerine size gerektiinde silahl gleri gndermelerini emrettik. Eer Tiflis valisi snr gemeyi dnrse, o zaman Erzurum Paas Mustafa size yardm edecektir diye yazlmt.55

83

Osmanllarn revan alma niyetini renen Kafkasya snrndaki Rus ordusunun kumandan, general R. S. Potyomkine merkezden Osmanllar revana doru geldiklerinde ne yapmas gerektiini de sylemilerdi.56 Kaynaklarn verdii bilgiye gre 1787 ylnn Temmuz aynda Grcistandaki Rusya temsilcisi S. Burnaov, general R. S. Potyomkine mektup gndererek ona, yeni bilgiler almak amacyla rana gnderdii Prens avavadze dndnde, Trkiyeden Azerbaycan hanlarna gnderilen fermanda sultann onlar her zaman savunacan, revan ehrinin Azerbaycana ait olduu iin onun hibir zaman Grcistana baml olmasna raz olamayacaklarn haber vermesini bildiriyordu. avavadzenin szlerine gre Sultan Erzurum paasna ve snrdaki dier paalara ne yolla olursa olsun Rus ordularn nlemeyi tenbih etmiti. Umma Han, brahim Halil Han ve dier Azerbaycan hanlar revan kesin bir ekilde Grcistann basksndan kurtarmak iin birlemilerdi.57 1795 ylnda revan Hanl gneyden yeni ve daha kuvvetli bir tehlikeyle karlat. Bilindii gibi Kerim Han Zend ldkten sonra randa ahlk taht urunda uzun sren kanl arpmalar Aa Mehemmet kazand. Aa Mehemmet, Trk Kacar boyundand. Onun atalar bir zamanlar ah Abbas tarafndan Azerbaycandan rann Astrabad iline g ettirilmiti. Aa Mehemmet Han, ahlk iddiasn resmiletirmek iin devletin eski arazilerini geri almak ve ayn zamanda da Gney Kafkasyay da kendilerine baml klmak dncesindeydi. Bu nedenle o, 1795 ylnn ilkbaharnda Kuzey Azerbaycana ve Grcistana doru askeri harekata balad. Aa Mehemmet Han, harekat srasnda Azerbaycan hanlarna fermanlar gndererek teslim olmalarn ve itaat belirtisi olarak da rehin vermelerini istedi. Bu fermanlardan birini de revanl Mehemmet Han almt. Mehemmet Han, diplomatik davranarak sevmedii kardeini Aa Mehemmet Hann sarayna rehin olarak gnderdi. Kendi ise dmana diren gstermek iin hazrlanmaya balad. Aa Mehemmet Han, revan han tarafndan aldatldn anlad ve kardei Aligulu Han 20.000 askerle revan Kalesini igal etmeye gnderdi. ran ordular kaleye yaklaarak onu kuattlar. revanllar 35 gn direndiler. Bu sre iinde dman hanln kylerini yamalyordu. Mehemmet Han teslim olmak zorunda kald. ran hazinesine ylda 8 funt (tart birimi) altn ve 80 bin manat gndermeye raz oldu. Han kendi askeri birliiyle gerektiinde ran hakiminin hizmetine de gitmek zorundayd. Bilindii gibi Aa Mehemmet Han, Gney Kafkasyaya ilk harekat zamannda Karaba Hanlnn mer kezi olan ua ehrini 53 gn kuatm, fakat kaleyi alamamt. O, ua kuatmasn brakarak Grcistana saldrm ve Tiflis ehrini yakmt. Bundan sonra Aa Mehemmet klamak iin Muan lne gelmi oradan da Tahrana gitmiti.58 Aa Mehemmet Hann Gney Kafkasyaya yr ve resmen himayesinde olan Grc arlna saldrs Rusyann blgedeki itibarna byk darbeydi. Bu nedenle de Rus mparatoriesi II. Katerina 30.000 kiilik bir orduyu Graf Zubovun komutasnda Gney Kafkasyaya gnderdi. Zubov, Kuzey Azerbaycann baz yerlerini ele geirse de 1796 ylnn Kasm aynda Katerinann lmyle tahta kan olu I. Pavel d politikasnn ynn deierek Rus ordularna Gney Kafkasyadan geri ekilme emri verdi.

84

1796 ylnn sonbaharnda kendisini ah ilan eden Aa Mehemmet 1797 ylnda Kuzey Azerbaycana ikinci kez saldrd. Bu kez ua kalesini almay baard. Fakat burada saray memurlar tarafndan ldrld. Kumandann kaybeden ran savalar perian olarak rana katlar.59 Aa Mehemmet ahn ikinci saldrsnda revanl Mehemmet Han yanna ararak Rus ordusuyla ibirlii ilesulayp Gervine gndermiti.60 randa ahlk tahtna kan Aa Mehemmet ahn varisi Fetali Han, revan silah zoruyla almann zorluunu grnce Mehemmet Han rana sadk olmas artyla zgr brakarak revana gnderdi.61 Fakat Mehemmet Han hi de rann sadk bir vassal olmad. O, Hoylu Cefergulu Hanla ibirlii yaparak ran hkmdarna itaate kar geldi. Ama onlar ehzade Abbas Mirzenin ve Serdar Sleymann ynettii ran ordusu tarafndan yenildiler. Bir sre sonra Abbas Mirze revan Hanlna girerek revan kalesini kuatt. Kuatma krk gn srd. ran askerleri bu sre iinde zamanlarn evredeki kyleri yamalamakla geiriyorlard. Mehemmet Han, Abbas Mirzaya tazminat ve sadakat nianesi olarak rehinler vermek zorunda kald.62 XIX. yzyln balarnda revan Hanlyla Osmanl Devleti arasndaki ilikiler gerginleir. Bu durum Akalsk kalesi erif Paann sultana ynelik isyanyla ilgiliydi. revanl Mehemmet Han erif Paay destekledi. syan bastrma grevi Erzurum paasna verilmiti. Erzurum paas Fransaya kar savata Trkiyeyle antlama yapm Rusyann Kafkasyadaki ordularnn komutan K. F. Knoringe yardm iin mektup gnderdi. Knoring Tifliste olmad iin onun yardmcs General . P. Lazarev, Grc ehzadesi Davidi Boral ve Kazaktan toplad birlikleri Erzurum paasnn yardmna sevketti. 1801 ylnda Erzurum Paas K. F. Knoringe mektup gndererek, erif Paaya yardm brakmas iin Mehemmet Han etkilemesini rica etti.63 Bu ricayla Rus ordular 1802 ylnn Mart-Nisan aylarnda Kars paasnn kuvvetleriyle birleerek Osmanl arazisine giren Mehemmet Hann ve Nahvanl Kelbeli Hann kuvvetlerini yendiler.64 Fakat bu sre iinde Mehemmet Han bo durmad ve 1802 ylnn Mays aynda Pembek ve Kars Paalna doru ilerledi. K. F. Knoring, Mehemmet Hann saldrsn nlemek iini Albay Karyagini grevlendirdi. Kars paasna, Ruslarla kuvvetlerini birletirmesi teklifinde bulundu. Mays aynn ortalarnda Rus ve Osmanl birleik kuvvetleri revanl Mehemmet Han bir kez daha yendiler.65 1803 ylndan balayarak, arlk Rusyas Kuzey Azerbaycan Hanlklarn igal etmeye balad. Kafkasyadaki Rus ordularna yeni bakomutan olarak Sisyanov atand. Rus komutanl ran ve Osmanl snrlarndaki revan Kalesinin alnmasna zellikle dikkat ediyorlard. Bu nedenle de 1804 ylnda Mays aynn ortalarnda Bakumandan Sisyanov, ynetimindeki orduyla yaklat. revana doru yryen Rus ordusu 4370 kiiden oluuyordu. revanl Mehemmet Han savunmaya ok zenle hazrlanyordu. O, kaleyi savunanlarn saysn 7 bin kiiye kadar kard. Kale duvarlarna 22 top yerletirdi, kaleye ok fazla gda ve silah yd.66 Rus ordularnn Azerbaycana yry rann fkesine neden oldu ve 10-22 Haziran 1804 tarihlerinde I. Rus-ran Sava adyla bilinen sava balad. Fetali ah ordularn Kuzey Kafkasyaya, ilk nce de stratejik bir nokta olan revana yneltti. Sisyanov, ran ordular ulancaya kadar revan Kalesini almak iin ehrin toplarla atee tutulmasn emretti. Kaleye saldrmadan nce Rus ordular oraya her gn 5-10 top ile aralksz ate ayordu.67

85

rana ihanet ederek 200 atlsyla Ruslara katlm olan Hoylu Cafergulu Han, 24 Temmuzda Sisyanova, Fetali Hann ordularnn revana yaklaarak, kaleyi kuatan Rus ordusuna iki yandan darbe indirmek istedikleri hakknda bilgi aldn bildirdi. Sisyanov hemen ran ordularn nlemek iin iki grup ayrd. Bu gruplar ran ordularnn nn keserek onlarn kaleye yaklamalarna izin vermedi.68 Sisyanovun ksa bir srede revan Kalesini alma plan gereklemedi. Rus ordularnn kaleye saldrs baarszlkla sonuland, ayn zamanda Ruslar sk sk hem kaledeki revan savalarnn, hem de kaleyi kuatmdan kurtarmaya alan ran askerlerinin saldrsna uruyorlard. Dier taraftan Rus ordularnn erza tamamen tkenmi, Grcistan ile ilikiler kesilmi, Rus ordusu ok fazla kayp vermiti. Dier taraftan da revana ran ordusundan ok sayda yardm gelmiti. Ruslarn revan alamayacaklar akt. Bu nedenle de General Sisyanov 3-15 Eyll tarihlerinde Rus ordularna revandan geri ekilmeleri iin emir verdi.69 Rus ordularnn revan almak iin gsterdikleri aba baarszlkla sonulansa da Rus komutanl kaleyi igal dncesinden vazgemiyordu. Bu yzden de ran hkmeti revanda glenmek iin yabanc eilimlerinde devaml olmayan Mehemmet Han ynetimden uzaklatrarak Hseyingulu Han revan tahtna kard. Buna zlen Mehemmet Han gizlice Kafkasyadaki Rus komutanlna revan igal etme teklifinde bulundu. Fakat Mehemmet Handan phelenen Rusya onu tutuklayarak rana gnderdi.70 General Sisyanov, revan Kalesini almak iin yeniden saldrmay dnyordu. Fakat onun Haziran aynda Bak Kalesi yaknlarnda katledilmesi bu plan bozdu. General . V. Gudovi Kafkasyadaki Rus ordularnn yeni komutan oldu. Kafkasyada Rusya igalinin kuvvetlenmesi Osmanly rahatsz ediyordu. Bu 1806 ylnda Osmanl ve Rusya arasndaki savan balama nedenlerinden biri oldu. Osmanl ile savan balamas Rusyann Kuzey Kafkasyadaki durumunu zorlatrd. Dier taraftan da 1807 ylnda ran ile Fransa arasnda mttefiklik anlamasndan sonra Franszlar rana baz yardmlarda bulunmulard. Birka Fransz mhendisi revan ehrinin kalesinin savunmasn kuvvetlendirmeye yardm etti.71 1808 yl Eyll aynn balarnda General Gudovi 6.000 kiilik ordu ve 12 topla revana doru yrd.72 Gudovi Karabadaki Rus gruplarnn reisi general Nebolsine ordusuyla Nahivan ynne hareket etmeyi emretti. Nebolsin Nahvan igal edecek ve rann revana yardm etmesini nleyecekti.73 revan Hakimi Hseyingulu Han, kaleyi 2000 askerle kardei Hasan Hann ynetimine brakarp kendisi 5000 savayla kaleden karak Haydaray kysnda ordugah kurdu. Rus Generali Potemkin, Hseyingulu Hana saldrarak onun aklnn kartrd zaman Gudoviin ynettii nemli kuvvetlerle revan Kalesine yaklaarak onu kuatt. Hseyingulu Hann ehre girme abas baarszlkla sonuland. Buna ramen onun kardei Hasan Han, kaleyi baaryla savunmaya devam ediyordu. 1729 Kasm 1808 General Gudovi revan saldryla igal etmeyi emretti. Fakat revanllar direniyorlard. Gudovi kuatmadan vazgeerek Tiflise dnmek iin emir vermek zorunda kald.74 Bylece Rus ordularnn revann igali iin gsterdikleri ikinci aba da boa kt. revana saldrnn

86

baarsz olmasnda her halde Bakumandan Gudoviin yerini general Tosmasovun almasnnda etkisi olmutur. Nihayet 1813 ylnda I. Rus-ran Sava rann yenilgisiyle sonuland. 12-24 Ekim 1813 tarihlerinde Karaban Glstan kynde Rusya-ran bar antlamas yapld ve bu antlamaya gre ran, revan ve Nahvan istisna olmak zere Kuzey Azerbaycan Hanlklarndan Rusya lehine vazgeti. ran bu yenilgiyi kabullenemiyordu. Bunun iin de ngiltere ve Fransann basksyla 1826 ylnn Temmuz aynda yeniden Rusya ile savaa balad. Savan ilk gnlerinde ran ordusu Kuzey Azerbaycann ilerine doru epey ilerlese de sonradan Rus ordusunun saldrs sonucu geri ekilmek zorunda kaldlar. Kafkasyadaki Rus ordularnn bakomutan General . F. Paskevi, revan Kalesine saldrd. Fakat yine revan ordusunun kuvvetli direnciyle karlat. Bu yzden de kalenin kuatlmasndan geici olarak vazgeerek Nahvana doru yrd. O, revan Hanlyla Osmanlnn ilikilerini kesmek iin General Krasovskinin 3.000 kiilik ordusunu burada brakt.75 Bundan sonra Pakevi yeniden revan zerine saldr balatt. Rus komutanl revan Kalesini kuvvetli top ateine tuttu ve 113 Ekim 1827de Rus ordular kaleye gl saldrlar yaptlar. Top ateine dayanamayan revan ordusu ehrin yok oluunu ve insanlarn lmn nlemek iin teslim oldu. Bu zaferin karlnda ar hkmeti General Paskevie daha sava bitmeden Graf Paskevi revanski ad verdi.76 II. Rus-ran Savanda da ran yenildi. 10 ubat 1828de Tebriz ehri yaknlarndaki Trkmenayda yaplan antlamaya gre ran, revan ve Nahvan Hanlklarn Rusyann ynetimine verdi. Rus ar . Nikolay 21 Mart-2 Nisan 1828 tarihli fermanyla revan ve Nahvan Hanlklarn kaldrarak yerinde Ermeni vilayeti (ili) oluturdu. Bylece Rus hkmeti Osmanl ve ranla snrda yapay olarak Hristiyanlardan oluan vilayet oluturmaya balad. Ksa bir sre iinde bu vilayeti Ermeniletirmek iin randan buraya 40.000den fazla Ermeni g ettirildi.77 1 1958. 2 3 4 5 227-229. 6 7 8 9 Arhiv Vneney Politiki Rossiyskoy mperii, Fond 77, liste 1, 1742 yl, dosya 5, s. 44. AVPRe 77 (SR) Yaz 11e 1747 yl, dosya 3, 256. Fuat Aliyeva; rfan Hasanov, a.g.e., s. 26. A.g.e., s. 52; AVPR, 77 /SRP/ Opis 1, 1747 god, Delo 3, s. 256. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, revan Hanl, Bak 1992. Yeremyan S. P., Armeniya. Oerki storii SSSR, XVII v, Moskva 1995, s. 946. Mustafazade T. T., Azerbaydjan i Russko-Turetskie Otnoeniya v Pervoy Treti XVIII Veka, Dnevnik Abrama Kretatsi, Perevod s Armyanskogo na Russkiy, S. V. Ter-Avetiyana, Pod Grigoryan V. R., Yerevanskoe Hanstvo v Konse XVIII. Stoletiya, 1780-1820, Yerevan,

Bak 1993, s. 85. Redaksiey T. . Ter-Grigoryana, Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Ensititsnn Arivi, no 639, s.

87

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 168-171. 36 37 38 39 40 41 42 43

Azerbaycan Tarihi, VII. Cilt, 3. Bak, 1999, s. 413. open . A., storiesiy Pamyatnik Sostayaniya Armyanskoy Oblasti v Epohu Yeyo Petrueski . P., K Voprosu ob mmunitete v Azerbaycane v XVII-XVIII vv. storieskiy Yegiazarov S. A., Oerki po storii Ugrejdeniy v Zakavkazya, I. Selskaya Obina, Kazan B. M. Arutyunyan, Krupnoe Monastrskoe Hozyaystvo v Armenii v XVII-XVIII vv. Yerevan Fuat Aliyev, rfan Hasanov. a.g.e., s. 31-32. A.g.e., s. 32-33. A.g.e., s. 34-37. . A. open, a.g.e.,; Fuat Aliyev, rfan Hasanov, a.g.e., s. 34-37. Fuat Aliyev, rfan Hasanov. a.g.e., s. 38-39. A.g.e., s. 41-44. A.g.e., s. 47. A.g.e., s. 47-48. A.g.e., s. 48-49. H. E. Delili, Azerbaycann Gney Hanlklar, Bak 1979. s. 111. Fuat Aliyev, rfan Hasanov. s. 53. Butkov P. G., Materiyal Dlya Novoy stori Kavkaza s 1722 po 1803 gg, SPb, 1863, T. III, Fuat Aliyev, rfan Hasanov. s. 53. P. E. Butkov, a.g.e., s. 239. Mahmut smayl; Maya Bagrova, eki Hanl, Bak 1997, s. 30-32. Fuat Aliyev, rfan Hasanov. s. 57. Fuat Aliyev, rfan Hasanov. s. 59-60. P. E. Butkov, II. cilt, s. 74; Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 61. P. E. Butkov, II. Cilt, s. 75. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 63. O. P. Markova, XVIII. Yzyl Rusya Kafkasya ve Uluslararas likiler, Moskva 1966, s. R. G., VA., 52. blm no 1/194, Dosya 286. . Hisse, s. 360. A.g.e., 7. blm, s. 22. A.g.e., 331 seret, VI. Blm, s. 20. A.g.e., . 52, no 1/194, dosya 366, s. 72. O. P. Markova, a. k., s. 202. R. G. VA, 52. Blm, no 1/194, dosya 331, VII. hisse, s. 54-55 (Rusa). Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 67. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 69-70.

Prisoedineniya k Possiyskoy mperii, SPB, 1852, s. 442-446. Sbornik, no 24, M. -L., 1945, s. 72. 1989, s. 82. 1940, s. 50.

Prilojeniya, 71, s. 390.

88

44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

R. G. VA. f. 52, no 1/194, dosya 330, s. 2-3. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 74. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 74-75. R. G. VA. f. 52, no 1/194, dosya 330, s. 54-55. A.g.e., s. 56. R. G. VA. f. 52, no 1/194, dosya 336. IX. Blm, s. 55. A.g.e. A.g.e., s. 61. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 75. RG VA. f. 52. no 1/194, dosya 32, s. 159-160 (Rusa). RG VA, f. Voyenno-Uyony Arhiv, VUA e. d. 4252, l. 126. A.g.e. RG VA, f. 52, no 1/194, dosya 416, I. Blm, s. 354. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 81. Azerbaycan Tarihi (Uzak gemiten 1870 yllarna kadar). Bak 1996, s. 549-551. Azerbaycan Tarihi (VII. cilt) III. Cilt, Bak 1999, s. 433-438. P. G. Butkov, II. blm, s. 428. V. N. Leviatov, a.g.b. s. 149. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 85. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 86. AKAK, V. cilt senet 1031. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 88. P. G. Butkov, II. cilt, s. 527. Fuat Aliyev, rfan Hasanov. s. 95-96. A.g.e., s. 98. A.g.e., s. 99. A.g.e., s. 104. storiya XIX Veka Pod Reaktsiey Lavissa i Rambo, T. 2, M., 1937, s. 123-127. Akt Kavkazskoy Arheologieskiy Komissii, III. Cilt, Tiflis 1873, s. 254. Potto V., Kavkazskaya Voyna v Otdelnh Oerkah, Epizodah, Legendah i Biografiyah, . PG VA, f. (AEA), Dosye 4265, s. 4-16. A.g.e., s. 1-2. Fuat Aliyev, rfan Hasanov, s. 116. A.g.e., s. 116-119. avrov N. Russkaya Kolonizatsiya na Kavkaze, Vopros Kolonizatsiy SPB., 1911.

Sankt-Peterburg 1887, 1, . 1, s. 412.,

89

eki Hanl ve Osmanl mparatorluu le likileri / Prof. Dr. Refik Hseynolu badov [s.73-81]
Lenkeran Devlet niversitesi / Azerbaycan eki Hanl XVIII. yzyln ortalarnda Azerbaycanda kurulan bamsz hanlklardan biridir. eki Hanl yalnzca komu hanlklarla deil, Osmanl Devleti ile de sk ilikiler kurmutu. Azerbaycan hanlklar arasnda nemli yer tutmasna ramen, gnmze kadar bu Hanln tarihi yeterince aratrlmamtr. 1997 ylnda M. smayilov ve M. Barovann birlikte yazdklar eki Hanl kitab yaynlanmtr. Ama yazarlarn yararlandklar kaynaklar kanaatimizce yeterli deildir. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arivinde bulunan malzemelerden ok az yararlanlm, Rusya arivlerindeki eki Hanl ile ilgili kaynaklar ise tamamen unutulmutur. Bu ise Hanln tarihi ile ilgili bir ok konunun aydnlatlamamasna neden olmutur. Ne yazk ki, eki Hanlnn Osmanl ile ilikileri tamamen gz ard edilmitir. Sonuta Hanln tarihine ait gzel bir aratrma yerine toplam 75 sayfadan ibaret popler bir kitap ortaya kmtr. Bu nedenle, biz yazmzda bahsi geen kitabn kaynaklaryla birlikte Rus ve Trk arivlerindeki kaynaklardan da yararlandk. eki topraklarnda yazmza konu olan Hanlktan nceki dnemlerde de bamsz veya yar bamsz siyasi kurulular kurulmutur. eki Hanl kurulduu dnemlerde eki, Albanya Devletinin kuzeybat Dalk vilayeti idi. VIII. yzylda Araplar, Azerbaycan igal ettikten sonra eki Hilafete dahil edilmiti. Arap hilafeti zayflayp paralannca X. yzylda ekide bamsiz Hanlk kuruldu ve komu irvanahlar Devletine bal olan eki Hanl bylece bamszln kazanm oldu.1 XIV. yuzyln I. yarsnda eki, tamamen bamsz bir Hanlk oldu. 1551 ylnda Safevi ah I. Tahmasb ekinin bamszlna son verip, onu Safeviler Devletinin ynetimi altna ald. Bilindii gibi XVIII. yzyln 20li yllarnda Safeviler zayflayarak ykld. Avar boyundan olan Nadir ah, devletin arazisinde hakim oldu. Nadir, aktif bir fetih politikas yrttnden onun byk ordusunun masraflarnn karlanmas iin vergiler artt. ahn atad yneticiler halk insafczca soyuyorlard. Bu memurlardan biri de Melik Necefti. Melik Necefin insafszlklarndan bkan eki ayanlar, onu Nadir aha ikayet ettiler. ah ekililerin ikayetine cevap olarak halkn sayg duyduu Hac elebi adl ahs Melik Necefin ilerini takip etmesi iin grevlendirdi.2 Tarihi kayaklara gre Hac elebi, XVI. asrda ekide ynetimi elinde tutan Dervi Muhammed Hann soyundan gelmekteydi. Melik Necef, Hac elebinin onu denetlemesini istemiyordu. Bunun iin de, Hac elebinin, vergilerin toplanmasna ve mukellefiyetlerin yerine yetirilmesine engel olduunu ileri srp onu aha ikayet etti.3 Nadir ah, Hac elebinin Derbent yaknndaki kapya getirilip idam edilmesini emretti. Rivayete gre Hac elebi bu durum karsnda kendini kaybetmemi, Melik Necefin halktan ahn belirledii vergilerin bir ka katn aldn ve kendisinin bu ek vergiye kar ktn, ahn belirledii vergiye ise kar gelmediini aklamtr. Nadir ahn veziri Mehdi Han, ekide byk nfuza sahip olan Hac

90

elebinin idam edilmesinin halk arasnda isyana sebep olacana dikkat ekerek aha onu balamasn tavsiye etmiti. ahn balamas sonucu Hac elebi idam ettirilmedi. Ancak, Hac elebi ile Melik Necef arasndaki gerginlik gn getike daha da artmaktayd. Melik Necef, onu tekrar aha ikayet etmiti. Tekrar ahn huzuruna davet edilen Hac elebi, bu kez sa kalamayacan anlar ve kendi adamlaryla birlikte 1743 ylnda Melik Necefi ldrtr.4 O dnemde irvan ve Dou Grcistanda ran aleyhine isyanlar oalmt. ran ah Nadir ah, Hac elebiyi cezalandrmak iin 1744 ylnn son baharnda 15.000 kiilik orduyla eki seferine kt. Hac elebi arkadalaryla birlikte eki ehrinden 8 km. uzaklkta K kynn yaknlarndaki Gelesen Gresen kalesine snd. Yol dar derelerden getii iin Nadir ah, ordusunun esas kuvvetlerini cephanesiyle birlikte Dabulak ky yaknlarnda Kotan blgesinde saklad.5 Sava durmadan birka gn devam etti. arllar, Balakenliler ve Dastanllar ekililerin yardmna geldiler. ekililer, dar geit ve sk ormandan yararlanarak arkadan ahn ordusuna hcum ettiler. Nadir ah 500 asker kaybederek Berdeye geri ekilmek zorunda kald. Berdede bir mddet kalan Nadir ah, daha sonra Derbente ilerledi.6 1745 ylnn balarnda Nadir ah Eree dnp yeniden Gelesen Gresen kalesine saldr dzenledi. Fakat, yine amacna ulaamaynca hrsndan ekiyi yakt. Burada be ay kaldktan sonra ah, kale nne 3.000 asker brakarak buray terk etti. Yalnz 1746 ylnn Mart aynda kan ktlk ve kalede meydana gelen durum sebebiyle Hac elebi, Nadir ahn hakimiyetini tandn bildirdi. Nadir ah da Hac elebiyi affederek onu yeniden ekiye hakim tayin etti.7 Bylelikle Nadir ah dneminde bamsz eki Hanlnn kurulmas yolunda ilk adm atlm oldu. 1747de Nadir ahn ldrlmesiyle zaten kmekte olan ran Devleti tamamen kt. 1743te kurulan eki Hanl tamamen bamszlat ve Hac elebi Kurban olu kendini bamsz hakim ilan etti. Azerbaycanda hanlklarn kurulduu bir devirde en kudretli hanlk eki Hanl idi. Hanln arazisi kuzeybatda Dastan ve lisu Sultanl, kuzeydouda Kuba Hanl, batda Kahetya Grc arl ve gneyde Karaba Hanl ile snrd. Kutkaen, Ere ve Gebele Sultanlklar eki Hanlna balyd.8 Hanln merkezi eki ehriydi. Ancak, 1772de K nehrinin tamasyla bu eski ehir neredeyse yok oldu, halkn bir ksm baka yerlere g etti, geride kalanlar ise yeni bir ehir kurdular.9 Bu yeni kurulan ehir Nuha diye adlandrlm ve 1964 ylna kadar bu ad tamtr. 1765 ylna kadar ekinin etrafnda kale duvarlar yoktu ve bu yzden de dmanlarn saldrlar srasnda Gelesen Gresen kalesine snyorlard. 1765 ylnda ehrin etrafna duvar yapld.10 1776da yeni kurulan ehir de yaplan kale duvarlaryla kapatld. ehrin iinde Muhammed Hasan Kalesi olarak adlandrlan i kale ina edildi.11 Dier hanlklarda olduu gibi ekide de Han, snrsz yetkilere sahipti. Muhammed Hasan Hann hakimiyyeti devrinde Dsturil-Amel adlanan kanunlar dzenlenmitir. Hann yannda yakn adamlarndan oluan divan faaliyet gsterirdi. Hann en yakn yardmcs veziri idi. Serkeri ali, maliyye ilerinden, hazinedar aas, Han hazinesinden, anbardar aas da Han anbarlarndaki tahl ve dier gda maddelerinden sorumluydu. Han saraynda ok kk memurlar var idi. Btn bu memurlara

91

mevacip yerine ya bir yerin vergisini toplamak yetkisi verilir, ya da renberler, yani topra olmayan iiler verilirdi. Hazine iin vergileri serkarlar toplarlard.12 Hanln alan eki, Hamaz, Kutkaen, Ere, Padar, Ada, Alraut ve Koynuk olmak zere 8 blgeye ayrlmt. Bu blgeler Han tarafndan atanan naibler tarafndan ynetilirdi. Naib grevi ou zaman babadan ola geerdi. Onlara maa olarak topladklar vergi miktarnn onda bir hissesi verilirdi. Naibler ou zaman zenginlemek maksadyla belirlenmi olan vergilerin dnda ek vergiler alrlard.13 Ayr-ayr kyler muhtarlar veya yuzbalar tarafindan ynetilirdi. Onlar da maa almazlard, hizmetleri karlnda, toplanan verginin bir ksm onlara verilirdi. ehir, kelenter tarafndan idare edilirdi. ehir kulesinin reisi Kalebeyi unvann alrd. Esasba ehirde halkn asayiine nazaret ederdi. Pazarda dzeni korumakla sorumlu adam, bazar daruas diye adlanrd. ehrin ayr ayr mahallelerine mahalle muhtar bakyordu. Bundan baka her mahallenin mdr ve yzbas vard. 14 Hanlkta mahkeme idaresi: divan, eriat ve esnaf mahkemeleri faliyet gsteriyordu. Divan mahkemesinde genellikle devlete nemli olan cinayet ilerine baklrd. eriat mahkemesinde varislik hukuku, emlak blgs vb. problemlere baklr ve nikah kylrd. Esnaf mahkemelerinde ustalar, usta yardmclar ve renciler arasnda ortaya kan tartmalarn halline allmakta, esnaf kanunlarna uymayanlara para cezas kesilmekteydi.15 Hanln ordusuna Han rehberlik ediyordu. Ordunun esasn maaflar diye adlandrlan vergiden muaf ahslar oluturmaktaydlar. Ordudaki savalarn says bazen on bin askere kadar ulaabiliyordu. XVIII. Yzy ln sonlarnda eki Hanlnn nfusu 90 bine yaknd.16 Dediimiz gibi eki Hanl kurulduu zaman en gl hanlklardan biri idi. Bunun iin Hac elebi Han, dier hanlar kendine bal duruma getirmeye, yeni topraklar tutarak snrlarn geniletmeye alyordu. 1747 ylnda Azerbaycann gneyinde hakimiyeti ele geiren Emir Aslan Han, kuzey hanlklarn da iktidar altna almak iin Azerbaycana saldrd zaman eki Hanlnn ordusu tek bana onu yenip, Tebrize kadar kovmu ve geri dnmlerdi.17 1750 ylnda ise Hac elebi Han, Azerbaycan topraklarna gz diken Grc ar II. Irakliyi yenilgiye uratt. Hac elebi Han, Karaba Hanlnn arazisini tutmak amacyla amah Han ile birleerek oraya hucum etmi, ama Hanln merkezi Bayat kalesini bir ay kuatmada tutsa da baar elde edememitir. 18 Hac elebi Hann irvana ve ayn zamanda btn Azerbaycana hakim olma istei, onun ekide yaptrd caminin mermeri zerine ilettii rtbesinde de aka grlr: eki Hakimi, irvan Amiri Hac Celebi Kurban olu. Tarih 1162 Hicri (Miladi 1748-49 yllar).19 1752de Teymuraz ve II. rakli Genceye saldrmak iin bir araya gelirler. Hac elebinin beklenilen mukavemetini krmak iin onlar bir hileye ba vururlar; Karabal Penah Hana, Hac elebi Hana kar ittifak teklif ederler. Penah Han, Genceli ahverdi Han, Karadal Kazm Han, revanl Hseynali Han ve Nahivanl Haydarkulu Han, Hac elebi Hana kar sava konusunu II. rakli ile mzakere etmek iin Genceye gelirken, II. raklinin pusudaki ordusu aniden saldrarak onlar esir alr.

92

arlar, esir hanlarla Grcistana doru yol alrlar. Onlar, hanlar kendilerine baml duruma getirmek, hanlklarn tahtna kendi taraftarlarn oturtmak ve bu yolla da, her hanlktan hara almak istemekteydiler. Hac elebi Han, Grc arlarna kar karak ordusunu Kr Nehrinin sol kysna yerletirdi. Daha sonra ise, II. rakli tarafndan bu hanlarn esir alndklar haberini ald. Bu haberin arkasndan ise Grc ordusunun peine taklan Hac elebi Han, Tiflise -drt kilometre kala Grc ordularna yetiti. arlar esirleri brakp katlar. Bunun sonucunda elebi Han, Boral ve Kaza ele geirdi ve olu Aakii Beyi buraya hakim tayin etti. Ama Teymuraz, Kabardadan gelmi 2000 kiilik ordunun yardmyla Aakii Beyi Boral ve Kazaktan kard.20 Hac elebi Hanla Grc arlar arasnda dmanlk daha sonralar da devam etmitir. Hac elebi Han, amah ve Baky elinde tutmak istiyordu. Bunun iin de 1755te Asuyu ele geirdi. Yalnz Gubal Hseyneli Hann ie karmas elebi Han geri dnmek zorunda brakt.21 1755 ylnda Hac elebi Han vefat etmiti. Onun yerine hakimiyete olu Aakii Bey geldi. Onun da Hanl uzun srmedi. 1759 ylnda kaynpederi Kazkumkulu Muhammet Han, Eree gelerek onu grmeye ard ve haince ldrd. Bundan sonra Muhammet Han, hanln arazisini talan etdi ve Han hazinesini ele geirdi. Hac elebinin byk torunu Hseyin Han, yardm iin Karabal Penahali Hana ba vurdu. Penah Hann yardmyla Muhammet Han eki arazisinden kovuldu. Hseyin Han tahta kt.22 Hseyin Han Gubal Feteli Hanla birleip amah Hanlna kar savaarak onun arazisini bltrmeyi kabul etti. Her mttefik birer taraftan amah Hanlnn arazisine sokuldular. amah hakimleri Muhammed Said ve Aas Han yenilgiye uradlar ve Hseyin Hana teslim oldular. Hseyin Han, Feteli Hann ynlendirmesiyle Aas Hann gzlerini kard ve Derbente gnderdi. amah Hanlnn arazisi Guba ve eki Hanlklar arasnda paylald. Sedere ve Kasay blgeleri Yeni amah ehri ile birlikte eki Hanna, beyliin kalan arazisi ise Eski amah ehri ile birlikte Guba Hanna verildi.23 eki Han, kendisine daha az arazi dt iddias ile paylamdan honut deildi ve onun emriyle amahdak eki naibi Manaf bey, Guballar amah Hanlndan kesinlikle sktrmak ve bu Hanln topraklarn eki Hanlna katmak iin Feteli Hana suikast dzenlemeyi planlyordu. Fakat Gubal Feteli Han olay zamannda duydu ve tedbirli davrand. Kendisi 1768 ylnda 18 Austosta Yeni amahy ele geirdi. Manaf Beyi de tutuklayp Derbente yollad.24 Manaf Beye yardm iin gelen eki kuvvetleri dald. Feteli Han amah Hanln tamamen ele geirdi. 1769 ylnda Hseyin Han amahy almak iin yeni bir giriimde bulunduysa da baarl olamad. Feteli Hanla, kendisi iin kt artlarda bir anlama yapt. Hseyin Han, amah Hanl iin olan btn taleplerinden kesin olarak vaz geti, hatta gerekirse Guba Hanna askeri gle yardmda bulunmay vaat etti. 25 1779 ylnda Hseyin Hann amcas, Hac elebi Hann olu Ebdlkadir, suikast dzenleyerek Hseyin Han katletti ve devleti ele geirdi. Ebdlkadir Han Hseyin Handan farkl olarak Gubal Feteli Hanla ittifaka yneldi. 1784 ylnda Feteli Han, Karabaa saldrdnda Ebdlkadir ona yardm etti. Bu da Karabal brahim Han sinirlendirdi ve intikamn almak iin o, Hseyin Hann Karabaa kam olan olu Muhammedhasan Aayi ara gnderdi. Bu davrannn amac oradan ordu toplayp eki Hanln ele geirmek idi. Muhammedhasan Aa byle de yapt.

93

Baskndan sarslm Ebdlkadir Han, amahdan kovulup Aas Hann yanna kat. Ama Aas Bey, onu Muhammed Hasan Hana verdi. Ebdlkadir ve oullar ldrld. Muhammedhasan aa eki Han oldu.26 Muhammedhasan Han ok akll bir insan idi. O, eki Kalesini yaptrm, Hanlk iin Dsturul Amel isimli zel kanunname yazmt.27 Ayn kanunname ile Hanlkta mevcut olan vergi sistemi, fiyatlar, feodal-kyl ilikileri vb. sorunlar dzene girmi oldu. Ne yazk ki bu kanunnamenin asl gnmze kadar gelmemitir. Muhammedhasan Han akll olmakla beraber ayn zamanda ok zalim bir insan idi. O, sadece hakimiyete gelebilmek iin Abdulkadir Beyi ve olunu katletmekle kalmayp, daha sonralar da phelendii akrabalarnn birkan ortadan kaldrmtr. O, kardelerinden birini ve annesi Ere Sultannn akrabas olan Feteli Beyi kr etmiti. Dier kardei Selim Beyi de ldrmeye alt. Fakat Selim Bey, Muhammed Hasan Hann hareketlerinden phelenerek birka beyle ara kaarak kurtulmutu.28 Muhammedhasan Han da babas Hseyin Han gibi Gubal Feteli Hana kar cephe alm ve Feteli Hann amansz dman Aas Hanla ittifaka girmiti. Fakat 1785 ylnda balayan savata muttefikler malubiyete uradlar. Aas Han, Feteli Hann huzuruna gitmek zorunda kalm ve ocuklaryla birlikte hapsedilerek Kubaya gnderilmiti. Muhamedhasan Han da kendi ablasn Feteli Hana, Feteli Hann ablas Huri Peyker Hanm da kendine nikahlad.29 Daha sonralar 1788 ylnda Muhammedhasan Han yeniden Avarlarlar birleerek Feteli Hana kar geldi ama yine yenilgiye urayarak affedilmesini istedi.30 1789 ylnda Feteli Hann lmnden sonra Kuba Hanlnn zayflamasndan yararlanan Muhammedhasan Han, bu Hanl amahda sktrd ve amah Hanlarnn hakimiyetini tesis etti. Ama Muhammedhasan Hann amah Hanln kendine baml tutma istei amahl Mustafa Han tarafndan tepkiyle karland. Mustafa Han, Muhammedhasan Han zayflatmak amacyla Gebele ve Ere sultanlarn ona kar kkrtt. Ama Muhammedhasan Han, isyandan baaryla kt ve her iki sultan da grevinden ald.31 Bu olayn hemen ardndan Muhammedhasan Han eski dman, Gubann yeni hakimi Seyhal Hanla birleti ve 1794 ylnda Mustafa Han amahda tahttan indirip, yerine kardei Kasm Aay oturtmak amacyla Asuyu ablukaya ald. Fakat yaan iddetli yamurun da yardmyla Mustafa Hann taraftarlar ablukay yardlar.32 eki Hanl Osmanl Devleti ile de ilikilerini srdryordu. 1787 ylnda Kafkasyadaki Rus ordularnn kumandan P. S. Potyemkin, Osmanldan gelen Kapc Ba Muhammet Salih Beyin, Hoylu Mehmet Hann yanna geldii, sonra oradan da Karabal brahim Halil Hann yanna giderek getirdii hazineyi ve mektuplar eki Han Muhammethasan Hana gnderdii konusunda haber alr.33 Karabadan Mehmed Salih Bey, amahya Gubal Feteli Hann ziyaretine gitmi ve buradan ekiye dnmtr.34 Osmanl temsilcisinin eki Hanln ve dier Azerbaycan hanlklarn Osmanl himayesi konusunda mitlendirmek iin gelmi olduu Rus kumandanlnn ald bu bilgiyle dorulanmaktadr.35 1795 ylnda Aa Muhammed Han Kacar, Kuzey Azerbaycana doru ilerlediinde Muhammedhasan Han, ona kar gelmek yerine, dmanlk ettii Hanlardan c almak iin onu destekledi. Aa Muhammed Hann amahy ele geirmek iin gnderdii orduyla birleti.

94

Muhammedhasan Hann bu davran ise eski rakibi Selim Han iin baka bir frsat dourdu. O, Hann ekide olmamasndan yararlanp 1795 ylnn Aralk aynda ardan ve Avaristandan toplad orduyla ekiye saldrd ve Kacara dman gzyle bakan eki halk, Selim Beyin tarafna geti. Muhammed hasan Han, ekiye geri dndu ve Selim Beyle savata yenilip Aa Muhammet Hann yaknnda yerleen ordu kampna misafir oldu. Hakimiyetten indirilmi olan Muhammet Hasan Han, artk Aa Muhammet Han iin gerekli deildi ve hatta onun casus olduundan phelenerek, gzlerini oydurup Tebrize gnderdi. Hanl ele geiren Selim Han, kardei Muhammet Hasan Hann btn ocuklarn ldrtt.36 Selim Han, Aa Muhammet Hann teslim olma teklifini reddetti ve kanlmaz bir saldrdan korunmak iin, ehir halkn Gelesen-Gresen kalesine gtrp savunma hazrlklarna balad.37 Muhammedhasan Han ekide yeniden hakimiyyeti ele geirmek fikrinden vazgemek istemiyordu ve yardm iin eski dmanlarndan olan amahl Mustafa Hana bavurdu. eki Hanln ele geirmek iin frsat arayan Mustafa Han, byk bir orduyla ekiye saldrd. Kar koyamayan Selim Han, Karabaa, arkada brahim Hann yanna kat. Muhammedhasan Han yeniden ekide hakimiyeti ele geirdi, ama Mustafa Hanla aralar bozuldu. Mustafa Han, onu tutuklayp amahya hapse gnderdi. O, ayn zamanda Selim Han da Karabadan getirtip yannda saklad, kendi amca olunu ekiye naip olarak atad. Ama eki halk buna kar kt ve 1804 ylnda Mustafa Han, Selim Han yeniden ekiye gndermek zorunda kald. Muhammedhasan Han, Gubaya, Derbende ve buradan da Cara, son olarak da Ruslarn yanna gitti.38 eki Hanlnn byk bir blmnde tarm yaplyordu. Hanlk arazisinde tarm, hayvanclk ve ipek bcekilii gelimi sektrlerdendi. Buday tarm alannda en fazla retilen rnlerdendi. pek bcekiliinin durumu hakknda bilgi veren bir kaynakta o dnem ipek hazrlamak iin 13 kyde 202 dut ba olduunu belirtmektedir.39 Zraat alannda ilkel teknoloji kullanlmaktayd. Balca tarm aralar h ve 8-10 hayvanla ekilebilen kotan (saban) idi. Sulama sisteminde de durum pek parlak deild. Topraklarn nemli ksm aalarn elinde idi. Bu topraklar mlk ve tiyul olmak zere ikiye ayrlrd. Mlkler tam olarak sahiplerinin elinde idi. Onu satmak, pay vermek, miras olarak brakmak, deimek mmknd. Tiyul ise hazineye ait olup, kullanm iin ayr-ayr beylere geici veya srekli olarak verilmi topraklard. Kla ve yayla olarak adlandrlan otlaklar esasen beylerin elinde idi. Hayvan besleyen kyluler, para karl bu otlaklar kullanabiliyorlard. Vakf topraklar camilere ve dier dini idarelere ait topraklard. Vakf topraklarndan hazineye hibir vergi denmiyordu. Kutkaen ve Ere Sultanlklarn kapsayan eki Beyliinde de ahali, kyl ve hakim snf olmak zere ikiye ayrlyordu. Han ailesinin yeleri, sultanlar, melikler, aalar ve ali ruhaniler hakim snfna dahil idiler. Hakim snf iinde en yuksek ahs Han idi. Sonra sultanlar ve melikler gelmekteydi. cma topraklar devlet topra olsa da ahalinin kullanmndayd. Bu topra kullanan kyller beyin tebaasyd. Toprak kirasn ve demekle ykml olduklar dier vergileri dyorlard. Ama bu topraklar ve onlarn zerinde yaayan kyller sahipkara verilemezdi. Aile iindeki 15 yandan yukar kiilerin saysna uygun olarak blnrd.40 Kyller reiyet ve renberler olarak iki gruba ayrlyorlard. Kendi topra olup, baka toprak sahibine alian ve bunun karlnda onlara vergi veren kyller, reiyet diye adlanyordu. Rencberler

95

ise topra olmayp, ama baka bir zengn adama veya ky sahibine alarak bunun iin onlardan para alyorlard. XV. yzyln sonlarnda Hann dut balarnda 3280 renber alyordu. Bu devirde Hanabad ve Caferabad kylerinin ahalisi ounlukla renberlerdi. Caferabad kynde yaayan rencberlerden her yl kile pirin, u kile buday, bir krk ve 40 manat para alnmaktayd. Rencberler mlkedarn ve tiyuldarn izni ile bir iten dierine geebiliyorlard, Han ise zel ferman ile rencberleri yeni sahiplerine tahkim ediyordu. Bazan rencberler bakalar tarafndan alnp satlabiliyordu.41 Bu dnemde reiyetler eitli vergiler veriyorlard. rn vergisine Malcehet denirdi ve buday rnnn 1/3ini tekil ediyordu. eki Hanlnda Malcehetin para ile denilen ksmna Tyc denirdi.42 Kyller bayram gnlerinde kendi aalarna bayram armaan gtrr, daralk, ihracat ve dier vergileri de dyorlard. hracata trnaklk da denirdi. Hann vezirinin pay iin vezirlik vergisi alnyordu. Hann atlar iin alaf (5000 yuk) adl vergi toplanyordu.43 Belirtilen bu vergilerin dnda ba paras, toy harc, gibi 30 kadar vergi ve mukellefiyet vard.44 Byk toprak sahipleri kendi topraklarn rnn yarsn almak artyla kiraya verirlerdi. rnein; Ere Sultanlnn Kylta Kynn 28 ailesi dut balarnda ipekilikle urayor ve rnn yarsn toprak sahibine veriyorlard.45 eki Hanlnda sanatkarlk nemli lde gelimiti. Sanatkarlk esasen Hanln merkezi olan eki ehrinde st dzeydeydi. pekilik bu sanat dallar iinde en fazla gelienlerindendi. eki ipek ustalar yksek kaliteli ipek retiyorlard. mlekilik, boyaclik, miskerlik (bakrclk), demircilik, metal ileme, dokumaclk, tekeltuzluk, debbalk, keecilik, kalayclk, marangozluk, kuyumculuk vb. sanat alanlar da vard. XVIII. yzyln sonu, XIX. yzyln birinci yarsna ait bir habere gre eki ehrinde 147 ayakkabc, 33 keeci, 178 debba, 39 boyac, 36 ta yonucu, 56 demiri, 22 kalayc, 29 deirmenci, 154 terzi, 42 marangoz, 235 papak, 82 paltac, 20 nalbant, 41 kuyumcu vb. gibi eitli sanat messesesi vard.46 Bu arada tekelduzluk sanatnn Azerbaycanda sadece ekide yaylm olduunu belirtmek gerekir. Bu ile esasen erkekler urayorlard.47 malat yerinde genellikle usta ve usta yardmclar olurdu. Sanatlar, uratklar sanat dalna gre ehrin bir mahallesine yerleirlerdi ve mahalle o sanatn adn alrd. ekide albaf (kuak dokuyanlar), sabuncular, altnclar, demirciler, mlekciler, babanlar, koyuncular vb. mahalleleri vard.48 Sanatkarlarn esnaf adn tayan birlikleri vard. Baz sanatkarlar ferdi alrlard ve onlar esnaf yesi deillerdi. Esnafn her bir uyesi dini adetlere uymal ve dini ayinleri yerine getirmek zorundayd. Aa yukar btn esnaflarn kendi sancaklar armalar bulunmaktayd. Armada ise genellikle o sanat dalna ait aletler tasvir edilirdi. eki aydnlarndan Rasim Efendizade esnaflarn sancaklarn yle tasvir ediyordu: Krmz kuma zerinde kullab dikilmi, gulubetin saa ve kutaz ile sslenmi halde her esnafn kendisine ait sancaklar vard. Bu zellikler her esnafn kendi sanat dalna ait aletleri andrrd. Tekeltuzlar ise bunlar ipek ile ilerlerdi49. Bayramlarda, nemli gnlerde veya baka hanlklardan misafir geldiinde esnaflar onlarn karsna kendi bayraklaryla kmak zorundaydlar.50 Esnaflar, her ne kadar genel ehir ynetimine tabii olsalar da i hayatlarnda nesilden nesile geen adetleri, kendi idare heyetleri, kurallar, toplantlar, genel ura ve mahkemeleri vard.

96

Sanatkar birliinin lideri, ylda bir seilen ustaba idi. Onlar, retimin yan sra zabta ve mahkeme ilerine bakyordu. Han Divanhanesi kendi emir ve gsterilerini sanatkarlara, ustaba ve esnaf bykleri araclyla bildiriyordu. Ustaba ynetimlerindeki sanatkarlar arasnda yaplan anlamalar onaylar, raklarn eitim sresini belirler, sanatkarlarn toplum iindeki davranlarna dikkat ederdi.51 Ustaba ayn zamanda fiyatlar belirler, ham madde satclaryla anlamalar yapard. Sanatkarlar ferdi kurallarla ham mal alamazlard, mal esnaf tarafndan toptan alnr ve daha sonra sanatlar arasnda paylatrlrd.52 Ustabann 2 veya 3, bazen de 4 yardmcs bulunurdu. Byk diye adlandrlan bu yardmclar, Ustabann tm emirlerini yerine getirir, hastaland veya baka yere gittii zaman onun yerine geerlerdi. Bykler esnaf mahkemelerine toplant yeleri olarak katlrlard.54 Esnaflarn genel toplantsnda dkkan sahibi sanatkarlarn ii ile ilgili her hangi bir konuda kararlar alnabilirdi. Ustaba her hangi bir nemli konuda i yapmadan nce onu toplantda tartmal, btn ustalarn fikirlerini renmeliydi. Esnaflarn toplantsnda eitli tasarrufat konularna baklr, rak kabul edilir, yardmclar (kargerler) ustala ykseltilirlerdi.54 Ticarette olduu gibi sanatkarlarn da merkezi ar idi. Sanatkar dkkanlarnn ou bir arda toplanmt. Yalnz kendisinin ayrca dkkan ve imalathanesi olan sanatkar usta diye adlandrlrd. Ustalarn sanatkar tekilatnn btn ilerine itirak etme, ustaba seilme hakk vardr. Usta yardmcs veya karger herhangi bir ustann yannda alrd. mkan varsa kendine dkkan ap sanatkar ve usta ad alabilirlerdi. Sanatkar imalathanesinde usta ve kargerden baka renciler de bulunurdu. Sanatkarn karakterine gre raklarn yalar da deiebilirdi. rnein; Terzi, ayakkabc ve benzeri imalathanelerin raklna 9-15 ya aras ocuklar kabul edilirlerdi. rak, ustann isteklerini yerine getirirdi. O, dkkana herkesten nce gelmeli, baheyi, dkkan, dkkann nn temizlemeli ve ustann sabah ardan ald eyleri evine gtrmeliydi. rak ayrca ustann evinin bahesini sprp, ahr temizler, suyunu tar, odun keser, ot bier, ekmek piirmeye yardm eder ustann ei hamama gittiinde onu takip eder, yk ve ocuu tamaya yardmc olurdu. raklk devresi, sanatn karakterine, sanat anlayna ve retmenin takdirine balyd. raklar az da olsa renci adyla para alrlard. Kendi sanatn mkemmel renmi olan rak yarm retmen, yani aylak derecesini alyordu.55 eki Hanlnda hem i hem d ticaret gelimiti. Sanatkarlarn bir ou kendi mallarn kendileri satyor, kk ticaretle urayorlard. 1824 ylnda ekide 400den fazla dkkan ve haftalk ticaret merkezleri kullanlyordu. Bu dkkanlar iinde, sadece Muhammedhasan Hana ait 204 dkkan vard.56 Haftalk ticaret merkezlerinde daha ok tarm rnleri satlyordu. Pazarlarda kanunlarn uygulamalarna ve vergi tahsiline dara ad verilen ahslar bakyorlard. Pazarlar ayn zamanda siyasi merkezler olarak da gelimiti. Burada Hann fermanlar halka okunur, olas olaylar hakknda bilgiler belirtilir, ve askeri kararlar hakkndaki bilgiler burada ahaliye duyurulurdu. ekinin d ticaretinde ipek ve ipek retimleri nemli yer tutmaktayd. pein putu = (16 kg.) 3648 gm manata satlyordu.57 Farkl ehir ve lkelerden gelmi olan tacirler hanlarda barnyorlard. ekide, Gence, Tebriz, amah, Lezgi ve Ermeni kervanlar bulunmaktayd. Haydutlardan korunmak

97

iin hanlar kale gibi ina ediliyordu. Hanlarn alt katnda ticaret mallarnn korunmas iin depo, yukar katlarda ise tacirlerin yaamalar iin odalar bulunuyordu. Akamlar hanlarn kaplar kapanr ve ehirle ilikisi kesilirdi.58 ekiden ipek ve dier ky rnleri; buday, pirin, meyve, ya, bal, ttn, at, inek, bufalo vb. ihra edilmekteydi. Buraya boya, it bez, eker, demir ve aa rnleri, sabun, ran ve Rusyadan gelen giyim kuam mallar, petrol, tuz, bakr, barut, ip gibi eitli rnler getirilmekteydi.59 eki, ayn zamanda transit ticaretinin merkezlerindendi. randan buraya getirilen ran ve Bat Avrupa mallarnn bir ksm ekiden Dastana ve dier vilayetlere gtrlyordu. Osmanldan getirilen Osmanl ve Fransa mallarnn bir ksm ekinin kendisinde tketilse de esas ksm komu vilayet ve lkelere gtrlyordu. Tacir ve zanaatkarlarn srayla dizilmi maazalar topluluuna dalanbazar deniyordu. eki ehrinde toplam 8 dalanbazar vard. Ayn eit mallar belirli ticari maaza sralarnda satlyordu. Bu maaza sralar o maazalarda satlan mallarn adn tayordu. rnein; bamaklar sras, ipekiler sras gibi. Ayn zamanda eitli mallarn satld maazalar sras da vard ve bu sra kark mallar sras olarak adlandrlmaktayd.60 Hayvan, ku, yeillik, meyvelerin satld zel yerler vard. XVIII. yzylda eki Hanlnda Rus, Hollanda, ran, Hint paralar ile birlikte Hanln kendi darbhanesinde baslan Han Abbasileri da kullanlmaktayd. Gm Abbasiler ve fulus olarak adlandrlan bakr paralar ekinin kendi darbhanelerinde kesiliyordu. Ticaretle uraanlardan baz vergiler alnyordu. Daralk, kasaphane paras, berberhane paras, sabun paras, deirmen paras, hamam paras ve rehdarini buna rnek olarak verebiliriz. Rehdari, gmrk vergisiydi. Hem ehre mal getirip satanlardan, hem de baka yerlere mal gtren tacirlerden alnyordu. Rehdarinin deeri maln kalitesi miktaryla orantlyd. Rehdariyi dememek iin tacirlerin bir ksm kaak ticaret yapyordu. Dsturil-Amelde kaak ticaret yapan tacirlere cezalar verilirdi.61 Rehdari ve dier eitli ticaret vergi ve rusumunun toplanlmas ii ltizama havale edilirdi. pek, yn ve pamuk paralar baz renkler ile boyamak ii de iltizamclarn yetkisindeydi. ltizamclardan baka hi kimsenin sabun ticareti yapma yetkisi yoktu. Ticari sahalarn bu kadar kstlanmas, lkede ortaya kan feodal atmalar ve d basknlar gibi etkenler ticaretin gelimesinde nemli engel oluturmaktayd. eki Hanl, kltr dzeyini yakalam hanlklardan biriydi. eki ehri nemli medeniyet merkeziydi. Bu ehirde birok air yaam, eserler vermiti. Saray airi Rafi ve Mtak lakabyla yazan Muhammed Hseyin saray iiri adetlerine sadk kalarak, nazire yazma geleneini devam ettirmilerdir. iirlerde dini fikirler n plandayd. airlerin ou Farsa yazyorlard. Azeri Trkesiyle yazanlar da aruz veznini kullanyorlard, onlar eserlerinde anlalmayacak derecede Arapa ve Farsa kelimelerle birlikte bu dillerin gramer zelliklerine de yer vermilerdi.62 air Nebinin manzum tarihi gibi eserler halk arasnda sevilen eserlerdi. Nebi, Hac elebi ve Muhammedhseyin Hann zamannda geen olaylar nazma ekmitir. Nebi, hem klasik, hem de halk

98

iiri zellikli eserler yazm, iirlerinde halkn hayat ve dmanlara kar mcadelesi nemli yer almtr. Nebi, medhiye tarznda iirler de yazmtr. Hac elebinin, Nadir aha kar yapt mcadeleyi anlatan iiri olduka ilgintir. airin Hac elebinin olunun (Aakii Beyin) lm zerine yazd alar redifli mersiyesi zamannn siyasi ve sosyal olaylarn da aksettirir.63 Hanlk dneminde ekide Sleyman adl bir air yaarm. Anlatlanlara gre airin byk Azerbaycan airi Molla Penah Vakf zerinde de byk etkisi olmutur. Vakf, Sleymann iirlerine nazire yazmtr. Sleymann eserlerinde lirizm nemli yer tutar.64 Zare lakabl air, muhtarlarn kyllere yapt strap ve eziyetini konu alm. Zulmn ve adaletsizliin yer yzn tuttuunu syleyen air yle yazmaktadr: ok ekipdir bikar daruge Fakirde ne kald azuge Naley-i halk oldu ara direk Kim ede are senden baka gere.65 Hanlklar zamannda ekide resim ve mimarinin nemli abidelerinden biri olan Han Saray, eki Kalesinin iinde bulunuyordu. Kale her taraftan derin hendeklerle evrilmiti. Kale duvarlarnn uzunluu bir kilometreden fazla idi.66 ekideki sfahani, Tebriz, Lezgi vb. hanlar mimarinin gzel rneklerindendi. eki Kalesinin gney tarafnda, Kurcana Nehrinin sa sahilinde XVIII. yzyln sonunda iki han yaplmt. Yukar Han Orta a Bat Avrupa yaplarna benzemekteydi. Gsterili iki kattan oluan hann stunlu galerileri, balkonlar, ticaret odalar, byk bir bahe ve yksek duvarlar vard.67 eki ehrindeki evler plansz, sokaklar yamuk ve dar idi. Zenginlerin evleri ou zaman iki katl olup, odalara blnmekteydi. Yoksullarn evleri ise genellikle bir ya da iki odal, bir katl, zeri ot yn ile kapanmaktayd. Evler ve kenarlarndaki duvarlar nehir kumu ile yaplmaktayd. 1836 ylnn kaytlarna gre ekide 2791 ev vard. ehirde, dalardan borularla getirilmi su kullanlmaktayd.68 ekide ressamlk da gelimi sanat dallarndand. Han Saray duvarlarndaki ilemeler, duvar resimleri bu devirdeki resim sanatnn en gzel rneklerindendir. Bilindii gibi XIX. yzyln balarnda Rusya Azerbaycan igal etmeye balar ve 1803 ylnda Rus ordusu Balakeni 1804 ylnn Ocak aynda birka aylk muhasaradan sonra yeni bir basknla Gence Kalesini ele geirirler. Genceli Cevad Han Ruslara kar son nefesine kadar arpm ve ehit dmt.69 1804 ylnda Rusya ile ran arasnda Gney Kafkasyada hakimiyet iin sava balad. ekili Muhammed Hasan Hann ablas Genceli Cevad Hann hanm olduu iin ekili Muhammet Hasan Han Ruslardan nefret ediyor ve savata ran tarafnda yer alyordu. Bu olay, Rusya taraftar olan amah Han Mustafa Han ile de arasnn almasna sebep oldu. Byle olunca Mustafa Han, eski eki Han Selim Hanla yaknlk kurdu. Selim Han da Rusya gibi bir gc arkasna alan Mustafa Hana olumlu cevap verdi ve Rus ordusunun Kafkasyadaki komutan Sisyanovdan ekide kendi hakimiyetinin yeniden salanmas konusunda yardm istedi. Karlnda her yl Rusyaya 7.000 ervon (altndan olan Rus para birimi) vereceini ve ekiye Rus askeri ss kuracan vaad etti.70 Selim Hann annesi Borodino Savann kahraman olan Grc Bagrationun kz kardei idi. Damarnda Grc kan tayan Selim Hann bu istei Azerbaycan hanlklarn ele geirmeyi planlayan Sisyanovun da amalarna uygun olmas sebebiyle ilgisini ekti. Selim Han, Karabal brahim Hann akrabas olduu iin Sisyanov ayn zamanda bu durumu Karaba Hanlna kar bir koz olarak

99

kullanmay da dnmt.71 Rus saldrlarna kar direnebilmek iin ekili Muhammed Hasan Han, Dastann kuvvetli ailelerinden yardm istedi ancak kayda deer bir yardm alamad. Mustafa Han ve Selim Han birlikte ekiye saldrdlar, Muhammed Hasan Han esir aldlar. Ama, Mustafa Han ekiyi kendi ynetimine geirmek istiyordu, bu yzden de ekiye naib olarak kendi adamn atamak dncesindeydi. O, hem Selim Hana, hem de kr kardei Feteli Beye ekide hakimiyeti teklif ederken bir baka ahs ekiye naib atayarak Muhammed Hasan Hann tm mal varln ele geirmesini istedi. Aldatldn gren Selim Han, kardei Feteli Beyle birlikte eki halkn da arkalarna alarak yeniden hakimiyeti ele geirdi.72 Mustafa Han, 1805 ylnn Mart aynda eki Hanlnn snrlarna yaklat fakat, Azerbaycandaki Rus ordusundan da yardm alan Selim Han tarafndan yenilgiye uratld.73 Selim Han, kendi rakiplerinden ve ran tehdidinden korunmak dncesiyle Rus ynetimi altna girme kararn verdi. 21 Mays 1805 tarihinde General Sisyanovun Gence yaknlarndaki Krekay sahilinde bulunan kampna gelerek enitesi Karabal brahim Hanla birlikte bir hafta sonra Rus ynetimi altna girmek hususunda anlama yapt. Bu anlamaya gre Selim Han her yl Rusyaya 7. 000 evron harala birlikte ekide 500 kiilik Rus askerinin bulunabilecei bir s vererek onlarn ve hayvanlarnn beslenmesini, kn yaktlarn temin edecekti. Daha sonra Selim Han Rusya ile ilikileri kesti. Bunda Rus askeri yetkililerinin Hanln i ilerine kaba bir ekilde mdahale etmelerinin etkisi bykt. 1806 ylnn Haziran aynda ua yaknlarndaki ar Ordusunun komutan Lisaneviin emriyle brahim Han ve Selim Hann kz kardei ve ailesi birlikte katledildiler.74 Bu olay Selim Han Rusyaya kar kmaya zorlad. ekide bulunan 300 kiilik Rus askeri birliine saldrarak birka askeri ldrd ve Rus askerlerini Hanln arazisinden kovdu.75 Rusya, eki Hanl zerine General Nebolsinin komutasnda byk kuvvet gnderdi. 22 Ekim 1806 tarihinde eki yaknlarnda olan savata Selim Han yenildi ve Abbas Mirzann kampna kat. ar ynetimi, ran ahnn kar kmasna ramen Rusyaya snan Hkl Caferkulu Han ekiye Han olarak atad.76 Selim Han, randan ekiye kendi adamlarn gndererek halk Rus birliklerine kar koymaya ard. Bu yzden, Kafkasyadaki Rus ordularnn ba komutan General Gudovi, Cafer Kulu Hana yazd mektupta eki halknn silahtan arndrlmasnn zaruri olduunu yazd. Halk sakinleinceye kadar ekide 3 askeri birlik bulundurmay, ayrca, eki beylerinden ve sadk adamlarndan 500 kiilik silahl birlik oluturmalarn tavsiye etti. Ancak, Aa ve Yukar Gynk kylerinin ahalisi isyan edip Cafer Kulu Hana kar ktlar. Rus askeri birlikleri ile onlara sadk olan yerli beylerin kuvvetleri isyan bastrdlar.77 Bu arada Osmanl Devletinin Selim Han eki Han olarak tann da belirtmek gerekir. 13 Mart 1813te ehzade Sultan Abdlhamidin doumu mnasebetiyle ekili Selim Hana, eki ve irvan Hanlarna name-yi hmayun gnderilmiti.78 Daha sonra 22 Haziran 1829da dier Azerbaycan hanlar gibi Selim Hana da Mekke, Medine ve Cidde ile Taife ehirlerinin Vahabilerin elinden kurtarlmas mnasebeti ile dzenlenen enlikler konusunda da bilgiler verildi.79 Daha sonra Selim Han, Osmanlya g etmi, ona Erzurum Gmrkhanesi hesabndan be kese mevacip verilmiti.80 1822 ylnda Selim Hann Ankarada ikametine izin verildi.81 Birinci Rus-

100

ran sava rann yenilgisiyle bitti ve 12 Ekim 1813 tarihinde yaplan anlamayla dier Kuzey Azerbaycan Hanlklar gibi eki Hanl da Rusyaya dahil oldu. ran bu anlamaya uymayarak 1826 ylnda Velihat Abbas Mirza komutanlnda Kuzey Azerbaycana girerek Rusyaya kar saldrlar balatt. arlk askeri ynetiminin zulmnden rahatsz olan Azerbaycan halk da isyan etti. ekide byk olaylar balad. Rus ordusu, ekideki isyan bastrmak amacyla Selim Hann randa yaayan olu Hseyin Han eki Hanlnn bana getirdi. Daha sonra, Rus ordularnn emkir ve Gence yaknlarndaki ran ordular zerinde kazand zafer sonras eski hanlar, Azerbaycan topraklarndan kamaya balamlard. Nitekim 19 Ekim 1826 tarihinde Rus ordusu ekiyi yeniden ele geirdi ve bunun zerine Hseyin Han da rana kat.82 1 2 3 4 5 6 7 8 14, s. 413. 9 10 11 12 13 Abdullayev G., Azerbaycan v XVIII Veke i Vzaimootnoseniya Ego s Rossiey (Azerbaycan Kratkiy storiceskiy Ocerk Norodov Zakavkazskoyo Kraya, Kavkazskiy Kalendar na 1846 zvestiya Obestva Obsledovaniya i zuceniya Azerbaycana (Azerbaycan Tadkik Eden M. smayil; M. Barova, a.g.e. s. 24-25. Akt Kafkazskoy Arxeorraficeskoy Komissii (Kafkazya Arheoloji Komisyonunun Aktlar), XVIII. Yzylda ve Onun Rusya le likileri) Bak 1965, s. 127. Goda (Zakafkazya lkesi Kentlerinin Ksa Tarihi Denemesi. 1846 yln Kafkazya takvmi), s. 51. ve grenen Cemiyyetin Haberi), 1926 say 6, s. 126-136. M. smayil M. Barova, eki Hanl, Bak 1997, s. 5-8. Kerim Aa Fatih, eki Hanlnn Muhtasar Tarihi, Bak 1958, s. 15. Kerim Aa Fatih, a.g.e., s. 15-16. A.g.e., M. smayil M. Barova, a.g.e., s. 19. Azerbaycan Tarihi, VII. cilt, XIII XVIII. Asrlar, Bak 1999, s. 384. A.g.e., Azerbaycan Cumhuriyetinin Dvlet Tarih Arivi (ARDTA) Askeri Daire Reisi Fondu, dosya

VII. cilt, sened no 412, s. 463. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Milman A. S., Politiceskiy Stroy Azerbaycana v XIX - Naale XX Vekov (XIX. yzyl XX. A.g.e., s. 44-47. M. smayil; M. Barova, a.g.e., s. 27. A.g.e., s. 27-28. Mirze Camal Cavanir Garabai, Garaba Tarihi, Bak 1959, s. 15-16. Hamidova . P., XVIII Esrin II. Yarsnda Azerbaycan Grcistan Mnasebetleri Tarihi, A.g.e., s. 43. Bakihanov A., Gulustan-i ram (Rusca basn), Bak 1990, s. 163-164. Kerim Aa Fatih, a.g.e., s. 48.

Yzyln Balarnda Azerbaycann Siyasi Kuruluu), Bak 1966, s. 45.

Bak 1985. s. 41-42.

101

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 54 55 56 57 58 59

skender Bey Hacniski, Gubal Feteli Han, Bak 1959, s. 11. M. smayil, M. Barova, a.g.e. s. 36-37. Abdullayev G., a.g.e. s. 221-225. A.g.e., s. 257-259. Bakhanov A., a.g.e., s. 172. A.g.e., s. 173. Leviatov V. H., Oerki iz storii Azerbaycana v XVIII. Veke, (XVIII. Yzylda Azerbaycan Haci Seyid Abdulmecid, a.g.e., s. 60. Bakihanov A, a.g.e., s. 20. Bakihanov A, a.g.e., s. 173, skender Bey Haciniski, a.g.e., s. 24-25. Leviatov V. H., a.g.e., s. 153. M. smayil, M. Bairova, a.g.e., s. 42. Rossiyskiy Gosudarstvenny Voenno-storiceskiy Arhiv (Rusya Devlet Askeri-Tarih AriviLeviatov V. H., a.g.e., s. 143. Kerim Aa Fatih, a.g.e., s. 20. Kerim Aa Fatih, eki Hanlarnn Ksa Tarihi, s. 21. M. smayil; M. Bairova, a.g.e., s. 56. M. smayilov; M. Bairova, a.g.e., s. 59. Abdullayev G., a.g.e., s. 159-165. M. smayilov; M. Bairova, a.g.e., s. 58. . P. Petruuevskiy, Ocerki po storii Feodalnx Otnoeniy v Azerbaycane i Vostocnoy M. smayilov; M. Bairov, a.g.e., s. 59. A.g.e., s. 59-60. A.g.e., s. 60. A.g.e., s. 5, 60. A.g.e., s. 563. Efendizade R, eki Toprainda pekilik Hakkinda Tarihi Malimatlar. Azerb. EA Tarih A.g.e., s. 15. A.g.e., s. 16. M. smayilov; M. Bairova, a.g.e., s. 62-63. A.g.e., s. 63. Azerbaycan Respublikas Devlet Arivi, f. 24, liste 1, d. 155. M. smayilov; M. Bairova, a.g.e., s. 64. A.g.e., s. 66. Efendizade R., a.g.e., s. 15. M. smayilov; M. Bairova, a.g.e., s. 67.

Tarihinden Denemeler), Bak 1948, s. 150.

RGVA), Fond 52, Opis (liste) 1, dosye 416, II. his, 1787, s. 3 ve arka yz.

Armenii, Moskva-Leninrrad 1949, s. 304-305.

nstitutunun lmi Arivi, eyasi 11, s. 7.

102

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82

Efendizade R., a.g.e., s. 10. ARTDA, f. 24, d. 155, v. 24. M. smayilov; M. Barova, a.g.e., s. 69. A.g.e., s. 69-70. Mumtaz B., Azerbeycan Edebiyyati El airleri, I. cilt, Bak 1928, s. 101. H. Arasl, XVII-XVIII. Esrler Azerbaycan Edebiyyat Tarihi, Bak 1956, s. 239-240. M. smayilov; M. Barova, a.g.e., s. 71. A.g.e., s. 72. M. smayilov; M. Barova, a.g.e., s. 72. Azerbeycan Tarihi 7-ci cilt Baki 2000, s. 19. AKAK, cilt 2, s. 637. Potto. Utverdeniye Russkogo Vladcestva na Kavkaze (Kafkazyada Rus Aalnn M. smayilov; M. Barova, a.g.e., s. 49. A.g.e., s. 49-50. A.g.e., s. 50. Kerim Aa Fatih, a.g.e., s. 52. Bakihanov A., a.g.e., s. 197-198. M. smayil, M. Bairova, a.g.e., s. 54. Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Mnasibetlere Dair Ariv Ayn yer, no 70, s. 196-200. Ayn yer, no 71, s. 200-201. Ayn yer, II. cilt, no 43, s. 110-111. M. smayil; M. Barova, a.g.e., s. 55.

Kurulmas) I. cilt, 5pb. 1901, s. 190.

Belgeleri. (1578-1914) Ankara-1992-69, s. 195-196.

103

Guba Hanl / Prof. Dr. Tofiq Teyyubolu Mustafazade [s.82-93]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan Bilindii gibi 1747 ylnda Nadir ah Afar, saray alanlarnn suikast sonucunda ldrlnce onun devleti dalm, Azerbaycan yeniden kendi bamszln elde etmiti. Fakat o zaman baz tarihi nedenler yznden Azerbaycanda tek bir devlet deil, 20 bamsz ve yar bamsz hanlk ortaya kmt. Hanlklar XIX. yzyln balarna (Kuzey Azerbaycann Rusya tarafndan igaline) kadar bamszln korumu, bazlar ise bir sre Rusya ve rana bal olduklar halde bile kendi varlklarn kaybetmemilerdir. Hanlklar arasnda g ve siyasi rol bakmndan Guba Hanlnn yeri nemlidir. Mehur Azerbaycan tarihisi H. B. Abdullayevin eseri1 hari bu gne kadar, Guba Hanlnn tarihine ait ciddi bir aratrma yaplmamtr. H. B. Abdullayevin eseri de Hanln tarihinin tamamn deil, yalnz 1750-1780li yllarn kapsamaktadr. Bu eser ayn zamanda eski Sovyet metodu ile yazldndan birok meseleye nyargl yaklalmtr. Btn bunlar gz nnde bulundurarak makalemizde Rusya ve ksmen de Osmanl arivlerinde bulunan materyaller, szl kaynaklar esasnda tarihi aratrmalarn msbet sonularn dnerek Guba Hanlnn tarihini genel olarak aydnlatmaya alacaz. Guba Hanl, yar bamsz bir lke olarak daha XVII. yzyln son eyreinden itibaren mevcut olmutur. A. Bakhanovun yazdna gre Safevi ahlar, Dastan hakimlerinden Gaytak Usmisine mevaciple beraber irvandaki baz kylerin gelirleri ve idaresini de vermilerdi. O dnemde usminin nesli iki kola ayrlmaktayd, byk kol Mecaliste, k ise Yengikentte yayordu. Bu kollar sra ile usmilik grevini yrtrlerdi. 1670li yllarda iki kol arasnda ekimeler balar. Yengikentteki kol, dierine stnlk kurar ve kk yataki Hseyin istisna buradaki kolun btn yelerini ldrrler. Ayda Bay adl birisi Hseyini kurtarr ve Dastann en byk hakimi olan Terki amhalnn yanna gtrr. Hseyin, genlik anda rana gider, yolda bir sre iin Salyann Rudbar kynde bir kadnn yannda misafir olur ve onun kz ile evlenir.2 sfahana giden Hseyn Bey uzun mddet ah tarafndan kabul edilmemitir. Hseyin burada da Kacar neslinden Zehra Hanm adl bir kzla evlenir. Bu nikahtan Ahmad Han domutur. Einin araclyla ah onu tanm, yiitliini ve mertliini deerlendirerek, onu Guba ve Glhann Hanlna atamtr.3 randa yaarken Hseyn Han ii mezhebini kabul eder. A. A. Bakhanov, Hseyn Hann Hudat Kalesini yaptrdn yazmaktadr.4 Bylece yar bamsz Guba Hanl ortaya km olur. 1689 ylnda Hseyn Han, Gaytaka akn etmi ve Baly ele geirmiti. Fakat o zamanki usmi Ali Sultan, eitli dal halklardan 30 binlik ordu toplayp Hseyn Han Gubaya geri pskrtmt. Hseyin Han 1689 ylnda Gubada vefat etmitir.5 Yerine olu Ahmet Bey gemitir. XVII. yzyln sonlarna doru Ahmet Han, Guballarn ve Gaytaktaki taraftarlarnn yardm ile Baly tutmu ve kendini usmi ilan etmiti. Bir mddet sonra Ulubay usminin olu Ahmet Han ordu toplayp Gubal

104

Ahmed Han Mecalise geri pskrtmt. Ama burada Guba Han dmanlarnn destei ile kendi hizmetisi tarafndan ldrlmtr.6 Baz tarihi kaynaklar ilk bata Guba hanlarnn ikamatgah olarak Hudat gsterseler de muteber kaynaklar bu fikri kabul etmezler. Rusya Bykeliliinin temsilcisi A. Lopuhin ise 1718 ylnda Gubann hanln merkezi olduunu, Gubal Sultan Ahmed Hann onu saygyla kabul ettiini belirtir. Lopuhin, Hann yannda 500 sava olduunu yazyordu.7 Tahminen bu dnemde, Sultan Ahmed suikast sonucunda ldrlr. Taraftarlar, hann olu Hseyneliyi alarak Samurun yukarsndaki Tahir Car kyne gtrrler.8 Hanln arazisi, irvan isyanlarnn lideri Hac Davudun hakimiyeti altna gemiti. 1722 ylnda Rus ordularnn Hazarboyu eyaletlere seferi srasnda Guba Hanlnn denize yakn topraklaryla birlikte, Hudat, Ruslar tarafndan igal edilmiti. Dalk blgeler ve Guba bir sre daha Hac Davudun hakimiyeti altnda kalmt. Bu yzden de Sultan Ahmedin taraftarlar dalarda sakladklar Hseyneli Beyi Ruslarn denetimi altnda olan Hudata getirmi, Rusyann himayesine gemek bahanesi ile hanl yeniden ele geirmek istemilerdi. 1726 ylnn sonu, 1727 ylnn balarnda Guba Hanl Rusyann ynetimi altna girer ve 1718 ylnda ldrlen Sultan Ahmed Hann kk yataki olu Hseyneli, Guba Han ilan edilir. Mehur Azerbaycan tarihisi H. B. Abdullayev, Guba Hanlnn 1722 ylnda Rusyaya katldn, Hseynelinin I. Petro tarafndan han ilan edildiini yazyor.9 Ama ilk kaynaklarlarda ise bu bilgi dorulanmyor. H. B. Abdullayev, bu fikrini dorulamak iin XVIII. yzyln 70li yllarnda Azerbaycanda olan Rus sayyah, akademik S. G. Gmeline ve XVIII. yzyln ikinci yarsnda Guba Han olan Feteli Hann Rus sarayna yazd mektuba ve ayn zamanda Feteli Hann Rus Konsolosluunun memuru Matveyevle konumasna dayanyor. Ama aratrmac, Feteli Han ve elisinin, Guba hanlarnn hakimiyetini tandn gstermek iin, Hseynelinin Guba Hanlna atanmasn bilerek I. Petro gibi tarihi ahsiyete balayabileceklerini unutuyor. S. G. Gmeline gelince, o da bilgileri bu kaynaklardan aldna gre o da hata yapabilirdi. 1722 ylnda I. Petro, Derbende geldiinde Hseyneli Bey kendi adamlar ile onun yanna gitmi ve Rusya himayesini kabul etmek istediini sylemi olabilir (bu konuda hibir gvenilir kaynak yoktur). Fakat o zaman Guba Hanl daha resmen Rusya himayesine kabul olunmamt, Hseyneli Han ise Guba Han olarak atanmt. Resmi kaynaklar Guba Hanlnn Rusya himayesine kabul edilmesinin ve Hseyneli Hann Guba Han olarak atanmasnn 1726 ylnn sonu 1727 ylnn balarnda gerekletiini gsterir. Rusyann D Siyaset Arivinde bulunan bir resmi belgede: 20 Ekim 1926da Derbende gelen Gubal Hseyneli Beyin, Rusyann himayesini kabul ederek sadakat yemini ettii belirtilir.10 Hseyneli Bey, Rusya hkmeti tarafndan Guba Han olarak tannd ve Hann ya kk olduundan ona kayyumlar atand. Afrasiyab naib, Feremez ise nazr oldu.11 Ayn zamanda Guba Hanlnn kedhuda ve aksakkallar Hseyneli Hana ve Rusya imperatoriesine balln bildirdiler. nceki hann ldrlmesinde rol olanlar nce yemin etmekten kasalar da sonunda onlar da sadakat yemini ettiler.12 Bilindii gibi 1735 ylnda Rusyayla ran arasnda yaplan Gence Anlamasna gre yeni ele geirilen Hazar civar vilayetler, zellikle de Guba Hanlnn arazisi ran iin nem arz etmekteydi.

105

Hseyneli Han, rana grnrde itaat ediyor gibi gzkmesinden olacak ki Nadirin Azerbaycana ilk seferi srasnda ah, Salyan da Guba Han Hseyneli Hana vermiti13 ve bylece Salyan yeniden Guba ile birlemiti. 1747 ylnda Nadir ah Afar, yakn adamlar tarafndan katledildiinde Gubal Hseyneli Han, bamszln tam olarak ilan etti. XVIII. yzyln ortalarnda baz bilgilere gre Guba Hanl 100 kyden olumakta idi.14 Hanlk eski snrlar iinde tekrar kurulmutu. Glhan ve abran yeniden Gubaya dahil edilmi ve daha sonralar Feteli Han, abranda kale yaptrmt.15 Guba Hanlnda topraklarn byk ksm hana ve onun aile yelerine aitti. Bu topraklar iki kategoriye ayrlrlard: 1) Has veya halise; Farsa temiz sznden gelmektedir; bu topraklarn gelirleri hann ve ailesinin masraflar iin harcanyordu. 2) Divan torpraklar; bu topraklar, hazineye aitti ve devlet memurlarnn ve ordunun masraflarn karlamak iin kullanlrd. Divan topraklarnn bir hissesi tiyul eklinde ayr ayr beylere verilirdi. Beyler hizmetlerine karlk para almyorlard, ama bu topraklarn vergileri onlarn oluyordu. Dier Azerbaycan hanlklarnda olduu gibi, toprak mlkiyetinin yaygn olan bir ekli de mlk (yahud halise) idi. Mlk almak, satmak, balamak, kiraya vermek mmknd. Guba Hanlnda XVIII. yzylda vakf topraklar da vard. Bu topraklar esasen camilere ve dier dini kurumlara verilirdi ve onlardan han hazinesi iin vergi alnmazd. Hanlklarn ortaya kmas sanatkarlk ve ticaretin de artmas iin uygun ortam yaratm oldu ve ehirler bymeye balad. Guba ve evre blgelerde hal dokuma tezgahlar olan i yerleri de oalmt. Bu i yerlerinde ii diye adlandrlan hal dokunuyordu ve d pazarlarda satlyordu. Gubann i ticareti komu hanlklarla, d ticareti ise ran, Osmanl ve Rusya ile yaplyordu. Hanlkta monari idare tarz hakimdi. Bu monarinin banda snrsz yetki sahibi olan Han durmaktayd. Hann yannda divan veya han uras olarak adlandrlan devlet kurumu kurulmutu. dare etmede yksek memurlardan vezir, sarkar-i ali (maliye ilerine bakan memur), eik aas (hann i ve d ilerine bakan memur), amir ahur (ba seyis) ve hazinedar nemli yer tutmaktaydlar. Hanlkta daimi ordu vard. Sava zamannda ordunun halktan toplanan askerler sayesinde artrlrd. Yukarda da sylendii gibi orduya paral askerler de alnrd. Hanlk idari adan blgelere ayrlrd. 1796 ylnda Hanln Guba, Rustov, Buduk, Hnalk, abran, Barmak, Mkr, Sedan olmak zere alt blgesi vard. Blgelerin idaresi ile mahal beyleri veya naibler urayorlard. Bu grev genellikle babadan oula geiyordu. Kyler yzba ve kendhudalar, ehirler ise kelenter ve kalebeyi tarafndan ynetilirdi. Hanln mahkeme sisteminde eriat mahkemesi balca yer tutmaktayd ve mahkeme sisteminde hann snrsz yetkisi vard. Guba Hanl ok byk olmasa da savalarda nemli zaferler kazanmlard. Nadir ahn Azerbaycana seferleri srasnda ve feodallarla mcadelenin glendii sonraki yllarda Guba Hanl Azerbaycann dier hanlklarna nazaran daha az zarar grmt. Guba Hanlnda ok sayda da kaleleri olduundan, gerektii zaman halk bu kalelere snyordu. Guba Hanl arazisinde olan byk kalelerden biri byk yolun kenarnda olan, yksek surlarla ve hendeklerle kuatlm olan ehere Kalesi idi.16 Dier nemli kale eski rakkale idi. Yksek kayalarn stnde Feteli Han ev

106

yaptrm, sonra ise dan eteinde ok sayda ev yaplmt. Yzyln sonlarnda buraya 800 aile snabilirdi. rakkaleye gizli yeralt kanallar araclyla su temin edilirdi. Kalenin 12 kulesi vard ve onlarn altndan gemek zorlatrlmt. Kaleye klmas ok zor olan tek bir yol vard. Kale duvar dan eteinden byk kayalarla ve eri biimde yaplmt.17 Gubadan amahya giden yol zerinde bulunan Bebarmakta dman saldrlarna kar 500 ailenin snabilecei eski bir kale vard.18 Hanln arazisinin hemen her yannda beki mntkalar vard. Defalarca dman saldrlarna urayan Hanlkta insanlar artk savaa almt. Maral fon Biberteyn bu blgenin insanlarnn savataki baarlaryla n kazandklarn belirtmitir.19 Btn bu etkenler, Azerbaycann dman hcumlarndan ve feodallara kar mcadelesinden daha ok zarar ekmi olan gney ve gneydou blgelerindeki halkn buraya gelmelerine neden olmutur. Bu da Hanln ekonomik gcnn artmasna neden olmutur. 1757 ylnda Muan lnden birok ahsevenin Guba Hanlna grlmesi Hanln askeri gcnn de artmasna nemli lde yardm etmitir.20 Ekonomik ve askeri gcne gvenen Guba Hanl, dier hanlklarn arazilerini kendi topraklarna katmaya balad. Gubaya ilk katlan blge Salyan oldu. XVIII. yzyln ortalarnda Salyan da bamsz hanla evrilmi, burada hakimiyeti brahim Rudbarl ele geirmiti.21 brahim Hann hakimiyetinden ikayeti olan Salyan feodallar gizlice Guba Han ile iliki kurdular ve ondan brahim Han hakimiyetten uzaklatrp, Salyann idaresini baka birisine vermesini istediler. Bu istek Guba Hannn Salyan ele geirmesi iin iyi bir bahane idi ve 1757 ylnda Hseyneli Hann veliaht Fetelinin nderlik ettii Guba ordusu Salyan Hanlna saldrd. brahim Han, kap Rudbarda sakland.22 1753 ylnda Hseyneli Han vefat etdi ve Feteli, Guba han oldu. Feteli Han olduka akll bir devlet adam, cesur komutan ve ok yetenekli bir diplomat idi. Yrtt uzak grl siyaset sonucu ksa bir zamanda btn Azerbaycanda itibar kazand. ou hanlklarn halknn Feteli Hana, halk zulmden kurtaran bir ahsiyet olarak bakmalar ve ondan yardm ummalar tesadf deildi. Feteli Han ilk olarak byk stratejik nemi olan Derbend Hanln ele geirmeyi dnd. Arazice kk ve nfusu az olan bu hanln askeri gc ok deildi. Dier taraftan Derbend ahalisinin hakimiyette olan Mehemmed Hseyin Handan pek honut olmamalar ve Feteli Handan kurtulu ummalar bu plann gereklemesi iin elverili ortam hazrlyordu. A. A. Bakhanov, 1759 ylnda Mehemmet Hseyn Hann kardei Tahir Beyin davranlarna sinirlenen Derbendlilerin gizlice Feteli Hann yanna giderek ondan yardm istediklerini ve Feteli Hann ordusuyla gelerek ksa srede Derbendi tuttuunu yazmaktadr. Hakimiyetten indirilen Mehemmed Hseyn Han, Bakye ger.23 Bylece Derbend, Hanln ikinci merkezine dnr. Derbendi tutmaya yardm ettiklerine gre Guba Hanlnn Garadal, Azagl, Naburlu, ii, Babali ve Babali kyleri amhala, Derbend dairesinin Malagall adl blgesiyle, Derbend vergilerininin toplanmas yetkisi usmiya, pul mkafat ise kadya verildi.24 Feteli Hann abalar sonucunda 1750li yllarda Guba Hanl, Salyan ve Derbendi de alarak bir hayli glendi. Bu hanlk Azerbaycanda nemli rol oynamaya balad.

107

Feteli Han Azerbaycan deniz yolu ile Rusya ve rana balayan Bak Hanln ynetimi altna almak istiyordu. Bu hanlk ekonomik adan zengin (zellikle petrol ve tuz) idi. Bak o zaman Hazar Denizi sahilinde en nemli ve elverili liman ehri idi. Feteli Han Bak Hanln sava yoluyla deil, bar yoluyla kendi gdm altna almay baard. Bu ite nikah diplomasisinden yararland. 1767 ylnda Feteli Han, kz kardei Hatice Bikeyi daha Mirza Mehemmet Hann Dneminde Baky idare eden olu Melik Mehemmet Hana verdi.25 Karlnda Bak Han, Feteli Hana ball kabul etti.26 Devrinin akll kadnlarndan biri olan Hatice Bike, kardeinin tavsiyeleri ile Bak Hanlnn idari ilerine etki edip, hep Guba Hanlnn karlar dorultusunda alyordu. Bak Hanln kendisine baml duruma getirdikten sonra Feteli Han, gzlerini amah Hanlna dikmiti. amah Hanl hem ekonomik, hem de askeri-stratejik adan Feteli Hann dikkatini ekiyordu. Hanlk kuzeydoudan Guba, doudan Bak, gneybatdan Karaba Hanlklar ile, gneyde ise Kr Nehriyle snrd. amah Hanlnn merkezi olan amah ehri bilindii gibi ran ah Nadir ah tarafndan datlm halk yeni amah olarak adlandrlan Asuya grlmt. Yzyln ikinci yarsnda ehir yeniden ina edilmitir.27 Derbendi birletirdikten ve Bak Hanln kendine baml hale getirdikten sonra glenen Guba Han, amah Hanndan onun arazisini Dastanllarn hcumundan korumak iin ylda 10 bin manat talep etmi ve kaynaklarn verdii bilgilere gre amah Han tam drt sene bu miktar demitir.28 Bir sre sonra amah hakimleri Guba Hanna hara vermekten imtina ederler ve iki hanlk arasndaki ilikiler ktleir. Sonuta 1765 ylndan 1769 ylna kadar devam eden 4 senelik Gubaamah mcadelesi balad. ekili Hseyin Hann amahya yardm etmesi Feteli Hann zafer kazanmasna engel olmaktayd. Bu durumdan k yolu arayan Feteli Han, eki Han Hseyn Hanla amah Han Mehemmet Seidin aralarna nifak soktu. Hseyn Han kendi tarafna ekti. Bundan sonra byk bir askeri gle amahya hcum kararn ald. skender Bey Hacnskinin yazdna gre Feteli Han, 1767 ylnda Akua, Tabasaran, Derbend ve Guba ahalisinden ordu toplayarak, Bak Hakimi Malik Mehemmet Han da yanna alp, irvana saldrr. ekili Hseyn Han da birlemi glerle amahy almak iin Feteli Hanla beraber harekete geer.29 amah hakimleri Mehemmet Seid Han ve kardei Aas Han, Feteli Hana deil de Hseyin Hana teslim olmay daha uygun bulurlar. Feteli Hann emriyle Hseyin Han, Aasi Hann gzlerini oydurtur. Eski amah ehri de dahil Hanln byk bir ksm Guba Hanna verilir.30 Sedari ve Gesari blgeleri Yeni amah ile birlikte eki Hanna verildi. Bu yerlerin idare olunmas iin onlar kendi naiplerini belirlediler. Eski amahnn naibi Feteli Hann kardei Abdulla Bey oldu.31 1768 ylnn Austos aynda Yeni amahda Feteli Hann aleyhine bir suikast dzenlendi. Suikaste naip Manaf Bey ve dier eki feodallar liderlik ediyorlard ve Hseyin Hann bu olaydan haberi vard. Ama amah Hanln tamamen eki Hanlna katmakt. Fakat ekililer ile amahllar arasnda ihtilaf olutu. amah sakinleri amahda eki hakimiyetinin kurulmasn

108

istemiyorlard. 17 Austos 1768de Feteli Han iki bin kiilik orduyla Yeni amahya geldi ve ona kar kanlar ortadan kaldrd. ekinin payna den blgeler onlardan alnd ve Gubaya katld.32 amahnn idaresi Feteli Hann kardei Abdullah Beye verildi. Ama o, vergileri artrp, halk incitiyordu. Bu yzde, 1769 ylnda amahda yeni isyan balad. syanclar ekililerin yardmyla amahda Guba hakimiyetini yok etmek istiyorlard. Feteli Han, nce Mehemmet Said Han gizlice grmek bahanesiyle arp hapsettirdi. Sonra eki ordusunun zerine hcum edip onu darmadan etti. eki Han teslim oldu ve amah konusundaki iddialarndan vazgeti. Yeni amah dald ve halk ise eski amahya yerletirildi.33 Feteli Han ileride amahda kabilecek her hangi karkla sebebiyet vermemesi iin Mehemmet Seid Han Derbende srd. Kr Aas Han ise 1769 ylnda Karabaa kat.34 Fakat amah Hanlnn arazisini btnlkle ele geirmekle Feteli Han, ekili Hseyin Han aktan aa kendisine dman etmiti. Feteli Han, eski amah Han Mehemmet Seidi 1774 ylnda yeniden amah hakimi ilan etti ve O, yeniden amahy Han rtbesiyle ynetmeye balad. Sonra Feteli Hann ferman ile Mehemmet Said Hann olu Mehemmet Rza Bey, amahya hakim olarak atand. 1786 ylndan itibaren Feteli Han, amahda Serkarlar Slalasinin hakimiyetini tamamyla bitirdi ve amahy Guba valisinin araclyla bizzat kendisi ynetmeye balad. amah Hanlnn birletirilmesi ile ayn dnemde, 1768 ylnda Krle Arazn kavutuu yerde kurulan ve ok byk arazisi olmayan Cavad Hanl da kuzeydou Azerbaycan Devletine katld. Cavadl Hasan Han, gnll olarak Feteli Hanla birlemeyi kabul etti.35 Guba Hanlnn hzla genilemesi komu feodal hakimlerini rahatsz etmeye balad. Guba Hanl ve ona bal topraklarla snrlar bulunan Karaba, eki Hanlar, Gney Dastan hakimleri bu durumdan pek memnun deillerdi. Bylece iki feodal blou olutu: Birine eki, Karaba hanlar ve amahdan kovulan amahl Aasi Han dahil idi; dier bloa Gney Dastan Hakimlerinden Karakaytak Usmisi Amir Hamza, Gazkumuklu Mehemmet Han, Avar hanlar Nutsal ve mma, Tabasaran Kads Rstem, Cangutayl Ali Sultan, Disiz Mehemmet, Tavlin feodallar, Kostyukovlu Hamza Aliov dahil idi. Andari beyleri Temuf Hamzin, Alisultan Kazanlyev ve dierleri de onlara yardm ediyorlard.36 Gney Kafkasyada ynetimi ele geirmek iin can atan Grcistanl II. rakli de Feteli Hann Azerbaycan topraklarn birletirme siyasetine kar kyordu. O, Karaba ve eki hanlarnn Gubaya kar ynelmi ittifaklarn savunuyordu. Feteli Hann d siyaseti, Gilan Han Hidayet Han bile rahatsz ediyordu. 1773 ylnn Kasm sonu-Aralk balarnda eki, Avar, Karaba Hanlklarnn ve Gubaya dman dier feodal hakimlerin birleik gleri amah zerine yrdler. Avar Han srekli Grcistan topraklarna aknlar yapt halde bu kez II. rakli kendi topraklarndan geerek, onun amahya saldrmasna izin vermesi olay da dikkat ekicidir. Hatta II. rakli onun hakimiyeti altnda yaayan Borallardan, Gazahllardan onlara yardm bile vermiti. Feteli Han gc az olduundan amahy terk etmek zorunda kald. Mttefikler Cavadl Hasan Han ldrdler. Aasi Han kendi birlikleriyle Eski amahya girdi.37 Feteli Han yenilgiye aldrmad ve ek g toplayp amah yaknlarnda dmanlarn yenilgiye uratt. zellikle Avarlar ok kayp verdiler. Avar hannn iki olu-Pula Mirze ve Mehemmet Mirze

109

savata ldler.38 1774 ylnn balarnda savalar yeniden kzt. Yene da Guballar zafer kazandlar. Bu kez Avar Han Nutsal hayatn kaybetti. Aas Han Elevliye kat.39 A. A. Bakhanovun yazdna gra Aasi Han avar hakimi Nutsal Hanla birleerek amahy ele geirir. Feteli Han Dastanllardan ve Guballardan ordu toplayarak, Bakl Malik Mehhemed Hann da ordularn birletirerek amahya saldrd. Sava srasnda Aasi Han kat, kendi ordusundan ayr den Nutsal Han ise ehrin yukar blgesinde sakland. Fakat Feteli Han, ldrmeyeceini vaad ederek onu kendi karargahna gtrd.40 Her han da adrda oturup sohbet ettikleri zaman Feteli Hann ordusunda olan Akuallar, Feteli Han arp kan dmanlar olan Nutsal Hann ldrlmesini isterler. Bu ii yapmak zorunda kalan Feteli Han, adr arkadan kesip Melik Mehemmet Han adrdan karmay emreder. Melik Mehemmet Han adrdan karlr ve hemen Nutsal Han ve adamlar ldrlrler.41 Feodal Hakimleri Karakaytak usmisi Amir Hamzann, Kazkumuklu Mehemmet Hann, Avarl mma Hann birleik askeri gleri, ayn zamanda Tabasaran Kads Rstemin, Cankutayl Ali Sultann, Disiz Mehemmetin birlikleri de Gubaya doru hareket ettiler. Kostyukov, Enderi ve baka yerlerin feodallar de bu koalisiyonu bir ekilde destekliyorlard.42 Hareketi dzenleyen, Guba Hanyla uzun sredir dman olan Amir Hamza idi. Gney Dastan feodallar o kadar hzl davrandlar ki, Guballar onlar geri pskrtmek iin yeni g toplama imkan bulamadlar. Dier yandan onlarn sadk mttefikleri Tarku amhal, Buynak Hakimi Tarkunu ve Buynak hakimi mdafia etmeye mecbur idiler. Gubaya bu saldry dzenleyen esas kiiler gerek amalarnn Avar hannn ve onun len oullarnn intikamlarn almak istei olduunu syleyerek gerek niyetlerini saklamaya alyorlard.43 Feteli Han ve dmanlar Hudat yaknlarnda Kavden lnde karlatlar. stnlk ilk bata Feteli Hann tarafnda idi. Ama usminin olu Ali Bey Guba askerlerine merkezden saldrarak onlar sarst ve savan akn deitirdi. Her iki taraf da byk kayp verdi. Disiz Mehemmet, Kazkumuklu Eldar Bey ve Ali Bey ldler. Yenilgiye urayan ve zayf den Feteli Han, Gubada tutunamayarak Salyana ekildi.44 Zaferden mutlu olan Emir Hamza birleik ordunun banda Derbende doru ilerlemeye balad. O, ayn zamanda Feteli Hann savata ehit dtn sylerek Derbend Kalesini almaya alt. Ama Tutu Bike onun bu yalanna inanmad ve kale duvarlarndan onlara ata amay emretti.45 Derbend 9 ay kuatmada kald. Butkovun verdii bilgilere gre btn Derbendde ve evre blgelerde alk balamt. Derbendin savunmasna Feteli Hann ei, Tutu Bike nderlik ediyordu.46 Feteli Han deniz yolu ile Derbende dnmt. Feteli Han, daha Salyandayken Derbendli Mirze Bayat yardm ve himaye ricasyla Peterburga mparatorie II. Katerinann yanna gndermiti.47 Rus hkmeti zaten, Usmi Amir Hamzay cezalandrmak iin frsat aryordu. Rusya akademik S. G. Gmelin, Azerbaycana yapt ikinci seferde (1772-78) Emir Hamza tarafndan hapsedilmi, bir sre sonra da hapiste lmt. Gmelin, II. Katerinann emriyle gnderilmiti ve bilimsel aratrmalarn yan sra gerekli bilgileri de topluyordu. Emir Hamza srf bu nedenle onu hapsetmiti. Buna gre de II. Katerina, Kafkas hattndaki ordularn kumandan . F. de-Medeme, Emir Hamzay cezalandrmay emretti. Emri yerine getiren de-Medem, 1775 ylnn Martnda ordusuyla Emir Hamzann mevkilerine saldrd. Feteli Hann mttefiki, Terki Murtuzali de Medemle birlikteydi.48

110

Emir Hamza, Derbendi kuatan ordusuyla de-Medeme kar kt. Ama onun svarilari Rus ordusunun karsnda fazla tutunamad. Tfenk ve toplardan alan atelerle onun ordusu bozguna urad.49 Feteli Han, de-Medeme Derbendi tutmay ve onu Rusya ynetimine kabul etmeyi teklif etti. De-Medem Derbende girdi.50 Rus ordularnn Derbende girmesi komu hanlklarda ve Osmanlda byk rahatszlk yaratt. Osmanlda Rusyann 1774 ylnda yaplan bar anlamasn bozduu dncesi hakimdi. Damaktan Bak araclyla Derbende gelen iki Osmanl memuru buraya Rus ordularnn neden girdiini ve niin imdiye kadar kaldklarn sormutur. Osmanl veziri Rusyann Gney Dastandaki niyetleri hakknda sorular sormutu.51 Rus hkmeti Osmanlyla ilikileri gerginletirmek istememi ve askeri birliklerini Derbendden karmlard. amahl Aasi Han savunan Karaba Han brahim de, Feteli Hann birletirme siyasetine kar kanlardan idi. Bakl Malik Mehemmet Han, bu iki han bartrmak amacyla uaya gitmiti. Fakat brahim Halil Han, Malik Mehemmet Hann samimiyetine inanmayp, onu 1779 ylnda zindana atmt ve Malik Mehemmet Han, iki yl uada hapiste kalmt.52 Feteli Hann Karaba Hanlna kar birka saldrs sonusuz kalmt. 1780 ylnda Feteli Han, askeri birlikleriyle Karaba Hanlnn arazisine girerken Grcistan ar II. rakli, ehzadelerden Georgi ve Davidin komutas altndaki birlikleri brahim Hann yardmna gndermiti. Bunun sonucunda ortaya kan atmada Guba ordular malub oldular. Fakat 1781 ylnn balarnda Feteli Han, yeniden Karabaa saldrd ve Kr Nehrine kadar ilerledi. Bu zaman ok sayda ky yamaland, bir hayli davar Guba Hanlna gtrld.53 1784 ylnda Feteli Han, Karabal brahim Hana kar yeni bir askeri giriimde bulundu, Adamn ve Karaban hemen btn ova ksm yamaland. ekili Abdl Kadir Han da bu saldrya katlmt. rahim Han, yannda olan ekili Hseyin Hann olu Mehemmet Hasan Aay Cara gnderdi. Oradan asker toplayp geri dnen Hasan Aa, Carllarn yardm ile Hac Abdl Kadir Han yenilgiye uratt. O, Aasi Hann yanna, Alvend adl yere kat. Mehemmet Hasan Hann talebiyle Aasi Han, Abdl Kadiri ona verdi. Abdl Kadir, yedi olu ile birlikte idam edildi.54 1783 ylnda Rusyann himayesi altna giren Grcistan arl, Rusya ordularnn yardmyla Gney Kafkasyay, zellikle Genceyi igal etmeye alyordu. raklinin tecavzkar niyetleri Gubal Feteli Hann sert direnciyle karlat. Feteli Han, Grcistannn eski ar Aleksandra, Grc tahtna kmak iin kendisine yardm edecei szn verdi. Bu konuda bilgi alan, Rus ordularnn Kafkasya blgesindeki kumandan P. S. Potemkin, 1783 ylnn sonbaharna kadar gl bir askeri birlik oluturma kararn ald. Birliin bir hissesi Sulak aynn sahilinde, eski Svyatoy Krest Kalesinin yannda, baka bir hissesi ise Terekin sahilinde, Daryal deresinin giriinde bekleyecekti. Eer Feteli Han ve Knyaz Aleksandr niyetlerini gerekletirme giriiminde bulunacak olurlarsa bu birliklerden birisi Derbende doru, dieri ise Grcistana doru ilerleyecekti. Bu tr giriimler, Feteli Han II. rakliye kar planlarn gerekletirmekten alkoydu. Hatta P. S. Potemkinin talebi zerine Aleksandr Rus kumandanlna teslim etti.55 Karaba kendi ynetimi altna alamayan Feteli Han, Erdebil ve Tebrizi almaya niyetlendi. Bu niyetini gerekletirmek amacyla, Abbas Mirza adnda bir ihtiyar bahane olarak kulland. 1783 ylnn

111

Nisannda, Feteli Hann, Rusya D leri Bakanlna yazd mektubunda, Abbas Mirzann, Sefevilerin varisi olduu ve ran tahtnn kanuni mirass olaca belirtiliyordu.56 1784 ylnn yaznda Feteli Han ordusuyla birlikte gneye doru ilerledi. Aras Nehrini getikten sonra, Agustos aynda Erdebil ve Mekin ehirlerini ele geirdi.57 Feteli Hann istei II. Katerinann Gney Kafkasyay ele geirme planlarna engel oluyordu. Buna gre de Knyaz G. A. Potemkin 1785 ylnn ubat aynda Feteli Handan kendi ordusunu brakmasn talep etti. Muhtemelen, G. A. Potemkin tarafndan desteklenen Karakaytak usmisi ve Avarl mma Han, kuzeyden Feteli Han iin byk tehlike oluturmaya baladlar.58 Bu olaylar, Feteli Han balad saldrlar durdurup geri dnmek zorunda brakt. Feteli Han, eki Hanln da kendi ynetimi altna almaya alyordu. Kavduan yenilgisinden sonra bir sre iin de olsa, ekiye olan iddialarndan vazgemek zorunda kald. 1779 ylnda da Hseyin Han ldren amcas Abdlkadir, eki Han oldu. Abdlkadir Han, Hseyin Handan farkl olarak, Feteli Hanla dostluk ilikileri kurdu ve ona Karabal brahim Halil Hanla savata yardm etmeye balad59 ve bu da Abdlkadirin sonunu getirdi. Ani bir kararla Feteli Han eski rakibi Karabal brahim Halil Handan yardm istedi. Hanla sahip olmak iin brahim Hanla mcadele eden kardei Mehral Bey Feteli Hann himayesinde idi. O, 1785 ylnda Gubadan gelirken Aasi Hann olu Ahmet Bey tarafndan ldrlmt. Feteli Han onun cenazesini byk saygyla Karabaa gndermiti. Bu olay iki hanlk arasnda yaknlamaya neden olmu ve Karaba Hanlnn ordusu Feteli Hann hizmetine verilmiti. Bu olaydan sonra Feteli Han, eki Han Mehemmet Hasan Hann zerine saldr balatt. 1785 ylnda Mehemmet Hasan Han, Feteli Han tarafindan yenilgiye uratld. Onunla bir yerde olan Aas Han, Feteli Hana teslim oldu ve ailesi ile birlikte ldrld. Mehemmet Hasan Han ise geriye kalan askerleri ile birlikte acele ekiye ekildi. Feteli Han, onun peinden eki Hanlnn zerine yrd. Direnmenin faydasz olduunu anlayan Mehemmet Hasan Han, bar istedi ve bar saland. Mehemmet Hasan Han kz kardeini Feteli Hana verdi ve kendisi de Feteli Hann kz kardei ile evlendi.60 Bu olaydan sonra Genceli Cavad Han da Feteli Hann gdmne girmeyi kabul etti.61 Rusyann engel olmasndan dolay Gney Azerbaycan tutamayan Feteli Han siyasi bir manevra yapt. O, Rusyann himayesindeki II. rakliye Gney Azerbaycana ve rana birlikte saldr dzenlemeyi teklif etti. Feteli Han, konuyu grmek iin Grc arn gre davet etti. O, II. rakli ile emkir Nehrinin sol sahilinde grt. Grmede Grcistan tarafndan igal edilen emeddin blgesinin Gence Hanlna geri verilmesi konusunda anlamaya varld.62 Bir baka kararda ise Grcistan arnn, Rusyann himayasi altnda olan Gney Kafkasyada asayii korumas, Feteli Hann ise seneye Gney Azerbaycana hareket etmesi konusunda anlamaya vardlar.63 Fakat Feteli Han, grme zaman aniden hastaland. amahya geri dnerken yolda hastal daha da iddetlendi. Feteli Han, acele Bakye, kz kardei Hatice Bikenin yanna gitti. O, burada 22 Mart 1789 tarihinde, 53 yanda iken vefat etti.64 Feteli Hann lmnden sonra onun olutuduu Kuzeydou Azerbaycann devlet birliyi dald. Onun oullar (nce Ahmet Han, daha sonra ise eyhali Han) yalnz Gubay ve Derbendi kendi ynetimleri altnda tutabildiler. lk olarak 1789 ylnda amah Hanl Gubadan ayrld. Serkerler

112

Slalesinden olan Esger Bey amah han oldu.65 Aasi Hann olu Mustafa Bey ise Elventte Kotevan adl yerde glenmeye balad. 1791 ylnda Ahmet Hanla Bakl II. Mirza Mehemmet Han arasnda bir sorun kt. Ahmet Hana vergi vermeyi vaad eden Mehemmet Gulu Aann tahriki ile Ahmet Han, ordunun bir ksmn Salyana gndermek bahanesiyle Bakye yollad. Mehemmet Gulu Aa gizlice Bakye gitti ve kaledeki hakimiyyeti ele geirdi. Devrik II. Mirza Mehemmet Han Gubaya gnderildi. Fakat Bakde hakimiyyeti ele geiren Mehemmet Gulu Han Ahmet Hana vergi vermeyi red etti.66 Bir sre sonra Ahmet Han Gubada vefat etti. Onun on yandaki kardei, Salyanda naip olan eyhali Han acele Gubaya gelerek Han tahtna sahip kt ve yerine yedi yandaki kardei Hasan Aay Salyan naibi tayin etti.67 Bilindii gibi 1790l yllara kadar Gacarlar neslinden olan Aa Mehemmet Han randa hakimiyetini srdrmt. O, ahn tahtna sahip kmak istiyordu. Fakat geleneklere gre ise, ran ah olmay hedefleyen bir kii Gney Kafkasyay da kendi ynetimine tbi etmek zorundayd. Bu sebepten dolay Aa Mehemmet Han 1795 ylnn yaznda byk orduyla Kuzey Azerbaycana saldrd. Balca hedef Azerbaycann kaps uayd. Fakat Gacar, 33 gn sren kuatmadan sonra uay alamayp geri ekildi ve Tiflise yneldi. Tiflisi aldktan sonra 1796 ylnn yaznda kendi bana ta takt. 1796 ylnn balarnda Horasanda isyan kt haberini aldktan sonra ise oraya doru yola kt. Gacarn Gney Kafkasyaya ynelik emelleri Rusyann bu blgeyi ele geirmek planlarna aykryd. Dier taraftan, Rusyann resmi himayesi altnda olan Grcistann yerle bir edilmesi, Rusyann bu blgedeki otoritesine ciddi bir darbe vurmutur. Sarslm otoritesini yeniden kazanmak ve Aa Mehemmet ahn Gney Kafkasyada glenmesini engellemek amacyla, Rusya 1796 ylnda buraya saldr dzenledi. Saldry gerekletiren ordu birlikten oluuyordu: Ba birlik, Kafkasya birlii ve general Bulgakovun birlii.68 Zaman kaybetmek istemeyen Zubov, 12 bin kiilik ve 21 topa sahip ordusuyla Derbende doru ilerledi. Derbendin yaknlarnda general Savelyevin birlii de ona katld.69 V. Zubov, yzba Simonovii dalardan Derbendin arkasna giden yolu renmek amacyla bu blgeye yollad. Zubov, Derbende varmadan Bulgakovun rehberliindeki bir birlii bu yolla gnderdi. Bu birlik sert ve geilmez da yolu ile hareket ederek ehrin gney ksmna ulaacakt. Bylece Zubov Derbendi tamamiyle kuatmak zorundayd. 2 Maysta Rus ordularnn General Savelyevin emrindeki nc birlikleri Derbendin kuzey tarafna vardlar. Mays aynn 4nde ise Bulgakovun birlii Derbendin gney tarafna kt.70 Bir yl nce Rusyaya sadakat yemini etmesine ramen eyhali Han ehri Ruslara teslim etmedi. eyhali Han, Kre ve Gazkumug Hakimi II. Surhay Hanla birlikte 20 bini akn svari ve piyade asker toplayp Rus birliklerine hcum etmek istedi. Savelyev 2 Nisan gecesi Darbag Nehri yaknna ekildi ve 30 Nisanda Zubov esas gleriyle buraya geldi. Maysn 1inde Zubov Derbende hcum etti. ehirden bir mil uzaklkta Guba ve Derbend svarileri kazaklar karladlar, fakat Guballar yenilgiye uradlar.71 Rus ordular, 8 Maysta ehrin duvarlarnn kuzeyindeki Narn Kaleye, yani ehrin stratejik ksmna giden yolu hcum ederek aldlar.72

113

Rus ordular birka gn toplarla kaleye ate ettiler; birlikler duvarlara ate ederek byk apta delikler oluturdular. Bat kulesinde ciddi bir hasar meydana geldikten sonra ehir nfusunun bir ksm kayp vermekten ve ehri tamamiyle dalmaktan kurtarmak iin eyhali Handan ehrin teslim olmasn talep etti. eyhali Han Maysn 10unda ayanlar ile birlikte teslim olduunu bildirdi.73 Derbendin bu ekilde kolayca ele geirilmesinde ehrin mdafaasndaki zorluklarla beraber, Ermenilerin ihaneti de byk rol oynamt. Onlarn bir ksm gizlice kale duvarlarn aarak Ruslarn bulunduu yere gelmi, kaleye ate amak iin elverili olan noktalar ve kaleye su temin eden emenin yerini Ruslara gstermilerdi. Ruslar bu noktalar alp ve emenin ynn deyitirdiler.74 eyhali Han Zubovun huzuruna getirilmiti. Graf imperatria adna onun baglanacan vaad etmesine ramen eyhali Han hakimiyyetten uzaklatrld ve Feteli Hann kz Perice Hanm Derbende Hakim tayin edildi.75 Gubaya gnderilen general V. Zubov ehirden yarm mil uzaklkta olan Tepeler adl bir yerde gn bekledikten sonra abrana geldi, oradan da Bakye geti. O, devrilmi eyhali Han da beraberinde gtryordu. Bu tarihi olaylar yazan A. Bakihanov yle diyor: Pir Halile yakn bir yolda eyhali Han at srmek bahanesi ile kat ve bu olaydan Guba vilayetinde kargaa balad, ahali ehri terk etmeye balad.76 Kyllerin bir ksm da evlerini terk ederek dalara katlar. eyhali Han Buduk kyne gitti ve onun ailesi de burada kaldlar. Graf Zubov Gubay kontrol altnda tutmak amacyla Bulgakova 5 bin kiilik bir ordu vererek, onu Buduk ynne gnderdi. eyhali Han, Budukta da tutunamam Grz kynden geerek Aht ve Misgenceye gitmek zorunda kalmtr.77 Pericehan Hanm graf Zubovun talimat ile lisuda saklanan kk kardei Hasan Aay yanna ararak, onu birka ayanla ba kumandann huzuruna gnderdi ve Zubov imparatorun adna prlanta bir kalem vererek onu Guba Han tayin etti.78 Fakat, eyhali Han Gazkumuklu II. Surhay Hann yardmyla 10 binlik bir ordu toplayarak, Gubadan bir mil uzaklktaki Alpan kyne geldi.79 Onunla savamak iin bin piyade sava ve birka top gnderen Bulgakov kanl atmadan sonra geri ekilmeye mecbur oldu. Her iki taraf hayli kayp vermiti. Ruslar hcum birliklerini gclendirerek yeniden Alpana hcuma getiler, eyhali Han yenerek Alpan talan ettiler. Bundan sonra general Bulgakovun emri ile Hasan Han Guba semtinden, amhaln olu Mehdi Bey ve Tabasaran Gazisi Rstemle birlikte Derbend ynnde Surhay Hanla savamak iin Samur Nehrine doru ilerlediler. Durumun kritik olduunu ve eyhali Hann yenilgisini gren Surhay Han Ruslara teslim olarak, sadakat yemini etti.80 Eski amah istikametinde hcum eden Rus ordular Gurd Bulak yaylasnda kamp kurdular ve scaktan dolay Temmuz ayn burda geirdiler. Austosta Pirsaat Nehrini geerek Cavada gittiler.81 Bir yl sonra Rus kumandanl Gney Azerbaycanda askeri operasyonlar dzenlemeyi planlyordu. Fakat o dnemde Rusya Azerbaycanda glenemedi. 1796 ylnn Kasm aynda len II. Katerinann yerine olu I. Pavel geti ve Rus ordularnn Gney Kafkasyadan karlmas kararn ald. Birok topra igal eden Rus ordularnn I. Pavel tarafndan geri arlmasnn sebebi olarak bir taraftan byk masraf (1.700 bin rubl),82 dier taraftan Avrupada durumun karkll

114

gsterilebilirdi. Yerli halklarn igal Rus ordularna tepkisi, hakimiyetten uzaklam hanlarn faaliyeti, randa Aa Mehemmet ahn glenmesi de bu karada etkisini gstermiti. Feteli Hann kz Pericehan Hanm, Rus ordusu Derbendde iken Kaytag amhal olan Mehdi Beyle evlendi. Ruslarn o yerleri terk etmesinden sonra savunmasz kalan Hasan Han Kaytaa kat.83 Ruslarn Derbentten ekilmesini frsat bilen eyhali Han hemen Gazkumuktan oraya geri dnd.84 eyhali Han, Guba Hanlnda nceki hakimiyetini elde ettikten sonra, kendi mlk sayd Salyan da ele geirmeyi dnd. 1798 ylnda Rus sanayicilerinin kayklar yardmyla Kr nehri boyunca hareket eden Guba ordular Salyan ele geirdiler. Fakat, o, Derbende geri dndkten sonra Salyan, amahl Mustafa Han tarafndan fethedildi.85 Ksa bir sre sonra da Derbend ehri elinden kt. Gazkumuklu II. Surhay Han, Hasan Han Kaytaktan ararak Mays aynn sonlarnda onun Derbendi almasna ve kendisini Derbend Han ilan etmesine yardm etti. eyhali Han amah ve eki hanlarnn yardmyla Derbendi almaya alsa da, baarl olamad. Bir sre sonra eyhali Han aniden Derbend civarna saldrarak Ulus mahalnn kylerini Gubaya g ettirdi. Hasan Han yalnz Derbend ehri zerinde hakimiyetini koruyabildi.86 1803 ylnda Hasan Han hastaland ve vefat etti. eyhali Han Derbende gelerek, Hasan han anna uygun olarak defnetti. mam Gulu Beyi Derbend naibi tayin ederek Bakye geri dnd.87 XIX. yzyln balarnda Rusya yeniden ve kesin olarak Gney Kafkasyay igal etmeyi kararlatrd. I. Pavel 1801 ylnn Martnda suikast sonucu ldrldkten sonra hakimiyete gelen olu I. Aleksandr Grcistandak Rus ordularna Azerbaycana girme emrini verdi. Rus ordular 1803 ylnn Temmuzunda Car-Balakene girerek, oray dagttlar. General Sisyanov 1803 ylnn sonunda Genceye hcm etti ve 1804 yl Ocak aynn 2den 3ne geen gece kale ele geirildi.88 1804 ylnda Gney Kafkasya iin yaplan mcadele I. Rus-ran Savann balamasna neden oldu. 1805 ylnda Rus ordusu deniz yolu ile rann Enzeli limanna saldrd ama oray alamayan Rus ordusu geri dnte Bak ehrini igal etti. Gubal eyhali Han, Ruslara kar kmak ve onlar durdurmak iin Bakye doru ilerlemeye balad. Ayn yln Austos aynn sonunda Baky kuatan General Zavaliinin ordusunu oradan uzaklatrmak iin eyhali Han, Kazkumuklu Surhay Hanla birlikte Bakye geldiler ve General Zavaliine Bakden kmay teklif ettiler. Zavaliin, Eyll aynn 3nde Baky terk etmek zorunda kald.89 eyhali Hann bu davran Rusyann ona olan bakn kesin olarak deitirdi. P. D. Sisyanov, Guba Hann artk Rusyann dman olarak gryordu. O, eyhali Han teklemek niyeti ile amahl Mir Mustafa Handan Guba Han ile hibir ekilde ibirlii yapmamay talep ediyordu.90 General Sisyanov, 1806 ylnn Haziran aynda Bak Kalesine yeni bir saldr dzenledi. Bakl Hseyngulu Han, bar yolu ile meseleyi zmek iin Sisyanovla konumaya gitti. Fakat gr esnasnda Sisyanov ldrld ve Rus askerleri teknelerle Sar Adasna katlar.91 Sisyanovun intikamn almak iin Derbend, Guba ve Bakye General Glazenapn komutas altnda Rus askeri birlikleri gnderildi. 21 Haziran 1806 tarihinde Derbend Rus ordular tarafndan

115

igal edildi. Ulus blgesi, amhal Mehdi Hann ynetimine, Derbend ehri ise binba rtbesi verilmi olan Ali Penah Beyin ynetimine verildi.92 Derbendin Ruslar tarafndan igal edilmesinden bir ay sonra General Bulgakov nce Gubaya, oradan da Bakye gitti. Bak Han Hseyngulunun rana kamas Generalin iini kolaylatrd ve o, Bak Hanln Rusyaya katt. Kalede Rus askerlerinden oluan bir alay brakan Bulgakov, kendisi acele Gubaya doru harekete geti.93 Bakden Gubaya yardma giden bir Rus askeri birlii ile eyhali Han arasnda atma kt. Guba ordusunun yaklat haberini alan General Guryev onlar durdurmak iin hemen yola kt. Guryevin ordusu ile savata yenilgiye urayan eyhali Han, Serhi ky yaknlarnda, yeniden Tabasarana gitti. Bu defa Ruslar kati hareket ettiler. Bylece Guba Hanl da Ruslarn eline geti ve orann idaresi Baknn ve Gubann alnmasnda Ruslara byk yardmlar olan II. Mirze Mehemmet Hana verildi.94 eyhali Han ise o zaman Tabasarann Yersi kynde, damad Abdullah Beyin evinde (Abdullah Bey Tabasaran kads Rstemin oluydu-T. M.) kalyordu. eyhali Hann tarafn tutan Abdullah Bey kardeleri ve amcas Kad Mirze ile birlikte sk sk Ruslarn olduklar Derbend ve Gubaya basknlar dzenliyorlard. Ruslar durumun zorluunu grp hileye ba vurdular. Onlar, Tabasarann baz beyleri ve Derbend ordusu ile birleerek Kad Mirzeyi cezalandrmak iin Mehraa kyne saldr dzenlediler. eyhali Han ve Kad Rstemin oullar Kad Mirzenin yardmna gelmelerine ramen Ruslar galip geldiler ve ky yamalayp Derbende geri dndler.95 eyhali Han, Ruslara kar mcadeleyi durdurmak fikrinde deildi. General Repnin Graf Gudovie gnderdii 14 Nisan 1809 tarihli 406 sayl raporunda, ald bilgiye gre eyhali Han, Gazkumuklu Surhay Hanla birleerek byk bir gle Guba arazisine hcum etmeye hazrlandklarn yazyordu. Guba beylerinin Rusyaya sadakatine uphe eden Repnin, Guba Kalesinde yerleen askeri birliklere takviye yaplmasn teklif ediyordu.96 O zaman Guba ehrinde 1553 kiiden oluan iki Rus birlii bekletiliyordu.97 General Repninin pheleri hi de aslsz deildi. General Guryevin General Repnine verdii bilgiye gre, Rus askeri birlikleri eyhali Hann zerine saldrdklar zaman Ruslar tarafndan savaan az saydaki Guballarn hibirisi hana ate etmemi, hatta ona haber vermilerdi.98 Guballarn direncini krmak iin Rus igalciler, eyhali Han ortadan kaldrmak iin her yola bavurmaya hazrlard. Bak komutan General Repnin, General Tormosova gnderdii 25 Haziran 1809 tarihli, 4 sayl raporunda: eyhali Hann ldrlmasi veya tutulmas iin her trl yola bavurulmas gerektiini, Guba ve Derbendde byk itibar sahibi olan bu adamn Rusya iin byk tehlike oluturduunu ve o sa olduu mddete blgeye hakim olmann mmkn olmayacan yazyordu.99 Repnin, Tormosova gnderdii daha sonraki mektubunda eyhali Han ldrmek iin iki kii ayarladn bildiriyordu. Bunlar Derbend ehrinin naibi Alfan Bey ve Gubal Hanbuta Bey idi. Onlarn her ikisi de eyhali Hanla kan dmanlarydlar. Repnin eyhali Han ldrene hemen 1500 ervon (rus para birimi) vereceini vad etmiti.100 Ayn zamanda General Repnin, eyhali Han ldrtmenin zorluu karsnda, Rusyann ayn anda hem ranla, hem de Osmanlyla mcadele ettiini dikkate alp, siyasi bir manevra yaparak,

116

eyhali Han, yeniden Guba Han olarak tanyabileceklerini dnyordu.101 eyhali Han bir buuk yl Tabasaranda kaldktan sonra Hazrali Hanbuta Beyle ve dier Guba ayanlar ile birlikte 1810 ylnda Ruslar, eski Guba Hanl arazisinden kovup karmay baard ve 4 ay Guba vilayetini idare etti.102 General Repnin, General Tormosova gnderdii 16 austos 1810 tarihli raporunda bununla ilgili Btn Guba vilayeti ahalisinin isyan ettiini, herkesin sa olsun han, yaasn han diye bardn, Guba ile btn ilikilerin kesildiini, Buduk mahal hari, btn Guba halknn isyan ederek eyhali Hann tarafna getiini yazyordu.103 eyhali Han Grz kyn kendisi iin geici ikametgah seerek buradan Hanl idare etmeye balad. Bylece, gemi Guba Hanl arazisinde Rus igalcilere kar halk isyan balatm oldu. eyhali Hann nderlik ettii bu isyana beyler, din adamlar, kyller vb. katlmlard. Bunu Rus kaynaklar da dorulamaktadr. General Tormosov, eki Hakimi Cafergulu Hana gnderdii 18 Austos 1810 tarihli mektubunda eyhali Hann Guba snrlarnda grnmesinin btn halk ayaklandrdn yazyordu.104 General Tormosovun General Tihonovskiye gnderdii 170 sayl emrinde yle yazyordu: Bak komutan Repninden pek ho olmayan haberler aldm. Sadece Guba ehri deil, btn Guba vilayeti eyhali Hana katlm. Svastopol alaynn iki Birlii ile savunulan Guba ehrinin Derbend ve Bak ile btn ilikileri kesilmitir.105 Fakat, eki ve irvan svarilerinin de yardm ile onlarn zerlerine saldran Albay Lisanevi, ii ky yaknlarnda Guba Hannn nderlik ettii isyanclar bozguna uratt ve vilayeti onlardan temizledi. eyhali han Akuaya geldi. Burada damad Abdullah Bey de ona katld.106 eyhali Han, Akua Kads Ebubekrin yardmyla ikinci defa Akuallar kendi etrafna toplamay bildi ve 8 binlik orduyla Kazkumuklu II. Surhay Hann olu Nuh Beyle birleerek Gubaya saldrd. eyhali Han, Rustov kynde karargah kurdu, Guba ehri ve Zeyhur hari Guba vilayeti tamamen onun ynetimi altna geti.107 Guba isyann bastrma operasyonuna General Tormosov bizzat kendisi komuta ediyordu. O, Mustafa Hana yazd 12 Eyll 1810 tarihli mektubunda: rana ve Osmanlya kar askeri operasyonlar bitirip Rus ordusunun byk bir ksmn Gubaya ynelttiini, eyhali Hann nderlii altndaki isyan bozuna uratacan ve Guballar gerektii ekilde cezalandracan yazyordu.108 General Tormosov General Hobelsine hemen ekiye bir askeri birlik gndermesi hakknda emir vermiti. Bu askeri birlik ekili Cafergulu Hann toplad bin kiilik eki svarisi ile birleip Hnalk dalarnda eyhali Hann isyanclarna arkadan saldracaklard. Karabadan yeger (atc) alaynn iki birlii toplarla birlikte irvana gnderilmeleri ve bu birliklerin Mustafa Hann nderlii altnda Guba zerine hcuma gemeleri dnlyordu. Mustafa Han, yolda Bakden gelecek olan ek bir askeri birlii de alp Binba Ryabinin ordusu ile birleerek Guba zerine bitirici saldry gereklemeyi planlamt.109 General Tormosov, Guba isyanclarna kar gnderilen glerin ba kumandanln Garabal brahim Halil Han ailesi ile birlikte zalimce katletmi olan Albay Lisanevie vermiti.110 Rus ordular ile eyhali Hann ordusu arasnda ilk atma 20 Eyllde Bebarmak Dandan 200 isyancnn Rus askerlerine ate amasyla balad. Yarm saat devam eden atmada her iki

117

taraftan kayplar oldu. 23 Eyllde eyhali Hann bin kiilik ordusu Rus askerlerine iki defa ar darbe vurdu ve yalnz topularn mdahelesinden sonra isyanclar geri ekilmilerdi.111 Lisaneviin ve ek glerin Guba blgesine gelmesinden sonra bile atmalar devam ediyordu. Lisanevi, 21 Ekim 1810 tarihli raporunda, Grz ve Yuhar Ba blgelerinin isyanclardan temizlendiini ve eyalette sabitliin berpa olunduunu, ayrca eyhali Hann taraftarlar ile beraber Tabasarana katn ve halen de Yersi kynde bulunduunu belirtiyordu.112 25 Ekimde Lisaneviin komuta ettii Rus askeri birlii Yersi kyne saldrd. Rus kaynaklarnda, burada kan kanl atma sonucunda isyanclarn 100 kii kayp verdiyi belirtiliyordu. Fakat Rus askerlerinin kayplar hakknda hibir bilgi verilmiyordu. Lisanevi 6 gn Yersi kynde kalm, bu sre ierisinde ky Rus igalcileri tarafndan yklmtr. Bundan sonra Lisanevi Gubaya dnmtr. syana itirak eden btn beyler tutuklanmt. General Tormosov, bakalarnn da rnek almas iin, gnahkar saylanlarn mahkeme kararyla Sibiryaya srgn edilmesini, mlklerinin ise Ruslara hizmet edenlere verilmesini emretmiti.113 1810 ylnda Guba isyan yenilgiye urasa bile, eyhali Han, Rus igalcilerine kar mcadele etmeye devam ediyordu. General Repnin 1811 ylnn 16 Ekiminde Markis Pauluiye yazd mektubunda, eyhali Hann 6.000 kiilik bir ordu topladn ve yeniden Gubaya hcum etmek istediini yazmt.114 Abbaskulu Aa Bakhanov bir yazsnda yle diyor: 1810 ylnda kan isyan kaybettikten sonra Tabasarana gelemeyen eyhali Han, damad Abdullah Beyle birlikte Akuaya gidiyor ve Guba zerine yeniden bir saldr dzenlemenin plann yapyordu. eyhali Han, Akua Kads Ebubekirin yardm ve randan gnderilen para yardm ile 8 bin kiilik ordu toplayarak, Gazkumuklu II. Surhay Hann olu Nuh Beyle birilikte Gubaya saldrmt.115 6 Kasm 1811 ylnda general Guryevin ordular eyhali Hann birlikleri tarafndan bozuna uratld. Rus kaynaklarnn itirafna gre, Rus birliklerinin verdikleri kayp says 317 kiiye ulamt.116 Guba ehri ve Zeyhur ky hari Guba eyaleti yeniden eyhali Hann hakimiyetine geer. Yerli halk yeniden Ruslara kar mcadele etmeye balar. Bu defa eyhali Han, Rustov kynde geici olarak ikamet ediyordu.117 Rus General ve emrindekiler endie ve korku iinde eyhali Hanla mcadele iin gl bir ordu oluturdular. 22 Kasm 1811 ylnda Rustov ky yaknlarnda kan savata eyhali Han yenilgiye uratld. Kaynaklardan alnan bilgilere gre, isyanclar sava alannda 100den ok ceset brakarak gitmilerdi. Toplamda ise isyanclardan 600 kiinin ld ve yaral saysnn bunun iki kat olduu belirtiliyordu. Rus kaynaklarna gre Ruslardan 92 kii lm ve 24 kii yaralanmtr.118 Bu dnemde Rusya-ran ve Rusya-Osmanl savalar devam etmekte olup, Ruslar taraflar arasnda stnlk salamaya balamlard. 1810-1812 yllarndaki Rusya ile Osmanl arasndaki sava Ruslarn zaferiyle sonuland. 16 Mays 1812 ylnda taraflar arasnda Buharest Bar Anlamas imzaland ve Osmanlnn Kafkasyayla olan snrlar deimedi. Bununla beraber, Osmanl, Gney Kafkasya topraklarnn birounun Rusyayla birlemesini tanmak zorunda kald. 1813 ylnda ran, yenilgiyi kabul etti ve Ekim aynn 12sinde yaplan Glstan Bar Anlamasna gre Nahvan ve ravan Hanlklar hari geriye kalan Kuzey Azerbaycan Hanlklar zerinde Rusyann hakimiyetini tand.

118

Guba Hanlarnn Hakimiyet Dnemi: Hseyn Han-1689 Ahmed Han-(1689-1698) Sultan Ahmed Han-(1698-1718) Hasan Ali Han-(1718) Hseyneli Han (1718-1757) Feteli Han-(1757-1788) eyhali Han-(1790-1819) Hasan Han (1796) 1 Bak 1958. 2 AN Azerb. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 A.g.e., , s. 122. A.g.e., . P. Petruevskiy, Oerki po storii Feodalnx Otnoenii v XVI-XIX vv. v Azerbaydjane i A. Bakhanov, a.g.e., s. 123. A. . Lopuhin, Jurnal Puteestviya erez Dagestan, 1718g. storiya, Geografiya i Rossiyskiy Gosudarstvenny Voenno-storieskiy Arhiv, Fond Voenno-Uebny Arhiv Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII. v. s. 89. Arhiv Vneney Politiki Rossiyskoy mperii (AVPR), f. Snoeniya Rossii s Persyey (SRP), Greber . G., zvestiya o Nahodyaihsya s Zapadnoy Storon Kaspiyskogo Morya Mejdu Bakhanov A. A. , Gulistan-i ram, Redaksiya Komentarii, Primeaniya i Ukazateli Akad. Abdullayev G. B. , z storii Severo-Vostonogo Azerbaydjana v 50-80-gg. XVIII Veka,

Armenii Moskva-Leningrad 1948, s. 140.

Etnografiya Dagestana XVIII-XIX vv. (arhivnye material) , Moskva 1958, s. 7-8. (RGVA, f. VUA), delo 1874, list 48, A. Bakhanov, a.g.e., s. 102.

opis 1, 1727 god, delo 9, list 101. Astarhanyu i Rakoyu Kuroy Narodah i Zemlyah i o ih Sostoyaniy v1728 Godu, Soineniya i Perevod k Polze i Uveseleniyu Slujaiya. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 AVPR, f. 97 (SRP), op. I. 1728 g. d. 14, l. 12. Bakhanov A., a.g.e., s. 125. Butkov P. G., Material Dlya Novoy storii Kafkaza s 1722 po 1802 god, ast pervaya, G. Abdullayev, Azerbaycan v XVIII Veke, s. 185. RGVA, f. VUA, d. 18474, l. 19-20; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 189. RGVA, f. VUA, d. 18474, l. 20; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 189-190. RGVA, f. VUA, d. 18474, l. 20; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 190. Biberteyn M., a.g.e, s. 13. Butkov P. G., a.g.e., s. 1. hisse, s. 249. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 187. A.g.e.,

Sankt-Peterburg 1963,.

119

23 24 25 26 27 28 29 30 30 31 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Abbas Kulu Aga Bakhanov, Gyulustan-i ram, (Redaksiya, Komentarii, Primeaniya i Abbas Kulu Aga Bakhanov, Gyulustan-i ram, Komentarii, s. 259. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 210. M. skenderova, Bakinskoe Hanstvo, Bak 2000, s. 203. A. Djafarov, Prisoedinenie irvanskogo Hanstvo k Rosii i Vosstanovlenie Goroda amah, Butkov P. G., Material Dlya Novoy storii Kafkaza s 1722 po 1802 god, ast pervaya, skender Bey Hacnski, a.g.e., 10-12. ahin Fazil Ferzelibeyli, Guba Tarihi, Bak 2001, s. 63. A. Bakhanov, a.g.e., s. 160; Azerbaycan Tarihi, Uzak Gemiten 1870li Yllara Kadar, Azerbaycan Tarihi, Uzak Gemiten 1870li Yllara Kadar, Bak 1996, s. 527. A.g.e., s. 527-528. P. G. Butkov, a.g.e., I. hisse, s. 253; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 228. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 231. A. Bakhanov, a.g.e., s. 132-134; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 517. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 521. M. Hacnski, a.g.e., s. 132; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 521-522. M. Hacnski, a.g.e., s. 132. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 522. A. Bakhanov, a.g.e., s. 161. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 522. A.g.e., A. Bakhanov, a.g.e., s. 161; Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 525. A. Bakhanov, a.g.e., s. 162;. A. Bakhanov, a.g.e., . Berezin, Putiestvie po Dagestana i Zakavmazya, III. hisse, Kazan, s. 13; Abdullayev Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 324-325. V. Leviatov, a.g.e., s. 136-137. A. Bakhanov, a.g.e., s. 162. P. G. Butkov, a.g.e., II. hisse, s. 20-21. Abdullayev G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 531. A. Bakhanov, a.g.e., s. 164. P. G. Butkov, a.g.e., II. hisse, s. 73; III. hisse, s. 146. P. G. Butkov, a.g.e., II. hisse, s. 74; E. krzade, Feteli Han Kubinski, Bak 1943, s. 19. A. Bakhanov, a.g.e., s. 165. V. Leviatov, a.g.e., s. 143-144. A.g.e., s. 143.

Ukazateli Akad. Z. M. Bunyatova), Baku 1991, s. 158.

Avtorev. Kand. Dis., Baku 1955, s. 5. Sankt-Peterburg 1963.

Bak 1996, s. 526.

G., Azerbaydjan v XVIII Veke, s. 538.

120

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90

P. G. Butkov, a.g.e., II. hisse, s. 141; V. Leviatov, a.g.e., s. 144. V. Leviatov, a.g.e., s. 144. V. Leviatov, a.g.e., s. 149-150. A. Bakhanov, a.g.e., s. 165; V. Leviatov, a.g.e., s. 151. E. krzade, Feteli Han Kubinski, Bak 1943, s. 2. A. Bakhanov, a.g.e., s. 168-169. M. Hacnski, a.g.e., s. 26-27. A.g.e., s. 26-27. C. Mustafayev, Severne Hanstvo Azerbaycana, (Konets XVIII-Naalo XIX vv.), Bak A. Bakhanov, a.g.e., s. 186. A. Bakhanov, a.g.e., s. 171. V. Leviatov, a.g.e., s. 177. O. P. Markova, Rossiya, Zakafkasya i Mejdunarodnye Otnaeniya v XVIII v. Moskva P. G. Butkov, a.g.e., II. hisse, s. 380; A. Bakhanov, a.g.e., s. 175. A. Bakhanov, a.g.e., s. 175. V. Leviatov, a.g.e., s. 177. A.g.e., Bak: Azerbaycan Tarihi, Uzak Gemiten 1870li Yllara Kadar, Bak 1996, s. 551. V. Leviatov, a.g.e., s. 179-180. A. Bakhanov, a.g.e., s. 176. A. Bakhanov, a.g.e., s. 176. A. Bakhanov, a.g.e., s. 176-177. A. Bakhanov, a.g.e., s. 177. A. Bakhanov, a.g.e., s. 177. V. Leviatov, a.g.e., s. 182. V. Leviatov, a.g.e., s. 188. Onun Anas Hrizad Hanm kocas Feteli Hann lmnden sonra Gaytag usmisi Rstem A. Bakhanov, a.g.e., s. 177. A. Bakhanov, a.g.e., s. 181. A. Bakhanov, a.g.e., s. 181-183. A. Bakhanov, a.g.e., s. 184. Azerbaycan Tarihi, (7 cilt), IV. cilt, Bak 2000, s. 19. N. Mamedov, storii Goroda Kub v XIX-Naalo XX Vekah. Dissertasiya na Soiskanie A. Bakhanov, a.g.e., s. 189. Azerbaycan Tarihi, (7 cilt), IV. cilt, Bak 2000, s. 25. A. Bakhanov, a.g.e., s. 189-190.

1989, s. 26.

1966, s. 291.

Hanla evlenmitir. (Bak. Glstani-ram. s. 177).

Uenoy Stepeni Kandidata storieskih Nauk, Bak 1989, s. 31-32.

121

91 92 93 94 95 96 97 98 99

A. Bakhanov, a.g.e., s. 190. A. Bakhanov, a.g.e., s. 191. A. Bakhanov, a.g.e., s. 191. Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissii (AKAK), III. cilt, sened. 763, s. 405. Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissii (AKAK), IV. cilt, sened. 861, s. 573. Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissii (AKAK), II. cilt, sened. 763, s 403. Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissii (AKAK), IV. cilt, sened. 992, s. 641. A.g.e., A.g.e.,

100 A. Bakhanov, a.g.e., s. 192. 101 Akt Kavkazskoy Arkeografieskoy Komissii (AKAK), IV. cilt, sened. 1013, s. 655-656. 102 A.g.e., s. 657-659. 103 A.g.e., sened 1019, s. 661. 104 A. Bakhanov, a.g.e., s. 193. 105 A. Bakhanov, a.g.e., s. 193. 106 AKAK, IV. cilt, sened. 791, s. 533. 107 AKAK, IV. cilt, sened. 1099, s. 662. 108 A.g.e., sened 1021, s. 662-663. 109 AKAK, IV. cilt, sened 1075, s. 665. 110 A.g.e., s. 666. 111 A.g.e., sened 1028, s. 669-670. 112 AKAK, V. cilt, sened 234, s. 193. 113 A. Bakhanov, a.g.e., s. 193. 114 AKAK, V. cilt, sened 234, s. 167. 115 A.g.e., A. Bakhanov, a.g.e., s. 193. 116 AKAK, V. cilt, sened 231, s. 165.

122

Nahvan Hanl / A. Nuru Alekperolu - A. Faride Aliyoldakz [s.94-100]

Nahvan Devlet niversitesi Tarih Krss / Azerbaycan

Onsekizinci yzyln ortalarnda kurulmu olan bamsz Azerbaycan hanlklarndan biri de Nahvan blgesindeki Nahvan Hanldr Trkiye ile snr olan bu hanlk Azerbaycann Trkiye ile ilikilerinde de kendine has bir yeri bulunmaktadr. Azerbaycan tarihinde derin iz brakm olan bu hanln tarihi zerine, maalesef bugne kadar yeterince incelemede bulunulmamtr. Nahvan hanlnn tarihi hakkndaki bilgilere, bu hanln Rusyaya ilhak edilmesiyle ilgili bir iki bilgi dnda XVIII-XIX. asrlarda ve XX. asrdan nce yaam ve Rus asll Kafkasbilimcilerin yazdklar eserlerde rastlanmaktadr. Bu konuda K. N. Nikitinin Nahvan ehri ve Nahvan Kazas1 makelesini rnek verebiliriz. Yazar, Nahvan snrlarndan bahsederken, arazisi Nahvan hanlnn snrlar ile ayndr der.2 K. N. Nikitinin eserinde hanlklar devrine ait sosyal ve iktisadi konularda ilgin bilgilere rastlanr. Son zamanlarda Nahvan tarihi ve XVIII. asrlardaki dnemiyle ilgili baz incelemeler yaymlanmtr. Buna, Sahibe Budagovann Nahvan Diyarnn Tarihi Corafyas (XVIII. asrn II. yars-XIX. asrn yars adl eserde,3 Nahvan blgesinin arazi deimesine tesir eden siyasi olaylar aklanr; Nahvan hanlnn kuruluu hakknda bilgiler verilir. F. M. Aliyev ve M. M. Aliyevin birlikte kaleme aldklar Nahvan Hanl, Bak 1996, adl kitabnda ilk kez hanln sosyal ve siyasi tarihi hakknda ayrntl bilgiler de verilmitir. Bu kitap, tarihi, edebi eserler ve ariv kaytlar esas alnarak yazlmtr. F. M. Aliyev ve M. M. Aliyevin bu eserini, Nahvan hanl tarihinin renilmesinde nemli bir adm olarak belirtmeliyiz. Bununla birlikte bazen birbiriyle elien bilgilerin ve zamanlarn verildii, siyasi tarihe daha fazla yer verildii halde iktisadi konulara daha az deinildii grlmektedir. En nemlisi, Hanln demokrafik durumundan bahsedilmemesidir. Halbuki, bugn Ermeni milliyetilerinin Karabala birlikte ezeli Azerbaycan topra olan Nahvan da talep ettikleri gz nnde bulundurulduunda, bu konulara bilhassa dikkat ekmenin gerekli olduu kanaatindeyiz. T. T. Mustafazadenin 1999da yaymlanm olan Nahvan Vilayeti XVIII Yzillikde adl makalesinde4 en ok hanlk zamanna, zellikle de Nahvan hanlnn dier hanlklar ve komu devletlerle mnasebetleri zerinde durulmutur. Okuyucuya takdim ettiimiz bu yazda, tarih ilminin Nahvan hanlnn tarihinin renilmesinde elde ettii muvaffakiyetlere dayanmakla beraber, tarihilerimizin sathi olarak ele aldklar ya da birbirleriyle elien bilgiler verdikleri konularda gerekleri aa karmay ve en nemlisi. Hanlk zamannda Nahvan diyarnn demokratik manzarasn ortaya koyabilmek iin ilk ve orijinal kaynaklara mracaat etmeyi kendimize vazife bildik. Nahvan Hanlnn Safevi dneminde uhursed beylerbeyliinin iinde mevcut olan Nahvan lkesinin bnyesinde bulunduunu belirtmek gerekir. Nahvan lkesi, Ustacl tayfasnn idarecileri tarafndan ynetilirdi. 1722 ylnda bakenti sfahan ehrinin Afganlarn ynetimine gemesi ve Safevi Devletinin olaya suskun ve ilgisiz kalmas sebebiyle Osmanl Devleti, Azerbaycann birok yerini o

123

srada Nahvan da hakimiyetine almt. Nahvan diyarnn arazisinde Nahvan Sancan oluturmulard. Nahvan Sanca, Nahvan, Sair, Mevazi, Dereahbuz, Mlki-Arslan, MevaziyiHatun, Karaba, Klaagat, Deream, Azatciran, orlut, Derenurkut, Sisyan ve Dedeleyiz nahiyeleri olmak zere ondrt blme ayrlmt.5 Afarlardan olan Nadirin liderliinde yeniden oluan ran Devleti, Azerbaycann dier topraklar gibi Nahvan diyarn da 1735te tekrar hakimiyeti altna almtr. 1736da Mugan kurultaynda kendini ah setirmi olan Nadir, Nahvan eyaletine ayn zamanda iki hakim tayin etti. Bunlardan biri, hakim-i lke-yi Nahvan, dieri hakim-i tmen-i Nahvan olarak adlandrlmt. Hakim-i tmen-i Nahvan, ah tarafndan belirlenen, ekonomi ve inzibat ilerini ynetir, hakim-i lke-yi Nahvan ise, Afar boyunun hakimi ve eyaletden toplanan askeri birliin reisi idi.6 Nahvan tmeninin hakimi Mirze Rza, yerli ahaliyi ok ezdiinden ve kendisi iin belirlenmi mebladan fazla vergi topladndan ona kar ahalide byk kin olumutu. Bunun iin 1736da Mugan kurultayndan hemen sonra Nadir ah, onu vazifeden uzaklatrp Aa Hasan Nahvana hakim tayin etti.7 Fakat, Aa Hasan, ahaliye kt muamele etmekteydi. 1747 ylnn Haziran aynda Nadir ah, Ayanlarn suikast sonucu ldrlnce Azerbaycann genelinde olduu gibi Nahvanda da ran hakimiyetine son verildi. Kengerli boyunun lideri Haydar Kulu Han, Aa Hasann hakimeyitine son verip kendini Nahvann bamsz han ilan ederek Nahvan ehrini, Hanln merkezi yapt. Hanlk, idari ynden Elince, Hok, Dereleyez, Ordubat, Eylis, Deste, Calanbek ve Velev olarak blgelere ayrld.8 Blgeler, Mirzabey unvanl yneticiler tarafndan idare ediliyordu. Blgelere dahil mahalleleri muhtarlar ynetirken, Hanln ehirlerinde polis grevini Darga ve Asasba yrtyordu. Dargalarn emrinde yzba ve onbalar bulunuyordu. Pazarlar Dargalar denetliyordu. Maa almayan Dargalar, grevlerinin karlnda hergn bakkallardan 15 kuru gm para almaktaydlar. Dargalar sadece denetlemiyor ayn zamanda eriat kanunlarnn hayata geirilmesini de salamaya alyorlard. Ayrca Asasba unvanl idareciler de, ehri ve pazar geceleri korumakla grevliydiler. Bunlar da Dargalar gibi maa karlnda hergn bakkallardan 15 kuru alma hakkna sahiptiler.9 Hann en yakn yardmcs vezirler idi. Herhangi bir sebeple Hana gelenler grme konularyla ilgili olarak nce Kethuda tarafndan kabul edilirlerdi. Miraplar ise, hem ehir hem de ky suyundan yararlananlardan 5 batman tahl ya da yarm batman pamuk alyorlard.10 Nahvan hanlnn geliri, ziraat ve haycvancla dayalyd. Devlet (hazine) topraklar nceki zelliini kaybederek bir tr hann zel mlk statsne evrildi. Baz durumlarda bu topraklar, hann rzas ile herhangi bir kimsenin hizmetine gre tiyul adyla kullanma verilirdi. Topraktan tiyul olarak istifade eden ahsa tiyuldar denilirdi. Tiyulun miras olarak geebilmesi in hann onay artt. Tiyuldar, elde edilen mahsln belirli bir ksmn hazineye vermek zorundayd. Nahvan hanlnda topraktan istifadeye gre verilen vergiye behre11 denilirdi. Hanln topraklar balca, Han ailesine mahsus olan halise topraklar, ahsi mlkiyyet olan mlk topraklar, dini messeselerin emrinde olan vakf topraklar, ky icmasna mahsus olan halk topraklar olarak adlandrlmaktayd. Da kylerinde yaayan ahalinin esas meguliyeti hayvanclk idi. Kyller, raiyyetlere, renberlere ve ilatlara ayrlrd. Raiyyetler, kendilerine verilmi olan topra ekmek ve elde ettikleri mahsln onda birinden bete birine kadar olan miktarn vergi olarak vermek durumundayd. Ne topra ne de emek aleti olmayan renberler, hann ve beylerin topraklarnda alr ve elde edilen

124

mahsln yaklak te bir hissesini alrlard. Yaylak ve klak hayatn srdrerek hayvanclk yapan gerlere de ilat denilirdi. Nahvan Hanlna bal tm blgelerden ergenlik ana girmi kimselerden 20 kepik (kuru)i ana para olmak kaydyla, ylda gm para olarak 1 manat her evden 20 manat ev paras (duman paras) vergi olarak alnrd.12 Hazine topraklarndan toplanm mahsln her 10 hissesinden 3,5u beye, kalan ise topra ileyenlere kalrd. Aa topraklarndan toplanm mahsln bete biri hazinenin, kalan hissesi ise aann payna derdi. Hayvanclkla megul olanlar, hayvanlarn hana mahsus ayrlklarda otlattklar iin pba yahut obanbeyi adl bir vergi derlerdi. Kyller ise ba paras, deirmen paras gibi baka adlarla anlan vergileri derlerdi. Sanatkrlardan mancanak paras, toxucu paras, ticaretle megul olanlardan gmrk vergisi, kapan paras gibi vergi ve rsumlar alnrd. Hanln arazisinde Nahvan ve Ordubad olmak zere iki ehir bulunmaktayd. Nahvan ehri Elhan, ahab, Kurdlar ve Sarvanlar olmak zere drt mahalleden olumaktayd. ehirde drt pazar bulunmaktayd. Nahvan ehri, hanln balca ticaret merkezi idi. Ordubad ehri, iki dan arasnda Ordubad aynn vadisinde yerlemiti. Ordubad ehri, inzibati cihetten Andbaras, Kurtistan, Mingis, Serehir ve Ddnce adl be mahalleye ayrlmt. O devirde, Ordubad Nahvandan kk olmakla birlikte bayndr bir ehirdi. Tabii ki bu, Nahvan ehrinin aknlara daha fazla maruz kalmasyla da ilgilidir. Nahvann nfusu 5.000 civarndayd. Kengerli boyunun tayfalar Ksll, Sarbanlar, Aabeyli, Karadolak, Alihanl, Karahanbeyli ve Karabalar kylerinde yayorlard.13 Nahvan Hanl, Zengezur dalarndan balayarak Aras nehri vadisine kadar olan araziyi ihtiva etmekteydi. Nahvan Hanlnn askeri kuvvetinin az olmas sebebiyle, Haydarkulu Han, daha gl hanlarla ittifak iinde olmaya gayret gsteriyordu. Haydarkulu Han, Karabal Penaheli Hanla mttefikti. Grc arlaryla birlikte 1752 ylnda ekili Hac elebi Hana kar olan saldrya da birlikte katldlar. Baarszlkla sonulanan bu saldrdan dndkten sonra Haydarkulu Han, hanlnn iktisadn dzenlemekle megul oldu. Haydarkulu Hann vefatndan sonra (1763-64) Nahvan hanl, biraz zayflad. Tahta kan Hac Han, Kengerli Kerim Han Zende balln beyan etmiti. Daha sonralar Kerim Han, Hac Han iraza davet ederek ufak bir bahaneyle esir ald. 1770 ylnda Kerim Han, Zendin yardmyla tahta kmt. Rahim Han da yl sonra Velikulu Han Kengerli tarafndan devrilmiti.14 XVIII. asrn 80li yllarndan nce Erivanl Hseyinali Hann, Karabal brahim Hann ve KartliKaheti ar II. raklinin yardm ile Kengerlilerden olan Abaskulu, Nahvan Han ilan edildi. Fakat, Abaskulunun amcasnn olu Caferkuluyu hakimiyete getirmek isteyen Hoylu Ahmed Han buna raz olmadn ifade ederek, karlnda Nazik ve krl kylerinin ona verilmesini talep etti. Abaskulu Handan ret cevab alan Ahmed Han, kendi askerleriyle Nahvana doru haraket etti. Kar koymak iktidarnda olmayan Abbaskulu Han, Nahvan terk ederek Sisyana gitti. Lakin Hseyinkulu Han Hoylu, Ahmed Handan Nahvan Hanln terk etmesini istedi ve Ahmed Han Nahvandan uzaklat. Abbaskulu Han yeniden Nahvana dnd.15

125

ok gemeden Hoylu Ahmet Han, yeniden Nahvan Hanlnn i ilerine mdahele etti. Kerim Han Zendin vefatndan sonra Caferkulu Han, Nahvanda iktidara getirmek iin Merkezi randa iktidar ele geirmi olan Ali Murad Hana yardm iin mracaat etti, Ali Murad Han olumlu cevap verdi ve Gliral HanI Askerle Nahvana yollad. Gliral Hann ve Hoylu Ahmed Hann kuvvetlerine kar koyamayan Abbaskulu Han, Nahvan terk edip Tiflise II. raklinin yanna gitti. Caferkulu Han Nahvan tahtna sahip kt.16 Abbaskulu Hann bir ok taraftar da Nahvan terk ederek Grcstana gitti. II. rakli, Abbaskulu Hann iktidarn yeniden kurmak adna Nahvanda kendi iktidarn kurmaya karar verdi. Rusya da Grc arnn kararn destekledi. G. A. Potyomkin, Burnaeve yazd mektupta, Abbaskulunun iktidara getirilmesine itiraz etmiyordu. Potyomkin, daha sonra benim Kartli-Kaheti hazretlerinin karar verdii olaylar konusunda mani olmak istemediimi bilidirin eklinde yazmtr.17 II. rakli, her ihtimala kar Nahvana saldr iinKarabal brahim Halil Han da armaya karar verdi.18 Fakat, Trkiye II. raklinin Azerbaycan hanlklarna kar saldrs konusuna ciddi mukavemet gsterdi. Osmanl elileri brahim Halil Hanla II. rakli arasnda birlii sarsmay baardlar. Kr ay sahillerinde Azerbaycanllardan olumu ordu kurarak, Rus ordusunun saldrsna kar tedbir almaya yneldiler.19 Nahvann i blgelerinde ve evresinde savan kzt srada kreli beyin olu Kara Bey, Nahvandan 20 verstlik (1.06 km.ye karlk gelen Rus uzunluk birimi), mesafede olan Hac Demir ve Cari kalelerini ele geirdi. Kara Bey, bu konuda Abbaskulu Hana haber gnderince Abbaskulu Han, Nahvana gelmek iin acele etti.20 Abbaskulu Hann yaknlatn duyan Caferkulu Han, Nahvan terk ederek Hoya gitti. Fakat, Caferkulu Han, kendi hakimiyetini yeniden kurmak iin gayret gstermedi. kreli Bey frsattan istifade edip Nahvanda iktidar ele geirdi. Ancak, tahtta iki yl kalabildi. Caferkulu Han yeniden Nahvanda iktidara geti.21 Abbaskulu Han da Nahvanda yeniden iktidara dnmek fikrinden vazgemiyordu. Yardm iin zaman zaman ya brahim Halil Hana ya II. rakliye ya da Rusyann Kafkasyadaki askeri yneticilerine mracaat ediyordu. Azerbaycan Hanlklar ile mnasebetleri zamansz bozmak istemeyen II. rakli, Nahvan Hanln Hoylu Ahmed Hann vastasyla Abaskulu Hanla Caferkulu Han arasnda paylatrmay teklif etti.22 brahim Halil Han, Abaskulu Han Nahvanda iktidara getirmek iin savaa hazrland srada Hoylu Ahmed Han, ona Nahvanda birlikte hareket etmeyi, hanl kendi aralarnda paylamay teklif etti.23 Karabal brahim Halil Han ile Ahmed Han arasnda yaplan anlamaya gre Tebrizi ele geirmek ve elde edilen ganimeti paylamak, daha sonra Nahvan almak ve Nahvanda 1783te sfahanl Almurad Bey tarafndan yklm ve brahim Halil Handan destek alan Abaskulu Han iktidara getirmek kararn aldlar.24 Yaplan anlama dorultusunda brahim Halil Han, orduyla Nahvana doru haraket etti. brahim Halil Hann glenmesini istemeyen Rusyann Grcistandaki grevlisi D. S. Burnaev, Hoy ve Urmiya Hanlarna mektup yazarak onlardan brahim Halil Hann ilerleyiine mani olmay talep etti.

126

Fakat, brahim Hann ordusu Nahvan Hanlnn topraklarna girdi ve Caferkulu Han, erur ay kysndaki bir kalede sakland.25 1785 yl Mays aynn hemen ncesinde brahim Halil Hann ordusu Nahvan kalesini ele geirip Abaskulu Hann Nahvanda iktidarn yeniden kurdu.26 Fakat, Caferkulu Han durdurmak mmkn olmad. Nahvan terk eden Caferkulu Han, Hoylu Ahmed Hann yardm ile birka kaleyi ele geirmi, Hac Demir Kalesini kendisine ikametgh semiti.27 brahim Halil Han, zaman kaybetmeden Tebrize doru harakete gemeye karar verdi. Ancak, Hoylu Ahmed Han, brahim Halil Hanla anlamay bozarak Karaba Han yolda iken Tebrizi tutmutu. Ahmet Han, brahim Halil Hana Tebrizde ele geirdii ganimetten hibir ey vermedi. Ahmed Han Tebrizde yalnz iktidarn deitiini, akraba olmas sebebiyle buna hakknn olduunu da ifade etmitir. Fakat, Nahvan Han Caferkulu Han kendi himayesine alp onun ilerine karmaya hakk yoktur. nk ferman, Nahvana sahip olmak iin sfahann hakimi tarafndan, Caferkulu Hana verilmitir.28 brahim Halil Han, Nahvan terk ettikten bir mddet sonra Caferkulu Hann kardei (F. Aliyev bir yerde onu amcasnn olu bir baka yerde ise kardeinin olu olarak ifade eder (Bak. s. 61-62). Kelbeli Han, Abbaskulu Han iktidardan uzaklatrp kendisini 1787 ylnda Han ilan etti. Bunun zerine raklin, brahim Halil Hann Nahvan ald haberini duyup Knez van Bagrationu, brahim Halil Hann Nahvanda glenmesine izin vermemek iin ordusuyla Nahvana gndermiti. Lakin Kelbeli Han artk Nahvan ele geirmiti ve Grc ordularn kaleye koymadlar.29 Knyez Bakration, Nahvan kalesini muhasaraya alp brahim Halil Hann arkasndan bir grup gnderdi. Ayn grup, Sisyan etrafnda az sayda Karaba askeri birlikleriyle karlat. Her iki taraf arasnda olan savata, Karaba ordular geri dnd. brahim Halil Hanla II. rakli arasnda ihtilaf olduunu haber alan Caferkulu Han, Bagrationun yardmyla Nahvanda hakimiyeti geri almaya cret etdi. Ama Bagrationun Nahvan almak arzusu boa kt ve Grc gruplar, kyleri bask altna alarak, olduka fazla ganimetle geri dnd.30 Bunun sonucu olarak Kelbeli Han, Nahvanda hakim oldu ve onun hakimiyet devri, 1787-1820 yllar arasnda devam etmitir. Kelbeli Han, Abbaskulu Han sakinletirmek iin onu Nahvana davet etti ve byk imtiyazlar verdi.31 Bu devirde Azerbaycan Hanlklar iin ran tehlikesi artmt. Kelbeli Han, Nahvan ran zulmnden korumak iin kendini dost gsteren Rusyaya yaknlamaya alt. Kelbeli Hann hakimiyeti devrinde Nahvan Hanlnn ekonomik durumu iyi idi. Azerbaycann gneyindeki bir ksm hanlklar kendisine balayan Aa Mehemmed Han, 1791 ylndan itibaren Kuzey Azerbaycana hcum hazrlklarna balad. Bu artlarda da Azerbaycan Hanlklar, aralarndaki rekabeti devam ettirdi. 1792 ylnda brahim Halil Han, mma Hanla ittifak yaparak Nahvana kar harekete getiler. Onlarn ordularndaki asker says 11.000e ulayordu. Kelbeli Han, Hoy ve revan Hanlarn yardma ard ve onlarn yardmyla zafer kazand. Savata ok sayda Dastanl Lezgi savalar da helak olduundan Nahvan etrafndaki savan olduu blge Lezgikran olarak adlandrlmtr.32 Karaba ve Avar askeri birlikleri Nahvan terk eder etmez, Aa Mehemmed Hann elileri, hanla gelerek itaatlerinin gstergesi olarak rehin verilmesini istediler. Aa Mehemmede mukavemet iin yeteri kadar gl olmayan Kelbeli Han iten ie nefret besliyordu. Abbaskulu Han, girov gibi

127

Aa Mehemmedin yanna gnderdi. Aa Mehemmed Han, Abbaskulu Hann Kelbeli Hann z amcasnn olu Abbaskulu Han sevmediini ve bunun iin onu sadece uzakladrdn bildirdi. Bu sebeple rehinleri kabul etse de iinde Kelbeli Hana kar bir kin olumutu. Bunun iin Gzey Azerbaycana 1795 ylnda yapt ilk seferinden sonra Aa Mehemmed ah, Kelbeli Hann gzlerini karttrp Tahrana gnderdi. Nahvan eyaletinin statsnn tespiti bu sebeple yazlmtr. Aa Mehemmed datlm Grcistantan geri dnerken Kelbeli Hann silah gcyle kendisine tabi olmayacan tahmin ettiinden hileye bavurdu. Saygdeer bir ahsiyet gibi onu yaad ehre davet etti. Fakat, ehre gelir gelmez kr edilip Tahrana gnderildi ve hapse atld. Bu hadiseden sonra Nahvan Hanl bamszln kaybetmi oldu.33 Ancak, P. G. Butkov, Kelbeli Hann gzlerinin kartlmasnn 1797 ylnda Aa Mehemmed ahn Kuzey Azerbaycana yapt ikinci seferin sonunda olduunu yazar. Bu mesele ile ilgili olarak Rus ordusunun gafleten geri ekilmesi ile ilgili 1797 ylnn yaznda zulm ve ktlklerle mcadele eden Aa Mehemmed, ahaliye de zarar veriyordu. Onun maksad, ual brahim Han darmadan etdikten sonra Grcistana gitmekti. ah Abbasn zamannda amahllar, Nahvanllar, Tallar, Grcler ve bakalar nasl Mazanderan ve Astrabadda iskan ettirilmise, o da mevcut ahaliyi yurtlarndan srgn etmeyi istemekteydi. Nahvan ahalisini zorla rana grmek, kyleri yerle bir etmek iin Nahvana gnderilmi olan Serdara yetki verilmiti. Nahvan Han, bizzat Aa Mehmmed Hana ahalinin yurtlarndan srgne gnderilmemesi iin rica etmeye karar verdi ancak Aa Mehemmedin gazabna ilk urayan da kendisi oldu.34 Biz Nahvan Hanl kitabnn yazarna katlarak P. G. Butkovun fikrininin daha doru olduunu kabul ediyoruz. nk, Kelbeli Han Rus ordusunun 1796 ylnda Azerbaycanda iken V. B. Zubovla yazmt, hatta o rana kar yardm almak maksadyla Rusyann hakimiyetini kabul etmeye hazr olduunu bildirmiti.35 Kelbeli Hann 1796 ylnda Rus Komutanl ile ilikide bulunmas Aa Mehemmed Hann zoruna gitmiti. Kelbeli Han, Tahran hapishanesinde fazla kalmad. Bilindii kadaryla Aa Mehemmed ah Kuzey Azerbaycana ikinci seferini tamamlam ve uada kendine bal ileri gelenlerin suikasti sonucu ldrlmtr. Aa Mehemmed ahn lmnden sonra randa hakimiyeti eline alm olan kardeinin olu Feteli ah, Kelbeli Han azad etti, yalnz onun Nahvanda deil Erivanda yaamasna izin verdi. nk, Aa Muhamet ah, Nahvan Hanlnn idaresini Abbaskulu Hana vermiti.36 Kelbeli Han, 1802 ylnda yeniden Nahvan Han oldu. Kelbeli Han, Nahvanllar arasnda byk nfuza sahip olduundan birok saray sakini de Nahvandan onun yanna Erivana gmeye balad. Feteli ah Kelbeli Hann byk nfuza sahip olduunu dikkate alarak 1803 ylnn balarnda onu yeniden Nahvana hakim olmasn salad.37 1804 ylnda Rus-ran sava baladktan sonra Feteli ah hatta Mehemmed Han tahttan indirerek hanln idaresini de Kelbeli Hana vermitir.38 Rus-ran savanda Ruslarn stn olduunu gren, istikbalde kendi hakimiyetini korumak ve gzlerinin karlmasyla ilgili grd Kaarlar slalesinden intikam almaya karar veren Kelbeli Han, Rusyaya meyletmeye ve Rus Komutanl ile mnasebete balad. Hatta 1826 ylnda ran komutan Ahmed Han, Erivan ehrine doru hareket ettii zaman ona hcum etti.39

128

Kelbeli Hann bu hareketine kzan Feteli ah onun Tahrana gelmesini emreder. Tabii ki, sonucun kt olacan hisseden Kelbeli Han, bu talebi yerine getirmekten imtina eder. Byle olunca ah, Kelbeli Han zorla Tahrana getirmeye karar verir ve 1000 kiilik bir orduyu Nahvana gnderir. Ama Kelbeli Han, ehir kaplarn kapatp orduyu ehre sokmad. Bunun zerine ahn veliaht Abbas Mirze hiyle ile Kelbeli Hann akrabas Hseyinkulu Hana Kelbeli Han misafir olarak Erivana artp onu yakalamay baard.40 Bundan sonra Hseyinkulu 300 atl ve 200 piyade ile Nahvana geldi ve Kelbeli Hann rakibi Abbaskulu Han yeniden tahta karld. Kelbeli Hann oullarndan hal Han babasnn ranllar tarafndan yakalandn grp Rusyaya geti ve Rus ordusuna intisap edip yarbay rtbesini ald.41 1808 yl Kasm aynn balarnda bir Rus ordusu, general Nebolsinin komutanlnda Nahvana doru, dier bir grup ise Kafkayadaki Rus ordularnn bakomutan orgeneral Kudoviin komutanlnda Erivana ilerledi. Kelbeli Hann olu hali Bey, Rus ordularnn nnde ilerliyordu. Nahvan yaknlarnda Karababa adl yerde gerekleen savalarda Abbas Mirzenin komutanlnda ran ordusu malup oldu ve nizamsz bir ekilde geri ekildi. Nahvan ahalisi, hali Beyin Rus ordusunun nnde geldiini grerek kar koyamad ve ehir Ruslarn eline geti.42 Ama Rus ordular, Erivandaki ran birlemelerinin mukavemetini kramadlar ve ok gemeden Nahvan da terk edip geri ekildiler.43 Nahvan ahalisinin zerinde byk nfuza sahip hali Beyin Rus askerlerinin iinde olmas, ran hkmetini ok rahatsz ediyordu. Bundan dolay o, hapiste olan Kelbeli Han lmle tehdit ederek olunun rana arlmasn istedi. Babasnn hayatn kurtarmak adna hali Bey, Rus ordusunu terk ederek rana geti ve hemen hapsedildi.44 Ruslarn geri ekilmesinden yararlanan Abbas Mirza kuvvetlerini glendirdi. Nahvan, ran ordusunun asl iskan blgesi ve lojistik destek blgesi olmas sebebiyle Abbaskulu Hann inanmadn da dikkate alan Abbas Mirza, babasndan Kelbeli Han serbest brakmasn istedi. 1812 ylnda Kelbeli Han yeniden Nahvan tahtna gemi oldu.45 Bilindii gibi ran, Rusya ile girdii savata malup olmu ve 1813 yl Ekim aynn 12sinde Karaban Glstan kynde anlama imzalanmt. Bu anlamaya gre ran, Dou Grcstan, Dastan, Nahvan ve revan hanlklar istisna olmak zere Kuzey Azerbaycan hanlklar zerindeki haklarndan Rusya lehine vazgeeceklerdi. Nahvan Hanl, ran ahna baml olmakla birlikte i ilerinde bamszd. Kelbeli Han, nceki gibi iten ie aha kar kin duymaktayd. Bunu anlayan ran ah, Hann olunu esir olarak elinde bulunduruyordu.46 ran, Glstan antlamasn yapmaya mecburdu. Ama, Gney Kafkasya zerinde olan emellerinden de vazgemi deildi ve uygun bir ortamda Rusya ile savaa hazrlk yapyordu. ngiliz askeri eitimcilerin yardmlaryla ran ordusu yeniden kuruldu. Eski kalelerin glendirilmesi ve yenilerinin yaplmasna nem verilirdi. zellikle de I. Rus-ran sava sonlarna doru Nahvann gney batsna 10 kmlik mesafede yaplm olan Abbasabad kalesine ihtimam gsterilmitir. Abbas Mirza ad verilmi olan bu kale, Franszlarn rehberlii ile Avrupa mimarisiyle ina edilmitir.47 O. Evetski, Abbasabad kalesi Fransz ve ngiliz subaylar tarafndan glendirilmi begen bir kale idi eklinde yazar.48 Rus seyyah, N. Nefedyev, bu kalenin teferruatl tasvirini Abbasabad kalesi

129

Nahvana giden yolun nnde durmaktadr. Ben bu kaleye gitmeyi bor bildim. Fransz mhendisinin bu eserine bakmak ve ihtiram etmek benim iin bortu. Bu kalenin inaat 30 yl nce yaplmtr. Derin hendekler suyla doldurulmu, iki sral duvarlarda ate amak iin yerler konulmutur. Snacaklar ve dier savunma yerleri daha da glendirilmitir. Bu tr savunma yerleri gsteriyor ki, bu kale, rann arkadalar tarafndan yaplmtr. Onlar kaleyi yaparken ok geni dnp kale muhafznn Arasn stndeki kpry grmesini ve tehlikesizce geri ekilmesini dikkate alan bir mimariyi uygulamlardr49 eklinde yapar. 1820 ylnn balarnda, yalanm olan Kelbeli Han, ynetimi olu Ehsan Hana vererek Mekkeye ziyarete gider. Ziyaretten dnerken Nahvana gelmeden vefat eder. Hanlkta hakimiyyeti, Kelbeli hann byk olu Nezereli Han ele geirir ve hemen Kelbeli Hann kardeinin olu Kerim Han bu grevden onu alr. Fakat, daha iki yl gemeden 1822 ylnda Hseyin Mirza Nahvan Hanlnda hakimiyete nail olur. Bir yl sonra 1823 ylnda ise Kerim Han tekrar hakimiyeti ele alr.50 1825 yl Aralk aynn 25inde (1826 Ocak aynn 6s) Petersburgda hkmete kar deklarasyon isyan olarak adlandrlan bir ayaklanma olmutur. ran saray bunu Rus devletinin zayflamasnn alameti olarak grp 1826 ylnn Temmuz aynda yeniden Rusya ile savaa balar. Rus idaresi, Knyez Eristovun komutasndaki askeri birlie, Aras ay zerindeki kpry tutarak Abbas Mirzann asl kuvvetlerle Nahvan ya da Abbasabad kalelerine yardma gelmesine mani olmay emretmilerdi. Bu birlik, 1827 ylnn 26 Hazirannda (Temmuzun 8nde) savamadan Nahvana dahil oldu. Bundan sonra Rus askerleri Abbasabad kalesine doru hareket ettiler. ah kalenin reisini tayin etmiti. Ehsan Han, Rus komutanl ile mnasebetteydi. 1827 yl Temmuz aynn 5inde (17si) Aras ay sahilinde Cavan bula yaknlarnda yaplan savalarda Ruslar, ran ordusunu ezmilerdi. Bundan birka gn sonra muhkem Abbasabad Kalesi, Ruslara teslim edildi.51 Birinci Rus-ran savanda olduu gibi ikincisinde de Ruslar galip geldiler. 1828 yl 10 (22) ubatnda yaplan Trkmenay Antlamasyla Nahvan ve Erivan Hanlklar Rus ynetimine geti. arlk Rusyas, gney snrlarn kuvvetlendirmek ve kendine sosyal bir destek salamak amacyla 1828 yl Mart 21de (Nisan 1de) hanlklar lavedip bunlarn snrlar ierisinde Ermeni Vilayeti adyla bir blge tekil etti. Ancak Ruslar, Ermenilerin bu durum karsndaki tavrlar karsnda 1850 ylnda Ermeni Vilayetini de lavederek yerine revan Eyaletini kurdu. Maalesef, Nahvan Hanl dnemine ait hibir nfus saym belgesi mevcut deildir, ancak, Osmanl Devletinin 1728 ylnda dzenledii Nahvan Sanca Defterindeki kaytlar, -tabii gleri ve nfus mbadelelerini dikkate almazsak- Hanlk dnemi ncesinin etnik manzaras iin esas alabiliriz. Hanlk, Rusya tarafndan igal edildikden hemen sonra, Rus askeri yetkilileri tarafndan yaplm nfus saym bilgilerini de, Hanln son dnemlerindeki etnik yap hakknda fikir edinebilmemiz asndan esas kabul edebiliriz. yle ki, Osmanl Devletinin dzenledii Nahvan Sanca Defterine gre, Nahvan sancann, Nahvan nahiyesine dahil olan kylerde vergi veren toplam 36 Mslman ve 30 gayrmslim yayordu. Nahiyenin oluumuna dahil olan Nahvan ehrinde ise 629 vergi veren Mslman yayordu.52 Defterin yaymlanm ksmnda Nahvan ehrinde yaayan gayrmslimlerin says gsterilmemitir. Ancak, ispence vergisinin miktarna gre ehirdeki gayrmslim nfusun czi bir rakam tekil etmesi bir fikir verebilir. ehirden toplam 1726 aka gelir toplanyordu. Bu ise ehirden

130

toplanan vergilerin (192, 676 aka) yzde birlik faizi bile tekil etmemekteydi.53 Defterde grld gibi sancaktan toplanan ispence vergisi adam bana 10-25 akaya arasna tekabl ediyordu. Bu orandan yola karsak ayn devirde Nahvan ehrinde 17 ile 69 arasnda gayrmslimin yaadn sylemek mmkndr. Demek ki, Nahvanda vergi veren nfus iinde toplam 47-99 arasnda gayrmslim yayordu. Elincenin 27 kynde 536 Mslman, 20 yandan yukar 433 gayrmslim kii yayordu. Kald ki, bu 433 gayrmslimin tamam Ermeni deildi, 89u Katolik ingene idi.54 Dier Mevazi nahiyesinin 15 kynde vergi veren, 171 Mslman, toplam 21 gayrmslim; Dere ahbuz nahiyesinin 21 kynde 36 Mslman, 104 gayrmslim, Mlk-Aslan nahiyesinin 8 kynde 148 Mslman, 276 gayrmslim kayd edilmitir.55 Mevzayi-Hatun nahiyesinin 9 kynde 6 Mslman, 33 gayrmslim; Karaba nahiyesinin 10 kynde 165 Mslman, 72 gayrimslim; Kilaat nahiyesinin 18 kynde 695 Mslman, 1503 gayrmslim; Deream nahiyesinin 4 kynde 258 gayrmslim; Azadcran nahiyesinin 34 kynde ve Ordubad kasabasnda 1057 Mslman, 1854 gayrmslim; erlut nahiyesinin be kynde 85 Msliman, 30 gayrmslim; Derenurkut nahiyesinin 5 kynde 55 gayrmslim; Sisyan nahiyesinin 118 kynde 51 Mslman, 28 gayrmslim ve nihayet Dereleyez nahiyesinin 122 kynde 259 Mslman, 219 gayrmslim kaydedilmitir.56 Grld gibi Nahvan sancann 14 nahiyesinin 8inde vergi verenlerin ounluunu Mslmanlar, 6snda ise bakalar tekil ediyor. Kaytlardan anlald zere 2 kk nahiyenin Deream (4 ky) ve erlut (5 ky) ahalisi yalnz Hristiyanlardan ibaret idi. Genel toplam itibaryla sancaa kayt olan 7902 vergi verenden 3976s Mslman, 3926sn ise Mslman olmayanlar oluturuyordu. Seyidler, Mslmanlarn ileri gelenleri, elatlarn ou vergi vermekten azat idiler ve isimlerinin de deftere kaytl olmadn dikkate almalyz. Nahvan sanca ahalisinin ve ayn zamanda Nahvan Hanl kurulduu zamanda ahalinin ounluunu Mslmanlar, dier bir deyile Azeri Trkleri tekil etmitir. Bu etnik ounluk Hanln yaad devirlerde devam etmitir. 18271828 yllarda Nahvan Hanlnda toplam 4600 aile bulunduunu ve bunlarn 4170ini Azeri Trklerin oluturduunu V. Grigoryev de kaydetmektedir.57 Bu rakamlar da, Ermenilerin daima savunduklar Nahvan blgesinde yaayan ve Hanlklar oluturan nfusun ounluunu Ermenilerin oluturduu iddiasnn tarihi kaynaklar ve resmi anlama ile kaytlar nda yanl olduunu gstermektedir. Resmi kayt, anlama ve belgeler, bu blgedeki etnik nfusun ekseriyetini Azeri Trklerinin oluturduunu aka gstermektedir.

1 2 3 4

Nikitin K. N., Gorod Nahcvan i Nahcvanskiy uezd, Sbornik materialov dlya opisaniya A.g.e., 187. s. Budakova S., Nahivan Diyarnn Tarihi Corafiyas., Bak 1995. Mustafazade T. T. Nahivan vilayeti XVIII yzyllkda. Nahivan Muhtar

mestnostey i Plemenii, Tiflis 1882 (Nahivan ehri ve Nahivan kazas).

Respublikasv/Makaleler Toplusu Bak, 1999 s. 38-61.

131

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 80. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 57-58. s. 34 35 36 37 38 39

Nahivan Sancagnn Mufessel Defteri., Giri ve tercumenin mellifleri. Ziya Bunyadov ve Aliyev Fuad, Aliyev Mirabdulla, Nahvan Hanl, Bak 1996 s. 18. A.g.e., 18. s. A.g.e., 23. s. Ekiazarov S., sledovanie po storii Urejdenii Zakafkaziya, tom 1, Kazan-1889. Aliyev Fuad, Aliyev Mirabdulla. a.g.e., 24-25. s. A.g.e., 25-26. s. A.g.e., 29-30. s. A.g.e., 48. s. A.g.e., 49. s. A.g.e., 50. s. A.g.e., 50-51. s. Rosiyskiy Gosudarstvenniy Voenno-storiceskiy ariv, RGVA, Fond 52, liste 1, dosya 331, Aliyev F., Aliyev M., a.g.e., 55. s. RGVA, f. 52. l. I/194. d 331. IV his. l. 20. A.g.e., 15. s. Aliyev F., Aliyev M. a.g.e., 55. s. A.g.e., 57. s. A.g.e., 57-58. s. Butkov P. G., Material Dlya Nnovoy storii Kafkaza, s 1722 po 1803 god, cast II, SanktRGVA f. 52. l I d 366 . III l. 20. RGVA f. 52. l I d 366 . III l. 323. Aliyev F., Aliyev M. a.g.e., 60. s. A.g.e. RGVA f. 52. op. I/194. d 366 . III l. 324. Aliyev F., Aliyev M. a.g.e., 61. s. A.g.e., 61. s. A.g.e., 63. s. Staticeskoe Opisanie Nahcvanskoy Provincii, Spb. 1833, s 49. Aliyev F. Aliyev M., a.g.e., Butkov P. G. Materiali Dlya Novoy storii Kafkaza, s 1722 po 1803 gg. Cast pervaya. Aliyev F., Aliyev M. a.g.e., 66. s. A.g.e., 66-67. s. A.g.e., 67-68. s. A.g.e., 73. s. RGVA, f. VUA, d 4259/1806/, l. 126.

tarih elmleri namizedi, Husameddin Memmedov, Bak 1997, sah. 25-36.

Peterburg-1869, s. 176.

Sankt-Peterburk 1863, 427-428. s.

132

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

AKAK (Akt Kafkazskoy arheolograficeskoy Komissii) c. III, Tiflis-1869, sened, 599. s. Aliyev F., Aliyev a.g.e., 79. s. RGVA f. VUA, 4258 sened 4. hisse/1808/, l. 29. Aliyev F., Aliyev M. a.g.e., s. 85. A.g.e., 84. s. A.g.e., 87. s. A.g.e., 91. s. Zubov P., Kartina Poslednei Voin Rossii s Persiey., SPB., 1837, 131. s. Aliyev F. Aliyev M. a.g.e., 93-94. s. A.g.e., 94. s. A.g.e., 94-99. s. A.g.e., 96-99. s. Nahvan defteri, 37-36. s. A.g.e., 25, 49. s. A.g.e., 60-90. s. A.g.e., 60-125. s. A.g.e., 126-333. s. Grigorev V,. Staticeskoe Opisanie Nahcvanskoy Provincii., Sankt-Peterburk 1833, 29. s

133

Tal (Lenkeran) Hanl / rade Memmedova [s.101-112]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan

Onsekizinci yzyln balarnda Azerbaycanda bamszlk kazanm feodal devletlerden (hanlk) biri de Azerbaycann guneydousunda Tal Dalar, Hazar Denizi ve Muan l arasnda yerleen Tal (Lenkeran) Hanlyd.1 Gilan, Erdebil, Karada, Cavad Hanlklar ve Salyan Sultanl ile snrlar bulunmaktayd. Hanln merkezi ilk bata Astara, daha sonralarsa Lenkeran ehri olmutur. sgender Mnsi, 1628 ylnda emirlerin listesinde Tal halknn iki emirinin adn veriyor: Bunlardan birincisi Astarann Tal kads Sarhan ve ikincisi birka Tal mahalnn kadis dr.2 Bu slalenin iki kolunun mevcut olan milkleri 1726-1727li yllarda kayd olunuyor3. Tal Hanln iki han ynetiyordu. Lenkeranda Omir Agis (muhtemelen Mir Aziz), Kzlaata Musa Han.4 Tezkretl Mlkte5 ise Tal Hanlnda Astara ve Karada (muhtemelen Kzlaa) olmak zere iki hanlk ismi belirtilmitir. Ayn zamanda Astarada Mehemmet Hseyn kendi bamszln ilan etmiti. Bu hakim arasnda Tal Hanlnda eemenlik iin mcadele balar. Bu sava Musa Han kazanr ve Mir Aziz ile Mehemmet Hseyinin topraklarn kendi topraklarna ekler. Bylece, Musa Han, feodal mlklerinin tam sahibi olur. Musa Hann ynettiyi bamsz hanln Merkezi Astara ehriydi. O, Astara Krabnda hakim olmutur. Astara Krab (Kr bu blgeden geen nehirdir), Grganrude Asalim, Vilgic, Dr ve Zuvand mahallarndan oluuyordu.6 Bu devirde ran, Rusya ve Trkiye arasnda Azerbaycan urunda savalar gidiyordu. Baknn Ruslar tarafndan igalinden sonra, 26 Austosta Matyukin, Tall Mir Abas Beyden mektup alyor. Bu mektupta o, kendisinin Rusyaya hizmet etme isteini sunuyordu. Herhalde o Rusya ordusunun desteini arkasna alarak rakipleriyle, ilk srada Astaral Musa Hanla hesaplamak istiyordu. Ayn zamanda Mir Abas Bey de himaye iin Rusyaya bavurmutu. Onun bu davrannda Grc asll Kzlaac Sultan, Becann etkisi olduu muhtemeldir.7 1724 ylndak stanbul Antlamasna gre, Derbentten Astrabada kadar Hazaryan vilayetler Rusyann denetimine geti. Fakat Rus ordularnn 1722-1735 yllarnda Hazaryan vilayetleri birinci igali zaman Tal Hanlar kendi topraklarn ellerinde tutmay baarmlard.8 1725 ylnda Trkler Erdebili tuttular. 23 Aralkta general Levaov Trklerden iki devlet arasndak antlamann artlarna uyma ve Erdebilden ekilme talebinde bulundu. Fakat Osmanl taraf bu istei geri evirmekle birlikte 1726 ylnda Astara ve Kergerud mahallarn da aldlar. Bu da Ruslarn itirazna neden oldu.9 Erdebilli Ali Paa, Astarann ve Kergerudun igalini yle aklyordu: Bu mahallar tarafn hibirine tabi olmuyorlard ve Trkler tarafndan igal olunan arazilerden buraya ok sayda insan toplanyordu. Onlar bir yere toplanarak Trk ordularna saldryorlard. Trkler de buna son vermek iin ad ekilen yerleri aldlar.

134

General Levaovun kansler Golorkine verdiyi bilgilerde Trklerin, Astara halknn bir ksm tarafndan davet edildii gsteriliyordu. Buna sebep halkn, Astarann Rusyaya geeceini duymas ve Hristiyan Rusyasna Osmanl mparatorluunu tercih etmeleriydi. Fakat ksa zamanda Trklerin Astara halkna merhametsiz davrann grerek piman oldular. Bundan baka Trkler Astara blgesinden yksek vergi topluyor ve halka eitli ykllkler getiriyorlard. Trkler Astara halkndan 140 bin manat (para birimi) vergi istemilerdi10. Rusyaya eilimiyle tannan Kzlaal Mir Abas Bey, Bakde olan Rus Komiserinden zaman kaybetmeden sandallarla Sar Adaya ordu gndermesini rica ediyor ve Rus ordusunu Lenkeran alncaya kadar kendisinin Sar Adada kalacan bildiriyordu. Rusyay, kendi sadakatna inandrmak iin Mir Abas Bey, olunu ve kardeini rehin vermeyi neriyordu. Mir Abas Beyin kardei Mir Aziz Han ise Rusyaya karyd. O, Osmanl himayesini kabul etti ve kardeine Astaral Musa Hann da Trk himayesine gemesini rnek gstererek onun da byle yapmasn nerdi. Az bir zamanda iki karde arasnda Astaral Musa Hann da etkisiyle, kar durma yarand. Byle bir zamanda Trkler Mir Abas Beyi hapsederek idam ettiler. Bundan korkan Mir Aziz Bey, Rus himayesine snma zorunluluu hissetti. Levaovun yazdna gre 1726 ylnn Ekiminde Musa Han, Trklerin himayesindeydi ve onu korumak iin yannda birka Trk vard.11 1726 ylnn sonbaharnda Musa Han, Rete, Dolgurukinin yanna gelip Rusyaya sadk kalacan vad ederek Rus himayesine kabul edilmesini rica eder. Eer Ruslar ona yardm ederlerse o, ar hazinesine belli bir miktar para deyeceini syler. 1726 ylnn 8 Aralnda Musa Han, olu Keble Hseyn, elli be kelenter (vergi toplayan memur) ve aksakal Rusya hkmdarna sadakat yemini ettiler.12 Astaradan sonra komutan terants, ordusuyla birlikte Lenkeran Han, Mir Aziz Han da Ruslarn eliyle hakimiyetten indirmek istiyordu. Bu nedenle de Mehemmetgulu, Mir Aziz Han Ruslara kar kkrtyor. Mehemmetgulu, Mir Aziz Hana kar ak dmanlk yaparak birka dafa onun mlklerine baskn dzenliyor. Bundan sonra Mir Aziz Han, dnmeden Rus mparatorluunun himayesine gemek istediini bildiriyor. O, Lenkeran aksakallaryla beraber her yl 5 bin manattan az olmamak kaydyla hara vermeyi vadediyor.13 Dolgoruki, Mir Aziz Hanla ilikileri dzenlemeyi baaryor. Astara, Kergerud ve Lenkeran vilayetlerinin ynetimini Dolgoruki, ternantsa veriyor. 1727 ylnn 18 Martnda Kzlaa Sultan Becan, Dolgorukinin yanna gelerek Rusya Devletine sadakat yemini ediyor. Dolgoruki Becann Kzlaa vilayetinin hakimi (kads) olarak kalmasn onaylyor.14 Trkiyenin gelecekte bu yerleri igal etmemesi iin Rusya hkmeti stanbul Antlamasnn koullarn yapma karar alyor ve snr problemlerini zmek iin Osmanl Devletini grme yapmaya davet ediyor. 1727 ylnn 12 Aralnda Mabur kynde (amah yaknlarnda) iki devlet arasnda bir antlama imzalanyor.15 Her iki devletin temsilcilerinin kararna gre Rus ordular silah kullanmadan Mkr, Niyazabad, Cavad, Salyan, Lenkeran, Astara, Kzlaa blgesinin ve Tal dalarnn bir hissesini tuttular.16 General Levaovun bilgisine gre 1730 ylnn Eyllnde Lenkeran vilayeti ve Erkivan mahalnda byk bir isyanc grub toplanmt. Fakat onlar, Assubay Vulgunun ordusu tarafndan yenilgiye ugratlmlard.

135

Bylece Rus ynetimi Guney Hazaryan blgelerdeki ayaklanmalar yatrmay baard. 1730 ylnn Eyllnde Musa Han, yeniden Astaraya dner. Rus hakimiyeti Onun halk arasndaki itibarn gz nne alarak Musa Han yeniden Astarann hakimi tayin eder.17 1732 ylnda ran ve Rusya arasnda imzalanan Ret Antlamasna gre Azerbaycann Kr Nehrinden gneyde yerleen Hazaryan vilayetleri yeniden ran ynetimine geti.18 Nadir ahn hakimiyeti devrinde Musa Han onun ynetimi altna girer. Nadir ah, Badat yaknlarnda Trk ordusunu geri pskrtr ve Hicri 1146 ylnda (Miladi 1733) Badatl Ahmet Paayla bar anlamas yapar. Nadir ah, ona gnderdiyi mektupta igal olunmu ran eyaletlerinde olan tm Paalara bu topraklar acilen terketmelerini emrediyor. Nadirin ordusu Erdebile kadar geliyor.19 Bu zaman Tal Hanlnda Seyid Abbas glenmeye balyor. Erdebilli Seyid Abbas, Lenkeran Hanlar slalesinin kurucusu olmakla beraber, Safevi neslinden gelmekteydi. randa ba veren karklklar zaman Lenkerana gelen Seyid Abbas yerli feodallarla yaknlk etmi 1736 ylnda Nadir ahn hakimiyetini tanm ve sonralar olu Camal (Kara Han) onun hizmetine gndermiti. O, Nadir ahn Dastana seferi zaman gsterdiyi caetten dolay Cemaleddin Han ad veriliyor ve Uluf mahalndak Bedelan kynden Lekar kprsne kadar uzayan topraklar ona verilir.20 Nadir ah ldrldkten sonra (1747) Seyid Abbas kendisini bamsz han ilan ediyor. Bylece blgede bamsz hanlk oluuyor.21 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu Ahbernamesinde Seyid Abbas Beyin, Ucarud, Detend ve Uluf mahalndan oluan Tal vilayetinde yirmi yl kadar hakimiyette kaldktan sonra vefat ettiini belirtmektedir.22 Seyid Abas Hann lmnden sonra tarihte Kara Han gibi tannan VI. Cemaleddin Mirze Bey (1747-1786) tahta kyor.23 Onun devrinde hanln siyasal ve ekonomik geliimine ynlendirilmi izgi akca grlmektedir. Kara Han, Tal Hanlnn ekonomik ve siyasal geliimini salayabilmek iin srekli ordu bulundurmak vb. gibi eitli uygulamalara ba vurmutur. Tal Hanlnda toprak sahalarnn ou han soyundan olmayan feodallarn elindeydi. Kara Han bu feodallarn ekonomik ve siyasal kudretini sarsmak amacyla merkezi hakimiyetle hesaplamayanlarn toprana elkoydu. ran tehlikesinden korunmak amacyla merkezi Lenkerana grd ve bayndrlk ileri yaptrd. ehir kale divarlaryla evrildi, Lenkeranda, Han Saray, camiler, hamamlar, Pazar ve hanlar yaptrd.24 Bu yaplanlar ehrin ticari ve kltrel merkeze evrilmisini salad. Kara Hann arkasnda ynetici sinfin genelini oluturan kk feodallar duruyordu. Lenkeran Han, onlarn yardmyla yerel feodallarn merkezden kama eilimlerine kar mcadele yapabilmiti.25 Hanlklar devri feodal perianlnn ve ara savalarn gelime devriydi. Lenkeran Hanl da Azerbaycann dier hanlklar gibi belli (yer yer snrlarda ufak deiiklikler grlmtr) snrlar olan feodal devlet idi. Hanlk eemen feodal snfnn siyasal hakimiyetinin oluumu ve onlarn retim aralar zerinde sahipliklerini koruyan kurumdur. Hanln fonksiyonu, mevcut sosyo-ekonomik yapnn korunmasn salamak, yeni topraklarn igali, araziyi geniletmek ve hanln yabanc saldrlardan korunmasn salamakt. Feodallar kendi topraklarn genilendiriyor, topraklar kendi ellerinde topluyor, feodal rentini oaltyorlard.26 Hann kendi arazisinde eemenlii kanlmazd.

136

Lenkeran Hanlnda iki nemli sosyal snf, feodal ve kyller vard. Vergi deyen ksma esnaflar da giriyorlard. Fakat doal iletmeciliin (retilen rnn parayla deil baka rnle deitirilmesi) egemenliinden ve dier eitli nedenlerden dolay esnaflar, Lenkeran Hanlnda ok da nemli yer tutmuyorlard. Feodal snf merdiveninin en banda Han duruyordu. Yasalarn dzenlenmesi, mahkeme hukuku, lm hkmnn verilmesi ve affetme yetkisi Hana ait idi. Han, hem icra hem de mahkeme hakimiyetini kendi elinde tutuyordu. Hatta Han, bazen eriat davalarna bile mdahele ediyordu. Bylece her ey Hann defterhanesinden balyor ve en sonda Han tarafndan onaylandktan sonra yrrle giriyordu. Parayla ilgili ikayetlere direkt olarak Han bakyordu.27 Han, hem de ordunun Bakomutanyd. Ordu (erik), Hann zel birliinden, feodal atllarndan, zel korumalarndan ve paral birliklerden oluuyordu. erik genellikle uzun sreli savalar zaman toplanyordu. Naipler, kabile liderleri ve iri feodallar Hann istei zerine sava vermek zorundaydlar. Hann, devlet ynetim kurumu ok da byk deildi. Ynetim genelikle Beylere ve dindar feodllara veriliyordu. Beyler, hanlkta ve Han saraynda her zaman yksek grevlerde alyorlard.28 Hann en yakn yardmcs Bavezirdi. Bundan baka maliye ileriyle serker-i ali, iletmeilik ileriyleyse eik aas ilgileniyordu. Vergileri naip, kendhuda (ky aas) ve yzbalar topluyorlard. Onlarn ilerini Sandktar Aas denetliyordu. Lenkeran Hanl, Asalim, Grgenrud, Astara, Vilgic, Zuvand, ayii, Lenkeran, Diri, Uluf, Destvend (Erkivan), Ucarud ve Muam olmak zere 11 mahaldan oluuyordu.29 ayii Lenkeran mahal 22, Uluf 12, Ucarud ise 5 kyden oluuyordu. Ucarud mahalna Murenkuhe, Adnapazare, Alare, Sniddet ve Dilaardca aitti.30 Mahallarn banda naip ve mahal beyleri duruyorlard. Onlar vergi ve ykmllkleri blyor, mahalda maliye ilerini dzenliyor, kk sorunlar zyorlard. Ky aalar naibe bamllard ve ky yneltiyorlard. Onlar ky toplumu seiyor, Hansa onaylyordu. Bu grevlerin hi birisi soyla gemiyordu, fakat Han onaylarsa, irsi olarak geebilirdi.31 ehirler vergi memurlar ve kalebeyler tarafndan ynetiliyordu. Onlar ehri di etkilerden korumal, i gvenlii ve pazarlarda dzeni salamallard. ehirler, ayr-ayr mahallelere blnyordu. Snrlarn ve stratejik yerlerin savunmas, mlkleri snr blgesinde ve ticari yollarn zerinde olan feodallara nerilirdi. Maaflar zel toplum snfn oluturuyorlard. Maafla kk mlk sahibiydiler ve toplumdak durumlarna gre Beylerden daha aalard. Onlar emek ykmlkleri tamyor ve onun bedelinde Hana askeri hizmet yapyorlard.32 Maaflar, Hanln genel askeri gcn oluturuyorlard. Maaflar sayca o kadar da ok deillerdi. Lenkeran Hanlnn feodal snfnda, elbeyiler (gebe veya yarmgebe kabile liderleri) de var idi. Yarmoturak gebeler Delegardin, afidet, Alar, ahsever, Krt ve nulin ky toplumlarnda daha fazlaydlar. Din adamlar da, birinci ve ikinci dereceli din adamlar olmak zere ikiye ayrlyorlard. Onlar nikh klyor, durumalar aratryor, miras ve dier sosyal hukuki sorunlar zyorlard. R. Zubova gre Lenkeran Hanlnda 1500 din adam yayordu, bu da hanln nufuzunun %9nu oluturuyordu.33 Lenkeran Hanlnda nufuzun ounu kyller oluturuyorlard. Kyller de, raiyet (bir hkmdarn ynetimi altnda bulunan ve vergi veren halk) ve eker olmak zere ikiye ayrlyorlard.34

137

Raiyet ky toplumunun mlk sahibine verdii topra ekiyor, toprak sahibine vergi veriyor ve baz ykmllklerini yerine getiriyorlard.35 Ekerler ise feodaln ynetiminde alan topraksz kyllerdi. Ekerlerin durumu raiyetten daha ard. Feodal ekeri baka feodala verebilirdi. Onlar btnlkle feodaln ynetimindeydiler.36 Lenkeran Hanlndak 15502 kiilik nufuzun 13.310 kiisi raiyet ve ekerlerlerdi. Bu da nufuzun % 80ni oluturuyordu.37 Raiyetin 1509-1799 yllar arasnda vcuhat, icrahat, ulfae, elefee, gonale, ulak, ulame, bikar, ikare, tvcih adl vergiler dedikleri Babagil Ocann evraklarndan belli oluyor.38 Buna ilave olarak halk di kirasda vermeliydi. Bu Hann ordusunun geimini salamak iin verilen vergiydi. Genellikle Lenkeran Hanlnda 19 eit vergi ve ykmllk vard. Vergiler mahallar zre konuluyordu. Lenkeran Hanlnda u toprak ykmllkleri vard: 1. Divan-i devlet topraklar: o devirde Han ailesinin topraklar birleerek Han topraklar adlanyordu. Bu topraklar Han, onun aile yeleri ve akrabalarnn zenginlemesi iin nemli kaynakt. Han bazen divan topraklarn yaknlarna hediye edebiliyordu. 2. Halise veya mlki halise: toprak emlaknn bu kategorisinin sahipleri mahkeme ve vergi avantajna sahiplerdi. Bu da mlki halise topraklarnda yaayan kyllerden toplanan tm vergiler direk toprak sahibine gitmesi anlamna geliyordu.39 3. Mlk: baz feodallarn irsen geen topraklaryd. 4. Tiyul: devlet adamlarna, subaylara ve ayr kiilere belli bir sre iin veya sresiz olarak verilen topraklard. 5. Vakf topraklar: din ocaklarna ait topraklard.40 6. Cemaat topra: ky halkna ait topraklard. Cemaat topraklarndan baka dier topraklarn hepsi feodallarn elinde idi. XVIII. yzylda kyllerin topraklar beyler, ehirli tccarlar, selemciler (faizci) ve dier paral kiiler tarafndan alnyordu.41 XIX. yzyln balarnda sonuncu Tal Han, Mir Hasan Hann kardei Mir Hseyn Beyin iki kynde zel iftlii vard ve bu iftliklerde 139 kyl aile alyordu. 1825 ylnda Mir Hasan Han, Lengerkranda 13 aile, Kzlaa kynde 3 aile, Cil kynde 3 aile, Germetuk kyndeyse bir aileyi manverdi Beyin zel hizmetine vermiti.42 Lenkeran Hanlnn ekonomisinin nemli ksmn ziraat, ilk sradaysa tarm ve hayvandarlk oluturuyordu. Lenkeran Hanl eltiiyle nlyd. Burada ok kaliteli prin eitleri (sedri, akule, yetim, bilgicri, enberbu vs.) yetitiriliyordu. Lenkeran Hanlnda 323 bin put (1 put = 16 kg.) eltik, 1135 bin put buday retiliyordu.43 Balklk ve arclk44 ziraatta nemli yer tutuyordu. Lenkerann 15 verstliinde (uzunluk birimi) Gamiavan Irmanda, ondan az uzakta Galyadan veya alyadanda balk yetitiriliyordu.45 Balk avndan gelen gelir hazineye gidiyordu. Bylece, Hann gelirinin nemli bir ksm printen ve balklktand.46 Lenkeran Hanlnda tm ar peteklerinin says 11 bin civarndayd ve ylda 2500 put bal, 450 put arst retiliyordu. Lenkeran bal kokusuna ve tadna gre farklyd.47 Ekincilik tekniinin ilkellii ve yapay suvarma sisteminin olmamas yznden Lenkeran Hanlnda ziraat ok az gelimiti. zmclk, bostanclk ve zellikle baclkla urayorlard.

138

Bronevskinin verdii bilgilere gre, Lenkeranda ok az, fakat kalitesine gre hi de Gilan ipeyinden geri kalmayan ipek retiliyordu.48 Bronevskinin bu bilgisini dier kaynaklar da doruluyor. Bu kaynaklarda Tal Hanlnda 3 bin put ham ipek topland gsteriliyor.49 Lenkeranda daha ok ipek retmek mmknd. Rus konsolunun verdii bilgilerde, Gilanllarn zellikle de Aa Mehemmet Hann saldrlar yznden Lenkeran halknn bunu yapamadklar belirtiliyordu.50 Fakat 1795 ylnda Gilanllar, Lenkeranda ipek retimini tamamen durdurmak iin dut aalarn kestiler. Butkov, Rus tccarlarn Sar adasna gelilerinden sonra, Tallarn ipek retiminde hzla gelimelerini bunun balca nedeni olarak gsteriyordu.51 Lenkeran Hanlnda ketan da teriliyordu. Seyid H. Z. irvani, Lenkeran halknn ketanlkla uratn yazyordu. Burada ylda 125-126 bin put ketan retiliyordu.52 Lenkeran Hanlna ait Muan lnde ise genellikle pamuk retiliyordu. Burada ylda 600 puta kadar pamuk retiliyordu.53 Balca meslek dallar zellikle Lenkeranda toplanmt. ehirde demirciler, bakrclar, marangozlar, dlgerler, ayakkab tamircileri, kuyumcular vard. Kylerde ise eitli i aletleri, mlek ve bakr kapkacak retiliyordu. Esnaflar esnaf odalarnda birleiyorlard. ok zengin doas, Hazar kysnda uygun corafi yerleimi, ky iletmeciliyi ve esnafln gelimesi, Lenkeran Hanlnda ticaretin gelimesine neden oldu. Dubrovine gre doasnn zenginlii ile Lenkeran, Gney Kafkasyada Guba Hanlndan bile ndeydi.54 Lenkeran, Astara ve Kzlaa Hanln nemli ticaret merkezlerindendi. Ticari ilikilerde nemli yeri Lenkeran ehri tutuyordu. XVIII. yzyln 40l yllarndan itibaren, yani Hanln bakentine evrildikten sonra Lenkeran ehri lkenin ekonomik ve siyasal hayatnda nemli yer tutmaya balad. Kara Han, eitli yerlerden buraya esnaf ve ustalar getirmiti. Lenkerann Hazar Denizi aracyla yaplan tranzit ticaretindeki konumu, onun ekonomi merkezi gibi gelimesine, neden olmutur.55 Lenkeran ayn zamanda ticari liman idi. Bu liman XVIII. yzylda Gney Kafkasyann i pazarnn Rusya ve Dou lkeleriyle ilikilerini salyordu. Hanlktan, deniz yoluyla ipek, eitli ipek ve kat rnleri, tahta, odun, kmr ve prn gtrlyor, Bakde dier rnlerle deitiriliyordu. Lenkerandan Bakye odun, prin, buday unu, bal, tere ya, peynir ve saire gtrlyor, Bakdense petrol ve tuz getiriliyordu.56 Lenkerandan Rusyaya da prin ve ipek gnderiliyordu. Lenkeran Hanlna ait Sar Adasnda yeterince ipek olsa da, onu gizli ve az miktarda satyorlard. Ona gre de ipek rnleri az ve pahalyd. Tccarlar iinse gidi-geli tehlikeliydi.57 Berezine gre, burada ipeyin putu 75 ila 100 gm manata (para birimi) idi.58 Arivlerdeki XVIII. yzyln ikinci yarsna ait bilgilere dayanarak 1781 ylnda, Lenkeranda en kaliteli ham ipein bir putu 150 manata, orta kalitelisiyse 96 manat olduunu syleyebiliriz.59 Lenkeran limanndan Rusyaya ipek ve yarm-ipek kumalar gtrlyordu. 1795 ylnda, Haterhan tccarlarnn Lenkerandan toplam 20 put ipek aldklar yazl kaynaklara yansmtr.60 Rus konsolosu Skibinevski, 1795 ylnda Rus askeri ve ticaret gemileriyle Lenkerandan Haterhana 4 bin put kadar prn gnderildiini yazyor.61 Genel olarak 1795 ylnda Lenkerandan Rusyaya 40 bin manatlk rn gnderilmitir.62 Lenkeran Hanlndan un ve prncin yan sra kzlbalk, uzunburun ve nere balklar ihra ediliyordu.63 Lenkeranl tccarlar Hazar araclyla ran ehirlerine balk, Haterhana ise pamuk bez,

139

orman rnleri vb. rnler gtryorlard. randan Astara araclyla buraya kuru meyve, pamuk, demir ve bakr rnleri getiriliyordu.64 ar hkmeti, Rusya-ran ticaret merkezini Lenkeran ehrine geirmek istiyordu. Bu amala Rus memuru ubini buraya gndermilerdi. O, 1785 ylnda Lenkeran anlatrken, onu Hazar Denizinde Rus-Azerbaycan ticaretinin nemli yerlerinden biri gibi karakterize ediyor ve ekliyor: Gmrk yerlerinde rann btn ehirleriyle ticaret yaplyordu.65 Fakat Ruslar, Rus ticaretinin merkezinin Lenkerana tanmas halinde, Gilan Hannn tacirleri soyacaklarndan korkuyorlard. Ruslarn Enzelideki konsolosu M. Skibinevskinin resmi bilgisine gre, daha XVIII. yzyln 90l yllarnda Lenkeran, ticaret iin o kadar da nemli deildi.66 Bu Aa Mehemmet Han Kacarn yryleri zaman ehrin yklmasndan dolay sylenmi olabilirdi. Lenkerann Tebriz, Erdebil, Enzeli, Tehran ve Astrabadla ticari ilikileri vard.67 Lenkeran ehrinde 3 bin kadar nufus yayordu.68 ehir ticaretinin temel noktas pazard. Tccarlarn ve esnaflarn genellikle buraya toplandn syleye biliriz. Lenkeran pazarnda 50 esnaf dkkan vard.69 Lenkeran ehrinde 2 pazar vard. Yukar pazar kale duvarlarndan kenarda, Aa Pazarn ise, ehir kalesinin dnda, kaleye giden yolun kenarnda yerletii Lenkerann ehir planndan belli oluyor.70 Pazarlarda alveri iin belli tart birimi, tart talar veya vahit para sistemi yoktu. Rahtari (gmrk vergisi), Hann en byk gelir kaynaklarndand. Rahtari vergisinin miktar, her eyden nce gtrlen veya getirilen rnn kalitesine balyd. Tccar ve esnaflarn vermeleri gereken vergilerden biri de daralk idi. Pazarda satlan tm rnlerden daralk vergisi alnyordu.71 Resmi bilgiye gre amah, eki, Bak, Karaba, Guba ve Lenkeran eyaletinde 8 bin kadar esnaf vard.72 Ayrca A. V. Suvorovun verdii bilgilere gre Lenkeranda 300 kadar arsa vard.73 Dnemin Rus kaynaklar, Lenkeran Hanlnn tm ak alanlarnda Tatarlar adlandrlan Azerbaycan Trklerinin yaadn yazyorlard. Astara, Zuvand mahallarnda ve Safidetin Gney dousunda ise Tallar yayorlard.74 Lenkeran ehrinde 9 han var idi. Bunlardan yedisi kamtan, birisi aatan, dieriyse tuladan yaplmt. Yine ehirde cami vard.75 Han saray ise ehre ayr bir gzellik veriyordu.76 Ayrca ehrin yaknndaki dalardan birisinin stnde eyh Zahidin (eyh Sefi Erdebillinin hocas) mezar zerinde cami, Lenkerann 10 verstliyinde Div kalesi, Alev Da yaknlarnda Kz kalesi, Dager ve Ramaga kaleleri vard.77 Astara Irmann kar tarafnda Gapu adl mahellenin gney tarafnda kale ve dikili yaptlar ok idi. Gapunin kendisinde retilen tula ve tatan yaplm bir byk cami ve 7 hamam vard.78 Erivan kynn batsnda indan kalesi yerleiyor. Hanapl mahalyla Buteser ky arasnda Dizde kalesi, Lenkerann Vazrud Irmann kysnda, da banda Belleber kalesi, Erkivanda Div kalesi, Muan lnde Hemeere kalesi, Banba ve Elvade kyleri arasnda Cmcme kalesi, Hazar Denizinin kuzeybatsnda, Muan lnn aasnda endeg, akrl ve Uluf mahalnn Cil kynde de birer kale vardr.79 Astara Mahalnn Buteser kynn mezarlnda 2 trbe vardr. Onlardan biri eyh Zahidin hocas eyh emaleddinin, dieri ah sfehbodun (Fars hkmdarlarna taklan isim) makberesidir.

140

Kara Hann Asalim ve Gorgenrud mahallarn almas, Gilanl Hidayet Han fkelendiriyordu. Kara Hann bu yerleri aldn duyan Restli Hidayet Han, ordu toplayarak hanla gelmek fikrine dt.80 1768 ylnda Hidayet Han 12 bin kiilik orduyla Lenkeran Hanlna sokuldu. indam kalesine ekilen Kara Han, bir sre kendini savunsa da, Hidayet Hana teslim olmak zorunda kald. Hidayet Han, byk miktarda hara alarak Kara Han serbest brakt.81 Kara Han, Gilann igaline kar yardm almak amacyla kardei, Kerbelayi Sultan silahl bir grupla Gubal Fetali Hann hizmetine gnderdi. Fetali Hann yardm sonucunda ran ynetiminin plan suya dt. Kendi eemenliini kuvvetlendirme ve dmanlara kar mcadele etmek iin Kara Han, Gubal Fetali Hanla birlik oldu.82 Kara Han, ran igaline kar mcadele etmek iin Urmiyal Aligulu Han, amahl Mehemmet Saitle askeri-siyasal ibirliine girmiti.83 Erdebil Hanlnn kurucusu Nazarali Han (1747-1783) da, Lenkeran Hanlyla dostluk ilikileri iinde idi.84 Kerim Han Zendin zel bir fermanndan sonra Gilan Han Hidayet Hann topraklar Astara Irmana kadar uzuyordu. Gilan ve Tal Hanlar arasnda toprak iddialar yznden mcadeleler gidiyordu. ran hkmdar her zaman Gilan Hann savunuyordu.85 nceler Tal Hanna ait Astara ran hkmeti tarafndan igal edilip Gilan Hanna verilmiti. 1778 ylnn Ocanda Gilann karma ordusu Kerim Hann rzasyla Guba Hanlnn himayesinde olan Lenkeran Hanlna kar geldi. Fakat, konsol Markinin tanklna gre, Tallar ormanlk dalara ve derelere kam, dalk yerlerde kendilerini savunmaya balamlar. Onlardan bazlar Cavada geri gndler. Hidayet Han, Cavad Kalesini igal ettiinde orada ok sayda Lenkeranl olduunu grd.86 1785 ylnn yaznda Lenkeran Hanl da Gubal Fetali Han Devletinin vassalna evriliyor.87 Fakat, 1789 ylnda Fetali Hann lmnden sonra Lenkeran Hanl vassal bamllktan kyor. Kara Hann lmnden sonra yerine Mir Mustafa Han (1786-1814) geti. Mir Mustafa Han ynetimi yllarnda yabanc politikada ok sayda zorluklarla karlalmaktadr. Bu regionla devletin ilgilenmesi ve Osmanlnn bu regionda etkisinin azalmas Rus Devletinin kendi igal politikasn kuvvetlendirme abalar rann tepkisiyle karlayor. ran hkmdar Aa Mehemmet Han Kacar (1782-1797) Lenkeran Hanlnn i ilerine karmaya balyor. Bu zaman Tal Han, Murtazagulu Hana yardm ediyordu. Murtuzagulu Han Aa Mehemmet Hann kardeiydi ve onun tarafndan takp ediliyordu. 1787 ylnn Aralnda Murtuzagulu Han, Derbentli Fetali Handan ve Lenkeran Hanlndan ordu alarak Gilan igal etti.88 Ona yardm iin Guba Hanl 230, Tal Hanl 660 kii gndermiti.89 Fakat Murtuzagulu Han orada ok kalamyor. 1790 ylnda Lenkeran Han Mir Mustafa Hann yardmyla Murtuzagulu Han ikinci kez Reti igal etti.90 1791 ylnda 12 binlik orduyla Aa Mehemmet Han, Murtuzagulu Han Lenkerana geri dnmeye zorlad. Fakat Murtuzagulu Hann ve Mir Mustafa Hann birleik ordular Aa Mehemmetin ordularn yenerek Tal Hanlndan kard.91 Aa Mehemmet Hann ordu komutan yenilmenin nedenini ormanlarnn bykl ve geilmezliine balyordu.92 Bu baarlarna bakmayarak, Mir Mustafa Han, kendi kuvvetleriyle Aa Mehemmet Hana kar fazla dayanamayacan anlyordu. Bu nedenle de Aa Mehemmet Hana kar durabilecek bir devlet aramalyd. Bu devlet de Rusya olabilirdi.

141

1792 ylnda Lenkeran Han Mir Mustafa Han, dier hanlklarla birlikte Georgiyevske, General Gudoviin yanna eli gndererek, ondan elisini Peterburga gndermesini rica etti.93 Burada ama Kacar tehlikesine kar Rusyadan yardm almak ve Rusyann himayesine gemek idi. Mir Mustafa Han, Aa Mehemmet Hann ak ve barmaz dmanyd. Ona gre de o, Murtazagulu Hanla birlikte Aa Mehemmet Hana kar kyordu. Lenkeran Han defalarca Murtuzagulu Hana mracaat ederek, eer o, Aa Mehemmet Hana kar ne zaman savaacak olursa, Gilan eyaletini almak iin kendisinin ona orduyla yardm edeceini bildirmiti.94 Mirze Camal Karabai, Tiflis valisi rakli Han, revan Han Mehemmet Han ve Tal Kads Mir Mustafa Han, brahim Hann bir araya gelerek Aa Mehemmet Han Kacara tabi olmayacaklarna, birlikte olacaklarna ve birbirlerine yardm edeceklerine yemin ettiklerini belirtmektedir.95 Mir Mustafa Hann, praporik (Rus ordusunda rtbe) S. Kastatovla sk ilikilerde olmasna bakmayarak Rusya hkumeti bu sorunu zmeye acele etmiyordu. Bylece, hem Lenkeran Hanlnn, hem de dier hanlklarn Rusya himayesine kabul edilmeleri uzuyordu. Bunun nedeni ar Hkmetinin Mslman hakimlerin sadakatna gvensizliiydi. Bu nedenle de Rusya Azerbaycan Hanlklarn kendi himayesine kabul etmekte acele etmiyordu. Aa Mehemmet Hann Zakafkasyaya (nkafkasya) yeni saldrya hazrlanmas Rusyay olaylar zmeye zorlad. 1795 ylnn 28 Maysnda Devlet uras (Meclis) Gudovie, Aa Mehemmet Hana kar Mir Mustafa Hann yardmn ve onun Rusya himayesine gemesini kabul etmesini tembih etti.96 Katerina hkumeti bu srada Hazaryan blgelere yaplan herhangi igaln Rusya Devletine kar ynelmi bir hareket olarak deerlendirileceini bildirdi. Bu Rusyann Hazaryan vilayetleri kendi igali altna alma isteini gsteriyordu. Mir Mustafa Han ve dier Hanlar bunu anlyor ve imperatisa II. Katerinann himayesine girmeye acele etmiyorlard. Bunun nedeni onlarn kendi egemenliklerini kaybetmeyeceklerine emin olamamalar idi.97 Bu yzden de hem Rusya, hem de rana igalci siyasetlerine ramen kendi bamszlklarn kaybetmemeye alyorlard. Aa Mehemmet Han Mir Mustafa Hana kzgnd. O, Lenkeran Han Murtuzagulu Hana snacak vermi, kendisi ve babas onu tanmam ve Rusyayla yaknlk etmiti. General Gudovie, Aa Mustafa Hana Rusyann onu ah olarak tanmasn istiyorsa, o zaman Hazaryan vilayetlere kar isteklerinden vazgemesini beyan etmesini sylemiti.98 1795 ylnn Temmuzunda Aa Mehemmet Han 85 binlik orduyla Azerbaycana saldrd. Lenkeran Hanl civarndaki Sar Adasnda Rus ordusu ve bir Rus gemisi vard. Onlar Hazaryan blgeleri Aa Mehemmetin saldrsndan korumallard.99 Fakat Aa Mehemmet Hanla dman olan Hanlar bile kendi kuvvetlerini birletirmediler. Aa Mehemmet Lenkeran Hanlnn topraklarn yamalamak iin askeri grup gnderdi. Bu grup Lenkeran Hanlnn topraklarn perian ettiler. Gilalnllar Lenkeranda ipekilik iin deerli olan dut aalarnn ounu kestiler, hann eini, annesini, kzkardeini ve olunu esir aldlar. Aa Mehemmetin Enzeli ve Mazandarandan gnderdii 60 gemilik ordu Lenkeran kylarna kmak istedi. Fakat Sar Adasnda olan Rus filosu buna firsat vermedi ve onlar geri evirdi.100 Bu srede Lenkeranda bir ok bey ve hatta Hann kendi akrabalar ona ihanet ederek dman tarafna getiler. Buna gre de Mir Mustafa Han, nce Salyana kam, daha sonraysa Sar adasnda yerleen Rus ordularna snmtr.101

142

Fakat Mir Mustafa Hana ihanet edenler Aa Mehemmetin merhametini kazanamadlar. Aa Mehemmet Han, onlarn idamna hkm verdi. Lenkeran Han ksa bir sre iinde kendi topraklarn geriye ald, fakat hibir zaman Aa Mehemmete tabi olmad.102 Aa Mehemmet Zakafkasyaya yeni yrye hazrlanyordu ve elilerini irvana, ekiye ve Tala gndererek onu ah olarak tanmalar isteinde bulundu. Fakat onun rakpleri Karaba Han brahim, rakli, irvan Han Mustafa ve Lenkeran Han Mir Mustafa ona tabi olmak iin hibir aba gstermediler. Bu da Aa Mehemmeti kudurtuyordu. 1795 ylnn Eyllnde Lenkeran Han, temsilcisi Zaman Beyi general Gudoviin yanna gnderir. 1795 ylnn Ekiminde dier elisi Kerbelayi Esedullay Rusya himayesine gemek iin Rusyaya gnderir.103 Kerbelayi Esedullaya, Hann adndan tm sorunlar zme yetkisi verilmiti. Fakat Aa Mehemmetin yryyle ilgili anlamalara araverilir. 1797 ylnn ilkbaharnda Aa Mehemmet ikinci defa Zakafkasyaya yry eder. O, Azerbaycan halknn ona kar direneceini biliyordu. Bu yzden de tm olanaklarn kullanmak istiyordu. Aa Mehemmet, amah, eki, Salyan ve Lenkeran halkn Astrabad ve Mazandarana nakletmeyi dnyordu. Bu yry zaman Aa Mehemmetin ordusu Lenkeran Hanln harabeye evirdi ve Mir Mustafa Handan ona tabi olmad iin intikam ald.104 Mir Mustafa Han, 200 aileyle Sar Adasna kat. Lenkeran halknn bir ksm ise dalara kt.105 Bylece 1797 ylndak ikinci yry zaman Kuzey Azerbaycan hanlklarnda eemenlik Aa Mehemmete az da olsa nasip oldu. 1797 ylnn 4 Temmuzunda Aa Mehemmet ah, uada katledildi. rann yeni hakimi onun yeeni Feteli ah oldu. O, Lenkeran Hanlna kar atlgan politika yrtyordu. Lenkeran Hanl hem ran, hem de Rusya iin stratejik nem tayordu. II. Katerinann lmnden sonra onun yerine geen I. Pavele de mracaat edildi ve bir daha himaye isteinde bulunuldu. 1797 ylnda Rus ordularnn Azerbaycandan karlmasndan sonra ran saldrsndan korkan Mir Mustafa Han, temsilcisi Mirze Mehemmeti Rusyaya gnderir. Mirze Mehemmet, Lenkeran Hanlnn Rusya himayesine gemesi iin anlama yapmalyd. Nihayet, 1800 ylnda Mirze Mehemmet bunu baaryor. Lenkeran Hanlnn isteini yapmamak iin hibir neden grmeyen, hem de Hazaryannda emniyetini salamak iin Rus hkumeti Lenkeran Hanln kendi himayesine alma kararn veriyor. I. Pavel imzasi olan ferman Lenkerana gnderilir.106 Bu anlamalarn sonular resmi anlama gibi kaydolundu. Rusya, Lenkeran Hanlna yabanc saldr olursa yardm etmeyi stleniyordu. I. Pavel, 1800 ylnn 28 Austosunda ona mracaat eden btn Azerbaycan hanlarna, ayn zamanda da Lenkeran Hanna kendi aralarnda anlamalarn ve birlemelerini emr ediyor. nki o dnem Gubal eyh Ali Han, irvanl Mustafa Han ve Lenkeran Han Mir Mustafa Han arasnda Salyan vilayetine uruna mcadeleler ve tartmalar btn hzyla devam ediyordu.107 1797 ylnda Fetali ah ynetime geldikten sonra I. Pavelle ilikileri dzenlemeye alyordu. Fakat temsilisinin Sankt-Peterburgdan dnmesini beklemeden Fetali ah, Gney Kafkasyann tm ynetici feodallarna ferman gndererek onlardan itaat simgesi olarak rehin ve byk miktarda para talebinde bulundu. 1797 ylnn Eyllnde Mir Mustafa Han, Baba Hana (Fetali Han) tabi olur ve tyc (hara) demeyi kabul eder. Sonra Baba Han, Lenkeran Hanna merhamet gsterir. O, Mir

143

Mustafa Hana Retin gelirinden ylda bin manat vermesini emreder ve buna karlk ailesini geri verir.108 Mir Mustafa Han, erkek ve kzkardeini Fetali aha rehin vermiti. Fakat bir sre sonra Tehran havasnn onlara dmedii ve ldkleri haberini alr. Fetali ah, Mir Mustafa Han ele almak amacyla onun kz Beyimaay olu Mehemmetali Mirze iin almak istiyor. Bunun iin o, Sadrazam Mirze Bzrg Lenkerana grc gnderir. Mir Mustafa nce razlk verir.109 Fakat Fetali ah gelininin dne kadar Tahranda yaamasn istediinde Mir Mustafa Han onun da orada ldrleceinden korkarak izin vermiyor. O, aha: Geri Sizin adnz padiahtr, fakat gerekte ben kendimi hi de Sizden eksik bilmiyorum110 der. Mir Mustafa Hann yaptna fkelenen Fetali Han saldr iin hazrlanmaya balyor. Bu olaydan bahseden bir ariv belgesinde Fetali ahla Mir Mustafa Han arasndak anlamazln nedeni daha ak gsterilmektedir. Bu belgede ahn, Mir Mustafa Hanla ilikilerinin sertlemesinin nemli nedenlerinden biri 1809 ylnn baharnda Lenkerana saldr yapan ah birliklerinin Mir Mustafa Han tarafndn kez yenilgiye uratlmas, dieri ise gemi Bak Han Hseyngulu Hann kumandasnda Rusyaya kar yry iin hazrlanm ran ordusuna Mir Mustafa Hann yardm etmemesidir.111 Gneyden gelen ran tehlikesi karsnda Mir Mustafa Han, yine de Rusya himayesine ba vurmak zorunda kalr. Rus ar 1800 yl 14 ubat tarihli fermannda Sar Adas cvarnda bir silahl gemi,112 1801 ylndaki fermannda ise iki gemi bulundurmay emr etmiti. Bunun amac Tal Hanlnn snrlarn yabanc tehlikelerden korumak idi. Karlnda Mir Mustafa Han, Rusya devletine sadk kalmay vadediyordu.113 Bu Lenkeran Hanlnn Rusyaya birletirilmesinde ilk diplomatik adm idi. Mir Mustafa Han, 1802 ylnda Geyorgiyevsk Antlamasna gre Rusya himayesine girmeye karar verir ve ran feodallarna kar mcadelede yardm istiyor. randa olan ngiliz ajani G. Cons, Mir Mustafa Hana mektup yazarak onu Rusya himayesinden kmann zaruri olduu konusunda uyarr. O, eer bunu yaparsa ranla Lenkeran Hanl arasndak ilikilerin dzenlenmesine yardm edeceini vaat eder.114 Fakat Mir Mustafa Han, bu fikirle razlamaz. ar Rusyasnn smrge politikasnda Lenkeran Hanl, Kuzey randa Rusya ticaretinin emniyetini salamak,115 rann i ve d ticaretinde aktif etken olan ngilterenin Rusyaya kar yaptklar politikaya kar gelmek ve Gilanda Rusya etkisini glendirmek iin gereken bir basamakt. Bu nedenle de, ar Rusyas bu blgeye zel ilgi gsteriyordu. 1802 yl 26 Aralk tarihinde Mir Mustafa Han ve dier hanlklar Rusyaya sadakat yemini ettiler.116 1803 ylnn ubatnda amah Han Mustafa Han, Lenkeran Hanlna saldrd. nceden haber alan Mir Mustafa Han zamannda savunmaya hazrlard ve Mustafa Hann ordularn geri pskrtmeyi baard.117 Mir Mustafa Han grnrde Rus himayesini kabullense de, onlarn subaylarnn isteklerini ge yapyor veya eitli nedenler gstererek yapmyordu. Mozdok gemisinin kaptan Moakov Mir Mustafa Han Sisyanova ikayet ederek, onun hibir tehlike olmadan sk sk Lenkeran Hanlnn tehlikesizliini korumasn istemesini ve Mogakovun Mir Mustafa Hann dman Enzelili Mirze Hanla dostluunu beenmediini sylyor.118 Mir Mustafa Han, Sisyanova 1803 yl 5 Aralk tarihinde bir mektup yazarak Mokovun onun dman, Ret hakimi Mehemmet Rza Hanla mektuplatn ve birka defa onun evinde olduunu,

144

Mokovun Mir Mustafa Handan ettii ikayetin aslsz olduunu yazyordu.119 Buradan Rus memurlarnn Mir Mustafa Hanla ilikilerinin hi de iyi olmad grlyor. Yeri gelmiken, uzun bir sre Mir Mustafa Hann Rusya eilimli olduu ve onun himayesini arad fikri olutuunu kaydetmemiz gerekiyor. Sisyanovun Mir Mustafa Hana yazd mektuplardan da, Rusya himayesine sadk kalsa da yaptklarnn bunun tam tersi olduu grlmektedir.120 Ayn zamanda o ranla da iliki halinde olmu ve bu iki devlet arasnda politik manevralarla kendi baszln korumaya almtr. Mir Mustafa Han Rus memurlarnn yazmalarndan haber tutuyor ve amalarnn Lenkeran Hanln Rusyaya birletirmek olduunu anlyor. Mir Mustafa Han: Eer Rusya Devleti byle bir istekte bulunursa, onu da Kacar gibi kovacam bilir der.121 Bu Mir Mustafa Hann hanln bamszl konusunda ne kadar istekli olduunu gsterir. Mir Mustafa Han, Ruslardan onun eyaletinin emniyetinin salanmasn istiyordu ve bunun iin Sar Adasnda kale yapmalarn istese de, onlar buna olumsuz yant verdiler.122 Sisyanov Mir Mustafa Hana yazd 1805 yl 23 Nisan tarihli mektubunda Siz yalnz szde sylyorsunuz, yaptklrnzsa bunun tam tersidir. Eer siz Rusya himayesine sadksanz, neden geen senenin yaznda ben Baba Hanla savarken sen ona yardm iin 150 kii verdin ve onlar bana kar savatlar123 diye yazyordu. Bu mektubunda Sisyanov Mir Mustafa Han, hem de Cavad Hann (Gence Han) oullar Uurlu Aa ve Aligulu Aay kendi eyaletinde sakladn dnerek, suluyor ve onlarn hapsedilerek Rusyaya verilmesini istiyor. Dier mektubundaysa Sisyanov, Mir Mustafa Handan Rus yanls agagi Cihangir Han himaye etmesini ve ranllar korkutmak iin kendi kylarnda 300 kiilik Rus ordusuna yer vermesini istiyordu. Aksi halde Mir Mustafa Han kendi Hanln kaybedecek ve hi bir yerde kimseden yardm alamayacaklard.124 1805 ylndak antlamadan sonra Ruslar, Salyan irvanl Mustafa Hana verdiler. Bylece Mir Mustafa Hanla, irvanl Mustafa Han arasnda Salyan urunda mcadele balar. 1806 ylnn ubatnda Sisianovun ldrlmesinden sonra baz Hanlar isyan ettiler. Tall Mir Mustafa Han, veziri Mirze Bzrkle grtkten sonra rahata Ruslara kar koymaya balad.125 1806 ylnda ran ordusu irvana kadar geri ekilirken 6 bin esir gtrd. Bu zaman ranllar 2 bin aileyi Mir Mustafa Hana verdiler. Bunun yan sra Mir Mustafa Han, Bakl Hseyngulu Hana snak vermiti. Bu nedenle de 1806 ylnda tayin olunan yeni Bakumandan general Gudovi Mir Mustafa Hana mektup yazarak126 ondan Sisianovun katili Hseyngulu Han Ruslara vermesi ve onun topraklarnda olan 2 bin aileyi irvanl Mustafa Hana geri vermeleri isteinde bulundu. Dier mektubunda127 ise eyh Ali Han, onun topraklarnda grlrse, snak vermemesinin yansra, her trl arac kullanarak onu Rusyaya vermesini istiyordu. Demek ki, Mir Mustafa Han, Ruslarn isteklerini yapmyor, gerekirse Rusyaya kar kan Hanlara yardm ediyordu. Mir Mustafa Hann ranla ilikileri devaml olmayp, deikendi. Fereculla Han Nesekiba (ahn Ordu kumandan) Erdebile geldikten sonra ahseven Nazarali Handan Mir Mustafa Hana kar ordu toplamasn istetdi. Fakat, o, Mir Mustafa Hanla akraba olduundan acele etmiyordu.128 1809 ylnn Eyllnde 11 binlik ran atls Lenkeran Hanlna sokuldu ve Lenkeran ehrini yamaladlar.129 Mir Mustafa Han, nl kiilerden bir ksmn ve ordusunu alarak Gamavana yerleti. Buras her taraftan deniz ve bataklkla evrelenmiti, tek bir taraftan karayla Lengerknan (Lenkeran) ile bitiikti. Bundan az nce irvann saygn adamlarndan biri saylan mer Sultan

145

Serdari, iki Mustafa Han bartrmak ve irvan elini geri tatmak iin Lenkerana gelmiti. Mir Mustafa Hann olu Mir Hasan Beyle arpmada aniden ldrlmt. Buna ramen Mir Mustafa Han, yine olu Mir Hidayet Beyi yardm iin irvanl Mustafa Hann yanna gnderdi.130 Mustafa Han Salyandan Gamavana yardm iin bir blk yaya ordusu gnderdi.131 Mir Mustafa Han yardm iin Ruslardan da bir blk getirdi. Bu olay hakknda habernamede Kacar ordusu geldiinde bu 150 Rus askeri hi bir direni gstermeden deniz tarafa katklarn yazyordu. Bunu gren Mir Mustafa Han: Bunlara baknz, daha ordu onlara yetimeden nasl kayorlar! Biz ne kadar alszz ki, bunlara umut ederek ran padiahyla savayoruz132 dedi. Mir Hasan Bey bir grup askerle Ucarud snrnda olan Bakl Hseyngulu Hann, irvanl Mustafa Hann gmen kardei Ham Beyin, Rdbarl Ali Beyin, Bekdili Mehemmet Beyin zerine aniden saldrd. Ali Bey ve Mehemmet Bey esir dt, dierleriyse kaarak kurtuldular. Nesegciba zamann gidiine gre elindeki yetkiye dayanarak ahseven Nazarali Han ve Fereculla Han esir ald ve Lenkeran ehrini yaktrd. Gamavan kuatmaya balad, fakat bir ey yapamad.133 Bu gnlerde Esgeran, ran ve Rusya arasnda grmeler balad. General Tormasov ran temsilcisi Mirze Bzrgden Tal Hanlnn zgrln tanmalarn istetdi.134 Mirze Bzrg, ah tarafndan gelerek Mir Mustafa Hanla grt. Bylece antlama ve dostluu kuvvetlendirdi.135 Kotlyarevskinin basksyla Tal hakimi Mir Mustafa Han, Rusyann egemenliini kabul ederek onlarn ynetimi altna girdi. O, ran Devletine kar kmaya balad iin, Abbas Mirze, Astaraya yry etti.136 1812 ylnn Austosunda ran ordusu Lenkerana girmekle Tal Hanlnn topraklarn elegeirdiler. Ruslar savatan sonra Mir Mustafa Hanla beraber Gamiavana ekildiler. ki aya kadar denizden ve kydan atma devam etti. Gamavan igal edilemedi.137 Erkivan, Astara ve Lenkeranda Abbas Mirze, 3 kale yaparak, bu kalelere bekiler koydu.138 General Kotlyarevski, saldrarak Erkivan kalesini ald ve sonra Lenkerana giderek, oradaki kaleyi kuatt. Rus ordular 1813 yl 1 Ocak tarihinde aure akam kaleyi aldlar.139 Kale bekilerinin kumandan olan Serheng Sadk Bey ve Mehemmet Bey Kacar ldrld, Kotlyarevskinin kendisi de 3 ar yara ald.140 Aslandz ve Lenkeran zaferleri Rus ran savann talihini de belirlemi oldu.141 Sonuta Lenkerann knden sonra ran ile savaa son verilerek, hicri 1228 (1813) ylnn 12 Ekim tarihinde Glstan Antlamas yapld ve bu antlamaya gre ran hkmeti Grcstan, Dastan, Karaba, Gence, eki, irvan, Derbent, Guba, Bak ve Lenkeran Hanlklarnn Rusyaya verilmesini kabul etti ve onaylad.142 Lenkerann alnmasndan sonra Mir Mustafa Han, ok yaamad.143 1814 ylnn Temmuzunda ld.144 Mir Mustafa Handan sonra yerine byk olu Mir Hasan Han (1814-1826) geiyor.145 Mir Hasan Han, yabanc politikada Rusyaya kar kyor ve 1826 ylnda Rusyadan kaarak, ran himayesine geiyor.146 Bunun nedeni mayor lyinskinin Mir Hasan Hana hakaret etmesi ve onun zel topraklarnn te iki hissesini igal etmesi oldu. 1826 ylnda Abbas Mirzenin yry zaman Mir Hasan Han Lenkerana geldi. O, Hazar askeri alay ve Kazak blmesini sktrarak Salyan, Kzlaac elegeirmeyi ve Lenkeran kuatmay baard. Kuzeyden yolu kesilen ve erza biten blme reisi mayor lyinski Hazirann 27si gece ehri yakt ve orduyu Hazar filosuna bindirerek Sar Adasna gitti.147

146

Abbas Mirze 30 binlik orduyla 1826 ylnn Eyllnde Araz geerek Karaba igal etti. Az sayda ran blkleri Lenkeran Hanlna saldrd.148 M. N. Pokrovski snrda yaayan halkn ran ordusunu sevinle karladn Tal Hanlnda halkn ayaklandn149 yazyordu. Bunun nedeni Ruslarn bu hanlklarla ilikileri grnrde iyi olmasna karn, gerekte ise onlar tm ynetimi kendi ellerinde tutmaya alyorlard. Hanlklarn adlar, Hanlar yerlerinde kalsa da onlarn ynetilmesi Peterburg hkumetinin adamlarnn, yani mahal reisleri, komendant ve dierlerinin elinde toplanmt. Hanlk 1826 ylnda ar hkmeti tarafndan kaldrld.150 1827 ylnn balarnda ran askerleri tm Kuzey Azerbaycan topralarn terk ettiler. Fakat Mir Hasan Han imdilik Tal Hanlnda kalyordu. O, Lenkerann ran tarafndan sk savunulacandan emindi. Trkmenay Antlamas (1828) imzalandnda, onun 4. kknda belirtilen Rus ran snrna gre Lenkeran yine de Rusyada kalmt.151 Bunu duyan Mir Hasan Han, Sadrazam Mirze Hudaverdiyi Tebrize gnderiyor ve o, Abbas Mirzeyle grme yapyor. Abbas Mirze ona u cevab verir: Ben Lenkeran Rusyaya vermemek iin ok altm. Fakat baaramadn, Rusya komutannn belki yedi kuru paradan vazgeerim, fakat Tal Hanlndan vazgeemem dediini syler. Ben de aresiz, Lenkeran Rusyaya teslim etmek zorunda kaldm.152 Bu konuma zaman Abbas Mirze, Mir Hasan Hana Lenkeran Hanln Rusya Devletine teslim ederek ran tarafna gemesini tavsiye etti. Mir Hasan Han Hanln Rusya Devletine verilmesine kar kyor. O, ran Devletinin bu olayla bal planlarna ve Lenkerann teslimine itiraz ediyor. Mir Hasan Han, Lenkeran vilayetini Ruslara teslim etmedii iin her iki devlet onu cezalandrmak iin izliyorlar. Hem ran, hem de Rusya onun hemen hapsedilmesi iin planlar yapyor.153 ran ordularna olumlu diren gsteremeyen Mir Hasan Han, Rusya tarafna gese de kardeleri onu aldatarak Lenkerana getirip Rusya devlet memurlarna teslim ediyorlar. ki devlet arasndak anlamaya gre Rus hkumeti onu rana veriyor.154 Halhal mahalnda hapsedilen Mir Hasan Han ksa bir sre sonra oradan kayor.155 1831 ylnn 5 Mart tarihinde otuz silahl atlyla snr saylan Astara rman geerek Lenkeran tarafa geiyor. Hann gelme haberi ok yaygn hal alm ve kyl isyanlarnn balanmas iin sinyal olur. Lenkeran Hanlnn 8 mahalndan 5i kargaa iindeydi. amah komendantnn Paskevi adna gnderdiyi 1831 ylnn 22 Mart tarihli tarihi raporunda: Tm Lenkeran hanl 2 binden fazla atl ve yayaya sahip olduunu yazyordu.156 Lenkeran isyan hanln yerinde kurulmu olan askeri smrgeye karyd. 27 Martta Mir Hasan Han, Lenkeran tuttu. 31 Martta isyanclar ehri brakmak zorunda kaldlar. syan iki ay srd ve yenilgiyle sonuland. Mays aynn 7de Han toplam 20 kiiden oluan grupla snr rma Astaradan Gneye geti. Birka hizmetisiyle ran Devletine teslim oldu.157 Fetali ah, ona gvenmediinden onu Tahrana gtrp orada zehirleyerek ldrtt.158 Bylece XVIII. yzylda ortaya km olan Azerbaycan hanlklarnn tarihi nemi vardr. Bu devirde onlar kck devletler halinde olsalar da yeniden bamszlk kazanyorlar.

N. Dubrovin, storiya Voyn i Vladelstva Ruskih na Kafkaze. t. 1 kn. 1. S. P. b. 1871, s. 324

(Ruslarn Kafkasyada Sava ve Ynetim Tarihi).

147

2 Yazlar). 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

. P. Petruevski, Oerki po storii Feodalnh Otnaeniy v Azerbaydjane i Armenii XVIII-

XIX vv. L., 1949, s. 132; (16-19. y. y. de Azerbaycan ve Ermenistanda Feodal likiler Tarihine Ait P. E. Butkov, Material po Novoy storii Kafkaza s1722 po 1803 gg. S. P. b. 1869, 1. cilt s. . P. Petruevski, a.g.e., s. 132; P. E. Butkov, Material po Novoy storii Kafkaza s 1722 po . P. Petruevski, a.g.e., s. 132. Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi olu. Ahbarname, Farsadan evrisi Ali Hseynzade. T. Mustafazade, Azerbaydjan i Russko-Turetskie Otnaeniya v XVIII veka, Bak 1993, s. . P. Petruevski, a.g.e., s. 132. T. Mustafazade, a.g.e., s. 95. A.g.e., s. 96-103. A.g.e., s. 104. A.g.e., s. 105. A.g.e., s. 106. A.g.e., s. 107-108. A.g.e., s. 90. Azerbaycan Tarihi. 3. cilt. Bak 1999, s. 369. T. Mustafazade, a.g.e., s. 169. P. E. Butkov, a.g.e., s. 110-111. . A. Bakhanov; Glstan-i rem, Bak 1951, s. 144. Sayit Ali Kazm Bey Olu. Cevairinameyi Lenkeran. Farsadan eviren eyhzamanl, B., . N. Berezin. Puteestvie po Dagestanu i Zakafkaziyi. . 1850, s. 120; (Dastana ve Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi olu. Ehbarname, a.g.e., s. 31-32. Azerbaycan Tarihi. 3. cilt. Bak 1999, s. 410. F. Asadov, storiya Talskogo Hanstvo i Ego Svyazi s Rossiyey. Aftoreferat. Bak 1966, Azerbaycan Tarihi. 3. cilt. Bak 1999, s. 410. E. Abdullayev. Azerbaydjan v XVIII veke i Vzaimoothoeniya Yego s Rossiyey. Bak A.g.e., s. 105-106. AKAK (Akt Sobraniye Kafkaskoy Arkeologieskiy Komiissiyey) t. 7, s. 430. d. 373; Sait Ali Kazm Bey olu. Cevairinameyi Lenkeran. s. 11. A.g.e.

86; (1722 Ylndan 1803 Ylna kadar Kafkasyann Yeni Tarihine Ait Belgeler). 1803 gg. S. P. b. 1869, 1. cilt s. 86.

72; (18. yy. ilk ten birinde Azerbaycan ve Rus-Trkiye likileri).

2000, s. 24. Zakafkasyaya Seyahat).

s. 10; (Tal Hanlnn Tarihi ve Onun Rusyayla likileri.

1965, s. 105; (Azerbaycan 17. yy.da ve Onun Rusyayla likileri).

(Kafkasya Arkeoloji Komisyonunun Toplad Belgeler).

148

31 32 34 35 36 37 38 39 40 41 Yazlar). 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

. Mustafayev., Severne Hanstvo Azerbaydjana i Rossiyi. Bak 1989, s. 25; 33 . P. Petruevski, a.g.e., s. 182. Fezail Aamal. 18. yy. n 2. yars 19 yy.n Balarnda Kuzey Azerbaycan Hanlklarnn N. Dubrovin, t. 1. Kn. 2. . b. b., 1871, s. 392. Fezail Aamal. a.g.e., s. 142. . P. Petruevski. Azerbaydjanskie Hanstvo vo II. polovine XVIII veka. AREA. Ti. E. A. inv. Fezail Aamal. a.g.e., s. 142. F. Asadov. a.g.e., s. 12. Azerbaycan Tarihi. c. 4, s. 80. . P. Petruevski, Oerki po storii Feodalnh Otnaeniy v Azerbaydjane i Armenii XVIII-

(Azerbaycann Kuzey Hanlklar ve Rusya).

Sosyal Ekonomik likileri. Bak 1999, s. 123.

779, s. 12. (18. yy.n 2. yarsnda Azerbaycan Hanlklar).

XIX vv. L., 1949, s. 184-221; (16-19. yy.da Azerbaycan ve Ermenistanda Feodal likiler Tarihine Ait A.g.e., s. 240. A.g.e., s. 288, 319. Fezail Aamal. a.g.e., s. 48. N. Dubrovin. a.g.e., t. 1. kn. 2, s. 325. Berezin . N, a.g.e., s. 127. F. Aliyev. Kuzey Azerbaycann ehirleri. Bak 1960, s. 33. Fezail Aamal. a.g.e., s. 63. Bronevski S., Noveyiye Geografieskie storieskie zvestiya o Kafkaze. c. 1. M., 1823, s. E. Abdullayev. a.g.e., s. 422. A.g.e., s. 115-116. Butkov. a.g.e., c. 2. S. P. b., 1869, s. 333. Fezail Aamal. a.g.e. A.g.e., s. 59. N. Dubrovin. a.g.e., t. 1. kn. 2, s. 323. F. Aliyev. Kuzey Azerbaycann ehirleri. s. 32-33.

227; (Kafkasya Hakta Yeni Corafi-Tarihi Haberler).

57 E. Abdullayev. a.g.e., s. 143, 235; AKAK. t. 4. d. 95. 58 59 60 61 62 63 64 A.g.e., s. 414-425. Berezin . N, a.g.e., s. 115. E. Abdullayev. a.g.e., s. 427. . Mustafayev, Severne Hanstvo Azerbaydjana i Rossiyi. s. 51. A.g.e., s. 51. A.g.e. s. 51. E. Abdullayev, a.g.e., s. 126.

149

65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Fezail Aamal, a.g.e., s. 106. E. Abdullayev, a.g.e., s. 294. E. Abdullayev, a.g.e. . Mustafayev, Severne Hanstvo Azerbaydjana i Rossiyi. s. 51. Berezin . N, a.g.e., s. 114. Fezail Aamal, a.g.e., s. 92. F. Aliyev, Kuzey Azerbaycann ehirleri. s. 108. F. Aliyev, Kuzey Azerbaycann ehirleri. s. 111-112. grar Aliyev, Azerbaycan Tarh. Bak 1993, s. 208. Azerbaycan Tarihi, . 1. Bak 1958, s. 387. N. Dubrovin, a.g.e., t. 1. kn. 2, s. 328. Berezin . N, a.g.e. Nazim Ceferli. Lenkeran. (Tarihi yaz). Bak 1995, s. 8. A.g.e., s 116-117. Sait Ali Kazm Bey olu. Cevairinameyi Lenkeran. s. 38. A.g.e., s. 33-42. Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi olu. Ehbarname, a.g.e., s 38. A.g.e., s. 39-42. F. Asadov. a.g.e. s. 13. A.g.e. s. 4. Azerbaycan Tarihi. Bak 1999, s. 415. E. Abdullayev. a.g.e. s. 556. E. Abdullayev. a.g.e. s. 556. . Bakhanov. a.g.e. s. 175. Butkov. a.g.e. s. 314. . Mustafayev. a.g.e. s. 71. Butkov. a.g.e. s. 314. . R. E. A. T. . E. A., 1795 li d. 2. V. N. Leviatov. Oerki iz storii Azerbaydjana v XVIII veke. Bak 1948, s. 164; (18. yy. Butkov. a.g.e. s 293-294. . Mustafayev. a.g.e. s. 81-82. Mirze Cemal Karabai. storiya Karabaha. Bak 1959, s. 79; (Karaban Tarihi). . Mustafayev. a.g.e. s. 82. V. N. Leviatov. a.g.e. s. 164-165. Butkov. a.g.e. s. 331.

Azerbaycan Tarihinden Yazlar).

100 N. Dubrovin, a.g.e. t. III, s. 25. 101 Butkov. a.g.e. t. II, s. 33-334. 102 V. N. Leviatov, a.g.e., s. 167. 103 Butkov, a.g.e. s 334.

150

104 A.g.e., s. 334 105 V N. Leviatov, a.g.e. s. 190. 106 Azerbaycan Tarihi, III. cilt, Bak 1999, s. 4313. 107 . Mustafayev, a.g.e., s. 104. 108 V. N. Leviatov. a.g.e., s. 196. 109 Butkov. a.g.e. s 434. 110 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 45. 111 A.g.e., s 46. 112 Otneenie Generala Tormosova k Grafu Rumyanevu ot 24-go Sentyabrya 1809 Goda, no 94;. AKAK, t. IV. d. 881; (General Tormosovun Graf Rumyanevle 24 Eyll 1809 Ylnda likileri). 113 AKAK, t. I. d. 890. 114 . Mustafayev, a.g.e., s 104. 115 Pismo Angliyskogo Poslannika k Mir Mustafu Hanu; AKAK, t. IV. d. 867, s. 576-577 (ngiliz Elisinin Mir Mustafa Hana Mektubu). 116 N. Dubrovin. a.g.e. t. 4, s. 15. 117 AKAK, t. II. d. 2014. 118 A.g.e., d. 1532. 119 A.g.e., d. 1533. 120 A.g.e., d. 1535. 121 A.g.e., d. 1539, 1540, 1541. 122 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 56. 123 AKAK, t. II. d. 1537. 124 A.g.e., d. 1539. 125 A.g.e., d. 1540. 126 A. Bakhanov, a.g.e. s 195. 127 AKAK, t. III. d. 670. 128 A.g.e., d. 671. 129 A. Bakhanov, a.g.e., s 199; AKAK, t. IV. d. 874. 130 Azerbaycan Tarihi, IV. Cilt, Bak 2000, s. 32. 131 A. Bakhanov, a.g.e., s. 199. 132 Berezin . N., a.g.e. s 121. 133 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 47. 134 A. Bakhanov, a.g.e., s. 200. 135 Azerbaycan Tarihi, IV. Cilt, Bak 2000, s. 32. 136 A. Bakhanov, a.g.e., s. 200; AKAK, t. III. d. 903. 137 Reit Bey smaylov, Azerbaycan Tarihi, Bak 1993, s. 118. 138 A. Bakhanov, a.g.e., s. 202. 139 Reit Bey smaylov, a.g.e., s. 118. 140 A. R. E. A. T. . E. A., 1795/. d. 52, s. 198-199. 141 A. Bakhanov, a.g.e., s. 203; A. R. E. A. T. . E. A., 1795/. d. 52, s. 204-205.

151

142 Azerbaycan Tarihi, IV. cilt, s. 36. 143 . Zeynalolu, Ksa Azerbaycan Tarihi, Bak 1992, s. 99. 144 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 56. 145 Pismo Vaydemestra k Generalu Rtievu ot 11 Sentyabrya 1841 Goda. AKAK, t. V. d. 729; (Vaydmestrin General Rtieve 11 Eyll 1841 Tarihli Mektubu). 146 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 56; AKAK, t. V. d. 729. 147 Otneenie Generala Paskevia k Grafu ernievu ot 19 Marta 1831 Goda. no 231. AKAK, t. III. d. 422; (General Paskeviin Graf ernievle 19 1831 Ylndaki likileri). 148 Azerbaycan Tarihi, IV. cilt, s. 43. 149 A. R. E. A. T. . E. A., 1795/. d. 46. 150 Bak: G. Minasazov. Sto Let Odnoy Revolyutsii, Bak 1930, s. 10 (Bir Devrimin Yz Yll). 151 . P. Petruevski, a.g.e. s. 132. 152 AKAK, t. VII. d. 416. 153 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 85. 154 AKAK, t. VII. d. 419. 155 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 102. 156 AKAK, t. VII. d. 421. 157 Azerbaycan, MDTA (Merkezi Devlet Tarih Arivi), F. 130, siyaha i 27, s. 1. 158 Azerbaycan Tarihi, IV. Cilt, Bak 2000, s. 104. 159 Mirze Ahmet Mirze Hudaverdi Olu, a.g.e., s. 113; Sait Ali Kazm Beyolu, s. 28. 160 Tal Hanlarnn Seceresini Ali Hseynzade dzenlemitir.

152

Tebriz Hanl / Aynur Emenova [s.113-122]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan Hanln Olumas, Arazisi ve Nfusu Tebriz hanl 18. yy.n ortalarnda Azerbaycanda kurulan kk ve bamsz feodal devletlerden (hanlklardan) biridir. Hanln olumasnda o dnemde randa ve Azerbaycanda yaanan siyasal olaylar byk nem tamaktadr. 1747 ylnda Nadir ah kendi komutanlar tarafndan ldrldkten sonra onun akrabalar ve komutanlar arasnda ynetim iin yaplan ekimeler, halk arasnda karklklar yaratan dolandrclarn ortaya kmas, Afgan ve zbeklerin ahn katili olan Afarlarn zerine saldrs, katiller, yamalamalar, ynetimsizlik ve kendi banalk, lke ekonomisinin k merkezi devlet ynetiminin tam kmesine ve Nadir ahn byk imparatorluunun bir ka feodal devlete paralanmasna neden oldu.1 Bu dnemde ran, Afganistan, Grcistan, Dastan ve dier yerlerde olduu gibi Azerbaycanda da bamsz hanlklardan ibaret devletler olutu.2 Siyasal zgrlk kazanan Tebriz hanlnn kurucusu Dnbuli kabilesinin nl temsilisi Necefkulu Han olmutur.3 Dnbuli kabilesi Safevilerin ynetime gelmesinde emei gemi kabilelerden biridir. Bu yzden de I. ah smail (1502-1524) ynetime geldikten sonra ona yardm etmi olan kabile bakanlarna, o sradan Dmbulilere dl olarak tiul hukuku zerine byk toprak sahalar verilmiti.4 Kaynaklara gre Dnbuli kabilesinin anayurdu Hoy yaknlarnda bulunan Sklenabad ilesidir. Bu kabilenin kk Emir saya baldr. ran padiahlarna gsterdii hizmetler karlnda Sklenabad ilesi ona verilmitir. Bundan sonra Emir sann evresine her taraftan insanlar toplanm ve bu kabile Dnbuli olarak adlandrlmt.5 Sonralar Dnbuli kabile bakanlarna olan sayg daha da oalmtr. Kabilenin nl liderlerinden biri olan Salman Su Ba savalarda gsterdii kahramanla gre ah Abastan Han nvann ald. Ayn zamanda ynettii Hoy eyaletinden baka Selmas ve Gors blgeleri de ona verilmiti.6 Tebriz ilinin ynetiminin Dnbuli feodallarnn eline gemesi Nadir ah Afarn Necefkulu Han Tebrize kad ilan etmesiyle balyor.7 Bylece 18. yy.n ortalarnda lkenin iinde bulunduu tarihi durumdan yararlanan Necefkulu Han kendi elinde olan topraklar yneterek, hanln temelini att. Tebriz Hanl Urmiye glnn kuzeydousunda bulunuyordu. O, kuzeyde zmdil da silsilesi, Karada Hanl, douda Serab Hanl, gneyde Seherd da, batda Urmiye gl ile evrili idi. Hanln arazisi dal, tepeli ve dereli alanlardan oluuyordu. Kyler genellikle rmak vadilerinde yerlemekteydi.8 Tebriz hanl idari bakmdan Gney, Merend ve Tebriz illerine ayrlyordu. Merkezi ile bal olan kyler sayca ok olduklarndan bu kyler yerli aalar (beyler) tarafndan ynetilen kk nahiyelere blnyordu. Hanl oluturan illere 350 ky balyd.9 Hanln nfusunun geneli yerleik hayat sren iftilerden oluuyordu. Hayvanclkla uraan kyllerin says onlara gre daha azd. Onlar genellikle da kylerinde yayorlard. Tahl retimiyle

153

uraan kyller de hayvan, zellikle de koyun besliyorlard. Bu yzden de tm kylerde yonca ekimi ok yaygnd. Ahalinin bir ksm kuru meyve hazrlamakla, zanaatla urayorlard. Hanln bakenti Azerbaycann en eski ehirlerinden olan Tebriz idi.10 Yce Seherdin kuzey tepelerinin (Yank Dalarnn) ve krmz renkli Surhab dann eteinde bulunan Tebrizin 3000 yllk tarihi vardr. Bu ehir Orta alarda uzun zaman byk devletlerin bakenti olmu, sanat, ticaret ve kltr merkezi olarak tm dnyada n kazanmtr.11 Tebriz ehri deniz dzeyinden aa yukar 1633 metre yksekliktedir.12 Bats hari her taraftan yksek dalarla evrilmitir.13 Ykseklii 400-500 metreye ulaan ve krmz tepelerden oluan Surhab da Tebrizi kuzey ve kuzeydoudan evrelemektedir.14 Karadan yollarnn rahat olmamas ve Seherd dann Tebrizle Maraa arasnda geilmez bir snr oluturmas yznden zaten Hazar Denizini Karadenize, Kafkasyay ran ve Iraka balayan tek yol Tebrizden gemek zorundayd. Bylece, Astara, Erdebil, Tebriz, Hoy, Erzurum ve Trabzon yolu Hazar Denizinin Karadenizle, Tahran, Gazvin, Zengan, Miyana, Tebriz, Culfa yolu ile ran ve Azerbaycann gney blgelerini n Kafkasyaya (Zakafkasiyaya) balyordu. Bundan baka, Tebriz, Urmiye gl araclyla Irak ve gneyindeki dier yolla Meraa ve Dou Anadolu ilikilerini srdryordu.15 Bu yzden de Tebriz olumlu corafi konumu sayesinde ticari transit merkezine dnm ve byk bir stratejik nem kazanmtr. ehrin havas kn ok souk, dier mevsimlerde salkl ve i acyd.16 Hanlklar dneminde Tebriz zellikle Acay ve Mehranrud (Meydan) rmaklarnn suyunu kullanyordu. ehrin en byk rma, uzunluu 160 kilometre olan ve Savalan dalarndan kaynaklanan Acaydr. Mehranrud rma ehrin ortasndan getii iin su ihtiyacnn giderilmesinde nemli yer tutuyordu.17 Hanlklar dneminde ehrin nfusu yaklak 50.000di.18 Bir zamanlar 500-550 bin nfusu olan bu ehirde, nfusun hzla azalmasndaki en byk neden 1721, 1727, 1779, 1780 ve 1786 yllarndaki korkun depremlerin yaratt tahribatt. 1721 ylnn 26 Nisanndaki deprem sonucunda ehir byk lde tahrip oldu. Bu depremdeki insan kayb hakknda farkl grler vardr. Baz tarihiler 70.000, bazlarysa 90.000 olduunu kaydediyorlar.19 1727 ylnn 18 Kasmndaki depremde yaklak 77.000 kii ld.20 1779 ylnn kasmnda Tebriz daha bir korkun depremle yz yze kald. Bu feci olayda ehirdeki muhteem tarihi binalar, ehbi Gazan, Ali ah Camisi, Canan ah camisi, Seyid Hamza trbesi, Sadkye ve Talibiye medreseleri, Cuma camisi ve dier cami, trbe ve mabetler btnyle tahrip oldular.21 Bu deprem sonucunda Tebriz ve evre kyleri, kasabalar harabeye dnt. ehir ahalisinden yaral ve sakat kalanlar bir yana, yz bin civarnda insan hayatn kaybetti. lenler arasnda ehrin nl kiileri, Aa Mirza Baba, Molla smail, Mirza Fazlullah Tabib, Molla Ebu Ali Maraayi ve dierleri de vard. Ayrca han saraynn yklmas sonucunda Necef Kulu Hann byk olu Fazlali Bey duvar altnda kalarak yaraland ve vefat etti. Deprem bir ay boyunca devam etti. Sarn ve emelerin bir ou tmyle kullanlmaz hale geldi. ehrin eitli yerlerinde derin ve korkun uurumlar olutu.22 1780 ylnn ubatnda Tebrizde bir deprem daha oldu. Bu depremde de ehir halkndan 40.000 kii hayatn kaybetti.23 Ayn yl Tebriz Han Necefkulu Han Hoylu Ahmet Hann yardmyla ehirde yapm ilerine balad.24 O, ehrin eitli yerlerinde siyasal, askeri ve toplumsal nem tayan inaat ileri yaptrd. Necefkulu Han ilk nce depremde harabeye dnm

154

olan Tebriz evresindeki kale duvarlarnn inaatna balad. Sekiz kaps ve dayankl burlar olan bu kale duvarlar iki yl iinde yeniden yapld. Kalede tm ehir ahalisine ev yapmak ve yaamak iin arsalar verildi.25 Necefkulu Han ve ondan sonraki yneticiler tarafndan yaplan inaat ve onarm ileri sayesinde Tebriz ehri onarld ve neredeyse eski grntsne kavutu. Bunu 19. yy.n balarnda Tebrizin dier ehirlere nispette daha iyi grnmesi de kantlyor. Bu dnemde ehirden geen yabanc seyyahlar ve yerli tarihiler onun gzel doasn byk yeil alanlarn, pazarlarn, kervansaraylarn vs. vmlerdi.26 19. yy.n balarna ait kaynaklarn birinde ehrin genel grn yle tasvir ediliyor: evresi byk ve gzel balardan oluan ehir, gzel manzaral mlkler, muhteem camiler, byk medreseler, temiz hamamlar, pazar, kervansaray, dkkanlar ve geni iki katl evlerle donatlmt.27 Tebriz halk genellikle ticaret, zanaat, iftilik ve hayvanclkla urayordu. Burada ticari nemi olan cok sayda kurulu vard. ehir evresinde demir, bakr, altn, tuz, mermer ta madenleri ve tedavi iin nemli sular vard.28 Tebriz ehri idari bakmdan mahallelere blnmt. Saylar yirmiye ulaan bu mahallelerden Surha, Devei, Niyaba, Novber, Mehat-mehin (Miyar-miyar), Bamee ve Vilcuye (Vere) dierlerine gre daha bykt.29 Her bir mahallenin muhtar vard. Onun grevi vergilerin zamannda toplanmas iin naibe yardm etmek ve hann emirlerini icra etmekti.30 Hanln en byk illerinden biri olan Merend kendi i ilerinde Safevi ynetimi dneminde yerli feodallara haharlk unvanyla verilmi olan bamszln hanlklar dneminde de korumaktayd.31 Merend nahiyesi, kuzeyden Gerger blgesi, doudan Karada, gneyden Tebriz Hanl, Urmiye gl, batdan Hoy Hanlyla snrlyd. Havas kn souk, yazn serindi. lin ahalisi genellikle iftilik, hayvanclk ve baclkla urayordu. Kuru meyve, zellikle de zm ve kays balca ticari rnlerdi. Merend nahiyesi iine 78 ky kapsayan Merend, Culfa, Zuruz ve Yakut giriyordu. Nahiyenin merkezi deniz yzeyinden 1430 metre yksekte bulunan Merend ehriydi.Gneydou tarafndan yksek olmayan da silsilesiyle evriliydi. ehir yal narlar, kvrck karaalar ve dier ss aalar asndan zengin ormanlarla evrelenmiti.32 Hanlklar dneminde Merendde yaklak 2000 aile yayordu.33 ehirde tatan ve tuladan yaplm gzel binalar vard. Bu binalarn en muhteemi Hann saray idi. Saray bir ka bahe ve binadan oluuyordu. Hann selamlk ve yatak odalar byk havuzlu bir bahede idi. Burada yaplan fskiye ona daha muhteem bir grnt veriyordu. Odalarn penceresine renkli camlar taklmt. ehrin ortasndan geen Zelili rmandan Merendin eitli yerlerine uzanan su kanallar, ehri savunmak iin nemli kale duvarlar ve istihkamlar yaplmt. Burada byk olmayan bir pazar, bir ka hamam ve cami vard. ehirdeki eski camilerin birinin yannda ok eski zamanlardan kalm bir trbe vard.34 Tebriz Hanlnn kapsad illerden biri de Gney mahalyd. Gney mahal, Erveneg mahal, Mio da, Selmas mahal ve Urmiye gl arasnda bulunmaktayd. Havas yazn ok scak olsa da,

155

salklyd. Ahalisi genellikle iftilik ve baclkla urayordu. Hayvanclk ok gelimemiti ve Mio dann eteklerinde az sayda hayvan besleniyordu. Mahalda orman yoktu, imen azd. Onlarn en nls Urmiye gl kysnda bulunan Keble imeni adl imenlikti. Ahali yapay yetitirilmi aalardan odun hazrlayarak, sat iin Tebrize gtryordu. Kendileri ise yakt olarak hayvan dklarn kullanyorlard. Gney mahalnda zanaat ok yaygnd. zellikle de ebsterde hazrlanan allar kalitesine gre tm komu blgelerde nlyd. Mahaln kylerinin su ihtiyac dalardan gelen pnar suyuyla gideriliyordu. Bu sularn bir ksm yeralt emelerinden, dier ksmysa krlardaki zel sulara akyordu. Tm mahalda elde edilen yllk tahln ondan biri vergi olarak han divanhanesine gnderiliyordu. Bundan baka, Gney mahal hazineye belli miktarda para da vermek durumundayd. Gney mahalnda, Tesuc nahiyesi hari, 32 ky ve 6 kk yerleim birimi bulunuyordu. Mahaln merkezi byklyle ve rnleriyle n kazanm olan ebster ky idi.35 Gney mahalna ait olan Tesuc nahiyesini 14 ky oluturuyordu. Nahiyenin merkezi 1100 eve, byk bir pazara ve gzel balara sahip olan Tesuc ky idi. Mahaln dier kylerine gre burada tahl retimi daha yaygnd.36 Hanln Siyasal Durumu Tebriz Hanl siyasal ynden dier hanlklara gre daha zayft. Hanln siyasal hayatnda Dnbuli taife bakanlar nemli yer tutuyorlard. Fakat 1747 ylndan balayarak Dnbuli soyunun ynetimine kadar Tebrizde bir dizi nemli siyasal olay ba gsterdi. Nadir ahn lmnden sonra (1747) kendisini III. Sam Mirze olarak adlandran yalanc ahzadelerden biri Tebrizde Afar slalesi temsilcilerine kar ayakland. yi silahlanm bir grupla idari temsilcilerin aa yukar hepsini katlettikten sonra kendisini Tebrize kad ilan etti.37 Sam Mirze Tebrizde para basmaya balad ve Azerbaycan hanlarna kendi yneticilii hakknda fermanlar gnderdi. Fakat bamszlklarn ilan etmi Azerbaycan hanlar, Safeviler Devletini onarma sloganyla alan yalanc ahzadenin fermann geri evirdiler. Sam Mirze ynetimde uzun sre kalamad. Ksa bir sre sonra Nadir ahn amcasnn olu ve eski serdar Emir Arslan Hana yenildi.38 Bamsz devlet oluturmay dnen Emir Arslan Han ksa bir sre iinde Tebriz, Halhal, Erdebil ve Azerbaycann gneyindeki bir dizi blgeyi kendine balad. Emir Arslan Han randa Adil ah adyla hkmdar ilan edilen Alikulu Hann, 1748 ylnn sonundaysa onun saray ayaklanmasyla tahta km kardei brahim Mirzenin ynetimini tanmad. brahim Mirze byk bir kuvvetle Emir Arslan Hann zerine saldrarak onu yendi; Tebrize gelen brahim Mirze, kendisini ah ilan etti. Fakat Mehat ve sfahanda isyan olduunu duyan brahim ah Muhammet Han Afar Tebrize kad tayin ederek ehri terk etti. Mehattaki savata brahim ah ldrlnce, Tebrizliler ayaklanarak Muhammet Han katlettiler.39 18. yy.n 50li yllarnda randa taht urunda iki kuvvetli rakip -Muhammet Hasan Han Kacar ve Kerim Han Zend- mcadele ediyorlard.40 Ynetim urunda genileyen bu mcadele Gney Azerbaycan hanlklarnn oluturulmas iin gereki bir ortam salad. Bu yllarda Gney Azerbaycann baz blgelerinde yerlemi olan taifelerin bakanlar durumdan yararlanarak

156

ynettikleri blgelerde bamszlk kazandlar. Bu dnemde Tebriz ilini Necefkulu Han Dnbuli, Hoy ilini ise onun yeeni ahbaz Han ynetiyordu.41 Fakat ksa sre iinde Mazandaran ve Astarabad illerini ele geiren Muhammet Hasan Han Kacar 1757 ylnda byk bir orduyla Azerbaycana yneldi ve Azerbaycann gney blgelerini ele geirdi.42 1758 ylnda Kerim Han Zendi savata yenerek ldrdkten sonra Azerbaycann gney hanlklar yeniden bamszlk kazandlar.43 1758-1759 yllarnda Urmiye han Fetali Han Afar Azerbaycan topraklarn birletirmek iin mcadeleye balad. Bir dizi ehri ve Tebrizi aldktan sonra Dnbuli taifesinin gvenini kazanmak iin Tebrizin yneticisi Necefkulu Han kendi ordusuna kumandan tayin etti. Bundan baka, Tebrizin ynetimini de yine ona verdi. Fetali Han Hoylu ahbaz Han ile dostluk ve birlik oluturarak Hoy Hanln kendine bal bir duruma soktu.44 Karaba, Meraa ve dier hanlklar da ele geiren Fetali Han tm Azerbaycan hanlklarn kendine balamaya alyordu. Fakat, Kerim Han Zendin 1760 yl sonbaharnda Azerbaycana balatt yeni saldr bunun ertelenmesine neden oldu. rann eitli blgelerini ele geiren Kerim Han 1760 ylnda Azerbaycana saldrarak, Tebrizi kuatt. Drt aylk kuatmadan sonra halkn direnci ve havann soukluu onu geri ekilmeye zorlad. Kerim Han byk bir hazrlktan sonra 1761 ylnn yaznda yeniden saldrya balad. Fetali Han onu Uan bozkrnda, Karaimen ky evresinde karlad. Savan balarnda Kerim Han Zendin ordular yenildi. Fakat Azerbaycan askerleri gevediler ve uyankl kaybettiler. Bundan yararlanan eyhali Han Zend beklemeden yedek orduyla saldrd. Takip olunan Fetali Han Tebriz ehrinde kalamayarak Urmiye kalesine ekildi. Kerim Han, Fetali Han Afarn tm dmanlarn, Karabal Penahali Han son nemli savata yardma ard. 1762 ylnn ortalarnda 9 aylk kuatmadan sonra Urmiye kalesi fethedildi, Fetali Han rehin alnd.45 Kerim Han Azerbaycann gney hanlklarn elegeirdikten sonra burada bir dizi i yapt. Dnbuli tarifesini kendi tarafna ekmek amacyla Necefkulu Hann Tebriz ilindeki ynetimini onaylayan bir ferman verdi. ahbaz Han ise Fetali Han Afarla ilikilerinden dolay grevden alarak yerine kardei Ahmet Han kad tayin etti.46 Buna ilave olarak Kerim Han bu hanlklar kendine balamak iin baz hatr saylr hanlar veya onlarn akrabalarndan birini kandrarak iraz ehrine gtrd. Onlarn arasnda Necefkulu Hann byk olu ve halefi Fazlali Bey ve yeeni ahbaz Han da vard. Necefkulu Han olu Fazlali Beyi vatana dndrmek iin ok alt ve baard. Fakat bunun bedeli olarak dier olu 10 yandaki Ebdrrezzak uzun sre (14 yl) irazda Kerim Hann yannda rehin kald ve yalnz Kerim Hann lmnden sonra vatana dnebildi.47 Kerim Han ald tm nlemlere bakmayarak, Azerbaycan hanlklarn kendisine tabi edemedi. Baz hanlklardan ylda (peke) hediye adyla belli vergiler almakla yetiniyordu. Bu dnemde Dnbulilerin egemen olduklar Tebriz ve Hoy hanlklar nceki gibi bamsz kald. Dnbuli hanlar grnrde Kerim Han Zendin naipleri (yardmclar) olmalarna bakmadan, kendi arazilerinde istedikleri yasa ve kurallar uyguluyor, vergileri topluyor, silahl blk tutuyor, ihsan ve bahiler veriyorlard. Kerim Han hayatnn sonuna kadar saygnlk kazanamad. Kerim Han kendi mektup ve fermanlarnda bu blgelerin hanlarna saygyla yaklayordu. O, verdii fermanlarn birinde Tebriz hkmdar Necefkulu Hana yle diyordu: Yce kata, ala saraya,

157

aaaya, celall ve korkusuz devlete sahip, talihli ve servete dayanan sayn hanlar han ve azametli serdarlar serdar Necefkulu Han.48 Necefkulu Hann egemenlii dneminde Tebriz hanlnn ekonomik durumu nispeten dzeldi. Necefkulu Han politikasn esas olarak i durumu dzenlemeye ve d ekonomik ilikilerin salamlatrlmasna ynlendirmiti. Bu amacla Necefkulu Han komu devletlerle ilikileri bozmamaya, tam tersine iyi ilikiler kurmaya alyordu. D politikada bamsz olsa da, nemli olaylar yeeni, akll ve uzak grl politikac Ahmet Han Hoyluya danyordu. Hoy han Ahmet Han (1763-1786) Dnbuli taifesinin en saygn bakanlarndan ve dneminin nl ahslarndan biri idi.49 Onun dneminde Hoy Hanl Azerbaycann en kuvvetli hanlklarndan birine dnmt. Ahmet Hann Azerbaycann baz hanlklar ve Grcistan arl ile diplomatik ilikileri vard. revan, Nahvan ve Karaba gibi baz hanlklar kendine balamt. Tebriz kads Necefkulu Han gerektiinde ordu, para ve baka alardan Ahmet Hana yardm ediyordu. Karaba han Ahmet Hann yakn mttefikiydi. Her iki hanln birleik ordusu ganimet elde etmek amacyla bir ka defa baarl seferlere kmt. Bu seferlerden birinde Karaba hanl Hoy Hanlna tabi edilmi, hanln yneticisi Mustafa Han Hoy kalesinde rehin tutulmustu.50 Daha sonra Ahmet Han Urmiye han mankulu Hann da etkisini kstlama kararn verdi. Kerim Han Zendin lmnden sonra diledii gibi hareket etmeye balayan mankulu Han kendi topraklarn dier hanlklarn hesabna geniletmek istiyordu. Bu amala o, Serab hanlnn yneticisi Ali Han egagi ile bir birlik oluturdu.51 Ahmet Han Hoylu mankulu Hana saldrmak iin Tebrizli Necefkulu Hana danarak hazrla balad. Bunun haberini alan mankulu Han onlar nlemek amacyla 1783 ylnn Temmuzunda Tebrize saldrd. Sava Urmiye ordularnn yenilgisi ve mankulu Hann lmyle sonuland.52 Ahmet Hann tavsiyesiyle Emir Aslan Han Afar Urmiye Han tayin edildi. Ahmet Hann ayn zamanda Azerbaycan hanlklarnn Osmanl Devletiyle karlkl siyasal ilikilerinin genilemesinde byk etkisi olmutur. O, Trkiye ile sk ilikiler iindeydi. Trkiye devleti bunun karlnda Ahmet Hana byk avantajlar salamt. Bundan baka Trk sultan, Ahmet Hana 1784 ylnda byk bir askeri nvan olan - Serasker unvann verdi.53 Bu dnemde bir tek Hoy hanl deil, Tebriz gibi dier Azerbaycan hanlklar da Osmanl Devleti ile arkadalk ilikileri iindeydiler. Hanln yneticisi Necefkulu Hann Osmanl Devletiyle bulunduu diplomatik ilikiler baz kaynaklarda yanstlmtr.54 Tebriz Hanlnn dier devletlere oranla Trkiye ile daha sk olan ilikileri hakknda kaynaklarn birinde yle yazyordu: Tebrizin ar Iraklyla ilikileri ok az durumda, o da yalnz karlkl sayg adna ve Tiflise tccarlar ne zaman gelirlerse o zaman oluyor. Urmiye han ile savat zaman Trkiyeden ordu alyor.55 Trkiye ile dostluk ilikileri Rus ynetici evrelerini rahatsz ediyordu. nk bu ilikiler Rusyann bu blgelerde yrtt politikay baarszla uratabilirdi. Bu dnemde Rusya yeni topraklar fethetmeye, ticari pazarlar genilemeye ve hammal kaynaklar elde etmeye alyordu.56 ran yneticisi Kerim Han Zendin lmnden (1779 ylnn ubat) sonra ara savalarnn yeniden alevlenmesi rann d politikasn baya zayflatt.57 Siyasal durumdan yararlanan Rusya hkumeti Heterhanda rana kar ekip hazrlamaya balad. Ruslarn askeri hazrlk yapmalar haberi rann ve Trkiyenin ynetici evrelerini ok rahatsz ediyordu.58

158

1783 ylnda Georgievsk Antlamas yapldktan sonra (bu antlamaya gre Kartli Kahetiya arl Rusya Devletinin himayesine geti). Rusya ynetici evreleri Azerbaycan hanlarn kendi taraflarna ekmek iin onlara uyar mektuplar, resmiyet iin hediyeler gnderdiler ve onlardan KartliKahetiya car II. Iraklnn hareketlerine saygyla yanamalar isteminde bulundular. Bu ilemin rgts II. Ekaterina hkumetindeki Dou politikasnn bakan R. S. Potyomkin idi.59 Rusya Devletinin uyarsndan sonra Tebriz kads Necefkulu Han Rusyadan ekinerek, R. S. Potyomkine olumlu cevap veren mektup gnderdi. Mektupta yle deniliyordu: Saygn ve erefli imparatorun yce bakan Knez Grigori Aleksandr olu Potyomkin, sizin mektubunuzu aldk. lan ediyorsunuz ki, Grc ar Irak sizin himayenizi kabullenmi ve kimse ona kar savamasn. Biz bunu dosta karlyoruz ve emin ediyoruz ki, biz ran ynetiminden kurtulduktan bu zamana dek ar Irakl ile scak ilikilerde olmuuz. imdi ona deen herhangi bir zarar imparator tahtna hakaret gibi deerlendireceinizi bildikten sonra, kimse ona saldrmaya cesaret edemez.60 Grc-Rus antlamasndan sonra Rus Devletinin yardmna gvenen Grc ar Irakl Rus ordularyla birlikte Azerbaycan hanlklarna sefer dzenlemek istiyordu. Rusyann yardmna dayanarak blgede stnlk kazanmak iin, ar tarafndan kendisinin Azerbaycan zapta memur edildiini, tabi olmayan hanlar zerine Moskovann byk askeri kuvvetler gndereceini, adamlar aracl ile Hoy, Tebriz ve Meraa gibi Gney Azerbaycan hanlklarna da bildirdi. Hoy han Ahmet Han dier hanlarla birlikte biz ehli slamdanz, kafire inkiyad edmeyiz, mlkmze tecavz olunmaya yeltenilir ise mtecavizi yerine oturtmak iin elimizden geleni esirgemeyiz, eklinde dndn Osmanl hkumetinin blgedeki grevlisine bildirmekten geri durmamtr.61 Georgievsk Antlamasnn imzalanmasndan ve Rus ordularnn Tifliste yerlemesinden rahatsz olan Trkiye sultan Azerbaycan hanlarna gnderdii fermanda, Grc-Rus birliinin Mslman Trk halklar iin sakncal olduunu belirtiyor ve onlar Grcistana kar birlemeye aryordu. Sultan hanlara bu ite para ve ordu gerektii zaman yardmn esirgemeyeceini vaad ediyordu.62 Bu durumda Azerbaycan hanlar genel dmana kar birlemek yerine birbirlerine dman kesilmilerdi. 1784 ylnn Aralk aynda Necefkulu Han ldkten sonra onun 25 yandaki olu Yusif Hudadat Tebriz Hanlnn tahtna sahip oldu.63 Fakat, o ynetime geldiinde yaa byk olan akrabas Ahmet Han Hoylunun rzasn almamt. Ahmet Han hanln tahtna Hudadat Hann deil, arkabas Cihangir Beyin kmasn istiyordu ve bu nedenle de onlarn arasnda byk bir anlamazlk ortaya kmt.64 Ayrca, Hudadat Hann ynetime geldikten sonra ona danmadan zgr bir politika yrtmesi Ahmet Han kzdryordu. O, Hudadat Hann yneticilik becerisinin olmamasn bahane ederek Tebrizi igal etmek karann ald.65 Fakat, Tebriz ordusunun gcne tank olan Ahmet Han bir tek kendi ordusuyla deil, taraftar brahim Hann ordularyla birlikte Tebrize doru yrd ve 1785 ylnn yaznda ehri kuatt. Tebriz kuatmada uzun sre kalmad. ehrin zengin tabakas geceleyin kendi hanlarna ihanet ederek, Tebrizi Ahmet Hana teslim ettiler. Hudadat Han rehin alnd ve onun tm serveti Ahmet Hana kald. Tebriz ise bir milyon manat tazminat alndktan sonra Hudadat Hann kardeinin yetkisine verildi.66

159

Ahmet Han 1786 ylnda kendi akrabalar tarafndan ldrld ve bundan sonra Hoy Hanl eski saygnln kaybetti. Ona bal olan bir dizi hanlk bamlla sonverdiler. Hudadat Han zgrlk kazandktan sonra Tebrize geldi ve burada ynetimini yeniden dzenledi.67 Ahmet Hann lmnden sonra lkede yeni kargaalar balad. Bu durumda Azerbaycan igal etmek isteyen Rusya ve Grcistan iin olumlu bir ortam olutu. Bu, Osmanl Devletinin 1787 ylnda Hoy Hanlna gndermi olduu fermanda belirtiliyor: randak karklktan yararlanarak Tiflis valisi Azerbaycan ve bizim topraklarmz harabe etmek iin Ruslar davet etmitir. Fakat, onlar unutmamallar ki, kendi yneticileri olmayan devletleri savunmak iin bizim hukukumuz vardr ve onlarn igaline biz hi bir zaman raz olamayz. Bu yzden de biz Bayezt, Van ve ua memurlarna istenildii zaman ordu vereceiz, eer Tiflis valisi kendi snrlarn geerse, o zaman Erzurumlu Mustafaya Hoy hanna 1500 ervonluk svari ve krk gndermesi emredilmitir.68 Ruslarn askeri hazrlk yaptklar bir dnemde randa, Muhammed Hasan Han Kacarn olu Aa Muhammed Han, merkezletirilmi devlet yaratma urunda mcadeleye balayarak, Horasan, iraz, sfahan, Mazandaran ve Gilan blgelerini kendine baml kld.69 Aa Muhammed Kacar ynetime geldikten sonra (1790-1797) Azerbaycann gney blgelerini igal etmek amacyla 1791 ylnda 10 bin kiilik orduyla sefere balad. Serab hanlnn yneticisi Sadk Han egagi hari dier hanlar Aa Muhammed Hana ball kabullendiler. Serab hanlnn merkezi olan Serab ehriyse tahrip edildi. Aa Muhammed Han Azerbaycann gney hanlklarn kendisine tabi kldktan sonra Tehrana dnd.70 Bylece, Tebriz hanlnn bamszlna son verildi ve arazisi ran devletine eklendi. Hanln Sosyo-Ekonomik Hayat ve Kltr Tebriz Hanlnda halkn sosyal yaam, ynetimi ve savunma sistemi hakknda ayrntl bilgi veren bir kaynaa rastlamadmz iin, genelde Azerbaycan hanlklar hakknda yazlanlar Tebriz Hanlna da eklemeyi uygun buluyoruz. 18. yyn 2. yarsnda feodal sistem mevcut idi ve toplumun nemli tabakasn feodallar ve kyller oluturuyordu. st tabakann banda ynetimi snr tanmayan han duruyordu ve tm devlet ynetimi hann elinde toplanmt. O, dier mslman lke yneticileri gibi yasama ve yrtme ilerinde slamn yasa mecellesi saylan eriata dayanyordu.71 Ynetici feodal snf hanlar, beyler, aalar, melikler, sultanlar ve ruhbanlar, ynetilenlerse reaya ve iftilerden oluuyordu. Hanln ynetim sistemi Safevi devlet ynetiminin daha basit bir rnei zerine kurulmutu. Hanl yneten merkezi devlet idaresine Divanhane deniliyordu. Divanhane, han bata olmakla, yksek grevli ahslardan ve onlarn yardmclarndan oluturuluyordu. Hanlk divanhanesinde vezir, divanbeyi, kale beyi, kad, hazinedarba, katip ve dier grevliler vard.72 Saray memurlar arasnda vezirin zel yeri vard. O, daha bilgili ve gvenilir adamlardan tayin ediliyordu. Baz tarih kitaplarnn yazar, devrinin bilgili ahslarndan olan Ebdrrezzak Dnbuli Hudadad Han Tebrizlinin veziriydi.73 Hanln nemli kuvvetlerini askeri birlikler oluturuyordu. Bu ordunun bakomutan hann kendisiydi. Ordu Hann zel timi ve beyleri genellikle maaflardan ve hizmetilerden oluan ordu birliklerini iine alyordu.74

160

Hanlklar dneminde Azerbaycanda divan topraklar, mlk, halise topraklar, tiyul, vakf ve cemaat (toplum) toprak emlak trleri mevcuttu. iftilik ve hayvanclk ziraatn nemli sahalarn oluturuyordu. Genellikle, Tebriz vilayetinin havasnn ho ve suyunun bol olmas iftilik, baclk, bostanclk ve ziraatn dier sahalarnn gelimesine iyi bir ortam salyordu. Burada pekmez, sebze, kuru zm vs. zm rnlerine olan ihtiyaca gre eitli zm ve ipekiliin gelimesi iin geni dut balar hazrlanmt.75 Buna bakmayarak eskiden beri zanaat ve ticaret merkezi olan Tebrizde toplumun byk bir ksm zanaat ve ticaretle urayordu. Bu yzden de bu dnemde zanaat ve ticaretin durumunu daha ayrntl ekilde vermemiz iyi olacaktr. 18. yyn 2. yarsnda Tebrizin ekonomik hayatnn nemli sahalarndan birini oluturan zanaat,76 sanayi retiminin tek ekli olarak ehrin ekonomisi iin ok nemliydi. Azerbaycann bir ksm ehirlerinde olduu gibi Tebrizde de zanaat retiminin dokumaclk sahas baya gelimiti.77 Bu sanatn hammadde ihtiyac ipekilik ve hayvanclk rnleriyle gideriliyordu. Zanaatn bu sahasnda en nemli yeri ipek dokumal tutuyordu.78 Tebrizin ipei kendi kalitesine ve eitine gre diger ehirlerin rnlerinden stnd. Trne ve saysna gre ipek dokumaclnda Tebriz ehrinin byk bir nemi vard. Burada daha 17. yyn sonunda her yl ortalama yaklak bin pud (tarla birimi) arl olan 6.000 tay ipek retiliyordu. Bu rnler i ihtiyac gidermenin yannda yabanc lkelere de ihrac olunuyordu.79 Tebrizde gzel ve iyi kaliteli kumalar dokuyan ok sayda usta ve zanaat vard. Bu yzden de dier Azerbaycan ehirlerinin yerli i adamlar buradan baarl usta ve sanatlar davet ediyorlard. 17. yyn 70li yllarnda Azerbaycanda bulunmu olan seyyah S. Gmelinin verdii bilgiye gre amahl Mehemmet Seyyid Han ehrinde ipekilii gelitirmek iin Tebrizden amahya yz kadar usta davet etmiti.80 Dokumacl anlatrken onun nemli sahalarndan biri olan halcln Azerbaycanda uzun bir gemie sahip olmann yannda tm ehir ve kylerde yaygn olduunu da kaydetmek gerekiyor. Bu dnemde dier yerlere gre Tebriz halclkta zel bir nem tayordu. Burada retilen hallar kalitesi nedeniyle dier lkelerde ok nlenmiti.81 Becerikli ustalarn hazrladklar bu hal rnekleri bir ka Bat lkesindeki mzeleri sslemektedir. Halcln yaygnlamas nedeniyle burada ok sayda yn temizleyici ve eirici dkkanlar vard. Tebrizde ayn zamanda eitli yn ve pamuk kumalar, al, atk, orap, vs. dokunuyordu. Burada dokunan ok kaliteli kumalar (zerli hetai, tafta, atlas vs.) hal ve dier dokumacllk rnleri Dou ve Bat lkelerine gnderiliyordu.82 Zanaatn nemli sahalarndan biri de metal ileme idi. Bu sahada silah yapmclar, demirciler, bakrclar ve kuyumcular alyorlard.83 Silah yapmcl Tebrizde eskiden mevcuttu. nk lkeyi zaman zaman yabanc saldr ve savalardan korumak iin gereken silahl grublarn bulunmas ve onlarn silahlandrlmas zorunluluu burada eitli silahlar yapan ustalarn ve onlarn altklar kurumlarn olumasna neden olmutu. Kaynaklarn verdii bilgiye gre, hanlklar dneminde Tebrizde ok iyi iki silah dkkan vard. Onlarn birinde ok kaliteli barut, dierinde eitli silahlar, kursun, top, top arabas, akmakl tfek ve dier kara kuvvetleri tehizat retiliyordu. ok sayda iisi ve bekisi olan barut dkkanlar ehrin

161

kenarnda Yark diye adlandrlan tepenin eteinde, eitli silah dkkanlar ise ehrin merkezinde -Erk kalesi ilerinde- bulunuyordu.84 Dkkanlarda ilkel teknikle el ii yaplyordu ki, bu da ustalardan zel yetenek ve marifet istiyordu. nk, barutun ierii ii oyulmu aa ktkleri ierisinde dvlyor ve kartrlyordu. Bu yzden de kk bir dikkatsizlik byk bir tehlikenin ortaya kmasna neden olabilirdi. Metal yapmnn dier sahalarndan biri olan demircilik ve kuyumculuk rnleri yapm Tebrizde baya gelimiti. Demirciler balta, keski, anahtar, ine, nal, bak, ziraat aletleri, ev eyalar vs. rnleri hazrlyorlard. Kuyumcularsa zarif ve nefis mamuller yapyorlard.85 ve d pazarn istemine uygun olarak gn ve deri yapm da zanaatta nemli bir yer tutuyordu.86 Gn hazrlama, deri alama ve dericilikte ok su kullanlmas ve evreye pis koku yaylmas nedeniyle bu imalathaneler ehir dnda, genellikle rmak kysnda yaplyordu.87 17. yy.n sonu ve 19. yy.da Tebriz ehrinde yaplan izmeler kalitesine gre bir tek Azerbaycanda deil, dou lkelerinde de nlenmiti. Tm bunlardan belli oluyor ki, anlatlan dnemde Tebrizde bir ok zanaat dal, dokumaclk, terzilik, ipekilik, demircilik, bakrclk, kuyumculuk, silah yapmcl, dericilik, boyaclk ve terlikilik baya gelimiti. Bunlara ilave olarak mimarlk, hakkaklk, nakkalk, kalfalk, marangozluk, mlekilik ve dier zanaat dallar da yaygnd. Zanaatn geliimi i pazarn ihtiyalarnn oalmas ve d ticaretin gelimesiyle ilgiliydi. Tebriz dou ile batnn ticaret merkezlerini birletiren uluslararas kervan yolu zerinde bulunduu iin siyasal durgunluk, bar, ticaret yollarnn gvenlii oluturulduka ve vergi miktar normala dndke zanaat da geliiyordu.88 ehrin sosyo-ekonomik hayatnda nemli yer tutan zanaatclar burada retilen sanayi rnlerinin balca yapmlar idiler.89 Zanaatlar (bakrclar, kuyumcular, demirciler, terziler vs.) genellikle her bir dal zre mevcut imalathanelerde alyorlard. Bundan baka ev ortamnda tek bana alan ustalar da vard. Bu dnemde tm iler ilkel yolla ve elle yaplyordu. Yaygn imalathanelerde sipari edilen rnlerle birlikte, sat iin de rnler retiliyordu. Farkl ustalarn pazar sokaklarnda zel dkkanlar vard. Zanaatlarn ou hem retici, hem de satcyd.90 Onlarn rettikleri rnler yalnz Azerbaycanda deil, Yakn ve Orta Douda, Orta Asyada ve Avrupa lkelerinde de nlenmiti. Bu dnemde Orta alara has kurumlar kalmakta idi. Ufak kurumlar ayr ayr retim dallar olarak kurulularda birleiyorlard. Esnaf olarak adlandrlan bu zanaat birlikleri bir ok dou ehirlerinde olduu gibi Batdaki zanaat kurumlarndan zayf idiler ve ehir hayatnda sz sahibi deillerdi. Esnaf odalarn zanaatlar tarafndan seilmi ihtiyar ve hatr saylr ahslar-ustabalar ynetiyorlard.91 Esnaflarda kurulularn iini ve zanaatlarn hukuklarn yanstan tzk olmadna gre onlarn hukuk ve grevleri zel risalelerle (brorlerle) belitiliyordu. Her esnafn kendine zel risalesi (demirciler risalesi, dokumacular risalesi vs.) vard. Yaygn risalelerde herhangi bir meslei ahalinin gznde yceltmek ve taraftarlar kazanmak iin onu ilahi hikmet diye adlandryorlard. Meslekler hakknda rivayet ve meslek sahibine baz tavsiyeler de orada yanstlmt.92

162

18. yyn 2. yarsnda Tebriz iletmeciliinin gelimesinde zanaatla birlikte ticaret de byk nem tayordu. Uluslararas ticaret yollar kavanda yerleen bu ehir eski zamanlardan beri nemli ticaret merkezlerinden biri olmutu. Byk ekonomik nem tayan kervan yollarnn buradan gemesi Orta alarda onun ekonomik geliiminde de nemli yer tutmutu.93 Tebrizin doal zenginlii ve doudan batya giden rahat ticari yollarn zerinde bulunmas burada i ve d ticaretin gelimesi iin nemli olmu ve onun uluslararas ticarette nemli yer tutmasna neder olmutur. Bu ehir zenginliine ve ticaretine gre bir tek Azerbaycanda deil, tm Yakn Dou ehirleri arasnda istisna durumundayd.94 17. yy.n 2. yarsnda yaam olan Rus tarihisi M. ulkov Tebriz ehrinin ticari nemini yle anlatyor: sfahan da kapsad iin tm ran devletinde Tebriz gibi zengin ve nl ticaret merkezi yoktur. O, bir tek ran iinde deil, Rusya, Trkiye, Tataristan, Hindistan ve Karadeniz kylar ile de al veri yapyordu.95 Tebrizin hem ticari kurulular, hem de zanaat dkkanlar genellikle pazarda toplanyordu.96 Bu yzden de, ehrin sosyo-ekonomik hayatnda nemli yer tutan tabakalarn -zanaatlar ve tccarlarndurumu dorudan pazarla ayarlanyordu.97 Tebriz pazar zenginliine ve youn al-verii ile eskiden de dnyada nemli yer tutmu ve eitli lkelerin tccarlarnn dikkatini kendisine ekmitir.98 ehrin ekonomik temelini oluturan pazar, st kapal, geni sokaklardan, bu sokaklarda bulunan kervansaraylardan, merkezi ticari meydandan v.s. oluuyordu.99 ehrin en kalabalk yerinde bulunuyordu. Yabanc saldrlar ve doal felaketler pazara ar darbe indirse de, ekonomik merkez olduu iin yerli yneticiler tarafndan onarlyordu. Tebriz pazar nceleri olduu gibi hanlklar dneminde de dnyaca nl pazarlardan biriydi. ehrin ticaret merkezi olmakla birlikte, onun sosyal hayatnn da merkezi idi. Burada srayla tccar ve zanaatc dkkanlar diziliyordu.100 Bu dnemde Tebriz tccarlar ikiye ayrlyord. Onlardan bir grubu toptanclkla, dierleriyse perakende satla urayorlard. Toptanclar kendi tabakasnn en zenginlerini oluturuyorlard. Onlar pazar iindeki kervansaraylarda bulunan hcrelerde oturuyorlard. ehre ithal edilen rnleri nce pazarii kervansaraylara toplamak, sonra perakende sata brakmak gerekiyordu. hra edilen rnler de o yerlerde toplanarak, datlyor, keselere dolduruluyor ve gerekli ilemler yaplyordu.101 18. yy.n 2. yarsnda Tebriz yalnz Azerbaycan ve randa deil, Rusya, Trkiye, Tataristan, Hindistan, Karadeniz kylar ve dier lkelerle de ticaret yapyordu. Trabzon yoluyla Trkiye ve Avrupaya genellikle ham ipek, ifal bitkiler, baharat, pamuk, yn, deri, rtler, hayvan vs. rnler gtrlyordu. Ayn zamanda Rusya ve dier lkelere hal, al, kee, yn orap, eitli boyalar, yn, deri, pamuk, ham ipek ve ziraat rnleri gtrlyordu. Bundan baka Tebriz dokuma evlerinde dokunan ve saysz miktarda yurtdna gnderilen ipek kumalar zellikle kaydetmeniz gerekiyor. Ticari rnlerinin ihracyla birlikte o lkelerden Tebrize eitli rnler ithal ediliyordu. Dier lkelerden buraya eitli katlar, ttn, kalay, mahut, bez, kibrit, cam, eker, ay, bakr, demir ve dier nemli rnler getiriliyordu.102 Bu dnemde Tebriz pazar yabanc lke tccarlarnn getirdikleri rnlerle doluydu. Pazarn zenginlii bir ok kaynakta da yanstlyordu. Rus diplomat, seyyah V. Borozdina Tebriz pazarnn zenginlii hakknda yle yazyor: ehrin pazar genitir. Burada ipek,

163

kat, yn, kumalar, ngiliz ve Hollanda mahutu, kaliteli allar ve hallar, cam, ini kablar, baz elik, nesneler, eitli mcevher ve dier Asya ve Avrupa rnleri oktur.103 Genellikle, Tebriz ehrinde tm dnyada retilen zanaat rnlerine rastlamak mmkn oluyordu. Bu dnemde Tebrizin yllk rn para devriyesinin miktar 18 milyon manata (para birimi) denktir.104 Hanlklar dneminde Tebrizde pek ok bilim adam, yazar ve air yaamtr. Onlarn arasnda Hudadat Hann veziri, dneminin nl tarihi ve airi Ebdrrezzak Bey Dnbulini gsterebiliriz. Ansiklopedik bilgi sahibi, eski ve Dou felsefesinin derin bilicisi olan Ebdrrezzak Bey Dnbuli (17621827) tarih Felsefe, etnografi ve edebiyata ait eserlerin yazardr. O, Measer-i Sultaniye (Sultan Yaptlar), Tarih-i Denabile (Dnblilerin Tarihi), Nigaristan-i Dara (Dara Glstani) vs. eserleri yazmtr. Ebdrrezzakn tarih eserlerinde Nadir ahn lmnden balayarak, 19. yyn balarna kadar olan dnem hakknda ayrntl bilgi veriliyor. O, ayn zamanda ait olduu Dnbuli taifesinin tarihine ait bilgi de veriyor. Ebdrrezzak Dnbulinin Meftun mahlasyla yazd iirleri ok dzgn, gzel, ak ve okunakldr.105 Hanlklar dneminde Tebrizde mimar, heykeltra ve ressamlarn ustalk dzeyini gsteren pek ok mimarlk yaptlar ina edildi. Onlarn ierisinde Necefkulu Hann dneminde yaplm kale duvarlar, istihkamlar ve muhteem divanhane binas dikkatimizi ekiyor.106 Yabanc igalcilere ve zaman zaman yaplan saldrlara kar savunmada nemli olan kale 1780-1782 yllarnda yapld. Ta, tula ve kilden yaplan bu kale dierlerinden on veya krk adm kadar uzak olan iki sral duvardan oluuyordu. Duvarlarn yukar blmelerinde dman zerine ate amak iin surlar ve yksek burlar yaptrlmt. Kalenin sekiz kaps vard. Kale kaplar Hiyaban, Ala, veya Baeme, Sephab, Deveci (otorban), stanbul, Serd (Souk), Mehad-e-Mehin (Miyar Miyar), Nobar (Nvber) adlarn tayorlard. Kaplarn her iki tarafnda zeri yazlar ve gzel desenlerle ssl olan minareler yaplm ve giriin sa ve soluna tatan yaplm aslanlar koyulmutur. u an bu kaplardan yalnz Hiyaban ve Bameenin temelleri kalmtr.107 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 S. Aurbeyli, Bak ehrinin Tarihi, Azerner, Bak 1998, s. 249. H. A. Delili, Azerbaycann Cenub Hanlklar, Elm Neriyyat, Bak 1979. s. 20. Ebdrrezzak Dnbuli, Nedarestane Dara. C. 1, Tebriz 1342, s. 282. H. A. Delili, Azerbaycann ctimai, Siyasi ve Medeni Hayatnda Dnbuli Tayfasnn Rolu, Nadir Mirze, Tarih ve Corafi-ye Dar-s-Seltene-ye Tebriz, Tehran 1351 s. 149. H. A. Delili, a.g.e., s. 39. A.g.e., s. 39-40. H. A. Delili, Azerbaycann Cenub Hanlklar, s. 48. A.g.e., s. 48. A.g.e., s. 49. S. M. Onullahi, XIII-XVIII Eserlerde Tebriz ehrinin Tarihi, Bak 1982, s. 3.

Azerb. SSR. EA haberleri, 1973, N. 4, s. 36.

164

12 13 14 15 16 a.g.e., s. 1. 17 18 19

H. A. Delili, a.g.e., s. 49. J. B. Taverniye, Sefername-ye Taverni-ye (1632-1668), sfahan 1336, s. 66. efi Cevadi, Tebriz ve Piramun, Tebriz 1350, s. 37; Mehemmed Cevad Mekur, Tarih-e H. A. Delili, a.g.e., s. 49. J. . arden, Seyahetname-ye arden, Tehran 1335, s. 409; Mehemmed Cevad Mekur, Nadir Mirze, ayn eser. s. 32-34; Mehemmed Cevad Mekur, ayn eser s. 5. Mehemmedhasan han Etimad-s Seltene, Merat-ol-Boldan, C. 1, Tehran 1364, s. 411. I. N. Berezin, Puteetvie po Severnoy Persii, Kazan 1852, s. 54; V. V. Bartold, ran:

Tebriz ta payan-e qarne nohom hicri, Tehran 1352, s. 4.

storieskiy Obzor, Takent 1926, s. 148; rec Efar Sistani, Neqahi be Azerbaycan-e erqi, C. 1, Tehran 1369, s. 453. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 Mehemmed Cevad Mekur, a.g.e., s. 39; rec Efar Sistani, a.g.e., s. 453. Mehemmed Cevad Mekur, a.g.e., s. 204. revanl Hseynali hann Mektublar, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasnn Tarih . N. Berezin, a.g.e., s. 54. Mehemmed Cevad Mekur, a.g.e., s. 204. Nadir Mirze, a.g.e., s. 149; revanl Hseynali hann Mektublar, s. 7. V. Borozdina, Kratkoye opisanie puteestviy v Persiyu v 1817 q, SPb, 1821, s. 102-103; Mehemmedhasan han Etimad-s-Seltene, ayn eser s. 411. H. A. Delili, a.g.e., s. 51. Mehemmedhasan han Etimad-s-Seltene, ayn eser s. 411; . N. Berezin, a.g.e., s. 78. F. M. Aliyev, imali Azerbaycan ehirleri, Azerb. EA. Neriyyat, Bak, 1960, s. 57. N. A. Delili, a.g.e., s. 53. A.g.e., s. 53. Azerbaycan MEA Tarih nstitutunun Elmi Arivi, 1795-I, dok. 17, s. 47. N. A. Delili, a.g.e., s. 54. A.g.e., s. 52. A.g.e., s. 53. T. T. Mustafazade, mumi Tarih, C. 3. Elm neriyyat, Bak 1997, s. 128. Azerbaycan Tarihi, C. 3, Bak, 1999, s. 388-389. Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Tebriz Hanl Maddesi, C. 9, Bak 1986, s. 236. Mirze Mehemmedsadq Musevi Nami-ye sfahani, Tarih-e Giti Qoa, Tehran 1363, s. 30Ebdrrezzak Dnbuli, a.g.e., s. 282. V. N. Leviatov, Oerki iz storii Azerbaydjana v XVIII Veke, Bak 1949, s. 155; H. A. Delili, Mirze Mehemmedsadq Musevi, a.g.e., s. 49; Hadi Hidayet, a.g.e., s. 157.

nstitutunun Elmi Arivi, Fond N 1, Opis N 8, Delo 7415, s. 4-6.

V. Korf, Vospominaniya o Persii 1834-1835 qq., SPb, s. 79.

45; Hadi Hidayet, Tarih-e Zendiyye, C. 1, Tehran 1334.

a.g.e., s. 114.

165

44 45 46 47 48 40-41. 49 50 51 48. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

Hadi Hidayet, a.g.e., s. 157; Ebdrrezzak Dnbuli, a.g.e., s. 282. Mirze Mehemmedsadq Musevi, ayn eser s. 49-51; H. A. Delili, a.g.e., s. 119-124. Ebdrrezzak Dnbuli, a.g.e., s. 283. A.g.e., s. 283-285. H. A. Delili, Azerbaycann ictimai, siyasi ve medeni hayatnda Dnbuli tayfasnn rol, s. Nadir Mirze, a.g.e., s. 150-152. H. A. Delili, Azerbaycann Cenub Hanlklar, s. 128. K. A. Delili, a.g.e., s. 128; N. Mustafayeva, Cenubi Azerbaycan Hanlklar, Bak 1995, s. Azerb. MEA Tarih nstitutunun Elmi Arivi, 1795 - (1), s. 301-306. P. G. Butkov, Material Dlya Novoy storii Kavkaza, ast vtoraya, SPb, 1869, s. 145. Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndak Mnasebetlere Dair Ariv S. D. Burnaev, Opisanie Oblastey Adrebiyjanskih v Persii i ih Politieskoqo Sostoyanie, Azerbaycan Tarihi, C. 2, Bak, 1964, s. 1. T. T. Mustafazade, a.g.e., s. 145. S. Aurbeyli, a.g.e., s. 252. N. Mustafayeva, a.g.e., s. 44-45. 1795 - (1). s. 377, 1783 q. M. A. akmak, Hoy Hanl ve Osmanl Devletinin bu Hanlkla ilikileri, Trk Kltr, s. Ebdrrezzak Dnbuli, a.g.e., s. 98. Azerb. MEA Tarih Institutunun Elmi Arivi, 1975-(1), s. 301-306, s. 273. Azerb. MEA Tarih Institutunun Elmi Arivi, 1975-(1), s. 301-306, s. 19. P. G. Butkov, a.g.e., s, 176. Azerb. MEA Tarih Institutunun Elmi Arivi, 1975-(1), s. 301-306, s. 242; P. G. Butkov, P. G, Butkov, a.g.e., s. 193. Azerb. MEA Tarih Institutunun Elmi Arivi, 1975-(1), s. 301-306, s. 772-773. Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndak Mnasebetlere Dair Ariv Mirze Mehemmedsadq Musevi, a.g.e., s. 100-101. F. M. Aliyev, a.g.e., s. 17, 55. H. A. Delili, a.g.e., s. 30; F. Aamal, XVIII. Esrin II. Yars - XIX Esrin Evvellerinde Kuzey N. Mustafayeva, a.g.e., s. 23. F. Aamal, a.g.e., s. 32. H. A. Delili, a.g.e., s. 80-81.

Belgeleri, Ankara 1993, C. 2, s. 59-64. Azerb. MEA Tarih nstitutunun Elmi Arivi, Fond N 1, Opis N 9, Delo N 4745, s. 524.

422, 1998, s. 376.

a.g.e., s. 177.

Belgeleri, Ankara 1992, C. 1, s. 134.

Azerbaycan Hanlklarnn Sosial-qtisadi Veziyyeti, Bak 1999, s. 22-23.

166

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

A.g.e., s. 100. S. M. Onullahi, a.g.e., s. 45. H. A. Delili, a.g.e., s. 100. M. N. Geydarov, Remeslennoe Proizvodstvo v Qorodax Azerbaydjana v XVII v, Baku, S. Gmelin, Puteestvie po Rossii Dlya ssledovaniya Vsex Trex arstv Prirod, C. 3, SPb, H. A. Delili, a.g.e., s. 101. S. M. Onullahi, a.g.e., s. 45. H. A. Delili, a.g.e., s. 102. Mehemmedhasan han Seni-d-Dvle, Merat-ol Boldan nasiri. C. 1, Tehran 1294, s. 344. H. A. Delili, a.g.e., s. 103. Cenubi Azerbaycan Tarihinin Oerki (1828-1917) Bak, 1985, s. 19. H. A. Delili, a.g.e., s. 104. S. M. Onullahi, a.g.e., s. 51. Cenubi Azerbaycan Tarihinin Oerki, s. 18. S. M. Onullahi, a.g.e., s. 102-104. H. A. Delili, a.g.e., s. 105. N. Mustafayeva, a.g.e., s. 25-26. F. M. Aliyev, XVIII Esrin Birinci Yarsnda Azerbaycanda Ticaret, Bak 1964, s. 42. A.g.e., s. 42. M. ulkov, Istorieskoe Opisanie Rossiyskoy Kommerii, C. 2, M., 1785, s. 600. H. A. Delili, XVIII. Esrin, II. ve XIX. Esrin I. Yarsnda Tebriz eherinin Ticaret Merkezi, A. Cenubi Azerbaycan Tarihinin Oerki, s. 34. F. M. Aliyev, a.g.e., s. 42. H. A. Delili, a.g.e., s. 56.

1967. s. 50. 1785. s. 84.

R. EA Haberleri (tar. fel. hquq), N 1, 1977, s. 55.

100 F. M. Aliyev, a.g.e., s. 48. 101 H. A. Delili, a.g.e., s. 61. 102 Mehemmedhasan han Seni-d-Dvle, a.g.e., s. 348-349. 103 V. Borozdina, a.g.e., s. 102-103. 104 H. A. Delili, Azerbaycann Cenub Hanlklar, s. 96. 105 Ebdrrezzak Dnbuli, ayn eser; Azerbaycan Tarihi, C. 3, s. 462, 486. 106 H. A. Delili, Azerbaycann ictimai, siyasi ve medeni hayatnda Dnbuli Tayfasnn rolu, s. 41. 107 Nadir Mirze, a.g.e., s. 147; Ebdlali Kareng, Asar-e Bastani-ye Azerbaycan, Tehran, 1374, s. 24-25.

167

Mak Hanl / Dr. Ruhengiz A. Sultanova [s.123-132]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan Azerbaycann bat ksmnda kurulan Mak hanlnn arazisi kk ve nfusu azdr. Corafi durumu bakmndan Azerbaycan tarihinde kendine has izler brakmtr. Bu hanlk baka hanlklardan farkl olarak, varln uzun sre koruyabilmi ve rana bal olarak, 1920li yllara kadar bamszln koruyabilmitir. Ne yazk ki, Mak Hanlnn tarihi pek az aratrlmtr. Merhum N. . shakinin 1966 ylnda yazd ve savunduu master tezi1 istisna, hanln tarihine ait, ciddi bir aratrma eseri ortada yoktur. Ad geen eserde bir takm kusurlara rastlanr. Hanln ekonomik tarihi nispeten detayl aratrld halde, siyasi tarihi ok ksa ve yetersiz ekilde yanstlmtr. Mesela, kimi hallerde birbirine aykr fikir ve mlahazalara rastlanr. Rusya ile ilikileri ar dzeyde abartld ve idealize edildii halde, hanln Trkiye ile srdrd ilikiler yanl yorumlanm ve geitirilmitir. Biz N. shakinin ad geen tezini geni boyutta kullanmakla beraber ou zaman ilk kaynaklara bavurup hanln nispeten objektif tarihini ortaya koymaya altk. N. . shakye gre Mak ad Midiyallarn bu blgeye gelmelerinden sonra meydana gelmitir (mad-guh yani Midiya da veya Mar guh-ylan da). Azerbaycan Trkesinde kaln ve ince, yuvarlak ve dz seslilerin uyumuna gre halk onu Maku yerine Mak adlandrmtr.2 Mak kalesinin bulunduu vilayet kalenin adndan dolay XVII. yzyldan itibaren Mak vilayeti olarak adlandrlmtr. Mak lkesi Safevi dneminde ukursed Beylerbeyliinin terkibine dahil idi. XVII. yzyln ortalarnda ayn vilayet kuzeyden revan hanlnn gney ksmlar ve Gapanat, doudan ise Gotur nehri, gneyden Hoy vilayeti ve Gotur blgesi, batdan ise Trkiyenin Van, Dou Bayezit ve Malazgirt ehri ile komuydu.3 Kk Ardadan ayrlan da silsilelerinin ikisi paralel ekilde douya doru ynelerek, onlardan biri Krnda (3300 m. yksekliinde) Maknn gneyinden, dieri ise, yani Sar Da, Maknn kuzeyinden geiyor. Krndan uzants Makda Sebet da idi (1500 m. ykseklikte). Sebet da ehrin gneyine paralel olarak gemektedir. Sar da ise yarm daire eklinde ehri bat, kuzey ve doudan kapsyor, iki noktada Sebet dana yaslanyor. Bylece, ehir doal bir istihkam oluturur. Dalarn birbirine yaslandklar iki nokta batdan ve doudan tek noktalar veya doal byk kaplardr. ehir batdan ve doudan ta duvarla evrelenmitir. ehrin yerletii arazi kuzey istikametinde giderek ykseliyor, nihayet, kuzeyde tam akul ynnde kaya ile snrlanyor. Bu kayann iinde 50-70 m. yksekliinde yatay olarak yz metre uzunluunda bir maara vardr. Maarann nnde uzunluu boyunca pek titizce yaplm korni ekilmitir. M.. 900l yllarda yaplan bu korni Haldey dnemi yaptdr ve zincir gibi kayann kuana sarldr. Bu yzden onu Zincirli kaya diye de adlandrrlar.4 ehrin gneyinde Sebet dann eteinde Zengimar veya Zengibar nehri siyah volkanik talar zerinden pek keskin ekilde akar. Nehrin yatann derinlii 8-15 m., eni ise 12-20 m. arasndadr.5 XV. yzyln balarnda Makda Karakoyunlu Kara Yusufun emri ile geni yayla ve kla alanlarna sahip olan Mahmudiler, kendi arazilerini Vandan Nahvana ve Koturdan Ar Dana kadar uzanan bir mesafede geniletmilerdi.6 1642 ylnda ise II. ah Abbas Mahmudileri Makdan

168

kovalayp lkenin ynetimini Han Ali Sultann ahsnda Bayat beylerine brakmtr. Bundan sonra Mak idaresi Bayatlarda kalmtr.7 Nadir ah Mak hakimi brahim Beyden vergi ve askeri kuvvet almakla yetinerek, lkenin ynetiminin Bayatlarn elinde kalmasn onaylamtr.8 Nadir ahn sert vergi siyaseti Makda da bir honutsuzluk meydana getirmiti. Mak halk nceki yllarda vergilerden muaf tutulduklar halde, daha sonra onlardan da vergi alnmasna balanmtr.9 Makda bamsz devlet kurumunun meydana gelmesinde bu vilayetin zel durumu ve corafi tutumunun da nemli pay olmu, onun merkez hkumetin denetiminden kmasna ve zgrlemesine elverili artlar yaratmtr. Mak vilayeti iki rakip devletin -Trkiye ile ran- arasnda kurulmutur. Bu lkenin ilbeyleri, hakimleri bu iki devletten birinin basksna uraynca dierinin himayesini ve desteini kullanp kendilerini koruyorlard. Bu da kimi vakit yar zgr ve kimi vakit de bamsz kalmalar iin kendilerine uygun artlar salyordu. Mak vilayeti Mahmudi Krtlerinden alnp Bayat Trklerine getikten sonra da sultanlk olarak adlandrlyordu ve Han Ali Beye sultan unvan verilmiti. ah Sultan Hseyin Mak kalesinin ve bu lkenin Trkiye ile snrlarnn korunmasn Maknn Bayatl beylerine brakmt. Bu hizmetin karlndan da onlar vergilerden muaf tutulmulard. Makllar ah ordusuna 150 svari verecek ve hazineye her yl srekli ekilde 580 tmen 2888 dinar ve avariz deyecektiler.10 Mak lkesi rana tabi bulunan en u vilayetlerden biri idi. Onu rann merkez vilayetleri ile birletiren stratejik yollardan yoksun bulunuyordu. Mak ehri doal istihkam eklinde idi; ehrin etraf duvar pek dayankl Mak kalesi ve byk barnak oluturan da aras maarayla birlikte kale iinde su emelerinin, pnarlarnn bulunmas ehri uzun sre savunmak imkan yaratyordu. Emir Timur ve I. ah Abbas bu kaleyi ele geirememilerdi. Hanln kuzeybat ksmnda Kk Ar Dann gneyinde bulunan enli dereyi oluturan bir barnak yeri idi. Burada derin ve dolanba maaralar bulunuyordu.11 1722 ylnda ayaklanan Afgan kabileleri Safevi Devletinin bakenti sfahan ehrini kuatnca Mak Bayatlarnn lideri brahim Bey uygun frsat kullanarak bamsz hareket etmee balad. Nadir ah Azerbaycana yapt ikinci seferinde Nahvandan rana gidecei zaman Makdan Safevi dneminde olduu gibi 150 silahl atl ve vergi istemiti. Mak hakimi brahim Bey Maknn alnmazlna gvenerek bu talebi yerine getirmekten vazgemiti.12 Fakat Nadir ah kendi seferinden dnerken brahim Bey onun Maky kuatacandan korkarak kendi olu Ahmet Beyi 100 atl ile Nadir ahn barnana gndermiti, Ahmet Bey savalarda pek ok baar gsterdii iin Nadir ah ona sultanlk rtbesi verip pidarhana reisi olarak tayin etmiti.13 (pi-Fars dilinde n, kar; hane-ise ev anlamna gelir). Pidarhane ahn sefer srasnda onun nnde hareket eden haremhaneye deniyordu.14 Nadir, Horasann Fethabat kynde 1747 yl Hazirannda katle getirildii srada, Ahmet Sultan haremhane etrafndak adrlardan birinde bulunuyordu. O, sabah erkenden kars ile beraber en kymetli mcevheratn alp Tebrize, oradan da Makya gelmiti.15 O, babas brahim beyin yerine tahta oturdu, Mak hakimi oldu ve kendisini bamsz han ilan etti. Ahmet Hanla revan (Revan) ve

169

Nahvan hanlar arasnda akrabalk balar bulunuyordu. Horasandan alp getirdii kadn ile evlenmi bulunduu iin Gence han ile de akrabalk ilikisi kurdu. Ahmet Han mttefiklerinin yardmyla hanl gelitirip glendirdi. Hanlk balangta ortalama 60-70 ky bulunan iki blgeye sahipken sonralar 340-400 ky kapsayan 14 blgeli bir hanla evrilmiti.16 Mak hannn kendisine tabi bulundurduu arazilerden biri de rs sultanl idi. rs sultanl 1747 ylna kadar Mak lkesinden daha byk ve gl olmutur. Mak hakimleri bey, sonra ise sultan unvan tadklar halde rs hakimleri han nvann tayorlard. XVII. yzyl ortalarnda Mak sultanl ortalama 150 mlazim (sava asker) hazrlad halde, rs sultanl 300 mlazim hazrlyordu.17 Mak hanl Erivandaki Bayat Trkleri ve Kacarlarnn yardmyla kendisinden gl olan rs Sultanln kendisine balamt. rsn Mak hanlna balanmasyla buradaki sultanlk kaldrld. rs kasabas Mak hannn malikanelerinden birine evrilmi bulundu.18 Mak hannn arazilerinden biri de Avack blgesi olmutur. Avack Terekemeleri Mak Bayatlarnn mttefiki bulunduklar iin Mak han bu blgeyi silah kullanmadan, kendi tabiyetine almakla yetinmiti. Hanla tabi bulunan arazilerden biri erur blgesi idi. Ahmet Han hanln arazisini kendi oullar arasnda blerken ayn blgenin Aras nehrinin gney tarafnda bulunan ksmn byk olu Hseyin Hana, kuzeyde bulunan ksmn da kk olu Hasan Hana vermiti. Hasan han bir sre sonra Erivan hanna balanmt.19 Maknn balca 5 blgesi, aypara, aybasar, Sarsubar, Arazkenar ve Geclerat tarm alandr. aypara blgesinin merkezi olan Karaziyaeddin ky pamukuluun gelimesiyle kasabaya ve ticaret merkezine dnmt. aypara blgesinde fazla miktarda pamuk yetitiriliyordu. Blge ayn zamanda byk apta meyve baheleri ve zm balar ile n kazanmt. Burada bitki ya hazrlamak iin zeyrek, etene vs. gibi yal tohumlar yetitiriliyordu. Hazrlanan bitki yalar gda rn olarak deil de, yakt olarak kullanlyordu. Kasaplk mandalarn beslenmesi iin de ayn yalar kullanlyordu. Askeri klalarn ve kalelerin aydnlatlmas iin de bu yalardan yararlanlyordu. aypara blgesi byk ormanlklara sahipti. ayparada sanayi bitkileri dnda ok miktarda beyaz, sar buday ve avdar yetitiriliyordu.20 Bu buday iri taneli ve gzel olsa bile, kalite bakmndan ky yerlerinde yetitirilen buday trnden geride kalyordu. Da kylerinin yazlk kzl ve ak buday kk, uzun, effaf ve dolgundu. Onlarn piirilme srasnda art hayli fazla olup, ekmei tatl ve leziz oluyordu.21 ayparada topraklarn fazla verimli olmas dolaysyla toprak sahipleri topra sadece kyllere vermiyor, reaya olmak hakkn da altn paraya satyorlard. Onun iin bu blgede bulunan tarlalar-ekin alanlarn zer herid diye adlandryorlard. Bu topra ileyen kyl veya ifti tm vergilerle birlikte zer herid vergisi veriyordu.22 aybasar blgesinin topra akll ve suyu ayparaya kyasla az olduundan pek verimli deildir. Bu blgede pamuk, bugday, arpa ve msr yetitirilirdi. Blgenin merkezi Araplar ky idi.23 Sarsubasar blgesi Sarsu nehrinin etrafnda Trkiye snrnda yar kayalk tepeler zerinde kurulmutu. Kylerinin bir ksm dz alanda, diger bir ksm da dalk arazide bulunuyordu.

170

Mak Hanlna bal Aralk blgesinde zmclk daha fazla gelimiti. zmcln daha fazla gelitirildii yerler Karakoyunlu ve Mak ehrinin civar taraflar idi. Mak ehrinde yaayan 250 Ermeni ailesi araplkla urayordu. Karakoyunluda yaayan Karakoyunlu Trkleri Eli Allahi tarikatna mensup olduklarndan arab haram saymyorlard.24 Mak hanlnn da kylerinde, bu arada Skmenabat ve Karaderede yerel nfusun ihtiyalarn karlayan avdar, arpa ve bir tr krmz renkli buday yetitiriliyordu.25 Kesin olmayan verilere gre Makda yllk olarak 10 bin hektar tarladan 8 bin ton tahl, 5 bin hektar toprak alanndan 5 bin ton arpa, 1120 ton bezelye, mercimek, 750 hektar tarladan 2850 top pamuk rn alyorlard.26 Mak Hanlnda u toprak biimleri mevcuttu: 1. Mlk: Onu almak, satmak, miras olarak vermek, balamak, kiraya vermek, rehine koymak, deitirmek mmknd. Yalnz toprak alanlar deil, su kaynaklar, binalar ve eitli tesisler de mlk saylabiliyordu. 2. Syurgal ve Tiyul: Syurgal kelimesinin lgat anlam balamaktr. XII-XIV. yzyllarda aann hizmetilerine verdii bahi byle adlandrlyordu. Tiyul ise XV. yzyl mellifi Abdrrezzak Semerkandinin fikrine gre askeri komutanlarn tkettii yiyecek ve gda maddelerine deniyordu.27 XVIII. yzylda Azerbaycan hanlklarnda tiyul daha karakteristik mlk biimi idi. Mak ve baz dier yerlerde tiyul ve syurgal e anlaml kelime olarak kullanyordu. Mesela Kerim han Zendin 21 ubat 1776 yl tarihinde Nahvan hakimi Hac Aligulu hana yazd fermanda, Nahvann ve Azadcrann ona her zaman iin syurgal ve ebedi tiyul unvan ile kaldndan sz edilir.28 Tiyul ve syurgal mrlk, kimi hallerde de kaltsal olabilirdi. Bu hallerde tiyuldarn ve onun haleflerinin tiyulu veren kiiye ve onun mensup bulunduu hanedana sadakatle hizmet etmesi gerekiyordu.29 Tiyuldar ve syurgal sahibi ayn emlak satamaz, deitiremez veya rehine koyamaz, yalnz onun gelirini kullanabilirdi. 3. Halise Topraklarnn lgat anlam halis kelimesinden gelmektedir. . P. Petruevskiye gre hass veya halise divana verilen tm vergilerden muaf tutulmu zel mlkiyettir.30 Halise hkmdarn direkt olarak hakimiyetinde bulunan topraklara deniyordu. Hass ise onun zel topraklarna deniyordu. Hkmdarn lmnden sonra onun hasse topraklar, tm evlatlar arasnda eriat yasalarna dayanlarak datlyordu Halise topraklar ise yalnz tahta oturan kiinin mlkiyetine geiyordu.31 Karakoyunlu, blgesi kyleri, bu arada Karazemi, Sof, Merkenler, Akbulak, Kzlcakale, nce, tre, Hzrl, mkesu, Zenmire vs. halise topraklarnn terkibine dahildi. 4. Mazbute (msadere edilmi, el koyulmu) topraklar: Orta alarda hkmdarlar merkez hkmete tabi bulunmayan ve askeri mkellefiyetleri yerine getirmeyen aalarn arazisini zaptediyorlard. Bu tr topraklar mazbute topraklar diye adlanyordu. Kimi ran yazarlar ve Sovyet aratrmaclar mazbute topraklar halise topraklar iine dahil etmi ve onu haliseyi-mazbute adlandrmlar. Fakat mazbute topraklar XVIII. yzyln 2. yarsndan itibaren ortaya km ve devlet hazinesinde haliseden farkl olarak ayrca deftere kayda geirilmitir.32 5. Vakf Topraklar: Herhangi bir mlk sahibi kendi mlklerinin bir ksmn, tm emlaknn te birinden fazla bulunmamas artyle kutsal mekanlara, ziyaret yerlerine, camilere, Hristiyan veya Yahudi mabetlerine ve dier dinsel ocaklara verebilir veya belli dinsel merasim ya da trenin

171

dzenlenmesi iin kullanabilirdi. Bu topraklar vakf topraklar olarak adlandrlyordu. Bu tr topraklar idare eden kiiye mtevelli deniyordu. Mtevelli vasiyet eden kiinin vasiyatnamesine dayanlarak tayin edilirdi. Vasiyet eden kiinin tayin ettii mtevelli ld taktirde, yeni bir mtevelli eyhlislam veya imam tarafndan tayin olunuyordu. Mtevelli vakf topraklarn satmak, deimek, rehine koymak veya ba yapmak hakkna sahip bulunmuyordu, fakat onun gelirini tesbit edilmi kurallar zere harcayabilirdi.33 Vakf topraklar vasiyet eden kiinin iradesine bal olarak belli kiinin veya kiilerin, bu arada vasiyet eden adamn evlatlar yararna da verilebilirdi. Byle vakflara vakfe-tefvizi denirdi. Tefvizi-vakf evladlarn hayr iin kullanldnda vakf bar-elad, toplumun hayrna kullanldnda vakf ber cemaat diye adlanyordu. Miraslarn vakf yolu ile kendi ana babalarndan aldklar malikanelere sahip olmasnn kaltsal olarak kurallar zere elde ettikleri malikanelere kyasla stnl undan ibaretti ki, mlke vakf yolu ile sahip olma, ona bir trl dinsel zgrlk veriyor ve ayn malikanelerin dier aalar ve ruhaniler tarafndan tutulmasna dinsel bakmdan engel oluyordu. Vakf yolu ile benimsemenin dier bir ayrcal da undan ibaretti ki, vasiyet eden kiinin evlatlar mirasyedi olsa bile baheleri, kyleri satp veya rehine koyup ellerinden karmak hukukuna sahip deillerdi ve topraklar kuaktan kuaa geiyordu. Mak vilayetinin Trkiye ile komuluu ve belli dnemlerde Osmanllarn hakimiyeti altnda bulunmas sonucu, toprak mlkiyeti biiminde Osmanl Devletinin belli bir etkisi de grlyordu. Byle ki, Maki hanlnda zeamet, tmar, ev-ocak veya ocaklk evacik, at-arpalk gibi toprak mlkiyeti trlerine rastlamak mmknd.34 6. Muaf Topraklar: Belli artlarla reaya vergilerinden ve mkellefiyetlerinden ksmen veya tamamile, geici olarak veya daimi azad edilmi kylye ve keza bu kylnn kulland topraklara muaf deniyordu. Aalarn-hakimiyeti altnda bulunan arazinin bir ksm veya tm arazi divani vergilerden muaf tutulabilirdi. Bazen tiyul ferman muaflk hakk ile beraber verilirdi Muaflk daimi veya geici, artl veya artsz, tam veya nisbi olabilirdi. Muaflk belli sre iin snrlandnda ona geii muaf deniyordu. rnein, ham topraklar canlandran, yahut harabe kyleri onarp mamur yapan kyller elde edilen razlamaya ve ya hann verdii fermana dayanarak belli sre iin baz vergi ve mkellefiyetlerden muaf tutuluyordu. Belli bir kii kulland topraa gre vergilerden mrlk muaf tutulunca ona mrlk muaf deniyordu. Bazen bir kiinin kendisi ve sonraki kua kullandklar topran vergilerinden ksmen veya tam muaf tutulabilirlerdi. Ona daimi veya meslem muaf deniyordu. Bu trden topraklar hazinenin gelir defterinden karld iin onlara kalemden salnm topraklar da denirdi.35 Muaflk belli askeri veya idari hizmetin yerine getirilmesi iin de verilirdi. Bu kural ifti, kyl muaflna aitti. Kyl hana belli hizmeti gstermek veya kendisine sadk kalmak artyle vergilerden ve trl ykmlklerden muaf tutuluyordu, tabii bu muaflar da ya ksmen veya tam ekilde bulunuyordu. Bu tr muaflar alan kyllere tarhan derinordu. Tarhann sadakatinden phelenilince o tarhanlk hakkn kaybetmi olurdu.36 Kaydetmek gerekir ki, muaf topraklar mlk, vakf, tiyul, syurgal ve halise topraklar dnda ayrca bir mlkiyet kategorisi deildir. Bu tr topraklar ad geen mlkiyet kategorilerinin birbirinin

172

iinde bulunabilir. Topran terkedilmesi, vakfedilmesi vs. gibi mlki emeller muaflk hakkn kaldramazd. Mak Hanlnda nfus tm vergileri dyor ve bir dizi mkellefiyetleri yerine getiriyordu. nceleri ah hazinesine verilen vergilerin bazlar kaldrlmt; bir ksm ise o srada ah hazinesine veriliyordu. Bir takm vergilerin ad deimi, baz vergiler de tamamile kaldrlmt.37 Bu vergiler unlardr: 1. Behre. Farsa menfaat anlamna gelir: Kylnn kendisi iin ekip diktii topraklardan mlk sahibine verilen gelirdir. Kerim han Zendin fermanlarnda Behreyi-mahsl yerine, Menafei-mahsl rnden alnan menfaatler ve medahil /gelir/ kelimesi kullanr.38 Petruevskiye gre behre malucihat kelimesinin eanlamdr. Mak Hanlnda behreyi malikane tm kylerden ayn miktarda alnmyordu. Sot, Araplar kynde 1/10, Karabulakta 1/5, Karazemide, Karaziyaeddinde 1/3tr. Behre topran kuru veya sulu olmasna bal olarak farkl uygulanr, kuru toprakta 1/10, sulu toprakta 1/5, yahut 1/3 oluyordu.39 Mlk sahibi kendisi tohum verince eltik mahslnden 1/2, pamuk mahslnden 1/5 ksm behre alnyordu. Ark veya eme suyu ile sulanan yerlerde mlk sahibine verilen behre tm mahsln bete biri kadar idi. Bu kylerde anane zere kuru topraklardan bete biri behre olarak alnyordu. Hanln yayla kylerinin ou bete bir orannda behre veriyorlard. Baz kylerde sulama iin alnmadndan onlarn topra verimli ve akar suyu bol olduu iin bu kylerde elde edilen mahsln te biri behre olarak alnyordu. 2. Salyane: Salyane Farsa yllk anlamna gelir. Salyane vergisi mahsln miktarna bal deildir. Her zenginden40 ylda drt litre, orta halliden iki litre, fakirden bir litre41 ya alnyordu: Zengin, fakir, her evden bir cce toplanyordu. 3. Sra Otu: Her zenginden yz ba, yar zenginden 50 ba ve fakirden 25 ba ot alnyordu. 5 bal ot kuvvetli kzn tayabilecei ota denk idi ve kyller ona harvar diyorlard (harvarn anlam ise bir ulan tayabilecei yktr). Bir kzn ekebilecei saman balsna da harvar deniyordu. 4. Darugeki: daruga. Moolca bir kelimedir. Ki ise Farsa bir ekdir. Darugeki Azerbaycan Trkesinde daralk demektir. Daruge kelimesi Mool igali ile ilgili olarak Azerbaycan ve Fars diline girmitir. Safevi dneminde vilayet-polis idaresi bakanna ve ahn defterhanesi bakanna ve bir dizi saray idaresi reisine de dara deniyordu. XVII. yzyln ikinci yarsnda ve XIX. yzyl balarnda ise bu ad hann veya kudret ve etki sahibi beylerin malikanesini idare eden kiilere de deniyordu. Mak Hanlnda mlk sahibine behre ve dier vergileri biriktiren hizmetiye da dara deniyordu. Darann yiyecek ve dier iae harlar, yatak, atnn besi yemi vs. kyller tarafndan deniyordu. 5. Gizir Hakk: Gizir kyde gvenlik iine bakan kiiye ve bekiye deniyor. Her kyl topraa gre gizir hakk veriyordu. Gizir hakknn miktar olaan gizirle reaya arasnda yaplan szlemeye bal idi. Her zengin yarm somar42 (36 kg.) buday ve yarm somar arpay gizir hakk olarak vermekteydi. Bunun dnda her aileden bir kii ylda bir gn gizirin tarlasnda, cretsiz olarak almaktayd.

173

6. Bayramlk: Bayramlk mlk sahibine ulaan pay idi. Kyl Nevruz, Ramazan, Kurban vs. Bayramlarda, ko gnnde43 mlk sahibine bayramlk getirmekteydi. Bayramlk bahi ve pay olarak hesaba koyuluyordu ama zorunlu deildi. Fakat aann ekonomi dnda zorunlulua dayanan hakimiyeti bayraml kyl tarafndan vergi olarak demee zorluyordu. 7. Mevsim paylar: Yln her mevsiminde her kylnn kendi mahsllerinden hana pay gtrmesine denmekteydi. 8. Novbarclk: Novbar Farsa yeni meyve demektir. Ba-bostan bulunan kyllerin balarnn ve bostanlarnn birinci mahsllerinden hana pay gtrmeleri gerekirdi. 9. Maliyet:44 Mak Hanlnn reayas her kz ifti iin belli miktarda maliyet vermekteydi. Maliyet nakit para olarak alnyordu. Her kz ifti bana maliyet bir tmendi. Her erkek at iin 5 gram, her koyun veya kei iin bir abbas maliyet alnyordu (bir abbas 1/5 grama denkti). 10. Oda Harc: Han veya onun hizmetileri, kye geldiinde onlarn tm harlar kyllerce denirdi. 11. Toyluk (dnlk): Toprak sahiplerinin veya kylnn ailesinde dn srasnda, kyl tarafndan hana toyluk gtrlrd. Bu toyluun miktar kylnn zenginlik dzeyine bal idi. Toyluk sunulurken, toprak sahibi onu kabul etmekle, dn treninin dzenlenmesine izin veriyordu. 12. Yk Tama: Toprak sahibinin sat veya yiyecei iin gtrecei tahln bir ksmnn vs. yiyecek, gda mallar kyller tarafndan kendi yk hayvanlar ile tanmas gerekirdi. 13. Mirzeyana: Kyllerin tartmal meseleleri zlrken veya onlarn dilekelerine uygun cevap verilirken, kylnn mirza iin belli bir pay vermesi gerekirdi. Yeni toprak alan kyller de mirzeyana veriyorlard. Ylda toplanan maliyatn miktarna bal olarak Mirza iin belli oranda pay ayrlmas gerekirdi Ky kiralayan kii kontratn yazlmas iin de mirzeyan vermekteydi. 14. Otlak Hakk: Hanlkta mal-davar fazla bulunan kyller kyn otlak yerlerinden (rnden) hari bulunan allar (le scanda hayvanlarn tutulduu ats bulunan yer) ve arazileri belli parayla kiralayp veya koyun bana den para hesabyla her koyun iin 4 ah nakit paray toprak sahibine vermesi gerekirdi. 15. Yakt: Maki ehrine yakn bulunan kyller hann ahanesinin /yakacaklarnn/ bir ksmn veriyorlard. Han ailesinin kyde bulunduu srede gereken yakacak da kyller tarafndan karlanyordu. 16. Biar: Baka hanlklarda olduu gibi, Mak hanlnda da kylnn zerine den emek mkellefiyeti idi. Feodaln malikanesinde yaayan kyl parasz yani bedava ekilde veya hkumet karna istihkam ina edip, yol veya kanal amak, kereste tama, sulama ilerine katlmaktayd. Bigar kelimesi yerine biyar veya biyara kelimeleri de kullanlyordu.45 17. Ulam: Hkmet postasnda alan atl veya yaya ulak iin alnan vergiye deniyordu. Ulamc iftcilikle uramazd. O yaamn kyllerden ald ulamclk hakk ile srdryordu. Ulamc iine gnlsz ekilde gidiyordu. Mak kylerinde en zayf ve deersiz hayvan ulamc yabs ve gnlsz alan da ulamc diye adlandryorlard.46 18. erik: erik Mool kelimesidir ve Mool istilas dneminde askeri takmlar anlamnda kullanyordu. eriklerin silahlanmas ky halk tarafndan karlanyordu. Onlar arldklarnda

174

silahlaryla hann emrine giriyorlard ve hann ard srada hemen kendi silah ile hann emrinde hazr bulunuyordu. 19. Makda baka mslman lkelerinde bulunduu gibi dinadamlar ve dinsel merasimlerin yerine getirilmesi iin zel dinsel vergiler zekat, hums, nezir, mersiye hakk vs. toplanyordu. XVIII. yzylda Mak vilayetinde kyller toplumsal durumuna gre gruba blnyordu: reaya, esnaf ve karalar (isizler). Reayann47 lgat anlam yledir: Rea Arapa beklemek ve korumak demektir. Reaya ise sry koruyan ve hayvanclkla uraan kiiye deniyordu. Reaya yurttalk anlamnda da kullanyordu. Mak kylerinin ortalama yzde 80-85ini reayalar oluturuyordu. Bu kyllerin pay topraklar, iftlikleri ve iftcilik aralar bulunyordu. Mak Hanlnda reaya kendisi de tabakaya ayrlyordu: hampa, yarhampa ve trnak.48 Hampalar reayalarn sayca aznln oluturuyordu. Onlar reayann yukar ve varlkl ksm idiler. Hampa kylnn iki- ifti, yani 4-6 kz, ii erkei olu ya hizmetisi bulunuyordu. Onun 3-8 ba inei, 40-80 ba koyunu ve dier evcil hayvanlar bulunuyordu.49 Kendi iftliklerinde renper erkek ve kadn emeini kullanyorlard. Kimi hampalar zenginlemiti. 200 koyun ve bir hayli sr ve altnlar vard. Onlar kendi hizmetleri karlnda handan beylik ve sultanlk unvan alyorlard.50 Karaziyettin ve Karabey kylerinin sultanlar ve beyleri ayn hampalardan idiler. Yar hampalar da 3-5 kze, 2-3 inee, 10-15 koyuna sahiptirler. Trnan ortalama 2 kz, 1-2 inei, 2-6 keisi ve koyunu bulunuyordu. Bunlar reayann aa tabakasna aittiler. Onlar zengin kyllerin topraklarnda alyorlard. Renber,51 Orta alarda randa ve ona bal lkelerde kendi iftlii-i hayvan ve aletleri bulunmayan, bakasnn topranda onun aralar ile alan kylye deniyordu. Renber elde ettii rn mal sahibi ile blyordu. Bu blg topran verim dzeyine, sulanma sistemine ve verimlilik dzeyine bal bulunuyordu. Mlk sahibi hazr rnden tohum alyor, geriye kalan rn malsahibi ile renber arasnda blnyordu. rnn az olduu yllarda renbere pek az miktarda pay verilirdi. Sulanan yerlerde toprak sahibi bir pay, su sahibi bir pay, ii hayvan sahibi bir, tohum sahibi bir pay ve nihayet renber de bir pay alyordu. Bu tr blgde renber paydan birini ald iin eyreki adn alyordu. Renberin harmandan ald pay, her harman srasnda, borlarn denilmesine ve aile harlarna gidiyordu. Yln geride kalan vaktinde o tarla sahibine yine borlanp, tam olarak ona bal duruma dyordu. Renberin ayn zamanda hkumet vergilerini demesi ve mkellefiyetlerini yerine getirmesi gerekiyordu. Mak kyllerinin en aa tabakalar karalar veya bekaralar diye adlanyordu. Bunlar aslnda tam iflas edenler ve para veya bir ey karlnda alan kyllerdi. Kyde aa smrsnn ve derebeyliinin iddetlenmesi byle kyllerin sayca artmasna neden oluyordu. Bekaralar kendi emeklerini zengin kyllere veya toprak sahiplerine satyorlard, yani para karl alyorlard. Renperlerin yani para karl alanlarn creti tabi ekilde deniyordu. Bunlara cretli iciler de deniyordu. Karalar taahht (baheler etrafnda duvar yapmak, ark kazmak, vs.) veya mevsimlik almak iin anlama yapyorlard.52 Karalarn en ok 4 veya 5 keisi ve bir inei bulunuyordu. Onlar yalnz biyar iin alyorlard.

175

Mak Hanlnda Karakoyunlu, Bayndr, Avack Terekemeleri ve Bayatlar yar gebe, Krtler ise gebe idiler. Hanln 105 bin kiilik nfusunun 35 bini Krtlerden oluuyordu. Trkler ii, Krtler ise Snni idi. Krtler afi ve Yezidi anlay benimsemiti.53 Mak halk drt ele, her el de birka urua blnyordu. Yalnz Kresinler (Kresinnler Krt deil Trktr. Bugn Vanda yzbin civarnda Kresinli vardr.) yerleik yaam biimi srdryorlard. Haydaranl eli yar gebe, Milan, Zilan ve Celali ise gebe idiler. Kresinler Karadere mahalndak Akbulak, Muhur, Malhemli vs. kylerde oturuyorlard. iftilik ve hayvanclkla urayorlard.54 Haydaranllar temel olarak Trkiyeye ilgi gsteriyorlard ve XVIII. yzyln ikinci yarsnda defalarca Mak hanna kar ayaklanmlard.55 Mak Hanlnda hayvanclk dier hanlklara nispeten daha fazla gelimiti. Burada eyh Sile, Sedelli, Navr, Nalclar, Abas pnar, Aa Molla smayl, Kresin, Ebagiyye gibi gzel yaylalar ve otlaklar bulunuyordu. Bir zamanlar Mool hanlar yaz aylarn Mak yaylalarnda geiriyorlarm. Ebagiye yaylasnn adn da Abaka hanla ilgili sayanlar vard.56 Hanln ok iyi klalar bulunuyordu. Telimhan, Dambat, Akgl, Karabulak, Dive, Sar Zengene ve Dem klalar vs. Geni yayla ve klalarn olmas hayvan yetitirilmesi, zellikle koyunculuun gelitirilmesi iin elverili koullar salyordu. Koyunla beraber inek, manda, at, deve vs. besleniyordu. ran vergi toplayclarnn biriktirdikleri verilere gre hanlkta 160 bin kk ba hayvan, 15 bin inek ve kz, 1200 manda, 500 katr, 8 bin at ve merkep bulunmaktadr.57 unu da gz nnde bulundurmak gerekir ki insanlar az vergi vermek iin, hayvanlarnn saysn kasten azaltyorlard. Pamuun bir ksm evlerde iplik eirmek, mitkal (serte, ince pamuklu kuma) ve bez hazrlamak iin kullanlyordu. Pamuktan hazrlanan top kumatan perde hazrlanrd. Da kylerinde elde edilen ynn ve gzemin (sonbaharda krklm koyun yn) bir ksm orap, kaba yn kumalar, hal ve cecim (ev koullarnda dokunan kumas hal) dokumaya, kee hazrlamaya harcanyordu. Makda dokunanan palaz, cecim, hallar n kazanmt.58 Hanlkta kimi madenler karlyordu. Madencilik Makda gelimiti. Burada zanaatlar, demircilik, misgerlik (bakrdan trl maiet eyalar yapan), ilingirlik, nalbentlik ve dlgerlikle urayorlard. ehir imalathanelerinde tencere, anak mlek, kap-kaak vs. yaant eyalar, kotan, pulluk, orak, krek, yaba, trmk vs. yaplyordu.59 XVIII. yzylda Mak Hanlnda ticaret daha ok meta mbadelesi eklinde yaplyordu. Parann az oluu onun geni apta mbadele aracna ve piyasada da esas devir aracna dnmesine imkan salamyordu. Azerbaycanda gmn fazla olmamas frsatn kullanan Trk tccarlar Azerbaycann snr ehirlerine kle ve ake eklinde para getirip mal alyor, onu Trkiye ve Dou Avrupada satp byk gelir salyorlard. Daha XVIII. yzyln balarndan itibaren, Trk tccarlar yzlerce deve kervan ile Azerbaycann snr ehirlerine gelip, getirdikleri gmten Tebriz zanaatlarnn yardmyla yerli sikke bastrp elde ettikleri parayla mal alp gtryorlard.60 Mak Hanl feodal ataerkil kurallara dayanlarak ynetiliyordu. Bu ise sosyo-ekonomik geliimi engelliyordu. Krt feodalleri ise kyller iin bir felaketi oluturuyorlard. Mak Krtleri ounlukla yezidi mezhebine itikat ediyorlard. Bu mezhebe gre hrszlk, adam ldrmek, yama su saylmyordu.61

176

Gebe ekonomisi geride kalm ataerkil ekonomi idi. Gebeler yaylaya ktklarnda, yayladan dndklerinde ekin tarlalarn iniyor, yerleik halkn maln, yiyeceini alyorlard.62 Krtlerin saldrlarn bahane eden Osmanl ve ran kuvvetleri Mak Hanlna saldrlar yapyorlard. Maki hanlnda 300 Ermeni ailesi oturuyordu. Bunlardan 250si Mak ehrinde yayordu.63 Hanlk 18 blgeye ayrlmt. 1. Karadere: Mak ehrinin yerletii vadiyi kapsyordu. 2. Avack Blgesi: Bu blge Osmanl sultanlar tarafndan Mahmudi Krtlerine verilen ev-ocak sz grubundan adn almtr. Ev-ocak > Avack. N. shagiye gre Avack blgesi aslnda Mak hanlarna bal vassal bir hanlk idi. Avack hakimleri han rtbesi tayorlard; kendilerinin askeri mfrezeleri bulunuyordu.64 Hatta Rus gezgini ve askeri temsilcisi E. . irikov ve V. F. Minorski Avac yanl olarak ayrca bir hanlk olarak kaydetmiler.65 3. Karakoyun Blgesi; Ayn blgenin nfusu nl Karakoyunlu kabilesinin halefleri olsa gerek. Mezhepleri de dier blgelerden farklyd. Hz. Aliyi Tanr sayyorlard. Karakoyunlularn imam Kirmanah seyyitleri iinden gnderiliyordu. mamn etkisi pek oktu.66 4. aldran Blgesi: nl aldran sava bu blgede vuku bulmutur. I. ah Abbas blgenin bir ksmn Osmanllardan geri alabilmiti. Blgenin dier bir ksm, aldran kasabas dahil, Trklerin elinde kalmt. 5. Araskenar Blgesi: Adndan anlald gibi, Aras etrafndaki araziyi kapsyordu. 6. aybasar Blgesi: Hanln Arran ksmnda Zengimar nehri etrafnda yerleiyordu. 7. aypara Blgesi: Akay bu blgede sulama kanallarna blndnden byle ad almtr. Merkezi rs kasabas idi. 8. Bebecik Blgesi: Hanln mhim ekonomik nemi bulunan ksm idi. 9. Elent blgesi: 10. Celali ve Milan Yaylalar: Blge Bayat ayan eraflarndan olan hana bal olarak Krt feodallari tarafndan ynetiliyordu. 11. Keclerat Blgesi: Hanln en kk blgelerindedir. 12. Skmenabat Blgesi. 13. Tamaalar Blgesi. 14. Takentler Blgesi: Bu blge kalederesiveya aldran blgesine dahil ediliyordu. 15. Hoab Blgesi. 16. Mahmudi Blgesi. 17. Ebagiye Blgesi. 18. erur Blgesi.67 Hoap, Mahmudi ve Ebagiye blgeleri XIX. yzyln balarnda Osmanl topraklarna katld. erur ise Trkmenay Anlamasna gre Rusyaya tabi tutulmutu, XIX. yzyl balarnda son drt blge istisna, Mak hanlnn 400 ky ve kasabay oluturan 14 blgesi bulunuyordu.68 Hanln merkezi ynetim organ divanhane idi. Hann kendisince ynetilen heyet 7-8 kiiden oluuyordu. Handan sonra otorite bakmndan el han (il han) ikinci kii saylyordu. ehir idaresinde kelenter (Farsa byk demektir), kale beyi gibi grevler bulunuyordu.69

177

Hanla dahil bulunan Mak sultanl 150 kii, rs sultanl 700 kii, Skmenabat 40 kiiden ibaret subay altryordu.70 Kaynaklarn verdii malumata gre Mak hannn 2000 yaya ve alt askeri vard.71 Hann topu kuvvetleri de bulunuyordu. Hann esas gcn kendine bal ordu tabiliinde bulunan Krt elleri oluturuyordu. ran ahlar uzun sre Mak askerlerini direkt olarak kendine balayamamlard. Ky yneten kii muhtar, onun yardmcs da gizirdir. Vergileri toplayanlar ise mbair diye adlanyorlard. Toprak sahibinin mlknde-malikanesinde vergiler daralar tarafndan toplanyordu. Han saraynda silahdar, ambardar, hazinedar, lala, taya, hanaagirt, apaz, baban, bahvan katrc, rakcba, abdarhanac, derziba, karavulba, saray mellimi ve dier grevler bulunuyordu.72 Hanlkta mahkeme ileri eriat yasalarna (fkh) dayanlarak yaplyordu. Ruhaniler bu mahkeme ilerinin ve dinsel ilerin yrtlmesi iin muzd (ecir) yani para alyorlard. Dier hanlklardan farkl surette Mak hanlnda ruhanilerin etkinlii azd. Bu da, hanlkta ok sayda itikadn, inancn bulunmas ve din adamlarnn arasnda elikilerin bulunmasyla ilgili idi. Bu tr mnakaalar onlar halk kitleleri iinde rezil ediyor, otoritelerini azaltyor ve el (il) yneticileri ile rekabet yapmalarna imkan salamyordu. Divanhanede yarglananlar ar ezalara arptrlyordu. Tutuklularn kulaklar ve burunlar kesiliyordu.73 Halk yldrmak iin cezalar ounlukla halkn gz nnde yerine getiriliyordu. Tutsaklar deniz dzeyinden 1500 m. ykseklikte bulunan Zincirli kayadan aaya braklyordu.74 nceden ehir nfusuna haber veriliyor, ayn gn han tirme diye adlandrlan bir kumatan giysi giyip yksek bir yere oturuyordu. Hann emri ile trompet (boynuz) alndnda tutsaklardan biri yksek kayadan aaya braklyordu. Han hapisanesi 1500 ykseklikle bulunan bir maara idi. Tutsaklar bu maaraya iple kaldrlyorlard. Yiyecekleri de buraya iple ekiliyordu. Bu hapishaneye gnderilen veya kapatlan tutsaklarn geri dnd ok nadirdi.75 XVIII. yzyln ikinci yarsnda Makda randa olduu gibi nceleri mlazim olarak arlan sava askerlerini serbaz bandan geen veya canbaz, canndan geen diye adlandrmaya balamlard. On serbazn bacs onba ve dehba (deh Farsa on demektir) 50 kiinin bakan elliba, yz kiinin bakan yzba veya sultan, 800-1000 serbazn bakan da han olarak adlandrlyordu.76 Her serbaza ylda 30 tmen, subaya ise 400-500 tmen tutarnda cret veriliyordu. Bunun dnda her serbaz gnde eyrek batman arlnda ekmek alyordu. Serbazlar uzun lleli tfekler kullanyorlard.77 Han toplarndan ikisi arkl araba stnde tanan ve 2,5 girvenke (1 kga yaklak) arlnda mermi atan top idi. Toplardan ise deve zerinde tanan ve yere indirilmeden ate aan zemburekler idi. Toplar kalenin savunulmas amacyla kalede tutuluyordu.78 Mak tccarlar hammaddeleri stanbul, Kars, Erivan, Gence, Bak, Tiflis, Hoy ve Tebriz ehirlerine gtryor, bu ehirlerden hanlk nfusunun tketimi iin zaruri sanayi ve zanaat mallar alp getiriyorlard. Hanln ilk oluma dneminde esas ticaret Osmanl ehirleriyle yaplyordu.79 Trk tccarlar yzlerce develik kervanlarla Azerbaycann snr ehirlerine, bu arada Makya da gelip al veri yapyorlard. Onlar ok vakit Anadoludan mal yerine kle, gm yahut ake getiriyorlard.80 Mak snrnda yerleen Milan, Hayadaranl ve Celali airetlerinin Anadoludan gelen ve oraya giden tccarlar soymas Anadolu ile yaplan ticaretin azalmasna neden oldu. Fakat Anadolunun ve

178

Mak Hanlnn snr elleri ve kylleri arasnda pazar al verii geniliyordu. Snr tanmayan Anadolu ve Mak halk her iki lkede serbeste geziyor ve mal mbadelesi yapyorlard. Onun iin Mak Hanl ile Trkiyenin snr elleri arasndaki ticaret bir nevi i ticaret niteliinde idi. Anadolu ve Maknn birbirine komu bulunan halk kendi hammaddelerini kimi vakit de Kars-Bayezit ve stanbul ehirlerine gtryorlard. A. Jobere gre snr halk ortalama 1 milyon koyunu sat iin stanbula gtryorlard.81 Azerbaycann gney-bat hanlklarnn, bu arada Mak Hanlnn Grcistanla ticar ilikileri gleniyordu. Grc arlarnn himayesi sonucu gmrk demekten muaf tutulan Grc tccarlar Grcistanda, Rusya ve Avrupada retilen mallar Azerbaycan ehirlerine, bu arada Makya getirip karlnda hammadde alp gtryorlard. Azerbaycanda gme iddetli gereksinim olduunu gren Grc tccarlar ok vakit Azerbaycana mal-maml yerine gm paralar getiriyorlard.82 XVIII. yzyln sonlarnda Gney Azerbaycan hanlklarnn, bu arada Mak Hanlnn Rusya ile ticar ilikileri geniliyordu. Rusya hkmeti hanlklardan, Rus tccarlarnn gmrksz ticaret yapmalarna izin verilmesini talep ediyordu. Mak Hanlnda Hseyin Han Bayat Rusya himayesine gemek istediinden Rusyann bu isteini kabul etmiti. Hseyin Handan sonra hakimiyete gelen Ali han da Rusya ile gmrksz ticaretin yaplmasn savunuyordu.83 Hanln pamuklu ve ynl rnnn fazla ksm Rusyaya ihra ediliyordu. Mak Hanl Rusyadan uzakta olduundan diplomatik ilikileri zayft. Kaynaklardan malum olduu zere, Makl Hseyin han, Hoylu Caferkulu han, revanl Muhammet han ve Nahivanl Kelbali han ran hkmdar Feth Ali aha ve veliaht Abbas Mirzaya kar birlikte mcadele vermek zere anlamlard.84 Aa Muhammed ah kendi kardei Hseynkulu Hann olu Feth Ali han kendi veliahd ilan etmiti.85 Caferkulu han aha kar kmak, sava vermek zere Serapl Sadk Han eggaki ve Urmiyeli Muhammetkulu Han Afarla da grmeler yapyordu.86 1798 ylnda Feth Ali Hann Azerbaycana seferi srasnda Sadk Han Tebrizin etrafn, Muhametkulu Han de Urmiye Kalesini glendirip Feth Ali ahn askerleri ile savaa hazrlanyorlard.87 Fakat Feth Ali aha kar ortak direni pek abuk bozuldu ve Caferkulu Han Hoyda dayanamayp, Makya kotu. Buradan da Rusya generali Knogrringe mektup yazarak yardm rica etmiti. Fakat Ruslar yardm etmediinden Caferkulu Han kendi siyaset ynn deitirip Osmanlnn snr paalarna ba vurdu. Anadolunun snr blgelerinde yaayan Krtler Caferkulu Hann yardmna geldiler.88 1800 ylnn Austos aynda Sleyman Mirza Grcistana saldrmak niyetiyle Tebrizden kp, Hoy yolu ile Erivan a doru hareket etti. O cephe arkasndak itaatsiz hakimleri yattrmak amacyla Aras nehrine yaklat srada Mak Kalesine saldrd. Hoylu Caferkulu han ve akrabas bulunan Bayazit paann kuvvetleri de Makllara yardm ediyorlard. Abbas Mirzann gnderdii mfreze de baar kazanamayp geriye ekilmek zorunda kald.89 Sleyman Mirza, brahim Han Gacar ve Meraa-Tebriz beylerbeyi Ahmet Han Mukaddem Hoylu Caferkulu Han yenip, nc kez Hoydan kardlar. Pirgulu Han ambayatl Hoy hakimi olarak grevlendirildi.90

179

Caferkulu Han tekrar Makya saldrd. Fakat bu defa da baarsz oldu. O, ran ahna kar Rus generallerinden yardm istemi olsa da, bo vaadlerden baka bir ey kazanamamt. Bunun zerine Caferkulu Han Mak Kalesinden Mihrap aaya unlar yazyordu: randa durumumun nasl olacan nceden size bildirmitim. Bildiiniz zere Babahan ran emirlerine nasl divan tutuyor ve onlar tedirgin ediyor. Ben oktanberi (Rusyaya) hizmet etmee gayret gsteriyordum, yksek saraydan merhamet mektubunu aldmda kendi adamlarmla ve tebaalarmla varisi bulunduum yurdumu terkedip Mak Kalesine gelmitim. Kendi adamm erifaliyi eski ba komutann yanna gnderip, tm dncelerimi belirttim. O zaman ismi geen bakandan byle bir vaad aldm ki, Elahazretin fermann bana ulatracaktr. Ayn sevindirici mtlerle Maky terkedip, kendi adamlarmn refakatiyle Krolu kalesine geldim, istedim ki, Yce saraydan merhamet alaym. Fakat oktanberi ayn kalede kaldm. Yce devletle Elahazretlerinden henz ferman alamadm.91 1805 tarihinde Rus askerleri Erivan ve onun etrafn ele geirmek iin yeniden faaliyete getiler. General Sisyanov Erivanl Muhammet hana Rusyann himayesi altnda bulunmas teklifinde bulundu. Muhammet Han ran esaretinden kurtulmak iin Rusyann himayesini fazla zararl grmyordu. Buna gre de ran askerlerine direni gstermek iin Erivan kalesini kuvvetlendirdi ve toplarn azn ran askerlerinin gelecekleri yola yneltti.92 1806 ylnda general Sisyanovun kuvvetleri Erivan almak iin hareket ettiler. Fakat Sisyanovun askerleri ran askeri kuvvetlerince kuatld ve yalnz Hoylu Caferkulu han Dnbllnn yardm ile kuatmadan kp geriye ekildi.93 Sisyanov, Caferkulu Hanla beraber ekiye gitti, kr Muhammet Hasan Han hakimiyetten uzaklatrp Caferkulu Han eki Han tayin etti.94 Ayn zamanda Feth Ali ah da Ruslarla iliki srdrmesi dolaysyla Erivanl Muhammet Han cezalandrarak hanlktan atp, yerine Hseyin Han Gacar ynetici tayin etti.95 Mak hannn Rusyaya meylinden vazgemesi sonras Rus memurlar hanlktak Ermenileri hana kar kkrtmaya alyorlard. Hele 1805 ylnda Mak Ermenileri Rus askerleri Nesvetayevin Makya gnderdii Ermeni gmenlerine vaad etmilerdi ki, Erivan Rus askerleri tarafndan zaptedildiinde, onlar Maky kendi elleri ile Rus ordusuna teslim edeceklerdi.96 Trkmenay Anlamas sonras Mak Hanlndak drt Ermeni kynn -Kilse, Deream, Dipkendi ve Karakilsenin- sakinlerini 1828 yl sonbaharnda revana gndermilerdi. Varlkl-zengin Ermeniler Rusyaya gmek istemiyorlard.97 Trkmenay Anlamasna gre Mak Hanl rann etkisi altnda kalm bulundu. 1829 ylnda Osmanl Devleti Rusya ile savaa hazrland srada Makl Ali Han Trkiye ile anlama yapmt. 1829 ylnn Hazirannda Van Valisi Rusya snrna doru hareket ettii srada kendi askerinin beslenmesi iin Mak hanndan yiyecek istemitir ve Mak han Ali han da bu istei hemen yerine getirmitir.98 Mak kalesi Anadolu ile Gney Kafkas arasnda bulunduundan Osmanl hkumeti ona byk nem veriyordu. nceleri kaydettiimiz gibi, Mak Hanl arazisinin bir ksm -Ebagiyye, Yarmtaya, Ayubey, Hoap ve Dambat- Osmanllarca ele geirilmiti. Bunun karlnda ran ordular 1821 ylnda kar hcuma getiler, Mak han Gacar, askerlerini Kaleye brakmad, fakat Osmanlya kar savata onlarla ibirlii yapt. 1822 ylnda Mak Hanlnn Osmanllar tarafndan fethedilen blgelerinin geri alnmasnda Nahvanllarn katks ve aktiflii pek ok olmutu.99

180

ki ay zarfnda tek bir yer geri verilmekle kalmayp, keza Bayazit, Elekrt, Diyadini, Malazgirt, Bitlis, Sir (Mu), Ahlat, Adilcevaz, Erci ve Hnnis de ran askerleri tarafndan ele geirilmiti.100 1822 ylnda (1238 H) Trkiye ile ran arasnda Erziketir-Rumda bar anlamas imzaland. Anlamann 3. maddesi uyarnca Mak Hanlndan Trkiyeye gm Haydaranl ve Setgi halk kendi yurtlarna dnmek isteseler de, Trkiye devleti buna engel olmayacakt, bu halkn de rana getikten sonra tekrar Trkiyeye geri gmek istediklerinde ran snr memurlar da buna engel olmayacaklard.101 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 shaki N. ., Mak Hanlnn Tarihi Oerki, Tarih limleri Aday lm nvann Alma in shaki, a.g.e., s. 34-35. A.g.e., s. 40. Minorskiy V. F., Drevnosti Maku, Petrograd 1916, s. 2-3. shaki, a.g.e., s. 42-43. A.g.e., s. 46. A.g.e., s. 51. A.g.e., s. 55. A.g.e., s. 57-58. A.g.e., s. 62. A.g.e., s. 64-65. Hasankulu ftihari, Arih-e Vekaye Maku, Azerb. Bilimler Akademisi Elyazmalar nstitutu, shaki, a.g.e., s. 68. 1747 yl 21 Haziranda Horasann Habuan Vilayetinin Fethabat kynde gelecein Sunduu Aratrma Tezi, Bak 1966.

25-11-18154.

Nadiri yeeni Aligulu hann fetvas ile Yerevanl Muhamet Bey Gacar, Taremli Musa Bey Afar, Urmiyeli Goca Bey Kengerli ahn yatak odasna girip onu katle yetirmilerdi. Bu konuda geni bilgi iin bkz.: Mirza Mehti Han Astrabadi, Tarih-e Nadiri. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Petruevskiy . R., Oerki po storii Feodalnh Otnoeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI shaki, a.g.e., s. 69. Tezkiret l Mlk, Tahran basks, s. 76; shaki, a.g.e., s.70. Minorskiy F., Material po zueniyu Vostoka, Spb., 1909, s. 4; shaki, a.g.e., s. 69. shaki, a.g.e., s. 5, 72. shaki, a.g.e., s. 76. Amade Jobert, rana ve Ermenistana Seyahet, Tahran 1943; shaki, a.g.e., s. 76-77 shaki, a.g.e., s. 77. A.g.e., s. 77-78. A.g.e., s. 78-79. A.g.e., s. 79. A.g.e., s. 79. Petruevskiy, a.g.e., s. 140, 164. Naale XIX vv., Moskova 1949, s. 129; Minorskiy F., Drevnosti Maku, s. 26.

181

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 164. 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

Nahvan Devlet Mzeyi Elyazmalar f., nv. 164; shaki, a.g.e., s. 84. shaki, a.g.e., s. 86. Petruevskiy, a.g.e., s. 37. shaki, a.g.e., s. 92-93. A.g.e., s. 92-93. A.g.e., s. 94. A.g.e., s. 88. A.g.e., s. 99-100. Dubrovin N., storiya Voyn i Vladestva na Kavkaze, Spb., 1871, s. 391. Petruevskiy, a.g.e., s. 304. Kerim Han Zendin H. 1190 Muharrem ay (1775...) tarihli ferman Nahvan Mzesi, no. shaki, a.g.e., s. 107. Hampa-zengin, varlkl kyller. Girvenke-1 libre. Petruevskiy, a.g.e., s. 280. Sonbaharn son aynda kolarn srye katlmas gndr. Kyller (terakimler) bu gnde shaki, a.g.e., s. 112-115. Petruevskiy, a.g.e., s. 290. shaki, a.g.e., s. 115. Reiyat hakknda bkz.: Petruevskiy, a.g.e., s. 263. Kyn tarla ve otlaklar 6 eit ksma ayrlyordu. Her ksm denk adlanyordu. Dirhemin

bayram trenini kutluyor ve feodallar bayramlk veriyorlard.

1/6sna denk deniliyordu. Baz kyler 6 denk yeri kurala aykr surette 4 denke ayrlyordu. Kyn her dengi hampaya ve hampa 4 trnaga ayrlyordu. Her hampa yeri eken kylye hampa, yarm hampalk yeri ekene yar hampa ve bir trnaklk yeri eken kylye trnak diyorlard. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: shaki, a.g.e., s. 117. 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Mak Hanlnda Toprak Mlkiyeti, Azerbaycan Dergisi, no. 2, 1961. Dubolvin N., storiya Voyn i Vladestva Russkih na Kavkaze, tom I, kniga II, SanktRen Farsa zahmet, ber aparma, renber zahmetke demektir. Mevsimlik anlamalar ylda iki kez olarak ilkbahardan sonbaharn sonuncu ayna kadar ve Minorskiy V. F., Kurd, Petrograd 1915; shaki, a.g.e., s. 122. shaki, a.g.e., s. 124. A.g.e., s. 126. Minorskiy, V. F., Turesko-Persidskoe Razgranienie, Petrograd 1916, s. 37. shaki, a.g.e., s. 138. shaki, a.g.e., s. 140. A.g.e., s. 139-140.

Peterburg 1971, s. 389.

bir de sonbaharn sonuncu ayndan ilkbahara kadar yarlrd.

182

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97

Zevakin E. S., Azerbaydjan v Naale XVIII Veka, Obestvennoe Obsledovaniya i shaki, a.g.e., s. 144. shaki, a.g.e., s. 145. ftihari, a.g.e., s. 30; AKAK. t VII, s. 510. shaki, a.g.e., s. 147. Minorskiy, Turesko..., s. 36. shaki, a.g.e., s. 158. shaki, a.g.e., s. 147, b. 152. A.g.e., s. 147 b. A.g.e., s. 142-143. Tezkiret l Mlk, Tahran basks, s. 76, Kembri Basks, s. 111 a. AKAK, t. VII, s. 610. shaki, a.g.e., s. 155. shaki, a.g.e., s. 17. Minorskiy V. F., Drevnosti Maku, s. 17; shaki, a.g.e., s. 156. Minorskiy V. F., Drevnosti Maku, s. 17; shaki, a.g.e., s. 156. shaki, a.g.e., s. 157-158. AKAK, t. VII, s. 572. AKAK, t. VII, s. 572. Zevakin E. S., Azerbaydjan v Naale XVIII Veka, s. 11. Zevakin, a.g.e., s. 11. A. Jober, a.g.e., s. 44; shaki, a.g.e., s. 163. AKAK, c. IV, DOK. 95; shaki, a.g.e., s. 164. shaki, a.g.e., s. 168; AKAK, t. VII, s. 610. AKAK, t. III, s. 429. Abdullah Mustafa, Menim Heyatmn zah veya Gacar Devrinin ctimai ve dari Tarihi, Bakhanov A. A., Glistan- rem, Bak 1956, s. 186. Abdurrazak Necefkulu Bey Dunbulu, Masirus-Sultaniyye, s. 84; shaki, a.g.e., s. 172. shaki, a.g.e., s. 173. shaki, a.g.e., s. 174. Bakhanov, a.g.e., s. 186. AKAK, cilt III, s. 854-855. Seyit Nefisi, rann ctimai ve Siyasi Tarihi, Tahran 1335, s. 34; shaki, a.g.e., s. 176. Nefisi, a.g.e., s. 324; shaki, a.g.e., s. 178. Abdl Letif Efendi, eki Hanlarnn eitli Tarihi, Bak 1926, s. 12. shaki, a.g.e., s. 178. AKAK, t. VII, s. 631, 855. shaki, a.g.e., s. 182.

zueniya Azerbaydyana, Bak 1929, s. 11.

Tahran 1333, s. 12, shaki, a.g.e., s. 171.

183

98 99

AKAK, t. VII, s. 801, 804. Nahvan Devlet Mzesi, inventar no. 164.

100 shaki, a.g.e., s. 188. 101 shaki, a.g.e., s. 188.

184

Urmiye Hanl / Dr. Gvher N. Memmedova [s.133-148]

Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstits / Azerbaycan Onsekizinci yzyln ortalarnda Nadir ahn lmnn ardndan (1747) ran zulmne kar halk-kurtulu harekatlar sonucunda Azerbaycanda bamsz ve yar bamsz hanlklar meydana geldi. Bu arada Azerbaycann gneyinde Karada, Erdebil, Tebriz, Hoy, Meraa, Urmiye, Serap ve Mak Hanlklar kuruldu. Bugne kadar Azerbaycan tarih aratrmalarnda, Azerbaycann kuzeyinde yerleen hanlklarn tarihi, hemen hemen tamamen aratrlm ve tarihilerimiz Guba, Bak, Lenkeran, Nahivan, Karaba, eki vb. hanlklarn tarihine ait ok sayda monografik aratrmalar yapmlardr. Gney hanlklar tarihine gelince ise, onlardan yalnz Mak ve Urmiye Hanlklar tarihi zerine aratrma tezleri yazlmtr. Son dnemlerde bu konuda iki nemli aratrma (H. E. Delilinin Azerbaycann Gney Hanlklar-XVIII. Yzyln kinci Yarsnda, Bak, 1979 ve N. C. Mustafayevann Gney Azerbaycan Hanlklar, Bak, 1995) bilim alemine kazandrlmtr. Gney Azerbaycan tarihi zerine bilgi ve kaynak kstll, XIX. yzyln balarnda bu blgenin rann terkibinde bulunmas ile ilgilidir. te bu bakmdan gerek Azerbaycan, gerekse de ran tarihileri Gney Azerbaycann varln tanmak istemiyorlard.1 nl Azerbaycan tarihisi, profesr F. M. Aliyev, Azerbaycann kuzeyinde ve gneyinde yerleen hanlklarn siyasal statsn karlatrarak unlar yazyordu: Araz Nehrinin kuzeyinde yerleen hanlklar lkenin sonraki dnemlerinde nemli bir rol oynadklar halde, gney hanlklar kk boyutlu olduklarndan kendilerinin siyasi nemlerini kaybediyorlard2. Ahmet Tabah ve Muhammet Hicazi de dahil, hemen tm ran tarihileri XVIII. yzyln ortalarnda Gney Azerbaycan arazisinde, zellikle de lkenin gneyinde rana bal bulunmayan Azerbaycan hanlklarnn varl konusunu sessizlikle gemektedirler.3 Fakat son dnemlerde lkede ortaya kan deiiklikler ve Azerbaycan Devletinin bamszln kazanmas ile ilgili olarak Azerbaycan tarih alannda, Gney Azerbaycan hanlklar tarihinin ok sayda meselesinin renilip aratrlmasna ilgi artm ve tarihilerimiz bu alanda mevcut beyaz lekeleri doldurmaya almlardr. Azerbaycann gney hanlklar tarihinin aratrlmas, tm Azerbaycan tarihini tahrif eden ilmi ve siyasal karakterli anti Azerbaycan ana fikirlere kar sava vermek ve halen Gney Azerbaycanda yaayan 40 milyonu akn karde ve baclarmz unutmamak dnemin en aktel sorunlarndan biridir. Bu makalenin yazar XVIII. yzyln ortalarndan sonra ve XIX. yzyl balarnda Gney Azerbaycan hanlklarndan biri olan Urmiye Hanlnn sosyal, ekonomik ve siyasi geliimi konusunu aklamaya almtr. Belirttiimiz gibi, gney hanlklarndan Urmiye ve Mak Hanlklarnn tarihi ayr ayr bir doktora tezi eklinde aratrlmtr. Urmiye Hanlnn tarihini ilk kez, balca olarak Farsa dilli kaynaklara dayanarak, merhum tarihi Hseyin Delili aratrmtr. Hatta Hseyin Deliliyi, Gney Hanlklar tarihi aratrmaclar arasnda en n srada anabiliriz. Fakat yazarn, kaynaklarn etkisi altnda o dnem olaylarna ve olgularna tek tarafl bir ynden yaklam olduunu ve kendi fikir ve grlerini kesinlikle belirtmemi olduunu da belirtmemiz gerekir. Buna bal olarak da o, Urmiye Hanlnn tarihini ran tarihiyle sk

185

bir ekilde irtibatlandrmaktadr. Sovyet dneminde aratrma yapan yazar, Marksist ideolojinin etkisiyle olaylara yaklam ve Azerbaycann ikiye blnmesindeki Rus roln aklamamtr. XVIII. yzyln ikinci yarsnda, Nadirin lmnden sonra, onun zor gcyle kendi hakimiyeti altnda birletirmi olduu lkeler, yerli byk feodaller tarafndan ynetilen ayr bamsz hanlklara paraland. Tarihin oluturduu i ve d koullar, yerel feodallere, kendi hanlklarn kk bamsz ve yar bamsz devletler haline getirmeleri ve zamanla glenmeleri iin elverili imkn yaratmt.4 Nadir ah daha hayattayken bu blgelere tayin ettii hkmdarlar, onun lmnden sonra hemen kovuldular ve halk kurtulu harekatn kullanan yerel feodaller, kendileri hakimiyete geldiler.5 Azerbaycann eitli blgelerinde deiik tarihlerde meydana gelmi hanlklarn hakimleri, ran igalcilerine kar iddetli savalar vererek, zor koullarda bamszlk elde etmilerdir. Urmiye vilayetinde Avar boyundan gelen feodallerin irsi ve geleneksel hakimiyetleri XVI. yzyl sonlarnda teekkl etmi ve kendi bamszlklarn elde etmek iin Safevilere kar savamlardr.6 ran merkez hakimiyetinin kah zayflayp, kah da glenmesi dolaysyla bu blge, kimi dnemde bamsz, kimi dnem yar bamsz ve kimi zaman da tam baml duruma dmtr. XVIII. yzyln 30 ve 40l yllarnda Urmiye blgelerindeki han hakimiyetinin durumu ran ve Azerbaycann dier vilayetlerine kyasla ok az deiiklie uramtr. Urmiye hanlar, Nadir hakimiyetine baml duruma dseler de, vilayetin ynetimini kimseye havale etmemi, kendi egemenliklerini srdrmlerdi. Nadirin lm sonras Azerbaycann dier vilayetlerinde olduu gibi Urmiyede de her tr ran bamllna son verildi. Otorite sahibi, kumandan ve iri feodal Feteli Han bu Avar vilayetinin ynetimini, devlet yapsn glendirdi. Feteli Han, ileride olas saldrlardan kendisini savunmak ve yeni topraklar elde etmek iin Urmiye kalesini glendirdi ve kuvvetli bir ordu kurmak iin almalar balatt.7 Urmiye Hanl Azerbaycann en eski ve en byk vilayetlerinden biri olarak, kuzeyden Selmas, doudan Urmiye Gl, gneyden ran Grcistan, batdan Trkiye ve ranla snrd. Hanln dousunda yerleen Urmiye Glnn vilayet iin byk stratejik, ekonom ve siyas nemi olmutur. Bu gl aracl ile Azerbaycann dier gney hanlklar ile ticari ilikiler kurulmutur. Urmiye vilayeti, Urmiye Gl kylar hari, her taraftan byk da silsileleri ile evrilidir. Urmiyedeki da topraklarnn st dzeyi, ounlukla siyah toprak rts ile kaplandndan burada kuru tarm rnlerinin yetitirilmesi iin pek elverili koullar vard. Snr dalarnn bir ksmnn yzeyi yln tm mevsimlerinde karla rtlyd. Bu da vilayetin su ihtiyacn tamamen karlyor, kk nehir ve derelerin ortaya kmasna neden oluyordu. Corafi ve iklim artlarna uygun olarak hanlklarda ziraat, hayvanclk, zanaat ve ticaretle urayorlard. XVII-XVIII. yzyllarda iftilik ve baheciliin gelitirilmesi iin vilayetlerdeki nehirler, doal sulama sistemi, keza birok emeler, su depolar kullanlyordu. Urmiye Hanlnn arazisini, doal yaps bakmndan iki blmde deerlendirmek daha doru olur. Bunlardan biri havas lman ve sulama sistemi bulunan engin ovalar, dzlkler, dieri ise havas nispeten sert, balca olarak da yamur ve kar sular ile sulanan dalk blgelerdir. Tahl ziraat blgenin hem engin ovalarnda, hem de dalk blgelerinde geni apta gelitirilmitir.

186

Topran daha verimli olduu bu blgede yln iki mevsiminde (sonbahar ve yazn) buday ekilirdi. Urmiye Hanlnda geni apta yaygn olan, esas buday trlerinin dnda mdik, devedi, karaklk, klksz vb. gibi ender buday ve arpa eitleri yetitiriliyordu.8 Hanln topraklarnda ayn zamanda pirin, bakla, bezelye, mercimek, dar, msr vb. bitkiler geni apta ekiliyor ve kaliteli rn alnyordu. Bunun dnda katman (kaya) kayalklar zerinde byk miktarda mamura benzer yosun denen bitki de bitiyordu.9 Yosunun bileiminde bulunan maddeler, tahl rnlerinin iinde bulunan maddelere pek yakn olduundan gerektiinde halk onu buday ve arpa unu ile kartrp ekmek piiriyordu. Urmiye blgesinin topra ve iklimi ttnclk iin elverili olduundan onun retimi de gayet yaygn olmutur. rnein; Unu blgesinde ou zaman bir hektarlk toprak alanndan 700 kg.dan fazla ttn elde etmek mmkn olmutur. Hanlkta retilen ttn tm Azerbaycanda n kazanmt.10 Urmiyenin bat blgesinde yerleen Nove mahalnn ttn yksek kalitesi ile Trkiyenin Samsun ttn cinsi ile rekabet ederek, hem i tketim, hem d ticaret iin byk miktarda retiliyordu. Ttn ticareti karlnda d memleketlerden hanla olan para akn burada pek az gelimi olan para-meta mbadelesinin hzlanmasna ve artna olumlu katk yapyordu. Urmiye Hanlnn tarm alannda pamuk retimi de nemli dzeyde gelimiti. Burada ekilen pamuk rn balca olarak yerel nfusun ihtiyacn karlyordu. Yksek kaliteli pamuk rnnn belli bir ksm Azerbaycann eitli blgelerinde ve hatta Rusyada satlyordu. Bahecilik ve bostanclk Urmiye Hanlnda nfusun balca uralarndan birisi olmutur. Urmiye vilayetinde eitli meyve ve bostan rnleri yetitiriliyordu. Burada bacln (zmclk) zel yeri vard. XVIII. yzylda blge, tarm alannda zellikle bacln (zmclk) gelimesi beraberinde arapl da gelitirmiti ve hanlk arap retiminde tm Azerbaycanda ilk srada yer alyordu. Buradan komu blgelere ve d memleketlere yllk olarak, hemen 500 bin pud (tart birimi=16 kg.) sebze ve kuru zm, bolca doap, arap ve dier zm mamulleri gnderiliyordu.11 Urmiye Hanlnda bol rn veren meyve baheleri vard. Dut, armut, elma, erik, kays, eftali ve dier meyve baheleri bulunuyordu. Dalk blgelerde yetien ceviz, badem, armut aalarndan toplanan rnleri yerli halk toplayp kurutmakta ve komu vilayetlere gtrerek bata gda olmak zere ihtiyalar olan dier tketim mallar ile deitirir veya satarlard. Urmiye vilayetinde bostanclk ve yal bitkilerin yetitirilmesi geni apta gelimiti. Burada her bir aile kendine ait, zel bostan alanna sahipti. Bu toprak alanlarnda karpuz, kavun, hyar, patates, lahana, algam, kabak ve dier bostan bitkileri, ay iei, kendir, susam, keten vs. gibi yal bitkiler yetitiriliyordu. Bitkilerden elde edilen yalar evlerin aydnlatlmasnda, ila retiminde ve madenlerin korozyondan korunmas iinde kullanlyordu.12 Savalar srasnda gerek ya srlm mealeler geni apta kullanldndan, gerek ya retimi geni apta yaplyordu. XVIII. yzyl ortalarndan balayarak ara savalar ve ran feodallerinin Gney Azerbaycan hanlklarna yaptklar saldrlar nfusun tarmn mhim dallaryla uramasna engel oluturuyordu. rnn toplanmas srasnda halk byk zorluklarla kar karya kalyorlard. Onlar her dakika dardan tehlike bekliyor, korku ve kuku iinde yayorlard. Kyller ift srerken, tohum ekerken, bierken, zerlerinde haner, kl, tfek vb. eitli silahlar tamak zorundaydlar.13

187

Urmiye Hanlnn arazisinin byk bir ksmn ayrlk ve otlaklar kapsyordu. Vilayet iinde akan nehirler, pnarlar, yl iinde yaan bol yamurlar, genellikle havann rutubetli oluu, Urmiyenin da blgelerinde gl yiyecek deposunun olumasn salyordu. Buna gre de burada tarmn yan sra hayvanclk da halkn ura alanlarndan birini oluturuyordu. Yiyecek ve gda deposunun zengin olmasndan dolay blge beyleri buradaki tarlalar giderek evirmi ve her biri yz binlerce eitli hayvan cinsleri beslemilerdir. Baz verilere gre XVII. yzylda Urmiye vilayetinde hayvanclkla ilgili ilgin rakamlara rastlamaktayz: 16.900 ba erkek at, beygir, 13.200 ba aygr, 26.300 ba merkep, 4400 ba katr, 33.700 ba inek ve kz, 3.685.000 bin ba koyun, 1.420.500 ba kei besleniyordu.14 Buradaki otlaklar kullanmak iin yerli nfus ile beraber Irakta yaayan gebe hayvan reticileri de kendi hayvanlarn Urmiye arazisine getiriyorlard. Onlardan genellikle hayvanclk rnleri olmak zere nemli miktarda vergiler alnmaktayd ve bu vergiler Urmiye hanlarnn balca gelir kaynaklarndan birini oluturuyordu. Bunun yan sra, Urmiye hanlar lkenin savunmasnda sz konusu gebelerin atlarn kullanyorlard. Urmiye vilayetinde her trl hayvanclk gelimi olsa da koyunculuk burada ilk srada geliyordu. Burada XVII. yzyl sonlarnda Rus tccarlarnca getirilmi Simentan diye adlandrlan cins ineklerin yan sra, kzl renkte l inekleri ve yerli cinsten mandalar yetitiriliyordu. Bu inekler normal ineklerden bykl ve bol stl olmalarna gre farkllk gsteriyorlard. Deve, at, eek, katr ve gl kzler binek ve ift hayvanlar olarak tarm ilerinde kullanlyordu. Vilayette uzun, kvrck ve yumuak kllar ile nl mercez diye adlandrlan keiler de geni apta besleniyordu.15 Urmiye vilayetinde tavukulua da byk nem veriliyordu. Burada yerel tavuk cinslerinden baka, iri Rus tavuklar ve boaz tysz tavuklar da vard. Vilayetin her tarafnda, zellikle de dalk blgelerde arclk da hayli yaygnd. Urmiye dzlkleri gl ve ieklerle zengin olduundan burada her yl ok byk miktarda aromal ve yksek kaliteli bal elde ediliyordu.16 Urmiye blgesinde ipekilik de hayli yaygnd. Bunun iin vilayetin her yerinde byk dut baheleri ekilmiti. Burada retilen ipek, sadece lke dahilinde tketilmeyip, ayn zamanda d lkelere de gnderiliyordu. Urmiye Hanlnn tarmla uraan yerel nfusu Azerbaycann baka blgelerinde olduu gibi yerleik hayat sryordu. Bunun yan sra hayvanclkla uraan nfus yar gebe hayat tarz srdryordu. yle ki, onlar kendi koyun srleri ile yazn dalara, sonbaharda ise arana (scak blgelere) gmek zorundaydlar. H. Delili de dahil, kimi aratrmaclarn byle hayat tarz srdren hayvanclar gebe adlandrmalarnn nedenini bilemiyoruz. rnein; H. Delilinin yazdna gre, Urmiyenin dalk blgelerinde yaayan Krt airetleri kendi koyun srleriyle yazn dalara, sonbaharda ise ayn dalarn, dzenlik yerlerine, derelerine veya daha uzaklarda bulunan aran yerlerine g ediyorlard.17 Sonra o, bu fikrine zt olarak, gebe nfus daa g ederken halkn bir blmnn sonbaharda rnlerini toplamak ve ekilmi balar korumak amacyla ovalklarda kaldklarn belirtmektedir.18 Bylece, bu blgeye gelen Krt airetleri balca olarak yar gebe hayat srdrmek zorundaydlar. Gebe hayat srdren kabileler esasen hayvanclkla urayorlard ve yukarda szn ettiimiz zellikler, Urmiyenin yar gebe hayat tarz iin msait bir blge olduunu

188

gstermekteydi. Urmiye vilayetinin dalk ve aran blgelerinde birbirine yakn eski kyler yerleik hayat srdren nfusun yaama yeri olmutur. Ayn kylerin harabeleri ve onlar arasnda iliki kuran kervan yollarnn kalntlar gnmze kadar gelmitir. Bunun dnda, krlarda yerleen kylerin tarlalarn sulamak iin yakn nehirlerden ekmi olduklar birok kanal ve arklarn kalklar da vilayetin eitli yerlerinde grlmektedir.19 Tm bunlar Urmiye Hanlnn ovalklarnda yerleik hayatn geni apta gelitiini kantlyor. XVIII. yzylnn ortalarndan balayarak tm Azerbaycan hanlklarnn ekonomisi iin doal (ayn ekonomi) ekonominin mevcutluu normal hal idi. Burada balca rol feodal retim ilikileri oynuyordu. Bu dnemde nceler olduu gibi yine ekonominin nemli, gelimi dallarn hayvanclk ve iftilik oluturuyordu. Esas ekin, biin topraklar, toprak arsalar, yaylalar, klalar, sulama kavaklar feodallerin zel mlkiyetine dahildi. Bu dnemde feodal toprak mlkiyeti biimleri mevcuttu. Tm dier hanlklarda olduu gibi, Urmiye vilayetinde de toprak mlkiyeti kategoriler zere ayrlyordu. Buradaki toprak sahiplii biimlerini; mlk, hamis, vakf, syurgal-tiyul, maaf topraklar vb. oluturuyordu. 1. Mlk veya erbabi topraklar atalardan miras olarak kalm olan, hi bir arta tabi olmayan toprak alanlarndan, su kanallarndan, ormanlardan, otlaklardan vb. olumaktayd. Mlk sahibi kiilere mlkedar, yani sahipkar veya erbab deniyordu. Baka mlkiyet biimlerinden farkl olarak, onlar kendi mlklerini satmak, deitirmek ve bakasna balamak yetkisine sahiplerdi. Orta alarda Urmiye vilayetinde kyllerin alt verimli topraklarn yaklak yzde 40, ayanlar, tccarlar, beyler, ruhaniler vb. gibi zmrelerden oluan birok sahipkarlarn (mlkedarlarn) elinde bulunuyordu.20 Bu sahipkarlar arasnda en iri toprak sahipleri Avar eli beyleriydi. 2. Ortaalarda ran, Azerbaycan, Orta Asya ve baka komu lkelerde hasse, halise ve yahut divani toprak mlkiyet biimleri yaygnd. Hasse topraklar ah ve onun ailesine zg topraklardan oluuyordu. Halise veya divan topraklar ise devlet topra olup yerli hakimler ve devlet memurlarnca idare ediliyordu. Divan topraklar hazineye, devlete ve han divanhanesine mahsus bulunan topraklard. XVIII-XIX. yzyllarda Urmiye vilayetinin verimli topraklar bulunan blgelerde (ehir etraf, Enzeli, Rvze vs. mahallarda) birok halise topraklar vard. Avar hanlarnn bamsz hkmranlklar dneminde onlar ayn araziyi nceleri de olduu gibi, Halise topraklar ad altnda tutmu ve onlar kendi mlkleri gibi kullanmlar. Hanlk dneminde geni toprak arazisi bulunan 63 ky, hanln halise topra sanlyordu, bu da vilayetteki tm kylerin hemen hemen yzde 18ini oluturuyordu.21 Halise topraklarnn balca trleri unlardan oluuyordu:. a) Halise-yi Mazbut Topraklar: Mazbut kelimesi zapt kelimesinden alnm ve msadere etmek, el koymak anlamna gelmektedir. Mazbut veya zapt- halise topraklar, merkezi hakimiyete tabilikten kaan, vergileri zamannda demeyen ve askeri mkellefiyetleri yerine getirmekten kananlardan msadere edilmi toprak arsalarna deniyordu. Mazbut topraklar, sahibini cezalandrmak amacyla geici olarak da msadere edilebiliyordu. XVII. yzyln ortalarnda Avar hanlar bu yntemi kullanarak phe douran mlkedarlarn topraklarna ya tamamen ya da belli bir sre iin el koymulard.

189

b) Halise-yi ntikali (Arapa birinden bakasna geirme, brakma anlamna gelir): Tiyul tipinden topraklardandr. alma, hizmet etme karlnda devlet memurlarna tamamen veya geici olarak verilen topraklara deniyordu. ntikali toprak sahas alm kii, iinden veya grevinden alnnca, ayn topraklar ondan geri alnarak halise topraklarna birletiriliyordu. c) Bezr-i Halise Topraklar (bezr ekin anlamndadr): Herhangi bir neden yznden (mesela, sava srasnda) kendi topraklarn brakp baka yerlere gm mlkedarlarn topraklar idi. Bu topraklar devlet tarafndan ekilirdi. Topran asl sahibi istedii zaman kendi topran geri alabiliyordu. d) Sebt-i Halise topraklar (Sebt, Arapa sayma alnm, listesi tutulmu demektir): Uzun sre sahipsiz kald iin ekilmeyen topraklard ve bu topraklar ou zaman sahibi bulunsa bile geri iade edilmiyordu. Urmiye vilayetinde sebt-i halise topraklar kendi sahiplerine geri iade edilmeyip Avar hkmdarlarnn mlk topraklarna evrilmiti.22 III. Vakf topraklar, mescit, cami, kutsal ibadet mekanlar, ocaklar vb. gibi eitli dini kurum ve kurululara zg topraklard. Ayr ayr kyler, toprak alanlar, baheler, evler, dkkanlar, hamamlar, kervansaraylar da vakf mlkiyetine dahildi. Bu topraktan alnan gelir belli bir ruhani grubunca benimsenirdi. Bu gelirin belli bir ksm ise kutsal yerlerin, ziyaretgahlarn, camilerin eitli masraflarn karlamak iin harcanyordu. Vakf mlkiyeti zel ayrcalklara sahipti ve devlet vergilerinden muaf tutuluyorlard. Vakf topraklarnn vakfa has adlanan biimleri de bulunuyordu. Vakfa has topraklarn mlkiyeti hibir engel olmadan kuaktan kuaa geiyordu. Genellikle, bu toprakta alan kyllerin rnn onda bir ksmn sahibine vermesi gerekiyordu. Fakat Urmiye vilayetinin din adamlar, ruhaniler vakfa has topraklarn mahsulnn onda drtlk ksmna sahip kyorlard. Ama, ruhaniler vakfa has topraklarndan alnan rnn yalnz onda bir ksmn alyorlard. rnn geriye kalan ksm ise toprak sahibinin tm aile yeleri ile ifti kyller arasnda paylatrlyordu. Ayn rnn te bir ksm toprak sahibine, te iki ksm ise kendi i hayvanlarn altran ve tohum harcayan kyllere veriliyordu. Urmiye vilayetinde toprak arsalar, baheler, yaplar vb. yalnzca Mslmanlara deil, Hristiyan din adamlar ve kiliselerine de vakfedilmiti. rnein; burada Behi-Reiyan, Nasir, Tesmalu vb. kylerinin halk kiliselerinin ve Hristiyan din adamlarnn hayrna vakfedilmiti.23 Hanlkta iilerin vakf mlklerinin orannn daha fazla olmas da konunun bir baka ilgin ynn oluturuyordu. Vilayette bulunan emlakn yaklak yzde 10u ii anlayna mensup vakflarn mlk olduu halde, pek az sayda ky Snni vakf topraklar srasnda kaydedilmitir. IV. Urmiye Hanlnda mevcut bulunan toprak mlkiyet trlerinden biri de vilayetin u ve dalk blgelerinde yaygn olan icma (camia, topluluk) toprak mlkiyeti idi. Aratrdmz dnemde birok kyl gruplar daha kabileler halinde yayorlard. Her uruun, kabilenin kendine zg icma toprak alan bulunuyordu. cma topraklarnda yaayan eitli uruklarn esas meslei hayvanclktan ve ksmen iftilikten oluuyordu. Urmiye vilayetinde yaayan uruklarn kurulu yaps ve onlarn ynetim ekli ok basitti. Bunlar mkellefiyetleri toplu ekilde yerine getiriyorlard. Vergiler uruk yeleri arasnda datlyordu.24

190

Burada yaayan uruklar tuttuklar toprak alanlarnn byklne ve kklne bal olarak Urmiye hanlarna vergi veriyorlard ve askeri mkellefiyeti yerine getirmeleri zorunlu idi. Bylece, XVIII. yzyln ortalarnda Urmiye Hanlnda u toprak mlkiyeti balca toprak biimlerini oluturuyordu: Halise, art olarak verilen tiyul topraklar ve mlk. Fakat, dier gney hanlklara kyasla Urmiye vilayetindeki tiyul topraklarnn saha ls halise topraklarnn sahasndan ok daha az, vakf topraklarnn saha ls ise tamamyla czi olduunu da belirtmek gerekir. Buradaki toprak alanlarnn yzde 18inin halise, yzde 8-10unun vakf, geriye kalan ksmn ise erbab mlk kategorisine dahil topraklardan olutuunu syleyebiliriz.25 V. Tiyul topraklar, merkezi hakimiyete gsterilen hizmet karlnda, il beyleri ve divan topraklar sayesinde tiyul ad altnda artl verilen topraklar daha geniti.26 Bilindii gibi, 1610 ylna kadar Urmiye vilayeti beredost Krtlerine tiyul olarak verilmi topraklar olarak biliniyordu. Fakat ayn tarihten balayarak XIX. yzyln ortalarna kadarki sre iinde ayn vilayet, etkin Avar beylerinin tiyul topraklarna evrilmiti. Tiyuldar kendisine verilmi toprakta vergi ve mahkeme dokunulmazlna sahipti. Fakat tiyul olarak ald toprak zerinde kendi zel mlkiyetinde olduu gibi emir veremez, hkm edemezdi.27 Tiyul sahibi onu satmak ve balamak hukukuna sahip deildi. XVIII. yzyln ortalarndan itibaren Urmiye hanlar, hanl korumak ve geniletmek amac ile askeri mkellefiyet tayan ve kendi silahl gleriyle beraber hann tarafnda savamaya hazr bulunan sekin bey ve komutanlara topraklar tiyul olarak vermeye baladlar.28 Ba olarak verilen tiyul topraklar ounlukla komu vilayetlerden alnm ve itaat etmek istemeyen mlkedarlarn el konulmu toprak sahalarndan oluuyordu. Bundan baka, kimi hallerde bir veya birka kyde yaayan vilayet beylerine, valilere ve sadece o topraklarda alan nfustan baz kiilere de tiyul olarak kk toprak alanlar veriliyordu.29 Bu topraklara sahip ailelerin, halkla beraber askeri mkellefiyetlerini yerine getirmeleri gerekiyordu. XVII. yzyln ortalarnda Urmiye Hanlnda nfusunun esas ksmn her zaman olduu gibi feodaller ve kyller oluturuyordu. ehirlerde ise sanatkarlar-zanaatlar, esnaflar ve tccarlar oturuyorlard, fakat doal ekonominin egemen olduu bir ortamda onlar kesin ve zmleyici rol oynayamazlard. Urmiye vilayeti sakinleri ve feodallere bal kyller, sosyal durumlarna gre reayalara, renberlere ve arlara ayrlyorlard. Reaya halise, tiyul ve vakf topraklarnda alan kyllerin esasn oluturuyordu.30 ounlukla reayalardan oluan bu kyller Mslman Trk ve Hristiyan nfus idi. Reayalar mlkedarlara (toprak sahiplerine) sadece ekonomik adan deil, ayn zamanda zel ve tzel olarak da baml bulunuyorlard. Reayalar da sosyal durumuna gre zengin, orta dzey ve fakirler olmak zere yere ayrlyorlard. Bunlar srasyla hampalar, yar hampalar ve trnaklar adlanyorlard.31 Urmiyede reayalardan sonra renberler ii halkn balca ksmn oluturuyorlard. Onlar her tr retim ara ve gerelerinden, binek ve yk hayvanlarndan, toprak arsalarndan yoksun olduklarndan dolay, sadece toprak sahiplerinin topraklarnda almak zorundaydlar.

191

Urmiye vilayetinde renberlerin balca uras buday, eltik, pamuk tarlalarnda almak ve mlkedarlarn (toprak, mlk sahiplerinin) hayvanlarna bakmakt. Genellikle renberlerin zor durumu, ar i koullarnda almalar ataerkil klelerin durumuna benziyordu. Urmiyede toprak ve tarm aletlerini kaybetmi reayalar, baka hanlklardan kap gelenler renber olarak altrlyorlard. Karalar Avar eline ait olmayan en fakir, gndeliki alanlard. Bunlarn toprak ve tarm ara ve gerelerine Avar ve Krt kabileleri tarafndan el konulmutu. Hi bir srekli ileri olmadndan dolay, onlar bikarlar (Farsa-isiz anlamna gelir) olarak adlanyorlard. Karalar toprak sahiplerinin malikanesinde oban, bahvan, hizmeti olarak alyorlard. Renberlerle kara kyller arasnda ok az fark olduunu da belirtmemiz gerekir. Genellikle Urmiyede yaayan kyllerin durumu pek zor ve ekilmezdi. Zor durumda almak balca olarak renberleri yaadklar yerleri, yurtlar terk etmek zorunda brakyordu. Yurtlarn, yerlerini terk eden renberler her eyden nce yaama ve alma iin gereken ara ve gerelerden yoksun olduklarndan, yeni yerlerde de yeni toprak sahipleri, zengin kiiler iin almak, renberlik yapmak zorunda kalyorlard. Hanlkta mevcut olan vergi sistemi kyllerin onsuz da zor olan durumunu daha da ekilmez hale getiriyordu. Bu dnemde vergi ve mkellefiyetlerin says hayli fazla idi. Urmiye Hanlnda iftilik, baclk ve hayvanclkla beraber zanaat da gelimiti. Nfus, maden trleri, tuz, mermer, kaya ta ve baka mallar retiyordu. Burada insanlarn hayatnda nemli olan birtakm zaruri tketim eyalar hazrlanyordu. Elde edilmi ynden kumalar, adr malzemeleri earp, hal, kilim, cecim, kee vb. imal ediliyordu. Hanln Urmiye, Unu ve Beredost blgelerinde retilen ok dayankl, gzel, zarif ilemeli hallar ve kilimler n kazanmt. Hanlkta halkn gereksinimlerini karlayan demircilik, bakrclk (bakrdan mutfak ve ev eyalarkapkaak hazrlama sanat), boyaclk, marangozlu, doramaclk, oymaclk (aa zerinde oyma ileme ve desenler yapma) ve baka zanaat trleri mevcuttu. Askeri ara ve gerelerin (silahlarn) hazrlanmas ve salanmas iin Urmiye ehrinde zel imalathaneler ve cephaneler bulunuyordu. XVIII. yzylda Urmiye vilayetinde inaat alannda da ok becerikli mimarlar ve ustalarn olduu bilinmektedir.32 Bunlar arasnda ta zerinde alan zanaatkarlar daha fazla n kazanabilmilerdi. Sradan inaat talarnn dnda Urmiyede ok yksek kalitede beyaz ve elvan mermer talar vard. Dolaysyla bu da ta sanatlnn gelimesine neden olmutu. Burada ilenen talarn bir ksm komu vilayetlere, ran ve Orta Asyaya gtrlyordu.33 Urmiye vilayetinde marangozluk ve aa zerinde oyma sanat da nemli yer tutmaktayd. Urmiye zanaatkarlarnn hazrladklar tahta kutu, tavla, satran vb. zanaat eyalar, enfeslii ve zariflii ile n kazanmt. Bu enfes ilemeli eyalar Trkiye, ran, Azerbaycan ve hatta Grcistanda satlyordu.34 Vilayette yllk olarak klli miktarda deri ve deri rnleri imal ediliyordu. Yukarda sylediklerimizin yan sra Urmiyede ttn retimi ve bitki yalar reten ok sayda imalathaneler vard.

192

Vilayette tuz retimi de ok gelitirilmiti. Hem i tketim ve hem de d piyasalarn talebi gz nnde bulundurularak d lkelere ihra etmek amacyla ok miktarda beyaz tuz retiliyor ve ihra ediliyordu. Azerbaycann tm vilayetlerinde olduu gibi, Urmiye vilayetinde de sat ve mbadele amacyla piyasaya karlm sanayi rnlerinden tutulan vergiler, devlet hazinesinin balca gelir kaynaklarndan birisiydi.35 Avar hanlar sanayi mallar reten ayr ayr imalathane ve atlyelerden vergi alyorlard. Bakrhane, demircihane, dabbakhane ve faaliyet gsteren dier sanayi imalathaneleri zerine vergiler konulmutu. Tm bu etkenler zanaatn geliimine olumsuz etki yapyor ve retilmi mallarn fiyatlarnn ykselmesine neden oluyordu. Azerbaycanda feodal derebeylii ve Urmiyedeki hanlk ynetimi koullarnda zanaatn geliimi iin imkanlar yeterince kstlyd. Mevcut durum ekonominin tm dallarnn, ayn zamanda da sanat ve zanaat retiminin durmasna neden oluyordu.36 Urmiye Hanl corafi konumu bakmndan d ticaret iin pek elverili koullara sahipti. O, bir taraftan (batdan) Hoy, Musul, Gneydou Anadolu, Badata giden kervan yollarnn zerinde,37 dier taraftan da (doudan) Urmiye Gl kysnda yerlemitir. Bu gl araclyla Meraa, Safiyan, Merent, Culfa, Tebriz vb. gibi vilayetlerle ticari ilikileri salyorlard.38 Gl araclyla ticaret yapmak daha krl idi. Byle ki, bu yol ok rahatt ve bu yolla gln kylarnda yerlemi vilayetlere baka hanlklar grmeden ve ek gmrk hakk demeden rn sat noktasna karmak mmknd. Urmiyede ehirde oturan ok sayda tccar eitli mevsimlerde ihtiya gerei rnleri (tahl, zm, bezelye, deri/kele/ve dier tarm mahsulleri de) satyor ya da bu rnleri d pazarlara gtrmek iin hazr bekliyorlard.39 Urmiye ehrinde uzun kubbeli pazar ve pazarn iinde ok sayda kmaz sokaklar vard. D memleketlerden getirilmi rnler yerli ve yabanc tacirler tarafndan bu pazarlarda satlyordu. Urmiye Hanlna gereken ara ve gere genellikle Rusyadan getiriliyordu. Buradan da pamuklu kumalar, basmalar, cam ve billur kap kaak, ay, kibrit, maden eitleri, ss eyalar, mahut vb. vilayete ithal ediliyordu. Heterhan Liman gmrnn mdr vanovun 25 Haziran 1809 yl tarihli mektubuna dayanarak Urmiye vilayetinden yllk olarak bol miktarda kuma, ba rts, bez, badem, biber, kini ve elli bin manatlk meyve eidinin Rusyaya ihra edildiini sylemek mmkndr.40 Bunun yan sra Rus tccarlar, Azerbaycann gney vilayetlerinden yllk olarak ortalama 400 bin put pamuu Rusyaya gtryorlard, bunun da nemli ksm ve en kalitelisi Urmiyeden alnyordu. Rusyadan getirilen mal da pek gerekli, kaliteli ve ucuza mal olduu iin yerel nfus, zellikle sade halk bu tketim eyalarn byk mutluluk ve memnuniyetle alyorlard.41. Yukarda kaydedildii gibi, Urmiyeden geen kervan yollarnn yan sra Badat ve Osmanlya giden kervan yollar da ekilmiti. Deredizden geen bu yolla baka hanlklarn toprana girmeden, direkt olarak Osmanlya gitmek mmkn olduu iin bu yol Urmiye tccarlar iin daha elverili idi. Buna gre de bu yol yln tamamnda kervanlarla dolu oluyordu. Bamsz han hakimiyeti dneminde Urmiyede, Azerbaycann baka vilayetlerinde olduu gibi, d ticaret canlanmaya balamtr. Birok tccarlar yerel rnleri d vilayetlere gtryor ve oradan da blgeye en ok gereksinim duyulan tketim mallar, zanaat ve tarm rnleri getiriyorlard.

193

Urmiyeden komu lke ve vilayetlere tuz, ttn, pamuk basmalar, bezelye vb. gibi eitli tarm rnleri, Orta Asya, Kafkaslar ve rana elvan mermer talar, yine Kafkasya, Dastan ve Rusyaya ipek yn, kuru meyve, badem, biber, deri-ksele, hal vb. gnderiliyordu.42 Vilayetin ran igalinden kurtularak tam bamszlk kazanm olmasna ramen, siyasi danklk, feodal derebeylii ve fazla yolsuzluklar ticaretin gerektii kadar gelimesine imkan vermiyordu. Ticaretin gelimesine engel olan etkenlerden biri Azerbaycann ayr ayr vilayetlerinde eitli para, tart ve l birimlerinin bulunmas idi. Her vilayette ayn hanla ait para baslyordu.43 En fazla yaygn olan paralardan Karaba penebadn (penehabadn), Tebriz dinarn, abbas, meedi, kpk, bisti vb. adlarda trl para birimlerini gsterebiliriz.44 Gney Azerbaycan hanlklarnda esas sikke randa olduu gibi abbas adlanyordu. Ama ayrca tm Azerbaycan ehirleri, Urmiye de dahil olmak zere, kendi paralarn, sikkelerini basyordu. Darphane, genellikle Hana ait olurdu, o da byk tutarda para alarak kendi darphanesini iltizama verebilirdi. Azerbaycann ayr ayr hanlklarnda kullanan tart ve l birimlerinin eitlilii daha da karmakt. Tart birimlerinden batman hemen hemen her vilayette ayrca arla sahipti. Batman talarnn eitli isimlerle kk eki talarna blnmesi veya ayn batmanlarla olumu eitli ekiden halvarn rengarenklii fazlaca problemlerin ortaya kmasna neden oluyordu. Bu da vilayetler arasnda yaplan ticaret iini zorlatryor ve onun gelimesine engel oluyordu.45 Bir yerden dier yere mal gtren tccarlarn mallarnn korunmasnda kimsenin sorumluluu yoktu. Onlar ou zaman ayr ayr vilayetlerde blge beylerinin veya hanlarn silahl mfrezelerinin saldrlarna, yamalarna uruyorlard. Azerbaycann bir grup baka hanlklarnda olduu gibi Urmiye Hanlnda da ayn ve para ile alnan vergileri ikiye ayrabiliriz. Bunlardan birincisi miktar, deme ekli, zaman nceden belirlenmi olan ve devaml ekilde tam zamannda toplanan esas vergiler, dieri de belli olaylara ve nedenlere bal olarak toplanan ikinci vergilerdir. Esas vergilerden biri malu cahat adlanyordu. Malu cahat vergisinin topran kalitesi ve ekin koullar ile ilgili olarak miktar da deiebiliyordu. Kuru tarmdan elde edilmi rnn onda iki ksm toprak sahiplerinin payna dyordu, onda sekizi ise iftiye aitti. Ekilmi alanlarda kullanlan ekin ara gereleri kylye ait olduu takdirde rnn x ksm iftinin ve x ksm da toprak sahibinin payna dyordu. Tohumluk buday toprak sahibince verildii takdirde elde edilmi rn, kylyle toprak sahibi arasnda eit bir ekilde paylalyordu. Vilayette pirin, bezelye, hatta samandan alnan malu cahat vergileri de buday rnne uygun olarak belirleniyordu. Pamuk ekini Urmiyede yaygn ve gelimi olduu iin kyllerin elde edilmi Amerika cinsinden pamuun 1/5 ksmn, yerel cinsten, pamuun ise 1/10 ksmn toprak sahibine vermeleri gerekiyordu. Malu cahat dnda kyller feodal rantnn esas kaynan oluturan dier trden vergiler dyorlard. Tarm vergilerinin sralanmas ayrca bir aratrma konusu olduundan biz bunlar

194

zerinde pek fazla durmuyoruz. Hanlkta vergi toplanmas, mkellefiyetlerin yerine getirilmesi ilkeleri ayn olsa da, vergilerin miktar yerel koullara, balca tketicilik, ura (istihdam) ve ekonomik durumlara bal olarak deiebiliyordu. Kyller vergileri demekle beraber kendi aalar iin emek mkellefiyetiyle de ykml idiler. Kyller bikari (biyar ii) adlanan mkellefiyeti yerine getiriyorlard. Kyllerin feodal ve toprak sahipleri iin tadklar zorunlu emek mkellefiyeti biyar diye adlanyordu. Bilindii zere, toprak sahibi verimsiz topraklar kyllere datyor, verimli topraklar da kendileri iin salyorlard. Kyller aldklar bu pay topraklarnn karlnda dedikleri vergiler dnda, toprak sahiplerinin topranda almak zorunda idiler.46 Bu kyller, ayn zamanda dier eitli ykmllkleri de yerine getirmek zorundalard. Genellikle, Azerbaycann ayr ayr hanlklarnda Hristiyanlar askeri mkellefiyetten muaf tutulmulard. Fakat Urmiye vilayetinde mkellefiyet meselesi istisnay oluturuyordu. Burada Hristiyanlara detilen askeri mkellefiyet 1784 ylndan itibaren Imankulu Han Avarn hkmranl dneminden uygulanmaya balanmtr.47 Ticaret ve sanayi rnlerine koyulmu ar vergiler de ticaretin gelitirilmesine olumsuz etki yapyordu. Rus gezgini N. Zeydistann verdii bilgiye gre Urmiyede ticaret rnlerine koyulmu vergilerin miktar han tarafndan saptanm bulunsa bile vergi toplayanlar kurallar ineyerek tccarlardan istedikleri kadar vergi paras alyorlard.48 Ayn dnemde Azerbaycann ayr ayr mahsulnden toplanan vergi trleri Nuha Hanlnn yasalar mecmuas olan Destur-l emele de yansmt.49 Bu belgede ticaret ve sanayi rnlerine koyulan vergilerden Rahdari ve Badari vergilerinden baka, ek olarak 14 tr verginin ad sralanmt. En ar ve karmak vergi rahdarlarn aldklar vergi idi. Bu vergi tm zanaat dallar ve ticaret rnlerinden alnrd. Vilayete getirilen veya vilayetten baka yerlere gnderilen her trl mahsulden gmrk paras alnyordu. Gmrk vergisi ticaret ve zanaat zerinde ar bir yk oluturuyordu. Badari vergisi ehre gelen (dahil olan) tccarlardan toprak bast vergisi olarak alnyordu. Kafkas Arkeografi Komisyonunun toplad belgelere dayanarak, Urmiye vilayetine dahil olan tccar ve yardmclar kii bana iki tmen badari vergisi vermek zorundalard.50 Tccarlar uzak yerlere gtrdkleri veya oradan vilayete getirdikleri ticaret mallarn birka hanln arazisinden geirirken, her vilayette rahdarlara gmrk ve badarlara da toprak bast vergisi vermek zorundaydlar. Bunun sonucunda rnn fiyat artyor ve halkn tketimi azalyordu. Tccarlarn gmrk vergisinin dnda, mallarn, dier eyalarn tuttuklar han sahiplerine ve o hann yerletii pazarn (arnn) kahyasna vergi vermeleri gerekiyordu.51 Toplumsal iblm az gelitiinden, ehir nfusu ayr ayr hanlklar tarafndan koyulmu gmrk vergilerinin stesinden gelemiyorlard. lkede egemen olan feodal derebeylii ticarete, zanaat ve pazara olumsuz etki yapmakla beraber, onlarn gelimesine de engel oluyordu. XVII. yzyln ortalarnda Urmiye Hanl, idari bakmdan Mergever, Berdesur, Tergever, Beredost, Sumay, Enzel, Det, Unu, Sulduz, Del, Nazl, Bekkilu, Urmiye ve Roze olmak zere 14 blgeye blnyordu.52 Her blge yerli beyler ve onlarn eitli grevlere atadklar temsilcileri tarafndan idare ediliyordu.

195

Bilindii gibi, hakimiyetin ba saysz ve snrsz haklara sahip olan han idi. Urmiye hanlar vilayetin en byk feodallar olarak geni kapsaml topraklara, buday tarlalarna, sulama kanallarna sahiplerdi. Hann akrabalar, beyler, sultanlar, melikler, ruhaniler, din adamlar hanlkta ayrcalkl tabaka olarak saylyorlard. Hanlkta yaayan beyleri iki gruba blmek mmkndr. Birinci grupta ran ahlarnca irsi bey unvan alm kiileri ve onlarn haleflerini gsterebiliriz. Bunlardan bir ksm irsi olarak kendilerine braklm mlklerinin hesabn tutamadklar iin vilayette ve han divanhanesinde kendilerine has etkinlie sahiplerdi. Vilayetin en etkin ve sayg gren beyleri Usnu blgesinin yneticileri idiler. Bu beylerin selefleri daha Safevi dneminde hanlk unvan almlard.53 Fakat hanlk unvan yerine XVIII. yzyln ortalarndan itibaren bey unvan kullanmaya balanmt. kinci kategoriden beyler, Urmiye hanlar tarafndan beylik unvan verilen ahslard. Onlar birinci kategoriden beylere oranla daha az haklara ve mlke sahiplerdi.54 Her iki kategoriden beyler aile yeleri ile beraber, btn vergilerden muaf tutulmulard. Otorite sahibi beyler, hann saraynda yksek mevkilere getirilirlerdi. Onlar yaptklar i karlnda handan nakit para alyor veya belli bir gln veya toprak sahasnn bir yllk ve yahut da daimi gelirine sahip oluyorlard. Onlarn esas grevleri gerektii zaman kendi silahl mfrezeleri ile beraber Hana hizmet etmekten ibaret idi.55 Hanlarn gl, daimi, ordular yeterli olmadndan, hanln savunulmas ilerinde beylerin ve onlarn silahl kuvvetlerinin kullanlmasna ihtiya vard. Bu ise hanlarn, dolaysyla, bir trl beylere baml duruma dmesine neden oluyordu. Bununla ilgili, hanlar ounlukla beylerin kardklar yolsuzluklar grmezlikten gelir ve onlarla iyi geinmee alrlard. Urmiyede din adamlarnn ayrclklar daha fazla idi. Bunlarn ou vakf topraklarn benimseyerek iri feodallara evrilmilerdi. Urmiye hanlar ruhani feodallarn da ahlakszlk ve yolsuzluklarn grmezlikten geliyorlard. Bunun karlnda ise ruhaniler han hakimiyetini dini yasalarla koruyor ve nfusu kendilerine itaatkar, sadk ve zverili olmaya aryorlard. Hanlarn siyasal bakmdan etkin beylere olan bamll beylerin blgelerinde derebeyliklerini salyor, yolsuzluklarn arttrmalarna yol ayor, bu da feodal dankl daha da derinletiriyordu. Tam bu yzden de bu dnem Azerbaycan feodal danklnn zafer dnemi olarak adlanyordu.56 Azerbaycann tm hanlklarnda olduu gibi, Urmiye Hanlnda da devlet yaps Safevi Devletinin genel emasna dayanlarak dzenlenmitir. Vilayetin idaresi iin hanlk ayr ayr blgelere ayrlm ve her blgeye yerel idare organlarna sahip bulunan hkmdarlar (beyler) atanmtr. Yalnz gereksiz baz organlarn kaldrlmas ve birok gemi memurlarn ayn beylere terk edilmesi, sonucunda han, devlet idare sistemini sadeletirmitir.57 Hanl yneten merkezi devlet organ divanhane diye adlanyordu. Han bata olmak zere, divanhane yksek grevli kiiler ve onlarn yardmclarndan olumu bulunuyordu. Divanhaneye katlan en nemli kiiler unlardan ibaretti:.

196

1. Sadr-i Azam: Handan sonra en yetkili kii idi. O, divanhanenin tm ilerini denetimi altnda tutuyor, toplantlar dzenliyor ve hann bulunmad srada onun grev ve fonksiyonunu yerine getiriyordu. 2. Itimad-ud-Dvle-vilayette nfustan toplanan vergileri ve onun toplanmasn denetliyordu. 3. Nazim-ud-Dvle Vilayetin iileri ile urayor ve ayr ayr mahallarda kural ve yasalarn uygulanmas yolunda almalarda bulunuyordu. 4. Mirza: Hann mal varl ve onun ekonomisi ile uraan ahs. 5. Hazine Aas: Hann hazinedar. 6. eyh-l slam-Hanlkta din ve mahkeme ileri ile uraan ve han saraynn kads. 7. Eik Aas: Hann ve Urmiye kalesinde oturan baka etkin beylerin harem hane ilerini dzenleyen, onlara yiyecek, gda salayan ve trl saldrlardan koruyan ahs. Divanhanede kabul edilmi kararlarn yerine getirilmesi ii beylere, naiplere, meliklere, kelenterlere, mbairlere, kahyalara vb. han memurlarna havale ediliyordu. Mahkeme ileri ve yasalar, ayrcalklar tannm tabakalarn karlarna uygun olarak yrtlr ve yerine getirilirdi. Tm tartmal sorunlar formal ekilde, yzyllardan beri egemen bulunan slam eriat kurallarna dayanlarak zlyordu. Ayn yasaya gre mahkeme ileri yalnz slam halifeleri ve onlara bal ruhaniler tarafndan yrtlebilirdi. Azerbaycann dier yerlerinde olduu gibi, Urmiye vilayetinde de ortaya kan tm sivil mnakaalar, anlamazlklar eriat yoluyla, kadlar tarafndan zlyordu. Fakat ok mhim ilerle, zellikle de siyasi sulularn yarglanmas ve mahkeme davas almas ileriyle eyh l-slam bizzat kendisi urayordu. Ceza tedbirleri krba vurmak, el, burun kesmek, kulak kesmek, gz karmak, ba kesmek, diri diri atee atp yakmak, fazlaca ceza paras detmek, mal ve mlkne el koymak ve hanlk arazisinden uzaklara srlmek vb. gibi eitli cezalardan oluuyordu.58 Ayr ayr blgelerle vilayetin merkezi arasnda srekli iliki veya balanty salamak iin birok aparlar (ulaklar) tutuluyordu. Blgeler arasndaki ekonomik, zellikle siyasi ilikileri merkezletirmek ve vilayet etrafndaki dman manevralar zerine bilgileri tam zamannda merkeze ulatrmak iinde ulaklar, aparlar mhim rol oynuyorlard. Urmiye hanlar vilayetin iinde hareket eden tccar kervanlarnn nemini salamak iin yollara Kara soranlar adl silahl adamlar tahkim etmilerdi.59 Azerbaycann baka vilayetlerinde olduu gibi, Urmiye vilayetinde de beylerin ynettii blgelerde aa topraklar ad verilen kendi toprak alanlar bulunuyordu. Bunun dnda blge beylerinin tabiatnda bulunan kyl camialarndan kendileri iin oban, seyis ve hizmetiler alyorlard.60 Ayn zamanda tutuklanm askeri esirler ve baka hanlardan kam, alnm kiiler de mahal beylerine hizmet etmek zorundalard.61 Vilayetin merkezi bulunan Urmiye ehri kelenter, naip, kalabeyi, dara (kahya), carclar (mnadirler) tarafndan ynetiliyordu. Bunlardan kelenter, naip, dara, kalabeyi ehrin i disiplinini denetim altnda bulunduruyor ve vergilerin vaktinde toplanmasn dzenliyorlard. Mnadiler ise ehrin sokaklarnda yryerek, han emrini, hem de gndemdeki gerekli bilgileri nfusa ulatryorlard.

197

ehrin denetimini ve ondan toplanan vergileri daha fazla dzene koymak iin onu blgelere, mahallelere, sokaklara ve caddelere ayrmlard. Hanlk dneminde vilayette kabile kuruluu muhafaza ediliyordu. ok sayda kyl gruplar daha kabileler halinde yayorlard.62 Her kabilenin kendine ait icma (camia) topraklar bulunuyordu. Bu gruplara dalarda yaamlarn srdren birtakm Krt gruplar da dahildi. Kabileler iinde ataerkil-doal ekonomi egemen yer tutuyordu. Fakat bir takm blgelerde feodal ilikilerinin geliimi, para ve meta tedavlnn genilenmesi giderek kendi etkisini o kabilelere de gsteriyordu. Urmiye vilayetinde yaayan kabileler zaptettikleri toprak alanlarnn hacmine uygun olarak Urmiye hanlarna vergi vermekten ve askeri mkellefiyeti yerine getirmekten sorumlu bulunuyorlard. Dalk ve kervan yollarndan uzaklarda yaayan kabileler vergileri ayn ekilde, ovalk ve ticaret merkezlerine yakn bulunan kabileler, uruklar da vergiyi nakit para ile dyorlard. rnein, Mergever, Beredost ovalklarnda yaayan ve 1360 aileyi oluturan yedi ekkan Krt uruklar ylda 100 tmen, Sulduz blgelerindeki Kara Papak uruklar ise 1200 tmen nakit ve 400 svari eri vermekle ykml idiler.63 Urmiye hanlarnn askersilahl mfrezeleri maaflardan, eriklerden ve daimi muntazam paral ordudan oluuyordu. Hanln tm ynetim iileri, yzbalar, ky muhtarlar, ihtiyar otorite sahipleri kiiler, miraplar, kahyalar ve ayn zamanda imamlar, seyitler, ahuntlar ayrcalkl grubu oluturuyorlard. Vergilerden muaf tutulan tm maaflarn mkellefiyetleri yerine getirilmesi zorunlu idi. Vilayet nfusunun hemen yzde 25i maaflar grubuna dahil idi. Maaflk haklar yllk, birka yl iin ve irsi olarak veriliyordu. Urmiye hanlarnn erik mfrezeleri ve muntazam daimi silahl mfrezeleri bulunuyordu. Tiyuldar aldklar toprak arsalar karlnda belli sayda silahl mfrezelerin gereken zamanda merkezi han hakimiyetinin emrine verilmesi gerekiyordu.64 Bu mfrezeler onun erik adl askeri birliklerini oluturuyordu. Askeri seferberlie alnm her erik mfrezelerinin ba blge beyleri oluyordu. Hann muntazam silahl mfrezeleri ise ksmen tarm ilerinden serbest braklm paral askerlerden olumutu. Onlarn says drt, be bin civarnda oluyordu.65 Urmiyede bulunan daimi mfrezeler kendi niformalar ve askeri disiplini ile istisna oluturuyor, bakalarndan farklanyorlard. Urmiyedeki daimi silahl mfrezeler yaya, svari ve zemburekci-topu takmlarna ayrlyordu. Urmiye hanlarnn muntazam sava mfrezelerine, stlerindeki niforma-giysisine gre karauhallar ismi verilmitir. Zembureki-topu takmnn kendine has, gzde giysileri bulunuyordu. ounlukla kara-uha mfrezelerine alnan savalar, balca olarak fakirlemi, yani iflas etmi beyler, onlarn bir ksm akrabalar, maaflar, amatr savalar vb. kiilerden oluuyordu. Urmiye vilayetindeki silahl mfrezeler, Azerbaycann baka vilayetlerinde, zellikle de Osmanl snrnda yerleen hanlklarn silahl mfrezeleri gibi, hemen hemen ayn askeri blge sistemine sahiplerdi. Kara-uhallar idari blgeye gre on, yz ve bin kii olmak zere mfreze takmlarna ayrlyorlard, bunlar onba, yzba veya sultanlar, binba veya serhenkler idare ediyorlard. Bin kiilik mfreze, ayn zamanda bir foc diye de adlanyordu.

198

Her foca bir serhenk yardmcs (yaver), on sultan, ok sayda naip (sultanlarn yardmclar) ve yz onba komutanlk ediyordu. Her foc kendi yaya, svari, zenburekci-topu takmna sahipti.66 Urmiye hanlarnn silahl mfrezeleri sadece kalite bakmndan deil, says itibariyle de baka vilayetlerdeki mfrezelerden farklanyordu. Trkmenay antlamas sonras (1828) Urmiye hkmdar da ran tarafnda kalan vilayetlerin hkmdarlar gibi Abbas Mirza ile bar yapmaya zorlanmt. Tebriz, Meraa, Karacada ve dier vilayetler ona yardm iin birer foc silahl asker gnderdikleri halde, Urmiye hkmdar iki muntazam foc gndermitir. Urmiye vilayetinin silahl birliklerinin saysn ve onlarn savama yeteneini gstermek iin u rnei gsterebiliriz; Urmiyeli Feteli Han Avar, Kerim Han Zendle yapt sava srasnda ona kar 80 bin kiilik ordu kara bilmi ve onu rann gneyinde bulunan Kuh Geluye kalesine kamaya zorlamtr.67 Urmiye Hanlnn Siyasilikileri Urmiye Hanlnn siyasi tarihini ele alrken bunun zerine H. E. Delilinin yukarda ad geen aratrma tezinde ve kitabnda Farsa kaynaklara ve mevcut literatre dayanlarak, bu konuda geni apta sz edildiini belirtmemiz gerekir. H. Delili Sovyet ideolojisinden yola karak Urmiye Hanlnda Rusya Devletine meylin glenmesi konusuna bir hayli yer vermitir, oysa ran Devletinin kmee balad andan itibaren Urmiyeli Feteli Han Azerbaycan topraklarn kendi hakimiyeti altnda birletirmeye bu blgeye gz koyan igalcilere kar direnerek kar koymaya ve Azerbaycann bamszln koruyup salamaya yneltmiti. Bunun yan sra N. . Mustafayevann yukarda ad geen kitabnda bu dnem Gney Azerbaycan hanlklarnda, bu arada Urmiye Hanlnda da, ortaya kan karmak siyasi olaylar Rusa kaynaklara dayanlarak aklanmtr. Fakat yazar olaylara tek tarafl yaklamda bulunarak olaylar kaynaklarda olduu gibi yorumlamtr. Genellikle Azerbaycann gney hanlklarnn siyasi tarihini aamada deerlendirmek mmkndr:68 Birinci aama 1747 ylndan balayarak, 1783 ylna dek, yani Georgiyevski antlamasnn imzaland dnemine kadarki sreyi kapsar. Ayn antlamaya gre Grcistan Rusyann himayesi altna geti. Bu olay Azerbaycan hanlklarnn tarihinde bir dn dnemi idi. Bu dnemde hem Gney, hem de Kuzey Azerbaycann birok hanlklarnn d siyasetinde, gl ve muazzam komular olan ran, Osmanl ve Rusyaya ilgisi deiir. Onlar muhteem ve korkun Rusyadan saknmaya balyorlar. Ayr ayr Azerbaycan hanlklar-gneyde Urmiyeli Feteli Han Avarn, kuzeyde ise Gubal Feteli Hann bir btn-vahit Azerbaycan Devleti kurmak abalar kendi bamszlklarnn salanlmasna ve kudretli devletlerce igal edilmesine kar yneltilmitir. Rusya Grcistan kendi himayesine almaya razlk verdii sralarda Azerbaycanda i ve d durum ok karmakt. kinci dnem ise 1783 ylndan (yani Georgiyevsk antlamas sonras) Birinci Rusya-ran Savann balangcna kadarki sre olarak kabul edilir. Bu dnemde Azerbaycann gney hanlklarna ynelik ran hkmdarnn saldrgan abalar glenir, ayn zamanda burada rann,

199

Osmanlnn ve Rusyann karlar eliir. 1790l yllarda Gney Azerbaycan hanlklar Kaar saldrsna uruyor. Azerbaycann gney hanlklarnn siyasi tarihinin nc aamas birinci (1804-1813) ve ikinci (1826-1828) Rusya-ran savalar dnemini kapsyor. Bilindii gibi, Nadir ahn lmnden sonra Feteli Han Avar vatana geri dnerek, hl I. ah Abbasn (1587-1629) hakimiyeti zaman Avar kabile reislerinin balarnn tiyuluna verilmi Urmiye vilayetini bamsz olarak ynetmeye balad.69 Ayn srada Tebrizde Emir Aslan Han hkmranlk ediyordu. Fakat az sonra 1748 ylnda onunla brahim Mirza arasnda kan mnakaalar sonunda savala bitti. Bu savata Emir Aslan Han yenilerek yardm iin Karaba Hanlna kat. Fakat sonraki honutsuzluklardan kukulanan Karadal Kazm Han onu tutuklayarak brahim Mirzaya geri gnderdi. Bu zaferden sonra brahim Mirza Tebrize geldi. O, burada kendisini ah ilan ederek, kendi ismine hutbe okutturdu ve sikke bastrd.70 Fakat brahim ahn hkmranl Tebrizde pek uzun srmedi. O, sfahan ve Mehet ehirlerinde ba gstermi isyanlarla ilgili olarak buray terk etmek zorunda kald. brahim ah, geri ekilerken Avar komutalarndan Muhammet Han, Tebriz hakimi ilan etti. ok gemeden brahim ah, Nadir ahn torunu ahruh Mirza ile yapt savata ldrld. Bunu duyan ve pek perian olan Tebriz halk isyan kararak Muhammet Han ldrdler. Byle bir durum iinde Feteli Han Avar, Muhammet Hasan Han Gacar, Kerim Han Zent Iran ve Azerbaycan hakimiyeti uruna sava veren dierlerinin saldrsna, direnmek amacyla Urmiye nfusunu hzl surette silahlandrr ve Hanln savunmas iin gerekli tedbirleri alrlar. O, on be binlik Afgan ordusu ile Gazvin yaknlarnda ordugah kurmu olan Azat Hana mracaat ederek, onunla birlemei ve Urmiye vilayetine gelmesini teklif etti.71 Feteli Han, Azat Hanla birletikten sonra kendi topraklarn geniletmek ve Azerbaycan topraklarn da kendi hakimiyetine alarak kendisine birletirmek istiyor. O, ayr ayr feodallarn ve mahal beylerinin haklarn kstlamak yoluyla kendi devletini daha da kuvvetlenmesini salar. Feteli Han, Hoy Han ahbaz Han Dnbl ile diplomatik konumalar, grmeler yaparak Hoy vilayetini Urmiye ile birletirilmeyi baard. ahbaz Han Dnbl, kendi aile ve hazinesini gl Urmiye kalesine gtrerek bu ittifaka kendi sadakatini bildirdi. Her iki hanln silahl mfrezeleri birleerek gl bir kuvvete evrildiler. Azat Han serdarlk unvan ald ve birleik kuvvetlerin ba kumandan olarak grevlendirildi. Bundan sonra Karacadal Kazm Han, Musa Han Avar ve kendisine tabi olmak istemeyen bir takm baka hanlklarla kanl savalar yapld. Tm bu savalar Urmiye Hanlnn lehine, onun zaferiyle bitti. 1748 ylnda Meraa, az sonra da Tebriz ehri Urmiye vilayetine tabi tutuldu. Feteli Han kendi bakentini Urmiyeden Tebrize grd. Bu srada Urmiye Hanlnn emrinde on be bin Afganl, on be bini akn da Avar, Dnbl ellerinden Krt ve baka kabilelerden oluan sava birlikleri bulunuyordu. Tebrizle Urmiye Hanlnn Feteli Han Avarn hakimiyeti altnda birletirilmesi Azat Hann kendi ordularyla bu devlete hizmet etmesi, Feteli Hana daha fazla kudret ve otorite kazandrd. O, komu hanlklar kendisine baml duruma salmaya ve topraklarn da bu yolla geniletmeye alyordu. O, Karada ve Serap hanlklarna ordu yrterek onlar kendi ynetimi altna almay baard.

200

Ayn dnemden itibaren Feteli Han Azerbaycan ve Iran topraklarnn (Safevi Devleti snrlar iindeki arazinin) hkmranl uruna sava veren Kerim Han Zent ve Muhammet Hasan Han Kaarla rekabet etmeye balad. Feteli Han kendi amalarn gerekletirmek iin Karabaa, Grcistana ve revana eliler gndererek birlemek ve ittifak yapmak teklifinde bulundu. Fakat onun teklifi bu vilayetlerin hkmdarlarnca reddedildi.72 Bununla ilgili olarak, 1751 ylnda Azat Han byk ordu ile revana doru harekete geti. Feteli Hann revana saldrma nedenlerinden biri de ksas alma amacn gdyordu. Daha 1748 ylnn balarnda revan Hkmdar Mehdi Hann Urmiyeye kar askeri seferi srasnda Feteli Han onunla uzlamaya varmak zorunda kalmt. Azat Hann ordusu revan Hanlna saldrarak onun bakentini tehlike altnda tutmaya balad.73 Zor durumda kalan revan Han, Grc ar Teymurazdan yardm istedi. Bunun cevabnda ar Teymuraz, bata olu II. Irakl olmakla iyi silahlandrlm ordusunu revan Hannn yardmna gnderdi ve sayca az olan ordusu ile Azat Han geri dndrmeyi ve fazlaca ganimetler elde etmeyi baard.74 Bundan sonra Feteli Han tm yedek kuvvelerini Azat Hann yardmna gnderdi ve ona hemen saldrmay emretti. Azat Han Grcistana saldrd. Bu savata da her iki tarafta ok sayda can kayb verdi ve nihayet Grcler yenilerek kamaya koyuldular. II. Irakli, Feteli Hanla bar yapmak zorunda kald. Bu ittifak daha gvenilir yapmak iin kendi kz kardeini Azat Hana verdi. Azat Han ayn zamanda etkin Grc prenslerinden Zal ve Aslan beyi iki yz Grc askeri ile birlikte Urmiye ordusu terkibine dahil ederek vilayete geri dnd.75 Azat Han on be binlik ordusunun avantajn kullanarak bazen Feteli Hana saygl davranmyor ve istediini yapmyordu. Bu da Feteli Hanla kendisi arasnda bir mnakaa ve anlamazln kmasna neden olmutur. Grc ar ile akrabalk kurduktan sonra Azat Han, Azerbaycan ve ran hkmranl uruna bamsz faaliyete balyor, fakat 1758 ylnda Feteli Han Avarla savata yenilerek Badata geri dnyordu.76 1752 ylndan 1759 ylna kadar hanlk, Kerim Han Zent, Muhammet Hasan han Kaar ve Azat Han Avara kar sava verdii iin geici olarak Azerbaycann baka vilayetlerini kendine tabi etme yolunda bir aba harcayamamtr. Feteli Han Avar bu srada vilayetin durumunu dzene, nizama koyuyor, kendi ordularn yeni batan glendiriyor, onaryordu. 1759 ylndan balayarak Feteli Han d siyasetini yeniden ekillendirmeye balyor. O, defalarca Karaba Hanlnn hkmdar Penah Hann huzuruna eliler gnderir, onu Urmiye Hanl ile ittifaka girmek iin uyaryor, talepte bulunuyor ve her defasnda da ret cevab alyor. Diplomatik yolla Karaba Hanln tabi etmeyi baaramayan Feteli Han, 1759 ylnda kocaman bir ordu ile Gence ve Karabaa saldrd. Resmi belgelerde ve mevcut edebiyatta Feteli Han Avarn Karabaa saldrs, onun tarihi zerine bilgi pek az ve yanltr. rnein, bu dnemde Rusyann randa ve Azerbaycanda bulunan resmi elilerinin raporlarndan bu olay zerine bir bilgi veya kelime bile yoktur. Feteli Hann Karabaa hcumu zerine ilk aklamalar ve onun kesin tarihi aratrmac H. E. Delili tarafndan verilmitir.77

201

Feteli Han, Karaba Hanlnn ayr ayr blgelerini tutarak onun bakenti uay kuatt. Feteli Han ua kalesine yaklarken Penah Handan honut olmayan Tal, ileberdi ve baka bir sra Karaba blgelerinin beyleri kendilerinin silahl askerleriyle onlara katldlar. ehir nfusunun kahramanlkla direni gstermesine ramen, Feteli Han askerleri gittike kaleye yaklayorlard. Sonuta Penah Ali Han gnlsz ekilde de olsa uzlama yapmak zorunda kald.78 Ve ayn dnem kurallar uyarnca onun ynetimine girmek belirtisi gibi, olu brahim Halil Han ok sayda hizmeti ve hediyelerle onun yanna rehin gnderdi.79 Karabada yaplan ittifak sonras Gutgaenli Hseyin Aa, Gutgaenli Kelbeli Sultan, Feteli Hana gelerek kendisine tabi olduklarn belirttiler. Onlar, Feteli Handan Han unvann alarak kendi blgelerine hkmdar olarak atandlar.80 Ayn zamanda Urmiye Hanlna tabi bulunmak istemeyen ve eki Hanlna meyil gsteren Eresli Melik Ali Han, Feteli Hann emriyle katledildi ve bylece Gutgaen Ere blgelerinde Urmiye Hanlna tabi oldu.81 Feteli Han Avarn komu hanlklarla yapt savalar kendi arazilerini geniletmek amacn takip etse bile, onun bu hareketi, dolaysyla, Azerbaycan topraklarnn belli ksmnn birletirilmesine yol ayordu ki, bunun da nemi bykt. Ayn zamanda bu dnemde Azerbaycann ayr ayr hanlklarnda olduu gibi, Urmiye Hanlnda da eitli sosyal snftan toplumsal gler (kyller, zanaatlar, tccarlar, kk feodallar ve tiyuldarlar) Azerbaycan topraklarnn birletirilmesi siyasetini izliyor ve bu ite Urmiye hanlarna yardmda bulunuyorlard. Tm bunlara ramen ilerici glerin faaliyeti Azerbaycandaki feodalite karkln kaldrmak iin yeterli deildi, nk byk ve otorite sahibi feodaller, etkin, beyler ve yce din adamlarnn buna kart faaliyete gemesi, ekonomik adan yoksulluk, doal ekonomi ve her eyden nce uluslararas koullar Azerbaycan topraklarnn vahit bir devlet bileiminde birlemesine msaade etmiyordu.82 Zent ve Kaar slalelerinin hkmranl dneminde Urmiye vilayetindeki zaman zaman saldrlarla ilgili olarak, onunla kuzey hanlklar arasnda iliki giderek zayflyor ve Urmiye hanlar daha bu vilayetleri kendine tabi etmeye ve onlarla askeri ittifak kurmaya frsat bulamyorlard. Bir de Azerbaycann gney hanlklarndan Kerim Han Zent, Aa Muhammet Han ve Feteli Han Kaarn mahvedici saldrlarna kar sonuna kadar direnen Urmiye Hanl olmutur.83 Bunun yan sra Gney Azerbaycanda Gubal Feteli Hann vahit Azerbaycan Devletinin kurulmas yolunda izledii siyaset Urmiye hanlarnn birletirici niyetlerine engel oluyordu. Kerim Han 1762 yl sonlarnda Urmiyeyi 9 ay kuatma iinde tuttuktan sonra alabildi ve ehre girdi. O, Imangulu Han Avar Urmiye vilayetine hkmdar yapt ve acele, sfahana geri dnd. O, bu seferinde Azerbaycann bir ok hanlarn, bu arada Feteli Han, Karabal Penah Han vesaire Hanlar kendisiyle beraber gtrd. Feteli Hann iki olu Cihangir Han ve Reit Han daha az nce sfahana srlmt. Bu iki komutann hanlklarda kalmasndan korkuya den Kerim Han onlar sfahanda denetim altnda bulundurulmalarn emretti. 1764 ylnda Kerim Hann adamlar Feteli Han kendi earb ile boup ldrmlerdi. Feteli Hann ldrlmesi ve Imankulu Hann Urmiye vilayetinin soydan gelme hkmdar olmas Hanln kudret ve otoritesinin azalmasna neden olduysa da onun bamszln kaldramad.

202

1779 ylnda Kerim Hann lm sonras Imankulu Han daha serbest davranmaya balad. O, Feteli Hana ihanet ederek, komu hanlardan c almaya ve Feteli Han dnemindeki kudreti, etkinlii yenibatan oluturmaya alt.84 Urmiye han ahsnda Gney Azerbaycan hudutlarnda kendi rakibini gren Ahmet Han Hoylu ona sarsc darbe indirmeyi kararlatrd. Bu amala da Urmiye Hanlna birlikte hcum etmek iin Tebriz Hanl ile bir antlama imzalad. Bundan haberi olan Imankulu Han, bu askeri yry nleme planlar kurmaya balad ve 1783 yl sonbaharnda Tebrize saldrd. Sava, Urmiye ordularnn yenilgisi ile sonuland ve Imankulu Han da sava srasnda ldrld.85 Ahmet Han Hoylunun yardm ile gereken yetki ve etkinlie sahip olmayan Amiraslan Han Avar, Urmiye Han oldu. Fakat o, hakimiyet banda fazla kalamad ve saray darbesi sonucu tahttan indirildi. Urmiye ayanlarnn ricas ile Ahmet Han, Imankulu Hann kk kardei Muhammetkulu Hann tahta kmasna msaade etti. Pek akll ve mahir siyaseti olan Ahmet Han Hoylu, nikah diplomasisi yoluyla Urmiye Hanlnda etkinliini ve otoritesini kabul ettirmeyi kararlatrd ve bu nedenle de kendi kzlarndan birini Muhammetkulu Hana verdi.86 80li yllarda Gney Azerbaycanda iki hanlk-Hoy ve Urmiye Hanlklar daha da glenmiti. Ahmet Han Hoylunun lmnden sonra Hoy Hanl kendi otoritesini ve gcn kaybetti. Sahnede tek bir Urmiye Hanl kald. Aa Muhammet Han kendi ordularn buraya gtrmei kararlatrd. Bu dnemde Urmiye Hanln Ali Avar Han ynetiyordu. Dmann yaklatn duyunca Ali Han onlarn stesinden gelebilmek iin onlarn nne gemeyi kararlatrd. ok gemeden Urmiye ordular Urmiye Hanlnn snr olan Selmas dzlne geldiler. Ali Han Avarn cesur davranmas Muhammet Han korkuttu, o da daha tedbirli adm atmaya koyuldu. O, silahl atmadan kaarak bar imzalamak teklifinde bulundu. Aa Muhammet Hann art niyetinden haberdar olan Ali Han, onun bu teklifini reddetti ve Aa Muhammet Hana, kendisiyle sava alannda grmeye hazr bulunmas hakknda bir haber yollad.87 Bu kesin cevab alnca Aa Muhammet Han geri dnerek bu savaa ciddi hazrlanmak zorunda kald. Urmiye Hanl ile savan sonucu, Gney Azerbaycan hanlarnn gznde onu ya ykseltecek ya da tm abalarn hie indirebilecek kadar nemli olacakt. Yeteri kadar hazrlandktan sonra Aa Muhammet Han byk etkinlik ve otorite sahibi Urmiye Hann kan aktmadan kendisine tabi tutmaya alt. Bununla ilgili olarak da kendi kardei Caferkulu Han, Ali Han Avara gnderdi. htiyar aksakallarn ve askeri reislerin yan banda Caferkulu Han kardeinin mektubunu Urmiye Hanl hakimine verdi. Mektupta unlar yazyordu: Trk kabileleri, Avarlar ve Kaarlar birbiriyle savamakla genel dmann zafer kazanmas iin imkan yaratyorlar, Kaar uruklar ile ittifaka girmekle Avar kabileleri kendi blgelerinin bamszln koruyup salam olacaklar ve hi kimsenin onlarn topraklarna saldrmaya gc ve cesareti yetmeyecek88. Aa Muhammet Hann samimiyetine inanan Ali Han Avar onunla grt, fakat, grtkten sonra Aa Muhammet Hann emriyle Ali Han Avar namerte tutukland ve gzleri kr edildi. Bundan sonra Aa Muhammet Hann ordular Urmiye ordularna bitirici bir saldrda bulundular. Komutansz kalan ordu fazla tutunamad ve Muhammet Hann ordusu galip geldi. Aa Muhammet Han, Urmiye tahtna Muhammetkulu Han oturttu. Fakat Aa Muhammet Han bu defa Gney Azerbaycanda kendi

203

konumunu glendiremedi. O, Mazendaran ve Astarabatta bamsz hakim olmaya gayret eden z kardei Murtuzkulu Hana kar bile ordu kullanmak zorunda kald. Muhmametkulu Han Avar, Aa Muhammet Hann buray terk etmesini bir frsat gibi kullanarak Hanln durumunu pek hzl surette dzene koyar ve Ali Hann dmanlarndan almak, dmanlara namertliklerini detmek iin, nce hazrlanmaya koyulur ve gl dmana kar koyabilmek iin Serapl Sadk Han eggagi, Hoy ve Tebriz hkmdar olan Caferkulu Han Dnbl ile ittifaka girmitir.89 Aa Muhammet Han Kacar randa zaferler kazandktan sonra tm Azerbaycan almak amacyla 1790 ylnda buraya gl bir saldrda bulunuyor. Saldrnn ilk hedefi olarak Aa Muhammet Han, yeniden Urmiye Hanln seer. Ona iletilen bilgilere gre burada Muhammetkulu Han, ona kar bir koalisyon dzenlemitir. O da bunun karlnda Muhammetkulu Hann kardeinin olu (yeeni) Hseyinkulu Han vaatlerle kendi tarafna ekebildi. Aa Muhammet Hann komutasnda Kaar ordularnn yaklat haberini alan Muhmmetkulu Han, korkaka davranarak hemen Urmiye ehrini terk etti. O, Urmiye glnn gneydeki dalk arazide bulunan Ulu kalesine snd ve ordusunu da orada yerletirdi. Urmiyeye gelmi bulunan Aa Muhammet Han hmaniste davranarak Urmiyelileri cezalandrmamay kararlatrd, keza Muhammetkulu Han affedecei vaatlerinde bulundu. rann yeni hakiminin szlerine inanan Muhammetkulu Han, onun huzuruna geldi. Dier hanlar korkutmamak iin Aa Muhammet Han vadini yerine getirdi. Bu tr diplomatik adm sonras Aa Muhammet Han daha kati ve uzak grl davrand.90 1795 ylnda Karabaa yapt ve baarszlkla sonulanan saldrsndan sonra Aa Muhammet Han, askeri g toplamak iin Muana gelir. Urmiyede kan isyandan korktuundan ilk nce buray hedef alyor, gler dengesi Kaarn lehine olduundan dolay ve Hseyinkulu Hann da ihaneti yznden Muhammetkulu Han, fazla direnemedi ve onu ehre brakmak zorunda kald. 1797 ylnda Aa Muhammet ah, Karabaa yapt ikinci askeri seferi srasnda ldrld ve onun Urmiye Hanln ynetimi altna alma planlar yarda kald. Aa Muhammet ahn lmnden sonra Muhammetkulu Han; Sadk Han eggagi ve Caferkulu Han Dnbl ile Kaar aleyhine kurmu olduu ittifak yenibatan kurdu. O, dou lkelerinde mkemmel ve rnek olan Kacar uha ordusunu rgtledi.91 Muhammetkulu Hann Kaarlara kar savaa hazrlandn gren Hseyinkulu Han, ihanet etti ve Urmiyeden kaarak Feteli aha snd. Feteli ah Urmiye Hanln malup etmek ve kurulmu ittifak datmak iin Sadk Han kendi tarafna ekebildi. O, Aa Muhammet ah Kaarn ldrlmesi srasnda elde ettii mcevherat, Nur da adlanan nl prlantay Feteli aha geri verdi.92 Caferkulu Han Kacar ordusunun korkusundan Urmiyenin kuzeyine kat ve Osmanl snrlarnda Krtlere tabi oldu. Bunu duyan Muhammetkulu Han Urmiye kalesine ekilmek zorunda kald. O, Feteli ahn ordusunu sarsmak iin yol stnde bulunan tm su kuyularn toprakla doldurttu ve yollar da datt. O, Feteli ahn tehditlerine ramen, hi korkmadan, cesur davranarak ona tabi olmay reddetti. Muhammet Hann itirazna sinirlenen Feteli ah Kaar, ehir duvarlarna yaklamak istedi, fakat Avar Han kendi ordusu ile ehri terk ederek Urmiyenin 18 km. uzaklnda uygun bir yerde onun

204

yolunu kesti. Urmiye han ordusunun gl ve stn olmasna ramen, Hseyinkulu Hann ihaneti, onun otoriteli beylere verdii vaadler ve sade nfus yannda etkinlii onun zafer kazanmasna engel oldu. Sonuta Muhammetkulu Han ehre geri ekilmek zorunda kald. Hseynkulu Han ehre girerek Kacar ordusunun ehre girmesine imkan salad. Ama o, verdii vadlerin tam aksine, haincesine davranarak Muhammetkulu Han tutuklad, mlkne, servetine el koydu. Kendisini de topun namlusuna balatarak feci bir ekilde ldrld.93 Muhammetkulu Han ldrldkten sonra Hseyinkulu Han, hizmetleri dolaysyla Urmiye vilayetine soydan gelme hkmdar olarak atand ve ah tarafndan beylerbeyi unvan ald. Buna ramen Muhammetkulu Handan sonra hanlk hemen kendi bamszln kaybetti ve Kacar Devletine yar baml duruma girdi. Kaar Urmiyelileri kendi tarafna ekebilmek iin Hseyinkulu Hann otoritesini artramad. Hanln asl hkmdar nfus ierisinde gereken otorite sahibi olan Muhammetkulu Hann yeeni, Necef Ali Han Avar idi. Hseyinkulu Hana kar Urmiyenin trl blgelerinde, bu arada zellikle Krtlerin yaad yerlerde isyanlar artmt. Feteli ah, Hseyinkulu Hann otoritesini yok etmek amacyla 1799 ylnda verdii fermanda hkmranln bir daha belirtti. Ayn zamanda bu fermanla Hseyinkulu Hana hizmet gsteren bey ve beyzadelere vilayetin gelirinden yllk cret ayrld. Genellikle Birinci Rus-ran Sava ve ondan sonraki yllarda Urmiye feodallerinden Hseyinkulu Han, Asker Han, ran Devleti dahilinde fevkalade etkinlik ve sayg kazanarak lkenin siyasi hayatna byk katkda bulundular. Onlardan Hseyinkulu Han ve Asker Han, Feteli ah Kaara zel hizmetlerde bulunurlar ve kendisine de Azerbaycann yerel feodal devletleri ve Rusya ile yapt savalarda da yardm ve katkda bulunurlar. Urmiye hkmdar Necefeli Han ise mevcut durumla ilgili olarak Hanln ve kendi hkmdarlnn lehine kh Feteli ahn, kh da Ruslarn siyasetine meyil gsteriyordu.94 O, iki devlet arasnda meydana gelmi elikileri Urmiye Hanlnn glenmesi ve bamszln kazanmas iin kullanmaya alyordu. 1806 ylnda Feteli ahn askeri seferlerine katlan Hseyinkulu Han Sisyanovun ldrlmesini ve Ruslarn geici olarak geri ekilmesini kullanarak Tiflis, Gence, Miyane vb. gibi ok sayda ehri yamalad. Asker Han Avar, Feteli Hann karna uygun olarak uluslararas apta faaliyet gsteriyordu. O, 1807 ylnda ran Devletinin resmi temsilcisi olarak Fransaya gitmi, Feteli Hann Napolyona gnderdii mektubu bizzat kendisine vermi ve cevap mektubu ile de geri dnmtr. Fakat Feteli ah Kaarn Hseyinkulu Han savunmasna ramen, Urmiye hkmdarl uruna sren rekabette Necefeli Hann mevkisi gayet stn idi. O, pek becerikli ve hilekard. Necefeli Han Rus ordu komutan General Paskeviin dikkatini kendine ekebilmi, Urmiye Hanlna soydan gelme hkmdar olduunu resmi olarak kendisine tasdik ettirmi ve bunun zerine ferman almt.95 Trkmenay Bar Antlamas sonras (1828) Urmiye Hanl ran Devletine dn olarak verilmi olsa bile, uzun sre tabi olmaktan imtina etti. Bu zaman Urmiye vilayetinin tm blgeleri ran hakimiyetine kar ayaklanm ve isyan karmlard. syan Merveger, Det, Sumay ve Beredost mahallelerinde daha mthiti. Urmiye nfusu Abbas Mirza tarafndan gnderilmi brahim Hana tabi

205

bulunmaktan kanm ve bu yzden de onu ehirden kovmulard.96 Bylece, vilayetin tm nfusu ran igalcilerine kar isyana katlmlard. Aralksz glenmekte olan ran ordusunun hcumu ve ihanet etmi olan baz yerli feodallarn yardm ile nihayet ran Devleti, Urmiye Hanlnda geici olarak huzuru salamay baarabildi. Bylece, Avar hanlar kimi hallerde bamsz, kimi hallerde de yar baml durumda uzun sre Urmiye vilayetinde rana kar sava ortamnda kendisinin soydan gelme hkmranlklarn salayabilmilerdi. Fakat hibir trl bir yerden yardm alamayan Avar hanlar ran hkmetinin aralksz saldr ve mdahalelerine direnemeyerek XIX. yzyln ikinci yarsnda hakimiyet d edildiler. Kltr Urmiye vilayetinde realist tarzda yazan ve yaadklar dnemden honut olmayan airlerden Firudin Bey Minai, Mirzaa Sahip Gezem ve terzi Avary zellikle vurgulamak gerekir. Hanlk dneminde edebiyatta olduu gibi, sanat ve mimarlk ilerinde Urmiyede belli dzeyde gelime grlmtr. Burada dokunan hallar kendi kalite ve gzellii ile, tahtadan hazrlanm satran tahtalar zariflii ve ilenmi desenlerinin enfeslii ile sadece Azerbaycanda deil, komu lkelerde de byk rabet grm ve n kazanmt. Vilayetin merkezi olan Urmiye ehri ve farkl merkezlerde XVIII-XIX. yzyln mimarisinin gzel rnekleri olan yaplarn (kaleler, kervansaraylar, camiler ve duvarlar) kalntlar bugn bile dnya seyyahlarnn dikkatini ekmektedir.97 Gzel binalarn inas, desenli hallarn dokunmas ve tahta zerindeki oymal desen ileri, mahir, uzman ressamlarn yetimesine neden oluyordu. Bu dnemde ressamlardan usta Allahverdi Avar ve Abl Hasan Nakka, Baiye Avar gstermek mmkndr. Bu ressamlarn yapt minyatrler, resimler, gller, kitap ve kalemliklerin zerindeki resim ileri, insan hayrete drebilecek kadar gzel sanat rnekleridir. 1 2 3 4 5 6 7 30. 8 9 10 11 12 H. E. Delili, Urmiye Hanlnn Tarihi Oerki (XVIII Esrin kinci Yars-XIX Esrin 30-cu AKAK, Tiflis 1883, t. IX, dok., 186, s. 159-160. AKAK, Tiflis 1883, t. IX, s. 187. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 78. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 81. llerinde), Adaylk Tezi, Bak 1967, Tarih nstitutunun Elmi Arivi, sened 637, s. 74. Leviatov V. N., Oerki iz storii Azerbaycana v XVIII veke, Bak 1948. Eliyev F. M., XVIII. Esrin kinci Yarsnda imali Azerbaycan ehirleri, Bak, 1960, s. 5. Bak: Mustafayeva N. C., Cenubi Azerbaycan Hanlklar, Bak 1995, s. 4-5. G. B. Abdullayev, Azerbaycan v XVIII. Veke i Vzaimootnoeniya Ego s Rossiey, Bak A. A. Bakhanov, Glstane-rem, Bak 1951, s. 127. A.g.e., s. 55. H. E. Delili, Azerbaycann Cenup Hanlklar (XVIII Esrin kinci Yarsnda), Bak 1979, s.

1965, s. 86.

206

13 14 15 16 17 18 19 455-500. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 461. 35 36 37 38 39 40 41 87.

Fon Biberteyn, Opisanie Provinsiy, Raspolojennh na Levom Beregu Kaspiyskogo Morya H. E. Delili, gst. aratrma tezi,. 84. H. E. Delili, gst. aratrma tezi,s. 84. H. Zeyditsa, Puteestvie Vokrug Ozera Urmii, SPb., 1856, s. 85. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 86. H. E. Delili, gst. aratrma tezi,s. 88. V. F. Minorski, Svedeniya o Naselenii Nekotorh Pograninh Okrugov, Petrograd 1916, s. H. E. Delili, gst. aratrma tezi,s. 113. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 115. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 118; Urmu-Avar senedleri (. Petruevskinin ehsi H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 120; Urmu-Avar senedleri (. Petruevskinin ehsi H. Zeyditsa, gst. eseri, s. 25. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 127-128. Tiyulun emele gelmesi hakknda bkz: . P. Petruevski, Oerki po storii Feodalnh G. B. Abdullayev, z storii Severo-Vostonogo Azerbaydjana (60-80 gg. XVIII v.), Baku, . P. Petruevski, Oerki, s. 216. Urmiye vilayetinde bir nee kend, o cmleden stamlu, Cahar-beh, Dize-budak, Glagi. P. Petruevski, Urmu-Avar Senedleri, Leningrad, 1963, s. 19. Tm ky arazisi 18 hampalk olarak blnyordu. Bir hampa toprak becerene hampa, N. Zeydisa, gst. eseri, s. 365-368. Yine orada, s. 17. V. F. Minorski, Svedeniya o Naselenii Nekotorh Pograninh Okrugov, Peterburg, 1916, s. V. N. Leviatov, Oerki iz storii Azerbaycana v XVIII v., Baku, 1948, s. 57. V. N. Leviatov, Oerki iz storii Azerbaycana v XVIII v., s. 56. Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, Moskva, 2-e zdanie, no. 36, s. 256. AKAK, Tiflis, 1868, t. 2, dok. No. 279, s. 280. N. Zeydista, Gst. eseri, s. 16. AKAK, Tiflis, 1868, tom 2, dok. 76, s. 78-95. P. G. Butkov, Material Dlya Novoy storii Kavkaza, s. 1722-1803 g., SPb., 1868, t. 2, s.

Mejdu Rekoy Terek i Kuroy, Nauny Arhiv Instituta storii, dok. 467, s. 36.

arivinden). arivinden).

Otnoeniy v Azerbaycane i Armenii v XVI, Naale XIX vv., Leningrad, 1949, s. 184-221. 1965, s. 21.

Mirzeeli, Teglid-abad ve bu kimi toprak sralarna dahil idiler. -H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 124.

onun yarsn becerene-yar hampa ve daha az toprakl kyllere ise trnaklar deniyordu.

207

42 43 44 45 46 47 146. 48 49 50 51 52

D. Kaftirov, Istorieskaya, Geografieskaya i Statistieskaya Svedeniya o Persii, SPb., V. N. Leviatov, gst. eseri, s. 56. D. Kaftirov, gst. eseri, s. 30-40. F. M. Eliyev, gst. eseri, s. 119-124. I. P. Petruevski, Oerki, s. 284-289; G. B. Abdullayev, Iz istorii, s. 112-150. P. G. Butkov, Material Dlya Novoy storii Kavkaza s 1722 po 1803 gg, SPb., 1869, . 2, s. N. Zeydista, gst. eseri, s. 15. F. M. Eliyev, XVIII. Esrin II, Yarsnda imali Azerbaycan eherleri, Bak 1960, s. 110. AKAK, Tiflis, 1885, tom 10, dokument 186. F. M. Eliyev, Gst. eseri, s. 112. I. P. Petruevski, Urmiyskie-Avarskie Dokument Kak stonik po storii Agrarnh

1829, s. 33.

Otnoeniy v Irane, Leningrad 1963, Material Mecduvuzovskoy Naunoy Konferensii po storiografii i stonikovedeniyu Stran Azii i Afriki, s. 197. 53 406. 54 55 56 57 58 59 60 61 62 s. 54-55. 63 64 65 66 394. 67 68 69 70 71 72 73 S. D. Burhaev, gst. eseri, s. 25. N. . Mustafaeva, Cenubi Azerbaycan Hanlklar, Bak 1995, s. 43-44. I. P. Petruevski, Oerki, s. 128. A. A. Bakhanov, Glstan-i rem, Bak 1970, s. 175. H. E. Delili, gst. aratrma tezi, s. 202. Mirze Camal Cavanir, Tarih-e Garaba, Bak 1959, s. 22. P. G. Butkov, gst. eseri, I. c., s. 237. V. F. Minorski, Svedeniya o Naselenii Nekotorh Okrugov, s. 430. I. P. Petruevski, Oerki, s. 121-123. S. D. Burhaev, Opisaniye Oblastey Adrebianskih v Persii i h Politieskoye Sostoyaniye, N. Dubrovin, storiya Voyn i Vladestva Russkih na Kavkaze, T. 1, SPb., 1871, s. 391Leviatov V. N., Oerki iz storii Azerbaycana v XVIII Veke, Bak 1948, s. 49. AKAK, Tiflis 1878, d. 373, s. 430. I. P. Petruevski, a.g.e.,., s. 89. Yine orada, s. 89-90. D. Kaftirov, gst. eseri, s. 42. N. Zeyditsa, gst. eseri, s. 21. V. N. Leviatov, Oerki po storii Azerbaycana v XVIII v., Bak 1928, s. 45. A.g.e., s. 46. V. F. Minorskiy, Svedeniya o Naselenii Nekotorh Pograninh Okrugov, Petrograd 1916, V. F. Minorski, Svedeniya o Naselenii Nekotorh Pograninh Okrugov, Petrograd 1916, s.

Kursk 1973, s. 25.

208

74 75 76 117. 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96

P. G. Butkov. gst. eseri, I. c., s. 238. P. G. Butkov, gst. eseri, I. c., s. 238. N. E. Delili, Azerbaycann Cenup Hanlglar (XVIII Esrin kinci Yarsnda), Bak, 1976, seh. N. E. Delili, gst. arat. tezi, s. 206-209. A. A. Bakhanov, gst. eseri, s. 160. A.g.e., s. 162. A.g.e., s. 165. A.g.e., s. 166. G. B. Abdullayev, z storii Severo-Vostonogo Azerbaycana, s. 31. S. D. Burhaev, gst. eseri, s. 24. P. G. Butkov. gst. eseri, c. II, s. 138. Yine orada, s. 140. N. Z. Mustafaeva. gst. eseri, s. 49. A.g.e., s. 58. H. E. Delili, Gst. arat. tezi, s. 246-247. A.g.e., s. 249. N. Z. Mustafaeva, gst. eseri, seh. 60. H. E. Delili, gst. arat. tezi., s. 252. A.g.e., s. 252. A.g.e., s. 254. A.g.e., s. 256. AKAK, Tiflis 1878, tom. 7, dok. N 551, s. 467. AKAK. Tiflis 1978, tom 7, dok. N 511, s. 546.

209

OTUZSEKZNC BLM

TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE TEKLT Trkiye Seluklular ve Anadolu Beyliklerinde Tekilt / Prof. Dr. Refik Turan [s.151-168]
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye

1. Saray Tekilat Saray, Trk tarihinde Uygurlardan itibaren kullanlan bir hkmdar mekan olarak bilinmektedir. Daha nceki Trk devletlerinde atl gebe siyasi tekilatlanmann sonucu olarak ok deien bir siyasi merkez gelenei vard. Trklerin yerleik hayata gemeleri saray geleneinin balamasyla dorudan alakaldr. Seluklu hkmdarlar bakent olarak setikleri ehirlere darul-memleke,1 dergah veya bargah ad verilen saraylar yaptrrlard. Konyada Klarslan Saray ve Beyehir yaknlarnda Kubadabad Saray ve Kayserideki Keykubadiye bugn bildiimiz saraylardr. Seluklu sultanlar saraylarda kadnlar, kzlaryla birlikte ve hizmetileriyle muhafzlarnn ihtimam altnda yaarlard. Seluklu hkmdarlar Abbasi halifesi, Bizans, Grc, Gazneli ve Karahanl hanedanlarndan kz almlar, buna mukabil Abbasi halifesine, Suriye Atabeyine, Danimendoluna, Hsn- Keyfa hakimi, Gazne ve Karahanl sultanlarna kz vermilerdir. Yine IV. Klarslan kzn gayrimslim lhanl Hkmdar Abaka Hann olu Arguna vermitir. Seluklularda hkmdarn oluna melik denmekteydi. Byk Seluklularda Melik kk yalarda bir eyalete tayin edilirdi. Yanlarna vilayeti idare etmek zere bilgili ve tecrbeli devlet adamlar verilirdi. Seluklularda bu kiiye Atabeg dendii grlmektedir. Osmanlda ise Lala denmitir. Seluklularda Melikler bulunduklar yerlerin hkmdar idiler. ldkleri zaman yerlerine oullar geerdi. Melikler iilerinde diledikleri gibi hareket ederler, dilerinde ise Byk Sultana tabi idiler. Kirman, Suriye ve Irak Seluklular bu nitelikte idiler. Anadolu Seluklularnda melik tayini olmu, fakat onlarn bir hkmdar gibi davranmalarna izin verilmemitir. zellikle I. Alaeddin Keykubat melik ve valilerin yetkilerini azaltm, memleketi tek elden idare etmeye almtr. Veliahd ise bakente yakn bir eyaletin valiliine getirilirdi. Seluklu sultanlar Melikaha kadar debdebe ve gsteriten uzak, sade bir hayat srdler. Melikah Dneminden itibaren devletin evketi artm ve bir imparatorluk grnmne kavumutu. Hkmdar yksek dereceli memurlarla tantanal bir hayat srmeye balad. Anadolu Seluklular zamannda ise hkmdara hizmet eden saray grevlileri ve yksek dereceli memurlarn says daha da artt.

210

Saray grevlilerinin tamam memluklar arasndan seilirdi. Bunlar hususi artlarda yetitirilir, iyi ata biner, iyi silah kullanr ve ok atmay mkemmel surette yaparlard. Bu klelerin bana hkmdarn ok gvendii kiiler getirilirdi. Baz durumlarda bu emirlerin hkmdar tarafndan hassa ordusu komutanlna da tayin edildikleri grlmtr. Harezmahlar slalesinin messisi Emir Anutekin bir memluk idi ve sarayda tatdar idi. Emir Savtekin Serhenk, Halep Valisi Aksungur ise hacip idi. Bozan da memluk askerindendi. Hkmdar ve sarayn hizmetinde alan grevliler unlard: Hacibl-Hccab (Aac): Karahanllarda Ulu Hacib (Buyruk) denmekte idi.2 Seluklularda vezir ve divan yeleri ile sultan arasndaki yazmalar, konuma ve bulumalar temin eden araclara hacib bunlarn bana da Hacibl-Hccab denirdi. Hacibl-Hccab Osmanldaki mabeynci bana ve bugnk Cumhurbakanl genel sekreterine benzetilebilir. Saray grevlilerinin en by saylrd. Sarayda sultandan sonra en yetkili kiiydi. Devlet idaresinde vezirden sonra gelirlerdi. Anadolu Seluklularnda eski nemlerini kaybetmilerdir. Hacibler Trk memluklar arasndan seilir ve bir sre eitimden sonra bu greve gelirlerdi.3 Hacibl-Hccablar dardaki grevlere de tayin edilirlerdi. Valilik ve ordu kumandanl yapanlar vardr. Byk Seluklularda Haciblerin bana Hacib-i Buzurg, Hacib-i Kebir, Emir Hacib dendii de olmutur. Anadolu Seluklularnda ise Melikl-Hacib, Emir Hacib denmekteydi.4 Candarlar: Byk Seluklularda saray koruyan askerlere candar bunlarn banda bulunanlara da emir-i candar denirdi. Anadolu Seluklularnda da ayn vazifeyi yapan saray grevlileri vard. Candarlar arasndan atabeylie kadar ykselenleri ve yksek grevlere gelenleri olmutur. Candarlar divann da muhafazasn salarlard. Hkmdarn idam emirlerini candarlar uygulard. Ama asl vazifeleri sultann ve sarayn gvenlii idi.5 Emir-i Alem: Sancak yada bayra tayan ve koruyan kii olup, zellikle savalarda ok nemli bir fonksiyonlar vard. yle ki, sanca tutan kii gl olmal askerlerin gznden kaybolmamalyd.6 arabdar- Has: Hkmdarn merubatn hazrlar ve korurdu. Emrinde hademe ve sakiler vard. ilecek ikiler sarayn kilerinde korunurdu. Saray kilerine kilerci bakard. Sarayda arabn sakland yere de arabhane denirdi. Dier Trk-slam devletlerinde benzer kurumlar grev yapmaktayd.7 Tatdar (Abdar): Tat leen yada ona benzer bir su kabdr. Tatdarlar hkmdarn elini yzn ykamasna yarayan bu kab tutard. Suyunu hazrlar ve bu leen ile ibrikleri muhafaza ederdi.8 Serhenk veya avu (Durba): Trenlerde hkmdarn nnden gider ve yol aarlard. Gnmzde dahi orduda ve halkmz arasnda nden giden ve yol gsterip rnek olan kiilere avu denmektedir. avularn ellerinde denekler ve bellerinde de kymetli talarla ssl kemerler vard. Halktan ikayeti olanlarla ilk muhatap olanlar bu avulard. Divan yazmalarnn bir yere gtrlmesinde avulardan yararlanlrd. Trenlerde tebaya savulun, uzak durun diye barrlard.9 Camedar: Saray ierisinde sultann elbisesini belli bir mahfaza yerinde tutard. Sefer srasnda da hkmdarn elbiselerinin ykanmas ve dzenlenmesi ilerine nezaret ederdi.10 Emir-i Ahur (lba): Mirahur yada imrahor dendii de olmutur. Hkmdarn saraynda bulunan atlara bakan seyislerin ve hademelerin bana Emir-i Ahur denilirdi. Anadolu Seluklular Hallar zamannda ahr kontu anlamna gelen Kont istabl da demilerdir.11 Emir-i ahur merasimlerde

211

hkmdarn atn dizginlerinden ekerlerdi. Dier saray grevlilerine nispetle ufak bir memuriyet saylrd.12 Silahdarlar: Hkmdarn silahlarn korurlar ve merasimlerde tarlard. Balarnda emir-i silahdar bulunurdu.13 Vekil-i Has: Mutbak, arabhane, gulam vesair grevlilerinin nazr idi. Saray ierisinde bulundurulmas Nizamlmkn tavsiye ettii grevlilerdendir.14 Nedimler veya Musahipler: Sarayda devrin sekin bilgin ve airlerini bulunduran Seluklu sultanlar onlarn ilminden ve sohbetlerinden zevk alrlard. Hkmdar bu ekilde ilmi seviyenin en zirve bilgilerini saraydan halka datrd. Sarayda sultan elendiren cceler, soytarlar, hasekiler, vuaklar, dilsizler ve mzisyenler de bulunmaktayd.15 Emir-i Hares: Ceza infaz emiri olup, ksleri, alemleri ve nevbetleri olurdu. Hacibten sonra sarayda en yetkili grevli idi. Yasacnn 20si altn, 20si gm asal 40 hademesi vard.16 Emir-i Dad: Bizzat hkmdarn yetkisini de kullanabilen adalet mevkii idi. Hacibul-Hccablar bazan bu grevi geici olarak stlenirlerdi. Vezir de denen bir grevdi. Selukluda bu messesenin devletin kuruluundan itibaren bulunduu bilinmektedir.17 Emir-i Devat: Emir-i devatlk bir nevi divan katiplii olup diviti tayan, muhafaza eden ve gizli evrak yazp hfz eden kiilerin banda bulunana verilen isimdi. Devattar da denirdi. Sultann ve vezirin devattar olduu gibi divann da ayrca devattar bulunurdu.18 Emir-i angir: Hkmdarn sofrasna nezaret ederdi. Sofrac veya garson denilebilecek trden ilerden sorumlu olup hkmdarn yemeklerini ncelikle angirlerin ba Emir-i angir tadard. Bu bakmdan ok gvenilir kiiler arasndan seilirlerdi. Sultann hayat bir noktada onun elindeydi. Nitekim Anadolu Seluklularnda II. Gyaseddin Keyhsrev Emir-i angir Nasreddin Aliyi kandrarak babas I. Alaeddin Keykubad zehirletmitir. Emir-i angirin Sultan Keykubadn atnn dizginini ektii de bn Bibinin kaytlarnda gze arpmaktadr.19 Karahanllarda aba vazifesini Hansalar stlenmekteydi.20 Emir-i Meclis: Sultann zel bezm meclislerinde hizmet yapan grevlilerin banda bulunurdu. Bezmlere yksek devlet erkan ve hkmdara yakn kiiler katlrd. ok nemli devlet ileri bu mecliste grlrd. Bezm meclisleri bezmhane ad verilen yerde toplanrd. Sultanla grmeye gelenlere araclk ederek bir nevi terifatlk grevi de yaparlard.21 Emir-i ikar: ikar av demektir. Hkmdarn av kpeklerini ve kularn yetitirenlerin reisine emir-i ikar denirdi. Bu kiiler hkmdarla birlikte ava giderler, av ilerini bizzat organize ederlerdi. Bir nevi spor faaliyeti organize edenlere benzer bir grevleri vard.22 stadud-Dar: ncelikle saraya ait masraflarla ilgilenirdi. Yine hkmdarn alveri ileriyle ilgilenir, her trl evkaf ilerine bakar ve kontrol ederdi.23 Emir-i Mahfil: eitli merasimlerde ve Cuma resmi kabullerinde hkmdara terifatlk yapard. Bu terifat srasnda bol yenli zel bir elbise giyer ve byk bir sark takard. Merasimden sonra hkmdara ynelik klie bir dua veya telkin cmlesi sylerdi.24

212

Havayic Salar: Saray as olup yemekler bunun nezaretinde pierdi. Btn saray mutfa ve kilerindeki grevliler buna balyd. Kilerle beraber saray mutfann tamamna havayichane denirdi.25 Seluklu hkmdar ve saray messesesi Trk tarihi ierisinde nemli bir halkay tekil etmektedir. birok zellii ile devrinin muntazam devlet sistemi grnmne sahip bir yapdadr. 2. Hkmdar Trk devletlerinde hkmdarn karizmatik bir kiilii vard. Bu hkmdar normal bir kiiden farkl klyordu. yleki karizma demek hkmdarn kut sahibi olmas ve Tengride kutbulmu olmas demekti.26 kutlug-tegin, kutlug ad gibi hkmdarn unvanlar vard.27 Hkmdar Gk Tanr tarafndan bahedilen hkmdarl oullarna miras yoluyla (bil-rs velistihlak) brakrd. Bu niteliklerin hkmdarn soyundan gelenlerde de olmas beklenirdi. Hkmdarn erkek ocuklarnn hepsi tahta gemek hakkna sahipti. Fakat birden fazla varis olunca, bunlar birbirleriyle mcadele etmek zorunda kalmlar ve halk sonunda kazanana tabi olmutur. Trk devlet geleneinde hkmdarn nasl olduunu ve tebas ile ilikilerinin nasl olmas gerektiini dile getiren birok kaynak eser mevcuttur. Mitolojik kaynaklardan balayarak Tanr lgenin Ouz Hana grev vermesi olayyla Trk tarihinde ok nemli yeri olan ilk yazl kaynak Orhun Abidelerindeki bahisler, sonraki devirlerde Kutadgu Bilig, Siyasetname gibi kitaplar, bn Bibi Seluknamesi, daha baka nceki ve sonraki eserlerde hkmdarda grlmesi istenen ynetim anlay u temelde zetlenmitir:28 - Hkmdar tebasnn karnn doyuracak, srtn giydirecektir. Yani ekonomiyi gl tutacak, halk zengin klacaktr. Parann ayarn korumakla ykmldr. - Hkmdar tebann gvenlik ve korumasn salayacak, zorbala izin vermemelidir. - Hkmdar tebasna adaletle hkmetmelidir. Tebann da hkmdara kar vazifeleri vardr. Hkmdar hkmdarln gereklerini yerine getirdii mddete halk da bu grevini yapmak zorundadr: - Teba hkmdara itaat etmelidir. - Teba hkmdarn dostuna dost dmanna dman olmaldr. - Teba vergisini vermelidir. - Teba askerlik grevini yerine getirmelidir. Grld zere Trk hkmdar bir baba gibi halkn gzetmekle sorumlu, halk da bir evlat gibi babasna itaatla ve destekle ykmldr.29 Halil nalcka gre30 Trk egemenlii byk oranda patrimonyaldir. Bunun yannda patriarkallk zelliini de vurgulamak gerekir. Trk hkmdar atadan aldklarn srdrmekle beraber, bizatihi kanun yapma selahiyetine sahibtir. Yani egemenlik inkiaf eden bir yap eklinde Trk devletlerinde tevars etmektedir. Seluklu hkmdarlar da kendi aralarnda savaarak taht elde edebilmilerdir. Bunun nedeni belli bir veraset usulnn getirilmemesi ve herkesin eit hak sahibi olmasyd. Genellikle tahta hkmdarn byk olu geerdi. Primagenetura veya seniaratus yntemi Trkler arasnda allmam bir durumdu.31 Saken veliaht tayin etme adeti Seluklu hkmdarlarnn yapt bir uygulamayd. Hkmdar devlet erkanndan kendisinin lmnden sonra setii oluna tabi olacaklarna dair sz alrd. Fakat hkmdar lnce hanedann dier erkekleri buna kar karlar ve kanl mcadeleler

213

meydana gelirdi. Bu kanl mcadelelerde ehzadelerin yay kirii ile boularak ldrlmesi adeti vard. Kann dklmesi uursuzluk ve fenalklara sebep olaca dncesiyle azami itina gsterilirdi.32 Byk Seluklular, Trkiye Seluklular ve Osmanllar dneminde XVI. yzyla kadar bu uygulama devam etmitir. Seluklu hkmdarlarnn Hakan,33 Yabgu, Kaan, Han gibi eski Trk unvanlarn zamanla brakarak Sultan unvann kullandklarn grmekteyiz. stelik Seluklu sultanlarnn kulland bu unvan mparator kelimesini karlamakla birlikte Bizans ve in hkmdarlarnn sahip olduu manada mutlak bir hakimiyeti ifade etmiyordu.34 yle ki, hkmdar devlet ierisinde meliklere ve emirlere gre bir derece stn saylyordu. Byk Sultan dierlerinden ayrmak iin Sultanul-Azam deniyordu.35 Hkmdarn Unvan ve Lakaplar Seluklu sultanlar Rkneddin, ahenah, Sultanul-Muazzam, Sultanl-Marib vel-Mark, Kasm- Emirl-Mminin, Sultanul-Alem, Sultan- Galip, Sultan- Kaahr, Zllullah fil-Arz gibi unvan ve lakaplar kullanmaktaydlar.36 Trkiye Seluklu sultanlar ise I. Gyaseddin Keyhsrevden itibaren adeta bir hakimiyet mefkuresini canlandrma peine dtler. Sultanlar destani eski ran ahlarnn unvan olan Keyhsrev, Keykavus unvanlarn kullanmaya baladlar. Diyar- Rumda Kayser-i Rumun yerine getiini ve Anadolunun hakimi olma iddiasn dile getiren bu unvann kullanlmaya balamasndan sonra Trkiye Seluklularnda ran tesirlerinin arttn gryoruz. Bundan sonra Trkiye Seluklu sultanlar Sultanul-Arabi vel-Acem (Arap ve Acem halklarnn sultan) unvann rahata kullandlar. Dier taraftan denizlerde de messir duruma gelen Trkiye Seluklu sultannn Sultanul-bahreyn (iki denizin sultan) unvann kullanmaya baladklarn grmekteyiz. Sultan siyasi gelimelere gre unvanlarn artrmtr. Sultanur-Rumi vel-Acem, Sultanur-Rumi vel-Ermeni velEfrenc (Rum, Ermeni ve Hallarn Sultan) gibi unvanlar bunlara rnektir.37 Seluklularn siyasi hayata klarndan itibaren halife ile sultann slam dnyasnn ynetiminde grev paylamnda bulunduklarn grmekteyiz. Sultan dnya ilerinden sorumlu halife ise din ilerinden sorumluydu. Halife siyasi olarak sultana tabi idi. Bylece Seluklu sultanlar Kasm EmirlMminin olmulardr.38 Seluklu sultanndan destek ve koruyuculuk alarak yaantlarn ve etkisini srdren halife, ayn zamanda sultan iin bir nfuz kayna olmaktayd. Seluklu hkmdar lnce, halka duyulmadan nce devlet ileri gelenleri yeni sultana ballklarn sunarlard (biat)). Culus merasimi de eski hkmdarn lm halka duyurulmadan nce yaplrd. len hkmdar iin gn yas tutulurdu. Sultann lmnde kusurlar olan bulunursa onlar hapis, srgn veya idam edilirlerdi. Bunlarn sa ve sakallar kesilmek suretiyle halka tehir edilirlerdi. Seluklu hkmdar tahta geer gemez halifeye hediyeler ve eliler gndererek hakimiyetlerinin tasdikini isterlerdi. Halife de menur, hilat (elbise), asa, etr (saltanat emsiyesi), alem (sancak, bayrak), sark..vb. gibi hediyeler yollar, hkmdarl tasdik ederdi. Hkmdarlar hutbelerde halifenin adn kendi adlarndan nce okutturur ve para bastrdklar zaman halifenin adn kendi isimleri zerine yazarlard. Seluklu sultannn tahta geiini komu devlet sultanlar, tabi melik ve emirler culus srasnda orada bulunarak tebrik ederlerdi. Halifeler birok defasnda melik ve emirlerle mektuplaarak Seluklu sultanna kar isyana teviklerde bulunmaktaydlar. Hkmdarlk Alametleri

214

Hilat (Traz): Hkmdara halife tarafndan verilen zel bir giysi olup hkmdar resmi kabullerde bu elbisesini giyerdi. Elbise zerinde lakap ve unvanlar bulunmaktayd. Bu tr bir elbise hkmdar dier devlet erkanndan ayracak bir renge ve ekle sahipti. Genelde menurla birlikte halifelerin hilti de gnderdikleri bilinmektedir.39 Hutbe: Tahta geen yeni sultan hakim olduu lkelerde hutbeler vastasyla hakimiyetini duyurur ve her Cuma bu durum devam ederdi. Sultann ad halifeden sonra okunurdu. Herhangi bir baka kiinin hutbe okutmas demek isyan anlamna gelirdi. Bu durumda o kii sultan ile sava durumu dahil her trl mcadeleyi gze alm olmas gerekirdi.40 Para Kesmek (Skke): Seluklu sultanlar tahta geince adlarn paralarda yazdrarak hakimiyet tescili yaparlard. Hkmdar tahtnda bulunduu mddetce bu paralar kullanlrd. Hutbede olduu gibi baka birinin kendi adna para bastrmas isyan olarak telakki edilirdi. Seluklu hkmdarlarnn paralar zerinde halifenin ad, kendi ad ve unvan yer almaktadr. Ayrca figrleri de para zerinde bulunmaktayd. Bu durum slamiyete ballklaryla bilinen Seluklu sultanlarnn bu durumu bir formalite olarak grmeleri ve Sasani parasnn tesiriyle izah edilebilir. Son dnem Seluklu paralar zerinde bu figrlere rastlanmamas Seluklularn slamiyete ballklarnn balangta daha yzeysel olduunu gstermektedir.41 Trkiye Seluklu hkmdarlarnn Sultan unvann kullanarak para bastrdklar anlalmaktadr. Sultan I. Mesuddan itibaren hemen btn hkmdarlara ait para rnekleri stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Sultanlarn yan sra meliklerin de kendi adlarna para kestirdikleri rneklerden anlalmaktadr.42 Ta: Ta giyme tarih boyunca en yaygn hkmdarlk alameti olarak kullanlmtr. Batda Bizans ve Roma Germen mparatorlar ta giymeye byk ehemmiyet verirler ve yeni hkmdar olan birine ta giyme merasimi yaplrd. Trk tarihinde ise Seluklu hkmdar tahta kar ve culus ederdi. Culus merasimi, Osmanl dneminde daha da grkemli bir hale gelmitir43. Taht: Tahtadan imal edilen ykseke bir yere vazedilmi, krs eklindeki hakimiyet alametidir. Taht, Dou hkmdarlarnda sahip olunan makamn ifadesi olarak kullanlmaktadr. Taht sahibi olmak hkmdar olmak demektir. Bu manada Seluklu sultan iin taht nemli bir alamettir.44 etr: Atlastan veya altn ilemeli kadifeden yaplm bir emsiyedir. Sultann ba zerinde tutulan etr Sasani hkmdarlarnda da grlen bir alametti. Sava srasnda askerler sultann ba zerinde tutulan etrin yklp yklmadna byk ehemmiyet verirlerdi. etrin dmesi veya esir alnmas savan kaybedildiini gsterirdi. etri tutana etrci denirdi ve hkmdarn arka tarafnda at zerinde dururdu. Hkmdar yrrken o da yaya veya atla emsiyesini tutard. etrin zerinde ok ve yaydan ibaret bir arma nak bulunuyordu ki bu iaret knk boyunun alametiydi.45 Nevbet: Hkmdarlk alametlerinden olan nevbetin eski Trk devletlerinde de bulunduu bilinmektedir. Nevbet takmnda ks, tabl46, zurna, nakkare (kudm) ve nefir (boru) bulunuyordu. Bunlarn gnde 5 vakit sarayn nnde alnmas gelenekti. Tabi devlet hkmdarlar ise byk sultann izniyle gnde 3 vakit nevbet aldrabilirlerdi. Hkmdardan izinsiz nevbet aldrmak isyan anlamna gelirdi. Nevbet daha sonra da gelierek devam etmi, Osmanllarda bando ekline dnmtr.47 Alem (Sancak, Bayrak): Hkmdarlk alametlerinden biri de sancak veya bayrak da denen alemdi. Seluklu hkmdarnn hakimiyet alameti olarak iki trl sancak olduu grnmektedir.

215

Bunlardan biri Abbasi halifesinin menurla gnderdii siyah renkli bir sancakt. Dieri ise ruyet-i saltanat (saltanat bayra veya sanca- humayun) olup rengi sar idi.48 Hkmdarn sanca bir ehir fethedilince ehir kalesine dikilirdi. Bylece ehrin veya kalenin dt tescil edilmi olurdu. Yine bayrak sava srasnda alemdarn elinde tutulur ve bayran dmesi bozguna sebebiyet verebilirdi.49 Saltanat Sar: Hkmdarn zel sark ekli idi. Buna gre hkmdar daha gsterili renklerde ve daha byk bir sark kullanrd. Hkmdar sarnn sarm ekli de farkl bir grntde olup dierlerinden kolaylkla ayrt edilebilecek tarzda idi.50 Saltanat adr: Hkmdarn ota olup, sarayda zel bir blmede muhafaza edilirdi. Sefere karar verildiinde bu adr seferin yaplaca yne kurulur ve herkes seferin istikametini bu ekilde renirdi. Sava srasnda hkmdarn karargah olarak bu adrlar kullanlrd. Bu adrlarn iinde birok oda ve hkmdarn her trl ihtiyac iin blmler vard.51 Tu (Asa): At kllaryla sslenmi bir asa idi. Tu dikme yoluyla han seme usul Orta Asya kkenli bir hakimiyet sembol idi. Eski Trkler dokuz tu dikerlerken Osmanl ve Avrupa Trkleri yedi tu dikmilerdir. Her halukarda tu, devleti temsil etmekte ve mukaddes olarak telakki edilmekteydi. Saltanat alameti olarak hkmdarn asas altn idi. Dier devlet erkan da gm bastonlar kullanmaktaydlar.52 Tura (Tevki): Bir nevi sultann imzas olup divanda yazlan menur, ferman, hkm, misal gibi belgeler zerine turac tarafndan ekilirdi. Tura daha sonra da kullanlmaya devam etmi Osmanl padiahlarnda tekemml etmitir.53 Sorgu: Seluklulardan nceki Trk devletlerinde kullanlan tu ve sorgu bu gelenein devam etmesiyle Osmanlya kadar gelmitir. Sorgu hkmdarn kavuunun n ksmndan yukar doru uzanan genelde tavus kuu tynden yaplan bir balk unsuru idi. Sorgular eitli ekillerde olabilirdi. Beyaz ve siyah tyden, balkl tynden ve kymetli talardan da yaplrd. zellikle son dnemlerde kymetli madenlerden yapld grlmekteydi. Sorgucun lale, topuz, yuvarlak ve armut eklinde olanlar vard.54 Grld zere Seluklu sultan birok ynyle dier devlet erkanndan farkl bir grnme sahipti. Baz aratrmaclar hkmdarlk alameti olarak payitaht ve saray da saymaktadrlar.55 3. Hkmet (Divan) Tekilat ve Vezaret Vezir Aslen Farsa olup, Pehlevi dilinde vizir ekliyle nce Arapaya daha sonra tekrar Farsaya gemitir. Vezaret kelimesi yk yklenen, ceremeyi kaldran, yardm eden, bakan, yardmc anlamlarna gelmektedir.56 Araplar ve Farslar slamiyetten nce bu kelimeyi biliyorlard. Kelime kkeni itibariyle branice saylabilir. slamiyet dneminde ilk defa Hz. Ebubekire Vezirun-Nebi tabiri kullanlmtr. Hz. mer, Osman, Ali kendilerinden nceki halifeye yardmc olarak vezirlik anlamna gelecek grevler yapmlardr.57 Emeviler zamannda Muaviye ilk defa Ziyad b. Ebihiye vezir unvan vermitir. Fakat vezirlik ancak Abbasiler zamannda messeselemitir. Vezirlik mansb ilk olarak Abbasilerde Ebu Selemetl-Hilale tevdi edilmitir. Abbasi vezirleri genellikle Fars kkenliydi. Abbasilerde vezirlerin

216

ekseriyetle Fars meneli olmalarnn nedeni yerli halkla intibak etmi ahslar olmalardr. Vezir olacak kiilerin idari tekilat ierisinden gelmi, kttap snfndan ve evlad- vezirin zmresinden olmasna dikkat edilirdi. Vezirler, Mslman, hukuki bilgi ve tecrbeye sahip, mali mevzular bilen biri olurdu.58 Hkmet, Divan: Orta Asyada Ayuki denilen hkmet mekanizmas vazifesini stlenmi bir tekilatn varln Orhun Abidelerinden Tonyukuk bahsinde renmekteyiz. Ayuki yelerine buyruk denilmekteydi. Ayuki 9 kiilik bir meclis hviyetinde olup Kurultay ile benzerlikler arzetmektedir. Ayukilerden sorumlu kii Aygui (vezir) idi. zellikle Gktrklerden itibaren Ayguilerin nem kazandklarn grmekteyiz.59 Vezir: Orta Asyada bir nevi vezirlik makam ihtiva eden grevli Aygui idi. Bu dorultuda vezirlik kurumunun Orta Asya Trk devlet tekilatna dayanan bir yn olduu sylenebilir. Aygui kelimesi incede Yksek memur ve nazr anlamnda kullanlmaktadr. Gktrk Devletinde ayguiler hkmdardan sonra gelen meziyetli kiilerdi. Tonyukuk, Bilge Kaann ayguisi idi. Uygurlarda ayguilerin says arttnda ba ayguiye Ulu Aygui denmeye baland. Ulu Aygui bir nevi mavir veya yksek memurluk statsnde olup, devletle ilgili meseleleri kaana arz eder ve ileri kaann dedii ekilde tatbik ederdi. Mesuliyetleri ok byk olup, devletin ierisinde yrtme organnn en faal kiisi grnmndeydiler. Grld zere ayguilik slamiyet ncesi Trk devletlerinde vezirlii karlayan bir grev olarak bulunmaktayd.60 Divan- Lugagitit-Trkte vezir kelimesi karl olarak Yuru kullanlmaktadr. Kutadgu Bilige gre vezir unvan, tu, davul, mhr, hilat, at, koum ve zrh gibi alametlerden birkan hkmdardan alarak greve tayin olunmu olur. Karahanllarda Yuru adyla anlan vezir devlet idaresinde hkmdardan sonra gelir ve Divan- Alaya bakanlk ederdi.61 Gaznelilerde vezir bir kontrat ile belirlenen esaslar erevesinde hkmdarla ilerini yapmaktayd. Seluklularda vezirlik ilk defa Sultan Turul Bey tarafndan tesis edildi. Turul Bey Ebul-Kasm Buzganiyi kendisine vezir olarak tayin etmiti. Seluklu vezirlerinin diplomatik vesaikin hazrlanmasn iyi bilmeleri ve mali mevzulara hakim olmalar gerekirdi. Bu mnasebetle vezirler umumiyetle divan- ina ve divan- istifada vazife alm kimselerdi. Ayrca vezir tayin edilecek kii tecrbesinin yannda sultana ball ve zenginlii ile temayz etmi biri olmaktayd. Hkmdarn vekili olarak vezir, hkmdarn bulunmad veya katlamad toplantlarda duruma vaziyyet ederdi. Devaml hkmdarn yannda bulunan vezir, hkmdarla sefere kar hatta sultandan ayr ordu bulundurabilir ve orduyu sefere gnderebilirdi. Anlalyor ki, Byk Seluklu veziri geni selahiyetlere sahip biridir ve hkmdara en yakn ahstr. Nitekim kudretli vezirler ferman karabilmekte ve birok bakmdan sultana ok yakn bir siyasi mevkie ulam bulunmaktaydlar. Seluklu Veziri Divan- Alaya bakanlk eder, ikayetleri dinler ve tahkikat yaptrarak ceza verir, hilat tevdi eder, imar ve eitim faaliyetlerinde bulunurdu. Baz durumlarda vezir grevinden alnarak bir baka greve tayin edilebilir veya suluysa sultann bakanlk ettii mahkemeye karlarak yarglanrd. Byk Seluklularda, Vezir Sadul-Mlk, Batn olduu iddiasyla tutuklanarak yargland ve idam edildi. Grlyor ki, vezir vazifesini yerine getirip getirmediinden dolay sultana hesap vermektedir.62

217

Seluklu veziri sultann tahta knda ve her trl hizmetinde yanndadr. Bir gn Amidl-Mlk Kndrinin Turul Beye Ben senin en muti bir hadiminim demesi vezirlerin sultann hadimi olmalarnn gzel bir ifadesidir. Sultann huzuruna protokol srasnda ilk gelendir. zel kabul edildii de olur. Sultann huzurunda yeri pen vezir, sultann sohbetlerinde bulunur, av merasimlerine katlrd. Vezirin bulunmad ve katlamad durumlarda vezirden sonra en yksek makam sahibi olan sahib-i divan- tura vezire vekalet ederdi.63 Vezirin birtakm alametleri ve lakaplar bulunmaktayd. Hilat- vezaret, mhr-yzk, altn divit, kl, sark, nevbet, mender ve etr vezirlik alametleriydi. Sadrul-slam vel-Mslimin, Kvamul-Mlk vel-Mille safi el-iman ve Mecdul-enam, Seyyidl-vzera fil-alemin, hace-i buzurg.. gibi vezirin birok unvan vard. Vezirin meskenine darul-vezare veya dergah- vezaret denildiini kaynaklarmzdan reniyoruz. Vezir bu meskeninde minder (dest) zerinde oturur ve misafirlerini karlard.64 lim adamlarnn geliinde ayaa kalkar ve devletin ilme ve ilim adamna verdii deeri gsterirdi. Reayann ikayet ve dileklerini dergahn hacibi vezire iletirdi. Vezirin kendi meskeninde haremi bulunmaktayd. Seluklu vezirinin geliri devlet gelirinden hissesine den pay, ikta geliri, ganimet geliri ve maandan olumaktayd. Vezirin grev sresi sultann onu azliyle veya vezirin lmesiyle son bulurdu. Harezmahlar Devletinde de vezirin Seluklulardaki vezire benzer zellikler tadn grmekteyiz. Vezir Divan- Alaya bakanlk eder, memur tayin ve azleder, devlet dairelerini tefti, ikta tevcihi gibi ilere bakard. Saraya ait deme evrakn mstevfi, mrif, nazr ve arz ile birlikte imzalard. Bu ekilde rvet ve suistimalin nne geilmeye allrd. Hkmdarla vezirin gr ters dtnde hkmdarn gr kabul edilir ve vezir para cezas derdi. Harezmah vezirlerinin vezaret mhr ve altn diviti onlarn memuriyet alametleri idi.65 Trkiye Seluklu vezareti Abbasi, slamiyet ncesi Ayguilik, Byk Seluklu ve nihayet Harezmahlar vezareti izgisinde teekkl etmi, olgunlam, emsallerine gre daha mkemmel bir kurum haline gelmiti. Ayrca an deerleri ve artlarna gre zamanla ok zellikli bir hal almt. Trkiye Seluklularnda vezir tayininde g etkili olmaktayd. 1. Seluklu soyundan gelen sultan: Kseda Savana kadar olan dnemde vezir tayini sultann mutlak tasarrufunda bulunmaktayd. 2. Kseda Savandan sonra lkenin iine dt zaaftan dolay idareyi ele geiren ahsiyetler: Celaleddin Karatayi ve Pervane Minddin Sleyman gibi. 3. lhanl Devleti: 1285te Sahib Fahreddin Alinin lmnden sonra lhanllar Fahreddin Kazviniyi Trkiye Seluklu vezirliine tayin ettiler. Bundan sonra Trkiye Seluklu vezirleri devaml Moollar eliyle tayin olmulardr. Trkiye Seluklu Vezirinin Grev ve Yetkileri Trkiye Seluklu veziri kendisini greve getiren ahsa kar sorumlu idi. Yabanc devlet vezirine eli gnderebilir ve eli kabul edebilirdi. Fakat vezirin konumu bulunduu her yerde hkmdar adna hareket etmesini gerektiriyordu. Kseda Muharebesinden sonra Trkiye Seluklu vezirinin yetkilerinin arttn grmekteyiz. nk bu dnemde vezir kendisini daha ok lhanl hanna kar sorumlu hissetmektedir.

218

Vezir divana her gn gelir ve mzakere salonu olarak kullanlan Sofadaki yerine otururdu. Sahib-i azam vezirin sanda ve solunda mniler ve tercmanlar bulunurlard. Dier divan yeleri vezirin uzanda dizst otururlard. Divann muhafazas kapda bekleyen kl erlerinin sorumluluu altndayd. mzalanacak evraklar mniye verilir, meseleler grlr, karar verildikten ve mevzular bittikten sonra yemek yenir, bylece divan sona ererdi. Bir gn evvel yazlm olan misal ve menurlar Kabz- Divan adl grevli vezirin huzuruna gtrp tashih ile vezirin alametini koydururdu.66 Byk divan dier divanlara kk daha kk meseleleri havale ederdi. Kk divanlarda grlen ilerin son onay mercii Divan- saltanat idi. 1. Terii (Yasama) Yetkisi: Vezirin hkmdar adna ferman ve menur karma yetkisi vard. Trkiye Seluklu vezirlerinden Ziyaeddin Karaarslan Dou Anadoluya yapt bir grev gezisinde Harezm beyleriyle anlat. Onlarn lideri Kayr Hana iltifatlarda bulundu. Erzurum vilayetinin tamamn Kayr Han ve dier beylere menurlar vererek taksim etti. 2. crai (Yrtme) Yetkisi: Trkiye Seluklularn yrtmenin en bata gelen mercii olan Divan- saltanatn (Divan- Ali) banda vezir bulunurdu. Divan- Alide memleket meselelerini Naib-i Saltanat, Beylerbeyi, Turai, Atabey, Pervane, Arz, Mstevfi, Mrif-i Memalik ile grerek karara balard. unvanlarn saydmz divan yeleri vezirin bakanlnda toplanmakla beraber ayrca hkmdara kar dorudan mesuliyet sahibi idiler. 3. Mali Yetkileri: Trkiye Seluklu veziri vergiyi toplamaktan mesul olduu gibi ihtiyat akesi adyla olaanst durumlarda kullanmak zere ayrca bir hazine bulundururdu. Btn vergi mltezimlerinin ba vezirdi. Kaynaklar Trkiye Seluklu reayasnn Moollarn hakimiyeti dneminde skntlar ektiini yazmaktadrlar. Aksarayi, Vezir Fahreddin Kazvininin i bilmez bir ekilde vergiler koyduunu ve halkn gelir gruplarn hesaba katmadan vergi toplamaya kalktn anlatmaktadr. 4. Vezirin Kazai (Yarg) Yetkileri: Kazai yetkileri bakmndan da vezir hkmdarn vekili saylrd. Hkmdarn olmad zamanlarda Divan- Mezalime bakanlk ederdi. Vezir emseddin sfahani bir defasnda siyasi rakibi divan yesi Pervane Fahreddin Ebubekir Attar Beylerbeyi emseddin Has ouz ve Camedar Bedreddin Ruzbay ldrtmekten tevkif ettirmitir. 5. Askeri Sorumluluk stlenme ve lkenin Genel Asayiini Salama, Sosyal Faaliyetler Yapma: Trkiye Seluklu vezirleri ve beyler Anadoluda halkn yararna pek ok sosyal mesken yaptrmlardr. Eserler arasnda medrese, cami, kervansaray, han, hamam, eme, trbe, kaplca bulunmaktadr. Seluklu ve Beylikler Dneminde yaplm ve gnmze kadar gelebilen pek ok esere Anadoluda sklkla rastlayabiliriz. Fakat Beylikler Dneminde bina edilen ve gnmze kadar gelmi Beylikler Dnemi eserlerinin okluu, siyasi otoritenin daha kk alanlarda yatrm yapmak zorunda kalmasnn sonucu olduu dnlerek aklanabilmektedir. Vezirler yaptrdklar eserlerin yanna onun vakfiyesini de kurmaktaydlar. Bylece vakfiyeler eserlerin devamlln salyor, imaretin iinde bulunan ve grev alanlarn iaesini temin ediyorlard. Trkiye Seluklu Devletinde Sleymanahtan itibaren vezirlik messesesinin tesis edildiini bilmekteyiz. Fakat kaynaklarda ancak I. Alaeddin Keykubat Dneminden sonraki vezirlerin isimlerine sk sk rastlamaktayz. Tespit edilebilen 24 vezir ad elimizde bulunmaktadr;67 1. Hasan b. Tahir I. Rkneddin Sleymanahn (1075-1086) veziri:

219

Hasan Sleymanahn Tutu ile yapt savata esir dt. Sleymanahn hayatn kaybettii savatan sonra Melikah Hasan Antakyann mali ilerinden sorumlu olarak tayin etti. 2. htiyarddin Hasan (Hasan b. Gavras), II. zzeddin Klarslann (1195-1192) veziri: htiyarddin ihtida etmi bir Ermeni ailesine mensuptur. 1176da Manuel Komnenosa bar teklifini gtren de ya bu Gavras ya da ayn ad tayan olu olsa gerektir. Sultanah zamannda Kayseride yaptrlan Medrese vakfiyesinde ad Hoca Hasan olarak gemektedir. Bu nl vezir muhtemelen tamamen Trk ve Mslman ananesine gre yetimi olmal ki devletin st dzey mevkilerinde yerald gibi dini hizmetler de yapmtr. 3. Muhammed bin Gazi, I. zzeddin Keykavusun (1211-1220) Veziri: Ravzatul-Ukul adl bir eser yazmtr. Eserini II. Sleymanah adna kaleme almt. Ulemadan bir vezir idi. 4. Mecdeddin Ebubekir, I. zzeddin Kevkavusun Veziri. 5. Vezir Reidddin, I. Alaeddin Keykubadn (1220-1237) Veziri. 6. Vezir Mahmud, Muhtemelen II. Rkneddin Sleymanahn (1196-1204) veya I. zzeddin Kevkavusun Veziri. 7. Ziyaeddin Karaarslan, I. Alaeddin Keykubadn Veziri Karaarslan isminden de anlalaca zere Trktr ve asker kkenli bir vezirdir. I. Keykavus Dneminde eli olarak grevlendirilmi, Ermeni kral iin yazlan tevcih fermann emir-i devat grevinde bulunurken Sise (Kozan) gtrmtr. 8. Mhezzibddin Ali, II. Gyaseddin Keyhsrevin (1237-1246) veziri. Trkiye Seluklu Devletinde Mstevfi naiblii ve mstevfilik grevlerinde bulundu. ran aslldr. Kaynpederi Mstevfi Sadeddin Ebubekirin tavsiyesiyle vezir oldu. 9. emseddin Mehmed sfahani, II. Gyaseddin Keyhsrev ve II. zzeddin Keykavusun (12461249) Veziri. Uzun yllar mni-i hass olarak grev yapan sfahani I. Alaeddin Keykubad zamannda mrif ve turai olarak ina divannn ba oldu. Altnorda (Altnordu) Han Sayn Hann huzurundan Anadoluda kendi adna hkm srebileceine dair bir yarlk ile dnd. Bu arada Vezir Mhezzibddin ldnden vezarete tayin olundu. 10. Nizameddin Hurid, II. zzeddin Keykavusun Veziri. Asker kkenlidir. Saltanat naiblii ve Pervanelik makamlarnda bulunduktan sonra vezarete getirilmitir. 11. Cemaleddin Mehmed Hotani, IV. Rkneddin Klarslann (1262-1266) Veziri. 12. Bahaeddin Erzincani, IV. Klarslann veziri Ayn zamanda IV. Klarslann atabeyi idi. 13. zzeddin Mehmed Razi II. zzeddin Keykavusun Veziri. Kadlk, Mrif-i memalik ve atabeylik grevlerinde bulunmu ve vezirlie tayin olunmutur. Aslen Reylidir. Kalem ehlindendir. 14. Necmeddin Nahivani, zzeddin Keykavus, Rkneddin Klarslan, Alaeddin Keykubad l mterek saltanat yllarnda (1249-1254) vezirlik yapt. Nahivani Atabek-i Rum Celaleddin Karatayi tarafndan vezirlie tayin edilmitir.

220

15. Baba emseddin Mahmud Turai, zzeddin ve Rkneddin Klarslan mterek ikili saltanat (1254-1262) veziri. Turailik (Melikl-kttab) mansbnda bulunmu, Batu Hann huzuruna 1251de Vezir sfahaninin lmn izaha gnderildii srada yarlk alm ve vezir olarak tayin olunmutur. 16. Fahreddin Ali, II. zzeddin Keykavus ve sonra Rkneddin Klarslann Veziri. Aslen ranldr. Askeri kadrodan yetierek, emir-i dad ve naiblik grevlerinde hizmetlerde bulundu. 1260ta vezarete tayin olundu. 17. Minddin Sleyman, Rkneddin Klarslann Veziri. Vezir Mhezzibddin Alinin oludur. Erzincan Serlekerliinde bulunmu, daha sonra emir-i hacib (melikl-hccab) ve pervane olarak grevler yapt. Sultanlarn tahta gemesinde nemli rol oldu. Ehl-i seyften idi. Anlalan o ki, Mool idaresi daha ok asker kanadnn Seluklu idaresinde hakim olmasn istemitir. 18. Mecdeddin Mehmed, III. Gyaseddin Keyhsrevin (1266-1284) Veziri. Mstevfilik yapmtr. Azledilen Vezir Fahreddin Alinin yerine 1272de vezir olmutur. Ancak Fahreddin Alinin tekrar greve tayin edilmesi zerine kendisine Celaleddin Karatayinin selahiyetlerine denk surette Atabelik verilmi ve divana dahil olmutur. 19. Fahreddin Kazvini, II. Gyaseddin Mesudun (1284-1296) Veziri. Aslen ranl idi. lhanl divannda mstevfilik yapm, Fahreddin Alinin yerine vezir tayin edilmitir. 20. Necmeddin Ferruh, II. Gyaseddin Mesudun Veziri. 21. Cemaleddin Mehmed, Seluklu tahtnn 1296-1298 yllar arasnda bo kald srada vezir Kadlk grevinde bulunmu ve 1249da vezarete tayin olmutur. 22. emseddin Ahmed Lakui, III. Alaeddin Keykubadn (1302-1310) Veziri. 23. Vezir Nizameddin Yahya, III. Alaeddin Keykubadn veziri. 24. Alaeddin Savi, III. Alaeddin Keykubadn veziri. Yukarda isimleri geen vezirler de genellikle ran aslldr ve kalem ehlindendirler. Vezir ayn zamanda merkez tekilatnn da idarecisi idi. Merkez tekilat Divan yelerinin nezaretinde teekkl etmekteydi. Trkiye Seluklu vezirinin mansbn gsteren birtakm semboller kullandn bilmekteyiz. Bunlar unvan ve lakablar, altn divit takm veya altn kalem, kl, sark (klah- sultani), hilat-i vezaret, mhr, mesned-i vezaret ve emaret, adr, tu, sancak, nevbet idi. Trkiye Seluklu vezirleri hace ve sahib unvanlarn tamaktayd. Ehl-i seyften olan vezirler dahi hace unvanyla anlrlard. Vezirler bunun dnda sultandan ve ilhandan aldklar unvan ve lakablar da kullanmlardr. EsSahib, Kvamul-Mlk, Vezirl-Muazzam..gibi.68 Trkiye Seluklu vezirinin gelir kaynaklar kendisine temlik edilen arazi ve ikta geliri, maa veya tahsisat, sava ganimetinden olumaktayd. Trkiye Seluklu vezirini dier Trk devletlerinde grlen vezirlerden ayran baz hususlar vardr; Byk Seluklularda belli prensiplere bal, istikrarl bir vezirlik messesi bulunmaktayd. Trkiye Seluklularnda ise vezirlik bazen sultan aan yekiler kullanm, bazen de yetkilerini pek

221

kullanamamtr. Beylerbeyi Sadeddin Kpek, Atabey Celaleddin Karatayi, Pervane Muinddin Sleyman zamanlarnda vezir selahiyetlerinin baka messeselerin eline getii muhakkaktr. Trkiye Seluklu Devletinde ilk defa ordu snfndan vezarete ykselme grlr. Bu dier Trk devletlerinde nadir rastlanlan bir durumdur. Vezir sava durumunda ve sultan ld durumda devletin mukadderat zerinde byk rol oynuyordu. I. zzeddin Keykavus ldkten sonra tahta kimin geirilecei konusunda devlet ricali Vezir Mecdeddin Ebubekir bakanlnda topland. Toplantda Vezirin yan sra Beylerbeyi Seyfeddin Ayaba, Pervane erefddin Mehmed, Emir Mbarizddin avl, Emir-i Meclis Mbarizddin Behramah, Emir-i Ahur Zeyneddin Basara, Emir Bahaeddin Kutluca, Melikl-Kttabe emseddin Hamza b. Meyyededdin Turai, Emir-i Arz ve Sultann mnisi Nizameddin Ahmed bulunmaktaydlar. Neticede tahta I. Alaeddin Keykubadn geirilmesine karar verildi.69 Vezir sultann kendisini azline veyahut kendisinin lmne dek grevde bulunurdu. Fakat ou vezirin savata vurularak ve katl suretiyle ldn grmekteyiz. Eceli ile len vezir ok nadirdir. 70 Trkiye Seluklu veziri kltrel seviye (ilme ve edebiyata deer verme bakmndan), idari kabiliyet (divan ilerinde baarl ve reaya ile mnasebetlerinde iyi olan), siyasi maharet (siyasi kararlar isabetli alma ve doru uygulama), ahlaki vaziyet (rvet, grevi suistimal, sefahat bakmlarndan temizlik) tebaaya hami olma (tebaaya adil davranma ve onlar koruma), bakmlarndan stn nitelikli kiiler arasndan seilirlerdi. Yusuf Has Hacib ve Nizamlmlk eserlerinde vezirin hangi vasflara sahip olmas gerektiini anlatmlardr. Eserlerinde vezir hakknda zetle unlar sylemektedirler; Vezir iyi olursa bey rahat uyur. Asil bir aileden, takva sahibi ve drst olmaldr. Vezirin ii hesapla dner. Hesap bilmeyen vezirin ileri yanl olur. Vezir ok olgun, okuyan ve yazan, anlayl bir insan olmaldr. Vezir sz z bir, gz tok, emanete kar titiz ve temiz gnll olmaldr. Byle biri vezir olursa hkmdar da reaya da rahat uyur. 71 Merkez Tekilat: Divan- Ala ve yeleri72 1. Naib-i Saltanat: Byk Seluklularda bulunmayan bu makamn Trkiye Seluklularna Eyyubilerden gemi olmas muhtemeldir. Sleymanah Tutula Gney Anadoluya sefere giderken yerine naib-i saltanat olarak Ebul-Kasm brakmt. Bir hkmdar gibi sultann yokluunda devleti idare eden Ebul-Kasm lmnde yerine kardei Ebul-Gaziyi brakmtr (1092). Trkiye Seluklular Moollarn tahakkm altna girdikten sonra Konyada sultann naibinden baka Mool hannn da bir naibi bulunmaya balamtr. Bu Mool naibe naib-i hazre ve makamna da niyabet-i hazret denmekteydi. 2. Beylerbeyi: Emirl-mera da denilen beylerbeyinin divan yesi olmas kuvvetle muhtemeldir. Trkiye Seluklularnda, beylerbeyi bulunmaktayd. Bunlardan birincisi merkezde divan yesi olan ve sulh dnemlerinde ordunun bakumandan olandr. Beylerbeyi ordunun ba olmas hasebiyle divanda arlk sahibiydi. En nemli beylerbeyleri; Seyfeddin Ayaba, emseddin Hasouz, Siraceddin bn Bace, Kemaleddin Kamyar, Seyfeddin Torumtay, erefddin Mesud bin Hatir, Grek Kont stabl, Azizddindir. I. Alaeddin Keykubad Dneminde Merkez Beylerbeyi Seyfeddin Ayabann nfuzu olduka artmt. Sultann mutfanda gnde 30 koyun kesilirken beylerbeyinin mutfanda 80 koyun kesilmekteydi. Bu durumda otoritesinin sarsldn gren

222

sultan bir plan ile Seyfeddin Ayaba ve maiyetini ortadan kaldrd. kinci beylerbeyi Uc Beylerbeyliinin banda bulunan sahib-i etrak da denen kiilerdi. Trkiye Seluklularnda iki uc beylerbeyi bulunmaktayd. Biri Kastamonuda idi. Dierinin ise Ankara-Eskiehir-Ktahya hatt zerinde olduu tahmin edilmektedir. nc beylerbeyi ise sefer zaman tayin edilen ve orduyu sevkeden beylerbeyi idi. Bir nevi bakumandan idi. Beylerbeylii bugnk Genelkurmay Bakanlna denk dmektedir. 3. Turai: Menur, berat ve namelerin yazld divann bakanyd. Sultan Alaeddin Keykubad Yass emende Celaleddin Harezmah yendiinde komu devlet hkmdarlarna fetihnameler yazdrmtr. emseddin Mehmed Isfahani ve Ziyaeddin Mahmud Turai en tannm turailerdi. Turai bir anlamda hkmdarn d devletle her trl resmi yazma messesinin ve temsil heyetinin ba durumunda idi. Gnmzde Turainin grevini Dileri Bakanl yrtmektedir. 4. Atabey: Ata ve bey kelimelerinin birlemesiyle oluan bu kavram ilk defa Byk Seluklularda ortaya kmtr. Ancak Orhun Abidelerinde Yollg Tigin kendisini Kl tigin (Kl-tigin) ats olarak takdim etmektedir. lk defa Sultan Alp Arslan olu Melikah eitmesi iin Nizamlmlk atabey tayin etmitir. Atabeylik bundan sonra tayin edilmeye balanm ve bilgili, tecrbeli devlet adamlar arasndan seilmilerdir. Genellikle umeradan seilen atabeyler Byk Seluklu Devletinin inkraz dneminde bamszlklarn ilan ederek Seluklulardan ayr bir devlet dahi kurmulardr. Trkiye Seluklularnda atabeylik messesesinin Byk Seluklulardan daha ok nem kazanm olduunu grmekteyiz. yle ki, Karde Saltanat diye adlandrlan dnemde Atabey Celaleddin Karatayi sultann birden Atabek-i Rum unvanyla atabeyi olmutur. Anonim Seluknamede Anadolu vezaretinin Celaleddin Karatayiye verilmesinden bahisle atabeyin lkenin tamamna hakim bir vaziyete geldii ifade edilmektedir. Trkiye Seluklularnda nemli atabeyler unlardr: Mbarizddin Ertoku, emseddin Altunaba, Mbarizddin Behramah, Celaleddin Karatayi. 5. Pervane: Kelime rzgar karan alet, kelebek anlamna gelmektedir. Byk Seluklularda da bulunan bu grevli divan yesi deildi. Trkiye Seluklularnda bandan itibaren toprak hukuku iin nemli bir grevli olan pervane, asker kkenliydi. Pervane, byk divanda bulunan arazi defterlerinde has ve ikta yani dirlik ve timara ait tevcihat yapan kiiydi. Bu konuyla ilgili menur ve beratlar hazrlard. Trkiye Seluklu pervaneleri ierisinde Muineddin Sleyman Pervane istisnai bir ahsiyet olarak temayz etmitir. bn eddad pervanenin Msr Memlk sultanyla mnasebetlerini anlatmaktadr. Pervaneler asli grevlerinden baka sultan tarafndan siyasi ve askeri grevle grevlendirilebilmektedi. Trkiye Seluklularnda ibana gelmi nemli pervaneler unlardr: Zahirddin li b. Yabasan, erefeddin Mehmed, Kemaleddin Kamyar, Taceddin Erzincani, Muinddin Sleyman. 6. Arz: Byk Seluklularda olduu gibi Trkiye Seluklularnda da ordunun ihtiyalarna bakan, maalarn verip, defterlerini tutarak yoklamalarn yapmaktan sorumlu dairedir. Reisine emir-i arz denmekteydi. Bunun dnda arzl-cey ad verilen mhim vilayetlerde ordunun durumunu kontrol eden askeri defterdarlar bulunmaktayd. nemli Trkiye Seluklu arzlar: Sinaddin Kaymaz, Reidddin Cveyni.

223

7. Mstevfi (Sahib-i Divan- stifa): Mansb- stifa, stifa isimleri de verilen bu divan devletin btn mali ilerine bakard. IV. Klarslan zamanna kadar mstevfi sultan tarafndan tayin edilmekteydi. Daha sonra lhanl Devleti bu yetkiyi kendi tasarrufuna almtr. Osman Turan Mecdeddin Muhammed bin Hasann Divan- stifaya tayini mnasebetiyle verilmi bir menuru yaynlamtr. Mstevfi divan Sahib-i Divan- stifa bakanlnda alrd. Bu divan gnmzn maliye bakanlna denk gelmektedir. Trkiye Seluklu Devletinde nemli mstevfiler unlardr: ihabddin Kirmani, Celaleddin Mahmud, Nasirddin Yavlak Arslan, erefddin Osman. lhanllar tarafndan tayin edilen mstevfilerden en deerlisi Hoca Mstevfi Nasreddin idi. O adil bir mstevfi olarak reayann ve Mool hannn gznde deer kazanmtr. 8. Mrif: Devletin mali ve idari ilerini kontrol eder, icab eden yerlere memurlar gnderirdi. Mrif maliye defterlerini dzeltir, memleketi yazyla mali olarak kaydeder, hanedana ait bina ve masraflar tutard. Mrif divannn reisine Mrif-i memalik, Mrif-i mlk, Mrif ve raf- memalik gibi isimler verilmekteydi. Trkiye Seluklularnda nemli mrifler unlardr: Kvameddin Ashar bnlHamid, Zahirddin bn Abdurrahman, madddin Zencani, Fahreddin Mehmed bin Abdurreid. Emir-i Dad: Divan ierisinde mtalaa edilmeyen, ancak hkmet ileriyle ok yakndan alakal bir grevli olmasndan dolay dikkati eken Emir-i Dad st seviyeden adalet ilerine bakard. st kademeli amir ve grevlileri adalet nne karan Emir-i Dad gerektiinde bu kiileri tevkif edebilirdi. Sultan Alaeddin Keykubad kendilerinden phelendii Kemaleddin Kamyar, Zahirddin Mansur ve emseddini emir-i dada tevkif ettirmiti. Trkiye Seluklularnda grlen bu grevlinin yerini bugn Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Anayasa Mahkemesince kurulan Yce Divan tutmaktadr. st dzey olmayan hukuki meselelere ve taradaki eitli davalara kadlar bakmaktayd. Kadlarn amiri ise merkezde Kadl-Kuzat idi. Kadl-Kuzatlar ayn zamanda ilmiye tekilatnn da ba idiler. 1243 Kseda Sava sonras Mool istilas karsnda Trkiye Seluklu devlet tekilat basklar, talanlar, katliamlar ve ar vergilere ramen varln srdrm ve messese olarak vezaret ve divann nemi bu dnemde ok artmtr. Trkiye Seluklular ve Beylikler Dnemi Tara Tekilat Byk Seluklu Devleti, eyaletlere (vilayetlere) taksim olmutu. Her eyaletin banda hkmdarla dorudan temas olan bir yksek devlet adam tayin edilmekteydi. kta sahipleri ve amiller eyaletlerde valilik vazifesini ifa etmekteydiler. Nizaml-Mlk eserinde amil (sivil vali, vergi tahsildar, memur) kelimesiyle vali kelimesini eanlamlarda kullanmaktadr.73 Bu idari uygulamalar Tb Seluklu devletlerinde de genel olarak devam etti. kta sisteminin btn devlete amil olmasyla birlikte ahneler (eyaletin sivil valisi) de valilik vazifesine atandlar. yle anlalyor ki, amid, sipehsalar, emir, mukta, memur, hakim, ahne kelimeleri Seluklular Dnemindeki bykl kkl iktalara gre valiliin yerini tutan mansblar idi. Eyalet tekilatnda amid, ahne, amil, nazr, muhtesib, reis, kad, hatib, mft gibi memuriyetler bulunuyordu.74

224

Trkiye Seluklularnda da idari taksimatn esasn ikta tevcihi oluturmaktayd. Bu durumda tara tekilatnn idarecileri mutlak surette sultanla irtibatl olan grevlilerdi. Bu bakmdan Trkiye Seluklularn daha merkeziyeti bir devlet olarak grmekteyiz. ehzadeler balarnda atabey veya lala ad verilen kiiler olmak zere memleketin belli bir ksmna tayin edilirlerdi. Trkiye Seluklu lkesinin ka mntkaya taksim edildiiyle ilgili elimizde bir vesika bulunmamasna ramen olaylarn geliimi bize Trkiye Seluklu varislerinin bakente yakn yerlere yerletirilmesinden ve byk ikta mlklerinin onlara tevcih edilmemesinden anlald zere Byk Seluklulardan farkl bir tara tevziatnn Trkiye Seluklu Devletinde bulunduunu gstermektedir. 1188 ylnda Tokat ve evresi Rkneddin Sleymanaha, Niksar ve havalisi Nasreddin Berkyarukaha, Elbistan ve civar Mugiseddin Turulaha, Kayseri ve etraf Nureddin Sultanaha, Sivas ve Aksaray Kutbeddin Melikaha, Malatya Muizzddin Kayseraha, Konya Erelisi ve etraf Sencer aha, Nide Arslanaha, Amasya Nizamddin Argun aha, Ankara Muhyiddin Mesud aha, Uluborlu Gyaseddin Keyhsreve verilmi, Sultan Klarslan payitaht Konyada oturarak Gyaseddin Keyhsrevi kendisine veliaht yapmt.75 1192den sonra Trkiye Seluklularnn lkesi ok genilediinden her vilayete gnderilecek Seluk ehzadesi olmadndan, ehzade gnderilemeyen vilayetlere emir ve ikta sahibi devlet erkan valilik etmekteydi. ehzadeler hangi vilayetin valisi ise orann bir ksm iktas kendilerine dirlik olarak verilmekteydi. Vilayet idaresine emir-i sipehsalar bakt gibi muhtelif yerlerde Serleker ve Subalar bakabilmekteydi. ahneler ehir merkezinde merkez valisi olarak idare ve zabta ilerini tedvir ederdi. Sahil blgelerinin idaresi de emir-i sevahil (meliks-Sevahil yada reisl-bahr) adnda birine verilmiti.76 Vilayetlerde eri ve hukuki ilere bakmak zere kadlar bulunmaktayd. Devletin vilayetteki mali ilerine divan- istifaya bal bulunan muhassllar bakard. Hristiyan ahaliden harac vergisini toplayan muhasslan- harac memurlar bulunuyordu. Dier idari ve rfi ilere vali ve seraskerler bakard. Vilayetlerde birer kk divan bulunmaktayd.77 Trkiye Seluklular ve Beylikler Dneminde Ordu Tekilat Trkler tarih boyunca Adriyatikten in Seddine, Adenden Sibirya steplerine kadar gl ordularyla hakim olabilmilerdir. Trklerde sava zamannda halk ordu haline gelmekteydi. Trk ordusunun yaps Hun Hkmdar Meteden itibaren 10luk sisteme gre dzenlenmekteydi. En byk birlik on bin kiilik olup tmen ad verilmekteydi. Tmenler de 1000li, 100l, 10lu birliklere ayrlmt. Ayrca sava annda ordu atlarn rengine, silah ve techizata gre de dzenlenmekteydi.78 Trk ordusu hafif silahlaryla hzl hareket etmesi ve zor taktikleri uygulamasyla temayz etmitir. Yldrma ve ypratma taktii, geri ekilme (sahte ricat, evirme, turan, pusu kurarak imha etme taktii ve gerilla taktii en ok uygulanan taktiklerdi. Orduyu baka klklara sokarak dman lkesinden geirme ve dman ordusunu arkadan dolanma gibi zel taktikler de uygulanmaktayd. in yllklar Trkleri stn yapan atllar ve okulardr. Kendilerine uygun gelirse iddetle saldrrlar, tehlikede olduklarn sezerlerse rzgar gibi geri ekilirler, imek gibi kaybolurlar

225

demektedir.79 Yusuf Has Hacib tebann hkmdara kar sorumluluklarndan birinin de askerlik yapmak olduunu belirtmi, askerin sekin ve techizatnn tam olmas gerektiine dikkat ekmitir. nk nice ok ordular az ordular karsnda baar salayamamtr. Askerin temini iin lkenin reayasnn zengin olmas gerekir. Bylece ordu iin gerekli olan en nemli techizat olan at temin edilir. Sultan Alp Arslan ve Melikah Dneminin nl Veziri Nizamlmlk eserinde ordunun geecei yerlerin meskun ahalisine zarar vermemesi iin tedbirlerin alnmas gerektiini ve orduya katlanlarn deiik kavimlerden olmalarnn salanmasnn yararlarna dikkat ekmektedir.80 Orduyu unsura ayrabiliriz: 1) nsan, 2) Tekilat, 3) Techizat. Byk Seluklularda ordu be kaynaktan oluturularak teekkl ettirilmektedir: 1. Gulam Sistemi: Savalarda esir alnanlardan veya pazarlarda satn alnan Trk kkenli kimselerden oluurdu. Bunlar genellikle kk yalarda olanlar olurdu. Yklm bir devletin askeri birliinde bu snftan yetime bir asker de bu birlikler ierisine alnabilirdi. Saraya alnarak yetitirilen gulamlar birka yl iinde ok st dzey vazifelere kadar ykselebilirlerdi.81 Sultann kendine bal binlerce gulam olduu gibi vezirlerin ve dier devlet erkannn da belli saylarda gulamlar olabilmekteydi. Gulamlar devletin dayand temel kuvvetlerdi. Savata ve barta srekli askerler olan bu insanlarn devletin hayatiyetinde rolleri pek byk olmaktayd. 2. Gulamlktan Yetien Umera Askerleri: Mevkileri ok yksek olan gulamlktan yetime meralarn emri altnda binlerce daimi askerleri bulunmaktayd. Seluklu daimi ordusunun byk bir ksmn tekil etmekteydiler. 3. Trkmen Askerleri: Trkmen beylerinin emri altnda bulunan bu kuvvetlerden Seluklu ordusu sava ve sefer durumlarnda istifade etmekteydi. zellikle Anadoluda Bizansa kar bu aknc Trkmenlerden istifade edilmitir.82 Beylerine ald araziler ikta olarak verilmekteydi. Bylece ekonomik olarak devlete bir ykleri olmuyordu. Ancak bu kuvvetler daha ok bal bulunduklar boy beyine tbi idiler. Bundan dolay emir komuta zincirinde boy beylerine uymay dier umeraya uymaya tercih etmekteydiler. Bu durum onlar yer yer isyankar duruma da drmekteydi. 4. Vassal Devlet Kuvvetleri: Byk sultana tabi devlet hkmdarlarnn vassallk artlar gerei sava durumlarnda vermeyi taahht ettikleri kuvvetlerdi. Saylar bakmndan ordu ierisinde en fazla bu kuvvetler yer tutmaktayd. 5. Yakn Blge Kuvvetleri ve Gnlller: Sava zamannda sava istikametine yakn ehir ve yre ahalisinden katlan bykl kkl kuvvetler ve gnlller bulunurdu. Bilhassa ahalisi Mslman olmayan devletlerle yaplan savalarda gnlllerin says artmaktayd. Gnlller cret karl olmakszn gaza iin ve ganimet iin savaa itirak ederlerdi.83 Byk Seluklularda olduu gibi Trkiye Seluklularnda da ordunun temelini merkezdeki gulam veya memluk denilen askerler ile kta askerleri oluturmaktayd. Bunlara ilaveten uc askerleri, geici cretli askerler, airet kuvvetleri gibi yardmc kuvvetler de mevcuttu. Grld gibi Trkiye Seluklular ve Byk Seluklu ordusu arasnda teekkl bakmndan benzerlik olmakla beraber farkllklar da domutur. 1. Gulam Askerler: Seluklu a dnya ordularna bakldnda, bu dnemde slam dnyasnda memluk ad verilen kle ve gulam ad verilen genolan askerlerinin yaygnlatn syleyebiliriz. Bizans ise byk oranda soyda olmayanlardan cretli asker olarak faydalanmaktayd. Bizans bir

226

byk Kapkulu ve gulaman snf teekkl ettirememitir.84 Gerekten askeri bir yaplanmaya sahip bir imparatorluk iin o devirde en byk eksiklerden biri budur. Kk yalarda saraya alnarak eitilen hkmdarn ahsna bal askerlerdi. Bu askerler ierisinde halka-i has (Dergah) ad verilen bir grup vard ki, hkmdarn ahsi hizmetinden hi ayrlmazlard. Gulaman- Has ad verilen dier bir snf asker daha vard. bn Bibinin anlattna gre85 baz durumlarda gulam snfndan askerler bir komutan emrinde tali seferlere de gnderilebilmektedir. Kapkulu askerleri arasnda Mlazman- Yayak ad verilen hkmdarn adrn bekleyen askerler vard. Bunlar silahsz askerler olup, gerektiinde silahlandrlrlard.86 Gulaman snfndan seilmi askerler zamanla Trkiye Seluklularnda st grevlere kadar ykselmiler ve devletin hayatiyetini etkileyen iler yapmlardr. Mbarizddin Er Toku, Celaleddin Karatayi, emseddin Has Ous, Seyfeddin Torumtay gulaman snfndandrlar. Kapkulu askerleri ylda drt defa biegani ad verilen bir maa alrlard.87 Beylikler, Trkiye Seluklularnn her alanda kk takipileri olarak grlmelidir. bn Batuta Anadoludaki beylerin maiyetlerinde memluk askerler bulundurduklarn sylemektedir.88 2. kta Askerleri (Timarl Sipahiler): Trkiye Seluklu ordusunun en nemli kaynaklarndan biri ikta sistemi idi. Bu sisteme gre ikta sahibi olan beyler ve ileri gelen devlet erkan belli sayda ikta askeri beslemekle ykml idi. Bu askerlerde ocakzade usulyle babadan oula mesleklerini devretmekteydiler. Sefer zamannda belli merkezlerde Sba ad verilen komutanlarnn emrinde toplanrlard. subalar bulunduklar vilayetin asayi ve emniyetinden de sorumlu kiilerdi. Timarl sipahilerden ellisi bir mfreze tekil eder, balarndaki komutana elliba denirdi. subalar emir sipehsalar veya serleker ad verilen mntka komutanlarna bal bulunmaktaydlar.89 Trkiye Seluklular lkesi uc vilayetleri haric olmak zere birtakm serlekerlik ad verilen askeri birimlere ayrlmt. Amasya, Antalya, Malatya, Erzurum, Erzincan, Ladik ve Ahlat bunlarn en nemlileriydi. Tmarl sipahiler ierisinde tecrbeli, yal kiilerin grlerine de bavurulurdu.90 rnein bunlardan yal bir zat olan Konya Ocakzade sipahilerinden Hsameddin Yavlak Arslan, Antalyann zaptna sebep olmutur. 3. Uc Askerleri: Trkiye Seluklularnda uc tekilatnn banda Uc Beylerbeyi bulunmaktayd. Bu kimseye sahib-i etrak da denmekteydi. Kastamonu uc blgesinde Hsameddin oban Bey bulunuyordu. Ankara-Eskiehir-Ktahya hatt uc beylerbeyi ise Seyfeddin Kzl bulunmaktayd. Sadece bunlarn isimlerini belirtmek dahi fethettikleri blgeler dikkate alndnda uc askerlerinin nemi asndan yeterlidir.91 Trkiye Seluklu Devletinin inhitat devirlerinde bu uc beyleri bamszlklarn ilan etmilerdir. 4. Geici cretli Askerler (Ecr-i Har): Trkiye Seluklularnda baz zel durumlarda cretli askerlerden de geici olarak yararlanldn bilmekteyiz. Kseda Savanda Moollara kar savamak zere getirttii cretli Frank askerleri ve Eyyubi hkmdar Melik Gazinin gnderdii cretli askerler buna rnektir. Babai isyann bastrmak iin de Frank askerinden faydalanlmt.92 5. Airet Kuvvetleri: Snrlara yakn blgelere dou blgelerden gelen Trkmen ahali yerletirilmekte idi. Bu iskan politikasnn da bir paras idi. Bir nevi aknc Trkmen birlikleri denilebilecek olan bu birlikler sava zamanlar dnda da dman snrlarn ihlal etmekte, bu yzden Seluklu sultann zor durumlarda brakmaktaydlar. Orduda Techizat ve Dzen

227

Sava srasnda ordunun tertibi u ekilde olumaktayd; nc birlikler (pidar, mukaddeme), merkez kuvvetler (muasker), sa kol (meymene), sol kol (meysere), art birlikler (ihtiyat). Trkiye Seluklu ve Beylikler Dnemi ordusunda kullanlan silahlar kl, ok, yay, mzrak, neft arabas, grz, kalkan, sapan, haner, karg, sng, omak, balta, nacak (kk balta), mancnk, arrade (kk mancnk), nekkab ve makkab (kale duvarlarn delmek iin), ta glle, ok ve neft atan ark, topuz, koba..vs. idi.93 Orduda en ok kullanlan ulam arac at idi. Trk tarihinde savalarda hzl hareketiyle byk grevler stlenmi olan at bir kltr haline gelmitir. Trk kltrnde bir at kltr bal bana bir mevzudur. Orta Asyadan itibaren bir Trk at tipi ortaya kmt. Bu tip atn kulaklarnn kk ve sarsnn (yan omuz taraf) kuvvetli olmas ve dayankl olmas temel zelliidir. Askeri deeri ok byk olan atn sivil hayatta da geni bir kullanm alan olduunu biliyoruz. Trk devletleri ierisinde Gazneliler at dnda fili de ordu da kullanmtr. Timur da fili ordusunda kullanan bir Trk hkmdardr. Trkiye Seluklu ordusu Hallarla savarken zrhlar ok gl olan valyelere kar hafif silahlaryla mcadele etmekte olduka zorland. Bu durumda zamanla Trkler de zrh rendiler ve kullanmaya baladlar. Fakat yine de hafif techizata sahip Trk atllarnn attklar oklar Bizans zrhlarn delmekteydi.94 Ordunun Mevcudu Muhakkak ki Trkiye Seluklu ordusunun balangtan sonuna kadar standart bir says yoktu. Devletin gcne ve nfuzuna gre asker says da deimekteydi. Seluklu svarisi hazrlanp Kseda Savana ktnda kapkulu askerleri hari olmak zere 80 bin svariye sahipti.95 1277de Pervane Muinddinin idamndan sonra Mool basksnn artmasyla Seluklu ordusu zayflamtr. Trkiye Seluklu ordu tekilat her ne kadar ananevi Orta Asya Trk ordu anlayn devam ettirse de, kkl Bizans askeri geleneinden de faydalandn syleyebiliriz. zellikle denizcilik sahasnda bu etkilenme daha bariz olarak ortaya kmtr. Mool istilasna kar Trkiye Seluklular kale ve ehir savunma tertibatna nem vermitir. Deniz Kuvvetleri imdiye kadar olan Trk tarihi srecinde ordu denince akla hep kara ordusu getirilmelidir. Trkiye Seluklular Dneminde lkenin denizlere ulamas ve liman ehirlere hakim olmasyla donanma kanlmaz bir ihtiya oldu. Anadolunun tarafnn denizlerle evrili olmas Trkiye Seluklu sultanlar ve Beyliklerin savunma stratejilerini de deitirdi. 1080li yllarda vaktiyle Bizans saraynda st dzey bir komutan olmay baarm olan Trk Beyi akann kaarak zmir ve yresini ele geirip donanmasyla Bizansa bal adalar vurmaya balamas Trklerin donanma ile savalarnn ilk rnekleri olarak gsterilebilir. I. Gyaseddin Keyhsrev zamannda (1192-1196; 1204-1211) Akdeniz sahilinde nemli bir liman olan Antalya alnd (1207).96 Bu tarihten itibaren Anadoluya ticari bir s olan Antalyann savunulmas iin donanma desteine de ihtiya duyuldu. Hatta Emirs-Sevahil veya Reisl-Bahr adyla bir donanma kumandan da tayin edilerek deniz kuvvetleri sistemli bir ekilde teekkl ettirilmeye baland. Fakat bu komutanlar beylerbeyine bal hareket etmekteydi.97 Yani deniz kuvvetleri kara kuvvetlerine balyd.

228

I. zzeddin Keykavus (1211-1220) zamannda Trabzon Rum mparatorluuna bal nemli bir liman ehri olan Sinop alnd (1214). Sultan zzeddin hemen gneye dnerek o srada tekrar Rumlarn eline gemi olan Antalyay tekrar ald (1216).98 1220 ylnda kardei zzeddinin yerine geen I. Alaeddin Keykubad (1220-1237) zamannda Trkiye Seluklular her ynden inkiaf ettii gibi deniz kuvvetleri bakmndan da geliti. Sultann ilk ii Antalyann gvenlii asndan fevkalade mhim olan Alaiye Kalesini almak oldu (1223).99Alaiyenin aln srasnda denizden Mbarizddin Er Toku kumandasndaki donanmann kaleyi kuatmas ve kalenin alnn kolaylatrmas Trkiye Seluklularnda artk donanmann da etkili bir ekilde kullanldn gstermektedir. Er Toku Kervan yollar zerinde bulunan Ermeniler hakknda ikayet gelmesi zerine Sultann emriyle Ermenilerin elindeki sahil kalelerinden krka yaknn ald ve Kbrs Hallarnn Akdeniz kylarna kmalarn engelledi.100 Kuzey sahillerinde Kastamonu uc Beylerbeyi Hsameddin oban kara ordusunu Sinop tersanesindeki gemilere doldurarak Sudaka gitmi, nemli bir ticaret ss olan bu liman ehrini alarak i blgelere ilerlemi, orada Rus ve Kpak ordularn bozguna uratmtr.101 Trkiye Seluklular ve Beylikler Dneminde Adliye Tekilat Trklerde adaleti salamaktan en ok sorumlu olan kii phesiz ki hkmdard. Bizzat hkmdarn adil davranmas ve adalet kurallarna uymas beklenirdi. Treye gre hkmdar Yargu, Yolak, Darul-Adl (mezalim, ikayet divan) adl mahkemelerde bizzat reayaya adalet datrd.102 Daha sonra Osmanl padiahlar da adaletname ad verilen fermanlaryla lkenin en cra kesinde kanunlar koymakta adaletini her yere ulatrmaya almaktayd. Patriarkal ve patrimonyal bir devlet olarak Trkiye Seluklular da, Beylikler de atalarnn bu adil olma geleneini srdrdler. Davalarn uzamamas iin ok hzl alan bir mahkeme sistemi kuruldu. Bylece adalet tez elden salanmaya allmaktayd. Divan- Mezalim ad verilen mahkemelere gelen ikayetleri ou zaman hkmdar bizzat dinleyerek sonuca balamaya alrd. ikayetler memur ve reayann ekonomik durumuyla ilgili, divan grevlileri ve vakflarla ilgili veya kad gibi st dzey devlet erkan ahsiyetlerle ilgili olabilmekteydi. Bu durumda zm mercii hkmdarn bizzat kendisi veya o srada Divan- Mezalime gelememise vekili olan vezir bakanlk etmekteydi.103 Byk Seluklularda haftada iki gn Divan- Mezalim kurulurdu.104 Trkiye Seluklu Devleti de bu gelenei devam ettirmitir. Trkiye Seluklu veziri, kazai bakmdan sultann tam vekili idi. Bazen ileri gelen devlet adamlarn tevkif edebilmekteydi.105 I. Gyaseddin Keyhsrev, pazartesi ve perembe gnleri oru tutar ve o gnlerde Divan- Mezalimde davalara bakard. Sultan eri davalar genellikle kadya havale eder, rfi davalar da divan araclyla hallederdi. Trkiye Seluklu Sultan Sleymanah, Halepin halknn askerlerin ehri yamalamalarndan sultana ikayete gelmeleri zerine askerlere yamaladklar mallar iade etmelerini emretmiti. Sleymanah birok Nasraniye toprak bahetmi ve onlarn dinlerini yaayabilmeleri iin kilise ina etmelerine izin vermiti. II. Klarslann Ermenilere kar mcadelesi de yine Hristiyan halk zalim Ermeni baronlarndan korumay amalyordu. Nitekim bu sayede birok blgede Trkmen ahaliye duyulan sevgi artmt. I. Alaeddin Keykubat sultan olduunda Abbasi Halifesi Nasr, Ona eyh ehabeddin Shreverdi ile egemenlik sembolleri olan hilat ve menur. vs. gnderdi. Sultan, Shreverdinin elini pt. Hilati giydiren shreverdi sultann srtna denekle vurdu ve adaletten

229

ayrlmayacana dair sultana yemin ettirdi. Trkiye Seluklu Devletinde Sadeddin Kpekin askerlere ve halka adil davrand, adalet sz konusu olduunda zengin, fakir ayrm yapmad, mazlumlar ezdirmedii pek ayi olmutu.106 Trkiye Seluklu adliyesinin banda sultan ve vezirden sonra en yetkili kii tm adli ilerin bakan olan Konya Kads Kdl-Kuzt bulunurdu. Kadl-Kuzt ayn zamanda ilmiye snfnn da bayd. Memleketin eri ve hukuki ilerine kadlar bakard. Btn askeri davalara ve miras ilerine ise Kadleker denilen bir nevi Osmanldaki kadaskerlerin benzeri yetkilere sahip kiiler bakmaktayd.107 Bunlarn dnda Trkiye Seluklularnda Emir-i Dad denilen ve st dzey devlet adamlarn adalet nne karan, gerektiinde onlar tevkif eden olaanst yetkilere sahip bir yetkili grmekteyiz. Sultan Alaeddin Keykubad, kendilerinden phelendii st dereceli emirlerden olan Kemaleddin Kamyar, Zahirddin Mansur ve emseddini emir-i dada tevkif ettirmiti. Mehur Vezir Fahreddin Ali, emir-i dad tarafndan tutuklanp tevkif edilerek Osmanck Kalesine hapsedilmiti.108 Anadolu Beyliklerinde de Divan- Mezalim uygulamas vard. Kad Burhaneddin, cumartesi, pazar ve sal gnlerini mezalim davalarna bakmak iin ayrmt.109 Anadolu Beylikleri Dnemi Devlet Tekilat Anadolu Beyliklerinin devlet tekilat balangta airet tekilatndan ibaretti. Trkiye Seluklular Dneminde lkenin uc blgelerine yerletirilen baka baka tarihlerde Anadoluya gelmi olan bu beyler ve airetleri sava anlarnda ve baka zamanlarda lkenin gvenlii iin nemli grevler stlenmilerdi. Trkiye Seluklu Devletinin hakimiyetinin zayflamasyla belli bir askeri gce de sahip bulunan geni ikta sahibi bu beyler bamsz hareket etmeye balamlardr. Bylece, Anadolu Beylikleri adn verdiimiz birok kk siyasi teekkl ortaya kmtr. Hkmdar: Anadolu Beyliklerinde hkmdarlk balangta Trkmen aireti reisliinden ibaretti ve Bey unvanyla anlmaktaydlar. Bey unvan Gktrklerden itibaren Trk asilzade ve ileri gelenlerinin kulland bir unvandr. M. F. Kprlye gre110 Bey unvan evvela Trkler tarafndan kullanlm daha sonra dier Altayl kavimlere gemitir. Uygurlar ve Hazarlarda da bu unvann kullanldn bilmekteyiz. Trkler slamiyetin kabulnden sonra da bu unvan kullanmaya devam ettiler. Karahanllarda lig Beg unvan Beg bri, Beybars..gibi. Kutadgu Biligde Alper Tunga iin Bey tabiri kullanlmaktadr.111 Kpaklarda Bey, Tanrnn bir sfat olarak kullanlmaktayd. Bey kadn ismi olarak da verilmitir. Olcaytu Hann kznn ad Sat-bey idi.112 Seluklular Dneminde Arapa Emir anlamnda Bey kullanlmtr. Anadolu etmilerdir. Beylik bir ailenin mal addedilmekteydi. Ailenin en yalsna Ulu Bey denir ve Arapa Emir-i azam veya Sultan- Azam unvanyla da anlrd. Ulu Bey tabiri halk arasnda cari olup, dier tabirler resmi vesika ve sikkeler ile kitabelerde kullanlrd. Ulu Bey payitahtta oturur, kardeleri de dier vilayetlerdeki hkmet ilerine bakarlard. Herhangi bir baka hkmete tabi deil ise Ulu Bey kendi adna para bastrrd. Muhtelif kuturlardaki Beylikler Dnemi gm paralar 3,5 ile 8,5 krat arasnda deimekteydi.113 Beylikler Dnemi idare Beyliklerinin hkmdar Beyler, Seluklu sultanlarn takliden, makam ve hakimiyetlerinin sembol olarak payitaht, saray, messeseler, memuriyetler, ve terifat usulleri ihdas

230

tarznn geleneksel idare tarzna uygun olduu muhakkaktr. Aydnolu Mehmed Bey vefat ettiinde aile efrad matem edip, salarn kestirmiler ve Onun yerine olu Umur Beyi semilerdir.114 Dier beyliklerde de buna benzer olaylara Dusturnamede rastlamaktayz. Saray: Seluklu saraynn kk bir rnei olan Beylikler Dnemi saraynn mkemmel bir tekilata sahip olduu muhakkaktr. Sarayda Hacib (Perdedar veya Mabeynci), Mirahur, anigir, Candar, araptar, nak, Rikaptar, Musahip denilen grevliler bulunmaktayd. Bunlarn saylar beyliin byk veya kk olmasna gre deimekteydi. Anadolu Beylikleri ierisinde saray en tekilatl olan phesiz Karamanoullar ve Germiyanoullar idi. Germiyanolu I. Yakub Bey bir divan heyetine sahipti ve maiyetinde kad, kumandan gibi devlet ricali bulunduruyordu. Yakub Beyin maiyetinde Hazinedar, Mirahur, Matbah hademeleri, saray erkan ve birok memluku bulunmaktayd. bn Batuta Aydnolu Mehmed Beyin sarayndan, erkanndan ve terifatlarndan bahsetmektedir.115 O ayrca Candaroullar sarayndan da szeder.116 Beyler av elenceleri ve eitli lenler dzenlemekteydiler.117 Divan: Anadolu Beyliklerinin merkez tekilatnn banda devlet ilerini tertib ve tanzim iin bir divan tekilat bulunmaktayd. Divan bakanna ou vakit vezir veya sahib-i azam denirdi. Askeri ilere bakmaktan ok kanun ve nizama dair ilerle uraan divan reislerinin maiyyetinde bir kalem heyeti bulunurdu. Mali ilere ise Divan- stifa denilen ayr bir divan bakard. Hkmdarn emir ve fermanlarn Nian Divan ad verilen divan yazard. Bunun dnda askeri ve adli iler iin baka makamlar bulunmaktayd. Payitahtn dnda ehzade veya beylerin emirleri altnda daha kk divanlar bulunmaktayd. ehzade kk yalarda ise yanna Atabey veya Lala unvanyla bilinen bir bey tayin edilir ve ehzade yetiinceye kadar bu kii hkmet ilerini idare ederdi. Vilayetlerin idaresine validen sonra en yetkili kii kad ve suba idi. Vilayetlerde mstevfi denilen istifa divan bakanna bal tahsil memurlar bulunurdu. Bu memurlar vergi mkelleflerinden topladklar vergiyi icab eden yerlere sarfeder veya merkezdeki byk mali divana gnderirlerdi. Kadlar eri ilere ve ahslar arasndaki hukuki davalara bakmakla birlikte, kadlarn idari yetkilerinin olmadn sylemek yanl olur. Subalar ise btn askeri ve inzibati ilerden mesul idiler. Ordu: Anadolu Beyliklerinde ordu techizat ve tertibat usul tamamen Seluklularn bir devam niteliindedir. Beyliklerde ikta veya timar suretiyle arazi, beyini has arazisinden baka ileri gelen emir ve valiler ile vakflara tahsis edilmiti. kta veya timarn sahibi olan bey ldnde timarlar oullarna intikal ederdi. Uc beyliklerinde ikta sisteminin fetheden komutana arazi tahsisi eklinde olduunu bilmekteyiz. Osmanoullar, Karesioullar, Candaroullar, Aydnoullar ve Saruhanoullar bu neviden beyliklerdi. Her ikta sahibi belli sayda asker bulundururdu. Ulu Beyin ise kendine ait daimi hassa kuvvetleri vard ve bunlar yaya ve atl snflardan oluuyordu. Malikane usul zere bir bey hizmeti mukabilinde ikta sahibi olabilmekteydi. Ordu, hkmdar beyin yaya ve atl askerleri, beylerin timarl sipahileri, erik denilen airet kuvvetlerinden tekil olmaktayd. Kffar snrndaki beyliklerde bunlara gnllleri de eklemek mmkndr. Muharebe zamannda ordu merkez, sakol, solkol olmak zere ksmda tertib olunurdu. Merkez ordunun nnde arhac veya Talia denilen pitar kuvvetleri, ordunun arkasnda ise ihtiyat

231

kuvvetleri bulunurdu. Ordunun merkezine Byk Bey, kollara ise ya uygun ehzadeler komuta ederdi. ehzade idare istidadna gelmemise yetenekli bir kumandan veya hkmdarn akrabalarndan nde gelen biri kollar sava annda idare ederdi. Ordunun genel kumandanna Suba denmekteydi. Ulu Beye bal hassa askerleri muhtemelen Trkiye Selukileri ve Osmanllarda olduu gibi ayda bir maa almaktaydlar. Karamanoullarnn yirmi be bin atl ve yirmi be bin yaya askeri (airet kuvvetleri hari), Germiyanoullarnn da tabi beylerin kuvvetleriyle birlikte iki yz binden fazla atl veya kuvveti, Erefoullarnn yetmi bin, Candaroullarnn yirmi be bin, Menteeoullarnn yz bin, Aydnoullarnn yetmi bin, Karesioullarnn krk bin, Saruhanoullarnn yirmi bin atl ve yaya kuvveti, Hamidoullarndan Antalya ve Eridir kuvvetleri toplamnn krk bin yaya ve atl kuvveti bulunmaktayd. Bu verdiimiz rakamlarn ierisine phesiz alperen ve gnlller de dahildir. O halde saylarn mbalaal olmad dnlebilir.118 bn Batutadan119 Ahilerin de askeri tekilata malik olduklarn renmekteyiz. Fakat anlald kadaryla bunlarn kuvveti ancak mahalli muhafaza kuvvetlerinden ibaretti. Ulu Bey orduyu daima savaa hazr tutard. Muhaberesiz zamanda da askeri ilere titizlikle nem verilirdi. Anadolu Beyliklerinden denize kys olanlarn birer donanmalar da bulunmaktayd. Trkiye Seluklu donanmasnn devam niteliinde olan bu donanmalarn banda reisl-bahr bulunurdu. Orduda karg, ok, yay, kl, haner, zrh, sng, omak, balta, nacak (kk balta) ve muhasarada kale iine ta vesair ar eyler atmak iin mancnk ve bunun k olan arrade ve kale duvarlarn delmeyi salayan makkab (miskab) balca silahlard. Germiyanoullarnda ayr kargc ve oku birliklerinin teekkl edilmiti. Ordunun her ksmnn alemdar bulunmaktayd. Orduda sava annda cokuyu salayacak bir de bando takm bulunuyordu. Bu bando takmnda davul ve ks (beygir zerinde giden byk davul), zurna, nakkare, zil ve borular alan kiiler yer almt. Yukarda izah etmeye altmz gibi Trkiye Seluklular ve Beylikler Dnemi hkmet tekilat, tara tekilat ve adli tekilat bakmlarndan byk benzerlikler grmekteyiz. Ordu tekilat bakmndan Beyliklerin durumuna gelince, birbirinden farkl corafi artlarn da etkisiyle sahil beylerinin donanma bulundurma zarureti dnda byk bir farkllk tamamaktadr. Yukarda izah ettiimiz messeseler dikkate alndnda, Trkiye Seluklular ve Beylikler Dneminin Trk devlet geleneindeki ehemmiyeti daha iyi anlalacaktr.

DPNOTLAR 1 2 210. 3 4 . H. Uzunarl: A.g.e., s. 33-34. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 33. M. Altay Kymen: Alp Arslan ve Zaman II, A. . DTCF. Basmevi, Ankara, 1983, s. 185. Reat Gen: Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1981, s. 198-

232

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

. H. Uzunarl: A.g.e., s. 34. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 35. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 35. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 36. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 37. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 35. Kerimddin Mahmud Aksarayi: Msameretl-Ahbar ve Msayeretl-Ahyar, ev. Nuri . H. Uzunarl: A.g.e., s. 38. Nizaml-mlk: Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, 4. Bask, stanbul, 1998, S. 179; . H. Uzunarl: A.g.e., s. 37. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 38. Nizamlmlk: A.g.e., s. 191; Cokun Alptekin Byk Seluklularda Devlet ve Saray Refik Turan Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, M. E. B. Yaynlar, stanbul, bn Bibi: El-Evamirl Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), ev. Mrsel ztrk, Kltr bn Bibi: El-Evamirul-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), ev. Mrsel ztrk, Kltr . H. Uzunarl: A.g.e., S. 80; Nesimi Yazc: lk Trk slam Devletleri Tarihi, Ankara, . H. Uzunarl: A.g.e., s. 82. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 82. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 80. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 83. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 85. Muharrem Ergin: Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, stanbul, 1980, S. 65 (Birok

Gencosman, Ankara, 1943, s. 155-156.

. H. Uzunarl: A.g.e., s. 34.

Hayat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul, 1992, C. 7, s. 194. 1995, s. 73. Bakanl, Ankara, 1996, C. I, s. 190. Bakanl, Ankara, 1996, C. I, s. 234. 1992, s. 90.

sahifesinde bu unvanlar gemektedir); Bahaeddin GEL: Trklerde Devlet Anlay (13. yy. Sonlarna Kadar), Ankara, 1982, s. 53. 27 28 29 30 31 32 Aydn TANER: Trk Devlet Gelenei, Ankara niv. Basmevi, Ankara, 1975, s. 22. Nesimi Yazc: lk Trk-slam Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 88. Osman Turan Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, stanbul, 1996, s. 104. Halil nalck: Sultanizm zerine Yorumlar: Max Weberin Osmanl Siyasal Sistemi Aydn Taneri: Musameretl-Ahbarn Trkiye Seluklular Devlet Tekilat Bakmndan Mikail Bayram: Anadolu Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Cogito, Say: 8,

Tiplemesi, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, Say 7, stanbul, Ekim 1994. Deeri, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1966, C. 4, Say: 6, s. 133. stanbul, 2001, s. 61.

233

33 34 35 310. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Daha geni bilgi iin bkz. M. Zeki PAKALIN: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Fuat Kprl: Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, s. 173. Osman Turan Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, 7. Bask, stanbul, 1998, s. M. Altay Kymen: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi Alp Arslan ve Zaman, C. III, TTK, Mikail Bayram: A.g.m, s. 67-68. Osman Turan A.g.e., s. 311. M. A. Kymen: A.g.e., s. 84. M. A. Kymen: A.g.e., s. 77; Fuat Kprl: A.g.e., s. 175. M. A. Kymen: A.g.e., s. 79; Fuat Kprl: A.g.e., s. 175. brahim-Cevriye Artuk adl aratrmaclara ait slam Sikkeler Katalou, stanbul, 1971 M. A. Kymen: A.g.e., s. 85. M. A. Kymen: A.g.e., s. 80; Aydn Taneri: A.g.m, s. 139. M. A. Kymen: A.g.e., s. 83. Bkz. Mircea ELADE: amanizm, ev. smet Birkan, Ankara, 1999 (Bu eserde davulun M. A. Kymen: A.g.e., s. 88; Aydn Taneri: Msameretl-Ahbarn Trkiye Seluklular M. A. Kymen: A.g.e., s. 87. B. gel: A.g.e., C. 7, Ankara, 1984, s. 81-191. . H. Uzunarl: Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK, Ankara, 1984, s. 65. Erdoan Meril: Byk Seluklularda Devlet ve Saray Tekilat Doutan Gnmze Bahaeddin GEL: Trklerde Devlet Anlay (13. yy. Sonlarna Kadar), Ankara, 1982, s.

Szl, stanbul, 1993, C. I, s. 705-706.

Ankara, 1992, s. 75-76.

adl iki ciltlik eserde Seluklular ve Trkiye Seluklularnda baslan paralardan rnekler verilmektedir.

Trklerde kullanlan bir geleneksel alg olduu ve amanlar tarafndan kullanld anlatlmaktadr). Devlet Tekilat Bakmndan Deeri, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 4, say: 6, Ankara, 1966, s. 139.

Byk slam Tarihi, C. 7, stanbul, 1992, s. 192. 71; B. GEL: Trk Kltr Tarihine Giri, C. 8, Ankara, 1987, s. 20-21; B. GEL: Trk Kltr Tarihine Giri, C. 7, Ankara, 1984, s. 27-157. 53 54 55 56 57 58 59 Osman Turan Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, Boazii Yaynlar, M. Zeki Pakaln: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M. E. B, C. III, stanbul, R. Gen: A.g.e., s. 142-144. bkz. Mevlut Sar: Arapa-Trke Lugat El-Mevarid ve M. Zeki Pakaln: Osmanl Tarih Refik Turan Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, M. E. B. Yaynlar, stanbul, A.g.e., s. 23; M. Zeki Pakaln: A.g.e., C. III, s. 590-592. Refik Turan A.g.e., s. 21. stanbul, 1996, s. 102-103. 1993, s. 257-258.

Deyimleri ve terimleri Szl; A., Vezir maddesi. 1995, s. 19.

234

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 204-205. 74 152-156. 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

A.g.e., s. 21-22. R. Gen: A.g.e., s. 249-254. R. Turan A.g.e., s. 30. A.g.e., s. 31. A.g.e., s. 32. R. Turan A.g.e., s. 34. A.g.e., s. 75. bkz. R. Turan A.g.e., s. 38-40. R. Turan A.g.e., s. 87. R. Turan A.g.e., s. 109. A.g.e., s. 117-118. R. Gen: A.g.e., s. 252; Nizamlmlk: Siyasetname, ev.: Nurettin Bayburtlugil, 4. Bask, R. Turan A.g.e., s. 55-74. M. Altay Kymen: Alp Arslan ve Zaman II, Ank. n. DTCF Basmevi, Ankara, 1983, s. M. Altay Kymen: Alp Arslan ve Zaman II, Ank. n. DTCF Basmevi, Ankara, 1983, s. . Hakk Uzunarl: Osmanl Devl. Te. Medhal, s. 118. A.g.e., s. 120. A.g.e., s. 121. brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr, Boazii Yay., 13. Bask, stanbul, 1995, s. 270. Salim Koca: Trk Kltrnn Temelleri, C. II, KAT-Fen-Edebiyat Fak. Yay., Trabzon, Nizamlmlk: Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul, 1998, s. 146. M. Altay Kymen: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III, Alp Arslan ve Zaman, TTK, A.g.e., s. 250-260. A.g.e., s. 260-262. Speros Vryonis: Seluklu Gulamlar ve Osmanl Devirmeleri Cogito, Say: 29, stanbul, bn Bibi: A.g.e., s. 428. Cokun Alptekin Trkiye Seluklular, DGBT, C. 8, s. 372. . H. Uzunarl: A.g.e., s. 101-102. bn Batuta Seyahatnamesi, dal Neriyat, C. 1-2, stanbul, 1993, s. 207. C. Alptekin A.g.m, s. 373. C. Alptekin A.g.m, s. 373. R. Turan A.g.e., s. 60. bn Bibi: A.g.e., C. II, s. 65-70; Nevra Necipolu: Trklerin ve Bizansllarn Ortaada

stanbul, 1998.

2000, s. 92-103.

Ankara, 1992, s. 236-242.

2001, s. 94.

Anadoluda Birliktelikleri, Cogito, Say: 29, stanbul, 2001, s. 81.

235

93 94 95 96 97 98 99

bn Bibi: C. I, s. 117-129. Niketas Khoniates: Historia, ev: Fikret Iltan, Ankara, 1995, s. 136. bn Bibi: s. 68-70. A.g.e., C. I, s. 115-121. R. Turan A.g.e., s. 60. Gregory Ebul Ferec (Bar Hebraeus): Ebul-Ferec Tarihi II, Trkeye ev.: . Rza Dorul, A.g.e., s. 253-268.

3. Bask, TTK, Ankara, 1999, s. 497. 100 bn Bibi: C. I, s. 285. 101 A.g.e., s. 325-345. 102 Aydn Taneri: Trk Devlet Gelenei, ADTCF. Basmevi, Ankara, 1975, s. 156. 103 R. Turan A.g.e., s. 80. 104 Aydn Taneri: A.g.e., s. 156-157. 105 Bkz. R. Turan A.g.e., s. 79. 106 A. Taneri: A.g.e., s. 162-163. 107 . Hakk Uzunarl: A.g.e., s. 122. 108 R. Turan A.g.e., s. 73. 109 A.g.e., s. 163. 110 Fuad Kprl: slam Ansiklopedisi Bey maddesi, C. 2, stanbul, 1993, s. 579-581. 111 Yusuf Has Hacip: Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas, Gnmz Trkesi Uyarlayan: Fikri Silahdarolu, Kltr Bakanl 1000 Temel Eser, Ankara, 1996, s. 35. 112 M. Z. Pakaln: A.g.e., C. I, s. 213. 113 . H. Uzunarl: Anadulu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 3. Bask, TTK, Ankara, 1984, s. 201. 114 bn Batuta: A.g.e., s. 206-210. 115 A.g.e., s. 206. 116 A.g.e., s. 220. 117 . H. Uzunarl: A.g.e., s. 202. 118 . H. Uzunarl: A.g.e., s. 203-204. 119 bn Batuta: A.g.e., s. 194-200. KAYNAKLAR Alptekin, Cokun. Trkiye Seluklular, DGBT, C. 7-8, Konya, 1994. Bayram, Mikail. Anadolu Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi, Cogito, Say: 29, stanbul, 2001. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yaynlar, C. 7, stanbul, 1992. Eliade, Mircea. amanizm, ev. smet Birkan, Ankara, 1998. Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri, 7. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1980.

236

Gen, Reat. Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1981. Gregory Ebul-Ferec (Bar Hebraeus). Ebul-Ferec Tarihi, C. II, ev.: . Rza Dorul, 3. Bask, TTK, Ankara, 1999. bn Batuta. Seyahatname, dal Neriyat, 2 Cilt, eviren ve Sadeletiren: Mmin evik, stanbul, 1993. bn Bibi, El-Evamirul-Alaiye fil-Umuril-Alaiye, ev. Mrsel ztrk, Kltr Bakanl, Ankara, 1996. nalck, Halil. Sultanizm zerine Yorumlar: Max Weberin Osmanl Siyasal Sistemi Tiplemesi, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, Say 7, stanbul, Ekim 1994. slam Ansiklopedisi lgili Maddeleri. Kafesolu, brahim. Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, 13. Bask, stanbul, 1995. Kerimddin Mahmut Aksarayi. Musameretl-Ahbar Musayeretl-Ahyar, ev. Nuri Gencosman, Ankara, 1943. Kprl, M. Fuat. Trkiye Tarihi, stanbul, 1923. Kymen, M. Altay. Alp Arslan ve Zaman Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C. III, TTK, Ankara, 1992. Necipolu, Nevra. Trklerin ve Bizansllarn Ortaada Anadoluda Birliktelikleri (11. ve 12. Yzyllar), Cogito, Say: 29, stanbul, 2001. Niketas Khoniates. Historia, ev.: Fikret Iltan, TTK, Ankara, 1995. Nizamlmlk, Siyasetname (Siyerul-muluk), ev.: Nurettin Bayburtlugil, 4. Bask, stanbul, 1998. gel, Bahaeddin. Trklerde Devlet Anlay (13. Yzyl Sonlarna Kadar), Birinci Bask, Ankara, 1982. gel, Bahaeddin. Trk Kltr Tarihine Giri C. 7, Ankara, 1984 ve C. 8, Ankara, 1987. Sepetiolu, M. Necati. Karlatrmal Trk Destanlar, stanbul, 1989. Taneri, Aydn. Msameretl-Ahbarn Trkiye Seluklular Devlet Tekilat Bakmndan Deeri, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 4, say: 6-7, Ankara, 1966. Taneri, Aydn. Trk Devlet Gelenei, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 1975. TDV slam Ansiklopedisi lgili Maddeleri. Tekin, Emrullah. Timur ve Devlet Ynetim Stratejisi, Burak Yaynevi, stanbul, 1994. Turan, Osman. Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1998. Turan, Osman. Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul, 1998. Turan, Osman. Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, stanbul, 1996. Turan, Refik. Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, Ankara, 1995. Uluay, aatay. lk Mslman Trk Devletleri, Anakara, 1975. Uzunarl, . Hakk. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 3. Bask, TTK, Ankara, 1984. Uzunarl, . Hakk. Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK, Ankara, 1984. Vryonis, Speros. Seluklu Gulamlar ve Osmanl Devirmeleri, Cogito, Say: 29, stanbul, 2001.

237

Yazc, Niyazi. lk Trk-slam Devletleri Tarihi, Ankara, 1992. Yusuf Has Hacib (Balasagunlu Yusuf). Gnmz Trkesine Kutadgu Bilig Uyarlamas Kutadgu Bilig, Haz.: Fikri Silahtarolu, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1996.

238

Trkiye Seluklularnda Devlet Yapsnn ekillenmesi / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.169-175]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri ok iyi bilinen bir husustur ki, Trk rfnde ve tresinde devlet, devleti kuran ailenin (hanedann) erkek fertlerinin ortak mal kabul edilir, hanedana mensup fertlerin tamamnn devlet ynetimine katlma haklar bulunmaktadr. Devlet, kutsal bir varlk olduu gibi, onu kuran ailenin fertleri de kutlu kiilerdir. Devletin banda bir hakan bulunur. Hanedana mensup olan dier fertler ikinci, nc dereceden yneticiler olarak lkenin (Devletin) kendi payna den yresini elinde bulundurur ve bataki hakana tabi olarak ynetime itirak ederler. Bu hiyerarinin bozulmas durumunda hanedan yeleri arasnda savalar vuku bulmaktadr. Zaman zaman bu savalar srasnda hanedan yesi olan prenslerin lmleri veya ldrlmeleri de meydana gelmektedir. Bu prenslerin kanlarnn yere (topraa) akmas uursuzlua ve talihin dnmesine sebep olacana inanld iin, onlarn boularak ldrlmelerine azam itina gsterilirdi. Bu inanlarndan dolay Trkmenler hakan soyundan olmayan kiilerin etrafnda toplanmaz ve siyas mcadelelerinde onlara destek olmazlar. te bu inan ve treden dolay birok Trk devletleri, kurulduktan ksa bir zaman sonra, doubat veya kuzey-gney gibi isimlerle blnmeler meydana gelmekte, bu durum devletlerin ksa srede paralanmasna yol amaktadr. Kk Trklerde (Gktrk) ve Karahanllarda olduu gibi. Dnem dnem devletin birliini muhafaza etmek iin hanedan ii atmalar yaanmaktayd. Byk Seluklu Devletindeki Yabguluk savalar ve taht mcadeleleri gibi. Birok Trk devletlerinin ksa mrl olmas da bundan kaynaklanmtr. slmiyetten sonra kurulan Trk devletlerinde de bu inan ve trenin (Tre hukuku) baz deimelere uramakla beraber, devam ettii grlmektedir. Bu dnemde devletin ve hanedann kutsalln vurgulamak iin menkabeler iml edildii, devlete esrarengiz bir hviyet verilmeye alld grlr. Bunun iin genel olarak tasavvuf motiflerden ve teorilerden yararlanlmaktadr. Trkmenler tarafndan kurulan Byk Seluklu Devleti dneminde Gaznelilere kar kazanlan Dandanakan Zaferinden hemen sonra (1040) bu devleti kuran Seluklu Hanedan yelerinin devletlerini Trk tresine ve rf kanunlara gre yaplandrmaya altklar mahede olunmaktadr. Turul Bey Niaburda Sultan (Byk Hakan) olarak iln edilmi, dier hanedan yelerinin her biri bir yreye Melik (Yabgu) nvan ile gnderilmilerdir. ar Bey, Musa Yabgu, Kavurt, Alp Arslan, Yakuti, Kutalm ve oullar, brahim Yinal vs. her bir hanedan yesi bir yrede devlet ynetimine itirak etmilerdir. Bu yolla Trk-Cihan Hakimiyeti lksnn gereklemesine allmaktadr. Her melik bulunduu yrede fetihler yaparak, lkesini imar ederek hkmranln devam ettirmektedir. Bu yazda Trkiye Seluklularnda yukarda ana hatlaryla tasvir edilen Trk devlet anlaynn uygulanmasnda ne gibi yenilikler olduu, nasl bir yaplanmaya gidildii gsterilmeye allacaktr.

239

Anadoludaki sosyal, kltrel ve siyas artlarn bu yaplanmada ne gibi deiik uygulamalara yol at belirtilecek ve bunun fikr ve felsef temelleri aklanacaktr. Anadoluda ortaya kan bu devlet anlay ve yaplanmann Osmanl Devletine de temel tekil ettii bu vesile ile gsterilecektir. Anadoluda Siys Birliin Tesisi Genel olarak Trklerin Anadoluyu fethi Malazgirt Zaferi (M. 1071) ile balatlr. Rahmetli Fuat Kprlnn de iaret ettii zere1 Malazgirt zaferini takip eden ilk yz senede Trkler Kk Asyay asker bakmdan fethetmekle megul idi. Bu dnemde Anadoluda siyas bir belirsizlik hkm srmtr. Bir yandan Seluklu Devleti ile Anadoluda kurulan dier Trk Beylikleri arasndaki mcadeleler, bir yandan da Anadolu topraklarn ineyip geen Hal dalgalar bu topraklarda siyas istikrarn salanmasn hem zorlatrm, hem geciktirmitir. Seluklular zamannda Anadoluda siyas birlik ve istikrar ancak II. Klarslann saltanatnn son yllarnda salanmtr. Bu istikrarn salanmasyla birlikte Anadoluda youn bir ilm, fikr, kltrel ve ticar faaliyetler balamtr. Gene bu istikrarla birlikte Anadoluda sosyal kltrel ve sna nitelikli halk rgtlenmeleri grlmektedir. Anadoluya Ouzlarla birlikte ranllar da gelmilerdi. ranllar daha ok tcir, ilim adam, meayih ve mridler olarak Anadoluya gelmiler ve daha ok ehirlerde yerlemeyi tercih etmilerdir. Trkmen halklar ise, daha ok gebe topluluklar halinde idiler ve fethedilen topraklara gyor ve krsal blgelere yerlemeyi tercih ediyorlard. Bylece Anadolu pek ok farkl kltrlerin birbiriyle tant ve etkilendii bir muhit olmutu. Yerli Hristiyan Rum ve Ermeni halk kahir ekseriyeti Mslman olan milletlerle yz yze gelmi ve i ie yaamak durumunda olmulardr. phesiz Anadoluda farkl dinlere ve rklara mensup insanlar, zmreler bulunuyordu. Fakat ekseriyet itibariyle slm Hristiyan kltrnn etkilemesi n plndayd. Bu iki dine mensup insanlarn karlkl kltrel etkilemeleri daima slmiyet lehine bir gelime gstererek Anadolunun slmlamas gereklemitir. Tabii kltrel faaliyetler iinde Trklerin n plnda bulunmalar, Trk nfusunun glerle srekli art gstermesi siyas otoritenin Mslman Trklerde olmas Anadolunun slmlamas yannda Trklemesi sonucunu da dourmutur. II. Kl Arslan uzun mcadelelerden sonra Danimendoullar Devletini ortadan kaldrarak Anadoluda siyas birlii salad halde lkesini 11 olu arasnda paylatrarak bu siyas birlii kendi eliyle datmtr. O, her olunu bir yreye Melik stats ile tayin etmiti. Kendisini de Sultan olarak merkeze alp bu meliklerin stnde siyas otorite kurmay dnmtr. Ancak kendisinden sonra lkesinin birliinin devamn salayacak dzenlemeyi belirleyememi veya dndn uygulamaya koyamamtr. Bu yzden o daha hayatta iken her biri bir yrede Melik olan oullar Seluklu tahtn ele geirmek ve Sultan olmak iin birbirleriyle mcadeleye tututular. II. Kl Arslann lmnden sonra da devam eden bu mcadelede Malatyadaki kltrel fikr evrede yetien ve eitim gren I. Gyasddin Keyhsrev ile Tokat ve Amasya evresindeki kltrel ve fikr ortamda yetien ve Tokat Meliki olan Rknddin Sleyman ah n plna ktklar grlr. Bunun sebebi udur: Seluklular zamannda Tokat ve Malatya evresinde birbirinden farkl ve birbiriyle ztlaan ve rekabet halinde bulunan iki ayr fikr ve kltrel evre teekkl etmitir. Tokat Amasya, Niksar evresinde Danimend Oullarndan tevars eden Trk mill kltrne dayal bir kltrel evre, Alplk ve Gazilik lksnden kaynaklanan siyas bir yaplanma meydana gelmitir. Buna karlk Malatya ve yakn evresinde ise ran mill kltrne dayal bir kltrel yaplanma teekkl etmitir. O dnemde

240

birbiriyle siyas rekabet halinde bulunan bu iki farkl kltrel evrede farkl siyas g odaklar olumutur. Bu iki farkl siyas zihniyet arasndaki rekabet ve ztlama Trkiye Seluklular tarihi boyunca devam etmi, pek ok sosyal ve siyas olaylarn meydana gelmesine ve hatta devletin yklnn en nemli sebebi olmutur. Tokat ve Malatya Danimendoullar zamannda bu kltrel zellikleriyle iki nemli ilim ve fikir merkezi haline gelmitir. Bu durum bu iki beldenin Seluklular zamannda da ehzadelerin tahsil ve eitim merkezi olarak belirlenmesine sebep olmutur. Byle olunca da bu iki kltrel evre zaman zaman kendi beldelerinin ehzadelerini iktidara getirme gayreti iinde olmular ve bu ynde faaliyetlerde bulunmulardr. Bu da ehzadeler arasnda sk sk taht mcadelelerinin ba gstermesine ve sultanlara suikast dzenleme olaylarnn yaanmasna sebep olmutur. Bu devirde devlet hizmetinde bulunan beyler ve emirler de ya bu iki zihniyetten birine mensup veya birini tercih etme durumunda olmulardr. Genel olarak Malatya evresindeki zihniyetin iktidarlar zerindeki ilm, kltrel ve siyas arlnn daha messir ve ynlendirici olduu grlmektedir. Bu iki siyas zihniyet mensubu yneticiler ve fikir adamlar bu gnk siyas partilere benzer bir faaliyet iinde bulunmulardr. O dnemde Anadoluda bulunan din ve sosyal nitelikli kurulular (tarikatlar ve sna ve sosyal kurulular) da bu siyas zihniyetlerden birine destek olmular ve destekledikleri zihniyetin halk iindeki siyas tabannn olumas ynnde faaliyet gstermilerdir. Bu konuyu ayr bir makalede rnekler gstererek geni olarak ele alp yaynlam olduumuzdan2 burada ksa kesiyor ve esas konuya dnyoruz. II. Kl Arslann lmnden sonra yukarda szn ettiimiz iki ehzade arasndaki taht mcadelesi Harput ve Malatyada eitim gren I. G. Keyhsrev ile Tokat ve evresindeki Trkmen muhitin meliki olan Rknd-din Sleyman ah arasnda ba gstermesi ite bu iki kltrel evrede odaklaan iki farkl siyas iradenin n plna kmasndan kaynaklanmtr. Anadolu Seluklu Sultan I. G. Keyhsrev 1192 ylnda babas II. Kl Arslann destei ile tahta gemiti. Fakat bir mddet sonra Tokat meliki olan kardei Sleyman ah kendisine kar ayaklanm ve onu Konyada muhasara altna almt. Sonuta I. G. Keyhsrev 1196da Konyay ve Anadoluyu terk etmeye mecbur kalmtr. Keyhsrev ehzadelii dneminde bir sre Uluborlu Melikliinde bulunmutur. Burada bir evresi ve destekileri vard. Bu yzden Sleyman ah onu Anadoluyu terke mecbur ederken batya yani daylarnn bulunduu Bizansa ya da Uluborlu ynne gitmesine msaade etmemi olmaldr. Tahtn kaybeden Keyhsrev nce Halebe Selahd-din Eyybnin olu el Melikz-zahirin yanna gitmitir. Oradan Diyarbekir, Ahlat ve Harputa gitmi, Gney ve Dou Anadoludaki devletlerden umduu destek ve yardm bulamaynca Trabzona gelmitir. Trabzon Komnenler Hanedannn yardm ile deniz yoluyla stanbula, giderek daylarna snmtr. Sekiz yl srgn hayat yaayan G. Keyhsrev burada iken Trkiye Seluklular Devletinin Bizansa snr olan U blgelerdeki hudut muhafzlar konumundaki Trkmen belerle irtibat kurmu ve onlardan, kaybettii tahtn tekrar ele geirmek hususunda destek sz almtr. Bu Trkmen beler uygun bir zamanda onu Anadoluya davet etmilerdir. Kaynpederi olan Komnenler slalesinden Manuel Mavrazemosu da yanna alan G. Keyhsrev onun ok byk destek ve yardmlarna nail olarak zmit, Ktahya zerinden Uluborluya gelmitir. Onun bu gzergah takip ederek Anadoluya intikali tamamen Manuel Mavrazemosun yardm ve

241

abalaryla gereklemitir. U Trkmenlerinden ve Mavrazemozosun Bizansl askerlerinden mteekkil bir ordu ile Uluborludan Konya zerine yrmtr. Byk glklerden sonra nihayet 1204 yl balarnda tekrar tahtna kavumu, tahtan indirdii yeeni Sleyman ahn olu III. zzddin Kl Arslan tutuklatm bilahare de onu bodurmutur. Trkiye Seluklularnda Devletin Yeniden Yaplanmas I. Gyasddin Keyhsrev yeniden taht ele geirmesinin ardndan devlet yapsnda ve ynetimde yeni bir yaplanma almalarna girdii grlmektedir. O bunu yapmak suretiyle devlete kalc bir dzen vermi olacan ve bu yolla Anadoluda bulunan farkl etnik ve din zmreler arasnda bar ve gven ortam yaratm olacan dnyordu. Bu yolla gl, toplayc ve birletirici byk bir devlet modelini gerekletirmeyi plnlyordu. Bylece Trkiye Seluklularnda yeni bir devlet anlay ve yeni bir mutlu toplum ina etme dncesi domutur. Bunu Trk Cihan Hakimiyeti lksnn yeni bir uygulama biiminin gndeme getirilmesi olarak dnebiliriz. I. G. Keyhsrev bu amacn gerekletirmek iin ilk i olarak yeniden taht ele geirmekte Komnen Manuel Mavrazemosdan ok byk yardm ve destek grd iin ikinci defa iktidara geliinin hemen ardndan Emir Mavrazemosu Melik unvanyla U blgesine gndermi Uluborlu, Denizli ve Honas ona vermitir. Bylece Anadoluda ilk olarak yneticisi Hristiyan olan Seluklu Devletine bal bir Meliklik kurulmutur. Kendisi ve olu Yohannes Hristiyan olarak bu grevlerini srdrdler. Fakat torunu olan Denizlili Mehmed el-Mevrazem Mslman olmu ve U Bei olarak grevine devam etmitir. Bilahare Hlagu Han tarafndan ldrld.3 I. Gyasddin byk olu zzddin Keykvusu yukarda bahsedildii zere ran kltrnn merkezi durumunda olan Malatyaya melik olarak Gneydou Anadolunun ynetimini de ona vermi oluyordu. Dier olu Alddin Keykubad da Tokata gene melik olarak gnderdi. Trkmenlerin youn olduu ve Danimend ili diye anlan Kuzey Anadolunun idaresini de bu oluna vermitir. Kendisi de byk Sultan olarak bakent Konyadan btn bu melikliklere vaziyyet ediyordu. Bylece I. G. Keyhsrev Afrasyabn soyunda gelen bir hakan olarak Turan kavimlerin byk hakan, destan ran ahlarnn unvan olan Keyhsrev unvann kullanarak eski ran ahlarnn devam olduunu ve nihayet Diyar- Rumda Kayser-i Rumun yerine kaim bir Kayser olduunu, Anadoludaki din ve etnik zmrelere empoze ve onlarn hamas duygularn tatmin etmeyi dnmtr. Nitekim o dnemde Anadoluda yaayan Trkmen asll eyh Evhadddin Hmid el Kirman, G. Keyhsreve hitaben yazd bir rubaide yle demektedir: Kayserin ayann altnda yer eskimekteydi. Kk gkyzne ykselmiti. Ey Keyhsrev onun yerini alm durumdasn. Syle o kk nerede? Kayser ise sanki hi yaamad.4 O halde I. Giyesddin, oullar ve ahfadnn Keyhsrev, Keykvs, Keykubad, Keyferidn gibi destan ran ahlarnn unvanlarn kullanmalar ran kltrne duyulan hayranlktan ok politik bir amac bulunduu gz ard edilmemelidir. I. G. Keyhsrev btn bu din ve etnik zmreleri kendi siyas otoritesi altnda toplayarak ve kendini merkeze alarak Anadoluda istikrar ve bar ortam yaratmaya almtr. Bylece bu yeni devlet felsefesinin ve siyas anlay ve dn biiminin yaplanmasna ynelik bir alma yrtlmtr. Nitekim bundan sonradr ki bu dnemde Anadoluda Seluklu Devleti hizmetinde ok sayda Rum ve Ermeni kkenli Kontlar ran ve Trkmen kkenli Emirler grlmektedir. I. Gyasddin Keyhsrev, bu dzenlemeleri gerekletirdikten sonra bu emir ve

242

kontlarn destei ile Antalyay ve Samsunu fethederek devletinin snrlarn Akdeniz ve Karadenize ulatrmtr. Bundan sonraki Trkiye Seluklular sultanlar Sultanl-Arabi vel-Acem (Arap ve Arap olmayan halklarn sultan) unvanlarna, Sultanl-bahreyn (ki denizin sultan) unvann da katmlardr. Ondan sonra gelen Seluklu sultanlar da bu unvan kullanacaklardr. Gyasddin ikinci defa iktidara gelince hocas Malatyal eyh Mecdddin shak clsunu 34. Abbas Halifesi en-Nasr li Dinillaha bildirmek zere diplomat olarak Badada gndermitir.5 Bu dnemde Abbas Halifesi btn slm dnyasnn ruhan lideri olarak Ftuvvet Tekilt diye anlan bir rgt kurmu slm dnyasndaki btn eyh ve mritleri ve devlet adamlarn bu rgte ye olmaya armt.6 O bu rgt vastas ile hilfet otoritesini btn slm alemine kabul ettirmeye alyordu. slm dnyasn kontrol altnda tutmak amacyla eyhler ve mritlerden oluan ajanlar vastas ile kendisine ve siyasetine muhalifleri tespit ediyor ve onlara kar tedbirler almaya alyordu.7 Mecdddin shak Badadda halife ile grtkten sonra o yl hacca da gitmi, hac dn gene Badad zerinden Anadoluya dnerken Ftuvvet Tekiltnn yeleri olan ok sayda eyh, ilim ve fikir adam zevat Anadoluya celbetmitir. Bunlar arasnda nl Maribli sofi Muhyiddin bnl-Arabi, eyh Evhadddin Hamid el-Kirman Ahi Evren diye bilinen Hace Nasirddin Mahmud da bulunmaktadr.8 eyh Mecdddin shakn bu diplomatik faaliyetleri ile Anadolu Seluklu Devleti ile Abbas halifesi arasnda siyas ve kltrel ilikiler kurulmu oluyordu. Bu iliki ve dayanma sonunda Seluklu sultan halifenin kurduu Ftuvvet Tekiltna ye olmu ve bu tekiltn niformas olan ed balam ve alvar giymitir. Bylece Sultan I. Gyasddin Keyhsrev kutsal bir kiilik kazanm oluyordu. Trkiye Seluklu Devleti slm dnyas ile de kltrel ve siys ban bu yolla devam ettirmeye almtr. Bu yeni siys yaplanmann devrin yazarlar zerinde de etkisini gsterdii grlmektedir. Mesel: Ahi Tekiltnn fikr mimar olan Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmud 1257 ylnn Zil-hicce aynda Sultan II. zzddin Keykavusa sunduu bir siyaset-name olan Letif-i hikmet adl eserinde sultana: Anadoludaki Hristiyan halka kar iyi davranmasn ve devlet btesinden onlar da faydalandrmasn tavsiye etmektedir.9 Ahi Evren diye nlenen Hace Nasirddin Mahmudun Anadoluda Latifeleri ile mehur olan Hoca Nasreddin veya Nasreddin Hoca ile ayn kii olduunu tesbit etmi bulunuyoruz.10 Byle bir siyas tedbir ve proje ile Danimendoullar zamannda Malatya evresinde mevcut olan ran mill kltrne dayal kltrel yaplanmadan neet eden siyas ve kltrel evre ile Tokat, Sivas, Amasya yresinde Trk kltr ve Trk tresinden kaynaklanan siyas ve kltrel evre arasndaki rekabet ve mcadeleye son verme plnlanmtr. Yerli Hristiyan halklar ile Mslman halklar arasnda da bar ve gven ortam yaratmaya allmtr. Gyasddin Keyhsrevden sonra oullar da onun bu dzenlemelerine azam riayet etmilerdir. I. zzddin Keykvus, Sinopu zaptetmi ve burada bir tersane ina ederek Karadenize alm, gneyde Antalyay yeniden fethederek ehrin kale ve surlarn tahkim etmi ve burada da muhkem bir tersane ina etmitir. Gneydou Anadoluda da fetihler gerekletirerek Anadoluya alan ticaret yollarn gvence altna almaya almtr. Ulu Sultan Aladdin Keykubad da Hsamddin oban komutasnda bir donanmay Karadenizin kuzeyine sevk ederek Krm ve Det-i Kpak fethetmi ve bylece Trkiye Seluklularnda ilk defa deniz ar bir lke fethedilmitir. Alddin Keykubad

243

gneyde Alanyay da fethederek ehri yeniden kurmu, muhkem surlar ve tersaneler ina etmitir. Alanya yaknlarnda ina ettii Alara Han kitabesinde kendisini Sultanl-Arabi vel-Acemi (Arabn ve Arap olmayanlarn sultan) lkaplarnn yannda Sultanr-Rumi vel-Ermeni vel-Efrenc (Rum, Ermeni ve Batl halklarn sultan) lkaplar ile de tavsif etmesi onun dedesi I. Gyasddin Keyhsrevin gerekletirmeye alt politik dnceyi daha da ileriye gtrdn gstermektedir. Bu cihan hakimiyeti lksnn I. Alddin Keykubad zamannda doruk noktada olduu farkedilmektedir. Bunun en nemli belirtisi Antalya Mzesinde bulunan bir mhrdr. Bu mhrn bir yznde ortada Ulu Sultan Alddin Keykubadn portresi bulunuyor. Bunun etrafna es-Sultanulmuazzam Ald-dunya ved-din Keykubad b. Keyhsrev ibaresi yazlarak bu portrrenin Alddin Keykubada ait olduu ifade edilmitir. Burada Alddin Keykubad Doulu bir hkmdar deil, Byk skendere benzetilerek resmedilmitir. Bylece Byk skender yerine Alddin Keykubad ikame edilmek istenmitir. Onun da skender gibi Dounun ve Batnn hkmdar olduu mesaji verilmeye allmtr. Bu mhrn dier yznde de Anadolu Seluklu Devletinin sembol olarak bir arslan motifi bulunmaktadr. Burada da kenarda Ebl-feth ibaresi okunmaktadr.11 Seluklu sultanlar fethettikleri topraklar vatanlatrmak iin fetih ilerine byk bir nem atfetmilerdir. Devletin yklmaya yz tuttuu gnlerde bile lakaplar arasnda bu Ebl-feth lakabn kullanmlardr. Bu mhrde de fetih lks vurgulanmaktadr. Arslan da Anadolu Seluklular hakanlarnn gcn simgelemekte ve eski rann arslan olan armasn dillendirmektedir. Bylece eski ran ahlarnn devam olduklar mesajn vermek istemilerdir. Muhtemelen bu mhr, resm yazlarda ve posta ilerinde kullanlyor, Mslim ve gayr mslim tebaya bu ynde bir mesaj ulatrlm oluyordu. I. Aluddin Keykubadn iki olu vard. Byk olu II. Giyasd-din Keyhusrev Malatya Meliki konumundayd. Dier olu Eyyubi ailesinden olan Adiliyyeden doan zzddin Kl Arslan da Trkmen evrelerin sahiplendikleri ehzade idi. Trkmenlerin ulu sultan dedikleri A. Keykubad kk olu olan zzddin Kl Arslan veliahd tayin etmi idi. Baz tarihilerimiz Sultan Alddin Keykubadn byk olu Gyasddini eylenceye dkn ve hkmdar olmaya yetersiz bulduu iin onu veliahd tayin etmediini iddia etmilerdir. Bu iddia katiyyen varit deildir. Alddin Keykubad Trkmen evrelerin destei ile iktidara gelmi ve daima Trkmenler lehine bir siyaset izlemitir. Bu itibarla o kendisinden sonra da bu siyasetin devam etmesini dnm ve bu amala Trkmen evrelerin sahiplendii kk olu zzddin Kl Arslan veliahd tayin eylemitir. Bu durumda Malatya yresinin meliki olan Giyasd-din Keyhsrev, annesi Hond Hatun (Mahperi Hatun) ve A. Keykubada muhalif olan baz mera ile i birlii yaparak ulu sultana suikast dzenledi ve bylece Anadolu Seluklu tahtna oturmay baard. Kardei Kl Arslan ve onun annesi Adiliyye Hatunu, kendisinin Atabei konumunda olan Sadddin Kpeke ldrtt. Onun bu uygulamas yani Trkmen evrelerin byk hamisi olan babasn ve gene bu evrelerin ehzadesi olan kardeini ve onun annesini ldrtmesi btn Trkmen evreleri derinden yaralamt. II. G. Keyhsrev, dedesi I. G. Keyhsrev tarafndan belirlenen ve uygulanan, babas tarafndan da gl bir ekilde hayata geirilen bu siyas anlaya ve yaplanmaya muhalif bir siyas tutum iinde olduu grlmektedir. Bu muhalefetini iktidara geldii yl yani 635 (1238) ylnda ina ettii Eirdir Hannn kitabesinde gstermektedir. O, bu kitabede kendisini Zl-karneynin soyundan gelen

244

zamann Keyhsrevi ve zamann ikinci skenderi olarak gstermekte ve Trkmen zmreleri (Havaric) ezen onlara gz atrmayan bir Hakan olduunu bildirmektedir. te onun bu tutumu Anadoludaki Ahi ve Trkmenlerin 638 (1240) ylnda onun iktidarna kar isyan etmelerine sebep olmutur. Bu isyan Trkmen babalar (eyhler) tarafndan karld iin Babailer syan diye mehurdur. Anadoluda ilk din-siyas nitelikli bir isyandr ki dorudan doruya II. Gyasddin Keyhsrevi ve onun etrafndakilerin iktidarna kar balatlm bir hareket olduu anlalmaktadr. Bu isyann din lideri olan Baba lyas-i Horasannin nebiresi Elvan elebi de bu isyann II. Gyasddin Keyhsreve kar bir hareket olduunu ifade etmektedir12 syann din lideri Baba lyas-i Horasani tarafndan kaleme alndn tespit ettiimiz zulum-nme tarzndaki Cihad-nme adn verdii eserde Trkmen halk bataki zlim sultana kar ayaklanmaya tevik etmektedir13 Bu sultann, Trkmen yrelerin meliki iken sultan olan ve saltanat dneminde Trkmenlerle iyi ilikiler iinde bulunan babas Alddin Keykubada suikast dzenleyerek tahta gemesinden dolay Trkmen ve Ahi evrelerin tepkisi ile karlat iin saltanatnn ilk ylndan itibaren iktidarna muhalif olanlara kar menfi bir tutum iine girmi olduu aka grlmektedir. Bunda ran evrelerin de rol bulunduunu dnyorum. II. Gyasddin Keyhsrevin lmnden sonra olu saltanata talip konumda olmulardr. Bu sultan lmeden nce en kk olu (7 yanda) olan II. Alddini veliahd tayin etmiti. Fakat devlet adamlar sultann bu tavsiyesine uymamlar, byk olu (12 yanda) II. zzddin Keykvusu tahta geirmeyi uygun bulmulard. Bu yllarda 1243 ylnda vuku bulan Kseda yenilgisinden beri Trkiye Seluklu Devleti, Moollara tabi bir devlet konumuna dm bulunuyordu. O srada Mool Kaannn tahta gei (cls) trenine Anadoluyu temsilen II. Gyasddinin ortanca olu IV.Rknd-din Kl Arslan gnderilmiti. Dnnde Mool Kaan ona menur vererek onu Anadolunun (Diyar-i Rum) sultan olarak gnderdi. Bylece her ehzade de sultan olma hak ve yetkisine sahip konuma gelmilerdir. Bu durum haliyle Anadoluda ciddi bir krizin ortaya kmasna sebep olmutur. te byle bir durumda nl devlet adam Cellddin Karatay (Rum kkenlidir) her ehzadeyi ayn anda sultan konumuna getirerek bu krizi amaya alt. Karatay ehzadenin naibi (Naibs-saltana) olarak onlar adna yapaca her i ve uygulamada her sultandan onay alarak devleti ynetmi ve baarl da olmutur. Bu devreye l saltanat dnemi diyoruz. Cellddin Karatay 1254 yl Ramazan aynda vefat etmesi ile bu l saltanat devresi sona erdi. II. Alddin Keykubad bu tarihten nce lm olduu iin taht mcadelesi dier iki karde arasnda ba gsterdi. II. zzddin Keykvus, IV. Kl Arslan bertaraf ederek I. Gyasd Din Keyhsrevin belirledii devlet yapsn yeniden ihya etmeye alyordu. Anadoluda Ahi ve Trkmen evreler bu ynde ona destek veriyorlard. Bilge bir kii olan Kad zzddini kendisine vezir edinmiti Bu amacna ulamak iin ncelikle Moollar Anadoludan skp atmak ve onlarn Seluklu Devletinin i ilerine mdahalesini nlemek gerekiyordu. Fakat kardei IV. Kl Arslan ve destekileri Moollarn da askeri desteini yanlarna alarak zzddin Keykvusu Anadoluyu terke mecbur ettiler. Bylece IV. Kl Arslan l261 (659) ylnda Moollarn destei ile iktidara gelmi oldu. Bu olaylardan sonra artk Moollar Trkiye Seluklular Devletinin ynetimini tamamen kontrolleri altna aldlar Diledikleri ehzadeyi iktidara getiriyor veya tahttan indiriyorlard. Devletin yksek kademelerine kendi adamlarn tayin ediyorlard. Bu yzden Anadoluda artk bir Seluklu Devleti yapsndan ve bu yapnn uygulamasna ilikin Seluklu Devletinin iradesinden sz etmek

245

imknszdr. IV. Rknddin Kl Arslan, Hulagu Hann menuru ile Seluklu tahtna getii gibi Muinddin Sleyman Pervane, Tacddin Mutezi Vezir, Fahruddin Aliyi Sahib ve Hatirolu erefddini Emirl-mera olarak Anadoluda grevlendiren de Hulagu Han olmutur. Demek oluyor ki, bu tarihten itibaren yksek devlet hizmetlerine tayin edilecek kiileri Moollar belirliyorlard. Bu yeni iktidara kar Anadolunun birok yrelerinde Ahi ve Trkmen evreler yeni bir isyan balattlar. Konya, Karaman, Aksaray, Krehir, Sivas Tokat, ankr, Denizli ve U illerinde ba gsteren bu isyan bu yneticiler tarafndan iddetli bir ekilde bastrld. Devrin ynetim yanls tarihisi Kerimd-din Mahmud el-Aksaray: mum rzgar karsnda snmeye mahkumdur diyerek memnuniyetini ifade etmektedir.14 Ahi Tekiltnn ba mimar Ahi Evren Hace Nasird-din Mahmud ve beraberindekiler, Krehirdeki isyan bastrmaya memur edilen Nuruddin Caca tarafndan kmilen kltan geirildiler. Bu isyanlarn bastrlmasndan sonra Ahiler devlet hizmetinden tamamen uzaklatrlm oldular.15 Birok vilayette Ahiler katliama uradlar. Bu yeni ynetim dneminde Sultan Rknddin Kl Arslandan alnan bir fermann hkmne binaen Ahilerin ellerinde bulunan tekke, hanikah, medrese, iyeri gibi hizmet yerleri ve vakflar msadereye tabii tutuldu.16 Bu durum Ahilerin U blgelere g etmelerine yol at. Baz Ahilerin Anadolu dna gtkleri de grlmektedir. Bu olaylar ayr bir aratrmamza konu olmutur. I. G. Keyhsrev zamannda ortaya kan bu devlet felsefesi ve huzurlu, mutlu toplum ina etme dncesi zamanla Osmanllara da intikal etmitir. phesiz bu dncenin Osmanllara intikalinde Anadoludaki tasavvuf zmreler rol oynamlardr. Osmanl Devletinin kuruluunda ve devletin yaplanmasnda Orta Anadolu orijinli din ve fikr akm nemli rol oynamtr. Bunlar Konyada Sadrddin-i Konevnin (l. 1274) balatt Ekberiyye denilen fikir akm, Ahi Evren Hce Nsirddin Mahmud (l. 1261) nderliini yapt Ahi ve Bac Tekilt ve Hac Bekta- Veli (l. 1271) ve halifelerinin kurduu Bektai Hareketidir. Seluklu Devletinin nde gelen ilim ve fikir adamlar olan bu zatn kurduklar rgtlerin mensuplar Seluklular zamannda mevcut olan yukarda bahsini ettiimiz yksek devlet dncesini Osmanllara intikal ettirmilerdir. Osmanllarda bu dnce eitli dinden ve etnik zmrelerden olan teba arasnda adaleti tevzi etmek suretiyle huzurlu ve gvenli bir toplum yaratma eklinde kendini gstermektedir. Buna ilave olarak devleti tasavvuftaki Kutbiyyet Nazariyesi esasna gre ina ederek devlete kudsiyyet ve ebed-mddet vasf verilmeye allmtr. Sultan Yavuz Selimin Msr fethetmesinden sonra Osmanl sultanlar Halife unvan da alarak devletlerinin kudsiyyetini Halifelik ile de teyid etmilerdir. Bu Siyasetin Toplumsal Etkileri Trkiye Seluklularnda szn ettiimiz yaplanmann gereklemesinden sonra Anadoluda sosyal, kltrel, siyas ve ticar alanlarda byk gelimelere vesile olduu grlmektedir. Huzurlu ve gvenli bir toplumun yaratlmas almalar ncelikle ticar alanda byk gelimelerin gereklemesini salamtr. Bu da haliyle Anadoluda sosyal refahn bilimsel almalarn ve kltrel faaliyetlerin gelimesine yol amtr. Bilinen bir husustur ki, Seluklular zamannda yaz aylarnda (Austos-Eyll) Orta Anadoluda Kayseride milletler aras panayr yeri kurulurdu. Yabanclarn katlmalarndan dolay bu pazara Yabanlu Pazar deniliyordu. XIII. asrn birok yerli ve yabanc yazarlar neminden ve nnden dolay bu pazar yeri hakknda bilgi vermilerdir. Bugn dahi randa ok geni ve eitli olan pazar

246

yerlerine Kayseriyye denmektedir. Bu durum Kayserideki Yabanlu Pazarnn n ve hretinin ne kadar yaygn olduunu gstermektedir. Bu pazarn kurulduu yer bugn hl Pazarren diye anlmaktadr. Her sene kurulan bu panayra ran, Irak, Suriye, Msr, Kafkasya ve Det-i Kpaktan tacirler geliyorlar, getirdikleri mallar satyorlar, ihtiya duyduklar mallar buradan temin edip memleketlerine gtryorlard. Maripten, Venedik ve Bizanstan gelen tacirler buruda dou mallar (hal, kilim, ipek, bez ve bakr eya gibi.) satn alyorlard.17 Bu ticari mnasebetler vesilesi ile Maripten (Kuzey Afrika) Anadoluya gelip yerleenler olmutu. Konyada buraya yerleen Mariplilere mahsus bir mahalle de vard. Bu maripliler mahallesinin camii (Mescid-i Mearibe) bu gn hal ayaktadr. Bu dnemde Anadoluda youn bir ticar faaliyet mevcut idi. Bu ticar faaliyetlerin salkl yrmesi ve korunmas iin Anadolu batanbaa kervansaraylar a ile rlmt. Bu kervansaraylarn pek ou hl ayakta duruyor ve hayranlk uyandrmaktadr. Kervan yollar doudan ve gneyden birka gzerghtan Anadoluya almakta ve Kayseride birlemektedir. Kayseriden de birka gzerghtan Akdeniz ve Karadeniz limanlarna balanmaktadr. Zekeriy Kazvin Diyar-i Rumun (Anadolunun) ar k artlarna ramen k mevsimlerinde de bu kervan yollar almaktadr. Bu kervansaraylar ounlukla sultanlarn hanmlar ve kzlar ina etmektedir. diyor.18 O dnemde Anadoludaki esnaf ve sanatkarlarn rgtlendikleri grlmektedir. Bunlarn rgtne Ahi tekilt (Ahiyn- Rum) denmektedir. Bu rgtn kadnlar koluna da Bac Tekilt (Bacyn- Rum) denmektedir. Bu iki tekilt da ilk olarak Kayseride kurulmu daha sonralar Anadolunun dier ehirlerinde de rgtlenmilerdir. I. Gyasddin Keyhsrev, Kayseride Ahiler iin byk bir sanayi sitesi ina etmiti. Otuz iki eit esnaf ve sanatkr burada sanatlarn icra ediyorlard. Anadolu Ahilii sanld gibi sadece Seluklu Trkiyesinde Trkmen esnaf ve satakr evrelerin kendi aralarnda oluturduklar bir halk kuruluu deildir. Bu kuruluun teekklnde devletin gl himayesi ve ynlendirmesi sz konusudur. O dnemde Anadoludaki sosyal kltrel, ilm ve ekonomik artlar devletin bu ynde tedbirler almasn ve dzenlemede bulunmasn gerekli klmtr. Yukarda ifade edildii gibi birtakm idar ve asker dzenlemeler yannda din-tasavvuf rgtlerin (tarikatlar) Ahi ve Bac tekilt gibi sosyal ve kltrel ve ekonomik nitelikli kurulularn teekklnde devletin nclk yapt grlmektedir. Seluklular zamannda kurulan bu halk rgtleri Osmanl Devletini kuruluunda ve yaplanmasnda nemli hizmetler ifa etmiler ve Osmanl tarihi boyunca varlklarn srdrmlerdir. Bu siyas dnce Anadoludaki din ve etnik zmreler arasnda geni bir hogr ortam yaratmay gerekli klmtr. Devlet byle bir ortam yaratmaya itina gstermitir. Bu yzden o dnemde Anadolu her trl fikr, din, tasavvuf faaliyetlere ak olmutur. Muhtelif din tasavvuf etnik zmreler, Anadoluyu duygu ve dncelerini tasavvuf ve din mereplerini yaymak iin uygun bulmular ve uzak lkelerden Anadoluya gmler ve yerlemilerdir. Mevlnnn babas Bah Veled, ems-i Tebriz mehur suf Muhyiddin bnl-Arab, Evhadd-din Hamid el-Kirman, Ebu Cafer Muhammed el-Berza Necmd-din-i Daye bunlardan birka rnektir. Seluklular zamannda Anadoludan domu olan din ve tasavvuf hareketlerin bir ou (Mevlevilik, Bektailik gibi) gnmzde de varlklarn devam ettiriyorlar.

247

DPNOTLAR 1 2 Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1928, s. 246. Bkz. Seluklular Zamannda Anadoluda Baz Yreler Arasndaki Farkl Kltrel

Yaplanmalar ve Siyas Boyutlar, S. . Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya 1994, Say: 1, s. 79-92; M. Bayram, eyh Evhadddin el Kirman ve Evhadiye Hareketi, Konya 1999, nsz, VI-IX. 3 Bkz. Aksaray, Msameretl-ahbar, Ner. O. Turan, Ankara 1944, s. 66-70.; Bedreddin Ayn, kdul-cuman, Ner. M. M. Emin, Kahire 1407/1987 I, 321-324. Ahmed Eflk, Menakbl-rifin, Ner T. Yazc, I, 485-486. M. Bayram, Uc Beyi Mehmed Bey Kimdir?, S. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Teblileri, (Konya 11-13 2000) Konya 2001. 4 5 6 7 8 Bayram, Evhadiyye Hareketi, s. 23. bn Bibi, el-Evamirl-aliyye, Ner. A. Sadk Erzi, Ankara 1956, s. 88-92. bnl-Esir, el-Kmil fit-tarih, Beyrut1386/1966, XII, 440; bnt-Tiktaka, el-Fahri, Beyrut Ez-Zehebi, Devletl-slm, Msr 1974, II, 127; bnt-Tiktaka, el-Fahri, s. 322; Ebl-Ferec Mecdddin shaktan olu Sadrud-din Konevye intikal eden ve bugn Konya Yusufaa

(Tarihsiz), s. 322. Tarihi, Terc. . Rza Dorul, Ankara 1950, II, 518-520. Ktphanesinde bulunan kitaplarn sema ve kraat kaytlarnda daha pek ok ilim ve fikir adamlarnn adlar gemektedir. Misal olarak Bkz. 7850, 4868, 4668, 5050 nolu kitaplar. 9 10 11 Letif-i hikmet, Ner. G. Yusuf, Tahran 1340, s. 252-253. Bu eserin Kad Siracddin M. Bayram, Tarihin Inda Nasreddin Hoca ve Ahi Evren, stanbul 2001. Bu sikke hakknda geni bilgi iin bkz. T. M. P. Duggan, The Face of Sultan Alaeddin Mahmud el-Urmevye nisbeti katiyyen yanltr.

Keykubad I. a Unique 13. Century Seljuck Naturalistic Portrait, Turkish Daily News Special, FridayAugust 24, 2001. 12 13 14 15 16 17 18 Menakibul-kudsiyye, Ner. . Ernsal ve A. Y. Ocak. stanbul 1984, s. 40-58. Bkz. Mikil Bayram, Baba lyas-i Horasan ve Cihad-nme si, Cem Dergisi, Nisan 1997, Msameretl-Ahbr, s. 73-75. Ayn eser, s. 75. Menakbul-arifn, II, s. 754-758; geni bilgi iin bkz. Ahi Evren ve Ahi Tekiltnn Bu konuda geni bilgi iin bkz. Faruk Smer, Yabanlu Pazar, Trk Dnyas Asarl-Bild, Beyrut 1389/1956, s. 531-532.

Say: 65, s. 50-52.

Kuruluu, s. 115-121. Aratrmalar Dergisi, stanbul 1985, Say: 37.

248

Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma / Aye Dudu Erdem Kuu [s.176-188]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Ordu, ilk Trk devleti olarak kabul edilen Byk Hun Devletinden gnmze Trk milleti ve oluturduu siyasi teekkllerin en nemli unsuru olagelmitir. Byk Hun Hakan Mete Han (M.. 206-174) lmnden iki yl nce in mparatoruna yazm olduu bir mektubunda; Tanrnn yardm ve efaati; subay ve askerlerimin yksek sava yetenei, atlarmn gc ve kuvveti ile btn Yeileri ezdi. Balarn kesti; lenler ld; teslim olanlar teslim oldu; bylece gn altnda, (yani dnyada) asayi ve dirlik kurulmu oldu.1 eklinde bir ifadeyle dzen ve asayii salamada, dmanlarn bertaraf etmede ordunun ehemmiyetini belirtmektedir. Gerekten de ordu Trk devletlerinde son derece nemli ve adet hereyin merkezidir. Bamsz yaamak, yeni yerler fethedip yeni devletler kurmak hep ordu sayesinde gereklemitir. Trk hkmdar hereyden nce bir bakumandandr. Ve onun en nemli vazifelerinden biri ordusunun banda aknlar ve savalar yapmaktr. te bu anlay iinde Trkler sadece ana vatanlar olan Orta Asyada deil onun dnda dier corafyalarda da bamsz devletler kurmular; zaman zaman gittikleri lkelerde nfuslar az da olsa hakimiyeti ele geirmeyi baarmlardr. Trklerin askerlikteki maharetleri tekilatlktaki maharetleri ile birlemi ve bu sayede asrlara hkmeden byk devletler kurmulardr. Onlarn askerlikteki stnlkleri sadece kendi millet ve devletleri iin bir teminat olmaktan baka dier millet ve devletlere de fayda salamtr. Mesel Abbasi halifelerinden Memun (813-833) Trk askerlerini dzenli bir ekilde hilfet ordusu saflarna alm bylece asayi bakmndan durumu pek parlak olmayan devleti iinde bulunduu durumdan kurtarmak istemitir. Abbasi Halifeliini tehdit eden i ve d basklar Trklerin orduya alnmasyla bir nebze hafiflemi, zellikle Msr isyanlarnn bastrlmasnda ve Bizansa kar yaplan seferlerde Trkler nemli rol oynamlardr.2 Abbasi Devletinin kuruluunda byk rol olan ve giderek devletin bir Fars Devleti haline gelmesini arzu eden Fars unsuru bertaraf etmek isteyen Mutasm (833-842) devlet iinde Arap ve Fars unsurunun dnda olmak artyla kendisinin rahatlkla gvenebilecei nc bir unsura ihtiya duydu. Onun dnd bu unsur askerlikteki maharetleri kadar cesurluk, gvenilirlik ve sadakatlaryla mehur olan Trklerden bakas deildi. Nitekim onun dneminde orduya alnan ve ksa zamanda saylar otuz bine ulaan Trk askerleri sayesinde Azerbaycanda bagsteren Babek tehlikesi ortadan kaldrld (837). Ayrca Bizans ile yaplan mcadelelerde nemli baarlar elde edildi ve Bizansn stanbuldan sonra nc byk ehri olan Amorion (Ammriye) fethedildi.3 Trk askerlerinin Abbasi Devleti iindeki msbet hizmet safhalar kesintisiz yarm asr devam etti. Ve slm tarihinde 836-892 yllar arasndaki bu dneme Samerra Devri denildi ki adn hususi

249

olarak Trk askerleri iin kurulan ve Arapa surre men rea (gren sevindi) mnsndaki Samerra ehrinden almaktayd. Trklerin askerlikteki maharetleri ve slm Devletindeki hizmetleri dnemin mverrihlerinin de dikkatini ekmitir. el-Cahiz Trklerin faziletlerinden bahsederken Trk askerleri ile Horasan birlikleri ve Hariciler arasnda bir karlatrma yaparak; Horasanllar dmanla karlamann balangcnda geri ekilirler. Bu srada kamaya balarlarsa hezimete uramlardr. Bununla beraber ok defa geri dnmezler. Fakat bu, askeri tehlikeye marz braktktan ve dman hcuma tama ettirdikten sonra vukubulur. Haricler bir geri katlar m kamlardr. Artk geri ekildikten sonra tekrar hcuma gemeleri hesaba katlmayacak kadar ndirdir. Trk Horasanl gibi geri ekilmez. Geri dnd takdirde ldrc bir zehir, insann iini bitiren bir lmdr. Zir, arkasndaki insana nndeki insan gibi okunu isabet ettirir. Bu kadar hzl gitmesine ramen kemend atmasndan, kemendi ile dmann atn yere ykmasndan ve svariyi atnn zerinden kapp almasndan emin olunamaz diyerek Trklerin savataki cesaret ve hnerlerinden bahseder ve devamla; Trk hcum ettii zaman ahs, silah, hayvan, hayvannn takmlar ile ilgili hereyi yannda bulundurur. Hzl yrye, devaml yolculua, uzun gece yrylerine ve memleketler katetmeye gelince bu hususta o cidden yn- teaccptr demektedir.4 Bundan da anlalyor ki; Trkler askerlikte cesaret, maharet, disiplin ve sebati birletirip ou zaman imkansz baarmlardr. Trklerin askerlikteki stnlkleri ve bu tekilata verdikleri deer kurduklar devletlerin bnyesine de etki etmitir. Mesel Byk Seluklu Devleti tarihine baktmzda askeri tekilatn gerek hkmet ve gerekse eyalet tekilatnda mstesna bir yere sahip olduunu grrz. Esasen Seluklu tarihi, mlk tekilat kadrolarn igal eden ranllarla, asker tekilat kadrolarn igal eden Trkler arasnda, bazen Trk hkmdar ile mlk tekilatn ba olan veziri de iine alan gizli veya ak daimi bir nfuz mcadelesi rnekleriyle doludur. Bu mcadelenin akisleri ranl vezir Nizaml-Mlkn eserinde de yer almtr.5 Byk Seluklu Devletinin Anadoludaki uzants olan Trkiye Seluklu Devletinin de en nemli zellii asker bir bnyeye sahip olmasyd. Bu nedenle ordu devlet ve toplum hayatnda son derece nemliydi. Trkiye Seluklular ranl ve slm hviyetindeki idare sistemini tevrs etmi olduklar Byk Seluklulardan daha ileri derecede eski Trk hususiyetlerini muhafaza ettiklerinden6 asker tekilatda Byk Seluklulardan farkl bir takm uygulamalara da yer vermilerdi. Bu farkllk phesiz zaman ve artlarn zorlamas yannda corafi mekan ve yaanlan tecrbelerin tabii sonucundan kaynaklanmaktayd. Trkiye Seluklular Byk Seluklular gibi devletin temel unsuru olan Trkmenleri Anadoluda datmak ve iskn etmek amacn tayorlard. Dier yandan Byk Seluklulardan farkl olarak kumandanlara vilyetler byklnde iktlar vermemek suretiyle hakimiyetin paralanmasna ve feodalizmin kurulmasna engel oldular. Bundan baka yine Byk Seluklularn aksine sbalar (serleker, kumandan) iktlarna ve askerlerine sahip deil, sadece asker amir mevkiinde idiler. Esasen bu askerler sbalara bal kle deil devletin asl sahibi Trklerden oluan sipahiler idi. Bunlarn geinme masraf kumandana ve onun iktna deil devletin kendilerine tahsis ettii kk

250

iktlara balanmt. Trkiye Seluklularnda uygulanan bu ikt veya toprak sistemi sayesinde devletin feodal bnyesi tedricen hafifletilmiti.7 Bunun yan sra Byk Seluklularda devletin beks iin kardei ar Bey ile byk bir uyum iinde olan Turul Bey zamannda uygulanmaya balam olan devletin merkeziletirilmesi hususu daha sonraki dnemde fetihler, Trk devlet telakkisi ve Trkmenler meselesi yznden tam olarak baarya ulamamt. Saylan sebeplere bal olarak uygulanan toprak hukuku yani ikt sistemi devlet otoritesinin gl olduu dnemlerde asker ynden fevklade mhimdi. Ancak zamanla hanedan yelerine, devlet hizmetinde bulunan byk emirlere, savalarda yararlk gsteren neferlere verilen iktlar bazen bir veya birka vilyeti iine alacak kadar geniledi ve deta feodal bir yap zellii gsterdi. Byk iktlarda sahipleri emrinde bazen 100, 150, 300, 500, 800 hatta 1000 asker bulunmaktayd ki gerekte 10 askerden fazla asker besleyenleri byk iktlar grubuna sokmak mmknd.8 darelerinde geni topraklar ve maiyetlerinde mhim asker kuvvetler bulunan ve merkezdeki devlet tekilatnn kk bir rneini tekil eden ikt sahiplerinin bazen sultan ile, bazen kendi aralarnda mcadelelere giritikleri, iktlarn yetersiz grenlerin tek bana veya aralarnda ittifak kurarak isyan ettikleri grld.9 Trkiye Seluklularnda ise II. Klarslann devleti on bir olu arasnda paylatrmas devletin feodal esaslara gre paylatrlmas esasnn son rnei oldu.10 II. Klarslandan sonra Trkiye Seluklu Devleti Mool istilsna kadar tam bir merkeziyeti devlet manzaras arz etti. Seluklulardan sonra Osmanllar da devlet ve mir arazi sistemini gelitirerek uyguladlar. Dier bir husus Trkiye Seluklularnda devlet tekilatnda grev alan kiiler arasnda asker kadrolar sivil kadrolara nazaran daha kalabalk ve daha etkiliydi. Devlet ileri gelenlerinden byk bir kesim ehl-i Seyfden olup emir rtbesini tayordu.11 Orduya ait btn idar ilere byk divana bal olup ikinci derecedeki divanlar kategorisinde deerlendirebileceimiz Divan- Arz bakard. Ordunun levazmat ve ihtiyalarna bakan, maalarn veren, defterlerini tutup yoklamalarn yapan Divan- Arz reisine ise Emir-i Arz denirdi.12 Divan- Arz bugnk Milli Savunma Bakanlna, Emir-i Arz ise Milli Savunma Bakanna benzetmek mmkndr. Ordunun sevk ve idaresi ise Beylerbeyi veya Melikl-mer denilen kumandann uhdesinde bulunuyordu. nemli vilyetlerde ise Arzl Ceyler vard. Bunlar bir eit asker defterdar konumunda idi.13 Gnmzde olduu gibi Seluklu ordusu temel unsurdan oluuyordu. Bu unsurlar insan, tekilt ve tehiztd. nsan Unsuru Ordunun en temel unsuru insan idi. Tekilt ve tehiztn kullanmn salayan ve ordunun zafere ulamasnda birinci derecede rol oynayan bu unsurdu. Trkiye Seluklu Devletinde ordunun bnyesi yedi farkl ubeden meydana geliyordu. Fuad Kprlnn de ifde ettii bu ubeleri yle sralayabiliriz: 1-) Dorudan doruya sultann ahsna bal olan ve daima merkezde bulunan kuvvet (hassa birlikleri); Bunlara mfred ya da oul olarak mufarede;14 gulamn- has,15 mulzman- yatak/yayak ve halka-i hass deniliyordu. Sarayda eitli hizmetlerde bulunan Serhenkler, candarlar,

251

perdadarlar da bu zmreye dahildiler.16 Memlk asker tekilatna ait bir stlh olan Halka-i Hass17 tbiri mfrede askerlerinin bir ksm idi.18 Gulamn- hass, gulamn- dergah gibi tbirlerle ifde edilen gulmlar yine Memlkler devrinde memlk veya viaki ya da uaki adn alan zmre idi. Osmanl tekiltnda kul stlah da buradan alnmtr.19 Yine Seluklularda bu stlahdan mlhem olan visakba20 tabirini gryoruz ki bu sultann odabas veya muhafz komutanna verilen isimdi. Sultann zel askerlerine ise haem-i has deniliyordu.21 Bu hassa askerleri Byk Seluklularda olduu gibi Trkiye Seluklularnda da deiik unsurlardan oluuyordu. Bunlar muhtelif milletlerden ya esir edilmek veya kle satn alnmak suretiyle tedrik edilmiti.22 Mesela I. zzddin Keykvusun Kazvinli, Deylemli, Rum ve Frenk serhengleri yani avular mevcuttu.23 Sultan I. Aleddin Keykubad dneminde ise yine Kazvinli, Deylemli, Frenk, Rum ve Ruslardan oluan hassa birliklerinin says 500 kii idi.24 O, Ahlat ele geirdikten sonra ehrin tahriri iin grevlendirdii Vezir Pervne ve Mstevfi ile beraber ehre maiyetindeki mfrede ve gulmn- hasdan bin svari sevketmiti.25 Hususi surette talim ve terbiye gren gulamlardan oluan bu daimi kuvvetin says hakknda elimizde kesin bir kayt yoktur. Ancak bn Bibinin baz kaytlarnda bunlarn saylar hakknda deiik bilgiler mevcuttur. Mesel o, I. Aleddin Keykubad dneminde Seluklu ordusunun Ermenistan zerine yrd srada mfrideden 10 bin sava yiit olduunu belirtir.26 Fuad Kprlnn bn Bibinin Houtsmann yaynlad muhtasar Seluknmeden naklettii rakam ise 3-5 bini gememektedir.27 Ve bunlarn ekseriyeti svaridir. Ancak Uzunarlnn bn Vasln eseri Mferricl-Kurbdan naklettii bir ifdeye gre 1234 ylnda Eyyb meliki Melik Kmil ile I. Aleddin Keykubd arasnda vukubulan arpmada Seluk ordusunda piyadeler de bulunmaktayd.28 Halka-i Has mfredleri sultan muhafaza hizmetini gren Byk Seluklu sarayndaki mfredlerin ayns idi. Bunlarn iindeki Mlazmn- Yatak veya Yayak tabiri ise tamamen Trke bir kelime olan otak veya otag kelimesinden alnm bir stlah idi. Bu snf hkmdarn adrn beklerdi. Bu tekiltn aynsn Memlklerde grmek mmkndr.29 Yine Osmanllardaki Yenieri solaklar Seluklulardaki bu tekilatn bir benzeri idi. Bu grubun Sultann muhafazas hususunda nemli bir yer igal ettii bn Bibide geen bir kaytta sarih olarak kendini gsterir; 1211 ylnda Sultan I. Gysddin Keyhsrev znik Rum Devleti hakimi I. Laskarise kar sefere km ve Bizansllar Alaehir civarnda bozguna uratmt. Bu srada Laskarisin askerleri hkmdarlarnn yenildiini grnce dalara ovalara kamaya baladlar. Bunun zerine I. Gysddinin btn silahdar, candar ve mfrede birlikleri sultan yalnz brakp ganimete dalmlard. Bu srada aniden sultann karsna kan Frenk asker bir haner darbesi ile sultan ehit etmiti.30 bn Bibide Mlzman- Yatak kuvvetlerinin grevine dair bahislerde seraperde31 ve Memlk tarihlerinde kullanlan dehliz32 kelimesinin kullanlmas bu grubun hkmdarn otan muhafazayla grevli olduunu ispatlar.33 Candarlar ve bunlarn reisi olan Emir-i Candarn grevi ise, mfrede kuvvetleriyle beraber, sultan muhafaza etmekti. Bunlar svari olup bellerinde altn ilemeli hamayil ile asl kl tarlard.34 Hkmdarn muhafz olan candarlarn bir ksm divan muhafaza etmekte de istihdam edilirdi.

252

Hkmdarn hassa askerlerinden olan Mlzman- Yayak grubunun Kanun- Yayak ad verilen kanunlar mevcut idi. Ve bunlar muhtemelen piyade olup kendilerine her zaman silah verilmezdi. Ancak sefer ve sava halinde yani ihtiya hasl olunca silah verilirdi.35 Bu gulmn iinde saraya ayrlp yetitirilen kleler arasndan Mbrizddin Ertoku, Cellddin Karatay, Melikl mer Seyfddin Torumtay36, Rum asll olup ihtid eden Emir Seyfddin Hasouz37 gibi deerli devlet adamlar da kmt. Seluklu Sultanlar bu hassa askerlerinin intizamna olduka dikkat ederlerdi. Sultan II. Gysddin Keyhsrev tecrbeli komutanlarnn itirazlarna ramen Gulmn- Hasn tevikiyle Kseda Savan yapmaya karar vermiti.38 Hkmdarn hassa birliklerinin Smnler, Gazneliler ve Byk Seluklularda olduu gibi Bitegani yani maal olmalar kuvvetle muhtemeldir.39 2-) Kayseri bata olmak zere Sivas, Harput, Develi-Karahisar, Niksar, Malatya, Erzincan, Nide, Ladik, Honas, Amasya gibi nemli asker merkezlerde daimi surette bulunan muhafaza kuvvetleri40; bu merkezlere bal olan mntkalardaki ikt sahipleri, Trkmenler ve mstahkem mevkilerdeki daimi kuvvetlerin komutanlar o mntkann sbasna ya da kaynaklarda geen Farsa tbir ile serlekerine balydlar. Mesel, Seluklu Devletinin Mool tahakkmne girdii dnemde naiblik ve vezirlik grevlerinden uzaklatrlan Fahrddin Ali 1274 ylnda lhanl bakenti Tebrize gitmi ve Abaka ile grtkten sonra kendisine vezirlik makam tekrar verilmi, iki oluna da Ladik (Denizli), Honas ve Karahisar- Devle sbal braklmt.41 Yine Mool hakimiyetine kar ilk istikll harektna girien beyler arasnda mhim bir yere sahip olan ve Moollar tarafndan ehit edilen mehur Hatirolu erefddin Nide Sbas idi.42 1230dan nce Harezmahlar Devleti iinde bulunan ve 1230 Yass-emen Savandan sonra Anadoluya gp Malatyaya yerleen Germiyan aireti reisi Aliirolu Muzafferddinin 13. yzyln ikinci yarsndan nce Malatya sbas olduu tarihi kaynaklarda mevcuttur.43 Ayn dnemde Amasya sbal Hac Armaanahn, Sivas sbal angir Mbrizddin avlnn ve Niksar sbal ise Mbrizddin Yavtan uhdesinde bulunuyordu.44 ehrin mlki idaresi ve inzibat sbann emri altnda bulunan kumandanlara aitti. Sbalar ayn zamanda sava srasnda kaza, nahiye ve kyledeki, Tmarl sipahiye kumandanlk ederlerdi.45 Trkiye Seluklularnda en nemli asker merkezlerden biri Kayseri idi. Sultan I. Aleddin Keykubd dneminde Kayseri sbal Kemalddin Kmiyra verilmiti.46 Ermeni seferi sonrasnda Grc, Erran ve Azerbaycan sbal ise Emir Sinanddine tevdi edildi.47 Antalyann 1216 ylnda ikinci defa fethedilmesinde byk rol oynayan Mbrizddin Ertokua da Aleddin Keykubd ehrin valiliini ve sbaln vermiti.48 3-) Merkezde veya kendi mntkasnda bulunan byk ikt sahibi devlet adamlarnn ahslarna bal, gulam veya cretli askerler; bunlara rnek olarak hem saray tekilatnda yer alp hem de sbalk grevlerini stlenen Sivas sbas angir Mbrizddin avl ile nceleri Niksar sbas olan, daha sonra da Beylerbeyi makamna ykselen Mbrizddin Yavta verebiliriz. II. Gysddin Keyhsrevin Amidi ele geirmek zere harekete getii srada angir Mbrizddin avl ile Niksar sbas olan Mbrizddin Yavtaa bir mektup gnderip Danimend vilayetinin btn askerleriyle, byk bir grkem ve ihtiamla tam bir kararllk ve vakarla, mkemmel bir g ve kuvvetle Amid

253

yolunu tutmalarn, acele etmeyi gerekli, durup elenmeyi mahzurlu saymalarn emrettiini grmekteyiz.49 bn Bibi bu byk emirlerin de ahslarna bal mfredlerinin ve gulamlarnn olduundan bahsetmektedir. Bunlara cr-i har50 denilip adndan da anlalaca zere paral askerlerden olumaktadrlar. Hevi tabirinin ise bunlarn umumi heyetine verilen isim olmas muhtemeldir.51 4-) Kk ikt sahiplerinin maiyetindeki kuvvet; yani Trkiye Seluklu Devleti ordusunun asl mhim ksmn oluturan sipahiler. Bunlar ocakzde yani babadan oula gemek suretiyle devletin en esasl Trk askeri idiler.52 Tmarl sipahiler ellier kiilik mfrezeler halinde ksmlara ayrlmlard. Bunlarn balarndaki kiiye elliba denirdi. Son derece vatansever insanlardan oluan bu svari grup arasnda ya ilerlemi pek ok harp ve darp grm kiiler de mevcuttu. Mesel Sultan I. zzddin Keykvus dneminde Haleb Seferi srasnda Mbrizddin Behramahn Sivasn sbas elliba olan ve seksen yan gemi bulunan Mahmud Alpin ikzlarna uymamas neticesi muvaffak olunamamt.53 Antalyann fethine vesile olan Hsamddin Yavlak Arslan da Konyann ocakzde sipahilerindendi.54 Tmarl sipahilerin mhim vilayet merkezlerindeki kumandanlarna sba denirdi. Sbalarn emir-i sipehslr ve serleker ismi verilen mntka kumandanlarna tbi olduklarn belirten Uzunarl serleker stlah hususunda Kprl ile ayrl der. Zir Kprl sba kelimesinin kaynaklarda Farsa serleker ile ayn mnda kullanldn iddia eder.55 Fakat uras bir gerektir ki sbalar; emir-i sipehslr, sipehslr, emirl-kebir sipehslr, isfehslr, emir-i isfehslr, ecellkebir veya melikl-mer adyla anlan bir komutana bal idiler. Ve serlekerlerin ehliyet ve liykat sahibi olanlar Melikl-mer yani Beylerbeyi olabilirdi.56 5-) Ularda ve beylerinin emrindeki kuvvet; Bunlar genellikle ulara yerletirilmi Trkmen kabilelerine mensup kuvvetlerdi ki sadece sava zamannda deil bar zamannda dahi komu devletlere, Bizans, Ermeni ve Grclere aknlar yaparlard. Bunlar hudut muhafz olarak deerlendirmek yanl olmaz, ancak bunlarn Trkiye Seluklular dneminde ve sonrasnda pozisyonlar gznne alndnda eksik bir deerlendirme olduu ortaya kar. Zir bunlarn bir ksm Seluklular dneminde timarl yani iktl idiler. Merkezi idarenin zayflamas ile birlikte kendi hesaplarna hareket edip merkezi tanmyorlar ve ou zaman isyan ediyorlard. Ya da kendi bamsz devletlerini kuruyorlard. lk bakta bunlarn Anadoludaki siyasi birlii paralad dncesi hasl olsada Mool tahakkm dneminde Anadolunun Trklemesinde birinci derecede rol oynadklar ortaya kar. nceleri ulara yerletirilen ve sonralar kk birer beylik kurmu olan Karaman, Germiyan, Eref, Hamidoullar bu tekilatn en arpc rneklerini tekil ederler. 1203l yllarda Rknddin Sleymanah zamannda bat ularna yerletirilen Danimend Hkmdar Yabasann oullar Muzafferddin Mahmud, Bedrddin Yusuf ve Zahirddin li Seluklularn hudud kumandanlarndan idiler. Bu kardelerin soyundan gelen Kalem ve Karas Beyler 13. yzyln sonlar ile 14. yzyln balarnda Balkesir, Bergama ve anakkale evresini fethederek burada Karasioullar ad ile anlacak beylii kurmulard.57

254

Sultan I. Aleddin Keykubd zamannda kendisine Bat ularndan Kastamonunun ikt olarak verildii Hsmddin oban ise sultann emri ile Sudak seferine gnderilmi ve byk baarlar elde etmiti.58 6-) Sava zamannda ihtiya duyulduunda Trkmenlerden veya lke dahilinde yaayan yabanc rklara mensup halktan cret ile alnan kuvvetler; bunlara cr-i har veya kadim-i cera-hur deniliyordu. Mesel Kseda Sava ncesinde II. Gysddin Keyhsrevin ordusuna kadim-i cerahurdan ve iktlara bal sipahilerden oluan 70 bin svari iltihk etmiti.59 Paral askerleri sadece hkmdar deil ihtiya hasl olduunda byk emirler de istihdam ediyorlard. 7-) Trkiye Seluklu Devletinin vassalln kabul eden veya yaplan bir anlama mcibince harp zamannda belirli miktarda asker gndermeyi taahhd eden mslman veya Hristiyan devletlerin gnderdikleri yardmc kuvvetler; Bunlar 13. yzyln ilk yarsnda Bizans veya Trabzon mparatorlarnn, Ermeni ve Grc krallarnn, Suriye ve el-Cezire blgesindeki mslman baz kk devlet hkmdarlarnn gnderdikleri yardmc kuvvetlerdi. Bunlarn techiz ve iae masraflar ve miktarlar meselesi muahedelerle tesbit edilirdi.60 Mesel Kseda Sava srasnda her savaa iki bin askerle katlmas gereken Nasuhuddin Faris szn yerine getirmiti.61 Sinopun 1216 ylnda I. zzddin Keykvus tarafndan fethini mteakiben Sinop tekfuru Kyr Aleksi Sultan I. zzddin Keykvustan emn dileyip cannn balanmas artyla sultana yardm vaadediyor; askerimi ondan esirgemem eklinde bir ifde kullanyordu.62 Btn bunlarn yansra 13. yzyln ortalarnda devlet hizmetine girmi airet kuvvetleri de vard. Bunlarn mhim bir ksm uclara yerletirilmiti. Cellddin Harezmahn vefatndan sonra Ahlat Seraskeri Sinanddin Kaymazn gayretleriyle Harezm airet reislerinden Kr Han, Bereket Han, Kl Han ve Saru Han maiyetiyle birlikte Seluklularn hizmetine girmiti. Daha sonra bu mhim Trk kuvveti II. Gysddin Keyhsrevin basiretsizlii yznden Cezire ve Suriye taraflarna gmeye mecbur kald.63 Farkl yedi ubeden oluan Trkiye Seluklu Devleti ordusunun says hakknda 13. yzyln ikinci yarsna kadar bilgi veren kaynak yoktur. Ancak bn Bibinin Kseda Sava ncesinde birtakm rakamlar vermesi kesin olmasa da Seluklu ordusunun says hakknda fikir edinmemizi salyor. Yukarda da belirttiimiz gibi bn Bibi, sipahilerden ve cretli askerlerden meydana gelen grubun saysnn 70 bin olduunu, ayrca ulardan ve etraf komu mslman ve hristiyan devletlerden gelenlerin dnda sipahiden 80 bin kiinin bulunduunu kaydeder.64 Seluklu ordusunun en byk ksmn svariler tekil etmekteydi. Bunun yan sra piyadelerin de bulunduu ve kuatma savalarnda bunlardan istifde edildii aktr. Gnmzdeki istihkm ktalarna benzeyen lam ve mancnk ktalarnn bulunmas da gerekir. nk o dnemde yakma ve ykma silahlarnn zellikle kale kuatmalarnda ehemmiyeti bykt. Trkiye Seluklu Devleti ordusu grld gibi sadece Trkler ve Trk kabilelerinden mteekkil deildi. Orduda farkl din ve milliyetlere mensup unsurlar bulunuyordu. Bunlar ran, Arap, Rum, Ermeni, Grc, Frenk ve Rus unsurlard. Gerek Byk Seluklu Devletinde gerekse Trkiye Seluklu Devletinde mtecanis olmayan kuvvetlerin tekili devlet iinde srekli mesele karmaya mtemayil Trkmenlere kar oluturulmu bir usuld. Osmanllar da bunu devam ettirmiler ve Yenieri tekilatn oluturmulard.65

255

Trkiye Seluklu Devleti ordusunu meydana getiren ubelerde Mool istilsndan sonra birtakm deiiklikler olmutu. Sultann ahsna bal hassa ordusu ile, baz mstahkem mevkilerdeki kuvvetler muhafaza edilmiti. Ancak devlet iinde zaman zaman byk problemler karan Trkmenlerin bu dnemde ordudak varln devam ettirdii sylenemez. Paral asker uygulamas devam etmiti. Bunun yansra Darl-Feth (Kayseri), Darl-Cihd veya Darzafer (Aksaray) gibi adlarla anlan byk asker merkezlerde ve byk ikt sahiplerinin emrinde bulunan kuvvetlerin says azalmt. Ordu mevcudunun 1277ye kadar olan yllarda tedricen azalmasnn ve devletin ykl dnemine denk gelen yllarda hemen hemen tamamen ortadan kalkmasnn en byk nedeni, ikt sisteminin Mool gali ile sarslmasyd.66 Moollar ikt sisteminin bozulmasn salamakla kalmamlar, Seluklu ordusunu srekli kontrol altnda tutarak sayca bymesine de engel olmulard. Tahtta kalabilmek ve kardelerini bertaraf edebilmek iin Moollarn desteini salayan IV. Klarslan dneminde ikt blgelerinin mlk haline getirilmesi timar sisteminin ifsdna sebep olan en nemli hadiselerden biridir. 1277 ylnda lhanl hkmdar Abakann Pervneyi ortadan kaldrmasndan sonra Anadoludaki Mool tahakkm iyice artmtr. Bu tarihten sonra Seluklu Devleti ve ordusu da fiilen ortadan kalkm, ikt idaresi yklmtr. Bunun zerine meslek ve maietlerini kaybeden halk, Seluklu Devleti yklncaya kadar isyan ve kargaalklara sebep olmu, Moollar da tahakkm altna aldklar olduka zayf durumdaki Seluklu ordusuyla birlikte bu isyanlar bastrmaya almlardr. Mool-Seluklu kuvvetlerinin ortak harekatna en iyi rnek Mool tahakkmne kar istikll hareketine girien ve bu duruma meruiyet kazandrmak iin yanna Seluklu ehzadesi cimri lakapl Gysddin Siyavuu alan Karamanolu Mehmed Bey zamannda gereklemitir. Mehmed Bey, Konyada Seluklu tahtn ele geirmi, Siyavuu sultan, kendisini de vezir iln etmiti. Bu olay zerine lhanl hkmdar Abaka Mool destekli Seluklu ordusunu Sahib Ata Fahrddin Ali komutanlnda Mehmed Bey zerine gndermi, Mehmed Bey de Ermenek taraflarndaki dalk blgeye ekilmiti. Fahrddin Ali, Mehmed Beyi takip ederek Mut taraflarna gitti. Elli nefer Seluklu ve elli nefer Mool askerini ileri karakol olarak gnderdi.67 Mehmed Bey, Siyavuu savaa sokmayp, iki kardei ve amcaoullaryla birlikte Mool-Seluklu nc kuvvetleri zerine yrd. Moollar sahte ricat takdiini uygulamak suretiyle Mehmed Beyi pusuya drp birliklerini malup ettiler. Kendisini, kardelerini ve amcasnn oullarn ldrp balarn kestikten sonra Seluk ordugahna gnderip halka tehir edilmesini saladlar.68 Ordu inde Komuta Mevkii ve Hiyerarik Dzen Dier Trk devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklularnda da hkmdarn en byk vazifelerinden biri harekt srasnda orduya kumanda etmekti. Zaman zaman orduya vezir69 veya Melikl-mer ad verilen komutan da kumanda edebiliyordu. Kumandan mevkiindeki sultana emirler (mer), serleker (sipehdran- memlik), reisler (resa) ve ileri gelenler (mtebern) refakat ediyorlard. Orduyu balbana bir tekilat olarak deerlendirdiimizde bu tekilatn banda bulunan kiiye Beylerbeyi veya Melikl-mer denilmekteydi. Merkezde en yksek asker makam igal eden beylerbeyi protokolde de devlet tekilat iinde asker ricalin en n safnda yer alyordu. Ancak I. zzddin Keykvus zamannda emir-i meclislik makamn igal eden Mbrizddin Behramah rtbe

256

ve makam itibariyle sultann kendisine verdii ehemmiyete ve itimata binaen en yksek asker mevkii olan beylerbeyi derecesinin dahi zerine karld.70 II. Klarslan zamannda 1178 ylnda Malatyann daha sonra da Sivasn alnmasyla Danimend Devleti ortadan kalkm, Sivas hakimi Danimendli Ya basan oullar Mzafferddin Mahmud ile kardeleri Zahirddin li ve Bedrddin Yusuf da maiyetiyle birlikte Bat ularna tenkil edilmiti. Kaynaklarda Bat uclarnda faaliyet gsteren Mzafferddin Mahmud, I. Aleddin Keykubad zamannda gney sahillerinin fethedilmesinden sonra Mara evresine hakim olan Nusratddin Hasan ve Kastamonu blgesinde bulunan Hsmddin oban da Melikl-mer eklinde gemektedir.71 Bu da gsteriyor ki devlet ordusunun banda herhangi bir sefere giden ya da devletin asker tekilatnda nemli bir yeri olan kiilere de sadece unvan olmak artyla Melikl-mer denilebiliyordu.72 Sipehdr- bozorg ya da emir-i bozorg tbiri de u beylerbeyi ile ayn mnya geliyordu.73 Dier devlet erkan gibi beylerbeyi de iktlara sahipti. Ve genellikle hkmet merkezinde ya da merkeze yakn olan kendi iktsnda bulunur ve sava zaman cepheye giderdi. Mesel beylerbeyi Hatirolu erefddin kendi ikt olan Nidede bulunuyordu.74 Seluklu tarihi boyunca kendi dnemleri iinde devletin btn ilerinde bariz olarak nfuzu grlen komutanlar arasnda Seyfddin Eyne, emsddin Yavta, emsddin Mesud bin Hatir, Seyfddin Torumtay, Kemlddin Kamiyr ve Hsamddin oban en mehurlar idi. Ordunun sbalar ile mntka serasker veya serlekerleri de beylerbeyine tbi olduundan bu makam temsil eden kiiler byk bir msellah gce sahiptiler. Bu yzden hkmdarlar ou zaman kendilerinden ekinirlerdi. Gerek ehzdeler aras mcadelelerde gerekse devletin iinde bulunduu kargaalklar esnasnda devreye giren ordu devletin idare mekanizmas iinde byk bir nfuza sahipti. ehzadeler aras mcadelelerde I. Aleddin Keykubd ve zzddin Keykvus mcadelesinde olduu gibi orduyu yanna alan ehzade baarl olabiliyor ve tahta geip otoritesini tesis ediyordu. Trkiye Seluklu Devletinin Ykselme Dnemi de diyebileceimiz 1176-1243 tarihleri arasnda Seluklu tahtnda bulunan sultanlar Beylerbeyinin nfuzunu krmay baarmlar zaman zaman onlar hile ile ldrmek ya da bu makama gvendikleri birini tayin etmek suretiyle kendilerini gvenceye almlardr. Mesel I. Aleddin Keykubd kendisinden phe ettii Seyfddin Eyneyi ldrm ve yerine Komnen ailesinden bir mhtedi olan Emir Komninosu tayin etmiti.75 Aleddin Keykubdn lmnden nce kendisinin son Beylerbeyi, ilim ve faziletiyle mehur Kemlddin Kamiyra Eyybi hkmdar Melik Adilin kzndan doan olu zzddin Klarslann tahta geirilmesi hususunda vasiyette bulunmu ve kendisinden sz almtr. Ancak byk olu daha tedrikli davranarak taht ele geirmi Kemlddin Kamiyr da ldrmtr. bn Bibide geen bir kayda gre Kemlddin Kamiyar orta dereceli bir emir (mer-y Evsatdan) iken Sultan I. Aleddin Keykubdn Aliyede kale dnda yaptrd av evine (ikar-hane) giderken sultann yannda kendisi de yer alm ve dnte kalenin ayanda at tkezleyip dmt. Bunun zerine Kemlddin atnn eyerini srtna vurup evine giderken durumu gren sultann has nedimlerinden ve yaknlarndan olan e Telk- Ahlatnin olu Nureddin onun bu halini sultana sylemiti. Sultan kaleye dnp atnn zerinden indikten sonra Kemlddin Kamiyr yanna arp gnln ald. Ve kendisine zel bir hilat, bin krmz dinar, 5 palanl katr, 10 eyerli ve balkl at ve 5

257

erkek kle (gulam) verdi. Emirlerine de ona sayg gstermelerini syledi. Ayrca o zamana kadar geliri 100 bin ake olan ve 60 asker barndran Sivasn Kars adyla mehur Zara vilyetini ikt olarak verdi.76 Bu vesileyle sultan indinde yldz parlayan Kemlddin daha sonra Beylerbeyi makamna dahi getirildi. Aksaraynin eserinde emret-i beylerbeyi ad ile zikredilen beylerbeylii makam 1243ten sonra Moollarn kontrolne gemiti. Moollar Sipehdar- Kebir ve Sipehdr- Memleket unvann da tayan beylerbeyini ya enok gvendikleri Seluk ricali arasndan ya da kendilerine en ok hediyeler sunan kiiler arasndan seiliyorlard. Ayrca beylerbeyi yapt btn icraatndan dolay Moollara sorumlu idi ve yargya ekilebiliyordu. Uc beylerbeylii ise Emir-i Vilyet-i U adn tayordu.77 Vilyetlerde ise serlekerler vard. Bunlar kaynaklarda emir-i leker-i vilayet veya sipehdr- vilyet olarak da gemektedir.78 Serlekerler grevli olduklar vilyetlerin en yksek asker amiri idi. Ayrca emniyet ve asayii salamakla da mkelleftiler. Bunlar sava veya sefer esnasnda sultann ya da Melikl-merann kumanda ettii orduya katlyorlard. Serlekerlerin emrinde kale ktuvali (muhafz) bulunmaktayd ki; bunlara Trke Ulu Kutlu Bilge Ktvl-Beg veya Emir-i Sipehslr- Kebir ve Melikl-Mustahfizn gibi lakaplar veriliyordu.79 Ktuvallerin maiyetinde hris, durc-dr, diz-dr gibi muhafzlar bulunuyordu.80 bn Bibide geen igdiba tabiri de orduya ait stlahlardan biridir.81 Uzunarldan rendiimiz malumata gre idi iki mnya gelmektedir. diin birinci mns ksrlatrlm insan veya hayvan demektir. diin dier mns ise kark soydan gelen insanlara yani ya annesi veya babas Trk olanlara denilir. Nitekim Seluklu tarihi boyunca iki farkl olayda idilerden bahsedilir. Bunlardan ilki I. zzddin Keykvus ile kardei Aleddin Keykubad arasndaki Ankara Mcadelesi esnasndadr. zzddin Keykvus kardeini Ankara kalesinde teslim olmaa mecbur etmi, sonra da onu ehrin sarayndan kartp idilerin birinin evinde gz altna aldrm ve bana muhafzlar koymutur.82 kinci olay ise II. Gysddin Keyhsrev zamannda geer. 1240 ylnda Anadoluda sosyo-politik bir ayaklanma karan Baba shk ve taraftarlar Anadoluda tedhi esasna dayanan faaliyetlerini srdrdkleri bir esnada Sivasa girmiler ve Sivas idiba olan Hurremah adl kiiyle dier ileri gelenleri ldrmlerdir.83 Seluklu ordusu hkmdarn lzum grd yerde (muasker) toplanr ve sonra da uurlu saylan bir gnde hkmdarn ota taraya karlp kurulurdu.84 Ordu tertibat dier slm ordular gibi yaplrd. Yani Talye,85 talia veya pidar denilen mukaddime birlikler nde, sada meymene, solda meysere yer alyordu. Sultan genellikle ordunun kalbgh denilen merkezinde bulunurdu. Ardc birliklere ise Saka denilirdi.86 Sultan I. zzddin Keykvus 1218 ylnda Suriye seferi iin gneye ynelmi ve ordusuyla Elbistana kadar gelmiti. Bu srada ileri gelen adamlaryla bir meveret meclisi tertip ederek harekta nereden balanlmas gerektii hususunda fikir teatisinde bulundu. Adamlar da kendisine Merzban, Raban ve Tell-bair yolunun en uygun gzergh olduunu bildirdiler. Zir bu yol Halepe kadar dzlk idi. Bunun zerine Emir-i Arz orduyu yukarda belirttiimiz dzene uygun bir ekilde hazrlayp plan

258

yazya geirdi ve durumu sultana bildirdi. Sultan I. zzddin Keykvus da kendisine arz edilen plan ve tertibi beendi.87 Bylece sefer baarl bir ekilde gerekleti. Seluklu Sultan ve kumandanlar aralarndaki haberlemeyi de kussad denilen haberciler sayesinde gerekletiriyorlard. Kussadlar sadece sava veya sefer srasnda muhabereyi salamakla kalmayp bir sultann clus haberini lkenin her tarafna bildirmek, vilyetlere fetihnme, emsile (misaller) ve fermanlar ulatrmak, devlet erkn arasndaki haberlemeyi salamak ve istihbarat yapmak gibi grevleri de if ediyorlard.88 Techizat Trkiye Seluklu Devleti ordusunun piyde ve svari birliklerden olutuunu ancak svarilerin orduda nemli bir yer igal ettiini daha nce belirtmitik. Bu durumda atn svari birliklerin vazgeemeyecei unsur olmas tabiidir. Btn Trk Devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklularnda da gerek orduda ve gerekse sultanlar indinde atn zel bir yeri var idi. Mesel Sultan III. Gysddin Keyhsrev ok iyi ata binerdi.89 Ayn ekilde IV. Klarslan da maiyetinin btn uyarlarna ve srarna muhalif bir ekilde Aksaray saraynn merdivenlerini at ile inip kard.90 Bu da gsteriyor ki; o dnemde at yetitiricilii ve at neslinin slah olduka nem arz ediyordu. Nitekim bunun en gzel rnei Pervne Muinddin zamannda yaanmt. Takip etmi olduu iki ynl siyaset yznden Pervnenin ldrleceini anlayan has adamlarndan biri Pervneye lhanl hkmdar Abaka gelmeden nce kamas iin iyi bir cins at getirmi, Pervne de kendisinin kamas halinde Anadolu halkna zulm edileceini ileri srerek bu yola bavurmamt. 91 Bu devirde at sadece sava techizat deil, ayn zamanda kymetli bir hediye addediliyordu. Nide civarnda bir kalede bulunan Trkmenler isyan etmiler, bunun zerine Saltanat Naibi Emirah bu isyan bastrmak iin harekete gemiti. Bunun zerine kaledeki Trkmenler kendilerinin affedilmesi iin ona ve beraberindeki Mool kumandanna iyi cins atlar gndermiler, ancak buna ramen Emirah kaleyi cebren almt.92 1243 ylna kadar blgenin en byk ve en mreffeh devletini ikme eden Seluklular, ordularnda devrin btn klasik silhlarn istimal ediyorlard. zellikle kale muhasarasnda kullanlan ve mancnk nevinden bir dzenekle kar tarafa ok atan arh veya tiriarh, ok ve yay,93 kl, karg, omak, demir, topuz (debbuz), grz (derba), nacak (teberzin),94 zrh (kaz-agand),95 kalkan (siper),96 ta glle, arrde ve kaleye trmanmak iin merdiven gibi sava ve kuatma silahlar birinci planda idi. Ayrca yakma ve ykma silah olarak kullanlan tiner, neft ve mancnk da nemliydi. Osmanl Devletinde lamclarla ayn grevi if eden neftiler mevcuttu. Barutular da neftiler gibi yakma ve atee verme hususunda byk bir ehemmiyeti haizdi. Kale delme grevini Nekkab denilen kiiler stlenmiti. I. Gysddin Keyhsrev, Antalyay fethederken ehrin etrafna 10 mancnk,97 I. Aleddin Keykubd Harput kalesini muhasara ettirirken de 19 mancnk kurdurmutu. Yine I. Aleddin Keykubd zamannda beylerbeyi olan Kemlddin Kamiyar ile angir Emir Mbrizddin avl Grc vilayetlerini fethe karken mancnk, arrade, neffatlar, nekkblar, ta atanlar, yayclar ve dier sava ara ve gerelerini kullananlar bulup btn cephane aletlerini tertip etmilerdi.98 Cephanelik mnsnda ise zered-hane tbiri kullanlyordu.99 Tekilt

259

Tekilt tbiri olduka umll bir mn arz etmesine karlk buradan kastmz ordunun adedleri, taktik ve stratejisidir. Ordu detleri Seluklu ordusunda disipline byk bir nem verilirdi. Dzeni bozan ve emre itaat etmeyenler bunun cezasn hayatyla derdi. Mesel III. Gysddin Keyhsrev ve Sahip Ata Fahrddin Ali Cimri isyannda sefere katlmayan Emir-i Bozorg-i U (u beylerbeyi) Ali ile maiyetini ldrmlerdi.100 ki ordu arasnda mbreze (teke tek kavga) usul vard. zzddin Keykvus kardei Aleddin Keykubd Ankara Kalesinde muhasara ettii srada iki tarafn kumandanlarndan, aralarnda ocukluktan itibaren bir dmanlk bulunan Emir-i Candar Necmddin Behramah ile Emir Mbrizddin sa ellerine mzrak, topuz ve kl alarak mbrezeye girimilerdi. 101 Orduda ganimetin paylalmas hususunda slmi gelenek hakimdi. Zaferden sonra sultan ordunun elde ettii ganimet malndan Humsuhs adyla bete birini alrd. I. Gysddin Keyhsrev 1206 ylnda Antalyay fethedip payitahta dnerken sahilden bir menzil yol aldktan sonra Dudan mevkiinde durup Saltanat divan Naibini (Nvvb- Divan- Saltanat) davet ederek ganimetden bete birinin ahms- has olarak hazineye verilmesi gerektiini ferman etmiti.102 Seluklu ordusu eitli vesilelerle bahsettiimiz gibi etnik bakmdan olduka eitli idi. Yassemen, Kseda gibi byk muharebelerde mslman Trk askerlerinin yan sra, Grc, Ermeni, Frenk, Rum, Rus ve Arap birlikleri de yer alyordu.103 Seluklu ordusunda bir dier uygulama da sava srasnda znik ve Trabzon Rum Devletleri ile Ermeni Krall gibi vassal devletlerin birliklerinden istifde edilmesiydi. Birliklerin vasf, says ve grevi gib hususlar metb ve tbi arasnda yaplan karlkl ahid ve anlamalarla dzenlenirdi. Bu ayn zamanda vassalln bir ykmll idi. I. Aleddin Keykubd zamannda Kahta Kalesinin Mbrizddin avl tarafndan kuatlmas srasnda znik Rum Devletinden gelen ve Ferdahle evladndan olan be kii kuatmada yardmc birlikler arasnda grev alm ve byk hizmetleri gemiti. Orduda gy-i evgan (evgan oyunu) rabette idi. Bu oyun sultanlar arasnda da byk rabet grmekteydi. I. zzddin Keykvus haftada bir, I. Aleddin Keykubd da haftada iki kez sarayn bahesinde terifat usullerine uygun olmak kaydyla evgen oynarlard.104 Savata rehin alma usul de uygulanyordu. Llve Kalesi ktuvali Sabkddin isyan ettii zaman zerine saltanat naibi Emirah sevkedilmiti. Emirah, Sabkddinin naiblerinden birini ve kk olunu rehin alarak kaleye gnderdi. Bunun zerine Sabkddin itaatini arz etti. Emirah da rehinlere hediyeler verdi ve dnmelerine izin verdi.105 Ordunun gerisinde zayi olan eya ve hayvanlar toplamakla grevli bir mfreze vard. Asker kendisine ait olmayan hibir eyay almaz; sahipsiz eyalar toplayclara haber verirdi. Toplayclar o eyay veya hayvan alr, eer eya ise hkmdarn otann kapsna asp tehir edilmesini salar, sahibi bulununca da teslim ederlerdi. Hayvan ise sahibi bulununcaya kadar hizmette kullanlrd. Orduda kayp eya veya hayvanlar, ahit gsterip almalar iin dellllar bartlrd; kendisine ait olmayan eyay alan veya hayvanlarn zapt edemeyip bakasnn tarlasna ve bostanna zarar verilmesini salayan kiiler derhal idam edilirdi.

260

Ordunun Emirl-mers veya harekt esnasnda en yetkili olan byk kumandan muharebe hususunda yapaca ilere dair ordu erkanyla meveret ve mzkerelerde bulunurdu. Bu da gsteriyor ki ordu iinde hiyerarik dzen olmakla beraber demokratik bir sistem uygulanyordu. Bir lke zapt edildii zaman veya bir zafer kazanldnda etrafa fetihnmeler, hkmdarlara hediyeler (Han yama) gndermek ve bayram (berm) yapmak usul ve kanundu. Mesel I. zzddin Keykvus Antalyay 1216 ylnda ikinci defa fethettii zaman bir fetihnme yaynlamt. Ayrca ehrin fethi Cuma gn gereklemi, fetih bayramyla Ramazan Bayram birlemiti.106 Ayrca ehrin fetihnmesi bn Bibinin ifdesi ile dnyann her yerine gnderilmi, fetihten elde edilen ganimetler de padiahlara nem sras ile hediye edilmiti.107 Fetihnmeler sadece sultanlarn fetihlerde bulunduu ikbl devirlerinde deil, Mool tahakkm altnda bulunulduu inkrz devirlerinde de yaynlanyordu. IV. Klarslan dneminde Trkmenlerden Kerimddin Karaman ile kardeleri Bunsuz ve Zeynl Hac isyan etmilerdi. Klarslan isyan bastrnca fetihnmeler hazrlatp kussad (haberciler) vastasyla btn vilayetlere gndertmiti.108 Mool tahakkmne isyan eden Nide emiri Hatirolu erefddin de zafer kazandn zannedip etraf vilayetlere fetihnmeler gndermiti.109 Seluklu Ordusunun Uygulad Taktik ve Stratejileri Bilindii zere taktik asker kuvvetleri sava meydannda hareket ettirme ve kullanmaktr. Strateji ise birliklerin hazr bulunmas gereken yerlere tesbit ve belli noktalara sevkedilmesi yani sevkl-cey hadisesidir. Seluklu ordusu yapm olduu muharebelerde genellikle eski Trk sava taktik ve stratejilerini uygulamlardr. Mesel II. Klarslan 1176 ylnda Eskiehir yolunu brakp Denizli ynnde ilerlemeye balayan ve Seluklu ordusunu gafil avlamak ve Konyay ele geirmek isteyen Bizans mparatoru Manuele kar olduka usta bir taktik uygulamt. O askerlerinin bir ksmna adet gerilla grevi vermek suretiyle dmann sa ve solundan rahatsz edilip ypranmalarn salad. Kyleri, su ve ie kaynaklarn tahrip ettirdi. Bu srada Bizans ordusunda dizanteri balamt. Bizans ordusu, Denizliden kp dar ve sarp kayalklarla evrili Kumdanl (Miryokefalon) vadisine girdi ve sultann kurduu pusuya dt. Geitler kapatld. Bizans ordusu uurumlar ile evrili bu dar vadide iddetli bir hcuma uratlp imh edildi. Pek ok ganimet elde edildi. mparator Manuel geidi amak iin bizzat hcuma geti ise bunu baaramad, kalkan ve miferi paraland.110 Bunun zerine mparator II. Klarslana sulh teklifinde bulundu. I. zzddin Keykvusun Halep seferi srasnda ordunun sevk ve idaresi de yine tamamen Trk aded ve geleneklerine uygun bir ekilde dzenlenmiti. Trkiye Seluklularnda Donanma Trklerin Anadoluyu fethedinceye kadar yaadklar corafyaya baktmzda onlarn daha nce Anadolu gibi etraf denizlerle evrili bir corafyaya hi de alk olmadklarn grrz. Bu sebeple diyebiliriz ki bozkrlarn mcadeleci kavmi Trkler ilk defa 1071den sonra denizlerle tanmlardr. Onlarn bu dneme kadar geirdikleri merhalelerde deniz ve denizcilie dair tecrbelerinin bulunmamas yeni fethedilen bu corafyann stratejik konumu dnldnde dezavantaj gibi gzkmektedir. Ancak onlar Anadoluya yerleir yerlemez yeni bir vatan sahiplenmenin heyecan

261

yan sra bu yeni corafyann tabii zelliklerine adapte olmann da heyecann yaamlardr. Bu ruh hali ierisinde bulunduklar corafyann stratejik konumunu en iyi ekilde kavrayp ona uygun bir politika takip etmeyi baarmlardr. 1071 Malazgirt Savandan sonra Anadoluya gen Trkler arasnda Ege Denizinde Koyun Adalar nlerinde faaliyet gsteren aka Beyi Trk denizcilik tarihinde ilk donanma kurucusu olarak kabul etmek mmkndr. aka Bey 1080lerde zmitte kurmu olduu donanmasyla ciddi fetihlerde bulunmu, Trakya ve hatta Karadenizin kuzeyindeki Peenekler ve damad I. Klarslan ile ittifak kurmak suretiyle stanbulu fethetmek istemitir. Ancak Bizansn devreye girmesi neticesinde Bizansn klasik entrikalarndan birine aldanan I. Klarslan kaynpederi aka Beyin faaliyetlerinin kendi aleyhinde olduunu dnerek vermi olduu bir ziyafetle aka Beyi ldrtmtr.111 Kaynaklarda hakknda fazla bilgi bulamadmz ilk Seluklu donanmas ise Sleyman ahn Antakya seferine karken yerine bakumandan olarak brakt Ebul-Kasm tarafndan kurulmutur. Sleyman ahn metb devlet Byk Seluklu Devleti ile giritii rekabet sebebiyle douya yneldii bir srada znikte kalan, Osman Turann tespitiyle Seluklu hanedanna mensup olan ve bu yzden sultan unvann alan Ebul Kasm tam bir sultan edasyla 1086 ylnda Marmara sahillerinde Kios limannda gemi insna balam, Bizans ile donanma sayesinde daha iyi mcadele edilecei idrkine varmt.112 Hatt bu erevede aka Bey ve Peeneklerin desteini almay da dnyordu. Durumu istihbarat eden Bizans Makedonyada yerletirdii Vardar Trklerine Tadik (Tadikios) kumandasnda bir orduyu znik zerine gnderirken donanmay da Butumites idresinde harekete geirdi. Bizans ordusu znik nlerinde karargh kurup kuatma hazrlklarna giriti. Trkler kk bir baskn yapp hemen surlar iine kapandlar. Bizans donanmas da henz in halindeki Seluklu gemilerini atee verdi.113 Bylece Bizans karada Trk Trke krdrmakla denizde de Seluklu donanmasn yakmakla baarya ulam gzkyordu. Ancak bu durum Seluklu Devletini yldrmad. Aksine Seluklular bundan sonra denizlerdeki faaliyetlerin ve donanmann ehemmiyetini daha da iyi kavradlar. Seluklu Devleti iin denizcilikte stnlk ve gl bir donanmann mevcudiyeti bakmdan byk nem arz ediyordu. Bunlardan birincisi; savunma amal idi. kincisi; Trk hkimiyet anlayndan kaynaklanan hkmdarn milletine kar vazifeleri erevesinde deerlendirilebilirdi. nk Trk devletlerinde hkmdarn en nemli vazifelerinden biri halkn refahn temin etmekti. Bu sebeple Seluklu Sultanlarnn uygulam olduklar ekonomik politikalarnda bu amil birinci srada rol oynamtr. Seluklu sultanlar devletin ykselme devrinin balangc olarak kabul edebileceimiz 1176 Kumdanl Zaferinin akabinde Seluklu ekonomisinin gelimesi iin byk bir aba sarfetmiler, Seluklu ekonomisini dnya ekonomisi ile btnletirmeye (entegre etmeye) almlardr. Bunun iin ticarette zellikle de Anadolunun corafi konumu ile yakn alakal olan deniz ticaretine byk nem vermilerdir. ncs ise yeni fethedilen bu lkenin btn nimetlerinden istifde daha dorusu onu vatan haline getirebilme ile alkaldr. Seluklu sultanlarnn temel politikalarndan biri de Anadolunun tabii snrlarna ulamak, onu tam anlamyla bir Trk vatan haline getirmektir. te bu saylan amiller neticesinde Seluklu sultanlar denizcilie ve donanmaya gereken ehemmiyeti vermilerdir.

262

lk Seluklu hkmdar olan Sleyman ah zamannda onun komutanlarndan olan Kara Tekin 1085 ylnda Sinop ve evresini fethetmiti. Sinop 1096 ylnda gerekleen ilk Hal Seferinden sonra tekrar Bizansn eline geti. Esasen I. Hal Seferine kadar gerek Bat Anadoluda ve gerekse Marmara sahillerinde skdara kadar ulaan fetihler bu tarihten sonra belli bir sre duraklam ve bu seferden sonra Trkiye Seluklu Devleti bir kara devleti haline gelmitir. Bu tr ac tecrbeleri yaayan Seluklu Sultanlar daha sonraki dnemlerde daha temkinli davranp gl donanmalar in ettirdiler. Bu donanmalarn in edildii nemli merkez vard. Bunlar gneyde Antalya ve Alaiye ile kuzeyde Sinop idi. nk dnemin en nemli liman ehri olan bu yerler hem gemi kerestesi tedrikine hem de donanma insna en uygun yerlerdi. lk olarak II. Klarslan uygulam olduu ekonomik politikaya muvzeneli olarak gneyde nemli bir ticaret liman olan Antalya zerine bir sefer dzenledi. 1182de Antalyay kuatt. Ancak alamad. Bu ehri 1207de I. Gysddin Keyhsrev ele geirdi.114 Fakat birka yl sonra ehir tekrar elden kt. ehrin ikinci defa fethedilmesi 1216 ylnda I. zzddin Keykvus zamannda gerekleti. 1176dan sonra II. Klarslann lkesini on bir olu arasnda paylatrmas neticesinde Tokat meliki olan Rknddin Sleyman ah Samsun kylarn fethetmi, Rumlarn elinde bulunan bu ehrin yaknlarnda Mslman Samsunun kurulmasn salamt. Kuzeyin en nemli ticaret liman olan Sinop, ikinci kez Trklerin eline 1214 ylnda I. zzddin Keykvus zamannda geti. Ancak Kseda Savandan sona devletin siyas gcn yitirmesi sebebiyle 1259 ylnda ehir tekrar Trabzon Rumlarnn igaline urad. ehrin nc kez 1266 ylnda ele geirilmesi o dnemde vezir olan Pervne Minddinin ve inkrz iindeki devletin en nemli hadisesi olmutur. Sinopu kendi eli ile fethetmek sonra da bu ehri bir nevi kl hakk olarak almak isteyen Pervne, Danimend ili, Niksar, Samsun ve evresinden toplad 4000 kadar svariyle karadan harekta gemi, ancak baarl olamam, sonradan temin ettii gemiler ve 1000 kadar askerle pek etin bir mcdele sonucunda 1266 baharnda ehri ele geirmitir.115 Fetihten sonra sultandan ehrin ve ona ait ilin kendisine temlikini istemi, Sultan IV. Klarslan da beklenen temlik menurunu derhal gndermitir.116 Zir Pervane bu fetih plann ve temlik hususunu daha Tebrize Abakann yanna gittii br srada Abakadan izin almak suretiyle kararlatrm, kendisine temliknmenin gnderilmesi sadece olayn tasdik edilmesini ve salama alnmasn temin etmitir. Mteaddid defalar Trklerin elinden kan ve tekrar ele geen Sinopun bir dier zellii de btn Karadeniz ve hatt Krm sahillerinde faaliyette bulunmaya elverili nemli bir ss olmas idi. Filhakika I. Aleddin Keykubd zamannda Kastamonu mukta olan Hsmeddin obann Karadeniz ticaret yolunu amak iin Sudak zerine sefere gnderilip byk baarlar elde ettii bilinmektedir. Bir plan dahilinde gerekleen bu sefer sonunda devrin nemli ticaret merkezlerinden olan Sudak ele geirilmi, Rus knezliklerine ar darbeler vurulmu ve Karadeniz ticaret yolu almtr. Ayrca bu yolun almasyla pek ok Kpak Trk Anadoluya akn edip Karadeniz blgesine yerlemi ve blgenin Trklemesini salamtr.117 Gneydeki ikinci byk liman ehri olan Alaiyenin ele geirilmesi ise I. Aleddin Keykubad zamannda gereklemitir. Aleddin Keykubd 1221 ylnda Rumlarn elinde bulunan ve Kalonoros adyla anlan ehrin kalesini ele geirmi ve ehrin ad kendi adna nisbetle Aliye olarak anlmtr.

263

Aleddin Keykubd ehri ele geirdikten sonra burada ad ve anyla mtensip medeni tesisler in ettirmi, k bahar gibi gzel olan ehri kendisi ve halefleri iin klk bir istirahat beldesi haline getirmitir.118 Burada 12 kapl bir saray yaptran Keykubd ehrin Antalyaya yakn olmas sebebiyle burada bir donanma da in ettirmitir. Trkiye Seluklu Devleti donanmasndaki komutanlara gelince; XIII. yzyln ilk yars sonlarnda Seluklu tekilatnda Reisl-Bahr unvanl byk bir memur bulunup Seluklularn Karadenizde en mhim deniz ss olan Sinopta oturduu bilinmektedir.119 Bu dnemde caddin adnda biri Reisl-Bahr iken bir aralk Moollarn itimadna binean II. Gysddin Keyhsrev zamannda saltanat naiblii gibi devletin en mhim vazifelerinden birine tayin olunduu sonra da vezir emsddin ile aralarnn alp tekrar Sinopa ekildii bildirilir.120 Ayn yzyln ikinci yarsnda kaynaklarda Seluklu mers arasnda pek mhim bir mevkii olan Emirs Sevhil Hoca Yunus ile Meliks-Sevahil Bahaddinden bahsedilmektedir. F. Kprl, Seluklu Donanmas iinde en yksek asker mevkii olan Reisl-Bahr unvannn Mool istilsndan sonra ilk olarak Emirs-Sevahile ve daha sonra da Meliks-Sevahile tebdil edildiini belirtir.121 Bu unvann Akdeniz sahillerinde zellikle Antalya ve evresinde faaliyet gsteren Teke Beylii gibi emretlerde de deitii ve tam bir istiklli ifade eden sultan kelimesine dnt dnlecek olursa durum daha da iyi anlalr. Ayrca Osmanllarda gemi kaptanlarna reis denilmesi de bununla alakal olsa gerek. Mentee Beyliine dair cidd bir alma yapm olan P. Wittekin 676 (1277-78) ylnda Alanyada bir caminin kitabesinde Emirs-Sevahil ve yine baka bir kitabede ise Meliks-Sevahil ibaresi bulunduu kayd122 bu memuriyetin Selukul Devletinin Akdeniz kylarn iine alan blmnde de bulunduunu bildirir. bn Bibinin ve Aksaraynin isimlerini zikrettii Emirs-Sevahil Hoca Yunus ile Meliks-Sevahil Bahddin de esasen Akdeniz sahillerinde grevliydiler. Seluklu Ordusunun Yaylak ve Klak Yerleri Yaylak ve klaklar ordu kumandannn ve efradnn sava zaman dnda dinlendikleri, talim yaptklar yerlerdir. Yaylak ve klaklarda ordu mensuplar bulunduklar blgede dalyorlard.123 Bu sebeple Mool igali devrinde Moollarn yaylakta olmasndan istifde ederek isyana kalkanlar oluyordu.124 Ordu iin klak ve yaylak seimi son derece nemlidir. Seluklularn Anadoluda muhtelif yerleri klak ya da yaylak olarak setikleri grlmektedir. Moollar Anadoluya geldikleri vakit ilk zamanlar yaylak ve klak yerlerini Seluklulardan sorup renmilerdir. Bunun yansra Anadoluda baz yerlerin hem yaylak ve hem de klak iin uygun olduu anlalyor. Mesela I. Klarslan yaylak ve klak iin Birecik, Urfa, Diyarbakr ve Frat sahillerini tercih etmitir.125 Mool komutan Baycu da Erzincan yaylak ve klak olarak semitir.126 Seluklu Devleti ordusu ve Mool ordusu Anadoluda Aksarayda Ribat- Klarslan civarnda127, Delicede,128 Niksarda,129 Karabkte,130 Sakarya131 ve Konyada132 klamlardr. Yaylak iin seilen yerler ise genellikle yazn serin, suyu ve otla bol olan yerlerdir. Bu sebeple Krehir133 ve Yabanlu134 tercih edilmitir. Sivas ve Elbistan arasnda bulunan nemli bir ticaret ehri ve ayn zamanda milletleraras bir fuar merkezi olan Yabanlu, Seluklu ordularnn dou ve gneye yapacaklar seferlerde toplanma yeriydi. Konyann 6 km. kuzeyinde bulunan Ruzbe ovas ise payitahttan sefere kld zaman ilk konaklama veya ordugh kurma yeriydi.135

264

DPNOTLAR 1 2 3 4 s. 67. 5 6 7 18. 8 9 10 11 12 Osman Turan, kt Mad. M. E. B. slm Ans., V. Cilt, II. Ksm, s. 955. Osman Turan, ayn yer. O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, II. Cilt, s. 12. Aydn Taneri, Msmeretl Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan bn Bibi, el-Evamirl-Alaiye fil-Umuril-Alaiye (Seluk-name), (Ter: Mrsel ztrk), M. Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman II, Ankara, 1983, s. 218. Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, D. Osman Turan, Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1993, VI. Bask, II. Cilt, s. Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1988, III. Bask, s. 65. Hakk Dursun Yldz, Trklerin Mslman Olmalar, Doutan Gnmze Byk slm H. D. Yldz, a. g. m., s. 44. el-Chiz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara, 1988, II. Bask,

Tarihi, stanbul, 1989, a Yay., VI. Cilt, s. 44.

T. C. F. Tarih Aratrmalar Der., (1964), II. Cilt, S. 2-3, ss. 97.

Deeri, D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Der. (1966), IV. Cilt, S. 6-7, ss. 162. Ankara, 1996, II. Cilt, s. 74; . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara, 1988, IV. Bask, s. 96. 13 14 15 16 17 . H. Uzunarl, Medhal, s. 97. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 117. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 99. M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, T. H. . T. Ecnadl-Halka da denilen bu stlah ilk olarak Memlk asker tekilatnda grlmektedir.

Mec., (1931), I. Cilt, s. 242. Bunlar hkmdarn hassa birliklerinden olup 40ar kiilik gruplardan oluurlard. Saraydaki dier Memlklerden farkl olup herhangi bir hkme tbi deillerdi. Onlardan sadece sava ve sefer zaman istifde edilirdi. Muhammed Ahmed Duhman, Muceml-Elfazt-Tarihiyye filAsril-Memlukiyye, Suriye, 1990, s. 12. 18 19 20 21 22 23 24 . H. Uzunarl, Medhal, s. 100. M. F. Kprl, a. g. m., s. 243. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 67. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 124. . H. Uzunarl, Medhal, s. 101. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 194. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 234.

265

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 64-65. 39 40 41 42 43 44 45 46

. H. Uzunarl, Medhal, s. 101. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 428. M. F. Kprl, a.g.m., s. 244. . H. Uzunarl, Medhal, s. 100. M. A Duhman, a.g.e., s. 155. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 130. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 71. Dehliz-i Mbrek olarak da gemektedir. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 163. F. Kprl, a.g.m., s. 245. . H. Uzunarl, Medhal, s. 81. . H. Uzunarl, Medhal, s. 101. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 155. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 93. II. Gysddin Keyhsrevin bu hususdaki mzkereleri iin bkz. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. . H. Uzunarl, Medhal, s. 102. M. F. Kprl, a.g.m., s. 245. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 175-176. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 165. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 50. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 44. . H. Uzunarl, Medhal, s. 103. Sultan I. Aleddin Keykubdn Kemlddin Kmiyra gnderdii subalk menuru ve

ayrca subann grevlerine dair bilgi iin bkz. Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, II. Bask, s. 74-78. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 s. 315-345. 59 60 bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 67. M. F. Kprl, a. g. m., s. 247. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 429. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 119. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 44. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 117. M. F. Kprl, a.g.m., s. 246. . H. Uzunarl, Medhal, s. 102. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, III. Bask, s. 317. . H. uzunarl, Medhal, s. 103. M. F. Kprl, a.g.m., s. 245. . H. Uzunarl, Medhal, s. 104. Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, Ankara, 1989, s. 262. Hsmddin obann Sudak Seferi hakknda geni bilgi iin bkz. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt,

266

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 67. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 174. . H. Uzunarl, Medhal, s. 105. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 67-68. M. F. Kprl, a.g.m., s. 249. A. Taneri, a.g.m., s. 163. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1988, IV. Bask, s. 6. . H. Uzunarl, ayn eser, s. 7. Kerimd-din Mehmet Aksaray, Msmeretl-Ahbr (Moallar Zamannda Trkiye Sultan I. zzddin Keykvus dneminde Ermenilerin elinde bulunan Keban Kalesi

Seluklular Tarihi), (Nr. O. Turan); Ankara, 1944, s. 112. kuatmas srasnda Emir-i Meclislik grevinde bulunan Mbrizddin Behramah Sultan gelmeden nce Ermenilerle kyasya bir mcadeleye balamtr. Gerek sultan gelmeden nce verdii mcadele ile gerekse kuatma esnasnda byk bir hrete sahip olan Ermeni bakomutan Baron Konstantin komutanlardan Osin ve Noini esir almak suretiyle zaferin kazanlmasnda balca rol oynayan Mbrizddin Behramah I. zzddin Keykvus tarafndan byk bir takdir toplamt. Hatta Keykvus zerinden kard elbiseyi kendisine hilat olarak verip kendisini o gne kadar grlmedik bir ekilde mkafatlandrd. Salim Koca, I. zzeddin Keykvus, (1211-1220), Ankara, 1997, s. 45. 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 319. N. Kaymaz, a.g.m., I, s. 126. A. Taneri, a.g.m., s. 165. Aksaray, a.g.e., s. 274. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 289; . H. Uzunarl, Medhal, s. 99. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 290. Aksaray, a.g.e., s. 132. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 167. O. Turan, Vesikalar, s. 34. Ktuval tyini ve maiyeti hakknda geni bilgi iin bkz. O. Turan, Vesikalar, s. 33-34. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 51. . H. Uzunarl, Medhal, s. 106; Salim Koca, a.g.e., s. 27. bn Bibi, a.g.e., II. Cilt, s. 51. . H. Uzunarl, Medhal, s. 107. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 395. . H. Uzunarl, Medhal, s. 107. bn Bibi, v., I. Cilt, s. 205. A. Taneri, a.g.m., s. 166. Aksaray, a.g.e., s. 88. Aksaray, a.g.e., s. 82. Aksaray, a.g.e., s. 117. Aksaray, a.g.e., s. 254.

267

93 94 95 96 97 98 99

Bunlar arasnda am ve adn zbekistann bakenti bugnk Takentin eski ad olan bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 234. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 129. Gln ve Hint yaps olanlar mehurdu. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 233. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 117. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 421. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 164.

adan alan ve a olarak adlandrlan yaylar en makbul olanlaryd. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 233.

100 Aksaray, a.g.e., s. 132. 101 bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 156. 102 bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 119; Tuncer Baykara, I. Gysddin Keyhsrev (1164-1211), Ankara, 1997, s. 38. 103 Yass-emen Savanda ordunun durumu iin bkz. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 394, ayn ekilde Kseda Sava iin ayn eser, II. Cilt, s. 70. 104 A. Taneri, a.g.m., s. 169. 105 Aksaray, a.g.e., s. 254. 106 O. Turan, Vesikalar, s. 101. 107 bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 167. 108 Aksaray, a.g.e., s. 132. 109 Aksaray, a.g.e., s. 104-105. 110 A. Taneri, Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri, Ankara, 1981, s. 51. 111 O. Turan, S. Z. T., s. 98. 112 O. Turan, S. Z. T., s. 84. 113 O. Turan, ayn yer. 114 A. Taneri, a.g.e., s. 54. 115 Nejat Kaymaz, Pervne Mind-din Sleyman, Ankara, 1970, s. 112-113. 116 N. Kaymaz, a.g.e., s. 114. 117 Melikl-mer Hsmddin obann Hazar Denizi (Krm ve Kpak Sahilleri) tarafna ynelmesi ve Sudak seferi hakknda geni bilgi iin bkz. bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 325 v. d. 118 O. Turan, S. Z. T., s. 337. 119 A. Taneri, a.g.e., s. 55. 120 M. F. Kprl, a.g.m., s. 206; . H. Uzunarl, Medhal, s. 125. 121 M. F. Kprl, a.g.m., s. 206. 122 P. Wittek, Mentee Beylii, Ankara, 1986, II. Bask, s. 29-30. 123 A. Taneri, a.g.m., s. 167. 124 Aksaray, a.g.e., s. 71. 125 Aksaray, a.g.e., s. 27. 126 Aksaray, a.g.e., s. 145. 127 Aksaray, a.g.e., s. 42.

268

128 Aksaray, a.g.e., s. 108, 112, 192. 129 Aksaray, a.g.e., s. 309. 130 Aksaray, a.g.e., s. 311. 131 Aksaray, a.g.e., s. 312. 132 Aksaray, a.g.e., s. 113. 133 Aksaray, a.g.e., s. 85. 134 Aksaray, a.g.e., s. 286-308. 135 Aksaray, a.g.e., s. 69; bn Bibi, a.g.e., I. Cilt, s. 59.

KAYNAKLAR AKSARAY, Kerimd-din Mehmed, Msmeretl-Ahbr, (Moollar Zamannda Trkiye Seluklular Tarihi), (Nr. O. Turan), Ankara, 1944. BAYKARA, Tuncer, I. Gysddin Keyhsrev (1164-1211), Ankara, 1997. BN BB, El-Evmirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye, (Seluk-nme), (Ter. M. ztrk), Ankara, 1996, I. ve II. Ciltler. EL-CHZ, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara, 1988, II. Bask. DUHMAN, Muhammed Ahmed, Muceml-Elfazt-Tarihiyye fil-Asril-Memlukiyye, Suriye, 1990. KAYMAZ, Nejat, Pervne Mind-din Sleyman, Ankara, 1970. , Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Der., (1964)., II. Cilt, S. 2-3. KOCA, Salim, I. zzeddin Keykvus, (1211-1220), Ankara, 1997. KPRL, M. Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, T. H. . T. Mec., (1931), I. Cilt. KYMEN, M. Altay, Alp Arslan ve Zaman II, Ankara, 1983. GEL, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1988, III. Bask. SEVM, Ali-YCEL, Yaar, Trkiye Tarihi, Ankara, 1989. TANER, Aydn, Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri, Ankara, 1981. , Msmeretl Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan Deeri, D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Der., (1966), IV. Cilt, S. 6-7. TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, III. Bask. , Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara, 1988, II. Bask. , Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1993, VI. Bask. , kta Mad. M. E. B. slm Ansiklopedisi, V. Cilt, II. Ksm. UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara, 1988, IV. Bask. , Anadolu Beylikleri, Ankara, 1988, IV. Bask. WITTEK, P., Mentee Beylii, Ankara, 1986, II. Bask. YILDIZ, H. Dursun, Trklerin Mslman Olmalar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul, 1989, a Yay.

269

Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku / Prof. Dr. Osman Turan [s.189199]

Seluklularn slam lkelerine hakim olmalaryla slam medeniyeti ve Mslman kavimlerinin tarihinde yeni bir devir ald, siyasi bakmdan olduu gibi itimai, iktisadi ve kltrel bakmdan da byk deiikler vuku bulduu halde bu byk hadise, maalesef, henz tarihi ehemmiyetiyle mtenasip bir aratrma mevzuu olmam, hatta yalnz Trk ve slam kavimlerinin deil, dnya tarihinin de dnm noktalarndan biri olan Seluk istilas ve bunun neticeleri ancak pek yeni kavranlmaya balanmtr.1 Byk Seluklu mparatorluunun kurulmasyla balayan ve Osmanl mparatorluunun son asrna kadar, her sahada devam eden geni devletilik siyaset ve zihniyetinin en bariz ve hayrete ayan tecellileri, phesiz toprak idaresi ve hukukunda vuku bulmutur. Eski Trk askeri tekilat ve ananeleri zerinde kurulan Seluk mparatorluu, kendinden nceki slam devletlerinden farkl ve ilk defa olara, klelere ve cretli askerlere dayanan ordu sistemini imparatorluun idaresi altnda bulunan btn lkeleri eski Trk askeri esaslarna gre tekilatlandrrken askeri iktlar ihdas etmek suretiyle askerlikte ve toprak idaresinde yeni bir sistem vcuda getirdi. Esas, muayyen toprak paralar zerinde, devlete ait vergilerin ksmen veya tamamen, hizmet karl olarak, ordu mensuplarna terke dilmesinden ibaret olan bu ikt sistemi slm lkeleri topraklar iin hukuk deil, sadece idar bir deiikliktir. Toprak idaresinde asker hizmet esasn gre tatbik edilen bu yenilik ilim lemince, az ok malm olmakla beraber henz cidd bir ekilde tetkik edilmi deildir2 Biz burada, yaknda neredeceimiz bir eserde, tetkik etmi olduumuz Seluklu ikt ile megul olmayacak, sadece Seluklu Trkiyesinde bu ikt sistemiyle birlikte tatbik edilen ve bugne kadar ilim leminin dikkatini ekmemi olan toprak hukukundaki deiikliin, yani btn memlekete mil miri toprak sisteminin mevcudiyeti zerinde duracak ve devletin baz kayt ve artlara gre tanm olduu husus toprak mlkiyeti ekillerini meydana koyacaz. Asker iktlar, mahiyeti icab, hukuk durumu r ve harc olarak tespit edilmi olan yani Mslim ve gayrimslimlerin mlkiyet hakk tannm bulunan veya mlkiyeti dorudan doruya devlete ait olan topraklar zerinde kurulabileceinden, Byk Seluklu mparatorluu, hkm srd eski slm lkelerinde, eriatn kuvvetle mdafaa ettii husus toprak mlkiyetine dokunmad ve yeni fethedilen Anadolu topraklarnda olduu gibi, buralarda da topraklar devletletirme imknn bulamayarak veya buna lzum da grmeyerek sadece yeni bir idar sistem, asker ikt1ar, kurmakla iktifa etti. Bundan dolay elimizde bulunan ok mtenevvi kaynaklarca topraklarn Seluklular tarafndan devlet mlk (mr) haline getirildiine dair bir kayda rastlanamaz. Bu mnasebetle Nizmlmlkn Btn mlk ve rey sultanndr3 ifadesi ancak yksek murakabe sultana yani devlete ait olduu tarznda anlalmak icabeder. Halife Nsr Lidinillahn veziri Meyyidlmlkn, belki de Trkiyede tatbik edilen mr toprak sisteminden ilham almak sureti ile, Ahvaz taraflarnda, halife namna husus toprak mlkiyetine yapmak istedii mdahelenin iddetli bir infiale sebebiyet vermesi de byle bir hdisenin Mslman lkelerinde ne kadar yabanc telkki edildiine bir delil olsa gerek.4 Hatt Osmanl devrinde Krtlerle meskn baz ark vilyetlerinin mir topraklar rejimine tbi tutulmamas keyfiyetini de biz buralarn daha nce slm hudutlar ierisine girmi olmalar dolaysyla slm hukukuna gre taayyn etmi

270

bulunan hukuk durumlarnn daha Seluklular zamannda kabul edilmi olacayla izah etmek istiyoruz. Tabiatyla burada Abbasi devrinde teesss eden slm hukukunun toprak ahkmnn Seluklular devrinde de cri olduunu kabul etmekle iktifa edeceiz. slm lkelerinde asker iktlar husus toprak mlkiyet hakkn muhafaza ederek kurulurken Bizansllardan yeni fethedilen ve binaenaleyh slm hukukuna gre hukuk vaziyetleri daha evvel taayyn etmemi bulunan Trkiyede topraklar devlet mlk (mr) haline getirildikten sonra iktlar bu topraklar zerine kurulmu ve aada belirteceimiz hudut ve ekiller dnda, hususi toprak mlkiyetinin tannmamas fil bir gle maruz bulunmadan tatbik edilmitir. Eski islm lkelerinde trl menelerden gelen ve mlkiyeti devlete ait (mr) bulunan birtakm topraklar mevcut olmu ise de bunlar devletin husus toprak mlkiyetine mdahale eden bir siyasetin neticesi olarak teekkl etmemi ve bu gibi topraklarn miktar azalp oalmakla beraber hibir zaman, Trkiyede olduu kadar, memlekete mil bir nispeti bulmamtr. Osmanl mparatorluunda, Anadolu ve Rumeli topraklarnda husus mlkiyet ahkmnn cri olmayp btn memleket topraklarnn devlet mlk (mr) esasnda bir hukuki duruma tbi olduu, nazar slm hukukuna (fkha) kar rf hukuk sahasndaki teri faaliyetlerin XV. ve XVI. asrdan itibaren tedvin edildii malmdur. Osmanl pdiahlar namna tedvin edilen ve fakat, phesiz daha evvelki devirlerden beri rf hukuk sahasndaki faaliyetlerin metin haline geldiini gsteren Osmanl kanun-nmeleri ile zamann eyhlislmlarnn, hususuyla bunlarn banda, Ebussud Efendiin fetvlar mir toprak rejiminin mahiyet ve esaslarn, nazar slm hukukuyla bu rf hukukun telifi gayretlerini meydana koyan balca vesikalar tekil eder. Osmanl tarihiyle uraanlar iin az ok bilinen ve Netyicl-Vukut mellifi tarafndan esaslar ksaca tespit edilen mr toprak sistemi, ancak son zamanlarda, Profesr mer Ltfi Barkann, mevzuun ehemmiyetiyle mtenasip, aratrmalar syesinde anlalmaya balamtr. II. Byle olmakla beraber mr toprak rejiminin Osmanllarda nasl vcut bulduu, hi olmazsa, daha nce Trkiye Seluklularnda bu rejimin cri olup olmad ve menei hakknda cidd bir fikir veya tetkik ilm edebiyatda henz yer alm deildir. Bu, Seluklu Trkiyesi tarihine ait kaynaklarn kifayetsizlii ve aratrmalarn da henz pek iptida bir safhada bulunmasyla ilgilidir. Eldeki birka kroniin, bunun sathnda ve siyas ahsiyetlerle alkas dolaysyla iktlar hakknda verdikleri mahdut malmat bile, siyas vakalarla alkas olmayan ve daha husus bir mahiyet arz eden toprak hukukunda bekleyemeyiz. Osmanl devri gibi bu devrin de bu trl meseleleri hakknda en mhim kaynak olmas icabeden ve bizce mevcudiyetleri bilinen arazi tahrir defterleri ve bunlarla ilgili kanunlarn, herhalde Osmanllardan ok nce, Seluklu arivinin mahvolmas dolaysyla, elimize gememi olmas bizi en esasl kaynaklardan mahrum brakmtr. Bundan baka bu devirde Trkiyede yazlm fkh kitaplarnn, toprak hukukunda yaplan bu mhim deiiklikten bahsetmeleri ve kaynak bakmndan daha iyi bir durumda bulunmamz beklenebilirdi. Fakat bizim tetkik etmek imknn bulduumuz bu gibi eserlerde, maalesef, bu hususa dair bir malmata rastlayamadk. Bu keyfiyet, herhalde, fkh ulemsnn bu yeni sistemi nazar slm hukukunun erevesi ierisinde kabul etmemi olmalaryla kabili izahtr. Filhakika Karamanl Pr Mehmed Zbdetl-fetva adl eserinde (Hicr 964) mr topraklarn Trke tapu ile beyini ciz grd halde zamann ulemsnn bunu fsit

271

telkki ettiine dair kayd bu bakmdan dikkate ayandr.5 Bu mnasebetle bu trl kaynaklardan pek mitli olamayacamz sylemek mmkndr. Bununla beraber eldeki vesikalarn, teferruattan sarfnazar, Seluklu Trkiyesinde mr toprak sisteminin cri olduunu ispata ve esaslarn meydana koymaya kfi gelecei kanaatindeyiz. leride, her an elde edilmesi mmkn olan, yeni vesikalar ile yeni aratrmalarn bizi daha iyi neticelere gtrebilecei de muhakkaktr. aret ettiimiz Osmanl devri hukuk vesikalar, Rumeli ile birlikte Anadolu topraklarnn da husus mlkiyet deil devlet mlkiyeti (mri) hkmlerine tbi olduunu ifadede mttefiktirler. Byk Seluklu mparatorluunun slm lkelerinde muteber bulunan toprak hukukunu kabl etmeleri mecburiyeti gibi Osmanllarn da, kendilerinden nce bir slm lkesi haline gelen, Anadolu topraklarnda kurulmu itima ve hukuk esaslar alt st edecek bir harekete girimi olacaklarn dnmek imknszdr. Filhakika, hocam Fuad Kprlnn tetkikleriyle esaslar ispat ve bizim aratrmalarmzla da daha bir ok hususlaryla teyit edildii, zere, Seluklularn bir devam olduu anlalan Osmanllarn, Anadoluda yaptklar fetihlere dair tarih kaynaklar onlarn bu taraflarda ilhak ettikleri memleketlerin mevcut kanunlarn, toprak idaresini ve tmarlarn aynen eski nizamnda braktklarn veya bunlar iktibas ettiklerini mttefik olarak gstermektedir.6 Osmanl mparatorluunun mevcut itima nizam muhafazada ne kadar itina gsterdiinin briz bir delili de ilhak edilen bu topraklarda, sadece, mevcut olan timar idarelerini deil, ok kere, halkn alkn olduu eski timar sahiplerini bile yerlerinde brakm olmasdr.7 Binaenaleyh bu zihniyetle hareket ettiini daha birok misalleriyle bildiimiz imparatorluk, mr toprak rejimini kendisi icat etmemi, bilkis bu rejime tbi topraklar zerinde kurulmu ve bu gibi topraklar eski tekiltyla bnyesine alm ve Seluklularn Anadoluda kendilerine mras brakt bu sistemi, yeni fethedilen, Rumeli topraklarna nakil ve temilden baka bir ey yapmamtr. Esasen kanun-nmelerin Rumeli gibi Anadolu topraklarnn da Hn-i fetihte ne riyye ve ne de harciyye klnp temlik olunmutur; arz- mr demekle marftur ifadesi de dikkate ayandr. Gerekten Hn-i fetihte ibaresiyle, Mslman bir lke olmas dolaysyla, Osmanllarn Anadoludaki arazi ilhaklarnn bahis mevzuu olmamas, bununla Seluk fetihlerinin kastedilmi bulunmas icap eder. Ularda teekkl eden ve yeni fetihlerde bulunan beyliklerin de mrletirme hususunda ayn tarzda hareket ettiklerini syleyebiliriz. Bu muhakeme tarz bizi, zarr toprak rejiminin Osmanllara Seluklulardan getii kanaatine ve bu hususu aratrmaya sevketti. Filhakika Seluk vakfiyelerinde sultana mahsus arazi (arz assultan), ikt arazisi (arzi al iktiyye), byk divn arazisi (arzi divn al-kebr) ve Aksarynin gsterdii zere, Mool devrinde dalay arazisi adyla zikredilen topraklar mlkiyeti devlete ait bu mr topraklardr.8 Kronik ve vakfiyelerde sultanlara ait haslar (arz al-hassa as-sultan) adyla gsterilen yerler de bu mr topraklardan saltanat ailesine tahsis edilen yerlerdir. Gerekten vakfiyelerde ehir ve kasabalar civarnda yaplan vakflarn hudutlar tespit edilirken, husus mlk olan topraklar mlk sahiplerinin adlaryla zikredildii halde ehir ve kasabalarn uzaklarnda yaplan vakf arazi hudutlarnn sultan arzisi, ikt arzisi ve byk divn arzisi adyla gsterilmesi dikkati ekicidir ve bu topraklarn husus ahslara deil devlet mlkiyetine (mrye) ait olduunu ifade eder. Aada husus mlkiyet ekillerinden bahsederken burada meydana kan husus mlkiyet zerinde ayrca duracaz. Trkiyede mr topraklar zerine kurulan ikt sistemi Mool istilsyla nce sarsld ve 1276 tarihinden sonra da Seluk ordusunun ortadan kalkmas bu ordunun esasn tekil eden iktlarn

272

yklmasn inta etti. Devletle halk arasnda mutavasst bir mevkide bulunan ikt sahiplerinin vazifelerinden mahrum kalmas mr topraklarn idaresinde de birtakm sarsntlar ve deiiklikler vcude getirdi, ki bu mnasebetle birtakm hdiseler kroniklerde yer alarak mr topraklar hakknda birtakm bilgiler edinmek imkn hasl oldu. Filhakik bn Bb, Seluk ordusunun henz mevcut olduu, binaenaleyh ikt sisteminin ksmen bu mevcut ordu mensuplarnn elinde bulunduu IV. Klarslan (lm 1264) zamannda, birok Anadolu topraklarnn husus mlk haline konulduunu, sultann bunlara bu hususta menr ve misaller verdiini sylemektedir.9 Bu ifade Trkiyede toprak mlkiyetinin ahslara deil devlete ait olduunu ve ikt idaresinin bozulmas dolaysyla husus mlkiyetin mr topraklar aleyhine gelitiini gstermek bakmndan dikkate ayandr. Bundan nceleri normal artlara gre idare edilen ve memlekete mruf bulunan bu sistemden kaynaklarn bahsetmelerine bir sebep yoktu. kt idaresi bozulduktan sonra lhnl devleti bir taraftan itima nizm muhafaza etmek, te yandan devlet hazinesine zarar vermemek iin mr topraklarn idaresiyle bir hayli megul oldu ise de hi bir zaman bu meseleyi halle muvaffak olamad. Nitekim Hamdullah Kazvnnin Olcaytu zamannda (1304-1316) Anadoluya vezirlikle gnderilen Ahmed Lknin divna ait mlkleri mansp sahiplerine satt, bu suretle Rmun ok yerinin mlk olduu ve bu syede memleketin mmr bir hale geldii, arazi divann mlkiyetinde kalsayd hkimlerin yerlerinde kalmakta itimatlar olmayaca iin memlekette harabnin yz gsterecei10 tarzndaki ifadesi mr topraklarn btn Trkiyeye mil bulunduunu, lhanllarn eski nizam idameye muvaffak olamayarak memleketin bu yzden harap ve devlet hazinesinin mutazarrr olduunu gstermektedir. lhanllarn, Muinddin Pervanenin lmnden (1276) sonra Anadoluda devlet ilerini, gnderdikleri umum valilerle, ellerine aldklar zaman dalay adyla kurduklar toprak idaresinin bu mr topraklarna ait olduu phesizdir. Bizim metinlerde inc karl olarak geen bu stlahn Trke ve Moolcada deniz, okyanus ve byk l ifade eden iptida manasn genileterek umum ve Anadoluda umuma mahsus arazi mefhumunu karlam olduu anlalyor.11 Filhakika Gazan Hann Seluklu modeline gre asker ikta sistemini ihyas dolaysyla bilhassa Redddin ve Nahevn gibi toprak meselelerine dair ok mhim ve tafsiltl malmat veren kaynak melliflerinin randa dalay adyla bir toprak rejiminden bahsetmemeleri bu stlahn Anadoluya has bu mr topraklara alem olmasyla kabili izahtr.12 Halbuki adn zikrettiimiz kaynaklar gibi toprak meselelerine ancak siyas vakalar dolaysyla temas eden Aksary dalay topraklarna trl vesilelerle temas etmektedir. Gerekten iaret ettiimiz sebepler dolaysyla lhanl Devleti, mr topraklar iin 1276dan sonra, bir Dalay idaresi kurmu ve Taycu ile Hasan Beyi o zaman bir ksm inc (hkmdar haslar) olan bunlar zerine tayin etmiti. 1292de Keyhatu bu arazinin idaresini Mcrddin Emir-ahn emrine vermi, o da bunlar zerine mstevfler tayin etmiti.13 Bu suretle vaktiyle ikt sahipleri vastasyla idare edilen mr topraklar iin Dvn- dalay adyla yeni bir tekilt kurulmu oldu.14 kt idaresinin kalkmasyla lhan Devletinin kurmu olduu dalay tekilt mr topraklarn muhafaza ve idaresinde glklere maruz kalyordu. Bu vaziyet husus toprak mlkiyetinin gelime istidadn arttrmaya sebep oluyordu. Halbuki lhanl Devleti Seluklulardan miras ald bu topraklar kendi mlkiyetinde tutmay hazinenin menfaatine uygun buluyordu. Bu mnasebetle ekserisi eski ikt sahipleri olduu anlalan ahslarn bu topraklar husus mlk haline getirmelerini zaman zaman

273

nlemeye alt. Filhakika Argun Han zamannda (1284-1291) husus mlk haline gelen yerlerin istirdad iin randan birtakm maliyeciler gnderildi; fakat Samagar Noyan halk arasnda uyanan honutsuzluu yattrmak maksadyla bu hdiseyi nledi.15 Bununla beraber bu mmanaat muvakkat olduundan Anadolu drt mal blgeye ayrld zaman bu istirdat iine tekrar teebbs edildi.16 Gazan Han, Kr Timr Yarguy asl mr topraklar olan bu hususi mlklerin eski hale ifra iin Anadoluya gnderdi. Bu hdisenin mlk sahiplerini isyana sevketmesi Gazan Hana arz edilince bu topraklar altm tmen yani 3.600.000 dirhem (kinci Cihan Harbinden nceki kymetiyle takriben be milyon Trk Liras)17 para mukabilinde mlk olarak bu kimselerin elinde brakld ve bu mebl vilyetlere taksim edilerek bir ksm hazineye, bir ksm da Anadoludaki idarecilerin maalarna tahsis edildi.18 Bu kayt mir halinden mlk haline geen topraklarn ehemmiyetini gstermek bakmndan da dikkate ayandr.19 Bununla beraber bu kaytlarla Anadoludaki mr topraklarn tamamyla hususi mlk haline getiine veya mr toprak meselesinin halledildiine hkmetmemelidir. Gerekten 1298de mstevf erefeddin Osmann, Anadoluda mrden gaspedilerek, mlk haline konan ve bin ift kzn iliyebilecei bir araziyi, ordunun ihtiyalar iin 300.000 tagar karlnda iltizama almak maksadyla Gazan Hana yapt mracaat bu bakmdan mhimdir. Zo.20 Bir iftlik (bir ift kzle ilenen) toprak, arazinin verim kabiliyetine gre, 80-150 dnm itibar edildiinden, bu miktar ortalama 300.000 dnm demektir. Topran verimini de ortalama bire on kabul edersek bu topraklardan, 150.000 ton mahsul alnacakt ki bizim hesabmza gre 300.000 tagar 50.000 tona tekabl ettiinden 10.000 tonu, yani 2/3si bu topraklarda alanlara braklyordu demektir.21 Yukarda kaydettiimiz zere daha sonra Olcaytu zamannda, Ahmed Lknin divna ait yerleri yani mr topraklar mansp sahiplerine satt ve bylece Anadoluda topraklarn ounun husus mlk haline getirildiine dair Hamdullah Kazvninin ifadesi de husus toprak mlkiyetinin inkiafna ramen mr toprak rejiminin devam etmekte olduunu gstermektedir. Bylece Mool hkimiyeti Anadoluda ikt sistemini yktktan sonra mr toprak rejimi de bundan mteessir olarak nasl sarsldn ve hususi toprak mlkiyetinin bunun aleyhinde gelimekte olduunu tespit etmi bulunuyoruz. lhaniler Anadoludaki kuvvetlerini muayyen mntakalarda toplu olarak garnizonlar halinde bulundurmular; kendi askerlerini Seluk iktlarna tevzi etmedikleri gibi bu iktlar zerinde yaayan Seluk askerlerindende faydalanmlardr. Hatt Gazan Han randa Seluk modeline gre ikt sistemini ihya ettii halde Anadoluda ne ikt sahiplerini yerlerinde brakmak ve ne de kendi askerlerine tevzi etmek suretiyle muhafaza etmedi. Birinci k onlarn askerlikte Mool unsuruna dayanm olmalaryla alkal olsa gerek. Bu suretle askerlik vazifeleriyle birlikte geim vastalarn da kaybeden ikt sahiplerinin, 1267den sonra, memlekette yer yer vuku bulan bir ok isyan hareketlerinin balca mili olduu, Aksarynin sk sk yerli beylerin isyanlarna dair haber verdii hdiselerin bu sebepten ileri geldii phesizdir. Dorudan doruya lhanllarn idare ettii Orta Anadoluda bu siyas ve itima hadiseler cereyan ederken daha ilk Mool darbesiyle Seluk Devleti sarsldktan itibaren Trkmen beyleri ularda bir takm kk devletler kurmaya balamlard ki bunlarn Seluk veya lhanl Devletiyle ballklar pek zayf ve lafz idi. Ksmen eski Seluk topraklar ve onun her trl devlet tekilt ve ananeleri zerinde kurulan bu beylikler askeri iktalarla birlikte mr toprak rejimini de aynen almlar veya muhafaza etmiler ve hakimiyetlerini genilettikleri Hristiyan topraklarna da bu sistemi gtrmlerdir. Esasen,

274

aada mr toprak rejiminin meneinden bahsederken de temas edeceimiz zere, gebe ananelerine daha fazla bal bulunan bu beylikler, her halde, daha menelerden beri bu rejimin esasna yabanc deillerdi. Bu suretle asker iktalarla birlikte mr toprak sistemini de yaatan bu Trkmen devletleri Mool hkimiyetinin Orta Anadoluda zevali zerine bu taraflar da idarelerine altna aldlar ve buralarda henz yaamakta olan mr rejimini eski ekilde kuvvetlendirmi oldular. Bylece daha balangta topraklar mr rejimine dayanan Osmanl devleti Anadoluda ilhak ettii memleketlerde de ayn rejim ile karlat ve bu hususta bir gle maruz kalmad. III. Seluk Trkiyesinde toprak mlkiyetinin devlete ait (mir) olduunu bylece meydana koyduktan sonra bu topraklar zerinde alan reynn bunlar ne gibi hukuk esaslar dairesinde ilediini, toprak ve devletle mnasebetlerini, hi olmazsa ana hatlaryla, tespit etmek icap eder. Kaynaklarn bu husustaki nedretini, esaslardaki ayniyete dayanarak, Osmanl devrinin zengin vesikalaryla gidermek yolu bugn iin zaruridir. Burada umum esaslarn tespit etmekle iktifa edeceimiz mr toprak sisteminde devletin mlkiyet hakk, topraklarn yksek murakabesinden ibaret olup ona bizzat tasarruf kylnn hakk olarak tannmakta, yani devlet topraklarn mlkiyet hakkn elinde bulundurmak suretiyle amme menfaati iin takip etmekte olduu geni zira ve itima siyaseti tatbikte her trl serbestiyi elinde tutmaktadr. Aada mrletirme faaliyetinin hangi sebep ve artlarn neticesi olarak vcut bulduunu tespit ederken syleyeceimiz zere bu syede devlet kendi selhiyetlerine dayanarak yeni fethedilen topraklarda mtemadiyen Orta Asyadan geen Trk kabilelerini iskn etmek imknn bulurken te yandan, eskiden olduu gibi fetihten sonra da, byk bir toprak aristokrasisinin zuhuriyle vcut bulacak olan itima tezatlara da frsat vermemektedir. Reyya tand baz haklar sayesinde de onu yarc veya serf vaziyetine sokmamaya dikkat etmektedir. Filhakika kyl iliyebildii (bir iftlik) miktardaki topraa kendi mlk gibi tasarruf etmekte ve fakat bu topra satmak, vakf ve hibe etmek haklarna sahip bulunmamaktadr. Yalnz, umumiyetle, ikt sahipleri gibi, kylnn de elindeki topra ziraat etmek artyla oluna mrs brakmas hakk teml olarak tannmaktadr. Kyl mlkiyet hakkna mlik olmad iin vakfiyelerde reyya ait arazinin vakf edildiine dair bir kayt mevcut deildir. ifti, topra devlet namna idare etmekle mkellef, ikt sahibine tapu22 bedeli vererek tasarrufuna geirdii bu topra bo brakmak veya terketmek hakkna malik deildi.23 Kyl iledii toprak iin onun verim kabiliyetine ve bulunduu blgenin arazi tahriri yapld zaman tespit edilen kanuna gre, istihsalinin bir ksmn devletin mmessili olan ikt sahiplerine vermekle mkellef olup gerek bizzat devlet ve gerekse onun mmessilleri reydan kanunun tayin ettii toprak kira (vergi)sndan fazla talepte bulunamaz. Bylece devlet de bu kaytlar dahilinde reynn toprak zerindeki bu tasarruf hakkna riayete kendini mecbur hissetmektedir. bn Bbnin kt sahiplerinin iftiden bir ku kanad fazla talepte bulunmalarna imkn yoktu tarzndaki ifadesi de bunu gsterir.24 Kylnn mahsultnn ne kadarn vergi olarak dedii kat olarak tespit edilemiyorsa da, her halde yerine gre deimekle beraber, bu miktar er olan onda birden fazla idi. Yukardaki bir hesabmza gre te birinin alnd anlalyor. Aada belirteceimiz zere menei miri toprak iken sonradan mlk ve vakf haline geen ve hukki vaziyeti sbit kalan dier bu gibi yerler gibi Karataya ait iki vakf kyn iftilerinden mahsullerinin bete biri alnaca kayd vergi nispetini gstermek bakmndan ehemmiyetlidir.25 Fakat btn vergiler bundan ibaret deildi. Karatay

275

vakfiyesi ad ve mahiyeti bilinmeyen dier vergilerin de mevcudiyetine iaret eder. Nitekim bn Bb, Osmanl devrinde olduu gibi Seluklu devrinde de, miktar ve zaman muayyen olmayan, avrz vergisinin alndna iaret eder.26 Bundan baka Osmanl devrinin ift akesine tekabl eden bir verginin de mevcut olduunu Aksary bildirmektedir. Filhakika 699da bir iftlik araziden bir gm dinr (6 dirhem) alnmas karariyle Nizameddin Hoca Vech Anadoluya gnderilmiti.27 Bundan baka kyl, Mool devrinde kopur denilen, bir hayvan vergisi de vermekte idi. Bylece kyl fiiliyatta bu kayt ve mkellefiyetlere tbi olarak iledii topran mlkiyetine sahip imi gibi bir netice hasl olmakta idi. Devlet bo veya yeni fethedilen yerleri iskn ve imar maksadyla istedii zaman reyy bu topraklara nakleder ve onlar mstahsil vaziyetine getirmek iin de lzm olan ift kzleri, tohumluk ve ziraat letleri tevziinde bulunur.28 Reynn tasarrufunda bulunan topraa tam bir mlkiyet hakkyla sahip olmamas ve demekle mkellef olduu vergilerin miktar iftilerin pek iyi bir durumda olmadklarn gstermekte ise de devletin herkesi topraklandrmak ve ondan faydalandrmak ve btn memleket topraklarn iletmek gayesi gz nne getirilince, baka memleketlere nazaran, cemiyet bakmndan sistemin daha dil ve musavat bir mahiyette olduu anlalr. Bu mnasebetle Trkiyedeki reynn vaziyeti yalnz Garbi Avrupann feodal cemiyetiyle deil dier slm memleketleri reysyla da mukayese edildii takdirde daha iyi bir durumda olduunu syliyebiliriz. Filhakika slm memleketlerinde husus toprak mlkiyeti esas olmakla beraber oralarda bulunan reaya toprak mlkiyetini haiz bulunan aristokrat snfn elinde ve mr toprak rejiminin bahettii btn, haklardan mahrum idi. Hatt baz blgelerde toprak klelii (servage) sisteminin cri olduuna dair de elimizde vesikalar mevcuttur. Byk mlkiyet sahipleri elinde alan reynn toprak zerinde hibir hakk yoktu ve bir ameleden baka bir ey deildi. te yandan Bizans idaresindeki Anadolu halknn feodaller elinde Seluklu devrine nazaran ok daha kt ve sefil bir durumda olduuna dair kfi derecede malmata sahibiz.29 Bugn Trkiyenin bir ok memleketlere nazaran topraklarn tevziinde daha ahenkli ve mtecanis bir bnye arz etmesi Seluklu devrinde konan ve Osmanl devrinde muvaffakiyetle tatbik edilen bu tarihi esaslarn bir neticesidir. IV. Seluklular, memleketin btn topraklarnda, devlet mlkiyeti esasn kabul ve tatbik etmekle beraber, baz maksatlarla mahdut bir nispette, husus toprak mlkiyetine de msaade etmilerdir. Husus ahslarn mlk halinde bulunan topraklar hukuk mahiyetleriyle balca iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi, o zaman slm memleketlerinde cri olan bugnk manas ile, mlkiyet eklidir. Yani byle bir toprak mlkiyetine sahip olan devlete muayyen ve kanun vergilerini vermek artiyle ona tam manasyla temellkte serbesttir; topran satar, vakf ve hibe eder, lnce er mrs hukuku hkmlerine gre vereselerine intikal eder. Bu trl mlk topraklara ehir ve kasabalar civarnda bulunan sulak tarla, bahe ve meyveliklerin dahil olduunu gsteren trl kaytlar elimizde mevcuttur. Filhakika Aleddin Keykubd kardei zzeddin Keykvusa malp olarak Ankara kalesine kaarken Nideye urayan Zahreddin li, ehir halkn kendine balamak ve zzedine kar mukavemetlerini temin etmek maksadyla, halkn mlkiyetinde bulunan ehir civarndaki ba ve bahelerini satn alarak onlara: eer Keykvusun askerleri ehri muhasara ederken ba ve baeler harap olursa benim mlkm harap olur; eer ben galip veya malp olursam mlkler tekrar sizin

276

olur30 dediine dair bn Bbnin kayd bu bakmdan mhimdir. Evvelce Melikah zamannda vergileri tespit edilen Diyarbakrn halkn mlkiyetinde bulunan nehir kenarndaki tarla, ba ve sebzeliklerinin II. Gyaseddin Keyhusrev tarafndan, teslim artlar mucibi, vergiden muaf klndna dair kayt da burada zikredilebilir.31 Bu hususa dair mebzul kaytlar Seluk devri vakfiyelerinde ehir ve kasabalar civarndaki yerlerin hep Mslman ve Hristiyan reynn mlk olarak gsterilmesiyle meydana kmakta ve bu mlkiyet hakk dolaysyla da buralardaki yerlerin vakf edildiine pek ok misaller bulunmaktadr. Devletin, ehir ve kasabalar civarnda halka bu trl ve mahdut mlkiyet hakkn tanrken, mr toprak rejiminde olduu gibi, yine memleketin imarn temin ve istihsalin arttrlmasn tevik gibi yksek bir gaye ile hareket ettii phesizdir. Filhakika hakk tannmadka, husus almalara ve uzun vdeli itinalara muhta olan, ba, bahe ve meyveliklerin yetimesine imkn olmad dnlrse Seluklu Devletinin bu mlkiyete neden cevaz verdii anlalr. Bu topraklardan devlet, arazinin verim kabiliyetine, nehir, kanal veya dolapla sulanma vaziyetine gre deien, rf ve er vergiler almakta idi ve zaman zaman bu vergilere esas olan tahrirler yaplyordu, ki Keyhatu zamannda Yavlak Arslan Konya civarnda bulunan ba, bahe halindeki mlkleri ehl-i hibrenin tahminleri esasna gre yazarak vergilerini tespit etmiti.32 Bu mlkiyet yannda devletin ky ve mezraa gibi muayyen toprak paralar zerinde kendisine ait hak ve salhiyetleri husus ahslara terk etmesinden ibaret olan ikinci nevi bir mlkiyet ekli daha vard ki bunun menei Seluklu sultanlarnn, kendilerine fevkalde hizmet etmi olanlara, ikta vermekten daha byk bir ihsan olduu iin, bu gibi yerlerin temlik edilmesidir. Filhakika IV. Klarslann Erzincan kylerini maiyetinde bulunan beylere ikt ederken kardei Keykvusun elinde bulunan memleketlerin idaresini kendi emrine ald takdirde buralar onlara temlik edeceini vadetmesi de bunu gsterir.33 Seluk sultanlar trl vesilelerle ve bilhassa, tahta ktklar zaman gzide beylere bu trl temlikler yaptklarna dair kaynaklarda bir hayl malmat vardr. Bu temliklerin bazan birka ky de aarak bir vilyeti ierisine alan bir genilie kadar vard mahede edilmektedir. Seluklu devlet adamlarna ait bir ok byk vakflarn menei de bu suretle temlik edilen malikleri tarafndan vakfedilmesidir. Mr topraklardan ayrlarak yaplan bu temliklerde mlkiyet, birinci nevide olduu gibi, topraa tasarruf seklinde tam mlkiyet olmayp devletin mr topraklarndaki vergilerinin ahslara terkinden ibarettir. Nitekim bn Bb Kir Farda temlik edilen birka kyden her birinin bir ehir kadar vergi verdiini kaydederken bunu kastetmi olmaldr.34 Menei bu trl mlklere dayanan vakf kylerin vakf hissesi de vaktiyle ikt sahibine, sonra da mlk sahibine verdii vergilerin ayndr. Nitekim Karatayn vakfettii kylerin vakf hissesinin vergileri olduunu yukarda zikretmitik. III. Gyseddin Keyhusrev, 672de Horasanl eyh Behll Dnann zviyesi iin vakfettii kyn vakf hissesinin de eski, yeni ve btn divana ait vergilerinin olduu vakfiyesinde kaydedilmitir.35 Sultanlarn bir hizmet karl olduu gibi, beylere veya zenginlere, para karl olarak temlik ettii kyler de vardr. Sat suretiyle yaplan bu trl temliklere dair Seluk mahkemelerinden km birtakm resm ve orijinal vesikalar bugn elimize gemi bulunmaktadr. Mesel zzeddin Keykvs, 657de, Seferihisara bal Bous kyn Emir smail bin Artuka elli sultn altuna ve 660ta, Amasyada larslan kyn Emir Esedddin bin Yabasana yz sultn altuna satp temlik ettiini

277

eldeki er mahkeme vesikalar ifade etmektedir.36 Sat suretiyle yaplan bu temliklerde de mlkiyetin devlete ait vergilere mahsus olduu bizzat bunlarn sat fiyatlaryla de tespit edilebilir. Filhakika Hamidoullar zamannda, 780de, Akehirde bulunan Suba bann elli altn flori (Frenk sikkesi) ile satldn gsteren temliknme de dikkati ekmektedir.37 ehir civarnda bulunan, binaenaleyh birinci nevi yani tam mlkiyet olan bir ban bir ky fiyatnda satlmas hdisesi ky satlarnn sadece vergilerine ait mlkiyet zerinde cereyan ettiini gsterir. Bu gibi kylerin vergilerine tasarruf manasn tazammun eden temliklerde mlkiyet hakk tamdr. Yani satlabilir, vakf, hibe ve irs edilebilir. Esasen bu husus bizzat temliknmelerde de tasrih edilir. Mesel IV. Klarslann kad Ebulmuhsin bin Ahmed bin el-Merendye Lrendeye tbi Sdrga mezraasn er temlik ile temlik ettiini gsteren temliknme bu mlkn sahibi tarafndan satlabilecei, vakf, hibe ve irs edilebileceini kaydetmektedir.38 Zamanla hemen ekserisi vakf haline gelen bu mlk kyler tamamyla veya ksmen satlmak suretiyle elden ele geiyordu. 700 tarihinde Alp Arslan bin Mehmed, Amasyada bulunan Ortakyn drtte birini Ebu Bekir bin Ali bin Arabhtan bin dirhem gme satn almtr.39 Sat suretiyle yaplan bu temlikler, mr topraklardan yapld iin,40 devlet kendi hakkn terk eder ve reynn hukukuna riayete mecbur olarak, topran bizzat tasarrufunu satamaz veya temlik edemez. Bu mnasebetle mr halinden mlk haline ve mlk halinden vakf haline gelen bu gibi kylerde alan reynn hukuk durumunda bir deiiklik bahis mevzuu olamaz. Rey eskiden devlete veya onun mmessili ikt sahibine verdii er ve rf vergileri bu sefer aynen mlikne sahibine veya vakf haline gelmi ise, vakfn mtevellisine verir. Mlk sahibi veya vakf mtevellisi, devletin evvelce mr iken reyya kanuna gre tand haklara riayete mecburdur. Devlet evvelce ikt sahipleri idaresinde olduu gibi mlk sahipleri veya vakf mtevellileri idaresine geen reynn bunlarla mnasebetlerinin kanun erevesinden kmamasn tekiltyla kontrol eder. kt sahipleri arasndaki fark mlk sahipleri ellerindeki topraklar satmak, vakf, hibe ve miras yapmak hakkna tamamyla malik olduklar halde ikt sahipleri ancak teaml ve birtakm artlar mucibince elindeki topran idaresini lmnden sonra oluna brakabilir. Devletin baz malikanelerde, Osmanl devrinin mlikne-dvn sisteminde olduu gibi, vergilerin bir ksmn kendisinde brakmak zere yapt temliklerin de bulunduu anlalyor ki bununla feodalleme hareketlerine mani olmak istedii zannedilebilir.41 Bu nevi temliklerde birinci nevi yani bizzat topraa tasarruf eklinde tam mlkiyet bahis mevzuu olamyaca iin eldeki temliknamelerin, ok defa, nazari slm hukukunun tand esaslar dairesinde, mesel temlik edilen kyn btn hudut, hukuk, muzafatyla, tepe ve dzlkleri, sulak ve kr arazisi, aalar, haram yerleri, meskenleri, sular ile teklik edilmesi kyn birinci nevi mlkiyete ait haklarn kyn btn czlerine mil bulunduu tarznda anlalmak icap ettiini gsterir. V. Askeri iktlarla birlikte Seluklulardan Osmanllara geen ve Trkiyede asrlarca cemiyetin hukuk, idar ve asker temellerinden biri olan mr toprak rejiminin hangi meneden geldiini aydnlatmak ve Seluklularn bunu ne gibi gayelerin tahakkuku iin tatbik ettiklerini meydana koymak, phesiz, zerinde durulmas gereken bir meseledir. slam dnyasndaki toprak idaresi ve feodalizm meselelerinde dair baz tetkiklerde Seluk ikt ve onun menei hakknda da, hususi bir aratrma mahsul olmayan, baz fikirlere rastlanmakta ve onun zerinde bazan Abbs, bazan eski rann

278

tesirleri aranmakta; hatt, Seluklu iktnn bir devamndan baka bir ey olmayan, Osmanl tmarnn da Bizanstan geldii hakknda birtakm fikirler ileri srlmekte idi. Bu mene nazariyeleri arasnda bunun Seluklularla Orta Asyadan getirildiine, binaenaleyh menei Trk olduuna dair, yine bir tetkile dayanmadan, beyan edilmi fikirler de mevcuttur.42 Seluklu asker ikt hakknda malmat veren kaynaklarn bunu dorudan doruya Nizmlmlkn icd olarak gstermeleri bu sistemin slm dnyasnca mehul olduunu, slm melliflerinin bunu Abbs ikt ve ran tesiriyle alkal grmediklerini ifade etmektedir. Btn imparatorluun asker iktlara ayrlmas gibi byk bir deiiklii gsteren bu sistemin srf Nizmlmlkn dehsyla vcut bulmasna dair kaynaklarn izah bunun slm dnyasnda, ilk defa olarak devlet tekiltnn banda bulunan bu devlet adam vastasyla tatbik ediliinden baka bir mana ifade etmez. slm dnyasnda ilk defa Seluklularla birlikte tatbik edilen asker iktlarn menei hakknda fikirler ileri srlrken bunun tarih sahnesine yeni kan bir kavmin daha evvelki zamanlarda yaad itima, hukuk ve asker hayat ve ananelerine mnasebetlerini dnmemek ve tamamyla yeni olarak getirdii bir messesenin kaynaklarn kendi bnyesinde aramamak tarih tetkikleri uslne aykrdr. Halbuki bizce Seluklularn toprak mevzuunda yaptklar yenilik toprak idaresinden yani asker iktlarn tesisinden ziyade toprak hukukunda yani Trkiyede husus toprak mlkiyeti yerine devlet mlkiyeti (mr)nin tatbikinde vuku bulmutur. Mslman memleketlerde olduu gibi ikt sistemi, hukuk vaziyeti ne olursa olsun, devletin vergi almak hakkna malik bulunduu her yerde kurulabilirse de mr toprak rejiminin yayabilmesi ikt idaresini zarr klmaktadr. Bundan dolay mr toprak rejiminin meneini izah ederken Seluklu iktnn menei de aydnlanm olacaktr. Nitekim Seluklu iktyla megul olanlar bunun Trkiyedeki mr toprak rejimiyle mnasebetini bilmi olsalard iktlardan ziyade bu mr topraklarn menei ile alkadar olurlar ve bu suretle bunun Trklerin slm dnyasna hkim olmalarndan nceki itima ve hukuk hayatlaryla alkas olaca zerinde durmak lzumunu hissederlerdi. Zira baz zhir benzerlikleri dolaysyla Abbs ikt ile Seluk askeri ikt arasnda mnasebet kurmak slm dnyasnda mevcut olmayan mr toprak rejiminin meneini izah etmekten daha kolay gzkr. Biz mr sistemi ve onunla bal olarak asker iktlarn meneinin Seluklularn slm dnyasna hkim olmalarndan nceki itima ve hukuk hayatlarnda aramann daha doru olaca kanaatindeyiz. Filhakika mr toprak rejimiyle asker iktlarn meydana kmas sebeplerini, bugn henz vesikalarn kifayetsizliine ramen, eski Trk devlet telkkisi, itima hayat tarz ve Anadolunun fethini hazrlayan tarih millerle izah edilebilecei fikrindeyiz. Eski Trk devletlerinin, ksmen yerleik de olsa, gebe hayat tarz ve ananelerine gre bir toprak mlkiyeti telkkisine sahip olacaklar muhakkaktr. Gebeler iin topraklarn ehemmiyeti hayvanlarna otlak vazifesini grmesindedir. Bu otlaklarn ahslarn deil kable veya cemaatlerin mlkiyetinde bulunaca, binaenaleyh cemate mensup aileler iin mterek bir mlkiyet veya intifan bahis mevzuu olaca, bu hayat tarznn zarur bir neticesi olarak, phesizdir. Yar veya tam yerleik bir hayata geen bu gebeler, zerinde oturduklar topraklarn bir ksmn ziraat ettikleri zaman bu mterek mlkiyet esas, otlaklarda olduu gibi, ziraat sahalarna da intikal eder. Filhakika Yedi-Su havalisinde oturan Kazak-Krgzlarn ziraat ettikleri topraklarda husus mlkiyet ve cemat mlkiyeti olmak zere iki trl mlkiyet ahkm cridir. Husus mlkiyet halinde

279

bulunan arazi, kablenin mterek mlkiyetinde bulunan topraklarn paylalmas veya ahsa ve kabileye ait olmayan bo yerleri benimsenmesi suretiyle teekkl etmitir. Bu husus mlkiyete sahibi tam manasyla temellk eder; lnce oullarna miras brakr; varis bulunmazsa cemate intikal eder. Cemat ierisinde yeni bir ile kurulunca cemat ona, idaresindeki araziden, bir hisse verir veya arazi yoksa yeni bir arazi tedarikine alr. Cemat mlkiyetine ait arazi ise muayyen paralara blnerek bir kira mukabilinde ahslarn muvakkat istifadesine terk edilir. Bu arazinin kiraclar elinde braklma mddeti muhtelif yerlerde toprak, su ve ekim artlarna gre deiir. Baz yerlerde cematin ahslara verecei arazi paralar ilgililer arasnda kura ile taksim edilir. Sulama ve kanal tesisleri de ferd veya mterek vcda getirildiine gre mlkiyeti de ferde veya cemate aittir. Arazi ve su hukukuyla ilgili olarak ortaya kan mesele cemat tekilt tarafndan hal ve fasledilir. Gittike cemat mlkiyetinden ferd mlkiyete doru bir tekml de gze arpmaktadr.43 te yandan Seluklularn dahil bulunduu etnik gruptan olan bugnk Trkmenistan Trkmenlerinde topraklarn ferd bir mlkiyet ile birlikte cemat mlkiyeti esasna gre bir hukuk duruma tbi olmas ve Anadolu dnda bulunmalar Seluk mr sisteminin meneini izah bakmndan pek mhimdir. Gerekten Trkmenlerde de, KazakKrgzlarda olduu gibi, arazi husus mlk ve sanak denilen cemat mlkiyeti olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Pek eski zamanlardan beri bir iskn sahas olan Murgab ovas XVII-XVIII. yzyllarda Trkmenler tarafndan igal edilince burada da cemat mlkiyeti esas cri olmutur. Cemat mlkiyeti tamamyla Trkmen urug-oymak tekilt esaslarna gre yaplmtr. Mesel Murgab havzas Toktam ve temi uruglar arasnda paylalm ve bu iki guruptan her biri topraklar kendi tekiltna dahil cematlar arasnda derece derece (Toktam uruunun hissesi 25, temiin 13 avlcemate) taksim etmitir. Evli olan veya, Yoltan obasnda olduu gibi, 16 yan bitiren her erkek cemaate ait araziden bir hisse almak hakkna maliktir. Mterek araziye ait sulama tesisleri de mterek mlkiyeti tazammun eder. Mlk arazi sabittir; sanak arazi her sene ky reisi tarafndan taksim edilir.44 Mterek mlkiyetin ferd mlkiyete nazaran daha eski ve iptida olduu gznne getirilirse Trk gebeleri ve hususuyla Trkmenler arasnda cri olan bu mterek mlkiyetin, Seluklular XI. yzylda slm dnyasna gelmeden nce de, Trkmenlerde ve binaenaleyh Seluklularda mevcut olduu kolaylkla kabul edilebilir. te bu suretle biz Seluklularn Anadoluyu fethettikten sonra husus toprak mlkiyetini kabul etmeyip btn memleketi devlet mlk (mir) haline getirmeleri hdisesini eski Trk amme hukukunda yer alan bu toprak mlkiyeti annesinin bir devam, slm-Trk cemiyetine mtekmil bir ekilde intikali, olarak izah edilebilecei fikrindeyiz. Kable teekkllerinde toprak mlkiyetinin kableye ait olmasyla mtekmil siyas cemiyetlerde bunun devlete veya onun mmessili olan sultana ait olmas arasnda fark yoktur. Esasen eski Trk devlet telkkisinde Kagan (hkmdar) btn kavmi iin hukukun baba vaziyetinde telkki edilir. Gktrk Kitabelerinde Trk Kagan kendisini a ve plak halk doyurmak ve giydirmek, az halk oaltmakla mkellef saymaktadr.45 Bu telkki daha sonra Karahanl ve Seluklular devletlerinde de aynen mevcut bulunduu iin Seluk sultanlar ilk zamanlarda, husus usl ve mersimlere gre, halka ranllarn hn-i yama, Ouzlarn toy ve len dedikleri umum ziyafetleri vermekle mkellef idiler. Kbile reisleri bu umum toplant ve ziyafetlerde rf hukuk (tre) un kendileri iin tayin ettii

280

mevki (orun) de ve ona gre tayin edilen hisse (l) yi almak hakkna malikti. Hakan kavminin bu haklarna riayet etmezse babalk vazifesini ihmal ettii iin halkn isyanna mruz kalr. Ni tekim gittike Trk kabile ananelerinden uzaklaarak bir slm sultan gibi hareket eden Melikh Semerkant ve zkent seferinde halka ziyafet vermedii iin bu vaziyet Maverannehirlilerin ve hususuyla igillerin ikyetlerini mucip olmutu.46 Bu hukuk esasa riayetsizlikten dolay DOuza kar isyann tasvir eden Dede Korkut kitabnn son hikyesi bu bakmdan mhimdir.47 Bu suretle eski Trk hkmdarlar btn kavminin babas gibi salhiyet ve vazifeleri haiz olarak onun yaay, maieti ve isknyla yakndan alkaldr. Gktrk hkmdar Kapaann, 698de, vaktiyle ine yerletirilmi olan birka bin adr halkn kendi topraklarna nakledip onlara inden ald milyon tohumluk ile bin ziraat leti tevzi ederek iskn etmesi hdisesi Kagann bu babalk vazifesi ve topraklarn devlet mlkiyetine ait olmasiyle alkal olsa gerek.48 Kable teekkllerinde kable reisi, kabilelerin vcuda getirdikleri birlik (devlet)te de Kagan, velyet-i pederne vaziyeti dolaysyla birlik ve ona ait mterek mlkiyetin de mmessilidir. Her trl iler gibi bu mterek topraklarn yksek mlkiyet ve murakabesi de onun elinde olmal ve rf hukuk (tre) ahkmna gre bunlar idare etmek ona ait bulunmaldr. Kable reisleri, asker tekilta dayanan devlet ilerinin idaresinde, vergi tahsilinde, asker toplanmasnda Kagann kabileler nezdinde mmessilleridir. Muharebe veya umum toplant zamanlarnda hkmdar onlara oklar gnderince maiyetlerindeki silhl suvarilerden lzumlu kadaryla Kagana giderler49 ve mevki veya hizmetleri mukabili idare ettikleri kablelerden aldklar vergilerle geinirler. 718de in hkmdarnn Trke Han Su-luya bin ailenin gelirini muhtevi bir dirlik (apanage) verdiine dair kayt da byk bir ikt ile mukayese edilebilir.50 Bylece Seluklular eski Trk devlet telkkileri ve tekilt ananelerini slm bir imgaratorlua naklederlerken gebe devrinin toprak idaresi ve mlkiyetini de ileri bir cemiyetin bnyesine uydurmak suretiyle bunu asrlarca salam bir nizamn temellerinden biri haline getirmilerdir. mparatorluun yeni artlarna gre kurulan asker iktlarn sahipleri eski kable reisleri olan Trkmen beylerine ve Trk asker snfna verilmitir. Dier taraftan henz gebe hayatn muhafaza eden Trk kabile reislerinin sultana ve maiyyetinde bulunan gebelere kar mnasebetlerinde hibir deiiklik olmam ve sultanlar tarafndan Trk kabile reislerine yaplan iktlarda gebeler tarafndan eski mterek mlkiyet esasna gre tasarruf edilmitir. Bu suretle Trk kagan Seluk sultan olurken eski Trk devlet telakkisine gre haiz olduu vasflar fazlasyla muhafaza etmitir51 ki btn memleketin sultann mlkiyetine ait olmas da bu hkimiyet telakkisinin bir devamndan baka bir ey deildir. Bu arada Seluk sultanlarnn mr topraklardan ayrarak temliklerle eski Trk kaganlarnn beylere verdikleri tarhanlk yarllar arasnda da bir mukayese bahis mevzuu olabilir. Mr toprak rejiminin menei meselesinde daha Orhon Kitabelerinden beri malm olan tapu gibi stlahlar da gz nnde tutulmak icapeder.52 Seluk Devletini Anadoluda asker iktlarla birlikte mr rejimini tatbike sevk eden birinci mil toprak idaresi ve hukukundaki bu mill anane ise ikinci mhim mil de phesiz Anadolunun fethini hazrlayan tarih ve itima artlarn bunu zarur klmasdr. Filhakika Seluk Trkleri daha Mavernnehir ve Horasanda iken zengin arazi sahipleriyle sefil halk ynlar arasnda mevcut bulunan itima ve iktisad tezatlar grm, Bizans idaresindeki Anadolunun byk toprak aristokrasisi elinde srklendii itima buhrann ve feodalleme hareketlerinin kibetlerini sezmi

281

olmaldrlar. Fakat Seluk devleti bu sistemi kendi geni devleti grlerine ve amme menfaati gayelerine uygun olarak tatbik ederken phesiz daha byk birtakm amel maksatlarn tahakkukunu dnyordu. Gerekten Orta Asyadan mtemadiyen gen ve slm lkelerinde devlet ve yerleik halk iin bir kargaalk mili olan Ouz ktlelerinin yerletirilmesi Seluk sultanlar iin byk bir mesele ve megale tekil ediyordu. Anadolu iktisad zaruretle fethedildikten sonra devlet bir taraftan boalm bulunan Anadolu topraklarn bu muhacirlerle iskn edip Trkletirirken te yandan yeni gelenlere de toprak bulmak mecburiyetinde idi. Bu da phesiz devletin bu topraklara tam tasarruf edebilmesi yani toprak mlkiyetini eski ananesine uygun olarak, elinde tutmasyla mmkn idi. Esasen bu fetihler dolaysyla Anadolunun pek ok yerleri bo kalm, yerli halkn bir ksm, topraklarn brakarak hicret etmi, devam eden Bizans ve Hal muharebelerinde, Seluklu ve Danimendli devletleri arasndaki mcadelelerde yerli halkn toptan tehcir ve isknlar vuku bulmu53 ve bu suretle birok yerin mlkiyeti dorudan doruya devlete intikal etmiti. lk zamanlarda bu gibi topraklarn muhcirlere tevzi edilmi olduu ve sonra da, devlet kendi mlkiyet hakkna dayanarak yerli toprak aristokratlarnn mlkiyetine mdahale ederek Trklere toprak bulmak imknlarna ba vurduu tahmin edilebilir. te Seluk Devleti bir taraftan milli anne, te yandan bu iktisad ve itima artlarn zaruretine uyarak toprak mlkiyetini uhdesine almak suretiyle byk muhcir ktlelerini yerletirmek ve mstahsil bir duruma sokmak imknn bulmu ve Anadolunun Trklemesi gibi byk bir tarih hdisenin muvaffakiyetle baarlmasn temin etmitir. Anadolu topraklarnn mr haline getirilmesi, anane ve tarih zaruretlere uyularak, tedric bir ekilde mi vukubulmu yoksa fthat esnasnda sultanlar ile ilim adamlarnn verdii bir kararn tatbiki neticesi midir? Bunun bugn iin tayini imknszdr. htimal ki Melikh zamannda imparatorluun tekiltlandrlmas iin cereyan eden idar ve hukuk faaliyetler arasnda Anadolunun mrletirilmesi hdisesi de vuku bulmutur. Daha o zamanda Anadoluda kurulan asker iktlarn mr topraklar zerinde tesis edilmi olmas mmkndr. Bu takdirde sultanlarla slm lemsnn slm hukukunun fetih esnasnda bahettii haklardan ve Hazreti merin Irak taraflarnda fetih srasnda kabul etmi olduu mr sistemden54 bir kyas mevzuu olarak faydalandklar ve bu suretle slm hukukuyla rf Trk hukukunun teklifine altklar ihtimali mevcuttur. lk fetihler esnasnda baz yerli toprak aristokratlarnn ve hususiyle Ortodoks kilisesinden memnun olmayan Ermeni aslzdelerinin mevki ve servetlerini korumak gayesiyle de Trklere yardmlarda bulunduktan ve bazan da slmiyeti kabul ettikten sonra Seluklu sultanlarndan mlkiyetlerini tanyan fermanlar aldklarna dair misalleri oaltmak mmkn olursa dier Trk ve yerli rey gibi bunlarn da zamanla mlklerine mdahale edilerek topraklarnn mrletirildii neticesi kar.55 Hlsa olarak Osmanllarda mevcut olan mr toprak rejiminin onlara Seluklulardan geldiini, bunun eski Trk devletilii, toprak mlkiyeti ananesi ve Anadolunun fethi esnasnda karlalan tarih, itima ve iktisad artlara uygun olarak tatbik sahasna getiini, bu tatbikatn dikkate ayan bir ekilde cemiyetin iktisad, hukuk, ve asker bakmdan ihtiyalarna uydurulup Seluklu ve Osmanl devletlerinin asrlarca dayand itima nizamn esas olduunu syleyebiliriz. DPNOTLAR

282

1 2

Misal olarak j. Sauvagetnin Introduction a lhistoire de lOrient Musulman, Paris 1943, s. F. Kprl Bizans Messiselerinin Osmanl Messeselerine tesiri adl makalesinde

140; Osman Turan, Trkler ve slamiyet (D. T. C. F. Dergisi IV, s. 4) zikredilebilir. Seluk ikt hakknda ksa ve toplu bir malmat vermiti. Biz elimize geen mhim vesikalarla bu mevzuu Orta a Trkiye ktisadi Tarihi adl eserimizde incelemi bulunuyoruz. 3 4 5 6 7 8 Siyaset-nme, nr. Schefer, s. 28; nr. Tahran, a. 22. Rvendi, Rhats-Sudr GM neri, s. 381; Nahevn, Tecribs-Selef, nr. Tahran, Veliyddin Ef. yazm. Nr. 1451, v. 104 a). Eski Osmanl kroniklerinde, . L. Barkann nerettii Kanunlar, (stanbul 1943) F. Kprl, ad geen makale, s. 231. Bu gibi misaller iin bk. Osman Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri III, Belleten XLV, s. 102-

1934, s. 331.

mecmuasnda ve Osmanl arazi tahrir defterlerinde bu husus iin birok misaller vardr.

106; I. . Keykvusun Sivastaki Dr-if vakfiyesi (Vakflar U. M. Arivi; Deft. Nr. 584 s. 290); Cacaolunun Krehirdeki vakflarna ait vakfiye (Trk-slm Eserleri Mzesi, Nr. 2189). 9 (bn Bb, El-Evmir al-alaniyye fil-Umr al-Aliyye, Ayasofya yazm. Nr.: 2985, s. 642). Bu gibi mhim kaytlar bunun muhtasarnda (Houtsma neri) mevcut olmad iin burada hep asl zikredilecektir. 10 11 Tarih-i Gzde, GM. neri, s. 486. Bu istlah hakknda benim Cingiz ad hakknda adl makaleme de baknz (Belleten XIX).

DOhsson bunu Hasan ve Taycu idaresindeki mlk (inc) leri umum ird (dalay) halinde getirdi tarznda tercme etmekle olduka isabet gstermitir (Histoire des Mongols, IV, s. 97). 12 Redddinin has-inclere kar ancak bir kaytla ve medlln tasrih etmeden bahsetmesi bu sistemin randa mevcut olmadna ve iaret ettiimiz gibi slm lkelerinde pek mahdud bir mr toprak bulunduuna bir delildir (Cmi t-Tevrih, nr. K. Jahn, s. 305). 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Aksaray, Msameret 1-ahbar, nr. Osman Turan, Ankara 1942, s. 180. Aksarayi, 228. Aksarayi, 159. Aksarayi, 216. Para hesaplar iin Orta a Trkiye ktisadi Tarihinde malmat verilmitir. Aksarayi, 231. Hamdullah Kazvin lhanilere tabi Anadolunun btn vergilerini 330 tmen yani Aksareyi, 243. Bu gibi llerin kymet ve mahiyetleri ad geen eserimizde tesbit edilmitir. Eski Trke dier kitabe ve metinlerde olduu gibi Kgaride de tapu () hizmet

33.000.000 dirhem olarak gstermesi (Nzhet el-Kalb) bir mukayese iin burada kaydedilebilir.

manasnda kullanlmtr (I, 311) ki hizmeti karl ikt sahibine verilen paraya ve bu muameleye bu mnasebetle tapu denilmitir.

283

23

Yalnz Trkiyede deil dier slm lkelerinde de iftinin hr olduu halde daha slmn

ilk andan beri topraa bal olduuna dair pek ok misaller mevcuttur (Bk. I. Petrevskiy, Mool Hkimiyeti devrinde randa ifti Snfnn Topraa Ball Meselesi, Voprosi istorii, 1947, s. 59-70). 24 25 (bn Bibi, s. 477). (Seluk Devri Vakfiyeleri, III, Belleten XLV, s. 96). Avrz- divani dier slm devletlerinde

de mevcut olmutur (Bahaeddin, Badad, et-Tavassul ilat-tarasrul, nr. Tahran, s. 117; Nahevni, Dstr el-Ktib, Kprl Ktp. Nr. 1241, 202a). 26 27 28 27 Aksararyi, s. 258. 27 Aksararyi, s. 258. Anadoluya gelen bir ok Ouz boylar bu suretle memleketin trl blgelerine

yerletirildii gibi Hristiyan reynn muhtelif zamanlarda memleketin trl blgelerine nakl ve iskn edilmi, devlet imr ve ve istihsali temin maksadyla, bunlara tohumluk, ziraat letleri ve kz tevzi etmitir, ki bu hususta elimizde eitli kaytlar mevcuttur. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Ch. Diehl, Byzance, Paris 1934, s. 165-179. Bilhassa Ermeni kaynaklar Seluklular bn Bb, s. 119 bn al-Azrk, Tarih Mayyafarkin, British Museum yaz. 1506, bn Bb, s. 496. Anonim Seluknme. Ayn kd al-Cumn, Cilt XIX, Veliyyddin Ef, Ktp. Nr. 2391, s. 474). (bn Bb, s. 248). (Vakflar U. M. Arivi, def. Nr. 582, s. 247). (Vakflar U. M. Arivi, Fihriat II, s. 609);? (Vakflar U. M. Dolapta tomar halinde Nr. 243). . H. Konyal, Akehir, s. 400. Buna mukabil Hamidoullar zamannda bir ky de 1000 zamannda daha adil ve mreffeh bir hayata kavutuklarn ifade ederler.

dirheme satlm (ayn eser. a. 395), 702 tarihinde Husrev elebi Hamid Bey (Hamidoullarnn ilki) den Derbend-az mezraalarn 1120 altn floriye satn almtr (Vakflar U. M. Defter No. 579, s. 399). 38 39 Vakflar U. M. Defter Nr. 484, s. 356. Elimde bulunan bu hccette geen talgam tabiri dikkati eker (Bu hususta Orta a Mahkemelerde kadlar tarafndan yaplan bu temlik vesikalarna ticar havale senetleri gibi, Farsa ek tabirinin Arapas olan sakk (cemi: sukuk, sikk); deniliyordu (bn Bb, s. 40; Dustur aI ktib. 202 a); bunlarn tomar halinde bir sureti mlk sahiplerine veriliyordu. Vakfiye ve kitabe halindeki vergi kanunnmelerinde olduu gibi bunlarn sonuna da bunu deitiren Allahn, meleklerin ve btn insanlarn lanetine urasn forml ilve edilirdi. Bunlar o mahallin vergi tahrirlerinde hulsa olarak defterlere geirilirdi. 40 41 Vakflar U. M. Tomar Nr. 243. Osmanl devrinde malikne-dvan sistemi Prof. O L. Barkann (Trk Hukuk ve ktisad

Trkiye iktisad tarihi adl eserimizde malmat vardr).

Tarihi Mecmuas II, s. 119-184) makalesinde tetkik edilmi ve Osmanllardan daha nceki zamanlarn baz izleri tespit edilmitir.

284

42

Bu fikirlerin hlsas iin Prof. Fuad Kprlnn yukarda zikredilen makalesinde ve

1938de Zrichte toplanan Tarihi limler Kongresi ne sunduu muhtrada verilmitir (Belleten XIX). Bu fikirlerin mnakaas ve Abbs ikt ile mukayesesi mr toprak rejiminin meneini izahta lzumsuzdur. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Rumyantsev, Yedi-Su vilyetinin yerli ve eski Rus muhaciri iletmeleri ve arazi istifadesine Auhagen, Die Landwirdschaft in Transkaspien, Berlin 1905, s. 20-29. Beni bu kaytlardan Thomsen, Inscriptions de lOrkhon, Helsingfors 1896, s. 108. Nizmlmk, Siyset-nme nr. Schefer, s. 115. Nr. Orhan aik, stanbul 1938, s. 114. St. Julien, Documents sur les Tou-kiue, JA 1864, s. 417. Benim Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanlmas (Belleten, XXXV) Chavannes, Les Tou-kiue Occidentaux, Ext. Toung Pao, s. 36. Seluk istilsndan sonra, bilhassa Komnenler zamannda, Seluk ikt gibi husus dair materyaller (Rusa), Petersburg 1912, III, s. 164-171. haberdar eden dostum B. Tahir aataya ok mteekkirim.

adl makaleme bak.

mlklere ve kilise arazisine deil, sadece devlete ait topraklar zerinde kurulan Bizans pronoya sisteminin Seluk ikt ve mr sisteminden gelmesi mmkndr ve bu hususta Bizantinistlerin nazar dikkati ekilebilir. Filhakika Trk istils dolaysyla sahipsiz kalp devlete intikal eden topraklar Bizansllarn Seluklularn tesirile bu yerleri mr rejime tabi tutmu olmalar mmkndr. Esasen Seluklulardan nce Anadoluda byle bir eyin mevcut olmamas bilkis kk ve byk bir husus toprak mlkiyetinin hkim bulunmas bu imkn kuvvetlendirmektedir. Artk Osmanl toprak idaresi ve hukukunun Seluklulardan geldii bedaheti karsnda Osmanl tmarnn Bizans pronoyalaryla mnasebeti tarih realiteye aykr olaca dolaysyla, bahis mevzuu olamaz. (Pronoya hakknda bak. F. Chalandon, Jean II. Comnene et Manuel I. Comnne, Paris 1912, s. 614). 52 vardr. 53 54 55 Kaynaklarda bu hususa dair olduka malmat vardr. Bak. Kitab a1-harc, trad. par. E. Fagnant, Paris 1921, s. 86-89. Michel le Syrien, trad. par Chabot, Paris 1905, s. 247, Laurent, Byzance et lOrigine du Bu hususun iyi anlalmas iin ayrca Trklerde hkimiyet telkkisinin tetkikine lzum

Sultanat de Roum, Melanges Ch. Diehl, I, s. 180. Byzance et les Turcs Seldjoucides, s. 74. Ermenilerin Trk hkimiyetini bu suretle tercihleri, zamann Hristiyan melliflerini onlar Hristiyanla ihanetle ithama vesile olmutur.

285

Trk Hakimiyet Tecrbesine XV. Yzyldan Bir rnek: Akkoyunlu Hakimiyet Anlay ve Ynetim Yaps / Do. Dr. Seyfettin Erahin [s.200211]
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye I. Hakimiyet Anlay Akkoyunlular 15. yzylda Yakn Douda hakimiyet kurmu bir Trkmen hanedandr. Bu aileyi iktidara Kara Ylk Osman Bey (1403-1435) tamtr. Ondan sonra Akkoyunlularn bana Ali Bey (1435-1439), Hamza Bey (1435-1444), Cihangir Bey (1444-1457), Uzun Hasan Bey (1457-1478), Sultan Halil (1478) ve Sultan Yakup (1478-1490) gemitir. Yakupun lm zerine kan iktidar kavgalar 16. yzyln banda devletin yklmasna yol amtr. Akkoyunlular, esas olarak, Trk gelenekleri ve slam ilkelerden oluan Trk-slam hanedanlarnn hakimiyet ve ynetim anlayn takip etmilerdir. slam ncesi Trklerde hakimiyetin balca unsurlar Tanr kutu, yce soy, l (paylama) ve veliahdlk idi.1 Geleneksel Trk hakimiyet anlay slami dnemde baz deiikliklere uramtr. slamiyette hakimiyet merkezde hilafet ve tarada velayet/halifenin tasvibini alma uslne dayanmaktayd. Buna gre, en azndan teoride slam dnyasnn banda halife bulunur, mahalli hakimiyetler onun velayeti ile meruiyet kazanrd. lk Trkslam devletlerinden olan Karahanllardan itibaren Trk hakimiyet anlayn slami telakkilerle uyuturulmaya allm, bu eilimi dier Trk-slam devletleri de devam ettirmilerdir.2 Mool stilas 13. yzylda slam dnyasna yeni bir hakimiyet anlay getirmi; Mool rf ve adetlerinden oluan Cengiz Yasas (ksaca Yasa), bata Trkler olmak zere slam dnyasn etkisi altna almtr. lhanl hkmdar Ebu Saidin 1335te lm zerine Mool tahakkm Yakn Douda yok olmaya yz tutmusa da hakimiyet ve hukuk gelenekleri etkileri srmtr.3 te yandan slam halifesinin Memlk ynetimi elinde kukla durumuna gelmesi zerine 15. yzyldan itibaren Trklerde eski Trk hakimiyet gelenei canlanmtr.4 Tarihin bu noktasnda iktidar olan Akkoyunlularn hakimiyet anlaylar ve ynetim tecrbeleri Trk tarihinin nemli zenginliklerinden biridir. Akkoyunlu hakimiyet anlay balangta Trk geleneklerine daha bal iken Uzun Hasan Bey ile beraber slami unsurlarla rlmtr. Akkoyunlularda Tanr kutu zllullah kavram ile, yce soy Ouz Ataya nispet olunmakla karlanm, l (paylama) ve veliahdlk kurumu aynen devam etmi, slamiyetin velayet ilkesi de blgenin gl devletlerinin velayetine snmakla salanmtr. Ancak, Uzun Hasan kendini yeterince gl hissedince halifelik ve imamlk unvanlarn da kullanarak cihan padiah olmaya soyunmutur. 1. lk Dnem Akkoyunlularn hakimiyet ve ynetim anlaylar ile ilgili ilk kaytlardan biri Kara Ylk Osman Beyin tnmesidir.5 tnme, Trk ve slam deerleri ile baz Mool geleneklerini iermektedir. Kara Ylk Osman Akkoyunlularn ayakta kalmasn esas olarak ger Trkmen gelenekleri ve deerlerine bal kalmakta grmekte; yerleik hayatn Trklk ve zgrle zarar getireceine inanmakta;6 hukuk ve kanunun kayna olarak yasay kabul etmekte;7 sosyal, siyasal ve askeri dzen iin onlu sistem

286

nermektedir. Buna gre Akkoyunlu toplumu onbaya bal birim, yzbaya bal birim, binbaya bal birim, onbinbaya bal birim/tmen, boy ve il olarak tekilatlanacaktr. Burada sz konusu edilen sistem Trklerin ordu-millet niteliine uygunluk gstermektedir.8 tnmede padiahtan itibaren her kademedeki yneticide aranan artlar ve uymalar gereken ilkeler ve grevleri belirtilmitir. Ynetimde, padiahla kadar giden yolda tabandan ykselme ngrlmekte, bu ykselite, Allahn kapsnda olgunlama yannda, geleneksel Trk hakimiyet anlayndaki ahsi liyakat ilkesi salk verilmektedir. Kara Ylk Osman Bey, padiah iin hayr ve ihsan sahibi olma; alma arkadalarn iyi seme; kszler bata olmak zere yardma ve korumaya muhta kesimlere sahip kma; gvenlik iin istihbarat hizmetlerini dzenleme; adil olma; daima halknn ve lkesinin mutluluu iin alma; huzur ve skunu salama; itidalli olma gibi grev ve yetkileri gerekli grmektedir. O, adaleti, ynetimin baars, toplumun huzuru yannda, dzenli gelir/vergi elde edilmesi ve hakimiyetin devam iin art telakki etmektedir. tnmede deinilen hususlardan biri de toplantlar ve lenlerdeki orun (makam/mevki) ve l (hisse/pay) ilkesidir.9 Bu yllarda, Trk dnyasnda var olan Ouzculuk akm Akkoyunlulara da gemitir. Akkoyunlu Devletini kuran airetin Ouzlarn Bayndr kolu olduu daima vurgulanmtr.10 Bu vurgu ile belki de Kara Ylk Osman Beyin, Anadolu, Azerbaycan ve Suriyede hibir devlete tam olarak balanmadan gezen Trkmenleri kendi tarafna ekme abasnn bir rn idi. O, bu yolla sz konusu gruplar Akkoyunlu hakimiyetine almada meruiyet kayna bulmu oluyordu. Aslnda Kara Ylk Osman Beyin gevek rgtlenmesi ve Ouzluu vurgulamas, Batda merkezileme politikas izleyen ve Ouzluu n plana karan Osmanlya bir alternatif olarak da deerlendirilebilir. Kara Ylk Osman Bey, dini hayat, eriat, cihad ve gaz gibi slam hususlara deinmemitir. Bu durum Akkoyunlularn balangta eski Trk deerleri zerinde ykseldii, Uzun Hasan Beyden itibaren slam deerlerin daha ne getiini gstermektedir. Hakimiyet anlaynda, bir zamanlar iktidarn geerli olabilmesi iin gerekli olan halifenin tasvibini alma/velayet ve ona itaatten sz edilmemektedir. Bu durum, Seluklular ve Gaznelilerde Fars ve slam unsurlarla gelitirilen Trk siyaset teorisi ve kurumlarndan tekrar bozkr geleneine dn olarak deerlendirilebilir. tnmedeki Mool etkisi bir bakma Timurun Kara Osman Bey zerindeki etkisinin bir tezahr olarak grlebilir. Unutulmamaldr ki ona Diyarbakr hediye eden ve lnceye kadar onu koruyup destekleyen Timur Trk olmakla beraber ynetim kurumlar ve hukukta Moollar izlemitir.11 Akkoyunlu ehzadelerinin bu dnemdeki taht mcadelelerinde Ehl-i hal vel-akd12 kurumu ile meveret ve ekberiyet (byk evlat) ilkesi13 de zaman zaman belirleyici olmutur. 2. Uzun Hasan Beyden tibaren Uzun Hasan, yaklak on yl iinde, Karakoyunlular ykp Timurlular mahalli bir g haline getirerek uluslararas siyasi, askeri ve ekonomik gce sahip bir imparatorluun sahibi olmu; bu baarlaryla Cengiz ve Timur gibi byk cihangirlerin arasna girmiti. O, bir slam imparatorluu kurma srecinde de iktidarn, geleneksel deerler yannda ilahi bakmdan temellendirmeye almtr. A. Hakimiyetin Manevi Dayanaklar Uzun Hasan, izleri resmi yazmalarda ve dnemin dini, siyasi hatta ladini edebiyatnda grlecei gibi, hakimiyet anlaynda daha ok slama vurgu yapm, baka bir ifade ile Kuran,

287

hadis ve keif erbabnn (alim, mutasavvf, eyh, veli gibi) mjdelerine bavurmutur. Buna gre, Uzun Hasan, Allahn iradesi ve yardm ile askeri baarlar kazanan bir gzi/mcahid, cihanda Mslim-gayri mslim herkese hakim klnmak istenen bir cihangir/dnya imparatoru ve Mslmanlar bozuk inanlardan arndrarak doru yola ulatracak bir mceddid/yenileyici-mebus/grevlidir. Bu misyonlarn temellendirilmesinde Kuran ve hadislere bavurulmutur. Uzun Hasan bir gzi/mcahid slam hkmdar olarak ortaya konurken baz ayetlere atfta bulunulmutur. Sz gelii, Uzun Hasan Bey, 873/1468de Kahireye gnderdii zafernmede galibiyetini yukarda zikrettiimiz u ayetlerle temellendirmiti: Halbuki onlar, bu yenilgilerinden sonra birka yl (bidi sinin) iinde galip geleceklerdir (Rum suresi 30/3-4). Ve sana anl bir zaferle yardm eder (Feth suresi 48/3).14 Bu ayetlerdeki baz ifadelere zafernmede yeni anlamlar yklenmiti. Birka ekilde aklanabilen bid kelimesine ebced hesab ile Karakoyunlularn Mu Ovasnda hezimete uratld tarih olan 872 (1467) karl verilmitir. kinci ayetteki btn harflerin ebced hesab ile toplam da ayn sayy bulmaktadr.15 Fadlullah da bu balamda Rum sresinin 3. ayetine atfta bulunarak bidi sinin ifadesinin Uzun Hasann zafer yl olan 872ye (1467), adnal-ard terkibinin de el-Cezireye tekabl ettiini iddia etmektedir.16 Gys de ayn ayeti alarak gliplerin Akkoyunlu, maluplarn Karakoyunlu, andal-ardn da Kk Ermeniye olduunu belirtmektedir.17 Benzeri yorumlar ve ilahi temellendirmeler Akkoyunlu sarayna yakn ulema ve hatta baz mera tarafndan da yaplmtr.18 Uzun Hasann tarihisi Tihrn, efendisinin iktidarna ilahi meruiyet kaynaklar bulmaktadr. Ona gre Ouz soyundan gelecek bir hkmdarn Rum ve am blgelerini adaletle dolduraca Kuran ve keif erbab tarafndan haber verilmitir.19 Tihrnye gre bu hkmdar Uzun Hasan Beydir. Bayndr hanedan ve zellikle Uzun Hasan iktidarna ilahi destek bulma abas daha sonraki dnemlerde de devam etmitir. Sultan Yakupun tarihisi Fadlullah bu abay devam ettirenlerdendir. Ona gre Nur suresinin 55. ayeti de Uzun Hasan Beye iaret etmektedir: Allah sizden iman edip gzel iler yapanlara, kendilerinden ncekilere yapt gibi onlar da muhakkak yeryznn hkmranlar yapacana, onlar kendileri iin beendii dinlerini (slam) kuvvetle icra etme gc vereceine, kesinlikle onlar korkularnn arkasndan gvenceye erdireceine dair yeminle sz verdi. Onlar, hakkmda hibir eyi ortak komayarak yalnzca Bana ibadet edeceklerdir. Artk bundan sonra kim nankrlk ederse, onlar fsklarn ta kendileridir! Bu ayetteki sizden sz ile Hasan kelimesi ebced hesabyla 150 saysna tekabl etmekte bu da Uzun Hasan Beye iaret etmektedir. O Allahn grevlisi veya meru Mslman hkmdardr.20 Bu temellendirme Nisa suresinin 59. ayetiyle de yaplmaya allmtr: Ey iman edenler, Allaha ve Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin. Eer bir ey hakknda ekiirseniz onu Allaha ve Peygambere dndrn. Eer siz Allaha ve hiret gnne iman ediyorsanz bu, sizin iin daha hayrldr. Ve netice itibaryla daha gzeldir. Bu ayetteki sizden ifadesi de Uzun Hasana ilahi destek olarak yorumlanmtr.21 Fadlullaha gre her yzylda kmas beklenen (mebus) Hicri 9. yzylda ortaya kan Bayndr Hanedannn nderi Uzun Hasandr. O, Kurandaki bidi sinin ifadesinin 872ye (1478) tekabl ettiini bunun da yzyln ba olduunu iddia etmektedir. Fadlullah bu tezini desteklemek iin de bnul-Esirin (. 606/1210) CmiulUsl adl eserinden delil getirmektedir. Fadlullahn aktardna gre bnul-Esir mebus kavramnn bir yzylda bir ahs ifade ettiini, bunun illa da fukahadan biri olmasnn art olmadn, eriat ihya eden bir kiinin de olabileceini belirtmektedir.22 Uzun Hasan Beyi Hicri 9. yzyln

288

mebus/gnderilen ve mceddidi/yenilikisi gsterme eilimi Devvnide de grlmektedir. O, Uzun Hasan Beyi saysal olarak sultan- cihan ve fim zemin zaman (yeryz ve zamann bekisi) ifadelerine denk drmektedir.23 Uzun Hasan Beyin hakimiyetine hadislerden de destek aranmtr. Bu hadsilerin banda mceddid hadisi gelmektedir: Allah bu mmete her yzyln banda dinini yenileyecek bir yenileyici/mceddid gnderecektir.24 Bu balamda Devvni Uzun Hasan el-mebusu el-mie el-tisa (Hicri 9. yzyln) mceddidi kabul etmektedir.25 Aslnda mceddid hadisi slam tarihi boyunca siyasi ve sosyal gerekelerle konjonktrel olarak yorumlanmtr. Uzun Hasan Beyin bu sfat kullanma nedeni ayr bir aratrma konusudur. Akkoyunlu Hanedannn ynetim felsefesi ve devlet anlaynn felsefi/teorik temelleri Devvni tarafndan ortaya konmutur. O, Uzun Hasan Beyin ricas zerine olu Sultan Halil iin Ahlak- Cell adl eserini kaleme almtr.26 Devvni, ynetim felsefesini esasen kitabn Siyasetl-Mudn adn tayan nc blmnde ilemektedir. Burada bn Miskeveyh ve Ts gibi Devvni de dnya hayatnn dzeni iin eriat (kanun), imam (siyasi ynetici) ve servet olmak zere eyi gerekli grmektedir. Ona gre, bunlara sahip olan bir topluluk dnya ve ahiret mutluluunu elde edebilir. nsanlar her bakmdan mkemmellie yneltebilecek kabiliyetli kii olan imam, Allahn yeryznde halifesi ve Hz. Peygamberin vekilidir. Ynetimin esas adalettir, adil olmayan iktidar baskcdr. Adaletin hkm srd faziletli lkede rtbe ve mevki bakmndan ykselmede geerli deerler kabiliyet, ehliyet ve liyakattir. Toplum, alimler, askerler, tccar-sanatkr-iiler ve iftiler olmak zere drt zmreden oluur. Bu zmreler adaletle ynetildiinde dnya saadeti iin gerekli olan servet biriktii gibi, ahiret mutluluu da elde edilir.27 Devvni, slam ynetim esaslarn tartrken zelde Uzun Hasan, genelde btn Mslman nderler iin u deerlendirmeyi yapmaktadr: Hkmdar, tekil insanlar mkemmellie yneltmek ve ilerini dzene koymak zere ilahi destekle temayz etmi kiidir. Filozoflar bu kiiyi mutlak ynetici, kanunlarn da devlet idaresi olarak nitelendirirler. Yenilikiler ona imam, iine ise imamet derler. Eflatun onu dnyann denetisi olarak nitelendirirken Aristo ise sivil insan, yani devlet grevlerini etkinlikle yerine getiren kii olarak tanmlar. lerin denetimi bylesi yksek gnll insanlarn elinde olduunda, btn lkede ve tebaa arasnda iyi talih ve bereket olur. Bylece Allahn inayetiyle ve Yay imalatsna ver ataszne uygun olarak, insanln ilerinin dzenlenmesi muzaffer cihangirin gl ellerine braklmtr. (burada Uzun Hasann adaletini ven bir blm bulunmaktadr) Dnyann denetisinin ilk kaygs, eriat hkmlerinin ilerliidir. Ne ki, zgl ayrntlarda, fiilleri eriatn genel ilkelerine ters dmedike, ann kamu yararna uygun davranma yetkisini elinde tutar. Bylesi bir insan gerekten de Allahn glgesi, halifesi ve Peygamberin vekilidir.28 Din ve mlk ikiz kardetir ilkesini kabul eden Devvn, Akkoyunlu Fars Valisi Sultan Halilin geit trenindeki asker ve meray maddi ordu, din ulular ve ulemay da manevi ordu olarak saymaktadr.29 Din ve mlkn ikiz karde olduu fikri Hz. Muhammede atfedilen u hadise dayandrlmaktadr: slam ve sultan (g, kudret elinde olan ve halkn iini zerine alan) ikiz kardetirler. Bunlardan birinin salah ancak arkada vastasyla olur. slam esas, sultan onun koruyucusudur. Esas olmayan yklr, yerle bir edilir; koruyucusu olmayan da kaybolur gider.30 Bu

289

hadise

Gazal

imametin

vcubu

bahsinde

nemli

bir

yorumu

getirmektedir.

Dnyann

dzenlenmesinin, insanlar, mal ve mlk iin gven ve huzurun salanmasnn, ancak kendisine itaat edilen bir sultann varlyla mmkn olacan ifade eden Gazali, aksi takdirde fitne fesadn ortal kaplayacana dikkat ekmekte ve yle devam etmektedir: te bundan dolay dendi ki din ile sultan ikiz kardetir. Yine bundan dolay dendi ki din esas, sultan koruyucudur. Esas, temeli bulunmayan bina yklmaya mahkum olduu gibi, koruyucusu olamayan bir ey de yok olmaya mahkumdur. Bu da bize gsteriyor ki, dnya dzeni zorunlu olduu gibi, ahiret saadetini kazanmak iin de din dzeni zorunludur.31 Akkoyunlu hakimiyet anlay ve ynetim esaslar hakknda Kitab- Diyarbekiriyenin satr aralarnda iaretler bulmak mmkndr. Tihrn eserine Allahn sonsuz hakimiyet ve iktidarn vurgulayan Mutlak hkmranlk elinde olan Allah yceler ycesidir. Ve Onun her eye gc yeter (Mlk suresi 67/1) ayetiyle balamakta ve klasik slam hakimiyet teorisinin en nemli dayanaklarndan olan Allaha ve Resulne ve sizden olan emir sahiplerine (idarecilere) itaat edin (Nisa 4/59) ayeti ile Kim zamannn imamn tanmadan lrse32 hadisini zikretmektedir.33 Buna gre mminlere den esas ykmllk, Allaha ve Peygamberine itaatten sonra, yneticilere itaattir. Bu yaklama teden beri slam siyaset teorisinde bavurulmutur. Tihrn, toplumdan itaati aldktan sonra yneticiyi, kendisine dmanlk besleyene Allahn sava aaca bir veli kul ilan etmekte, daha sonra da zamann imamn/sultann tanmayann b olduunu belirtmektedir. Tihrn, Mlkn gerek sahibi olan Allahm! Sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden geri alrsn. Dilediini yceltir, dilediini de alaltrsn. Her trl iyilik Senin elindedir. Gerekten Sen her eye kadirsin (Al-i mran 3/26) ayetini iktibas ederek gerek mlk/iktidar sahibinin Allah olduu ve onu dilediine verdiini vurgulamaktadr. Kukusuz, ona gre, Allahn mlk verdii kiilerden biri de Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan Beydir. Tihrn, hakimiyet ve ynetim ile ilgili en nemli noktay yle ifade etmektedir: Ve yle bir hakim ki, kk ve byk alemi hfz ve gzetiminin glgesi ile rehberlik ve ynetimin kanununca (siyaset ve riyaset kanunu) ayakta tutmutur; mlk ve velayet sancan namdr sultanlarn, ilim ve dirayet bayran dindr ulemann omuzlarna yerletirmitir. Ta ki, birinciler sayesinde yeryz, kargaa ve ihtilalden korunmu; ikincilerin irad vesilesiyle de din yok olmaktan emin olsun. Bylece bu iki frka u iki yolla yani su verilmi klcn ve tatl dil yardmyla halk doru ve kamil yola ulatrarak lkeleri de fitne ve fesadn klcndan muhafaza etsinler. Ve bu grkemli iki topluluu Hz. Risaletpenahn (sas) emir ve yasaklarna tabi kld.34 Bu ifadelere gre dnya siyaset ve riyaset/ynetim kanunu ile ynetilir. Bu ynetimin iki aya a. Mlk/iktidar ve vilayet sanca namdr mera, b. lim ve dirayet bayra dindr ulemadr. merann grevi, keskin klc ile lkeyi kargaa ve ihtilalden korumak, ulemann grevi de tatl dilli irad ile dini yok olmaktan kurtarmak, halk doru ve kamil yola ulatrmaktr. Bu iki grubun rehberi ve uyaca esaslar da berrak semavi suyun kayna Kuran umman ile yce ahlak kendinde toplam bir lke, irk ve nifaktan korunmu bir ehir olan Hz. Muhammedin emir ve yasaklardr. Tihrn ynetim geleneinde Hz. Muhammedi daha da merkeze alarak Onun muhabbet ve dostluk (vel) glgesi olmakszn dnya ve ahiret saltanat ele geemez hkmn vermektedir.35

290

Tihrn, bu esas deerlendirmeler yannda, genelde btn ynetimler, zelde Akkoyunlu ynetimi iin istiare/danma ilkesine Padiahlarn ve serdarlarn, gr ve tedbir sahiplerine danarak (meveret) lke ilerini yapmalar gerekir.36 ifadesiyle dikkat ekmektedir. Gnmzde siyasi hayatn temel deeri olan katlmcln ve ifade zgrlnn de esas olan istiare Kuranda Onlarla istiare edin (Al-i mran 3/159) ayetiyle Mslman yneticilere tavsiye edilmitir. Bu balamda mesela, Uzun Hasan Bey nemli kararlar almak ve kimi konular grmek iin sk sk Divan toplamtr.37 Uzun Hasan Bey, kendisi de komu hkmdarlarla yazmalarnda zellikle eriat ve adalet ilkelerine uyduunu belirtmitir. Sz gelii, o, Rebiulahir 875/Eyll 1470te Fatih Mehmede yazd bir mektupta ynetiminin eriat ve adalet ilkeleri zerinde ykseldiini belirtmi, Karakoyunlular zamanndan kalma zina, livata, fuhu, iret, iki, kutsal mekanlara saygszl kaldrdn, bunun yannda hayr-hasent, hayrt ve vakflar tevik ettiini, camilerde dindrlarn oaldn, medreseleri desteklediini hatrlatmtr.38 Uzun Hasan ve dier sultanlar kiisel servetlerinden harcayarak yaptklar hasenat ile slam ilkelerine ballklarn ve topluma olan sevgilerini gstermeye almlar, halktan da itaat istemilerdi. Ayn zamanda bu faaliyetler devlete sosyal bir nitelik kazandrmtr. Bunun yannda, seyyidler, erifler ve ulemaya tandklar sosyal, siyasi ve ekonomik ayrcalklarla kamuoyu desteini kazanmaya almlardr. Uzun Hasa Bey, ulema ile daima istiarede iinde olmu, ynetimin nemli birimlerinde ulemay istihdam etmitir. Akkoyunlu ynetimi halka yaklamak ve yanna ekmek iin keif erbabndan da yararlanmtr. Uzun Hasan Bey, hayat boyunca, amtr. Uzun Hasan Beyin hakimiyetini ve baarlarn mjdeleyen keif erbabndan bazlar kaynaklarda zikredilmitir. Sz gelii, tcul-rifn/tacl-meczubin Baba Abdurrahman m zaman zaman sarayda yemekleri beraber yiyecek derecede Uzun Hasann sevgi ve saygsn onun zaferleri konusunda da ok tebiratta bulunmu tur.39 Uzun Hasan Beyin gelecekteki zaferleri ve baarlarn mjdeleyen keif erbabndan biri de Hseyn Seyyid Abdlgaffar Tabatabadir. O, 872/1467den nce Akkoyunlularn Azerbaycan alacan mjdelemi; fetihten ksa bir sre nce ryasnda, Azerbaycandaki baz eyh ve dervilerin Uzun Hasan Beyi Tebriz tahtna oturtmak iin toplandklarn grdn ileri srmtr.40 Uzun Hasan Beyin hakimiyetini ve baarlarn mjdeleyen tasavvufi zmrelerden biri de Kbreviyye tarikat mensuplar olmutur.41 Uzun Hasan Bey zamanndaki bu slam eilim Sultan Yakup zamannda da devam etmitir. Fadlullah, Bayndrlarn stn nitelikleri ve faziletlerini sayarken onlarn daima tevhid inancna sahip olduklarn, iilik, ilhad, zndklk, bidat, rafizilik, mutezile gibi sapk ve batl yollara sapmadklarn, eriata uymak iin ictihad ehli ulemadan fetva aldklarn vurgulamaktadr.42 Tpk babas gibi, Sultan Yakup da slami hakimiyeti vurgulayan unvanlarla anlmtr. O zaman- imam ve slam snrlarnn koruyucusu43 Devvniye gre Snni Mslmanlarn bakan idi.44 Yakupu Fadlullah imam, gyasul-hilafet vel-saltanat45 olarak nitelendirirken, Kad Hseyin ii eilimli Safeviyye ile Snni nitelikteki Gleniyye Halvetiyye, Nurbahiyye, Nakibendiyye ve Bayramiyye gibi, ayrm gzetmeden her meslek ve merepten tarikata kucak

291

Meybud onu Hulefa-i Raidin denen lk Drt Olgun Halifeye denk tutmakta, hakimiyetini bin yln balangc ve mevudun (vadedilen kurtarcn) geliinin mjdesi gibi deerlendirmektedir.46 Benzeri dnce ve mlahazalar daha da ileri gtren Fadlullah, iman tazeleme grevini biraz daha zele indirgeyerek Bayndr airetinin Uzun Hasan koluna yklemekte bylece bata Sultan Baysungur olmak zere taht mcadelesi veren Uzun Hasan Beyin oullarna yol amaya almaktadr. O Baysunguru, slam merulatrma ilkesi olan halifelii ne alarak, Halifenin sna, Allahn glgesi, Ouz Han zaferlerinin, Enu irvann adaletinin varisi eklinde nitelendirmektedir.47 Fadlullah, Bayndr Hanedannn stn nitelikleri ve faziletlerini sralarken, onlarn atalarnn asla gerek inan veya ilahi tebli sahipleri/peygamberlere kar kmadklarn, slam gelmeden nce, zamann peygamberlerine inanp itaat ettikleri gibi slam gelince onu hemen kabul ettiklerini, Zndklk, Mutezile, iilik, Rafizlik ve ilhad gibi sapk dini akmlar ve bidata yanamadklarn; Akkoyunlu hkmdarlarnn slam duyarllk iinde olduklarn, eriat anlamak ve fermanlar karmak iin ilim yolunda aba harcadklarn (muhtemelen Uzun Hasan Beye atf), bu niteliklerin zayflad zamanlarda ictihad sahibi ulemann fetvalarna uymaya altklarn48 belirtmektedir. Akkoyunlularn hakimiyetinin manevi dayanaklarndan biri de Hicaza gnderdikleri mahmil/hac kervanlardr. Mslman hanedanlar arasnda mahmil gnderme bir ara nfuz savana dnm;49 buna Uzun Hasan Bey de katlmtr. O, hakimiyeti ve cihangirliinin slam dnyas, zellikle Mekke erifleri tarafndan tannmasn salamak iin Hicaza eitli tarihlerde mahmil gndermitir. Akkoyunlu hakimiyet telakkisi asndan en nemlisi ise 877/1473te gnderilen mahmildir. Akkoyunlu ehzadelerinden Rstem Bey, emirl-hacc sfatyla Ahmed b. Dihyeyi yanna alarak bir mahmil ile Hicaza girmi, Medinede bir Cuma hutbesinde srarl ve cesaretli davranarak es-sultanul-adil, hadimul-haremeynil-erifeyn Hasan et-Tavil (Adil sultan, iki erefli belde Mekke ve Medinenin hizmetisi Uzun Hasan) ibaresinin okunmasn salamtr. Ancak hemen Mekke erifinin adamlar bunlar tutuklayarak zincire vurup Kahireye gndermilerdir.50 Trk-slam devletlerinin saltanat ve hakimiyet alametlerinden olan altn kl, kemer, hilat, etr, sancak ve bayrak Akkoyunlularda da varln korumutur.51 B. Hakimiyetin Manevi Dayanaklar 1. Gaz deali Akkoyunlu hakimiyet mefkresinin nemli kaynaklarndan biri de gaz ideali idi.52 Akkoyunlular da ortaya klarndan itibaren gaz idealini daima vurgulamlar, balangta Trabzon Rum kafirlerine kar, daha sonralar Grclere kar gaz seferleri dzenlemilerdir. Akkoyunlu hkmdarlarnn unvanlar arasnda gzilie zel nem verilmitir. Sz gelii, yukarda deindiimiz gibi, Uzun Hasann en nde gelen sfat ve unvanlarndan bir gzilik idi. Tihrn Uzun Hasan Bey iin dorudan veya dolayl olarak gzilii artran Ebun-Nasr vez-Zafer ve Sultan Hasan Bahadr53 unvanlarn kullanmtr. Ona, dneminin alimleri ve airleri de bu unvan layk grmlerdir. rnein, mutasavvf ve air Cm, onu sultanul-guzt (gziler sultan) olarak anmakta,54 Devvn de el-gzi fi sebilillah el mcahid li ily kelimetillah (Allah yolunda gzi, Allahn adn ycelten mcahid) eklinde nitelendirmitir.55 Bu balamda gaz, Uzun Hasan Bey iin cihanmul bir imparatorluk kurma yolunda slam temellendirme vastas idi.

292

Akkoyunlular, Mslmanlara saldrrken de onlar dalalet ve bidata batmak, eriat ihlal etmek, ahlakszla dalmak, zulm yapmak ve fuhua ynelmek gibi hususlarla sulamlardr.56 2. Merkeziletirme Siyaseti Akkoyunlular zellikle Uzun Hasan Beyden itibaren merkeziletirme siyaseti takip etmeye baladlar. Bunun balca sebepleri Osmanllar rneinde olduu gibi, zamann ynetim anlaynn bu yne doru kaymas yannda imparatorluklarn paralanmaktan koruyarak mrn uzatmakt. Akkoyunlu Devleti balangta siyasi, sosyal ekonomik ve kltrel sebeplerden dolay adem-i merkeziyete dayanan bir yapya sahipti. Her eyden nce bir Trkmen airetleri konfederasyonu idi. Akkoyunlularda adem-i merkeziyeti gerekli klan hususlardan biri de yaylak-klak hayat yaayan Trkmenlerin bamsz hareket etme gelenei ve g yollarn kontrol etmenin gl idi. Akkoyunlu merkezi ynetimini zaafa dren uygulamalardan biri de ikta ve suyural sistemi idi. Akkoyunlu Hanedannda da iktidar geleneksel Trk l usulne tabi idi. Kutlu Bey, Kara Ylk Osman Bey ve Uzun Hasan Bey lkeyi hanedan yeleri arasnda paylatrmt. Bu sistem hkmdar gl olduu srece, katlmclk ve istikrar salyor, hkmdarn lm veya zayfl durumunda lkenin paralanmas ve devletin kmesine yol aabiliyordu. Nitekim Kara Ylk 839/1435te vefat ettiinde tahta gemeyi belirleyecek kesin bir yasa veya gelenek olmad iin Akkoyunlular yaklak yirmi yl i sava ve blnme tehlikesi yaamlardr. Bu tehlike Akkoyunlularda birka defa grlm, birincisinden Uzun Hasan, ikincisinden Yakup kurtarmsa da sonuncusunda devlet yklmtr. Akkoyunlularn, toprak ynetimine yeni bir dzen getirme abalar merkeziletirme siyasetinin bir tamamlaycs idi. Uurlu Muhammedin 1475te isyan zerine ge de olsa ikta sisteminin gzden geirilmesi ve merkezi ynetimin glendirilmesi acil hale gelmiti. Merkezi iktidar topraklar zerinde hakimiyetini tam olarak kurmak ve mahalli glerin isyan etme veya bamsz hareket etme imkanlarn ortadan kaldrmak istiyordu. Uzun Hasann merkeziletirme abalarnn en nemli ve kalclarndan biri yaynlad kanunlardr.57 O, hazrlatt kanunlarla, hanedan yelerini merkezi ynetime balarken, ayn zamanda, Dou ve Gneydou Anadoluda uzun dnemler blgeyi harap eden airet, otlak ve yaylak kavgalarn sona erdirmeye alt. Benzeri uygulamalara Sultan Yakup zamannda 894/1489da ve Gde Ahmedin iktidarnda da bavuruldu. Osmanl merkezi devlet sistemini renen Ahmed Bey, Tebrize geldiinde merkezi hkmeti glendirmek iin bu giriimi balatt.58 Akkoyunlular, sz konusu tedbirlerle merkeziletirmeyi gerekletirmeye almlardr. Bu siyaset erevesinde imparatorluun esas blgeleri sultann gvendii yaknlarndan veya gl airet reislerinden birinin denetimine verilmitir. Blgesel zerklik hevesleri ve isyan nlemek iin grevler ve imtiyazlar ksa tutulmu, valiler sk sk grevden alnmtr. Blgesel yneticilerin askeri birliklerini, ksa srede yerel glerle birleebilecek tek bir airetten oluturmak yerine birka airetten kurma yoluna gidilmi, bylece denge kurulmaya allmtr. II. Ynetim Yaps Akkoyunlular devlet yapsnda byk lde lhanllardan etkilenmilerdi. Ynetim birimlerinin ou lhanllar zamannda var olanlarn devam veya ksmen deitirilmi ekli idi. Biz burada

293

hkmdarlk kurumu yannda, merkezi ynetim birimlerinden saray ve divan tekilat ile taradaki vilayetlerin ynetimini sz konusu edeceiz. 1. Hkmdarlk Kurumu Akkoyunlularda devletin ve ulusun bana geecek hkmdar/beyin seiminde aile ve konfederasyonu oluturan airet reisleri sz sahibi idi. Akkoyunlu Devletinin kurucu boyu Bayndrlu/Bayndriyye adn, Ouz Hann oullarndan Gk Hann byk olu Bayndrdan almtr. Daima nimetle dolu olan yer anlamna gelen Bayndr kaynaklarda Ouzlarn ok kolunun birinci boyu olarak saylmakta, ongunu Sungur ve lenlerdeki pay koyunun sol krek kemii olarak belirtilmektedir.59 Tihrn, Hz. Ademden Uzun Hasana ulaan Ouz boyu Bayndrn eceresine yetmi kuak yerletirmektedir:60 Ouzlar devlet ve imparatorluk kuran Trklerden idiler. Geleneksel anlaya gre, Trklerde taht A-shi-na/Ouz Han oullarna aittir.61 A. Akkoyunlu Hkmdarlarnn Unvanlar Akkoyunlu hkmdarlarna Hazret-i Al veya Al Hazret eklinde hitap edilirdi.62 te yandan Akkoyunlu sikkelerinde sultan unvan kullanlmtr. Mesela, Hamza Bey sultan- adil Hamza Bahadr ifadesiyle para bastrmtr.63 Akkoyunlu hkmdarlar genel olarak beg/bey, sultan, melik, adil, bahadr gibi unvanlar almlar, Uzun Hasan Bey ile birlikte bunlarn says zirveye ulamtr. Tarihiler, Uzun Hasan Beyi geleneksel Trk-slam hkmdarlarnda bulunan unvan ve niteliklerle tavsif etmilerdir. Bu balamda, onu balca zeki, makul, kararl, cesur, adil, muzaffer, gzel ahlakl, ilim dostu, alimlerin himayecisi gibi niteliklerle anmlardr. Diyarbakr Ulu Camide Uzun Hasan Beye ait 874/1469-70 tarihli kitabede Mevlan esSultan, el-Melik, el-dil, el-lim, el-bid, el-Meyyed, el-Muzaffer, el-Mansur, el-Bayundur, Hsamddnya ved-din, Sultanl-slam vel-mslimin, kaatilil-fcret vel-mtemerridin64 unvanlar kullanlmtr. Buna ilaveten Tihrn de onun iin din ve dnyev u unvanlara yer vermitir: Hilafet sahibi, hilafetin muini, imamet sfatl, zllullah, Ebun-Nasr vez-Zafer, saltanatn koruyucusu, imameti beklenen (el-imamul-muntazr), ahir zamanda adaleti gzlenen, sahip-kran, Sultan Hasan Bahadr,65 mevud (sz verilmi) kii.66 Uzun Hasan Bey de hilafet sahibi, hilafetin muini gibi unvanlarla anlmtr. Devvni de Uzun Hasana halife unvan layk grmtr.67 Ancak Uzun Hasann bu unvan kullanmas, Osmanl padiah Fatih Sultan Mehmed ve elinde kukla Abbasi halifesini bulunduran Memlklere kar bir meydan okuma olarak de erlendirebilir. Fadlullahn Sultan Yakupu hilafet-penah eklinde nitelendirmesi,68 Akkoyunlularn bu iddiay uzun zaman srdrdklerini gstermektedir. Uzun Hasan Beyin unvanlar arasnda yer alan mamul-muntazar, mamul-mevud ii imamet/devlet bakanl teorisinin en nemli unsurlardr. iilere gre, Hz. Ali evladndan devam eden imamet On kinci mam Muhammed el-Mehdi b. Hasan el-Askerinin 873te gizlenmesiyle kayp dnemine girmitir. O Kyametten nce ortaya karak dnyay adaletle doldurup zulmden temizleyecektir. Bu imam, ii imamet teorisinde imam el-muntazar (beklenen imam), mehd-i muntazar (beklenen mehdi), imam el-mevud (sz verilmi imam) veya mehdi el-mevud (sz verilmi mehdi) olarak adlandrlmaktadr.69 Uzun Hasan,

294

teden beri slam iin imameti beklenen (el-imamul-muntazr), tm insanlar tarafndan ahir zamanda adaleti gzlenen gibi ifadelerle belki de hakimiyeti altndaki ii inancna sahip tebaasna mesaj vermekte, tartmasz onlarn da nderi ve imam olduunu ihsas ettirmektedir. Akkoyunlularn imamlk iddiasnn da epeyce srd anlalmaktadr. Devvniye imamn kim olduu sorulduunda iiler iin Hasan b. Muhammed, Snniler iin Yakup b. Hasan Trkmen eklinde cevaplandrm70 Fadlullah da onu imam olarak anmtr.71 Orta a slam dnyasnn hakimiyet kavramlar olan Snnilere ait hilafet ve iilere ait imamet unvanlarn ahsnda birletiren Uzun Hasan Bey, hakimiyeti altndaki inan corafyasna uygun olduunu belirtmekte, tebaasna mezhep fark gzetmeksizin yaklat ve herkesin hkmdar olduu izlenimi vermektedir. Bu da onun evrensel hakimiyet iddiasnn bir paras olarak deerlendirilebilir. B. ehzadeler ve Lalalar Her Trk hanedan gibi Bayndrlar da varlklarnn ve iktidarlarnn devam olarak grdkleri ehzadelerinin temel dini ve dnyevi bilgileri almalar iin zel hocalar tutarak eitmiler, gen yalarda vilayet valilii ve ordu komutanl gibi grevlere getirerek siyasi, askeri ve idari ynlerden tecrbe kazanmalarn salamlardr. Belli bir yaa gelen her ehzade, lalasyla, kendisine ikta olarak verilen bir vilayete vali olarak gnderilirdi. ehzade yetiinceye kadar vilayet lala tarafndan ynetilirdi. Bu nedenle lalalarn ehzadeler zerinde byk nfuzlar vard. Hatta bu nfuz zaman zaman iktidar/taht kavgalarnda etkili olurdu. ehzadeler, isyan veya muhalefet etmedike grevlerinden alnmazlard.72 Daha nce deindiimiz gibi Bayndrllar verasette ekberiyeti gz nnde bulundurmularsa da kendisini tahta varis gren her ehzade iktidar mcadelesine girimitir. Bu tutum Akkoyunlu Devletinin yklmasna yol aan etkenlerden biri olarak grlmektedir. 2. Merkezi Ynetim Birimleri A. Saray: Devlethane / Dergh Akkoyunlularda da lhanllar ve Timurlularda olduu gibi ynetim merkezine Devlethne veya Devlethne-i Padiah denirdi.73 Burada sultan ve vezirler yannda pek ok saray grevlisi bulunurdu. Bunlarn balcalar kullkclar/kullukular, inaklar ve mhrdrlar idi. a. Kullukular: Kullukular u birimlerden oluuyordu: 1. Yasavullar (terifat, yasak, muhafaza memuru olarak grev yaparlard), 2. Bukvullar, 3. Kucular (hkmdar av kularn yetitirmek ve bakmakla ykml idiler), 4. Parslar, 5. Piyadeler (hkmdarn ayak ilerine bakarlard), 6. Azaplar (haberci idiler), 7. Rikapdarlar (at koumlar ile ilgilenirlerdi), 8. Yamlar (posta ilerinden sorumlu idiler), 9. Mealeciler, 10. Mutfak hizmetileri, 11. Has ahr hademeleri, 12. obanlar, 13. Nekkreciler (bando heyeti) ve Ehl-i tarab (musiki heyeti), 14. Matbah- hmayn hademeleri, 15. raclar (arapdrlar), 16. Ferralar (dayayp deyenler), 17. Ayaklar, 18. Cerrahlar, 19. arlar (mndi, dellal, asker haberci), 20. Ktphane hizmetileri, 21. Sanatkrlar,74 22. Eik aas (kapucu ba, mabeyinci), 23. Emir-i ahur (hkmdarn atnn dizginlerini tutmakla grevli).75 Devvn ehzade Halilin irazdaki saray maiyetini yle saymaktadr: Yasavul 186, bukvul 244, kuu 86, pars 28, piyade 378, azabl 186, nakkareci 50, rikabdr 34, yam 38, meledr 26,

295

feyc 28, matbah hademesi 72, ferra 110, has ahr hademesi 168, ktphane memuru 58 musikiinas 98, ar ve krk 56, erbab- hiref 86, ayak (arabdr) 36.76 b. Mhrdr: Hem sultann hem de valilerin mhrdrlar bulunurdu. Mhrdar beg adyla arlan bu grevliler daima hkmdar veya vali ile beraber bulunurlar ve mhrlerini tarlard.77 c. Tevkiciler: Akkoyunlu hkmdar fermanlarna, tevk, yarl veya yarl- hmayn; bunlar yazmakla grevli kiilere tevkici ad verilirdi.78 Akkoyunlu yazmalarnda kullanlan yazya tevk veya divan yaz denirdi. Bu yaz Osmanllarda daha da gelitirilerek kullanlmtr. Akkoyunlu Devletinde resmi dil Farsa idi. Akkoyunlulardan kalma Farsa ok sayda belge gnmze kadar ulamtr. zellikle lke iindeki resmi ilemlerde daima Farsa kullanlrd. Topkap Sarayndaki belgeler arasnda ve Feridun Beyin Mnaat ile dier mnaat mecmualarnda Akkoyunlularla ilgili Farsa ok sayda belge bulunmaktadr. Bunun yannda baz belgelerde Uygur harfleri ile Trke yazmalar da yaplyordu.79 d. naklar: naklar, hkmdarn refakatisi durumunda idiler. nak, yerine gre deiiklik gstermekle birlikte esasen mutemed, musahib ve nedim anlamna gelmektedir.80 zel ulaklk ve elilik grevleri de stlenen inaklar belli bir askeri birlie de komuta edebiliyorlard.81 B. Divan Ba divana Divan- Al,82 bakanna sahib-i divan, emir-i divan, emir-i azam, emir-i kbr gibi unvanlar verilirdi. O divan mhrnn sahibi idi.83 Divan emiri, saltanat naibi gibi, hkmdardan sonra gelen yksek ve etkin bir mevkiye sahip, dier meradan ileride idi. Eyalet valilerinin divanlarnda da divan emiri bulunurdu.84 Sahib-i Divandan sonra bugnk bakanlar gibi sahib-i azam denilen vezirler/dier divan sahipleri vard. Bunlarn bir ksm dorudan doruya hkmdar ailesi ve sarayn hizmetlerine bakarken dierleri ekonomik, askeri ve hukuki ilerden sorumlu idiler. Divan- Alya bal Akkoyunlu divanlarnn balcalarn yle sralayabiliriz: 1. Divan- imart,85 2. Divan- vezart,86 3. Divan- memlik (Yce divan, devlet divan),87 4. Divan- pervaneci,88 5. Divan- mstevf,89 6. Divan- leker,90 7. Divan- tavac,91 8. Divan- erzak- cnd.92 Akkoyunlu divanlarnn grev ve yetkileri ayr ve geni bir aratrma konusudur. Tespit edebildiimiz kadaryla sz konusu divanlardan bazlar hakknda kaynaklarda snrl bilgi bulunmaktadr. Sz gelii, Divan- Alda fermanlar yazanlara pervaneci-i hmayn veya pervaneci denirdi. Mni-i memalik olarak da adlandrlan pervaneci bir bakma devlet sekreteri gibi idi.93 Bu birime bal olarak her divann bir veya daha fazla mnisi bulunurdu. Pervaneciler balarna otaa ad verilen sorgu takarlard.94 Divan- Mstevf de mali ilerden sorumlu divan idi. Emrindeki mstevf ad verilen maliyeciler ile devletin gelir giderlerini kontrol ederdi.95 Akkoyunlularda askeri brokrasi Trklerden oluuyordu. Din, mal ve idar brokrasinin st dzeyinde Farslar grev yapyorlard. Farslarn durumu, Karakoyunlu ve Timurlu saraylarnda hizmet veren asl Fars olan Azerbaycan Kuzizleri, Irak- Acem Svecleri, Irak- Acem ve Fars Sidleri, Irak- Acem ve Geylan Deylemleri ve Horasan Beyhaklerinin Akkoyunlu Devletinin idar, mal ve din ilerini ellerine almalaryla daha da glendi.96 Sivil brokrasideki bu yaplanma zaman zaman asl unsur Trkmenler ile ynetim arasnda, Kad sa Saveci ile Trkmenler arasndaki srtme rneinde olduu gibi, soukluklarn

296

yaanmasna yol ayordu. Bu gelime bir anlamda devlet ile halkn arasndaki iletiimin kopmas ve ynetimin kamuoyu desteini kaybetmesi demekti. C. Adliye / lmiye Tekilat: Sadaret / Kadaskerlik Unvanlar arasnda adil kavramna yer veren Akkoyunlu sultanlar da mlkn ancak adalet ile payidar olacann bilincinde olmular ve bu kuruma deer vermilerdir. Sosyal, siyasi, ekonomik ve kltrel fonksiyonlar olan adli kurumlarn banda slamn yorumcular ve ksmen uygulayclar durumundaki ulema bulunuyordu. Ulema, sadrlk, kadaskerlik, kadlk, muhtesiplik, mftlk, imamlk, mezzinlik, muallimlik ve mderrislik gibi grevleri stlenmitir. Akkoyunlularda, yksek ulema, verdikleri hizmet karlnda aldklar crete ilaveten suyural ve vakflardan da pay alyorlard.97 Alt dzey ulemann balca gelirleri zekat, fitre, hatim, hediye vb. kalemlerden oluuyordu. Akkoyunlularda ulema, yneticiler ile halk arasnda bir kpr konumundayd. Baka bir ifade ile ynetimin isteklerini halka aktarrken halkn beklentilerini de yneticiler indinde seslendiriyordu. Bu bakmdan yneticiler stnde byk etkileri ve yaptrm gc vard. Ulemann dorudan ynetici olarak grev yapt da oluyordu. Dini ve adli grevlerin dnda vilayetlerde hakimlik (valilik) makamna getirilen ulama kkenli yneticilere rastlanyordu. Akkoyunlular iktidarlarnn meruiyet vastas olan dini kurum ve ahsiyetlere byk sayg gstermilerdir. Glennin Uzun Hasan Bey huzurunda ulema hakknda yapt bir konuma bu topluluun o dnemdeki deerini ve gcn ortaya koymaktadr. Glen, ulemann verese-i enbiya ve dinin direi olduunu hatrlatp, devlet ve toplum iin nemine deinmitir.98 Ayn ekilde Fars hakimi Sultan Halilin 881/1476da yaptrd gei treninde de ulema ve dini ahsiyetlerin mevkiini aka grmekteyiz. Din ve mlk ikiz kardetir ilkesinden hareketle Sultan Halil, leker-i manevi adn verdii dini ahsiyetleri alam ve mealimleri ile, orduya kutsallklar ulasn diye sz konusu gei treninde hazr bulundurmu, dier orduyu onlarn nnden geirmitir. Leker-i maneviye dahil olan kiiler balarnda sadr olmak zere unlardr: Erbb- medris, erbb- havnik, eazm, erbb- amyim (sark giyenler), sadt-i azam, meyh, erbb-i kulb ve ehli tarikatler.99 Gei treninde lkenin eitli yerlerinden gelen seyyidler, kadlar, imamlar, mollalar, eyhler, eali (yce ahsiyetler) dervian vs.den oluan 4.000 kii hazr bulunmutur. Sultan Halil trenin balamasndan hemen nce ferman kararak dini ahsiyetlerin yerini zel olarak ayrm, onlara kimselerin ulap zarar veremeyecekleri ykseke bir yer tahsis etmitir. Onlar da ellerinde Seyyid Ahmed b. mam Musa Rzann tabl ve bayraklar ile gei yapmlard.100 Ulemann beyaz sark dnda zel bir kyafetinin olup olmadn bilemiyoruz. nl alim Devvni, Sultan Yakupun zulume meylettii kansyla sarn karm ve onun lmne kadar takmamt.101 Belki de bu tavr ulemann siyasi otoriteye gsterdii bir tepki ekliydi. D. Sadaret / Kadaskerlik Akkoyunlu Devletinde en yksek dini tekilat sadrlk/sadret/divan- sadret/kadsakerlik adlaryla anlan kurum idi. Bu kurumun bandaki ahsa sadr- li, kdl-kudt veya kadasker denirdi.102 Yetki, stat ve sorumluluk bakmndan sadr- l klasik dnem slam devletlerindeki kdlkudt, Osmanllardaki eyhulislamn karl idi. O etki ve yetki bakmndan emir-i azama eit durumdayd.

297

Merkezi ynetime ok yakn olan sadr- l belli konularda sultan dahil olmak zere st dzey yetkilileri zaman zaman bilgilendirirdi. Siyasi nitelikte ki bu hizmet yannda esas olarak Adliye, zabta, eitim, cami hizmetleri ile seyyid ve erifler de Sadarete bal idi.103 Sadr unvan tayan grevliler vilayetlerde de bulunmaktayd. Sultan Halilin iraz valilii zamannda bu grev ayn unvanla Mevlana Alaaddin Beyhak tarafndan yrtlmekteydi.104 Sadrlk makamn genellikle Farslar ellerinde tutmulardr. Bununla beraber, Akkoyunlularda Trklerin de sadaret makamna getirildikleri grlmektedir. Sz gelii, Uzun Hasan Bey, Tebrize girdiinde mevcut umur-i eriye sadret bakannn insafszlk ve zulmlerini duyup azlederek bir Trk atamtr.105 Akkoyunlu sadr- llerinin hepsinin adn bilemiyoruz. Bazlar hakknda kaynaklarmzda kaytlar bulunmaktadr. Uzun Hasan Bey zamannda sadr- ali Seyyid Alauddin Ali Beyhak idi.106 Bu makama Sultan Yakup zamannda Savubulakl Kad sa Scev atanmtr.107 3. Vilayetlerin Ynetimi Akkoyunlularda lke balca Fars, Yezd, Isfahan, Badad, Diyarbakr, Erzincan ve arki Karahisar vilayetlerine blnmt. Vilayetler hem ikta hem de ynetim olarak hkmdar ailesinden olanlara ve emirlere tahsis edilirdi. Buralar, kalabalk maiyetleri ve dzenli saray tekilatlar ile ehzadeler ynetirlerdi. ehzade Halilin Fars Valilii dnemindeki bir geit resmi bir vilayetin saray/ynetim tekilat hakknda yeterli bilgi vermektedir. Valiler iktann bykl ve gelirine gre hazr askeri kuvvet beslemekle ykmlydler. Ayrca yanlarnda airet kuvvetleri bulunurdu.108 Vilayetlerdeki Balca st Dzey Yneticiler a. Daruga: Vilayetlerde ehzade ve emirden sonra, askeri snftan Daruga denilen bir amir bulunurdu. lhanllarda ve onlarn varisleri Trk devletlerinde grlen herhangi bir ehrin veya idari bir sahann idare ve inzibat ilerine bakan byk memur109 olan daruga, vali naibi veya sancakbeyi makamnda vilayetin ikinci yetkili ve gl ahs durumundayd.110 b. Kutval: Vilayetlerin nemli askeri emirlerinden biri kutval idi. Bu emir byk ynetim merkezlerindeki askeri amir ve kale komutan idi. Bazen kutval ile daruga ayn ahs olabilirdi.111 c. Mutesadd-yi Hkmet: Vilayette grev yapan mutesadd-yi hkmet, vali muavini konumundayd. Sz gelii ehzade Halilin bulunamad zamanlarda Bekir Bey Musullu adndaki kii irazda bu grevi yrtmt.112 Ayrca vilayetlerde belediye ve zabta ileriyle megul tumal/tuimal (mutemet, masraf katibi)113 kethuda, muhassl/muhassal (vergi tahsildar)114 ve tahvildar (muhasebeci, veznedar)115 bulunuyordu. Sonu Akkoyunlu Devleti, Ouzlarn Bayndr boyu tarafndan kurulmu bir 15. yzyl Yakn Dou Trkmen mparatorluudur. Akkoyunlular, Karakoyunlular ortadan kaldrmlar, Timurlular kendilerine tabi bir devlet haline getirmiler, Osmanllar ve Memlkler ile blgede hakimiyet mcadelesine girimilerdir. Akkoyunlu hakimiyet anlay balangta geleneksel Trk deerlerine dayanrken Uzun Hasan Beyden itibaren slam unsurlarla beslenmitir. Akkoyunlu dnemi siyasi, kltrel ve toplumsal bakmndan Trk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biridir. Byk Trk airetlerine dayanan Akkoyunlu Devletinin nizam ve tekilat Trk-

298

slam tarihi asndan byk nem tamaktadr. Akkoyunlu kltr unsurlarnn pek ou, genelde blgeyi, zelde Trkleri etkilemitir. Sz gelimi, Akkoyunlu kanunnmeleri Osmanllar ve Safeviler tarafndan uygulanmtr. Bu durum, daha sonralar bir dnya devleti haline gelen Osmanl Devletinin yaplanmasndaki Akkoyunlu etkisini gstermekte, ayn zamanda Trk hukuk ve kurumlar tarihine Akkoyunlu katksn ortaya koymaktadr. Akkoyunlular ayn zamanda, Avrupa devletleri ile siyasi ve ekonomik ibirlii ve ittifaklar kurmu bir Trk hanedandr. Bu hanedann Avrupa ile olan bu ibirlii tecrbesi, gnmz Trkiyesinin benzeri giriimine k tutabilecek unsurlar iermektedir. Sz konusu tecrbe Dou-Bat yaknlamas ve ibirlii ile iki medeniyetin eski zamanlarda balayan ilikilerinin yeni bir aamasdr. Akkoyunlu hakimiyeti bugnk Yakn Dounun beeri, kltrel ve siyasi corafyasn belirleyen etkenler arasndadr. Azerbaycan Trkleri bir ynyle Akkoyunlu iktidarnn kendi tarihlerinin bir paras sayarken ran bu dnemi Safevi Devletinin kuruluunu hazrlayan dnem olarak deerlendirmektedir. Akkoyunlularn yklmasyla randa Safeviler gibi bir ii devletin ortaya kmas, zerinde dnlmesi gereken konulardandr. te yandan Akkoyunlularn bakentlerini Diyarbakrdan Tebrize tamalar, Anadoludaki demografik yapy etkilemi, Dou Anadoluda yaayan ok sayda Trkmenin rana gmesine yol amtr. Ancak bu g o randa Trkmen hakimiyetinin yeniden kurulmasn salam, bu 20. yzylda Kacar Hanedanna kadar devam etmi; Azerbaycanda Trk nfusunun artmasna yol amtr.

KAYNAKLAR 1 Bkz. Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/1, 1959, 73-87; brahim Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987, 37 vd.; gel, Bahaddin, Trklerde Devlet Anlay Ankara, 1982. 2 Reat Gen, Karahanllarda Hakimiyet Anlay, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, ed. H. Dursun Yldz, stanbul, 1989, ss. 164-181. Seluklu sultanlar gibi, Osmanl hkmdarlarndan Yldrm Bayezid de iktidarn salamlatrmak iin, Msrdaki Abbasi halifesinden, Sultanur-Rum unvann istemitir. nalck, 77. 3 4 5 Bernard Lewis, slam Devlet Messese ve Telakkileri zerinde Bozkr Ahalisinin Tesiri, nalck, 78, 80. tnmeyi, 9/15. yzyl tarihilerinden Yazczade Alinin Tevrih-i li-i Seluk slam Tetkikleri Enstits Dergisi, II/2-4, 1958, 209-230.

(Ouznme) adl eserinde (Topkap Saray Mzesi Revan Kk ktp, no1390, v. 15a 16-17a 15) Merhum Kara Osman dah bu d oullarna verirmi balyla kaydetmi. Bu eser, bn Bibinin elEvmirl-Aliye fil-Umril-Alaiye (Seluknme) adl Farsa eserinin serbest evirisidir. Mrsel ztrk, el-Evamir evirisi, Ankara, 1996, giri, 11. Bu tnmeyi, Osman Begin Oullarna ddr! balyla F. Sema Barutu znder yeni Trk harflerine aktarp ksmen sadeletirerek

299

yaynlanmtr (KK Aratrmalar, Osmanl zel Says, 2000, 11-23). Akkoyunlu tarihinin nemli uzmanlarndan J. E. Woods onun Akkoyunlu Beyliinin kurucusu Kara Ylk Osman Bey olduunu belirtmektedir. Woods, John E. The Aqqoyunlu, Clan, Confederation, Empire, A Study in 15th/9th Century Turko-Iranian Politics, Minneapolis, Chicago, 1976, 97. Barthold ve Togan Kara Osmann Osmanl Beyliinin kurucusu Osman Bey olduu kanaatini tamaktadr. V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. H. D. Yldz, Ankara 1990, 486. Z. V. Togan Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970, 106. Bununla beraber, Osmanl tarihlerinde Osman Beye ait bir vasiyetname metni yer almakta, baka bir t veya nasihatten bahsedilmemektedir. Bkz. Apaazade, Tevrih-i l-i Osman, stanbul, 1332, 32; Mehmed Ner, Kitab- Cihannm, haz. F. R. Unat-M. A. Kymen, I, Ankara 1949, 73; Hseyin Algl, Osman Gazinin Olu Orhan Gaziye Vasiyet ve Nasihatlarna Kurulu Devri Osmanl Devlet Felsefesi asndan bir Bak, slami Aratrmalar, XII/3-4, 263-267. Algln de vurgulad gibi Osman Beye atfedilen vasiyet ve tlerde slami nitelik ok bariz bir ekilde grlmekte, yasa gibi Trk ve Mool deerlerinden sz edilmemektedir. 6 Oturak olmazsanz beylik Trkmenlik ve Yrklk edenlere kalr. (Madde 1) Bu anlay daha sonra da srmtr. Sultan Yakupun (1478-1490) tarihilerinden Fazlullah Hunci 15. yzyl sonlarnda gebelii Bayndr boyunu hakimiyete karan erdemler arasnda sayarak yle demektedir: Onlar (Bayndrlar), Horasan, Fars ve Kirman hakimlerinin ounda olduu gibi pis alkanlk eseri olan yerleik hayata gemeyip mevsimine gre yaylak ve klaklara gittiler. FadlullahMinorsky, Tarih-i Alem-ara-y Emini (Persia in Ad. 1478-1490), London, 1957, 20. Bilge Tonyukuk da Gktrk ynetimini, etraf evrili ehirlerde oturmann Trklere getirecei zarar konusunda uyarmt. Kafesolu, 49, 112. 7 Uzun Hasan, toprak dzenlemeleri bata olmak zere vergilerle ilgili olarak yapt kanunlara, sz gelii, Defter-i yasaha-i vilayet-i Diyarbekir, Defter-i yasah-i liv-i Mardin, Defter-i yasah-i liv-i Ergani gibi yasak adn vermitir. Barkan, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye ait Kanunlar, Tarih Vesikalar, I/2, 1941, 91 vd. 8 9 gel, 349-351, 357-359. Reiduddinin (. 1310) kaytlarna gre Ouzlarn ok kolunun birinci boyu olan,

Bayndrlarn lenlerdeki pay koyunun sol krek kemiidir. Faruk Smer, Bayndr DA, V, 245. Akkoyunlularda l gelenei uzun sre devam etmitir. Kutlu Bey, byk olu Ahmedi Paluya, dier olu Pir Aliyi Kiya en kk olu Kara Ylk Osman Erganiye hakim olarak atad. Kara Ylk Osman da topraklarn bir eit ikta gibi oullar ve yeenleri arasnda paylatrd. Silvan ve Tercili Bayndra, Harputu Ali Beye, Erzincan ve Kemah nce Yakup Bey, sonra Hamza Beye, Erzurumu eyh Hasana, Karahisar (arki) ve Tercan yeeni Musa Beye, Bayburdu yeeni Kutlu Beye ve Urfay yeeni Tur Ali Beye olarak verdi. Uzun Hasan Bey (1453-1478) de Badad Maksut Mirzaya, Fars da Halil Mirzaya verdi. . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1988, 270. 10 Akkoyunlu beylerinden Kutlu Beyin (791/1389) Sinurdeki, Pir Alinin (815/1431) Kidaki mezar kitabelerinde de Bayndr Hann torunlar olduu ifade edilmektedir. Baygu, Erzurum, 255-56. Bu kitabelerin daha sonraki dnemlere ait olduu iddia edilse de Akkoyunlu sikkelerinde de ayn vurgu bulunmaktadr. Woods, 67.

300

11 12

Bernard Lewis, slam Devlet Messese ve Telakkileri zerinde Bozkr Ahalisinin Tesiri, Mesela, Ehl-i hal vel-akd Ali Beyin veliahdl hususunda ittifak etti ve ona tabi oldu.

slam Tetkikleri Enstits Dergisi, II/2-4, 1958, 222-223. Tihrn, I, 115, ev. Mrsel, 81; Faruk Smer, Ak Koyunlular, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 40, ubat 1986, 15. 13 Kara Osman Beyin oullar arasnda kan iktidar kavgasnn sona erdirilmesi iin Harputta 840/1436 yaznda toplanan Bayndr urasnda i atma ve anlamazlklara son verme karar kt. Birlii salama erevesinde aile bykleri Erzincandaki Cafer b. Yakub ile yaplan grmede ekberiyet ilkesi zikredildi. Tihrn, I, 126, ev. ztrk 86. 14 Bu ayetlerin ini sebepleri hakknda kaynaklarda kaytlar yer almaktadr. Rum suresinin 34. ayetleri Bizans mparatorluu ile Fars mparatorluu arasndaki bir mcadeleye iaret etmektedir. 610lu yllarda iki imparatorluk arasnda kan savata atee tapan mrik Farslar ilahi bir dine mensup Rumlarn (Bizans) topraklarnn nemli bir ksmn igal ederek byk bir galibiyet kazanmlard. Kuran Rum suresinin ilk ayetleri ile Bizansllarn/Rumlarn birka yl iinde (bidi sinin) galip gelecekleri mjdesini vermi ve gerekten de ksa sre sonra onlar kaybettikleri topraklarn geri almlard. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, Beyrut 1980, III, 422-428; Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, VI, 3795-3800. Ayn ekilde Fetih suresinin 3. ayeti de 628 ylnda Mekkeli mrikler ile Hz. Muhammed arasnda yaplan Hudeybiye Bar Anlamasna (6/622) iaret etmektedir. Baz Mslmanlarn bu anlamay bir yenilgi olarak alglamalar zerine Allah bunun ok yakn zamanda bir fethe ve galibiyete dnecei mjdesini vermitir. bn Kesir, IV, 182-184; Yazr, VI, 4405-4408. 15 16 17 Woods, 115. Fazlullah b. Ruzbehan Hunci Isfehani, Tarih-i Alem-ara-y Emini, ngilizce ev. Persia in A. el-Gyasi, Abdullah b. Fethullah el-Badadi (. 891/1486) Tarihul-Gyasi, ed. Marianne

D. 1478-1490, ev. V. Minorsky London 1957, 22. Schmidt-Dumont, Freiburg, 1970, 29-31. Gys burada cifr ilmi kuralar ile eitli alimlerin Uzun Hasann galibiyetini mjdelediklerini anlatmaktadr. Gys 51-52. sayfalarda da Uzun Hasann Karakoyunlular zerinde 872deki galibiyetini Kuran ayetleri ile desteklemektedir. 18 19 20 21 22 23 9. 24 25 285. Ebu Davud, Melahim 1. Devvn, Arzname, yay. Kilisli Rifat, Milli Tetebbular Mecmuas, II/5, stanbul, 1331/1913, Bekir Stk Baykal, Uzun Hasann Osmanllara Kar Kati Mcadeleye Hazrlklar ve Tihrn, II, 406, ev. krova 215-216. Woods, 180. Woods, 181. Fadlullah-Minorsky, 38-39. Devvani, Celaleddin, Levamil-rak fi Mekarimil-Ahlak/Ahlak- Celali, Lucknow, 1866-67, Osmanl-Akkoyunlu Harbinin Balamas, Belleten, XXI/81-84, 1957, 275.

301

26

Bu eser genelde slam ynetim anlay, zelde Akkoyunlu devlet felsefesini yanstan

nemli kaynaklardan biridir. Devvni, kitabn Farbnin Medinetl-Fzla ile es-SiysetlMedeniyye, N. Tsnin Ahlak- Nsir, bn Miskeveyin Tezhibul-Ahlak ve Gazalnin Ihya- Ulumuddin adl eserlerine dayandrmtr. 27 Erwin I. J. Rosenthal, Political Thought in Medieval Islam, An Introductory Outline, 210-223; M. Nazif ahinolu, Ahlak- Celali, DA, II, 16. Tihrn de bu drtl tasnife yer vermektedir. Bayndr Hanedannn eceresinin altmnc srasna yerletirdii Lakmek (Cemid)i anlatrken onun halk 1. alimler ve bilginler (dniyn ve debrn), 2. askerler (lekeriyn), 3. iftiler (zigrn ve erbb- zrra ve gares) ve 4. sanat ve hner erbab (erbb- hiref ve sanyi) eklinde ayrdn belirtmektedir. Tihrn, I, 29; ev. 28. Bu balamda st kapal olarak Akkoyunlu toplum sistemindeki drtl yapnn Bayndr Hanedannn bir miras olduu ileri srlmektedir. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Devvn, Ahlak, 235-236. Devvn, Arznme, 285. El-Muttaki, Kenzul-Ummal, Halep 1391, VI/, hadis no 14613. Gazal, tikadda Orta Yol (el-tikad fil-ktisad), ev. Kemal Ik, Ankara 1971, 177. Bu hadisin tam metni yledir: mamsz (imama beyatsz) len bir kimse cahiliye zere Tihrn, 1, ev. ztrk 13. Tihrn, 2, ev. ztrk 14. Tihrn, 2, ev. ztrk 14. Tihrn, I, 124, ev. ztrk 85. Tihrn, I, 263, ev. 147. Bunun rneklerinden birini Uzun Hasan ile ilgili bir kaytta Chambridge, 1958.

lr. el-Muttak, I, 463-464.

gryoruz. Budak Mnnin kaytlarna gre, Hasan Padiah, sabah namazndan sonra, davul aldrarak divan toplar, kendisi de srtnda bir dervi abas, bir gocuk ve belinde bir yn kuak olduu halde tahtna oturarak divana katlrd. Sa ve solunda ehzadeler ve emirler yer alrd. Davalar dinler ve hkmn verirdi. Divanda bulunan katipler hkm hemen kaydederler, bir kopyasn da davacya verirlerdi. Bu hkmler mutlak olup hibir ekilde deitirilemezdi. W. Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii, ev. Tevfik Bykolu, Ankara 1992, 104-105. 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 Gys, 57; Woods, 118. Tihran, ev, ztrk, 155, 170, 237, 241, 251, 254, 288, 293, 338. Woods, 119. Woods, 119. Fadlullah-Minorsky, 20-21. Woods, 151. Fadlullah-Minorsky, 3, n. 2. Fadlullah-Minorsky, 3. Woods, 152. Fadlullah-Minorsky, 23, 50 n. 1.

302

48 49

Fadlullah-Minorsky, 20-21. Mslman hkmdarlar 13. yzyldan itibaren bamszlklarn kendi lkeleri yannda

slam dnyasnda da kabul ettirmek iin hac ibadetini bir frsat olarak grmler ve birbirleriyle yarrcasna Mekkeye eitli hediyelerle dolu, ssl mahmiller gndermilerdir. Daha nceleri erif Ebu Numayn bu adeti ihdas ettii sylenmekle beraber Memlk Sultan Barsbayn 670/1271-2de byle bir mahmil gnderdii kesin olarak bilinmektedir. Bu uygulama ona hdimul-Haremeynilerifeyn (ki erefli belde Mekke ve Medinenin hizmetisi) unvann kazandrmt. Fr. Buhl, Mahmel, A, VII, 151-152; Woods, 185. 50 51 52 bn Iyas, III, 88, 90, 191-192; Woods, 120. Tihrn, I, 119, ev. 74; Uzunarl, Medhal, 271. Trkler gaz dncesini gelenek ve karakterlerine uygun bularak hakimiyet iddialarnda

daima kullanmlar; 13. yzyl sonu ile 14. yzyl balarnda Bat Anadoluda Bizans ile snr olan uc boylarnda faaliyet gsteren Trkmenler iin hem motivasyon hem de meruiyet kayna olmutur. Cemal Kafadar, Gaz, DA, XIII, 427; Abdlkadir zcan, Gaz, DA, XIII, 443. 53 54 55 56 57 1941. 58 238-239. 59 60 Faruk Smer, Bayndr DA, V, 245. Tihrn, I, 11-30, ev. ztrk, 20-34. Tihrnni eceresi ile lhanl tarihisi Reiduddin, V. Minorsky, The Aq-qoyunlu and Land Reforms, Iranica Twenty Articles, Tehran, 1964, Tihrn, 7, ev. 16. Ali Asgar Hikmet, Cami Hayat ve Eserleri, ev. N. N. Gencosman, stanbul, 1994, 36-37. Devvni, Arznme, 275. Tihrn, I, 270-271, ev. 150, II, 419, ev. ztrk 253, ev. krova, 223, II, 459-60, ev. Barkan, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye ait Kanunlar, Tarih Vesikalar, I/2,

ztrk, 278-79.

Timurlu tarihisi erafeddin Ali Yezdi, Osmanl tarihisi Hasan Bayat ve Bayburtlu Osmann ecerelerinin karlatrmas iin bkz. Woods, Ek-A, 307-24. Ayrca bu listenin doruluu hakkndaki tartmalar iin bkz. Smer, Kitab- Diyarbekiriyenin nsz, XVIII. 61 nalck, 76. Anadoluda 9/15. yzylda ykselen deer olan Ouzculua II. Murad zamannda Osmanl saray da katlmtr. Paul Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna, ev. Halil nalck, Belleten, VII/27, 1943, 582-83; nalck, 78. 62 63 64 64-65. 65 66 67 Tihrn, I, 6, ev. 16. Tihrn, II, 455, ev. ztrk 276. Devvni, Ahlak 3, 9. Glen de bir Divan toplantsnda istihza yoluyla kendisine gel Fadlullah-Minorsky, 15; Uzunarl, Medhal, 271. Ahmed Tevhid, Meskukat- Kadime-i slamiye Katolou Ksm- Rabi, s. 447-519. Woods, 215 dipnot, 67; Basri Konyar, Diyarbakr Kitabeleri, II, Ankara 1936, 145; Szen,

padiahm otur! diye hitapta bulunanlara Padiah Allah Taaladr ve halife hl Sultan Hasandr

303

diye cevap verir. Muhyi Glen (. 1026/1617), Menkb- brahim Glen, Arap harfleri ile yaynlayan Tahsin Yazc, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 1982, 27. 68 69 70 71 72 Fadlullah-Minorsky, 3. n. 2. Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, Ankara 1990, 161, 275. Fadlullah-Minorsky, 3, n. 2. Fadlullah-Minorsky, 3, n. 2. Yukarda deindiimiz Kara Ylk Osman rneinde olduu gibi Uzun Hasan Bey de

oullarndan Uurlu Mehmedi nce 874/1469da Fars, daha sonra Isfahan valiliine, Maksut Mirzay Badad, Halil Mirzay da Fars valiliklerine atamt. Benzeri uygulamaya daha sonralar da rastlamaktayz. Yusuf Beyin olu Mirza Elvend, lalas erefuddin Mehmed Can ile Fars valiliine, Yakup Bey, Sleyman Bicen Bey ile Diyarbakr valiliine, Baysungur Mirza da lala Sofi Halil Bey ile nce Fars daha sonra da Gence valiliine atanmt. Uzunarl, Medhal, 273. 73 74 Fadlullah-Minorsky, 103; Uzunarl, Medhal, 274. Devvn, Arznme, 302; Minorsky, Arzname, yay. Kilisli Rifat, Milli Tetebbular Mecmuas,

II/5, stanbul, 1331/1913, ss. 273-305, dzeltmeler 385-6; Arznamenin zet ngilizce evirisi, A Civil and Military Review in Fars in 881/1476, BSOAS, X/1, 1938, 159-163; Uzunarl, Medhal, 274. 75 76 77 78 79 Uzunarl Medhal, 272. Devvn, Arznme, 302. Devvn, Arznme, 291, 299; Fadlullah-Minorsky, 84. Devvn, Arznme, 285; Uzunarl, Medhal, 272, 279. Uzun Hasann Uygur harfli Fetihnmesi bunu gstermektedir. Uzunarl, Medhal, 281.

Fatih Sultan Mehmed de, Otlukbeli Sava sonrasnda Akkoyunlu topraklarna gnderdii fetihnmeyi Uygur harfleri ile kaleme aldrmt. R. R. Arat, Makaleler, I, haz. O. F. Sertkaya, Ankara, 1987, Fatih Sultan Mehmedin Yarl, 783-820. 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 Uzunarl, Medhal, 275 n4. lhan Erdem, Akkoyunlu Ordusunu Oluturan nsan Unsuru, DTCF Tarih Aratrmalar Tihrn, 54, 533, 540, ev. 304. Fadlullahda bu konuda u ifade bulunmaktadr: Divan- Tihrn, 296, 321, 353, 360, 426, 540; Fadlullah-Minorsky, 100; Uzunarl, Medhal, 275. Devvn, Arznme, 296, Tihran, 208, 540. Tihrn, 439. Tihrn, 439. Fadlullah-Minorsky, 41. Fadlullah-Minorsky, 101. Uzunarl, Medhal, 279. Tihrn, 439. Fadlullah-Minorsky, 28. Fadlullah-Minorsky, 106. Fadlullah-Minorsky, 99.

Dergisi, XV/26, 1990-1991, 90. ala ba emaret-i kbra mensub uda ve ber sadr- umera mh-zade. Fadlullah-Minorsky, 100.

304

94 95 96

Uzunarl, Medhal, 280. Uzunarl, Medhal, 279. Bkz. Woods, 186 vd., 238. Mesela, Uzun Hasann drt vezirinden biri Kirmanl, biri irazl,

dier ikisi de Farsl, Sultan Halilin vezirlerinden madeddin Selman da Farslarn youn olarak yaadklar Deylemli idi. te yandan Uzun Hasann mhrdarlarndan eyh Ali Bey, Hsn- Keyf Krtlerinden, imrahoru ise bir Trkmendi. Hinz, 87-88. 97 98 99 Uzunarl, Medhal, 284. Glen, Menkb, 52-53. Devvn, Arznme, 285; Minorsky, Rewiev, 150.

100 Devvn, 290, Minorsky, Rewiev, 152-153. 101 bnl-Mbarek Kazvin, Hetbehit, varak 114, Uzunarl, Medhal, 284, n. 4ten naklen. 102 Arznmede sadr- li veya kdl-kudt, (Devvn, 301); Fadlullahda sadr (FadlullahMinorsky, 29) bnul-Mbarek Kazvini de kadasker, Tuhfe-i Sm de sadaret (Uzunarl, Medhal, 283) Glende kad askerlik olarak geer. (Glen, 144). 103 Devvn, Arznme, 285. 104 Devvn, Arznme, 285. 105 Tihrn, II, 524, ev. ztrk, 317. 106 Hinz, 87. Seyyid Alaaddin Ali Beyhaki iin bkz. Tihran, 415-416, 477-78, 545, 552. 107 Uzunarl, Medhal, 283. Anadili Farsa olan Kad sann Trke bilmedii anlalmaktadr. Bu durum onun, Trkmenler ile olan mnasebetlerini ve verdii hizmetleri de olumsuz ynde etkilemitir. Bir keresinde Terakime ulemasndan otuz krk nefer Mevla eyh (Glen)ye gelp hayr mukaddem deyp arz- ahval edp dimiler ki biz Farisi bilmeziz ve sadr olan Kad sa Trki bilmez, bizim ahvalimize ve meratibimize muttali olmadndan sabah Vezir-i Azam Sleyman Beye vardk halimizi arz eddikte vaad etti ki kindi Divannda Sultan Yakupa biz ikayet ettikde Kad say azl eddrp ve Kad Aliye adam gndermi, getrp kad asker ide ve ulema eyhe demiler ki nki siz terif ettiniz bizim ahvalimiz siz grn ki cmleden tevklerimiz iin Kad sa bir katip koydu ki her birimizin tevk iin meratibine gre nice bin dirhem alur. Deyince eyh ulemaya demi ki siz dua ile megul olun ben ol katibi azl ettiririm, amma eer Kad sa azl olursa sultann hocasdr, yine kad asker olursa caizdir ki size intikam kasd edp zarar ede. Pes muradnz olan nasihati ettim. Siz dahi ol dahi asude olasz. n Kad sa Sultandan gelr, eyh evvelen tahvif edp asr divannda vezir-i ulema ile ittifak edp azl olucan Beyan eder. Kad sa der ki madem ki siz bundasz bize azl yoktur. Pes emrunuz nedir? Buyurun ona gre amel edeyim. eyh buyurur ki mhr ile tevkiini bana ver ve katibini azl edp bir Trki bilr adam katip eyle deyince mhr ile tevki pp eyh hazretlerinin nne kor. Bu sonutan memnun olan Trk ulemas yerlerine dndler. Glen, Menkb, 66-67. 108 Uzunarl, Medhal, 281. 109 F. Kprl, Daruga, slam ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983, 250. 110 Tihrn, 109, 286; Fadlullah-Minorsky, 39, 40, 41; Uzunarl, Medhal 282.

305

111 Fadlullah-Minorsky, 28, 55; Kprl, 251. 112 Fadlullah-Minorsky, 29. 113 Tihrn, 253, 255; Uzunarll, 282 n 2. 114 Tihrn, 329, 356, 495; Fadlullah, 58. 115 Fatih Sultan Mehmed Yarlg, satr 189 Uzunarl, Medhal, 282, n. 2. KAYNAKLAR Ahmed Tevhid, Meskukat- Kadime-i slamiye Katolou Ksm- Rabi, stanbul, 1321. Algl, Hseyin, Osman Gazinin Olu Orhan Gaziye Vasiyet ve Nasihatlarna Kurulu Devri Osmanl Devlet Felsefesi Asndan bir Bak, slami Aratrmalar, XII/3-4, 263-267. Arat, R. Rahmet, Makaleler, I, haz. O. F. Sertkaya, Ankara, 1987. Barkan, . Ltf, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar, Tarih Vesikalar, I/2, 1941. Barthold, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. H. D. Yldz, Ankara 1990. Baygu, A. eref, Erzurum Tarihi I-II, stanbul, 1936. Baykal, Bekir S., Uzun Hasann Osmanllara Kar Kati Mcadeleye Hazrlklar ve OsmanlAkkoyunlu Harbinin Balamas, Belleten, XXI/81-84, 1957. Buhl, Fr., Mahmel, A, VII. Devvani, Arzname, yay. Kilisli Rifat, Milli Tetebbular Mecmuas, II/5, stanbul, 1331/1913, ss. 273-305, dzeltmeler 385-6; ngilizce zet ev., A Civil and Military Review in Fars in 881/1476, ev. V. Minorsky, BSOAS, X/1, 1938, 159-163. Devvani, Celaleddin, Levamil-rak fi Mekarimil-Ahlak/Ahlak- Celali, Lucknow, 1866-67. Ebu Bakr-i Tihrn, Kitab-i Diyarbakriyya, Ak-Koyunlular Tarihi, yay., N. Lugal-F. Smer, Ankara 1962-1964, ev. M. ztrk, Ankara, 2001. Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, VI. Erdem, lhan, Akkoyunlu Ordusunu Oluturan nsan Unsuru, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, XV/26, 1990-1991. Erwin I. J. Rosenthal, Political Thought in Medieval Islam, An Introductory Outline, Chambridge, 1958. Erzi, Adnan Sadk, bn Bibi, A, V/2. Fazlullah b. Ruzbehan Hunci Isfehani, Tarih-i Alem-ara-y Emini, V. Minorsky tarafndan ngilizce ev. Persia in A. D. 1478-1490, London 1957, 22. Flal, Ethem Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektailik, Ankara 1990, 161, 275. Gazal, tikadda Orta Yol (el-tikad fil-ktisad), ev. K. Ik, Ankara 1971. Gen, Reat, Karahanllarda Hakimiyet Anlay, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, ed. H. Dursun Yldz, stanbul, 1989, ss. 164-181. el-Gyasi, Abdullah b. Fethullah el-Badadi (. 891/1486), Tarihul-Gyasi, ed. Marianne Schmidt-Dumont, Freiburg, 1970. Hikmet, Ali, Asgar, Cami Hayat ve Eserleri, ev. N. N. Gencosman, stanbul, 1994.

306

Hinz, W, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, XV. Yzylda rann Milli Bir Devlet Haline Ykselii, ev. T. Bykolu, Ankara, 1992. bn Bibinin el-Evmirl-Aliye fil-Umril-Alaiye (Seluknme), ev. M. ztrk, Ankara, 1996. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, Beyrut, 1980, III. nalck, Halil, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/1, 1959. Kafadar, Cemal, Gaz, DA, XIII. Kafesolu, brahim, Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987. Konyar, Basri, Diyarbakr Kitabeleri, II, Ankara, 1936. Kprl, Fuat, slam ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul, 1983. Lewis, Bernard, slam Devlet Messese ve Telakkileri zerinde Bozkr Ahalisinin Tesiri, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, II/2-4, 1958, 209-230. Minorsky, V, The Aq-qoyunlu and Land Reforms, Iranica Twenty Articles, Tehran, 1964, 238239. Muhyi Glen, Menkb- brahim Glen, Arap harfleri ile yaynlayan Tahsin Yazc, Ankara, 1982. Muttaki, Kenzul-Ummal, Halep, 1391, VI. Osman Begin Oullarna ddr!, yay. F. S. Barutu znder, KK Aratrmalar, Osmanl zel Says, 2000, 11-23. gel, Bahaddin, Trklerde Devlet Anlay Ankara, 1982. zaydn, Abdlkerim, bn Bibi, XIX, DA. zcan, Abdlkadir, Gaz, DA, XIII, 443. Smer, Faruk, Bayndr DA, V. Smer, F., Ak Koyunlular, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 40, ubat 1986. ahinolu, M. Nazifi Ahlak- Celali, DA, II. Togan, Z. V., Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1970. Uzunarl, . H., Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1988, 270. Wittek, P., Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna, ev. Halil nalck, Belleten, VII/27, 1943. Woods, John E., The Aqqoyunlu, Clan, Confederation, Empire, A Study in 15th/9th Century Turko-Iranian Politics, Minneapolis, Chicago, 1976.

307

Akkoyunlular Devlet Tekilat / Kzm Payda [s.212-220]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

Anadolunun dousunda politik bir organizasyon olarak ortaya kan Akkoyunlu Devleti1, Ouzlarn Bayndr kolu tarafndan oluturulmutur. Bundan dolay da Akkoyunlu hanedan Bayndr ve Bayndrl adlar ile de anlmaktadr.2 Akkoyunlular XIV. yzyln ikinci yars sresince kuzeyde Bayburt, gneyde Urfa ile Frat ve Diclenin olduu Diyarbakr civarnda yaamaktaydlar.3 Akkoyunlular bu dnemde yazlk ve klaklar arasnda g ederek 4 her tarafa aknlar ve garetler yaparak faaliyet gstermekteydiler.5 Akkoyunlularda dzenli bir saray tekilat ilk olarak Uzun Hasan Bey zamannda oluturulmaya balanlmtr.6 A. Hakimiyet Anlay Akkoyunlularn ynetim anlaynda, Orta Asya Trk devlet geleneinin arl mevcut idi. Buna gre, hkmdarlk yetki ve kudreti Tanr tarafndan balanmt.7 l ve ulus ise, Bayndr Hanedannn ortak mal saylrd. Ailenin en yals veya aile tarafndan ba olarak seilmi olan en nfuslu hkmdar olurdu.8 Bazen de devletin hanedann ortak mal olmas anlayndan hareket eden bir hanedan yesi, rakiplerini yenerek hkmdar olabilirdi. rnein Yakub Bey 1478 tarihinde Sultan Halilin ordusunu yenerek Akkoyunlu tahtn ele geirdi.9 Akkoyunlularda hkmdara Hazreti Ala, Ala Hazret10 veya Sahip Kran11 olarak hitap edilmekte idi ki, son hitap ekli Timurlulardan esinlenilmiti.12 Akkoyunlularn balarndaki yneticinin asil bir nesepten gelmi olmas stnlk vasf oluturmakta idi. Bu sebeple, Uzun Hasan Bey Dnemini anlatan Kitab- Diyarbekriyyede Akkoyunlu Uzun Hasann nesebi Ouz Hana dayandrlmaktadr.13 Akkoyunlu hakimiyet anlaynda sekin bir nesebe mensup olmak ynetici ailede olmas gereken vasflardand. Bu anlayn bir sonucu olarak da Bayndr Hanedannn sekin bir nesep olduunu gsteren alt hasleti saylmaktadr ki, bunlar srasyla unlardr: 1) Onlarn atalarnn tmnn hkmdar olduklar ve soylarnn dk snfl insanlarnkine kadar gitmedii. 2) Bir fatihin elinin asla onlarn (Bayndrllarn) koca veya karlarna dokunmad onlarn hibiri kle bir kzdan doarak gzden drlmedikleri. 3) Onlarn atalar, peygamberler ile devaml savam Yemenliler, Farsllar ve Arap krallar gibi hak dolu kanunlara asla kar olmadklar. 4) Onlarn arasnda delaletin olmad; Bveyhilerdeki gibi ii, Abbasilerdeki gibi Mutezile, Mervaniler arasndaki gibi yanl dini eilimlerin yaylmad. 5) Bayndrllarn Kirman, Fars ve Horasann birok yneticilerinde olduu gibi kirli alkanlklar ile kasabalarda oturarak etkilenmedikleri.

308

6) Onlarn askeri gce maruz kalmadklar ve kendi kllarnn keskin ikna edici gcn kullanarak kendi ayaklar zerinde durduklar, ayrca baz halifeler ve daha sonra Cengizilere benzemeyerek onlarn daima kendi kabilelerinde (il-ulus) rtbece stn olduklardr.14 Akkoyunlular bu stnlklerini her vesile ile dile getirmilerdi. Bu anlayn zellikle, Uzun Hasan Dneminde en ak bir ekli ile ortaya kt grlmektedir. Osmanllar ile mcadeleye giriirken, kuvvet ve azametini her vastaya bavurarak ve muhtelif vesilelerle Osmanllara anlatmak isteyen Uzun Hasan, byk bir ihtimalle kendisi tarafndan yazdrtlarak, Sivas Beylerbeyi Hamza Beye gnderilen mektupta, Uzun Hasann stn vasflar saylarak Onun Timurdan stn olduu anlatlmtr. Mektuba gre; Timur bir kuyumcunun oludur, Uzun Hasan ise yksek bir soydandr. Hesap ve nesebinde padiahlk olan Uzun Hasan, huzuruna gelenlere deerine gre efkat ve merhamet gsterir.15 Mektupta, Osmanllarn Timur karsnda uradklar felaket zmnen hatrlatlmakta, maddi ve manevi kuvvet bakmndan ok daha stn olan, Ondan ok daha byk iler baarm bulunan Akkoyunlu hkmdarna kar Osmanllar ikaz edilmekte, ayn zamanda gz da verilmektedir. Gerek soy sop bakmndan gerekse ahsi kabiliyet bakmndan Uzun Hasann btn Trklerin hkmdar olmaya en fazla layk bir ahsiyet olduu da ayn mektupta ayrca belirtilmektedir.16 Verilen rneklerden de anlalaca gibi, Akkoyunlu hakimiyet anlaynda asil bir nesepten gelme yneticilik iin nemli vasflardan birini oluturmakta idi. Akkoyunlular Orta Asya Trk Devlet geleneinden etkilendikleri kadar, eski Orta Dou devlet ve ynetim anlayna da sahip bulunuyorlard. Timuriler ile yakn ilikide olduklarndan onlardan da etkilenmilerdi. Timurlular zamannda, ynetici hl dnyaya bal olarak Tanrnn glgesi olarak kabul ediliyordu ve yarglama ile cezalandrma kurallarnn Tanrnn glgesi olan bir hkmdarn varlnda srdrld inan mevcut idi.17 Bunun yannda Akkoyunlularn hakim olduklar blgelerin konumu itibar ile Hint-ran geleneinin tesirine de maruz kalmlard. Ssni Devletinin son zamanlarnda hkmdarlara iyi bir devlet idaresinin esaslarn retmek gayesini gden nasihat kitaplar Andarznme veya Pendnme ad altnda ok yaylm bulunuyordu.18 Akkoyunlular bu gelenei Seluklulardan alm olduklar etki ile srdrdler ve Uzun Hasann istei ile Celaleddin Devvani devlet ynetimi ile ilgili nasihatleri ieren Ahlak- Celaliyeyi yazmtr.19 Devvaniye gre, drst hkmdar imamdr ve her drst ynetim ayrcalklarla yetkilendirilmitir. Bununla Celleddin imam olarak kendi hkmdar Uzun Hasan gstermekte idi. Egemenlik sekin bir adam zerinde ihsanda bulunulan mkemmel bir hediye idi. Ona gre egemenlik yeryznde Tanrnn glgesi idi. Geici hakimiyet kendi yerlerinde eitli snflarn srdrlmesinden olumutu. Bu durumda ynetici kamildi ve ynetici kurumun gc izne gerek duymazd.20 Akkoyunlu devlet ynetimi iin tler ieren Ahlk- Celliye ada olan bir almada Heratn Timuri Prensi Hseyin Baykara iin, Hseyin Kassafi tarafndan 1494-95 tarihinde yazlan Ahlk- Muhsindir. Kasafi benzer olarak bir kanunun insanlarn ilerini dzenlemek iin ihtiya duyulduunu ileri srmtr. Hkmdarn Tanrnn glgesi olduu ve hkmdarn risaletinin Peygamberliin asaletine yakn olduunu Necmeddin Razi de ileri srmtr. Onun sergisinde merkez grnt dnyada Tanrnn glgesi sultand.21 Hkmdarn Tanrnn glgesi olduu anlay

309

Akkoyunlu ehzadesi, Sultan Halilin yaptrd bir geit treninde, Sultan iin dile getirilen bir duada da grmekteyiz. Bu duada Akkoyunlu hkmdar btn Mslmanlarn sultan olarak grlmekte ve onun adaletinin sonsuz glgesini sunmas iin sultana izin verilmesi dileinde bulunulmaktadr.22 B. Hkmdar Akkoyunlularda ideal hkmdar tipi, Trk devlet geleneine uygun olarak yksek ahlki deerleri ve soyluluk gibi dier stn vasflar ahsnda bulunduran ahsiyettir. Bu anlayn bir sonucu olarak Akkoyunlu hkmdarlar u zelliklere sahiptiler: 1. Cesur ve Kahraman Akkoyunlularda Hkmdarn cesur olmas devletin gelimesinin yannda hkmdarn baarl olmas iin de gerekli idi. Uzun Hasan cesareti sayesinde byk kardei Cihangiri yenerek, saltanat ele geirmiti.23 Daha sonra da bu stn cesareti sayesinde Karakoyunlu Cihanah ve HorasanTrkistan Hkmdar Eb Saidi yenerek beyliini bir imparatorluk haline getirdi.24 Uzun Hasann olu Yakub Bey de cesareti ve kahramanl sayesinde saltanat ele geirerek lkesini geniletme imkan bulabilmiti. 2. Akll ve Bilge Akkoyunlularda hkmdardan beklenen zelliklerden biri olan akl ve bilgelik, doal olarak hkmdarn baarsnn teminat idi. Akl ve bilgelikte stn olan hkmdarlarn zamannda lke en parlak dnemini yaamt. ark tarihileri Akkoyunlu Devletini bir imparatorluk haline getiren Uzun Hasann akll, bilge ve karar sahibi bir ahsiyet olduunu yazarlar.25 3. Cmert Cmert olmak, Orta a tarihi boyunca hkmdarlarn saltanatnn srmesi iin gerekli vasflardan biri idi. Akkoyunlu hkmdarlarndan Yakub Bey kad, air ve alimlere bolca mal vererek cmertliini sergilemiti.26 4. Adaletli ve Kanun Yapc lk Trk devletlerinden itibaren bir hkmdardan istenen onun adil olmas idi. Bu zellik, Akkoyunlu hkmdarlarndan da beklenen en nemli vasflardand. Uzun Hasan Bey, adil 27, halka kar efkat ve merhamet hisleri ile dolu idi, kendisinden nce konulmu baz vergileri haksz sayarak iptal etmi ve vergilerin adil bir ekilde tarh ve tahsil edilmesi iin bir kanunname hazrlamt ki 28, bu kanunname, Osmanllar ve Safevler zamannda da uzun sre kullanlmt.29 5. Dirlik ve Dzen Salayc Trk devlet geleneine bal olarak, Akkoyunlu Devletinde hkmdar tebasnn dirlik ve dzenini salamak zorundayd. Bunu da en iyi ekilde mmkn klmak ancak kanunlar yapmak ve bu kanunlar adaletle tatbik etmekle olabilirdi. Bu durumun farknda olan Uzun Hasan yapt kanunlarla kumar gibi baz kt alkanlklar lkesinde yasaklad.30 Ayrca, lke snrlar ierisinde toplanlan verginin miktarn dzenleyerek tebaas arasnda meydana gelen anlamazlklar zmek iin bir kanunname yazd.31 C. Hkmdarlk Alametleri 1. Unvan ve Lakab

310

Akkoyunlularda unvan ve lakablar, balca hkmdarlk almetleri arasnda bulunmakta idi. Akkoyunlu hkmdarlarnn kullandklar unvanlar Han32, Sultan33 ve padiaht.34 Lakaplar ise sahip kran35, ebul-nasr 36, ebul-muzaffer37 ve abl-faracd.38 2. Hutbe Trkler slmiyeti kabul ettikten sonra, hkmdarlk alameti olarak yeni bir yer tutan hutbe, bata Seluklular olmak zere Orta a Trk-slm devletlerinin ounda hakimiyet almeti olarak grlmtr. Hkmdarln nemli manevi unsurlarndan olan hutbe hkmdarn hakim olduu blgelerdeki camilerde Cuma namazlar esnasnda adnn, unvanlarnn ve lakaplarnn zikredilmesidir. Uzun Hasan byk kardei Cihangirden Diyarbakr alnca39 ahali de Uzun Hasann hakimiyetini tanyarak onun adna hutbe okuttu. nk bu dnemde Akkoyunlu payitaht olan Diyarbakra hakim olan Uzun Hasan ayn zamanda Akkoyunlu hkmdar da olmutu.40 3. Sikke Akkoyunlu hkmdarlar da dier Trk hkmdarlar gibi bamszlk alameti olan sikke bastrmlardr. Akkoyunlularda ilk sikke bastran Tur Ali Bahadrdr.41 Akkoyunlular bastrdklar paralarn zerinde kendi damgalarn da kullanmlardr.42 Uzun Hasan adna bastrlan bir sikkenin arka yznde El Sultan El Melik El adil Ebul feth Hasan Bahadr yazldr.43 4. Taht Hkmdarln en nemli maddi unsuru olarak taht, hakimiyet sembol olarak bata gelir. Hkmdar olmann en nemli belirtisi tahta oturmakla ilan edilir. Uzun Hasan vefat ettii zaman, en byk olu Sultan Halil irazdan Tebrize gelerek tahta kma trenini gerekletirdi. Bu tren Sahib Abad meydannda yapld. Sultan Halilden yaa ok kk olan kardei Yakub Bey yanna oturmu, dier ehzade ve emirler ise kendi derecelerine gre srada durmulard.44 Sultan Halilin tahta kma trenini Tebrizdeki olaanst derecedeki soua ramen gerekletirmek istemesi, tahtn hkmdarlk alameti olarak nemini gstermektedir.45 5. etr ve Sancak Hkmdarlarn balarnda saltanat iarndan olan etrleri ve muhtelif tabirlerle zikredilen sancaklar vard. Akkoyunlularn bayraklarnn rengi Bayndrllarn bayra olan beyaz renkti.46 6. Nevbet Akkoyunlularda dier Trk-slm devletlerinde olduu gibi hkmdarlar bamszlk alameti olarak nevbet aldrrlard. Akkoyunlu ordusunda ise hkmdarlarla ehzade ve emirlerin maiyetlerindeki kuvvetlerin Tablhane ve Nekkare denilen bandolar vard.47 D. Saray Tekilat Akkoyunlular kendilerine has bir idari tekilat kurmaya alm olmakla birlikte, M. Halil Ynana gre Karakoyunlu Devleti gibi, Celyir ve Timur Devletinin tekilatn taklit etmilerdir.47 Devletler birbirinden doal olarak etkilenmilerdir. Kurumlarn oluturulmasnda kurulan yeni bir devlet kendisinden nceki devleti rnek almtr. Fakat, zaman iersinde ihtiyatan doan deiiklikler yapld gibi bazen bir nceki devlette grlen bir kurumun kendisinden sonraki devlette ok farkl bir ekilde icras da olabilmekteydi. Akkoyunlu Devletinden sonra onun hakim olduu topraklarda kurulan Safev Devleti49 direk olarak Karakoyunlu ve Akkoyunlularn takipileri idiler. Aka, Safevler randaki Trkmen

311

hakimiyetinin nc safhasn oluturmulardr. Safevler, ah Abbasa kadar Akkoyunlu kurumlarn aynen kullanmlard, ancak bundan sonra baz deiiklikler yapmlard. ah smail Akkoyunlu Elvend ve Murad Beyleri yendii askeri gcn aynen Akkoyunlu ordusu gibi dzenlemiti.50 Akkoyunlu Devletinde lhaniler ve Timurilerdeki gibi Dergh veya Devlethane denilen saray tekilat grlmektedir.51 Balca Akkoyunlu saray memurlar ise unlard: 1. Bukvul Yemek tadan, anigir anlamnda olan Bukvul; hkmdarn mutfanda alan ve bilhassa yemeklere zararl eylerin katlmamasna nezaret eden memurlarn unvandr. Fakat Akkoyunlularda Bukvullarn bu asli grevden baka birok grevler de icra ettikleri grlmekte. Karakoyunlularda da mevcut olan Bukvullar tpk Akkoyunlulardaki gibi asli vazifelerinin dndaki grevlerde de kullanlmaktaydlar. rnein, Cihanah Mirza tarafndan Uzun Hasana Aynal adndaki bir Bukvul eli olarak gnderilmiti.52 Bundan baka Cihanah Mirza Horasan zerine yapaca sefere asker toplamak, ara gere hazrlamak iin eliler ve Bukvullar gndermiti.53 2. Emr-i Ahur Sarayn ve hkmdarn hayvanlarna bakan saray memuruydu. Mirahurda denilen Emr-i Ahurun emri altnda hademe, seyis ve sair vazife sahipleri vard.54 Akkoyunlularda Emr-i Ahur vazifesine Uzun Hasann maiyetinde bulunan ve Kitab- Diyarbekriyyeye gre Akkoyunlularn mehur yiitlerinden olan Hseyin Emr-i Ahurun ahsnda rastlamaktayz ki Emr-i Ahurluk, Hseyin iin ya daha nceki vazifesi olduundan bu unvan kullanm veya Emr-i Ahurluk yannda askeri vazifeler de icra etmekte idi.55 Emr-i Ahurlar, Akkoyunlularda askeri gzc gibi grevlerde de bulunmaktaydlar.56 3. nak Hkmdarn musahipleri olup, yolculuk ve elencelerde tatl szlerle onlar megul ederlerdi. Akkoyunlu Devletinde mevcut olan nakn manas yerine gre deiebilmekteydi.57 Fakat genel olarak Akkoyunlularda naklar hkmdarn nedimi olarak grev yapmlard. naklar srekli hkmdarlarla birlikte olmalarndan dolay askeri yeteneklerinin de olduu grlmekte. Buze olu Ahmed adndaki nakn Akkoyunlu hkmdar Sultan Hamzann nedimi olarak grev yapmas, bu grevin Akkoyunlularda hkmdar nedimi olarak icra edildiini gstermekte.58 4. Yasavul Yasak, yasak memuru, muhafaza memuru olarak grev yapan Yasavullar Akkoyunlu saray memurlarndand.59 Yasavullar Akkoyunlularda terifat olarak grev yaptklar60 gibi korucu vazifesini de ifa etmekteydiler.61 5. Eikaas ve Kapucu Akkoyunlularda Eikaas ve Kapucu unvanlaryla vazife sahipleri de bulunmaktayd. Eikaas, Kapucuba demektir. Kapucu ise, Eikaasnn maiyyeti olan kapclardr.62 Eikaas nemli beyler ve onlarn oullarndan seilirdi. Eikaas, Kapucular ile birlikte sarayn hareminin kapsnda gece ve gndz grev yaparak yabanclarn girilerine izin vermezlerdi.63 6. Kuu ve Pars

312

Av esnasnda hkmdarn yannda bulunan kuu ve pars; av kpekleri, doanlar, atmacalar gibi avda kullanlan ku ve dier hayvanlarn bakmyla ilgilenirlerdi. Trk devletlerinin pek ounda fazlasyla ehemmiyet verilen av tertibat ve tekilatnn nemli vazifelileri olan kuu ve pars Akkoyunlu Devletinde ayn neme sahip bulunduundan saray memurlar arasnda yer almaktaydlar.64 7. Ayak ve Nekkareciler Ayaklar sarayn dzenlemi olduu dnler ve elenceler esnasnda ieceklerin datlmas ile ilgilenirlerdi. Akkoyunlu Devletinde vazife icra ettikleri grlmekte.65 Nekkareciler ise ks, davul, zurnacdan oluan bir bando takmyd. Nekkareciler, Nevbet alnmasnda grev yaptklar gibi sava esnasnda da grev yaparlard. Uzun Hasan Diyarbakr ald zaman, onun yannda bulunan Nakkareci boru alm ve geride kalan askerler, borunun sesiyle fethin haberini almlar ve acele ile at srerek ehirde toplanabilmilerdi.66 8. Ferra Deyip, dayayan anlamnda olan Ferra, Akkoyunlu saray memurlar arasnda yer almaktayd.67 Uzun Hasan, oullarndan Sultan Halil Mirza, Muhammed Bey ve Zeynel Mirzann snnet dnleri iin byk bir ziyafet dzenlemi ve bu dnn gerelerini dzenlemek iin de Ferralar grevlendirmiti. Sarayn Ferralar da o elence meclisinin zeminini deyip, adrlar gzelletirmilerdi.68 E. Divan Akkoyunlularda idari tekilatn merkezi byk divand. Divann reisi divan beyi veya sahib-i divan denilen zatt.69 Sahib-i divanda divann mhr bulunur ve icap eden vesika ve hkmler bununla mhrlenirdi. Hkmdarlar, verdikleri Tevkilerin balarna isim ve elkablarn ve sonunda mhrlerini basarlard. rnek olarak, 1470 Tarihli Uzun Hasan Bey tarafndan Hemedanda Sadttan Esseyyid emseddin Mehmed adndaki birine verilen Nian Hmayun suretinin sonunda ve sol kenarnda Mevzii Mhri Hmayun ibaresi yazlmtr; yine bu niann arkasnn sa tarafnda iki yerde Mevzii Mhri Miri Divan ve bunun altnda da Mevzii Mhr Vzera diye hkmdarn, vezirlerin ve divann mhr yerleri gsterilmitir. Bu vesikalardan anlaldna gre, hkmdarlarn mhrleri vesikalarn sonuna baslmaktadr. Vesikann arkasndaki divann ve vezirin mhrleri bu Beratn divan heyetinin mesuliyeti ve kontrol altnda bulunduunu gsteriyor ki, Gazan Han zamanndaki kontrol ve mesuliyet usulnn Akkoyunlularda da devamn ispat etmektedir.70 Akkoyunlulara Timuriler ve Karakoyunlulardan geen71 divan emirlii vazifesi de vard, Divan Emiri hkmdardan sonra saltanat naibi gibi byk bir mevkiye sahip bulunmakta idi.72 Akkoyunlularda mali ilerle ilgili olarak stifa divan vard. Banda da Mstevf-i Memalik, yani bugnk anlamda maliye bakan bulunurdu. Uzun Hasan dneminde bu vazife Hoca krllaha verilmiti.73 Ba Mstevfinin maiyetinde de Divan Al Mstevfileri denilen maliyeciler vard74. Tura (Nian) Divan75, hkmdarlarn kendi lkelerindeki eyaletler ve d devletler ile olan haberlemeyi salard. Tayin, ferman, berat gibi vesikalar bu divandan kard. dris-i Bitlisi Akkoyunlu saraynda Sultan Yakub, Rstem ve Elvend Bey dnemlerinde Nianclk yapmt.76 F. Devlet Ricali

313

Akkoyunlu Divannda, Sahib-i zam denilen bugnk vekiller makamnda vezirler vard. Akkoyunlular, Seluklu geleneini srdrerek, sivil idareyi Farsllara vermilerdi. Uzun Hasann drt vezirinden birisi Kirmanl, ikincisi irazl ve dier ikisi de yine ranl idi.77 Sultan Yakubun veziri de alim ve hakim erefddin Mahmud Cn Deylemi78 ve Hoca Efdal Kirmani idi. ah mamddin Selmn Deylemi ise Sultan Halil zamannda vezir idi.79 Hkmdarn ocuklarnn terbiyesi ile uraan ve gnderildikleri eyaletleri onlarn adlarna idare eden kiilere ise lala denilirdi. Akkoyunlularda iktidar mevkiinde bulunan hkmdarlarn oullar doup biraz yetitikten sonra, bunlara ikta olarak bir vilayet verilir ve maiyetlerine lala olarak tayin olunan bir emirle vilayetine gnderilirdi. Bu yzden, lalalarn ehzadeler zerinde byk etkisi vard. Harputun alnmasndan sonra Habil Bey, ehri lalasna yamalatmt.80 Yakub Beyin lalas olan Bayndr Bey, Sultann beenisini kazandndan kendisine sfehan eyaleti verilmi, fakat Bayndr Bey bu nimetleri az bulduundan Yakub Beye isyan etmiti.81 Lalalarn sultana bile kar gelebilmeleri onlarn genel olarak nfuzlu kiilerden seilmi olmalarndan ileri gelmekte idi. Lalalar bu glerini kullanarak ehzadelerin hkmdarla gemelerini de salarlard.82 rnein Yakub Beyin olu Baysungur, Lalas Sufi Halil Musullunun abalar ile sultan olabilmiti.83 G. Askeri Tekilat Akkoyunlu Devletinin temelini ordu oluturmakta idi. nk Akkoyunlu Devleti de kendisinden nce kurulmu olan birok Trk devletleri gibi bir askeri organizasyonun sonucu oluturulmutu. 1. Akkoyunlu ordusunu oluturan en nemli unsurlar A. Hkmdar Akkoyunlu Devletinde hkmdar, harp ve sulhde bakomutan idi.84 Savalarda orduyu bizzat idare ederdi. Hkmdar iyi bir sava olmak zorundayd. Aksi durumda tahtn kaybederdi. Bir akna klaca veya dman saldrs annda, lkedeki btn mevcut kuvvetler hkmdarn emrine girerdi. Hkmdarn sadece kendi kuvvetleriyle sefere kt da olurdu. Savaa girmeden nce hkmdarn meraya danmas adettendi. Akkoyunlularn imparatorlua ykseldikleri devrede hkmdarn nfuz ve yetkisi tabi olarak ncekine nazaran byk lde artmt.85 B. ehzadeler Hkmdardan sonra ordu komutasnda ehzadeler gelmekte idiler. Akkoyunlu Devletinde dier Trk devletlerinde olduu gibi devlet hanedann ortak mal sayldndan her ehzade hkmdar olmaya adayd ve dolaysyla bakomutan olmaya da. Karaylk Osman Bey ehzadeliinde, byk kardei Ahmedin hizmetinde olarak Akkoyunlu dmanlarna kar savaarak onlar yenilgiye uratm, onun bahadrlndan dolay da Akkoyunlu airetleri tarafndan hkmdar ve bakomutan yaplmt.86 Akkoyunlularda ehzadeler vali olarak atandklar eyaletlerde kendilerine mahsus bir orduya sahiptiler. rnein, Uzun Hasann olu Fars Valisi Sultan Halilin bir eyalet ordusu mevcuttu.87 C. Emirler Akkoyunlu askeri tekilatnda emirler yetki ve nfuz bakmndan hkmdar ve ehzadelerden sonra gelmekteydiler. Hanedan azas emirlerin yannda hanedan dndan da emirler mevcuttu. Emirler sava zamanlarnda valisi olduklar yerin ordusuyla hkmdara katlrlar

314

d. Sava esnasnda ise hkmdar veya ehzadenin emrinde savarlard.88 Emirler kendi aralarnda emir-i Buzurg, emir-i Kebir gibi isimler almakta idiler.89 D. Tavaclar Bunlar meslekten asker olmamakla birlikte askeri ileri tanzim eden kiilerdi. Bunlarn yaptklar i sava zaman askerin silah altna arlmas, askerin toplanmas, toplanma yerinin tayini, ordunun iae ve bakmnn salanmas ve nizamnn korunmasdr.90 Tavaclarn banda bulunan ahsa emir-i tavac veya Tavacba denilmekte idi. Tavaclarn bir divan olup, btn askerin defterlerini bunlar tutard. Her emirin ne kadar askeri olduu ve bunlarn isim, knye ve mevkileri de bu defterlere mracaat edilerek bilinirdi.91 E. Nkerler Aslnda Moolca olan nker ve bundan treyen nkerzde tabiri, muayyen bir askeri snf veya tabak ad olarak Mool ve Trk devletleri tekilatnda olduka uzun bir gelime sahas bulmutur.92 Akkoyunlu ordusunun ekirdeini oluturan nkerler onlarn ilk devirlerinden itibaren mevcuttular. Nkerler Akkoyunlularda kendi boy ve kabilelerinden meydana geliyordu. Nkerler savata ve barta efendilerinin yannda bulunurlard.93 Nker, btn varl ile bal bulunduu reisinin karargahnda uak, harb veya akn zamanlarnda savaan asker, av merasimlerinde en yakn muavin, dost ve mavir idi. Buna mukabil reis de nkerlerini beslemek ve silahlandrmakla mkellefti.94 F. Eyalet Kuvvetleri Akkoyunlu devlet nizam kurulduktan sonra buna paralel olarak tmarl eyalet kuvvetleri oluturuldu. Bunlarn bakm ve iaeleri sahip olduklar tmarn geliriyle salanyordu. Bu tmarlara Akkoyunlularda Tiyul denirdi. Her eyalet kuvvetinin banda bir ehzade veya byk emir bulunuyordu. Eyalet kuvvetleri Akkoyunlularn imparatorluk devrinden itibaren ordunun en kalabalk ve en nemli ksmn oluturmulardr.95 2. Akkoyunlu Askeri Yaps lk beyliin yapsnda ger Trk unsurlar stnd. Bu Karaylk Osman Dnemindeki Akkoyunlu askeri rgtleniinde aka ortaya kmaktadr. Ordu on, elli, yz, bin ve on biner kiilik airetlerin toplumsal yapsyla rten sipahi birliklerinden olumakta idi. Bu birlikler, airetin devlet iindeki konumuyla balantl olarak ordunun sa yada sol kanatlarna yerletirilirdi. Bu ayrmlar muharebe alannda olduu kadar, ziyafet sofrasnda da geerliydi.96 Harpte ordunun en ileride bulunan ucuna karakol, pidar ksmnn hepsine mangalay denilirdi. Mangalay muharebe esnasnda ordunun merkez ksmnn ilerisinde bulunurdu. Ordunun merkez koluna Ulu kol, sa koluna Barangar veya Brangar, sol koluna Cuvangar denilirdi. Harpte ordunun hatt ricatini temin iin karargh ile ihtiyat kuvvetleri asl ordudan iki gn geride bulunurdu ve bu ihtiyat ordu kararghna Uru ismi verilmiti.97 Akkoyunlu birlikleri Uzun Hasan Dneminde daha ok yay, kl ve kalkanla tehiz olunmutu. Uzun Hasann ordugahn gezen Venedik Elisi Barbaroya gre; Akkoyunlu ordugahnda 10000 ar ok atma aleti, 5000 kalkan, 1000 mzrak, ileri gelen Trkmenlerin gzel ilenmi balklar ve zrh gmlekleri bulunurdu; 2000 beygir iin de yere kadar uzanan levhacklardan yaplm zrh rtleri vard. Zengin olmayan muhariplerin sava atlar ok ilemeyecek kadar kaln deri, ipek yahut kee ile

315

sarlmt. Hemen hi topular yoktu.98 Akkoyunlular Sultan Yakubun Grcistan seferi esnasnda Ahskay muhasara ederken top kullanmlard. Bunlardan baka kl, epe (alt dilimli topuz), haner, grz de kullanlyordu. Ordunun bakumandanna Emirlmera veya Meliklmera denilirdi; dier kumandanlar emir zam veya sadece emir unvanlaryla anlrlard.99 H. Adliye Tekilat Akkoyunlu Devletinde adli ve dini ilere kadlar bakarlard. Sadr, sadret ve kadaskerlik diye anlan en yksek makamda Uzun Hasan Bey zamannda Alddin Ali Beyhak Sadr Ali, yani kadilkuzat idi. Daha sonra Yakub Bey Devrinde bu makama hocas olan Kad sa Saveci gemitir.100 Uzun Hasan adalete verdii byk nemden dolay, vezirlerinden emseddin Muhammed bn-i Seyid Ahmed Burhaneddin Abdlmecid el Kirmani ve Mecdeddin smail el-iraziye adaletle ilgili raporlar dzenletmiti.101 Uzun Hasan Bey adaletin timsali idi. O, sabah namazn tamamladnda, temyiz mahkemesinin toplanmak zere olduunu duyuran davullar almaya balard. Burada, deve ty bir kuak ve deri kenarl dz, kuzu ynnden bir hrkadan oluan dervi giysisi iinde bizzat boy gsterirdi. Altn bir tahta yerleir, beyler ve ehzadeler de sanda ve solunda yerlerini alrlard. Yoksul ve muhta durumundaki davaclar, bundan sonra arlarak araclar olarak hareket eden bir kamu grevlisi araclyla davalarn sunarlard. Davalar hemen sonuca balanr ve mevcut katipler kararlar yazp yaynlarlard. Davaclar mahkemeden deitirilmesi olanaksz hkmlerle ayrlrlard.102 Akkoyunlu adliye tekilat dier kurumlarda olduu gibi imparatorluk dneminde belirli bir sisteme oturtulmutu. Kadlkuzatn nezareti altnda adli ve er-i ilere bakan ve Divn Sadrat denilen bir meclis oluturulmutu. Kadmuasker denilen ordu kads, orduya yani askere ait dava ve sair hukuk ilere bakard. Vilayetlerde adli ilere bakan kadlar ve dini ilere bakan mftler vard. Medreselerin nazaret ve teftii de Divn Sadrata aitti. Gerek adli snf ve gerek ulema snf yani medrese ve Danimendler itibar ve imtiyaz sahipleri idiler.103 I. Maliye Sistemi Akkoyunlularda en byk para ls, kesin olarak kymeti pek belli olmayan Tmen idi. Fakat 1571 yllarnda, bir Tmen 20 duka karl olduu halde bundan yz yl nce bir emir veya sadrn ylda bir Tmen aylk ald renilince Tmenin kymeti hakknda ortalama bir fikir edinmek mmkn olabilmekte.104 Akkoyunlular kendilerinden nceki hkmdarlarn alm olduklar vergiyi hafifletmilerdir. Hatta Uzun Hasan lkesinin her yerinde ticaret vergisi olan Tamgay kaldrmaya alm, fakat bu amacn gerekletirememi, ancak yirmi dirhemden bir dirheme indirebilmiti. Bylece O, kendisinden nceki hkmdarlardan ok daha az vergi almaya balamt.105 Karakoyunlular, bilhassa Cihanah zamannda, arazi vergisini yksek tuttuklar halde Akkoyunlular bu vergiyi hafifletmeye almlardr. Uzun Hasan, ehir ahalisinden alnacak vergiler hakknda kendi adn tayan Kanunname-i Hasan Padiah yapmt. Bu kanun o kadar uygundu ki kendisinden sonra Safeviler, XVI. Yzylda bile hakimiyet sahalarnda onu devam ettirmilerdi. Halil,

316

hkmdar olunca (1478), zengin Fars vilayetine uygun bir miktar olarak 5000 Tebriz Tmeni vergi koyduu halde ondan sonra gelen kardei Yakub bu yk azaltmaya almt.106 . Toprak Akkoyunlular dier baz tekilatlarda olduu gibi bunda da lhanllar rnek aldklar anlalmaktadr. Arazinin zaman zaman tahriri iin divan emirlerinin memur edildiini grmekteyiz. Tahrir esnasnda divan emirlerine yardm etmek zere araziyi len mesahaclar da grlmektedir ki, bu usuln Gazan Han zamannda tatbik edilen tarzn ayn olduuna phe yoktur.107 lmi ve itimai messeselerin masraflarna karlk olarak tahsis olunan araziye vakf arazi denilmekteydi. Bu arazinin geliri, gerektii surette sarf olunurdu. 1488 tarihli Yakub Hana ait bir fermanda Sultan, bir evliyann kabrini kendi ismi ile kaydetmek ve bir medresenin bakm iin vakf olarak baladnn onay ile, Akkoyunlu Devletindeki vakf arazi ile ilgili ilerin dier Trk-slm devletlerindeki gibi olduunu gstermekte.108 Bir ksm devlet adamlarna, devlet hizmeti grlenlere bir miktar arazinin mlk olarak verilmesi Akkoyunlularda hkmdarn bir ihsan olarak verilen suyurgald. Suyurgal tabiri ile bir arazi kastedilmitir. Bununla suyurgal sahibi btn vergi ve resimlerden muaf tutulmutu. Bu messese zamanla veraset yolu ile intikal eder hale gelmi din adamlar ve ibadet yerleri iinde verilmiti.109 Timurilerden Akkoyunlulara gemi olan suyurgal, Moollar Devrinde byk arazi tasarrufunu temyiz eden ihsan ve inam suretiyle verilmi olan mlk tmar usul idi. Suyurgaln alameti ferikas irsen intikal etmesinden dolay idi. Bu suyurgall arazi mlk halindeydi; bir baka deyile verilen kimsenin mal idi.110 Uzun Hasan, iraz aldktan sonra buradaki erafa, kadlara, ulema ve salihlere suyurgallar vererek onlarn ballklarn glendirmeye almt.111 J. Medeni ve Kltrel Faaliyetler Akkoyunlu hkmdarlarnn ou ilim ve kltre byk nem vermilerdi. Uzun Hasan hem Herat, stanbul ve Kahireden geri kalmamak iin ve hem de ahsen kendisinin ilim meselelerine kar duyduu alaka ve merak dolaysyla birok alimlere bol atiyyelerle sarayna ekmeye almt.112 O, ilim ve sanat yayma hususunda ok istekli idi. Irak alimleri ve ran edebiyatlarn ararak Tebrizi deiik bir sanat ve ilim merkezi yapt. eitli ilimlerin tahsili iin birok medreseler at. Mderrislere grevler tahsisi ederek onlara aylklar balad.113 Uzun Hasan milli duygularnn kuvvetli olmasndan tr z diline de nem veriyordu. Kuran Kerimi Trkeye evirtmi ve huzurunda okutmutu.114 Sultan Yakub da ilim ve kltr hayatna byk nem verdi. O, Het Behit adyla bilinen saray yaptrm ve zamannn bir blmn irlerle sohbete ayrmt.115 Akkoyunlu hkmdarlar kimsesizlere yardmda bulunmay da ihmal etmemilerdi. Tebrizde bulunan Sahib-bad Meydannda Uzun Hasan Camiinden sadece bir duvarla ayrlm bulunan byk bir hastane mevcuttu. Uzun Hasan ve Yakub Bey zamannda hastanede binden fazla muhta ve sakat insana baklmakta idi. Ayrca hastaneye bitiik mutfaktan saray hesabna fakirlere yemek datlrd. Uzun Hasann kardei Cihangirin Mardinde yaptrd hastanenin yannda da bunun gibi bir ahane ve misafirhane vard.116

317

Byk bir devlet kuran Uzan Hasan Bey, memleketinde ilim ve fennin yaylmasna da ok ehemmiyet verdiinden her tarafta medrese, imret ve sir hayrl messeselerle Tebriz ve dier ehirleri ihya etmekte, Irak, ran ve Mverannehir ve Trkistann lim, ir ve ediplerini dvet ile etrafnda toplamakta idi.117 Efendisi Ulu Beyin, katlinden sonra olundan yz evirerek hacca gitmek bahanesiyle yola kan mehur riyaziye ve heyet limi Ali Kuu, Tebrizden geerek Uzun Hasan Beyin rica ve sraryla orada alkonulmutu. Yine yksek ilim adamlarndan olan ve ayn zamanda iyi bir ir olan Cellddin Devvani de bu hkmdarn pek ok ihsan ve iltifatna nil olmutu. Meclisinde ilmi mbahaselere pek ziyade kymet verip bunlardan holanan, vukuf ve ihata kabiliyeti yksek olan Uzun Hasan Bey ile oullar Halil ve Yakub Hanlar namlarna da ilmi eserler yazan Celal Devvani, Halil Sultan namna, kelmdan tecrid zerine Hiye-i Kadimeyi ve Yakub Han adna da Risle-i Adlet isimlerindeki eserlerini telif etmiti. Uzun Hasan Bey zamanna ait vekayii Kitab- Diyarbekriyye ismiyle kaleme alan Tahranl Mevlna Ebubekir, yksek riyazeti olan Mahmud Can, lim ve edib Kad Mesihddin s Sveci, Cell Devvani ve Ali Kuu, dris Bitlis ile beraber Uzun Hasan Bey saraynn mdavimlerinden bulunuyorlard. Uzun Hasan Beyin kendi ktphanesindeki vazife sahiplerinin adedinin elli sekiz olduu nazar dikkate alnacak olursa bu byk ark hkmdarnn ilme kar gsterdii hrmetin derecesi anlalr. Musikiyi de ihmal etmeyen ve seferlerinde bile beraberlerinde Ehli Tarab ismi verilen saz heyeti bulunduran Uzun Hasan Beyin maiyetindeki bu heyetin mevcudu doksan sekiz kii idi.118 Hasan Beyin olu Yakub Han zamannda (vefat 1490) babasnn devrindeki ilim, iir ve musiki hayat daha mkemmel olarak devam etmitir. Gzel yazs ve Trke, Farsa iirleri olan, edip, ir ve musikiinaslar himaye ile namna pek ok kasideler yazlan Yakub Han Devri, bu ailenin ilme verdikleri yarm asrlk en parlak devir addedilmelidir. Hkmdarn mahremi olup kymetli bir lim ve yksek bir ir olan Kad sa Saveci ile eyh erefddin Mahmud Dergzin ahfadndan Necmddin Mesud, divn ktiplii ve nianclk eden mehur dris Bitlis ve (Tarih-i lem Aray- Emini mellifi) Fazlullh b. Ruzbihan ve Cell Devvan ve Ebubekir Tahraninin olu lim ve ir Mevlna ah Mahmud ve Yakub Hann pek ziyade tevecchn kazanm olan ir Mevlna Hurrem ve irlerden Emr-i Humyun, Harezmli Mevlne Enisi, Habib-i ark, Dervi Dihk daha bir hayli edip ve irler bu devirde yksek varlklarn gstermilerdir. Bunlardan Fazlullah b. Ruzbihann Tarih-i alem rs Yakub Bey zamanna it bir tarih olup onun emriyle yazlmtr. Fazlullahn babas Ruz Behan, Akkoyunlu merasndan olup Yakub Hana Semere-t-l-ecar isimli eserini ithaf etmitir. Akkoyunlu ilesinden olup Mardinde hkmet eden Cihangirin olu Kasm Beyin bir ktphanesi olduunu biliyoruz. Bunlardan Gde Ahmed Bey zaman (vefat 1497) Yakub Han Devrinin devam ve sonu addedilir.119 DPNOTLAR 1 H. Dursun Yldz, Akkoyunlu, A Short History of Turkish-Islamic States, Translated by Ahmet E. Uysal, Ankara 1994, s. 367.

318

2 s. 163. 3 4 5 6 7 8 9

M. etin Varlk, Akkoyunlular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. VIII, Konya

1994, s. 407; R. Quring-Zoche, Aq Qkoyunlu, Encyclopedia ranica, C. II, London ve Newyork 1987, H. R. Roemer, The Trkmen Dynasties, The Cambridge History of ran, ed. Peter R. Quring-Zoche, a. g. m, s. 163. M. H. Ynan, Akkoyunlular, .A. , C. I, s. 253. M. H. Ynan, a. g. m, s. 260. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1986, s. 236. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara John E. Woods, The Aqqoyunlu, Clan, Confederation, Empire, Mineneapolis ve Chicago

Jackson and Lourence Lochort, C. VII, Cambridge 1986, s. 154.

1988, s. 199 (Beylikler). 1976, s. 141; Trkeye ev. Sibel zbudun, 300 Yllk Trk mparatorluu Akkoyunlular, stanbul 1993, s. 234. 10 11 12 Fazlullh b. Rzbihan Hunci-i sfahani, Tarih-i Alem Aray- Emini, Persian text edited by Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab- Diyarbekriyye, Yaynlayanlar Necati Lgal-Faruk Smer-Ankara Bkz. A. Nimet Kurat, Timurlerden Sultan Ebu Said Krknn Uzun Hasana Bitii John E. Woods, Royal Asiatic Society 1992, s. 32. 1983, s. 8-11. v.d. Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altnordu, Krm ve Trkistan Hanlklarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940, s. 126. 13 14 15 16 17 18 19 Ebu Bekr-i Tihrani, a.g.e., c. I, s. 11 vd. V. Minorsky, Persia A.D. 1478-1490, (An Abridged Translation of Fadlullh b. Rzbihn Selhattin Tansel, Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Bekir Stk Baykal, Uzun Hasann Osmanllara kar kati mcadeleye Hazrlklar ve A. K. S. Lambton, Some Reflections on The Persian Theory of Government I, Studia Halil nalck, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Trk Bkz. Celleddin Devvni, Ahlk- Celli, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye, 1438,

Khunjis Tarikh- lam-r-y Amini), London 1957, s. 20 (Tarih-i Emini). Faaliyeti, Ankara 1999, s. 302. Osmanl Akkoyunlu Harbinin Balamas, Belleten, Say: 82, Ankara 1957, s. 268. Islamic, V, s. 145 (Government I). Kltrn Aratrma Enstits, Seri: I-Say: A2, Ankara 1966, s. 261. 218/b-299/b. 20 21 22 A. K. S. Lambton, Government I. , s. 146. A. K. S. Lambton, Government I. , s. 147. V. Minorsky, A Civil and Military Review in Fars in 881/1476, Bulletin of the School of

Oriental and African Studies, C. X, 1939, s. 162 (A Civil).

319

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 91-92 vd. 37 38 39 40 41 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

V. Minorsky, Tarih-i Emini, s. 22; Walther Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, eviren: V. Minorsky, Tarih-i Emini, s. 23. Abbas al-Azzv, Tarih ul-Irak, el-Hukmt ut-Trkmniyye, c. III, Badad 1939, s. 255. Abbas al-Azzv, a.g.e., s. 277. Abbas al-Azzv, a.g.e., s. 252. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), stanbul 1999, s. 170. A. K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia, London 1953, s. 106 (Peasant). Abbas al-Azzv, a.g.e., s. 254. V. Minorsky, The Aq-qoyunlu and Land Refoms, BSOAS, XVII, 1955, s. 450 (Land). Fazlullah b. Ruzbihan, a.g.e., s. 30. Fazlullah b. Ruzbihan, a.g.e., s. 72. John E. Woods, a.g.e., s. 119; Trkesi, s. 185. Ebubekr-i Tihrani a.g.e., C. I, s. 8-29 vd. Trkesi Mrsel ztrk, Ankara 2001, s. 18-20Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 252. Fazlullah b. Ruzbihan, a.g.e., s. 39. brahim Artuk, a. g. m, s. 630. John E. Woods, a.g.e., s. 91; Trkes, s. 145. Walther Hinz, a.g.e., s. 25. brahim Artuk, Sikke, .A. , C. X, stanbul 1967, s. 630. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1988, s. 272 (Medhal). erafettin Erel, Nadir Birka Sikke, Say; 3, stanbul 1970, S, 35. Hseyin Mircari, Tarih-i Timuriyan ve Trkmanan, sfehan 1375, s. 376. V. Minorsky, Tarih-i Emini, s. 26. Rza Rzazede Lengurdi, Akkoyunlu, Dairetl-Maarif-i Bozorg-i slami, c. I, Tehran Celleddin Devvani, Arznme, Mill Tebebbular Mecmuas, Yaynlayan: Kilisli Rfat, C. 2, M. Halil Ynan, Akkoyunlular, .A, c. I, s. 263. Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, A. K. S. Lambton, Peasant, s. 106. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 274. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. II, s. 385; Trkesi, s. 232. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. II, s. 347; Trkesi, s. 209. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 37. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 181. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 264. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 274.

Tevfik Byklolu, Ankara 1992, s. 59.

1374, 502; . H. Uzunarl, Medhal, s. 271. stanbul 1331, s. 304; . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 289.

Ankara 1992, s. 23.

320

58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 217. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 148. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 274. H. Dursun Yldz, a.g.m, s. 367. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 202; Trkesi, s. 126. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 275. V. Minorsky, Teskiretl-Mlk, London 1943, s. 63. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 274. Celleddin Devvani, Arzname, s. 303. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 231; Trkesi, s. 142. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 274. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. I, s. 245. M. Halil Ynan, a.g.m, s. 263. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 275-276. Karakoyunlu Hasan Alinin isyanndan sonra Tebrizi tekrar ele geiren Cihanah Mirza,

Arapah kendisine Emir-i Divan yapmt. Bkz. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., C. II, s. 360; Trkesi, s. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 278. Walther Hinz, a.g.e., s. 88. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 279. M. H. Ynan, a.g.m, s. 263. Mehmet Bayrakdar, Bitlisli dris, Ankara 1991, s. 6; Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 291. Walther Hinz, a.g.e., s. 87. Fazlullah b. Ruzbihan, a.g.e., s. 128. Celaleddin Devvani, Arzname, s. 301; . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 279. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., c. I, s. 104. Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 265. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 273. Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 284. Walther Hinz, a.g.e., s. 91. lhan Erdem, Akkoyunlu Ordusunu Oluturan nsan Unsuru, A. . D. T. C. F. Dergisi, Mnecimba, Cmid-Dvel (Sahifl-Ahbar), c. III, stanbul 1285, s. 154-155. Bkz. V. Minorsky, A. Civil, s. 154-155. . Erdem, a.g.m. , s. 87. Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., c. I, s. 107; Trkesi, s. 75. . Erdem, a. g. m, s. 88. . H. Uzunarl, Medhal, s. 286. Ahmet Caferolu, Trk tarihinde Nker ve Nkerzdeler Messesesi, IV. Trk Tarih . Erdem, a. g. m, s. 89.

Cilt: XV-Say; 26-19991den ayrbasm, Ankara 1992, s. 86.

Kongresi, c. IV, Ankara 1952, s. 253.

321

94 95 96 97 98 99

A. Caferolu, a. g. m, s. 256. . E. rdem, a. g. m, s. 91. John E. Woods, a.g.e., s. 68; Trkesi, s. 99. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 287. Walther Hinz, a.g.e., s. 93; Minorsky, A. Civil, s. 168. . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 168.

100 Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 277; . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 283. 101 Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 252. 102 John E. Woods, a.g.e., s. 122; Trkesi, s. 187. 103 . H. Uzunarl, Medhal, s. 284. 104 Walther Hinz, a.g.e., s. 83. 105 Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 254. 106 Bkz. . Ltfi Barkan, Osmanl Devrinde Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar, Trkiyede Toprak Meselesi Toplu Eserler, stanbul 1980, s. 545; Walther Hinz, a.g.e., s. 88, 89. 107 . Hakk Uzunarl, Medhal, s. 282. 108 V. Minorsky, A Soyurghal of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu, BSOS, c. IX, 1939, s. 952. 109 smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, s. 112. 110 . H. Uzunarl, Medhal, s. 236. 111 Ebubekr-i Tihrani, a.g.e., c. II, s. 529. 112 Walther Hinz, a.g.e., s. 99. 113 Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 254. 114 Faruk Smer, Az Tannm Bir Trk Hkmdr Uzun Hasan Bey, Trk Dnyas Tarih Dergisi, 1988, say: 19, s. 20. 115 Abbas al-Azzavi, a.g.e., s. 267. 116 Walther Hinz, a.g.e., s. 95-96. 117 . H. Uzunarl, Beylikler, s. 224. 118 . H. Uzunarl, Beylikler, s. 225. 119 . H. Uzunarl, Beylikler, s. 226

322

Trkiye Seluklu Dneminde Toplum ve Ekonomi / Prof. Dr. Tuncer Baykara [s.223-257]
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trklerin, dorudan Trk adyla batya glerini ve sonradan dnyay etkileyecek Avrupa ile temaslarn salayan olaylardan birisi, Selukoullarnn -Bat Asyada bir devlet kurmalar ve bunun gelierek Bizans Devletinin asker gcn 1071de byk lde yok etmesidir. Bunun sonrasnda, Rum diyar denilen bu lkeye Trk beylerinin akn edip kalelere ve lkeye sahip olmalar ksa bir zaman almtr. Daniment, Saltuk, Mengcek ve Artuk Gazilerin ksa bir srede baz yrelerine sahip olduklar bu harekete de, Selukoullarnn, o sradaki iktidara kskn bir blm de katlm idi. Byk Seluklu Sultanl iin mcadele edip, cann bu yolda kaybeden Kutalmn olu Sleyman Bey, Rum diyarnn nemli bir kesimine de sahip olmutu. Kutalmolu Sleyman Bey, daha geni ufuklu olmu, bu harektnda dorudan stanbulu da hedef alm, zniki de ele geirmi idi. Trkiye tarihinin bir dnemi, eer btn olaylar Seluklu ailesinin tarihi asndan grmezsek, dorudan Trk beylerinin hakimiyeti dnemidir. Kutalmoullar bu dnemde Rum diyarnda hakimiyet kuran Trk beylerinden sadece nemli birisidir. Dier Trk beylerinin de, kl hakk olmak zere bu diyarda, yksek Seluklu hakimiyetini tanyarak kurmu olduklar kendi idareleri vardr. Bu sebeple, 1071 sonras zamann bir kesimini, Beylikler Dnemi diye de alabiliriz. Bu devri, genelde Bizans kar saldrsnn kesinlikle durdurulduu 1176dan itibaren muhtelif tarihlere kadar karmak imkn vardr. nemli Danmentli Beyliinin etkinliinin giderilmesi de hemen bu yllara rastlar. Bununla birlikte, Selukoullarna Danmentliler kadar hasmane bir tavr iinde olmayan teki beylikler de gz nne alndnda bu dnemi yzyln sonuna, hatta 1211e kadar gtrmek imkn vardr. Bu zaman teklifleri arasnda II. Klarslann vefat olan 1192 ile, olu Gyaseddin Keyhusrevin ehit dt 1211 tarihi de sz konusu olabilir. Biz bu dnemi, daha sade olarak anlamak zere XII. yzyl olarak belirleyecek, bu zaman, Birinci Beylikler Devri olarak alacaz. Gyaseddin Keyhusrevin ardarda Seluklu sultan olan iki olu, zzeddin Keykvus (1211-1220) ve Aleddin Keykubad (1220-1237) dnemi ile Seluklu idaresinde ak ve kesin bir yeni dnem balamaktadr. Diyar- Rum, byk lde birlie kavumutur. Geri bu birlie bat kesimi dahil deildir ama, 1260a kadar bu sahada bar vardr ve dolaysyla genel bir iktisad btnlk de olumu gibidir. Onlarn, daha nceki dnemin de birikimi zerine oluturduklar harekette ehirleme de dikkate deer bir yer tutar. ehirleme, ayn zamanda yeni imar hareketleri demektir. Yeni imar ve yaplanma ile, Diyar- Rumun ehresi deimekte, hem kesin olarak hem de ana izgileriyle Trk ve Mslman zelliini kazanmaktadr. Diyar- Rumdaki bu imar ve yaplanma hareketi 1243 ve sonraki olaylarla da durmaz. 1271 senesinde Sivas ehrinde ayn senede dev medrese yaplabilmesi, byk servet birikimi yannda mhendis, mimar, usta ve ii imknlarnn da okluunu gsterir. Seluklu Devletinin XIII. yzyln ikinci yarsndan sonra giderek lhanl etkisine girmesiyle, eski sre devam eder. Fakat giderek zlen Seluklu ordusu, yzyln sonlarna doru neticelerini

323

gsterir. Bir ksm Trk boylarnn beyleri, eskiden Seluklu ordusu iinde, aralarndan birisinin Beylerbeyliinde grdkleri hizmetleri grememenin etkisiyle, kendi asker glerini oluturmulardr. Bylece, ksmen 1261den balad ifade edilirse de 1275lerden sonra beylikler askeri glerini oluturmaya balamlardr. Bu hareket, iki ynl bir gelimeyi dourmutur. Seluklu sultan ailesi, etkili ve adeta birer diktatr olan yneticilerin (Muineddin Pervane gibi) de etkisiyle beyler ve halk zerindeki etkinliini gidermeye balamtr. Zaten Seluklu sultan ailesi de lhanl Devleti yoluyla byk kaana tbi saylyordu. Kimi Trk beyleri, aradan Seluklu idaresini karp dorudan lhanllara balanmay denemi, daha sonra da bu yola bavurmu idiler. Seluklu sultanlarnn siyasi iktidarlarnn kaybolmas, fiilen XIII. yy. sonlarnda, fakat isim olarak XIV. yy. balarnda, 1308dedir. Netekim 1299da kurulduu ifade ve iddia edilen Osmanl Beyliinin kurucusu Osman Gazi de, ilk idar yetkiyi, Seluklulardan alm idi. Osmanl Beylii iin bu trden bir yetki, doru olabileceinden teki beyliklerin de XIII. yzyl sonlar ile XIV. yy. balarnda olumaya baladklar muhakkaktr. Bu sebeple bu dnem iin XIII. yzyl demek tam olarak dorudur. XIV. yzyln ilk yarsnda, beyliklerin kendi i idare yetkileri ak ve kesin olarak mevcuttur. Fakat d siyasette bylesine bir bamszlk sz konusu olamaz. 1350 tarihinde dahi Orhan Gazi bata olmak zere Aydnoullarnn ve Denizli beylerinin lhanl hazinesine vergi verdikleri kesinlikle biliniyor. Ancak 1356da lhanl Devleti de tamamen zlm ve bo brakt yer iin Temr Be dahil bir byk mcadele ve ekime balam idi. Bylece XIV. yzyln ilk yarsnda i siyasette etkili, fakat yzyln ikinci yarsnda dorudan siyasi olarak da ak ve kesin bir Beylikler Devri balam bulunmaktadr. XIV. yzyl dendiinde, Trkiye tarihinde adeta kinci Beylikler Devri etkinlikle anlalabilir. Bu dnemin bitii iin Yldrm Bayezidin artk Anadolu adn da alan lke btnln salama abas, XIV. yy. sonlar kabul edilebilir. Temr Hareketi ve Ankara yenilgisi ile beylikler yeniden canlanm ise de, tarihin ak iinde bunlar birer birer sneceklerdir. Bu sebeple bize gre XV. yzyl, ilk yars itibariyle Osmanllarn, teki beylikler zellikle Karamanoullar ile etkili mcadelesine ahit oluyor ise de, II. Murad Gazinin dikkatli ve etkin siyaseti ile Osmanl Devleti ok byk bir g sahibi olacaktr. 1453 ise, Osmanl Devletinin birletirici gcnn zirvesidir ve zaten ok gemeden btn n Asya, zellikle bat kesimi Osmanl idaresinde birleecektir. Bu sebeple biz Beylikler Devrini, XIV. yzyl olarak ele alacak, XV. yzyln zellikle ilk eyreindeki fikir ve bilim hareketini de nceki yzyln bir uzants olarak kabul edeceiz. Ksaca yle diyeceiz: 1. 1071-1176?/1211: Beylikler Devri, 2. 1211-1308: Trkiye Seluklu Devleti 3. 1308-1400?/1453: Beylikler Devri (2.) Meseleyi, sosyal ve kltrel adan ele aldmzda, bu devrin kendi iinde de ana kesime blnd kesinlikle grlecektir. lk kesim, Bizans uzants-Trk abalar, ikinci kesim Trk zelliklerinin olumas, n kesim ise beylik zellikleri ve Osmanl kuruluu. Trkln en byk devletlerinden birisi olan Osmanoullar, u halde dorudan bir beylik olarak Seluklu dnyasnn iinden gelmektedirler. Ayn zamanda bu idare, lhanl etkilerini de

324

tayabilir. Btn bunlar Trk devlet geleneklerinin hem zaman hem de mekan olarak devamllnn en ak gstergeleridir. A. lke ve Fetih 1. lke Trkler XI. yzyln son eyreinde byk kitleler halinde batya doru akmaya baladklarnda, Romallarn Asia Minoru, yani bir bakma Kk Asyas, slamlar veya n Asya kavimleri tarafndan Romallarn lkesi, Romaoi=Diyar- Rum olarak anlyordu. En eski zamanlardan beri bu lkede insanlar yaam, gerek bunlarn nesilleri, gerekse dardan gelenler yurt tutmulardr. Hititlerin merkezi devleti sonrasnda, kk krallklar kurulmu, daha sonra Doudan ranllar, batdan da Yunanllar bu lkeyi istil etmilerdi. ran-Yunan mcadelesi skender zamannda batnn kesin zaferi ile neticelenmi, skender Asyaya kadar uzanan, merkezi imdiki Badad dolaylarnda olan bir yeni byk btnln bat kanadn oluturmutu. skender sonrasnda kurulan kk devletlerin siyas ekimeleri sonrasnda lkenin bat yakas Romallarn, dou kesimi ise ranllarn hakimiyetine girdi. Bylece lkenin byk bir ksm, yazl kaynaklarn oald bir dnemde artk Romallarn lkesi konumunda idi. Romann ikiye ayrlmas ve Dou Romann Bizans diye de anlmas bu ad etkilemedi. lkenin byk bir kesimi VII. yzyl balarnda slamiyetin kmas, slam ordularnn kuzeye ve hatta stanbula kadar ilerlemesi dneminde de Romallarn lkesi=Diyar- Rum idi. Bu trden adlar, sonraki dnemlerde de devam etmitir. XII. yzyldan itibaren bu lkede hkimiyet kuran bey ve hkmdarlarn kitbelerinde, hkmettikleri yerler, bir gelenek olarak sralanrken, olduka farkl isimler de grlebilmektedir. Bylece biz, XI. yzyl sonrasnda Trklere miras kalan yre ve lke adlarn tespit edebiliyoruz. 1. Rum: Romallarn lkesi anlamnda en yaygn bir kavramdr. Mlk-i Rum, Diyar- Rum, bir bakma Roma ann Asia-Minoresi ile zde gibi de saylmtr. Fakat bu genel isim iinde daha birok alt isim de dikkatimizi ekmektedir. Rum lkesi; Rum diyar, XIII. yzyl sonrasnda artk Roma=Rum arm yaptrmayacak kadar deiti ve bir Trk diyar oldu. Aada da gstereceimiz gibi buras zaten Avrupa kaynaklarnda Turkae=Trklerin lkesi diye adlanr olmutu. Bylesine bir deiiklie urayan Rum diyar, XIV. yzylda tanm da deitirdi; Rum-eli, yani Romallarn=Rumlarn lkesi, artk Avrupa yakasna denmeye balad. Eski Diyar- Rum iin yeni bir kavram, Anadolu ne kmaya balad. Rum, Artuklu, Saltuklu, Mengcekli ve Seluklu yaztlarnda ok rastlanan bir kavramdr. Muhtemelen eski Romallarn lkesini, yani Frat nehrinin batsn kasdetmitir. Bununla birlikti Arz- Rum, veya Erzen r-Rum (=Erzurum) ifadesinden de anlyoruz ki Erzurum da Rum diyarndan saylyordu. Rum bir corafya ad olarak, etnik bir zellik tamaz. Rum, Rum lkesinin insan olarak, mesela Mevlana Calleddin Rumde, Rum asll olduunun anlalmamas gerekir. 2. Yunan: Yunan diyar, imdiki bilgilerimize gre Avrupa yakasnda ise de XII. yzylda KonyaAnkara yresine denmi olmaldr. 1192 tarihli Ankara kalesinde, gerekte Alaeddin Keykubadn

325

amcasna ait olmakla birlikte, yaygn Alaeddin ismiyle anlan camideki yazt, Mesud-ahn Mlk-i Rum ve Yunan lkesine hkmettiini belirtir. Konya yresine (ehrine deil) Yunan diyar denilmesi, XII. yzyldan sonra da devam etmitir. Beylikler Dneminde byle kullanld gibi, klasik Osmanl dneminde, yani XVI. yzylda da buraya klim-i Yunan denilebiliyordu. 3. Ermen: Yukar iller anlamnda olan Ermen ile, adlarna gnmzde ok rastladmz Ermenileri aynlatrmamak gerekir. Diyar- Ermen, Van Gl kuzeyi ve dolaylarna verilen bir coraf addr. Buradan klarak oluturulan Ermen, Ermen lkesinin insan anlamnda yaygnlamtr. Oysa kkende bu insanlar dorudan Trk veya Mslman da olabilir. Nasl ki Ermen-ahlar, bu yrede hakim olan bir Trk ve Mslman sllesidir. 4. Efren: XII. yzyl yaztlarnda, Trkiye Seluklularnn hkmettii yerler arasnda Efren deyimi de gemektedir. Muhtemelen ukurova taraflarnda bir zaman iin Hallarn hakim olduu yreler kasdedilmi olsa gerektir. 5. am: am ismi gnmzde, Trkemizde nedense Dimek/Damascus ehrinin ismi olarak yaygnlaan bir kavram olmutur. Oysa am gerekte, Romallarn Suriye dedii lkenin ve geni bir corafyann addr. Kuzeyde Mara ve Malatyaya kadar uzanr; netekim Yldrm Bayezidin Malatyaya hakim olmas ama hakim olmas biiminde alglanmtr. am, XII. yzyldan itibaren Trkiye Seluklular ve Artukoullarn yaztlarnda, hakim olduklar corafyann bir ad olarak kullanlmtr. Osmanllar dneminde de am bir geni corafyay iermekte olup, Arabistan diye de anlyordu. Sonradan kuzey kesimlerinin zellikleri deimi, bu arada kurulan Halep Beylerbeylii ile iki ana kesime de blnmtr. XIX. yzyl sonlarnda, Avrupa etkisiyle, bu yreler iin Suriye terimi kullanlmaya ve mnevverler arasnda yaygnlamaya balamtr. 6. Diyar- Bekr, Diyar- Mudar; El-Cezire. Bu kavramlar, XII. yzyldan itibaren imdiki Diyarbekir (eski mid) ile Silvana (eski Meyyafarkn) hakim olan Trk beylerinin hkmettikleri yerlerin adlar olarak gemektedir. Frat ve Dicle arasndaki yerlerin genel ad olan El-Cezire, mesel bir yer adnda da devam etmektedir: Cizre. Burasnn bats, imdi ayn ad alm olan Diyarbakr, Diyar- Bekir olarak bilinmektedir. Merkezi olan ehrin ad ise middir. Batdaki topraklar ki merkezi Urfa=Ruhadr, Diyar- Mudar olarak bilinmektedir. Trkiye Seluklular ve Beylikler Dneminde, imdiki Trkiye topraklarnn Trkler elindeki kesimleri (Trabzon dolaylar hari), lkenin sahipleri tarafndan yukardaki adlarla anlmaktadr. lkenin sahibi saylan Seluklu, Artuklu veya teki Trk hanedanlar yaptklar eserler zerine koyduklar yaztlarda, kesinlikle bu isimleri kullanmlardr. Bu arada XII-XV. yzyllarda kullanlan iki isim daha var ki, bunlar dorudan yaztlarda gremiyoruz. Ancak bunlar da bu lkeyi ifade etmek iin kullanlmtr. Bunlardan ilkini Batllar, zellikle Avrupadan gelenler kullanmlardr. tekisini de, bir cihan devleti olma yolunda olan Osmanl Devleti mensuplar, kullanacaklardr. 1. Turchae=Turkae: Gnmzde, Trkiye Cumhuriyetinin adnda yaamaya devam eden bir kavramn en eski ekli, Seluklu topraklarnn dnda, Bizans kaynaklar tarafndan mesela Gktrk lkesi iin de kullanlm idi. Ancak burada asl etkili kullanl XII. yzyldan sonra, Romallarn lkesinin yeni durumu hakkndadr. Dou kaynaklarnn (Arap, Fars veya Sryani) Rum=Romallarn

326

diyar olarak bildikleri bu lkeye gelen Avrupallar, XII. yzyldan itibaren artk burasnn Trklerle dolu olduunu grnce, Trklerin lkesi anlamnda Trkiann o zamanki Latince ekillerini kullanmlardr. Kimi zaman ise, Trkmenlerin memleketi demek olan Turkomania da denilmitir. Turkia esasl ad sonraki yzyllarda da ok yaygn olmutur. XII. yzyldan sonraki zamanlarda da, bu ad mesela Osmanl lkesi iin de kullanlmaya devam edecektir. Trkomonia ya gelince bu isim, XIV. ve XV. yzyllarda zellikle bu lkenin Dou kesimleri iin kullanlyordu. Turkomonia esasl kelime, XVII. ve XVIII. yzyl Avrupa haritalarnda dou Anadolu iin kullanlr ve bu XIX. yy. ortalarna, Ermenilerin etkili kar propagandalarna kadar devam eder. Bu lke iin Avrupallarn verdii Trkiye ad, ilk rneklerini XII. yzylda, Hal seferleri srasnda gstermi olduundan en eski kavramlardan birisidir. Bu sebeple bu lkedeki Seluklu Devletine, Trkiye Seluklular Devleti demek daha dorudur. 2. Anadolu: Anadolu, dorudan Greke bir kelime olup, gnein doduu yer, yani dou anlamndadr. XII. ve XIII. yzyllarn tamamnda, XIV. yzyln ilk yarsnda bu kavrama hi rastlamyoruz. nk, znik veya Konya merkezli bir devlet ve halk iin, dou ile ilgili dorudan arm yaptracak bir durum yoktur. Beylikler Devrinde gerek Aydnolu Gazi Umur Beyin XIV. yzyln ilk yars sonlarnda, gerekse Osmanolu (Orhan olu) Gazi Sleyman Beyin hemen ayn yllarda Avrupa yakasna gemeleri ile, doudaki topraklar bir anlam kazanmaya balad. zellikle Osmanllarn 1352de Geliboluyu almalar ile denizin te yakasnda da Trk hayat balad. Akdenizin bat yakasndaki Trkler gittike oaldlar ve neticede XV. yy. ortalarnda stanbulun da alnp devlet merkezi olmasyla, Dou ve Bat bir anlam kazand. Bylece Devletin dousundaki topraklar iin Anadolu genel ad kullanlmaya baland. Bu kavram, eski Rum diyarn karlayan anlamn, Osmanl Devletinin Asya ve Afrikadaki snrlarnn genilemesiyle krd. Osmanl Dneminde artk Anadolu, Devletin btn Asya topraklarn iine alr olmutur. Sonu olarak Anadolu kavram, XII, XIII ve hatta XIV. yzyln ilk yarsnn olaylar iin kullanlmasa iyi olacaktr. nk Anadolu kavram ancak XV. yzyldan itibaren bir anlam ve yaygnlk kazanmtr (Baykara, Tarih-corafya). 2. Bizansn Fetih ArifesindekiDurumu Bizans mparatorluu, Romann mirass olarak ortaya km, fakat daha sonra lkenin dou kanad ile yetinmek zorunda kalmt. Bu arada Sasan ran ile balayan byk mcadelede de epeyce hrpalanm idi. Bu mcadele yllarnda gneyde gelien slamiyetin dourduu slam devleti, VII. yy. ortalarndan itibaren Bizans topraklarna doru da harekete gemi, nemli baarlar salamt. slam ordu ve donanmas stanbula ynelerek ehri birka kere kuatmasna ramen, ehri alamamlard. Bununla birlikte sonraki yzyllarda da slam ordular, hemen her yaz ukurova veya Malatyadaki hareket noktalarndan stanbul veya Anadolu ilerine aknlara devam etmilerdir. Gerek Sasani ordularnn Anadolu ilerine kadar istilas, gerekse slamlarn aknlar sebebiyle, Anadoludaki Bizans ehirleri veya yerleik nfusu nemli kayplara uramt. Bizansn d gvenlii salyamamas zerine halk, derin ve yaln vadi ilerine ekilmiti. ehirlerin halk da sarp ve kayalk tepeler zerine yaptklar kalelerde oturmulardr.

327

Efesosun Bizans Devletinin hemen balarnda olduka kld bilinmektedir. nk ehrin eskiden hayli geni olan savunma surlarna yetecek kadar asker karamayan ehir ynetimi surlar daha dar bir alanda yenilemitir. Bu yeni dar alandaki ehir halkna da buras geni gelerek gvenlik iinde yayamam, neticede halk, geride, 5-6 km mesafedeki bir tepe zerinde tesis ettikleri yeni kaleye snmlardr. Efesos ad bu yeni yerleimde deimi Trk devrindeki adnn gsterecei gibi Aya-sulug (Ayios Theologos) olmutur. zellikle Anadolunun bat kesimindeki canl Roma Dnemi ehirleri, yeni Bizans Devrinde, eski parlak hayatlarn devam ettirememilerdir. nk bu ehirler Romaya giden deniz yoluyla balantl idiler. slamlarn Akdenize alarak Roma deniz gcyle mcadeleye balamalar yannda, artk btn yollarn Romaya almamas da etkili olmutur. nk Anadolu iin yeni merkez artk Eis-tin-polis, yani stanbuldur. stanbulun devlet merkezi olarak ortaya kmasyla, eski Roma balantl yol dzeni ve bu yollarn gelitirdii ehirler de gerilemilerdir. stanbul, V. ve VI. yzyldan itibaren yeni bir yol dzeninin merkezi olmutur. Bu dzenin yakn neticesi Bat Anadolu ehirlerinin gerilemesi, klmesi ve hatta bir sre sonra tamamen halknn dalmas olmutur. Bu konuda unu aka sylemek mmkndr. Eer Trkler geldiinde, ehirlerde hayat devam ediyorsa, ehrin ad da Trkeleerek devam etmitir: Konya, znik, Sivas, Malatya, Manisa, Ktahya, Bursa, Bergama, Ayaslu gibi. Mesela Akdeniz kylarnda; Roma a harabeleri hayli nemli olan Perge veya Side, XI. yzylda tamamen boalm gibidir. Buna karlk Antalya, gerek byle imlas, gerekse yre halknca Adelle/Adalia ifadesinin gsterdii zere, nemli bir yerli nfusa sahiptir. Trk devrinde Gzelhisar diye anlan imdiki Aydnn antik devirdeki ad Tralles imi; ama Trkler geldiinde bu ad bilecek ve yaatacak kimse kalmam olmaldr. Ayn ekilde hemen dousundaki antik Nyssa da Sultanhisar olmutur. Daha doudaki antik Laodikeia, Ladik veya Lazkiyye biiminde devam ettiine gre buradaki Hristiyan nfusa dayal ehir hayat devam etmi olmaldr. Hele, Bizans devrinin sarp ve kayalk arazi zerindeki kalelerinin, yani kastralarn en gzel rneklerinden birisi olan Khonae, Trklerce Honas olarak bilinmitir. Netekim bugn de ad Honazdr. Oysa daha doudaki Apamae, yok olmu olmal ki, Trkler devrinde yerinde kurulan kasabann ad da Geyikler veya ad ondan km olan Dinardr. u gerek tespit edilmitir ki, XI. yzyln son eyreinde Trkler bu lkeye geldiklerinde, Roma andaki gibi canl ve hareketli bir iktisadi hayat, kalabalk ve refah iinde bir nfus sz konusu deildir. Geri ehirlerin Roma andaki adlar devam etmektedir: zmir, daha dorusu Smyrna, Esmira olarak yaar ama, Roma ann geni alanl ehri yerine Bizans Devrinde zmir, Kadifekaledeki dar bir alanda skmtr. Hatta XIII. yy. ortalarnda deniz kenarna Cenevizliler geleceklerdir. Ankarada da durum farkl deildir. Hele oklarnn gelip geerken grd Afyon Karahisar Kalesi Bizans kastralarnn durumunu ok ak olarak gsterebilir. Kale dndaki alana, rabad a yerleme, ancak Anadolunun kuzey ksmlar iin sz konusudur. Genelde, Bizans a ehirlerinin, daha dorusu Kastralarnn kk alanl olduunu bilmeyen baz aratrclar, tarada yayan halkn, bir tehlike annda kaleye sndn belirtmektedirler. Gerekten de Danimendname gibi, fetih yllarn da yanstan baz destanlarda bu trden kaytlar vardr. Fakat bu grn, sadece Niksar, Tokat gibi, Anadolunun belirli bir evresine ait olsa gerekir.

328

Bu arada, yrede yayanlar ieriye alabilmek, herhalde sadece olduka geni alanl kale-ehirler iin, mesela Malatya, znik veya Diyarbekir (Amid) sz konusu olabilir. Bizans kastralarnn byk ounluu zaten kk ve dar bir alan kapsamaktadr: Ayasulu, Honaz, Karahisarlar, Bursa, zmir (Kadifekale), Ktahya, Kastamonu, Ankara Niksar, Turhal, Zile, Divrii, Bayburt, Harput gibi. Ksacas Trkler geldiinde, Anadolu sahasndaki ehirler, kale olarak olduka sarp ve kk alanl idiler. Sadece baz ehirlerin kaleleri, gerekten ehir denebilecek bir nfusu alabilecek geniliktedir: znik, Malatya, Amid (Diyarbekir); tekiler en fazla 200 evin sabilecei gerekten dar ve skk tepe zerleridir. Afyon Karahisar gibi olanlarda ise bu alan 50 kadar ev ile snrldr. Trkler geldiinde, Bizans ehirlerinin ve kalelerinin insan unsuru olduka zayf idi. Trkler bu lkede, zaten kalabalk olmayan ehir=kaleleri fazla bir glk ekmeden zaptetmilerdir. Bunlarn nfusu azdr ama, bulunduklar yerler olduka sarp olduklarndan yine de mcadele etmilerdir. Kalelerin alnmas, fetih olay ile ilgili ayrntlara girmeden, nemli bulduumuz tek bir unsurdan sz edeceiz. 3. Fetih Olay A. Kalelerin Fethi Trk askerinin, Rum diyarndaki kale=ehirleri fethi, az saydaki askerlerin nisbeten kk kalelere hakim olmalar demektir. Trk askerinin Bizans devrinin byk lde nfus iermeyen kaleehirleri ele geirmesi, iki ynl olaylarn sonucudur. a. Ceng-harbi alnmasyla balayan bir umum saldr sonucunda kale hcum ile alnrd. Bu zamanda gn yama izni verilirdi. Bu sre iinde ehir iindekiler ldrlmemeye allrd. nk onlardan hem esir olarak daha iyi yararlanlabilir, hem de kurtulu fidyesi alnabilirdi. b. kinci yol, evresinin uzun bir sre iin kuatlmas ve hayat damarlarnn kesilmesiyle mmkn olabilirdi. Bu trden saldrlarn Erken Osmanl Dnemindeki rneklerini, Seluklu devri iin de kstas kabul edebiliriz. Kalenin evresi tahrip edilir, su ve teki gda imkanlar yok edilmeye ve kaledekiler teslim olmaya zorlanrd. znik bylece teslim alnm idi. Her ne ekilde, savala veya barla alnm olursa olsun, kalede Trkler etkin durumda olmak zorundaydlar. Eer kale bir hcum sonucu fethedilmi ise, zaten mcadele sebebiyle kalenin iinde pek az nfus kalm olabilir. Geride kalanlar ise, ehirden darya gnderilerek surlar dnda iskan ettirilmilerdir (Kaleden kartlan yerli halk ile ilgili olarak Niketasn Dadybra (Devrek?) iin 1196 tarihindeki kaydn S. Vryonis olduka sk kullanmtr: (Ayn eser, 129, 162, 198, 227, not: 495; ayn olay iin bk. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 219). Ancak geni ehir sahas olan yerlerde, elbette halkn bir ksm, eski yerlerinde oturmaya devam etmi olabilir. Teslim olmalar durumunda ise, kalenin askeri gvenlik mntkas Trklerin elinde olmas gerektiinden, kalenin bir ksm yine de boalttrlyordu. Gerek kaleden atlan, gerekse boalttrlan insanlar, kale surlarnn dnda, rabad diyebileceimiz uygun bir yerde kalabilecekleri gibi, daha uzak bir mesafeye de gidebilirler. Dadybra, Niksar ve Ankarada kaleden kartlanlar, surlarn hemen dibindeki yeni mahallelerde ikamet etmeye balamlardr. Buna karlk Konyadan ayrlmaya mecbur edilenler, 8-10 km mesafedeki Sille kasabasnda oturmulardr (7).

329

Kalede, hem yeni fetihlerden, hem de eskilerden insanlar bulunabilirler. Bylece yanyana, ayr evlerinde oturan insanlarn birbirleriyle ilikilerine dair, ilk fetih yllarndan baz olumsuz hatralar kalmtr. zellikle cuma gn, btn Trk erkeklerinin Cuma namazna gitmeleri zamannda, frsat kollayan yerliler, zaman zaman cami kaplarn tutarak Trklere kar harekete ve katliama girimilerdir. Bunun Antalyada ge tarihten bir kaydn buluyorsak da, teki yerlerde, ge devir rivayetleri dnda ak bilgiler yoktur. Bununla birlikte bu trden rivayetlerin bir gerei yanstm olduunu ve Trklerin, sonraki zamanlarda ok ihtiyatl hareket ettiklerini syleyebiliriz. Kaledeki nfusun yanyana yaamalarndaki mahzur ve tehlikeler, iki taraf arasnda bir sur yaplarak giderilmeye allmtr. Hatta bazen bu da yeterli grlmemi, cuma gn Cuma namaz srasnda, namaz sresince Hristiyan ksmn kaplar kapatlmakta ve namaz bitince almaktadr. Bylece Trkler vaktiyle duyduklar ac hatralarn yeniden olumasna imkan vermek istememilerdir. c. Her iki halde de fethin, ehrin/kalenin ele geirilmesinin hemen ardndan yaplan i, surlarda ezan okunmas, sonunda da kilisenin cami edilmesidir. Gerek surlarn zerinde gerekse bu kilisenin atsnda veya an kulesinde ezan okunmas da meselenin bir baka yndr. Yenileme iin nemli olan, kalede bulunan kilisenin mescide, daha dorusu Cuma mescidine Mescid l-Cami e evrilmesidir. Sinopun 1214teki fethi sonrasnda kilisenin mescid-i cami yaplmas: bn Bibi, El Evamirl Alaiye, (tpk basm) Ankara 1956, s. 154. Kiliselerin mescid edilmesiyle ilgili olarak dnemin tarihlerinde bilgi oktur: Bk. Sp. Vryonis Jr., The Declin of Medieval Hellenism., University of California Press, 1971. Bylece Trkler, kale iinde ibadetlerini yapabilecekleri bir mekana, bir mabede kavumu oluyorlard. Kalede cami kiliseden evrilmi olmas sebebiyle, genellikle halk arasnda Kilise Camii diye anlabilir. Bu mabedin halk arasndaki bir dier adlanmas, fetih olay ile yakn ilgisinden dolay Fatih, Fetih veya Fethiye Camii diye de olabilir. Bir nc adlandrma, kalenin fatihinin adyla anlmasdr. Fatih olan be veya sultan, bu yapy camiye eviren en nemli ahsiyet olduundan genelde onun adyla da anlabilir. Mesela Ayaslu fethedildiinde, St. Jean kilisesi camiye evrilmi, kesine bir minare eklenerek uzun bir sre kullanlmtr. Tabiatyla szn ettiimiz kilise/fetih camileri mimari bakmdan fethedenlerin herhangi bir zelliini yanstmamaktadr. d. Kale erlerinin yerletirilmesi: Kale Trklerin eline geince, yaplan bir dier i, kalenin devaml elde tutulmas iin grevlilerin yerletirilmesidir. Kaleye bir yetkili ve yetenekli kumandan/ktval (Osmanl devrinde dizdar) ile sava iin eitli ihtisas erbab (zenbereki, neftci vs.) ile erler tayin edilirdi. Bu arada kale camiinde hatib-imam ve mezzin de grevlendirilirdi. Kale camiindeki bu dini grevliler de, kale askerinden saylyor ve geimlerini tahsis edilen dirlikle salyorlard. Kaleye yerletirilecek kiiler, kale iindeki eski sakinlerin evlerine yerletiriliyordu. Bu evler dorudan o kiilerin mlk oluyordu. Savala alnan ehirlerde, sava artlar dolaysyla bir ksm evler zaten bo durumda olabilirdi. Sulh yoluyla alnan kale-ehirlerde, gvenlik sebebiyle, kale kaps civar ve dier stratejik yerlerdeki halk, kaleden darda iskn ettiriliyordu. Bunun iin galib Trk komutan elden gelen yardm yapyordu. Kalenin byklne gre, savunma iin yeterli sayda yerletirilen Trkler, burasnn ilk Trk nfusunu, tekil etmilerdir. Kalenin byklk ve nemine gre kale erlerinin says, 20-200 aile arasnda deiiyordu. Bu kale erlerini, geimleri, bir baka ifade ile hayatlarnn idamesi iin, genellikle

330

civarlarndaki yerlerin ky vs. vergi gelirleri, dirlik olarak tahsis ediliyordu. Bylece onlarn, sadece askerlik yapmalar, kaleyi gece gndz koruyup kollamalar salanmak istenmitir. Kale ktval veya dizdar bata olmak zere erlerinin, kaleden dar kmalar sz konusu deildir. Dolaysyla onlarn cuma namazlarn klabilmeleri iin, kale camiinin varl ayr ve kesin bir zorunluluktur. B. Kr Sahalarndaki Durum Trkler, kendilerine yeni imknlar verecek bu lkeye yneldiklerinde, kadn-ocuklar ve geimlerini salyan unsurlarla, mesela srleriyle de birlikte idiler. Bizans lkesinin, Trklerin geldikleri yerlere gre olduka arzal olmas, bu yrede baz yeni durumlar ortaya karmt. Bunlarn banda geilebilecek boazlarn, derbentlerin elde tutulmas gelmektedir. Derbent balamak, bu sebeple ilk Trk fetihlerinde ok nemlidir. Rum diyarnn temel kaleleri ele geirilmi, kalelerdeki gvenlik salanm olmakla birlikte, lkenin geneli iin byle bir durum sz konusu deildi. Fakat burada, krsal alanlarn gvenliini bir baka trl salamak gerekiyordu. Rum diyarnn yol ve ulam imknlar, baz kritik boazlarn (belgeit) tutulmasn gerektiriyordu. Baz yrelerde, mesela Toros dalarnda vaktiyle, slm aknclarna kar, Bizans baz nlemler almt. Ancak imdi Trkler byk lde hem doudan, hem de gneydoudan girmeye balamlard. Trkler kolaylkla lkeye hakim olmulard. nk Bizansn savunma dzeni km bulunuyordu. Trkler zellikle derbent=geitleri denetim altna alarak, bu gvenliin altnda geriden srlerini, kadn ve ocuklarn getirtiyorlard. Derbent-geitlerdeki ileri karakollar, fetih ile adeta zde gibi olmutu. Bu karakollar, kimi zaman, erken slam devrindeki adlaryla, Ribat olarak da adlandrlyordu. Bunlar us=ileri noktada kuruluyor, gerideki geni bir alana gvenlik salyordu. Bu karakol=ribatlarda kendilerini lkeyi korumaya adam Trk gazileri, gece gndz, her zaman uyank bir halde kalyorlard. Bir dman saldrsnda, ilk dman darbesini karlyor, bu arada geriye gereken bilgileri ieren haber de gnderliyordu. Ribatlardakiler ya dman geriye pskrtyor, yahut da geridekilerin hazrlna yeterecek bir sre direnip, kimi zaman hep ehit de olabiliyordu. Sonradan gelip burasn yeniden alanlar ehit denleri defnediyor, bylece ribat/karakol bu ehitlerle zdeleiyordu. Adeta bu karakol mensuplar, hem birer Alp, hem de kendilerini slma adam erenler gibiydiler. Trk askeri harekt daha ileriye gittiinde, artk bu karakol=ribat, asker grevi bakmndan ilevsiz kalyordu. te da geitlerinde, derbent azlarndaki bu karakol=ribat binalar sonradan hanikh=tekkeye dnyordu. Burada sz edilen yapda, gece gndz k=era yanyor, iinde her zaman yiyecek bulunabiliyordu. Bylece Trkler iin lke sathna yaylm bu trden tesisler, iinde her zaman insan olan, her zaman yanan, kazanlar her zaman kaynayan ve yiyecek bulunabilen yerlerdi. Bylece usta dmanla savaacak garibler olsun, gaziler olsun yol boyunca yiyip kalabilecek yerler bulabiliyorlard. Ribat=hudut karakollarnn ilevi, ayn sosyal esasl olarak sonraki yzyllarda da devam edecektir. Trkler=Trkmenler ve tekiler, bylesine ribat=hudut karakollarnn ve kalelerin gvenlii altnda lke sathnda hayatlarn devam ettiriyorlard. Onlar kendileri iin yepyeni olan bu corafyada, uygun yaylak ve klak bulmann peinde idiler. Bylece uygun yerler bulabilmek iin kimi zaman snrlar da zorlayp daha ileriye gidebiliyorlard. B. lke ve nsan

331

1. Yerli Halk Trkler geldiinde Rum diyar, ok kalabalk ve mamur bir lke deildi. Roma Devrinin sonlarnda, Akdeniz gvenliinin azalmas, hem de stanbulun yeni bir merkez olarak ortaya kmas ile lkedeki refah, orta ve kuzey kesimlere kaym gibiydi. Bunun en arpc neticesi Side bazilikasndaki durumda grlebilir. Sidede antik mabedden evrilen Bazilika, nceleri olduka geni tutulmu iken, IX. yzylda ok kltlm idi. Bundan aka anlalyor ki kylardaki ehirlerde nfus ak bir ekilde azalm ve gerilemitir. Bizans Devri balarndaki nfus gerilemesini, nl Efesos ehrindeki klme ile de anlayabiliriz. Roma ann nl ve kalabalk ehri Efesos, V-VI. yzylda bir hayli gerilemi idi. ok geni sahalar iine alan ehrin savunmas g olduundan, Bizans Devrinde daha dar bir alanda savunma tesisleri yaplmtr. Hemen btn Efesos plannda ehrin bu yeni surlar Bizans duvarlar adyla gsterilir. Kylardaki bu nfus gerilemesi, lkenin i kesimlerinde de grlmtr. VI. yzylda ran ile, VII. yzyl ve sonrasndaki slamlarla olan mcadele sonucunda, halk sarp kayalklar zerine kurulmu olan kastralara veya dar ve derin vadi ilerine ekilmi idiler. Bizans Devrinde, adlar ehir olarak geen kalelelerin sahalarnn olduka kk olduu aka grlyor. Gnmzde ou zaman i kale gibi kabul edilen Bizans a kalelerinin kk boyutlar Bizans Devrinde Anadolu sahasnda Hristiyan yerli nfusun hi de ok kalabalk olmadn aka gsterir. Bizans Dneminin sonlarnda, Trklerin, gelii ile bir ksm sofu Hristiyanlar zaten ekilmeye balamlard. Bylece kademe kademe Anadolunun batsna ve oradan da adalara doru gmler idi. Diyar- Rum da yerliler, Hristiyanlar veya eski dinlerinde devam edenler iki ana kesimde ifade ediliyor. lkenin orta ve batsndaki Hristiyanlar stanbul Kilisesine bal olup, Rum diye anlacaklardr. lkenin orta ve genelde dousunda oturan, Emiyazin Kilisesine bal Hristiyanlar ise Ermeni olarak bilineceklerdir. Bu arada bir ksm Hristiyanlar da, teki byk Hristiyan inanlar tarafndan hor grlnce lkenin kenar ve u kesimlerine gm idiler. Nastur ve Sryanler bunlar arasnda saylabilir. 2. Yeni Gelen Halk (Trkler) Anadoluya Asya ilerinden gelen insan unsuru, yani Trklerin nitelikleri ve saylar ok eskilerden beri byk bir merak konusudur. Bu merak iki ynldr. Bu gelenler kimlerdir, hangi boyun Trkleridir? kincisi de bu Trklerin says ne kadardr? nk, Roma ann etkisiyle, kalabalk ve canl bir hayata sahip sanlan Anadoluya gelen asker Trklerin sayca az olduklar sanlr. Byle olunca gelen asker Trklerin, yerlilerle ilikileri birok ynden ok byk bir nem kazanr. Trkler geldiinde, Anadolu sahasndaki hayat, hi de Roma Devrindeki gibi canl ve kalabalk deildir. nk Bizans Devrinde artlar deimi, vaktiyle Romaya alan limanlara inen yollar zerindeki ehirler gerilemilerdir. Bu gerileme ve klmeyi, Akdeniz kylarndaki Roma ehirlerinde aka grmek mmkndr. Demek ki Trkler, sayca az ve daha ok asker olarak gelmi olsalar dahi, geldikleri lkede nfus ok kalabalk olmad gibi, geldikleri yrelerde ok canl bir iktisadi hayat da sz konusu deildir.

332

Seluklular Devrinde bu lkeye gelenler, buraya temelli yerlemek ve yeni bir hayata atlmak zere gelmilerdi. Hemen ilave edelim ki gelenlerin sadece asker ve zellikle de bekar olduklar sanlmamaldr. Trkler uzun mesafeli ve birka sene srecek askeri seferlerine aileleri, yani hanmlaryla birlikte kyorlard. Hemen her yaz yaplan seferlerde, daha ok tahrip amal aknlarda ise, byle bir durum olmadndan, Trk beylerinin oullarn zde; konuy=hanm-kzlarn kuyda braktklar Gktrk a kitabelerinden anlalyordu. Ancak, bazen be-alt yl srebilen uzun seferlere, askerler eleriyle birlikte katlyordu. Bu durum destan devirlerden beri byle bilinmelidir. Ouz Destannda ak olduu gibi askerleri Ouzun seferlerine eleriyle birlikte katlmlardr. Aa kabuunda doum yapmaya mecbur kalan bir askerin ocuuna Kpak ad konulmas gibi olaylar bunu aka belirtir. Trk seferlerinde, kadn ve ocuklarn bulunduu arlk (uruk), biraz geriden geliyordu. Temrn seferlerine ailesi de katlrd. Temrn Bat seferine eiyle birlikte katlan olu ahruhun Tebriz yaknlarnda bir ocuu dnyaya gelmitir: Ulu Bey. aldran Sava srasnda, ah smailin hanmnn sava alanndan hi de uzak bir yerde olmad anlalyor. Netice olarak, Trkler bu lkeye, yalnz ve yaln asker olarak deil, eleriyle ve hatta kk ocuklaryla birlikte gelmilerdir. Aralarnda elbette yeni yetimekte olan evlenmemi bekar askerler de olabilir. Netekim Osmanllarn ilk zamanlarnda znik alnnca byle bekar askerlerin, dul Bizansl kadnlarla evlenmeleri sz konusu olmutur. Ancak byle bir durum, Seluklular Devrinde yaygn olarak grlmemektedir. Trk erkei iin hanmnn evinde oturmak, yani i gveyisi olmak olumsuz ve tercih edilmeyen bir zelliktir. Anadoluya gelen Trklerin saysna dair bildiklerimiz olduka snrldr. Trk geleneklerinde veya Dou kaynaklarnda bu hususta verilen bilgiler yetersizdir. Bizans kaynaklarnda da ayrntl bilgiler yoktur. Bununla birlikte, 1198de Bizans, zmiri geri aldnda, ehirde bulunan 10.000 Trk katletmiti. Anlalyor ki, aka Beyin evresindeki Trklerin says, zmir ehrinin o zamanki durumu gz nne alnrsa, hi de azmsanmyacak bir saydadr. 1118de Menderes dolaylarndaki Laodikeiay savunan Trk kumandan Alp-Kara, yanndaki 800 Trk ile, kalabalk Bizans ordusunun nnden ekilmi idi. Bu ve benzeri rakamlara gre XI. yzyl sonlar ile XII. yzyl balarnda, Anadoluya gelen Trkler hi de az saylamazlar. XIII. yzyl balarnda gerekletirilmi olmakla birlikte, daha eski dnemin bir ahidi olarak da kabul edilebilecek olan Sinopun fethi ve sonrasndaki Trk nfusun iskn hareketi birok ynden dikkati ekmektedir. nk Sinop, Karadeniz kylarndaki nemli bir ticaret ehri olduundan, Trk lkesindeki her bir ehirden genler ve tacirler seilerek Sinopa yerlemek zere gnderilecekti. Bunlar, o dnemdeki iskn usulnn gerei olarak uygun artlarda yerletirildiler. Hatta kaynaa gre, buraya gnderilecek tacirlerin akll, sermayeli ve becerikli olmalarna da dikkat edilmesi isteniyordu. Anlalyor ki fethedilen yerlerin zelliklerine gre, lkenin i kesimlerinden insanlar grlyor, belki de srlyorlard. Seluklu ehirlerinin bazlarnda baka ehir veya yerleme yeri ad tayan mahalleler bunu gsterse gerekir (Sivasdaki Komanatllar mahallesi gibi; XV. yzylda stanbuldaki Aksaray). lkedeki Trk-Mslman nfusun art bir baka ynden de desteklenmitir. Trkler, kaleleri ele geirip lkeye hakim olduktan sonra, bir ksm sofu Hristiyanlar, kendilerince bu gavur Trk

333

topraklarnda kalmak istemediler. Daha batda, Hristiyanlarn ellerindeki topraklara ge baladlar ve bu g, Hristiyan nfusun saysn azaltt. lke iinde bu arada apayr bir oluum sreci de balyordu. Yeni asker idare tarafndan tam bir denetim altna alnan ehirlerin eski halk, Trklerin etkisinde kalmaya balad. lkenin i ksmlarndakiler zaten Grekeyi yeni renmi olduklarndan gndelik konumada hemen Trkeyi tercih ettiler. Bylece lkede Trke konuan nemli sayda Hristiyan nfus ortaya kt. Bunlar Trkeyi Seluklu Devrinde rendiklerinden, son zamanlara kadar Hristiyanlarn konutuu Trke, Karamanlca olarak, Trkenin birok arkaik zelliklerini iermitir. Trkler krlarda balca yaylak-klak arasnda, mevsimlik bir hayat yaarken, ehirlerde de benzer bir ikili hayat benimsediler. Hemen btn ehirlerin halk, yaz mevsiminde yakn yaylalara veya balara gyorlard. ehirde daha dorusu kalede sadece askerler devaml olarak kalmaya mecbur idiler. Neticede lkenin hemen btn iyi imknlar Trklere hasredildiinden Trkler kalabalklat ve zenginleti. lkenin eski insanlar, eski yerlerinde oturarak kendi hayatlarn devam ettirdiler. Geri, ehirlerdeki Trk halknn ar saylabilecek ilerini ve hizmetlerini grmek zere, birok Hristiyan gelerek zellikle gelien ehirlerin d mahallelerine yerletiler. Bazlar da ehir ilerinde bulunan ve kontrol altna alnmas kolay olan hanlarda kalyorlard. Batya, Diyar- Ruma gelen Trkler, genellikle Hazar Denizinin gneyinden, yani Byk Seluklu Devletinin arazisinden kopup veya geip gelmilerdir. Dolaysyla geliler, daha ok bu istikametten, yani doudan olmutur. Bu geliler srasnda Trkler ran sahasndan getiklerinden kltrel alanda izler vardr. Bunu en ak ekilde Farasnn bu lkede ve Anadolu Trkesindeki byk etkisiyle de grebiliriz. Trkler Anadoluya sadece doudan, Kafkaslar veya ran zerinden gelmemilerdir. Krmdan Karadeniz yolu ile denizden geliler de sz konusu olmutur. Balkanlar yoluyla Trakya zerinden geliler de olmu olabilir. Daha XI. yzylda Peenek ve Kumanlarn, Bizansa dman veya dostmttefik olarak Trakyaya geldikleri kesinlikle bilinmektedir. Peenekler Bizansa kar zmirdeki aka Bey ile ibirlii yapmlard. Bunlardan bir ksm, Bizans tarafndan da Bat Anadoluya yerletirilmi olabilir. Krmdan Karadeniz yoluyla geliler, sonraki yzyllarda da devam edecektir. Herhalde Anadolunun kuzeyinde ve batsnda bylesine gelerek yerleen Trkler de olmutur. Trkler ve bu arada birok Trk beyi, Rum diyarna kskn Seluklu nderleri tarafndan srklenmilerdir. Artuklu, Saltuklu, Mengcekli ve Danimentli Trk boylarn gz nne almayarak, genelde bu gelenleri Selukoullaryla ilikili grmek de mmkndr. Aslnda dorudan btn Seluklular, Ouzlar, Karahanllar ve Gazneliler arasnda Asyada skp kaldklarndan daha rahat ve iyi bir hayat kurmak zere batya doru ynelmi idiler. Bu yredeki devletler, Bat Asyada yeni bir canllk yaratm, bu sebeple Bizans kar saldrsn ekmi idi. Bizans saldrs Malazgirtte sonusuz klnnca, Rum diyar adeta alm gibiydi. veya Bat Asyada skan Trkler imdi bu yeni alan diyarda kendilerine yeni imknlar arayabilirdi. Bylece dorudan Byk Seluklu Hakan Melikahn emriyle deil, fakat serbest braktklar komutanlar eliyle yeni bir yurt edinme hareketi balatld. Batya ynelen bu harekette babas ldrlen Seluklu ailesinden Kutalmn olu Sleyman Bey de etkili bir konumda idi.

334

Batya doru kopup gelenler arasnda olduka gl beyler vard. Hatta Karahanl ailesine mensup hanlardan da sz ediliyor. Fakat bunlar, gleri yine de snrl olan garib beyler idi. Buraya ounlukla bir yeni yurt tutmak iin gelmilerdi. Saltuk Beyin yanndaki insan gc, Erzurum dolaylarndaki birka kale alnca bitmi idi. Mengcek Gazi de yle, Divrii ve Erzincan dolaylarnda yeni kaleler ald. Askerlerini buralara yerletirdi ve daha batya geemedi. Artuk Bey, daha gneydeki ehir ve kalelere hakim olmutu. Batya doru, stanbula ynelenler de vardr. Bunlar arasnda Kutalmolu Sleyman Bey ile Karadeniz kuzeyi ile ilikisi sezilen aka Bey de bulunuyordu. aka Bey, atak bir gen olup, bir ara Bizansa esir dm idi. Uzun bir zaman esir kald, kendisini gsterdi. Nihayet 1081deki taht kavgasnda lkesine kat; zmire ve yresine hakim oldu ve stanbulu da almak iin Karadeniz kuzeyindeki gler Peenekler ile temasa geti. Ancak Bizans Peenekleri, bir baka Trk boyu Kumanlarla, aka Beyi de damad Klarslan ile bertaraf etmeyi baard. Rum diyarnn ksa bir srede Trklerin eline gemesi, Hristiyanln darbe yemesi Avrupay etkiledi. Hal seferleri tertiplendi ve Hal srleri Rum diyarna yneldiler. Klarslan ve teki Trk beyleri Hallara ar kayplar verdirdiler. Bylece bundan byle btn bu yeni topraklarn kendilerine ait olduunu kesinlikle gsterdiler. Trkler 1071i takip eden 20-30 ylda hep kllaryla birlikte yattlar. Her zaman dikkatli, her zaman savaa ve mcadeleye hazr idiler. Trklerin slam lkesinin ileri ucundaki gazalar, Asya ilerinde byk yanklar buldu. Trkler, gerek boylar halinde, gerekse yalnz garibler olarak durmakszn bu lkeye akmaya baladlar. Asya ilerinden yeni gelenlere, ran sahasndan da katlanlar oluyordu. Bylece Rum diyarnda deiik bir oluum balad. Yukarda ksmen belirtmi olduumuz gibi, Trklerin Rum diyarna gelii, bir byk siyas gcn planl hareketi eklinde olmam idi. Trk boylarnn pek oundan buraya insanlar gelmitir. Sonraki zamanlarda, kimi corafyalarda bir byk boy etkin iken, Rum diyarnda ok farkl boylar kabileler iine girmi idi. Bir Ouz boyu yannda bir bakyorsunuz ki iil boyundan insanlar gelmitir. te yandan Hazarn gneyinden gelenler yannda Karadeniz kuzeyinden gelenler de vard. Kpaklar ve zellikle Peenekler, Rum diyar iindeki yeni insan oluumunda etkili olabiliyorlard. Ge tarihli saylabilecek bir kaynak, XIV. yy. balarnda yazlan Cmi t-Tevarihteki bir kayt, Rum diyarndaki Trk ve Ouz boylarnn okluunu izah edebilecektir. nk Ouz Hann Rum diyarna oullaryla gnderdii 9.000 kiilik asker kuvveti, ordusundaki 90 binliinin her birinden 100er asker alarak yapmt. Dolaysyla bu yeni 9.000lik birlikte, hibir boyun kesin ve etkili bir stnl yoktu. Ouz Hann oullar bu yolla tekil edilen birliklerle Rum diyarna da gelmi idiler (Ouz Destan, Togan-Baykara) Efsanev devirde gerekleen bu durumun, benzeri bir olay Hulagu Han, Bat seferine karken yaam idi. Hulagunun birlikleri de bu ekilde oluturulmu idi. Rum diyarna gelenler u halde baz boylarn kk temsilcileri, Seluklu ailesinin kskn kanadna sadk kalanlar ve nihayet belki asl byk kitleyi tekil eden bamsz saylabilecek Trklerdir. Bunlarn nemli bir kesimi gaza duygusuyla koup gelmiler, ancak sonrasnda bu diyara yerlemilerdir. Bu arada gelenler iinde Garib Trklerin de bulunduunu yukarda bahsetmitik. Buradaki garib kavram ile evi, ailesi ve oluk-ocuu ile deil, dorudan tek bana olarak gelenleri kasdediyoruz.

335

Aradan yzyllar gemi olsa dahi, Osman Gazi ile ilgili eski rivayetler, Gariblerin nemini ve garibliin Diyar- Rum asndan zn aka verecek niteliktedir. nk nl Osmanl tarihilerinden hem Neri hem de Ak Paazade hemen ayn ifdelerle Osman Gazinin Bilecik tekfuru ile olan mnasebetini ilgin ifadelerle nakletmektedirler: Neri ye gre Osman Gazi Bilecik kafirlerine ziyade itibar u ihtiram ederdi. Sordular: Bunlara ne aceb izaz edersin dediler. Eyitdi: Biz bu ile garib geldkde bizi hoca dutub konlk etdiler. Biz dahi hakk- civariye riayet edb onlara mmkn oldukda iyilik ederiz dedi [M. Neri, Kitab- Cihannma, (ner. Unat-Kymen,) Ankara 1949, I, s. 93]. Ak Paazadeye gre Osman Gazi Bilecik kafirlerine gayet hrmet eder idi. Sordular ki Bu Bilecik kafirlerinin senin katnda hrmeti var. Nedendir? dediler. Eyitdiler ki Konlarmzdr. Biz geldkde bu vilayete garib. Bunlar bizi ho dutdlar. mdi bize dahi vacibdir kim bunlara hrmet edevz dedi (Ak Paazade, Tevarih-i Al-i Osman, Atsz neri, stanbul 1949, s. 100). Grlyor ki Osman Gazi, bu lkeye garib geldiinin uurundadr ve dolaysyla onun devrinde garib kavram olduka yaygn ve etkindir. XI. yzyl sonlarnda bu lkeye gelenler de, yepyeni bir diyara garib olarak gelmi idiler. Ama bunlarn ocuklar, sonradan bu topraklar sahiplendiler ve benimsediler. Bu benimseme yzyllar boyu devam edip gelecektir. Rum diyarna Trkler yannda ranllar ve Moollar da geleceklerdir. ranllarn gelii, dorudan Byk Seluklu sultanlarnn geleneine uygundur. Trkiye Seluklular idaresi, teki beyler kadar olmasa da ranl halkn geliine daha uygun idi. Bu arada, tpk imdi olduu gibi, ran sahasndaki ehirlerden geldikleri bilinenlerin Trk=Azerbaycan asll olmalar ihtimali ok byktr. Bunlarn bir kesimi dorudan ranl da olabilir. Onlar yeni ve byk gelir imkanlar sebebiyle bu diyara gelmi olabilirler. Moollor ise XIII. yzyl ortalarndan itibaren geleceklerdir. Bunlarn byk saylara ulamas zellikle lhanl Devrinde gereklemitir. Bunlarn bir ksmn Temr, 1402 sonrasnda Trkistana gtrm olmakla birlikte, ok byk bir kesimi bu lkedeki Trk unsurun iine katlacaklar eriyip gideceklerdir. 3. Trk Nfusunun Art Diyar- Rum bir sre sonra gerek yaplar, gerekse insan unsuru ile deimeye balamtr. lkenin ehresinin deimesi iki ana yolla mmkndr. Bunlardan ilki insan unsuru, yani Trklerin oalmasdr. kincisi de yeni gelen Trklerin bu lkede kendilerine mahsus yaplar, binalar meydana getirmeleri, kendi zelliklerini lke sathna yaymalardr. Bunlar srasyla grelim. A. Yeni Gler Diyar- Rum, XII. yzyln ortalarndan itibaren, nfus bakmndan eski zelliini byk lde kaybetmeye balad. nk lkedeki yeni gelenlerin oluturduu nfus bir hayli artm bulunuyordu. Bunun iki nemli sebebi vardr: a) Trk kadn her zaman olduu gibi XI. ve XII. yzylda da dourgandr; geri lkede sava vardr; yeni bir corafya ve buradaki hayat artlar da olumsuz etki yapm olabilir. Btn bunlara ramen yine de Rum diyarnda olaan bir nfus art sz konusudur.

336

b) Bu nfus artnda, Trklerin fetih yllarnda elde ettikleri madd varln da olumlu etkisi vardr. Varlkl ve zengin saylan Trkler iin yeni doacak ocuklarnn geimleri bir sorun olmayacaktr. Bu sebeple olaan nfus art etkili saylabilir. Ancak bu nfus artnn ok byk boyutlu olmasn, sava ve mcadele dnemindeki insan kayplar olumsuz ynde etkilemi olmaldr. Bunun dnda XI. yzyl sonlar ile XII. yzylda Anadolu sahasnda byk lde bir salgn hastalk bilinmiyor. Bu arada mahall olarak etkili olabilecek salgn hastalklarn Trkler arasnda daha az tahribat yapm olabileceini sanyoruz. lkedeki nfus art bir bakma gerekli idi. nk asker olup bir dirlie sahip olan Trklerin bu hakk ocuklarna geerdi. Bu sebepledir ki asker hizmetlerin karl dirliin (yani geim imknnn) babadan oula gemesi gelenei sebebiyle, nfus art olaan saylmaldr. lkedeki Trk nfus artarken, yerlilerin nfusu iki sebepten dolay azalyordu. ncelikle geim imknlarn kaybetmi idiler. kinci olarak, bir ksm Hristiyanlar, kendilerinden olan Hristiyan idarelerine doru kap gidiyorlard. B. ehirlere Yeni Yerlemeler Trkler XI. yzyldaki fetih hareketine katlanlarn dnda, durmakszn doudan ve kuzeyden yeni glerle bu lkeye akn etmilerdir. Ancak bununla ilgili olarak sadece baz izler vardr. Mesela XI. yzyl sonlarnda Hal seferlerinin yaratt olumsuz hava zerine doudan pek ok Trk ve Mslman gazinin bu lkeye yardma kotuklar biliniyor. Ayrca bunlarn nemli bir kesimi, eer sa kalmlarsa bu mcadele sonrasnda byk lde bu lkede kalm olmaldr. XIII. yzylda Asya ilerindeki yeni byk oluumlar da Seluklu Devletinin Bat ucundaki nfus artn hzlandrmtr. Bununla ilgili olarak baz ak rnekleri de biliyoruz. Mesela Mevlana ve babas, bir rivayete gre engiz Han ordusundan, fakat belki de Harezmahn hmndan kap bu diyara gelmi idi. Ayn ekilde bat ya gelen Harezmliler de Dou Anadolu sahasnda nemli bir siyas hareket de yaratm idiler. 1243teki sava kazanan Baycu, eski komutan ormaan ve Hulagu Han ile birlikte gelenler arasnda sadece Moollar deil, muhakkak ki Trkler de vard. Cmi t-Tevarih bu gelenleri genellikle Trk olarak sayarsa da, bir kesiminin dorudan Mool olduklar ve Moolca bilip yazdklar da aktr. Bunun yannda Mevlana Celaleddin Rum, eserlerinde XIII. yy. ortalarnda Trklerin durmakszn bu diyara geldiklerini syler. O, edeb eserlerinin ou yerine serpitirdii bilgilerinde, bu lkede grd ekik gzl Trk gzellerinin kimisinin Ferganadan kimisinin de Trkistandan gelmi olduunu belirtir. Trklerin XIII. yzylda devam eden gleriyle, bu diyar Trk nfus bakmndan olduka kalabalklam idi. Kalabalk Trk kitlelerinin Diyar- Rum iinde Batya doru hareketlerini Bizans kaynaklar da aka belirtiyorlar (P. Wittek-Mentee Beylii). Yeni gelenleri biz genellikle Trkler olarak tanmlyacaz. Burada bir nemli mesele Trklerin hangileri olduudur. Genellikle 1071 sonrasnda gelenlerin hep Ouz olduu kabul edilmitir. Oysa bunlarn iinde Ouz olmayan Trklerin de bulunduu anlalyor. Mesela Peeneklerin bir ksm Ouz heyetine (kme) dahil olup, bir ksmnn Ouz heyetine girmedikleri F. Smer tarafndan ifade ediliyordu. te, baz dil verileri ile mesela Uak yresindeki halkn, Ouz heyetine dahil olmayan

337

Peenek zmresinden olabilecekleri anlalmtr. Ouzlar dndaki Trkler arasnda, ayrca Kpak boyundan olanlarn olduka etkin olduu anlalyor. C. Trkmenler (Ger Evliler) Seluklu lkesindeki nfus durumunu, krsal alanlarda bilmek imkanszdr. Buna karlk kaleehirlerdeki durum daha iyi anlalabilir. Geri kalelerde ilk fetih yllarndaki, Trklerin saylar merak edilebilir. Kaledeki nfusu bilmek iin kale alannn bykl ilk ve en nemli unsurdur. Rum diyarnda, sonradan Anadolu diyarndaki kalelerdeki grevli asker, yani aile saysn sonraki Osmanl dnemi kaytlarndan biliyoruz. Bunlar yle binlere varan saylara ulamaz; yz saysn aanlar dahi nadirdir (Konya, Sivas gibi). Byk ounluu 50-60 nefer olup, bu ayn zamanda aile demektir. Bu arada fizik olarak da kale sahasndaki Trk ksmna sabilecek ev says tahmin edilebilir. nk bunlarn nemli bir ksm kastra=kayalk tepeler zerinde olduklarndan ev yaplabilecek yerler de belirlidir. Bylece ev says ve her evde ortalama 5-6 kii olduundan Bizans kastralarnn byklkleri gz nne alnrsa, ilk yzylda, XI-XII. yzyllarda kale-ehirlerdeki nfusun en fazla 1000 kii olabileceini syleyebiliriz. Bu rakamlar byk kalelerde 2000e kadar ksa da, kklerde (mesela Afyon Karahisar Kalesinde) 500e debilir. nemli olan ikinci husus, kalelerdeki Trk nfusu yannda o yerlemede yaayan eski-yerli nfusunu da saysn bilmektir. Osmanl devrindeki durumu kyaslamak imkan sz konusu olmadndan, bu nfusu bilmek iin, oturduklar sahann bykl en nemli kaynaktr. ehir=kale iindeki blnme sebebiyle sahalarn bildiimiz baz ehirlerde Niksar, Antalya, Uluborlu, Divrii gibi, her iki kmenin oturduklar yerleri belirleyebiliriz. Bu alanlara baklnca, kalelerde Trkler, daha fetih yllarnda, en azndan te bir kadar bir nfusa sahiptirler (Antalya gibi). Sonraki zamanlarda ise, Trkler yerlilerle nfus bakmndan eit gibidirler (Uluborlu, Divrii, on sene kadar sonra Antalyada da). Hemen u gerei ilave etmemiz gerekiyor. Geri kale iinde yerlilerin nfusu Trklerle eit saylsa bile, kale dndaki alanlarda da Trklerin oturduunu unutmamak gerekir. Mesela, Niksar gibi ge Bizans Devrinde de kalabalk olan bir ehirde, surlar iindeki nfus sz konusu olsa bile Trkler, yerli Hristiyan halka gre en azndan iki misli daha kalabalk olmulardr. Bu durum, sur d nfusla daha da artmaktadr. Kalelerdeki nfusun olaan art, kale erlerinin gece-gndz kalede oturmalaryla da yakndan ilgilidir. nk bunlar, sadece asker olup, geimleri zaten salanm idi. Bylece bu Trkler, bir nesil sonra en azndan bir misli bir art gstermi olabilirler. Tabii nfus art, Trklerin tarihin hemen her devrinde gsterdikleri artla izah edilebilir. Trk kadnn dourganl sebebiyle, eskidenberi hzl bir nfus art vardr. Genelde Trk ailesi 5 kii saylsa da bunu 6 olarak kabul edebiliriz: Ana-baba ile drt evlad. Bazen ana-baba ile 3 evlad 5 kiilik nfusu belirler. Biz yine de ana-baba ile ikisi erkek ikisi kz drt evlad esas alalm. Bu iki erkek evladdan birisi babasnn yerini alacaktr. teki evlad ise, evlenip kendi evini yine babasnn evinin yaknlarnda ve uygun bir yerde kuracaktr. Bylece kale sahasnda ev yapp yerleilebilecek alanlar kale erlerinin ocuklarnca doldurulacaktr. Buna ehre=kaleye tabii artn yol at yeni yerlemeler de diyebiliriz.

338

Aradan bir nesil daha geince, hem kale erinin torunu, hem de teki evladn ocuklaryla, yeni evler yaplmas daha da artacaktr. Bu durumda kale sahasnn ev yapmna elverili yerleri tamamen dolabilecektir. nk, kaleye ilk yerleenin ailesinin tabii oalmasnn ortaya koyduu bir hakllk neticesinde, ncelikle kale sahasnn iindeki uygun yerlere evler yaplmtr. Ev ina edilebilecek yerlerin tamamen dolmasyla, iskan artk kale sahasnn dnda devam edebilecektir. Bu arada diyebiliriz ki, kale iindeki yeni iskanla birlikte, kale camiinin cemaatinin says artm, bu camiin alan yetmemee de balam olabilir. Kale sahasnn iskana uygun yerleri, evlerle tamamen dolunca, kalenin dnda, surlarn haricinde yeni bir yerleme hareketi balamak zorundadr. Kale erlerinin evlad ve torunlarnn elbette kalenin iiyle yakn balar vardr. Zaten onlarn kaledeki baba veya ata eviyle ilgileri, belki hisseli olarak devam da etmektedir. Ancak, kalenin ii dolunca, kale surlarnn dndaki ilk yerleenlerin, kale erleriyle ilgili olduunu syleyebiliriz. Bu yeni iskann, kale kapsnn hemen yaknnda olmas olaandr. nk kale kaps vastasyla kale iindeki akrabalar ve yaknlaryla mnasebetlerini devam ettirebileceklerdir. Ayrca bu yeni iskan sahasndaki nfus az olduundan, henz bir ar olumam olduundan ihtiyalarn da kale iindeki ardan, yukar ardan temin etmektedirler. Burada bir hususu zellikle belirtmek gerekir. Bizans Dneminde, kale ehirleri genellikle sarp ve kayalk tepeler zerinde kurulduundan, kale kaplarnn hemen d veya yaknlar, her zaman yeni bir iskan iin elverili olmayabilir. Afyon Karahisar Kalesi rneinden anlalaca gibi, nfusun art ile yeni iskan, aalarda, kaleye giden yolun balad yerde olumu olabilir. Baz benzer kale=ehirlerde de benzer durum grlmektedir (Bursa, Kastamonu). Kale dnda olumaya balayan yeni mahallelerin kendilerine mahsus mescidleri yaplm olabilir. nk Seluklu ehrinde mahalle ile mescidinin zde gibi sayldn biliyoruz. Byle olsa bile, yeni mahallenin sakinleri Cuma ve Bayram namazlar iin kaledeki camiye gidiyorlard. Kale olduka yukarda olduundan bu gidi-geliler zahmetli idi. Hele bu yeni yerlemenin sakinleri bir zaman geip yalannca ekdikleri zahmet daha da belirgin bir hal almaktadr. Kale dnda yeni bir iskan hareketinin balamas, yredeki teki Trklerin de dikkatini ekmi olmaldr. Civarda oturan Trklerin, daha ilk zamanlardan itibaren byk kitleler halinde kale iindeki iskana katlmalarn pek mmkn grmemekteyiz. ok az lde de olsa, kale iindeki ancak ok zorlukla mmkn olabilse gerektir. nk bu sahalarda oturanlar, yaknlarndaki yerlere kendi evlatlarnn yerlemesini istiyorlard. Oysa, imdilerde kale surlarnn dnda balam olan iskana katlmak olduka kolaydr. Bylece Trkler iin, hem ehrin nimetlerinden yararlanmak hem de gerektiinde mevsimlik hayatlarn devam ettirmek mmkn olabilecektir. Byle dnen birok Trk boyu, ehirlerdeki hayata katlarak bu mahallelere yerlemi idiler. Netekim XIII. yzyln balarndan itibaren ehirlerin mahalleleri arasnda Trkmen mahallesi adn tayanlara rastlyoruz (Ereli, Krehir). ehirlerde, baka bir yerden gldn gsteren baz zel mahalle adlarndan gayri, genelde verilen Trkmen ad, sonraki yzyllardaki ehire dahil olma hareketinde devam etmitir (Kuadasndaki Trkmen mahallesi gibi). ehirlerde nfusun tabii art veya yeni yerlemelerle ortaya kan bu yeni durum, birok meseleyi de beraberinde getirecektir. D. ehirlerin Trk Halk

339

ehirlere yerleen Trkler, ok ksa bir sre sonra, boy veya kabile duygularn bir kenara itip, kendilerini o ehir ile zdeletiriyorlard. ehrin kimlii ve ehirlilik adeta yepyeni bir kimlik yaratyordu. Bu sebeple olsa gerek, XIII. yy. balarndaki ehir hayatnn gelimesi, bir bakma ehrleri ortaya karmtr. XIV. yy. ortalarnda kaleme alnan, fakat XIII. yy. olaylarn anlatan Menakbul-Kudsiye, ehr ile Trk apayr iki zmre gibi gsteriyor. Oysa biliniyor ki Trk o ehre bir sre nce dahil olmutur. Fakat ehirli olmay ylesine benimsemitir ki kendi hemehrilerini trk diye kmseyebilmektedir. ehirler halknn bir sre iinde kendi iinde kaynamas, ok ynl oluumlar da beraberinde getirmektedir. Hemen belirtelim ki daha XI. yy. sonlarnda bir ksm Trkler kale eri olarak ehirlere yerlemi idiler. Bunlara kale iindeki evler tahsis edilmiti. Bu sebeple, bir ehrin gerek Trk halk iin hemen btn ehirlerde uygun szler tretilmitir. Gerek Ankaralnn kale iinde evi, Keirende ba olmaldr gibi. Divriinde de kale iinde ev satlmadn ancak miras kalabildii yaknlara kadar hatrlanm olup, bu evler fetih yllarnda bir ksm kale askeri olarak yerleen Trklere verilmi idiler. Netice olarak Diyar- Rumda ehirli Trkler XI. yzyldan beri vardr ve bunlar, Diyarbekir, Mardin, Harput, Silvan, Urfa, Ahlat, Van ve daha pek ok ehrin yzlerce yllk yerli Trklerini olutururlar. Anadolu sahasndaki ehirlerin Trk halk, u halde bu lkede Alp Arslan andan beri mevcuddur. E. Gerler Arasnda Klak-Yaylakekimesi Yukarda da belirttiimiz gibi, olaan nfus art sebebiyle Trk boylar arasnda, otlak ve meralar sebebiyle baz ekimeler de balamtr. Bu ekimeler, da kar pek grnmemekle birlikte, sonradan oluacak olan beylikler aras mcadelenin ilk safhas veya kademesi olarak grlebilir. Bu arada Danimentli-Seluklu ekimesi yannda Mengcek-Seluklu dostluu da dikkati ekmektedir. Artukoullar ile Trkiye Seluklular arasnda da bir ekime sz konusu deildir. Burada, imdiye kadarki izahlar, genellikle beylerin arasndaki hakimiyet kavgas saylm ise de, dorudan boylar aras ekimeler de bunlarda etkili olmu olabilir. XII. yy. iinde, boylar arasndaki ekimeler bitince, yaylak ve klaklarda bir kararllk balam olmaldr. Bununla birlikte bu ekimelerin, beylikler aras mcadele olarak ksmen XIII. fakat daha ok XIV. yzylda devam ettiini grmekteyiz. Bu arada ortaya km olan nisb yaylak-klak kararllnn bir doal sonucu, k mevsiminin ok souk getii -Dou sahasndaki klaklarda baz yaplarn ortaya kmaya balamasdr. Bylece bu yaplar ile bir bakma, sonraki yaygn deyimi ile topraa yerleme de balayacaktr. Topraa bal ekonomik hayatn etkin olduu baz yrelerde varlklarn Bizans Dneminden devam ettiren kyler vardr. Bunlarn bir ksmnda eski iskn devam etmektedir. Bu arada uygun bir kesiminde Trkler de klak olarak yerlemi olabilir. Klen baz kylerdeki halk, civardaki daha uygun bir baka kye g edince, teki ky, viran halde kalmakta idi. Byle Eski-ky veya Vrankyler XII. yzyldan sonra toplum hayatnda etkili olmaya balayacaktr. Ykk-kyden hara alnma, Trke ve Farsasyla XIII. ve XIV. yzyllarn naml bir szdr.

340

Krsal alanda bir yerde devaml olarak yerlemenin bir gvenlik gereklilii neticesi, Ribatlarda kendisini gsterir. Ribat, hudut karakolu demek olup, snr boylarndaki uygun yerlerde, kimi zaman salam yaplar olarak da ina edilebilirdi. Bir ksm Trk boylarnn, corafyann uygun yerlerindeki yaylak-klak hayat yaamalar yannda, belirli ve nemli yol gzerghlarnn, geitlerin ve hakim stratejik noktalarn her zaman elde tutulmas gerekli idi. Byle yerlerin ok nemlilerinde elbette kaleler yaplm olmaldr. Kalelerdeki devaml iskn, ayrca ele alnacaktr. Burada ise, daha ziyade kale deil, fakat krsal alan ilgilendiren bir devaml iskn olarak ribatlar sz konusudur. Sonradan Anadolu adn alacak olan sahada, ncelikle ribat adn tayan yaplar vardr. Bunlar dorudan alp-erenlerin kaldklar, gece gndz dmana dikkat ettikleri yerlerdir. lk dman saldrsn bir zaman iin gsledikleri, saldr balaynca hemen geriye haber ilettikleri ve gerideki boylardan yardm gelinceye kadar, bir zaman iin dman oyaladklar yerlerdir. Buradaki etin savalarda bir ksm Trkler ehid dp buraya gmlyorlard. te bu ehit den Trkler bir-iki yzyl sonra nl bir isim olarak buraya adn veriyordu. Trklerin daha ileriye gidip, bu kesimler artk snr olmaktan ktnda ise bu ribat, iki trl yeni ileve kavuabiliyordu. Bunlardan birisi, eer ilek bir yol zerinde ise kervansaraydr. kincisi ise, gece gndz yanan, gelip gidenlere her zaman yemek kartlan bir zviyeliktir. Zaviye sonraki yaygn ismi ile Tekkedir. Buradaki tekke, ehir ilerindeki belirli tarikatlarn ellerindeki yaplar olmayp, tamamen sosyal fonksiyonu etkili yaplardr. Yukarda da dediimiz gibi burada her zaman k yanacak, insanlar iin bir mit kaps olacaktr. kincisi ve buna bal olarak, buralarda her zaman kazanlar kaynyacak, kim ve ne zaman olursa olsun, bunun kapsn alanlar yemek yiyebileceklerdir. Bylesine bir sosyal ilevi olan bu zaviyeler sebebiyle, Diyar- Rum ksa bir sre sonra gariblerin aknna urayacaktr. nk burada gariblerin karn her zaman doyabilmekte idi. Bylesine bir yapnn ekirdek olduu yerlemeler, sonradan birer ky haline gelecektir. Netice olarak denebilir aradan bunca yzyl gemekle birlikte, bu lkedeki baz yer adlar, mesela tekke-kyler, belirli bir corafyadaki iskn bu ekilde aklamaktadr. Kyler: Trk halknn nemli bir ksm, yaylak-gzlek-klak ve yazlak etrafndaki hayatn devam ettirmektedir. Anadolu sahasndaki coraf durum, Trkiye Trkesinde, en kk yerlemelerin ky olarak adlanmasn salamtr. Ky, dorudan bir yabanc dilden alnma bir kavram (karye veya dih gibi) olarak grnmyor. Geri Farsada, buna yakn bir ky vardr; ancak ondan daha ncelikli olarak Gktrk a Trkesinde, vadi ilerinde bulunan ve kadn-kzlarnn oturduklar yerler demek olan kuydan sz edilebilir. Kuyda konuyum (kadnm) ifadesinde buralarda daha ok kadnkzlarn bulunduu anlalyor. Trklerin geldii Bizans lkesinde, Diyar- Rumda, genellikle ky diyebileceimiz yerlemeler genellikle vadi ilerinde idiler. Bu sebeple, teki Trk lehelerinin aksine, avul veya klak yerine Trkiye Trkesinde ky en kk iskn birimi olarak Seluklu andan itibaren grlmtr. Beylikler Dneminde de ky ok ynl olarak etkisini devam ettirmitir. Ancak buradaki ky, her mevsimde kalnan bir yer olmayp, genellikle k mevsiminde ve en uzun sre kalnabilen yurt demektir. XIII. yzyl kaytlarndan (mesela Hac Bekta Veli Menkb), kyler halknn yaz mevsiminde yaylaya kt anlalyor.

341

Kylerde hayat olduka sadedir; byk kylerde hayvanlarn otlatlmas iin oban tutulabilirse de, kk kylerde hayvanlar sra ile gdlr, otlatlrd. Bu kylerde ayrca zira mahsul, hububat yannda meyveler de retilebilirdi. XII. ve hatta XIII. yzyl ilk yarsnda Seluklu lkesindeki kylerin genelde olduka kk olduklar anlalyor. imdiki Hac Bekta, o zamanki adyla Suluca Kara-yk, evli bir yer olup, drt evli Kay kynden gelenler ile ancak 7 haneli (=evli) bir ky olmutur. Bir ksm kyler, merkez durumlar, ticaret yollar zerinde olmalar ve nihayet pazar olular ile birlikte geliip byyorlard. Bylesine byyen yerlemeler, Bizanstan devralnan kale-ehirler kadar kalabalk olsalar dahi, ehir olarak adlanmayp, ancak kasaba olabiliyorlard. Kasaba, kavram olarak etkisini gnmze kadar devam ettiren bir iskn kavramdr. Seluklu anda, XIII. ve XIV. yzyllarda birok kasaba adn bilmekteyiz. Bunlar kken olarak, nfusa kalabalk ve bir kasabn geinebilecei yerlerdir. Oturanlarn saysnn ok olmasna ramen, idar merkez olmayan yerlemeler, kasaba olarak tanmlanrlard. Bir Seluklu idar biriminde birden ok kasaba bulunabilirdi. Fakat tek bir ehir sz konusudur. lkenin mar ve Yeni ehresi 1. ehir ve Kalelerdeki Durum Seluklu lkesinin ehresinin deimesi demek, bir bakma dorudan yeni imr=yaplanma hareketi demektir. Trk bu lkeye geldiinde, bir dnem iin muhakkak ki eski yaplar kullanmtr. Eski kiliseler camiye evrilmi, kalenin eski sakinlerinin evlerinde Trkler oturur olmulardr. Bu ilk dnemde sadece kk baz deiiklikler yaplm olmaldr. Oysa bir sre sonra, Trkler kendi zevklerine gre yaayacaklar evlerini, ibadet yerlerini ve teki yaplar ina etmi, ettirmi olmaldrlar. Seluklu lkesinin imarnda, krsal alanlar hakkndaki bilgilerimiz snrldr. Buralardaki yaplar genellikle abuk ryp eriyebilen aa veya kerpiten yaplyordu. Ta veya tula yap ise hayli azdr. Bu trden yaplar genellikle ehirlerde, ksmen de tarada, krsal alanlarda sadece hanikah ve zaviye (tekke) binalarnda kullanlmtr. Bu arada yollar zerindeki kprler de salam ta yaplar olarak bina edilmi idiler. Bu sebeple Seluklu lkesinin imarnda daha ok ehir-kalelerdeki oluumlardan sz edilebilecektir. 2. ehirlerin marnda Vakf Kurumunun Rol Seluklu Dneminde ehirlerin kalabalklamas yeni sorunlarn kmasna yol amtr. Ancak Trk insannn dncesine gre btn bu sorunlar, yine bu lkenin, ehrin veya toplumun mensuplarnca zlecektir. Burada, zellikle XII. yzyl sonlarndaki yeni ehirleme hareketi ile balantl olarak, lke insannn zenginlemesi dikkati ekmektedir. Varl artan bu insanlar, servetleri veya mal varlklarn bir ekilde yine iinden ktklar topluma geri dndrmektedirler. Burada vakf kurumu nemli bir yer tutmaktadr. Vakfiyeler, varlkl kiilerin, servet ve mal varlklarnn toplum yararna balamalarnn ayrntl belgeleridir. Trkler, bir arada yaamann bir gerei olarak, kendilerinden bakalarnn da ihtiyalarn

342

dnp, yardm etmek isterler. Anadolu sahasnda 1830lara kadar resmen, sonraki yllarda ise rf olarak devam eden anlaya gre insanlar, gnmzde devletin yapmas gereken ileri yaparlard. nsanlar toplumun, yani teki kardelerinin ihtiyalarn, devletin, daha dorusu devleti temsil eden sultann gidermesine bakmadan grmeye alyorlard. Yukarda da dediimiz gibi kendilerini bu devletin bir paras sayyorlard. Mesela, eitim ihtiyac ortaya ktnda, bu sorunu zmleyebilecek varl olan kii, mal varlnn bir ksmn mektep binas yapmna ve eiticinin cretine ayrrd. Hatta rencilerin ihtiyac da dnlr, bu kurumu her ynyle iletebilecek tedbirleri alrd. Bu amala btn gelir kaynaklar ve bunlardan elde edilecek parann sarf yerleri ayrntl bir ekilde yazlrd ki, devrin yetkili kadsnn da tasdik ettii bu belgeye vakfiye denilirdi. Bunlarn daha sade bir dkm, baka resmi belgelere de geirilebilir. Gnmzde baz zel okullar, byk bir mali gce ihtiya duymakta olup, bunu talebelerden karlamaktadr. Gemite, genellikle talebelerden para alnmadan yksek retim yaplrd. Hatta talebeye, gnmz asgari cretinin de stnde karlksz bir para da verilirdi. Eitimi misal olarak verdiimiz bu Vakf kurumunu yaratacak ve yaatacak kiinin ok gl bir mali varla sahip olmas gerekir. Osmanl dneminde, toplumda baz kiilerin byk mali gce sahip olduklarn ayrntl olarak bilebiliyoruz. Dolaysyla Osmanl ncesi dnemde de Trk devlet veya ticaret adamlarnn ok byk mali gce sahip olduklar anlalyor. Bununla ilgili baz bilgiler, ilerdeki sahifelerde verilecektir. O. Turan ile balyarak birok aratrc, Seluklular Devrine ait baz vakfiyeleri yaynlamlardr. Devrin resmi dili olan Arapa yazlm olan bu vakfiyelerde aadaki hususlar yer alr: 1. Vakfn sahibi veya mtevelli diye de anlan vekili (vakfn sahibi hayatta ise kendisi mtevelli olur) ilk ksmda vakfn amacn ve vakfn kimliini belirtirler. 2. Vakfn gelir kaynaklar belirtilir. Bunlar olduka ayrntl ve snrlaryla birlikte verilir. Mesela o yerin en ok kira geliri getiren blgesine bir ihan yaptrabilir. Orada iyi gelir getiren baka kaynaklar da buna ayrlabilir. Bazen bir iskan yerinin vergi geliri de o ahsa temlik edilmi olabilir ve bu durumda o gelir de vakfa ayrlr. Btn bunlar ayrntl olarak vakfiyede yer almtr. Buradaki bilgiler sosyal bakmdan bizi daha ok ilgilendirir. 3. Her yl gelirlerden elde edilen parann nerelere ve nasl harcanaca, ne kadarnn mderrislere, ne kadarnn tamire, ne kadarnn talebeye veya teki grevlilere verilecei ve kalan ile ne yaplaca ayrntl ve ak olarak belirtilir. 4. Btn bu olup bitenlerin kim tarafndan denetlenecei, eer olaan d bir durum olursa, vakfn gelecei hakknda kimin karar verecei de belirtilir. En son olarak da vakfn sahibi, akl banda olduunu, yannda ahit olarak kimlerin olduunu belirtir ve Kadnn tasdikine sunar. Seluklu anda yaplm olan hemen btn eserlerin, yaplarn muhakkak ki bir vakfiyesi vard. Ancak bu vakfiye metinlerinden pek az gnmze kadar gelmitir. Gerek gnnde yazlm belge olarak, gerekse XIX. yzylda sureti kaydedilmi olarak gnmze kadar gelen vakfiyeler arasnda dnemle ilgili olarak ok gzel ve ayrntl bilgi verenler vardr. Bunlar arasnda Cacaolu Nureddinin 1272 tarihli vakfiyesinde, Krehir, Eskiehir, Ankara ve skilipde yaptrd eserlerin yaamas iin buralarda ve Konyada vakfettii gelir kaynaklaryla ilgili

343

ok ayrntl bilgiler vardr. Cacaolu Nureddin buralarn ihtiya duyduu kurumlar kendisi ina ettirmi, yine bu kurumlardaki grevlilerin geimlerini srdrmeleri iin belirli paralar ayrmtr. Grlyor ki vakfiye metinleri yazldklar dnem iin zellikle sosyal hayat ilgilendiren ayrntl bilgiler vermektedir. ehirler, kasaba ve kyler, ehirlerin en gzde semtleri, arlar, kiralar, fiyatlar, gelir imkanlar vakfiyelerden anlalr. Trkiye Seluklu Devletinin XIII. yzyl, bir bakma ehirlerin oalmas dnemi olarak diye bilinir. XII. yzyldaki durum, kimi zaman 1176da bitmi gsterilse de bize kalrsa bu dnemi 1211e kadar uzatabiliriz. 1211 tarihinde Seluklu lkesinde yepyeni bir dnem balam ve bu dnem, kendi iinde ikiyi ayrlsa da XIV. yy. balarna kadar devam etmitir. Bu dnemin en nemli zellii, ehir hayatnn canlanmas ve artmasdr. Kale=ehirlerdeki nfus art bunda etkili olmutur. Bir byk etkili unsur, Trklerin ehir hayatna katlmasdr. Bylece XIII. yzyl balarndan itibaren grdmz Trkmen mahalleleri (mesela Ereli) ehirlerde yepyeni bir mahalle ad olarak grlmektedir. 3. Yeni Camilerin Yaplmas lk olarak, Seluklu ehirlerinde eski kale camii yannda yeni bir cami yapldn gryoruz. Sonradan adlar genellikle Alaeddin Camii veya Ulucmi diye anlacak olan bu camiler, Seluklu ehirlerindeki yerleme problemlerine de k tutmaktadr (ayrnt iin bk. Baykara, Ulucmi, Belleten). Bu camiin hem yeri hem de yapm tarihi zerinde ayrntl olarak durulmaya deer niteliktedir. nk ehirdeki Trk ve dolaysyla Mslmanlarn says ok arttndan kale camii artk yetmemektedir. Burada sz edilen yetmeme gerei, her iki ynden ele alnabilir. ncelikle kale iindeki, ikinci olarak kale civarndaki Trk nfus artmtr. Bunlar Cuma namazn, sadece kaledeki cmide klabileceklerdir. bu sebepledir ki kale camii artk kk gelmeye balamtr. Bu arada kale surlarnn hemen dna da evler yaplmaya balanm olabileceini yukarda belirtmi idik. Hatta, bir zaman sonra sur dndaki nfusun, kale iindeki nfustan daha ok olduu da sylenebilir. Tabiatyla bu nfus art, kale surlarnn dndaki alanlara yerleme, Anadolu sahasnda farkl corafyalarda, farkl zamanlarda gereklemitir. Mesela Niksar gibi, Ge Bizans Devrinde de canl ve kalabalk yrelerde bu iskn, daha XII. yzyl balarnda etkili olmu idi. Buna karlk Ankara, Ktahya, Nide gibi yrelerde bu oluum, en azndan bir, hatta iki yzyl sonra gereklemi idi. Trkiye Seluklularnda lkedeki i ve d gvenliin salanmas ile, kale=ehir sahasndaki durum da deimeye balamtr. XII. yzyln son eyreinden itibaren, Seluklu lkesindeki deime ve gelimeleri, ehir=kale sahasnn incelenmesi ile tespit edebiliyoruz. Seluklu Devrinde kalabalklaan nfusa kar, kale camiinin hacminin yetersizlii aka grlmekte idi. Bu arada kale camiinin yerinin sarpl da, kale=ehirin kazand mahallelerdeki yeni nfus asndan nemli idi. Kale camii, Bizans kastrasnn bir hatras olduundan sarp ve yaln kayalklar zerinde kurulu Bizans kastralarna rahat bir ulam sz konusu deildi. Bylece, sur dnda yerleenlerin, zellikle yal insanlarn kaledeki camiye gidip gelmeleri zahmetli olmaya balamtr. Birok Seluklu kale=ehrinde artk aka grlmeye balamtr ki kale camii artk yetmemektedir. Buna bir are bulunmas gerekmektedir. Buna iki are geliyor: klim elveriyorsa Cuma

344

ve Bayram namazlarn ak havada klmak, ikincisi de kale camiini geniletmek. Ancak bunlarn her ikisi de geici zmlerdir. Bayram namazlar ak alanlarda, meydanda klnabilirdi; tertemiz bir ayrlk olan Meydanda kbleyi belirleyen mihrab yannda (. Bakrer, Anadolu Mihrablar, Ankara 1976), sade llerde bir de minber yaplarak, namazgah olarak da kullanlyordu. Fakat meydanda Cuma ve Bayram namazlarnn klnmas, zellikle souk ve yamurlu zamanlarda are olmamakta ve baka zm gerektirmektedir 4. Kale Camilerinin Geniletilmesi Kale camiinin yetersizlii aka ortaya knca, baz ehirlerde bir geniletme yaplm ve belirli bir sre yeterli olmutur. Anadolu sahasnda Trk mimarisi zellikleri gsteren btn kale camileri bylesine yenilenen eski kilise-fetih camileridir. Bununla birlikte, birok kale camii iin byle bir geniletme imkansz gibiydi. nk baz kaleler zaten ok dar ve iskn da skk olduundan camiin etrafnn alarak geniletilmesi imkansz gibiydi. Bu arada camiin zaten eski olan yapsnn daha uzun bir sre dayanmas da bazen mmkn olmayabilirdi. Kale camilerinin geniletilmesi konusunda, Konya Kalesindeki Alaeddin Camii ilk akla gelen misal olabilir. Ancak bize gre Alaeddin Camii, daha erken bir tarihte, kilise camiinden sonra Trk mimar ve ustalarnca yaplan bir camidir. Nide de olduu gibi, Alaeddin Camii, eski kilise camiinin (muhtemelen Eflatun Kilisesi) geniletilmesi biiminde deildir. Alaeddin Camiinin ehrin ve kalenin gelien nfusuna bal olarak farkl zamanlardaki geniletilmesi herkes tarafndan grlebilir. Bu geniletmenin son safhas, Konya ehrinde de var olan sur d Ulucamiinin (Kad zzeddin Camii) harab oluundan sonra yaplm olsa gerektir. ehrin nfusu artm, kale iinde ve dnda yeni mahalleler ortaya ktndan, yeni camiin kale surlarnn dnda ve nfusun ounluunun bulunduu yerde yaplmas gerekecektir. Bu yeni cami kale ile yakndan ilikili olmaldr: Kale camiinin yeri sarp ve aa ehrin yukarsnda olduundan oraya gidi-gelii zor idi. Ancak burada oturanlar yani kale ehli de kolaylkla bu camiye inip Cuma namazn klabilmelidir. Geri, sonradan hem kale camiinde hem de yeni yaplan camide Cuma namaz klnabilmitir ama, fetih yllarnda ehirlerde bir yerde Cuma namaz klndndan bu ayr bir nem tar. Cami, kale ana giri kaps yaknnda olmaldr. Bylece kale erleri de hemen gerektiinde kolaylkla grev yerlerine gidebileceklerdir. Geri bu durumda nbetilerin cuma namazna gelmeleri beklenemez. Yeni cami olduka salam yapl olmaldr: Camiler, surlarn dnda olacaklarndan yaplarnn olduka salam olmas gerekmektedir. Eski hatralarda, ehirdeki gayrimslimlerin cuma namaz klan Mslman-Trklerle ilgili ac davranlar bilindiinden, camiin adeta bir kale gibi olmas da gerekmektedir. Netekim Oktay Aslanapa, Bnyan Ulucamiinin kesme ta duvarlaryla bir kale grnmnde olduunu sylemektedir. Camilerin, kale kaplarnn tam karsnda ve ok salam olarak yapldklarn, XIV. yzyl kaytlar da gstermektedir. Kad Burhaneddine ba emeyen bir Bey, Turhalda kaleye kapannca, Kad Burhaneddin kalenin karsndaki bo mescid-i cami, bir kale ekline sokarak kaleye snanlarn yolunu kesmi idi (Aziz bn Ardeir, Bezm Rezm, l928 stanbul, s. 318; keza bk. Y. Ycel, Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara l970, s. 84 de sadece mescid kabul etmi). Benzer bir olay

345

Sivas Ulucamiine snp, elebi Mehmede direnmek isteyen bir asi iin M. Neride anlatlmaktadr (M. Neri, Kitab- Cihannma, Ankara l949-57, I, 403). Geri camilerin XIV. yzyl sonu ile XV. yy. balarndaki bu durumlar, ehir hayatnn gerilediini, ehrin sur dndaki birok mahallesinin boaldn bize aka gsterir. Konumuz bu durumu yorumlamak olmadndan, sonradan Ulucami diye anlacak olan camilerin, aada sz konusu edeceimiz durumlarn, dnemin tarihi kaytlarna da uygun olduunu belirtmekle yetineceiz. Netice olarak yer konusunda iki zellik, bir araya gelince yeni camiin, kalenin ana giri kapsnn hemen karsnda veya yaknndaki bir uygun alanda yaplmas gerekmektedir. 5. Camilerin Mimarisi Camiin yaplmas ile ilgili bilgilerimiz, Seluklu ann teki imar hareketlerine de k tutabilecektir. ncelikle cami iin seilen yer bo ve ssz bir alan olmadndan buradakilerin milklerini veya arsalarn camiin yapm iin gnl rzasyla vermeleri veya satmalar gerekir. Sultann pek ok eye yetkisi olmakla birlikte, sadece Allah rzas iin yaplan cami yerinin arsasn zorla almaya hakk yoktur. Bu sebepledir ki nl camilerin yapl srasnda baz rivayetler anlatlr. Bursa Ulucamiinin ortasndaki adrvann yerinin vaktiyle evini vermek istemiyen byle inat birisine ait olduu rivayeti vardr. Ayn ekilde Niksar Ulucamiinin arpkl da, rzasyla arsasn vermiyen birinin milkinin oluu ile yorumlanr. Bunlarn muhakkak olarak bir gerei yanstt sylenebilir. nk bu trden meseleler, cami inaatlar ile ilgili olarak, hemen btn zamanlarda sz konusu edilmektedir. Camilerde minarelerin yapmnda temelin atlmasndan sonra uzun bir sre ustann kaybolmas rivayetleri de vardr. Hatta bazen, ustasnn balatt inaat, ancak rann bitirdii de rivayet edilir. Btn bunlar, camilerin ve zellikle minarelerin ok salam ve dayankl yaplmalar iin bilinen mimari esaslarn halk zihnine yanklanm ekilleridir. Camiin ina masraflarn mali gc yeterli birisi veya birileri karlard. Genellikle bu trden inaat, byk mali imkanlar olan devlet grevlileri yaptrrlard. Devrin hemen btn byk inaatlarnn da byle olduu unutulmamaldr. Camii yaptran kiinin ad, belirli bir zaman iin camiin ad olarak da yaamtr: Konyadaki Kad zzeddinin yaptrd ve adyla anlan camii gibi. Yeni ina edilecek cami, Trk ve Mslman mhendis ve mimarlarnn eseri olacaktr. Dolaysyla yeni cami tamamen Trk cami mimarisi zelliklerine gre yaplmaktadr. Elbette bu inaat srasnda, baz gayrimslim ustalar alm olabilir. Ancak dier btn alanlar gibi bunlarn da, daha nce yaplan hamamda her sabah ykanarak ie balarlard. Dolaysyla her camiin yannda bir de hamam vardr: Manisa Ulucamiinin yanndaki hamam gibi, Ayasuluda, kitabesinden varl renilen, fakat yeri bilinmeyen 766/1364 tarihli hamam, 1374 tarihli Ulucamiinin yapm srasnda ina edilen hamam olmaldr. Baz Ulucamilerde, burasnn eski bir kilise olduuna dair halk inan devam ettirilmitir (Mara, Manisa Ulucamileri gibi). Oysa eskiden kilise olan bir cami vardr ve bu kale iinde olan camidir. Yeni camiin inaat srasnda geri evredeki eski veya antik yap kalntlarnn talarndan yararlanlm olabilir. Bununla birlikte, sonradan Ulucami adn alacak olan yeni camiler, kesinlikle yeni Trk devrinin yaplardr. Kaledeki ilk camiin kiliseden evrilmi olmas, bir ksm halk arasnda bu yeni camiin de bir zellii olarak devam ettirilmektedir. Bunda biraz, kiliseleri cami etmi olmann, gurur

346

verici grnen motifini devam ettirmek arzusu da yatmaktadr. Oysa XX. yzylda bu dnce artk tersine tepecek bir duruma gelmi, Hristiyanlar eski kiliselerini geri istenebilecek bir duruma gelir olmulardr. Rum diyarnda, XII. ve sonraki yzyllarda, zeri rtl geni bir alan elde edilmek iin ok stunlu ve ok kubbeli yaplaryla klasiklemi bir Ulucami mimarisi ortaya km idi. Ulucamilerin kendilerine mahsus mimarileri ve teki zellikleri sanat tarihileri tarafndan eskiden beri incelenmitir (O. Aslanapa, S. Eyice, D. Kuban ve pek ok aratrc). Ulucamiler, belirli bir zamanda, ehirlerdeki Trk iskannn gelimesiyle birlikte, kale kapsnn karsnda, geni ve salam yapl olarak ina edilmilerdir. Camilerin kale kapsna olan mesfeleri, sur dndaki Trk iskannn bykln gsterebilir. nk bu cami, Trklerin yerleme sahasnn hemen ortalarnda ina edilmi olmaldr. Niksarda mesafe olduka yakn ise de Harputda bu mesafe bir hayli uzaktr (N. Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964). Karahisarlarda (Afyon, ebin (arki), Teke ve Demrl) topografik zellik sebebiyle, Ulucamiler kale kaplarna biraz mesafelidir. Honazda da arazinin durumuna bal olarak hem yamata hem de biraz mesafelidir. Seluklu Devrinde yaplm olan camilerin en nemli zellikleri, btn ehir halkn iine alacak genilikte olmalardr. Bu sebeple Ulucamiler, ilerinde birka bin (3.000-10.000) kiinin namaz klabilecei byklkte yerler olarak tanmlanrlar. Bundan da o yerleme yerinin veya ehrin nfusu hakknda bir fikir edinmek mmkn olabilir. Anadolunun merkezi sahasndaki Bizans kastra ehirlerinin dnda, deniz kenar kalelerinde kendisine mahsus bir dzen olumutur. Trkler, lkenin i ksmndaki ehirlerde, sur d sahann gvenliini salam olmakla birlikte, deniz kenarndaki kalelerde byle bir gvenlikten sz edilemez. Bu sebeple, Antalya, Alaiye ve Sinop gibi Seluklu ehirlerinde ayr bir cami dzeni grlmektedir. Antalyadaki kale camii ve sonraki yeni cami ilikisi, tam ve ak bir biimde grlmyor. Ancak kale olarak l215 ile 1225 surlar arasndaki saha kabul edilirse, darda, imdiki Yivli-minare yeni bir camidir. Buna karlk Alaiyede kiliseden evrilen camiin kilise zellikleri halen de ikalede grlmektedir. Sonraki dnemlerde, kale kapsna bal olarak, birisi kapnn dnda (Andzl), fakat teki hemen iinde, iki ayr yerde yukarda ve aada iki cami gryoruz. Bunlardan yukardaki, kale kapsnn hemen iinde olan ve sonradan Sultan Sleyman Camii diye anlacak olan Alaeddin Camii, teki de limann zerindeki blmenin dnda, kapnn tam karsndaki Andzl camidir. Sinopda kale camii ikalede ve 1215 tarihlidir. Buna karlk, surlarn evreledii geni ehir sahas iindeki yeni cami, Alaeddin Camii 1267 tarihlidir. Ancak bu sonuncu tarih, ehrin bir ksa sre elden kp yeniden alnmasn gsterdii iin bir deerlendirmede dikkatli olmak gerekir. Seluklu kale=ehirlerindeki nfus artnn ve ehre yeni yerleenlerin artmasnn en ak gstergesi, ehirde kale camii dnda yeni bir cami yaplmasdr. Bu sebeple ayn zamanda Trk ehircilik tarihi iin de nemli olan bu hususu, biz ayr bir makalemizde incelemi idik. Zaten bu incelememizde de daha eski Ulucamii almamzn etkilerini grmek mmkndr. Seluklu andan kalan ehirlerdeki Ulucamilerin yerleri, ehrin bu camiin yapm yllarndaki bykln ok ak olarak gsterebilmektedir. Seluklu ehrinde ve krsal alanlarda mescid, mahallenin veya iskn biriminin esas kurumudur. Bunun hemen bitiiinde bir de temel eitimin verildii mektep binas yer almakta idi. Bunlarn

347

yannda, ihtisas eitim veren kurumlar da, ihtiyalara gre yaplmakta idi. Btn bunlarn yapmnda vakf kurumunun etkili bir yeri vardr. ehir ve lke imarndaki nemli bir adm, gvenlik tesislerinin yaplmas veya tamir ve tamamlanmasdr. zellikle kale ehirlerdeki yeni iskn durumuna gre, baz ynlerdeki surlar yenilenmi, baz yeni eklenmeler de yaplmtr. Antalya ehrinde, fetihten hemen sonra, yerli Hristiyan halknn bir cuma gn Mslmanlara kar giritii katliam sonrasnda, ehrin her iki kesimi arasnda bir sur ekilmi idi. Bu sur on sene kadar sonra Hristiyan semtinin boalmas ile o yne doru geniletilmi idi. Bylesine imar hareketinin iinde en nemlisi, yeni ehirlerin yaplmasdr. Hamam yaplar, hem ehirler, hem de doal scak sular olan krsal alanlarda ok nemli idi. Hamam yaplarnn mimars Asyadan getirilmi idi. Sadece ehirlerde deil, kasabalarda ve hatta byk kylerde dahi hamam yaplar bulunuyor, temizlik en iyi ekilde yerine getirilmeye allyordu. lkedeki yeni ehirlerin yaplmasnda zellikle Alaeddin Keykubad ad nemlidir. Sonraki zamanlarda, mesela XV. yy. sonlarnda M. Nerde dahi Alaeddin Keykubad zamannda on dokuz tane ehir yaptrd hatrlanmtr. Yine onun zamannda nice camiler, medreseler; hanikh ve kervansaraylar bina edilmi idi. Yukarda ksmen temas ettiimiz gibi, Alaeddin Keykubaddan nce ya da sonra yaplm olmalarna ramen, Seluklu Devrinden kalm olan hemen btn camiler, Osmanllar zamannda hep Alaeddin adna balanacaklardr. Diyar- Rumun ksa bir sre iinde bir Trk ve Seluklu lkesi haline gelmesinde, lkenin imar nemli bir yer tutar. Bunlar arasnda yeni iskn yerleri ve ehirlerin kurulmas nemli bir yer tutar. 6. ehirler Seluklu Dneminde, ehir hayatnn gelitii bir byk gerektir. Bu sebeple baz ehirlerin gelimelerini ksa da olsa anlatmak gerekir. Trklerin dorudan kurduklar ehirler arasnda unlar rnek olarak verilebilir: A. Aksaray ehri Trklerin Anadolunun ortasnda, Konya merkez olduktan sonra, douya giden yol zerinde kurduklar en naml iskan yeridir. Adnn Garsauradan geldiine dair zorlamalar olsa da, dorudan Beyazsaray anlam ak ve kesindir. te bu ehir, XII. yzyln ikinci eyreinde, Rkneddin Mesud zamannda, ina edilmitir. Yeni bir kale inaat olduundan, bunun da bir kale camii tasarlanm ve yaplmtr. Netekim bu kale camii, sonraki geniletmeler sonucu Ulucami adn alacaktr. Aksaray ehri XII. yzyl sonlarndan itibaren geliip surlarn dnda gelime gsterince ehir, daha ok rman kuzey yakasnda bymtr. Bu sahadaki gelimeye mvazi olarak yukardan beri szn ettiimiz oluum burada da grlm, neticede Eri-Minare Camii diye anlan, ehrin yeni sahasnn camii olarak yaplmtr. Trkiye Seluklular Devletinin zayflamas, Konyann devlet merkezi ilevinin gerilemesi, buna karlk Kayseri ve zellikle Sivasn canll dneminde, Aksaray son parlak zamann yaad. Fakat XIV. yzyl ortalarndan itibaren beylerin kendi merkezlerini oluturmas ile Aksarayn Konyaya ve lkenin dousu ile mnasebetlerine bal olarak sren canll geriledi. Surlarn dndaki mahalleler kld ve neticede kale camii geniletilerek, Ulucami haline getirildi. Aksarayda Ulucami, tpk Konyadaki Alaeddin Camii gibi, ehrin ortasndaki bir yap olarak grlr. Bu durum, ge bir tarihte, XIV. yy. sonlarnda kale camiinin tamiri ve geniletilmesi ile

348

olumutur. Ancak Aksarayda, ehrin gelimesini gsteren bir gerek cami (Eri Minare=Kzl Minare) de vardr (Aksaray iin, bu trden mekan meseleleri pek tartlmayan tarihi iin bk. . H. Konyal, Aksaray; keza bk. Ayn mellif, Aksaray Ulucamii, Vakflar Dergisi, X, 1973, s. 273-288). B. Denizli Denizli; XIII. yzyln ikinci eyrei iinde, tamamen Trk mhendis ve ehir ina planclarnn denetiminde yaplan bir kale ve ehirdir. Antik Laodikeiadaki iskn bir dnem iin Ladik olarak devam etmi, fakat XII. yzyldan itibaren halk etrafa dalm idi. Yredeki askeri merkez Honazn yerinin elverisiz olmas sebebiyle Trklerin yrede yeni bir iskan yeri=kale yapmak gereklilii XIII. yzyln ikinci eyreinde gereklemitir. Touzlu/Tonuzlu adl yere ncelikle iinde bir camisi ile bir kale ina edilmitir. XIII. yzyln ikinci yarsnda, Denizlinin dousu ile ilikilerinin artmas sonucu kalenin dou varounda yeni ve byk bir yerleme grlmtr. Bu yndeki ehrin ana giri kaps, Honaz kapsnn dnda yeni bir cami, Ulucamii de bu yllarda, XIII. yzyln ortalarnda yaplm olmaldr. Denizli Kalesi ve ehrindeki oluum lkenin teki ehirlerinden farkl deildir. Denizli kale iinin bir iskan yeri olmaktan kmas ile kale camii de, daha sonraki dnemde, vakit de namaz klnan bir nevi ar camii halini almtr. XIV. yy. balarndan itibaren Adalar Denizi kylarna kadar ulalmas ile Denizlinin bats ile ilikileri artmtr. Bu dnemde Alaehir kaps dnda yeni mahalleler ortaya km, ehrin merkezi bu kuzey kesime kaymtr. Netekim buradaki kapya, 1320li yllarn sonlarnda Aydnolu Umur Bey, bedraka vergisinin kaldrldn ilan eden kitabesini koyacaktr. C. teki ehirler Gerek XII. yzylda yapld belirtilen, ancak yeri ve zellikleri akca bilinmeyen Simre gibi ehirlerin, gerekse XIII. ve XIV. yzylda ortaya kan ehirlerin grn, yukarda szn ettiimiz balca Aksaray ve Denizli rneklerinde grlmektedir. Uak, Burdur, Larende (Karaman) ve Elbistan, Aksaray rneini gsterirken, Akehir, Eskiehir, orum, Krehir ve Beyehir, Denizli rneine gre gelime gstermitir. Ayn ekilde Eirdirde de kale camiinden ayr, kalenin ana giri kapsnn dnda bir yeni Ulucamii yaplmtr (S. S. Yiitba, Eirdir Felek-abad Tarihi, stanbul 1972, s.134-137). Eirdir, XIV yzylda ayrca geliecektir. 7. Gelien Bizans Dnemi ehirleri A. Ankara ehri Ankara, Bizans dneminde salam surlarn iinde bulunuyordu ve Kale iindeki bir Hristiyan mabedi kesinlikle camiye evrilmi olup yeri bilinmemekte denebilir. Fakat imdiki adyla Alaeddin Camii, kale iindeki szn ettiimiz kiliseden bozma kale camiin yenilenmi ve geniletilmi ekli olabilir Ankarada varlndan sz edilen kilise, ehrin yeni Hristiyan semtindeki mabed olmaldr. Arslanhane Camii, XIII. yzylda sur dndaki Atpazarnn aalarndaki yeni iskann ortaya kard camidir. Arslanhane Camii, yukardan beri szn ettiimiz, kale ve surlarn dndaki iskan yerinde yaplan camilerin, hem yer hem de mimari olarak en gzel rneklerinden biridir.

349

Osmanllar zamannda Ankara ehrinin gelien yeni semtlerinde yeni camiler yaplmtr: Hac Bayram Camii gibi. Hac Bayram Camiinin yaplmasyla oras cam i itibar edilmi, bu sebeple bir sre iin kale iindeki Alaeddin Camii dahi mescid kabul edilmitir. B. Konya ehri Konya Seluklu Devletinin asl paytaht olduundan onun gelimesi daha erken bir zamanda etkili olmutur. Kale iindeki kiliseden bozma cami Eflatun Kilisesi diye anlan yap olmaldr. Konyada sur iinde gelien ehir artlarna uygun olarak, kaledeki ehrin yeni semtlerine, ayrca bir yeni camii, Alaeddin Camii yaplmtr. Ancak 1221deki yeni dzenlemeden nce dahi, surlarn dndaki iskn yerin uygun bir yerinde, muhtemelen pliki Camii veya yerindeki mabed, yaplm olmaldr. 1221de Konya ehrinin surlar geniletilmi, yenilenmi idi ve sonrasnda da bir cami daha sur iindeki alanda yaplmtr (Kad zzeddin Camii), sur kaplarnn dnda ise Larende Kaps dndaki Sahip Ata Camiini unutmamak gerekir. Aksaray Kaps dndaki cami, sonradan kap iine alnm, fakat ismi Kap Camii olarak, szn ettiimiz genel izgiye tam olarak uymutur. Konyann, Seluklu Devletinin paytaht olmaktan kmas, sur dndaki alanlardaki nfusun azalmasna yol amtr. Larende Kaps dndaki byk cami bu srada harab olmu, yenisi kltlerek yaplmtr. te bu yeni dnemde, Alaeddin Camii, daha da geniletilmi ve bytlmtr. C. Kayseri ve Sivas Bu iki ehir de Trkiye Seluklularnn paytahtlarndan saylabilir ve bunlardaki durum da Konya gibi, birka ynldr. Kayserideki Ulucami, kalenin iindeki geniletilmi kale camiini gstermektedir. Buna karlk sur dnda XIII. yzylda artm olan isknn gsterdii yeni dnemi yanstan camii, Hunat klliyesindeki camidir. Hatta cami, surlarn iindeki Ulucamii olduundan bir dnem iin mescid olarak kabul edilmi idi (H. Edhem, Kayseriye ehri, Mebani-i slamiye ve Kitabeleri, stanbul 1334). Sivasa gelince orada da hem kale camii, hem de Ulucami, szn ettiimiz emaya tam olarak uymaktadr. Tepe zerindeki kale iindeki cami gnmze kadar gelmemitir. Ancak tepenin kuzeyinde sur dndaki gelien semte yaplan Ulucami XII-XIII. yzyl zelliklerini tam olarak yanstmaktadr. Bu camiye, XV. yy. balarnda bir sergerdenin sndn M. Neride naklen yukarda belirtmi idik. Trkiye Seluklularnn, Danimentlilerden devraldklar en naml ehirlerden birisi kastra zellikleriyle de dikkati eken Niksardr. Kaledeki Fetih Camii yannda, surlarnn dndaki Ulucamii, hemen btn Seluklu ehirlerindeki grnn en ak ve yaln misalidir. teki Seluklu ehirlerini, Ulucami zellikleriyle birlikte de tek tek sz konusu etmeyip saymakla yetineceiz: Honaz, Homa, Uluborlu, Sivrihisar, Ktahya, Ermenek, Ereli, Kastamonu, ankr, skilip, Turhal, Zile, Amasya, Kalehisar (Karahisar- Demrl), Kalecik, Tokat, Develi, Nide, Divrii, Bayburt, spir, Erzurum, Siirt, Silvan, Mardin, Urfa, Antep,Van ve Harput Ulucamileri szn ettiimiz zellikleri aynen gstermektedirler. Ulucamilerin de, kale camilerinin kiliseden bozulmu olma zelliklerinin bir uzants olarak, kimi yerde eski bir mabedden evrildiine dair rivayetlere rastlandn belirtmi idik. Bunlar kesinlikle

350

doru deildir. Mesela Mara Ulucamiinin de, nedense bir Hristiyan yapsndan deitirildii syleniyor. Oysa kale eteinde bulunan ve teki ulucamilerle ayn zellikler tayan bu camiin, Trk devrinde yaplmas ok daha olaan bir gerektir (Dr. M. Z. Bayburtluolu, Kahramanmarada bir grup Dulkadrl Yaps, Vakflar Dergisi, X, 1973, s. 234-250). 8. Beylik Devri ehirleri A. Bursa ehri Bursa Kalesi, Beylikler Devrinin artlarna gre yorumlanabilecekse de, Seluklu Devrinin zellikleri burada da tam olarak kendisini gstermektedir. ok byk olmayan Kale Osman Gazi tarafndan kuatlp, Orhan Gazi tarafndan alnmt. Orada ilk olarak bir kilise camiye evrilmi, uzun bir sre bu cami kullanlmtr. ehrin bat ve daha ok dou ynndeki yeni iskn gelimeleri sonrasnda yeni mahalleler ortaya kmtr. Neticede XIV. yzyl sonlarnda Yldrm Bayezid, bu yeni iskn sahasnda kale kapsna uzak olmayan bir yerde Ulucamii ina ettirmitir. Dolaysyla Bursa Ulucamii de kale, kale kaps, byklk ve teki zellikleri ile, yukardan beri szn ettiimiz genel emann tam iinde yer almaktadr. Bursann kale iinden tamas srasnda, dou yakasndaki fizik engeller, akan ay, gelimeyi bir sre engellemi idi. ayn te yakasndaki ilk yerlemeler dolaysyla, ehre-kst ad XV. yzyln balarnda ortaya kmtr. Fizik artlar iinde gelimesini btnleyen ehirlerin, bu snrlarn dna tamasn gsteren bu ehre-kst ad, sonraki yl ve yzyllarda, btn Osmanl lkesinde grlecektir. Bat Anadolunun antik zellikleri gl ehirlerinde de ayn plan dzeni grlr. Seluk/Ayasuluda, kale camii yannda sa Beyin ina ettirdii Ulucamii, ana giriin fazla uzanda deildir (imdiki giri, sonradan almtr). Kale surlarnn dndaki yeni Trk yerlemesinin bykl, sabey Camiinin bykl ile aka anlalyor. Menteeoullarnn naml ehri, Balatta (Miletos) da tiyatronun zerindeki Bizans kalesinin iindeki cami kaybolmu gibidir ama, hemen yaknnda ve muhtemelen kapsyla ilgili bir yerde cami harabesi (Krk Merdiven) vardr. lyas Be Camii, daha ge bir tarihte ina edilmi olup, bu ayr bir zellik gsteriyor. Beindeki durum da cami ile kale ilikisini ak olarak gsterir. Birgi ve Tiredeki ehir gelimeleri de en ak ekilde Ulucamiilerin yerlerinden anlalmaktadr. Mesela Tiredeki Ulucamii, daha kalabalk bir iskana hitap edecek ekilde dzlkte yaplmtr. Bergamada da Ulucamii, ehrin aasnda, Bergama aynn hemen sol kenarndadr. Anadoludaki Trk iskannn hem de ehirlerdeki en belirleyici unsurlarndan birisi Ulucamiilerdir. nk gerek yerleri, gerekse byklkleri ile Trk mahallelerinin ortasnda yapldklarndan bunlara gre baz neticelere ulamak imkan vardr. Hele ina tarihleri belli ise, zamanlaryla ilgili daha kesin hkmler verilebilir. Anadolu sahasndaki ehirleme hareketinin, zaman zaman hzlanp, baz zamanlarda gerilemi olmasndan dolay (XIV. yzylda olduu gibi) Ulucamilerin durumlarnda baz deiiklikler olmutur. Bunlarn gerek yap, gerekse dorudan cami/mescid zelliklerine bal deimeleri, baz ehirlerde dikkate deer gelimeler gstermitir. Bunlarn, iskan yerlerine bal olan gelimeleri, ayrca ve ayrntl olarak ele alnabilecek deerdedir. imdilik, Ankara Kalesindeki Alaeddin Camiinin giriindeki kitabelerdeki farkll hatrlatmakla yetiniyoruz.

351

Ulucami, veya sadece camilerin bilinmesi, yer ve byklkleriyle tesbiti, XII-XV. yzyllar arasnn snrl bilgi imkanlarna yenilerini katabilecektir. Szlerimizi devrimizin ilk byk Seluklu tarihi aratrcs rahmetli Prof. Mkrimin Halil Yinann u szleriyle noktalayalm: Yeni Mslman fatihler, fethi takib eden yllarda henz cami ina edemediklerinden dolay bir mddet Hristiyan mabedlerini slam mabedlerine evirerek onlardan istiafede etmilerdir. Fakat bilahare yava yava kendileri cami ina ederek ok zaman gemeden yeni fethedilen bu ktay, tam manas ile bir slam diyar haline getirmilerdir (Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, I, Anadolunun Fethi, stanbul l944, s. 181-182) Sosyal Hayat A. Eitim slam dnyasnn geneline bakldnda, Tebriz veya ama gre yeni alm ve slamiyete kazandrlm olan Rum diyar, olduka geri durumda bulunuyordu. Hatta Rumun cehaletiyle mehur olduu dahi syleniyordu. Elbette nihayet birka on senelik, belki de bir 50-60 senedir slam diyar olan bu lkedeki eitim, teki lkeler dzeyinde deildi. Gerek ilk Beylikler Devrinde, gerekse sonraki birlii, yani Trkiye Seluklular Dneminde eitimi, iki kademeli olarak ele almak gerekir. 1. Temel eitim, 2. htisas=meslek eitimi. 1. Temel Eitim Temel eitim, bir yandan slmiyetten, te yandan da Asya Trk eitim geleneklerinden etkilenmitir. Seluklu lkesinde, zellikle kalelerde yerleen Trkler arasnda mekteplerin, XII. yzyldan itibaren var olduunu kesinlikle biliyoruz. Mektep, temel slam eitimi, insana gerekli teki bilgilerin verildii bir kurum olarak 5 yanda balar ve 9-10 yalarna kadar devam ederdi. Sivas ehrinde varln kesinlikle bildiimiz bu eitim kurumunun, teki merkezlerde de bulunduu muhakkaktr. nk Seluklu Devrinin sonlarnda oluan duruma gre, zellikle ehirlerde mevcud olan mahallenin iki temel kurumu, mescid ve mekteptir. Mescidde imamlk eden kii, ayn zamanda mektepde de muallimlik edebiliyordu. XIII. yzyl ortalarnda Konyaya gelmi olan ems-i Tebriz bir sre Erzincanda mektep muallimlii yapm idi. ehir ve kalelerde zlm olan temel eitim, krsal alanlarda da gz nne alnmtr. Ancak orada eitim, daha ziyade ezbere dayanyor, bilgiler szl olarak aktarlyordu. Trk hayatnn yaylak ve klakta devam etmesi sebebiyle, her iki alanda da temel eitim kurumlar devam edebiliyordu. 2. htisas=Meslek Eitimi Seluklu lkesinde ihtisas eitimin de iki ana kayna vardr. slam aleminin eitim miras ile Asya Trk gelenekleri. Bu arada meslek eitiminin temel kurumu olarak medreseyi biliyoruz. Medrese, gerek kurulu, gerekse yap olarak zellikle XII. yzyldan itibaren Diyar- Rum ehirlerinde grnmektedir. Meslek eitiminin en banda, insan hayat iin gerekli olan tb=hekimlik eitimi gelmektedir. Her ehirde ve iskn yerinde bulunan Dar-ifalara hekim yetitiren bu medreseler, genellikle yanyana iki yapdan oluuyordu. Dershane kesimi ve hastane kesimi. Kayseride Gevher-Nesibe Hatunun XIII.

352

yzyl balarnda yaptrd Darifa, ok ynl zellikle bu trn en arpc ve gzel rnei saylabilir. Bir ksm darifalar, salam yaplar ile ehir surlarnn dnda yaplyordu. Bylece oradan sadece ehirlerdeki insanlar deil, hemen herkes yararlanabiliyordu. Darifalar, eitim kuruluu olarak nemli olduu gibi, dorudan bir salk tesisi olarak da nemli idiler. Gkyz incelemeleri yapan yksek eitim kurumlar, zel yap ve tertibatlar ile dikkati eker. Seluklu anda baz medreseler bu amaca uygun olarak ina edildiklerinden bunlarda astronomi, matematik ve fizik bilimlerinin de okutulduu anlalyor. Mhendislik trnden baz eitim kurulularnn Artuklu lkesinde bulunduunu sanyoruz; fakat bu trden mesleklerin eitimi hakknda yeterli bilgilerimiz yoktur. Dini etkili eitim kurulular daha etkili ve yaygndr. Kimi zaman Drl-hadis veya Drl-kura diye anlsalar da medreseler, sonraki zamanlarda yanllkla tamamen din eitim veren kurumlar olarak alglanm idiler. Medreselerde eitimi en yksek dereceli grevli olarak mderris verirdi. Bunun yardmclar muidler olup, ayrca teki hizmetliler de medrese kadrosunu olutururdu. Medreselerle ilgili vakflar dolaysyla zellikle XIII-IV. yzyl medreselerinin ileyii ile ilgili bilgilerimiz oktur. Medresede eitim dili Arapa idi. Bununla birlikte Beylikler Devrinde Trke yazlm tp kitaplar ile kuran eviri ve tefsirleri sebebiyle, Trkenin belirli bir nem kazandn tahmin edebiliyoruz. Bununla birlikte, lkenin Konya, Kayseri, Diyarbekir veya Niksar gibi nemli kltr merkezlerinde eitim dili muhtemelen her zaman Arapa olmutur. B. Elence, Spor ve Dierleri ehire dayal hayatn ortaya kard bir sonu, elence ve idman=spor hareketleridir. ehirlerin iinde olduka skk durumda bulunulduundan, ehrin kenarnda, ona bitiik ve surun bir kapsnn ald uygun bir imenlik, dorudan bu amaca tahsis ediliyordu. zeri her zaman tertemiz yemyeil imenlerle kapl olduundan Gk-meydan diye anlan bu yerler, ehirlerin en nemli sosyal kurumu kabul edilebilir. Buralarda halk topluca Bayram namazlarn klabilir, hemen btn ehir halk bir araya gelebilirdi. Bayram sonrasndaki enlikler de burada icra edilirdi. ehir ve yre halkn yakndan ilgilendiren her trl gsteri de burada yaplrd. Konya gibi taht merkezi ehirlerde, tahta geme clus tren ve enlikleri buralarda icra edilirdi. teki ehirlerde de her trl enlikler (donanma) buralarda yaplrd. Bu arada toplumun grmesi gereken cezalandrmalar da burada icra edilirdi. Gk-meydanlar, ayn zamanda birer idman=spor yeri idiler. Burada at koular yaplr, greler olur, ok atlr, ksacas hemen btn idman=sporlar icra edilebilirdi. Gk-meydanlar ok ynl zellikleri ile Seluklu ann, daha dorusu XII-XV. yzyllar arasnn en nemli sosyal kurumlar olmulardr. Sonralar bunlarn zerini ksmen mezarlk (Konyadaki Meydan Mezarl) kaplam, baka yaplar da (cami gibi, Sivastaki Meydan Camii gibi) yaplmtr. Baz meslektalarmz ehrin temel kurumu olarak cmii almakta iseler, camiye ehrin sadece Mslman ahalisi gelir. Oysa Gk-meydana ehrin btn skinleri katlabilirdi. Ancak bu konuda yine de dikkatli olunmutur.

353

Sosyal yardmlama gerei ve buna bal kurumlar, hem krsal alanlarda, hem de zellikle ehirlerde mevcud idiler. Sonradan imret adn alacak olan yaplarn ilk rnekleri bu dnemde grlr. C. Trklerin Yerli Halk ilelikileri Bir varsaym, Trkler bu diyara geldiklerinde saylarnn az, buna karlk eskilerin olduka etkin, kalabalk ve lkenin de mamur olduu yolundadr. Byle olunca, sonradan bu lkede kalabalklaan Trklerin, vaktiyle sayca az gelenlerden ok yerli halkn Mslman olmas ile ortaya kt da ileri srlr. Bu trden szler, kimi zaman mesela Mevlana C. Rum ile ilgili rivayetlerde abartlarak ifade edilir. Gya Mevlana binlerce gayrimslimin Mslman olmasna imkn vermi. Burada asl belirtmek istediimiz husus, eskiler ile yeniler arasnda ilikilerin yumuak ve hogr iinde var olmasdr. XI. ve sonraki yzyllarda Trklerin dahil olduu fikir ve kltr kmesi tekilere gre stnd. Onlarn hem manev hem de madd stnlkleri vard. Buradaki madd stnlkden kastm, geim imnlarnn ok daha iyi olmas yolundadr. Gerekten de XIX. yzyla kadar Trk lkesinde geim, karnn doyurma ve para kazanma imkn dnyann teki kelerinden daha etkiliydi, veya hi olmazsa alt dzeyde deildi. XI ve XII. yzyllarda da madd ve manev olarak stn durumda olanlar Trklerdir. Trklere doru bir yneli vardr, fakat bunun byk kitleler halinde olutuuna dair kaynaklardaki bilgiler, din olanlar dnda genellikle abartlmtr. ehirlerde (=kalelerde) ve krsal alanlarda eskiler ve yeni gelenler yzyllarca yanyana yaayabilmilerdir. Bunlarn iinde din, eer raiyet olup cizye vermeyi kabul ederse, hibir problem tekil etmemi, varln devam ettirmitir. Burada dikkati eken, onlarn varlklarnn aynen devamdr; onlarn gelime, genimeye ve byme yollar snrldr. Kale ve ehirlerdeki iskn sahalar belirgindir ve bunun iinde ka hane iseler o ekilde devam edip gelirler. Bylece, sonradan bir ksm Ermenilerde abartl olarak ifade edildii gibi, evleri birka kat olabilmitir. Ancak onlarn buna ramen, dorudan byk kitleler halinde Mslman olduklar bilinmiyor. Bu arada dikkati eken ve gerekmi kabul edilen bir dier husus, Trklerin bu lkeye bekr ve yaln askerler olarak gelmi olduklardr. Bylece tek ve bekar gelen bu askerler, bu lkenin yerli kadnlaryla evlenerek yeni bir insan kmesi meydana gelmi olabilirdi. ncelikle unu belirtelim ki Trk seferlerinde, askerlerin, yaln veya tek olarak deil, aileleri ile birlikte gelmi olduklar gereidir. Trkler byk seferlerine aileleri, hanmlar zile katlrlard. kinci husus, Trklerin sayca az olmalar ile ilgilidir. Trkler ilk fetih hareketi srasnda sayca kalabalk olmayabilirler. Fakat, Rum diyarnn almas ile ilgili olarak hem Trk ellerinde hem de slam dnyasnda ylesine etkili bir haya ve haber yaylmtr ki insanlar akn akn buraya koup gelmilerdir. zellikle buralarda gariblerin, yalnzlarn ve tek bana yaayanlarn byk ve yeni imknlara kavumas, hepsinden nemlisi onlarn karnlarn rahatlkla doyurabilmeleri sebebiyle, doudan Asya ilerinden bu diyara insan akn sonraki zamanlarda da devam etmitir. Trklerin durmakszn akn ile bu lkelerin insan unsuru her geen gn Trklerin lehine artmtr. Zaten bilinen kesin gstergeler bunu aka gstermektedir.

354

Trklerin hem krsal alanlar, hem de ehirleri doldurmasyla, ortaya yepyeni bir grn kmtr. Bu grn, lkenin isminin baz Avrupallar tarafndan Trkia olarak sylenmesine yol amtr. Sonu olarak Trkler bu lkeye geldiklerinde, Diyar- Rumun kalabalk ve mamur olmad bir gerektir. kincisi Trkler bu lkeye nceleri toptan byk kitleler halinde deil, fakat sonraki yllarda da devaml olarak geldiklerinden ksa bir sre sonrasnda hemen btn lke sathnda genellikle stn duruma gelmilerdir. D. Din Hayat Gelenler Mslman olmakla birlikte, nemli bir ksm bu dini yeni kabul ettiklerinden Mslmanlklar o kadar etkili deildir. Bunun izlerini sonraki yzyllarda da gryoruz. Suluca Karahyk civarndaki Kay kynde oturan Yunus- Mukri bir baka ie gittii iin bulunmaynca, bir l birka gn bekletilmi idi. lk yzyln asker zellikli kiileri bir zaman sonra, ran ve teki slam diyarlarndan gelenler tarafndan eitileceklerdir. Medreselerin ksa bir sre iinde artmasnn sebeplerinden birisi lkedeki eitimli insan eksiklii olsa gerektir. Bylece din hayat daha salam esaslara balanm olmaktadr. lkeyi ynetenler, zellikle kylerde ve krsal kesimlerdeki imam ve hatiplerin oalmasn salamak zere baz tedbirler de alyorlard. Mesela ky ve teki boylarn imamlarna baz vergi kolaylklar salanm idi. Bylece din hayat ile ilgili ihtiyalarn karlanmas tevik ediliyordu. Mescid, ehirlerde mahalleyi belirleyen en nemli kurulu idi. Ayn zamanda hem yaylak hem de klak alannda bulunabiliyordu. Klaklarda yaplan mescidler teki ky evlerine gre daha salam yaplyordu. Camiler, Cuma namaznn klnd, ayn zamanda civardaki Trk-Mslman halkn bir araya geldii nemli mekanlardr. Bu sebeple camilerin din hayat kadar sosyal yn ile de nemlidirler. Camiin yannda ayn zamanda bir pazar da kurulabilir, Cumaya gelenler ihtiyalarn karlayabilirlerdi. Cuma mescidleri, gnmz Trkesi ile camiler, yukarda ehirlerin gelimelerini aklarken ayrntl olarak verdiimiz gibi, Trk devrinin en nemli imar hareketi saylabilir. Bylece Bizans ehirleri, dorudan kesin bir Trk ehresi de alm oluyorlard. Ayn zamanda bu camiler, halk iin nemli bir toplanma, bir araya gelme, birbirlerinin meselelerini tanma ve zm yollar retme abalarnn grld yerlerdir. Merkez byk kylerdeki mescidlerde de cuma namaz klnabiliyordu. Cami Cuma namaz klnan yer olarak bilinir. Her ky mescidinde Cuma namaz klnmaz ve bu sebeple Anadolu kylerinden Camili adn tayanlar hl da oktur. Ekonomik Hayat 1. Toplayck ve Avclk Bu kesimde, bir sosyal tarihi olarak ekonomik hayat, ekonomi biliminin bir paras olarak deil, fakat dorudan Trk insannn geimini salayan bir olay olarak sz konusu edeceiz. Trk insannn karnn doyuran, yaamasn salayacak btn ihtiyalarnn karlanmas, bize kalrsa ekonomik faaliyetler iinde ele alnabilir. Bunun en banda yiyecek ihtiyacnn karlanmas gelmektedir. Bunun

355

hemen ardndan barnma ve korunma ile ilgili ihtiyalarnn giderilmesi vardr. Bunlar birka ynl faaliyet cmlesinden ele alnabilir. Bize kalrsa burada, ekonomik hayat kendi iinde baz kmelere ayrabiliriz. lk olarak mesela gda ihtiyalarn dorudan kendileri retim yaparak karlayanlar vardr. Bir de bunlar satn alarak karlayanlar vardr. Satn alma iin ya para, yahut da mbdele iin bir baka mal=rn veya eya gerekir. Para ile karlayanlar, bir eit dirlik, yani gelir sahipleri olup, bunlar da kendi iinde birka kmeye ayrlabilir: 1. Yneticiler, Bey, Han, Sultan ve maiyeti. Bunlara kad bata olmak zere adalet ve teki grevliler de katlabilir. 2. Eitim ileriyle megul olanlar; Talebeler ve dierleri. 3. Askerler. 4. Dierleri. phesiz bu kesimin ekonomik faaliyet olarak dorudan bir etkileri yoktur. Bunlar iskn yerlerinin ehir saylp saylmadn gsterirler. Aile geimini, yukarda da dediimiz gibi, mterek alarak salard. ehirlerde kadnlarn alma hayat daha snrldr. Devlet grevlileri, belirli bir gelir kaynana, yani iktaa sahip, olabilirdi. kta, belirli bir vergi geliri demek olup, Trk hayatnda 1830lara kadar devam edecektir. Burada sz konusu olan, bir yerin, kyn veya ehrin sadece vergi gelirleridir; yoksa teki Trk toplumlarnda ve devletlerinde olduu gibi, Seluklularda topraa bal bir insan kitlesinin alnp-satlmas asla sz konusu deildir. Zaten milk, ancak emekle kazanlan ev veya balar, meyvelikler iin geerlidir. nsanlarn, alarak karnlarn doyurabilecekleri bir dzen esas idi. alamyacak duruma gelenlere, ya sultan tarafndan gelir tahsis edilir, ya da sosyal yardm kurumlarnda karnn doyurabilirdi. Sonradan ortaya kan Trk lkesinde alktan kimse lmez sz bu devirde ekillenmeye balamtr. Buna karlk, toplumda asl byk kitleyi bir ekilde retim yapanlar tekil etmektedir. retim, btn Trk hayatnn olduu gibi, XI-XIV. yzyllar Rum diyar=Anadolu insannn temel megalesidir. Trklerin bu lkeye ilk olarak asker olarak geldikleri, bir zaman iin sava artlar sebebiyle, hereylerini yanlarnda getirmi olabileceklerini dnmek gerekir. Sava artlarnda, insanlar her zaman baarl ve dolaysyla her zaman ganimet almayabilirler. Bu sebepledir ki Trkler de belirli bir zaman kendi yalaryla kavrulmasn da bilmilerdir. Bir zaman iin, Fetih hareketinin baarl getiini, Trklerin eline birok ganimet (meru sava kazanc) getiini var sayalm. Byle bir durumda Trkler yine de, bir ksm yurtlarn zorla ellerinden aldklar orasnn eski skinlerinin bir tr boykotu ile karlam olabilirler. Geri ekonomik hayatta, bu trden boykotlarn yerini, daha ok kazan hrs da alabilmektedir. Her iki artta da lkeye yeni gelen Trklerin, dorudan yerli Hristiyan tacirlere bal olmayan, gerektiinde onlarsz da devam edebilecek bir hayat tasarlam olduklar phesizdir. Zaten sonraki zamanlardaki baz kaytlar bu trden dncemizin esasdr. Trk insannn temel ihtiyac gda=yiyecektir. Sava ve asker malzeme konusunda ise, yerli Hristiyan halkn herhangi bir katks sz konusu bile olamaz. Bu lkeye gelen Trkler zellikle bu konuda, muhakkak ki gerekli tedbirlerini almlardr. Ksacas sava malzemesi konusunda hi de eski

356

Hristiyan tacirlere bel balamamlardr. Onlar hem gda, hem de asker malzeme konusunda kendi tekilatlarn da beraberlerinde getirmilerdir. 1071i takip eden ilk yz yl iinde Trk komutanlarnn ve Trk asker yetkililerinin btn her trl dmanla kar hazrlkl olduklar muhakkaktr. Bu sebeple diyebiliriz ki, Trkler bu lkeye geldiklerinde, burada kendisine mahsus bir iktisad hayat elbette vard. Ancak bu lkeye yeni gelmi olan Trklerin, bu eski hayata katlmas zaman almtr. a. Toplayclk: Trk ailesi geimini, ncelikle tabiatta mevcud olanlardan, her mevsimde yetienlerden toplayarak salard. Yenebilir otlar, mantarlar ve meyveler toplanp yenebilirdi. Bunun iin de ailenin tamamnn ortak bir alma iinde olduu grlr. Yiyecekler kadar, pazarda satlabilecek maddeler de toplanarak pazara gtrlr, ihtiya maddeleri ile deitirilirdi. b. Avclk: Trk insannn geimini salayan en nemli hususlardan birisidir. Sadece yenebilir av hayvanlar deil, yine satlmak zere de avclk yaplrd. Derisi, krk ve dier hususlarda kurt, tilki gibi hayvanlar avlanrd. Mevlana anda, bir kyl avlad tilki derisini Konya sokaklarnda satm idi. Asyadan getirilen avclk usulleri bu devirde de geerlidir. Kpekle avclk, geyik, ceylan, tavan, tilki gibi kaanlarn avclnda yaygndr. Uanlarn, yani kularn avclnda, eitilen bir baka ku yardmc olabilir. Kaz, rdek, keklik, toy gibi eti yenebilir kular en ok avlanmakta idi. Tatl sularda yaayan balk avcl Asya rmak ve gllerinden gelen bir alkanlk olarak olduka yaygndr. Trkler ancak, uzun sreli olarak XIII. yzyl balarnda Akdeniz ve Karadenize ktktan sonra tuzlu su balklar ile temas etmilerdir. Bu sebeple olsa gerek tatl su balklar genellikle Trke adlar tarken (Alabalk-sazan bal) tuzlu su balk isimleri talyanca veya Rumca kkenlidir. Avclk, ayn zamanda dikkate deer bir idman=spor etkinliidir. Bununla birlikte avclk, XI-XV. yzyllarda, muhtemelen %20 kadar bir ekonomik deere sahip idi. Akehir ve Konya gibi ehirlerde daha XIII ve XIV. yzyllarda varlklarn kesinlikle bildiimiz balk pazarlar, bu adan dikkati ekmektedir. Trk tarihinde, Trk insannn hkim ekonomik faaliyeti, geim kayna retime dayanmakta idi. teki geim kaynaklar, toplayclk, avclk ve belki akla gelebilen yamaclk ok daha az neme sahiptirler. retim, ok ynl zellii ile dikkati eker. ana ksma ayrabiliriz: a. Hayvansal retim, b. Zirai retim. c. Sanayi, yani kullanlabilir eya retimi. Bunlara, konuyla ilgili teki hususlar da ekleyebiliriz. 2. Hayvansal retim Trk hayatnn gemi bin yllarda etkin olarak hayvancla dayal olduu sylenir. Byle olunca hayvanclk, Trk ekonomisinin de temeli saylabilir. Geri in kaynaklarnda Trklerin hayvanlarn takib ederek otlaktan otlaa gtkleri ve bu sebeple gebe olduklar belirtiliyordu. Oysa burada sz edilen hayvanclkta mevzu bahis olan, belirli bir evre iindeki otlaklardaki g hareketidir. Bizim yaygn olarak kullandmz vehile mevsimlik hayattr. Yani k mevsiminde belirli bir yerde (klak),

357

yaz mevsiminde de yine belirli bir yerde (yaylak) olmak. Bu, her sene ayn yerlere gidilerek uygulandndan buradaki gebelik, dorudan ekonomik hayatn bir gerekliliidir. Trkler n Asya ve Rum diyarna kendi geim imknlar ile birlikte gelmilerdir. Bylece hayvan beslemek, hem hayvanlarn hem de hayvansal rnlerini pazara arz ederek teki ihtiyalarn karlamak onlarn temel ekonomik megalesi olmutur. Seluklu Dneminde zellikle krsal alanlarda hayvanclk hakim bir ekonomik megale idi. Erken devirlerde bunlarn ayrntlarn bilemiyorsak da, XIII. yzyl sonlarna ait kaytlar bize nemli ipular veriyor. Osman Gazi, St-Bilecik dolaylarnda iken, yaylaya ktnda arlklarn Bilecik tekfuruna emanet brakyor, yayla dnnde ona ya, peynir, kuzu ve hal-kilim armaan edermi (Akpaazade, Atsz). Ya ve peynir, hayvanlarn stnden elde edilir, koyunlarn ynnden halkilim dokunur veya kuzu dorudan bir deer olabilir. Hayvanclk aslnda ok ynl nimetleri olan bir megaledir. Yukarda da dediimiz gibi, et ve st, dier trevleriyle birlikte insanlarn en nemli besinidir. Derisinden insan giyimi iin pek ok yararl eya yaplabilir. Yn, boynuz kemikleri, hatta ak kemii dahi yararl olmaktadr. Bu retim insann gda ve eya ihtiyalarnn pek ounu karlyordu. nsann en temel gda ihtiyac karlandktan sonra, Trk toplumunun teki komularna gre stn durumda saylmas da olaandr. Hayvan besleyiciliin en nemli retimi at saylabilir. At, slamiyetten nce yiyecek olarak da yaygn ise de Trklerin yeni lkelerinde yenmiyordu. At, insana ok ynl yararlar olan bir hayvan olup, stnden kmz da yaplabiliyor, ayrca tamaclk ve en nemlisi asker yn ile de dikkati ekiyordu. At yannda deve beslemek de, Anadolu sahasnda sadece Trklerin urat bir megale idi. Koyun yiyecek olarak ok nemli idi. Dana, sr eti sadece ziyafetlerde yeniyordu. Daha eski dnemlerde sadece zenginlerin ekmek yiyebildii, fakir sadece et yedii bir gelenekte hayvan beslemek, Diyar- Rum Trklerinin en bata gelen ekonomik faaliyetidir. Sadece ete dayal retim yannda, yiyeceklere yeillik eklenmesi, evredeki yenebilir otlarla salanyordu. At ayn zamanda komu lkelere de satlabiliyordu. 3. Ziraat Ziraatn dorudan bir ekonomik faaliyet olarak 1071 ncesi Trk hayatnda etkili bir yeri yoktur. Ancak, Trk ile zde gibi olan atn en nemli yiyecei arpay yetitirmek iin ziraat gerekli idi. Bu arada, Ouzlarn vaktiyle yaad bataklk sahalarda bol miktarda rettikleri dary (msr deil) da belirtmemiz gerekir. Darnn (=Tar) esas olan tar, tarkmak (ziraat yapmak), targlag>tarla (ziraat yaplan alan) gibi kelimelerin de kkdr. Trkler Diyar- Rumda yerli halkn yapt ziraata, bir sre sonra tam olarak katlmlardr. Kendileri, yukarda ksmen belirttiimiz gibi zaten ziraata yabanc deil idiler. Arpa bata olmak zere buday, avdar ve burak en ok ekilip biilen rnlerdi. XII-XIII. yzyllarda ziraat yaplmakla birlikte, Trkler arasnda hayvanclk daha etkin bir konumda bulunuyordu. Ziraa mahsullerin daha verimli olmas iin ayrca gbre ve sulama da nemlidir. Asyadan bildikleri sulama tesisleri yapmak sanatn yeni yurtlarna da getirmilerdir. Mesela Be-ark ile Hatun-ark, Erzincan yresindeki iki nemi sulama kalandr. 4. malat retimin bu eklini iki alt blme ayracaz.

358

a. Hammadde retimi yaplmas, b. Kullanlabilir eya retimi yaplmas. Hammadde retimi, dorudan mamul eya deil, mamul eya yapm iin gerekli olanlar retmektir. Bunlar genellikle tarada, maden veya enerji yataklarna yakn yerlerde retilirken, ikinci altkmedeki retim ehirlerde yaplrd. Bu tr retimin en nemlisi madenlerden metal, mesela yksek frnlarda demir retmektir. Bakr, kurun gibi madenlerin retimi de bu arada saylabilir. Seluklu lkesinde, Bizans dneminden kalan madenlerden metal elde edilirdi. Bu tr madenlerde, gerek cevher kartmada, gerekse yksek frnlarda almak, ok ar ve zahmetli bir i olduundan bu tr hizmetlerde Trkler almazlard. Anadolu sahasndaki madenci kasabalarda yakn yzyllara kadar Rum veya Ermeni nfusun, teki yerlere gre fazla olmasnn sebebi budur. Gm retilen yerlerde, ayn zamanda para=sikke de kesilirdi. Dolaysyla Maden veya Maden-ehir olduka ok raslanan, fakat kesinlikle hangi maden olduu bilinmeyen isimlerdir. Hububattan un, hayvan derilerinden gn veya mein retimi de bu kmeye girer. Elde edilen demir veya bakrdan, insanlarn yararlanaca eya ve malzeme retmekle, artk dorudan sanayi=el sanatlarna girmekteyiz. Kk-Trklerin (Gktrkler) atalarnn demirci olduu kesinlikle bilindiinden, Trklerin bu trden sanatlar bilmedii sylenemez. Mevlana devrinde, Konya ehrindeki kuyumcular dahi Trk kkenli idiler (Selahaddin Zerkub). Bylece Trklerin Asyadan getirdikleri sanatlarn yeni yurtlarnda da icra ettiklerini gryoruz. Seluklu a ehirlerinde isimlerini bildiimiz sanatkrlarn ounun Mslman olmas, daha bu yllarda Seluklu lkesindeki eya retiminin durumunu aka gsterir. Zaten ehir sakinlerinin nemli bir kesimi esnaf ve sanatkr idiler. Ancak ehirlerde kadnlarn alma hayat daha snrlrdr. Seluklu ehirlerinde retimin yapld arlar, ayn adla anlyordu. Etkilerini Osmanl dneminde de devam ettiren bu isimler, ounlukla 32 meslek dal olarak tannm ve bilinmilerdir. Gda ile ilgili olanlar yannda (ekmekiler, alar, helvaclar, kasaplar) insan, evi ve meslei iin gerekli eyalarn retildii dkkanlar da bir araya toplanm idiler. En kalabalk kme bunlar olup aralarnda bakrclar, demirciler, terziler, bezzazlar, neccarlar, debbalar, keeiler, kmrcler, saralar, semerciler vb. bulunurdu. Belirli trden retim yapanlar ayn sokakta toplanp, mamllerini belirli bir kalite ve gzellikte karmaya mecbur idiler. Bunun iin de XIII. yzyl balarndan itibaren Ahi tekilat kurulmu ve etkili olmaya balamtr. Bir tr meslek dayanma demek olan ahilik sonraki zamanlarda Seluklu ve hatta Osmanl iktisad hayatyla zde gibi saylm idi. retim yapanlar, mamullerini kendi dkkanlarnda satabildikleri gibi, satclara vererek pazarlarda da ihtiya sahiplerine arz ediyorlard. Bununla ilgili olarak aada ticaret kesiminde de biraz bilgi verilecektir. Neticede Trk insan, byk lde kendi lkesinde retilen eyalar kullanmakta idi. 5. Ticaret Ticaret, gnmzde olduu gibi XI-XIV. yzyllarda ekonomik hayatn etkili ve nemli bir yn idi. Trk ger-evlilerinin kendi gdalarn temin etmelerinde bir problem yoktur. Onlar en sade ekilde ev eyalarn da yapabilirlerdi. Fakat bu konularda asl nemli olan lkedeki kale=ehirlerde,

359

dorudan sultan veya bey tarafndan savunmak ve elde tutmak zere yerletirilen insanlarn gda ve teki ihtiyalarnn temin etmektir. lkedeki gda retimini ger-evliler yapyorlard. En ok et ihtiyac, dolaysyla koyun gerekli idi. Onu da hayvanc Trkler ehir=kaleler etrafndaki yayla ve dalarda besliyor, en ksa zamanda ihtiya sahiplerine arz ediliyordu. Bu sebeple ehir ile evresi, birbirinden ayrlmaz ekilde birlik tekil ediyorlard. Hatta bu birlik, idr tekilat bakmndan da nemli idi. ehirlilerin ekmek=hububat ihtiyac, yredeki ziraat kylerin vergi=r gelirleri tahsis edilerek gideriliyordu. Hemen belirtelim ki XI-XII. yzylda olmas gereken bu durumu, biz daha ge tarihli durumlara kyas ederek belirttik. Giyim, eya ve asker malzeme ihtiya icin de XI-XII. yzyllarda dorudan bir Trk tekilat, idilik etkili olmu olmaldr. diler Asyada XI. yzylda merkezin her trl ihtiyacn karlayan bir tr mteahhitlik tekilat olarak grlyor. dilik, Trkiye Seluklularn da, kaynaklara ancak XIII. yzylda yansmtr. Ancak biz, bu tekilatn, Seluklu Devlet tekilatyla birlikte, Asyadan Batya da gelerek XII. yzyldan itibaren Rum diyarnda da var olduunu syleyebiliriz. diler, hem kale-ehir halknn, hem de sultan bata olmak zere yneticilerin ihtiyalarn, lke ii retimden veya daha nemlisi, gerekiyorla uluslararas ticaret yaparak karlyorlard. Geri gerek Byk Seluklular zamannda, gerekse lhanllar Devrinde, Trkiye Seluklu lkesi, bir byk devletin ancak batsnda yer aldndan bu ticaret, d ticaret dahi saylmayabilir. Zaten kaynaklarda bu ticarete uzun mesfeli ticret diyenler de vardr ki ok byk devletlerdeki ticareti byle anlamak daha doru olsa gerektir. 1. Ticaret: a. Yl-pazar; b. Altay-ay pazar? c. Hafta pazar. d. Gn-pazar= ar. A. Krsal Alanlardaki Ticaret Krsal alanlarda yayan ky veya yar-gebe ve geerlerin ihtiyalar, pazarlarda karlanyordu. Bu sahadaki pazarlar, yukarda szn ettiimiz ilk tr pazarlardr. A. Yl-Pazar Senede belirli bir zamanda, ulam ve teki imknlar elverili bir yerde kurulan pazarlardr. Bunlar Bizans Dneminde, ksmen din bir nitelik kazanm bir halde panayr olarak da mevcut idi. Bu panayrlarn bazlar, senede iki defa, yaplabildiinden, Yl-pazar yannda bir de alt-ay pazar diye de bir balk atk. Panayrlar, hayvansal veya zir retimin elde edildii dnemlerde ortaya kard. Hayvansal retimde bahar dnemi de sz konusu olabilmesine ramen, genelde panayrlar asl gz mevsiminde ok canl ve hareketli olurdu. Ksmen panayrlardan etkilenen, fakat daha ok Seluklu lkesinin kendi i hareketliliinden kaynaklanan yl-pazarlar, lke sathnda yaylm olmaldr. Bunlar arasnda, gneydeki slam lkelerine yakn bir yrede oluan Yabanlu Pazar (ayrnt iin bk. F. Smer, Yabanlu Pazar) ok nemli idi.

360

Byk yayla kesimlerinde, yayla mevsiminin bitiminde oluan pazarlar da, yl-pazar kmesinde dnlebilir. Yl-pazar, Seluklu lkesinin en nemli krsal alan iktisad hareketidir. lke iindeki ticaret kervanlar dahi, hareketlerini yl-pazarlarnn kurulu gnlerine gre ayarlar idi. Asyada olduu gibi, Diyar- Rumda dahi kervanlar, bir tr yryen pazar olarak kabul edilebilir. B. Alt-Ay / Ay-Pazarlar Kesinlikle iki mevsimde toplanan panayrlar, alt-ay pazar olarak kabul edilebilir. Bunlar da halkn ihtiyacn nemli lde karlar idi. Bu arada teorik olarak da olsa akla gelen, ay-pazarlarnn gerekte de var olduunu sanyoruz. C. Hafta-Pazarlar Kyleri ve krsal nfusu gittike gelien ve artan yrelerde ihtiya da artacandan pazarlar artk her hafta belirli bir gnde kurulur olmutur. Etkilerini ve rneklerini gnmzde de grdmz bu pazarlar, genellikle haftann belirli bir gn, tercihen cuma gn oluurdu. evrenin Trk-Mslman halk, ynredeki byk merkeze hem cuma namazn klmaya gelir, hem de gerekli ihtiyalarn temin ederdi. Hafta pazarlar, sadece klak alanlarda deil, yayla sahalarnda da grlebilir. Gayrimslim nfusu da nemli olan sahalarda pazarlar, cumadan baka bir gn kurulabilirdi. aramba ok yaygn olduunu grdmz bir pazar gndr. Bu pazarn etkisi dolaysyla, Anadolu sahasnda aramba ad, bir yer ad olarak da, haftann teki gnlerinden, mesela perembeden daha oktur. Seluklu idr birimlerinde, hafta pazarlar, o vilyet=idari birim iinde ayr gnlerde kurulurdu. Yakn yllara kadar devam eden bu gelenein bir neticesi olarak, haftann gnleri dahi, o gn pazar kurulan yerlere gre anlr olmutur. En yaygn ve ortak olan, hkim pazarn bir nceki gnn dernek olmasdr. Hafta pazar kurulan sahalar, genellikle bo alanlar olup, buralar ayr bir gvenlik ve mal dzene sahip idi. Ba pazara getirilen mallardan alnrd ve satlan maldan belirli bir aka almak ayr bir dirlik olabilirdi. Pazarn gvenlii de ok nemlidir. Osman Gazinin Eskiehir yresinde Ilcada kurulan pazarn gvenliine dikkat etmesiyle burada ticaret artm, dolaysyla byk gelir kazanmlardr. Hafta pazar, kimi zaman bir byk ehrin kenarna da dalm olabilir. stanbul ehrindeki baz semt adlar, oralarda kurulan pazarlar yanstmaktadr: Sal pazar, aramba, Perembe pazar vb. B. ehirlerde Ticaret Pazarlarn her gn olumasyla da artk dorudan Seluklu ehrindeki i ticarete geliyoruz. Kale=ehirlerde yaayanlarn ihtiyacn karlamak zere, Kastra=kalenin yer ald ehrin yukar kesiminde bir pazar kurulabiliyordu. Pazar genellikle kale ana giri kaps dnda kuruluyordu. Netekim Ankara Kalesinin d kale kaps haricinde bugn dahi bir pazar yerine sahne olan, tarih olarak At pazar diye anlan meydan, muhtemelen XII. yzyldan beri bu ilevini devam ettirmekte idi. Kale=ehirlerdeki bu ilk pazar, haftann belirli bir gnnde kurulurdu. Bu pazar, haftann her gn ok kk lde kurulabilse de, cuma gn, ok daha geni ve adeta gerek anlamyla

361

kurulabiliyordu. Burada, imdilik bir-iki byk dkkan her zaman bulunuyor, fakat ounlukla gezgin tacirler cuma gn buraya gelebiliyordu. ehirde, daha dorusu ehir civarnda, ayrca eski Hristiyan ahalinin byk alverilerini yaptklar panayr=yl-pazar da kurulabiliyordu. Trkler bu panayr=yl-pazarna da giderek al verilerini yapabiliyorlard. Seluklu ehri, temelde Bizans kastrasndan olumu idi. Kastralar ise sarp ve yaln kayalk tepeler zerinde yer alyorlard. Bu sebeple XII. yzylda, askeri nitelikleri gl Seluklu kaleehirlerinde ok ynl bir ekonomik hayattan sz edemeyiz. Bu dnemde ehirler, sadece birer pazar yeri, bir tketim merkezi gibidirler. Buna karlk ehirlere yeni Trk yerlemeleri ile Trk zelliklerini kazanmasndan sonra, Seluklu ehirleri, retimi de iine alan ok ynl bir ekonomik yapya kavumulardr. Mesela XII. yzylda ehrin kalesinin ihtiyalarn temin iin oluan ar, Yukar-ar olumutur. Buralardaki sayca nisbeten az insann ihtiyalarna ynelik bu ar, ehrin aag kesimlerindeki nfus artnn yol at alveri imkn dolaysyla, aada ayrca yeni bir ar, Aa-ar ortaya kacaktr. Hatta her iki Yukar ve Aa arlar birbirine balyan Uzun-yol, hem bu adyla, hem de iki yanndaki dkkanlaryla bir ar kimliine de brnebilecektir. Bylece oluan Uzun-arlar, Seluklu Dneminden itibaren Trk ehirlerinin temel kurumlarndan birisi olmulardr. Seluklu ehirlerindeki ar isimleri, ekilde olumutur: a. Pazardaki hakim insan kmesine gre adlanma: Trkmen pazar, Ermeni pazar, Garibler pazar gibi. b. retime gre adlanma: Bunlar nceki kesimde sz edilen yerler olup burada hem retim yaplr, hem de sat olabilirdi. c. Satlan eyann trne gre adlanma: At-pazar, koyun-pazar, balk-pazar, tuz-pazar, saman-pazar, kan-pazar, ot-pazar, odun-pazar vb. gibi. Byk ehirlerde, ayrca ar iinde hanlar olurdu ve bunlar da, yaptrann adyla olduu gibi, iinde satlan eyaya gre de adlanyordu: Pamuk-han, Pirin-han gibi. Byk ehirlerde ayrca gelen her trl maln tartlp belirlendii kapanlar da bulunurdu: Un-kapan, Bal-kapan, Ya-kapan gibi. C. D Ticaret lkeler arasndaki ticaret ilikileri, Trkler iin ok nemli olduundan Hun-in, Gktrk-in ticaret ilikileri sebebiyle, d ticarete nem vermek zaten bir Asya gelenei idi. Bu gelenein bir uzants olarak, tccarlarn, vergilerini vermek kaydyla serbeste mal getirip gtrmeleri her zaman mmknd. Ancak kimi zaman komu lkeler bu ticarete engel olduklarndan, Seluklu lkesi baz kolaylklar salyordu. 1206da Antalya ehrinde, Konya ile ticaret yapan tccarlara ynelik olarak idarecilerin olumsuz davran ortaya km idi. Bunun zerine Gyaseddin Keyhusrev Antalyay alm, ticaret erbabna baz kolaylklar da salam idi. Yukarda da ksmen belirttiimiz gibi, Seluklu lkesi, Byk Seluklular lkesi gibi, lhanl lkesinin kat kesiminde yer aldndan, buradaki ticaretin i veya d olarak ayrlmasnda baz problemler olabilir. Bununla birlikte lkenin kuzey, gney ve batsyla olan ticareti, dorudan d ticaret olarak alabiliriz. Zaten Seluklu Trkleri Akdeniz ve Karadenize aldktan sonra d ticaret daha

362

nemli olabilecektir. Beylikler Devrinde de bu ticarete batda Adalar Denizi yoluyla yaplan ticaret eklenebilecektir. Seluklu lkesinin d ticareti, ana eksen etrafnda olumutur. Bunlardan birisi dou-bat, teki kuzey-gney ve ncs de deniz yoludur. Dou-Bat eksenindeki d ticareti de ikiye ayrmak, lkenin dousu ve lkenin bats olarak kabul etmek gerekir. Dousu bir yandan Seluklu lkesi ve teki Asya lkeleridir. lkenin bats ise bu dnemde kendisi hayat-memat kavgasnda olan Bizans ile yaplan ticarettir. Bizans ile ticaret, zellikle bat Anadolunun verimli ovalarndaki hububat retimi esasl da kabul edilebilir. Anadolu sahasnn kurak iklim artlarnda ktlkla karlamas sebebiyle, zaman zaman bat sahasyla ile ticaret ilikileri byk nem tayordu. Batdaki ticaret, Beylikler Devrinde daha etkili olmutur. Aydnolu Umur Beyin bu ticarete byk nem verdii, lke iinden Adalar Denizi kylarna ynelen mallardan bedraka vergisini kaldrd Denizlideki kitabesiyle bilinmektedir. Umur Bey, Sakz adasnda, bir tr serbest pazar haline getirdii Ceneviz tccarlaryla bu ticareti en iyi ekilde dzenlemi idi. Kuzey-gney eksenindeki ticaret de bir yandan Kafkaslardan gneye, Badad ve Memlk Devletine uzanrken, te yandan Karadeniz kylarna dayanr. Karadeniz kylarndaki ticaret, dou kesimindeki Trabzon-Rum Devletiyle yaplabilir. Bu sahada retilen keten ve teki yaz elbiselikleri nemli bir ticaret meta idi. Fakat bu sahada asl nemli olan Sinop bata olmak zere, Samsun, Fatsa ve nye limanlaryla Karadeniz kuzey ve dou kesimi limanlar arasndaki mnasebetlerdir. Karadeniz kuzeyinin Seluklu lkesi ile ok yakn balar bulunduundan, zellikle Sinop Liman XII. yzyl sonlarnda etkili konumu korumu, ncelikle bu liman XIII. yy. balarnda alnm idi. Bylece Krm ve Karadeniz kuzeyi ile ilikilerde nemli bir kap elde edilmitir. Sonraki zamanlarda Seluklu hakimiyeti douya doru gelimi, Samsun, Fatsa ve nye limanlar da Seluklu idaresine gemi idi. Btn bu limanlar, Karadeniz kuzeyi ile yakn ilikili idiler. Karadeniz kuzeyi ise sadece Seluklu lkesi iin deil, fakat ayn zamanda slam dnyas iin de ok nemli idi. Memlk ve slam lkesinin ou ihtiyalar, mesela kle ve krk vs. bu ticaret yolu ile karlanyordu. Karadeniz kuzeyi ile olan ticarette, bu limanlar kadar lke iindeki Sivas ehri de byk bir nem tar. Sivas ve buradan gneye giden yol da canl bir ticarete sahne oluyordu. Seluklu lkesinin gney kesimlerinde, Memlk lkesine komu bir alanda kurulan Yabanlu pazar, (F. Smer, Yabanlu Pazar) sadece lke ii ticarette deil, lkeler aras ticaret iin de byk bir nem tayordu. nk buras kuzey-gney ekseni zerinde olup, adeta devrine gre bir ak-pazar zellii gstermektedir. Seluklu lkesinin gneyi ile olan ticaret, bu yolun byk nemini gsteriyordu. Burada dikkat edilecek husus, bu tr d ticaret yapanlarn kimlikleridir. Trk ve Mslmanlar lkeler aras d ticarette de etkin idiler. Hoca, Reideddinin de aka belirttii gibi Trke bir kelime olup, din adam veya eitici olmayp, dorudan lkeler aras byk ticaret yapan etkili ve nfuzlu kimselerdir. Bylece, XII. ve XIII. yzylda Hoca lakab ile anldn bildiimiz kimseler, byk tccar demektir. Bunlar arasnda da Mslman ad tayanlar bir hayli oktur.

363

Bu arada Seluklu lkesinde, Avrupa ile Asya arasnda ticaret yapan Avrupal=Frenkler de mevcuddur. Bunlar Seluklu Devletiyle ticaret anlamas imzalam olan lkelere mensub idiler. Samsun, Sivas gibi ehirlerde XIII. yzylda varlklarn kesinlikle bildiimiz bu tccarlar, oralarda kendi kurallaryla ticaret yapyorlard. Onlarn kk kiliseleri ve kendi ilerini tanzim edebilecek noterleri vardr. Noter bu anlamyla daha o dnemde, XIII. yzylda Farsaya ve bu arada Trkeye gemi bulunmaktadr. D. ehirlerde Ekonomik Hayat XII. yzyl sonlarndan itibaren ehirlerin gelimesi ile Seluklu ekonomik hayat, ok ynl bir gelime gsterdi. ncelikle krsal alanlardaki retim artm, Trk boylar hem hayvan beslemekte, hem de onlardan elde edilen mahsullerde nemli bir art salam idiler. zellikle gda ihtiyalarnn karlanmasnda bu trden retim byk bir nem tar. Bu ayn zamanda yn, deri ve teki maddeleri ile sanay retimini de beslemekte idi. ehir hayatnn artmas, ehirlerde ihtiyalar orada giderecek mesleklerin ve sanat erbabnn buralara yerlemesi ile sonulanmtr. ehirlerde eski yerli Hristiyan arlarn yannda, dorudan mensuplar Trk ve Mslman olan arlar da ortaya kmtr. Vakf kaynaklar, XIII. yzylda hemen hepsi Mslman olan ehir arlarn vermektedir. Konya, Kayseri, Sivas gibi ehirler yannda Ankara ve Krehir arlarnda da bylesine Mslman esnaf bulunmakta idi. Pazar adyla anlan arlar, bu ehirlerde etkilerini XX. yzyl ortalarna veya gnmze kadar devam ettirmilerdir. Ankara ehrinde At-pazar, Saman-pazar, Koyun-pazar dorudan ehrin iinde bulunmaktadr. Bunlar XII. ve muhtemelen XIII. yzylda olumu idiler. Konya ehrinde XII. yzyl ikinci yarsnda olumaya balayan ar dzeni de ayrntl olarak bilinmektedir (T. Baykara, Konya). Vakfiyeler, Krehir gibi ok byk olmayan bir ehirde dahi ekonomik hayatn ok ynl arlarda devam ettiini aka gsteriyor (Cacaolu Vakfiyesi). Bu ehirlerdeki arlarda ou retici ve biraz da satc olmak zere pek ok meslek ad da bilinmektedir (E. Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler). Burada yeniden vurgulamak istediimiz husus, bu pazar ve arlardaki reticilerin hemen tamamnn Trk ve Mslman olmaldr. phesiz bu oluum, Asyadan, ran ve teki slam lkelerinden gelen sanatkarlar ile de salanm idi. Aralarnda mimar olmak zere birok gayrimslim de bulunuyordu. E. Paralar Sikke=maden para, ticaretin gelimesinde en nemli unsurlardan birisidir. Seluklu lkesinde, XI-XV. yzyllarda da sikke=para baslmas ve kullanlmas kendisine mahsus bir seyir izlemitir. Fetih Yllar ve Beylikler Dnemi: Bu zamanda lkede Bizans ve komu zengin lkelerin paralar kullanlyordu. Msr, Roma ve teki lkelerin paralar nl idi. Dakyanus altn, Seluklu tarihlerinde de gemektedir. Trk Beyleri bir sre sonra lkede etkili olunca kendi paralarn bastrmlardr. Danimentliler ilk olarak Grek harfleriyle yredeki eski paralarn kalplarn pek az deitirerek XII. yzyl balarndan itibaren sikke bastrdlar. Saltuklu, Mengcekli ve Artuklu beylerinin bastrdklar (kestirdikleri) paralar da mevcuttur.

364

Trkiye Seluklularnda ilk paralar Bizans paralar modelinde baslm (Mesud b Klarslan, 1116-1156 adna bakr) idi. XII. yzyl sonlarnda 573/1177 tarihinde Konyada II. Klarslan altn sikke de kestirmi; bu Sultann gm ve bakr paralar da vardr. Seluklu lkesinde kestirilen melik ve sultanlarnn paralarnn zerinde kimi zaman atl kabartmalar da bulunmakta idi. 635/1237 tarihinden itibaren altn sikke kesimi artmtr. Dinar diye de anlan bu sikkeler (4,24,55 gr) XIII. yzyl boyunca sonraki yllarda da kesilecektir. Dirhem diye de anlan gm para (2,82.9 gr) kesilmesi ise ok daha fazladr. Gm paralar; beyaz renklerinden dolay, daha Asya Trk devletlerinde aka diye anlmakta olup, Seluklu lkesinde de bu ad yaylacaktr. XIII. yy. ortalarnda ekonomik hayat ok arttndan gm para ihtiyac dolaysyla ayn sene iinde birka kere para kesildii de olmutur. Trkiye Seluklularnn son paralar, lhanl hkmdarlar ile mterektir (700 tarihli Alaeddin Keykubad ve Gazan Han). Bu arada lhanllar, eski sikke kesim yerlerindeki darphanelerde sikke kestirmeye devam etmilerdir. Seluklular zamannda Konyada kesilen sikkeler yeni dnemde Kayseri, Sivas ve Erzincan gibi yrelerde de kesilmeye balanm idi. lhanl sikkeleri XIV. yy. ortalarnda azalmaya balam idi. Bu arada beylikler de kendi sikkelerini bastrmaya alyorlard. Aydn, Saruhan, Mentee, Germiyanoullar ile Erefoullarnn sikkeleri de XIV. yzyla aittir. Denizlideki nanoullar da sikke kestirdiler. Karamanoullarnn sikkeleri olduka azdr. XIII. yzyl sonlarndaki nadir sikkeleri sonrasnda XIV. yy. sonlarnda artmtr. Ama gm sikkeleri, Seluklu sikkelerine gre hafiflemitir: 1,55-1,85 gr kadar. Karamanoullar da Osmanoullar gibi XV. yy. balarnda Temr ile mterek sikke kestirmilerdir. Osmanl Beyliinin ilk zamanlarnda altn ve gmn az olduu kaynaklarda ifade edilmi idi. Bununla birlikte Osman Gazinin dahi sikke kestirdii anlalyor; sonraki zamanlarda da bakr ve gm sikkeler bastrlmtr. XV. yy. balarnda bir ara Temr ve olu ahruh ile de ortak sikke kestirmilerdir. XIV. yzylda beylerin hibirisi altn sikke kestirememitir. Bu yllarda Venedik Duka altn ile Ceneviz filorini ve Msr Eref altnlar olduka ok kullanlmakta idi. Osmanoullarnn altn sikke kestirmeleri, Fatih S. Mehmedin ancak son senelerinde 1477 sonrasnda gereklemi olup, artk onlarn bir cihan devleti olduklarn gsterir. Sikke Kesim Yerleri: Sikkeler, ya maden olan yerlerde, ya da nemli ekonomik merkezlerdeki darphanelerde kesilirdi. Bu sebeple sikkelerin, bilinen kesim yerleri kimi zaman beyliin en nemli ehrini gsterdii gibi, kimi zaman da maden kan yerleri gstermektedir. Maden-ehirde kesilen sikkeler XIII. yzylda bir hayli oktur. Bu arada kalabalk bir alc kitlesinin bulunduu hkmdar ordughlar da sikke kesim yerleri idiler. F. Vergi Seluklu lkesinde, gnmzde vergi olarak alnan hususlar trl ifade edebiliriz. a. Mkellefiyet=ykmllkler, b. Ayn vergiler, c. Nakd vergiler. Seluklu lkesindeki insanlarn, ncelikle kendileri veya hayvanlar iin baz mkellefiyetleri vard. Erken

365

dnem Osmanl kaytlarnda dahi hisar yapmak, toprak srmek, ark amak vb. hususlarda hem insanlarn, hem de sahip olduklar hayvanlarn ykmllkleri bulunuyordu. Bunu, mesela ky imamlarnn hayvanlarna baz iler yklenmesin diye ayrcalk verilmesinden daha iyi anlyoruz. kinci kmede elde edilen veya bir ekilde iml edilenlerden rn trne gre alnanlardr. Mesela hububat retilmise, aynen r alnmas gibi. Bu hayvan retiminde de hemen ayn ekilde sz konusudur ki genelde bu nisbet 1/40 etrafnda olurdu. Bez dokuyanlardan da bez alnmas gibi. Bu trden vergiler, yaygn deyimi ile ayn vergiler olarak kabul edilebilir. nc kmede ise, nakit=para olarak alnan vergilerdir. Hara, cizye, ba vs. bu trden nakit=para olarak alnan vergilerdi. Seluklu lkesinde; teki Trk lkelerinde olduu gibi, baz vergiler eri=din kkenli, buna karlk bazlar Trk rfnden gelmektedir. Vergilerde aklk ve belirlilik en nemli hususlardan birisidir. Yeni konan, kaldrlan vergi veya mkellefiyetler herkesin haberdar olabilecei bir ekilde iln edilirdi. Herkesin grebilecei yerlerde ta yaztlar zerine kazlm vergi yaztlar, gnmze kadar gelmitir. Kale kaplar, herkesin girip kt yerler olarak vergi yaztlarnn en ok bulunduu yerlerdir: Ankara kale kaps zerindeki yazt gibi. Kimi zaman da Ulucami duvarlar, bylesine emirlerin kazld yerlerdir (Ani, Diyarbekir ve Bayburt Ulucamileri gibi). r, hara, cizye, ba, ubur, cevaz- rah, bedraka, yasama, kalan, kopur, tuzgu, tagar, tamga, resm-i kudm, ulak, tabkur gibi pek ok vergi ismi vardr. Bunlarn bir ksmn kesin olarak biliyorsak da, bunlar ve daha birok vergi ad incelenmeyi beklemektedir. Bunlar arasnda Bac, Asyadan gelen ve hatras gnmze kadar devam eden en naml vergilerden birisidir. Beylikler Devrinin zellikleri Trkiye Seluklular Devletinin lhanl etkisine girmesi, zaman iinde Seluklu ordusunun inhilaline yol amt. Varlklarn Seluklu ordusuna katlmakla salayan Trk boylar, kendi asker glerini devam ettirdiler. Fakat bu askeri glerinin yerinde kullanabilecekleri merkez ve gl bir devlet yoktu. lhanllar lkenin d gvenliini kendi asker gleriyle koruyorlard. Bylece onlarn askere ihtiyalar yoktu. Oysa Seluklu lkesi asker karan boylar ile meskn idi. Bylece asker glerini korumak zere, baz gler dikkati ekmeye balad. Bir zaman iin Seluklu idaresi grevlisi olarak tayin edilenler zaman iinde bu grevlerini devam ettirdiler. Seluklu Devletinin bir sbas, gnmz ifadesiyle bir valisi olan ve Be unvanl kiiler, zaman iinde idare ettikleri yrelerde daha etkili olmaya balamlard. Bylece Osman Bein dahi bir zaman Seluklu Devletinden tu ve tabl u alem alan bir grevli olduu seziliyor. Beylikler Dnemi denilen XIV. yzyl iinde, Seluklu lkesindeki beyler, sonradan Osmanoullar kendilerine 1299 tarihinde bamszlk kabul etmelerine ramen, byle bir hareket sz konusu deildir. lkedeki yksek hakimiyet, 1356 senesine kadar lhanllarda bulunmaktadr. Bir Be, Trk devlet anlay gereince, ynetim mntkas dahilinde, tebaas indinde adeta tam bamsz bir zellik tar. Bu binlerce yldr devam eden bir rfdr. Aydnolu Umur Bein, Denizli/Tonuzlu beylerinin ve bu arada Orhan Bein 1350 lhanl Devletinin btesine katkda bulunmalar, sz edilen yllarda Beylik devrinin tam olarak devam ettiini gsterir. Beylikler Dneminin 1356 sonrasndaki tarihi ise, beyliklerin kendi i ekimeleri ile geer. Orhan Gazi, Germiyan beyleri ve bu arada Karamanoullar dikkati eken beyliklerdir. Bu arada lhanl

366

lkesinin orta ve dou kesimlerinde de beylikler vardr. Akkoyunlu ve Karakoyunlular ile daha gneydeki Celayirliler gibi. Bu arada mahall idaresini devam ettiren Artukoullarn da unutmamak gerekir. Btn bu saylan beyliklerin ortak zellikleri vardr. Bunlar, ksmen Seluklu, fakat daha ok lhanl Devletinin geleneklerinin izindedirler. Anadolu sahasnn ou yerleri iin, halk ve insan unsuru deimemitir. Bu arada bu sahann orta ve bat kesiminde yerleik hayat, klaklardaki kyler ve ehirlerdeki hayat olduka artm bulunmaktadr. Buna karlk lkenin zellikle dou kesiminde birbirine dman grnen iki Trkmen taifesinin idaresi vardr. Akkoyunlular ve Karakoyunlular. Akkoyunlular ve Karakoyunlularn insan unsuru, hemen ayndr. Bu boylarn arasndaki ekime dorudan bir karde kavgas, bir karde ekimesinden ibarettir. Sivas ve Kayseri ehrinde, Trkiye Seluklularndan beri devam edegelen canl ekonomik hayat bu dnemde de devam etmektedir. Sadece ehrin gelime izgisi, ykselmekten ziyade, artk biraz yatay gitmeye balamtr. Yoksa Sivas olsun, Kayseri olsun ve hatta Ermeni nfusunun fazla olduu rivayet edilen Erzincan olsun, ehir hayatnn btn canll ile devam ettii yerlerdir. 1. Trk Dilinin Rabet Kazanmas Beylikler Devrinin en nemli sosyal neticelerindenbirisi Trk dilinin bu dnemde byk bir nem ve rabet kazanmasdr. Daha XIV. yy. balarnda Ayk Paann Trk diline kimesne bakmaz idi demesine alan bizler, Trkenin XIV ve XV. yzyllardaki byk rabetine arabiliriz. Trkenin ve Trkln XIV. yzyldaki byk rabeti, XVI. yzyldaki yadrganndan da aka grlyor. nl Osmanl Mverrihi li, Germiyanolunu, bylece kabul etmi, ozann birisinin Yrdgn ayr, akibetin hayr, yadiin bal ile kaymak olsun demesini ok beendiini ve bir spa baladn alayl bir ekilde yazm idi. Germiyanolu, nihayet Anadolu beylerinden Trkeyi bilen bir bey olup, onun Trk diline rabeti sebebiyle Trke, Osmanoullar zamanndaki byk ilekliini kazanabilecektir. Trke bu dnemde gelimi, yeni kavramlar kazanm, hatta Asyadan gelen dil zelliklerini de kaybetmeye balamtr. Trkenin gelimesi, ileklik ve ayrntda zellikler kazanmas ile Trk beyleri, dinlerini daha iyi anlamak iin Kurann evirisini okumak istemilerdir. Trk beylerine yaplan Trke Kuran evirileri, balangta baz ksa sure ve ayetlere mnhasr kalsa da Trkenin stnln salamtr. Trk bilim adamlar, Trke bilim kitaplar, mesela tb kitaplar telif etmeye balamlardr. Trkenin bilim dili olmasnda bu yzyldaki abalarn byk bir yeri vardr. Trk bilginleri, Trk Beyleri iin Trke yazmaya kendilerini mecbur hissediyorlard. Hatta Trk beyleri, daha eski Trke ile yazlm baz kitaplar da, rahat ve kolay anlamalar iin olga-bolga dilinden evirtiyorlard. Trkenin rabet kazanmas, Trk dilinin ve Trk edebiyatnn da nemli eserler kazanmasna yol amtr. Trk beyliklerinde Trke yazanlar etkili olmular, nemli kazan sahibi olmulardr. Trk beylerinin, Trke eser yazanlar teviki ve onlara hatr saylr balarda bulunmalar, Trk yazclnn yeni eserler kazanmasna yol amtr. Sonu olarak XIII. yzylda ok az rnekleri olan, 1320lerde dahi kimsenin bakmad Trke, Trk beylerinin de himaye ve tevikleri ile sonraki zamanlardaki ilek ve zengin zelliini kazanacaktr.

367

Trk bilim hayat da bu devirde, Seluklu Dneminin zelliklerini devam ettirmitir. Medreseler ilemeye, bilimsel almalar yaplmaya devam etmitir. 2. Yunus Emre-Hac Bayram Veli Kltrel birliin timsali saylabilecek ahsiyetler arasnda, Beylikler Devrinin banda ve sonundaki iki ahsiyeti zellikle anmak gerekir. Yunus Emre (lm. 1324), Seluklu hkimiyeti sonrasndaki dankln insanlarda ve zellikle ruhlardaki etkisini, gzel bir Trke ile yazd iirlerinde Allah birlii etrafnda yeniden deerlendirmeye, birlii ilemeye alr. Onun ak, sade ve yaln bir ekilde syledikleri, btn Trkleri etkilemitir. XIV. yzyln kltr ortamnda, Yunus Emre, bir bakma yaylak-klak hayat yaayan Trklerin ve kyllerin duygularn seslendirir. Bir ksm airler de beylerin saraylarnda yazdklarna karlk aryorlard. Bylece onlar da bir bakma deien siyasler ortasnda, deimeyenler olarak kalyorlard. Bylesine bir kltr temeli, sonraki birliin de mjdecisi gibidir. Hac Bayram Veli (lm. 1430) beyliklerin sonuna tesadf etmekte, Ankara ehri ile adeta zde saylmaktadr. Yunus Emrenin aksine o, dorudan ehre (ar) ncelik vermi, manev alanda yorumlanmak birlikte, gelien ve byyen ehir hayatna da iaret etmitir. Hem beyliklerin kavgalarna ahit olmu, fakat daha da nemlisi Temr Bein Bat Asyadaki iddetli frtnasn da yaam idi. Bu sebeple o da, artk byle olumsuzluklardan uzak, Anadolu sahasnn bir ve beraber olmasn ister ve beklerdi. o, Osmanoullarnn bylesine birletirici zelliklerini yakndan grmtr. Beylikler Dneminin danklnda siyas hudut tanmayan dervilerin, Tanr birlii esasndaki fikirleriyle, ayr bir birliin midini tadklar ve bir bakma onu da ekillendirdikleri sezilir. Anadolu kavramnn ortaya kmas, XIV. yzyln bir dier nemli sosyal neticesidir. Anadolu, Greke bir kelime olarak dorudan dou, bir baka deyile gnein doduu yerdir. Burasnn dou olmas, tabiatyla kendisinde oturan bir insan iin sz konusu deildir. Konyada oturan Seluklular iin, Anadolu ancak lkenin dousu, Diyarbekir taraflar olabilirdi ki bylesine bir tanm ve tarif veya terim yoktur. Aydnolu Umur Be ile Osmanl Trkleri XIV. yy. ortalarnda anakkale Boaznn tesine geince, oralardan Asya yakasna baktklarnda, oralar insanlarnn bu yakaya dou anlamnda Anadolu dediklerini duymu olmaldrlar. Sonraki zamanlarda da Osmanl Trklerinin her geen gn Rumeli sahasna gemeleri, oralarda yurt tutmalar sonucunda mesela Edirne sz konusu olunca Bursann iinde yer ald topraklar artk Anadolu saylabilirdi. Bylece Trkiye Seluklular ve Diyar- Rum beylikleri zamannda bir anlam ifade etmeyen Anadolu, XIV. yzyln ikinci yarsnda belirli bir anlam yklenmi oldu. Bylece Anadolu, artk gnmze kadar devam eden anlamn kazanm oldu. Bu anlam, stanbulun devlet merkezi olmasndan sonra daha da geliti. Neticede Osmanl Devletinin btn dou ve hatta Asya topraklar da bu adla anlr oldu. Krmn dousundan, Trablus-am kylarna ve hatta Afrikann kuzeyi de bu adla anlr oldu. Piri Reisin, XVI. yzyln ikinci eyrei balarnda kaleme alnan Kitab- Bahriyesinde bu konuda arpc kaytlar bulunmaktadr. Biz de artk XIV. yzyln ikinci yarsndaki olaylar sz konusu ederken Anadolu terimini rahatlkla kullanabiliriz. 3. lkenin Eski Sahalar

368

lkedeki i siyas paralanma sebebiyle, lkede ve zellikle krsal alanlarda gvenlik ksmen gerilemitir. Kale ve ehir surlarnn dna taan ve byyen ehirler, zaman zaman tehditlere maruz kalmtr. Gvenliin azalmasyla, bir ksm ehir halk, surlarn dndaki sahalardan ierilere sur ilerine ekilmitir. Beylikler Devrinin, toplum bakmndan dikkati eken birinci gerei ehirlerin klmesidir. Beylikler Devrinde artk Anadolu lafz da kullanlabilecek olan eski Diyar- Rum ehirleri olduka klmlerdir. Geri XIV. yzyln ikinci eyrei iinde, ehirlerdeki hayat ve ehirlere yerlemeyi tevik iin baz tedbirler de alnmtr. Bunlarn iinde en arpc olan Nide ehrine yerleecek Hristiyanlardan cizye alnmayacana dair vergi kitabesidir. Bununla Nide ehrine yeni yerlemeler tevik edilmeye allmtr. Bu ferman bize, ehir nfusunun gerilediini, ehirlerde baz ileri grecek kimse bulunmadn aka gsteriyor. ehirlerdeki bu i gc an gidermek amacyla ehirlere yerlemeler tevik edilmitir. Bu trden teviklerin neticeleri hakknda, kaynaklarda ok ak bir bilgiye sahip deiliz. XIV. yzyl sonlarnda, ehirlerin sur d alanlarndaki nfusun hemen hi kalmadn aka grebiliyoruz. Bunun iki kesin rneini Turhal ve Sivasta gryoruz: Bir kayalk tepe zerinde kk bir kaleye sahip Turhalda halk daha ziyade aadaki Turhal nehri kylarna yerlemi idi. Fakat gvenlik azalnca halk da dalm, kaleye veya civardaki uygun kylere ekilmi idiler. Bu sebeple, sur dndaki ehir sahasnn hemen tam ortasnda yer alm olan Ulucami ilevsiz kalmt. Kad Burhaneddin, hasmn Turhal kalesinde kuatnca Ulucamii kendisi iin bir kla ittihaz etmiti. nk anlald kadaryla artk Ulucamiin cemaati sz konusu deildi. Benzer bir durumu, XV. yzyl balarnda Sivas ehrinde gryoruz. Sivas Ulucamii de, buralardaki ehir nfusunun azalmas hatta tamamen kaybolmas zerine ilevsiz kalm, bir sinin karargah olmutu. Sivas ehrindeki bu nfus gerilemesi, Beylikler Devrinin genel zelliklerine de uygundur. Bu arada ehirde, Kad Burhaneddin zamannda belirli bir canlln varln ayrca belirtelim. Anadolu sahasndaki beyliklerde, ehir hayatna bal bir ekonomi yerine, hayvansal ve zira retim canlanm idi. Osmanl-Karamanl mcadelesi srasnda Konya halknn kale surlar dnda harmanlar bulunduu Osmanl tarihlerinde nakledilmitir. Ayn ekilde Karamanolunun bundan byle dana ve buza kovalamaktan gayri bir i yapmayaca da belirtilmitir. Bu ise dorudan hayvan besleyicilik demektir. 4. U ehirleri Seluklu eski sahas, Anadolu ve evresindeki ehirlerdeki gerileme bir gerekse, Utaki beyliklerin merkezi olan ehirler ise, ayr ve yeni bir gelimenin iinde olmulardr. Mentee Beyliinden balayarak (merkezi Bein) Aydn, Saruhan, Germiyan ve nihayet Osmanl Beyliinin merkezi olan ehirler, XIV. yzylda dikkate deer bir gelime gstermilerdir. Sosyal bakmdan bylesine bir gelime, merkez sahalardaki klen ehirler insannn nerelere gittiini de aka gstermek bakmndan nemlidir. nk, yeni gelien, nemli bir gelir imknna kavuan bu U beyliklerinin ehirlerine, lkenin i kesimlerinden nemli sayda ehirli nfus gm olmaldr. Bylece, klasik Seluklu Dnemindeki Anadolu sahas Trk ehir zelliklerini bu beyliklerin ehirlerinde de aka grmekteyiz.

369

Bunlarda (Bein, Ayasulu-Tire, Manisa, Bergama ve Bursa) yukardaki blmlerde, sadece Ulucami vesilesiyle temas ettiimiz zellikler dnda baka hususlar da etkindir. Bu ehirlerde de sanayi retimi balam, Trk-Mslman esnaf ve sanatkarlar ehir hayatnda etkili olmaya balamlardr. Daha da nemlisi, bu ehirlerin nemli bir kesiminde d ticaret de, zellikle Adalar Denizi ile sz konusudur. Aydnolu Umur Bey bata olmak zere, ufku ve hedefleri byk olan beyler, siys dankln etkisini dostluklarla gideriyor, birbirlerine destek oluyorlard. Ayrca lke ii ticar hareketlilii tevik iin de nemli tedbirler alyorlard. Aydnolu Umur Bey, Sakz adasn (karsndaki eme ile kontrol ederek) bir d ticaret merkezi haline getirmi ve bu durum, XVI. yzyl sonlarna kadar devam etmitir. Bylece Beylikler Dneminde oluan ekonomik dzen, ancak XVII. yzyl balarnda deiecektir. Bunun sonucunda, Beylikler Devrinin eski merkezleri, ehzadelerin sancak merkezi olan Manisa dnda, nemli lde gerileyeceklerdir. Sonu olarak, Beylikler Dnemi, ok ynl gelimeleri ile; sonraki Osmanl Cihan Devletinin douunu hazrlamtr. Bir baka deyile, Beylikler Devrinin siyas dankl, birlik zlemini pekitirmi ve Osmanllarn kurduu birlii salamlatrmtr. zmir ehri ve Tarihi (zmir 1974); zmir ehrinin XIV. ve XV. yzyllardaki durumu nispeten az ilenmitir. Yataan, Tarihi Yeniden Yaatma Denemesi (Tokyo, 1984); Rum diyarna Trklerin gelmesi ve bir kyn iskn ile ilgili konular bu k monografisinde, mahall ve szl kaynaklar yardmyla incelenmitir. Trkiye Seluklular Devrinde Konya adl kitab, doentlik almas olup, Konya ehrini deiik bir bak asyla incelemitir. (Ankara 1985, 2. bask, Konya 1999) Trk ehircilik geleneklerinin iinde, Konya ehrinin zellikle XIII. yzyldaki dzeni bulunmaya allmtr. Denizli Tarihi, 1070-1429 (stanbul 1969) adl almas dorudan devrimizle ilgilidir. Burada sadece siyasi tarih deil, teki hususlar da ele alnmsa da sonraki yllarda yaptmz gzlemlerin yer alaca 2. bask hazrlanmaktadr. Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri, Trk Devri dari Taksimat, Ankara 1988, 2. bask, Ankara 1999 (Trk Kltrn Aratrma Enstits); Fetih dneminden itibaren ilk Beylikler, Seluklu, Beylikler ve Osmanllar devrinin idar meseleleri ele alnmtr. Anadolunun Seluklular Devrindeki Sosyal ve ktisadi Tarihine Ait Aratrmalar, zmir l990, bir ksm nceden kaleme aldmz Antalya, Denizli, Niksar ve Tokat ile ilgili makaleler olup, bir kesimi ise eski doentlik calmamzdan baz bahislerdir. Aydnolu Gazi Umur Bey, Ankara 1991 (Kltr Bakanl Yayn); XIV. yzyln bu naml beyinin halk iin yazlm hayat hikyesidir. Ancak baz yeni konulara da temas edilmitir. Gyaseddin Keyhusrev, Gazi-ehid, Ankara 1996 (Trk Tarih Kurumu Yayn). Trkiye Seluklularnda bir dnemin sonunu ve yeni bir dnemin balangc demek olan sultann hayat hikayesidir; Mahall bilgiler ile de desteklenmi, Antalya ve Denizli yresinin fetihleri ele alnmtr. Trkiyenin Sosyal ve ktisad Tarihi (XI-XIV. yzyllar) Ankara Tuncer Baykarann bu konudaki dier makaleleri: 2000.

370

Denizlide Yeni Bulunan ki Kitabe, Belleten, XXXIII/130, 1969, s. 159-162. (Bk. 4. sradaki kitabm). Dou Anadolu= Trkmenia, Atsz Armaan, stanbul 1976, s. 61-66. Honaz ehri ve Seluklu Devrindeki nemi, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, VII/3-4, 1979, sh. 207-210. (Bk. 4. sradaki kitap). Uak Hakknda, Uak Dergisi, Cilt: 1, Say: 6, 1979, sh. 8-9. Seluklu Devri Antalyas zerine Baz Dnceler, Birinci Milli Trkoloji Teblileri, stanbul 1980, s. 279-286. (Bk. 4. sradaki kitap). Bodrum Adna Dair, Belleten, XLV/2, 178 (1981), s. 5-8 (Bk. 4. sradaki kitap). Alaiyede Baz Yeni Kitabeler, EF Tarih Enstits Dergisi, Say: 12 (1981586 (Bk. 4. sradaki kitab). Urla skelesinde Yah Be Camiinde bir Kitabe ve Tahlili, Hacettepe Edebiyat Fakltesi Dergisi, II/1 (1984), s. 97-99. Anadolu Yer Adlarnn Orta Asyadaki Benzerleri zerine bir Kaynak, Trk Yeradlar Sempozyumu (1984) Bildirileri, Ankara 1984, s. 265-273. Seluklu anda Konyada Trkler ve Ermeniler, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu Teblileri, Ankara 1985, s. 75-77. Vakfn Gelime ve Gerilemesindeki Etkenler, 2. Vakf Haftas Teblileri, Ankara 1985, s. 1921. Trkiye Seluklularnda dari Birim ve Bununla lgili Meseleler, Vakflar Dergisi, XIX (1985) s. 49-60. Niksar Kalesi ve Tarihi, Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. H. Z. Koayn Hatrasna Armaan, XXIV/2, 1986, s. 15-36, (bk. 4. sradaki kitap). ehre Kst, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi, Ankara 1986 II, 67-73, (bk. 4. sradaki kitap). zmir Camiine ait Bir Kitabe ve Tahlili, EF Tarih Enstits Dergisi, Say: 13 (1983-1987), s. 169-176. Trklerde ve Anadoluda ehir Hayat, Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu (1987), Ankara 1987, s. 397-406. Tokat Ulucamii zerine Baz Dnceler, Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat, Ankara 1987, s. 291-294 (bk. 4. sradaki kitap). Hac Bayram Veli ve Dnemine Umumi Bir Bak, IV. Vakf Haftas (1986) Ankara 1987, s. 15-18; (bk. 4. sradaki kitap). Alaeddin Keykubadn mar Faaliyetlerinde Antalya ve Alaiyenin Yeri, Antalya II. Seluklu Semineri (1987), Antalya 1988, s. 7-10; (bk. 4. sradaki kitap). Trkiye Seluklularnda Baz Vergilere Dair, IX. Trk Tarih Kongresi (1981) Bildirileri, Ankara 1988, II, 687-695; (bk. 4. sradaki kitap). Hacm Sultan Menakbnda Denizli, Merkez Efendi Sempozyumu (Denizli, 1988) Bildirileri, Manisa 1989, s. 197-199. Teblileri, niversitesi, 1982) s. 579Kongresi (1978)

371

Seluklu Devrinde Antalyann dari Durumu, Antalya III. Seluklu Semineri (1989) Bildirileri, stanbul 1989, s. 39-44. Nasreddin Hoca ve Dnemi, I. Milletleraras Nasreddin Hoca Sempozyumu (1989) Bildirileri, Ankara 1990, s. 33-39. Hdrellez ve Trk Kltr, Milli Kltr, Say: 72 (Mays 1990) s. 4-6. eme Kalesi, Belleten, LIV/210 (Austos 1990), s. 603-630. eme Kalesi, Belleten, LIV/210 (Austos 1990) s. 603-630. Saha Aratrmalarnn Seluklu Tarihi Bakmndan Ehemmiyeti, Tarih Metodolojisi Kollokyumu (1984, Elaz) Bildirileri, Elaz 1990, s. 243-245. Yunus Emre ile ilgili Menkbelerde Tarihi Gerekler, IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri, Yunus Emre Seksiyonu, Ankara 1991, s. 1-6. Bir Seluklu ehri Olarak Antalya, Antalya IV. Seluklu Semineri (1992), Bildiriler, Antalya 1993, s. 38-43. Trkiye Seluklularnda Halkn ehzadeler Mcadelesindeki Tutumu, Altaica Berolinensia (PIAC, 34. Berlin, 1991), Wiesbaden 1993, s. 23-30. Trk ehircilik Geleneinde Tire, Trk Kltrnde Tire, Ankara 1994, s. 9-13. Alaiye, Bir Seluklu ehri, Alanya I. Tarih ve Kltr Semineri, Alanya 1994, s. 13-19. Gazi Umur Bey ve Bat Anadolu Ticareti, pek Yollar, Deniz Aratrma Gezisi Konferanslar, Ankara 1994, s. 1-8. Ribat ve Rabad, Hakk Dursun Yldz Armaan, Ankara 1995. Yeni bir lkede Yeni nsanlar, Erdem (Atatrk Kltr Merkezi Dergisi) say: 23 (Ocak 1996) s. 451-464. Seluklu skn Gerei Olarak Ulucami, Belleten, Say: 227 (Nisan 1996), s. 33- 58. Alaiye Tersnesi, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri, Alanya 1996, s. 183-185. Seluklular Devrinde dilik ve Kurumu, Belleten, LX/229 (Aralk 1996), s. 681-693. Garibler Mezarl, Bir Gemi Zaman Gerei, V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi, Gelenek, Grenek, nanlar Seksiyonu Bildirileri, Ankara 1997, s. 82-86. II. Hal Seferinin Trkiye Gzergh zerinde Baz Dnceler, (EF Tarih Aratrma Merkezi) Hal Seferleri ve XI. Asrdan Gnmze Hal Ruhu Semineri (26-27 Mays 1997) Bildiriler, stanbul 1998, s. 15-21. Ayasuluun Seluklu ehirleri Arasndaki Yeri, Birinci Uluslararas Gemiten Gnmze Seluk Sempozyumu (4-6 Eyll 1997) Bildirileri, zmir 1998, s. 1-2. Kasaba, Bir Terim Olarak, Turgutlu Sempozyumu Bildirileri, Turgutlu 1998, s. 3-5. Seluklu Kervansaraylar zerine Notlar, Tarih ncelemeleri Dergisi, Say: XIII (1998), s. 1-4. Bat Anadoluda bir Peenek Beyi: Kzlbey, Belleten, say: 235. Anadolunun lk Trk sknnda Kaleler, XII. Trk Tarih Kongresi (Ankara 12-16 Eyll 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara 1999, s. 663-667. Hac Bayram ve ehir Hayat, Hac Bayram Veli Sempozyumu (16 Kasm 1999) Bildirileri, Ankara 2000, s. 11-17.

372

Bir Seluklu Devri Trk ehri Olarak Karahisar- ark veya ebin Karahisar, ebinkarahisar I. Tarih ve Kltr Sempozyumu (30 Haziran-1 Temmuz 2000) Bildiriler, stanbul 2000, s. 1-4. Aka Deyimi Hakknda, Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, zmir, 8-10 Nisan 1999, zmir 2000, s. 25-26. nanoullar, TDV-slam Ansiklopedisi, XXII, 2000, s. 263-264. Kaynaklar ve Aratrmalar Siyasi olaylara arlk verseler de, bu lkede yazlan tarihler de bir baka nemli kaynamzdr: XIII. yzylda yazlan bn Bibinin eseri ile (El Evamirl Alaiye fi umuril alaiye, Tpkbasm Trk Tarih Kurumu, Ankara 1956) bunun XV. yzyl balarndaki Trke evirisi (Yazcolunun Tevarih-i Al-i Seluku) en bata saylmaldr. XIV. yzyl balarndaki Aksarayinin eseri Msameret l Ahbar (O. Turan yaynlad, 1944) ile ikisi, Anadoluda yaam olan tarihilerin eserleri olarak da nemlidir. Yazar belli olmadndan Anonim diye anlan Tevarih-i Al-i Seluk (fotoraf neri ve evirisi F. N. Uzluk, 1952) XIV. yzyln ilk yarsnda yazlmtr. Yine bu yzyln balarnda kaleme alnan Nideli Kad Ahmedin eseri El Veled -efik ne yazk ki hl yaynlanmad. XIV. yzyl sonlarnda yazlan Aziz bin Ardeirin eseri Bezm Rezm de yaynland (1928); ayrca Trkesi de kt. lk Osmanl tarihleri, Oru Be, Akpaazade ve Nerininki bata olmak zere, Anonim Tevarih-i l-i Osmanlarda da XIV. yzyla ait gzel bilgiler vermektedirler. XV. yzyl tarihisi Enveri Dstur-namesinde, Aydnolu Umur Bei ve sonra da Osmanllar anlatr. Trklerin yenerek lkelerine hakim olduklar Bizans Devletinin tarihileri nemli kaynamzdr. Bizans ve Hal tarihlerinin Bat dillerindeki evirilerine son yllarda Trkeleri de eklenmitir. Honazl Bizans tarihisi Niketasn eserinin ilk cildi yaknda kmtr. Sryani Tarihisi Ebl Fere evirisi ile baz Ermeni tarihleri de evrilip yaynlandlar. Arap tarihleri, dnemimiz ile ilgili olarak siyasi arlkl baz bilgiler vermekle birlikte, nisbeten uzak bir sahada yazlm olduklarndan sosyal arlklar azdr. Bir byk bilgi kaynamz dnemden kalan her trl resmi vesikalardr. Bunlarn bir ksmn Prof. Dr. Osman Turan yaynlamtr: Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Metin, Tercme ve Aratrmalar, (Ankara l958). Ayn ekilde devrin Mneat Mecmualarnda rnek olarak verilmi olan belgelerden de gzel bilgiler edinebiliriz. XIII. yzyl sonlarna ait baz mneat mecmualarn Prof. Dr. Adnan Erzi yaynlamdr: Gunyetul-katib, Ankara 1963; keza Rsumurrisail, Ankara 1963. Vakfiyeler dnemimizle ilgili bir baka byk bilgi kaynadrlar. Vakfiyeler, ayrntlar biraz pheli de olsa, XII. yzyldan itibaren grlr (Daniment Gazi Vakfiyesi gibi). XIII. yzyl balarndan itibaren metinleri shhatli olarak intikal eden Vakfiyeler zellikle sosyal arlkl olarak, dnemimizle ilgili ok ynl ve gzel bilgiler verirler. XX. yzyl balarnda Amasya Tarihi adl eserini yazan Hseyin Hsameddin Efendi, Evkaf (Vakflar) idaresinde altndan, oradaki bilgileri eserinde kullanmtr. Bu bilgiler teki tarihlerde olmadndan, bir ksm tarihiler verdii bilgiden phe etmilerse de, yazdklar byk lde doru olmaldr. Kendisi baz vakfiye metinleri de yaynlamtr. Sonraki yllarda zellikle rahmetli Prof. Dr, Osman Turan, XIII. yzyln ilk yarsna ait vakfiyeyi yaynlam ve incelemitir.

373

Kk bir ksm Moolca da yazlan 1272 tarihli bir vakfiye de Prof. Dr. Ahmet Temir tarafndan yaynland. Vakfiye yaynlarna gnmzde de Prof. Dr. smet Kayaolu, Prof. Dr. Refet Yinan, . Ate, . Karabacak, S. Bayram ve dierlerince devam edilmektedir. Vakfiyelerden bazlar kitabe gibi taa kaznmlardr. Ktahyada da Vacidiye Medresesinin kapsnda, Germiyan Olu Umur Beyin XV. yzyl balarna ait Trke vakfiyesini T. Glensoy yaynlad. Prof. Dr. Ahmet Temirin yaynlad ve Trk Tarih Kurumu yaynlar arasnda kan Krehir Emiri Cacaolu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa ve Moolca Vakfiyesi (Ankara 1959), bu kaynak kmesinin ne tr bilgi ihtiva ettiini en iyi ekilde bize gstermektedir. Seyahat kitaplar ve corafya eserlerinden bazlar da nemlidir. bn Battuta, l330lu yllarda hemen btn Anadoluyu dolam, eserinde ok nemli bilgiler vermitir. Hemen ayn yllara ait bir baka kaynak, Mesalik l-Ebsar adyla bilinmektedir. H. M. Kazvininin corafya eseri Nzhet lKulub G. Le Strange tarafndan ngilizceye de evrilmitir. Sikkeler (madeni paralar) ile ilgili olarak XIX. yzyl sonlarnda balyan almalar (smail Galib, Mehmed Mbarek, Halil Edhem) brahim ve C. Artuklarn kitab tamamlamtr: stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slami Sikkeler Katalou, Cilt: I, II (stanbul 1971, 1974). Osman F. Salam, . Erel, B. Butak ve dierlerinin de konuyla ilgili almalar vardr. Dnenimimizin aslnda ok nemli fakat, ayn zamanda talihsiz bir kaynak kmesini Menakbnmeler tekil etmektedir. Trkler arasnda Menakbnameler ile ilgili almalar, ne yazk ki bir hayli ge ve ancak Avrupal aratrclarn konuya eilmelerinden sonra balamtr. C. Huart, A. Eflaknin nl eseri Menakb l-Arifini Franszcaya evirmi idi. Daha sonra Prof. Dr. Tahsin Yazc, bu eseri hem yaynlad hem de Trkeye evirdi. Danimentname Prof. Dr. I. Melikoff tarafndan ner ve Franszcaya evrilmitir (1960-61). Prof. Melikoff, daha nce de Enverinin eseri Dsturnameyi ner ve Franszcaya evirmi (1954). Rahmetli Abdlbaki Glpnarl, Menakb- Hac Bekta- Veli diye de anlabilecek olan Vilayetnameyi yaynlamtr (1958). nceleri, Prof. F. z tarafndan, Topkap Saray nshasnn tpkbasm neredilen, Saltukname, . H. Akaln tarafndan, bilinen teki nshalaryla karlatrlarak yaymlanmtr (I-III, Ankara 1988-91). Son yllarda A. Y. Ocak ile . Ernsal tarafndan yaymlanan bir baka menakb da, 1354lerde kaleme alnan Elvan-elebi Menakbnamesidir (stanbul 1984, Ankara 1995). Menkbelerle ilgili olarak, son zamanlarda almalar daha ciddi boyutlarda ele alnmaya balanmtr. Mesela Seyid Harun menakb gibi: Cemal Kurnaz, Makalat- Seyyid Harun, Ankara l991. Mahalli tarih ve zellikle kitabe yayn itibariyle de baz almalar belirtmek gerekir. Anadoludaki Seluklu Devrine ait, 1935lere kadar yaymlanan kitabeler, R pertoire Chronologique dEpigraphie Arabede seneler itibariyle bulunmaktadr (IX-XIV. ciltler, Kahire 1937-1954). Bununla birlikte Halil Ethem/Eldemden balyarak baz aratrclar belirtmek gerekir. Bunlar arasnda Yusuf Akyurt, . Hakk Konyal, M. Zeki Oral saylabilir. Aratrmalar XI-XIV. yzyllar arasndaki sosyal ve iktisadi hayat M. Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan gibi byk bilginler bata olmak zere eskidenberi aratrlm ve neticeleri yaynlamlardr. Mesela Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar,

374

adl sonradan kitap halinde de kan hacml makalesinde, Bizans-Osmanl kltrel ilikilerini incelemitir. Kprl, dini hayatla ilgili birok makale ve kitap yazmtr. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl birok basks olan eserinde, Yunus Emre ve dolaysyla, XIII. yzyl Anadolusunun sosyal hayat da aratrlmtr. Osmanl Devletinin Kuruluu adyla baslan kitabnda, XIII yzylda Osmanl Devletinin olumasndaki sosyal evre de dikkatli ekilde ele alnmtr. Zeki Velidi Togan, Trkistan sahasnn uzman olmakla beraber Moollar Zamannda Anadolunun ktisadi Vaziyeti adl makalesinde, XIV. yzyl balarna ait nemli ekonomik bilgi vermitir. Reideddinin Mektuplarnda Anadolunun ktisadi ve Medeni Hayatna ait Kaytlar makalesi de Anadolu sahasyla ilgilidir. Umumi Trk Tarihine Giri adl byk kitabnda da konuyla ilgili birok bilgi bulunmaktadr. Amasya Tarihi mellifi olarak bilenen Hseyin Hsameddin (Yasar) Efendi, akademik tarihiler tarafndan syledikleri abartl bulunsa da, yararland baz kaynaklarn gnmze kadar ulamam olmas yznden yazdklar dikkate deerdir. Onun Amasya Tarihi, (I stanbul 1331-36. ) adl eserinin ayrca titizlikte deerlendirilmesi gerekir. Konumuzla ilgili ilk belli-bal mstakil eserleri smail Hakk Uzunarl yazmtr: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, (Ankara 1969) veya Osmanl Devleti Tekilatna Medhal (stanbul 1941, Ankara 1970) adl kitaplarnda, Seluklular ve beylikler ile ilgili o zamana gre derli toplu bilgiler vardr. Mkrimin Halil Yinan ise daha ok siyasi tarihle megul olmutur. Sonraki kuan en nemli ismi Osman Turan olup aratrmalarn byk lde Trkiye Seluklularna ayrdndan, hemen btn eserleri nemlidir. O On ki Hayvanl Trk Takvimi kitabndan sonra, asl Seluklu Devriyle yakndan megul olmu, birok vakfiye ile birlikte Aksarayinin eserini de yaynlamtr. Onun eserlerinden unlar dikkate deerdir. Trkiye Seluklular ile lgili Resmi Vesikalar, Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara 1958. stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarihi Takvimler, Ankara 1954. Seluklular Devrinde Trkiye, stanbul l97l. (Trkiye Seluklular hakkndaki en ayrntl eserdir). Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara 1965. Trkler ve slamiyet, stanbul l972. Son devrin bir byk Seluklu uzman, Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, almalarn daha ok Byk Seluklu Devletinin incelenmesine yneltmise de (bu konuda pek ok kitab vardr), zaman zaman Trkiye Seluklularna da eilmitir. Hatta hayatnn son senelerinde, Anadolu sahasnn tarihine dnm ve Alaeddin Keykubad esas alan bir byk monografi yazmakta iken yaynlayamadan vefat etmitir (1993). Rahmetli hocam Prof. Dr. brahim Kafesolu da genellikle Byk Seluklu Devletini (Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, A, Seluklular Mad. ) incelemitir. Ancak Trkiye Seluklularnn kurulu tarihiyle ilgili bir aratrmas da vardr., Fikret Iltan, doktora tezi olarak Aksarayi ele alm olup, ayrca dnemimizle ilgili olarak Almanca ilmi eserlerden birok evirisi de vardr (N. Khoniates gibi). Aslnda filolog olan Ahmet Atein baz makalelerinde, fikir hayatyla ilgili gzel bilgiler vardr. Ali Sevim ise Suriye Seluklular tarihinin uzman olup, genel olarak sadece siyasi tarihle megul olmudur.

375

Faruk Smer, uzun bir sre Ouz boylaryla ilgili almalar yapm, sonunda Ouzlar adyla ok nemli bir kitap yaynlamtr (ilk basks Ankara 1967). Rahmetli Smerin Trkiye Seluklularyla ilgili birok nemli makalesi de vardr (Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, 1960, Trkiye Kltr Tarihine Umumi bir Bak ADTCFD, 1962; Anadoluda Moollar, SAD, I, 1969). Yabanlu Pazar (stanbul 1985) adl monografisinde Seluklu ticaret hayat iin nemli bilgilerler toplamtr. M. C. ehabeddin Tekinda, Karamanoullar ile balyan almalarnda, Yunus Emrenin hayat dahil birok konuyu da tarihi gzyle incelemitir. Prof. Dr. Neet aatayn, Ahilikle ilgili incelemeleri vardr: Bir Trk Kurumu olan Ahilik. Mustafa Akdan Trkiyenin ktisadi ve tamai Tarihi, I. eseri, dneminin izlerini tamaktadr. M. Kemal zergin, Seluklu Devrindeki Anadolu kervan yollaryla ilgili olarak balad almalarn, beklendii lde getirememitir. Prof. Dr. Aydn Taneri de konumuzla ilgili birok alma yapmtr. Hepsi vefat eden yukardaki isimlerden sonra, Prof. Dr. N. Kaymazn idare mekanizmas ile ilgili makalesi dnda, Pervane Muineddin adl kitab vardr. Yaar Ycel de yaymlanan iki kitabnda, (Kad Burhaneddin ile Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, I, obanoullar Beylii, Candar-oullar Beylii) siyasi tanih arlkl almalar yapmtr. Ancak Y. Ycelin son kitabnda (Ankara 1988, ) 1330-40 yllarna ait olan Mesalik l-Ebsarn Trke evirisi de yer almtr: s. 181201. Gnmzde, fikri tarih esasl olarak M. Bayramn almalarn belirtmek gerekir. Prof. Dr. Erdoan Meril birok makalesi yan sra Trkiye Seluklularnda Meslekler kitab (Ankara 2000) ile dikkati eker. Avrupal, yabanc aratrclara gelince, Geen yzyl sonlarnda C. Huart, hem Konya ehri, hem de Eflakinin eseriyle ilgili nemli eserler yazmtr. F. W. Hasluck da dnemin dini hayatyla ilgili almalar yapt (Christianity and Islam Under the Sultans). Bunlara karlk W. M. Ramsay, antik dnem uzman bir arkeolog olarak ksmen Seluklu Devrine de temas etmitir (Anadolunun Tarihi Corafyas, stanbul 1961). W. Hinz vergilerle ilgili almas ile nldr (ayrca Risale-i Felekiyeyi yaynlad). P. Wittek 1935lerde yazd toponimiyle ilgili makelesi dnda (Trke iin bk. SAD, 1970), Mentee Beylii (Ankara 1944) ile nldr. Fr. Taeschner, Osmanllar devrindeki Anadolu yollaryla uratktan sonra, ahilikle ilgili birok makale yazmtr. Claude Cahen de Trkiye Seluklular ile megul olmutur ki Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul 1979) diye Trkesi de kan bir kitab vardr. B. Flemmingin Seluklular Devrindeki Antalya yresiyle ilgili almas ise, hala Trkeye kazandrlamad. E. Zachariadou, Bat Anadolu beylikleriyle ilgili gzel almalar yapmtr. Ayn ekilde, ilk Osmanl dnemi belgelerinin gerek bir uzman olan . Beldicianounun, dnemimizi de ilgilendiren pek ok makalesi vardr. En son olarak Speros Vryonis Jr da, dnem iin, 1971de nemli bir eser yaymlamtr (The Declin of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization). Kaynaklarmz arasnda yer alan, maddi kltr eserleriyle megul olan arkeolog, mimar ve sanat tarihileri ve belli bal eserlerini grmek gerekir. A. Gabriel, (Monuments Turcs dAnatolie, Voyages Archeologiques, Un Capitale Turc: Brousse). Halil Ethem Eldem, (Kayseriye ehri, Nide Klavuzu). K. Erdmann, (Das Anatolische Karavansaray des 13 Jahrhunderts). Oktay Aslanapa, (Trk Sanat, Trk Sanat, I-II, stanbul l973.

376

Sanat Tarihi Yll, Kalehisarda Bulunan Mimari Eserleri, 1966-68. Anadoluda lk Trk Mimarisi, Ankara 1991. E. Hakk Ayverdi, (Osmanl Mimarisinin ilk devri, I, II, .) Semavi Eyice (Pek ok makale). Daan Kuban, Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, stanbul l965. Abdullah Kuran, (Anadolu Medreseleri, ). Gnl ney (Ankarada Trk Devri Yaplar, Ankara 1971 ve birok eser). Olu, Rhan Ark, (Kazlar, birok makale). Haluk, Beyhan Karamaral, (Kazlar, Ahlat Mezartalar). Metin Szen (Anadolu Medreseleri C. ulpan, (Trk Ta Kprleri). F. lter, (Osmanllara Kadar Anadolu Trk Kprleri, skilip). M. Akok, (Birok nemli makale: kaleler, kervansaraylar ve teki yaplarla ilgili). brahim H. Konyal, Konya, Erzurum, Aksaray, Beyehri, Karaman-Larende, Akehir, Alaiye kitaplar; zellikle kitbe bakmndan dikkate deerdirler. Yusuf Akyurt, (eitli Anadolu ehirlerindeki) Resimli Trk Abideleri, (Trk Tarih Kurumu Kitapl, yazma). Aziz Ogan, Aydnoullarndan sa Bey Camii, Vakflar Dergisi, III (1965), s. 73. Kandemir, Trkiye Seyahatnamesi, I, Ankara Vilayeti, Ankara 1932, (Kalecik Cami-i Kebiri). Bunlara Mller-Wiener, C. Foss, Y. tken, U. Tanyeli (Anadolu Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci, stanbul 1987) gibi gen aratrclar da eklemek gerekir. Aynur Durukan-M. S. nal, Anadolu Seluklu Dnemi Sanat Bibliyografyas, Ankara l994.

377

Trkiye Selklular Dneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliin Douuna Etkisi / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.258-263]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri nl Osmanl tarihisi Akpaazde, Tarih-i al-i Osman adl eserinde Trkiye Seluklular zamannda Anadoluda Trkmen evrelerde kurulan sosyal, kltrel ve siyas kurululardan biri olarak Ahi tekiltn (ahiyn- Rum) anmaktadr. Bu yazar Bacyn- Rum (Anadolu Baclar) diye Trkmen kadnlara mahsus bir rgtten de bahseder.1 Bu rgtn Ahi tekiltnn kadnlar kolu olduu anlalm bulunmaktadr. Esasen bu iki tekilt Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin ikinci saltanat yllarnda Seluklu Devletini yeniden yaplandrma almalarnn bir paras olarak devletin destek ve himayesinde kurulduu grlmektedir. Bu Sultann Ahi ve Baclar iin Kayseride bir sanayi sitesi inaa ettiini de biliyoruz. Aratrmalar, Trkiye Seluklar Dneminde Ahi tekiltnn ilk olarak Orta Anadoluda (Kayseri) XIII. yzyln balarnda ortaya ktn ve bu asr iinde btn Anadoluya yayldn gstermektedir. zellikle Trkmenlerin Ulu Sultan diye andklar I. Alaeddin Keykubad zamannda btn Anadoluya yaylm ve devletin yaps iinde yer almtr. O dnemde belediye ve emniyet hizmetleri bu iki kurulua grdrlmtr. Anadoluda Ahi Tekiltnn zuhurundan nce Azerbaycann muhtelif ehir ve kasabalarnda Trkmenler arasnda Ahilik mesleine mensup, kendilerine Ahi denilen esnaf ve sanatkar insanlar vard. Fakat bunlarn bir rgt hiyerarisi iinde bulunmadklar, mnferit meslek faaliyetleri icra edenler olduklar grlmektedir. Bilhassa Ahlatahlar (Skmenoullar) Devleti dneminde Ahilerin Skmenler lkesinde yaygn olduklarn biliyoruz. Vaka Anadoludaki ilk ahilerin hemen hepsi Azerbaycandan ve bahusus Skmen ilinden gelmi kiiler olduklar grlmektedir. Anadolu Ahi Tekiltnn ba mimar saylan debbalarn (derici esnafnn) piri olup, Ahi Evren diye nlenen Hace Nasrddin Mahmud, Hoyludur. Ahi Trk ve kardei Ahi Baara Urmiyelidir. Hoy ve Urmiye o dnemde Skmen iline dahil idi. Tacir Mevddun oullar Ahi ihabeddin oban ve Ahi Bedreddin Yaman Ahlatldrlar. Ahi Ahmet Nahcevanldr. Ahi Yusuf Srmarldr. Velhasl Merendli, Tebrizli, Zencanl, Meraal Ahiler bulunmaktadr. 34. Abbasi Halifesi en-Nasr Li dinillahn kurduu Ftvvet tekiltnn yeleri olan bu ilk Ahiler Anadoluda rgtlenerek esnaf ve sanatkarlar iine alan bir kurulu olarak ortaya kmtr. Balangta Ahilik Ftvvet tekiltnn iinde teekkl etmi ise de bilahare ayr bir biimde yaplanm, Ftvvet tekilt ortadan kalktktan sonra da Ahilik Anadoluda varln uzun sre devam ettirmitir. Bugne kadar Ahilik zerinde yaplan almalarda genel olarak Ahi tekiltnn yaps, kltrel, sosyal ve ekonomik yn zerinde durulmutur. Ahi tekiltnn bilimsel temeli ve Anadolu Ahiliinin bilimle ilikisi zerinde durulmam ve aratrmalara konu olmamtr. Burada Seluklular Dneminde Anadolu Ahi Tekiltnn bilimsel alt yaps ve Ahilerin bilime yaklamlar, bu yndeki dnce ve anlaylar ele alnacaktr. A. Ahiliin Kurulduu Dnemde Anadoluda Bilimsel Ortam

378

Trkiye Seluklular ve Orta Anadoluda 100 ksr yl iktidar olup, bilahare Seluklular tarafndan ortadan kaldrlan Danimend oullar Devleti Dneminde Anadoluda youn bir bir bilimsel faaliyet gze arpmaktadr. Danimend Oullar Devleti ortadan kaldrldktan sonra da Danimendlilerin koyduu bilimsel gelenek Danimend ilinde devam etmitir. Anadolu Seluklular Devletinin kuruluunu takip eden ilk 150 yl ve Danimendoullar Dneminde Anadoluda telif edilen eserlerin hemen tamam tp, astronomi (heyet) matematik, felsefe gibi akl ve tabi ilimlere dairdir. Bu dnemde Anadoluda bulunan bilim adamlar bu ynde faaliyet gstermilerdir. O dnemlerde Anadoluya gelip Kayseriye yerleen mer b. Muhammed b. Ali es-Sav Akaid-i Ehl-i Snnet adl eserinin nsznde; Diyar- Ruma geldim. Herkesin ilm-i nucm (Astronomi) ile uramakta olduunu din ilimlerden bi-haber olduklarn grdm diyerek bu gerei ifade etmekte ve din ilimlere olan ihtiyac karlamak amacyla eserini yazdn bildirmektedir.2 Anadoluda felsefeye ve tabiat bilimlerine yneliin sebebi ilk devir Seluklu sultanlarnn ve Danimendli devlet adamlarnn Mutezile mezhebi eilimli olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi Mutezile Mezhebi slmn douundan bir asr sonra ortaya km, slm dinini, akl l ve kurallarna gre yorumlayan din ve felsef bir harekettir. Mutezile mezhebi mensuplarna slm dnyas rasyonalistleri (akliyeciler) tabir edilir. Bir dnemde Abbasilerin Mutezileyi resm mezhep olarak kabul ettiler. Fakat IV. Hicr asrda Eari ve Maturid mezheplerinin devletler tarafndan desteklenmesi ve tasavvuf dncenin rabet kazanmas sonucu Mutezile mezhebi geri plna itildi. Hatta mensuplar takibe urad. Byk Seluklu Devleti kurulduktan sonra Turul Beyin Veziri Amidl-Mlk Ebu Nasr el-Kndr Mutezile mezhebinden olduu iin bu mezhebi yeniden ihya etmek istedi. Earilere kar sava at.3 Bylece Abbasler zamannda bir dnemde balayan Mutezile-Eari mezhebi mcadelesi yeniden gndeme geldi. Bu durum, Eariler arasnda byk bir huzursuzluk yaratt. Vezir el-Kndr aleytar byk bir siyas ve din mcadele balatld. Ear mezhebinden olan mehur mutasavvf Ebl-Kasm el Kueyr ikyetu ehlis-snne ma nalehum minel-mihne adl bir eser yaynlayarak bu ikyetleri dile getirdi Bu ikyetlerin Turul Beye de ulatrld anlalmaktadr.4 Abbas Halifesi el-Kaim bi-Emrillah nl Eari mezhebi siyaset bilimcisi Maverdyi diplomat olarak Turul Beyin yanna gndererek el-Kndr aleyhtar ikayetleri Trk sultanna iletmi olmaldr. Bu ikayetler Kndrnin azline ve tutuklanmasna daha sonra da idamna sebep olan en nemli olaylar arasnda yer ald muhakkaktr. Seluklu hanedan ailesinden baz ehzadelerin Ebu Nasr el-Kndrnin yrtt din, siyas politikadan yana olduklar anlalmaktadr. Yani baz hanedan mensubu kiiler ve bunlara yaknl olanlar arasnda Mutezile eilimli kiiler ve ehzadeler vard. Bu Mutezile fikirlerin hanedan yeleri arasnda taraftar bulmas Seluklu ailesinin muallimi olarak nitelendirilen Trkmen Danimend Ali Tayludan (Danimendoullarnn ceddi) kaynakland sonucuna varmak imkan dahilindedir. Tarihi Beyhaknin anlattklarna baklrsa Buharal olan bu Trkmen Danimend Ali Taylu balangtan itibaren Seluklu ailesi ile temas halinde bulunmu ve Seluklu Devletinin kuruluunda pay sahibi olan bir kiidir. Kz vererek Seluklu ailesiyle akrabalk da tesis etmitir. Kaynaklarn bildirdiine gre Kutalmn kaynpederi olmutur.5 Sryan tarihi EbulFerec, Danimend Ali Taylunun olu ve Danimendolu Devletinin kurucusu Melik Ahmed Gaziden Anadolu fatihi Sleyman ahn days diye sz ederken bu gerei

379

dile getirmektedir.6 Kutalmn bu Danimend Ali Taylunun damad ve talebesi olduu anlalyor. Kutalm ile Vezir Kndr arasnda da iliki bulunduu aktr. Bu durum Kutalmn Kndr gibi Mutezile mezhebinden olduunu gsteriyor. bnl-Esirin Kutalm hakknda verdii bilgiler bunu teyid etmektedir. Baknz bnl Esir ne diyor: alacak eydir ki Kutalm, Trk olmasna ramen astronomi ilmini ok iyi biliyordu. Bundan baka felsefe gelenei ile ilgili bilimleri de biliyordu. Kendisinden sonra oullar ve ahfad da felsefe geleneinden gelen ilimleri renmeye devam ettiler. Ve bu alanda isim yapm olan bilim adamlarn himayelerine aldlar. Bu durum onlarn din inanlarnda prz meydana getirdi.7 Burada grld zere bu bilgileri veren Ear mezhebinden olan bnl-Esir, Kutalmn astronomi ve felsefe bilmesini tuhaf bulmakta bu felsef bilgilerin onun din inannda yer tutmasn da ho bulmamaktadr. Bu yorum Kutalmn Mutezile mezhebine eilimi bulunduunu gsteriyor. te slmda bu bilimsel gelenei yaratan da Mutezile mezhebidir. Danimend Oullarnn Kayseri ehir muhafz olduu bildiren bnl-Kemal diye nlenen Kayserili lyas b. Ahmed adl bir zat Danimendolu Melik Ahmed Gaziye sunduu Kefl-akabe adl astronomiye dair olan eserinin nsznde Melik Ahmed Gazi hakknda yle diyor: Pek ok filozoflar ve faziletli kiiler ve dnyann drt bir yanndan akliyeciler (ehl-i ukl) o yce zata yneldiler ve her biri sahip olduklar ilimlerini yaymalar ve ilimlerini uyguladklar lde o Hazretin cmertlik denizinden pay almaktalar.8 Grld zere Melik Ahmed Gazi de aynen enitesi Kutalm gibi felsefe geleneinden gelen bir kiidir. Kendisine Danimend denmesi de bundandr. Kutalmn oullar ve ahfad olan Trkiye Seluklularnn ilk sultanlar, din ve ilm konumlar hakknda fazla bir bilgi mevcut deildir. En azndan Anadolunun fatihi Sleyman ahn babasnn yolunda ve onun anlaynda olduu rahatlkla sylenebilir. Trkiye Seluklular sultanlarnn da atalarndan gelen gelenei srdrdklerini bnl-Esir bildirmektedir. Bununla beraber II. Kl Arslann felsefi konulara ilgi duyduunu ve bu konudaki ilm tartmalara katldn Sryani Mihail bildirmektedir.9 bn Bibi I. G. Keyhsrevin bn Sinann hayranlarndan olduunu bildirmektedir.10 Mutaassb bir afii olan bnl-Esir II. Kl Arslann dier olu II. Sleymanah iin yle diyor: Ancak onun itikadnn bozuk olduu felsefi inanlar tad bu inanta olan kimseleri himaye ettii onlara destek verdii bildirilmektedir.11 Demek oluyor ki bu bilimsel ve felsef gelenek Anadoluda devam etmitir. te buna benzer haberler Seluklular zamannda (ilk bir buuk asrda) Anadoluda devlet adamlarnn Mutezile mezhebine yatkn oldukllarn ortaya koymaktadr. B. Bilimin e Dntrlmesi ve Uygulamas Trkiye Seluklular Dneminde devlet adamlarnn tabiat bilimlerine ve felsefeye ilgi duymalar bilim adamlarn bu alanda eserler vermeye ve fikir retmeye ynlendirmitir. Yukarda da ifade edildii zere bu dnemde telif edilen eserlerin hemen tamam bu bilimlere dairdir. Bu alandaki almalar bilimin i alannda uygulanmas ve insanlarn bilimden yararlandrlmas dncesinin domasna vesile olmutur. Bilimin ie dntrlmesi n plna km ve bunun uygulamas iin aba sarf edildii grlmektedir. II. Kl Arslan zamannda Kayseride yaayan Tiflisli Hubey bin brahim Beyans-snaat adl eserinde sanat alannda bilimden yararlanmann yollarn gstermeye almakta ve sanat alannda bilimden geni lde yararlanlabileceini savunmaktadr.12 Ayn dnemde Diyarbekir Artuklular

380

Devri bilgini Cizreli Ebul zz smail b. er-Rezzaz (602/1205) el-Cami beynel-ilm vel-amel (ilim ile amelin birletirilmesi) adl eserinde pek ok otomatik makinalarn projesini izerek ilmin amele dntrlmesi yollarn gstermektedir.13 Yukarda ad geen Kefl-akabe adl eserde de bilim adamlarnn bilimi uygulamalar lsnde deer kazandlar derken bu hususu ifade etmi olmaktadr. Gene XIII. yzyln balarnda bir Kbrev eyhi olan Necmeddin Daye de Sultan Alaaddin Keykubada sunduu Mirsadl-ibad adl eserinde sanat ilmin insan ruhunda meydana getirdii gcn neticesi olarak grmekte ve sanat insann sahip olduu ilmi sayesinde akln direktifi ile kulland birtakm alet ve edavat vastas ile ruhunu eya zerinde gstermeye almasdr eklinde tarif ederek ilim ile sanat arasndaki ilikiyi belirtmeye almaktadr.14 Bu dncenin Anadoluda bir sre gelime gsterdii ve uygulama alan bulduu grlmektedir. O devirde bu zihniyetin uygulayclar Anadolunun hirfet ve zenaat erbab olan Ahiler idi. Anadoluda Ahi tekilatnn kurucusu olarak tannan Ahi Evrenin bu konuya zel bir nem verdii grlmektedir. O eserlerinde sk sk ilmi i ve sanat alannda kullanmak gerektiini ifade eder.15 lmin amelden nce geldiini ilimsiz amelin fayda saylamayacan kii ilmini uygulad lde makbul insan olacan savunmaktadr.16 Bir baka yerde de insan ruhunda teorik (nazar) ve pratik (amel) gler bulunduunu bu iki gcn birlikteliini vurgulayarak ilimle oluan ruhtaki irade ve kudretin pratik gc meydana getirdiini ve bunun i ve retime ynlendirilmesi fikrini savunmaktadr.17 Zaten Anadoluda Ahi tekiltnn kurulu amalarndan biri de ilmi eitli sanat alannda uygulamaya koyarak ve toplumu bundan yararlandrma lksnn pratie dnmesidir. Yukarda arz etmeye altm zihniyetin Anadolu Ahi Tekiltnn kurulmasna vesile olduunu sylemek istiyorum. Demek oluyor ki Ahi tekilt Anadoluda tabiat ilimleri alanndaki almalarn nda kurulmutur. Burada unu da belirtmek durumundaym: Seluklular zamannda Ahilik bilimsel bir temele dayanmakta iken ve bilimin verilerinden pratik hayatta yararlanmay esas alm iken Osmanllar dneminde Ahiliin bu bilimsel ynnn alglanamad veya bu ynyle Ahiliin Osmanllara intikal etmedii anlalmaktadr. Nitekim Ahiliin fikir babas olan Ahi Evrenin ve eserlerinin Osmanl ulemas tarafndan bilinmemesi ve tannmamas ve hatta Seluklular Dnemindeki Ahi evreleri ile ilgili bilgilerin Osmanllara intikal etmemesi de bunu gstermektedir. Bunun da en nemli sebebi Kseda yenilgisini takip eden bir asr boyunca (1243-1335) Anadoluda hkm sren Mool iktidarnn Ahi Evren Hace Nasirddin Mahmud ve arkadalar zerindeki ar iddetli ve zlim bask ve takipler sonucu onlarn eserlerinin yaylamamas ve okunamamas, onlarn yaratt bilimsel gelenein Anadoluda devam etmesini engellemi olduunu dnyorum. Ahi Evren eyh Nasirddin Mahmud Letaif-i Hikmet adl eserinde Ahiliin kurulu felsefesini yle ifade etmektedir: Allah insan meden tabiatl yaratmtr. Bunun anlam udur: Allah insan yemek imek giyinmek evlenmek mesken edinmek gibi ok eylere muhta olarak yaratmtr. Hi kimse kendi bana bu ihtiyalar karlayamaz. Bu yzden demircilik, marangozluk gibi birok meslekleri yrtmek iin ok insan gerekli olduu gibi demircilik ve marangozluk da birtakm alet ve adevtla yaplabildii iin bu alet ve adevat tedarik iin de ok sayda insana ihtiya vardr. Bylece insann (toplumun) ihtiya duyaca btn sanat kollarnn yaatlmas gerekir. Bu halde toplumun bir kesiminin sanatlara ynelmesi ve her birinin belli bir sanatla megul olmas gerekir ki toplumun btn

381

ihtiyalar grlebilsin.18 te Ahilik bu duygu ve dncelerin sonucu olarak ortaya km olduunu sylemek istiyorum. Gene Ahi Evren sanatkarlarn i ortamndaki alma dzenleri hakknda da yle bir fikir beyan etmektedir: Bir ok insann bir arada almas sanatkarlar arasnda rekabet ve mnazaaya sebep olabilir nk bunlarn her biri kendi ihtiyacna ynelince menfaatler atmas ortaya kar. Karlkl hogr ve affetme olmad zaman mnazaa ve ihtilaf zuhur eder. O halde bu insanlar arasndaki ihtilaf halledecek kanunlar koymak gereklidir. Bu kanun eriata uygun olmal ki ona uyulsun ve insanlar arasndaki ihtilafn halline vesile olsun. htilafsz bir ortam yaratlnca herkes rahata umduunu elde eder. htilaf zuhurunda ise bu kanuna mracaat ederek ihtilaflar ortadan kaldrlabilir. Peygamberlerin eriat koymalar bundandr.19 yle grnyor ki, Ahi Evren Hace Nasiryddin Mahmudun bu fikirleri dorultusunda tarih boyunca Anadoluda Ahi iyerlerinin ynetmelikleri olan Ahi ecerenmeleri Ahi Ftvvetnameleri meydana getirilmi ve ahilerin alma ortamndaki dzenleri bu eserlerde tespit edilen kurallar erevesinde salanmtr. Ahiler de bu kurallara kuvvetli bir iman ile bal olmulardr. Tarih boyunca Ahi i yerlerinde bir gelenek halinde srdrlen treler bu kurallara dayanmaktadr. bn Haldun sanat ve sanat kollarn uygarln gerei olarak grmektedir.20 Anadolu Seluklular Devrinin en gl filozofu olan Ahi Evren eyh Nasirddin Mahmud da toplumun mutluluk ve refah iin btn sanat kollarnn yaatlmasnn gerekli olduunu savunmutur. Onun, hvans-safann bu konudaki grlerini tercih ettii grlmektedir.21 Ahi Evrenin hvans-afa risalelerini ok iyi mutalaa etmi olduu grlmektedir. Bu da Ahinin tabiat ilimleri alannda derinlemi olduunu ortaya koymaktadr. Ahi tekiltnn piri olan zatn bu bilimsel kiilii Ahi tekiltnn kuruluunda bilimin ne kadar nemli bir yeri bulunduunu gstermektedir. Ahi Evren btn sanat erbabnn belli bir yere toplanmalarn ve orada sanatlarn icra etmelerini de tlemektedir. Bu konuda aynen yle diyor: Toplum eitli sanat kollarn yrten insanlara muhta olduuna gre bu sanatlarn her birini yrten ok sayda insanlarn belli bir yerde toplanmalar ve sanatkrlarn her birinin kendi sanatlaryla megul olmalar salanmaldr ki toplumun btn ihtiyalar grlebilsin.22 Ahi Evrenin bu szlerinden ehirlerinde sanayi arlarnn kurulmas fikrinin ortaya atldn gryoruz. Ahilik ve Ahi tekilt ite bu dncelerin uygulamaya koyulmasnn tabii bir sonucu olarak domu ve gelimitir. Ahi Evren eyh Nasiruddin Mahmudun bu dnceleri, devrin sultanlar ve yneticileri tarafndan benimsenmi olduu ve uyguland anlalmaktadr. Zira Ahi Evren ilk yerletii yer olan Kayseride Ahilere mahsus byk bir sanayi sitesinin kurulmu olduunu baz kaynaklardan renmekteyiz. Ahi Evrennin kayn pederi eyh Evhadddin Hamid el Kirman (635/1237) adna Muhammed es Sivas tarafnda kaleme alnan Menakb- eyh Evhadd-din-i Kirmani adl eserde bildirildiine gre Kayseride bir dericiler arss, bunun bitiiinde de Klah dzlar ars bulunuyordu.23 Ayn eserin bir baka yerinde de Kayseride bakrclar arsndan da sz edilmektedir.24 Bu eserde Kayseride dokumaclar ve rgcler arsndan da bahsedilmekte, Evhadd-dini Kirmannin mridlerinin buradan stanbula ve dier Rum beldelerine hal ve kilim ihra ettikleri bildirilmektedir.25 Devrin tarihisi bn Bibi de buradaki Debbalar (dericiler) arsndan bir vesileyle bahsetmektedir.26 Debbalarn piri olan Ahi Evrenin evi de bu debbalar arsnda

382

bulunan Hanikaha bitiik idi ve bir kaps Hanikaha bir kaps da camiye alyordu.27 Ahi tekiltnn lideri Ahi Evren Hace Nasirddinin burada faaliyetini srdrd tespit olunmaktadr. Seluklular zamannda Kayseride teekkl eden Ahi tekilatnn yannda Trkmen hanmlarnda kendi aralarnda rgtlendikleri ve onlarn kurduu rgte de Bacyn- Rum (Anadolu Baclar) dendii tespit olunmaktadr. Kayserideki bu sanayi sitesinde bulunan rgcler ve dokumaclar arsnda Ahilerin kzlar ve hanmlar da el sanatlarn burada icraa ediyorlard. Hatta Yenierilerin balarna giydikleri Akbrkn ilk defa Kayserideki Klah dzlar arsnda Baclar tarafndan imal edildiini tespit etmekteyiz. Trkmen eyh Evhadd-din Hmid el Kirmannin kz ve Ahi Evrenin ei olan Fatma Bac (Fatma Hatun) da bu rgtn lideri konumunda olduu anlalmaktadr.28 Bu konuda mstakil bir eser yaynlam olduumu da burada hatrlatmak isterim. C. Ahiliin Seluklulardan Osmanllara ntikali Yukarda aklamaya altm Seluklular zamanndaki fikr ve ilm gelimenin birtakm siyas, sosyal ve kltrel gelimelere bal olarak tedricen zayflad zellikle de Moollarn 1243 ylnda Anadolu Seluklular Devletini hakimiyetleri altna almalarndan sonra bu alandaki almalarn tamamen yok edildii gzlenmektedir. Bu dnemde Seluklu mersndan Pervane Muinddin Sleyman, Vezir Taceddin Mutez, Sahip Ata Fahrddin Ali ve Nuruddin Cacann Orta Anadoluda Ahi ve Trkmen evreler zerindeki ar siyas ve fikr basklar ve birok vilayetlerde gerekletirdikleri katliamlar sonucu Ahi ve Trkmen evreler byk kalabalklar halinde uc blgelere g etmek zorunda kaldlar. Bu emirler sultandan aldklar bir fermana istinaden Ahi ve Trkmen evrelerin ellerindeki iyerleri medrese, tekke ve zaviyeleri msadere ediyorlard.29 Bu durumda Ahiler, Ekberler, Bekta ve Baba derviler, Haydar ve Evhad derviler gibi dintasavvuf zmreler yannda bunlarla i ie olan Kaylar, Germiyanllar, Bozoklar, Salurlar, Avarlar gibi mill unsurlar da uc blgelere gyorlard. zellikle Danimend ilinden daha kalabalk gruplar g ediyorlard. Nitekim, Manzum Hac Bekta velayetnmesinde Hac Bektan zaman zaman halife ve mridlerine Uc blgelere gmelerini ya emretmekte veya tlemektedir.30 Velayetnmenin dier bir nshasnda31 Hac Bektan dost- sadk olarak tantlan eyh Sadrddin-i Konev de vasiyyetinde genlerin ve gc yetenlerin u Diyar- Rumu (Anadoluyu) terk etmelerini tlemektedir.32 Yz sene aralksz devam eden bu gler, uc beyliklerin ve Osmanllarn insan potansiyelini oluturuyordu. Osmanl Devletinin kuruluunu ve yaplanmasn salayan fikr dinamiklerin banda Ahi Evren diye tannan Krehirli Hace Nasirddin Mahmud el Hoynin (1261) ba mimar olduu Ahilik hareketi ve Hac Bekta- Horasan (1271) mektebinden neet eden Bektalik hareketi ve eyh Saruddin-i Konev (1275) ve talebelerinin Anadoluda balattklar ekberiye hareketi bulunmaktadr. Bu dinfikr hareket Orta Anadolu orijinlidir. Her hareketin pirleri olan Ahi Hace Nasreddin Mahmud Hac Bekta- Veli Sadrudin-i Konev ada olup aralarnda sk bir dostluk, gnldalk ve lkdalk bulunmaktadr. Zaman zaman bir araya gelip grmeleri olmu ve mektuplamlardr.33 Anadolu Seluklular zamannda ortak bir din ve siyas dn ve anlay iinde bulunmulardr. Bu pirler o dnemde Anadoluyu igal eden Mool iktidar ve bu igalci g yanls olan ynetici ve evrelere kar menfi bir tavr iinde bulunmulardr. Bu pirin din ve siyas birliktelii onlara bal olanlar arasnda da kendisini gstermi ve bu fikr hareketin mensuplar Osmanl Devletinin hizmetinde

383

birbirleriyle uyum iinde faaliyet gstermelerine vesile olmutur. Bu durum Osmanl Devletinin salkl bir ekilde yaplanmasna gl bir birlik ve beraberliin olumasna ve devletin hzl bymesine g katmtr. Bu zmreler devlete hizmeti din bir heyecan ve iman halinde yrtmlerdir. Bu devrede Anadoluda akl ilimlerle ve bilimle uyumlu ve hatta tabiat ve eyann srlarn inceleyip aratrmaya esas alan tasavvuf bir duyu ve dn biimi (faklik) olumu iken.34 Mool istilasndan sonra bu duyu ve dnte olan Ahi ve Trkmen ve evrelerin tekilt ve tarikatlar datlm akl ilimlere muhalif olan evrelerin merepleri n plna kmtr. Bu durumda Anadoluda tabii ve akl ilimler tamamen himayesiz kalmtr. Mool istilasndan sonra Anadoluda hzl bir mistikleme grlmektedir. Bunun sonucu olarak bu dnemde telif edilen eserlerin byk ekseriyeti tasavvuf-din ve edeb eserlerdir. Bunda Mool iktidarnn yannda ran evrelerin de byk rol grlmektedir. Anadoludaki bu fikr ve ilm geliim ve deiimin sebeplerini maddeler halinde aklamak gerekirse; I. XIII. asrn ilk eyreinden itibaren ok sayda mutasavvf ve derviler Mool istilas nnden kap Anadoluya snmlardr. Bu tasavvuf zmrelerin Anadoluda faaliyet gstermeleri sonucu Anadoluda fikr denge tasavvuf lehine bir gelime gstermitir. II. Mool iktidarnn Anadolu halk zerinde yaratt iddetli fikr ve siyas bask ve gerekletirdii acmasz katliamlar Anadolu halkn bezginlie ve midsizlie sevk etmitir. Bu durum meyus ve aresiz insanlara umut ve huzur kayna olan tekke ve zaviyelere rabeti arttrmtr. Bu hzl gelime akl ve tabii ilimlere kar ilgiyi azaltmtr. III. Moollarn Anadoluda gerekletirdikleri katliam ve zulmle de pek ok aydn, kltrl ve bilge kiilerin telef olmasna veya Mool zulmnden kap Anadoluyu terk etmelerine, Ahi tekiltnn ba mimar Ahi Evren ve arkadalar da Krehirde katliama uramalarna sebep olmutur. IV. Mool hakimiyeti, Anadolu Seluklu Devletinin siyasi otoritesinin ve ekonomik gcnn zayflamasna sebep olmutur. Bu durumda ilim adamlarnn himayesiz kalmalarna ve Anadoludan gmelerine yol amtr. Ancak XIII. asrn sonlarnda istiklallerini ilan eden Trkmen beylerin -snrl da olsa- baz ilim ve fikir adamlarn himayelerine aldklar grlmektedir. V. Mool iktidarnn himayesini kazanan Mevln Celaleddin-i Rum ve etrafndakilerin Anadoluda fikri stnlk kurmalar da akl ilimlerin gerilemesine sebep tekil etmitir. Zira Mevln Celaleddin-i Rum, babas Bahaddin Veled hocalar Seyyid Burhaneddin-i Tirmiz ve ems-i Tebriz, olu Sultan Veled genel olarak akla ve aklcla muhalif kiilerdir. Bunlarn Anadoluda aklcla akl ilimlerle uraanlara kar sava amalar ve Mool iktidarnn destei ile fikr stnlk kurmalar Anadoluda aklcln gerilemesine felsefe ve pozitif ilimlerin horlanmas zihniyetini dourmutur. Btn bu hususlar, Ahiliin kurulu dneminde Anadoluda mevcut olan bilimsel zihniyetin Osmanllara intikal etmesine engel olmutur. Mool iktidar dneminde Ahi ve Trkmen evreler zerinde yaratlan iddetli bask ve yok etme siyaseti bu evrelerin tannamamasna ve eserlerinin yaylamamasna sebep olmutur. Osmanl ulemsnn Ahi Evren, Taptuk Emre, Yunus Emre, Evhadddin-i Kirman, Baba lyas-i Horasan, Hac Bekta- Veli ve daha pek ok Trkmen evreler hakknda sahih bilgiye sahip olamamalar bundan kaynaklanmtr. Ahi Tekilat, Osmanl Devletinin yaps iinde yer alm olmasna ramen bu tekiltn piri olan Ahi Evren Hace Nasruddinin

384

eserlerinin Osmanllar dneminde okunmad ve bilinmedii gzlenmektedir. Bu durum da Ahiliin bilimsel temelinin Osmanllara intikal etmediini gstermektedir. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 A.g.e., stanbul 1332, s. 205. Fatih (Sleymaniye) Ktphanesi, nr. 5426, yp. 193a. bnl-Esir, el-Kmil fit-tarih, Beyrut 1966, X, 33; M. erefeddin Yaltkaya, Selukiler bn Tariberdi, en-Nucumuz-zahire, V, 54, Selukiler Devrinde Mezahib, s. 104. Beyhak Tarihi, ner: Ekber Feyyaz, Tahran 1371, s. 641 ve 660. Ebl-Ferec Tarihi, Terc. . Rza Dorul, Ankara 1950, I, 331-332. Arap tarihilerinden

Devrinde Mezahib, Trkiyat Mecmuas, stanbul 1925, I, 102-105.

Badatl bn Hamdundabu bilgiyi teyit etmektedir. Bkz. Tevarihs-sinn, Topkap Ktp. (III. Ahmed) nr. 2981, yp. 156a. 7 8 9 10 11 12 el-Kamil fit-tarih, X, 36-37. Fatih Sleymaniye Ktp. nr. 5426, yp. 250a. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 230-233. el Evamirl-alaiyye, ner. A. Sadk Erzi, Ankara 1956, s. 25. el-Kamil, XII, 196. Ktib elebi, Kefuz-zunn, I, 261. Bu eserin bir nshas Tokat, Zile le Ktphanesinde

bulunuyor. Eser Trkeye de tercme edilmitir. Trke tercmesinin bir nshas Badatl Vehbi Ef. (Sleymaniye) Ktp. nr. 2253de kaytl olup 954 (1548) istinsah tarihlidir. 13 14 15 72a-73a. 16 Ahi Evren, Letaifl-Hikme, ner. G. Hseyn-i Yusuf, Tahran 1340, s. 259, Nir: bu eseri baz yanl bilgi ve kaytlara dayanarak Kad Siracddin Mahmud el-Urmevye nisbet etmitir. Bu nisbet katiyye n yanltr. Aslnda bu eser Ahi Evrenin Letifl-Giyasiyye adl eserinin hulasasdr. 17 18 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Letaifl-Hikme, s. 138-142. A.g.e., s. 145. Mukaddime, Beyrut (Tarihsiz) s. 400-402. Resail hvanis-safa, (ner. Batrus el Bostan, ) Beyrut (Tarihsiz), I, 280-292. Letaifl-Hikme, s. 145. A.g.e., ner. B. Furun-fer, Tahran 1347, s. 158. A.g.e., s. 68. A.g.e., s. 108 ve 118. el-Evamirl-alaiyye, s. 527. Menakb- Evhadd-din-i Kirman, s. 158. Bkz. M. Bayram, Fatma Bac ve Bacyan- Rum, Konya, 1994. Topkap Saray Mzesi (III. Ahmed Ksm) Ktp. nr. 3472 ve 3350. Mirsadl-bad, ner: M. Emin Riyahi, Tahran 1366, s. 532-533. Ahi Evren, Tabsiretl-mbtedi ve Tezkiretl-mnteh, Nuru Osmaniye Ktp. nr. 228, yp.

19 A.g.e., s. 145-146.

385

29 30 31 32 33 34

M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 116-127. Hac Bekta le Kitapl nr. 200, yp. 183b-187b. Hac Bekta le Kitapl nr. 119, yp. 196ada (derkenarda). O. N. Ergin, Sadreddin Konev ve Eserleri, arkiyak Mec. stanbul 1958, II, 82-83. M. Bayram, Sadruddin Konev ile Ahi Evren eyh Nasrud-din Mahmudun

Mektuplamas S.. Fen-Ed. Fak. Edebiyat Dergisi, Konya 1983, Sa. 2, s. 51-75. M. Bayram, Evhadd-din Kirman ve Evhadiye Hareketi, Konya 1999, s. 55-78.

386

Ftvvet Tekiltnn Kkeni, Teekkl ve Trkiye Seluklularndaki Durumu / Ahmet Demir [s.264-271]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Ftvvet ve Ahilik, slam-Trk tarihi iin itima, siyas, iktisad ve daha birok bakmlardan nemli kurumlar arasnda yer almaktadr. Bu kurumlar, slam-Trk kltr ve medeniyetinin nemli dnemlerinin ortaya konulmasnda aratrmaclara yardmc olan ok ynl fonksiyona sahiptirler. Ftvvet kurumuyla ilgili aratrmalar, ilk defa Batl arkiyatlar tarafndan yaplm, Ahilikle ilgili olanlar da buna bal olarak ortaya konulmaya balanmtr. Trkiyede ise bu kurumlarla ilgili ilk aratrma, Fuad Kprl tarafndan balatlm, daha sonra da dier ilim adamlar bu konular zerine eilmilerdir. Gerekten de, bugnk Trkiyenin sosyo-ekonomik tarihi iinde, esnaf hayatnn ticar mahiyetini tam anlamak, ftvvet ve zellikle de Ahiliin, bir kurum olarak ilm bir metot ve objektif bir bak asyla ele alnp deerlendirilmesini gerektirir. Bu noktadan hareketle ftvvetin tarih geliimi ve ahilikle ilikisini ksaca ortaya koymak faydal olacaktr. ok ynl zelliklere sahip bir kurum olan ftvvetin tarih ve sosyal alt yaps ele alnp, izledii geliim sreci gzler nne serilirse bu tekilatn daha iyi anlalma noktasnda belirgin faydalar getirecei muhakkaktr. te burada ncelikle ftvvetin dayand teorik temelleri sralamak gerekmektedir. Fet Kavram ve Ortaya k Arapa bir kelime olan fet; Gen, yiit, delikanl demektir. oulu fityn ve fityedir. Farsa civanmerd ve bunun oulu olan civanmerdn da ayn anlamdadr. Bu tabirin daha ok slamdan nceki Arap toplumunda kullanldn grlmektedir. Sosyal bir kurum olarak Emeviler Dneminin ortalarna doru domaya balayan ftvvet anlaynn, bu fet tipiyle sadece anlam olarak birbirine benzedii, yapsal ve organik olarak aralarnda bir ilikinin olmad, bu kurumun tarihsel geliim ve yapsnn tahlli ile ortaya kmaktadr. Ftvvet aratrclar, bu kurumun tarih srecini tespit etmeye alrlarken ncelikle Kurn- Kerimdeki ve Arap toplumundaki fet tabirinin anlamn ele almlardr. Kurn- Kerimde ftvvet tabirinin deil, fet ve oulu fitye ve feteytn getii grlr.1 Kurn- Kerimde geen bu tabirlerin hemen hemen hepsinin, szlk anlam erevesinde, yani gen, delikanl ve yiit manalarnda kullanldn, sadece el-Kehf Suresinin 60. ve 62. ayetlerinde geen fetnn uak mansna da geldii grlmektedir. Fet tabirinin Kurn- Kerimde sadece szlk anlamnda kullanlmas, ftvvet kavramnn burada temellendirilemeyeceini gstermektedir. slam ncesi Arap toplumunda fetnn balca ecat, iffet, sehvet ve diergmlk zelliklerini bir arada toplayan ve o ekilde deerlendiren asalet ve fazilet anlayn temsil etmekte olduu grlr. Bunun da, toplumda genellikle ferd kiilikleri yanstmak zere kullanld gze arpar. O alarda bu nitelikleri kendilerinde bulunduran kiiler bir birlik halinde bulunmuyor, fet denen kimseler tek tek anlyordu. O alar iin bir rnek olarak, Arap edebiyat rnlerinin ounda sz

387

edilen kii Tay kabilesi bakan Hatem Tdir.2 Arap toplumunda bu tabirin tam anlamyla akla kavuturulmas iin Arap iirinin incelenmesine ihtiya duyulmaktadr. Bugn, zellikle F. Taeschner, Arap iirinin incelenmesi yoluyla fet kavramnn istenilen anlama gelecei konusu zerinde srarla durmaktadr.3 Cahiliye dnemi Arap toplumunda insanlar, baka insanlarn ve evresinin takdirini kazanmak ve hret sahibi olmak iin cmerte davranlarda bulunurdu. Burada hi phe yok ki, ahsi menfaat salama asl gayedir.4 Yine Arap toplumunda fetlarn eski hasletlerin ve deerlerin devam ettirilmesi yolunda balca ecat, iffet, sehvet ve diergml ele aldklarn gryoruz. Diergmlk ki, fet kendisinin elinde hibir ey kalmayncaya kadar insanlara yardm eder ve daima insanlar dnrd. Bu ise, ancak ahlk bir faziletle ifade edilebilir. Fetnn zellikleri olarak karmza kan sehvet ve ecat, daha sonralar ftvvetin istilzam ettii iki ba fazilet olarak telakki olunmutur.5 Sosyal vasflar kazanarak tezahr eden ve Emevi Dneminin ortalarna doru ortaya kan ftvvete kadar, fet kavram slamiyetin gelmesiyle birlikte Arap toplumunda geerliliini srdrm, hatta slamn baz prensipleriyle sslenmi ve gelimitir. slamiyetle birlikte Arap toplumunda fetdan daha gelimi bir biimde kahraman tipi ortaya kmtr. slamiyetle birlikte baz sosyal hadiselerin, hayat tarznn deiimi gereklemi, toplumlarda sosyal nitelikte, artk mnferit olmaktan km ve gruplardan meydana gelen bir kavram ortaya kmtr: Fityn. Yani kurumlamann (ftvvetin) slamdan nceki Arap toplumunda (mnferit zellikleri gz nnde bulundurulduunda), fetnn mevcut olmad ortaya kmaktadr. Sosyal Bir Kurum Olarak Ftvvet ve Orta a slam Toplumu Sosyal bir kavram olarak ftvvet anlaynn Emev Dneminin ortalarna doru doduu tahmin edilmektedir. Bu sonuca, siyas ve sosyal gelimeler neticesinde ortaya kan deiimler yoluyla ulalmaktadr.6 Fetdan farkl olarak, tam teekkle ulamasa ve tam manasyla sosyal bir kavram saylmasa da kendisine fityn denilen teekkln Arap toplumunda deil, slam hakimiyetine girmi antik kltr merkezlerinde ortaya kt grlmektedir.7 Fitynn meneinin nerede aranmas gerektii konusunda u soruyu sorup cevabn aramak konuyu biraz akla kavuturacaktr. Acaba fityn, slamiyetin geliinden sonra olutuu halde, ilk grnm itibariyle neden dinle alkal bir durumda olmamtr? Eer bu birlik, Arap toplumunda gelimi olsayd, birinci planda slamiyetle temas kanlmaz olacak ve slam bir ehreye brnecekti. slamiyetin Arap Yarmadasna geldiini ve daha sonra dalga dalga dier memleketlere yayldn bildiimize ve ayrca sosyal kurumlarn arabuk deiime uramasnn mmkn olmadna gre, fityndaki dn yapnn karakteristik zellii ve menei ortaya kmaktadr. . Fityan, ftvvet birliklerinin ekirdei olarak ksa zamanda oalmakta, btn slam dnyasn sarp etkilemektedir. nk ftvvet, slamiyetin yaylma dnemlerinde, Orta Dou toplumlarndaki yapsal deiimlerle birlikte ortaya kan hzl ehirlemenin bir araya getirdii kalabalk insan kmeleri iin hayat bir ihtiyaca cevap vermektedir. randa olsun, Arabistanda olsun ftvvet ideolojisi, gerek slamiyetin getirdii, gerek slamiyetle birlikte gelen deiikliklerden sonra, eski sosyal deerlerin yeniden yorumlanmas olarak grnmektedir.8 slamiyet, yaps itibariyle toplum hayatn derinden etkilemi, slamiyetle birlikte yerleik hayat anlay toplumda kabul edilmi ve

388

dolaysyla eski hayat tarz deiime uram, bunun yannda eski gelenek ve deerler de, oluan yeni hayat tarznn ierisine yerlemitir. Burada fitynn (fetnn oulu) genellikle bekar erkeklerin kendi kafa yaplarna uygun olan erkeklerle bir araya gelme arzularndan doan bir teekkl olduunu sylemeliyiz. Bu manda, ehirlerde gen kimseler mterek bir hayat srmek zere birleiyor, kendilerini fityn olarak adlandrmak suretiyle, eski Arap fet-asil insan idealini temsil etmek ve tahakkuk ettirmek gayesinde bulunduklarn ilan ediyorlard. Bu arada hemcinsle olan ballk kaybolduu cihetle, bu gaye ok kere yzeyselletirilmi oluyordu. Urunda mcadelenin insan asilletirdii o hemcinse kar ballk ve vazife hissi burada da ziyana uruyordu.9 Bu gruplar, ok byk birlik eklinde deil, bilakis kk birlikler eklinde yaayan eitli sosyal, etnik evrelerden gelen aile balar, meslek ba ve kavim ba bulunmayan kimselerden oluuyordu. Cahiliye fetsndan farkl olduklar noktalardan birisi de budur. Bir araya geli meselesinin ynn, slamiyetle birlikte sosyal yapnn, zellikle eski kltr merkezlerindeki sosyal yapnn da deiiklie uramas gerei tayin etmektedir. Eski Araplardaki sk kabilev sistem, eski kltr merkezlerinde slamiyetle beraber yumuam ve fitynn oluum tabann etkilemi grnmektedir.10 Fitynn gayesi yle grnyor ki sadece bir arada bulunmak ve elenmekten ibaretti. zellikle slamn ilk yzylnda dikkat eken husus, fitynn daha ok dnya ileriyle itigal etmesidir. yle ki fityn, kendi yaadklar dnemlerde devlet otoritesinin zayflad zaman iktidar ellerine alyorlar, iktidar kudretli olduu zamanlarda da geri ekiliyor ve siniyorlard. Bunlarn ran ve Irak gibi lkelerde ve hatta Badatta bile ynetime kar bir dehet havas oluturduklar da bildirilmektedir.11 C. Cahen, fitynn meslek olmayan karlkl bamllklar bulunan, dinsel amalarla deil de sosyal amalarla etkinliklerini dzenleyen, zaman zaman byk bir iddetle yetkililere ve aristokrasiye kar gelen bir kurulu olduunu sylyor ki,12 birok kaynaka bu grn doruland gze arpmaktadr. Dnem kronikleri, fityn bazen mstakilen bu ad altnda zikrederek, bazen de ynetim evrelerinin ve halkn adlandrd biimde ayyr, tr, evba ve rind gibi isimlerle zikrederek tasvir etmesi, bunlarn toplum ierisinde biraz marjinal kalan kesim olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir.13 Tam anlamyla tekml etmi ve kurumlam ftvvetin, bu fityndan kaynaklandn ve dolaysyla bu kurumun kkeninin gayri Arap ve ehirli bir kltre dayandn kabul etmek gerekir.14 Bunu glendiren bir vka olarak da, ayrca H. II. asrda doduu belirtilen ve ftvvet kavramn benimseyen tasavvuf hareketlerinin de, Arap olmayan tabakaya dayanan bir kimlikle, ayn sosyal tabandan kaynaklanarak ortaya km olmasn gsterebiliriz.15 Nitekim bu yzden IX. yzylda ftvvet ile sflik kolayca i ie girmi ve ilk yazl sf eserleri veren sfler, onu tasavvufun bir cz olarak kabul etmilerdir.16 Ftvvet ve Tasavvuf Daha nceki blmlerde isim ve fonksiyonlarndan bahsettiimiz fet ve fityndan ok farkl olarak, onlardan daha st seviyede bir tekilatlanmaya sahip olduunu greceimiz ftvvetin, sf ftvvetnmelerinde konu edildii de gz nne alnnca, st seviyede bir tekilatlanmann ilk basaman tasavvuf ierisinde geirdii dikkat eker. Balk olarak zikrettiimiz meseleyi daha detayl ve etraflca aratrmak iin tasavvufun douunu ve dou ortamn tahlil etmek herhalde iyi olurdu.

389

Fakat biz, bununla ilgili olarak tasavvufla ftvvetin ilikisinden bahsedeceiz. Tasavvuf ehli olan kiilerin en belirgin zellii olan diergmln, H. II. asrdan itibaren yava yava fityn ierisinde kabullenildiini ve toplum ierisinde bu zelliin yanstldn grebilmekteyiz.17 Tasavvufun ana kavramlarndan biri olan diergmlk, tasavvuf tarafndan gelitirilerek ftvvet eklinde, tamamen tasavvufun ierisinde ortaya kmtr. Sflikte ftvvet kavram, ilk byk sfler tarafndan hemen hemen tasavvufla ayn anlamda kullanlm, fakat bununla beraber bu kavramn ok geni bir biimde, ancak X. yzyln sonlarna doru yorumlanmaya balanmas sebebiyledir ki, bu konuda tasavvuf kaynaklarnda ftvvete tahsis edilen mstakil blmler veya mstakil yazlan risaleler, ancak bu yzyldan sonra grlmeye balamtr. Sflerin rislelerine (ftvvetnmeleri) baklacak olursa, ftvvet ve tasavvufun ilikisi ve i ielii gze arpar.18 Sf yazarlarca ftvvetin, tasavvuf ierisinde ve genel olarak da tasavvufun bir cz eklinde anlatlmas, bu mahiyette olan ftvvetin daha ziyade ahlak bir mefhum olduunu anlatmaya yeter sanrz. nk, ftvvetin tariflerini incelersek, hemen hemen tamamnn ahlak gzellikleri, faziletleri yansttn grebiliriz. Ftvvet tekilatnn en eski ekli olan tasavvuf ftvvete, sfliin ekil verdiini ve yine bu tekilatn, fityn gruplarndan doduunu kabul etmemiz gerekir. Burada, fitynn inkiaf sresinde sflerin nasl olup da fityndan ayrldklar meselesi gndeme gelmektedir. Sflerin, sahip olduklar tasavvuf anlaynn temel zellikleri ile ftvvetin faziletlerini en gzel bir ekilde yorumlamalar, ftvvetin tasavvufa benzer yaps dolaysyla tekmln ifade etmeye kafi gibidir. nk o, kt huyluluk ve sefhat deil, sunulan bir a, bir armaan, gleryz, tevaz ve bakalarna ktlk etmekten ekinmektir.19 IX. asrda belirgin bir ekilde tarih sahnesinde grlen sflik, toplumda belli bir nfuzu olan fityn tekilatlarna ilgi duymu, bu evrelere nfz edebilmek iin ftvvet kavramn benimseyerek, ona kendi doktrin yapsna gre bir muhtev kazandrmtr. Bu yakn temas sonucunda, XI. asrdan itibaren sflik yava yava kurumlama srecine girmi, buna paralel olarak, onunla i ie gemi bulunan ftvvet kurumunda da sf nitelik, giderek ar basmaya balam ve benzer kurumlama bunda da kendini gstermitir. Yani, sflikteki kurumlama, ftvveti de etkilemitir.20 te XII. asrn sonlarnda Abbas Halifesi en-Nsr li-Dinillah (1180-1225) ftvvet kurumunu kendine balamak suretiyle, devletletirme faaliyetine giritii zaman onu byle bir kimlikle bulmutur. Yukarda da grld gibi, ftvvetin ve tasavvufun faziletlerinden olan deerler o derece ele alnp ilenmi ki, daha sonra bu zellik eref statsne gemi, bir taraftan da kendi nefsini dnmeyecek ve daima etrafndaki insanlar gzetecek bir nitelikte devam ederek baz sfler tarafndan ifrata vardrlmak sretiyle, temelde melmetliin karakteristik hususiyeti ekline dnmtr. Melmetiyyede, kiinin ameli ile etrafn tekdirini kazanmak, kabullenen bir anlay ekli olarak ortaya kmaktadr. Slem, ahlak bir deer olarak ftvvet namna, melmetiyyenin ierisinde, daha dorusu bir melametde olmas gereken kendini kk grme, hemcinslerini dnme, kendi kusurlarn aa karma gibi zellikleri bnyesinde barndran kimsenin layk olacan dile getirmi, yani onun ftvvet tarifi tamamen melmet anlamnda grlmtr.21 Kk apl fakat esasl bir tanmlama bile bizi, melametliin ftvvet ierisinde varolduunu dnmeye sevk etmektedir.

390

Tekilatl Ftvvetin Balangc ve Teorik Temeli: Melmetiyye ve Ftvvet likisi Buraya kadar yaplan aklamalarda ftvvetin, geliim ve dnm seyri ierisinde, ne fet, ne fityn ne de tasavvuf grnme brnm ekli, kiiler ve bunlarn gerekletirdii giriimler yoluyla tekilatlanmamt. Tasavvuf grnm ierisinde ftvvet birlikleri tasavvuf zellikler gstermiler, hatta ftvvetnmelerde bile bunlar yanstmlardr. Fakat, tasavvuf cereyann benimsememi ilk fityn birliklerinin, toplumu ve devleti zor duruma sokmalar durumunun bir devam veya bunlarn sosyal yaplarndan kaynaklanan zelliklerinden dolay, tasavvuf grnmleri ierisinde bile antisosyal hareketlerde bulunanlar mevcut olmutu. slam dnyasnn birok yerinde, sosyal dzeni altst eden bu gruplara, kroniklerce deiik isimler verilmitir.22 Onlarn faaliyetleri ise kaynaklarca H. IXXII. asrlar arasnda gsterilmitir. Abbasi halifeliinin bana XII. asrn son eyrei ierisinde geen en-Nsr, slam dnyasnn birok blgesinde dzeni bozmaya ynelik hareketlerde bulunan bu gruplara kar deiik bir metod uygulam ve kendisinden nceki devlet adamlarnn yaptklarnn aksine, Ftvvet tekilatna girmitir. Ayn zamanda da bu rgt yeniletirmek, birletirmek, disiplinli klmak ve aristokrasiyi de rgte girmeye tevik etmek gibi giriimlere balamtr.23 Halife Nsr, byle yapmakla bu gruplarn etkilerini azaltmak, onlar nfuzu altna almak gibi gayeler hedeflemitir. Nihayet Nsr, halifeliinin ilk yllar ierisinde btn amalarn gerekletirmeye ynelik olarak, eyh Abdul-Cabbar elinden ftvvet alvarn giymi ve ftvvet ksesinden imi, bylece ftvvet yoluna girmitir. Aslnda halifenin yapt en nemli ey, o zamana kadar gayriresmi bir hviyet tayan bu kuruma resmiyet kazandrarak onu bir anlamda devletletirmek ve bu suretle merlaan bu kurumun siys desteini arkasna almak olmutur. Bylece o zamana kadar, merkez ynetimin zayflad zamanlarda sk sk siys otoriteyi tehdit eder durumlara sebebiyet veren bu gl kurum, devletin yanna alnm oluyordu. Halife bunu baarm ve yapt ite, kendi danman olan byk sf Ebu Hafs mer es-Shreverdnin yardmlarn grm ve onun otoritesinden faydalanmtr. 24 Halife, kendi ahsnda merkezletirmi olduu ftvveti btn slam dnyasnda yaymak iin birtakm yollara bavurmutur. Bunlarn banda, hkmdarlara eliler vastasyla ftvvet libasn giydirme ve ftvvet ksesinden imelerini salama gelmektedir. Onun bu giriimi, birok hkmdarca hsn kabul grmtr. nk, bu teklifi kabul etmek, onlar iin slam dnyasnn en byk lideri olan halife tarafndan meruiyetlerinin tannmas demek oluyordu. Anadolu Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavusa (1211-1220) da Shreverd bakanlnda hilfet heyeti ve ftvvet almeti olarak da alvar ve kase gelmiti. Seluklu sultannn Ftvvet tekilatna girmesi ise, Anadoluda ahiliin gelimesinde olduka nemli bir yere sahip olmutur. Ftvvetin buradaki tekilatlanmasndan sonra meydana gelen oluumlar ierisinde iktisadi yn arlk kazanmaya balamaktadr. Hatta Anadoluda Ahilik tekilat adyla teekkl eden kurumda, nceleri tasavvuf yn de olmasna ramen, daha sonralar iktisd yn ar basmaya balayan bir gelime grlmektedir. Ftvvet tekilatnn yaps ierisine iktisadi zellikler yanstan yapnn nasl girdiinin ve ne ekilde etki yaptnn tesbit edilmesi gerekmektedir. Onun iin burada, biraz da ftvvet anlaynn tesiriyle doup gelime gsteren melmetliin, Ftvvet tekilatnn

391

ierisinde olan iktisd yan nasl ynlendirdii, yani tekilatl ftvvet blmne katklarn zikretmek gerekir. Melmetiyyenin ortaya k, Hicretin II. asrnn son yarsna rastlamaktadr. Bu oluum, H. III. asrda tamamyla yaylmtr.25 Melmetin levm kelimesinden trediini biliyoruz. Bu, knama anlamna gelmektedir. Melmetler Kuran- Kerimin V. suresindeki bir ayete isnad etmektedirler. Melmet, ululuktan, kendini gstermekten, halkn sevgi ve saygsn kazanmak kaydndan geen, kerameti, insana benlik verdii iin erkeklerin hayz grmesi sayan, kendini herkesten aa, herkesi kendinden stn gren, giyim-kuam zelliiyle, tekkeyle, vakftan hazr yemek yemekle, zikirle, vecde gelip barp armayla kendini gstermeye almayan, halktan hibir suretle ayrlmayan, kazancyla geinen, i yzden Hakkla, d yzden halkla beraber olan, hatta, halkn saygsn, sevgisini bir kayt bildiinden nafile ibadetleri bile gizleyen, buna karlk, onlarn knamasndan rkmeyen, hatta hatta, bu yzden de halka kendisini kt gsteren kiidir.26 Melmetin birok tarifi yaplmtr. Mesela melmetliin kurucusu olarak kabul edilen Hamdun el-Kassarn tarifi yledir: Melmetiyye tariki, insanlara kar her nevi debdebeden ehl-i hal olarak feragat ve herhangi sfat ve hareketi tasdik ettirmek hususunda sarf- mesaiden istinkaftr. Senden Cenab-Hakka rc eden bir meselede levm-i layim sana katiyyen isabet etmesn.27 Melmetliin dayand genel nazari esas, bu mezhep erbabnn nefse kar karamsar bir gzle bakmas ve onu yenmek ve ezmek, itham etmek ve ilim, amel, hal ve ibadet diye ona nispet olunan her eyden onu mahrum etmek iin bir merep oluturma ihtiyacn hissetmeleri eklinde belirtilebilir. Tasavvuf ehlinin dnya grlerine ve onlarn ar derecede zahitlik eklini benimseyerek, bir derecede tekkelerin ve vakflarn kaynaklarndan geinmeyi kendilerine iar edinenlere kar; herkesin kendi gc lsnde geinebilmesi gerektii grne sahip olmak zere bir ile, bir sanatla itigal etmesi prensibini kabullenmilerdir. Melmetlikteki bu nokta; ftvvetin melmetiyyeyi tekilatlandrd gz nne getirilirse, ftvvetteki bir i, bir sanat sahibi olma prensibinin nereden kaynakland daha iyi anlalacaktr. Gerek melmet, gerek ftvvet, bu yollara girenleri dnyadan ekmeyen, bilakis dnyaya ve hayata balayan, ana prensiplere sahip yollard. Mistik olmakla beraber, kuvvetli dnyev prensipleri de bulunan bu yollar, birer tarikat olmadndan birok tarikat ehli, melmet neesine sahip olabiliyor, yahut melmet yoluna da girebiliyordu. Sanat ehli olan veya esnaftan bir ble mensup bulunan tarikat erbab da meslekleri gerei, tabiatyla ftvvet yoluna girmi oluyordu.28 Neticede ilk ortaya klar itibaryla ftvvet ve melmet arasnda yakn bir iliki vardr. Birincisi ikincisinden nce domu, ilk ortaya k srasnda iktisad hayatla dorudan mnasebetdr olmam, fakat melmet ise olmutur. Daha sonra ise ftvvet, melmetliin etkisiyle iktisd bir tekilat ekline dnmeye balamtr.29 Zira melmet ve ftvvet ehlinin dier tasavvuf ehlinden farklar, hayat mcadelesinde aktif olmalardr.30 Ftvvette ve daha sonra Anadoluda ahilik eklinde tezhr eden tekilatta bu tesirin, mevcdiyeti kabul edilmektedir. Ftvvet ve Mesleki Bir Kurum Olarak Ahilik Halife Nsrn, babo ve dank bir durumda bulunan ftvvet gruplarn kendi ahsnda birletirme ve hilfetin prestijini koruma yolunda byk gayretler ierisinde olduundan daha nce bahsetmitik. Halife esas gayesini gerekletirmek iin komu lkelere ftvvet cihaz denilen kasul-

392

ftvve ve libasul-ftvveyi gnderip onlarn da bu tekilata girmelerini salamt. O zamanlarda Anadolu Seluklu Hkmdar I. zzeddin Keykavus da bu tekilata alnmt. Bahsedilen ftvvet cihaz bu sultana da gelmi, sultan da hem ftvvet ksesinden ierek, hem de ftvvet alvarn giyerek bu tekilata dahil olmutu. te Anadoluda meydana gelen bu gelimelerin, burada ftvvetin deiik bir biimde tekilatlanp, geliip yaylmasnda olduka nemli rollere sahip olduu kabul edilmelidir.31 Artk, ftvvetin Anadoluda deiik artlarn ynlendirmesi neticesinde ald ekle ahilik diyoruz. Metodolojik olarak ncelikle Ahi tabirinin tanmndan balamak gerekir. Ahi: Arapa bir kelime olup erkek kardeim manasna gelmektedir. Bu kelimenin Divanu Lgatit-Trk ve Kutadgu Bilig gibi eski Trke eserlerde geen cmert, eli ak, licenp gibi anlamlara gelen ak kelimesinden; k harfinin yumuayarak h ekline dnmesi sonucu ortaya kt gr de bulunmaktadr.32 Fakat, kelimenin sadece anlam bakmndan deerlendirilmesi aratrmacy, sosyal olaylar ve oluumlar, tarih ve kltrel altyaplarn ortaya koymadan aklamaya alma yanllna gtrr. Ahilik, ilk eserlerde ve ftvvetnmelerde daha ziyade ehl-i ftvvet diye zikredilir. Ahi tabiri daha sonralardr ve en fazla kurulua mensup olanlar arasnda kullanlmaktadr.33 Ftvvet ehlinin eyhlerine Ah denmesi konusuyla alkal olarak muhtemelen u sonuca ulalabilir. Ftvvet ehlinin eyhleri olan kiiler, ftvvetin Anadoluda geirdii tekmle paralel olarak, zellikle XIII. asrn ortalarndan itibaren merkez otoritenin gcn kaybetmesi sonucu, zamanla bu eyhler ve etrafndaki taraftarlar otorite boluundan faydalanarak birok yerde etkinlik gsterdiler. Anadolu Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavus zamannda halifenin, onu Ftvvet Tekilatna almak iin eli gndermesinden sonra, Anadoluda ftvvet hareketinin yaylmaya balad bilinmektedir. Keykavusun lmnden sonra yerine geen I. Alaeddin Keykubad Dneminde de yine ayn halifenin gnderdii elilik heyeti vastasyla ftvvet hareketinin yaylmas hzlanmtr. Ayn ekilde I. Keykubad da Ftvvet Tekilatna girmitir.34 Ftvvetin Anadoluya yerleip nasl bir gelime gsterdii konusunda, Kprlnn tespitleri gerekten anlamldr: Byk bir ihtimalle, I. zzeddin Keykavusun Ftvvet Tekilatna girmesinden sonra, bu tekilat Anadolu merkezlerinde daha kuvvetlenmi, devrin umumi temaylne ve Anadolunun manevi muhitindeki fikri cereyanlara uyarak biraz tasavvufi bir renk de alm, bir taraftan korporasyonlara hull ederek onlardan kuvvet ald gibi, kendisi de onlar canlandrm, dier taraftan da kylere kadar yaylarak Alplar tekilat ile de, yani toprak sahibi sipahilerle de mnasebet peyda etmitir. XIII. asrn ikinci nsfndan XIV. asra kadar Anadoluda birtakm byk devlet ricalinin, kadlarn, mderrislerin, muhtelif tarikatlara mensup eyhlerin, byk tacirlerin Ftvvet Tekilatna dahil olduklarn gryoruz ki, bu, tekilatn itim kymetinin ykseldiine alamettir. Ftvvet prensiplerinin bu suretle kuvvetlenerek esnaf korporasyonlarna girmesi, yani bu tekilatn ftvvet kadrosu iinde yeniden tanzimi, Anadoluda XIII. asrn ilk yirmi be ylndan sonra vukua gelmi olmaldr.35 Yukardaki cmlelerle, Ahi zmrelerinde var olduunu belirttiimiz tasavvufi zelliklerin, o dnemde Anadoluya ynelen byk glerle ekillendii de dorulanm olmaktadr. nk, douda Mool istilas nnden, zellikle Anadoluya byk bir Trkmen g vuku bulmutur. Bu g esnasnda, daha dorusu Anadoluya akn akn gelen kitleler ierisinde alimler, derviler, mutasavvflar vs. de mevcut idi ve burann din-itima ve kltrel yapsnn ekillenmesinde nemli

393

etkiler meydana getirmilerdir. Anadolunun bu yeniden yaplanmasnda meydana gelen gelimeler meynnda Trkleme ve slamlama meselesi de bu olaylarla dorudan balantl bulunmak bakmndan byk bir neme sahiptir. Burada, ilk durumu itibariyle Ahiliin sadece bir esnaf tekilat olmadn belirtmek gerekir. Zira onlarda sf nitelikler mevcuttu. Kprl de, zamannda Ahi tekilatnn herhangi bir esnaf topluluu olmadn ve o tekilat zerine istinad eden, akidelerini o vasta ile yayan bir tarikat kabul edilebilecei fikrini ileri srmt.36 Fakat tarikat fikrinden daha sonra vazgemiti.37 lk dnem Ahilerdeki sf niteliklerin mevcut olduunu, onlarn tekilatlarnn tzkleri durumunda bulunan Ahi ftvvetnmelerine dayanarak syleyebiliriz. Hatta, baz ahi evrelerinde, dier yerlere nazaran, daha koyu bir dervilik temayl mevcuttur ve baz ahi messeseleri yakn zamanlara kadar dervi tekkeleri olarak varlklarn devam ettirmilerdir. Buna gzel bir rnek de, mehur ahi velisi Ahi Evrene kadar dayanan Krehir Tekkesinin, bir Bektai Tekkesi olarak yakn zamana kadar mevcut olmasdr.38 Bilindii gibi Ahi tekilatndaki meslek yap, ftvvetin Anadoluya geliinden daha sonraki dneme isabet etmektedir. Ahi tekilatnn bizde daha ok bilinen ve kabul edilen yn iktisad saha ile olandr. Fakat bu tekilatn sf karakterleri, ierisinde barndrdn kabul etmemiz gerekmektedir. Tekilatta bu yap, varln devam ettirmekte, buna paralel olarak meslek yaplanmalar da kendini gstermektedir. Bu dnemde Anadolunun dini-itima ve iktisad yaplanma srecine girmesinin de bu oluumlarn meydana gelmesinde etkili olduu dikkat ekmektedir. zellikle Ahilikteki meslek yapnn ar basmaya balamas, yine Mool tazyiki dnemi ve sonraki dnemlere rastlamaktadr. Ftvvet hareketi Anadoluya geldikten sonra gelimeye devam etmi, fakat ehirli bir yapya sahip olan bu hareket Anadolunun eski ehir kltr zemininde zellikle orta halli halk tabakas arasnda daha ok gelime gstermitir.39 Bizde baz aratrclar tarafndan Trklere has bir tekilat olarak kabul edilen Ahiliin kurucusu olarak Ahi Evrenin kabul edilmesi pek doru grnmemektedir. Onun doudan gelen byk sfler arasnda bulunmas itibariyle, bu tekilatn kurucusu deil, fakat gelimesinde byk roller oynayan ve ayn zamanda Ahiliin tasavvuf bir kurum olduunun canl bir delili olarak byk bir sf olduunun kabul edilmesi daha gereki olur zannndayz. Zira ahilii, ftvvetten ayr olarak telakki etmek, ftvvetin geirdii oluum ve geliim seyrini gz ard etmek olur ki, bu doru deildir.40 Anadolu Seluklular Dneminde Ahilerin daha ok itima, siyas ve asker sahalarda etkili olduklarna dair, Anadolu Seluklu tarihinin en nemli kayna saylan bn Bbnin El-EvmirlAliyye fil-Umril-Aliyye,41 Aksaraynin Msmeretl-Ahbr,42 Eflknin Menkibul-Arifn43 ve Anonim Seluknme44 gibi eserlerde nemli bilgiler mevcuttur. Seluklu Dneminin aksine Osmanl Devletinin ilk zamanlarna gelindiinde, Anadolu Ahileri hakknda ok nemli bilgiler veren dnyaca nl seyyah bn Batutann gzlemlerine sahip oluyoruz. Bu seyahatname, bugn XIII. ve XIV. asr Anadolu tarihinin ok eitli sahalarnda alan aratrmaclar iin en nemli ana kaynaklardan biri olma zelliine sahiptir. Bilhassa Ahilik zerinde yaplan almalar iin vazgeilmez bir kaynaktr. Anadoluya Alanya yoluyla giren seyyah, burada birok ehir ve kasabaya uram, gittii her yerde de ahilerden ve ahi zviyelerinden bahsetmitir. Onun ahilerle grp onlar hakknda edindii izlenimler ve ahi zviyelerindeki misafirlii srasnda,

394

ahilerin yaantlar hakknda verdii bilgiler bizim iin ok nemlidir. Bu bilgi ve gzlemler, bunlarn da ounun bir i ve sanat sahibi olduunu, dolaysyla, artk Ahi tekilatnn bundan nceki dneme gre tamamen farkl bir yapya brnerek meslek taraf arlk kazanan bir teekkl haline geldiini gstermektedir. Bunun yannda siyas glerinin de devam ettiini seyyahn u szleri teyit etmektedir: te yandan bulunduklar yerlerdeki zorbalar yola getirir, herhangi bir sebeple bunlara iltihak eden ktleri ortadan kaldrrlar. te bu gibi hususlarda bunlarn dnyada ei benzeri yoktur.45 Ahiler iin, kendi sanat ve i hayatlarndan baka, zviyelerdeki hayatlar da nemlidir. Bilindii gibi ahi zviyeleri, Anadoluda Ahi tekilatnn gelimesiyle birlikte ortaya kmtr. Ahiler, byk ehirlerde mesleklerine gre eitli zmreler meydana getirmekte, her zmrenin kendine ait zel zaviyeleri bulunmaktayd. Ahi zviyeleri, zaman getike ehir merkezlerinden kasabalara ve hatta kylere kadar yaylmtr. Fakat, kylerde bu tekilatn sadece zviyeler yoluyla gelime imkan bulduunu sylemek, sosyal bir kurumun oluumunda etken olan deerlerin gz ard edilmesi olur ki bu da, metodolojik bakmdan doru olmaz. retici halk snflar erevesinde birtakm gruplandrmalar yapmak pekala mmkndr. ehir ve ky halklar da bu retime tabi olarak katkda bulunmaktadrlar. Bilindii gibi, ky halk daha ok tarm ve hayvanclkla megul olmaktadrlar. ehir ve kasabalarda yaayan halk ise, tarm ve hayvanclkla urasa bile esas olarak bir i veya sanata sahip olmak ve hayatlarn bu ekilde devam ettirmek durumundadrlar. Ahi tekilatnn kylere kadar gelmesi ve buralarda gelime gstermesine aklk getirmesi bakmndan unlar da zikredilebilir. ehir ve kasaba gibi, kylere gre daha hareketli blgelerden, buralara oranla daha sakin ve cra blgelere, olaanst durumlar ve savalar vs. gibi birtakm mecburiyetler sebebiyle gler olabilmitir. Ahi tekilatna mensup insanlarn uc blgelerine gleri, onlarn gazalara bile katlmalarna ve Alpler tekilat ile iliki ierisine girmeleri sonucunu dourmutur.46 Daha ok, ftvvet prensiplerini kabullenen Ahi tekilat mensuplarnn, bu prensipleri hem i ve sanat hayatlarnda hem de yaantlarnn nemli bir blmnn getii ve ayn zamanda ok hareketli olan zviyelerde uyguladklar grlmektedir. Kylerde, bir ii veya sanat olmasa bile alr durumda bulunan insanlarn, ftvvet prensiplerine uymalar ve onlar buralarda uygulamalar, bizi, kylerde bu tekilatn tekke ve zviyeler yoluyla daha abuk gelitii sonucunu kabul etmeye sevk etmektedir. Sonu Ftvvet ve ahilik, slam-Trk kltr ve medeniyeti ierisinde sosyo-kltrel, meslek, ekonomik ve din-ahlak bakmlardan nemli roller oynam kurumlar arasnda yer almaktadr. Temellerinin slam dnem ierisinde atldn grdmz Ftvvet kurumu, tarih boyunca birtakm oluum ve geliim srecine uramtr. lk ortaya k itibariyle itim bir zellik gsteren bu kurum, gerek i gerekse d birtakm hareketlenmelerden de etkilenmitir. Ahiliin Anadoluya girii ise, ftvvetin tarih geliimine paralel bir yol takip ederek, Anadoluya girmesinden hemen sonraya rastlamaktadr. Bundan sonra ahilik adyla gelime gsteren kurum, Anadoluda birok sahada nemli gelimelere damgasn vurmutur. Osmanl Devletinin kuruluunu tamamlayp, merkez otoritesini salamlatrd zamana kadar ahilik, siys gelimelerde nemli roller oynamtr. Merkez otorite glendikten sonra da, Anadolunun sosyo-ekonomik giditn byk bir oranda izmeye balamtr.

395

Sonu olarak; zellikle muhtevalarndaki benzerlikler bakmndan ahilik, ftvvetten ayr ve bamsz olarak dnlmemelidir. Ftvveti aratrp incelemeden, ahilii tam anlamak mmkn deildir. Ahi tekilat, XIII. asrda Anadoluda Ahi Evren tarafndan kurulmu olmaktan ziyade gelitirilmi grnmektedir. Bu tekilatn gelimesinde, Mool istilas nedeniyle, doudan Anadoluya g eden birok snfa mensup insann rolleri bulunduunu da belirtmek gerekmektedir. Ayrca ahilik, mhiyet bakmndan, tam manda bir esnaf tekilat grnmnde deildir.

DPNOTLAR 1 Mesela bkz. Kurn- Kerm, en-Nis Suresi, 25. ayette feteyt, el-Enbiy Suresi, 60.

ayette fet, el-Kehf Suresi, 10, 13-16. ayetlerde fitye, 60 ve 62. ayetlerde fet, en-Nr Suresi, 33. ayette feteyt, el-Yusuf Suresi, 36. ayette feteyn. 2 3 aatay, Neet, Ahilik Nedir, Ankara 1990, s. 3-4. Taeschner, Franz, slam Ortaanda Futuvva Tekilat, FM, stanbul 1955, C.

XV., No: 1-4; ayn yazar, slamda Ftvvet Tekilatnn Dou Meselesi ve Tarihi Ana izgileri, ev. Semahat Yksel, Belleten, 36/141-144, Ankara 1972. 4 s. 12. 5 6 Taeschner, Futuvva, s. 8. Ocak, A. Yaar, Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, C. XIII, s. 261. Yazara gre Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Damla Yaynlar, Konya 1991,

Ftvvet telakkisinin gelimesinde, bu devirden itibaren genileyen topraklar, temasa geilen yeni kltrler ve btn bunlara paralel olarak gelien siyas ve itim deiimlerin toplumda dourduu buhranlarn rol vardr. 7 Taeschner, Ftvvet Tekilat, s. 205. Yazar, bu makalesinde slam-arknda herhangi bir tekilatn, zellikle de dn saha ile sath de olsa ilgisi olan bir teekkln kkn ortaya karmak iin, 8 9 10 11 12 13 14 slamdan nceki Arabistana ve Orta Dounun antik kltr evresine baklmas gerektiini ileri sryor. Glll, Sabahattin, Ahi Birlikleri, tken Yaynlar, stanbul 1992, s. 31. Taeschner, Futuvva, s. 8. Taeschner, Ftvvet Tekilat, s. 211-212. Yazar, fet ve fityn arasnda ok gzel bir Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul A.g.e., s. 196. Bunlardan ayyr, serseri, ekiya manasna gelmekte ve bu zellii gstermektedir. Bkz. Taeschner, Futuvva, s. 11-12. Ftvvetin, fityndan kaynakland konusunda bkz.

mukayese yapmtr. bkz. a.g.m., s. 207-215. 1994, s. 65.

Taeschner, Futuvva, s. 9; Ocak, Ftvvet, s. 261. Taeschner, Ftvvet Tekilat, s. 214 ve 220.

396

15

A.g.m., s. 214-217. Yazara gre Sflik kendi ana kavramlarndan biri olan diergmlka

uydurarak, ftvveti ele alr ve tasavvuf f tvveti meydana getirir. Ayrca bkz. Cahen, Trkler, s. 198. Burada da iki kavramn karlkl etkileimleri ele alnmaktadr. 16 17 18 Bu nitelikteki eserlerde mesela Slem, Kueyr, Hucvir gibi mutasavvflarn eserlerinde Taeschner, Ftvvet Tekilat, s. 214-215. Yazar, ftvvetin slamiyete girmesinin de Slem, Kueyr, Hucvir, Unsurul-Meal Keykavus ve Feridddin Attar gibi tasavvufun byle bir yol izledikleri gze arpmaktadr. tasavvuf sayesinde olduunu vurgulamaktadr. mutasavvflarn ftvvetnme mahiyetindeki eserlerine bakldnda ftvvetten,

ierisinde bir blm gibi bahsedildiini grmek mmkn olur. Mesela bkz: Ebu Abdurrahman esSlem, Risle-i Slem, Terc. ve Ner. Sleyman Ate, Ankara 1981, s. 92-93; Kueyr, Risle-i Kueyr, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1991, s. 134-135, 373-375; Ali b. Osman Cllb elHucvir, Kefl-Mahcb, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1982, s. 123, 213, 224. Mellif ayrca Melmetiyyeye ait bir blm de vermitir. Bkz. ayn eser, s. 143-151; Emir Unsurul-Mel Keykvus, Kbusnme, ev. Mercimek Ahmed, Yeniden Gzden Geiren ve Yaynlayan O. aik Gkyay, stanbul 1974, s. 318-341; Feridddin Attar, Tezkiretl-Evliy, Terc. Sleyman Uluda, stanbul 1991, s. 69, 136, 344, 365, 387, 424, 457, 466 vd. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Taeschner, Futuvva, s. 6. Ocak, Ftvvet, s. 262. Taeschner, Futuvva, s. 7. Bunlar, ayyr, tr, evba, rind veya oulu rnd gibi isimlerdir. Bkz. Kprl, M. Cahen, slamiyet, s. 241-242. Ocak, Ftvvet, s. 262. Glpnarl, Abdlbaki, Melmlik ve Melmler, stanbul 1992, s. 25. Ayn yazar, 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul 1969, s. 248. R. Hartmann, es-Slemnin Risaletl-Melmetiyyesi, ev. A. Cemal Kprl, DEFM, Glpnarl, Mevln Celleddin, nklap Kitabevi, stanbul 1959., s. 60-61. Mustafa Kara, Ftvvet-Melamet Mnasebeti, XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu

Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1991, s. 86..

Sene 3, Nisan-Mays 1340, Sa. 6, stanbul 1924, s. 281.

Teblileri, Trk Kltr ve Ahilik, stanbul 1986, s. 194. Yeni Trk Ansiklopedisi, Ftvvet, stanbul 1985, C. III, s. 991. Ocak, Ftvvet, s. 262. Taeschner, Futuvva, s. 18; Bayram, Ahi Evren, s. 3-4; aatay, Ahilik, s. 43-44. Glpnarl, Ftvvet Tekilat, s. 6. Yazar, ftvvet ehlinin eyhlerine Ah denildiini bn Bb, El-Evmirl-Aliyye fil-Umril-Aliyye, Yaynlayan A. Sadk Erzi, TTK,

belirtmektedir. Ayrca bkz. Tarus, lhan, Ahiler, Ankara 1947, s. 18. Ankara 1956, s. 229-230. Kprl, Kurulu, s. 91.

397

36 37 38 39 40 41

Ayn yazar, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1993, s. 213. Ayn yazar, Kurulu, s. 92. Taeschner, Ftvvet Tekilat, s. 229-230. Ahi isminin, sf temayl gsterdiini,

dolaysyla uhuvvet parolas eklinde sf zellikler sergilediini ifade etmektedir. Taeschner, a.g.m., s. 231. Ocak, Ftvvet, s. 263. Yazczade Ali, Tevrih-i Al-i Seluk, Topkap Saray Mzesi Revan Ktphanesi No:

1390, s. 200a (396). 396-398 sayfalar arasnda Kayserinin Mool saldrs karsnda sipahiler ve Ahiler tarafndan savunulduu anlatlmaktadr. Anadolu Seluklular tarihinin kaynaklar iinde en nemlilerinden biri olan bu eserin gnmz Trkesine evirisi Prof. Dr. Mrsel ztrk tarafndan gerekletirilmitir. Ayn konular iin bkz. M. ztrk, El-Evamirl-Aliye fil-Umril-Aliye, C. II., Ankara 1996, s. 73-75. 42 43 31. 44 45 46 Anonim Seluknme, ev. F. N. Uzluk, Ankara 1952, s. 50. bn Batuta, Seyhatnme, ev. Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1983, s. 194. Kprl, Kurulu, s. 90. Aksaray, Kerimddin Mahmud, Msmeretl-Ahbr bi Msyeretil-Ahyr, Yay. O. Turan, TTK, Ankara 1944, s. 162. Ahmed Eflk, Menkibul-Arfn, Trc. T. Yazc, MEB Yaynlar, stanbul 1984, C. II, s.

KAYNAKLAR Ahmed Eflk, Menkibul-Arfn, Trc. T. Yazc, MEB Yaynlar, stanbul 1984. Aksaray, Kerimddin Mahmud, Msmeretl-Ahbr bi Msyeretil-Ahyr, yay. O. Turan, TTK, Ankara 1944. Ali b. Osman Cllb el-Hucvir, Kefl-Mahcb, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1982. Anonim Seluknme, ev. F. N. Uzluk, Ankara 1952. Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Damla Yaynlar, Konya 1991. Cahen, Claude, slamiyet (Douundan Osmanl Devletine Kadar), ev. E. Nermi Erendor, Bilgi Yaynlar, stanbul 1990. , Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul 1994. aatay, Neet, Ahilik Nedir, TTK, Ankara 1991. , Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, TTK, Ankara, 1990. Ebu Abdurrahman es-Slem, Risle-i Slem, Terc. ve Ner. Sleyman Ate, Ankara 1981. Emir Unsurul-Mel Keykvus, Kbusnme, ev. Mercimek Ahmed, Yeniden Gzden Geiren ve Yaynlayan O. aik Gkyay, stanbul 1974. Feridddin Attar, Tezkiretl-Evliy, Terc. Sleyman Uluda, stanbul 1991. Glpnarl, Abdlbaki, Melmlik ve Melmler, Gri Yaynlar, stanbul 1992. , Mevln Celleddin, nklap Kitabevi, stanbul 1959. , 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul 1969.

398

Glll, Sabahattin, Ahi Birlikleri, tken Yaynlar, stanbul 1992. Hartmann, R., es-Slemnin Risaletl-Melmetiyyesi, ev. A. Cemal Kprl, DEFM, Sene 3, Nisan-Mays 1340, Sa. 6, stanbul 1924, bn Batuta, Seyhatnme, ev. Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1983. bn Bb, El-Evmirl-Aliyye fil-Umril-Aliyye, Yaynlayan A. Sadk Erzi, TTK, Ankara 1956. Kara, Mustafa, Ftvvet-Melamet Mnasebeti, XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu. Teblileri, Trk Kltr ve Ahilik, stanbul 1986, Kprl, M. Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK, Ankara 1991. , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB Yaynlar, Ankara 1993. Kurn- Kerm. Kueyr, Risle-i Kueyr, Haz. Sleyman Uluda, stanbul 1991. ztrk, Mrsel, El-Evamirl-Aliye fil-Umril-Aliye, C. II., Ankara 1996. Taeschner, Franz, slam Ortaanda Futuvva Tekilat, FM, stanbul 1955, C. XV., No: 1-4, s. 1-32. , slamda Ftvvet Tekilatnn Dou Meselesi ve Tarihi Ana izgileri, ev. Semahat Yksel, Belleten, 36/141-144, Ankara 1972. Tarus, lhan, Ahiler, Ankara 1947. Yeni Trk Ansiklopedisi, Ftvvet, stanbul 1985, C. III. Yazczade Ali, Tevrih-i Al-i Seluk, Topkap Saray Mzesi Revan Ktphanesi No: 1390.

399

Trkiye Seluklu Vakflar / Yrd. Do. Dr. Mustafa Demir [s.272-280]

Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkiye Seluklular, Anadoluda kendilerine has bir sosyo-ekonomik yap olutururken slam devletlerinden aldklar vakf kurma anlayn gelitirerek iyi bir vakf sistemi meydana getirmiler ve bunu Osmanl vakf anlayna da temel yap olarak aktarmlardr. Genel olarak vakflarn, ahsi servetleri sosyalletirip kamu hizmetine sunduu, srf ahlaki ve insani vazife anlayyla topluma katk yapt, bu anlayn bir sonucu olarak, Trk-slam toplumlarnda itimai adaleti salad sylenebilir.1 Kiileri hayatn getirdii her trl olumsuzluklara kar korumas ve i huzuru ve asayii salayarak cemiyet hayatn ahenkli hale getirici rolnden dolay, Trk-slam kltr, vakf kurulmasn insanlarn en ziyade muhta olduu eyi vakfetmek, vakflarn en hayrlsdr inanc ile asrlar boyunca tevik etmitir ve on binlerce vakf eserini ortaya karan hukuki yapy da ayn ekilde gnn artlarna uygun olarak gelitirmitir.2 slmiyetin yayld sahalarda, Bizansn Roma Hukukundan esinlenerek kurduu Suriye ve Msr dini irad vakflar dikkat ekiyordu.3 Trkiye Seluklularna anlay olarak kaynaklk eden slam medeniyeti ise bu seviyede bir vakf anlaynn ve vakf kurumlamasnn tesine geerek, olay sosyal ve kltrel boyutu ile ele alm, ihtiva ettii sosyal ve ahlaki prensipler icab, vakfn geliimini dier medeniyetlerdekinden daha ileri gtrm, ona mstakil bir ahsiyet kazandrmtr. Bilhassa hayr ve yardm amac gden vakflarn inkiaf ve geni bir tatbik sahas bulmasnda, bu dinin tesirleri ok byk olmutur.4 Vakf kurumu, slam medeniyeti iinde, Abbasiler devrinde hukuki bir yapya kavutu. Eb Yusuf adl Abbasi bilgini, slam hukukunun tedvinine alt bir srada vakf messesesinin hukuki mahiyetini, zamann temayllerine uygun bir ekilde ortaya kard. Bunun sonucunda Abbasiler devrinde vakf kurumunun, Trk blgelerinde de hzla gelime iine girdii grlmektedir.5 Sosyal yardm ve dayanma fikri gelimi olan Trklerin slam ncesi dnemden beri Trk toplumunun rf ve adetlerine gre, vakfa benzer tasarruflarda bulunduklar kesindir.6 Nitekim Uygurlara ait bir vakfiye, Vakflar Genel Mdrl Arivinde bulunmaktadr.7 Fakat Trk vakflarnn mstakil bir messese halinde ortaya kt dnem, Byk Seluklu Devleti dnemidir. Vakf messesesi, ran ve Maverannehirde Abbasi hilafetinden ayrlan bamsz Trk devletlerinde de Abbasiler devrindeki yapya benzer ekilde devam etmitir.8 Seluklu Devletinin kurulmas ile ark Mslmanlnn Trk hakimiyeti altna girmesi, vakf kurumunun daha fazla gelimesini salad gibi XI-XII. asrlarda tasavvuf tarikatlarnn muntazam bir itimai tekilat mahiyetini almas da tekkelerin ve zaviyelerin birden bire artmasna ve vakflarn her tarafta yaylmasna sebebiyet verdi.9 Anadolunun fethinden sonra burada kurulan Seluklular ve Danimendliler gibi muhtelif Trk devletlerinde, dini mahiyette bir ok vakfn kurulduu grlyor. Danimendlilerden Yabasana (l. 1163) ait Sivastaki medresenin Osmanllar zamannda yenilenen vakf Anadoluda tespit edebildiimiz ilk vakf durumundadr.10 Danimendlilerin mirasn devralp gelitiren Trkiye

400

Seluklular ise XIII. yzyln ilk yarsndan itibaren farkl sahalarda vakflar kurmaya balamlar ve bunlar gelitirmilerdir. XIII. asrda Mool istilas, uzun bir mddet iin istilaya urayan slam memleketlerinde, eski itimai ve iktisadi dzeni bozdu. Bu yap iinde Per vane Muineddin Sleyman Devrinden itibaren Moollar, Anadolu Seluklu vakflarn mtevellilerinden alp baka maksatlar iin kullanmaya baladlar. Bylece Seluklu vakflar byk lde harap hale geldi.11 XIV. asr banda ise byk tahribe uram bulunan Trkiye Seluklu vakflar, Mslman Mool hkmdarlar tarafndan tekrar korunmaya baland. Eski vakflar, bu dnemde ihya edildii gibi bu tarihten itibaren lhanl devlet ricali de Anadoluda vakf kurma yoluna gitti.12 Bu hususta slama giren lhanl Hkmdar Ahmet Tekdarn ama eli Bahaeddin Rudegerdi ile gnderdii mektupta u ibareler yer alr: Biz slam dinini setik. Beldelerin imar ve Mslmanlarn korunmas iin aba sarf ediyoruz. Btn lkede vakf rnlerinin (mahsulat- evkaf) vakfedilenlere verilmesi ve vakf gelirlerinin (mteveccihat- evkaf) vakfedenlerin artlarna uygun olarak hak sahiplerine ulatrlmasn buyurduk ki13 Trkiye Seluklu vakflar XIII. yzyl sonunda lhanl himayesine kavuarak yok olmaktan kurtulmulardr. Gazan Han, Seluklu ehirlerindeki vakf temessklerini tespit ettirerek imaret vakflarnn gelirlerinden tamga ve divani vergileri kaldrmtr.14 Bu durum Gazan Han devrinden itibaren Anadolu vakflarnn artmasna yol amtr. Yalnz, XIII. yzyln ikinci yarsnda Anadoluda Mool hakimiyetinin yerlemesi, vakflarn niteliinde ve vakf yaplan sahalarn yapsnda da deiikliklere yol amtr, 1243 Kseda Savandan sonra Trkiye Seluklularnda irad ve zrri-aile vakflarnda artlar olurken kervansaray, han, medrese gibi sosyo-kltrel amalara ynelik vakflarda azalmalar grlmektedir.15 Bu devirde Trkiye Seluklu ehirlerinden Moollarn toplad vergilerin arl ve Anadoludaki ticari gvenliin azalmas gibi faktrler16 ehirlemeye ve iktisadi hayata ynelik vakflarn saysnda azalmalara yol amtr. Mool hakimiyetinde Zrri vakflarn artmas ise emirlerin mal varlklarn yamalardan ve ar vergilerden korumalarna da yardmc olmutur.17 U beyliklerinin Bizans arazisinde gerekletirdii fetihler de snr blgelerinde Trk vakflarnn oalmasna yardmc olmutur. Bu vakflarda Osmanl devrine gei olarak kabul edebileceimiz ekilde herhangi bir arazi parasnn tamam veya yars vakfedildii gibi, bazen zeminin vakf ve rfi vergilerinin tmar olduu grlmektedir. Bu devirde hayr vakflarndan baka aile vakflar da oktur. Bunlarn ouna tam ya da ksmi vergi muafiyetleri verilmitir. Bu aile vakflarnda vkf, vakfn ynetici mtevelli heyetini tekil etme hakkna sahip olduundan bu yneticilerin vakf mlkiyetini belirli ailelerin elinde tutmalar mmkn olmutur.18 I. Trkiye Seluklu VakflarnnBizans Vakflar ile likisi Anadoluda 1071 Malazgirt Sava sonrasnda, Trkiye Seluklu Devleti kurulup Trkler Anadoluya yerletiinde, buralara daha nceki Trk-slam kltr ve sosyal kurumlarnn temsilcileri olarak yerletiler. Bu tarih srecinde Anadolu Bizans ehirlerinde dini nitelikli idari oluumlar grlmektedir, fakat kilisenin ehirlerde ortaya koyduu iktisadi yaplanmalara ait rnekler bulunamamakta, Anadolu Bizans ehir hayatna ait arkeolojik bilgiler geniletilememektedir.19 Bu konuda Bizans ehir vakf kurumlarnn durumu da ayn erevede deerlendirilebilir.

401

Anadoluya yerlemelerinden sonra Trkler ve Bizans tekilt arasnda, vakf messesesini de iine alan Bizans etkilenmesine dayal bir kltrel alveri olmu mudur? Bu soruya u ekilde yaklaabiliriz: Bizansn Anadoluda uygulad toprak rejimi ki vakf messesesi, mevkuf topraklar balamnda iyi bir toprak rejimi ile kaim olan colonlarn topraa balanmas ve topraklarn aristokrasiye gemesi Bizans devrinde vakflarn yaygnlamasn engellemitir.20 Yine Kilisenin Bizans Devletinden salad vergi muafiyetleri, ehirlerde kiliseye bal dini ve iktisadi kurumlarn iletilmesinde vakf yapma gereini ortadan kaldrmtr.21 Bizans Devletinde Hristiyan ahali ise gitgide fakirlemi, vakf kuracak mal varlklarn kaybetmiti. Zenginleen toprak aristokrasisi ise vakf yapma gelenei iinde olmamt. Bu iki husus, daha nceki Bizans vakflarnn, Anadolu Trk vakflarna gerek anlay ve gerekse yntem olarak etkide bulunmadn ortaya koyar. Bizans hukuku, kilise ve manastrlar, yardm ve hayr kurulularn vakfa benzer hukuk bir ahsiyet olarak belirlemektedir.22 Bizans dini vakflarnn tesirini ne karan Marcel Morand, Bizans Kilisesinin bu vakf geleneinin etkisi ile slm vakf kurumunun gelitiini savunmu, Fuad Kprl de bu grn tesiri ile slam vakflarnn Roma-Bizans hukukundan esinlenerek kurumsallatn varsaymtr.23 Fakat daha Abbasiler devrinde slam vakflar Bizans vakflarnn nne geerek ehirlerde tanmaz emlak, iyeri, han, eme gibi emlak zerinde vakfedilmeye baland gibi krsal kesimdeki araziler de gelirleri iin vakfediliyorlard. Yine Abbasi devrinde kilise vakflarnn sadece kiliselere nakdi yardm vakf manasna geldiine bakarak24 daha Abbasi devrinde slam vakf anlaynn kilise vakf anlaynn nne getiini syleyebiliriz. Trkiye Seluklu vakflarnn temel olarak Bizans tesirine dayandn sylemek hukuki adan da imkanszdr. Vakf kurumunun Bizans hukukundan etkilendii yolundaki gr ahsdir. slam hukukunda aynyla intifa olunan vakflarn devletin kamu mallarna ait baz kurallardan istifade ettikleri vki ise de bu benzerlii Bizans usulnn devam diye anlamak mmkn deildir. Geri Bizansta manastrlar iin hkm ahsiyete benzer bir durum kabul edilmitir. Fakat mal edinme haklar snrlandrlmtr. Ne manastr, ne de iinde yaayan rahipler, arazi temellk ederek vakf yapma olay meydana getirememilerdir. Buradaki temel mesele, kilise ve manastrlarla, bunlarn iindeki mallarn nasl kullanlaca deil, gelirleri ile birlikte vakf yaplm ayn varlklarn isteyerek vakf yaplmasdr ki ite Bizans hukukunda buna rnek yoktur.25 Trkiye Seluklular ise vakf kurumunu Bizans vakflarnn tesinde ehirlemenin kayna olarak kullanmlardr. rad iin kurulan kilise vakflar Seluklu devrinde de grlyor ve Seluklu irad vakflarnn da kilise vakflar gibi kira sistemine dayand grlyorsa da Seluklu icare sistemi, Bizans hukukundan deil Abbasi hukukundan yararlanarak gelitirilmitir.26 II. Trkiye Seluklu Vakflarnn Geliimi Trkiye Seluklu vakflar, zel mlkiyete konu arazi ve mallarda, bir emire temlik edilmi arazilerde ve zilyedlii bir emirin idaresindeki ikta arazileri gibi tasarruf hakk elde edilen arazilerde yaplabiliyordu. Mool istilasnn ikta uygulamasn ykarak Anadolu topraklarn devlet arazilerini genelde zel mlkiyet haline getirdii grlyor.27 zel mlkiyet biimini daha Mool hakimiyeti ncesinde de grmemiz mmkndr. Anadoluda vakf yaplabilecek zel mlkiyet arazilerine

402

baktmzda; krsal kesimde emirlerin mlkiyetine aktarlm; yani temlik edilmi arazi blmleri yannda ky ve kasabalarn kenarlarnda zel mlkiyet arazisi olan sebzelikler, baheler ve meyvelikler28 ile ehirlerde zel mlkiyete ak olan btn mekanlar, evler, dkkanlar, verese araziler, irad olarak kiraya verilmi mlkler29 serbest irade ile vakfedilebilmekte ve vakf mal olmasyla da kamu mlkiyeti haline dnmektedir. Anadolu topraklar, btnyle Bizanstan alnp yerleim yerleri dnda miri arazi halinde kamu mlkiyeti haline getirildiinden bu haliyle kamu mlkiyeti zerinde vakf kurulamyordu. Buna karlk XIII. yzylda ortaya kan vakflar ve bunlara tahsis edilen arazinin tamam zel mlktr.30 H. 613 tarihli Altun Aba vakfiyesinde, emseddin Altun Aba, vakf olarak balad mlkn tamamnn kendisinin mal olduunu resmen bildirmektedir. Bu tr mlkler genellikle ehir merkezlerinde bulunuyorlard. Krsal alanlarda ise bu zel mlk olan araziler ve mallar, ounlukla Konya ve Anadolu yresindeki kylerin yaknlarnda bulunuyorlard31 Krsal blgelerdeki miri arazileri ise temlik eklinde kiilerin mlkiyetine geebilmitir. ehirlerdeki meskenler, iyerleri, vb. emlak, daha nceki hukuk uygulamalarndan beri yine zel mlkiyet saylmtr. ehirlerdeki imaretlere konu olan ve yine irad brakmak iin ortaya konulan vakflarn devlet tarafndan yaptrlmas sz konusu olmamtr. Devlet, hn, hamam, camii gibi imaretleri kendisi yaptrmyordu. Bunlar varlkl durumdaki emirler ve devlet ricali kendi mlkleri zerinde yaptrr ve vakfederlerdi.32 Bu vakflara irad sz konusu olan memleket arazilerinin I. Alaeddin Keykubad Devrinde rneine rastland gibi kiilerin zel mlkiyetine devlet maln aktarma -temlik- yolu33 ile aktarlmas Mool valileri devrinde yaygnlamtr.34 Bu olayn ne kadar nemli bir gelime olduunu anlamak iin 1243 Kseda Sava sonras hzla artan Anadolu Seluklu vakflarn grmek yeterli olsa gerektir. Mool istilas, sadece kiilere toprak datma ve ahs vakflarn arttrmakla kalmad. Bu dnemde Anadolu Seluklu Devletine ar vergiler konduu iin devlet hazinesi boald ve hayr kurumlarna aktarlan demeler kesildi. Hatta hayr kurumlarndan devlet hazinesine geri denek aktarm gndeme geldi. te o zamana dein bu kurumlar iin devlet btesinden ayrlm paralarn artk devlet btesinin de tehlikeye dmesi nedeniyle, salanmasn gzetmek amac ile bir vakf mlk ynetimi altna girmelerinin daha uygun olaca dnlmtr. te bu uygulama, kurumlarn zerinde yaplan vakf yaplanmasdr.35 Claude Cahen, vakfa konu olan mlkiyet eitleri arasnda temlik ve zel mlkiyet zerinde vakf uygulamas yannda nc bir eit olarak devlet adna devlet topran vakfetme hususunu vurguluyor. Buna rnek olarak da Anadolu Seluklu Komutan Mbarizddin Er-Tokuun Antalyada yaplacak bir cami ve Uluborluda yaplacak dier hayr kurumlar iin 613/1216 (Bir gre gre 1214) tarihinde baz mlkleri devletin bir valisi olarak devlet topraklarn kullanabilme yetkisine dayanarak vakf yapmasn gsteriyor.36 Osman Turan bu gre katlmayarak bu topraklarn ErTokua temlik edildiini belirtse de37 bunu kendi kanaati olarak ortaya koyar, bunu kantlayacak deliller ileri sremez. Bu sebeple bu nc vakf yapma usuln bir ihtimal olarak kabul ediyoruz. Trkiye Seluklularnda vakflarn eri usullere uygun olarak devletin temsilcisi durumundaki kadlar tarafndan vakfiyelerle belgelenir, kii mlkiyetinden devletin kontrolnde kamu mlkiyetine aktarlm olurdu. Vakflar, Emirci Sultan Zaviyesi vakfiyesinde grld gibi, satlmas,

403

balanmas, rehin verilmesi, mlk edinilmesi, mahiyetinin deitirilmesi veya baka bir amala kiraya verilmesi sz konusu olamaz, miras olarak da intikal ettirilemezdi.38 Buna karlk zrri -ailevakflarnn iradlarndan elde edilen gelirin vakf giderlerinden arda kalan glle fazlas eyhin ailesine ve evladna maa olarak datlmaktayd.39 Bu durum, devlet garantisi altnda gelir elde etmek isteyen zengin dervi aileleri iin uygun bir yol olduu gibi Mool igalinin ekonomik deerleri yamalama haline geldii XIII. yzyl sonunda yamalardan korunmak iin de bir k yolu olmutur. Vakf kurumu, Anadolu ehirlerinde Trkiye Seluklularndan itibaren belediye hizmetleri bata olmak zere yerel ynetimlerin btn idaresini stlenmitir. Bu gelime iinde ehirlerdeki yerel idare yetkileri vakflar tarafndan gelitirilerek birok kamu hizmeti srdrlmtr. Bu sebeple ehirlemede, ehirlerin imarnda ve ehir yerleimlerin dzenli bir ekilde gelimesinde byk bir rol oynuyordu. Ayrca ehirlerde kamu hizmeti gren vakf mtevelli heyetlerinin glenmesi ile sivil toplum cemiyetlerine benzer rgtlenmeler gerekleiyordu.40 Anadolu Seluklu Devletindeki vakflar, genel bir gelime izgisi iinde varlklarn srdrm deillerdir. Bu hkm Mool istilasnn etkisini gsterdii XIII. yzyln ikinci yarsndan sonras iin daha da nem kazanr. Bu devirde Anadolu Seluklu vakflarnn geriledii, bakmsz kald ortaya kmaktadr. Yine vakf yapma ii daha ok siyasi karlara ynelmeye balamtr. Ayrca, XIII. yzyln ikinci yarsnda daha nceden yaplm dini ve hayri kurumlar vakf gelirlerinden mahrum kalmlar ve bu nedenle bakmsz hale gelmilerdir. Zekeriya Kazvini (l. 1283), bu dnemde Sivas ehrine giden bir yabancnn bir mescide vardn, burada arap flar grdn, bunu Sivas muhtesibine ikayet ettiini, muhtesibin ise kendisine bu mescidin vakf geliri olmad iin haraba yz tuttuunu ve bu mescidi tamir iin meyhane olarak kiraya verdiini sylediini kaydeder.41 Buradan, vakflarn, kurulu amalarna aykr olarak gelirleri iin kullanldklar anlalmaktadr. III. Kurucularna Gre TrkiyeSeluklu Vakflar III.1. Sultan Vakflar Seluklu sultanlar, Trkiye Seluklu Devletinin erkinin tek temsilcileri olarak vakf kurucular arasnda yer almlardr. Gelirlerinin ok yksek olmas ve daha geni sahalar temlik edebilmek imkanlar sebebiyle vakflar da byk olmutur. Bu konuda en ok hret bulmu olan I. zzeddin Keykavus ve onun kurduu 615/1218 tarihli Sivas Darifas vakfdr. Bu vakf bir hastahane ve tp medresesinin vakfedilmesiyle oluur ve Trkiye Seluklularndaki tababetin parlak durumunun bir gstergesi saylabilir. Sivas Darifas vakfiyesinde olduu gibi sultanlar, bu ifa evlerine srekli gelir aktaracak vakfiyeler yazdrmlar, burada almak zere mehur tabipler getirtmilerdir.42 Bu vakfn bir zellii de, Trkiye Seluklu devri hastanelerine ait tek rnek olmasdr.43 Bu vakfn vakfiyesinde grlen dier bir husus da vakflarn idaresindeki yetkinin kullanlmas meselesidir. Vakfiye metninde getiine gre Sultan I. zzeddin Keykavus, bu vakfiyedeki vakf mallar ile btn Seluklu vakflarnn idaresine saray hazinedar stadddar Ferruh Bin Abdullah mtevelli ve vekil tayin etti. Ferruh, Darifa vakflarn kendi ve yardmcs ile idare eder. stediini ise grevden azleder.44 Bu belgeden anlaldna gre I. zzeddin Keykavus, ilk kez bu vakf ile, Trkiye Seluklu vakflarna bir stat kazandrmak istemitir. Bylece vakflar, bu ereve iinde staddar emrinde

404

evkaf nezareti haline getirilmi oluyordu.45 Seluklu vakf iletmelerinin denetiminin Seluklu sultannca kadyl-kudata deil de saray hazinedarna braklmas ile Seluklu vakflarnn dini olmaktan ziyade sosyo-ekonomik yan n plana kmaktadr.46 III.2. Evladlk Vakflar (Zrri Vakflar) Horasandan Anadoluya gelen kolonizatr Trk dervi ve eyhleri, Anadoluda ulaabildikleri en u blgelere aileleri ve boylar ile birlikte geldikleri yerlerin iskann saladklarndan dolay devrin sultanlar tarafndan kendilerine bir takm imtiyazlar salanmtr. Bu eyhlere araziler temlik ediliyor ve vergilerden muaf tutuluyorlard.47 Evladiyelik vakflar, u blgelerinden balamak suretiyle Anadoluda Trklemenin en nemli vastas olmak zelliiyle dervilerin temlik ettikleri bu araziler zerine kurulmutur. Bu temlik arazi zerinde kurulan zaviye dervie intisab eden ailesinin ve mridlerinin yerleim ekirdei oluturduu yeni bir Trk yerleim merkezini oluturuyor, eyhe verilen vakf imtiyaznn btn gelirleri bu yerleimin masraflarn finanse ediyordu.48 Dervilerin oturduklar zaviyeler vakfedilen bu temlik arazilerden elde edilen gelirin bir miktaryla ayakta durur, bu gelir miktar zaviyelerin kendi z masraflarna ayrlr, gelirin geri kalan zaviyeleri yneten eyhlerin aile yeleri ve mtevelli tarafndan tasarruf edilirdi. Bir eyh ldkten sonra bu vakfn tasarruf hakk mtevelli heyetinin byk ounluunu oluturan kendi ailesine intikal eder, aile iinde en yal ve ehliyetli olan erkek ocuk eyhlik makamna oturup vakf ynetir ve vakf gelirlerini mtevelli arasnda paylatrrd. Bu tr vakflara evladlk vakf denilmitir. Bazen bu vakf gelirlerinin tasarrufunda btn mtevelli yelerinin de ayn dzeyde hakk bulunurdu.49 Kolonizatr dervilere temlik edilip vakfedilen bu topraklara yerletirilen Trkmen nfus vakf ynetimine toprak vergisi vastasyla bu dervilerin dini kontrolleri yannda sosyo iktisadi kontrolleri altna da giriyordu. Trk-slam kltrnn demografik tesirlerle Anadolunun sosyal hayatna yansmas bu ekilde salanmtr. XIII. yzyl ilk yarsnda Cengiz istilasndan Anadoluya kaan eyh ailelerine tannan bu dini vakf imtiyazlarna bir rnek Emirci Sultana verilen vakf imtiyazdr.50 Ayn ekilde dini nitelikte kurulan zrri dervi vakflarna bir dier rnek de heterodoks Trkmen dervilerinden Baba lyasn neslinden Elvan elebinin51 orum Mecitz ilesi Elvan elebi kynde kurduu Elvan elebi Zaviyesi vakfdr. Bu zaviyenin irad mevkufatndan elde edilen gelirlerden bir ksm, zaviye giderlerine aktarlm, dier ksm eyhin ailesine, zaviye eyhi ldkten sonra ise eyhlik makamna kan evladn ailesine datlmaya devam edilmitir.52 Bu sebeple dervi vakflar zrri vakf ad ile de anlmlardr. Ayn yapy bn-i Rahatn kurduu vakfta da gryoruz; bn-i Rahat, vakfettii iki ky, tuzla, bir ev, bir bostan ve bir mezraann bete birini olu mer ile torunu Dilada ayrmtr. Buna gre mer ylda 589 dirhem yazlk klk elbise bedeli alacakt. Torunu Dilad ise be yana kadar yeme ime ve elbise bedeli olarak ylda 480 dirhem, on yana kadar 720 dirhem, on be yana kadar da 1200 dirhem alacakt. Gelirin dier bete biri akrabasndan fakir olanlara, yallara, yetimlere, ve dullara, ylda 220 dirhem ise mahpuslara ayrlmt.53 Zrri vakflar sadece irad iin kurulan vakflardan u ekilde ayrlrlar ki; zrri vakflar bir imaret binasnn masraflarndan sonra gelir-galle fazlasn mtevelli iindeki evlada ve evladn evladna maa

405

olarak brakmlar, gelirleri iin aile tarafndan vakf zerine ihtimam gsterilmitir. rad vakflarnda ise bakm stlenilen bir imaret binas bulunmamaktadr. III.3. Emir Vakflar Trkiye Seluklularnda idareci durumundaki emirlerin mebzul miktarda vakflar kurduunu gryoruz. Emir vakflar balangta daha ok imaret kurumlarna yaplrken sonralar sadece irad iin vakf uygulamasna gidildii ortaya kmaktadr. Emirler zerinde vakf kurduklar temellk arazilerin kahramanlklarna binaen elde etmilerdir. Nitekim bu usul, Anadoluda midin fethi srasnda 579/1183 tarihinde Abbasi Halifesi tarafndan uygulanm ve bu uygulama nedeniyle daha byk apta yerlerin fethi baarlabilmitir.54 Seluklu emirleri, ehirlerde gayrimenkul Trk zenginleri idiler ve imaret vakflar kurmalar bu nedenle ok kolay oluyordu. Emirler, Seluklu Devletinin kendilerine tahsis ettii ikta arazilerini de imaret vakflarna mevkufat arazisi olarak balyorlard.55 Seluklu emirleri arasnda devlet adna miri toprak durumundaki ikta arazisini temellk etmeden vakf haline getirme de grlmtr. Bunun rneini Mubarizeddin Ertokuun Bat Anadoluda yapt vakf muamelesinde grrz.56 Esasen bu uygulama ile devlet arazisinin stat farkll sz konusu olmu olamaz. Devlet topra miri arazi olduu iin kamu mal niteliindedir. Vakf yaplmas ile yine kamu mal halinde kalm olur. Torumtay Vakfiyesinde olduu gibi bu vakflarn bazs, vakf tevliyetini kendi soyuna balamak suretiyle hem evlatlk vakf zellii kazanm oluyor, hem de zenginleen emirlere daha sonraki zamanlarda gelebilecek devlet msaderesine kar bir mal gvencesi salam oluyordu.57 Trkiye Seluklularnda vakflarn ou emirler tarafndan tesis edilmitir denilebilir. Bir aratrmaya gre58 geliri yksek olan idareci durumundaki emirlerden baka sivil halkn kalc vakf eserlerinin yani imaret vakflarnn inas iin maddi imkanlarnn yeterli olmad, emirlerin ehir zenginlerine gre gelirlerinin ok yksek olduu anlalmaktadr. IV. Kurulu Amalarna GreTrkiye Seluklu Vakflar IV.1. maret Vakflar Trkiye Seluklu ehirlerinde gayr-i menkul halinde mukassefat vakf binalar yapan kiiler Trkiye Seluklularnda imaret59 adyla btn topluma hizmet veren hayr kurumlar tesis etmi oluyorlar ve bu imaretlerinin srekli ayakta kalabilmesi iin varlklarndan bir ksmn imaret vakf haline getiriyorlard.60 Ayrca ehir dnda da imaretlere benzer61 hayrat hizmeti veren vakf eserleri bulunuyordu62 ve kurulan bu vakf binalar etrafnda bir yerleimin temelleri olumu oluyordu.63 Trkiye Seluklularnda cami, medrese, darifa, darzziyafe, hamam vb. imaret kurumlarnn hizmet verebilmeleri iin ayn zamanda iyi bir iletmecilie de ihtiya vard. maret binalarn ina ettiren vkflar, imaretlerin iletilmesi iin menkul ve gayr-i menkul mal varlklarn da bu vakflarn iine irad kayna olarak koyuyorlard.64 XIII. yzyl iinde Trkiyedeki iktisadi ykseliin devam ettii ve ehir kurumlarnn geliimini srdrd dnemde imaret kurumlarnn irad mevkufat olarak ehirlerde iktisadi hayata ynelik gelir getirici kurumlar; hanlar, iyerleri kiraya verilirken65 daha sonraki devirde Rahatolu Darur-rahasnda olduu gibi kurulan imaret vakflarnda gelir kayna olarak ehir dnda gelir getirici kaynaklar; tuzla gelirleri, arazinin iletilmesiyle elde edilen gelirler vb. kaynak olarak vakfedilmitir.66 maret vakflar, ehir imaret kurumlarnn sosyal grevlerini cretsiz yerine getirebilmesi iin bu ekilde her yl gelen vakf irad ve akaratna sahip oluyorlar ve belediyecilii

406

ait temel fonksiyonlar bu kaynaktan salanm oluyordu. Bu ynyle imaret vakflarnn Seluklu ehirlerinde belediye hizmetleri bata olmak zere yerel ynetimin btn idaresini stlendii ortaya kmaktadr.67 Trkiye Seluklularnda imaret vakflar genellikle yar zrri vakf statsnde grlyor; Bu vakflar aile vakf olarak kurulmamlardr. maret vakflarnn asl amac, imaret binasnn bakm, grevlilerin cretlerinin verilmesi, imaretin sosyal hizmetlerinin masraflarnn karlanmas vb. imaretin giderleri iin yaplm olmasdr. Fakat imaret banileri, iki yolla bu vakflardan ailelerine de gelir salyorlard; Bunlar, Darurraha vakfnda olduu gibi, vakf gelirlerinin bir ksmn evladna ve ailelere ayrmalar ve aile yelerini mtevelli yesi yaplarak vakf gelirlerinden onlara maa balamalaryd.68 Sultan vakflarnda ve Sahip Atann vakfnda olduu gibi ileri dzeyde gelir sahibi emirlerin imaret vakflarnda ise vakf gelirlerinden aile bireylerine herhangi bir pay ayrlmamtr.69 maret vakflarnn gelirlerinde XIII. yzyln ikinci yarsnda Mool istilasnn iktisadi tesiriyle azalmalar yaanrken Gazan Hann yeni dzenlemesiyle ehir imaret vakflarnn gelirlerinden tamga ve divani vergilerin alnmamas sonucu,70 imaret vakflarnn Trkiye Seluklu Devletinin ykl dneminde ayakta kalmas mmkn olmutur. lhanllar Seluklu ehirlerinde imaret vakflarnn durumunu dzeltme yannda kendileri de imaret vakflar kurmulardr. Buna rnek olarak lhanl veziri Reideddinin Sivasta kurduu lhanl ynetim evi diyebileceimiz Darussiyadeye tesis ettii bir vakf vardr. Bu vakfn gelirleri Darussiyadenin barnma yiyecek ve terifat masraflarna ayrlmtr. Reideddin, Darussiyade iin Sivasta yaptrd drt kariz (su kanal), hamam, dkkanlar, frn ve deirmenlerin gelirleri bu vakfn iindedir.71 IV. 2. rad Vakflar Trkiye Seluklularnda sadece gelirleri iin kurulmu irad vakflar da bulunmaktadr. Bu vakflarn gelirleri mtevelliye, memurlara, fakirlere ve vkfn ailesine sarf edilirken imaret eserlerinin bakmna sarf edilmemektedir veya sarf edildii mekanlar vakfiyelerde yer almamaktadr ki bu ikinci ihtimali zayf gryoruz.72 maret vakflarnn masraflar iin de arazilerin vakfedildii grlyorsa da73 bu balk altnda ele aldmz irad vakflar sadece geliri iin genellikle zrri yapda tesis edilmi vakflardr.74 rad vakflarna gelir getiren vakflar manasna vakf- avarz da denilmekteydi.75 XIII. yzylda yaplan irad vakflarna baktmzda; Seluklu ehirlerinde iktisadi hayata ynelik olarak kr getiren yatrmlarn irad vakf olarak kaydedildii grlyor. ehirlerde iyeri olarak kullanlan mekanlarn gelirleri irad vakf olarak iletildii76 gibi bu devirde ehir yerleim mekan iinde seyrek olarak yer alan evlerin arasndaki araziler de irad vakf olarak kiraya verilebilmekteydi.77 Bunun yannda ehirlerin iktisadi hayatna hizmet veren ehir kurumlar da irad vakf olarak irad vakf olarak kullanlabilmitir. nk ehir kurumlar btnyle zel teebbs tarafndan iletildii iin bu tesislerin gelir getiren bir vakf olarak kullanlmas da saknca dourmuyordu. Bunlar arasnda arlardaki dkkanlar, hanlar,78 hatta mescidler bile bulunabilmitir.79 Bu husus XIII. yzyl sonunda ehir kurumlarnn istismar edilerek gelirleri iin vakf iletmesine aldn da gstermektedir.

407

rad vakflar XIII. yzylda ticari hayata ynelik iletmelerden oluurken80 Trkiye Seluklu Devletinin yklarak Anadoluda istikrarn bozulduu XIV. yzyl bandan itibaren irad vakflarnn tarm iletmeciliine kaydn gryoruz.81 Mool hakimiyeti devrinde lhanllar tarafndan Seluklu ehirlerinde imaret vakflar tesisi yannda Anadoluda kendilerine temlik ettikleri araziler zerinde irad vaklar da grlyor. Bunlara rnek vermemiz gerekirse; Gazan Hana ait olarak vakfedilmi Reideddinin olu Celal ynetiminde elli feddan geniliindeki bir vakf irad arazisi82 ile Reideddinin Kaz Ovasnda yz feddan geniliinde vakf irad arazisi bulunmaktadr. Reideddin, vakf arazilerinin iletmesini vakf mutemedi Mevlana madeddin Ahmed Sivasiye brakmtr.83 Son sz olarak belirtmemiz gerekirse, Trkiye Seluklu Devletinde sosyo-iktisadi amalara ynelen vakf kurumu, XIII. yzylda iyi bir gelime devresi geirmi, Mool istilasyla dalma srecine girmise de gerek lhanl hkmdarlarnn Anadolu vakflarn ihya etme abalar ve gerekse yeni vakflarn ortaya kard arazi iletmecilii ile ayakta kalmay baarabilmitir. DPNOTLAR 1 2 3 s. 363-364. 4 505-506. 5 Nazif ztrk, a.g.e., s. 54-55 Trkiye Seluklularndaki vakf uygulamalarnn rneklerini lk olarak vakflar ehirlerde tanmaz emlak, iyeri, han, eme gibi emlak zerinde yaplabildii gibi krsal kesimdeki araziler sadece gelirleri iin vakfedilebiliyordu. kinci olarak vakflar istismarlara yneldiklerinden Abbasi devrinden itibaren kad denetimi altna alnmtr. nc olarak da Trkiye Seluklularnda olduu gibi Abbasi devrinde de yanyana kilise vakflar ile slam hayrat vakflar beraber hizmet veriyordu (Claude Cahen, slamiyet, Trke Trc. E. N. Erendor, stanbul 1990, s. 128-129). Abbasi devrinde kilise vakflarnn sadece kiliselere nakdi yardm vakf manasna geldiine bakarak (a.g.e., s. 128) daha Abbasi devrinde slam vakf anlaynn kilise vakf anlaynn nne getiini syleyebiliriz. 6 7 20. 8 9 Fuad Kprl, a.g.e., s. 377. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt 1, stanbul 1969, s. 177-178; Ahmet Akgndz, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara H. Baki Kunter, Trk Vakflar ve Vakfiyeleri zerine Mcmel Bir Etd, Ankara 1939, s. 61988, s. 12-13. Abbasiler srecinde de grebiliyoruz. Blent Kprl, Tarihte Vakflar, Ankara Hukuk Fak. Mecmuas. Cilt 8, Ankara 1951, s. Nazif ztrk, Menei ve Tarihi Geliimi Asndan Vakflar, Ankara 1983, s. 1-2. Ahmet eri, Trk Medeniyeti Kanununa Gre Vakf, Ankara 1968, s. 2. Fuad Kprl, Trk-slam Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983,

Ahmet Yaar Ocak Emirci Sultan ve Zaviyesi, Tarih Enstits Dergisi, IX (1978), s. 162-168.

408

10 s. 290). 11

Tapu Kadastro Gn. Md. Arivi, Defter-i Evkaf- Rum, D. No: 583, v. 12a. Bu vakf

medresesini 1218 tarihli bir Seluklu vakfiyesinde de gryoruz. (Vakflar Gn. Md. Arivi, D. No: 584, Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, C. 2 Trke Trc. Tahsin Yazc, stanbul 1986, s. 16;

Zekeriya Kazvini, Asarul-Bilad ve Ahbarul-bad, Beyrut Tarihsiz, s. 537; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, s. 114-115. 12 Fuad Kprl, a.g.e., s. 383-384. Gazan Han, Mslmanl setikten sonra, vakflarn ihyas ve tanzimi hususunda byk bir faaliyet gsterdi. Onun yapt idari ve adli slahat arasnda kadlk messesesinin eski nfuzunu tekrar tesis meselesi n planda geliyordu. Mool istilas sebebi ile arazi ve emlak kymetlerinin adli emniyetsizlikten dolay deerleri dtnden, vakflar perian hale gelmilerdi. Gazan Hn, baa getikten sonra kadlarn denetim grevlerini tekrar onlara iade etti (Kprl, ayn yer). Ayrca, Trkiyedeki vakflarn ihyas amacyla Kerimddin Aksarayiyi de evkaf tevliyetine getirdi (Kerimddin Mahmut Aksarayi, Msameretl-Ahbar, Trke Trc. Mrsel ztrk, Ankara 2000, s. 246). 13 14 159. 15 16 17 M. Altay Kymen, Seluklu Devri Kaynaklar Olarak Vakfiyeler, Studi Preottomani e W. Bartold, lhanllar Devrinde Mali Vaziyet, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. 1, Bunun Orta Anadoludaki rnei Kad Burhaneddindir. Bu nl Trk emiri, idaresi Ottomani Atti Del Convegno di Napoli, Napoli, 1976, s. 158-159. stanbul 1931, s. 153-154. zamannda Orta Anadoludaki Trk vakflar imar etmi, eski sahiplerini tespit ederek bu yndeki suiistimalleri ortadan kaldrma yoluna gitmitir (Aziz Bin Erdeir el-Esterabad, Bezm Rezm, Nr. Fuad Kprl, stanbul 1928, s. 78). 18 19 20 Aydn Yaln, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara 1979, s. 184. Speros Vryonis, The Decline Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Osman Turan, Byk Malazgirt Sava ve Anadoluda Trk Destan, Trk Yurdu Dergisi, Kerimddin Mahmut Aksarayi, Msameretl-Ahbar, s. 107. Reideddin Tabip, Mukatebt- Red, Nr. Bahadr Muhammed afi, Lahor 1947, s. 158-

Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Los Angeles, 1971, s. 9-10. 276. Say, Austos 1959, s. 5; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Terc. Fikret Iltan, 3. Bask, Ankara 1991, s. 49. 21 Georg Ostrogorsky, a.g.e., s. 305, Bizans Devletinde kilise, dini karakterli en byk arazi speklatr idi ve Devletten bir ayrcalk olarak elde ettii immunitas -vergi muafiyeti- nden yararlanarak kira yolu ile ilettii toprak sistemi iftileri fakirletirirken kilisenin finansman ihtiyacn gene lde salyordu (Ayn yer). 22 Bu anlayan devam olarak Trkiye Seluklularndaki kilise ve manastr vakflarn kiliseye gelir getiren bir kira sistemi olarak deerlendirebiliriz. Vakfiyelerde grlen kilise vakf, manastr vakf (Sadi Bayram A. H. Karabacak, Sahip Atann Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, Say: 13, Ankara 1981, s. 36) gibi kavramlar, mukassefat -atl bina durumunda- bir ehir yapsna ait olmayp kira arazisini belirlemektedir. Trkiye Seluklularnda iki ayr dinin getirdii

409

vakf biimi ayn corafi yapda yanyana yer alm, fakat Trkler kendi vakf anlaylarn ehirlere hakim hale getirmilerdir. Sahip Ata vakfiyesine gre Sivasta 1280 tarihinde otuz sekiz vakftan sadece iki tanesi kilise vakfdr. (Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 36). 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Fuad Kprl, a.g.e., s. 363-365. Claude Cahen, slamiyet, s. 128-129. Ebul-Ula Mardin, Vakf Messesesi Maddesi, ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. 10, Claude Cahen, slamiyet, s. 127-130; Osman Turan, kta, .A. (M. E. B. ), C. 5-2, Osman Turan, kta, s. 957. Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 38. Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 56. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trke Trc. Yldz Moran, Claude Cahen, a.g.e., s. 180. Anadolu blgesinde zel mlkiyet arazilerinin fazlal bu

stanbul 1954, s. 133. Eskiehir 1997, s. 950-951.

stanbul 1984, s. 179. blgeye yerleen ve Seluklu Devletinin kendilerine yerleim iin kk kk ikta arazileri verilen (O. Turan, kta, s. 957.) Ouzlarn paral olarak bu blgeye yerlemeleri ile ilgilidir. 32 33 34 35 36 37 38 39 Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, stanbul 1936, s. 38-40. Claude Cahen, a.g.e., s. 180. Claude Cahen, a.g.e., s. 180; Faruk Smer, Anadoluda Moollar, Seluklu Ara. Claude Cahen, a.g.e., s. 181. Claude Cahen, a.g.e., s. 182. Osman Turan, Mbarizddin Ertoku Vakfiyesi, Belleten, S. 43, Ankara 1947 (s. 415Ahmet Yaar Ocak, Emirci Sultan ve Zaviyesi, s. 185. Adnan Grbz, Elvan elebi Zaviyesinin Vakflar, Vakflar Dergisi, Say: 23, Ankara

Dergisi, I, (1969), s. 55.

431), s. 424.

1994, s. 27; smet Kayaolu, Rahatolu ve Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: 13, Ankara 1981, s. 11. 40 41 42 Mustafa Demir, Anadoluda lk Trk ehirlemesinde Vakflarn Rol, C. B. ., I. Trk Zekeriya Kazvini, Asarul-Bilad, s. 537-538; Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Ali Haydar Bayat, Anadolu Seluklu Salk Messeselerinden Sivas Darifas ve

Tarihi ve Edebiyat Kongresi Bildirileri, Manisa 1997, s. 63-67. Resmi Vesikalar, 2. Bask, Ankara 1988, s. 36. Vakfiyesi, I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eyll 1981, Cilt 2, (s. 23-35), s. 24; V. G. M. A., D. No 584, s. 288-291. 43 44 45 Ali Haydar Bayat, Sivas Darifas ve Vakfiyesi, s. 25. Ali Haydar Bayat, Sivas Darifas ve Vakfiyesi, s. 30; Refet Yinan, Sivas Abideleri ve Refet Yinan, Sivas Abideleri ve Vakflar, s. 27.

Vakflar, Vakflar Dergisi, XVII., Ankara 1991, s. 27.

410

46 47 48 49 50 51

Ahmet Akgndz, a.g.e., s. 279-280. Ahmet Yaar Ocak, Emirci Sultan ve Zaviyesi, s. 168-169. Mustafa Demir, Anadoluda lk Trk ehirlemesinde Vakflarn Rol, s. 64. Ahmet Yaar Ocak, Emirci Sultan ve Zaviyesi, s. 170. Ahmet Yaar Ocak, Emirci Sultan ve Zaviyesi, s. 162-175. Baba lyas Horasannin neslinden gelen (A. Yaar Ocak, Menakibul-Kudsiyye F

Menasibil-nsiyye, stanbul n. Edebiyat Fak. Tarih Der. Say: XXXII, 1979, s. 90-91) Elvan elebinin Babai ayaklanmasn bastran ve Babai Trkmenlerin kendi corafyasndan ayrldn grdmz (M. erefeddin Yaltkaya, eyh Bedreddin, lavelerle Yay. smail Aka-Mustafa Demir, stanbul 2001, s. 17) Trkiye Seluklu corafyasnda XIV. yzyl ilk yarsnda zaviye vaklar tesis etmi olmas, Mool stilasnn getirdii sosyal buhran devrinde Babailerin Orta Anadoluda tekrar faaliyetlere giritiini ortaya koymaktadr. 52 53 54 55 56 57 102. 58 Sadi S. Kucur, Sivas, Tokat ve Amasyada Seluklu ve Beylikler Devri Vakflar, Marmara n. Trkiyyat Ens., Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1993, s. 30. ehir zenginlerinin vakflar kuramamalarnn sebebi, ehir merkezlerinde imaret vakflar kurabilmek deil, bu kurumlar ayakta tutabilecek gelir mevkufatn salayamamak olmutur. Devletin ikta arazilerinin emirlerin ayrcalklar iinde yer almas ve Seluklu Devletinin vakf kuracak emirlere arazileri temlik etmesi, emirlerin vkf olarak ayrcalkl durumlarn ortaya koymaktadr. (Osman Turan, Mbarizddin Ertoku Vakfiyesi, s. 424). 59 maret kelimesi, Osmanllardan nceki ehir tarihlerinde ehirde ina edilen hayr binalarna verilen genel bir isimdir. Bu manada imaret vakflar, ehirlemeye katk veren hayrat vakflarnn tamamna atfedilen bir isimdir (Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkaf, stanbul, 1936, s. 43; Osman Ergin, Trk mar Tarihinde Vakflar, Belediyeler, Patrikhaneler stanbul 1944, s. 26-28). Bu manada ehirlerdeki camilere imaret cemii denildii grlyor (Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s. 34). 60 Daha nceki bir almamzda Trkiye Seluklu imaret vakflarn ehirleme erevesinde belirlemitik (Mustafa Demir, Trkiye Seluklu ehirlerinde maret Kurumlar ve Vakflar, Vakflar Dergisi, Ed. Prof. Dr. Refet Yinan, Say: 27, Ankara 1998, ss. 41-46). 61 Trkiye Seluklu ehirlerinin dnda ina edilen binalarn kitabelerinde bunlara imaret denilmemitir. ehir surlarna ve sur ii kamu binalarna imaret ad verilmitir. (Van Bercheim-Halil Edhem, Corpus Inscriptionum Arabicarum, III-I, Kahire 1917, s. 15-vd. ). Adnan Grbz, Elvan elebi Zaviyesinin Vakflar, s. 25-29. smet Kayaolu, Rahatolu ve Vakfiyesi, s. 1-10. Ramazan een, madeddin al-Katip al-sfahaninin Eserlerindeki Anadolu Tarihi ile lgili Sadi Bayram, Ahmet Hamdi Karabacak, Sahip Ata Fahruddin Alinin Konya maret ve Claude Cahen, a.g.e., s. 182. smet Kayaolu, Torumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: 12., Ankara 1978, s. 101-

Bahisler, Seluklu Ara. Dergisi, III, TTK Yay., Ankara 1971, s. 303-304. Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s. 36-37; V. G. M. A., D. No 604, s. 67-73.

411

62 63 64

Adnan Grbz, Elvan elebi Zaviyesinin Vakflar, s. 26-27. Bkz. Mustafa Demir, Anadoluda Mezarlklarn lk Trk ehirlemesindeki Rol, I. Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s.

Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1999, ss. 471-477. 31-38. maret vakflarna bu ekilde irad kaynaklarnn da eklenmi olmas, toplumsal hizmetlerin cretsiz olarak gerine getirilmesi iin vazgeilmez bir durumdu. 65 Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s. 35-36; Mustafa Demir, Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Ege n Sosyal Bil Ens., Baslmam Doktora Tezi, zmir 1996 s. 196. maret kurumlarnn gelirleri Gkmedrese vakfnda olduu gibi sadece imaret kurumunun ihtiyalar iin kullanlmamakta, ehirdeki yoksullara rencilere vb. ihtiya sahibi kiilere de datlmakta, bu ynyle imaret vakflar hayrat vakf niteliinde bulunmaktadrlar. Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s. 56. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 smet Kayaolu, Rahatolu ve Vakfiyesi, s. 6; Mustafa Demir, a.g.e., s. 196. Mustafa Demir, Anadoluda ilk Trk ehirlemesinde Vakflarn Rol, s. 65; Osman smet Kayaolu, Rahatolu ve Vakfiyesi, s. 4, 10, 12. Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, s. Reideddin Tabip, Mukatebt- Red, s. 158-159. Reideddin Tabip, Mukatebt- Red, s. 157. Vakflar Gn. Md. Arivi, Def. No: 618, s. 69. Mikail Bayram, Seluklu Veziri Kad zzeddin Tarafndan Dzenlenen Br Vakfname, Ata Vakflar Gn. Md. Arivi, Def. No: 484, s. 278; Reideddin Tabib, Mukatebt, s. 225-226. Mikail Bayram, a.g.m., s. 50. Ali Haydar Bayat, Sivas Darifas ve Vakfiyesi, s. 29. Mustafa Demir, Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, s. 200. S. Bayram-A. H, Karabacak, Gkmedrese Vakfiyesi, s. 54. Zekeriya Kazvini, Asarul-Bilad, s. 537-538. Trkiye Seluklu ehirlerinden Sivasta XIII. yzyl iinde tesis edilmi on yedi irad vakf

Ergin, a.g.e., s. 46.

52-60; Ali Haydar Bayat, Sivas Darifas ve Vakfiyesi, s. 26-30.

Dergisi, Say: 7, Konya 1997, s. 47-52.

tespit edilebilmektedir. Bunlardan biri 1218 tarihli I. Keykavus vakfiyesinde (A. H. Bayat, a.g.m., s. 29) dierleri 1280 tarihli Gkmedrese vakfiyesinde yer alr (Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 54-58) ki, bunlar arasnda arazi vakflar, mlk vakflar ve iletme vakflar grlmektedir. 81 Arazi iletmeciliine dayanan irad vakflarna 1349 tarihli Cemaleddin Elbiz bin. Kutlu Bey Vakf (Vakflar Gn. Md. Arv. D. No: 618, s. 67-70), 1354 tarihli Fatma Hatun Vakf (Vakflar Gn. Md. Arv. D. No: 582, s. 149-150) gibi vakflar rnek verilebilir. 82 83 Reideddin, Mukatebt, s. 225-226. Zeki Velidi Togan, Reideddinin Mektuplarnda Anadolunun ktisadi ve Medeni Hayatna

Ait Kaytlar, stanbul n. ktisat Fak. Mecmuas, No: 1-4, (1953-1954), s. 37.

412

KAYNAKLAR I. Ariv Belgeleri Tapu Kadastro Gn. Md. Arivi, Defter-i Evkaf- Rum, D. No: 583, v. 12a. V. G. M. A., D. No 604, s. 67-73. V. G. M. A., D. No 584, s. 288-291. Vakflar Gn. Md. Arivi, D. No: 584, s. 290. Vakflar Gn. Md. Arivi, Def. No: 618, s. 69. Vakflar Gn. Md. Arv. D. No: 582, s. 149-150. Vakflar Gn. Md. Arv. D. No: 618, s. 67-70. II. Yaynlanan Vakfiyeler Bayat, Ali Haydar, Anadolu Seluklu Salk Messeselerinden Sivas Darifas ve Vakfiyesi, I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eyll 1981, Cilt 2, ss. 23-35. Bayram, Mikail, Seluklu Veziri Kad zzeddin Tarafndan Dzenlenen Br Vakfname, Ata Dergisi, Say: 7, Konya 1997, ss. 47-53. Bayram, Sadi Karabacak A. H., Sahip Atann Konya maret ve Sivas Gkmedrese Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, Say: 13, Ankara1981, ss. 31-61. Grbz, Adnan, Elvan elebi Zaviyesinin Vakflar, Vakflar Dergisi, Say: 23, Ankara 1994, ss. 25-30. Kayaolu, smet, Torumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: 12, Ankara 1978, ss. 91-112. , Rahatolu ve Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: 13, Ankara1981, ss. 1-30. Kucur, Sadi S., Sivas, Tokat ve Amasyada Seluklu ve Beylikler Devri Vakflar, Marmara n. Trkiyyat Ens., Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1993. Ocak, A. Yaar, Emirci Sultan ve Zaviyesi, Tarih Enstits Dergisi, Say: IX (1978), ss. 130208. Turan, Osman, Mbarizddin Ertoku Vakfiyesi, Belleten, S. 43, Ankara 1947, ss. 415-431. Yinan, Refet, Sivas Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, XVII., Ankara 1991, s 15-44. III. Dier Kaynaklar ve Aratrmalar Ahmet, Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, C. 2 Trke Trc. Tahsin Yazc, stanbul,1986. Akgndz, Ahmet, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara 1988. Aziz Bin Erdeir el-Esterabad, Bezm Rezm, Nr. Fuad Kprl, stanbul 1928. Bartold, W., lhanllar Devrinde Mali Vaziyet, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. 1, stanbul 1931, ss. 135-159. Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991. Bercheim, Van-Halil Edhem, Corpus Inscriptionum Arabicarum, III-I, Kahire 1917. Cahen, Claude, slamiyet, Trke Trc. E. N. Erendor, stanbul 1990. , Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trke Trc. Yldz Moran, stanbul 1984. Demir, Mustafa, Anadoluda Mezarlklarn lk Trk ehirlemesindeki Rol, I. Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1999, s. 471-477.

413

, Anadoluda lk Trk ehirlemesinde Vakflarn Rol, C. B. ., I. Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi Bildirileri, Manisa 1997, s. 63-67. , Trkiye Seluklu ehirlerinde maret Kurumlar ve Vakflar, Vakflar Dergisi, Ed. Prof. Dr. Refet Yinan, Say: 27, Ankara, 1998, s. 41-46. , Trkiye Seluklular ve Beylikler Devrinde Sivas ehri, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, zmir 1996. Ergin Osman, Trk mar Tarihinde Vakflar, Belediyeler, Patrikhaneler, stanbul 1944. , Trkiyede ehirciliin Tarihi nkaf, stanbul, 1936. eri, Ahmet, Trk Medeniyeti Kanununa Gre Vakf, Ankara 1968. Kerimddin, Mahmut Aksarayi, Msameretl-Ahbar, Trke Trc. Mrsel ztrk, Ankara 2000. Kprl, Blent, Tarihte Vakflar, Ankara Hukuk Fak. Mecmuas. Cilt 8, Ankara 1951. Kprl, Fuad, Trk-slam Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983. Kymen, M. Altay, Seluklu Devri Kaynaklar Olarak Vakfiyeler, Studi Preottomani e Ottomani Atti Del Convegno di Napoli, Napoli1976, ss. 153-163. Kunter, H. Baki, Trk Vakflar ve Vakfiyeleri zerine Mcmel Bir Etd, Ankara 1939. Mardin, Ebul-Ula, Vakf Messesesi Maddesi, ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C: 10., stanbul 1954. Ocak, A. Yaar, Menakibul-Kudsiyye F Menasibil-nsiyye, stanbul n. Edebiyat Fak. Tarih Der. Say: XXXII, 1979. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke Terc. Fikret Iltan, III. Bask, Ankara 1991. ztrk, Nazif, Menei ve Tarihi Geliimi Asndan Vakflar, Ankara 1983. Reideddin, Tabip, Mukatebt- Red, Nr. Bahadr Muhammed afi, Lahor 1947. Smer, Faruk, Anadoluda Moollar, Seluklu Ara. Dergisi, I, (1969), ss. 1-147. een, Ramazan, madeddin al-Katip al-sfahaninin Eserlerindeki Anadolu Tarihi ile lgili Bahisler, Seluklu Ara. Dergisi, III, Ankara 1971, ss. 249-369. Turan, Osman, Byk Malazgirt Sava ve Anadoluda Trk Destan, Trk Yurdu Dergisi, 276. Say, Austos 1959, ss. 2-8. , kta, .A. (M. E. B. ), C. 5-2, Eskiehir 1997, ss. 949-959. , Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt 1, stanbul 1969. , Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, II. Bask, Ankara 1988. Vryonis, Speros, The Decline Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Los Angeles, 1971. Yaln, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara1979. Yaltkaya, M. erefeddin, eyh Bedreddin, (lavelerle Yay. smail Aka-Mustafa Demir), stanbul 2001. Zekeriya, Kazvini, Asarul-Bilad ve Ahbarul-bad, Beyrut Tarihsiz.

414

Seluklu Vakfiyeleri ve erdikleri Sosyal Motifler / Prof. Dr. smet Kayaolu [s.281-285]
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye I. Vakfiyeler Bir sosyal yardmlama kurumu olarak vakfn Trk toplumunda her zaman nemli bir yeri olmutur. Daha Anadoluya gelmeden nce Trklerin vakf tesis ettiklerini ve slamiyeti kabul etmeden nce, aralarnda vakfa benzer yardmlamay salayan kurumlarn ve trelerin olduunu biliyoruz. Medeniyette ileri gitmi olan lkelerin hepsinde sosyal yardm ve dayanma kurumlar vardr. Trkler bu geleneksel insani deerlerini Anadoluda ok msait ortam ve artlar bularak devam ettirdiler. Anadolunun fethi tamamlandktan sonra yerleme, imar ve messeseleme dnemi yaanr. Burann artk ebedi vatan olarak benimsenmesi ile bu mnbit topraklarda tarmda, ticarette ve imar faaliyetlerinde byk bir canllk grlr. XIII. yzyl bu bakmdan say ve eit itibariyle birok vakfn tesis edildii asrdr. Seluklu devri vakflar hakknda tam bir deerlendirme yapmak iin bu dneme ait olan btn belgelerin okunup yaynlanmas gerekir. Seluklu Dnemi siyasi tarihinin ana hatlarn bildiimiz halde sosyal tarihi iin ayn eyi syleyemeyiz. Bu bakmdan dnemin sosyal hayatn daha ok incelememiz gerekiyor. Seluklu Dnemi vakf belgeleri olan vakfiyeler bu bakmdan esiz bilgiler iermektedirler. Vakfiyelerden bir ksm, nemleri ve uzunluklar gznne alnp ayrntl ekilde incelenerek yaynlanmtr. Vakfiyelerin dili Arapa olduundan ilk aamada bir dil sorunu ortaya kar. Her ne kadar bu vakfiyeler belirli bir form halinde ise de yer ve ahs adlarn doru tehis etmek zordur. Bu belgeleri okuyanlarn, henz tamamyla Trklememi zel isimleri tanmalar ve topografik bilgi ile donanmalar icap eder. Meselenin belki bu yan, incelemenin tamamlanmasn geciktirmitir. Seilip yaynlananlar genellikle orijinaldir. Orijinal olmayanlar, Vakflar Genel Mdrl Arivinde defterlere geirilmitir. Defterlerdeki kopya edilmi bu vakfiyelerin bir ksmnn Trke tercmesi, mtercimler tarafndan yine defterlere yazlmtr. Tabii bunlarn orijinallerden mi, yoksa ikinci elden belgelerden mi yazldklarn bilemiyoruz. Ayrca Ankara Etnografya Mzesi, stanbul Trk-slam Eserleri Mzesinde orijinal vakfiyeler vardr. Burada Anadolu Seluklular ve Beylikler dnemleri vakflar ve vakfiyeleri zerine yaplm nemli yayn ve aratrmalar anmak yararl olacaktr: Osman Turann Belleten dergisinde yaynlanm olan bilimsel ve ayrntl makalesi metin, eviri ve tahlil blmlerini iermektedir. 1. Seluk Devri Vakfiyeleri I., emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Say: 42, Cilt: XI, Ankara, 1947. 2. Seluk Devri Vakfiyeleri II., Mbarizeddin Er-Toku ve Vakfiyesi, Say: 43, C. XI, Ankara 1947.

415

3. Seluk Devri Vakfiyeleri III., Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Say: 45, C. XII, Ankara 1948. Ahmet Temir, Krehir Emiri Cacaolu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, T.T.K. yayn, Ankara 1959. smail Hakk Uzunarl, Belletende Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Karaman mareti Vakfiyesi, Say: 1, C. I, Ankara 1938 ile Vakflar Dergisinde Nidede Karamanolu Ali Bey Vakfiyesi, Say: II, Ankara 1942ni neretti. Zeki Oraln Konyada yaynlanan Ant dergisinin eitli saylarnda ksa olarak yaynlad vakfiyelerden ayr olarak Vakflar Dergisinde: Turgutoullar, Eserleri-Vakfiyeleri, Say: III, Ankara 1956. Aksarayn Tarihi, nemi ve Vakfiyeleri, Say: V, Ankara 1962, adl makaleleri yaynlanmtr. Belletende u makaleleri yaynlanmtr: Karamanoullar Tarihine Ait Vesikalar, Yataan Mrsel Vakfiyesi, Say: 71, C. XVIII, Ankara 1954. Karamanda Hoca Mahmud Mescidi, Darul-huffaz Vakfiyesi ve Kitabeleri, Say: 90, C. XXIII, Ankara 1959. Yine Z. Oraln lahiyat Fakltesi Dergisinde: Seluklu Devri Vesikalar, Ahi Ahmed Nahcivan Vakfiyesi, Say: 3-4, C. III, Ankara 1954 adl makalesi yaynlanmtr. M. Cevdet ilk defa Vakflar Dergisinde, Svas Darifas Vakfiyesi ve Tercemesi, Say: I, Ankara 1938 adl makalesini yaynlamtr. R. Yinan, XIII. yzyln ilk yarsna ait olan vakflar zerinde alt. Bunlardan Sivas Darifas Vakfiyesi ve Halifet Gazi Medresesi Vakfiyesini ele alarak bu sonuncusunu Vakflar Dergisinde Say: XV, Ankara 1982 de yaynlad. Ahmet Yaar Ocak, Emirci Sultan ve Zaviyesini incelerken zaviyeye ait vakf belgelerini de neretti: Tarih Enstits Dergisi, Say: 9, stanbul 1978. Bu satrlarn yazar, Vakflar Dergisi, Say: XIIde Turumtay Vakfiyesi, Ankara 1978 ve Say: XIIIte Rhatolu Vakfiyesi, Ankara 1981, zerinde alt. Divrii Ulu Camii ve Darifas adl Vakflar Genel Mdrlnn yaynlad, mterek yazarl eserde Divrii Ulu Cami Vakfiyesini inceledi. Ayrca eitli monografiler, ehir tarihleri iinde de vakfiyelere yer ayrlmtr. Bunlardan ilk planda olanlar sayalm: M. Ferit (Uur), M. Mesut (Koman), nl Seluklu Veziri ve yapm olduu hayrlardan tr sahibul-hayrat unvann tayan Sahip-Ata Fahreddine hasrettikleri eserde, vakfiyesinden bahsederler: Seluklu Veziri Sahip Ata le Oullarnn Hayrat ve Eserleri, stanbul 1934. Rdvan Nafiz ve smail Hakk Uzunarlnn Sivas ehri adl eserinde, (stanbul 1928) ve bu sonuncu yazarn Kitabeler I, II, 1927-29 adl eserinde vakfiyelerden paralar verilmitir. Tarihte Krehr-i Glehri, stanbul, 1948in yazar Cevat Hakk Tarm bu il ile ilgili eitli vakfnamelere yer verirken Ahi Evrana ve vakfiyesine de geni yer vermitir.

416

brahim Hakk Konyal, yazm olduu birok ehir tarihleri iinde o yerin kitabelerine ve vakflarna da geni yer ayrr. Son olarak Mustafa etin Varlkn Germiyanoullar Tarihi (1300-1429), Ankara 1974 adl eserinde, Germiyanolu II. Yakubun Ktahyadaki ta vakfiyesi ve vakflarna yer verildiini ayrca ifade etmek gerekir. Burada son zamanlarda, tez konusu yaplarak henz yaynlanmayan vakfiyeler de bulunduunu hatrdan uzak tutmayalm. II. Sosyal Motifler imdi bu vakfiyelerdeki nemli vakf artlarn ifade ederek, daha mreffeh bir toplum ve sosyal iliki kurmak iin nelerin ngrldn gstermeye alalm. Vakfiyeler iinde say itibariyle en ok olan, cami vakfiyesidir. Cami, toplumun ibadet ihtiyacna cevap verdii gibi, cemaatin bilgilendirilmesini, sevgi ve sayg ile kenetlenmesini de salamaktadr. Eitim: Seluklular zamannda Anadoluda bir eitim kurumu olan medreseler vakf olarak tesis edilmilerdir. Bunlarn vakfiyelerinde kuruluu ve ileyii hakknda bilgi mevcuttur. Buradan rendiimize gre medreselerde retim parasz olup, rencilerin yiyecek ve yatacak masraflar vakf gelirlerinden karlanr, ayrca kendilerine harlk verilirdi. Nitekim Konyada Altun-Abann (pliki) 1202 ylnda tanzim edilen vakfiyesinde, yksek seviyede 3 renciye ayda 15 dinar; orta seviyede 15 renciye ayda 10 dinar; ilk seviyede 20 renciye de ayda 5er dinar denecei aklanmaktadr. Ayrca rencilerin ilim seviyelerini ykseltmek iin her yl medreseye 100 dinar deerinde kitap alnmas art klnmtr. Be yllk bir sre iinde baar gsteremeyen ve derslere muntazam devam etmeyen rencilerin medreseden karlaca belirtilmi ve bu masraflar iin vakfedilen han, dkkan ve arazinin miktar ve adlar kaydedilmitir.1 Vakfiyelerde, eitimi yaplan bilim dallar ve ka adet mderrisin grevli olaca konusu yer alr. Konya Karatay Medresesi Vakfiyesinde mderrisin eriat, hadis, tefsir, usl ve fr ilimlerinde liyakatl biri olmas hususu aranr. Kimi vakfiyelerde mderrisin hangi mezhepten olaca belirtilir. Altun-Aba Vakfiyesinde mderrisin Hanefi mezhebinden olaca aka belirtilmitir. Sivas Gk Medreseye ait vakfiyede mderrisin, afii mezhebinden olmas istenmitir.2 Halifet Gazi Vakfiyesine gre ise, medreseye Hanefi olan renciler kabul edilecektir.3 Buradan biz mezhep konusuna nem verildiini; eitimin belli bir anlay dorultusunda yapldn anlamaktayz. Halifet Gaziden yaklak 50 yl sonra bir baka medresenin vakf olarak tesis edildii grlmektedir. Bu, Moollarn Amasya valisi olan Seyfeddin Turumtayn 1265 tarihinde vakfiyesini tanzim ettirdii medresedir (Gkmedrese). Blgenin, Cavlkler ve Babalerin din, siyas hareketlerinden sonra daha sakin bir ortama kavumasna yardmc olan Turumtayn, bu cami ve medreseyi, yine bu blgede ehli snnet grn glendirmek iin tesis etmi olduu grnyor.4 Daha sonra dier mezheplerden birini veya hepsini birden okutan veya astronomi, tp gibi ilimlerle megul olan medreseler de kurulmutur. Salk: Salk alannda yaplan vakf tesislerinin de bir hayli ok olduu grlr. Bunlara Arapa Darifa veya Farsa Bimaristan ismi verilir. En eskisi Kayseride bir hayrsever Trk kadn olan Gevher Nesibe Hatun ve Gyaseddin Keyhsrev tarafndan kurulmutur (1205). ifiye ad ile bilinen bu vakf abidede yalnz hastalar ve deliler tedavi edilmiyor, tp eitimi de yaplyordu. Sivas

417

Darifas, I. zzeddin Keykavus tarafndan 1217 tarihinde kurulmutur. I. zzeddin buraya mtevelli olarak Ferruh Abdullah tayin eder. Bu mtevelli vakf artlarna gre, Darifada ikamet eden gzhekimleri (kehhal) ve cerrahlarn vakftan alacaklar pay tespit eder. Yine vakf artlar arasnda, vakf akrnn yldan fazla bir sre ile kiralanmamas kayd dikkat eker.5 ankrda da bir vakf Darifa vardr. Atabeg Ferruh tarafndan yaptrlan ankr Darifasnn 1235 tarihinde yapld, kitabesinden anlalmaktadr. Tp dnyasna alem olan ylanl figr, ta zerine kaznmtr.6 Pervaneolu Ali Bey tarafndan Kastamonuda 1272 ylnda bir hastane ina edilmitir. Ylanl Dergh diye bilinir. Kitabesinde burann mristan olarak yapldna dair Arapa bir kayt vardr. Ayrca Peygamberin bir hadisi de yer alr: Ey Allahn kullar, hastalarnz ilala tedavi ettiriniz. nk Allah Taala her dert iin bir ila yaratmtr. Yalnz lmn ilac yoktur. Bu mbarek mristann inasn Allahn rahmetine muhta, mafiretine en yoksul Sleyman b. Ali emretti. Allah onun hayrl ilerini kabul etsin ve gnahlarn affetsin. Hayr kazanmak iin bu binay vakfetti (1272).7 Bu dnem iin dier nemli vakf hastaneler hayrsever bir kadn olan Turan Melek Sultann Divriide 1228de yaptrd Divrii Darifas; 1277 tarihli Tokat Darifas; Amasyada lhanl hkmdar Olcaytu Mehmedin haremi lduz Hatun nmna yaptrd 1308 tarihli Darifa anlmaldr.8 Aileyi Glendirme: Trk vakflar iinde aile fertlerine kurulan vakf gelirlerinden pay verme veya ynetime katlma artlarna oka rastlanlmas dikkat ekicidir. . L. Barkan er Miras Hukuku ve Evladlk Vakflar adl makalesinde9 evladlk vakflar zerinde durmutur. Evladlk vakf yoluyla, vkflar, genellikle mlklerini vakf haline sokmakta, vasiyet halinde 1/3 amayacak olan selahiyetlerini, amak imkan buldular. Bylece hukuk bir uslle slam miras hukukunun miras ve vasiyetle ilgili hkmlerinden kurtuldular. Bu, netice itibariyle, mlkiyetin bllmemesini, tek ekonomik g olarak, aile fertleri arasnda kalmasn salamtr. te yandan rnek olarak ele aldmz birka Trk Vakfiyesinde aile fertlerinin korunmas sarahaten arta balanmtr. Bu bazen bir mali pay, bazen bir tevliyet ve bazen dolayl koruma eklinde ortaya kar. Rhatolu Vakfna (1320) baktmzda: Vkfn muhta akrabasna, ihtiyarlara, kocakarlara, dullara, ktrm, kr ve czzamllara, fukara ve miskinlerin techiz ve tekfinlerine vakf gelirinin sarf edilmesi hkm vardr. Ayrca vkfn muhta olan akrabasna, karnlarn doyuracak ve giyimlerine yetecek miktar; dullar, kocakarlar ve muhta kadnlara devaml surette her ay men atlm iyi pamuktan her birine birer okka pamuk, yal erkeklere birer dirhem para vs. artlar yer alr. Bunlarn iinde ismen anlarak Rhatolu ailesinden Rkneddin Hattabn kz Dilad iin zel bir art konulmutur ki, ailenin korunmas iin rnek tekil eder. Buna gre: Vkfn kz torunu Dilada 5 yana kadar ylda 720, 15 yana kadar ylda 1200 dirhem harcanmas, vakfn ikinci 1/5inden artan miktar ile cihaznn hazrlanmas ve mnasibiyle evlendirilmesi art klnmtr.10 Zrr vakf trnde rastlanan bu kabil artlardan biri de Krehir, Caca Nureddin Vakfiyesinde grlr. Burada Cacaolu Nureddin, kayd hayat artyla kz kardei Devlet Hatun iin vakf art klmtr.11

418

Yukarda ad geen Seyfeddin Turumtay adna dzenlenen Vakfiyede ise aile fertlerini koruma baka bir ekilde tezahr eder. Mderrislik vazifesinin, vkfn evladna verilmesi, kendi evlad ve ahfadndan salih ve lyk kimseler bulunduka, bir yabancnn onlar zerine takdim ve tercih edilmemesi hkm yer alr. Byle bir kayda Turumtaydan nce, Osman Turann yaynlad AltunAba Medresesi Vakfiyesinde (1202) veya Karatay Medresesi Vakfiyesinde (1253) rastlanmaz. lk bakta aile fertlerini ilme iten bir arta yer verdii dnlrse de, daha bilgililerin nn kesmek asndan ve de tekelci bir hal almasndan dolay vakfn gelimesine engel bir vakf artdr.12 nemli bir vakfiye de hem aile ve hem de toplum balarn glendirmeye rnek olmas bakmndan Candarolu smail Beyin vakfiyesidir. Burada onurlu bir ekilde kle azad etme yntemine ahid oluyoruz. marete hizmet iin alnm olan kleye, gnlk cret olarak 3 dirhem ayrlacak, bu klelerin hizmet sreleri 6 yl doldurduunda her birinin azad edilmeleri ve ayrlan para ile de yeni kleler alnarak bu ilemin srp gitmesi art mevcuttur. Vakfn bu sosyal ilevi, kle azad edilmesi konusunda, Anadoluda daha Beylikler dneminde kurumlam bir sosyal hizmeti gzler nne sermektedir.13 Kervansaraylar-Hanlar: Seluk kervansaraylar, byk yollar zerine, sultanlar, vezirler ve devlet adamlar tarafndan zengin vakflarla kurulmu byk tesislerdir. Ordulara konaklama yeri olarak da kullanlan bu yerlerin balca iki fonksiyonu vardr: Birincisi, zengin ticar mallar nakleden kervanlar hudut blgelerinde dman apulcularndan, gebe ve ekya basknlarndan koruyarak emniyetli konak yerlerini salamak; ikincisi, yolcularn konduklar ve geceledikleri yerlerde her trl ihtiyalarn temin etmekti. Gerekten bu maksatla kervansaraylarda vcuda getirilen tesisler ok dikkate deer. lerinde yatakhaneleri, ahaneleri, erzak ambarlar, ticari eyay koyacak depolar, yolcularn hayvanlarn koyacak ahrlar, samanlklar, yolcularn ibadetleri iin mescitleri, misafirlerin ykanmalar iin hamamlar, adrvanlar, hastahaneleri ve hatta kaytlardan karabildiimize gre, eczahaneleri, yolcularn ayakkablarn tamir ve fakir yolculara yenisini yapmak iin ayakkabclar, hayvanlar nallamak iin nalbantlara varncaya kadar her ihtiyac karlayacak tekilat ve tesisleri ve btn bunlar ve bunlara dair gelir ve masraflar idare edecek divan ve memurlar vard. Bu byk yollar zerinde kurulan Sultan Hanlar, bir vakf olarak, oraya inen yolcu zengin olsun fakir olsun her trl ihtiyacn karlayacak durumda donatlmt.14 Bu gelenein daha sonraki yzyllarda srd grlmektedir. Mesel, Msrdan stanbula kadar, 67 gnlk bir yolculuk yapan Samuel ben David Yemel, gzerghta, her gece bir han veya kervansaray bulduklarn, bunlardan mahrum iki kk kasabada ise, yolculara tahsis edilmi misafir odalarnda arlandklarn yazmaktadr.15 Osman Turann inceledii Celaleddin Karatay vakflarndan Kervansaray vakf (inas 1240) ileyii bakmndan enteresandr: Vkf Celaleddin Karatay, kervansarayn masraflarn, memur ve hademelerin ilerini idare ve kontrol etmek iin mtevelli, mrif (mfetti) ve nzrdan oluan bir heyet tayin etmitir. Kervansarayn muzif ve hn (hanc) unvanl iki grevliden ilki kervansarayn idare amiridir; yolcularn kabul ve yeme, yatma ve dier ilerini idare eder. Hanc da hayvanlarn bakm ve ahr ileriyle megul olur. Bir de ihtiya memuru (emir-i havayic) vardr ki bunun vazifesi hann erzak ve levazm ilerine bakmaktr. Ayrca a ve ayakkabc gibi grevliler almaktadr. Karatay Vakfiyesinde, hayvanlarn hasta olduklar vakit bakmlar dnlm ve bir baytarn

419

grevlendirilmesi ve alaca cret zikredilmitir. Ama burada bir tabip kayd yoktur. Muhtemelen ar hastalara yakndan hekim getiriliyordu. Halbuki, bu konuda, Ktahyada bulunan Germiyanolu Yakub Bein maretine ait vakfiye kitabesinde, imarette hasta olarak bulunanlara hekim getirilmesi ve ila verilmesi kaydna rastlarz.16 Seluk Dnemi iin de geerli olan, Vakf Kervansaraylarnn fonksiyonlar konusunda Evliya elebinin u szleri bize k tutmaktadr: Akam yemeinden sonra, kapdan mehterhane alnp, kap kapatlr. Bekiler kandiller yakp dibinde yatarlar. Eer gece yars dardan misafir gelirse kapy ap ieri alrlar, hazr olan yemekten getirirler. Amma, cihan yklsa ieriden darya bir dem brakmazlar. Vakf kurucusunun art byledir. Btn misafirler kalknca, yine mehterhane dvlp, herkes malndan haberdar olur. Hanclar, dellallar gibi: Ey mmet-i Muhammed! Malnz, cannz, atnz tamam mdr? diye rica edip nida ederler. Misafirlerin cmlesi: Tamamdr. Hak, hayrat sahibine rahmet eyleye. Dediklerinde kapclar kaplar ap, yine kap dibinde: Gfil gitmen, bist gaip etmen, herkesi refik etmen yr Allah sn getire. diye dua ve nasihat ederler. Herkes bir tarafa revan olur. maret: Yaygn olan imaret vakflarnn dikkat ekici tahsisleri vardr. Karamanolu brahim Bey Vakfiyesinde u satrlar yer alr: Eer imarete lim ve eyhlerden ulu misafirler gelecek olursa, mtevelli onlar gzel karlayacak ve imaretin en mutena yerinde konuklayacak, yemeklerini derhal hazrlayacak ve onlara has simitler ikram edecektir. Bu suretle, ziyafet ve arlama gn srecek, misafirlerin hayvanlarna doyacak kadar yulaf ve arpa verilecektir.17 Ktahyadaki II. Yakub Bein mareti ile ilgili ta vakfiyede, bu yere gelen misafirlere yardm ve hastalarla ilgili artlar yer alr. Vakfiyenin dili ile buradan bir paray sunalm: Gelen misafirlerin atna, yine gne dek yem vereler. Andan ger anda olan misafirlere ve mcavirlere adetinde a ve ekmei ilkin anlara bol vereler, andan sonra ger kalan vereler. Ve dahi anda kim ki hasta olas olsa, ana hekim getireler, ila itdreler ve hekim hakkn vereler ve edviye parasn vereler.18 nsanlara karlksz hizmeti amalayan bir vakf da asl ad Hac Mehmed olan Ali Pehlevann Milasn Yavad kyndeki tesisidir. Ad Dr- Suleh denen cmi, zaviye ve hcrelerden ibarettir. Burada tek tek sayamadmz vakf gelirlerini vkf: Ehl-i vezaif ve hayrat ve sfiyye ve fukara ve meskin ve slehann sabahda ve akamda iae ve itamlarna (doyurulmalarna) sarfolunmasn art klmtr. Vakf Su Yollar: slamiyetin temizlie ve suya verdii nem Kuranda ve Peygamberin hadislerinde ifade edilmitir. Bu hayata yanstlarak su ile ilgili pek ok tesis kurulmutur: Hamam, eme, selsebil, sebil, deirmen, sarn, kuyu, adrvan ve dierleri. Trkiyede halen slam vakf su tesislerinden XII-XIII. yzyl Seluklu Dneminden gelen eserler mevcuttur. Sebil mimarisinin ok yaygn olduu grlmektedir. Daha ok, ehirlerin merkezinde cami, medrese, han gibi yaplarn ana cephelerinde XIII.yy.da ekillenen, XVI.yzylda saylar artan sebiller yaplmtr. 1285 tarihli Konya Sahib-Ata Camii portalinde, 1299 tarihli Beyehir Erefolu Sleyman Bey kuzey portalindeki sebiller rnek olarak verilebilir. Sebiller vakf artlarna uygun olarak tama su ile doldurulduu mddete vazife grmekte idiler. Baz vakfiyelerde (Sahib-Ata), scak yaz gnlerine rastlayan Ramazanlarda sebillerden sade su yerine buzlu su veya erbet verilmesi mmkn olmaktadr.19

420

Su vakflar iinde hamamlarn ayr bir yeri vardr. Daha Seluklular zamannda, Anadolunun birok ehrinde yaplan hamamlar, byk bir ihtiyaca cevap veren hayr ve sosyal tesislerdir. Vakf hamam olarak Atabey Muzaffereddin Yavlak Arslan tarafndan yaplan ve vakfiyesi 1262 yln tayan en eski hamam Kastamonudadr. Yine ayn ehirde Bey Hamam olarak bilinen yer Candarolu smail Beyin vakfdr.20 Dierleri: Vakf trleri, insann ihtiya duyduu her eyi kapsar. Bu ihtiyalar hem madd hem manev olmaktadr. Seluklular, slama aykr dncelere kar, Snnilii canlandrmak iin vakf medreseleri kurduklar gibi, ihtiday tevik iin de, Hristiyan, Yahudi ve putperestlerden slam kabul edecek olanlarn ihtiyalarnn karlanmas, snnet edilmeleri ve Kuran renmeleri amacyla vakf gelirlerinden pay ayrmlardr. Yine kimsesiz ocuklarn snnet edilmeleri, giydirilmeleri ve fakir halktan lenlerin tekfin ve techiz edilmeleri iin vakflardan pay ayrldna ahit oluyoruz.21 Bylece birok vakf tr grdk. Bunlardaki sosyal ama insanln madd ve manev ykselmesidir. ok ulvi bir duygunun ifadesi olarak vakf eserleri, tarih boyunca insan fark gzetmeden hatta btn varlklara hizmet vermi ve kltrmzn de temel talar olmulardr. DPNOTLAR 1 s. 202-204. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1047. O. Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri III., Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, R. Yinan, Seluklu Medreselerinden Amasya Halifet Gazi Medresesi ve Vakflar, . Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, C. XII, s. 101. M. Cevdet, Svas Darifas Vakfiyesi ve Tercmesi, Vakflar Dergisi, C. I, s. 38. S. nver, Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri, Malazgirt Armaan, TTK. Yay. s. A. Gkolu, Paflagonya, I, Kastamonu 1952, s. 37. S. nver, A. g. m., s. 19; . Kayaolu, slamda Vakf ve Salk vakflar, Milli Kltr, Say: . L. Barkan, er Miras Hukuku ve Evladlk Vakflar, st. nv. Hukuk Fak. Mecm., C. . Kayaolu, Rhatolu ve Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, C. XIII, s. 6-7. A. Temir, Krehir Emiri Caca-olu Nureddinin 1272 Tarihli Arapca-Mogolca Vakfiyesi, T. . Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, C. XII, s. 106. . Kayaolu, Candarolu smail Bey Vakfiyesi, X. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1991, s. Belleten, Say: 45, s. 74. Vakflar Dergisi, C. XV, s. 5. O. Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri I., emseddin Altun-Aba ve Hayat, Belleten, Say: 42,

14, kitabn sonundaki resimler iinde Kitabe yer almaktadr.

45, 1984, s. 6-7. VI, no. 1, stanbul 1940.

T. K. Yay. Ankara 1959, s. 133.

421

14 15 97-106. 16 17 18 19 20 21

O. Turan, Seluk Kervansaraylar, Belleten, Say: 39, Ankara 1939; . Kayaolu, B. Lewis, 1641-1642de Bir Karayitin Trkiye Seyahatnamesi, Vakflar Dergisi, C. III, s. O. Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri III., Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, . H. Uzunarl, Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Karaman mareti M. etin Varlk, Germiyanoullar Tarihi (1300-1429), Ankara 1979, s. 149. Y. nge, Su Yaplar, TTK. Yay., Ankara 1997, s. 19. Y. nge, Vakf Medeniyetinde Su ve nemi, I. Vakf Haftas, Ankara 1983, s. 23. O. Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri I., emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten,

Seluklular Devrinde Ticari Hayat, A. . lahiyat Fak. Derg., C. XXIV, Ankara 1981, s. 363-64 vd.

Belleten, Say: 45, C. XII, s. 56-58. Vakfiyesi, Belleten, Say: 1, Ankara 1938.

Say: 42, C. XI, Ankara 1947, s. 211. KAYNAKLAR Kayaolu, smet, Seluklu Vakflarna Genel Bir Bak, II. Vakf Haftas, Ankara 1987, s. 2226. Kayaolu, smet, Rhatolu ve Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, Say: XIII, Ankara, 1981, s. 1-30. nge, Ylmaz, Trk Mimarisinde Seluklular ve Osmanllar Dneminde Su Yaplar, TTK. Yay., Ankara 1997. Temir, Ahmet, Krehir Emiri Caca-olu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, TTK Yay., Ankara 1959. Turan, Osman, Seluk Devri Vakfiyeleri III., Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, Say: 45, C. XII, Ankara 1948, s. 17-71. nver, A. Sheyl, Byk Seluklu mparatorluu Zamannda Vakf Hastahanelerin Bir Ksmna Dair, Vakflar Dergisi, Say: I, Ankara 1938, s. 17-24. Yediyldz, Bahaeddin, Vakf maddesi, slm Ansiklopedisi, C. XIII, MEB. yay., stanbul. 1986, s. 153-172.

422

Afin'de Eshab-I Kehf Vakflar / Yaar Ba [s.286-300]

Osmanl Aratrmalar Vakf / Trkiye A. Eshab- Kehf Her milletin tarihinde maddi ve manevi kahramanlar vardr. nsanlar bazen gemileri ile iftihar etmek iin efsanevi kahramanlar uydurduklar gibi, bazen de var olan kahramanlarn mbalaalar ile byttkleri ya da deer vermedikleri grlmtr. Bunlarn yannda gerek ehreleri gn yzne kmam, eksik ya da yanllarla kark olarak tantlm kahramanlar da vardr. Eshab- Kehf de bu gruptan olsa gerektir. Kelime anlam itibariyle Trkede maara arkadalar anlamna gelen Eshab- Kehf, iki kelimeden oluan Arapa bir tamlamadr. Eshab kelimesi, sahip kelimesinin ouludur. Arkadalar anlamna gelmektedir. Kehf kelimesi ise, dada bulunan geni maara anlamna gelmektedir. u halde Eshab- Kehf tamlamas, maara arkadalar, maara yaran ve maara dostlar anlamna gelmektedir. Bunlar, zamann idarecisinin zulmnden kaarak bir maaraya snan ve Kurana gre, maarada 309 yl uyuyup, Allahn izni ile uyandktan sonra, tekrar vefat eden inanl genleri ve kpeklerini ifade etmektedir. Konu, tarihi ve dini yn ile tarih boyunca Hristiyan ve slam dnyasnda muhtelif sebeplerle tartlmtr. nemine binaen Kurann bir suresine de Kehf ad verilmi ve srenin on sekiz ayeti (9-26 aras)nde Eshab- Kehf olayna yer vermitir.1 Eshab- Kehfin yaad zamanla ilgili olarak Hristiyanlar tarafndan iki tarih zerinde durulmutur. Bir rivayete gre, Roma mparatoru Dakyanus zamannda milattan sonra 298 ylnda uyuyan Eshab- Kehf, 150 yl sonra, milattan sonra II. Theodosius Devrinde 448 senesinde uyanmlardr. Dier bir rivayete gre de 251den 448e kadar tam olarak 197 sene uyumulardr. Grld zere, burada iki tarih zerinde durulmaktadr. Ancak Eshab- Kehfin Hristiyanlar tarafndan ileri srlen uyuma mddetleri ile ilgili fikirlerden ikisi de Kuranda zikredilen ve slam alimleri tarafndan nakledilen bilgilere uymamaktadr2. Kuranda Eshab- Kehfin maarada ne kadar kaldklar zerinde durulurken onlar maaralarnda 300 yl kaldlar ve buna 9 yl daha ilave etmilerdir denmektedir.3 Bu suretle, 309 bu mddeti akla kavuturmak iin ifade edilmitir. Merhum Elmall Hamdi Yazrn verdii bilgilere gre, Hristiyanlarn Romallara galebe ile meydana kmalar miladi 4. asrn balarnda vaki olduuna gre, o zamana kadar 300 ksur sene durmular demektir. Eshab- Kehfin bandan geen olay, milattan sonra 2. yzyln balarnda meydana gelmitir. Dakyanusun krallk dnemi hususunda ise, genelde 249-251 yllar gsterilmektedir. Bu tarih Hristiyan kaynaklarna en azndan maaraya ekili tarihleri olarak uymaktadr. Ancak balang tarihi olarak milattan sonra 250 tarihi ve slm kaynaklarna gre 309 yl orada kaldklar kabul edildii taktirde, uyanlar 559 ylna tevafuk etmektedir. Bu da dier tarihi bilgilerle akmaktadr. nk, Eshab- Kehfin uyandklar zamann hkmdar Teyezosisin (Theodosius) 401-450li yllarda krallk yapt bilinmektedir. Bu takdirde Hamdi Yazrn yapt tahmin dorudur. Yani Eshab- Kehfin 2. yzyln balarnda maaraya ekilmi olmalar ihtimali kuvvetlidir.4

423

Hz. Ali tarafndan gelen bir rivayete gre, Eshab- Kehfin saylar yedi idi. Kpekleri ile sekiz adet olduklar bildirilmektedir. Bu rivayette Eshab- Kehfin isimleri ve grevleri yle sralanmaktadr. Yemliha, Mekselina, Mislina, Mernu, Debernu, azenudan ilk hkmdarn sa kol danmanlar; son de sol kol danmanlar idiler. Bunlarn yanlarna aldklar obann ad Kefetatayyu ve kpeinin ad da Ktmir idi.5 Eshab- Kehfin yaad ehir ve sndklar maara hakkndaki ihtilaflar gnmze kadar srmtr. Maarann yeri ile ilgili fikirlerin uzayp gitmesinin eitli sebepleri vardr. Ksaca zetlemek gerekirse, gemiten gnmze kadar Eshab- Kehf maarasnn farkl yerlerde gsterilmesi, dini ve tarihi zellii olan maaraya halkn yakn olmak ve sahiplenmek istei, tarif edilen maaralarn biri birine benzemesi ve baz hissi yaklamlar bu olaya neden olmaktadr. Esasen bu konu, tarihi ve dini zellii itibaryla yzde yz zlecek olsa bile, sonu olarak pek bir ey deiecek gibi deildir. nsanlarn inan, bu maaralarn kltrel birer miras oluu, bir ksmnn zerinde tarihi eserlerin bulunmas, baz dini ve kltrel duygu ve ihtiyalarn buralarda giderilmesi, tarihi birer hatra olmalar ve benzeri nedenlerle Eshab- Kehf maaras olarak gsterilmekte olan yerler, bulunduklar devrin artlarna gre, konumlarn devam ettirecekleri gibi, yerleri ile ilgili olarak ileri srlen fikirlerin de devam edip gidecei muhakkaktr. Dnyann birok lkesinde Eshab- Kehf maarasnn bulunduu iddia edilmektedir. Nitekim spanya, Cezayir, Msr, rdn, am, Afganistan ve Dou Trkistann da dahil bulunduu 33 yerde Eshab- Kehf maarasnn bulunduu bildirilmektedir. Bu yerler arasnda en nemlileri ise Tarsus ve Afindir. Maaralarda bulunan cesetlerin saylar, maaralarn konumu ve zerlerinde yaplan binalar ile ilgili olarak da baz farkllklarla beraber birbirinin benzeri iddialar ileri srlmektedir.6 Bu geree karlk Hristiyanlar, yedi uyuyanlar dedikleri Eshab- Kehfin Efeste bulunduu fikri zerinde srar ederler. Hristiyanlara gre, Efeste bulunan Eshab- Kehfin kalntlar, bulunduklar yerden alnarak Marsilyaya nakledilmitir. Nakil esnasnda kullanlan byk ta sandk ise, Marsilyadaki Sent Viktor Kilisesindedir.7 Afin ve Tarsusdaki maaralar ile ilgili tartmalar ise Mslmanlar tarafndan kabul grmektedir. Eshab- Kehfin Tarsusda ya da Afinde olduunu bildiren tarihi kaytlar ve buradaki maaralarn konumlarna kar, dier grler ok zayf kalmaktadr. Yani bu konudaki grler, Afin ve Tarsus zerinde younluk kazanmaktadr. Bu tartmalar; maaralarn konumu, Kuran ayetlerine uygunluu, bulunduklar dan ad, zerlerinde vakf eserler kurulmu olup olmamalar, bulunduklar ehirlerin eski ad ve tarihi gemii, bu merkezlerin hangisinin Eshab- Kehfin ky olduu, kaynaklarda gsterilen yerin hangisi olup olmadna dair balklar altnda toplanmaktadr. Bu konu, ne yazk ki zaman zaman ilmi deeri olmayan hissi yaklamlarla da aklanabilmektedir. Tapu Tahrir Defterlerinde Efsus ve Yarpuz adlar ile kaydedilmi olan bugnk Afin kasabasnda Eshab- Kehfin makam ve vakflar olduu kaytldr.8 Ayn dnemde Tarsusdaki maara zerine de vakflarn yaplm olduu dikkati ekmektedir.9 Benzeri bilgiler, Osmanl yllklar olan vilayet salnamelerinde de bulunmaktadr.10 Elbistann ve Tarsusun ayr ayr birer kaza merkezi olarak Haleb Vilayetine bal olduu yllarda hazrlanan 1285/1868 tarihli vilayet salnamesinde, Efsus Nahiyesinde Eshab- Kehfin makam- alileri ve Tarsus civarnda Eshab- Kehfin merkid-i erifeleri

424

vardr denilmektedir.11 Konu ile ilgili benzer grler tarih ve tefsir kaynaklarnda bir ok ynleri ile ele alnmtr.12 B. Eshab- Kehf Vakflar ve Tarihi Geliimi 1. Eshab- Kehf Vakflarnn Kuruluu Etrafndaki temel kalntlar ve dier baz iaretlere gre, Eshab- Kehf maaras zerinde ve evresinde ilk defa Bizansllar tarafndan dini mahiyette baz eserlerin yapld bilinmektedir. Eshab- Kehfin bulunduu blge, Osmanl ncesine kadar stratejik nemi olan blgelerden biriydi. Bizans ve Seluklular devrinde Eshab- Kehf maaras evresinde dini, sosyal ve eitime ynelik vakf eserler kurulmu ve bunlara vakf gelirleri tahsis edilmitir. Ancak bu faaliyetlerden en nemlisi Seluklularn Mara Emiri Nsretddin Hasan tarafndan gerekletirilmitir. Nsretddin Hasan Bey,13 vakf eserlerin ele alnd blmde grlecei zere, burada bir cami, bir kervansaray ve bir ribattan oluan muazzam bir klliye ina ettirmi; kendisi ve zamanndaki Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan, buraya vakf gelirleri tahsis edilmitir.14 Zlkadir15 Beylii zamannda Eshab- Kehf vakflarna dokunulmamtr. Zlkadir Beylerinden Sleyman Bey, burada bir buka (zaviye, orta dereceli okul) yaptrmtr. Alauddevle Bey ise, babasnn yklm olan bukas ile birlikte baz ilave ve deiikliliklerle burada medrese ve misafirhane olarak kullanlm olan kervansaray ve mescidi tamir ettirerek yeniden faaliyete geirmi ve vakf gelirleri tahsis etmitir.16 Mescidin nnde bulunan ardak (kk mescid) da vakf eserlerin incelendii ksmda izah edildii zere, Osmanllar zamannda yaptrlmtr. 2. Eshab- Kehfde Kurulan Hayri Vakflar A. Eshab- Kehf Camii Yukarda izah edildii zere cami, Seluklularn Mara Valisi Nsretddin Hasan Bey tarafndan, Eshab- Kehf maaras zerine kurulmu olan eski bir Bizans kilisesinin kalntlar zerine ina edilmitir.17 Camiin kaps zerinde Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubad ile Mara emiri Nsretddin Hasan adna 630/1233 tarihli satrlk bir kitabe mevcuttur. Kitabe, mescidin 1320/1902 ylndaki tamiri esnasnda duvarn iinde bulunmu ve yeniden ina edilen kapsnn zerine konulmutur. Fakat Faruk Smerin de dikkati ektii zere, kitabede cami ad gememekte, ina edilen eyin bir ribat olduu ifade edilmektedir. Ribatn tekke, zaviye, buka, snr boylarnda mcahitlerin kaldklar u karakolu ya da kervansaray anlamna geldii ve burada bu vasflara uyan baka bir yap olmad gz nnde tutulursa, kitabenin Eshab- Kehf klliyesini oluturan kervansaray (ribat, medrese), yani bu gn misafirhane olarak adlandrlan tesise ait olduunu kabul etmek gerekiyor.18 Konu medresenin incelendii blmde daha geni olarak deerlendirilecektir. Ancak bu bilgiler nda ulalan sonuca gre, ilk yapl tarihi bilinmeyen camiin Nsretddin Hasan tarafndan ribat (zaviye, buka) ve kervansarayn yaptrld yllarda ina edilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Alauddevle Bey de bu camii, 1500 ylndan nceki yllarda yeniden yaptrmtr. nk vakfiyesi 906/1500 tarihini tamaktadr. Camiin Alauddevle Beyin hanm olan Rstem Beyin kz

425

ems Hatun tarafndan ya da onun adna Alauddevle Bey tarafndan yeniden yaptrlm olmas ihtimali daha kuvvetlidir. Camiin yannda bulunan ve bu gn ardak ad ile bilinen ksmda, onun adna yazlm 905/Mart 1499 tarihli bir mescid kitabesi mevcuttur. Bu kitabe muhtemelen camiye aittir. ems Hatun adna yaptrlan camiye Alauddevle Bey de vakflar tahsis etmitir. Nitekim 906/1500 tarihli vakfiyede de ihya edilen eserin bir kubbe, baka bir yerde de mescid olduu kaydedilmitir. Bu ifadeler de camiyi gstermektedir.19 Yukardaki aklamalardan sonra, Eshab- Kehf Camiinin plan ve yaps hakknda da bilgi vermek yerinde olacaktr. Eshab- Kehf Camii, ayn adla bilinen maarann hemen nne yaplmtr. Kaynaklarda ve aratrma eserlerin bir ksmnda mescid olarak tantlan cami; daha sonraki tamirler nedeni ile harici eklini deitirmi olmasna ramen, ii ilk yapld devre has yap zelliini hala korumakta ve Seluklularn ulu camileri tipini andran bir plana sahip olduunu gstermektedir. Mihrabn nndeki kubbe, eklini deitirmi olmakla beraber, stunlara dayanan kemerleri ilk hallerini korumaktadrlar. Ayrca camiin maarann ekline uydurulmasndaki maharette ve onunla mnasebetinde en kk bir deiiklik dahi sezilmemektedir.20 Eshab- Kehf klliyesini oluturan dier iki asli eserin kuzeyinde bulunan cami; esas cami blm ve kutsal maara blmnden olumaktadr. Camii blmne doudaki bir kapdan girilerek son cemaat mahalline gelinir. Buras mermer direk zerine kurulmutur. Direklerin lleri birbirinden farkldr ve daha eski bir yapya aittirler. Yine bu blmn ikisi kuzeyde, biri douda olmak zere, geni ve uzun penceresi vardr. Blmn kemerleri ve tonoz ksm tula ile rtlmtr. Camiin esas blmn oluturan ikinci ksm, yarm daire eklindeki bir kubbe ile rtldr. Mihrab, minberi ve duvarlarnn kayda deer bir hususiyeti yoktur. Bu ksmn douya alan penceresi vardr. Cami ile ilgili bilgi verirken, onun bitiik olduu maara ksmn da cami ile birlikte deerlendirmek gerekir. nk yukarda ifade edildii zere, bu iki birimin mnasebetleri sebebi ile bunlar ayr dnmek imkansz gibidir. Eshab- Kehfin makamn oluturan maara ksm kutsal maara ve nndeki ibadet yeri olmak zere, iki ksma ayrlmtr. Maarann bat ynndeki u ksmnda bir kaynak suyu vardr. Kaynan dnda kalan maara taraf drtgen eklindedir. Bu ksmn nnde ikinci bir blm vardr. Buras da drtgen eklindedir. Burada da yine maara ksmnda bulunan bir ibadet yerine ulalr. badet yerinin kemer ve tonozlar tula, duvarlar ise, moloz ta ile ina edilmitir. Maara tarafndaki duvarn zerinde, halkn vaftiz ta adn verdii mermer bir mihrab bulunmaktadr. Buras Bizans devrinde kilise olarak kullanlmtr. Kuzeye alan bir pencere ile aydnlatlmas ve havalandrlmas salanmtr.21 Tahrirler esnasnda maarada Kuran okumakla grevli cz han- trbe-i erif olan kimselerden de bahsedilmektedir. 1527de bu grevi Habib olu Abdullahn yapt kaytldr.22 Tahrir kaytlar ve sonraki yllara ait belgelerde camiin grevlileri hakknda da baz bilgilere rastlanmaktadr. 1525 ylnda camiin hatibi Yusuf olu Mevlana Taceddin; Mezzini Abdlaziz olu Mevlana Ali idi. 1527 ylnda hatiplii Tahir Hac olu Bum Hayr, mezzinlii Ahmed olu mer, 1563de ise, camiin hatipliini Aydomu olu Mevlana mmet, imamln da kardei Ali Fakih yapmakta idiler23.

426

Vakfiyelerde ve tahrir kaytlarnda Eshab- Kehf Klliyesini oluturan tesislerin vakflar hakknda da bilgi verilmektedir. Ancak bu bilgiler genellikle Eshab- Kehf vakf adna kaydedilmi, hangi tesisin hangi vakf gelirine sahip olduu ve hangi tesiste hangi grevlilerin hizmet ettii tam bir aklkla kaydedilmemi, her tesisin durumunun ayr ayr deerlendirilmesine yarayacak bilgi verilmemitir. XIX. yzyla ait kaytlarda klliyeyi oluturan tesislerin gelirleri ve sair durumu da yine topluca kaydedilmi, ancak aklayc bilgi verilmemitir. B. Eshab- Kehf Medresesi nceki ksmda izah edildii zere, Seluklularn Mara Valisi Nsretddin Hasan, Eshab- Kehf makamnn bulunduu yerde, bir ribat, bir cami ve bir kervansaray (han medrese) yaptrmtr. Seluklulardan sonra blgede bir beylik kuran Zlkadiroullar, Nsretddin Hasan Beyin vakflarn yenileyerek tamir ettirmiler ve yeni tesisler ilave etmilerdir.24 Ancak Alauddevle Beyin eskiden burada bulunan bir cami ve medrese ile daha nce babas Sleyman Beyin ayn yerde yaptrm olduu Bukay yeniden tamir ederek faaliyete geirmesi, klliyenin gnmze kadar ayakta kalmasn salamtr. Bugn de klliyeden gnmze bir cami, bir ribat (zaviye, buka) ve kervansaray (ribat, medrese, misafirhane) kalmtr. Aada ve ilgili blmlerde de izah edilecei zere, bu eserler Alauddevle Beyin 906/1500 tarihli vakfiyesinde ihya ettiini bildirdii buka, medrese ve mescide karlk gelmektedir.25 Alauddevle Beyin tamir ettii medresenin yeri ve tarihi bilinmediine u anda mevcut olan kervansarayn deiik yap zellii ile handan ziyade medreseyi andrdna ve medrese olarak kullanlm olabileceine dair grler ileri srlmtr.26 906/1500 ve 916/1510 tarihli vakfiyelerine gre Alauddevle Bey, burada bir buka bir mescid ve bir medreseyi yeniden ihya ederek bu tesislere vakf gelirleri tahsis etmitir. Medrese de klliyenin dier tesisleri ile birlikte vakfa dahildir. Klliyenin dier tesisleri ayakta durduuna gre, ok zel bir gelimenin haricinde, medresenin de yklmam olmas gerekiyor. nk vakfa dahil olan medresenin dier tesislerle birlikte korunaca ve ihtiyaca cevap verir halde tutulaca muhakkaktr. Tarihi bilgiler ve mevcut durum da bunu dorular niteliktedir. Mesela, elimizdeki birka belgeye gre medrese, 1077-1258/1666-1842 yllar arasnda ve bu tarihlerden bir sre sonrasna kadar faaliyette olduu bilinmektedir.27 Medresenin uzun sre faaliyette olduu tespit edildikten sonra, bu defa onun nerede olduu dnlebilir. Yukardaki bilgiler gz nnde tutulacak olursa, medresenin burada u anda mevcut olan tesislerden birisi olmas gerekiyor. Eshab- Kehf Camiinin ele alnd ksmda izah edildii zere, bu tesislerden medrese olmaya en elverili olan ise, baz kaynaklarda kervansaray (ribat, han) olarak gsterilen ve u anda misafirhane olarak bilinen ksm olduu ortaya kmaktadr. Bu durumda, medresenin yerinin belli olmadna dair fikirlere de cevap verilmi olmaktadr. Medresenin misafirhane olarak bilinen kervansarayda faaliyet gsterdiine dair bir ok iaretler vardr. Camiin ele alnd blmde, caminin kaps zerinde bulunan kitabenin esas olarak bir ribata (kervansaray) ait olduu izah edilmiti. Bu durumda kitabenin, u andaki misafirhaneye ait olduunun kabul edilmesi gerekmektedir. Klliyenin tarihi seyri ve mevcut durumu da byle bir sonucu ortaya karmaktadr. Bu sonuca gre medresenin kitabesi ve zellii gz nne alnr ise, ilk defa Nsretddin Hasan tarafndan gelen geen yolcular arlamak zere 630/1233 tarihinde

427

yaptrlmtr.28 Alauddevle Bey ise, 1500l yllardan nce buray baz ilavelerle tamir ederek faaliyete geirmitir. nk vakfiyesi 906/1500 ylna aittir.29 Ancak bu ilave sonucunda eser tam olarak eski zelliini kaybetmemitir. Ama hem bir kervansaray hem de bir medresenin organlarn barndran bir yap grnmn almtr. Nitekim Tahsin zg ve Mahmud Akok da kervansarayn bir handan ziyade bir medreseyi andrdn, eserin anayola sapa bir yere, dini maksatla yani mukaddes mahalli aileleri ile ziyaret edip orada bir mddet kalan insanlarn ikametine tahsis edilmi bir ant olduunu, plan ile Seluklu kervansaraylarndan ayrldn, kendine has yeni bir tipi temsil ettiini ileri srmlerdir. Refet Yinan da bu duruma binaen kervansarayn medrese olarak kullanlm olabileceini ileri srmekle doru bir tespitte bulunmutur. Osman Turan ise, kervansaray ribat olarak adlandrmakla 630/1233 tarihli kitabeye uygun bir tespitte bulunmutur.30 Bu duruma gre, Alauddevle Bey, ribat tamir ederek medrese halinde kullanlacak bir hale getirmitir. Ancak eserin eskiden kervansaray olarak kullanldn gsteren baz izler silinmemitir. Burasnn medrese olarak kullanldn gsteren 1079/1668 tarihli bir buyrulduda, medresenin mderrisi Hseyinin grevini terk etmesi zerine, rencilerin de medreseyi terk ettii ve medresenin sahipsiz kalmas nedeni ile gnden gne tahrib edildii, yklmaya yz tuttuu ve misafirlerin de buray mesken olarak kullanmaya baladklar ifade edilmektedir. Medrese (Kervansaray), yaps ve plan ile yolculara ve idarecilerine mahsus revaksz odalar, tonozlar, kemerler, kk kaplar, yap teknii, ak bir avlu etrafndaki dikdrtgen plan ve hann sa taraf boyunca uzanan ahr ile Seluklu kervansaraylarndan ayrlan bir yap zelliini gstermektedir. Medresede hayvanlar iin bir ahrn bulunmas da eskiden ahrlar olan kervansarayn, alauddevle bey tarafndan bir medrese haline getirilmesi neticesinde eski yapdan bir ksmnn aynen braklm olduundan kaynaklanmaktadr.31 1947 ncesi pek harap bir durumda olduu sylenen medrese (han, misafirhane), bu tarihte tamir edilirken ta kaps yeniden yaplmtr. Ta kapnn erevesinde sslemelerin bulunmamas bu husus ile ilgilidir. Kap giriinin sanda bir oda vardr. Bu odadan L eklinde kapal ve geni ayr bir blmeye girilir. Baz aratrclar burasnn bir ahr olduunu iddia etmilerdir. Sada bulunan bir kapdan da baka bir odaya girilir. Giri avluya alr burada karlkl eyvan ve odalar grlr. Giriin tam karsnda da bir eyvan vardr. Bu eyvandan bir kap ile sa ve soldaki odalara girilir. Aratrclarn ahr dedikleri ksma gelince, buras uzun bir tonozla rtldr ve kemerler ile alt ksma ayrlmtr. Dou tarafna den duvarlarda byk knt vardr. Yapnn btn kesme talarla yaplmtr32 Belgelerde medresede grev yapanlar hakknda da baz bilgiler verilmitir. 1525te Hasan olu Mevlana Alaaddin, 1527de Hac Sadk olu Mevlana emseddin, 1563de ise, Abdlaziz olu Mevlana Ali Fakih, Muhyiddin olu Yakub Halife ve kardei Yusuf Eshab- Kehf Medresesinde mderrislik yapmakta idiler. Bu tarihte buka da faaliyette idi. Ancak bu mderrislerin hangisi buka da grev yapt kaydedilmemitir.33 1079/1668 yl ncesinde ise, Hseyin adl birisi burada mderrislik yapmaktayd. Ancak grevi brakarak bulunduu yeri terk etmesi nedeni ile yerine ulemadan Ali Efendi tayin edilmitir.34 1145-1166/1732-1753 yllar esnasnda medresenin mderrisleri Mehmed

428

Zeki ve Ahmed idi. Bu greve 19 Rebiulevvel 1238/4 Aralk 1822de Mehmed Vehbi, 17 R 1258/28 Mays 1842de Seyyid Mehmed ve Seyyid Ali efendiler tayin edilmilerdir. Medresenin grevlilerine ve gelirlerine zaman zaman mdahaleler yapld dikkati ekmektedir. 1080/1669da mderrislik yapan Ali Efendiye medresenin eski mderrisi Hseyinin mdahalesi ve 1137/1724de medresenin vakfndan olan Parsama kynn malikane hissesinin gelirini tasarruf eden vakfn mtevellisi Osmana yaplan mdahale bunlardan ikisidir.35 Asrlar boyunca hayatiyetini srdren medresenin zaman zaman tamir edildii bilinmektedir. Ancak bu konu kaynaklarda ayrca yeterli bir ekilde ele alnmadndan klliyenin tarihi geliiminin genel olarak deerlendirildii blmde incelenmitir. Vakfn gelir gider durumu cami ve zaviyede olduu gibi, Eshab- Kehf Vakf iinde topluca gsterilmitir. Ancak medreseye ait olan vakflardan bazlar ad ile belirtilerek dierlerinden ayrlmtr. 906/1500 tarihli vakfiyeye gre, Alauddevle Bey, Eshab- Kehf medresesi mderrisi iin bin dirhem gm para, ylda sekiz lek buday, mderris yardmcsna, bin dirhem gm para, mderrisin harap evini tamir etmek iin drt bin dirhem gm, Harabiye Emirliinden her sene sekiz lek tahl ve mderris yardmcs iin bin dirhem para vakfetmitir. 4 Zilkade 1082/3 Mart 1672 tarihli bir buyrulduya gre, Eshab- Kehf Zaviyesi ve Bukasnn yarm hisselik gelirini medresenin mderrisi Ali Efendi, dier yarsn da hizmetkarlar kullanmaktaydlar. Medresenin vakflarndan biri de Kayserinin Koramaz nahiyesine bal Parsama kynn malikane hissesiydi. Bu hisseyi tasarruf eden mderrislerden Mehmed Zeki ve Ahmed arasnda, vakfn dier hisselerini de ellerine geirmek istemeleri sebebi ile anlamazlklar kmtr. ahruh Beyin vakfiyesine gre, Parsama ky malikane hissesinin yars, medresenin mderrisleri, talebeleri ve sair ihtiyalar iin vakfedilmitir.36 C. Eshab- Kehf Zaviyesi Eshab- Kehf Camii ile bu gnk misafirhane arasnda bulunmaktadr. Kapsnn girii zerindeki kitabede, eserin ilk defa Seluklu Sultan I. zzeddin Keykavus zamannda Mara Valisi Nsretddin Hasan Bey tarafndan, 612/1215 tarihinde bir ribat ul-mbarek (zaviye, buka, kervansaray) olarak yaptrld kaytldr.37 Baz aratrclar kitabeye uygun olarak eseri; ilehane, ribat ve ribatulmbarek eklinde tanmlamlardr. Bu ifade ise, eserin ilk yapld Seluklular Dneminde u gazilerinin, mcahitlerin ve dervilerin snr boylarnda ikamet ve ibadet ettikleri u karakolu, mstahkem mevki ve zaviye anlamna gelmektedir. Ancak zellikle Zlkadir Beyliinin son dneminden itibaren ribatlarn askeri nemi azalarak ilerinde dervilerin ve tarikat erbabnn barnd dini ve sosyal grnm arlk kazanan yaplar haline gelmilerdir. Ayrca benzeri eserler iin, ribat terimi yerine buka ve daha sonra da zaviye teriminin kullanlmas tercih edilmitir. Bu ifadeler ise, birbirine yakn anlamlar tamaktadrlar.38 Yukardaki bilgiler gz nnde tutulacak olursa, bu gn zaviye olarak bilinen eser kendisinin yerinde ina edilmi olan eski binann kalntlar zerine kurulan bukann devam olmaldr. nk 906/1500 tarihli vakfiyesine gre, Alauddevle Bey, babas Sleyman Beyin Eshab- Kehfdeki bukas ile birlikte, ayn yerdeki bir medrese ve bir mescidi tamir ederek faaliyete geirmitir.39 Bu eserden medrese ve mescidin yeri ve kimlii bilindiine gre, bukada bu gn zaviye olarak adlandrlan bina olmaldr. Belirtilen tarihlerde buka kelimesinin zaviye ya da orta dereceli okul anlamna kullanlm olmas da bu fikri desteklemektedir. Hatta Eshab- Kehf Zaviyesi ile ilgili Osmanl belgelerinde de

429

buka ve zaviye kelimesinin birbirinin yerine kullanld grlmektedir. Mesela, 1563 tarihli tahrir kaytlarndan birinde Eshab- Kehf Bukas ve Camii Vakfndan bahsedilmektedir. Halbuki her ikisi de ayn vakf gstermektedir. Ancak bukann zellikle Osmanlnn ilk zamanlarnda hem zaviye hem de dk dereceli medrese ya da bu gnk karl ile ilk okul ve niversite arasnda kalan eitim messesesi yerine kullanld da bilinmektedir. Nitekim 1563 yl tahriri esnasnda cami, medrese ve zaviyenin faaliyette olduu bir esnada bukann da ayrca kaydedildii ve Eshab- Kehf merkezinde grevli olan mderrislerin saysnn e kt grlmektedir. Bu gelime, Eshab- Kehfde ikamet edenlerin saysnn artmasna binaen, zaviye ksmnda veya medresenin bir blmnde yukardaki ereve iinde kalan derslerin verilmeye balandn akla getirmektedir. Zaviyenin kuruluundan beri alt katndaki byk blmeler de zaman zaman eitim iin kullanlm olabilir. Baz kaytlarda ise, ikisi birinci katta, biri de onlarn altnda bulunan blmenin, zaviyenin oturma yerlerini tekil ettii ileri srlmektedir.40 Zaviye, plan itibar ile kaps, mihrabiyesi ve ile odalar arasndaki mihrab, Seluklu tezyinat sanatnn en gzel rneklerindendir. Tonozlarla rtlen uzun salonlar ok nemli birer plan arz eden ile odalar ve dier blmleri ile Anadoluda grlmeyen ve bugne kadar korunamayan yeni bir tipi temsil etmektedir.41 Zaviyenin duvarlar ikinci kata kadar kesme talarla yaplmtr. kinci kat tula ile rlmtr ve hemen hemen tamam ile yeniden ina edilmitir. Yapnn zemininin ii ksm da kesme talar ile ina edilmitir. Kemerler ve tonozlarn tm yontma tatandr. Zaviyenin ta kaps yapnn gneyinde bulunmaktadr. Sivri kemerin iindeki istalaktitleri, erevesinde dzenli oymalar eklindeki motifleri, sivri kemer ve stndeki mermer kitabe arasnda bezenmi glckler ile dier Seluklu ta kaplarndan farksz bir gzellie ve ekicilie sahiptir. Zaviyenin i ksmna gelince, ta kapdan girildiinde sada her biri on sekiz metre uzunluunda iki geni blme bulunmaktadr. Bu blmeler tonozlu olup birbirine sivri kemerlerle baldr. Her iki blmenin kuzeyde birer kk kaplar vardr. Dou duvarna bitiik olan ikinci blmenin sivri kemerli penceresi olup ortadaki dierlerine nazaran daha byktr. Bu blmenin altnda, giri ksmnn pek yaknnda merdivenle inilen ve kapdan girilen nc bir blme daha vardr. Bu blmenin uzunluu 17 metre, eni 2,5 metre ve ykseklii de 2,65 metredir. Tonozlu olan alt blmenin drt penceresi vardr. Yine ta kapdan girildiinde sol tarafta ise, ilehane ve mescid ksmlar yer almaktadrlar. ilehane, geni bir aralk ile ona alan drt hcreden mteekkildir. Hcrelerin genilikleri birbirinden farkldr. Ananeye gre, Hac Bekta- Veli gibi baz tannm zatlar bu ilehanede kalmlard ve burada muhtelif tarikatlarn zaviyeleri bulunmaktayd. Mescid ksm ise, geni bir kemerle birinci blmeden ayrlmaktadr, mihrab olduka sslemelidir. Mihrabn solundaki eyvandan kk bir odaya girilir. Zaviyenin ikinci kat geni bir sofa ile buraya alan alt odadan mteekkildir. Odalar muhtelif byklkte olup tavanlar yksek, ferah ve manzaraldr. Bu katn mtevellilere ve ailelerine ayrlm olmas muhtemeldir.42 Zaviyede grev yapan ahslar hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Seluklular zamannda zaviyenin idaresi burada ubesi bulunan Kadiri tarikatnn eyhi tarafndan yaplmaktayd. Zlkadir Beylii dnemi hakknda ise, bu konuda bir bilgiye sahip deiliz. Blgenin Osmanllarn eline

430

gemesinden sonra 1527de zaviyenin eski eyhi Habib olu Habib idi. O tarihte ise, Yusuf fakih olu Taceddin Halifeydi. Zaviyenin tevliyeti 29 C. 1086/20 Ekim 1675ken nce Sleymana bu tarihten sonra Mustafaya, evast Za. 1087/14-24 Ocak 1677den itibaren Seyyid Mustafaya verilmitir. Bu zatlar, Alauddevle Beyin kendisine yurtluk olarak oban Pnar adl araziyi verdii ve vakflarnn tevliyetine tayin ettii Seyyid eyh Hseyin el-Hseyin et-Tirmizinin nesebinden gelen kimselerdir. Bu durumlar belgelerle de sabittir. Nitekim 3 S. 1166/10 Aralk 1752 tarihinde zaviyenin tevliyetini yapmakta olan Seyyid Yahya, Seyyid Osman, Seyyid mer ve Seyyid Ahmedin, Efsus (Afin) sakinlerinden Seyyid eyh Hseyin el-Hseyni el-Tirmizinin torunlarndan olmalar nedeni ile zaviyenin tevliyetinin vakfedenin artlarna uygun olarak yz seneden beri bunlarn elinde olduu belirtilmitir.43 Zaman zaman bu zaviyeye mdahaleler de yapld dikkati ekmektedir. Bu mdahaleler vakfn idaresini elinde bulunduran slaleye ve vakf gelirlerine ynelik olarak gelimitir. Bunlardan en dikkati ekeni de Eshab- Kehf medresesi mderrislerinden Mehmed Zeki ile Ahmedin mdahaleleri olmutur. Yllar boyunca sren anlamazlk nihayet 1143/1730da yaplan muhakeme sonunda, mderrisler iin men-i mdahale karar verilmi, ancak bu zatlar, uydurma bir vakfiye dzenleyerek ayn faaliyetlerine devam etmilerdir. Mesele, 1166/1753 ylnda zme kavuturulmutur. Zaviyenin gelirleri de topluca Eshab- Kehf Vakf iinde gsterilmitir. Bununla birlikte Nianid (Bast) kynn ift vergisi karlnda halkn zaviyeye odun getirmeleri, Efsusdan elde edilen vergi gelirinin yars (cami ve zaviyeye) ve Acasu mezrasnn gelirinin zaviyeye ait olduklar bilinmektedir. 1105/1694 tarihinde ise, 1440 akelik gelir gideri vard. 24 N. 1088/20 Ekim 1677 tarihli bir buyrulduya gre, zaviyenin hububat gelirinin yars, daha sonra medreseye tahsis edilmiti.44 D. ardak (Mescid) Ali Paa arda ya da ardak ad ile bilinen tesis, Eshab- Kehf Camiinin dousunda ve cami avlusunun bitiiinde bulunan bir ek yapdan ibarettir.45 Bu ksma ait iki kitabe bulunmaktadr. Bunlardan birincisinde Alauddevle Beyin hanm ems Hatunun ad gemektedir. Ancak caminin (mescid) incelendii blmde izah edildii zere, bu kitabenin camiye ait olmas ihtimali kuvvetlidir. kinci kitabe, bugnk yapnn gney duvarnda bulunmaktadr. Drt satrlk kitabede hibir farkl yoruma imkan brakmayan kesin ifadeler ile yapnn Kanuni Sultan Sleyman devrinde, yeni bir mescid olarak altndaki odas ile birlikte, Zlkadir Beyi Ali Beyin, Kaba Naib olarak bilinen en nemli vezirlerinden merhum Minnet elebinin ruhu iin yeni bina ve imar edildii ve evahir-i Z. 937/14 Haziran 1531de tamamlanm olduu bildirilmektedir.46 Kitabeden anlaldna gre, yapnn st mescid olarak yaplm ve arkasndaki caminin ek bir blm haline getirilmitir. Yapnn kimler tarafndan yaptrld kaydedilmemitir. Ancak Minnet elebinin yakn akrabalarndan biri tarafndan yaptrlm olabilir. Kitabedeki ifadeler, burasnn Minnet elebi ya da ems Hatun tarafndan yaptrlmas ihtimalini de ortadan kaldrmaktadr. nk kitabede verilen bilgiler, yapy tarif etmekte, yeni bir mescid olduunu, yeni bina ve imar edildiini, kimin zamannda ve hangi tarihte yapldn aka izah etmektedir. Buna karlk, daha nce burada bulunduu bildirilen ems Hatuna ait kitabedeki bilgiler, esasen zerinde kendi kitabesi bulunmayan cami (mescid)e daha ok uymaktadr. nk kitabede yeni bina edilmekten bahsedilmemekte, var olan bir kubbenin tamir edildii

431

belirtilmektedir. Kubbe deyimi ve dier ifadeler, ems Hatunun zaman, Alauddevlenin buradaki eserleri tamir ettii ve vakflar tahsis ettii dnlr ise, daha ok camiye uymaktadr. ardak ksm, arazinin meyilli olmas nedeni ile vadiye umutur. Ancak 1969-1970 yllarnda aslna uygun olarak yenilenmitir. Kanuni Sultan Sleyman zamannda yaplm olan bu ksm, muhtemelen ziyaretilerin oalmas zerine, stnn mescid, altnn misafirhane, geici dinlenme ve ibadet etme yeri ve benzeri ekilde ok ynl kullanlmak zere ina edilmitir. Eshab- Kehf klliyesindeki zaviyenin kuzeyinde camiin dousunda yer alan ve arazi meylinden dolay st camiin avlusunu tekil eden bu ilave ksm, her katta oda olacak ekilde iki katl olarak dzenlenmi ve boyutlar farkl olan kesme talardan yaplmtr. Binann alt katna yuvarlak kemerli bask bir kapdan girilmektedir. Kapnn kemer formuna uygun ekilde uzayan beik tonoz ile rtl bir koridor batan baa uzamaktadr. Bu koridora yan yana sralanm alttaki hcrenin kaplar almaktadr. st kata, yandaki camiye k merdivenleri ile ulalmaktadr. Bir teras eklindeki st katn hcrelerinin aras blnmemitir. Douya bakan bu st ksmn rts bilinmediinden restorasyon sonrasnda da zeri ak braklmtr. Binann iinde ve dnda bir bezeme unsuruna rastlanmamaktadr.47 Yapnn Osmanllar zamannda tamiri, grevlileri, ve gelirleri hakknda bir bilgiye rastlamadk. Vakf gelirlerinden buraya da harcama yaplm olmas ve klliyenin tamiri esnasnda zaman zaman burasnn da tamir edilmi olmas gerekir. 3. Eshab- Kehf Klliyesinin Geirdii Tamirler Eshab- Kehf Klliyesini oluturan vakf eserlerin zaman zaman tamir edildikleri muhakkaktr. Cami ksmnn bilinen ilk tamiri, 739/1338 tarihinde yaplmtr. Bu yllarda klliyenin dier tesisleri de tamir edilmi olabilir. Alauddevle Bey ise, bir tamirden ziyade 1500 ylndan nceki yllarda eski kalntlar zerine baz ilaveler yaparak klliyeyi yeniden ina etmitir. Camiin nne sonradan eklenmi olan ardak ksmnn duvarnda, daha nceleri Alauddevle Beyin Hanm ems Hatunun adna 905/1500 tarihli bir kitabenin bulunmas ve 906/1501 tarihli vakfiyede Alauddevlenin mescidi (cami) ihya ettiinin ifade edilmesi, bu tarihlerin doruluunu ve mescidin ems Hatunun adna ihya edildiini gstermektedir.48 Klliyenin Osmanllar tarafndan yaplan tamirat ile ilgili bir bilgiye ulaamadk. ardak ksmnn 937/1530 ylnda inas esnasnda dier blmler de tamir edilmi olabilir. Klliyenin bilinen son tamirat, 1320/190249 ve 1328/1910 yllarnda yaplmtr.50 Cumhuriyet Devrinde de 1947 ve 19591960 yllarnda yeniden tamir edilmitir. Vadiye umu olan ardak ksm ise, 1969-1970 yllarnda restore edilerek yenilenmitir.51 4. Eshab- Kehf Vakflarnda Grev Yapan ahslar (Osmanllar Zaman) Zlkadir Beylii ve Osmanllar zamannda Eshab- Kehf Klliyesinin idarecilik, eyhlik ve benzeri grevlerini, 724/1324 ylndan beri Emir Hsameddin b. Seyyid Hseyin el Hseyni etTirmizinin ahfadndan olanlar yerine getirmekteydi.52 Zlkadir olu Alauddevle Beyin Cerid ve Boynu Younlu cemaatlerinden tayin ettii hizmetkarlar ise, bu balk altndaki inceleme konumuz dndadr. nk Alauddevle Bey, bu cemaatlerin demekle ykml olduklar vergilerini Eshab- Kehfe

432

vakfetmi, Eshab- Kehfin ikinci derecede kalan hizmetlerini yerine getirmeleri karlnda bu vergileri kendilerinden almamay taahhd etmitir. Bizim inceleyeceimiz greviler ise, aada grlecei zere, vakfn dalmasna kadar, Seyyid Hseyin el-Hseyninin soyundan olup vakfn mtevellilik ve zaviyedarlk grevini yerine getiren grevliler ile bu grevlilerin dnda benzeri ileri yerine getiren ve Osmanllar zamannda Eshab- Kehfin merkezinde klliyenin ikamete mahsus blmlerinde oturmakta olan kimselerdi Ancak Efsus un(Afin) merkezinde ikamet edenler de vard. Bunlar klliyenin cami, medrese ve zaviyesinde grevlendirilen mderris, hatib, mezzin, mtevelli, zaviye eyhi ve benzeri grevleri yerine getiren kimselerdi. 1525 ylnda Eshab- Kehf Klliyesinde; mderris olarak Hasan olu Alaaddin, Hatib olarak Yusuf olu Taceddin, mezzin olarak Abdlaziz olu Ali, nazr- evkaf olarak Seyyid Mehmed olu Seyyid Ahmed burada grev yapmaktaydlar ve ayn yerde ikamet etmekteydiler. Nazr- evkaf, vakfn mtevellisi tarafndan kendisine denen drt akelik yevmiye ile burada grev yapmakta idi. Ancak vakfta bu ekilde grevli olan kimseleri bunlardan ibaret saymamak gerekir.53 1527 yl tahrir kaytlarna gre, vakf grevlilerinin saysnda art olmutu. Bu mahalde mderris olarak Hoca Sadk emseddin, mam Abduems olu mmet, eradar, ferra, cz han, eyh-i atik Habib olu Habib, zaviye eyhi Yusuf fakih olu Taceddin Halife, Yusuf Fakih oullarndan Mahmud, Ahmed, Ltfullah ve Mustafa adlarn tayan muhassllar ve mezzin Ahmed olu mer grev yapmaktayd. Ayrca bunlarn ve burada ikamet eden vergi nfusunun dnda, daha nce klliyede grev yapm olan eradar Abdlaziz olu Ali, Ferra Abdlaziz olu Hamza, eski hatiplerden Abduems olu Himmet de burada ikamet etmekteydi. Eskiden hatiplik yapm olan Abduems olu mmet ise, 1527 ylnda burada imamlk yapmaktayd. Ad geen grevlerde bulunan son ahsa daha nce haksz bir ekilde mdahale yaplarak grevleri ellerinden alnmt. Yine bu tarihte camiin bir hatibi ve medresenin mderrisi Efsusta ikamet etmekteydi. 1527 ylnda tutulan tahrir kaytlarnda, Eshab- Kehf vakflarndan elde edilen gelirin sarf edildii yerler ve daha ok cami ksmnda bulunan grevliler ve aldklar yevmiyelerle ilgili geni bilgiler bulunmaktadr. Bu kaytlara gre, vakfn tevliyeti iin gnde 4 ake, mescidin harcamalarna karlk olmak zere, gnde 2 ake ve ayrca Haleb kilesi ile 30 kile buday; kitabet ve siyanet iin bulunulan mahallin halkndan olmas art ile gnde iki ake; hitabet ve imamet grevi iin ikisine birlikte 3 ake; eradar, mezzin ve ferratan her birine bir ake; cz okuyana iki ake yevmiye verilmekteydi. Ayrca vakfn sade ya ihtiyac iin bir ake ayrlmtr.54 1563 ylnda Eshab- Kehfin bulunduu mahalde Abdlaziz olu Ali Fakih, Muhyiddin olu Yakub Halife ve Muhyiddin olu Yusuf adlarn tayan mderris ile hatib, Aydomu olu mmet; imam, Aydomu olu Ali Fakih ve Aydomu olu Mehmed, brahim olu Memi, Memi olu Hayreddin adlarn tayan muhassllar ikamet etmekte idiler. Bunlarla beraber 11i mcerred, toplam 33 vergi nfusu ikamet etmekteydi. Kars- Mara (Kadirli) Kads da burada ikamet etmekteydi.55 Blgede yaplan ilk tahrirden sonra, vakf ve vakf grevlileri hakknda ok az bilgi vardr. 1233/1818 tarihli bir buyrulduya gre, bu tarihte vakf gelirlerinin tevliyetini Hseyin Seyyid Ahmed olu Seyyid Mustafa, Seyyid Mustafa olu Seyyid brahim ve Seyyid mer olu Seyyid Osman adl ahslar yapmaktayd.56

433

XIX. yzylda Eshab- Kehf vakflarnn idaresi, Haremeyn vakflarna bal olarak idare edilmekteydi. 1266-1273/1850-1857 yllarna ait vakf tahrir defterinde, Eshab- Kehf vakflarnda grevli olan mderris Seyyid Ali ve mtevelli vekili Seyyid Mehmedin ad kaydedilmitir. 1276/1860da vakf gelirlerinin tevliyeti, Hasan adl bir zatn tasarrufundayd. 1278/1861de mtevelli says e kmtr. Defter kaydnda, Seyyid Mehmed, Seyyid Hseyin ve Seyyid Halilin burada mtevelli olduklar kaydedilmitir. 1279/1862 ylna ait vakf kaydnda ise, vakfn ad gememektedir.57 5. Eshab- Kehf Vakflarnn Gelirleri A. Seluklular Zamannda Vakf Gelirleri nceki ksmlarda Seluklularn Mara Valisi Nsretddin Hasan Beyin Eshab- Kehf makamnn bulunduu mevkide tesisler ina ettii ifade edilmiti. Bir ok aratrmac tarafndan, bu tesislerin harap olmamas, grevlilerin iaesi ve ziyaretilere yaplan harcamalarn karlanmas amacyla Nsretddin Hasan Beyin Atlas Yazs (Efsus) ad ile bilinen ky ve ekinliklerin bir ounu vakfettii ifade edilmektedir.58 Blgenin Osmanllar tarafndan fethinden sonra, 1525 ylnda yaplan ilk tahriri esnasnda tutulan bir kayda gre, Eshab- Kehfe tahsis edilen vakf gelirlerini Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubad vakfedip serbestlik ekli zere kullanlmasn art komutur. Zlkadir Beyleri zamannda bunlarn vakfiyeti devam etmitir. Alauddevle ve Ali Beyler de gelirlerin devamn salayan takarrrnameler vermilerdir. Bu durum, 1525 ylnda mevcut olan bilirkiiler ile memleketin ileri gelen resmi ve mahalli grevlileri tarafndan tasdik edilerek tahrir defterine kayd olunmutur.59 Bu kaytlardan Nsretddin Hasan Beyin kurmu olduu sylenen vakflarn, Seluklu sultanlarnn izni ile ve onlarn adna kurulmu olduklar anlalmaktadr. Nitekim ad geen belgede, Atlas Yazs ad ile bilinen blgenin, I. Alaaddin Keykubad tarafndan Eshab- Kehfe vakfedildiinin zikredilmesi de bunu gstermektedir. B. Zlkadir Beylii Zamannda Vakf Gelirleri nceki ksmda Zlkadiroullar tarafndan Eshab- Kehf vakflarnn korunduu belirtilmiti. Ancak Alauddevle Bey zamanna gelinceye kadar bu vakflar hakknda geni bilgiye sahip deiliz. Alauddevle Bey, I. Alaaddin Keykubadn vakflarn baz ilave ve deiikliklerle aynen devam ettirmitir. Onun zamannda olu ahruh Bey tarafndan da Eshab- Kehfe vakflar yaplmtr. Alauddevle Beyin 906/1500 ve 916/1510 tarihli vakfiyelerine gre, Pnarba (Kaya Pnar), Nianid (Bast), Efsusun yars, Sevin-i Sair (Kk Sevin), Sevin-i Kebir (Byk Sevin) ve Resul Hacl kyleri ile anak Avar Mezras; Cerid, Boynu Younlu, Ebu Leyli cemaatlerinin vergi geliri ve Eshab- Kehfin bazar vergisi (Bac- Bazar), Alauddevle Bey tarafndan Eshab- Kehfe vakf geliri olarak tahsis edilmitir. Alauddevle Beyin olu ahruh Bey de 1492de Kayserinin Parsama kyn Eshab- Kehf Medresesinin mderrislerine, talebe ve sair ihtiyalarna vakfetmitir. Ali Bey ve Osmanllar zamannda da vakflara dokunulmam ve vakf arazileri zerinde yeni kyler, mezralar kurularak ya da benzeri faaliyetler yaplarak vakf gelirleri korunmaya ve artrlmaya allmtr. 60 C. Osmanllar Zamannda Vakf Gelirleri C.A. XVI. Yzyl Tahrir Defterlerine Gre Vakf Gelirleri Blgenin Osmanllar tarafndan fethinden sonra, XVI. yzyl boyunca defa tahriri yaplmtr. Eshab- Kehf vakflarn oluturan ky, mezra, yaylak, cemaat ve sairinin toplam gelirleri, 1525 ylnda

434

yaplan tahrir esnasnda 38125 ake; 1527 ylnda yaplan tahrir esnasnda 72589 ake ve 500 kile buday; 1563 ylnda yaplan tahrir esnasnda 44616 ake idi. C.A.A. Kyler alan Ky: Vakf araziler zerinde ve Zlkadir Beyi Ali Bey zamannda kurulmu bir kydr. 1525 ylnda kyde drd mcerred, toplam 12 vergi nfusu vard. Yllk geliri 1465 ake idi. 1527 ylnda yaplan tahrir kaytlarndan birinde, kyn daha nceki tahrirde Eshab- Kehf Vakf iinde yazld ve halkn demesi gereken ift vergisini elden getirerek Eshab- Kehfe teslim ettikleri, dier vergi ve rlerini de toprak sahibine (sahib-i arz) verdikleri kaydedilmitir. Ancak 1527 ylnda yaplan tahrirde ky Hdaverdinin tmar olarak kaydedilmitir. Daha sonraki yllarda da vakf olarak gzkmemektedir.61 oban Pnar (Emirli) Ky: Alauddevle Beyin 1500 ve 1510 tarihli vakfiyelerinde ad gememektedir. Eshab- Kehfin yaknnda bulunmaktadr. Tahrir kaytlarna gre, buras hi kimsenin ikamet etmedii bo ve bakmsz bir arazi iken, Alauddevle Bey tarafndan Seyyid Hseyin elHseyniye yurdluk olarak verilmi ve mahsulnden Eshab- Kehf Camiinin mezzini olan kimseye yllk 75 Halebi ake vermesi art koulmutu. Seyyid Hseyni de mlk arazisini ihya ve imar ederek ocuklar ile birlikte bu blgeye yerlemi ve kyn vergi gelirini Eshab- Kehfe vakfetmiti. 1525 ylnda yaplan tahrir esnasnda Sevin-i Kebir kyne bal olan oban Pnar, ounluu Seyyid Hseyinin soyundan olan kimselerin ikamet ettii bir mezra idi. Burada bir cabi, bir mtevelli dnda 9 vergi hanesi vard. Seyyid Hseyinin soyundan olan kimselerden vergi alnmazd. Aileden Halil olu Mehmed mezrann vakf gelirini toplamakla grevli idi. Yani cibayet grevine tasarruf etmekteydi. Emir Hasan olu Seyyid Hseyin de 10 akelik yevmiye ile vakf mezrann idaresi ile ilgili ileri, yani tevliyet grevini yrtmekteydi. Mezrann yllk geliri 620 ake idi. Bu gelir, kydeki bir deirmen ve tahldan elde edilen vergi geliri idi. 1527 yl tahrir kaytlarna gre, ky halini alan blgenin, 5 sadat, 3 mcerred (bekar), 6 evli vergi nfusu vard. Sadattan ikisi muhassl, biri mcerred idi. Kendilerinden vergi alnmazd. Bunlarn dnda, Seyyid Hseyin olu Seyyid Hasan, vakf kyn tevliyetine seilmiti, kardei Muhammed de vakfn katibi idi. 1527 yl tahrir kaytlar esnasnda, aslnda Eshab- Kehfin vakf olan kyn Bektutzde adna yurt olarak verilmi olduunu gsteren bir hccet getirildii, ancak vakf yerin yurdluk olarak verilmesinin slam hukukuna uygun olup olmadnn alimlerden sorulmas gerektii belirtilmitir. Bu tarihte vakfn yllk 1190 akelik geliri olduu zikredilmitir. 1563 ylnda oban Pnar kynn 8 vergi nfusu ve 433 ake geliri vard. oban Pnar suyunun kenarndaki 13 deirmenin de 300 ake geliri vard. Alauddevle Beyin hanm ems Hatun adna kurulmu olan bir deirmen ile birlikte, kyde 15 deirmen vard. Bu kaytlara baklrsa, kyn evre kylere gre, merkezi bir konumda olduu anlalmaktadr.62 Efsus (Afin) Ky: Vakfiyelerde ve tahrir defterlerinde, kyn yarsnn Eshab- Kehfin, dier yarsnn da Afindeki Deve Baba Zaviyesinin vakf olduu kaydedilmitir. Burada ikamet edenler, her yl Eshab- Kehf Klliyesine 16 (icli?) odun getirmekle grevlilerdi. Serbestlik ekli zere vakfa hizmet ederler, buna karlk avarz ve nzul vergisi demezlerdi. 1525 ylnda kyde, bir imam, bir yal ve bir muhassl vard. Bunlar, resmi grevli olduklar iin vergi vermezlerdi. Kyn 29u mcerred olmak zere, toplam 112 vergi nfusu vard. Yllk geliri

435

19585 akeydi. Bu gelire, kydeki 6 deirmenin 240 akelik geliri de dahildi. Bu tarihte, Sevin-i Sair, Ak Kilisesi, ve anak mezralar da kye bal idiler. Ancak bu mezralar kyden ayrlmlardr. 1527 ylnda kyde bir hatib, bir imam, bir mderris, muhassl ve bir ahi tabbahan (derici) vard. Ayrca 47si mcerred olmak zere kyn toplam 236 vergi nfusu vard. Kydeki deirmenler ile birlikte toplam geliri 23892 ake idi. Kyn vergi nfusundan da anlalaca zere, bu tarihte kyn nfusu ok artmt, bu nedenle ky iki mahalleye taksim edilmi ve Deve Baba Zaviyesinin bulunduu ksm, Deve Baba Zaviyesi Mahallesi ad ile ayrca tahriri yaplmtr. Ad geen zaviyenin eyhi dnda mahallenin 31 vergi nfusu vard. Bunlardan 13 mcerred idi. Geliri ise, 1218 ake idi. Eshab- Kehfin hizmetkarlar olan cemaatlerde buraya kaydolunmutu. 1563 ylnda kyde bir mderris, bir zaviyedar bir eyh-zde ve bir muhassl vard. Bunlar Deve Baba Zaviyesinde grevli idiler. Kyn vergi nfusu 294 kiiydi. Yllk geliri 18552 ake idi. Bu tarihte daha nceki tahrirlerde kyn zerine kaydedilmi olan 6 deirmen 9a ykselmiti. Toplam gelirleri 360 ake idi. Bunlardan biri Eshab- Kehfin vakfyd. Bunlarn dnda, kydeki boyahanenin 3855 ake geliri vard. Deirmenlerin ve boyahanenin geliri, kyn toplam vakf gelirleri iine dahildi.63 Eshab- Kehf Merkezi: Tahrir kaytlarnda Eshab- Kehf Klliyesinin bulunduu merkez, nefs-i Eshab- Kehf eklinde tanmlanm ve tahrirleri bamsz olarak yaplmtr. Bu nedenle Eshab- Kehf merkezini de ayr olarak ve burada incelemeyi uygun grdk. 1525 ylnda burada bir mderris, bir hatib, bir mezzin ve bir nzr- vakf bulunmaktayd. Ayrca 13 vergi hanesi ikamet etmekte idi. Ancak bunlardan bu tarihte vergi alnp alnmad kaydedilmemitir. Sadece 350 ake, bac- bazar vergisi ad ile geliri vard. 1527 ylnda burada bulunan grevlilerin saylarnn artt grlmektedir. Bu tarihte, klliyede grevli olan bir eyh, bir cz-han, bir imam, bir ferra, bir eradar, bir mezzin ve bir muhassl burada ikamet ediyordu. Ayrca bekar dokuz vergi nfusu vard. Geliri 235 ake idi. Bu tarihte burasnn adna kaydedilmi olan gelirlerde artma olmutur.64 Eshab- Kehf bazar vergisi (bac- bazar) ile birlikte kasaplar ve sebzecilerden 1600 ake, boyahaneden 800 ake, Elbistana tabi Hatun Mezrasnda bulunan bir deirmenden 360 ake, Elbistanda bulunan Ali Bey Hamamndan 120 ake, ekmek, dme ve tarhana yapm iin 500 kilelik tahl, rak65 mahsul olarak 1500 ake, resm-i kil ad ile 1000 akelik vergi geliri, Eshab- Kehf adna kaydedilmitir. Bu gelirlerden yukarda ad geen grevlilerin maa denmekte ve klliyenin dier ihtiyalar karlanmaktayd. Ancak bunlar, ayr bir ksmda incelendiinden burada kaydedilmemitir. 1563 ylnda, burada mderris, bir hatib, muhassl bir imam ikamet etmekteydi. Mderrislerin ve muhassllarn artmasndan vakfn byyerek ilerinin artt anlalmaktadr. Yukardaki grevliler ve onlarn ocuklar dnda burada mcerred 14 vergi nfusu ve toplam 33 nefer vard. Geliri 215 ake idi.66 Kaya Pnar (Pnarba) Ky: Vakfiyelerde Pnarba Ky ad ile kaydedilmitir. 1525 ylnda alt hane vergi nfusu ve 3200 ake vakf geliri vard. Bu tarihte kendisine bal olan Naib Hasan, Arab Yurdu ve Ovack Ard ekinlikleri daha sonra baka kylere balanmlardr. Bu ky Ali Bey Zaviyesinin iinde bulunduu, Elbistana bal ayn adl kyle kartrmamak gerekir. Gerger kynn yannda bulunan Pnarba kynn, 1527 ylnda mcerred, 15 vergi hanesi ve 4660 ake geliri

436

vard. Armud Alan mezras da buraya balyd. 1563 ylnda ikisi mcerred 18 vergi hanesi vard. Ancak tahrir esnasnda Eshab- Kehf vakf olduu kaydedilmemitir. Bu tarihte geliri 3172 ake idi.67 Klack Ky: Vakfiyelerde ad gememektedir. Sonradan kurulmu bir kydr. 1525 ylnda Sevin-i Kebir kyne bal bir mezra idi. Drt vergi nfusu vard. Burada oturan Veli olu Resul kyn vakf gelirlerini toplamakla grevli idi. Yukarda kaydedilen vergi nfusu, avarz- divaniye ve tekalif-i rfiyeden muaf tutulmulard. Alauddevle ve Ali Beyden aldklar takarrr nameler (berat) gereince bu ekilde devam etmekte idiler. Kyn yllk geliri ise, 740 ake idi. 1527 ylnda ikisi mcerred olmak zere, toplam 8 vergi nfusu ve 1629 ake geliri vard. 1563 ylnda ise, yedi vergi nfusu ve 550 ake geliri vard.68 Nianid (Bast) Ky: Vakfiyelerde ve tahrir defterlerinde Eshab- Kehfin vakf olarak kaydedilmitir. Burada ikamet edenler, demeleri gereken ift vergisi karlnda Eshab- Kehf Klliyesinin odun ihtiyacn karlarlard. Bununla birlikte klliyenin dier hizmetlerini de yerine getirirlerdi. Kendilerinden yemi r ad ile bir vergi alnmaktayd. Eshab- Kehfe yaptklar hizmetlere karlk avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye vergisi demezlerdi. 1527 tarihli tahrir kaydna gre, ift vergisi karlnda, getirdikleri odunlar Eshab- Kehf Zaviyesine verirlerdi. Kyn gelirinin tamam vakft.69 1525 ylnda kyde bir imam, bir muhassl bulunmaktayd. Ayrca 14 mcerred olmak zere, 48 vergi nfusu vard. Yllk geliri 5238 ake idi. 1527 ylnda 83 vergi nfusu ve 12238 ake geliri vard. Bu gelir, kendisine bal olan Sarkaya, Arab Yurdu ve Ak Kilisesi mezralarnn geliri ile birlikte toplam 13878 akeye ulamaktayd. Ancak daha sonra mezralar bu kyden ayrlmtr. 1563 ylnda 110 vergi nfusu ve 5645 ake geliri vard. Bu devrede, nfusu artmasna karlk, geliri 1525 ylndaki seviyesine dmtr.70 Sevin-i Kebir (Byk Sevin) Ky: Vakfiyelerde ve tahrir kaytlarnda ayn adla gemektedir. 1525 ylnda 13 mcerred, toplam 35 vergi nfusu, bekar muhassl ve 2970 ake geliri vard. 1527 ylnda burada bir imam ve 14 mcerred, toplam 56 vergi nfusu ve 6172 ake geliri vard. Bu gelirin malikane hissesi ve dier vergileri vakft. Divani hissesi ise, Hamzann tmar idi. Bu tarihte, Naib Hasan, anak ve Ovack Ard mezralar da bu kye balyd. 1563 ylnda kyn 86 vergi nfusu 3111 ake geliri vard. Ancak bu gelirin Eshab- Kehfin vakf olduu kaydedilmemitir.71 C.A.B. Mezralar (Ekinlikler) Acasu Mezras: Vakfiyelerde ve ilk iki tahrirde kaytl deildir. 1563 yl tahrir defterinde, Eshab Kehf Bukas ve camiinin vakf olarak kaydedilmitir. Vakf arazi zerinde sonradan kurulmu bir mezra olsa gerektir. Ad geen tarihte Norun Kyne balyd ve 1440 ake geliri vard.72 Arab Yurdu Mezras: Vakfiyelerde ad gememektedir. 1525 ylnda Kaya Pnar kyne bal bir mezrayd. 160 ake geliri vard. Sevinli cemaatinin ekinlii idi. 1527 ylnda Nianid kynn ekinlii idi. 360 ake geliri vard. 1563 ylnda Klack kyne balyd. Sevinli cemaatnn ekinlii idi. Bu devrede, 160 ake geliri vard.73 Ak Kilisesi Mezras: Eshab- Kehf mezralarnn hemen btnnde olduu gibi, vakf arazi zerine sonradan kurulmutu. 1525 ylnda Efsus kyne balyd. 1985 ake geliri vard. 1527 ylnda Nianid kyne balyd. 1280 ake geliri vard. Bedir Kendi yannda bulunan mezra, hariten gelen

437

yrkler tarafndan ekinlik olarak kullanlmaktayd. 1563 ylnda ky olarak kaydedilmiti. mcerred olmak zere, 16 vergi nfusu, 1426 ake geliri vard.74 Armud Alan Mezras: 1525 ylnda yaplan tahrir esnasnda deftere kaydedilmemitir (haric-i ez defter). 1527 ylnda Kaya Pnar kyne balyd. Eshab- Kehfin yaknnda bulunmaktayd. Hariten gelen Ali Kaya ve Emir Danyal tarafndan ekilip biilmekteydi. 272 ake geliri vard. Taht- Karlan yayla da buraya balyd. 1563 ylnda Kerevin kyne bal ve tmar olarak kaydedilmi olan ayn adl bir mezraya rastlanmaktadr. Ancak 1527 ylnda ky olarak kaydedilen Armud Alanna tekabl ettiine dair bir iaret yoktur.75 Belviran Mezras: Efsusa balyd ve ayn kyn ekinliiydi. Sadece 1527 yl tahrir kaytlarnda Eshab- Kehfin vakf olarak kaydedilmiti. O tarihte 280 ake geliri vard.76 anak Avar Mezras: Alauddevle Bey vakfiyelerinde anak Avar Mezras eklinde, tahrirlerde ise, anak ad ile kaydedilmitir. 1525 ylnda Efsusa balyd. 400 ake geliri vard. 1527 ylnda Sevin-i Kebire balyd. alayan halknn ekinliiydi. 560 ake geliri vard. 1563 ylnda Klack kyne balyd. 518 ake geliri vard. Bu devrede Resul Hacl yaylaklar da mezrann adna kaydedilmiti.77 Kara Kaya Mezras: Seyyid Hseyin el-Hseyninin ahfadnn ekinliidir. Onlarn izni dnda burasnn ziraatna kimse karamazd. Yani onlarn tasarrufundayd. 1525 ylnda Sevin-i Kebir kyne balyd. Eshab- Kehfin hizmetkarlar da bu mezrada bulunmaktaydlar. Yllk geliri ise, 120 ake idi. oban Pnar kynn yannda bulunan mezra, 1527 ylnda bu kye balyd. Hariten gelen kimseler tarafndan ekilip biilirdi. 280 ake yllk geliri vard. Araziyi ekip bienler, vakf sahibine r verirlerdi. Ayn yla ait tahrir kaydnda mezrann vakf durumunun slam hukukuna uygun olup olmadnn ulemadan sorulmas istenmitir. 1563 ylnda Klack kyne bal olup 332 ake geliri vard.78 Naib Hasan Mezras: 1525 ylnda Kaya Pnar kyne balyd. Sevinli cemaatinin ekinliiydi. 390 ake geliri vard. 1527 ylnda Byk Sevin kyne balyd. Bu tahrir esnasnda, eski tahrir kaydnda gelirinin 1/3nn Eshab- Kehf vakf olarak kaydedilmi olduu belirtilmitir. 1527 ylnda, mezrann tamamen Eshab- Kehf vakf olmasnn uygun olaca kaydedilmitir. Bu devrede geliri 1280 akeydi ve bu gelirin vakf hissesi 420 ake idi. 1563 ylnda Peder kyne kaydedilmiti. 1527deki stats devam etmekteydi. Bu nedenle mezrann gelirinin 1/3 olan 242 akenin Eshab- Kehf vakf olarak kaydedildii grlmektedir.79 Ovack Ard Mezras: 1525 ylnda Kaya Pnar kyne balyd. alanl cemaatinin ekinliiydi. Yllk 240 ake geliri vard. 1527 ylnda Sevin-i Kebir kyne balyd. Ayn kyn ekinlii olarak kullanlmaktayd. Yllk geliri 950 akeydi. 1563 ylnda Klack kyne bal olan mezra yine alanl cemaatinin ekinlii idi. Yllk geliri 240 akeydi. Bu devirde Eshab- Kehf hizmetkarlar olan cemaatler de mezraya balydlar.80 Sar Kaya Mezras: 1527 ylnda Nianid kyne bal olup, ayn kyn ekinlii olarak kullanlmaktayd. Dier vakf kaytlarnda ad gemektedir.81 Sevin-i Sair (Kk Sevin) Mezras: Alauddevle Beyin vakfiyelerinde ky olarak kaydedilmitir. 1525 ylnda Efsus kyne balyd. Sevinli halknn ekinliiydi. Yllk geliri 462 akeydi.82 1527 ylnda ky olarak kaydedilmiti. Bu tarihte drd bekar olmak zere, toplam 12 vergi nfusu vard.

438

Yllk geliri 1648 akeydi. Gelirin 350 akelik malikane hissesi vakf, divani hissesi ve dier vergileri tmar olarak kaydedilmiti. 1563 ylnda Sevin-i Kebir kyne balyd. Daha nce olduu gibi, tahl gelirinin yars vakf, dier yars ile vergilerden elde edilen gelir de tmar olarak kaydedilmiti. Bu devir de yllk gelirin 178 akesi, Eshab- Kehfin vakf hissesine tekabl etmekteydi. Geri kalan 218 akesi ve dier vergileri tmar olarak kaydedilmiti.83 C.A.C. Yaylaklar Resul Hacl Yaylaklar: Alauddevle Beyin vakfiyelerinde, Eshab- Kehf Klliyesinin vakf geliri olarak Resul Hacl adl bir kyn ad gemektedir. Ancak tahrirler esnasnda, byle bir kyn adna rastlanmamakta, Resul Hacl yaylaklarndan bahsedilmektedir. Bu yaylaklar, vakfiyelerde ky olarak kaydedilmi olan yaylaklardr. Ancak zamanla tenhalam, ky olmaktan kmlardr.1525 ylnda yaylaklardan vakf geliri alnmad, ancak buralar ekenlerin ukur Pnar sipahisine 40 ake vergi verdikleri kaydedilmitir.84 Bu ifadeler gz nnde tutulacak olursa yeni tekil edilen yaylaklarn bu devrede belli bir gelir seviyesine ulatklar anlalmaktadr. Resul Hacl yaylaklar, 1525 ylnda Sevin-i Kebir kynn Klack mezrasna balydlar. 1527 ylnda tutulan kaytlarda kendileri ile ilgili bir kayda rastlayamadk. Ancak bu yaylaklardan Sarca Eyne Beyi iftliinin, oban Pnar kyne kaydedildii grlmektedir. 1563 ylnda ise, yaylaklarn btn Klack kynn anak mezrasna kaydedilmilerdir.85 1525 ylnda yaylaklarn adna bir gelir kaydedilmemi, sadece Sarca Eyne Beyi iftliinin 200 ake geliri olduu zikredilmitir. Ak Kilisesi mezrasnn yannda bulunan iftliin 1527 ylnda 460 ake geliri vard. Hariten gelenler tarafndan ekilip biilmekteydi.86 1563 ylnda yaylaklar, Klack kynn anak mezrasna balyd. Bu tarihte ukur Pnar yayla kaydedilmemitir. Onun haricinde, 1525 ylnda mevcut olan Aca Pnar, nal Aa ve Urack yaylaklarndan her birinin 50 ake, Sarca Eyne Beyi iftliinin 200 ake geliri vard.87 Taht- Karlan Yayla: 1527 ylnda tutulan tahrir kaydnda ad gemektedir. Bu tarihte Kaya Pnar kynn Armud Alan mezrasna balyd. Sarca Eyne Beyi iftliinin yannda bulunan yaylan, sade ya imalinden elde edilen yllk 100 ake vergi geliri vard.88 C.A.D. Eshab- Kehf Hizmetkarlar (Cemaatler) Eshab- Kehf Klliyesinin hizmetkarlar olan cemaatler, ad geen mahalde bedenen hizmet etmek veya klliyenin sair ihtiyalarn karlamakla grevliydiler. Grevlerini ihmal ederlerse deitirilirlerdi. Yaptklar hizmetin karlnda kendilerinden avarz- divaniye ve tekalif-i rfiye vergisi alnmazd. Bu ekilde devam ettikleri mddete grevleri ile ilgili olarak kendilerine kimse karamazd. Eshab- Kehfe hizmet etmekle ykml olan bu cemaatlerden Boynu Younlu cemaat dnda kalan Aca Koyunlu, Cerid ve Sar Ba cemaatleri yaptklar hizmetler ve dedikleri vergilerin dnda, her sene, stlerinden faydalanlmas iin 40 keiyi Eshab- Kehf Klliyesine teslim ederler, st mevsimi geince geri alrlard. Esasen bu cemaatten ikisi Cerid cemaatinin oymaklarndand. 1525 ylna ait icmal defterinde bu cemaat, bir kabul edilerek Cerid ad ile kaydedilmi, ancak bu cemaatin geliri belirtilmemitir. Ancak daha sonra gelierek ayrlmlar ve ayr bir cemaat olarak kaydedilmilerdir. 1525 ylnda Cerid cemaatine bal olan bu taifelerden 11 taife, toplam 42 kiilik hizmetkarlaryla Eshab- Kehfin bulunduu mahalde hizmet etmekteydiler. Buna karlk, kendilerinden salgun, bac, adet-i eri, anam ve benzeri vergiler alnmazd. Belirtilen cemaatlerin

439

tamam, Sevin-i Kebir kynn Kara Kaya mezrasna balydlar. Daha sonra, 1527 ylnda Efsusun Belviran mezrasna, 1563 ylnda ise, Klack kynn Ovack Ard mezrasna balanmlardr.89 Alauddevle Beyin vakfiyelerinde, Eshab- Kehfe hizmet etmekle grevli olduklar zikredilen cemaatler arasnda, Ebu Leyli adn tayan bir cemaatin de kaytl olduu grlmektedir.90 Ancak tahrir kaytlar arasnda, bu cemaatin ad gememektedir. Aada Eshab- Kehf grevlileri olarak tarihi kaytlarda ad geen cemaatler hakknda bilgi verilmitir. Aca Koyunlu Cemaati: 1525 ylnda cemaatin drt farkl ailesi ya da oymana mensup olan toplam 15 kii, Eshab- Kehf Klliyesinde eitli hizmetleri yerine getirmekle grevliydiler. Bu tarihte bu cemaat Cerid cemaatine kaydedilmi ve kendisine ayrca bir vergi kaydedilmemitir.91 1527 ylnda cemaatin ad Aca Koyunlu taifesinden Aymalar cemaati eklinde kaydedilerek, 1525 ylnda Aca Koyunlu ad ile kaydedilmi olan cemaatten hangi ailenin ya da oyman Eshab- Kehfe hizmet etmekle grevli olduuna aklk getirilmitir. Bu tarihte, cemaate mensup, mcerred, toplam 15 hane ve bir pir-i fani vard. Cemaatin yllk geliri 781 akeydi. Bu gelir, 1563 ylnda 269 akeydi. Cemaate mensup yedisi mcerred, toplam 13 vergi hanesi mevcuttu.92 Boynu Younlu Cemaati: Alauddevle Beyin vakfiyelerinde Eshab- Kehf vakf olarak kaydedilmi olan iki cemaatten biridir. 1525 yl tahriri esnasnda tutulan kayda gre, cemaat Eshab- Kehfe hizmet etmeleri karlnda, rfi vergi ve avarz vergisi demezlerdi. Kendilerinden alnan dier vergiler de bedel-i ayende (gelen giden misafirlere harcanmak zere alnan) vergisi adyla Eshab- Kehf vakf olarak kaydedilmiti. Cemaate mensup olan Durali olu Hamid Beyin elinde, bu durumun devamn salayacak ekilde Alauddevle Bey, Ali Bey ve Osmanl sultanlar tarafndan verilmi olan mukarrernameler vard. Tahrir esnasnda da ayn ekil zere kaydedilmiti. 1525 ylnda cemaate mensup olan alt vergi hanesi Eshab- Kehfe hizmet etmekle grevli idiler. Bu devirde cemaatten her hangi bir vergi alnmamaktayd. 1527 ylnda geliri 222 akeydi. Cemaatin ikisi mcerred, toplam dokuz vergi hanesi vard. 1563 ylnda ise, biri mcerred muhassl ve drd mcerred olmak zere, toplam 21 vergi nfusu ve 461 ake geliri vard.93 Cerid Cemaati: Yukarda ifade edildii zere, aslnda Aca Koyunlu ve Sarba cemaatleri de bu cemaate balyd. Ancak daha sonra, bu cemaatler Cerid cemaatinden ayrlmlardr. Bu halleriyle bazen hepsi bir cemaat gibi kabul edilmiler, bazen de hangi aileye ya da taifeye ait olduklarn gstermek zere, ayr ayr kaydedilmilerdir. 1525 tarihinde, Aca Koyunlu ve Sarba cemaatleri haricinde, Cerid cemaatine bal alt taifeden 22 vergi nfusu Eshab- Kehfe hizmet etmekle grevliydi. Bu tarihe ait icmal defterinde Aca Koyunlu ve Sarba cemaatleri, ayrca kaydedilmeden, Cerid cemaatine bal olan 42 kiinin Eshab- Kehfe hizmet ettikleri kaydedilmilerdir. Buna gre, bu iki cemaate mensup olan 20 kiinin o tarihte Eshab- Kehfe hizmet ettikleri anlalmaktadr.94 1527 ylndaki kaytlara gre, Cerid taifesinin Kabaklar cemaati Eshab- Kehfe hizmet etmekle grevliydi. Bu tarihte cemaate mensup 17si mcerred 65 vergi nfusu bulunuyordu, yllk geliri 8925 akeydi. 1563 ylnda iki yerde cemaatin ad kaydedilmitir. Bu ikisinin toplam vergi nfusu, 25i mcerred olmak zere, 72 adetti. Gelirlerinin toplam 1675 akeydi.95

440

Sarba Cemaati: Tahrir kaytlarnda Dngelenli taifesine bal olduu bildirilmektedir. 1525 ylnda cemaatin be vergi nfusu vard. Biri imam, biri mcerred olmak zere, toplam dokuz vergi nfusu vard. Yllk geliri 735 akeydi. Bu tahrir kaydnda kiinin lakabnn Sarba eklinde kaydedilmi olmas, cemaatin yeni bir cemaat olarak Cerid cemaatinden ayrldnn bir iareti olabilir. Cemaatin 1563 ylnda ikisi mcerred, 12 vergi nfusu vard. Yllk geliri 292 akeydi.96 C.B. XIX. Yzyl Vakf Defterlerine Gre Vakf Gelirleri nceki ksmda ifade edildii zere, XVI. yzyl boyunca tahrir esnasnda Eshab- Kehfin vakf gelirleri hakknda geni bilgi verilmitir. Ancak bu devreden sonra, XVII. ve XVIII. yzyllarda ayn yeterlilikte bilgiler kaydedilmemi, genellikle Eshab- Kehfin makam evresinde bulunan vakf eserlerin, yani medrese zaviye ve camiin gelirleri, gelirlere yaplan mdahaleler ve vakf grevlileri hakknda ok kstl bilgilere yer verilmitir. Bu kaytlarda vakf gelirlerinin nerelerden elde edildii belirtilmemitir. XIX. yzylda da yukarda izah edilen durumda fazla bir deime olmamtr. Bu arada her devirde olduu gibi, bu devirde de vakf gelirlerine haksz mdahaleler yaplmtr. 1222/1807 tarihli bir buyrulduya gre o tarihte Elbistan Voyvodas, Eshab- Kehf vakfna mdahale etmekte olduundan bu durumun nlenmesi istenmiti.97 Buna benzer mdahaleler sonucunda da vakf gelirleri zamanla bozularak ortadan kalkmtr. 1266-1273/1850-1857 yllar arasnda, Elbistan ve Eshab- Kehf vakflarnn gelir gider durumlarn gsteren vakf defterine gre, 1270-1273/1854-1857 yllar arasnda, Eshab- Kehf vakflar, Haremeyn vakflar idaresine balyd. Vakfn drt yllk toplam gelir ve gider miktar 16299 kuru 20 parayd. Bu tarihler arasnda vakfn gelirlerinden, 14277 kuru mtevelli, mderris, zaviyedar gibi grevlilere; 1618 kuruu ayrca maa olarak; 404 kuru 20 paras ise, muhasebe harc olarak harcanmt. Vakfn adeti anam gelirinden 1850-1860 yllar arasnda toplam 2750 kuruunun vakf grevlilerine dendiini bildiren bir kayt vesilesi ile Eshab- Kehf vakfnn ad da kaydedilmitir. Ancak daha sonra bu bilgilerde tutarszlk olduu belirtilerek Elbistan ve Eshab- Kehf vakflarnn durumu yeniden tespit edilmitir. 1279/1863 ylnda vakflarn tespiti yenilenmitir. Ancak bu tespitte vakfn ad mevcut deildir. Evkaf Nezaretinin 1327/1909 tarihli btesinin kaytlar arasnda ad geen vakfn, o tarihteki yllk bedeli 4951 kurutu. Bundan drt yl sonra, 1331/1913 tarihli bir iradenin ekinde kaytl olan Mara Sancana ait vakflarn bulunduu listede vakfn ad mevcut deildir.98 DPNOTLAR 1 Mehmed Ayntab, Tefsir-i Tbyan, Dersaadet 1321, c. III, s. 42; Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, 100, stanbul 1982, c. V, s. 3224; Kamil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi, Ankara 1984, c. IX, s. 200; mer Nasuhi Bilmen, Kuran- Kerimin Trke Meal-i Alisi ve Tefsiri stanbul, Tarihsiz, c. IV, s. 1936; Hseyin Ak, Ashab- Kehf, stanbul 1981, s. 11. 2 3 4 5 Yazr, Kuran Dili, c. V, s. 3233. Kuran XVIII/25. Yazr, Kuran Dili, c. V, s. 3243 vd. Ayntab, Tbyan, c. III, s. 51.

441

Ahmed Mustafa, Tefsirul-Merai, Beyrut 1974, c. V. s. 127; Yazr, Kuran Dili, c. V, s.

3237; Luis Masignon, Les Sept Dormants dEphese (Ahl al Kahf) en slam et en Chretience Revue des Etudes slamiques, Paris 1953, s. 70, 71. 7 8 9 10 11 12 Yazr, Kuran Dili, c. V, s. 3237; Faruk Smer, Eshabl-Kehf, stanbul, Tarihsiz, s. 23-24. BA, TTD, nr. 402, s. 1187, 1188; BA, TTD, nr. 998, s. 480; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Vamk kr, Tarih-i Evkaf- mem, c. I, s. 857. Haleb Vilayeti Salnamesi, 1285, s. 203, 231; 1302, s. 182; Adana Vilayeti Salnamesi, Haleb Vilayeti Salnamesi, 1285, s. 203, 231. Konu hakknda bilgi veren bir ka kaynak iin bkz. Taberi, Tarih, c. II, s. 4-10; Zemaheri,

Tahrir, c. II, s. 638, 639.

1293, s. 140; 1308, s. 98; 1318, s. 90.

el-Keaf F Tefsiril-Kuran, c. I, Kahire 1318, s. 205; Fahreddin Razi, Tefsirul-Kebir, Tahran Tarihsiz, c. XXI, s. 103; Kad Beyzavi, Envarut-Tenzil ve Esrarut-Tevil, stanbul 1314, c. I, s. 7; Nesefi, Medarikut-Tenzil ve Hakaikut-Tevil (Hazin Tefsirinin kenarnda), Kahire 1328, c. III, s. 193; brahim Hazin Badadi, Lbab, c. III, s. 190; Yakutul-Hamevi, Mucemul-Buldan, Kahire 1324, c. VI, s. 84-86, 305; Ferruh smail Efendi, Tefsir-i Mevakf, stanbul 1321, c. III, s. 42-52; A. Mustafa Merai, Tefsir, c. V, s. 118 vd.; Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1935, cIX, s. 332; Yazr, Kuran Dili, c. V, s. 3224 vd. 13 Nsretddin Hasan Bey, Anadolu Seluklu Sultan II. Klarslann emirlerinden Hsameddin Hasan Beyin torunudur. Klarslan Mara ve Elbistan evresini nemine binaen gvendii emirlerinden olan Hsameddin Hasan Beyi buraya emir olarak tayin etmiti. Hsameddin Hasan Beyden sonra yerine olu brahim geti. Daha sonra da olu Nsretddin Hasan Bey Elbistan ve Mara blgesinin emiri oldu. (M. H. Ynan, Mara Emirleri, TTEM, XIV, (1330), c. VI, sy. 83, s. 347). Nsretddin Hasan Bey, Sultan Gyaseddin Keyhsrev zamannda mevki ve itibar sahibi oldu. Bir sre nce elden km olan bu blgenin sultan tarafndan yeniden fethi zerine valilie tayin olunmutu (Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s. 286). Mara ve Elbistan blgesi, Nsretddin Hasan Bey zamannda ok iyi idare ve imar olundu. 1211 ylnda Gyaseddin Keyhsrevin lm zerine, Nsretddin Hasan Beyin tavsiyesi ile zzeddin Keykavus tahta oturdu. Nsretddin Hasan Bey, bu devrede nfuzunu devam ettirdii gibi Eshab- Kehf maaras etrafnda bulunan cami, kervansaray (medrese) ve ribat (zaviye) ina ettirmitir. Buray ziyaret eden bnlAdim, Nsretddin Hasan Beyin Eshab- Kehfde nemli eserler yaptrdn ve bu eserlerin harap olmamas, buraya gelen ziyaretilerin ihtiyalarnn karlanmas ve grevlilerin maalarnn denmesi iin, ayn ahs tarfndan Atlas Yazs ad ile bilinen Afin (Efsus) ovasndaki bir ok ky vakfettiini bildirmektedir. Nsretddin Hasan Bey Sultan I. zzeddin Keykavusun halefi I. Alaaddin Keykubad zamannda da uzun mddet valilik yapm, ancak Sultan Alaadin Keykubadn siyasi nfuzu olan emirleri ldrtme siyasetine binaen toplam 30 yl kadar valilik yaptktan sonra 631/1234 ylnda ldrlmtr. Cmertlii, asaleti ve ikram ile kendisine kar sayg duyulan bu zatn zellikle Eshab- Kehf evresinde yaptrm olduu klliye geirdii bir ok tamiratlarla birlikte varln bu gne kadar srdrmtr. (M. H. Ynan, Mara Emirleri, TTEM, XV, (1341), c. VIII, sy. 85, s. 91-93).

442

14 15

VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, TTD, nr. 402, s. 1180. Zlkadir (Dulkadir) ad zerine yaplan baz tartmalarda bu adn esas olarak Dulkadir

veya Zlkadir eklinde yazlmas gerektiine dair grler ileri srlmtr. Burada bu konunun enine boyuna ayrca incelenmesine imkan olmadndan kullanm olduumuz Osmanl ariv kaynaklar ve Zlkadirli vakfiyelerine sadk kalnarak Zlkadir adnn kullanlmas tercih edilmitir. 16 17 18 VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7. M. H. Ynan, Elbistan, s, 226, 227; M. H. Ynan, Mara Emirleri TTEM, XV, c. VIII, sy. Smer, Eshabl-Kehf, s. 44. Bir heyetle birlikte 1947 ylnda Eshab- Kehf klliyesinde

85, s. 91, 92; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar VD, Ankara 1988, sy. XX, s. 312. yapt aratrmalar yaynlayan Tahsin zg ve Eshab- Kehf Vakflar adl makalenin yazar Refet Yinan, camiin kaps zerindeki kitabenin camiye ait olduu ve zerindeki 630/1233 tarihinin, camiin yapl tarihini gsterdiini ileri srmlerdir (Bkz. Tahsin zg, Elbistan Ovasndaki Tetkik Gezileri ve Karahyk Kazs Belleten, Ankara 1948, c. XII, sy. 45, s. 229; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. 312). Buna karlk kitabenin cami duvarnn 1320/1902 ylndaki tamiri esnasnda duvarn iinde bulunduunu zikreden ve kitabeyi yaynlayan M. H. Ynan onun camiye ait olduuna dair her hangi bir bilgi vermemitir. Ayrca kitabenin zerindeki kaytlar onun aka bir kervansaraya (ribat) ait olduunu gstermektedir. Kervansarayn ise, cami ile ortak bir zellii yoktur (bkz. M. H. Ynan, Mara Emirleri TTEM, XV, (1341) c. VIII, sy. 85, s. 91-93). Bu durum ise, kitabenin kervansaraya ait olmas ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 19 Kitabenin tercmesi: 1. Bu kubbeyi (mescid) Sleyman olu, Adil Melik Alauddevlenin idaresi zamannda hatunlar hatunu Rstem kz ems Hatun yaptrd. 2. Allah onun baarlarn artrsn. Ramazan 905/Mart 1499 (Kitabenin metni iin bkz. Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. 312). 20 21 22 23 24 s. 314. 25 26 27 VA, VKD, nr. 590, s. 107. Bkz. Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar s. 313; Mahmud Akok-Tahsin zg, Afin VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7; BA, e. Ev, nr. 226, 1489, 7776; Refet Yinanzg, Tetkik Gezileri, s. 229. Smer, Eshabl-Kehf, s. 46; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, c. I-II, s. 176; Ahmet Firiki, BA, TTD, nr. 419, s. 327; Mara l Yll 1973, s. 161, 162. BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, s. 317, 327; Refet Yinan-Mesut Elibyk, M. H. Yinan, Elbistan md, A, c. IV, s. 226, 227; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar

Afinin Kuruluu ve Gelimesi, Ankara, 1994, s. 28, 29.

Tahrir, c. II, s. 632.

Yaknndaki Eshab- Kehf Heyeti Yllk Aratrmalar Dergisi, (1957), c. II, s. 76-79. Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631-633; VA, ahsiyet Kayt Defteri, nr. 167, sra nr. 1842; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. 314-318. 28 Kitabenin tercmesi: 1. Bu ribatn inas dinin ve dnyan ycesi byk sultan,

443

2. Mminlerin emirinin yardmcs Keyhsrev olu Keykubadn Beylerbeyi. 3. brahim olu Nsretddin Hasan-Allah onun baarlarn artrsn-n emri zerine 630/1233 ylnda yapld (Kitabenin metni iin bkz. M. H. Ynan, Mara Emirleri TTEM, XV, (1341), c. VIII, sy. 85, s. 93; Smer, Eshabl-Kehf, s. 44). 29 M. H. Ynan, Mara Emirleri TTEM, XV, (1341), c. VIII, sy. 85, s. 93; Turan, Seluklular, s. 286; Aslanapa, Trk Sanat, s. 282; VA, VKD, nr. 590, s. 107; M. Fatih Mderrisolu, Afin Eshab- Kehf Klliyesi Han, Bankas Kltr ve Sanat Dergisi Kahramanmara zel Says, (Haziran 1991) sy. X, s. 15. 30 31 32 33 34 Akok-zg, Eshab- Kehf Heyeti, s. 76-79; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. zg, Tetkik Gezileri , s. 223; Akok-zg, Eshab- Kehf Heyeti, s. 79; Smer, Smer, Eshabl-Kehf, s. 48, Aslanapa, Trk Sanat, c. I-II, s. 281; Mderrisolu, Eshab- BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, s. 316; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, Belgelerden anlaldna gre, Ali Efendi ilim ve fazilet sahibi biri idi. Kendi ifadesine 313; Turan, Seluklular, s. 286. Eshabl-Kehf, s. 48. Kehf, s. 13-15. c. II, s. 630. gre, hari medreselerinden birine tayin edilmesini beklerken 7 Zilkade 1079/8 Nisan 1669 tarihli Ruus- Humayun emri ile Eshab- Kehf Medresesi mderrisliine tayin olunmutur. Ancak daha sonra mderrislik derecesi musla-i sahna karlarak Mara mftln de birlikte yapmak zere, Marada bulunan Ta Medrese ve aziye Medreselerinin mderrisliine tayin olunmutur (bkz. BA, bnl-Emin Tevcihat, nr. 357; BA, e. Ev, nr. 226, 1083). 35 Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631, 632; Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. 315-318; VA, ahsiyet Kayt Defteri, nr. 167, sra nr. 1842; BA, e. Ev, nr. 1489; BA, e. Ev, nr. 7776. 36 VA, VKD, nr. 590, s. 107; Ayrca bkz. Refet Yinan, Eshab- Kehf Vakflar, s. 314; BA, e. Ev, nr. 226; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631, 632; BA, e. Ev, nr. 7776. V. kr, Evkaf, c. III, s. 753. 37 Kitabenin tercmesi: 1. Rahman ve rahim olan Allahn ad ile. Allahn mescidlerini, sadece Allaha, Ahiret gnne inanan ve namaz klanlar yaparlar. 2. Bu Ribatn (Zaviye) yaplmasn, Galib Sultan Byk ehinah, milletlerin sahibi, Arab ve Acem sultanlarnn efendisi, dnyann ve dinin kudreti, 3. Fatihler fatihi Keyhsrev olu Keykavus zamannda Emirul-mminin brhan, byk, bilgili, adil kumandan-Allahn yardmna ve rahmetine muhta-Sultana tabi brahim Ebu Ali el-Hasan emretti,4. 612 Ramazan/Aralk 1215de tamamland. . 38 M. H. Ynan, Mara Emirleri s. 92; M. H. Ynan, Elbistan, s. 226, 227; Turan, Seluklular, s. 286, 311; Georges Maras, Ribat, A, stanbul 1993, c. IX, s. 734-738; Mehmed birli, Buka DA, stanbul 1992, c. VI, s. 386, 387. 39 VA, VKD, nr. 590, s. 107.

444

40

birli, Buka, s. 386, 387; Smer, Eshabl-Kehf, s. 47; Refet Yinan-Mesut Elibyk,

Tahrir, c. II, s. 629-632. Yukarda esas aldmz bilgi ile beraber ayn tarihlerde Evkaf- Buka maa cami ve zaviye-i Eshabul-Kehf eklinde kaytlara da rastlanmaktadr. Kaytlardan hareketle bu gn misafirhane olarak bilinen medresenin daha sonraki devirlerde buka ad ile de tannd anlalmaktadr. (bkz. Refet Yinan, Elbistan, s. 317). 41 zg, Tetkik Gezileri, s. 229. 1967 tarihli Mara Yllndaki bir kayda gre zaviye, plan emas ve evre duvarlar itibaryla tipik bir Bizans klasdr. Seluklu Sultan I. Gyeseddin Keyhsrev tarafndan rt sistemi yenilenmi ve nne bir ta kap eklenmitir (bkz, Mara l Yll, s. 212). Ancak zaviyenin incelendii blmde grld zere, tesisin o devirde yeniden ina edildii fikri daha yaygndr. 42 43 44 Ev, nr. 226. 45 M. H. Ynan, Elbistan s. 227; Smer, Eshabl-Kehf, s. 49; R. Yinan Elbistan, s. 312. ardak ksm her ne kadar Osmanllar tarafndan yaptrlm ise de Klliyenin deerlendirilmesi esnasnda btnln bozulmamas iin burada ele almtr. 46 Smer, Eshabl-Kehf, s. 67; Refet Yinan, Elbistan, s. 312. Kitabenin tercmesi: 1-2-3 Bu yeni mescid altndaki odas ile birlikte, ehsuvar Beyin olu Ali Beyin Kaba Naib olarak bilinen en nemli vezirlerinden merhum, mafur Minnet elebinin ruhu iin bina ve imar edilmitir. 4-5-6 Bu bina, Osmanl hanedanndan Sultan Selim Hann olu Byk Sultan, Sultan Sleyman zamannda yaplmaya balanm ve evahir-i Zilhicce 937/14 Haziran 1531de tamamlanmtr. . 47 Smer, Eshabl-Kehf, s. 67. 48 VA, VKD, NR. 590 s. 107; Yinan, Elbistan, s. 312; Mara l Yll, 1973, s. 162. 49 50 M. H. Ynan Elbistan, s. 227; M. H. Ynan, Mara Emirleri, s. 93. Mara Sanca Evkaf Memuriyeti tarafndan Eshab- Kehf Klliyesinin tamirat mutemedi Smer, Eshabl-Kehf, s. 47, 48; M. H. Ynan, Elbistan, s. 226, 227; Aslanapa, Trk M. H. Ynan, Elbistan s. 227; BA, TTD, nr. 419, s. 327; BA, e. Ev, nr. 775; BA, e. Ev, BA, TTD, nr. 419, s. 313; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631-633; BOA. e. Sanat, s. 295, 296. nr. 1885; Refet Yinan, Elbistan, s. 316-318.

Sdk Efendiye gnderilen 10 Terinievvel 1328 tarihli tezkire. (Belge zel ktphanemizde bulunmaktadr). 51 52 zg, Tetkik Gezileri, s. 229; Mara l Yll, 1967, s. 212; Mara l Yll, 1973, s 162; BA, TTD, nr. 402, s. 1180; Refet Yinan, Elbistan, s. 316-318. Seyyid Hseyin Tirmizi, Smer, Eshabl-Kehf, s. 67. Mevlana Celaleddin Ruminin hocas Seyyid Burhaneddin Tirmizinin neslinden olmas muhtemeldir. Burhaneddin Tirmizi, Mevlanaya dokuz yl ders verdikten sonra Kayseriye gitmi ve tahminen 1241 ylnda vefat etmitir (bkz. Abdulbaki Glpnarl, Mevlana Celaleddin, stanbul 1959, s. 45, 46). Buna gre, Burhaneddin Tirmizinin lmnden sonra, evladndan bir ksmnn, zaviyedarlk ve mtevellilik

445

grevlerini yrtmek zere Eshab- Kehfe yerlemi olmalar kuvvetle muhtemeldir (bkz. Refet Yinan, Elbistan, s. 314). 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 olabilir. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 BA, TTD, nr. 419, s. 327; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 630, 631. VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7; BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, BA, TTD, nr. 402, s. 1186; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 322; Refet BA, TTD, nr. 419, s. 311. BA, TTD, nr. 402, s. 1181; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 312; Refet BA, TTD, nr. 402, s. 1185; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 322, 324; Refet Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 630. BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, s. 313; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 402, s. 1185; BA, TTD, nr. 419, s. 313; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 419, s. 326; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 652. BA, TTD, nr. 419, s. 317. VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7; BA, TTD, nr. 402, s. 1184; BA, TTD, nr. 998, BA, TTD, nr. 402, s. 1187; BA, TTD, nr. 998, s. 480; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 998, s. 480. BA, TTD, nr. 419, s. 316, 327. Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 630. BA, Cevdet Evkaf, nr. 18198. BA, EV, nr. 15721, s. 55-a; BA, EV, nr. 17024; BA, EV, nr. 16762. M. H. Ynan, Mara Emirleri, TTEM, (1341), XV, c. VIII, sy. 85, s. 91-93. BA, TTD, nr. 402, s. 1180; BA, TTD, nr. 998, s. 479. VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7; V. kr, Evkaf, c. III, s. 747-754. BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 402, s. 1184, 1186; BA, TTD, nr. 419, s. 112. BA, TTD, nr. 402, s. 1180, 1188, 1186; BA, TTD, nr. 998, s. 479, 480; BA, TTD, nr. 419, s. BA, TTD, nr. 402, s. 1182, 1183; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 1182BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 327. rak: Derileri sermek iin iki kazk arasna uzatlan direk anlamna gelmektedir (bkz.

325; Yina-Elibyk, Tahrir, c. II, s. 635, 636. 1184; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631-633.

Derleme Szl, Ankara 1968, c. III, s. 1185). rak mahsl ise bu konu ile ilgili bir gelir tr

s. 326; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 634. Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 636.

Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 631. Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 634.

c. II, s. 637. c. II, s. 635.

s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 324; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 637. c. II, s. 636.

446

79 80 81 82

BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, s. 324; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 402, s. 1189; BA, TTD, nr. 419, s. 324; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 419, s. 312. BA, TTD, nr. 402, s. 1184. Bu mezra, genellikle Byk Sevin kynn yannda ikinci

c. II, s. 613. c. II, s. 637.

derecede kalm ve kyn ekinlii olarak kullanlmtr. Tahrirler esnasnda bir defa ky, iki defa mezra olarak kaydedilmitir. Bu sebeple mezralar blmnde deerlendirmeyi tercih ettik. 83 84 s. 480. 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 BA, TTD, nr. 402, s. 1186; BA, TTD, nr. 419, s. 325; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, TTD, nr. 402, s. 1186; BA, TTD, nr. 419, s. 325. Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 637. BA, TTD, nr. 419, s. 326. BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 402, s. 1187, 1188; BA, TTD, nr. 419, s. 320-322; VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7. BA, TTD, nr. 402, s. 1188; BA, TTD, nr. 998, s. 480. BA, TTD, nr. 419, s. 321; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, cII, s. 638. BA, TTD, nr. 402, s. 1187; BA, TTD, nr. 998, s. 480; BA, TTD, nr. 419, s. 322; Refet BA, TTD, nr. 402, s. 1187, 1188; BA, TTD, nr. 998, s. 480. Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 637, 638. BA, TTD, nr. 402, s. 1188; BA, TTD, nr. 419, s. 321; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, BA, Cevdet Evkaf, nr. 18198. BA, EV, nr. 15721, s. 55-a; BA, EV, nr. 16762; BA, EV, nr. 17024; V. kr, Evkaf, c. III, c. II, s. 637. BA, TTD, nr. 419, s. 322; Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 634. VA, VKD, nr. 590, s. 107; BA, VKF, nr. 9/7; BA, TTD, nr. 402, s. 1186; BA, TTD, nr. 998,

Refet Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 638.

Yinan-Mesut Elibyk, Tahrir, c. II, s. 639.

c. II, s. 638.

s. 751; BA, rade Evkaf, nr. 7.

447

Sosyal Hizmetler Asndan Seluklu Kervansaraylar / Hlya Yiit [s.301307]

Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarih boyunca deiik adlar altnda pek ok Trk devleti kurulmutur. Bu devletlerin siyas, asker ve kltrel adan bir ncekinden tamamen farkl olduu elbette dnlemez. nk her yeni devlet bir ncekinin devam niteliindedir. Bu devamll salayan unsur da hi phesiz kltrdr. Trk tarihine baktmzda Hunlardan itibaren var olan ve bugn hl srdrlen pek ok gelenein olduunu rahatlkla grebiliriz. Bu geleneklerden biri de Trk devlet adamnn topluma hizmet etmek, halkn korumak ve refah iinde yaatmak iin gsterdii abayla ilgilidir.1 Orhun Abidelerinde dikkat ekici bir slpla ifade edilen bu anlaya gre, a olan doyurulacak, plak olan giydirilecektir.2 Yzyllar boyunca sren bu anlay slmiyetin kabulnden sonra din bir boyut kazanarak devam etmitir. Dorusu slmn hayr ibadet kabul eden hkm, sz konusu bu gelenei daha cazip hale getirmitir. 1071de Malazgirt Zaferinin ardndan yeni yurtlarna yerleen Seluklular bu anlay dorultusunda Anadoluyu ekonomik ve kltrel ykseliin yaand bir lke haline getirdiler. Bu dnemde mill ve din etkiler o derece kuvvetlidir ki Anadolu bir batan bir baa sosyal yardm messeseleriyle donatlr. Artk Anadolu evkat diyar olarak anlmaktadr.3 Trk insannn yardmseverlii, misafirperverlii ve hogrs bu payenin alnmasndaki en byk etkenlerdir. 1147deki seferde bozguna urayan Hal ordusunun askerlerine Trkler tarafndan para ve ekmek datlmas, hastalarnn tedavi edilmesi Anadoluya neden evkat diyar denildiine en gzel rnektir. Kaynaklar bu olaydan sonra binden fazla Hristiyann Mslman olduunu kaydeder.4 Modern aratrmalarda kervansaraylar genellikle Seluklu ekonomisi iinde sultanlarn ticar politikalaryla ilgili olarak deerlendirilir. Mstahkem yaplar itibariyle de kaynaklarda daha ok asker olaylarla ilgili olarak anlrlar. Halbuki kervansaraylar ayn zamanda Trk kltrnde nemli bir yeri olan hizmet ve hayr anlay dahilinde iletilen sosyal messeselerdir. Seluklular gnn artlarna gre son derece modern konaklama tesisleri ina etmiler, stelik bu tesislerde zengin-fakir, hr-kle, Mslim-gayrimslim ayrm yapmadan gn sreyle cretsiz olarak ayn hizmeti sunmulardr. Bu, Seluklularn geni bir hogr ve hizmet anlayna sahip olduklarnn en ak delilidir. Kervansaraylarn ticar amalarla ina edilmeye balandn biliyoruz, fakat verilen hizmetlere bakldnda zamanla balangtaki ticar amacn zerine kan bir gelimenin olduu grlr. yle ki, kervansaraylar Anadoluyu yalnz yabanc tccarlar iin cazibe merkezi haline getirmekle kalmam, ayn zamanda Trk kltr ve sosyal hayatnn tantmn salayan merkezler olarak da nem kazanmtr. Yazk ki kervansaraylarn tekiltna ve ileyiine dair bilgi edinebildiimiz pek az kaynak eser vardr. Bunlardan yalnzca Karatay Vakfiyesi derli toplu ve geni bilgi ierir. Vakfiyeden edindiimiz bilgiler kervansaraylarn tekilt ve ileyiiyle ilgili olarak en azndan benzer yapdaki kervansaraylar iin genelleme yapmaya imkn verecek niteliktedir. Bu sebeple konumuzla ilgili olarak Karatay Vakfiyesi esas alnmak suretiyle aklamalar yaplmtr. Vakfiyede kervansarayda verilecek

448

hizmetlerle ilgili olarak sralanan maddeler iinde yolcularn doyurulmas, salk ve temizlikleri iin birimler oluturulmas, din vazifelerini ifa edebilmeleri iin grevlilerin istihdam edilmesi, hatta fakir yolculara ayakkab verilmesi vb. yer alr. Elbette ticaret yollar zerine sralanan irili ufakl kervansaraylarn hepsinde bu hizmetlerin tamamnn verilebilecei dnlmemelidir. nk verilen hizmetler kervansarayn bulunduu mevkii, vakflarnn zenginliiyle ve dolaysyla tekiltyla dorudan balantldr. Bu sebeple nemli ticaret yollar zerindeki geni tekiltl kervansaraylarda szn ettiimiz hizmetlerin tamamnn verildiini, dierlerinde ise hizmetin saysnn ve kalitesinin kervansarayn konumuna bal olarak dtn kabul etmek gerekir. Biz, kervansaraylarda verilen hizmetleri azam seviyede olmak zere; ie ve ibte (doyurma ve barndrma), salk, temizlik, din ve dierleri olmak zere be balk altnda deerlendirdik. 1. e ve bte Yukarda akland gibi kervansaraylarda verilen hizmetlerde Trk kltrnde yer alan pek ok gzel unsuru bir arada grmek mmkndr. Bu unsurlar iindeki geleneksel misafirperverlik anlaynn kkenini de binlerce yllk gemite aramak gerekir. Misafirperverlik, Trk gelenekleri iinde gerekten nemli bir yere sahiptir. Trk kltr tarihinin en deerli kaynak eserlerinden olan Divan Lgat-it Trkte Kagarl Mahmud iyi elbiseyi kendin giy, tatl yemekten bakasna hisse ayr, konuu arla, t ki nn herkese yaysn demektedir.5 Yine Kagarl Mahmud misafirine hizmette kusur edenlerin bana iyi eyler gelmeyeceini bildirirken, sana bir konuk gelip bir ey istese, azk dilese ona ver, nk konuk karlan yemei iyi bulmazsa sahibine lanet eder demektedir.6 Misafir sevmeyenler iinde ayplar tarzda, konuk bulunduu zaman uurlu sayan adamlar gitti, kardan bir karart grseler -konuk geliyor diye- adrn ykp gidenler kald eklinde serzenite bulunur.7 Anadoluda misafirin rzkyla gelir dncesinden hareketle kutsal kabul edilmesi ve en iyi ekilde arlanmaya allmasnn temellerini bu szlerde bulmak mmkndr. Tarih kaynaklara bakldnda Trk misafirperverliiyle ilgili daha baka bilgilere de rastlanr. Mesel XIV. yzylda Anadoluyu gezen bn Batuta halkn misafirperverliiyle ilgili pek ok olay anlatr.8 bn Batuta Seyahatnamesinde Anadolu halknn yksek misafirperverlik anlayn anlatrken misafir olduklar her yerde yatacak yerin, yiyeceklerin ve ykanmalar iin hamamn byk bir zenle hazrlandndan da sz eder.9 Bu misafirperverlik anlay kervansaraylarda verilen hizmetlerde de grlebilmektedir. Bilindii gibi kervansaraylar vakflarla idare edilir. Esasnda medrese, darifa, zaviye vb. vakflarla idare edilen dier messeselerde de kervansaraylarda olduu gibi yapnn fonksiyonuna gre eitli farklarla fakat mutlaka yiyecek ve barnma ihtiyac azam lde giderilmitir. Bununla ilgili olarak vakfiyelere bakldnda ayrntlara girilmese de zellikle yiyecek ve barnma ihtiyacnn giderilmesine ilikin hkmlerin istisnasz hepsinde bulunduu grlr. Mesel Altun Aba Medrese Vakfiyesinde medresede eitilen rencilere verilen nakit parann dnda her Ramazanda bir koyun kesilmesi ve Konya rtl ile gnde 80 rtl ekmek satn alnmasn, tatl iin de gnde 3 dinar ayrlmasn art komutur.10 Cacabeyin Vakfiyesinde de Eskiehirdeki zaviyeye gelen ve gidenlere yedi gn sreyle ekmek ve katklk verilecei bildirilir. Ayrca sz geen zaviye iin mum ve odun tahsis edilmitir. 11

449

Kervansaraylarda bu ihtiyalarn giderilmesi fonksiyonlar icab daha da zarur hale gelmektedir. Bu zaruri durum tccarlarn yalnzca gelir kayna olarak grlmesi sonucunu da dourabilirdi. Oysa verilen hizmetlere bakldnda tccarlarn misafir kabul edildiini ve kervansaraylarn geleneksel hizmet anlayyla idare edildiini gsterir. Misafir kabul edilen tccarlar hibir ekilde din, dil, rk ve ekonomik durum gibi ayrmlara tbi tutulmadan gn cretsiz olarak arlanyordu. Bu misafirliin sresi gnle snrl tutulmutu.12 leride aklanaca zere hastalk gibi olaan d hallerde sre uzatlabiliyordu. Yolcularn hayvanlarna da ayn ekilde itina gsteriliyor ve baklyordu. Bu hogr ve misafirperverlik anlay iinde yiyecek ve barnma ihtiyalar giderilen kafileler, Anadoluyu neredeyse hi para harcamadan bir batan bir baa geebiliyorlard. Karatay Vakfiyesindeki artlar yolcularn kervansaraylarda konakladklar sre iinde en iyi hizmeti alabilmeleri iin pek ok ayrntnn dnldn gsterir. Vakfiyede yolculara verilecek yiyecek, yaklacak odun, hann aydnlatlmas iin bezir gibi ayrntlar sralanm, hatta mutfak takmlarnn almna ilikin artlar konulmutur. Vakfiyede kervansaraya gelen btn yolculara 3 okka13 ekmek, 1 okka pimi et, bir anak yemek verilecei, ayrca her cuma akam bal helvas datlaca bildirilmektedir.14 Btn bu yiyecekleri hazrlamak iin bir de maal a istihdam edilmitir. Karatay Vakfiyesinde yolcular iin tahsis edilen ekmein nereden ve nasl temin edilecei hususu ak deildir. Osman Turan baz Seluklu yaplarnda olduu gibi (rnein 765 tarihli Ali Paa Zaviyesi)15 kervansarayda bir frnn olabilecei fikrini ileri srer, fakat bugne kadar yaplan almalarda frnn varl tespit edilememitir. Esasnda bir gnde 300-500 yolcuya hizmet verebilme kapasitesi olan kervansarayda ortalama 400 kg. ekmek gerekecei, dolaysyla ekmek yapmnn kervansaray iinde gerekletirildiini dnmek daha pratik bir zm gibi grnyor. Son yllarda yaplan kaz ve onarmlar srasnda baz kervansaraylarda avlunun bir kesinde tandrlara rastlanmtr.16 Karatay Kervansaraynda tandr yoktur. Keza Karatay gibi byk boyutlu ve geni tekiltl Kayseri ve Aksaray Sultan Hanlarda da byle bir birimin varln bilmiyoruz. Karatay Vakfiyesinde de tandrdan sz edilmez. Fakat buna ramen kervansarayda tandrn, hatta bir frnn olmad sonucu karlamaz. nk Karatay Kervansaraynda bir hamam olmasna ramen vakfiyede bundan da sz edilmez. 17 Restorasyon almalar srasnda tandrn ya da frnn ortaya kmamas da yaplan onarmlarn bilinsiz olmasyla ilgili olabilir. Nitekim Susuz Handaki tandrlar onarmlar srasnda kapatlm ve daha sonra bir tesadf sonucu bulunmutur. 18 Eski Trk hayat tarznda hayvanclk byk nem tayordu. Trklerin atl-gebe olarak yaadklar Orta Asyada byk at ve koyun srleri beslediklerini biliyoruz. Bu hayvanlarn etinden, stnden, ynnden ve derisinden eitli ekillerde faydalanan Trkler zellikle yemek eitleri arasnda ete byk yer vermilerdir. Yzyllar boyunca Trk yemek kltr iinde nemini muhafaza eden et, Seluklularda da en ok tketilen gda maddelerinden olma zelliini srdrmtr. Karatay Vakfiyesinde yolculara verilecei bildirilen yemek trleri iinde etin zellikle zikredilmi olmas da yine etin fazlasyla tketildiini gsterir. Karatay Vakfiyesinde her yolcu iin gnde 100 dirhem et verilecei bildirilir fakat, etin nereden ve nasl elde edilecei hususu aklanmaz. Kayseri Sultan Handan bahseden bir kaynak eserde ise konumuzla ilgili nemli ve aklayc bilgiler mevcuttur. Kaynakta Sultan Hann Karatay Handan mimari olarak daha byk vakflarnnda daha zengin

450

olduu bildirilir. Asl nemli olan bilgi ise hana ait vakf koyun srlerinin olduu ve koyunlarn kuzularnn handa konaklayanlar iin kesildiidir.19 Mimari olarak byk benzerlik gsteren bu iki hann tekilat olarak da benzer olacan dnrsek kaynaktaki bilgiden yola karak bylesi byk tekiltl kervansaraylarda et iin koyun srleri vakfedildii sonucunu karabiliriz. Keza Karatay Vakfiyesinde kii bana verilecek etin miktar kervansarayn konaklama kapasitesi ile birlikte deerlendirildiinde gecede asgari 100-125 kg. et ihtiyac ortaya kar ki bu olduka byk bir rakamdr. nk bir koyundan ortalama 15-20 kg. et elde edilebilir. Bu da gnde en az 5 koyunun kesilecei manasna gelir. Dolaysyla bu miktar etin srekli olarak elde edilmesi herhalde ancak kervansaraya ait koyun srleriyle mmkn olabilir. Vakfiyede tatl olarak helva verilecei bildirilir. Seluklu Dnemine ait farkl kaynak eserlerde de tatl olarak helva zellikle zikredilir. rnein Ariflerin Menkbelerinde mritlerden birinin Mevlnaya zel olarak her gn helva piirdii hikye edilmitir. 20 Bu da gsteriyor ki, helva Seluklular zamannda itibar gren makbul bir tatl olarak hazrlanp yeniliyordu. Vakfiyede helva yapmnda tatlandrc olarak zellikle bal kullanlmas art konulmutur. Bu Seluklular zamannda Anadoluda baln bol miktarda retilmesi, dolaysyla ucuz oluuyla ilgili olsa gerektir.21 Helva ikram iin zellikle cuma gnnn seilmi olmas cumann, slmiyette kutsal gn kabul edilmesiyle ilgilidir. Anadoluda bugn de zellikle kandil gnleri gibi din gnlerde helva yaplp datlmas gelenei srmektedir. Karatay Vakfiyesinde alnaca bildiren mutfak takmlar, bir gecede ka yolcunun misafir edileceine ilikin fikir vermektedir. Vakfiyede hann giderlerinden arta kalan parayla elli byk kse, yirmi bakr tabak, yz byk odun anak, elli odun anak, on byk, be orta, be kk bakr tencere, iki byk leen, iki byk kazan, iki byk havan ve gerekli dier malzeme iin tahsisat ayrlaca kaytldr.22 Yolcularn gruplar halinde, mesel 6-10 kiilik sofralarda yemek yediklerini varsayarsak 50 byk anak alnacana ilikin bilgi bizi 300-500 rakamna ulatrr. leride aklanaca zere yolcularn geceledikleri kapal blm de asgari 300 kiinin kalabilecei ekilde tanzim edilmitir. Kervansaraylarda yolcularn hayvanlarna da azami itina gsteriliyordu. Nitekim Karatay Vakfiyesinde hayvanlar iin zel tahsisat ayrlm ve yeterli derecede arpa ve saman alnmasna ilikin artlar konulmutur.23 Kervansaraylarn ina edilmesindeki temel gaye, yolcularn zellikle tccar kafilelerinin, yolculuklar srasnda herhangi bir zarara uramadan hayvanlar ve ykleriyle birlikte emniyet iinde geceleyebilecekleri meknlar elde etmektir. Bu sebeple bykl, bulunduu mevki ya da tekilt nasl olursa olsun istisnasz btn kervansaraylarda barnlacak blmler mevcuttur. Seluklu kervansaraylarnda barnma toplu olarak gerekletirilmitir. Yolcular hayvanlaryla birlikte kapal blm, hol ya da ahr olarak adlandrlan blmde geceliyordu. Yolcularn yataca blmler sekiler vastasyla ykseltilmiti. Aradaki ksmlar ise hayvanlar iin tanzim edilmiti. Avlulu kervansaraylarda avlu etrafna dizilen birimler arasnda sultan, vezir gibi devlet adamlarna tahsis edilmi zel odalar da vard. Avlu ayn zamanda hayvanlarn bir ksmnn rnein develerin de kald blmd. Kapal blmde yolcularn hayvanlaryla birlikte gecelemesi bugnk artlarla dnldnde temizlik ve salk asndan sakncal grlebilir. Fakat Seluklu kervansaraylarnn hibirinde ocak,

451

mine gibi snma sistemi yoktur. Bu durumda gnn artlarna uygun pratik bir zm retilmi ve hayvanlarn yayd sdan faydalanlmtr. Ayrca bu sistemle yolculara hayvanlarn kolayca kontrol edebilme imkn da salanmtr. Kervansaraylarn neredeyse 2 m.yi bulan d duvar kalnlklar da snma problemini asgariye indirir. Buna ramen kn ok souk gnlerinde zellikle avludaki odalarn mangal veya benzeri bir arala stldn dnyoruz. Karatay Vakfiyesindeki artlar arasnda kn yolcular iin zeyt ve odun alnacana ilikin bilgi24 olmas da bu gr dorular niteliktedir. Nasl ki bugnk otellerde oda ve yatak says gecelik konaklama kapasitesini veriyorsa kervansaraylarda da sekiler ayn ekilde deerlendirilebilir. Karatay gibi be sahnl kapal blm olan kervansaraylarda sekilerin eni genellikle 3.50-4.00 m. civarndadr ve sahnlar boyunca uzanr. Ularda ise U ekli alacak biimde drt sra halindedir.25 Karatay kervansaraynda uzunluu 30 m. yi bulan bu sekilerde insanlarn 2 m2lik bir alanda yattn varsayarsak, avludaki odalarda dikkate alndnda yaklak 300 saysna ulalr. Bu sayya alanlarda ilve edildiinde takriben 300-400 kii arasnda bir kapasite kar. Ortalama olarak verilen bu rakam zaman zaman azalp oalabilir. Yukarda akladmz gibi vakfiyeden edindiimiz mutfak takmlaryla ilgili bilgi de bu sonucu dourmutur. Bu saydaki yolcunun yatak ve yorgan ihtiyacnn nasl karlandna dair kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlamyoruz. Yalnzca Kad bn Abdzzahir, risalesinde Karatay Kervansarayn anlatrken yayglarn olduundan bahseder.26 Ayn risalede Kayserideki medreseler, tekkeler ve hanlardan vgyle sz edilirken yayg olarak Grc ve daha deerli hallarn kullanld zikredilir.27 Dolaysyla Karatay gibi kervansaraylarda tabann deerli hal ve kilimlerle kaplandn syleyebiliriz. Bilindii gibi yolcular gidecekleri yere ulancaya kadar farkl byklklerde kervansaraylarda konaklyorlard. Bu kervansaraylarda verilen hizmetin kalitesi de deiiklik arz ettiine gre, yolcularn tedbirli davranp yatak-yorganlarn veya bu amala kullanabilecekleri baz eyalar yanlarnda tadklarn dnebiliriz. Bununla birlikte geni tekiltl kervansaraylarda yolcular iin yatak-yorgan hazrlanm olmas da muhtemeldir. 2. Salk Seluklular salk hizmetlerine byk nem vermiler hemen her ehirde Drif, Drlfiye, Dr -sha, Bimaristan gibi adlarla hastaneler ina etmilerdir. Vakflarla idare edilen bu hastaneler Seluklu sosyal yardm messeseleri iinde byk bir yere sahiptir. Dier vakf yaplarnda olduu gibi buralarda da halka cretsiz hizmet verilmi, hastalar uzman hekimler sayesinde tedavi edilmi, eczanelerde hazrlanan illar yine cretsiz olarak datlmtr. Ayrca hastalara yardmc olarak geni bir hizmetliler kadrosu istihdam edilmitir. Anadoluda zirvesine ulaan salk hizmetinin tarih sre iinde gelitiini gryoruz. Atlgebe hayat tarzna sahip eski Trklerde zel salk merkezlerine rastlanmaz. Tedavi daha ok dua yoluyla, yani inanca dayal olarak kamlar tarafndan uygulanmtr.28 Bunun yannda eitli otlar ve uruplarla yaplan bir nevi halk hekimlii de mevcuttu. zel salk merkezleri ancak yerleik hayata geildikten sonra kurulabilmitir. rnein Uygurlarn tp metinleri olduunu ve halk hekimliinin dnda Sanskrit, Tibet, Sogd ve in dillerinden evrilmi tp kitaplar kullandklarn biliyoruz.29 Trklerin slmiyeti kabulnden sonra salk merkezi inas hzla artmtr. Trk-slm devletleri iinde ilk hastane Tolunoullar tarafndan kurulur. Elimizdeki en eski hastane vakfiyesi ise

452

Karahanllara aittir. Karahanl hkmdar Tamga Bura Hann Semerkantta tesis ettii hastaneden vakfiyede Dr el Marza olarak sz edilir.30 Vakfiyeden anlald kadaryla Uygur, Karahanl ve Seluklu hastaneleri mimari yap ve fonksiyon asndan benzer zellikler gsteriyordu.31 Trklerin yerleim merkezlerinde hastane bina etmekle yetinmedikleri gezici hastaneler kurduklar da bilinir. rnein Atabeg Nureddin Zengi zamannda Seluklu ordusunda krk deveyle tanan gezici bir hastane vard.32 Seluklular zamannda Anadoluda iki tip hekimin varln biliyoruz. Bunlar Drifalardaki hekimler ve cerrahlarla bugnk manada pratisyen hekimlerdir.33 Pratisyen hekimlerin nasl altklar meselesi akla kavumamtr. Bunlar muhtemelen gezici olarak evlerde, pazarlarda, esnaf arasnda ya da dkkanlarda hizmet veriyorlard. Drifalardaki hekimler farkl branlarda uzmanlamlard. rnein Sivas Drifasndaki tecrbeli ve baarl hekimler, cerrahlar ve gz hekimleri hizmet ediyordu.34 Seluklular Dneminde, hekimlerin uygulad, eitli il ve uruplarn kullanld tedavi ve daha ok tarikat eyhlerinin uygulad inanca ve itikada dayal dokunarak, fleyerek yaplan tedavi olmak35 zere iki tip tedavi ekli uygulanmtr. Anadoluda hemen her ehire ina edilen hastaneler, insan sal konusundaki hassasiyeti ve salk hizmetlerine verilen nemi aka gstermektedir. Bununla birlikte salk hizmetleri yalnzca hastanelerle snrl kalmamtr. nsanlarn toplu halde bulunduu pek ok sosyal yardm messesesinde de salk hizmeti verilmitir. Kervansaraylarda verilen salk hizmetleri bu bakmdan fazlasyla nem tar. nk ticaretin gelimesine paralel olarak uzun mesafelerde yaplan yolculuklar baz hastalklarn daha kolay yaylmasna sebep olmutur. Kervansaraylarda verilen salk hizmetleri geleneksel hizmet ve hayr anlay sebebiyle olduu kadar Seluklularda son derece gelimi olan insan salna verilen nemle dorudan balantldr. Kaynaklarda Karatay Kervansaraynda bir hastane ve ilalarn bulunduu bildirilir.36 Karatay Vakfiyesinde de handa hastalanan herkesin iyileinceye veya lnceye kadar eitli ilalarla ve uruplarla tedavi edilecei, fakir birisi lrse kefenlenip gmlme masraflarnn vakftan karlanaca kayd bulunur.37 Vakfiyede bir hastaneden bahsedilmese de kaynaktaki bilgilerle vakfiyedeki kaytlar birbirini tamamlar niteliktedir. Bilindii gibi kervansaraylarda yolcular ancak gn cretsiz konaklayabiliyorlard. Fakat vakfiyedeki artlara gre hastalananlar iin bu kural iletilmemekte hatta hasta iyileinceye kadar tedavi srmekte, lm durumunda defin masraflar karlanmaktadr. Vakfiyenin kervansarayn tekilatna dair ayrntl bilgi iermesi, fakat hekimden sz etmemesi de bir meseledir. Ktahyadaki Germiyanolu Yakup Bey imaretine ait vakfiyede imarette hasta olanlar iin bir hekim getirilecei, ila verilecei ve bunlarn cretinin vakf gelirlerinden denecei kayd bulunur.38 Bu bilgiden yola karak kervansarayda daim bir hekimin bulundurulmasnn gl sebebiyle evreden getirildii sonucuna ulalabilir. Seluklular zamannda Anadoluda iki tip hekimin varlndan sz etmitik. Kervansaraylarda muhtemelen gezici alan pratisyen hekimler hizmet veriyordu. Ancak ok zel ve nemli durumlarda darifalardaki hekimler getiriliyordu. nk darifalar bir nevi tp fakltesi gibi altklar iin buradaki hekimlerin meguliyeti dierlerine gre ok fazlayd. Dier taraftan hekimlerin bulunmad yerlerde geleneksel tedavi usullerinden

453

yararlanlmtr. Esasnda salk hizmetleri de muhtemelen yalnzca geni tekiltl kervansaraylarda verilmitir. Karatay Vakfiyesinde yalnzca insanlarn deil yolculara ait hayvanlarn da gerektiinde tedavi edildiine dair bilgiler bulunur. Vakfiyeye gre handa hastalanan hayvanlar iin maal bir baytar istihdam edilmi ayrca, hayvanlarn nallanmas ii iinde yine maal bir nalbant grevlendirilmitir. Vakfiyede vakf gelirlerinden nal ve ivi alnaca kayd da bulunur.39 3. Temizlik nsanlar eski alardan itibaren salk ve gzelliin temizlikle baladn kefetmiler ve temizlie nem vermilerdir. Hatta baz toplumlar temizlii ibadet olarak grmlerdir. Anadoluda, Eski alar da dahil olmak zere, yaayan topluluklar bu adan dikkate deer zellikler gsterirler. rnein; Hititlerde ibadetin birinci art temizlik olarak grlmtr.40 Temizliin tad nemi Trkler ok erken kavramlard. Daha atl-gebe olarak yaadklar dnemlerde bile deriden yaplm erge denilen adr hamamlar kullanyorlard. adr hamamlarn yerleik hayata geildikten sonra da orduda kullanld bilinmektedir. Mesel; I. Alaaddin Keykubad, Anadoluda Hamm-i Seferi denilen adr hamamla sefere kyordu. Harzemahlar (Harezmahlar) ordusunda da erge adyla bir adr hamam bulunuyordu.41 Trklerin slmiyeti kabulyle birlikte geleneksel temizlik anlay din bir boyut kazanm ve temizlik imandandr hadis-i erifi nda hamam ina etmek hayr kabul edilmitir. Esasnda Anadoluda suyla ilgili yaplar genel olarak itibar gren hayr yaplardr. Bu sebeple Anadolunun hemen her yerinde emeler, sebiller ve kuyular bol miktarda mevcuttur. Anadoluda tabi scak su kaynaklarnn okluu antik devirlerden itibaren hamam inasn kolaylatrmtr. Bu tabii scak sularn zerine kaplcalar ina edilerek, baz hastalarn tedavisi de gerekletirilmitir. XI. yy.n sonlarndan itibaren Trklerin Anadoluya yerlemeye balamasyla birlikte Eskiehir, Ktahya, Ankara, Konya, Kayseri gibi ehirlerdeki tabi scak sulu Antik Devir hamamlar slm kurallara uygun tarzda dzenlenerek kullanlmaya devam edilmitir.42 Kaynaklarda Seluklular Devrinde Anadoluda 300 kadar kaplca olduu gemektedir. Hatta Konya-Akehir arasndaki Ilgn kasabasnn bir scak su kaynann kefi ve zerine kaplca ina edilmesi ile teekkl ettii bilinmektedir.43 Anadoluda hamam inas dier hayr messeseleri iinde gerekten nemli bir yere sahiptir. Bu sebeple pek ok ehirde kadnlar ve erkekler iin ayr ayr hamamlar mevcuttur. Neticede Anadoluda hamam kltr diyebileceimiz bir anlay ortaya kmtr. bn-i Batuta Seyahatnamesinde Anadoluda kendisine gsterilen misafirperverlikten bahsederken mutlaka hamama gtrldn de belirtmektedir.44 Bugn de zellikle Anadolunun kk yerlerinde hl srdrlen gelenee gre zaman zaman gruplar halinde hamama gidilir ve ykanma ii adeta elenceye dntrlr. Uzun sreli yolculuk yapan seyyahlar ve tccar kafilelerinin temizlik ihtiyalarnn giderilmesi elbette daha fazla nem tamaktayd. Ayrca Mslman yolcularn din vazifelerini ifa edebilmeleri iin slmiyetin temizlik artlarn yerine getirmeleri gerekmekteydi. Bylece hem salk asndan hem de din adan kervansaraylarda hamam inas adeta mecbur hale gelmekteydi. Tabiidir ki kervansaraylarda verilen hizmetlerin nitelii ve says kervansarayn bulunduu mevkiye ve

454

byklne gre farkllk gstermektedir. Bu sebeple hamamlar daha ok nemli ticaret yollar zerindeki geni tekilatl kervansaraylarda ina edilmitir. Kalntlarndan anlayabildiimiz kadaryla Kayseri ve Aksaray Sultan Hanlar, Karatay Kervansaray, Avanos Sar Han, Goncal Ak Han ve Divrii Burma Handa hamam bulunmaktadr. Bunlarn dndaki kervansaraylarda hamam ya hi ina edilmemi ya da gnmze ulaamamtr. Kervansaraylarn hemen hemen btn tekiltn renebildiimiz Karatay Vakfiyesi, hamamdan sz etmez. Yalnzca zeylinde kydeki hamamn yolcular ve dier halka hizmet verecei kaydedilmitir. Oysa bugn kervansarayn iindeki hamamn kalntlar mevcuttur. Bir kaynak eserde de kervansarayda bir hamamn bulunduu aka bildirilmektedir.45 Bu durumda yine vakfiyenin btn tekilt kaydetmedii sonucu kmaktadr. Keza baz Seluk Devri vakfiyelerinde yaplarn hamamlarnda kullanlacak sabun stelik miktaryla belirtildii halde46 Karatay Vakfiyesinde bu da kaydedilmemitir. Uzun yollar katedip gelen yolcularn hamamdan nce ellerini ve yzlerini ykamaya ihtiya duyacaklar tabidir. Bu sebeple kervansaraylarda temizlik ve dier ihtiyalar iin emeler ina edilmitir. Gnmze kadar kalabilmi Azkara Han, Kzlren Han, Hatun Han, Alara Han, Avanos Sar Han ve Goncal Ak Han emeleri Seluklu eme mimarisi iinde zel bir yere sahip olduu kadar, kervansaraylarda temizlie ve sala verilen nemin farkl bir gstergesidir. 4. Din Trklerin slmiyeti kabul tarihte nemli bir sosyolojik hadise olarak grlmektedir. Trk milleti iin nemli bir dnm noktas saylan bu olay kitleler halinde gereklemi, neticede hzla slmlaan Trkler byk devletler kurarak slm dnyasnda etkin olmulardr. Seluklularn Anadolu halkas da Trk-slm devletleri iinde nemli bir yere sahiptir. Anadolunun Trk yurdu haline geldii dnemde aknlar, savalar ve gler hayatn nemli bir paras olmu, buna ramen bulunan her frsatta kalc eserler verilmeye allmtr. Bunlar arasnda trbe, mescit, cami gibi din olanlar arlktadr.47 Esasnda fethedilen her blgede bu tr yaplarn inas blgenin kimliini belirlemesi asndan nemli grlmtr. Bu bakmdan Seluklu ve sonras dnemlerde Anadoluda dini eserlerin asker ve kltrel olanlara gre fazlal tesadfi deildir. Ayrca bu dine hizmet, dolaysyla hayr olarak grlm ve tevik edilmitir. slmiyette ibadet iin temiz bir yer yeterli olarak grlmektedir. Fakat hava artlarndan korunmak veya hayvanlarn kirletmesini nlemek gibi sebeplerle ibadet meknnn yerden ykseltilmesi, kapal hacimler haline getirilmesi gibi zmler retilmitir. Neticede mimarisi ve tezyinat ile gz kamatran mkemmel eserler ortaya kmtr. Cami veya mescit inas Seluklular zamannda da tek bana olabildii gibi, dier vakf yaplarna bal olarak da gereklemitir. Medrese, darifa gibi messeselerin tamamnda bir de mescit bulunur. Kervansaraylarn hemen hemen hepsinde mutlaka bir mescit bulunmaktadr. Baz istisnai durumlar vardr ki bunlarn da yaknnda cami bulunmas sebebiyle yapya dahil bir mescit inasna gerek duyulmamtr.48

455

Kervansaray mescitleri iinde en dikkat ekici olanlar kk mescitlerdir. Kk mescitler ibadet mekn olduu kadar han ina ettiren kiinin gcnn sembol olarak da grlmtr. Btn din yaplarda olduu gibi kervansaraylarda da mescitler bol tezyinatldr. Vakflarla idare edilen kervansaraylarda mescitler iin zel tahsisat ayrlmtr. Karatay Vakfiyesinde mescitte hizmet verecek maal bir imam ve mezzin istihdam edildii kaytldr.49 Ayrca ibadetin srdrlmesini kolaylatrmak maksadyla mescitte ihtiyaca cevap verecek ekilde mum kullanlmas art bulunmaktadr.50 Vakfiyedeki kervansarayda hastalanan ve len yolcularn defin masraflarnn deneceine ilikin bilgiyi din hizmetlerle ilgili olarak deerlendirmek gerekir. nk vakfiyede tahsis edilen para ile gerektiinde len hastalarn kefenlenip gmlecei kaytldr.51 Vakfiyeden anlald kadaryla verilecek hizmetlerde yolcularn sosyal statleri ve din tercihleri sebebiyle ayrm yaplmamaktayd. Bu durumda yolcularn Mslim-gayrimslim ayrm yaplmadan ayn hizmeti alaca sonucu kmaktadr. Mslman yolcularn kefenlenip din vecibeler yerine getirilerek gmlecekleri anlalmaktadr. Gayrimslim yolcular iin muhtemelen yine dinlerine uygun bir tren yaplmaktayd. 5. Dierleri Kervansaraylarda verilen hizmetlere fakir ve muhta kiilere yardm, yolcularn ayakkablarnn tamiri veya yenisinin verilmesini de ekleyebiliriz. Trk devlet gelenei ve slmi artlarn bir araya gelmesi ile ortaya kan anlayta; halkn refah ve huzurunu temin etmek devlet adamnn grevi saylmt. Devlet adamlarnn hayattayken genel ziyafetler vermeleri ve fakir halka sadaka datmalar yannda vakf eserlerin vakfiyelerindeki artlarla ldkten sonra da yaptklar hayrlarn devamn salamtr. Seluklular Dnemine ait pek ok vakfiyede, messesenin niteliine, dolaysyla ileyiine dair artlar sralandktan sonra fakir ve muhta kiiler iinde vakf gelirlerinden pay ayrlmtr. zellikle vakf eserin hibir ekilde kullanlamaz duruma gelmesi neticesinde gelir vkfn belirledii kiilere braklmakta, hayrn devam iin bir miktar fakirlere ayrlmaktadr.52 Karatay, kervansaray Vakfiyesinde verilecek hizmetlere ek olarak kervansaraya snan muhta kiiler iin kadn-erkek, Mslim-gayrimslim, hr-kle ayrmadan gelirden herkese 100 dirhem para ve 24 mudd buday verilecei artn koymutur. Ayrca hann kullanlmaz duruma gelmesi halinde gelirin fakir ve muhta Mslmanlara braklacan bildirmitir.53 Vakfiyede verilecek hizmetlerden biri de yolcularn ayakkablarnn tamiri veya ayakkabs olmayanlara yeni ayakkab verilmesiyle ilgilidir. Bunun iin handa maal bir ayakkabc istihdam edilmitir.54 Sonu olarak, Seluklu kervansaraylar iktisad hayat gelitirmek maksadyla kurulmu messeseler olmakla beraber, zaman ierisinde daha ileri bir boyut kazanarak, ann en gelimi sosyal hizmetlerini veren messeseler haline gelmilerdir. Bu zellii ile kervansaraylar Anadoluyu yabanc tccarlar iin cazibe merkezi haline getirmekle kalmam, ayn zamanda Trk kltr ve sosyal hayatnn tantmn salayan meknlar olarak da nem kazanmlardr. DPNOTLAR

456

1 2 3 193. 4 5 6 7 8

Salim Koca, Trkiye Seluklularnda Ekonomik Politika, Erdem, C. 8, s. 23, Ankara Vilhelm Thomsen, zlm Orhun Yaztlar, ev.: Vedat Kkten, Ankara 1993, s. 110; Muhammed Et Tanc, bni Batuta Seyahatnmesi I-II, Haz: Mmin evik, stanbul 1983, s. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, stanbul 1997, s. 295. Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it Trk, C. I, ev.: Besim Atalay, Ankara 1985, s. 45. Kagarl Mahmud, a.g.e., s. 274, 275. Kagarl Mahmud, a.g.e., s. 384. Bu olaylardan biri de Glhisarda yaanr. Glhisara gelen bn Batuta ve arkadalarnn

1996, s. 465. Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara 1994, s. 58.

nn birka kii keser. Bir baka grup buna mdahale eder ve iki grup arasnda baklarn ekildii tartmalar yaanr. Bu durum bn Batuta ve arkadalarnn bu insanlarn yol kesen ekyalar olduklarn dnmelerine sebep olur. Oysa durum farkldr. Bunlar iki ayr ahi grubudur ve her iki grupta yolcular misafir eden taraf olmak istemektedir. Muhammed Et-Tanci, a.g.e., s. 198. 9 10 11 12 Muhammed Et-Tanci, a.g.e., s. 198-222. Osman Turan, emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat-Vakfiyeler I, Belleten, C. XI, S. Ahmet Temir, Cacaolu Nur El-Dinin Arapa-Moolca Vakfiyesi, Ankara 1989, s. 129. Misafirliin sresinin en az gn olmas Trklerde geleneksel hale gelmitir. Eer misafir

42 Ankara 1947, s. 204-205.

gnden az kalrsa bu ev sahibinin itibarn zedeleyen bir durum olarak grlr. bn Batuta Erzurumda konaklad evden ikinci gn ayrlmak istemi, ev sahibiin gcendiini grnce misafirliini bir gn daha uzatmtr. Muhammed Et-Tanci, a.g.e., s. 205. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Bir okka 250 gr. gelir. Osman Turan, Seluk Kervansaraylar, Belleten, C. X, S. 39. Osman Turan, Celleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri-Vakfiyeler III, Belleten C. XII, Turan, Kervansaraylar, s. 485. Ayil Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylarnn Tipolojisi, IV. Milli Osman Turan bunun sebebini vakfiyenin yapnn ilk yllarna ait olmasna ve tm tekilat Tkel Yavuz, a.g.m, s. 184. dipnot 9. Faruk Smer, Yabanlu Pazar, stanbul 1985, s. 91. Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkbeleri I, ev.: Tahsin Yazc, stanbul 1973, s. 287. Turan, Vakfiyeler III, s. 57; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Turan, Vakfiyeler III, s. 56; Turan, Kervansaraylar, s. 484. Turan, Vakfiyeler III, s. 114; Turan, Kervansaraylar, s. 485. Turan, Vakfiyeler III, s. 58; Turan, Kervansaraylar, s. 485. Ankara 1946, s. 483. S. 45. Ankara 1948, s. 114; Turan, Kervansaraylar, s. 483.

Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1994), Konya 1995, s. 184. kaydetmemesiyle ilgili olmasna balar.

ev.: Yldz Moran, stanbul 1994, s. 162.

457

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Ayil Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Kervansaraylarnda Mekan-lev likisi inde Smer, a.g.e., s. 81. Smer, a.g.e., s. 86. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi I-II, stanbul 1978, s. 120. Osman Fikri Sertkaya, Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak, Uluslararas Osmanl Arslan Terziolu Karahanl Hastane ve Tp Tarihine Bir Bak, Uluslararas Osmanl Terziolu, a.g.m, s. 365. Arslan Terziolu, Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesiri, Malazgirt Armaan, A. Suheyl nver, Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri, Malazgirt Armaan, Refet Yinan, Sivas Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, S. XXII, Ankara 1991, s. 27. Menakbl Arifinde bu tip tedaviyle ilgili ok sayda olay anlatlr. rnein; Mevlanya

Savunma ve Barnma, IX. Vakf Haftas Kitab, Ankara 1992, s. 263.

ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara 1993, s. 358. ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara 1993, s. 365.

Ankara 1972, s. 55; Turan, Seluklular Tarihi, s. 346. Ankara 1972, s. 12-13.

gayb aleminden gelen bir deste gln yapraklar aryan gzlere srldnde gz hemen iyileiyordu. Ahmet Eflaki, a. g. e. I., s. 167-168. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 Smer, a. g. e, s. 81. Turan, Vakfiyeler III, s. 58, 115. Turan, Vakfiyeler III, s. 58. Turan, Kervansaraylar, s. 485. Turan, Vakfiyeler III, s. 57, 114. Firuzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1998, s. 221. Turan, Seluklular Tarihi., s. 350; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul Ylmaz nge, Anadoluda XII-XIII. YY. Trk Hamamlar, Ankara 1995, s. 9. Turan, Seluklular Tarihi. s. 350. Muhammed El-Tanc, a.g.e., s. 198, 201. Smer, a.g.e., s. 81. rnein Niksardaki Ahi Pehlivan Zaviyesinin hamam iin on rtl sabun vakfedilmitir. Anadoluda bilinen en erken tarihli Seluklu camisi Konyadaki Alaaddin Camiidir. Bugn

1998. s. 370.

Turan, Kervansaraylar, s. 465. ilk hali tamamen deimi olan yapdan yalnzca 1155 tarihli ahap minberi kalmtr. Oktay Aslanapa, Anadoluda lk Trk Mimarisi, Ankara 1991, s. 31. 48 49 50 51 rnein Eshab- Kehf Handa yapnn yannda ayr bir cami olduu iin hann iinde ayr Turan, Vakfiyeler III, s. 55, 113. Turan, Vakfiyeler III, s. 58, 115. Turan, Vakfiyeler III, s. 58, 115. bir mescide gerek duyulmamtr.

458

52 53 54

Sivas Drifas Vakfiyesinde, Drifann yklp kullanlmaz duruma gelmesi halinde Turan, Vakfiyeler III, s. 58, 115, 116. Turan, Vakfiyeler III, s. 57, 114. Turan, Kervansaraylar, s. 484.

gelirin fakir Mslmanlara braklaca art bulunmaktadr. Yinan, a. g. m, s. 41.

459

Trkiye Seluklularnda Din Hayat / Seyfullah Kara [s.308-319]

Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Anadolunun slamlamas, sadece Trk tarihinin deil, ayn zamanda slam tarihinin de en nemli olaylarndan birini oluturmaktadr. Anadolunun slamlamas hadisesi, sadece bir dnemde meydana gelmi ve ksa sre iinde sona ermi bir olgu deildir. Bu hadiseye, Emev ve Abbasler dneminde Anadolunun slamiyetle ksmen tanmasn bir tarafa brakacak olursak, XI. yzylda aknlar ve ilk yerlemelerle balayan ve daha sonraki asrlara kadar sren din, ayn zamanda etnik, siyas, iktisad, itima ve kltrel bir sre olarak yaklamak gerekir. Bilindii gibi, din, iktisad ve siyas birtakm sebeplerle mtemadiyen Anadolu corafyasna kendilerini ynlendiren Seluklular, daha 1015-1020 yllar arasnda buraya ar Bey nderliinde aknlarda bulunmulardr.1 Bundan sonra da sz konusu aknlar devam etmi, Byk Seluklu Devletinin kurulmasyla, giderek birer fetih mahiyetini kazanmtr. 1071 Malazgirt Zaferiyle Anadolu kaplar Mslman Trklere tamamen alm, bundan byle Trkmenler srf akn iin deil, artk yerleme amacyla hudutlardan Anadoluya gemeye balamlardr. Byk Seluklularn Trkmenleri iskan etme siyaseti de bu yerlemeye uygun zemin hazrlamtr. XI. yzyln son eyreinde Sleyman ahn Anadolu Seluklu Devletini kurmas ve gerekletirdii baarl fetihler, ayrca bu dnemde Anadolunun fethinde rol oynam olan nemli Trkmen beyleri tarafndan Orta ve Dou Anadolu blgelerinde Dnimendliler, Saltuklular, Mengckler ve Artuklular gibi devletlerin kurulmas sonucunda Anadoluya Trkler iyice yerlemeye balamlardr. eitli Ouz boylarna mensup kalabalk Trkmen kitleleri Trkistan, Horasan ve Azerbaycan taraflarndan gelerek Anadoluya yerlemiler, bylece Trk nfusunun, zaten iyice azalm olan yerlilere oranla hzla artmasna katkda bulunarak, Anadolunun Trk vatan olmasnda esas rol oynamlardr. Anadoluya gelen btn bu Trkmen kitleleri Mslman olduklarndan2 yerletikleri yerlerde slamiyeti yaymaya balamlar, bylece Anadoluda slam hayat btn canllyla devam ettirmilerdir. Tasavvufun Anadoluya Girii ve Buradaki Sufi Faaliyetler Anadoluya gelen Trkmen kitleleri arasnda tccarlar, sanatkarlar ve limlerin yan sra kukusuz sufiler de vardr. Ancak sufi glerin youn bir biimde meydana geldii dnemin Mool istilas yllar olduu muhakkaktr. nk Moollarn istila ettii Trkistan, Maverannehir ve Horasan blgeleri bu dnemde tasavvufi hayatn merkezini oluturmaktayd. Sz konusu istilann sebep olduu gler, youn sufi kitlelerin Anadoluya akn etmesine yol amtr. Byk Seluklular gibi Anadolu Seluklular da mutasavvflara deer verme geleneini devam ettirmilerdir. Anadolu Seluklu sultanlar eyhlere saraylarnn kaplarn amlar, lenlerde limlerle, kadlarla, mftlerle oturmay itiyat haline getirmilerdir.3 Zaten XI. ve XIII. yzyllar, yani Seluklular Dnemi slam dnyasnda tasavvuf ve tarikat hareketlerinin en faal olduu dnemlerdir ki, bu faaliyetler, kukusuz Seluklularn bu akma kar takndk lar olumlu, hatta koruyucu tavryla yakndan ilikilidir. Seluklularn bu akma ve bu akmn temsilcileri olan mutasavvf eyhlere sahip kmalarnda phesiz tasavvufun, birer Ear mensuplar

460

olan Kueyr ve Gazzl tarafndan, Snnilie uygun bir forma kavuturulmas nemli bir etken olmutur.4 te, Anadoluya gelen byk mutasavvf insanlara Seluklu sultanlarnn kucak amasyla, Moollardan kaarak Trkistan, Buhra, Harezm, Irak ve randan bu topraklara gelen nemli sufiler, burada kendi tasavvufi birikimlerini ortaya koyma imkan bulmular, bylece Anadoluya bu akm yerletirmilerdir.5 Maverannehir ve Horasan blgelerinden gelenler arasnda Baheddin Veled, Mevlana Celaleddin Rm, ems-i Tebriz, Burhaneddin Muhakkk-i Tirmiz, Fahreddin Irak gibi nemli simalar vard. Eflk, Anadoluya yaplan sufi glerini, biraz da tarafgirlikle ele alarak yle anlatmaktadr: Mevlanann hreti her tarafa yaylnca Buhra ve Detin bilginleri ve eyhleri ard arkas kesilmeksizin Anadoluya geliyor, onun ziyaretinde bulunuyor, o manalar denizinden inciler elde ediyorlard. Bir gnde yirmi kiinin gelerek onun mridi olduu ve Konyaya yerletii sylenmektedir.6 Seluklular Dneminin nl tarihisi Aksary, tasavvufun insanlara feyiz vermede ne kadar nemli olduunu vurgulayarak kendi devrindeki gerek mutasavvflardan sz etmi ve bu mutasavvflar arasnda Sad-i Fergn, Fahreddin Irak, Hamid gibi ahsiyetlerin bulunduunu sylemitir ki,7 btn bu sufiler Anadoluya dardan gelmi kiilerdi. Necmeddin Dye olarak bilinen Necmeddin Rz ve Nsruddin Ts, farkl muhitlerden gelerek farkl grlerin mensubu olan iki ayr tasavvufi ahsiyettirler. lki Snni, dieri ii olan bu iki insan, kendilerinden sonra gelen yazarlar zerinde derin etkiler brakm kiiler olup, ayn zamanda Anadoluya gelerek burada yaamlardr.8 Btn bu sufilere Evhadddin Kirmn, Hac Bekta- Veli, Sadreddin Konev, Yunus Emre gibi nemli tasavvuf insanlar da ilave edildiinde Anadoluya tasavvufun nasl girdii ve ne ekilde yerletii daha iyi anlalm olur. Mutasavvflar Anadoluya sadece doudan deil, batdan da gelmilerdir. slam dnce tarihinin en byk mtefekkirlerinden birisi olan Muhyiddin bnul-Arab, Endlsten yola karak, eitli lkeler ziyaret etmi ve yllarca Anadoluda kalmtr. O, bu sre iinde hem Anadolu Sultan I. zzeddin Keykvs ile mektuplaarak ona nasihatlerde bulunmu,9 hem de nemli ehirlerde renciler yetitirmek suretiyle kendi felsefesinin tesir alann geniletecek uygulamalarda bulunmutur.10 Abdurrahim el-Konev Maripten Mekkeye gelen ve yedi yl burada kaldktan sonra Konyaya yerleen sufilerden bir dieridir. O, burada evlenmi ve evliliinden ocuklar olmutur.11 Anadoluya gelen bir baka mutasavvf, Eb Abdullah mer b. Muhammed es-Shreverddir. Bu mehur mutasavvf, I. Alaaddin Keykubatn tahta kn tebrik etmek zere Halife en-Nsr Lidinillah tarafndan eli olarak Anadoluya gnderilmitir. Bu byk mutasavvf karlamak iin devletin btn yetkili ve nfuzlu kiileri seferber olmulardr. nl Seluklu tarihisi bnu Bb, sahip olduu yetenee gre herkesin bu eyhin himmetinden nasiplendiini, o gnden bugne (1280li yllar) kadar da bu insann etkisinin Anadoluda devam ettiini sylemektedir.12 Ayrca eyhleri Anadoluya gelmese bile, halife ya da mritlerinin buraya akn etmeleriyle, sz konusu topraklarda tarikatlarn yayld hususu da tasavvufun Anadoluya girii noktasnda dikkate alnmaldr. Bu konuda en fazla gze arpan tarikat Yeseviye tarikatdr. Konunun uzmanlarndan Irene Melikoff, Anadolu sufiliinin kaynaklarndan bahsederken, bu kaynan esas itibaryla Orta Asya

461

merkezli ve Ahmed Yesev kl olduunu vurgulamaktadr. Melikoff tamamen bu konuya ayrlm olan makalesinde, Ahmed Yesev geleneinin Anadoluda Hac Bektala devam ettirildiini, bu gelenein devamnda Trkistan Erenleri, Horasan Erenleri ve Rum Erenleri gibi isimlerle anlan dervilerin paylarnn da bulunduunu hakl olarak ifade eder.13 Ancak Anadoluda var olan btn bir tasavvuf oluumunu ve kltrn sadece Yesev tarikatna balamamak gerekir. nk Anadoludaki tasavvuf kltrnn ran meneli boyutu da vardr ki, bu boyutun en byk temsilcisinin Mevlana Celaleddin Rm olduu bilinmektedir. Nitekim Cahen de, Anadoludaki tasavvufi hayatn ncelikle Mevlanann etrafnda dnm olduunu syleyerek, bu noktaya dikkat ekmitir.14 Bundan dolay, Anadoluda Yesev ekolnn etkisi yadsnamayaca gibi, Mevlev ekolnn oynad rol de gz ard edilmemelidir. Esasen sufiler Anadoluya sadece Orta Asyadan gelmemilerdir. Mutasavvflar arasnda ran, Irak blgelerinden gelenler olduu gibi, Msrdan, hatta az nce deindiimiz zere, Endls ve Marip blgelerinden gelenler de vardr. Bu bakmdan, Anadolunun ok eitli tasavvufi anlaylar iin bir kavak noktas olduunu syleyebiliriz. Bununla birlikte Anadoluda intiar eden tarikatlar esas itibaryla Orta Asya ile birlikte ran, Irak ve Horasan blgelerine bal idiler.15 Anadoluda etkili olan mutasavvflardan biri de, Seyyid Ahmed er-Rifdir. Bu byk mutasavvf Anadoluya gelmemi olsa bile, nemli halife ve temsilcileriyle buradaki dini hayatn canl tutulmasnda mhim roller oynamtr. Onun nemli temsilcilerinin Anadoluya geldii, seyyahlarmzn buradaki Rif zaviye ve dervilerine dair verdikleri bilgilerden anlalmaktadr.16 Bu arada Abdulkadir Geylnyi de unutmamak gerekir. Evliya elebi, Anadoluda birtakm Kadiri tekkelerinden sz eder ki, bunlarn, Seluklularn son dnemleriyle beylikler dneminde ina edilmi olmalar muhtemeldir. Kadiri mensuplar iin yaplm olan bu tekkelerde yzlerce, hatta bazen binlerle ifade edilen Kadiri dervileri kalmtr.17 Anadoluda dini hayatn canl tutulmas noktasnda nemli katklar bulunan Kbrevleri de burada zikretmek gerekir. Moollarn btn Orta Asyay istila etmeleri, blgedeki dier btn sufiler gibi, Orta Asyada yadsnamayacak etkiye sahip olan Necmeddin Kbrann kurduu tarikata mensup olan Kbrevleri de etkilemitir. Birok Kbrev mensubu sufiler Moollarn nnden kaarak Anadoluya ynelmilerdir. Bu derviler sadece tek balarna gelmemiler, ailelerini de birlikte getirmilerdir.18 Kbrevlere mensup bu sufiler arasnda Baheddin Veled,19 Necmeddin Dye20 gibi son derece nemli ahsiyetler vardr. Btn bu tarikatlara Kalenderler, Haydarler, Babaler, Camiler, Abdallar gibi, heterodoks grnt iinde gelen sufileri de ilave etmemiz gerekir. Gerekten Trkmen boylar arasnda eski kamozanlar andran ve Baba, Dede ve Ata gibi isimlerle anlan ok sayda sufi kitleler Anadoluya gelerek burada etkili olmulardr. Farkl kyafetleri, azlarda dolaan kerametleri ve meczubane yaaylaryla bu Trkmen babalar, Ouz boylarna anlayacaklar bir dille, eski Trk ananeleriyle kark bir ekilde slamiyeti anlatyorlard. Bu yzden Trkmen halk kitleleri onlarn vaazlarn heyecanla dinliyor, sylediklerini uyguluyorlard.21 Bu durum, krsal kesimlerde dini hayatn canl kalmasnn temel etkeni olmutur.

462

Kendilerine Anadoluda snak bulan bu heterodoks sufilerin faaliyet alan sadece Trkmen kitlelerle snrl deildi. Onlar, ayn zamanda gayrimslimler arasnda da faaliyet gsterme imkan bulmulardr. Bu sufiler, gayrimslimler arasnda gsterdikleri faaliyetlerde baar da salamlar, ihtidalarda nemli roller oynamlardr.22 Btn bu zikredilenler, XIII. yzylda Anadoluda ne kadar youn bir tasavvuf hareketin hkm srdn bize gstermektedir. Nefehtl-nsde geen Nice ehlllah gayri diyardan Rma gelmitir. Hatta ashabn Diyar- Rma nzul sabittir. Ve Rmda dahi meayihten ok kimse hasl olmutur23 kaydyla, bu hareketlilie iaret edilmitir. Evliya elebi de, sadece Aksaray sancanda yedi binden fazla byk evliyann medfun bulunduunun tevatrle sabit olduunu syleyerek,24 Anadoludaki tasavvuf erbabnn okluuna vurgu yapmak suretiyle Cmnin yukardaki ifadelerini desteklemektedir. Anadoluya tasavvufun giriini ve mutasavvflarn buradaki faaliyetlerini sylerken bir hususu gzden uzak tutmamak gerekir: Aslnda tasavvufun prensipleriyle Anadolu insannn iinde bulunduu durum, bu cereyann kolaylkla Anadoluda yaylabilecei bir ortam da beraberinde getirmitir. Yani Anadoluya akn akn gelen sufiler kendi grlerinin burada maya tutabilmesi iin gerekli zemini ve koullar bulmulard. Anadolu corafyas tasavvufun geliebilecei btn artlar tamaktayd. zellikle Mool istilas sebebiyle halk kitlelerinin derin bir buhran yaamakta oluu, hal savalarnn verdii bezginlikle birlemiti. Bunlara ilave olarak I. Alaaddin Keykubattan sonra siyasi yapnn tamamen bozulmas ve Anadolu Seluklu tahtn ele geirme kavgalar, Moollarn sebep olduu bozuk mali yapnn btn plaklyla halka yansmas gibi hususlar insanlardaki huzursuzluklar had safhaya karmt. Bu huzursuzluklar dindirebilecek, onlar ruhen bunalml dnyann dna kararak manevi bakmdan tatmin olabilecekleri bir ekilde eitmek iin devreye tasavvufi retileri kitlelere yerletirecek insanlar girmilerdir. te bu kiiler mutasavvflardan bakas deildi. Gerekten bu mutasavvflar, dnyadan midini kesmi insanlara ahiret hayatn gsteriyorlar ve bu karmak hayattan onlar syrarak, daha sade bir yaam gsteriyorlard. nsanlarn yozlamalarna kar tasavvufun ahlaki ilkelerini ortaya koyarak kitlelerin ruhunda ortaya kan frtnalar dindiriyorlar, onlar ruhi ve manevi skuna kavuturuyorlard. Dolaysyla sosyal dzenin bozukluunu gren, devaml karklklardan bkm ve ezilmi olan halk kendilerine bu dnyada nasip olmayan saadeti, hi olmazsa ahirette temin edebilmek iin tekkelere, eyhlere koarak tarikatlar dnyasna giriyorlard. Mahalli beyler, hatta sultanlar bile kitlelerin bu temayllerine uyarak kendileri de tarikatlara intisap ediyorlar, her yerde tekkeler ve zaviyeler yaptrarak oralara zengin vakflar balyorlard. te btn bu sosyal sebepler Anadoluyu eyhler ve tarikatlar diyar yapmaya yetmiti.25 Babingerin ifadesiyle, birok tarikat bu topraklar zerinde mantar gibi bitmekteydi.26 Anadoluya eitli sebeplerle gelerek yerleen eyh ve derviler, burada ok ynl faaliyetlerde bulunarak, hem Anadolunun slamlamasna katkda bulunmular hem de halkn dini duygularnn srekli canl tutulmasn salayarak onlarn iyi, drst ve ahlak sahibi birer vatanda olmasna katkda bulunmulardr. Bu mutasavvf eyhler Anadoluda, bazen tarikatlarn neretmek, bazen medreselerde ders vermek, kimi zaman camilerde vaazlar vermek ve sohbet halkalar oluturmak, kimi zaman da kendi taraftarlaryla birlikte yeni yerleim birimleri oluturmak suretiyle, ama her halukrda bu faaliyetlerini icra ederek halk arasnda son derece etkili olmulardr.

463

Btn bu sufilere ilave olarak, tasavvufi ynleri de olan, fakat her biri Anadoludaki sosyal bir teekkl temsil eden kitleleri de gz nnde tutmak gerekir. kpaazdenin Tevrihinde Ahiyn Rm (Anadolu Ahileri) , Gziyn- Rm (Anadolu Gazileri) , Abdaln- Rm (Anadolu Abdallar) ve Bacyn- Rm (Anadolu Baclar) eklinde,27 drt zmre halinde geen bu topluluklar da, Anadolunun siyasi, askeri iktisadi ve sosyal hayatnda son derece etkili olmulardr. lim ve Mutasavvflarla Devlet Adamlar Arasndaki likiler Mslman Trk sultanlar teden beri slam bilginleri ve mutasavvflaryla iyi ilikiler iinde bulunmular, onlar saygn insanlar olarak kabul etmilerdir. Bu kabul Trklerde bir gelenek haline gelmitir. Seluklular da ayn gelenei devam ettirmilerdir. Byk Seluklularn nl veziri Nizamlmlk, Seluklu Devletinin idare tarzn gsteren eserinde, din bilginlerine ve tasavvuf erbabna hrmet etmenin, onlarn her trl ihtiyalarn temin etmenin, onlar aziz tutmann, slam sultannn en bata gelen grevlerinden biri olduunu sylemek28 suretiyle, devam eden bu gelenein bir devlet politikas haline geldiine iaret etmektedir. Nitekim kendisinin de sufilere son derece hrmet ettii sylenmektedir.29 Yksek slam eitimi grm olan aydn nitelikli Anadolu Seluklu sultanlarnn da lim ve mutasavvflara sayg gsterme konusunda ayn hassasiyete sahip olduklarn grmekteyiz. Bundan trdr ki, zellikle bakent Konya, Anadolu Seluklular dneminde sufi eyh ve dervilerin snd bir merkez haline gelmitir.30 Seluklu sultanlarnn XIII. yzyl boyunca baarl lim ve sufileri himaye edici idareleri, daha nce temas ettiimiz gibi, bilhassa Mool istilas sonrasnda mutasavvflar kendine ekmede bir cazibe alan haline getirmitir.31 Gerekten Anadolu sultanlarnn lim ve mutasavvflara verdikleri deer ve gsterdikleri iltifatlar o kadar ileri boyuttayd ki, bu lim ve mutasavvflar, hkmdarn tahtna bile oturabiliyorlard.32 Bu insanlar, Anadoluda, geldikleri yerlerde grmedikleri ilgiyle karlamlardr. Seluklu sultan ve devlet adamlar, onlar iin Anadolunun birok yerinde medreseler, zaviyeler amlar, buralara bol vakflar tahsis etmiler, bylece onlarn istedikleri biimde faaliyet gstermelerine zemin hazrlamlardr.33 Din bilginleri ve mutasavvflar devlet hazinesinden zaman zaman para da almlardr. bnu Bb, Seluklularn kltr ve edebiyat adamlarn fakirlik ve yoksulluktan kurtardklarn sylemek suretiyle bu noktaya iaret ederken,34 er-Rvend de, bu sultanlar zamannda limlerin, seyyidlerin, zahitlerin ve dindarlarn devletten vakf tahsisat yannda maa da aldklarn ifade ederek, bu hususu aka belirtir ve baka hibir dnemde byle bir uygulamann olmadn da ilave eder.35 Kaynaklarmzda, Anadolu Seluklu sultanlarnn tarikat eyhlerine nakdi yardm yaptklarna dair kaytlar bulunmaktadr. Mesel IV. Rkneddin Klarslann Mevlanaya gndermi olduu be kese sm-i sultn bu nakdi yardmn gzel bir rneini tekil etmektedir.36 Bu tarikat eyhleri, sultanlarn kendilerine verdikleri bu yardmlar ahsi menfaatleri iin kullanmaktan ziyade, ihtiya iinde bulunanlara vermilerdir. Nitekim Mevlana da byle yapm, sultann vermi olduu paray fakirlere datmtr.37 Anadolu Seluklu Sultanlarnn din byklerine ve mutasavvflara gsterdikleri sayg ve verdikleri deer konusunda kaynaklarda ok sayda rnekler bulmamz mmkndr. II. Klarslan

464

Aksaray ehrini ina edip burasn kendisi iin bir s haline getirince, bu ehre Azerbaycandan getirttii lim ve eyhleri yerletirmi ve onlar iin burada zaviyeler ve medreseler yaptrmtr.38 Ayn sultan, kendi saraynda bilimsel mnazaralar tertip etmi, bunu yaparken, hibir limin dieri zerinde bask kurmaya kalkmasna onay vermemitir. Nitekim Karahanllar Dneminin byk fakihlerinden biri olan ve Hanef mezhebine mensup bulunan Eb Bekir b. Mesud el-Ksn sarayda arn ile bilimsel tartma yapm, ancak arn zerine bask kurmaya kalknca, sultan tarafndan Halep hkmdar Nureddin Mahmud b. Zengye eli olarak gnderilmek suretiyle saraydan uzaklatrlmtr.39 II. Sleyman ah Dneminde de lim ve mutasavvflara gereken nem verilmitir. bnu Bb, bu sultann lim ve sufileri himayesine aldn, onlara bol ihsanlarda bulunduunu, bundan dolay bu kesimlerin hibir zaman fakirlik ve sefalet ekmediklerini anlatr.40 Bu hkmdar lim, air ve mtefekkirleri sohbet meclislerine toplar, onlar iin ziyafetler verirdi. Fakihler bu hkmdarn huzurunda gayet serbest bir ekilde davranrlard. Nitekim kaynaklarmzda gelen ilgin bir olay bunu gstermektedir. Sultann yannda felsefi ekole mensup bir filozofla bir fakih bilimsel bir tartmann iine girmilerdi. Filozofa laf yetitiremeyen fakih, onu sultann yannda tokatlamaya balam, sultan ise hibir mdahalede bulunmamt. Buna ierleyen filozof, sultana, Byle bir adam geliyor, senin huzurunda saygszlk ederek haddi ayor, sen ise bu duruma hibir ses karmyorsun diyerek sitemde bulunmutu.41 lim ve mutasavvflara kar ayn himayeyi I. Gyaseddin Keyhsrev de gstermi, onlara hilat ve hediyeler gndermitir. Er-Rvend, onun adn ve balarnn bykln ok uzaklardan duymu, kitab Rhatus-Sudru ona ithaf etmitir.42 Nitekim er-Rvend, ayn eserinde I. Gyaseddin Keyhsrev iin Bu sultan, devletinin temelini, eriat esaslarnn muhafafzlar olan slam limlerinin izzet ve ereflendirilmesi zerine kurmutur. O, evliyay yceltmitir43 demek suretiyle, onun bu zelliklerini ortaya koymutur. Gyaseddin Keyhsrev daha tahta oturur oturmaz, ilk saltanat dneminin srgnle sona ermesi nedeniyle Anadoludan ama gitmi olan Mecdeddin shak gibi lim ve sufi bir bilgini, tekrar Anadoluya davet etmitir. Bunun iin duygusal bir iir ele alan sultan, bu byk lim ve mutasavvf karlayarak, ona izzet ve ikramda bulunmutur.44 I. zzeddin Keykvs de Anadoluda din byklerine sayg gsteren sultanlar arasnda yerini almtr. Gerekten kaynaklar, onun, bilginlere dost, cahillere dman olduunu, meclisinin ve saraynn limlerle dolup tatn haber vermektedirler. Bu sultan yksek fikir sahibi mutasavvflar daima himaye etmi, hatta onlara intisap etmitir.45 Onun deer verdii mutasavvflar arasnda bnulArab de bulunmaktadr. Sultanla bu mutasavvf arasnda iyi ilikilerin olduunu, mektuplamalarndan anlamaktayz. Nitekim bnul-Arab, bu hkmdara bir t mektubu yazm ve eseri FtuhtlMekkiyyede yer vermi olduu bu mektupta olduka rahat ifadeler kullanm, hatta baz konularda sultan sulayacak kadar ileri gidebilmitir.46 Din bilginleri ve mutasavvflarla ilikileri bakmndan Anadoluda ne kan hkmdarlardan bir bakas, belki en nemlisi I. Alaaddin Keykubattr. Cengiz istilas bu hkmdarn saltanatnn ilk yllarna tesadf ettiinden zellikle Konya onun dneminde saysz filozof, eyh ve dervilerin snd bir merkez haline gelmitir.47 Ner buna, Ve bunun (I. Keykubatn) eyyamnda Memleket-i

465

Rmda ulem ve suleh ve etky ve evliya oald. Zira Mool rana mstevli olup alemde huzur kalmamt48 szleriyle temasta bulunmutur. Gerekten, Anadolunun, zellikle de Konyann limler ve mutasavvflar iin bir cazibe merkezi haline gelmesinde, I. Keykubatn, hretini duyduu lim ve mutasavvflar bakente davet etmesinin, bunlara bol ihsanlarda bulunup kendileri iin vakflar ile birlikte medrese ve zaviyeler ina etmesinin nemli yerinin olduu kukusuzdur. Bundan dolay Devletah, ondan, limleri seven bir padiah olarak bahsetmektedir.49 I. Alaaddin Keykubattan sonra gelen sultanlar da lim ve mutasavvflara sayg gstermeye devam etmilerdir. Bu dnemde sadece sultanlar deil, ayn zamanda devletin ileri gelen emir ve vezirleri de din byklerine ayn sevgi ve saygy gstermilerdir.50 Bahaeddin Veled gibi byk bir mutasavvf Larendede yedi yl gibi bir mddetle arlam olan Emir Musa, Fahreddin Irak gibi bir slam byne Tokatta bir zaviye ina eden Pervane Munddin Sleyman, limler iin mehur Karatay Medresesini yaptran nl Seluklu veziri Celaleddin Karatay, bunlardan baka Beylerbeyi emseddin Hasouz, atabeylik makamndaki Esededdin Ruzbeh, saltanat naiplii makamnda bulunmu olan Kad zzeddin Muhammed b. Mahmud Rz, yine ayn makamdaki Melikl-mer Eminddin Mikail, lim ve mutasavvflara deer veren devlet adamlarndan sadece bazlardr.51 Anadolunun idaresini eitli dnemlerde ellerinde tutmu olan bu ve benzeri ahsiyetler, ilim adamlarnn, din ve takva insan olarak bilinen sufilerin gnllerini daima ho tutmular, onlara cmerte balarda bulunmulardr. Anadolu Seluklularnn mspet tutumlar dolaysyla Anadoluya gelip yerlemi olan lim ve mutasavvflar, buradaki fikr hayat canlandrmlar ve Seluklu eitim kurumlarna hakl bir hret kazandrmlardr.52 Anadoluda Dini Hayatn Canllna Verilen nem Anadolu Seluklu sultanlar, kendilerini, slamn ve Mslmanlarn koruyucular olarak grmlerdir. Bu bakmdan onlar, slam dininin kurallarn yaamaya almlar, Anadoludaki dini hayatn canlln korumaya gayret etmilerdir. Er-Rvend bu hususu, Hulef-i Ridnden sonra Selukoullarndan daha dindar hkmdarlar gelmemitir53 szleriyle belirtir. bnu Bb, pazartesi ve perembe gnlerinin orula geirilmesinin gelime dnemindeki Anadolu Seluklu sultanlarnn adeti olduunu ifade etmektedir. Bu sultanlar arasnda abdestsiz hibir fermann altna imza atmayanlar olduu54 gibi, veliaht tayin ettikleri ehzadelere dini nitelikli tavsiyelerde bulunan sultanlar da varolagelmitir. Mesela I. Klarslan, olu I. Gyaseddin Keyhsrevi veliaht tayin ettii zaman ona, her eyden nce Allaha irk komamasn, namazlarn devaml olarak klmasn, insanlara iyilikleri emredip ktlkleri yasaklamasn, onlara iyi davranmasn ve hayaszlklar nlemesini syleyerek nasihatlerde bulunmutur.55 Tarihi kaynaklarmz, hem bu sultanlardan nceki hem de daha sonraki hkmdarlarn dini titizlikleri hakknda da ayn eyleri sylememize imkan vermektedir. Ancak burada unu sylememiz gerekmektedir: Dindarlk ve ahlaki meziyetler bakmndan Anadolu Seluklu sultanlar devletin ykseli ve gelime dnemlerinde son derece olumlu bir grnt sergilemelerine karn, bamllk ve k dnemlerinin hkmdarlar iin ayn eyleri sylememiz genellikle zor grnmektedir. rnein II. Gyaseddin Keyhsrevin Kseda Sava srasnda sarho olduu sylenmektedir.56 ki, elence ve sefahate ok dkn olduunu kaynaklarmz haber vermektedir.57 Dini duygulardan uzak yaam bir baka hkmdar da II. zzeddin Keykvstr.

466

Aksary bu sultann slam d bir hayat yaadn, onu bu hayata altran kiinin de, beylerbeyliine tayin etmi olduu Hristiyan Kont stabl olduunu sylemektedir.58 Btn bunlarla beraber, k dnemi iinde dindar hkmdarlar da gelmitir. III. Gyaseddin Keyhsrev bunlardan biridir. Az nce II. zzeddin Keykvs hakknda souk kanl ifadeleriyle dikkati eken Aksary, III. Gyaseddin Keyhsrevin dini hayat iin gayet olumlu ifadelere yer vermektedir. Ona gre, bu sultan, ald dini eitim sonucu, kendini bildii andan beri dini konularda titiz davranm, hibir vakit namazn brakmamtr.59 Anadolu Seluklu hkmdarlarnn genel olarak dini hayatlarndaki bu titizlik, onlarn halkn idaresiyle ilgili dinsel politikalarna da yansmtr. Seluklular, Anadoluya gelmi olan Ouz Trkmenlerinin dini eitimlerini nemli bir konu olarak grmler, gebeler arasnda slam dininin yerlemesi iin almlardr. nk onlar, bir mneat mecmuasnn bildirdiine gre, kendilerinin esas gayelerinin, slamn emirlerini yceltmek ve insanla duyurmak, hkmlerini ise uygulamak olduunu belirtmilerdir.60 Bu sebeple onlar, halkn dini ibadetleri yerine getirmeleri iin birtakm tedbirler almlardr. Bu dnemde halkn gnah ilemesi devlet eliyle engellenmeye allmtr. ElHynin naklettii mneatlardan birinde Seluklu Dneminde ki muhtesiplerin grevleri anlatlrken, bunlar arasnda gnahkarlarn terbiye edilmesi de zikredilmektedir.61 Nitekim Kazvnnin vermi olduu bir bilgi, bize, Seluklular Dneminde Anadolu halknn dine aykr davranlarnn denetlendiini, bu denetimin genellikle muhtesipler tarafndan yapldn, din d davranlarn ise cezalandrldn gstermektedir.62 Anadolu Seluklular ibadetlerin zellikle halk tarafndan yerine getirilmesine son derece nem vermilerdir. Hatta bunun iin, halkn cemaatle namaz klmak zere camilere gitmelerini temin etmek maksadyla, ayet ve hadislerle delillendirdikleri emirname bile karldna tank olmaktayz. Seluklularn son dnemlerinde idari yapyla birlikte halkn dini ve ahlaki yaaynn da zayflamasyla kaleme alnan bu emirnamede, halkn nefsani ve eytani hevesler iine dalm olduu, namazlarn terk ettikleri, bundan dolay camilerin bo kald vurgulanmaktadr. Emirnamede, ilgili grevlilerden, btn Anadolu halknn, namazlarn klmas iin tevik edilmesi ve zorlanmas istenmektedir. Yolcu durumunda bulunmayan yerleik halk kitlelerinden ezan sesini iitebilen herkesin farz namazlarn mutlaka cemaatle klmalar gerektii, buna uymayanlar iin eriatn emri gereince sert ve zorlayc tedbirlere bavurulaca belirtilmektedir.63 Anadolu Seluklu Devletinin din politikas, resmi olarak Snnilik zerine kurulmutur. Seluklular daha ilk dnemlerden itibaren Ehl-i Snnet akidelerini ve zellikle Haneflii btn gleriyle koruma altna almlardr. slam kaynaklar bu durumu gayet ak bir biimde ortaya koymaktadrlar.64 Seluklu Trkiyesinde hkmlerin Hanef mezhebine gre verilmi olmas,65 Anadolu Seluklularnn da Haneflik ekoln benimsediklerini gstermektedir. Nitekim nl seyyahmz bnu Battta da Anadolu halknn Hanef mezhebine mensup olduunu syledikten sonra, o dnemde eitimin bu mezhebe gre yapldn nakletmektedir.66 Dnemin dier kaynaklar da Anadolu sultanlar hakknda vg dolu ifadeler kullanrken, onlarn dneminde Hanef mezhebinin gcnn en yksek noktasna ulatn sylemektedirler.67

467

Ancak Seluklularn ksmen de olsa afii mezhebini de dikkate aldklarn grmekteyiz. Mesela Anadolu Seluklu Devletinin son derece nemli makamlarndan biri olan ve ilmiye snfnn en st derecesini temsil eden kadl-kudatlk makamna mehur Sirceddin Urmev tayin edilmitir ki, bu kii afii mezhebine mensup bir lim idi.68 Ayrca devlet adamlarndan Fahreddin Ali, Sivasta yaptrm olduu Gk Medresenin mderrisinin afii mezhebine mensup olmasn art komutur.69 Aslnda Anadolu Seluklularnn resmi Snnilik politikas gtmesi, onlarn hogrsz, kendi dndaki dini ynelilere kar baskc bir tavr aldklar eklinde yorumlanmamaldr. Gerekte Seluklular hibir dnemde dier mezheplere kar baskc bir tavr iine girmemiler, sadece slam dinini tahrip etmeye alan Batnlere kar mcadele etmilerdir. Bu dnemde devletin, eitli mezheplere ve dini akmlara kar belli bir siyaseti vard. Buna gre devlet, mezhep ve dini akmlar arasndaki ahenk ve dzenin korunmasn salar, eitli dinsel unsurlarn birbirleriyle atma iine girmelerini nlerdi. Yani devlet, dinsel akmlarn asayii bozmas durumunda mdahalede bulunur, bunun dnda herhangi bir mdahalede bulunmazd. Btn Orta a devletlerinde olduu gibi, Anadolu Seluklu Devletinde de idare, din referansldr. nk bu dnemde hkmdarlarn, hakim olduklar lkelerde dinin kurallarn dikkate almalar, kendilerine itaatin vazgeilmez bir art olarak grlmtr. Anili Kad Burhaneddin, I. zzeddin Keykvsn, devletinin idaresini dine istinat ettirdiini sylemek suretiyle,70 Seluklularn devlet idaresinde dini referans olarak aldna dikkat ekmitir. Anadolu Seluklu sultanlar tahta kma merasimlerinde dini unsurlar ihmal etmeyerek ynetimlerinde dinin daima dikkate alnacann iaretini vermilerdir. Nitekim I. Alaaddin Keykubat saltanat tahtna oturduu zaman din adamlar, beyler ve dier devlet bykleri gelip elini pmler, daha sonra kad nn da telkini ile camiye gitmiler, burada sultana beyat yemini etmilerdir.71 Anadolu sultanlarnn dini kurallar dikkate alarak hareket ettiklerinin arpc bir rneini de Aksary nakletmektedir ki, bu nakil ayn zamanda miras uygulamalarnn dini esaslar erevesinde meydana geldiini gstermektedir.72 Aslnda Seluklular Dneminde Anadoluda sosyal medeni ilikiler kaynan dinden almtr. Evlenmeler, boanmalar, miras paylamlar, nafakalar, borlar gibi sosyal ve medeni hayatla ilgili hukuki kurallar tamamen dini delillere dayanlarak zme kavuturulmaktayd. Bu konuda kaynaklarda ok sayda bilgiler bulmak mmkndr.73 Nitekim Kprl de medeni hukuk sahasnda hkmlerin dini delillere gre ortaya konduunu sylemek suretiyle bu konuya dikkat ekmitir.74 Anadoluda Gayrimslimlerin Durumu Bilindii gibi Seluklular Dneminde Anadoluda, Mslmanlarn yan sra zellikle Hristiyanlarn ounluunu oluturduu gayrimslimler de mevcuttu. Seluklu sultanlar bu gayrimslim unsurlarla iyi diyalog iinde bulunmulardr. Onlar, gerek Anadoludaki, gerekse Bizans lkesindeki Hristiyanlarla, evlilik yoluyla akrabalklar kurmulardr. Bundan dolay Hristiyan unsurun Seluklu saraynda etkili olduu grlmektedir. Sultanlarn Hristiyan eleri arasnda Ermenilerden, Grclerden ve Rumlardan kadnlar bulunmaktayd. Seluklu sultan ve ehzadelerinin zaman zaman stanbula gitmek durumunda kalmalar ve Hristiyan kadnlarla yaptklar evlilikler, onlarn Hristiyan halka kar sempati duymalarnda ve toleransl davranmalarnda kukusuz etkili olmutur.75 Seluklu Devletinde gayrimslimler nemli

468

saylacak noktalarda grevler almlardr. Mesela Kayseri gibi nemli bir ehrin idibalk grevinde bulunan Hacuk olu Hsamn, Ermeni asll olduu sylenmektedir.76 Yine tarihi kaynaklarmz, II. zzeddin Keykvsn Rum daylarndan bahsederek, bunlarn devlet ilerine kartn ifade etmektedirler.77 rnekleri oaltmamz elbette mmkndr. Ancak asl nemli olan, Seluklularn hizmetinde bulunan bu Hristiyan unsurlarn kendi milliyetlerini ve dinlerini koruyabildikleridir. Anadolu Seluklularnda gayrimslimlerin dini bakmdan da daima hogr iinde yaadklarn, kendilerine dini adan hibir zorluk karlmadn grmekteyiz. Gerekten Seluklu sultanlar, kendi dinlerinden olmayan vatandalarna her bakmdan tam bir din zgrl tanmlardr.78 Hatta I. zzeddin Keykvsn gayrimslimlere gsterdii byk hogr, bnul-Arab gibi byk bir slam dnrn kzdrm, bu sebeple o, bu sultana ihtarda bulunmutur.79 Anadolu Seluklu sultanlarnn gayrimslimlere kar gstermi olduu bu hogrl tavr Mslman halka da yansmtr. Anadoludaki farkl dinsel kesimler, burada genel itibaryla ahenk iinde yaamlardr. Hatta d dmanlara kar hem Mslman kesim, hem de gayrimslim kesim birlikte hareket etmiler, lkelerini korumak iin ortak hareket etme karar almlardr. rnein, Moollarn Seluklular malup etmesiyle, ileri gelenler Malatyadan kam ve bu sebeple ehir bir mddet idarecisiz kalmtr. Bunun zerine ehirdeki Mslmanlarla gayrimslimler, aralarnda sadakat yemini etmiler ve ehrin patriini balarna idareci olarak tayin etmilerdir.80 Anadoluda ilk zamanlarda birbirine ihtiyatla yaklaan iki farkl kltrn insanlar zaman getike birbirlerini daha iyi anlamaya balamlardr. Mesel Sryani Mihael, eserinin bir yerinde Trklerin son derece merhametsiz olduklarn sylerken, hatta baz olaylar gayet dramatik bir biimde tasvir ederken, sonraki yllarda ise ilk yllardaki dncelerinin tam tersine, Trklerin Hristiyanlara hibir ktlk yapmadklarn sylemitir.81 Karlkl tanmann sonucu olarak Seluklu Trkleri ile yerli halk arasnda genel itibaryla daha yakn bir dostluk ve daha scak ilikiler meydana gelmitir. Bu dostluk ilikileri dnemin Hristiyan kaynaklar tarafndan da teyit edilmitir. Niketasn ifadesine gre, Beyehir Glndeki adalarda yaayan Hristiyan halkn Konyadaki Trklerle olduka sk ilikileri vard. Buradaki Hristiyanlar Konyallarla gayet kuvvetli dostluk kurmulard. Bu yzden onlarn tarafn tutuyorlar, Bizans kendilerine dman gibi gryorlard. Hatta Niketas, buradaki Hristiyanlar, sz konusu dostluklarndan ve Bizansa kar sergiledikleri tavrlarndan dolay yadrgamtr.82 Birbirleriyle kylerde snr snra, ehirlerde ise ou zaman i ie yaayan bu iki farkl din mensuplar arasnda hibir zaman derin bir dmanlk meydana gelmemitir. Nadir durumlarda meydana gelen baz olumsuz durumlar bir kenara brakrsak, halk kitleleri birbirleriyle uyum salamlardr. ki halk arasndaki bu uyum Trk-Bizans snrlar zerinde dahi devam etmitir. Bu sebeple ularda yaayan Mslman ve Hristiyanlar arasnda bile dini sebeplerden dolay ortaya km herhangi bir mcadeleye rastlamadmz syleyebiliriz.83 ki halk arasndaki ilikiler fanatizmden uzak, gzel bir dostluk havas iinde devam etmitir. Trklerin dinsel tarihiyle ilgili yapm olduu almalarla tannan Jean-Paul Roux, Anadolu Seluklu sultanlarnn tm hakimiyetleri boyunca Trklerle Ermeni ve Rum halklar arasndaki ilikilerin daima scak ve mkemmel olduunu syleyerek, bu geree vurgu yapmtr.84 ki taraf arasndaki bu dostluk ve kaynama ok ynl iliki ve etkileimlerin meydana gelmesine de yol amtr.

469

Anadolu Seluklular Dneminde Din Kurumlar Anadolu Seluklularnn dine kar gsterdii ilgi ve nemin bir sonucu olarak, gerek devlet eliyle, gerekse zel teebbsler sonucu Anadolu corafyasnda ok sayda dini kurumlar oluturulmutur. Devlet eliyle oluturulan bu kurumlarn banda Nikbet Tekilat gelmektedir. Bu tekilatn esas grevi, seyyid ve erifleri aratrarak kendilerini Hz. Peygamberin soyuna nispet eden sahtekarlar saptamak, gerek seyyidlere salanan kolaylklar en iyi bir biimde organize etmektir. Anadolu Seluklularnn bu kuruma son derece nem verdii grlmektedir. Onlarn bu kuruma verdii ehemmiyet, kukusuz, peygamber torunlarna gsterdikleri saygnn bir tezahrdr. Nitekim seyyidler Seluklu Devleti tarafndan, Hz. Peygamberin bir emaneti ve Risalet aacnn meyveleri, nbvvet deryasnn incileri olarak grlmtr.85 Bu saygdan dolay Anadolu Seluklu Devleti seyyidlerin btn ihtiyalarn karlam, onlara geimlerini temin etmek maksadyla devlet denei ayrarak maa vermitir. Er-Rvend, Anadolu Seluklular dneminde seyyidler iin kurulan vakf ve verilen maa ve denek gibi eylerin baka hibir devirde bu kadar fazla olmadn belirtmek suretiyle86 bu noktaya iarette bulunmutur. Anadoluda yaadklar mddete gsterdikleri btn faaliyetlerde kendilerine her trl kolayln salanmas iin zel fermanlar karlmtr. Bu fermanlarda devlet yetkililerinden, seyyide ayrlan denein aksatlmadan denmesi, ticaret yapanlardan vergi alnmamas, devletin btn yetkililerinin bu ferman ve beratlara mutlaka uymalar gerektii belirtilmitir.87 Dini mahiyette ve dini referanslara sahip olduunda kuku bulunmayan vakf messesesi de, Anadolu Seluklularnn, zerinde nemle durduu dinsel kurumlardan biri olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde dini, sosyal ve kltrel btn kurumlar vakflar araclyla finanse edilmitir. Seluklu Trkiyesinde vakf faaliyetleri o kadar ileri boyuttayd ki, kaynaklar, bu dnemde hayvanlar iin bile vakflarn kurulduunu haber vermektedir.88 lke iinde son derece yaygnlam ve sosyal ve ekonomik hayatta vazgeilmez bir yer edinmi olan vakflarn idaresi iin zel bir birim kurulmutur. Bir nevi vakflar nezareti olan bu birim, menurlarda Divan- tevliyet olarak yerini alm89 ve buraya ok nemli devlet adamlar tayin edilmitir. Daha slamn ilk yllarndan itibaren bata ibadetlerin yerine getirilmesi olmak zere, ok ynl maksatlarla kullanlan mescit ve camiler, Anadolu Seluklularnn zerinde nemle durduu ve yapmna ncelik verdii dini kurumlardr. Onlar Anadoluda Bizansla mcadele yllarnda bile cami yapmay ihmal etmemiler, sknet dneminde ise sz konusu corafyadaki yerleim birimlerinde bu dinsel mekanlarn yapmna devam etmilerdir. Camilere devlet tarafndan imam ve hatipler tayin edilmitir.90 Hem camilerin ihtiyalar, hem de buralara tayin edilenlerin maalar vakflarla karlanmtr.91 Bu arada Seluklular hafzlk olgusunu da Anadoluda bir kurum haline getirmilerdir. Onlar, ehirlere, dier grevlilerin yan sra, hafzlar da tayin etmilerdir.92 Hatta Seluklular, kendi saraylarnda Hassa hafz ad altnda bir birim bile oluturmulardr. Anadoluda bunun dnda trbe hafzl da ihdas edilmitir.93 Hatta baz medreselerde de hafz tayinleri yapldn grmekteyiz ki,94 bunlar Anadolu Seluklularnn hafzlk konusuna nasl hassasiyet gsterdiklerinin birer gstergesidir. Seluklularn Anadoluda eitim kurumu olarak ok sayda at medreselere paralel olarak oluturduklar messeselerden bir dieri, mderrislik kurumudur. Seluklular Anadoluda nemli

470

yerleim birimlerinde mutlaka bir medrese yaptrmlardr. Onlarn bu abalarnn, Anadolu halknn daha ok dini eitimlerini salamaya ynelik olduunu grmekteyiz. nk bu dnemde medreselerde daha ziyade dini ilimlerin okutulduunu bilmekteyiz. Nitekim Sultan Baybarsla birlikte Anadoluya gelmi olan bnuz-Zahir, yazd bir risalede, Kayserideki medreselerin mkemmelliinden bahsederek, bunun, Kayseri halknn er ve dini ilimlere rabetini gsteren bir delil olduunu sylemek suretiyle,95 medreselerde okutulan ilimlerin dini ilimler olduuna iaret etmitir. Seluklular bu kurumlara liyakatli limlerden oluan mderrisler tayin etmilerdir. Bu tayinler byk bir ciddiyet ve resmiyetle yaplm, bu konuda devlet tarafndan menurlar karlmtr.96 Anadolu Seluklularnn, yapmna nem verdikleri din ve kltr kurumlarndan biri de tekke ve zaviyelerdir. Gerekten Seluklular bu kurumlar, devletlerinin kurulu ve daha sonra da gelime dnemlerinde devlet eliyle daima desteklemiler,97 kylere varncaya kadar Anadoluyu tekke ve zaviyelerle doldurmulardr. Onlarn, ina ettikleri tekke ve zaviyelere verdikleri nemi, byk kent merkezlerinde oluturduklar tam teekkll yaplar zerinde grmekteyiz. Nitekim bnuz-Zahir, Kayseride grd tekke ve zaviyelerden vgyle bahsederek unlar syler: Kayseride tekkeler, ribatlar grdm. Bu binalar, yaptranlarn himmet sahibi olduklarn, er ve dini ilimlere kar duyduklar samimi ilgiyi gsterir. Bu binalar salam olduklar gibi, parlatlm ve sslenmi, en gzel krmz talardan yaplmtr. Zeminleri de yine en gzel bir biimde bunlarla denmitir. Tekkelerdeki kapkacaklar ve oturmak iin yaplm sedirler, en gzel inilerle sslenmitir. Yere serilmi olan hallar da en deerli Grc hallarndandr.98 bnuz-zahirin zikrettii bu bilgiler, Seluklularn tekke ve zaviye yapmna verdikleri nemi gstermesi bakmndan olduka nemlidir. Dini ynnn yan sra, iskan ve kolonizasyon arac olarak da grev yapm olan tekke ve zaviyeler, Seluklu Dneminde genel hizmet messeseleri haline gelmilerdir. Bu messeselerin bana devlet tarafndan eyhler tayin edilmi ve bylece Anadoluda tekke ve zaviye eyhlii kurumu ortaya kmtr. Bundan sonra da eyhlik grevi bir devlet memuriyeti haline gelmitir.99 Zaviye eyhlerinin grev, yetki ve haklar, bu greve yaplan atamalar vastasyla kartlm olan menurlarda detayl bir ekilde belirtilmitir.100 Sonu Grld gibi Seluklular Dneminde Anadoluda dini bakmdan parlak bir periyot yaanmtr. Bu periyot, daha ok Orta Asya, Maverannehir ve Horasan blgelerinden gelen slam limleri ve sufilerinin sz konusu corafyada faaliyet gstermeleriyle balam, Seluklu sultanlar ve devlet adamlarnn onlar himaye etmeleri ve kendilerine gereken kolayl gstermeleriyle gelimi, nihayet Anadolu Seluklu Devletinin eitli dinsel kurumlar oluturmasyla zirveye ulamtr. Seluklular Dneminde Anadolunun slamlamasnda ve burada dini hayatn srekli olarak canlln muhafaza etmesinde, tasavvufun ve tasavvuf byklerinin rolleri gz ard edilemeyecek kadar byk olmutur. Dini hayatn canllnda, grdmz gibi, Seluklu sultanlarnn ve devletinin politikalar da etkili olmutur. Her eyden nce, zellikle kurulu ve ykseli dnemlerinin hkmdarlar din ve ahlak meziyetlere sahip olmalaryla dikkat ekmektedir. Sz konusu meziyetlere sahip olan sultanlarn idaresindeki devlet tarafndan, bu canlln devam iin emirnameler

471

karlmtr. Bu dnemde Anadoludaki gayrimslimler, daha nce kendi devletlerinin idareleri altnda bile grmedikleri bir toleransa sahip olmulardr. Anadolu Seluklularnda din referansl sosyal ve kltrel kurumlarn ina ve imarna byk nem verilmitir. Btn bunlarn sonucunda Anadolu topraklar, her bakmdan, daha nce grmedii bir refah ve gelime seviyesine ulam, byk bir kltr ve medeniyet hareketine ev sahiplii yapmtr.

DPNOTLAR 1 Bu aknla ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Kafesolu, brahim, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn (1015-1020) ve Bunun Tarihi Ehemmiyeti, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Kprl Armaan, stanbul, 1953, s. 259-274. 2 3 4 5 Gibbons, Herbert Adams, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, ev. Ragp Hulsi zdem, Gordlevski, V., Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Ankara, 1988, 318. Bausani, A., Religion in the Saljuq Period, The Cambridge History of Iran, edit. J. A. Kprl, Fuat, Anadoluda slamiyet, nr. Mehmet Kanar, nsan Yaynlar, stanbul, 1996, Osmanlcadan aktaran: Hseyin Da, Ankara, 1998, s. 13.

Boyle, Cambridge, 1968, V, 296. s. 49, (Babingerle birlikte); Uzunarl, smail Hakk, XII. ve XIII. Asrlarda Anadoludaki Fikir Hareketleri ile timai Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarih Kongresi (Tebliler), Ankara, 1948, s. 294. 6 I, 294. 7 8 s. 46. 9 10 Bu nasihat mektubu iin bkz. bnul-Arab, Muhyiddin Muhammed b. Ali, el-FuthtulUzunarl, XII. -XIII. Asrlarda Anadoluda Fikir Hareketleri, s. 296-297; Cahen, Claude, Mekkiyye, Mektebetus-Sakafatur-Reyniyye, b. y. y., b. t. y., IV, 547-548. Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul, 1984, s. 251-252; Tahral, Mustafa, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye tesirleri, Endlsten spanyaya, Ankara, 1996, s. 70. 11 12 13 bnu Mulakkin, Sircuddin Eb Hafs Umer b. Ali b. Ahmed, Tabakatul-Evliy, nr. bnu Bb, el-Hseyin b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Rugad, el-Evmirul-Aliye filBkz. Melikoff, Irne, Les Origines Centre-Asiatiques du Sufisme Anatolian, Turcica, XX Nureddin ureybe, Beyrut, 1986, s. 443. Umril-Aliye, ev. Mrsel ztrk, Ankara, 1996, I, 251-252. (1988), s. 7-18. Aksary, Kerimeddin Mahmud, Seluk Devletleri Tarihi (Msmeretl-Ahbr), ev. M. Lambton, A. K., Changing Concepts of Justice and Injustice from the 5th/11th Century to Nuri Genosman, Ankara, 1943, s. 174-175. the 8th/14th Century in Persia: The Saljuk Empire and the Ilkhanete, Studia Islamica, LXVIII (1988), Eflk, Ahmed, Ariflerin Menkbeleri (Menkbul-rifn), ev. Tahsin Yazc, stanbul, 1989,

472

14 15 16

Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s. 250. Balcolu, Tahir Harm, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, (Hilmi Ziya lkenin Bu konuyla ilgili baz rnekler iin bkz. bnu Battta, Seyahatnme-i bnu Battta, ev.

mukaddime yazsyla birlikte), b. y. y., b. t. y., s. 83. Mehmed erif, stanbul, 1333-1335, I, 327-328, 335-337; Evliya elebi, Muhammed Zll b. Dervi, Evliya elebi Seyahatnmesi, Dersedet, 1314-1318, II, 18. 17 18 19 20 21 Baz rnekler iin bkz. a. k., II, 18; III, 453; V, 61. Balcolu, a.g.e., s. 88; Gordlevski, a.g.e., s. 317. Cm, Abdurrahman, Nefehtl-ns min Hadartil-Kuds, (L A. k, s. 491; Ali ir Nevy, Nesyiml-Mahabbe min emyimil-Ftvve, nr. Kemal Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 48-49; Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan, stanbul,

mii elebi tercme ve erhiyle birlikte), stanbul, 1980, s. 513; 514. Eraslan, Ankara, 1996, s. 276-277. 1996, s. 63-64; a. mlf., La Revolte de Baba Resul ou la Formation de LHeterodoxie Musulmane en Anatolie au XIII. Siecle, Ankara, 1989, s. 27. Bu heterodoks eyh ve dervilerin Anadoludaki yaaylar, statleri, Snni yazarlarn ve halk kitlelerinin bunlara yaklam hakknda baz tespitler iin ayrca bkz. Turan, Osman, Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fusttu al-Adle f Kavid is-Saltana, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Kprl Armaan, stanbul, 1953, s. 531-552. 22 Heterodoks sufilerin, Anadoluda meydana gelen ihtidalarda oynad roller ve bu konudaki bir deerlendirme iin bkz. Ocak, Ahmet Yaar, Baz Menkbnamelere Gre XIII-XIV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar, II, stanbul, 1981, s. 31-42. 23 24 25 26 27 205. 28 29 30 31 32 33 34 35 Nizamlmlk, Siyasetname, ev. Muhammed erif avdarolu, stanbul, ts., s. 72. Ahmed b. Mahmud, Seluk-Name, nr. Erdoan Meril, stanbul, 1977, II, 9-10. Hasluck, F. W., Christianity and Islam under the Sultans, Oxford, 1929, I, 167. Vryonis, Speros Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of nver, Sheyl, Anadolu Seluklu Hanedan Tahtlar zerine, VII. Trk Tarih Kongresi Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 42. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 241. Er-Rvend, Muhammed b. Ali b. Sleyman, Rhatus-Sudr ve yetus-Surr, ev. Cm, a.g.e., s. 484-485. Evliya elebi, a.g.e., III, 194. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991, s. 196-204. Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, ev. Ragp Hulusi, nr. Mehmet Kanar, stanbul, kpaazde, kpaazde Tarihi (Tevrih-i li Osman), nr. li Be, stanbul, 1332, s.

1996, s. 17.

Islamization from the Elevent through the Fifteenth Century, London, 1971, 382. Bildirileri, Ankara, 1972, I, 406.

Ahmet Ate, Ankara, 1957, I, 65.

473

36 37 38 39 40 41 42 s. 181. 43 44 45 46 47 48 39. 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65

Eflk, a.g.e., I, 420. A. k., I, 375-376. Turan, Osman, Les Souverains Seldjoukides et Leurs Sujets Non-Musulmans, Studia bnul-Adm, Kemaleddin Ebl-Kasm Umer, Zubdetul-Haleb f Tarhil-Haleb, nr. Smi bnu Bb, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, ev. M. Nuri Genosman, Ankara, 1941, s. 35. bnul-Esr, Izzuddn Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammed, el-Kmil ft-Tarh, Affan Seljuk, Saljukid Period and the Persian Historiography, Islamic Culture, III (1977), Er-Rvend, a.g.e., I, 121. iirle birlikte bkz. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 111-113. A. k., I, 149; Togan, Zeki Velid, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 205. Mektup iin bkz. bnul-Arab, a.g.e., IV, 547-548. Hasluck, a.g.e., I, 167. Ner, Mehmed, Kitb- Cihan-Nma, nr. F. R. Unat-M. A. Kymen, Ankara, 1949, I, 37Devletah, Tezkire-i Devletah, ev. Necati Lgal, Ankara, 1963-1967, I, 313. Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 53. Btn bu ad geen ahsiyetlerin din byklerine gsterdikleri yakn ve scak ilikilerle ilgili Kprl, Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, 1999, s. 65. Er-Rvend, a.g.e., I, 65. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 246. A. k., I, 32. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1996, s. 438. Mesela bkz. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, II, 76. Aksary, a.g.e., s. 145. A. k., s. 172. Bkz. Takrrul-Mansb, nr. Osman Turan (Trkiye Seluklular Hakknda Resmi El-Hy, Hasan b. Abdil-Mumin, Rusmur-Resil ve Nucmul-Fezil (Gunyetul-Ktib ile Bkz. Kazvn, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, srul-Bild ve Ahbrul-Ibd, Beyrut, Takrrul-Mansb, s. 80. rnek olarak bkz. bnu Kesr, Imduddn Ebul-Fid, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut, 1977, Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1988, s. 122.

Islamica, I, 86. ed-Dehhn, Damas, 1954, II, 295 (neredenin haiyesi).

Beyrut, 1965-1966, XII, 146.

olarak srasyla bkz. bnu Bb, a.g.e., II, 93-94, 132, 207-208.

Vesikalar iinde), Ankara, 1988, s. 79. birlikte), nr. Adnan Sadk Erzi, Ankara, 1963, s. 34. ts., s. 537-538.

XII, 69; Ayrca bkz. Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 49.

474

66 67 68 69 74. 70 71 72 73

bnu Battta, a.g.e., I, 310, 350. Mesela bkz. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 244. Ez-Zirikl, Hayruddin, Alm, Beyrut, 1969, VIII, 41-42. Turan, Osman, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XLV/47 (1948), s. Anev, Kad Burhaneddin Eb Nasr b. Mesud, Ensul-Kulb, Baz ksmlaryla nr. M. F. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 227. Bu rnek iin bkz. Aksary, a.g.e., s. 151. Mesela bazlar iin bkz. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 196-197; a. mlf., Anadolu Seluk

Kprl, Belleten, VII/27 (1943), s. 483.

Devleti Tarihi, s. 140; el-Hy, Rusmur-Resil, s. 35; Takrrul-Mansb, s. 53; Eflk, a.g.e., I, 467468; II, 227-228. 74 410. 75 76 77 78 146. 79 80 81 82 83 84 s. 33. 85 86 87 Feridun Ahmed Be, Mecmuatu Mneti-Seltn, stanbul, 1264, I, 51, 58. Er-Rvend, a.g.e., I, 65. Seyyidlerin bizzat kendilerine verilen ferman ve beratlarla ilgili rnekler iin bkz. Takrrulhtar mektubu iin bkz. bnul-Arab, a.g.e., IV, 547-548; Aksary, a.g.e., s. 354-355. Ebul-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus), Ebul-Ferec Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Ankara, Sryani Mihael, Sryani Mihael Vekayinamesi, ev. Hrant Adreasyan, (TTK Turan, Les Souverains Seldjoukides, s. 80. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, II, 73-74; Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Aksary, a.g.e., s. 136; bnu Bb, Anadolu Seluk Devleti Tarihi, s. 250. Turan, Osman, LIslamisation dans la Turquie du Moyan Age, Studia Islamica, X, s. 139, Kprl, M. Fuad, Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri. slam Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur? , II. Trk Tarih Kongresi (20-25 Eyll 1937), stanbul, 1943, s.

Tarihi, stanbul, 1995, s. 21.

1945-1950, II, 543. Ktphanesinde baslmam nsha), Ankara, 1944, II, 73, 135, 278. Niketas Khoniates, Historia, ev. Fikret Iltan, Ankara, 1995, s. 24-25. Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 79. Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. Aykut Kazancgil, stanbul, 1994,

Mansb, s. 70-75; Feridun Be, a.g.e., I, 58, Turan, Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, s. 55-57. 88 89 90 rnek olarak bkz. Kazvn, a.g.e., s. 538. Bkz. el-Hy, Rusmur-Resil, s. 40-41. mam ve hatiplerin tayin menurlarna rnek olarak bkz. Takrrul-Mansb, s. 63, 65-66;

el-Hy, Rusmur-Resil, s. 37-38; Turan, T. S. H. Resmi Vesikalar, s. 48-49, 50.

475

91 92 93 94 95 96 97

Takrrul-Mansb, s. 66. rnek olarak bkz. bnu Bb, el-Evmirul-Aliye, I, 119. Bu hafzlklarla ilgili olarak bkz. Takrrul-Mansb, s. 64-65; Turan, T. S. H. Resmi Bkz. Turan, Celaleddin Karatay, s. 80, 138, 147. El-Kalkaand, Ahmed b. Ali, Subhul-A f Snatil-n, nr. Muhammed Hseyin Bkz. el-Hy, Rusmur-Resil, s. 36-37; Takrrul-Mansb, s. 57 vd., 61 vd.; Turan, T. S. Turan, Osman, Seluklu Kervansaraylar, Belleten, X/39 (1946), s. 492; Ocak, Babaler

Vesikalar, s. 49.

emsuddin, Beyrut, 1987, XIV, 178. H. Resmi Vesikalar, s. 47-48. syan, s. 65; Ocak, A. Y. -Faruk, S., Zaviye, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1986, XIII, 470. Zaviyelerle ilgili geni bir aratrma iin ayrca bkz. Barkan, mer Ltfi, stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, VD., II, Ankara, 1942, 279-304; Ocak, Ahmet Yaar, Zaviyeler: Din, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir Deneme, VD., XII (1978), s. 247-270. 98 99 79. KAYNAKLAR Abdulkerim b. eyh Musa, Maklt- Seyyid Hrn, nr. Cemal Kurnaz, Ankara, 1991. Affan Seljuk, Saljuqid Period and the Persian Historiography, Islamic Culture, III (1977), s. 171-185. Ahmed b. Mahmud, Seluk-Name, nr. Erdoan Meril, stanbul, 1977. Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, stanbul, 1995. Aksary, Kerimuddin Mahmud, Seluk Devletleri Tarihi, ev. M. Nuri Genosman, Ankara, 1943. Ali ir Nevy, Nesyimul-Mahabbe min emyimul-Ftvve, nr. Kemal Eraslan, Ankara, 1996. li, Gelibolulu Mustafa, Kunhul-Ahbr, stanbul, 1277. Anev, Kad Burhneddin Eb Nasr b. Mesd, Ensul-Kulb, Belleten, VII/27 (1943), eviri ksm: 459-495, Farsa metin ksm: 497-522. sayfalar. Anna Comnena, Alexiad, ev. Bilge Umar, stanbul, 1996. kpaazde, kpaazde Tarihi (Tevrih-i li Osman), nr. li Be, stanbul, 1332. Ayas, Mehmet Rami, Trkiyede lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma, Ankara, 1991. Azim, Azim Tarihi, Seluklularla ilgili blmleri nr. Ali Sevim, Ankara, 1988. Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, Kprl ile birlikte nr. Mehmet Kanar, stanbul, 1996. Balcolu, Tahir Harm, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, Kanaat Kitabevi, b. y. y. -b. t. y. El-Kalkaand, a.g.e., XIV, 178. Barkan, a. g. m., s. 291-292, 301.

100 Bu menurlar in bkz. el-Hy, Rusmur-Resil, s. 39-40; Takrrul-Mansb, s. 66-68,

476

Barkan, mer Ltf, stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304. Bausani, A., Religion in the Saljuq Period, The Cambridge History of Iran, edit. J. A. Boyle, Cambridge, 1968, V, 283-302. Bayram, Mikail, Ahi Evren, Ankara, 1995. Bayram, M., eyh Evhadud-Din Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Hareketi, Konya, 1999. Bosch, Clemens, Tarihte Anadolu, II. Trk Tarih Kongresi (20-25 Eyll 1937), stanbul, 1943, s. 801-811. Browne, Edward G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1956, (I-II). El-Burgz, Yahya b. Halil b. oban, Ftvvet-nme, nr. Abdulbaki Glpnarl, ktisat Fakltesi Mecmuas, XV/I-IV (1953-1954), s. 111-148. Cahen, Claude, The Turkish Invasion: The Selchkides, A History of the Crusades, edit. Kenneth M. Setton-Marshall W. Baldwin, Philadelphia, 1955, I, s. 135-176. Cahen, Cl., Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul, 1984/Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, stanbul, 2000. Cm, Abdurrahman, Nefehtul-Uns min Hadartil-Kuds (Lm elebi tercme ve erhi ile birlikte), stanbul, 1980. etin, Osman, Anadolunun slamlamasnda Kadnlarn Rol, III. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, (20-22 Mays 1993), Konya, 1994, s. 61-69. etin, O., Anadoluda slamiyetin Yayl, stanbul, 1990. Devletah b. Bahtih- Semerkand, Tezkire-i Devletah, ev. Necati Lgal, Ankara, 19631967. Ebul-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus), Ebul-Ferec Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Ankara, 19451950. Ebul-Fid, Imduddin smail b. Muhammed b. Umer, Kitbu Takvmul-Buldn, nr. M. Reinaud-M. L. B. Mac Guckin de Slane, Paris, 1840. Eflk, Ahmed, Ariflerin Menkbeleri (Menkbul-rifn), ev. Tahsin Yazc, stanbul, 1989. Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mansbl-Unsiyye, nr. smail E. Ernsal-Ahmet Yaar Ocak, Ankara, 1995. Evliy elebi, Muhammed Zll b. Dervi, Evliya elebi Seyahatnmesi, Dersedet, 1314-1318. El-Fergn, Seyfuddin Muhammed, Divan, ksm nr. ve ev. Ahmet Ate, Belleten, XXIII/91 (1959), s. 415-456. Feridun Ahmed Be, Mecmuatu Mnetis-Seltn, stanbul, 1264. Gibbons, Herbert Adams, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, ev. Ragp Hulusi zdem, Osmanlcadan aktaran: Hseyin Da, Ankara, 1998. Gordlevski, V., Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Ankara, 1988. Glpnarl, Abdulbaki, Burgzi ve Ftvvet-namesi, FM, XV/I-IV (1953-1954), 76-153. Glpnarl, A., eyh Seyyid Gayb Olu eyh Seyyid Hseyinin Ftvvet-Namesi, FM, XVII/IIV (1955-1956), s. 26-72. Glpnarl, A., Mevlana, Hayat ve Eserlerinden Semeler, stanbul, 1958.

477

Glpnarl, A., Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul, 1992. Hac Bekta- Vel, Maklt, nr. Esad Coan, stanbul, ts. Halil Ethem (Eldem), Anadoluda slm Kitabeler, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, 27 (1332); 33 (1333); 34 (1333); 35 (1334); 36 (1336). Hamdullah Mustawf of Qazwn, Nuzhat-al-Qulb (The Geographical Part of the Nuzhat-alQulb), Translated by G. Le Strange, London, 1919. Hasluck, F. W., Bektailik Tetkikleri, ev. Ragp Hulusi, stanbul, 1928. Hasluck, F. W., Christianity and Islam Under the Sultans, Oxford, 1929. Hilmi Ziya (lken), Anadolu Tarihinde Din Ruhiyat Mahedeleri, Mihrab, 13-14 (1340) s. 434448; 15-16 (1340), s. 515-530. El-Hy, Hasan b. Abdil-Mumin, Rusmur-Resil ve Nucmul-Fezil (Gunyetul-Ktib ile birlikte), nr. Adnan Sadk Erzi, Ankara, 1963. El-Hy, Gunyatul-Ktib ve Munyetut-Tlib (Rusmur-Resil ile birlikte), nr. Adnan Sadk Erzi, Ankara, 1963. bnu Battta, Seyahatnme-i bnu Battta, ev. Mehmed erif, stanbul, 1333-1335. bnu Bb, el-Hseyin b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Rugad, el-Evmirul-Alaiye fil-UmrilAlaiye, ev. Mrsel ztrk, Ankara, 1996. bnu Bb, Anadolu Seluk Devleti Tarihi, ev. M. Nuri Genosman, Ankara, 1941. bnu Hacer, ihabuddin Ahmed el-Askaln, ed-Durerul-Kmine f Aynil-Mietis-Smine, Kahire, 1966, (I-V). bnu Hallikn, EbulAbbas emsuddin Ahmed b. Muhammed, Vefeytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zemn, Kahire, 1948. bnu Kesr, Imaduddin Ebul-Fida, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut, 1977. bnul-Adm, Kemalddin Ebul-Kasm Umer, Zbdetul-Haleb f Tarhi Haleb, nr. Smi edDehhn, Damas, 1954, (I-II). bnul-Adm, Buyetut-Taleb f Tarhi Haleb, nr. Ali Sevim, Ankara, 1976. bnul-Adm, Biyografilerle Seluklular Tarihi (Semeler), ev. Ali Sevim, Ankara, 1989. bnul-Arab, Muhyiddin Muhammed b. Ali, el-Futhtul-Mekkiyye, Mektebetus-SakafaturReyniyye, b. y. y. -b. t. y. bnul-Esr, Izzuddin Ebul-Hasen Ali b. Ebil-Kerem Muhammed, el-Kmil ft-Tarh, Beyrut, 1965-1966. bnul-Kalnisi, Eb Yal Hamza, Zeylu Tarihi Dmak, nr. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908. bnul-Mulakkin, Siracuddin Eb Hafs Umer b. Ali b. Ahmed, Tabakatul-Evliy, nr. Nureddin ureybe, Beyrut, 1986. Kafesolu, brahim, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn (1015-10220) ve Bunun Tarihi Ehemmiyeti, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Kprl Armaan, stanbul, 1953, s. 259-274. Kafesolu, ., Harezmahlar Devleti, Ankara, 1992. El-Kalkaand, Ahmed b. Ali, Subhul-A f Snatil-n, nr. Muhammed Hseyin emsuddin, Beyrut, 1987.

478

Kazvn, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, srul-Bild ve Ahbrul-Ibd, Beyrut, ts. Kprl, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991. Kprl, M. F., Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, 1999. Kprl, M. F., Anadoluda slamiyet, Babingerle birlikte nr. Mehmet Kanar, stanbul, 1996. Kprl, M. F., Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri. slam Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur? , II. Trk Tarih Kongresi (20-25 Eyll 1937), stanbul, 1943, s. 383-418. Kprl, M. F., Eb shak Kzern ve Anadoluda shak Dervileri, Belleten, XXXIII/130 (1969), s. 225-232. Kprlzde M. F., Selukler Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti, Mill Tetebbular Mecmuas, II/V (1331), s. 193-132. Kprlzade M. F., Trkiye Tarihi, stanbul, 1923. Kudme b. Cafer, Ebul-Ferec el-Ktib el-Badd, Kitbul-Harac ve Sanatul-Kitbe, nr. M. J. De Goeje, Badat, 1889. El-Kure, Muhyiddn Ebu Muhammed Abdulkdir b. Muhammed, el-Cevhirul-Mudiyye f Tabaktil-Hanefiyye, nr. Abdul-Fettah Muhammed el-Hulv, Kahire, 1993. Lambton, A. K., Changing Concepts of Justice and Injustice from the 5th/11th Century to the 8th/14th Century in Persia: The Saljuq Empire and the Ilkhanate, Studia Islamica, LXVIII (1988), s. 27-60. Melikoff, Irene, Les Origines Centre-Asiatiques du Sufisme Anatolian, Turcica, XX (1988), s. 718. Melikoff, I., LIslam Htrodoxe en Anatolie, Turcica, XIV (1982), s. 142-154. Mneccimba, Ahmed Dede, Mneccimba Tarihi (Sahiful-Ahbr f Vekyiul-Asr), ev. smail Ernsal, stanbul, ts. Ner, Mehmed, Kitb- Cihan-Nma, nr. Faik Reit Unat-Mehmet A. Kymen, Ankara, 1949. Niketas Khoniates, Historia, ev. Fikret Iltan, Ankara, 1995. Nizamlmlk, Siyasetname, ev. Muhammed erif avdarolu, stanbul, ts. Ocak, Ahmet Yaar, Baz Menakbnamelere Gre XIII-XIV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar, II, stanbul, 1981, s. 31-42. Ocak, A. Y., Zaviyeler: Din, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir Deneme, VD, XII (1978), s. 247-270. Ocak, A. Y., XIII-XV. Yzyllarda Trk-Hristiyan Din Etkileimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Klt, Belleten, 214 (1991). Ocak, A. Y. -Fark, S., Zaviye, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1986, XIII, 468-476. Ocak, A. Y. La Revolte de Baba Resul ou la Formation de LHeterodoxie Musulmane en Anatolie Au XIII. Siecle, Ankara, 1989. Ocak, A. Y., Babaler syan, stanbul, 1996. Ocak, A. Y., Alev ve Bekta nanlarnn slam ncesi Temelleri, stanbul, 2000. Ocak, A. Y., Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderler, Ankara, 1992. Er-Ravend, Muhammed b. Ali b. Sleyman, Rhatus-Sudr ve yetus-Surr, ev. Ahmed Ate, Ankara, 1957.

479

Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. Aykut Kazancgil, stanbul, 1994. Sevim, Ali, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi (Balangtan 1086ya kadar), Ankara, 1988. Sipehslr, Feridn b. Ahmed, Mevlana ve Etrafndakiler, ev. Tahsin Yazc, stanbul, 1977. Sryani Mihel, Sryani Mihel Vekyinamesi, ev. Hrant Andreasyan, Ankara, 1944 (TTK Ktphanesinde baslmam nsha). een, Ramazan, Klasik slam Kaynaklarna Gre Eski Trklerin Dini ve aman Kelimesinin Menei, Tarih Enstits Dergisi, 10-11 (1979-1980), stanbul, 1981. Tahral, Mustafa, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Endlsten spanyaya, Ankara, 1996, s. 69-78. Takrrul-Mansb, nr. Osman Turan, (Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar iinde), Ankara, 1988. Taneri, Aydn, Trkiye Seluklular Kltr Hayat, Konya, 1977. Takprzde, Usamuddin Ebul-Hayr Ahmed b. Mustafa, e-akikun-Numaniyye f Ulemid-Dvelil-Usmniyye, nr. Ahmed Suphi Frat, stanbul, 1405. Temir, Ahmet, Caca Olu Nur el-Dnin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, Ankara, 1989. Togan, Zeki Velid, Umm Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981. Turan, Osman, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XLV/47 (1948), s. 17171. Turan, O., LIslamisation dans la Turquie du Moyan Age, Studia Islamica, X, s. 137-152. Turan, O., Les Souverains Seldjoukides et les Leurs Sujets Non-Musulmans, Studia Islamica, I, s. 65-100. Turan, O., Seluk Kervansaraylar, Belleten, x/39 (1946), s. 471-496. Turan, O., Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fusttul-Adle f Kavidis-Saltana, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Kprl Armaan, stanbul, 1953, s. 531-552. Turan, O., emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XLII/42 (1942), s. 197-235. Turan, O., Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1996. Turan, O., Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1988. Turan, O., Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul, 1996. Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 1997, (I-II). Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekay-nmesi (Papaz Grigorun zeyli ile birlikte), ev. Hrant Andreasyan, Ankara, 1987. Uzunarl, smail Hakk, XII. ve XIII. Asrlarda Anadoludaki Fikir Hareketleri le ctimai Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarihi Kongresi (Tebliler), Ankara, 1948, s. 287-306. Uzunarl, . H., Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1988. Uzunarl, . H., Kitabeler, stanbul, 1347-1929. nver, Sheyl, Anadolu Seluklu Hanedan Tahtlar zerine, VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1972, I, 404-412. Vilayet-nme (Manakb- Hac Bekta- Veli), nr. Abdulbaki Glpnarl, stanbul, 1958. Vryonis, Speros Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Elevent through the Fifteenth Century, London, 1971.

480

Wittek, Paul, Mentee Beylii, ev. O. . Gkyay, Ankara, 1944. Wittek, P., The Rise of the Ottoman Empire, London, 1963. Ynan, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi Seluklular Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul, 1944. Ez-Zirikl, Hayruddin, Alm, Beyrut, 1969.

481

Anadolu Seluklular Zamannda Evhad Derviler / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.320-327]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Anadolu Seluklular zaman, fikir hareketleri bakmndan ok renkli ve eitlidir. Bu renklilik ve eitlilik, byk lde birbirinden kk nanslarla ayrlan pek ok din zmrelerden kaynaklanmaktadr. Abdallar, Ahiler, Haydarler, Kalenderler (Cavlakler), Mevlevler, Babaler, Bektailer, emsler, Evhadler, Rufaler, Ekberler, Kbrevler vs. bu dnemde Anadoluda faaliyet gsteren din, siyas ve fikr zmrelerdir. Bu zmreler Anadolu insann tekiltlandrmakla kalmyor, bugnk siyas partilerin yapt gibi tabanda kltrel ve siyas kadrolamay da salyordu. Her tarikatn ve din zmrenin cemaat, destekledii ehzadeyi ve bu ehzadenin siyas kadrosunu iktidara getirmek iin faaliyet gstermekte idi. te bu faaliyetler sonucu zaman zaman iktidar bunalmlar ve i atmalar da meydana gelmekteydi. Bu devirde meydana gelen ve Babaler syan diye bilinen Trkmen hareketleri, bu tr bir siyas-din (tasavvuf) harekettir. Mevln ve hocalarnn balatt ve XIII. asr sonlarnda Mevlevlik diye adlandrlan hareket de, aslnda din-siyas (tasavvuf) bir harekettir. 1256 ylndan itibaren uzun bir sre iktidar olmutur. Moollarn ve Mool yanls iktidarlarn himayesini kazanmtr. Mevlnnn mektuplar ve sohbetleri incelendii zaman, onun devrinin siyasleri ile sk ilikiler iinde bulunduu ve belli bir siyas kadronun fikr tabann oluturmaya ynelik faaliyetler iinde olduu, rahatlkla fark edilebilmektedir. Bu dini ve fikri akmlarn birou dardan Anadoluya gelmitir. Yesevlik, Kalenderlik, Kadirlik, Kbrevlik gibi. Fakat bu akmlardan bazlar Anadoludan neet etmi ve belli bir merkezden ynetilmitir. Mesel Ekberiye hareketi; Muhyid-din bnl-Arabnin vey olu Sadrd-din Konevnin balatt bir fikri cereyan olup, merkezi Konya idi. Celliye veya Mevlevlik denilen din-tasavvufi hareket de, Mevln ve hocalarnn balatt bir fikr akm olup, daha sonralar Mevlnnn halifeleri (Post-ninler) tarafndan bir tarikat oca haline getirilmitir. Bu hareketin merkezi de Konya olmutur. Keza Bektailik hareketi de Anadolu orijinlidir. Kurucusu olan Hac Bekta- Veli, bugnk ad Hacbekta olan Sulucakarahykde yaad ve meftun olduu iin, buras tarih boyunca Bektailiin merkezi konumunda olmutur. Anadolu Seluklular Devrinin en nl air-mutasavvflarndan olan, Trkmen asll eyh Evhadd-din Hmid el-Kirmnnin balatt Evhadiyye hareketi de, XIII. asrn banda Kayseriden neet etmi, en gl siyas-fikr ve din (tasavvuf) bir mahiyette tezhr etmitir. zellikle I. Giyasd-din Keyhsrev ve olu I. Ald-din Keykubad zamannda iktidarn destek ve himayesini kazanmtr. Bu hareket aslnda, 34. Abbas halifesi en-Nsr li-Dinillahn organize ettii ve ynettii Ftvvet Tekiltna bal olarak kurulmutur. eyh Evhadd-din Kirmn Abbas Halifelii tarafndan, Anadoluya eyhu-uyhir-Rum (Anadoludaki eylerin eyhi) olarak gnderilmitir. Bu bakmdan Evhadd-din Ftvvet Tekiltn Anadoluda kadrolatran ve yneten kiidir. Bu yn ile O, Anadolu Ahi Tekiltnn (Ahiyn- Rum) ve bu tekiltn kadnlar kolu olan Anadolu Baclar Tekiltnn (Bacyn- Rum) teekklnde de byk rol oynamtr. Evhadd-dinin

482

Ahi Tekiltnn ba mimar saylan ve Ahi Evren diye bilinen eyh Nsrd-din Mahmud elHoynin kaynpederi ve Baclar Tekiltnn lideri Fatma Bacnn babas olduunun hatrlanmas, onun Anadoluya has olan bu iki tarih kurulu iindeki yeri ve nemini aklamaya yeterlidir. Ahi Tekilt ve bu tekilatn kadnlar kolu olan Baclar Teki lt (Baciyn- Rum) da, ilk olarak Kayseride kurulmu ve buradan da Anadoluya yaylmtr. Evhadd-din-i Kirmn Kayseride sur iinde bulunan Ahilere ait sanayi sitesinde, Dabbalar (Dericiler) ars ile Klah-duzlar ars arasndaki mescide bitiik olan Hanikhda ikamet ediyordu. Bu hanikhn bir kaps mescide, bir kaps da kz Fatma Hatunun oturduu eve alyordu.1 te bu hanikhda irad ve tedris ile megul idi. evresindekilerle Trke olarak konutuu iin, Trkmenler arasnda byk bir hrete sahip olmu ve geni bir evre edinmitir. O dnemde Anadoludaki Ahiler ounlukla ona mensup idiler. Bununla beraber o, ran kltr ve edebiyatna ok vakf iyi bir airdir. Evhadd-din-i Kirmn Kayseride ikamet ettii zamanlarda, sk sk Erciyes Da eteindeki Battal Mescidine gider burada itikafa ekilirdi.2 Baz talebelerini burada illeye sokard. Burada onun gzetiminde illeye giren Zahid Trk diye anlan zatn, Hac Bekta- Veli olduu karinelerden anlalmaktadr.3 Anadolu Seluklular Sultan I. Gyasd-din Keyhsrev ikinci defa tahta geince, (601/1204) hocas Malatyal eyh Mecdd-din shak (618/1221) clsunu Abbas Halifesine bildirmek zere Badada gndermitir.4 Mecdd-din shak (eyh Sadrud-din-i Konevnin babas) o yl hacca gitmi, Badad zerinden Anadoluya dnerken beraberinde birok mutasavvf ve ilim adamlarn da Anadoluya celbetmitir. nl sof Muhyid-din bnl-Arab, Evhadd-din-i Kirmn, Ebu Cafer Muhammed el-Berz, eyh Nasrd-din Mahmud (Ahi Evren) bunlardan birkadr. Bu olay 601/1204 senesinde vuku bulmutur. Nitekim Muhyid-din bnl-Arabnin 602/1205 ylnda Konyada olduu bilinmektedir.5 Ebu Cafer Muhammed el-Berz de Ravzatl-mridn adl eserinde,6 Konyadaki evinde Evhadd-din-i Kirmnnin kendilerine, Hace Yusuf-i Hemedannin (540/1148) bir kerametini anlattn bildirmekte ve bu kerameti ondan nakletmektedir. Ayn kerameti bnl-Arab de gene Evhadd-dinden naklen anlatmaktadr.7 Bylece I. Gyasd-din Keyhusrevin elisi olarak Badada gnderilen eyh Mecdd-din shakn, Anadoluya dnnce beraberindekilerle birlikte Konyaya geldikleri anlalmaktadr. Evhadd-dinin I. Gyasd-din Keyhsrevin ikinci saltanat devrinde (601-608/1204-1211), bu sultanla grmeleri olmutur. Nitekim bu sultana hitaben bir ruba de sylemitir: Kayserin ayann altnda yer eskimekteydi. Kk gkyzne ykselmiti. Ey Keyhsrev, onun yerini alm durumdasn. Syle: O kk nerde? Kayser ise sanki hi yakmad. Evhadd-dinin ilk olarak, 1204 ylnda Ftvvet Tekiltnn bir eyhi olarak Anadoluya geldii grlmektedir. Bu tarihten itibaren zaman zaman baka lkelere seyahatleri olmakla beraber, gene Anadoluya dnmektedir. nk o, Ftvvet Tekiltnn Anadoludaki eyhlerin lideri (eyhuyhir-Rum) olarak halife tarafndan grevlendirilmiti. Uzun bir sre bu grevde bulunmutur. Anadoluda ounlukla Kayseride ikmet etmekteydi. Burada bir evlilik de yapm ve bu evlilikten kz Fatma Hatun dnyaya gelmitir.8 Fakat Malatya, Sivas ve Konyaya da mteaddit defalar uramtr.

483

Evhadd-din Anadoluda bulunduu srece, gerek devlet adamlarndan, gerek halktan byk itibar ve sayg grmtr. Bununla beraber Anadoluda ona muhalif olan bir evre de vard. O kendisine muhalif olan evreden duyduu rahatszl, u rubisi ile ifade etmektedir: Zamann elinden nice zulmler grdm. Bu zulmler olmasayd Diyar- Ruma gelmeme ne gerek vard. Yz eit sanatm var, bin eziyet ekmem gerekiyor. Ya Rab! Bu ne sknt ve mahrumiyettir. Malatyadaki ikmeti de uzun srmtr. Malatyada ona muhalif evrenin varl dikkati ekmektedir. Burada Ahmedi Tebriz adl birisinin kendisine suikast teebbsnde bulunmas, bu muhalefetle ilgili olabilir. Kez Malatyann zengin bir yneticisi olan Fahrud-din Hasan ile bozuarak Malatyay bir daha dnmemek zere terk edii de, gene ona muhalif olan evrenin basklaryla ilgili olabilir. Evhadiye hareketinin Kayseriden sonra en kuvvetli olduu ehirlerden biri de Sivas idi. Mirsadl-ibad adl nl eserin sahibi eyh Necmd-din-i Dye ile grmeleri, Sivasta vuku bulmu olmaldr. Zir Necmd-Dye Mool istils nnden kaarak Anadoluya snm ve Sivasa yerlemitir. Aslen Tiflisli olup Sivasa yerleen eyh emsd-din mer Evhadd-dinin nde gelen halifelerindendi.9 Evhadd-dinin Menakb-nmesini yazan Muhammed el-Al bu halifenin oludur. Bu zatn birok defalar Sivasdan Kayseriye gelerek Evhadd-din ile grmeleri olmutur. Evhadddin-i Kirmnnin rubalerinin stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan nshasndaki bir kayttan, bu zatn torunlarnn Bnyana yerletikleri anlalmaktadr.10 Konyada bulunduu sralarda, Konyann mecnn ve k dervilerinden olan Fakih Ahmed ile aralarnda bir olay gemitir. Bu Fakih Ahmedin Evhadd-dinin mridlerinden olduu anlalmaktadr.11 Yukarda da belirtildii zere, Evhadd-dinin Anadoluda bulunuunun politik bir yn de vardr. Konya, Anadolu Seluklu Devletinin bakenti olmasndan dolay, Evhadd-din Anadoluda bulunduu dnemlerde birka defa Konyaya uramtr. Anadoluda Evhadd-dine muhalif olanlardan biri de, Kmil-i Tebriz diye bilinen dervitir. Bu dervi Kayserideki Danimend oullarndan kalan Battal Mescidinde12 Evhadd-din ile grmtr. Bu Kmil-i Tebriz ise, Mevln Celld-din-i Rumnin mridi ems-i Tebrizden (645/1247) bakas deildir. Zir Ahmed Eflk Menakibl-arifinde ems-i Tebrizye Kmil-i Tebriz dendiini yazmaktadr.13 Ancak Maklt- em-i Tebrizden, bir baka Kmil-i Tebriz adl derviin gene Kayseride yaadn reniyoruz.14 Evhadd-dinin Kayseride bulunduu tarihlerde, em-i Tebriznin de Kayseride olduunu biliyoruz. Rahmetli . Hakk Konyalnn ktphanesinde bulunan, Kayserinin Haclar Nahiyesi yolu zerindeki bir emeye ait 627 (1230) tarihinde Kayseride dzenlenen vakfiyeye, ems-i Tebrizde emsd-din Muhammed b. Ali et-Tebriz adyla imza koymutur.15 Durum byle olunca, Evhadddinle Kayseride Battal Mescidinde gren, ona muhalefette bulunan, iftira eden Kmil-i Tebriz, ems-i Tebriz olmaldr. Dier Kmil-i Tebriz Trkmen olup, bu zatn Evhadd-dine muhalefeti sz konusu olamaz. Zir bu Kmil-i Tebriz Trkmen evrelerde byk bir ne sahip olan, Sultan I. Alddin Keykubadn muteber tuttuu, sayg gsterdii bildirilen zttr. yi bilinen bir husustur ki, Sultan

484

Ald-din Keykubad zamannda, Kayseride yneticilerle Trkmen derviler arasnda geimsizlik ba gstermi, bu durum tehlikeli bir mahiyet arz edince de, Sultan cilen Konyadan Kayseriye gelmi, Trkmen derviler lehine bir siyaset izleyerek, Trkmenlere muhalif olan baz nde gelen meray idam ederek olayn bymesini nlemitir. Evhadd-dinnin rubalerini derleyen zatn tespit ettiine gre, Kayseri mrifi (vakf mallarn gzeten ynetici) hkm kararak Evhadd-dinin ve Ahilerin mallarn msadere etmi, o da bunun zerine Kayseri mrifini Sultan Ald-din Keykubada ikayet eden bir mektup yazarak, durumun vahametini sultana bildirmi ve mektubunda u rubaisi de yer alyormu. Bu rubai aynen yledir: Her kim gnl kanyla bir dirhem biriktirirse, Onu sana vermedike sen ona rahat vermiyorsun. Herkesi inciterek gp gideceksin. Bari onun maln kendisine brak yle git.16 Devrin tarihileri Kayseride meydana gelen bu olaya ok ksa olarak deinmiler ve olayn mhiyeti hakknda bir aklamada bulunmamlardr. 620 (1223) yl yaznda meydana gelen bu olayda meradan bazlar idam edildiine gre, Kayseride ok ciddi problemlerin zuhr ettii muhakkaktr. Evhadd-dinin bu rubasi, bu olayn mahiyetine k tutmakta ve Kayserideki yneticilerin Trkmenlerin mallarn msadereye giritikleri anlalmaktadr. Bunun sadece Kirmnnin mallarn msadere ile snrl olmas mmkn deildir. Nitekim Ahi Evren menakb-nmesinde de Kayseride yneticilerin Ahi Evreni taciz ettikleri, onu tutuklamaya kalktklar bildirilmektedir. Anonim Seluklu Tarihinin bildirdiine gre, Sultan Alddin Keykubadn bu tedbir ve uygulamasndan sonra da, yneticilerden hi kimse bu dervilere iliememitir.17 Trkmen evreler Alddin Keykubada, byk bir evk ve imanla yaknlk duymaktaydlar. Zaten Menakb- eyh Evhadd-din-i Kirmnde ifade edildii zere, Sultan I. zzeddin Keykvusu Sivasta zehirleyip, Alddin Keykubad iktidara getirenler de Trkmen mera ve derviler olmutur. Evhadd-dinin Alddin Keykubadn tahta gemesini salamak iin baz faaliyetlerde bulunduu, bu menakb-nmede anlatlmaktadr.18 Burada esas belirtmek istediimiz ve belirtmemiz gereken husus udur: Anadolu Seluklular Devrinde ran evreler ile Trkmen evreler arasnda, fikr, kltrel ve siyas muhalefet bulunmaktayd. Bu muhalefet ve mcadele, XIII. asr boyunca ve XIV. asrn sonlarna kadar devam etmitir. Bu kltrel ve siyas rekabetin sonucu olarak, Trkmen evrelerin yarattklar, ba tac edindikleri, muteber tuttuklar kahraman tiplerin benzeri ran evrelerde de yaratlmaktayd. Trkmenlerin yarattklar, muteber tuttuklar kahraman tiplerinden biri Kayserideki Trkmen dervi Kmil-i Tebriz idi. Buna karlk ran evreler de, ems-i Tebrizyi Konyann Kmil Tebrizsi olarak ortaya atm ve belli bir merebin kahraman olarak kabul edip muteber tutmutur. Kez Konyada Fakih Ahmed, mecnun ve k bir dervi modeli olarak, Trkmen evreler arasnda byk bir ne ve hrete sahip idi. Buna karlk ran evrelerde, Fakih Ahmed adn tayan bir baka k dervii (ite bizim k derviimiz de budur dercesine) ortaya karmlardr. Bu ikinci Fakih Ahmed 651 (1253) ylndan sonra vefat etmi, cenaze namazn da Mevln kldrmtr.

485

Menakib-nmesinde Evhadd-dinin Tokat yresine gittiine dair bir haber yoktur. Ancak Kayserideki nde gelen mrid ve halifeleri arasnda, Tokatl Nurud-din adl bir halifesi bulunmaktadr.19 Fakat Tokat, Amasya, Niksar ve orum yresi (Danimend li), Seluklular zamannda Trkmen dervi ve fikir adamlarnn ok faal ve etkili olduklar bir yre idi. Trkmencilik ve gazilik lks yrenin mmeyyiz kltrel karakteri idi. Evhadd-dinin siyas ve fikr bakmdan, bu yre ile uyum iinde olduu grlmektedir. Bu itibarla o, bu yre ile sk bir irtibat iinde bulunmu ve bu yreye de uram olmaldr. Nitekim Niksarda Ahi Pehlivan-i Evhad adl bir zatn trbesi bulunuyor. 692 (1293)de len bu zatn20 Evhadd-din-i Kirmnye yetimi olmasa bile, nisbet adndan onun kurduu tarikata (Evhadiyye) mensup olduu grlyor. Tokat ve evresinde Ahilik kuvvetli idi. Ahilerin Evhadd-din-i Kirmnye mensubiyetleri gz nnde bulundurulursa, onun bu yrede geni bir nfuza sahip olduu dnlebilir. Turhalda Kirmn Baba adl bir makam bulunmaktadr. Bu makamn da Kirmanye izafeten bu ad ile anld muhtemeldir.21 Yukarda ifade edildii gibi, Evhadd-din Anadoluda Ftvvet Tekiltna mensup eyhlerin lideri (eyhu-uyhir-Rum) olarak Anadoluda bulunuyordu. Bu bakmdan Anadoludan Badada giderken Zeynd-din Sadakay yerine vekil braktn, menakb-nmesinden reniyoruz. Bu Zeynd-din Sadaka, Evhadd-din-i Kirmnnin merebini Anadoluda devam ettiren en nl halifelerindendir. Bu zat nceleri Kayseride idi daha sonra Konyaya yerlemitir. Konyadaki Sadrlar mahallesindeki22 Sadr- Hakim zaviyesinde ikmet ederdi. Bu zatn ems-i Tebriznin Makltnda sk sk ad gemitir.23 Zaviyesine hanm derviler de (Fakiregn) devam eder ve sema meclisine katlrlard. Eflkden rendiimize gre, Mevlnnn kz Melike bir zaman bu mrideler arasna katlmtr. ems-i Tebriz Konyaya gelince, Melike Hatunun onlara katlmasn engellemitir.24 ems-i Tebriz ile Evhadd-din arasndaki zddiyet, Zeynd-din Sadaka ile ems ve Mevln arasnda devam etmitir. Moollarn Anadoluyu igal etmelerinden sonra, Evhad derviler Mool ynetimine ve Mool yanls yneticilere muhalif olmular ve bu yzden de muhtelif zamanlarda, iktidarlara kar ba gsteren Anadoludaki Trkmen isyanlarnn iinde olmulardr. ktidarlarn onlar zerindeki ar basklarna ramen, Kayseri ve evresinde varlklarn srdrmlerdir. Eratna oullar zamannda devletten himaye grdkleri grlmektedir. Bu himayenin sonucu olarak, Kayserideki Kk Medrese vakfnn gelirleri Evhad dervilere tahsis edildii25 ve XV. yzylda Kayseri, Nide, Aksaray evresinde yaygn olduklar grlmektedir. Evhadd-din Hmid el-Kirmnnin, Konya Erelisinde eyh Bedrd-din Yaman ve eyh ihabd-din oban adlarnda iki karde olan iki halifesi vard. Ahlatl Hce Mevdudun oullar olan bu iki karde, Kayseride Evhadud-dinin hizmetinde bulunmulardr. Ahilie gnl veren bu iki kardein Erelide bir camii ve bir imaret yaptklar, ayende ve revendeye hizmet ettikleri bildirilmektedir.26 Kayseri kads olan Zahirud-din Yusuf, Erelili Bedrd-din Yamann talebesidir. Nideli Kad Ahmed Kad Zahird-din Yusuftan bahsederken onun byk bir veli olduunu, ocukken el ve ayan ptn, sofrasnda yemek yediini, yann kk olmasndan dolay, zikir ve telkinlerine nail olamadn yazmaktadr. Bu arada bu zatn Evhadd-din-i Kirmnye mensup olduunu da bildirmektedir.27

486

Kad Ahmed eserinin bir baka yerinde, bu eyh Zahird-din Yusufun Meraa ehrinde Ankaral Ahi Mecdd-dinden ders aldn ve sohbetinde bulunduunu yazmaktadr.28 phesiz bu Ahi Mecdd-din, Evhadler taifesinden olmaldr.29 Nideli Kad Ahmedin anlatmndan, bu Kad Zahird-dinin aslen Meraal olup Kayseriye yerletii ve Kayseri kadlnda bulunduu anlalmaktadr. 1261 ylnda Anadoluda meydana gelen iktidar deiiklii srasnda, kad Zahird-din Yusuf azledilmitir. Mevlnya mektup yazarak grevine dnmek iin kendisine efaatte bulunmasn istemitir. Mevln da ad aklanmayan bir devlet yetkilisine (Pervane Mund-din Sleyman olmal) mektup yazarak, alim ve fazl bir kii olan Zahird-dine efaatte bulunmaktadr.30 Bu mektuptan sonra bu zatn grevine dnp dnmediini bilmiyoruz. Anadoluda Evhadd-din Hmidin en nl halifelerinden biri de, eyh Bahd-din Togandr. Bu zat da nceleri Kayseri de bulunuyordu. Sadrud-din Konev ile mektuplamlardr.31 Trk eyhlerin tasavvufi merebine dair olan bir risaleyi de, Sadrud-din Konevnin isteine binaen kaleme almtr.32 Bu zatn ahfadndan olan ihabd-din Ahmet el-Evhad, Msrda byk bir ne sahip olmu Kitabuz-zahir vet-tuhaf adl eserin sahibidir.33 Mehur eyhl-slam Ebus-Sud Efendiye nispet edilen bir rislede,34 Yunus Emrenin eyhi olarak tannan Taptuk Emrenin, Evhadd-din-i Kirmnye mensup olduu ve onun zamanna yetiip, kendisinden istifade ettii bildirilmektedir. Nideli Kad Ahmed Taptuk Emrenin ve pek ok mridlerinin, Moollar tarafndan ldrldklerini yazmaktadr.35 Nitekim bir el yazmas eserin srtnda bulduum bir notta, el-Veled-efikde Taptuk Emrenin,36 Velyet-nmede Hac Bektan halifesi olarak gsterilen brahim Hacnn,37 Kayserinin Develi ilesinde medfun olduu kaytldr. XI. asrda brahim Hacya mensubiyeti bulunan derviler, Develi ve kylerinde mevcut imiler. Nideli Kad Ahmed, bu Taptuklu dervilerin Evhadd-din-i Kirmnye mensup olduklarn yazmaktadr.38 Bu tespite gre, nl airimiz Yunus Emre de bir Evhad dervitir. Aksaray ve Kayseri yresinde Evhad dervilerin yaygn olduklarn, Eratna oullar zamannda himaye grdklerini yukarda belirtmitik. Evhadd-dinin ballarndan olduu anlalan Burhan bin mer el-Hafz adl bir zatn, 730 (1330) tarihinde Aksarayda Evhadd-dinin rubalerini istinsah etmi olmas,39 gene Evhadd-dinin ballarndan Zahird-din Yusufun Kayseride kadlk gibi nemli bir makamda bulunmas, bu iki beldede Evhadiye hareketinin, Kirmnden sonra da devam ettiini gsterir. Aksaray ve Kayseri de yaayan, Somuncu Baba diye tannan Aksarayl eyh Hamidd-din, oul ve torunlarnn da, Evhadd-dinin ballar olduu grlmektedir. zellikle eyh Hamidd-dinin olu air Yusuf Hakikinin eserleri incelendii zaman, onun Cemal-peresti merebinde bir sfi olduu fark edilmektedir. eyh Cemald-din Muhammed el-Aksarynin, (790/1388) de Evhadd-din elKirmnnin baz rubalerini erh ettii Nhzetl-ervah fi erhi Ebyati-eyh Evhadd-Din elKirmn adl bir eser yazmas,40 onun zamannda Aksaray ve evresinde Evhadd-dine balln ve onun eserlerine ilginin devam ettiini gstermektedir. Ayrca Yusuf Hakiknin Ahi Evrenin Metaliul-iman adl eserini Trkeye evirmesi41 de, onun Evhadud-Dine ve yaknlarna ilgi duyduunu gstermektedir. lmul-meayih adl eserinde Kirmnden sitayile sz etmekte ve onun iirlerini ahit olarak kullanmaktadr. Bu Yusuf Hakiknin oluna Evhadd-din (881/1476), kz

487

torununa Fatma Hatun (845/1441) adlarn koymu olmas,42 bir tesadf deil Evhadud-Dine ve kz Fatma Hatuna duyduu sevgi ve ballnn ifadesi olmaldr. Evhadud-dinin hicri 635 ylnn aban aynda (20 Mart-20 Nisan 1238), Badadda ld bilinmektedir. Buna ramen Evliya elebinin onun Kayseride medfun olduunu sylemesi,43 Kayseride hretinin yaygn ve bu yzden ona makam veya makamlar izafe edilmi olmasndandr. Konya Musalla Mezarlnda Evhadd-din-i Kirmanye nisbet edilen bir trbe bulunmaktadr.Bu trbenin de Kirmanye ait olmas mmkn deildir. Muhtemelen Kirmannin ballarndan birine aittir. Nitekim Konyada eker fabrikasnn gneyindeki trbesinde medfun bulunan Fakih Ahmed, Evhadd-dinin nde gelen halifelerindendir. Tarikat Silsilesi Yukarda da deinildii gibi Evhadd-din-i Kirman, Rknd-din es-Scasnin (607/1210) mridi olup, onun elinden hrka giymitir. Rknd-din de Kutbud-din el-Ebhernin (577/1181) halifesidir. Evhadd-dinin Menakib-namesinde (17. Hikye) Kutbud-din-i Ebhernin birok ilim ve fenlerde derin bilgiye sahip olduu bildirilmektedir. Kutbud-din-i Ebher de Zeynd-din Ebn-Necib es-Shreverdnin (562/1166-67) nde gelen halifelerindendir. Bu Ebn-Necib-i Shreverd, ihabddin mer es-Shreverdinin amcas olup, fakh, muhaddis ve devrinin nl mutasavvflardandr. Abdul-Kdir el-Giyln ile muasr olup, kendi adyla anlan ve Badadn dou yakasnda bulunan medresesinde talim ve tedris ile urayordu. Pek ok tabakat ve meayih kitaplarnda ona yer verilmitir. Muhtelif eserleri vardr. Bu Ebun-Necb-i Shreverdnin irad silsilesi iki yolla Ebul-Kasm Cneyd el-Badadye (289/910) ulamaktadr. Birincisi, Vecihd-din Ebu Hafs mer es-Shreverd yoluyladr. Vecihd-din, babasna, babas da Muhammed b. Abdullah es-Shreverdye o da Ahmed-i Esvede (Dineverli) o da eyh Mimad- Dineverye, o da Cneyd-i Badadye mensuptur. kinci yol ise, mehur mam Gazzalnin (505/1111) kardei Ahmed el-Gazal (520/1126) tarikiyledir. Ahmed el-Gazzal, Ebu Bekr b. Abdullah en-Nessac- Tusye, o da Ebul-Kasm-i Gorganye, o da Ebu Osman Sad b. Sellam-i Maribye, o da Ebu Ali Hasan b. Ahmed-i Ktibe, o da Ebu Ali-yi Rudbrye, Rudbrden de Cneyd-i Badadye ulamaktadr.44 Evhadd-din-i Kirman tasavvuf meslek ve merep bakmndan yukarda belirtilen silsileye mensuptur. O bu silsilede adlar geen eyhlerin tarikat mekteplerinden gelmekle beraber Menaklbnamesinde de belirtildii zere bir tarikat kurucusudur. Bu tarikat Evhadiyye adn tamaktadr. Onun kurduu bu tarikat daha ok Anadoluya yaylm bulunuyordu. Fakat dier beldelerde de mntesipleri vard. Hanbeli mctehid bn Teymiyeden (728/1328) amda (Suriye) mritlerinin yaygn olduunu reniyoruz.45 Mehur ranl air Evhadd-din-i sfihan (738/1337) kendisini Evhadd-dini Kirmanye nisbet ederek Evhad nisbesini kullanmtr.46 Keza VIII. (XIV) asr airlerinden Kasm-i Envarn tarikat silsilesi Evhadd-din-i Kirmanye ulamaktadr.47Tezkire-i arafatl-iknin yazar Takiyd-din Muhammed b. Sadd-din Ahmed-i Evhad de gene kendisini Evhadd-dine nisbet etmitir48 XIV. asrn sonlarnda 770 (1368) de amda Evhadd-din-i Kirmannin mritlerine ait olan bin hanikhn faaliyet halinde olduunu da gryoruz.49 Seluklular zamannda Evhadiyye Tarikat, Anadoluda gayet yaygnd. Menakib-namesinde de kaytl olduu zere Evhadd-dinin hemen her byk yerleim merkezinde halifeleri vard. Niksarda

488

medfun olan Ahi Pehlevan-i Evhad de onun ballarndan biri olmaldr.50 Eretna oullar zamannda Evhadd-din-i Kirmanye mensup mritlerin Kayseri ve evresinde gayet yaygn olduklar ve himaye grdkleri anlalmaktadr. Zira bu beylik zamannda Kayserideki Kk Medrese ve gelirlerinin Evhadd-din-i Kirmannin mritlerine tahsis edildii grlmektedir.51 Bu dnemde Evhad dervilerin himaye grdkleri de anlalmaktadr. Gene el-Veled-efikin sahibi Nideli Kad Ahmed de Evhadd-dine mensup dervilerin Aksaray, Nide ve Kayseri evresinde ok faal olduklarn anlatmaktadr.52 Evhadiyye Tarikatnn Esaslar ve Fikir Yaps XIII. asrda, slm dnyasnda pek ok ilm alanda genel olarak fikri durgunluun balad ve yerletii grlr. Fakat tasavvuf alannda bu asrda byk bir canllk ve hareketlilik gze arpar. Bu asrdan itibaren medreseliler ve ilmiye snfna mensup olanlar kendilerinden ncekilerin fikirlerini anlamaya, erh etmeye almlar, onlarn fikir emberini geniletmeyi veya yenilikler ve yeni bulular peinde olmay hemen hi dnmemilerdir. Buna karlk bu asrda tasavvuf alannda gayet canl bir fikir hareketi ve deiik yaay ekilleri, yeni akmlar bulunmaktadr. Her tarikat eyhi, mritlerinin kabiliyetleri istikametinde gelimelerine, yeni bulular (mevacid) elde etmelerine gayret ederdi. Mridin yeni bir takm duyu ve dn iinde bulunmas ve bu duyu ve dnn filiyata dkmesi makbul da saylmaktayd. Rknd-dini Sucasnin de mritlerini kabiliyetleri istikametinde yetitirdii, onlarn sk kurallara bal, belli kalplarda snrl kalmalarn gzetmemitir. Bunun sonucu olarak onun halifeleri arasnda deiik merepte eyhler, derviler grlmektedir. Bunlardan biri de eyh Evhadd-din-i Kirmandir. Kirmannin bal olduu silsilede yer alan eyhler Rknd-din-i Sucas de dahil Snn olup, hemen hepsi eriat kaidelerine saygl ve bal idiler. Snn Mslmanlar tarafndan sayg duyulan, hrmetle yd edilen pirlerdir. Evhadd-din-i Kirman de (Menakb-namesinde belirttii zere) amelde afi, itikatta Ear mezhebi mensubu bir eyh, bir fikir ve aksiyon adamdr. Bununla beraber onun mensup olduu mezhebin esaslarna tamamen bal olduunu, eriata mutabk kaldn sylemek zordur. Nitekim Menakb-namesinde (30. Hikye) eyh Sadd-din-i Hammu ile aralarnda geen mnakaalar nakledilmekte ve bu mnakaadan da anlald zere Kirman, fukahnn ortaya koyduu prensiplere itibar etmemektedir. Bunu yaparken de selefe (Hz. Peygamber ve ashbna) uyduunu iddia etmektedir. Hatta tasavvuf merebini tamamen eyhinden ve tarikat silsilesindeki eyhlerden aldn ve onlara bal olduunu sylemek de mmkn deildir. Bu zelliinden dolay Menakb-nmesinde de belirttii zere o, mstakil bir tarikatn kurucusudur. Bu tarikatn yolu, yordam, usul ve erkn, zikri ve fikri Evhadd-din tarafndan belirlenmi ve uygulanmtr. Bu yzden de kurduu tarikat, onun adna nisbetle Evhadiyye diye adlandrlmtr. fakilik ve Enfuslik Bilindii gibi tasavvuf yolunda ilerlemek iin belli manevi makamlardan (tevbe, rza havf, reca gibi) gemek arttr. Mutasavvflar bu yolda ilerlemek, bir manevi makamdan dierine gemek suretiyle ruh olgunlua ermek, gerek bilgiye ulamak iin Seyr-i Slk (Ruhan yolculuk) denilen, manevi ykselie gtren yolculua kmak gerektiini tesbit etmi ve bunun uygulamasn yapmlardr.

489

Mutasavvflar bu Seyr-i Slkn uygulannda iki metot belirlemilerdir. Bunlardan biri Seyr-i Sulk-i Enfs diye adlandrlr ki, kiiyi (mridi) benliine yneltmek ve benliindeki eytan duygulardan, dncelerden arndrmak hedef alnr. Bu metotla nefisteki kt istekleri kontrol altna alnr ve bu suretle esas maksat olan stn insan (nsan- Kmil) yaratmaya allr. Bunun iin mride belli virdler verilir ve zikirler yaptrlr. Youn ve iddetli egzersizler ve riyzetler uygulanr. Bu eitim metodu ie ve benlie dnklk (Subjektif) yoludur. Mrid bu yolda egzersizler yaparak manevi makamlar geer, kemle erer ve benliini tanma imkn bulur ve gerek bilgiyi elde eder. Neticede yaradann iinde bulur ve Men arefe nefseh fe kad Rabbeh (Nefsini bilen Rabbn da bilir) gereine eriir. Dier yol ise, Seyr-i Slk-i fk diye adlandrlr. Bu eitim metodunun esas da udur: Kiinin, baka bir ifade ile mridin yaradannn eserleri olan eya ile meguliyet iinde bulunmas salanr. Eynn esrarn ve gzelliklerini temaa ederek yaradann (sni) cell ve cemline vasl olmasna gayret edilir. Mride, eyann esrarn anlamaya ve idrake sevk edici virdler verilir, zikirler ve riyzetler yaptrlr. Kii kendisini de eyadan bir para olarak grr. Bu durumda mrid hem suje, hem obje olmaktadr. Eyann muhabbeti gnle nak edilmeye ve bu muhabbet vasta klnarak Allaha bir yol bulmaya allr. Bu yol da da dnklk (Objektif) yoludur. Bu yolda eserden, eserin sahibini, yani Snii, Cenab- Allah bulmaya allr. Cenab- Allahn sfat ve fiilleri eyada tecelli ettiinden, eyann tezekkr ve tefekkr insan Allaha vuslata gtrr. Mevln Celld-din-i Rum ve hocalar birinci yolun, yani Enfus yolun sliklerindendir. O dnemde fk yolun slikleri de Anadoluda yaygn idiler. Bu yolun da en tannm mridi Evhadiyye tarikatnn kurucusu eyh Evhadd-din-i Kirman idi. Bu iki yolun mensuplar birbirleriyle mcadele ve rekabet halinde bulunuyorlard. Mevln ve onun gibi Seyr-i Slk-i Enfs metodu benimseyen mutasavvflarn, eserlerinde insan ruhunun derinliklerine nfuz etmeye almalar ve insan benliindeki eilim ve istekleri kefetmeye ynelmeleri ve bu gayret iinde bulunmalar, mereplerinin zelliinden kaynaklanmaktadr. Ayn ekilde Evhadd-din-i Kirman gibi Seyr-i Sulk-i fk metodu uygulayan mutasavvflarn da eserlerinde daha ok d dnya ve eya ile ilgi kurmaya almalar ve mridi tabiattan ibret almaya ynlendirmeleri de mereplerinin temel zelliinden kaynaklanmaktadr. Onlara gre: Her eyde Ona (Allaha) bir iaret bulunmakta ve her iaret Onun birliine dellet etmektedir. te bu yolla Allah bulmaya alrlar. Tabi olarak eitimde farkl metodlarn uygulanmas, farkl dnen ve farkl yaayan insanlarn ve mritlerin yetimesine neden olmaktayd. Evhadd-din-i Kirman ile ems-i Tebriz arasnda geen, Ahmed Eflknin naklettii bir konuma, bu iki ayr merepteki eyhler arasndaki ayrl ifade etmek bakmndan nemlidir.53 Evhadd-din-i Kirman bir gn tekkesinde murakabe halindeyken ems-i Tebriz ieriye girer ve Evhadd-dine: Ne ile megulsun? diye sorar. Evhadd-din de, Cenab- Allah eyadaki tecellisinde, yani sanatnda temaa etmeye altn kastederek. Ay leendeki suda seyrediyorum der. ems-i Tebriz de Ona: Ensende ban yoksa ban ge kaldrp, onu gkyznde niye

490

seyretmiyorsun? diyerek Cenab- Allah kendi iinde ve benliinde bulmas gerektiini Ona hatrlatmaya alr. Molla Abdur-Rahman Cam de Evhadd-dinin tasavvuf merebini Nafahatlns adl eserinde yle ifade etmektedir: Evhadd-din, uhud-i hakiate, mezahiri-i sur ile tevessl ederdi ve ceml-i mutlak, suver-i mukayyedtta mhede eyler idi.54 Mevln da hocalarnn yolunda giden bir mutasavvf olarak Mesnevsindeki birok hikyede bu temay ilemitir. Evhadddin-i Kirman ve onun yolunda gidenlerin merebine tenkidler yneltmitir. Melmet ve Evhadd-din-i Kirman Evhadd-din-i Kirmanni en nemli ynlerinden biri de mfrit (ar) derecede bir melm oluudur: Rubailerinde bu merebi sk sk terennm ettii gibi Menakb-nmesinde onun bu merebine dair birok anekdot nakledilmitir.55 Melmet bir inan tarz ve bu inan tarzna dayal olan ahlk kurallar ve yaay stilidir. Melmet felsefesinde iyi ve gzel davranlar Allahn eseri, kt ve irkin davranlar da nefislerinin eseri olduuna inanlr.56 nk Allah ktlk dilemez. yilikse Allahn dileidir. Bu bakmdan melmler yaptklar iyilikleri, hayrl ve gzel ileri gizlerler. Gzel davranlar aa vurmak onlara sahip kmak ve kendini beendirme, sevdirmek, menfaat edinmek gibi duygulardan kaynaklanr. Oysa insan, gzel davranlarn sahibi deildir. Onlarn gerek sahibi Allahdr. Onlara sahip kmak Allahn olan eye sahip kmak demektir. Buna karlk kt davranlar gizlemeye gerek grmezler. nk ktlklerin sahibi insann kendisidir. Kendisinin olan eye sahip kmakta saknca grmezler. yi davranlara sahip kmak sahtekrlk olaca gibi, kt davranlarn gizlenmesi de riyakrlk olacana inanlr. Bu bakmdan melmet felsefesi ksaca iyilikleri gizlemek ktlkleri aa vurmaktr diye tarif edilir.57 Ksaca nefsin yerilmesi, knanmas, hakir tutulmas esasna dayanr. Melmet, kelime olarak da yermek anlamna gelir. Bylece nefsi (benlik) knamaya, yermeye allr. Evhadd-din ite bu felsefeye gnl vermi bir fikir adamdr. Ancak onun bu yolda arla sapt anlalmaktadr. Nefsini hakir tutmak ve kendisine eziyet etmek iin zel bir gayret sarf etmektedir.58 Anadoluda Ahi tekilt mensuplarnn melm merepli olmalar Evhadd-dinden gelmektedir. nk Seluklular zamannda Ahiler ona mensuptular. Kez Ahilik lksndeki kendisini topluma adama ve topluma hizmet ak, karlk beklemeksizin, yolcuya dkne, muhtaca, yardm elini uzatma, yedirme, iirme, barndrma, vs. Melmet felsefesine dayandn gsterir. DPNOTLAR 1 2 3 4 Menakb-i Evhadd-Din-i Kirmani, nr. B. Furuzanfer, Tahran 1347, s. 158. Ayn eser, s. 265-266. Ayn eser, s. 81. bn Bibi, el Evamirl-Aliyye, nr. A. Sadk Erzi, Ankara 1956, s. 90-95. bnl-Arabi,

Muhazatl-ebrr adl eserinde (Konya Yusufaa Ktp. nr. 546, yp. 145a-145b) Anadoludan (Bildr-Rum) adl shak b. Muhammed olan arkadam bana mektup yazd diyerek onun mektubuna: Ey shak kardeinden salam bir nasihat iit. Sultanlara yaknlk sana gurur vermesin

491

diye balayan bir manzume ile cevap yazmtr. bnl-Arab, bu arkadann devlet hizmetinde olduunu da kaydetmektedir. 5 152. 6 Pristen niversitesindeki nshas, nr. 968, yp 86b. Bu Ebu Cafer Muhammed b. Hseyn b. Ahmed el-Berza Ftvvet eyhlerinden olup, en-Nsr li Dinillahn diplomatlarndandr. Ravzatlmridin adl eserini Konyada yazd anlalmaktadr. Bu eserin Sleymaniye Ktp. nr. 1028 de ve Kayseri Raid Efendi Ktp. nr. 21500 de birer muhtasar nshas var. Pristen niversitesindeki nshasnn daha geni olduu anlalmaktadr. Baba lyasa ait olduunu sandmz Cihad-nme adl eserde de (Ayasofya Ktp. nr. 4819, yp. 36) ondan nakiller yaplmtr. 7 8 17-33. 9 10 11 Menakb-i Evhadd-din-i Kirman, s. 153-164. Ad geen ktphane, F. Y. nr. 701, yp. 65b. Bu Fakih Ahmedin kimlii hakknda yanl yorumlar ve tutarsz deerlendirmeler El-Futuhatl-mekkiye, I, 165. Molla Cam, bnl-Arabden naklen Hce Yusuf-i Bu Fatma Hatunun Bacyn- Rum ait kadnlara mahsus tekiltn lideri olduunu tespit Hemedannin bu kerametini Nafahatna (s. 409) derc eylemitir. etmi bulunuyoruz. Bu konuda geni malumat iin bk. Mikil Bayram, Bacyn-Rum, Konya 1987, s. Molla Cami, Nafahatl-ns, trc. Lm elebi, stanbul 1279, s. 409. Ayrca kr. Ahmed

Ate, Muhyid-din Arab mad., A, VIII. 539; Nihat Keklik, Muhyid-Din bnl-Arab, stanbul 1966. s.

yaplmtr. Bu cmleden olarak Eflk (Menakbl-arifin, nr. T. Yazc, I, Ankara 1959, s. 419-420) onu Baha Veledin mridi olarak gstermektedir ki, ileride bu konuda geni aklama yaplacaktr. 12 Bu mescid bugn hl faal olup Erciyes Da eteindeki Haclar Nahiyesi yolu zerindedir. Kseda Muharebesinden sonra Kayseriyi muhasara eden Mool ordusu surlarda gedik amaya alrken ehri mdafaa eden Ahiler Battal Mescidi etrafnda stlenmi ve Mool ordusuna aknlar dzenliyorlard. bk. bn Bibi, el-Evmirl-Aliyye, s. 527-531; AblFarac Tarihi, trc. . Rza Dorul, II, Ankara 1950, s. 542. 13 14 15 Menakbul-arifn, II, s. 615, 634-635. Makalt- ems-i Tebriz, nr. Ahmed Ho Nvis, Tahran 1349. s. 95. Rahmetli . H. Konyal ile 1984 Karaman Dil Bayramnda vaki olan bir grmemizde bu

vakfiyenin bir suretini bana gndermeyi vadetmiti. Fakat bundan iki ay sonra vefat edince vakfiye metni elime gemedi. 16 17 18 19 20 21 Enist-talibin ve celiss-salihin, stanbul niversitesi Ktp., F. Y. nr. 701, yp. 50b. Tarih-i Al-i Seluk, nr. F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 39. Menakb-i Evhadd-din-i Kirmani, s. 252-261. Menakb-i Evhadd-din-i Kirmani, s. 158. smail Hakk (Uzunarl), Kitabeler, stanbul 1927, s. 69. Uzunarlnn Ahi Pehlivan Mikil Bayram, Seluklular Zamannda Tokat ve evresinde lm ve Fikr Faaliyetler,

Meyafarikin meliklerinden el-Melik Evhad b. el-Melik Adile nispet edii tabii yanltr. Trk Tarihinde ve Kltrnde Tokat Sempozyumu, Ankara 1987. s. 36-37.

492

22

Bugn yknt halinde bulunan bu zaviye Sadr- Hakime ait imi. Bilhare Zeynd-din-i

Sadakann hizmetine verildii, Sadakann lmnden sonra da (660/1262) Ravzatl-kttab sahibi Sadr-i mutatabbib el-Konevnin hizmetine verildii anlalmaktadr. Bundan dolay bu zaviyenin bulunduu mahalle Sadrlar eklinde oul olarak adlandrlmtr. . Hakk Konyal buna mana verememitir. Bk. Konya Tarihi, Konya 1964, s. 717-718. 23 24 25 26 Konyal, a.g.e, s. 109, 309. Menakbl-arifin, II, s. 635. Halil Edhem (Eldem), Kayseriye ehri, stanbul 1928, s. 111. Bu konuda geni bilgi iin bk. Mikil Bayram, Erelili eyh ihabud-Din Makbul Kimdir?,

S. . Seluklu Aratrmalar Merkezi III. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1994. s. 119-126. 27 28 29 30 31 32 33 s. 101. 34 35 36 37 38 39 40 41 Konya Yusuf Aa Ktp. nr. 7630, yp. 42b-43b. el-Veled-efik, yp. 21b. Ayn eser, ayn yer. Firdevsi-i Rum, Menkb-i Hac Bekta-i Veli (Velyet-nme), nr. A. Glpnarl, stanbul el-Veled-efik, yp. 21b. Ayasofya (Sleymaniye) Ktp. nr. 2910. Hediyetl-arifin, II, s. 166. Henz el yazmas halinde bulunan bu tercmenin bilinen tek nshas Hac Mahmut Efendi El-Veled-efik, Fatih (Sleymaniye) Ktp., nr. 4518, yp. 118b. Ayn eser, yp. 119b. Eflk onu Hace Mecdud-din-i Merai diye anmaktadr. Bk. Menakbul arifin, I, s. 256Mevln, Mektuplar, trc. A. Glpnarl, stanbul 1963, s. 12. Mevln Mzesi Ktp., nr. 1633, yp. 109a. Bu risle Bursa Eski Eserler Ktp. (Hseyin elebi ksm), nr. 1183, yp. 74a-76bdedir. Mikil Bayram, eyh Evhadd-din Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Hareketi, Konya, 1999,

257, 550-551; Eflknin anlatmndan onun tacir olduu anlalmaktadr.

1958, s. 21-22.

(Sleymaniye) Ktp. nr. 2974dir. Bu eser tarafmdan da tercme edilerek mann Boyutlar (Konya 1996) adyla yaynlanmtr. 42 43 44 45 46 47 48 49 50 brahim Hakk Konyal, Aksaray Tarihi, I, stanbul 1974, s. 1290-1299; II, s. 2376. Seyahat-name, III, stanbul 1314, s. 179-186. Ravztl-cinn, s. 274. Mecmul-fetava, II, s. 58-59. Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat- ran, Tahran, 1346, II, 833. A, VI, s. 390; Klliyat- Kasum- enva, nr. Sad. Nefisi, Tahran 1337, (Mukaddime), s. 67. Metn-i Kamil-i Rubaiyyat-i Baba Efzal-i Kaan, nr. Sad Nefis, tahran 1363, s. 87. Kenzl-vuaz, Konya zzet Koyunolu Ktp., nr. 3050, (stinsah kayd). Ahi Pehlevan-i Evhadnin trbesi Niksardadr.

493

51 52 53 54 55 56 57 58

Halil Edhem, Kayseriye ehri, stanbul 1928, s. 111. El-Veled-efik, Fatih (Sleymaniye) Ktp., nr. 4518, yp. 21a, 48b, 118b. Menakibl-rifin, I, s. 439-440. Nafahatl-ns, s. 662. Menakb- Evhadd-din-i Kirman, s. 19, 33-37, 68-71, 80, 219-221, 27-29, 232. Kr. Kuran- Kerim, Nisa Suresi, 79. Es-Sla beynet-Teeyyu, s. 229. Menakb- Evhadd-din-i Kirman, s. 76-79.

494

Bektliin Sosyo-Kltrel evresi / Dr. Hseyin zcan [s.328-332]

Fatih niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk halk kltr ve sosyal hayat iinde Bektlik anlaynn nemli bir yeri vardr. Balangc slm ncesi inanlara kadar gtrebilen bu anlay zamanla gelierek ve yaygnlaarak Trk toplumunda kitleleri arkasndan srkleyen tasavvf bir akm haline gelmi zengin Trk sosyal hayat ve tasavvf inan mozayii iersinde Bektlik Osmanl zamannda popler en byk Trk tarkt olmutur. Bektliin dier anlaylara gre daha fazla yaylmas ve zamanmza kadar bu anlayn tanmasnda en nemli etkenlerden birisi de bu anlaynn gl ve zengin edebiyatndan kaynaklanmaktadr. Bekt airleri, iirleriyle bu anlay estetikletirerek sonraki nesillere baaryla aktarmlardr. Szl gelenek iinde kabul gren bu iirler dilden dile ve gnlden gnle aktarlarak zamanmza kadar gelmitir. Hac Bekta Vel, Trk sfiliinin en nemli kiilerinden biridir. 11. yzylda Ahmet Yesevnin retileri ile balayarak gelien ve Anadoluya tanan tasavvf dnce Hac Bekta Vel ile belirli bir temele oturtulmu, yzyllarca Trk sosyal hayatnn iinde varlln korumutur. Anadoluda balangc itibariyle Trklere ait karakteristik zellikleri, hogrye dayanan temel felsefesiyle Bektlik, kitleler arasnda ksa zamanda yaylmtr. Etrafna ksa bir zamanda bunca insan toplayan Hac Bekta Velnin bu insanlara, onlarn daha nce ilerinde yaatmakta olduklar deer yarglarna uygun arlarda bulunmu olmas gerekmektedir. Bu deer yarglar ise Trkistandan gelip Anadoluda yurt tutmaya alan bu eit topluluklarda herhalde ortak olarak yaamakta idi. Nitekim Bektlik kurulmadan nce Anadoluda varolan Abdallar, Kalenderler, Haydrler, Cmler, Edhemler, emsler gerek inan gerek gelenek gerekse d ekilleri bakmndan Bektlere o kadar yakn idiler ki bunlarn yeni koullarn etkisiyle Bektlikle kaynamakta gecikmemi olduklar anlalmaktadr. Yine bu zmrelerin inan ve trenleri olduu anlalan geni rgtl ahliin, Bektliin oluumuna byk katklarda bulunduu anlalmaktadr.1 Birok aratrmac Bektiliin, ahlikle olan ilgisine iaret etmi ve Bektliin ksa srede kabul grmesini ahlikle uyumuna balamlardr. Bektliin ksa zamanda byk rabet grmesi ayn asrlar Anadolusunda dn, iktisd, hatta asker ve sosyal bir teekkl olan Ahlik tekilatyla anlamasndand. Bu byk tekilata bal oluu dolaysyladr ki Bektlik ilk Osmanl sultanlarnn da byk kymet verdikleri bir tarkt oldu.2 Bektliin altyapsnda Anadoluda balangta grlen bir ok btn tarikattan katlmlar bulunmaktayd. Bektlik yapsndaki hogr ve ilkeleriyle bu tr gruplar iin mevcut tarktlar iinde en uygun olanyd. Bu tarktlar, Snnliin ve medreselerin hakim olduu ehir ve kasaba merkezlerinde tutunamayp, gebeler arasnda ulardaki gaz muhitlerinde ve bir lde kylerde alrlar. Sistemli ve mtecanis bir dnce ve itikad yaplar yoktur; iine girmeye altklar evrenin gelenek

495

ve eski itikadlarna intibak ederek yaylmaya alrlar. Bunlar daha sonra Hac Bekta Velyi alem yaparak onun ad etrafnda Bektlik olarak tekilatlanacak ve Balkanlara doru yaylacaklardr.3 Osmanl zamannda fetihlerde byk rol oynayan tasavvf ahsiyetler arasnda Bektler n plana kmlar ve bu tannmln verdii avantajla Bektlik yenierilerin tarkt olmutur. Osmanl Ordusuyla Rmeliye yaylan Bektlik bugn hala oralarda etkisini srdrmektedir. Balkanlarda ssz alanlarn enlenmesinde zellikle Sar Saltk mu akkipleri diyebileceimiz muhtelif tarktlara mensup dervilerin gayretleri, oralarda am olduklar tekkelerin rol zellikle zikredilmelidir. te bu tekkelerin etrafnda toplanan mritler, saz airleri klar, eyhler buralarda yeni bir kltr muhiti, evre yaratmlar; hogrl bu yap iinde yerli halk ile Trkler arasnda salkl bir iletiim kurmulardr.4 Balkanlardaki bu mistik yaylmada zellikle Bektlerin etkisi bir ok aratrmacnn ortak kabuldr. Osmanl zamannda fetihlerdeki katklarndan ve halk iinde yaygn kabul grnden dolay Bektler, kendilerine devlet idresinin de sempati ile bakmasn salamtr. Ynetimin de desteini almasyla kolayca kurumsallaan Bektlik Trk toplumunda belirgin bir hale gelmitir. Bektlik Osmanoullar idresinde asker bir ocak haline gelmiti. Bu ocak Rm, Srp, Hrvat hepsini bir kazan etrafnda toplamt. Hac Bekta olu eyh Elvan Beyin kariyyelerine kimsenin dokunduu yoktu. Halife Aliye peresti eden Bektler, Trkl benimseyerek dergh ve ocak zihniyetiyle yayor ve Trk harsn seviyorlard.5 Btn bunlardan dolay Bektler Osmanl milletler mozayii iinde Trkln temsilcisi olmu Bekt tarkt da bir Trk tarkt olarak ne kmtr. Osmanl Devleti Bektlie sayg gstermi, pek ok Alev Bekt eyhine toprak tahsis ederek buralarda dergh ve zavyelerinin olumasn salamtrBalkanlardaki slmn yaylmasna bu hogrl ve sosyal ynleri ile Bekt tarktnn eyhleri, dergh ve zviyeleri nclk etmitir. 19. yzyl balarnda stanbul nfusunun bete birinin Bekt olmas da bu hogrl tarktn nemini gstermektedir.6 Hac Bekta Vel Anadoluda ve Rmelide birok kiinin gnlne girmi dnceleri ve felsefesiyle sunduu tarkt anlay ile Trk sosyal yapsnda silinmez bir iz brakmtr. Osmanl toplumunda tarktlar mensuplarnn sosyal hayatn dzenleyerek onlara bir hayat tarz sunuyordu. Bektlik de toplumla i ie olan halkla kaynaan bir tarktt. Bektliin halk arasnda popler olmasn salayan iki nemli faktr vard. Bunlar, Bektnin saz eliindeki Bekt iiri ile mutaassp Mslmanla kar hogr ve kolaycl temsil eden Bekt fkralardr. Bekt iiri tercih ettii sade diliyle halkn duygularna tercman olmutur. Saz eliinde sylenen trklerle dorudan halka seslenilmi, onlarn duygularna tercman olunarak halk arasnda byk kabul grm ve yaygnlamtr. Bektliin ilkeleri sade ve anlalr bir biimde yine saz airlerinin iirleriyle halka aktarlmtr. Bekt prleri de halkn iinden yetimi, basit bir hayata sahip sade insanlard. Kyafet erkn ve dbyla kendisine bir zellik veren Bektlik 13. yzyl banda teekkl etmi ak ve cezbeyi makbul tutmu idi. Ortodoks Mslmanl, yani sadece d manalaryla erit ahkam ve kavaid-i diniyyeye uyanlara kar i manalar sezen geni dnce tarafn temsil etmitir. Bektliin ve Bektlerin zel bir duyu, anlay, gr, dn ve inanlar vardr.

496

Konumalarnda zarfne nkteleri, sadece kendilerine has bir edalar ve bu ok hususi eda altnda gizlenen tatl bir alaya alma ile rindne, kalenderne sevimlilikleri temel zellikleridir. te bu tatl hal iinde snr olmayan bir tolerans bir hogrllk ile son derece bir insani gr vardr. Din, mezhep, rk ve milliyet fark gzetmeden muayyen inanlar kabul eden her ferdi ats altna kabul eder Herkese ve birbirlerine yardm vazife bilirler. Bu yardm da incitmeden izzet-i nefsini krmamaya alarak yaparlar.7 Bektlerin dini emirleri, btn zihinlere ve mizalara cevap verebilecek bir tarzda tertiplenmitir: Mezhepleri, dier dinler gibi baz mertebelerden gemek zere gizli bilgiye (marifete) eritirecek tedrici bir yol gsterme usullerini ihtiva eder. Bunlar byk kavramlara tapnmann byk bir rol oynad kaba ve miyane din ile pek serbest ve baz hususlarda aydnca bir felsefenin arasnda bir sra basamaklar tekil eder. Bektliin ilhyat vahdet ve cmertlikten kendi varlndan soyutlanmaya kadar giderNihayet Bekt teorisinde zorlama ve iddetten saknma ve btn insanlara acma ve efkt telkin edilir. yi bir Bekt, hareketinde Mslman ve gayrimslmana kar bir fark gzetmez.8 Trk sosyal hayat iinde Bektler kendine zg bir kiilik ve kimlik sergilemitir. Trk toplumunda Bekt ad altnda orijinal bir tip olumutur. Bu tipin balca zellikleri unlardr; Bekt denince banda on iki dilimli tc, gzleri ldayan, byklar sakalna karm, gle yzl, zeki bakl, boynunda teslim ta, belinde znnr, stnde kaftan ve yola kacakm gibi boynuna sofrasn asm, koluna kekln, omzuna nefrini takm, eline teberini alm bir insan canlanr Bekt cemiyet hayatnda cereyan eden olaylar tenkit ederken insanlara doruyu, iyiyi, gzeli retmeyi ve dndrmeyi gaye edinmitir Bekt Tanrya ve onun yasalarna samimiyetle inanan bir kiidir Bekt zeki bilgili, hazr cevap nktedan ve saduyu sahibi bir insandr. Halkn sesi gc saduyusu, akl ve zekasdr.9 Kendine has bir anlay db, erkn ve felsefesi olan bu tarkt mensuplar Bekt olarak adlandrlmaktadr. Bekt, Allah ile samimi diyaloglara girer, Allaha olan sevgisi, korkusundan fazladr. Hdiselere hogr ve mizah perspektifinden yaklar. Halkn psikolojisini iyi bilir ve halktan biri olmann tm zelliklerini zerlerinde tar. Btn bunlardan dolay halk iinde byk kitlelere ulaan bir kabul grmtr.10 Anadoluda oluan ve Trk sosyal ve ticaret hayatyla dorudan ilgili olan sivil toplum tekilatlarndan ahlik ve ftvvet tekilatlar ile Bektliin arasnda nemli balantlar bulunmaktadr. Bu durum Bektliin Trk sosyal hayatnn nemli iki tekilatyla ilgisini gstermesi asndan nemlidir. M. Fuat Kprlnn bu konudaki grleri u ekildedir; Ahlerin XIV. yzyl sonlarnda Bekt adn alarak silsilelerini Hac Bekta Velye isnat ve eritirmeleri bize gre uzak ihtimal deildir. Ftvvet hakknda birok kaynaklarn esasl bir tahlili yle zannediyoruz ki bu faraziyyeleri kuvvetlendirecektir.11 Bekt db ve erkn, kaynan Ahmet Yesevden alan Drt Kap Krk Makam anlayyla Hac Bekta tarafndan dzenlenmitir. Drt Kap; erit, tarkt, hakktten ve mrifet oluur. erit kapsnda slm dininin temel ilkeleri retilir. Bu kap, bir yasa niteliinde olup genel dzeni salamann yollarn bildirir. Tarkt kapsnda Bektlie girme yollar bir mride balanma kural retilir. Mrifet kapsnda btn varlklarn gizemli bilgileri elde edilir. Hakkt kapsnda ise insan,

497

alap Tanrya ulaarak varln srrna erer. Bu drt kapnn her birinde, onar tane olmak zere krk makam bulunmaktadr. Bu makamlarda Bektliin hayat tarzn dzenleyen onu toplumda yararl bir ekilde yaamaya tevik eden blmler bulunmaktadr. Bu makamlar Bektnin hem dnya hem de ahiret hayatn dzenleyen kurallar btndr. Alev-Bekt gruplar, Anadolu Seluklu Devletinin kuruluundan gnmze kadar, sosyal hareketlilik diyebileceimiz birok eylem biimlerine katlm, yara alm ve grup nderlerini kaybetmilerdir Dini norm ve deerler birer dinamik unsurlar olarak grubu ayakta tutmaya alr. Adeta bu gelenek ve treler byle bir dini iklimden yararlanmak suretiyle manevi bir doku olutururlar.12 Bektler yin ve merasimleriyle ahlak anlay ile Trk sosyal hayatnda etkili bir yere sahip olmakla birlikte bir tarkt grnmnden ziyade dier btn unsurlarla (mesela Tahtaclar, Kzlbalar, Alevler vs.) beraber bir Alev-Bekt gruplar ailesi ya da bir Alev Bekt gelenei halindedir. Tarihi alt yapsnn nemli bir ksmn, yazl kaynaklarnn tamamn yitirmitir.13 Bugn Bekt toplumu iinde bu durumun meydana getirdii karklk hakimdir. Dernek vb. bir ekilde belirli bir sisteme sahip olanlar kendilerine telkin edilen db ve erkn nda hayatlarn srdrmektedirler. Fakat tarada yaayanlar yazl bir kitaplar bulunmadndan szl kltrn farkl alglan ve aktarmyla bir takm ritellerle yaamlarn srdrmektedirler. Bektlik Trk Kltr iindeki yerini Bekt iiri, Bekt fkralar ve velyetnmeler ile srdregelmitir. yin ve dualarnda Trkeye byk nem veren Bektler bu ynyle de halk arasnda ilgi grmtr. Bektlikte resim sanat da kendine mahsus bir gelitirme gstermitir. On ki mam, Hz. Ali ve ehlibeyti, Hac Bekt Velyi, dier byk Bekt evliyasn ve kerametlerini anlatan bu halk tipi resimlerde ilkel karakterine ramen zel bir slp derhal gze arpar. Buna ilaveten muhakkak ki Hurfliin etkisiyle yaz ile resim yapma sanat gerekten nemli bir gelime gstermi, ou Hz. Aliyi konu edinen ok orijinal yaz resim rnekleri meydana getirilmitir.14 Bekt anlaynn en yaygn ekilde ilendii edebi rn iirdir. Bekt tekkelerinde okunan nefeslerle ilh bir boyut kazanan bu iirler gnmze kadar soluunu devam ettirerek gelmitir. Bu anlaya mensup airlerimiz Anadolunun eitli yrelerinde ellerinde sazlaryla bu dncenin zengin rneklerini dile getirmilerdir. Bekt inancnn da ana kayna durumunda olan bu iirler ayn zamanda Trk Halk iirinin en nemli ve zengin blmn oluturmaktadr. Bekt iiri; birtakm grleri slm ncesi inanlara dayanan sonralar Ahmed Yesevnin tasavvf anlayndan etkilenen Hac Bekta Vel ile prini bulan ve bamsz bir anlaya dnen, zaman iinde Trk Toplumunun renkli sosyal hayatnn zenginlii iinde Alev, Bekt, Hurf, Kalender, Kzlba, Tahtc, Btn vb. heterodoks mezhep ve tarktlar iinden km airlerin ounlukla nefes, ilh, deme, deyi, talama at gibi Trklerin milli nazm ekli olan koma tarznda meydana getirdikleri edebi verimlerden olumaktadr. Zengin Bekt iiri, Trk Halk iiri iinde Trk Tasavvuf Edebiyat ve Trk k Edebiyatnn zelliklerinin baarl bir ekilde yorulduu anlay ve zellikleri bakmndan nemli ve kendine zg bir iir konumundadr.

498

Tekke

Edebiyatnn

en

dikkate

ayan

ksm

olan

Bekt

Edebiyat

dier

tarkt

edebiyatlarndan sonra k Edebiyatn vcuda getirmitir. Bugnk k Edebiyatnda Bekt fikri ve temaylleri ar basmaktadr. klarn bir ksmnn Halvet, Kdir, Mevlev olmalarna ramen hepsinde Bekt ruh ve edas hakimdir. klarn byk bir ksmnn Bekt olan yenieriler arasnda yetimeleri de bu hususta ok manidrdr.15 Bekt Edebiyat iinden yetien airlerimiz yazdklar iirleriyle Trk halknn cokusunu ve heyecann baarl bir ekilde dile getirerek Bekt inancn iire dkmlerdir. Halkn duygularna en yaln bir ekilde tercman olan Bekt airleri toplumun yaad sosyal hadiseleri de iirlerinde ilemilerdir. Yazdklar talama tarz iirlerle tepkilerini dile getirmilerdir. Bekt iiri, Trk toplumunun hakszlklara kar bakaldrsnn iiri olarak da kendini gstermitir. Uzun Trk tarihi iersinde zaman zaman halka zulmeden baarsz yneticileri eletiren Bekt airleri mazlum Trk halknn sesi olmutur. Halkn sevincini dile getiren Bekt iiri ayn zamanda halkn aclarn da iirletirerek Trkn atn yakmtr. Bektler kendilerine zg hogr anlayn da iirlerinde ilemiler, insann zne dikkat ekerek dini taassuba kar gelitirdikleri grlerini iirlerde ifade etmilerdir. Bekt iirinin milli vezin ve milli ekiller altnda yazlan asl kymetli orijinal paralar nefes adyla tannmtr ki tekkelerde belli bestelerle okunmaya mahsustur; baka tarktlardaki ilhler, nutuklar ve Yesevlerdeki hikmetler gibi. Ayrca bundan baka da Hz. Aliye ve sir l-i Resle ait medhiyeler, mersiyeler, destanlar ve devriyeler vardr ki, hep hece vezni ile yazlrlar.16 Trk halknn yiitliinin destann anlatan Bekt deyileri, ilhi ve dnyev ak iledii iirlerde lirizmin doruklarna ulamtr. Hznleri ve sevinleri, hayat felsefesi, zevki ve sevgisiyle Bekt airleri Trk Halk Edebiyatnn en renkli ve zengin iir mozayiini oluturmulardr. Esaslarn byk lde eski Trk amanizmi ile tasavvuftan alan ve Yunus Emreden sonra 15. asrdan itibaren kuvvetli ahsiyetlerini yetitiren Bektlik; Ahlik, Abdallk, Hurflik, Kzlbalk, Kalenderlik ve Haydrlikten unsurlar alp bir halita-fikir meydana getirdi. Bu fikir halitasn terennm eden airler ak ve muhabbete, Allah, Muhammed, Ali lsne, l-i abya fazln ulhiyyetine harflerin srlarna, Hac Bekta Velnin Muhammed ve Aliden ayr olmadna, tarktn mkillerine, yin ve usullerine, Seyyid Gazi, Kzl Deli Sultan, Balm Sultan gibi Bekt byklerinin menkabelerine ve Yezidin melunluuna dair duygu ve dnceleri sade, halkn anlayabilecei bir dille ve umumiyetle hece vezni ile terennm ettiler.17 Trk Edebiyatnda XIII. yzyl Dvn Edebiyatnn yannda Yunusun hece vezni ve sade Trke ile iirlerini yazd Halk iirinin ekillendii bir dnemdir. XIV. yzyldan sonra bu iki edebiyatn anlay iyice netlemi zevki, mzii, dili ve muhtevasyla snrlar iyice belirlenmitir. Trk Halk Edebiyatnn tasavvufa dayanan blmn oluturan Yunus Emrenin iirleri birok aire ve anlaya ilham kayna olmutur. Yunus Emre, Bekt Edebiyatna da kaynak olmu bir airdir. Bekt Edebiyat bugn pek ok aratrmacnn da ortak kabulyle kendine has zellikleri olan orijinal bir edebiyattr. Yzyllara gre bu edebiyatn geliimi u ekildedir; XIII. yzyl Bekt edebiyatnn Anadoluda bir ekillenme ve balang dnemini oluturur.

499

Bekt Edebiyat XIV. yzylda Kaygusuz Abdalla kurulmu ve temsil edilmitir. Nazm ve nesir alannda verdii eserler ve didaktik tarzyla dikkat eken bu airimiz srrealist ifadeleriyle bu iirin kudretli bir temsilcisidir. Daha sonra h smail Haty, ounluunu hece vezniyle yazd iirlerinde cokulu ifadeleri, zengin iten duygular ve ses, sz uyumuna dayal anlatmyla dikkat ekmektedir. Ondan sonra gelecek olan Pr Sultan Abdal ise Bekt iirinin lirizmini zirveletirir ve birok airimize ilham olur. Ayn zamanda Trk Halk iirinin en baarl temsilcileri olan bu airlerimizi Kul Himmet, Seyrni vb. birok Bekt airi izlemitir. Bu yzylda madeddin Nesm, Bekt geleneindeki yedi ulu ozandan biridir. Nesm baarl iirleri ve hayatyla birok airi etkilemitir. XV. yzylda h smail Safev, Haty mhlasn kullanarak hece lsyle yazd didaktik iirlerle asra damgasn vurur. Onun iirinde duygunun itenliin ar bast gzlenir. Haty bir yandan iiri bir yandan Alev Bekt geleneine bal inanlaryla Anadolunun krsal kesimlerinde yaayan ozanlar derinlemesine etkilemitir. Bu etkilemede duygulu anlatm ve baaryla kullanld Trkenin lei byktr. Haty dilin gcn etkinliini inancn ieriiyle uzlatrarak baar gstermenin yolunu bulmutur. Alev Bekt anlaynn hzla yayld krsal kesimlerde salt Trkenin etkisi oktu. Halk da en byk topluluk Arapa, Farsa karm Osmanlcay anlayamyordu. Oysa halk dili bunu yaln bir Trkeyle ortaya konuyordu.18 XVI. yzylda Kalender Abdal, Azb, Muhyiddin Abdal, Yemn, h, Pr Sultan, Kul Himmet, Virn gibi airler yzyldaki Bekt edebiyatnn gl temsilcilerindendir. Genel olarak XVI. yzyl, Bekt iirinin altn adr. Birok byk ozann bu yzylda karmtr. XVII. yzyl Bekt edebiyatnda birok air Dvn edebiyatnn dilinden esinlenerek bu tarz iirler yazmtr. Ezgiden uzaklaan Bekt iiri bu dnemde eski ilevini kaybetmitir. XVIII. yzyl Bekt iirinin ana temasn tekrarlar oluturmaktadr. XIX. yzylda sosyal hayattak deiikliin bu edebiyata da tesiri olmutur. Bu dnem Bekt iirinin yenilenme dnemidir. zellikle tekkelerde bulunan Bekt airleri, Dvn iiri gelenei benimsemitir. Bu yzylda anlan balca Bekt airleri unlardr: Dertli, Azb Baba, Zahm, Seyrni, Bosnav, Trb. XX. yzylda dvn tarz iir yazanlar hemen hemen kalmamtr. Halk ozanl ne kmtr. Konu olarak eskiyi tekrar eden Bekt airleri yeni yazd iirlerde belli bir inancn, topluluun ozan olmaktan ok genel konularda iirler yazmlardr. Ozanlar genellikle krsal kesimlerden kmtr. Saz eliinde sylenen iirler daha ok ezgileriyle n plana kmtr. Bekt Edebiyat iinden yetien airlerimiz yazdklar iirleriyle Trk halknn cokusunu ve heyecann baarl bir ekilde dile getirerek Bekt inancn iire dkmlerdir. Halkn duygularna en yaln bir ekilde tercman olan Bekt airleri toplumun yaad sosyal hadiseleri de iirlerinde ilemilerdir. Yazdklar talama tarz iirlerle tepkilerini dile getirmilerdir. Trk halknn yiitliinin destann anlatan Bekt deyileri, ilh ve dnyevi ak iledii iirlerde lirizmin doruklarna ulamtr. Hznleri ve sevinleri, hayat felsefesi, zevki ve sevgisiyle Bekt airleri Trk Halk Edebiyatnn en renkli ve zengin iir mozayiini oluturmulardr.

500

Bektler gerek iirlerinde gerekse yinlerinde Trkeden baka dil kullanmadklar iin Trkenin yaatlmas ve gelitirilmesi, slmiyetten nceki Trk gelenek ve greneklerinin gnmze saklanmas hususunda nemli hizmetlerde bulunmulardr.19 Bekt inancna ait dnceler zel terimlerle bu anlayn db ve erkn geni bir ekilde ilenir. Allah, Hz. Muhammed ve Hz. Ali sevgisi ile bu anlayn bykleri, Bekt airlerince ska ilenen temalar arasndadr. airler syleyilerini tabiat gzellikleriyle sslemiler ve insan ve hayat sevgisini baarl bir ekilde ilemilerdir. zellikle Ahmet Yesev ve Hac Bekta Velde grlen tasavvf anlay dzenleyen Drt Kap (erit, tarkt, hakkt, mrifet) ve bunlarn iinde yer alan onar blmden oluan Krk Makam iirlerde ska ilenmitir.

1 2 3 4 5 6 7 8 s. 44, 45. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Ziya Grel, Hak Aklarndan Deyiler, (Ankara, 1980), s. 11. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, (stanbul, 1971), s. 294. Nevzat Kseolu, Byk Trk Klasikleri, c. 1, (stanbul, 1985), s. 198. Dursun Yldrm, Trk Bitii, (Ankara, 1998), s. 188. Ahmet Refik, Rafizlik ve Bektlik, (stanbul, 1932), s. 7. Taha Akyol, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, (stanbul, 1999), s. 17. Bedri Noyan, Bektlik Alevlik Nedir, (Ankara, 1987), s. 7. F. R. Haslok, Bektlik Tetkikleri, ev. Ragb Hulusi, Sad. Kamil Akarsu, (Ankara 2000), Dursun Yldrm, Trk Edebiyatnda Bekt Fkralar, (Ankara, 1999), s. 37, 38. Hseyin zcan, Bekt Fkralarnda Argo, Argo Konulu Uluslararas Toplant, M. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, (Ankara, 1984), s. 215. Orhan Trkdoan, Alev Bekt Kimlii, (stanbul, 1995), s. 482, 483. Ylmaz Soyver, Sosyolojik Adan Alev Bekt Gelenei, s. 155-156. Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s. 378. Umay Gnay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, (Ankara, 1986), s. 12. M. Fuat Kyrl, a.g.e., s. 350. kr Elin Halk Edebiyatna Giri, (Ankara, 1986), s. 9. smet Zeki Eybolu, Alev Bekt Edebiyat (stanbul 1992), s. 125. Mrsel ztrk, Bekt iiri Erdem, (Mays 1988), Ankara, 1989.

Marmara niversitesi, (stanbul, 1999), Yaymlanmam Tebli, 1.

501

Ortaa Anadolu Kentleri / Yrd. Do. Dr. Osman Eravar [s.333-343]

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Orta a Batda olduu gibi Anadoluda da bir gei ve deiim dnemidir. Bu an getirdii birtakm sosyal ve ekonomik yenilikler kentlere de yansmtr. Ancak bu yenilikler istikrarl deiimi her zaman salamam, her dnemde farkl gelimeler olmutur. Orta ada Anadoluda Bizans, Seluklu, Beylikler ve Osmanl gibi ok deiik uygarlklar birbirini takip etmitir. Anadoluda gemii Neolitik Dneme kadar giden bir kentleme kltr vardr. Dnyann en eski kentleri Anadolu topraklar zerinde kurulmutur. Anadolu da, tarihin en eski dnemlerinden balayarak Orta aa kadar eitli gelimeler ve deiiklikler gsteren kentleme, bu dnemden itibaren yeni bir kvlcmla yeni bir boyut kazanmtr. Orta ada, gemi kltr Helenistik ve Roma Dnemine kadar Bizans Dnemi kenti ile gemii Orta Asya Trk kltrne kadar giden Seluklu kentlerinin bir sentezinin olutuunu gryoruz. Trklerin Anadoluya gelmeleri ile birlikte, karlarnda mevcut bir kent kltrn buldular. Bu kentlerin gemilerinden gelen birikim, Trklerin orta aryadan getirdikleri yeni unsurlarla karmtr. Bizans Kentleri Bizans Dnemi Anadolu kentleri zerine ayrntl bir alma yaplmamtr. Bugne kadar yaplan almalar gerek blge, gerekse zaman snrlamas getirmesi nedeniyle btn deerlendirmeden uzaktr.1 Ayrca yaplan bu almalara ramen arkeolojik kazlarda ortaya karlan Bizans Dnemine ait kentler, ya yok farz edilerek tahrip edilmi ya da konusunun uzmanlarnca yeterince aratrlmamtr. Bu gibi sebeplerden dolay, Orta a Anadolusunda Bizans Dnemi kentleri hakknda fazla bilgi sahibi olunamamaktadr. Bizans mparatorluunun Trklerden nce Anadolu ehirleri zerinde tam bir hakimiyetinin olduunu sylemek zordur. Bizansn zellikle X. yzyldan itibaren kendi i ekimeleri sonucunda, ehirlerin idarecileri tarafndan bamsz bir biimde ynetildiini gryoruz. Orta a Bizans kentlerinin ekonomik bakmdan zayflad, kentlerin para sknts ektii, hatta ekonominin temel unsuru olan parann azl sebebiyle, al ve satlarn trampayla yapld tarihiler tarafndan belirtilmektedir.2 ehirlerdeki ekonomik zayflk blgelere gre deimekle birlikte, Piskoposluk merkezleri daha canl bir ekonomik yapya sahip olmutur. ehirlerin zayflamasnn temel nedenleri arasnda ehirleraras ticaretin azalmas, ticaretin talyan ehirlerine ait kolonilerin kontrolnde olmas ve Douda balayan Araplarn fetih hareketi sonucunda ehirler istikrarlarn kaybetmitir. Hatta baz ehirler Trk fethi balamadan nce terk edilmilerdir. Bu ehirlere atanan piskoposlar, grev yerlerine gitmemi, bakent stanbulda hayatlarn srdrmlerdir. Bizans Dneminde stanbul dndaki kentlerin sosyal ve dini ierikli yaplar bakmndan pek gelimedikleri, kentlerde sosyal hayat destekleyen yaplarn az olmas ehirlerin tanmna da farkllklar getirmitir. Bu dnemde sadece bakent Konstantinopolis, Polis yani ehir olarak adlandrlmaktadr. ehirlerin bu kadar klmesinde nfusun dolayl da olsa etkisi vardr. Bizans Dnemi ehirlerinin nfuslar hakknda kesin tespitler olmamasna karlk, genellikle kentlerin nfusu 100.000 ve yukars olarak gsterilmektedir.3 Fakat ehirlerin iinde bulunduklar olumsuz ortam ierisinde, bu

502

sayda bir nfusa sahip olamayacaklar sylenebilir. Ayrca XIII. yzyldaki refah ortamnda dahi ehirlerin ou nfus bakmndan bu sayya ulaamamtr. Genellikle bakent stanbul nfus bakmndan younluk gstermekle birlikte, dier ehirlerde ters orantl olarak nfus art olmad kentlerin geliim izgilerinden de anlalmaktadr. Bu da tara ehirlerinden bakente doru gn olduu anlamna gelmektedir. Bizans Dneminde ehirler arasndaki ulam salayan yollar bakmsz ve gvensizdi.4 Hatta, bakent stanbul ve evresinde de ulam salayan dzenli bir kara yolu yoktu. Deniz kysnda bulunan ehirler arasndaki ulam deniz yoluyla salanyordu. Ancak denizlerde gerek hakimiyet talyan cumhuriyetlerinden Cenova ve Pizzallarn elindeydi. Hal seferleri srasnda, orduyu Anadoluya tayan talyanlar bu sayede Anadolu kylarnda birok alana yerlemitir. Bunun sonucunda, Latinler Bizans zerinde hakimiyetlerini geniletmilerdir.5 talyanlar yerletikleri yeni yerlerde koloniler kurmular ve ksa zamanda kentlerin gerek hakimi durumuna gelmilerdir. Bylece Bizans mparatorluu talyan ticaret kolonilerinin denetimleri altna girmitir.6 Ticari bakmdan ehirlerin talyanlarca smrlmesi fiziki yaplarn da etkilemi, zellikle X. yzyldan itibaren ehirler kendilerine has fiziki yap zelliklerini kaybetmitir. Bu yzyldan itibaren talyan ticaret kolonileri ehir dokular ierisinde yer almaya balamtr. zellikle ky blgelerinde koloniler kentlerin merkezinde kurulmutur. talyanlar kendilerine tannan gmrk vergisi muafl ile ehirlerde hakimiyetlerini pekitirmilerdir. talyanlarn ehirdeki hakimiyetleri Bizans mparatorluunun yklna kadar devam etmitir. Bizans ehrinin fiziki yapsn ekillendiren en nemli unsur kilise olmutur. Kendisinden nceki Helenistik ve Roma Dnemi kentlerinden farkl olarak, kentlerin geometriksel dzeni kaybolmutur. Kenti oluturan elerin dzeni kiliseyle balantl olarak ayarlanmtr. Ancak Anadoludaki hemen btn Bizans ehirlerinde antsal nitelikli bir kilisenin varlndan sz etmek yanl olur. Baz ehirlerde kilise ehrin en nemli unsurudur. Kayserinin Trkler tarafndan aln vesilesiyle Byk Basil Kilisesinden ehrin balca tapna olarak bahsedilmektedir.7 Bizans Dneminde baz ehirlerde aznlklarn kendi kiliseleri olduu bilinmektedir.8 Anadolunun Trkler tarafndan fethinden sonra, bu kiliseler varlklarn devam ettirmilerdir. Gayrimslim halk da bu kiliseler etrafnda ikmet etmi ve kendi mahallelerini oluturmulardr. ehirlerde kiliseler kadar dikkat eken bir dier yap tr de, manastrlardr. Manastrlar, bazen ehirlerde kurulurken, bazen de ehir dnda krsal alanda kurulup geliiyordu. Manastr ve kiliseler ehirlerde geni arazilere sahipti.9 Bu durum, kiliselerin ekonomik yaplarnn glenmelerini salam ve din adamlarnn saylarnn artmasnda tevik edici olmutur. VIII. yzylda Bizansta ortaya kan ikon kavgalar sonucunda, manastrlarn saylar daha da artmtr. Yine bu devirde ssz blgelere yerleilip, manastr yaantsnn devam ettirilmesi amacyla Kapadokya blgesindeki kaya kiliseleri ve yer alt ehirleri kurulmutur.10 Yer alt ehirlerinden bazlarna Kayseri evresinde de rastlanlmaktadr. Talas, Gesi ve Arnas yer alt ehirleri bu dnemden kalmadr. Merkezinde manastr bulunan ehirlerde dikkati eken en belirgin zellik, kilisenin ehrin merkezinde ya da ulam en kolay olan blgede olmasdr. Bizans Dnemi manastrlarnn, Anadoluda ehirlerin geliimine ok fazla etkilerinin bulunmadn belirtmek mmkndr. nk manastrlarn daha ok krsal kesime ynelmesi, bu alanda bulunan hayat ve

503

kk yerlemeleri tevik etmitir. Ayrca manastrlarn belirli bir dnemde kendi ilerinde kapal bir hayat srdrmeleri nedeniyle ehirlerin fiziki ve sosyal yaplarna fazlaca bir katks olmamtr. Bizans ehirlerinin planl bir strktre sahip olmadklar aktr. Bizans ncesinde Anadolu ehirleri dzgn planl, hatta planlama ilkeleri de olan ehirlerdi. Bizans hakimiyeti ile birlikte ehirlerdeki planl geliim de ortadan kalkm, hatta gemiin planl ehirleri de gittike plan dzenlemelerini kaybetmitir. Bakent stanbulda dahi planszln hakim oluu, idarecileri harekete geirip bir yap nizamnamesinin dzenlenmesini salamtr.11 Ancak bu nizamnameye ramen dzenli bir geliim emas uygulanmamtr. Helenistik ve Roma ehirlerinin nemli bir unsuru olan tiyatro, Bizans Dneminde zelliklerini kaybetmesi sonucunda giderek ortadan kalkmtr. Bu devrin tiyatrolarnda oyunlarn kalitesiz olmas, ehir dokularndan tiyatrolarn kmasna neden olmutur.12 Tiyatroya karlk ehirlerde baz stadionlarn varlklarn koruduu ve bunlarn sonralar hipodroma dntkleri bilinmektedir. stanbul Sultan Ahmet At Meydan, ncesi hipodrom olan bir aland. Yine Kayseride Erciyes da eteklerinde bulunan bir hipodromun, tarihi Bizans Dnemine kadar gider.13 Bizans ehirlerinde ak pazar olan agoralar, Roma ve Helenistik Dnemin karakterini ksa bir sre devam ettirmitir. Bu alanlar pazar yeri eklinde grlmekle birlikte, adliye ve belediye binalar ile evrilerek, siyasi ve sosyal ierikli toplantlarn dzenlendii yer haline getirilmitir.14 Ancak agoralarn zamanla ticari fonksiyonlar daha ar basmtr. Anadolunun fethi srasnda, ehirlerde agora ve forumlar bulunmuyordu. Hatta XIII. yzylda stanbulda da artk ticaretin agoralarda yaplmad, mekan deitirerek, hanlara kaydn gryoruz.15 Bizans ehirlerinde dikkati eken bir dier nokta da, topografik yerleimin niteliidir. zellikle de i kesimlerdeki ehirler, akropollere doru ekilmiler ve etraflar kuvvetli sur duvarlar ile evrilmitir.16 Ancak Bizans ncesinde ehirler akropollerin dnda tepelerin eteklerine doru bir yerleime sahiptir. Bizans Dneminde ise bu geliim tersine ynelerek, ehirler bir anlamda surlarn evreledii kendi kabuklar iine ekilmitir.17 zellikle ran ve Arap aknlar srasnda ehirlerin sur duvarlar salamlatrlm ve yerleim tamamen sur duvarlarnn iine girmitir. VII. yzyldan itibaren stanbulun surlarnn da kuvvetli bir biimde tahkim edilmesi, Araplarn ehri almalarn nlemitir. Surlarn iinde bazen d surlara bitiik olarak bir i kale de ina edilmitir. Baz ehirlerde ise savunmann kolay olduu tepelerde, kk kastronlar ina edilmi, zamanla buralar ehir halini almtr.18 Bizans Dneminde Kayserinin Erciyes da eteklerinde gelitii ve tepeleri evreleyen geni bir sur iine alnd bilinmektedir.19 Bizans kenti iin genel bir tipoloji deerlendirmesi Tanyeli tarafndan yaplmtr.20 Genel deerlendirme asndan baz ehirler, bu deerlendirme ierisine girerse de, baz ehirlerin belirtilen iki modele de uymadklar grlecektir. Tanyeli, Bizans kentini iki modele oturtur. lk modeli ok paral kent modeli olarak tanmlar.21 Bu tip kentler antik bir yerleme alannn zerinde konumlanan, kk ve birbirinden kopuk yerleme nvelerinden olumaktadr. Bu yerleme nvelerinin kk mezarlklar, kilisesi ve kk imalathaneleri vardr. Bu kk yerlemelerde ticaret alan bulunmuyordu. Asl kent antik kentin zerinde gelierek, akropole doru ekiliyordu. Asl kentin etraf yksek ve kuvvetli duvarlarn evreledii surla tahkim edilmitir. Surlarn iinde tarmsal faaliyetlere hemen hi yer verilmemitir.

504

Antik kentte mezarlklar surlarn dnda yer almasna karlk, ok paral Bizans ehrinde mezarlklar hem sur iinde hem de sur dnda yer alabiliyordu. Yine bu tip kentlerde, byk boyutlu kamu yaplar ina edilmemi, Helenistik ve Roma Dneminden kalan kentsel donat eleri kullanlmtr. Bu tip kent modelleri ierisinde Sardis, Priene, Pergamon, Ephesos ve Konstantinopolis gsterilmektedir. kinci model kentler ise Kale Kent Modeli olarak tanmlanmtr.22 Bu tip kentlerde, yerleme alannn byk bir blm surlarn iinde kalmaktadr. Surlar Antik Dnemden kalabilecei gibi Bizans Dneminde de ina edilmi olabilir. ok paral kentten farkl olarak surun evreledii alan kk olup, daima bir i kaleye sahiptir. Ayrca ticaret alan daha dzenli bir biimde olup, bazen sur iinde bazen de sur kaplarna yakn olarak ina edilmitir. Bizans ehirlerinin nemli bir unsuru olan panayr yeri, dinlenme ve toplanma yerleri surlarn dndadr. ehirler gelitike surlarn dna doru tamalar da olmu, zamanla kentler ok paral grnm almtr. Ayrca ok paral kent modelindeki gibi tarm alanlar surlarn dndadr. Iconium (Konya), Caesareia (Kayseri), Attaleia (Antalya), bu kent modeli ierisine girer. Bu iki kent modelinin dnda yine hibir fiziki zellii olmayan yerlemeler de vardr. Bunlar daha ok kk ky trndedir. ehir halini alamam, krsal yerleme niteliindedir. Kayseri yaknlarndaki ar Komana, Erciyes dann gney eteklerindeki kk yerlemeler de bu niteliktedir. Anadolu Seluklu Kentleri Anadolu 1071 Malazgirt Savandan sonra hzl bir Trkleme-slamlama sreci ierisine girmitir. Trkler Anadoluya geldiklerinde bu yeni corafyada kendilerinden nceki uygarlklar tarafndan kurulmu pek ok kentle karlatlar. Bizans Dnemine ait bu kentlerin pek ou bu dnemde ya terk edilmi ya da nemsiz birer kale grnm almtr. Fetih yllarnda Bizans mparatoru Mihael Anadoluda bulunan Hristiyanlara acyarak onlar Trklerden kurtarmak gayesi ile Pontta (Kayseri, Sivas, Amasya) kalan halkn arabalara bindirerek Balkanlara nakletti.23 Bylece Anadolunun i kesimlerinde ok kk bir aznlk kalmtr. Bu olay fetihten alt yl kadar sonra znike kadar olan btn ehirlerin, Trklerin hakimiyetine girmesini hzlandrmtr. Anadolu kentinin Trklemesini aratrmaclar aama ya da yne balamaktadrlar.24 Bunlar, eski kentlerin gelierek yeni kent fizyonomilerinin douu; yeni kentlerin kurulmas; gebelerin kentli oluudur. Kkl bir kentleme tarihine sahip olan Anadolu kentleri, Trk fethi ile birlikte temel strktrlerini esasl bir biimde deitirmemilerdir. Trkler Orta Asyadan beri sahip olduklar geleneksel ehir kltrlerini, randa olduu gibi Anadoludaki yerli geleneklerle bir arada uygulamtr. Yeni fethedilmi bir kente sultan tarafndan hemen bir emir ya da vali atanyordu. Sonrasnda ise ehrin idari ve sosyal ilerini yrtecek bir kad, katip, mezzin ve imam grevlendirilerek, fethedilen kente sultan adna bir minber yaptrlarak gnderiliyordu.25 Fethin tamamlanmasndan sonra baka blgelerden getirilen halk, zellikle derviler ehre yerletiriliyordu. Gayrimslim halk ise cizye vergisi deyerek, ehirde kalma hakkna sahip oluyordu.26 Yeni gelen Trk boylar bazen nfus olarak, yerli halkn yannda aznlkta kalyor olmasna karn, zaman getike bu oran tersine dnmtr. Trkler fethedilen ehre hemen bir namazgah yapyor ya da eski kiliseleri camiye

505

evirerek bir sre kullanyorlard. Sonralar ise abidevi llerde cami ve dier sosyal-idari ierikli yaplar ina edilmeye balanmtr. XII. yzyldan itibaren Anadolunun tamamen fethedilmesine karlk ehirlerdeki ilk abidevi yaplar XIII. yzyldan itibaren ina edilmeye balanmtr. Bunun nedeni ise fethin hemen sonrasnda balayan Hal seferleridir. Bu seferler ehirlerin geliimini yaklak bir yzyl kadar etkilemitir. Fetihle birlikte Trkler, Eski Bizans kentlerinin yaknlarna yerleerek, burada bulunan halkla sk bir ekonomik ve sosyal iliki ierisine girmilerdir. Bizansn zellikle u blgelerindeki kentlerin yaknna kurulan yeni Trk kentleri zamanla gelierek eski yerlemesinin nemini kaybetmesine sebep olmutur. Bu dnemde antik Laodicea kenti yaknnda adn ondan alan Ldik (Denizli) kentini kurmular ve zamanla eski ehir terk edilerek, yeni Ldik kenti nem kazanmtr.27 Bununla birlikte birok eski yerlemede Trkler Hristiyan halkla birlikte yaam, hatta eski kentlerin bir ounun ismi aynen muhafaza edilmitir.28 Kentlerin kurulu ve gelimesinde, halkn sosyal ve dini inanlarnn temsilcisi olan tarikatlarn rol byktr. Bilindii zere Trklerin slamiyeti din olarak kabulyle birlikte, kitlelerin hzl bir ekilde bu yeni dine girmelerini tarikatlar salamtr. te yeni fethedilen topraklarda da tarikatlarn oluturduu, zaviye ve tekke yaplar evresinde kenetlenen halk birok kyn ve mahallelerin ekirdeini oluturmutur.29 ehirlerde ise zaviye adlar ile anlan mahallelerin bulunmas, bir ehrin zaviyesi etrafnda toplanan ayn dnya grn paylaan halkn varl ile dorudan ilgiliydi. Yine Osmanllar dneminde de bu gelenek devam etmi her yeni mahallede bir zaviye kurularak, geliim bu zaviyenin etrafnda olmu ve mahallelerde isimlerini bu zaviyelerden almtr. Kayseride Emir Sultan mahallesinin ekirdeini burada bulunan ayn ad tayan zaviye oluturuyordu. Zaviyelerin yan sra, ehirlerin Trkleme srecinde Ahilerin nemli bir rol olmutur. zellikle Ahi zaviyeleri yerleme srecini gebelie kar koruyan eler olmutur.30 Zaviyelerin dier nemli bir grevi de ssz yerlerde zellikle u blgelerinde, askerlerin ve yeni blgelere genlere nclk grevinde bulunmasdr. Bu zellikleri ile ilk nceleri ribat grevini stlenmi ve ayn zamanda kurulduklar blgelerden gelip geenlerin yiyecek ve iecek ihtiyalarn karlamlardr. Bizans mparatorluu snrlarna yakn olan baz blgeler U blgesi veya U Vilayeti olarak tarihi kaynaklarda tanmlanmtr.31 U blgelerindeki ehir kentsel unsurlar bakmndan dier ehirlerden biraz daha geri kalmtr. Hatta bu blgelere olan ticaret yollar sayca daha az ve nemsizdir. U kentleri arasnda, yol a bulunmamasna karlk, bu kentlerden i blgelere ulaan ayr ayr kervan yollar da vardr.32 U kentlerinin ticari bakmdan zayf olular, vergi gelirlerine de yansmtr. Bu kentlerin vergileri dier Anadolu kentlerinin vergilerine oranla olduka dktr.33 U blgelerinde daha ok gebe Trkmen topluluklar yaamtr.34 U blgelerinin hzl deien snr artlarn, bunun nedenlerinden birisi olarak saymak mmkndr. Anadolu Trk kentinin fiziki yapsn bir takm unsurlar oluturuyordu. Savunma Tesisleri Savunma tesisleri, kentlerin en belirgin ve olmazsa olmazn oluturan unsurlarn banda gelir. Savunma tesisleri, deiik trdeki tesislerin bir arada kullanlmas ile oluturulmutur. Bu unsurlarn en banda ise i kale, ahmedek, mahpeshane, surlar ve burlar geliyordu. Anadoluda kalesi bulunan hemen her kentte bir i kale ve ahmedek de yer almaktayd. ehirlerin etraf Bizans Dneminde

506

tamamen surlarla evrili deildi. Bizans Dneminde zellikle kk kentlerde sadece savunmay salayan kk bir kale bulunurken, Trklerin fethi ve Hal seferlerinin hemen sonrasnda, yerlemelerin etraf surlarla evrilmeye baland.35 zellikle I. Alaeddin Keykubad Devrinde Anadoludaki Konya, Kayseri ve Sivasn salam bir savunma sistemine sahipti. Konya ve Sivasn d kale surlar I. Alaeddin Keykubad tarafndan ina ettirilmi, Kayserinin ise I. zzeddin Keykavus tarafndan balanan sur inas tamamlanmtr.36 Surlarn yapmna verilen nemin nedenleri arasnda, douda beliren Mool tehlikesi n plana kmaktadr. Seluklular, yerletikleri yeni kentlerde, Bizans Dneminden kalan baz kalelerle karlatlar. zellikle bu kaleler daha ok i kale niteliinde olmasna karlk, Bat Anadoluda ve Akdeniz kylarnda ehri tamamn kuatyordu. Bizans surlarnn bir ksm Seluklular tarafndan kullanlm, zellikle ehirlerdeki i kalelerin strktrne temelde hi dokunulmamtr. kaleler yaplan yeni onarmlarla geniletilmi, ya da i kalenin strktr glendirilmitir. Seluklu Dnemi surlarnn belirli bir plan formu ve ina tarz yoktur. yle ki surlarn evreledii alan da ehir byklklerine bal olmakszn farkl boyutlardadr. I. Alaeddin Keykubad, Sivas ve Konya surlarn yaptrrken ehrin tamamn iine alacak ekilde planlamtr. Ancak Kayseri, Tokat, Ankara gibi baz ehirlerde ise sur duvarlar, ehrin etrafn tamamen kuatmamakta, hatta baz nemli yaplarda sur dnda braklmtr. Seluklu Dneminde ana yerlemenin etrafnda baz kk kale yerlemeleri ya da karakol kaleleri bulunuyordu. Konya yaknlarnda Gevele Kalesi yer alrken, Kayseri civarnda Ahmed Hisar ve Saykalen Hisarlar yer alyordu. Bu kalelerin bazlarnn gemii, Hitit Dnemine kadar gider. Bu kaleler daha sonralar Roma ve Bizans Dneminde de kullanlmtr. ehirlerin fiziki yaplar iinde, kalelerin bir paras olan ahmedekler de yer almaktadr. Kesin biimde tanmlamas ve etimolojik yaps belirli olmasa da, baz aratrmaclar ahmedei i kale ile ayn form iinde deerlendirmilerdir. Hatta Bizans akropollerinin isim deitirerek Ahmedek ekline dntn belirtmitir.37 Ahmedeklerin ehir iindeki konumlar belirli kurallara bal olmasa da Anadolu Trk ehrinde Ahmedekler genellikle d surlarn bir paras gibi, ieriden surlara bitiik olarak yaplmtr. Ahmedekler, tamamen askeri ilevler tarlar. Ordunun ehirdeki klas grevini stlenmitir. Bu sebeple Ahmedek, ehrin savunmasn stlenen garnizon grevini yapt ve baz durumlarda zindan olarak da kullanldn belirtmek mmkndr. Konya Ahmedei, d surlarn bir paras olarak ehrin gney batsnda yer alr.38 Sivas ve Alaiyede (Alanya) de Ahmedek d surlarn bitiiinde i kaleden ayr bir blm gibi yaplmtr. Kayseride ise ileride anlatlaca zere i kalenin Ahmedek olarak deerlendirilmesi yanltr. Ahmedek, ehirde Sivas kapsnn hemen yannda yer alan bur yaknndayd. Nitekim Moollar ehri kuattklarnda, bu kap yanndaki burcu, mancnkla hedef almlardr.39 Ahmedeklerin kesin yapl tarihleri belli olmasa da, surlarn inasndan hareketle hepsinin Seluklu Dnemine tarihlendiini belirtmek mmkndr. ehrin fiziki yapsn savunma bakmndan ekillendiren bir dier unsur da, i kaledir. Hemen btn ehirlerde bir i kalenin olduunu belirtmemiz mmkndr. kaleler Trk ehirlerindeki konumlar bakmndan iki tiptedir. Birincisi, d kale, surlarnn bir blmne bitiik olarak yaplmtr. Bu tipte yaplan i kaleler; Kayseri, Alaiye, Tokat, Amasya, zmit ve Ankarada grlmektedir. kinci

507

grup, i kaleler ise daha ok topografik yapyla yakndan ilgili olup, ehrin ortasndaki yksek tepe zerinde d kale surlardan bamsz olarak ykselir. Sivas ve Konya i kaleleri tamamen byledir. kalenin en nemli ilevi devlet grevlilerini ikameti ve idari ilerin salanmasdr. Ayrca Sivas ve Konya i kalelerinde olduu gibi sultann sarayna yer tekil etmektedir. Ancak sultan saray Kayseride olduu gibi bazen i kalede yer almayabiliyordu. kalelerin dier nemli bir grevi de depo vazifesi grmeleriydi. Evliya elebinin belirttiine gre XVII. yzylda Kayseri i kalesi nemli miktarda hububat ve cephaneyle doluydu.40 kaleler, Ahmedeklerden farkl olarak daha byk llerdedir. Yine bilinen btn rneklerde Ahmedekler surlara bitiikken, i kale d surlardan bamsz olarak yerleebilmektedir. kalede genellikle kk bir cami ya da mescit bulunur. Ancak Konyada Cuma Camii niteliindeki bir yapnn bulunmas, i kalenin yklendii grev ile ters dmektedir. Genellikle i kalelerin bir ya da iki giri kaps bulunmaktadr. Kaplar, kuatma duvarlar, ift kap sistemi ve hendeklerle salamlatrlmtr. kalelerin dar ile balantsn salayan gizli geitleri ve dehlizleri de vardr. ehir dokularnda d surlarn bir unsuru olarak kale kaplar nemli bir yere sahiptir. Kaplar, evre illerden ehre ulaan yollar, kale ile balayarak, ehir ierisinde dolaan ana arterlerin olumasn salamaktadr. Genellikle sur kaplar nnde toplanan yollar i kesimlerde daralmaktadr. Kaplar ehre giri ve klar kontrol altnda tutarken, zellikle XIII ve XIV. yzyllardan itibaren alnan baz ehir vergilerinin de toplanmasn salyordu. Bu amala kale kaplar zerine vergi kitabeleri yerletirilmitir.41 ehirlere giri ve klarda tccarlardan, rettii maln ehre satmaya getiren kyllerden vergi alnd bu kitabelerden anlalmaktadr. Sur kaplar isimlerini, genellikle aldklar ynde bulunan ehirlerden veya kap civarndaki nemli yap topluluu, pazar yeri gibi fiziki unsurlardan almaktayd. (Kayseri Kaps, Malatya Kaps, Sivas Kaps, Aksaray Kaps, At Pazar Kaps, Boyaclar Kaps). Mahalle Anadolu Seluklu ehirleri iin mahallenin mekan iindeki tarihsel geliiminin belirlenmesi, yeterli bilgi kaynaklarnn olmamas nedeniyle olduka zordur. Seluklu ehirlerinde mahallelerin bulunduunu, dnemin vakf kaytlar bize bildirirse de, mahallelerin nitelii, snrlar, hane saylar ve kent ierisindeki konumu gibi bilgileri bize vermezler. Anadolu ehirlerinin XVI. yzyldan itibaren dzenli tahrirlerinin tutulmaya balanmasyla birlikte, bu tarihten sonraki mahalleler hakknda daha salkl bilgiler edinilmitir. Seluklu Dnemi kaynaklarnn yetersizlii sebebiyle, Seluklu kentinin mahalle yaplar hakkndaki bilgiler; daha ok XVI. yzyldaki tahrirlerden yola klarak yaplmtr. Trk slam ehirlerinin fiziki ve itimai unsuru olan mahalleler, genellikle bir mescit, cami veya tekke-zaviye etrafnda geliiyordu.42 Bu tanmlamaya gre mahalle, mescit/cami veya tekke/zaviye etrafnda kuruluyor, bu yaplarn evresinde yer alan evlerden meydana geliyordu. Cami-mescit ina ettiren ya da tekke/zaviyenin kurucu eyhinin ismi mahalleye veriliyordu. Genellikle Osmanl dneminde mahallelerin kuruluunda bu sistemin izlendii, Seluklu Dneminde ise elimizde kesin bilgiler olmasa da baz nemli cami/mescit ve tekke/zaviye adlarnn bulunduklar mahallelere isim olarak verildiini gryoruz.43

508

Seluklu ve Beylikler Dnemi Anadolu mahalleleri hakknda, ounlukla vakfiyeler de bilgi bulunmamaktadr. Ancak vakf kaytlarndaki bu bilgilerde sadece mahallelerin adlar belirtilmitir. Seluklu Dneminde mahalle adlar belirli bir gruplama iinde olduu grlmektedir. Buna gre mahallelerin bir ahs ad tadn, bu ahsn ise nemli bir kiilie sahip olduunu gryoruz. Seluklu Dnemi kentlerinde mahalleler, kentin fiziksel yapsn oluturan ana birimlerden birisi olmutur. Kentin fiziksel olarak tanmlanabilecek birimi olmasndan baka,44 ehrin sosyal ve kltrel yapsnn bir parasn da oluturur. ehrin fiziki bir eleman olan mahallenin kesin izgilerle snrlarnn ayrlmad, buna karlk idari ynden belirli bir dzenin ierisinde yer ald biliniyor. Seluklular Dneminde mahallede oturanlarn ynetimle olan ilikilerini di ad verilen kiiler dzenliyordu.45 Osmanl dneminde ise dilerin yerini balangta mahalle kethdalar, sonrasnda ise cami imamlar almtr. Osmanl dneminde mahallenin idari sorumluluunu da tayan imamlarn Seluklu Dneminde byle bir grevlerinin olmadn mevcut bilgilere dayanarak syleyebiliriz. Seluklu Dnemi kentlerinde mahallelerin kesin hatlarla snrlandrlmad, Arap ve ran kentlerinde olduu gibi mahallelerin bir duvarla blnmedii bilinmektedir.46 Buna karlk mahalleyi fiziksel olarak kent btn ierisinde tanmlamak mmkndr. nk mahallenin ekirdeini oluturan, cami/mescit ya da tekke/zaviye mahalleleri fiziki bakmdan birbirlerinden ayrmaktadr. Yanyana iki mahalleyi fiziksel olarak birbirinden ayrarak, tanmn yapmak iin kullanlan tek kstas ise yol adr.47 Mahallelerin oluumunda, ekirdei oluturan mescit/cami ya da tekke/zaviye unsuruna ynelen evlerin evresindeki izler, yol an oluturuyordu (izim-1). Yol alar ise yneldikleri mekann ekirdek olmas sebebiyle, mahallenin fiziki rgsn meydana getirmitir. Yani Seluklu ehrinde mahallenin dtan fiziki bir snr olmasa da, mahalle snrlar iinde mahalle dokusunu ynlendiren cami/mescit ya da tekke/zaviyeye, mahallenin fiziki biimleniini salyordu. Seluklu kentinde, aznlklarn ayr birer mahalleleri olmakla birlikte, kesin bir zorlama ve snrlamann olmadn Trk mahalleleri iinde bulunan yabanclara ait mlklerden anlyoruz.48 Beylikler Dneminde de mahallenin fiziki yapsnda herhangi bir deiiklik olmamtr. Osmanl dneminde ise mahallenin idari yaps deimitir. Bununla birlikte mahalle btn dnemlerde ortak dayanma ve yardmlamann sergilendii ve kentlerin oluumunu birinci derecede etkileyen nemli bir unsur olarak Trk ehirlerine damgasn vurmutur. Mahallelerin bir araya gelerek fiziki rgy salamalar, kentsel dokular oluturmutur. Meydan Anadolu Trk slam ehirlerinin deimez unsurlarndan birisi de meydanlardr. Anadolunun Trkler tarafndan fethinden nce de kentlerde meydanlk olarak kullanlan mekanlar bulunuyordu. Grek ve Roma kentlerinde meydan daha ok ak alanlar olarak alglanmaktayd. Trk slam ehirlerinde meydanlar kentin fiziki yaps iinde mahallelerden sonra gelmekteydi. Genellikle ilevleri belirli bir yap veya yn oluturan yollarn odaklamalarn ve bu sayede kent ierisinde geni halk kitlelerinin belirli bir ak iinde toplanmalarn salyordu. Bu ynyle meydanlar, Trk kentinde belirli yaplar iine alyordu. Trklerin Kayseriyi fethinden ncede kentte meydanlk olarak kullanlan alanlar bulunuyordu. Bizans kentlerinde kilise meydan veya ehir meclisinin nnde geni alanlar bu amala kullanlyordu.49 Seluklu meydanndan farkl olarak, bu tr meydanlarda daha ok idari amal

509

toplantlar yaplyordu. Bir yerlemenin ehir saylabilmesi iin dier unsurlarla birlikte meydanlarn da olumas gerekiyordu. Dz, ak ve geni yer, alan anlamna gelen Meydan Anadolu Trk ehirlerinin oluumunda ikinci nemli unsuru oluturmutur. Orta a bat kentlerinde meydanlar genellikle dinlenme yerleri, pazarlarnn kurulmas, toplant ve kutlamalarn yaplmas gibi sokaklarla ayn gereksinimleri karlayan mekanlardr.50 Orta a Avrupasndaki meydanlar, ya kilise meydannda ya da ehir meclisinin nndeki geni alana benzeyen kamuya ait bir toplanma yeri idi.51 Ancak Orta ada slam kentleri iin, ayn amaca ynelik olarak toplanma yeri grevini ieren meydanlar bulunmuyordu. Bu durum Hristiyan Avrupa kltr evrelerinde alglanan meydanla, slam Kltr evreleri iin belirlenen meydann, farkl ilev ve amalar tadklarn ortaya koyar. Nitekim, bu yaklam kentin fiziksel oluum sreci ierisinde de deiik zamanlarda, hep canl tutulmutur. Batl anlamda meydan, en az taraf yaplarla evrilerek kesin bir biimde snrlandrlm alan olarak yaplan tanmlamaya gre, Orta a Trk kentinde meydann varlndan bahsetmek epey zorlar.52 Trk slam Kltr esasna dayanarak meydan, kentsel ilevlerle, sosyal ierikli olaylarn grlebilmesi iin kentte yaayan her kesimin faydaland ak alanlardr eklinde bir tanmla yapmann daha doru olaca bir gerektir. Bu tanmlama evresinde Anadolu Trk kenti ve slm kenti iin, sosyal yn ar basan meydann varlndan sz etmek mmkndr. yle ki, bu durumda meydanlar kendi iinde ayr grup halinde deerlendirebiliriz: Birincisi, kentsel ilevlerinin sonucu olarak, Batl anlam tayan bu gruptaki meydanlar, karlkl sokaklarn kesimesi ile oluan, bugnk anlamyla kavak olarak tanmlanacak alanlardr.53 Bu tr meydanlar daha ok datm arteri grevini stlenerek ulama dayal bir konuma sahiptir. Orta a Anadolu kentlerinde bu tr meydanlarn says fazla deildir. kinci meydanlar ise, merkezinde sosyal ierikli bir yapy barndran ve dolaysyla buna doru ynelen sokaklarla, merkezi bir toplanma oluturan meydanlard. Anadolu Trk ehirlerinde bu tr meydanlarla olduka fazla karlalmaktadr. Mahallelerin oluumunda geli me-ynlendirmeye paralel olarak sokak izleri de bu ekilde beliriyordu. Bu meydanlarda, geni halk kitleleri bir arada bulunuyor, ky-ehir ticaret ilikisi sonucunda da ticaret (pazar) bu alanlarn evresine yerleiyordu. Kuban, antsal caminin evresinde Avrupa kentlerinde rastladmz kent meydanlarnn gelimediini, nk her yapnn formel bir kent tasarm ile ilikisi olmadan, ilevsel bir ama iin kurulduunu ve kentlerde planlanm bir meydann olmadn belirtir.54 Anadolu Trk ehrinde formel bir planlamadan sz etmek doru deildir. Ancak formel olmayan, yllarn birikimiyle oluan ve belirli kurallara sahip, planlama ilkelerinin olduunu gerek antsal yaplara, gerekse kent dokularna bakarak syleyebiliriz. Trk yerlemelerinin olduu ilk blgelerde ehirler geliirken hep antsal lekli yaplar, geliimin belirleyici unsuru olarak nclk etmitir. te ehrin dokusu, yollar, yaplarn biim ve konumu hep bu unsur dikkate alnarak oluturulmutur. Nitekim, meydanlardaki bu iliki zamanla ortaya kmtr. Kayseride Hunat Camii (Klliye), Lala Camii ve Klk Camii, Konya Sahip Ata Klliyeleri evreleri itibariyle bir meydan oluturmular, sokaklarn ynelmesi de buna gre salanmtr. nc meydanlar ise, ilk ikisinden tamamen farklyd. Bu meydanlar genellikle geni alanlar oluturuyordu. yle ki, sur iinde byle geni alanlarn olmas dnlemeyeceinden, bu meydanlar

510

genellikle sur dlarnda ve zellikle de kale kaplar yaknlarnda yer alyordu. Bu meydanlar ne yollar ne de sosyal ierikli yaplar oluturuyordu. Bu tr meydanlarn oluumunda en etkili unsur, geni ve uygun aklkl topografyadr. Meydanlarda byk kitlelerin deiik amalar iin toplandklarn da tarihi kaynaklardan reniyoruz. Konyadaki meydanda devlet misafirlerine karlama ve uurlama trenlerinin yapld bilinmektedir.55 Herkesin grmesi gereken infazlar da bu meydanlarda yaplrd.56 Bu tr meydanlarda, hkmdar ordusuyla elenir ve deiik enliklerde burada yaplrd. te bu ayr meydan Kayseri ehri iinde grmemiz mmkndr. Ancak Orta a kaynaklarnda isimleri geen meydanlar fazla yoktur. Orta a Seluklu kaynaklarnda, Kayseride iki meydann ismine rastlanlmaktadr. Bunlar Mehed meydan (sahras) ve At meydandr.57 I. Aleddin Keykubadn Kayseride lmeden nce dzenledii bayram enlii byle bir meydanda yaplmt.58 Meydann dier nemli bir ilevi de devlet ricalinin karlama trenlerini burada yapmasdr. Baybars, Kayseriye geldiinde, ordusu Mehed Sahrasnda karlanm, Keykubadiye Ovasnda (sahrasnda) ordusuyla konaklamtr.59 Saray (Darl-mara-Devlethane) Seluklu Dnemi Anadolu Trk ehirlerinin bazlarnda sarayn bulunduu bilinmektedir. Sultanlar tarafndan kullanlan ya da meliklerin idare ettii, balca her byk kente bir saray vardr. Konya, Kayseri, Sivas, Tokat, Erzincan ve Malatyada sultanlarn kulland saraylar ehir merkezlerinde yer alrken, Konya, Kayseri ve Tokat gibi ehirlerde yerlemelerin biraz uzanda kalan saraylar da vardr. Bu durumda Seluklu sultanlarnn iki tr saray yaps ina ettirdiini gryoruz. Birinci grup saray yaplar ehir merkezlerinde bazen surlarn iinde, bazen de i kalede yer alyordu. Tarihi kaynaklarda devlethane olarak adlandrlan bu tr saraylara Konya, Kayseri, Erzincan gibi ehirlerde rastlyoruz.60 Bu tr saraylarn bu anlamda hkmet ilerinin yapld, devlet binalar olduunu sylemek mmkndr. kinci tr saray yaplar ise kentlerin dnda ancak ehre olduka yakn ilek bir gzergahta yer alan sadece saray kompleksinden oluan yaplardr. Bu saraylarda, sarayn etraf yksek duvarlarla evrilmi ve genellikle su kayna ya da bir gl kysna ina edilmitir. Anadoluda bu trde ina edilmi iki saray vardr. Bunlar Kayseri Keykubadiye ve Beyehir Kubadabad Saraylardr. Bununla birlikte Tokat yaknlarnda Simrede de byle bir sarayn bulunduu bilinmektedir.61 Saraylarn ehir merkezlerinde Ulu Cami ile birlikte yaplmalarn Abbasiler Dneminde de gryoruz. Badatta halifenin saray ehir merkezinde, camiye bitiik i kalede yer alyordu. Benzeri bir ekilde Samarrada da saray i kaledeydi. Bizans mparatorluu zamannda da saraylar, kentlerin merkezlerinde yer alyordu. Orta Asyada ise hkmdarn ikamet ettii i ie surlu iki blmden oluan ehirlere Ordu-balk ad veriliyordu.62 Bu durumda hkmdarn uzun sre ikamet ettii her ehir o dnem iin devletin bakenti konumundayd. Anadolunun fethinden sonra Bizansllara ait mevcut saray binalar, Trkler tarafndan genelde harap olmas ve Trk Saray kltrne uygun olmamas nedeniyle kullanlmamtr.63 Bu yaplarn yerine sultanlar kendi saraylarn ina etmilerdir. lk yaplan saraylar ya surlarn iinde ya da i kalede Sultan (Ulu) Camii ile birlikte yer alyordu. Ancak sonralar, devletin glenmesi ve fetih hareketinin tamamlanmasyla birlikte sultanlarn ehirlerin yaknlarnda, saraylar ina ettiklerini gryoruz (Keykubadiye-Kubadabad). lk yaplan saraylarn, gvenliin n planda tutulmas nedeniyle surlarn

511

ierisinde kald grlmektedir. Bu arada, Abbasiler Dneminde de grlen, saray-cami ilikisinin Anadolu kentinde de kurulduu dikkati ekmektedir. Konya Saraynn hemen bitiiinde Alaeddin Camii yer alrken, Kayseride Devlethanenin hemen yaknnda Sultan (Ulu) Camii yer alyordu. Kayserideki sarayn Ulu Cami ile birlikte, Danimentliler tarafndan yaptrld belirtilmektedir.64 Seluklu Dneminde sarayn en nemli grevi riyaset yani iktidar ve idare makam olmasdr. Bu bakmdan sultanlar hep ehir merkezlerindeki saraylarda ya da bir dier deyile devlethanelerde tahta karlmlardr.65 Hatta Karamanoullar Dneminin Cimri olaynda daha savunmasz olan Kubadabad yerine, Konya Saray tercih edilerek sultanlk burada ilan edilmitir.66 Sultan I. Alaeddin Keykubad yine Konyaya gelince, devlethanedeki tahta oturmutur. Baybarsn ordusuyla birlikte Kayseriye geldiinde, Keykubadiye Saray yanndaki adrlarda kalm, ancak ertesi gn ehirdeki Devlethanede Seluklu tahtna oturmutur.67 Btn bunlarn sonucunda Darl Mlk olarak ayn unvan tayan Konya ve Kayseride birer saltanat tahtnn bulunduu ve sultanlarn lkeyi buralardan ynettiklerini syleyebiliriz. Bu tr ehirlerde sultann ordusu toplanyordu. Bu ynyle bu kentler ordugah nitelii de tayordu. Ordunun da bulunmas, geleneksel anlamda, Orta Asya ile balarnn bir sonucudur. Anadolu Seluklularna ait ehir saraylar ve devlethanelerin hibirisi salam olarak gnmze gelmemesine karlk, yerleri bilinmektedir. Seluklu kentinde, saraylarn etrafnda geni aklklar bulunuyordu. Ordu buralarda toplanyor, evgan gibi oyunlar buralarda oynanyordu. Yine eitli elenceler ve ziyaretler ile karlama trenleri bu alanlarda yaplyordu. Bu durumda saraymeydan ilikisi n plana kmaktayd. Konya Saraynn nnde byle geni bir mekan bulunurken, Kayseride bu tr bir alan surlarn dnda yer alyordu. Kentlerin yaknlarnda bulunan saraylar ise daha ok sayfiye niteliinde olmasna karlk baz devlet tren merasimleri ve elenceler bu saraylarda yaplyordu. Bu saraylarn etraf yksek duvarlarla evrilmiti. Saray ve mtemilat olduka geni alanlar kapsamaktayd. Bunun sebebi ise devlethanelerin kurulduklar ehirlerde mlkiyet haklar ve arazinin kentsel mekana dalmnda kstlayc unsurlarnn olmasndan kaynaklanmaktadr. Sayfiyelik alanlarda bulunan saraylar ise daha serbest bir biimde ina edilebilmitir. Bu saraylarda saltanat ailesi ve devletin ileri gelenlerinden baka hibir kii bulunmuyordu. Ancak evrelerinde idareci ve beylerin kk ve evleri yer alabiliyordu. Seluklu Dnemi kentlerinde mekansal yapnn ynetim unsurunu belirleyen sarayn, ehrin plan dzenlemesini etkiledii phesizdir. Bu etki sonucunda saray, bazen Orta Asya geleneklerine, bazen de yerli geleneklerin sentezi sonucunda kendine has bir planlamayla kent ierisindeki yerini almtr. Ulam Anadolu Trk ehri zerine yaplan almalarda ehirlerin geometri d bir yol ana sahip olduklarnn dikkati ekilmitir.68 Aslnda geometri d yol dokusu, Seluklu ncesine dayanmaktayd. Helenistik ve Roma Dneminin dzgn yol dokular, Bizans Dneminde bozulmu, yollarn ve sokaa alan evlerin dzensiz planlar makro lekte kentin fiziksel yapsn da etkilemitir. Trk fethi ile birlikte ehirlerdeki bu dzensiz yol alarnda herhangi bir deiiklik yaplmam, nceki dnemin kent strktr aynen devam etmitir. Yollar sadece kale kaplar nnde geni arterler olutururken, ehrin i blgelerine doru gittike daralmaktadr.69 ehir ii yollarn oluumunu belirleyen yasal bir dzenlemenin, Anadolu Seluklu ehrinde bulunmad kesindir. Bu durumda yol ann oluumunu

512

baka unsurlar belirlemektedir. ehirde dokuyu oluturan unsurlarn banda evler gelmektedir. Her ev ina edildii parsele, topograf, estetik, manzara veya grnm as ve komu haklarn dikkate alarak kuruluyordu.70 Sonrasnda ina edilen her ev, bu dzenleme esasyla ynlendiinden sadece, insan ve hayvan ulamn dikkate alan dar sokaklarn oluumu salanmtr. Bu unsurlar neticesinde, evlere ulaan ve balants ev ile sonulanan kmaz sokaklarn ortaya k kanlmaz olmutur. ehirlere ulaan yollarn ehir ierisinde dalm nemli sosyal, idari ve iktisadi yaplara gre ayarlanyordu. rnein ehir kaplarndan i kesimlere yneldike, yollar daralmakla birlikte, ana arter zelliini ksmen de olsa koruyarak, Cuma Camii, pazar ya da arlara doru ynlenme yapmaktadr. Ayrca surlarn dnda bulunan yerlemelerde, bu tr yol alar yerleme iin nemli olan cami, pazar, ar, zaviye gibi yaplara gre ynlenmektedir. Bazen surlarn hemen nnde yer alan byk yaplar ehir ii yolun ynlendirici unsuru oluyordu (Konya Sahip Ata Klliyesi, Kayseri Hunat Hatun Klliyelerinde olduu gibi). ehir dokular ierisinde kmaz sokaklar ayr bir yere sahiptir. kmaz soka dier sokaktan ayran en belirgin yn, genel kullanma ak olmamas oluturur. Bu ise kmaz sokan bulunduu evredeki, aile hayat ile yakndan ilgilidir. Evlerin yerletirilmesinde gzlemlenen kiisel menfaat kaygs, kmaz soka douran nedenlerden birisidir.71 Yap adalarnn artan nfustan dolay dzensiz blnmesi, kentsel dokunun oluumundaki mlkiyet ilikisi kmaz sokan oluumunu hzlandrmtr.72 zellikle kent strktr eski olan ehirlerde (Konya, Kayseri, Sivas) kmaz sokan fazlaca youn olduu dikkati eker. Gayr-i mslim mahallelerinin de dzensiz ve dar kmaz sokaklara sahip olmas, ayn kent kltrnn ortak kullanmnn bir sonucudur. Cami-Mescit Cami, Seluklu Dnemi Anadolu kentinde fiziki yapy belirleyen, nemli ynlendirici etkendir. Kentlerin kurulu ve geliimleri, mahallelerin oluumlar, hep cami/mescit ilikisi sonucunda olmutur.73 Fetih yllarnn sonunda Anadolunun belli bal byk ehirlerinde birer byk cami ina edilmitir. Seluklu Sultan Melikah, fetih sonunda Anadoludaki camilere konulmak zere her ehre bir minber gndermitir. Melikahn bu hareketi aslnda, ehirlerin Trk isknna aldnn bir gstergesidir. Anadoluda ilk ina edilen camiler surlarn ierisinde, hatta Konya Alaeddin Camiinde olduu gibi i kalede yaplmtr. lk camiler eski geleneklerin devam olarak sarayla bir arada ina edilmitir. Bylelikle kenti idari ve dini adan etkileyen iki unsurun birliktelii fiziki yapnn ynlenmesini salamtr. Anadoluda ilk ina edilen camilerin bir ksm, eski kilise veya yap kalntlar zerine kurulmu, baz camiler ise kentsel ynlenme noktalarnn merkezini tekil etmitir. Daha sonralar ina edilen cami ve mescitlerin genellikle yeni alanlarda kurulduklar bilinmektedir. Tarihi kaynaklarda ehirlerde ilk ina edilen bu camilerin, Ulu Cami olarak adlandrldna ilikin herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.74 Kayseri Ulu Camiinin XIII. yzylda Sultan Camii olarak adlandrld bilinmektedir.75 Yine Konya ve Sivasta camilerin Ulu Cami olarak ayrmnn yaplmad grlmektedir. ehirlerdeki camilerin hibirisi dierinden nitelik ya da nicelik bakmndan stn bir zellie sahip deildir. Bu durum Kubann da belirttii gibi Trk kentinde katedral benzeri bir camimescit ayrmnn olmadnn ak gstergesidir.76 Seluklu kentinde sultann gittii ve dier

513

camilerden farkllk gsteren sultan camileri bulunmaktadr. Aslnda XV. yzyldan sonra ehirlerdeki Sultan Camileri, Ulu Camii olarak anlmaya balanlmtr. Seluklu kentlerinde planlanm veya kronolojik zaman btnl gsteren klliyeler yoktur. Ancak baz yaplarn konumlarnn ve zamanla etrafnda gelien dier yaplardan hareketle klliye oluturduklar grlmektedir. Hunat Hatun Klliyesinde olduu gibi klliyeyi oluturan her yap kendi dzeni ierisinde farkl zamanlarda, ancak ayn plan btnlnde ina edilmitir. Klliyelerin etrafnda yn itibariyle kk meydan oluturduu sylenebilir. Seluklu kentinde cami, imar veya iskan arzu edilen kentin ya da mahallenin ekirdeini oluturmutur.77 Caminin etrafnda dier ilevleri stlenen yaplarda bazen yerleebiliyordu.78 Mahallelerin oluumunda camiler ynlendirmeyi salayan unsur olarak Osmanl dneminde de karmza kmaktadr. Kent Modelleri Anadolu Trk kentinin XII ve XIII. yzyllarda nasl bir modele sahip olduunu, ancak bugnk durumlarna bakarak sylemek mmkndr. Trklerin Anadoluya yerlemelerinden nce Orta Asyada kentler kurduklar bir gerektir. Elde bulunan az saydaki bilgiye karlk kentlerin, belirli bir dzen iinde kurulduklar bilinmektedir. Ordu-balk veya ordu-kent ad verilen bu ehirler, i ie gemi surlu blmlerden oluuyordu. En i surlarda hkmdarn saray veya ordu bann evi bulunurken maiyet, askerler ve halk d surlarla evrili ksmda yayordu. Anadolunun 1071 Malazgirt Savandan sonra Trkler tarafndan fethi ile birlikte hzl bir Trkleme sreci ierisine girdii muhakkaktr. Trkler geldikleri bu yeni corafyada kendilerinden nce kurulmu pek ok kentle karlatlar. Bunun yan sra baz blgelerde de ilk defa yeni yerlemeler kurdular. Bizans kentlerinin birou bu dnemde ya terk edilmi ya da nemsiz birer kale grnmn almtr. Kkl bir kentleme tarihine sahip bulunan Anadolunun ehirleri Trklerin fethi ile birlikte temel strktrlerini esasl bir biimde deitirmemilerdir. Trkler Orta Asyadan beri sahip olduklar geleneksel ehir kltrlerini, randa olduu gibi Anadoludaki yerli geleneklerle bir arada uygulamtr. Dier taraftan eski kentlerin dnda Anadoluda ilk defa baz kentler de yine fetihle birlikte kurulmutur. Anadolu Trk kentinin fiziksel yapsna gre modelini ilk defa M. H. Yinan belirlemitir.79 Yinan bu almasnda, kent modelini ayrntl olarak ortaya koymamtr. Ancak Trklerin Anadoluya yerlemeleriyle kentlerde oluan deiimi gruba ayrmakla yetinmitir. Buna gre, 1. Trklerin eski kente yerleerek byk deiimlere yol amadklar yerlemeler 2. Tahrip olan kentlerin yaknna ya da zerine yeniden yaplan yerlemeler (Ankara, Konya, Kayseri, Sivas) 3. Trklerce kurulan kentler eklinde gruplar. Anadolu Seluklu kentinin fiziki yapsna dayanarak, kent modellemesini ise U. Tanyeli yapmtr.80 Tanyeli, Anadoluyu lke leinde U blgesi ve gerisinde kalan kentleri de ehri snrlayc ve biimlendirici unsur olan surlarna gre iki gruba ayrarak, Ak ve Kapal kent modeli eklinde morfolojik bir snflamaya tbi tutmutur.81 Aslnda ehri eviren surlarn bykl ve kkl, bu kent modellerinin olumasna etki ediyordu. Eer ki surlarn dna taan yerlemeler olursa, kent model deitirerek dier kent modeli iinde yer alyordu.

514

Anadolu Seluklu kentlerinin morfolojik olarak bir tiplemesini yapmak hem kentlerin topografyalar hem de tarihsel geliimleri dikkate alndnda mmkn grlmemektedir. Bunun yerine kentleri, kurulu ve geliim emalarn dikkate alarak bir deerlendirmeye gitmek daha doru olacaktr. Orta a Anadolu kentleri, gemiten gelen birikimlerini yeni gelien kent dokusu iine katarak devam ettirmilerdir. Bu kentler geliirken aslnda ad konulmam bir planlama ilkesine sahiptir. Spontane bir planlamann olduunu belirtmek mmkndr. Bu planlama da kurallar kendiliinde gelimekte ve yzyllar boyunca devam etmektedir. Kendiliinden gelien bu planlamann ilkelerini sosyal ve kltrel deerler belirlemektedir. Spontane kent planlamaclnda en belirgin kural, mlkiyet hakkna saygnn gsterilmesidir. DPNOTLAR 1 C. Foss, Byzantine Cities of Western Asia Minor, Harward, 1972, (Baslmam Doktora tezi); G. Ostrogorsky, Byzantine Cities in Early Middle Ages, Dumbarton Oaks Papers, XIII, 1959, s. 47-66. ; D. Zakythinos, (Ed. E. Kirsten), Die Byzantinische Stadt, Diskussionbeitraege zum XI. Internationalen Byzantinistenkongress, Mnchen, 1958, Mnchen, 1961, s. 82-83. ; S. Vryonis, a.g.e., 1-69; Turan, Seluklular Zamannda Sivas, s. 118. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 21. 17 18 19 20 S. Eyice, Bizans Sanat Ders Notlar, stanbul, (Tarihsiz), s. 159, 160, 164-165. ; Turan, Eski bir Roma ehri olan Prymnessusun yaknnda bir tepe zerine, Bizans Dneminde Prokopios, Buildings, V. kitap. S. 4-10. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 21-32. Seluklular Zamannda Sivas, s. 118. Akroinon (Afyonkarahisar) ad verilen bir kale kurulmutur. Bkz. nceki dipnot. S. Vryonis, a.g.e., s. 6-20. Cezar, Anadolu ncesi Trklerde, s. 490. E. H. Mc Neal, R. L. Wolff, The Fouth Crusade, A History of the Crusades, C. 2, London, Cezar, Anadolu ncesi Trklerde, s. 486-487; Aktre, Anadolu Kentinde Trkleme, A. A. Vasilev, Bizans mparatorluk Tarihi (ev. A. M. Mansel), Ankara, 1943, s. 450. Urfal Mateos, a.g.e., s. 131. Cezar, Anadolu ncesi Trklerde, s. 492. N. Bagelen, Bir Masal lkesi Kapadokya, stanbul, 1991, s. 15. Cezar, Anadolu ncesi Trklerde, s. 493. ; N. Elisseff, a.g.m., s. 129. Prokopius, Gizli Tarih, (ev. O. Duru), stanbul, s. 105, 106, 108. Hild, Das Byzantinische Straensystem, s. 80-81. N. Elissef, a.g.m., s. 135. ; Prokopius, a.g.e., s. 203, 211-213. E. Kirmani menkbelerinin birisinde bu konuda bir hikaye vardr. Bkz. E. Kirmani, MenakbCezar, Anadolu ncesi Trklerde, s. 484. ; Aktre, Anadolu Kentinde Trkleme, s.

1962, s. 161. s. 21; W. Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, (ev. E. Z. Karal), Ankara 1975, s. 169.

Evhadddin-i Kirmani, (ev. M. Bayram), Konya, 1995.

515

21 22 23 24 25 26 27 28

Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 23. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 26-32. S. Vryonis, a.g.e., s. 104-109. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 169-178; Tanyeli sadece nc unsura dikkat Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 119. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s, 173. Cahen, Osmanllardan nce, s. 191. Cahen, Osmanllardan nce, s. 191; V. Akyz, Seluklularda ehir ve Yerel Ynetim

eker, Tanyeli, Anadoluda Bizans ve Osmanl, s. 414.

Hizmetleri (1040-1318), slam Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler, C. 1, stanbul, 1996, s. 229; Aktre, Anadolu Kentinde Trkleme, s. 20. 29 255-353. 30 Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, 176; Aktre, Anadolu Kentinde Trkleme s. 25. M. Ayka, Ahilik ve Yerel Ynetimler slam Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler, C. 1 stanbul, 1996. S. 254-257. 31 32 33 34 35 36 37 Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 97-100-101. Erdmann, Das Anatolische KaravansaraiI, (Anadolu Seluklu Kervansaraylar Haritas). Turan, Seluklular Zamannda Sivas, s. 126. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 38; Tanyeli, Anadoluda Bizans Osmanl, s. 414. H. Hellenkemper, Burgen Der Kreuzritterzeit in der Grafschaft Edessa und im Knigreich Turan, Seluklular Zamannda Sivas, s 125 (Seluklular ve slamiyet) Bibi, El-EvamirlB. zgven, Ahmedek, (Baslmam Aratrma); Yusuf Kkda, Konya Kalesinin . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolanizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler. I. stila Devirlerinin Kolonizatr. Trk Dervileri ve Zaviyeler; VD., S. II, 1942, s.

Kleinarmenien, Bonn, 1976, s. 279-290. AlaiyyeI, s. 271-274. Ahmedek Blmne Dair I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri 11-13 Ekim 2000, Konya, 2001, s. 83-85. 38 39 40 41 42 A. Alkan, Konya Tarihi Kentin Planlama Sorunlar, Konya 1994, s. 90. Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeII, s. 73; A. Grigor, a.g.e., s. 17-20. Evliya elebi, Seyahatname, (dal Neriyat), C. III-IV, stanbul. 1965, s. 833. Baykara, Trkiye Seluklularnda Baz, s. 690, 693. O. Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, stanbul, 1936, s. 113, 116; Kuban,

Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 186, 193; . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda maret Siteleri Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, ktisat Fakltesi Mecmuas, S. XXIII, 1963, s. 239; M. adrc, Anadolu Kentlerinde Mahalle, Tarihten Gnmze Anadolu Konut ve Yerleme, stanbul, 1996, s. 257. 43 Tanyeli, Seluklu Dnemi kentleri iin cami/mescit adlarnn mahallelere isim olarak verilmediini, bunun yerine daha ok ahs adlarnn mahallelere isim olarak verildiini, (Mni Necmeddin, Celal Hsrev gibi) her mahalleye bir mescit kuralnn ise bu dnemde geerli olmadn

516

nk mahallelerde birden fazla mescidin bulunabileceini belirtir. Bkz. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 159. Tanyelinin bu yaklam ksmen doru olsa da, kaynaklardaki yetersiz bilgiler ve bilinen mahalle isimlerinden hareketle byle bir yargya varlmas subjektiftir. 44 45 46 Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 186. M. adrc, a.g.m., s. 257. Baykara, Seluklu ehirlerinde bulunan gayri mslim mahallelerinin duvarlarla Mslman

mahallelerinden ayrldn belirtir. Bkz. Baykara, Trkiye Seluklular, s. 45; Baykara, Anadolunun Seluklular Devrindeki, s. 94. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 161. Turan, Seluklu Devri. Vakfiyeleri., s. 112. N. Elissef, a.g.m., s. 135. L. Benevolo, Avrupa Tarihinde Kentler, (ev. N. Nirven), stanbul, 1955, s. 61. N. Elissef, a.g.m., s. 135. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 165, 166, 167. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 165. Tanyeli, bu tr meydanlar yol andaki Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 192. Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 198., Baykara, Trkiye Seluklular, s. 68. Firdevsi- Rum, a.g.e., s. 69. Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 18, 289, 315, 443, 454; II, s. 21, 74, 75, 181, 191. Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 454-456. Smer, Yabanlu Pazar, s. 81-82. O. Eravar, Anadolu Seluklularnda dari Mekan Olarak Devlethane, I. Uluslararas

imeler olarak tanmlar.

Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri 11-13 Ekim 2000, C. 1, Konya, 2001, s. 281-297; Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, 193-283. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 1-11. 70 (Fig. 6). J. Akbar, Responsibility and Tradational Muslim Built Environment, Cambridge, 1984, Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeII, s. 216, 233. E. Esin, Ordu; Trk Saray Mimarisinin On beinci Asrdan nceki Devri, Milli Saraylar S. Mihael, a.g.e., III, s. 237-240. Turan, Seluklular Zamannda s. 361; S. Mihael, a.g.e., III, s. 237. I. Alaeddin Keykubad, Sivas Devlethanesinde, II. Gyaseddin Keyhsrev ise Kayseri Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeII, s. 205. Smer, Yabanlu Pazar, s. 83. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 191; Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 154. H. Karpuz, Konyann Seluklu Kent Dokusu ve Son Yllarda Yklan Antlar, I.

Sempozyum (Bildiriler) Yldz Saray/ale 15-17 Kasm 1984, stanbul, 1985, s. 22.

Devlethanesinde tahta kmtr. Bkz. Bibi, El-Evamirl-AlaiyyeI, s. 227, C. II, s. 20.

Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri 11-13 Ekim 2000, C. II, Konya, 2001, s.

517

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 191. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 157. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 193. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 177. Smer, Yabanlu Pazar, s. 85. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsel, s. 193. Kuban, Anadolu Kentlerinin Tarihsels. 193. T. Baykara, Ulu Cami. Seluklu ehirlerinde skan Belirleyen Bir Kaynak Olarak, M. Yinan, Trkiye Tarihi-Seluklular Devri, stanbul, 1944, s. 180. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 39-103. Tanyeli, Anadolu Trk Kentinde, s. 41.

Belleten, C. LX, S. 227, Ankara, 1996, s. 33-57.

518

B. EKONOM Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politikalar / Prof. Dr. Salim Koca [s.344-353]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trk devlet anlay ile Trk hkmdarlarnn izledikleri ekonomik politikalar arasnda sk bir ba bulunmaktadr. Trk devlet anlayna gre, halk din, dil, soy ve kltr fark gzetmeksizin btnyle refaha ulatrmak ve refah iinde yaatmak, Trk devletlerinin banda bulunan hkmdarlarn balca gayesi olmutur. Gktrk Yaztlarnda Bilge Kaan (716-34) lmek zere olan milleti dirilttim; a milleti doyurdum; plak milleti elbiseli, yoksul milleti zengin, az milleti ok kldm derken, bu gayeyi gerekletirmi ilk Trk hkmdar olarak karmza kmaktadr. Burada hemen belirtelim ki, Bilge Kaann bu gayeyi gerekletirmesi pek kolay olmamtr. Onun kardei Kl-tigin ile birlikte gndz oturmadan, gece uyumadan lesiye bitesiye almas gerekmitir. Ayn anlay baka Trk beylerinde de vard. Mesel, bir Gktrk beyi de (Aina She-erh) madd refah artrmak iin halktan 10 yl hi vergi almamtr. Bu yzden kendisi yoksul duruma dm; baz beyler, onun bu durumunu alay konusu yapmak istemilerdir. Fakat o, Ben ancak halkm zengin olunca huzur duyarm sz ile beyleri utandrmtr.1 Halk btnyle refaha ulatrmak ve refah iinde yaatmak eklinde olan Trk devlet anlay, slm dnemde deimemi, aynen korunmutur. Karahanllar devrinin nl siyaset kitab Kutadgu Bilig (Kutlu Bilgi)de, Trk devlet anlaynn bir gerei olarak hkmdara vur, al ve dat,2 yani dman ile sava, onun birikmi servetini elinden al ve halka dat tavsiyesinde bulunulmaktadr. Hatta bu da yeterli bulunmamakta, sa elin kl sallar ve vururken, sol elin ile mal dat3 denilerek, bu faaliyetin devaml olmas istenmektedir. Ayn eserin baka bir yerinde de, hkmdar, kuldan fakirlik adn kaldramazsa, o nasl bir bey olur4 eklinde bir ifade ile, grev ve sorumluluunu yerine getirmeyen hkmdarn yerini koruyamayacana iaret edilmektedir. O hlde Kutadgu Bilige gre, her Trk hkmdar, tpk Bilge Kaan gibi, plak olan giydirmeli, a olan doyurmal, fakir olan zenginletirmelidir.5 Bunun iin hkmdar, sadece sava gc ile elde ettiklerini deil, ayn zamanda hazinesini de kendisine bir ey kalmayncaya kadar halka datmaldr. Hatta onun, altn vere vere eli nasr tutmaldr.6 nk, halkn zenginlii beyin zenginlii demektir.7 Bundan dolay, hkmdar kendi karn deil, halkn karn her eyin zerinde tutmaldr. Zira, hkmdarn kar, halkn karnn iindedir.8 imdi, burada biraz durarak, yukarda belirttiimiz halk btnyle refaha ulatrmak ve refah iinde yaatmak eklinde olan Trk devlet anlayn, Seluklularn asr sre ile hkim olduklar slm dnyasnda ne kadar gerekletirmi olduklarn tayin ve tespit etmeye alalm: Tolunoullarndan (875-905) itibaren slm dnyasnda kurulmu Trk devletlerinin hkmdarlar, yukarda ksmen belirtilen devlet anlayn hkmettikleri topluluklara soy, din ve kltr fark gzetmeksizin uygulayarak, ekonomik hayatta canllk ve hareketlilik yarattlar. zellikle Byk

519

Seluklu sultanlar, Trk devlet anlaynn gerei olan bir dizi ekonomik tedbir aldlar ve uyguladlar. Mesel onlar, slm lkelerine hkim olur olmaz gmrk ve alm satm vergilerini kaldrarak, ticareti tevik ettikleri gibi, daha nce alnmakta olan miras vergisinden de vazgeerek, halk byk bir ykten kurtardlar.9 Zira, miras vergisi, maln te birinden fazlasna tekabl ediyordu ve bu ekilde de geride varise pek bir ey kalmyordu. Seluklu sultanlar, baz vergileri kaldrma tedbirine sadece ticareti tevik ve halkn ykn hafifletmek iin deil, sava sebebiyle harap olmu ehirlerin tekrar kendilerini toparlayabilmeleri iin de bavuruyorlard. Mesel Turul Bey, Dandanakan zaferinden sonra Horasan halkndan bir yl vergi almayarak (1040), sava sebebiyle halkn urad zarar telf etmeye almtr.10 Ayn Turul Bey, bir yl sren kuatmadan sonra ele geirdiinde halk darlk ve sknt iine dm olan Isfahan yl vergiden muaf tutarak, bu ehrin de kendisini tekrar toparlamasn salamtr. yle ki, Isfahann savatan nceki ve sonraki hlini grerek, bir karlatrma yapma imkn bulan Btn propagandacs Nsr- Hsrev, Turul Beyin ald tedbirlerle ehrin sratle gelierek, modern bir ehir hline geldiini grm ve dmanca hisler besledii Seluklular vmekten kendini alamamtr.11 Seluklu sultanlar, inden Msra, Kafkaslardan Hint denizine kadar olan btn slm lkelerini bir idare altnda birletirip, slm dnyasnda siyas btnl kurmak suretiyle doudan batya, kuzeyden gneye akan dnya transit ticaretinin engelsiz ilemesini saladlar ve bu ticareti hzlandrdlar. Bununla da yetinmeyen Seluklu sultanlar, ticaretin engelsiz yrmesi, yani dzgn gitmesi iin daha baka tedbirler de aldlar. Mesel onlar, ekonominin altyapsn oluturan yollar devaml kontrol altnda tutarak, ticaret kervanlarnn gvenlik iinde ilemesini ve gidecekleri yerlere zamannda varmalarn temin ettiler. Kervanlarn soyulmas hlinde de, soyguncularn zerine seferler dzenleyerek, onlar cezalandrdlar.12 Seluklu sultanlar, ekonominin nemli bir kolu olan tarm da ihmal etmediler. zellikle Sultan Melikah (1072-1092) ve Sultan Sancarn (1118-1157) zamanlarnda Irak, Horasan ve Harezmde atrlan sulama kanallar vastasyla zira retim son derece artm, bolluk ve zenginlik kylere kadar yaylmtr.13 Trk devlet anlaynn etkileri imar faaliyetlerinde de kendini gsteriyordu. Msrn zengin vergi gelirleri, ilk defa bir Uygur Trk olan Tolunolu Ahmed zamannda (868-884) Msrn refah iin harcanmtr. Tolunolu Ahmed, Fustat (eski Kahire) ve el-Asker ehirlerinin yannda Kata adyla anlan plnl bir ehir kurmutur. Daha da nemlisi, ehri saray, hkmet kona (drl-imare), klalar, su kemerleri, cami, mescit, hastane, hamam trnden din ve meden eserlerle donatarak, Msra damgasn vurmutur. Balangta bir mil karelik alana kurulmu olan Kata, ksa srede geliip byyerek, Fustat ve el-Asker ehirleri ile birlemitir. Tolunolu Ahmedin kendi adyla anlan camisi, Samarra camisi model alnarak yaplmtr. Trnn en gzel rnei olan bu cami, Tolunoullarndan gnmze ulaabilen tek eserdir. Caminin iinde bir eczne yer alyordu. Bundan baka, Cuma gnleri camide bir doktor bulunuyordu. Bu doktor, cuma namaz srasnda hastalananlara bakyordu. Hastalarn illar da camideki eczneden cretsiz olarak veriliyordu. Bu anlay, hi phesiz, gnmzdeki modern devletlerin vatandalarna salad sosyal gvenlik hizmetinin ilk rnei olarak deerlendirebiliriz.

520

Hastne ise, Msrda bu trden yaplan eserlerin ilk rnei idi. Burada, soy ve inancna baklmakszn herkese cretsiz hizmet veriliyordu. Her iki eser de, Tolunolu Ahmed tarafndan balanm olan zengin vakf gelirleriyle iliyordu.14 Kata ehrinin merkezinde resm binalarn evreledii byk bir meydan bulunuyordu. Kabak Meydan adyla anlan bu meydanda, asker eitimler ve resm trenler yaplyordu. Ayrca, Trklerin ok sevdikleri cirit oyunlar da bu meydanda oynanyordu.15 te yandan Karahanl hakanlar da, Kgar (Ordu Kent) ve Balasagun (Kuz-Ordu) gibi devletin nemli merkezlerinde cami, medrese, trbe, yol ve kpr trnden birok din ve meden eser yaptrmlar ve bu binalardaki hizmetlerin yrtlmesi iin zengin vakf mlkleri balamlardr.16 Ayn imar faaliyetleri Gazneliler ve Seluklularda, daha geni apl olarak devam etmitir. Gazneliler Devleti hkmdar Mahmd (999-1030), devletin merkezi olan Gazne iin byk paralar harcayarak, beldeyi zamannn en mamur ehri hline getirmitir. Ayn ekilde Rey ehrini kendisine merkez yapan Turul Beyin burada yapt ilk i, ehri batan aaya imar etmek olmutur. Yine Turul Bey, sava sebebiyle harap bir vaziyete gelen Isfahan ehri iin bir defada 500 bin dinar gibi byk bir para harcamak suretiyle beldeyi lkenin en modern ehri haline getirmitir.17 Turul Bey, sadece ehirleri imar etmekle kalmyordu, ayn zamanda kendisi de yeni ve modern ehirler kuruyordu. Mesel o, Badat yaknlarnda, Dicle nehri kenarnda kendi adyla anlan modern bir ehir ina etmitir. Turul Bey ehri, ksa srede gelierek, teki ehirlerin seviyesine ulamtr.18 Byle bir giriten sonra yazmzn balndaki konuya dnyoruz. Konuya balamak iin de, yukarda sorduumuz soruyu burada bir daha soruyoruz. Trkiye Seluklu sultanlar, halk btnyle refaha ulatrmak ve refah iinde yaatmak eklinde olan Trk devlet anlayn, fethetmek suretiyle kendilerine vatan yaptklar Anadoluda ne dereceye kadar gerekletirebilmilerdir? Bu soruyu cevaplandrabilmek iin Seluklu sultanlarnn ekonomik faaliyetlerine ve Seluklu ekonomisinde rol oynayan unsurlara genelde olsa dikkatlice bakmak gerekir. A. Ekonomik Faaliyetler 1. Ticaret Anadolu; douyu batya, kuzeyi gneye balayan milletleraras transit ticaret yollar iin deta bir kpr durumundadr. Trkiye Seluklu sultanlar, Anadolunun konumunun sunduu bu imknn deerini anlamakta ve kavramakta gecikmemilerdir. Fakat onlar, daha I. Hal Seferi (1097) sonucunda sahil blgelerini tamamen Bizansa kaptrmlar ve Anadolu yaylasna ekilmek zorunda kalmlardr. Trkiye Seluklu Devleti de bir kara devleti hline gelmitir. stelik devlet drt taraftan sarlmtr. Burada hemen belirtelim ki, bu durum ekonomik faaliyetleri son derece olumsuz bir ekilde etkilemitir. zellikle, komu devletlerle ilikilerin bozulduu zamanlarda yollar kapanyor, ticaret kervanlar ya Anadolunun iinde ylp kalyor, ya da Seluklu lkesine giremiyordu. Hatta bazen bu kervanlar yollarda soyuluyordu. Hangi ekilde olursa olsun devlet ve tccarlar byk zararlara uruyordu.19 Ticaretin engelsiz yryebilmesi iin sahillerin Trk hkimiyetine gemesi, daha da nemlisi, Seluklu hkimiyeti altnda Anadolunun siyas btnlnn salanmas gerekiyordu. Bunun iin Seluklu sultanlar, btn g ve enerjilerini denizlere ulama, sahil blgeleri ele geirme

521

ve siyas btnln nndeki engelleri kaldrma gayesi zerinde topladlar. Seferlerini de, bu gayeyi gerekletirebilmek iin birer vasta yaptlar. Sinop (1214) ve Antalya (1207 ve 1216) gibi Anadolunun d dnyaya almasn salayan iki nemli ihracat ve ithalat ehrini ele geirdiler; hkimiyetlerini sahil boyunca yaydlar. Onlar bununla da yetinmediler; ticareti gelitirecek daha baka tedbirler de aldlar: I. Gyseddn Keyhsrev, I. zzeddn Keykvus ve I. Aleddn Keykubd gibi Seluklu sultanlar, Venedikliler ve Kbrs Franklar ile ticareti karlkl dzenleyen antlamalar yaparak, Seluklu ticaretini d dnyaya atlar ve onunla btnletirdiler.20 nk, ticar mallarn snrlar dnda ak ise, bugn olduu gibi o zaman da ancak milletleraras ticar antlamalarla mmknd. Anadolunun ekonomik btnl ve transit ticar faaliyetlerin kesintiye uramadan devam, byk lde Seluklu idaresi altnda Anadoluda siyas birliin salanmasna balyd. Bunun iin Seluklu sultanlar, nce Anadolunun siyas birlii nndeki en byk engel olan Danimendlilerin devletini (Kayseri: 1169; Sivas: 1175; Malatya: 1178), sonra da Erzurum Saltuklularn (1202), Erzincan Mengceklilerini (1228) ve Dou ile Gneydou Anadolu Artuklularnn baz ubelerini (Harput) birer birer ortadan kaldrarak, topraklarn Seluklu Devletine kattlar. Ayrca, ukurova Ermeni Kontluu (1147) ile Trabzon Rum mparatorluunu da (1214), Seluklu Devletine balayarak, Anadolunun siyas birliini byk lde tamamladlar. Bylece, ran, Irak ve Suriyeden gelen; Erzurum, Malatya, Mara, Kayseri, Konya zerinden Trabzon, Samsun, Sinop, Antalya ve Alanyaya (Aliyye) ulaan ticaret yollar, Seluklu Devletinin eline geerek, Anadolunun ekonomik btnl salanm oldu. Trkiye Seluklu sultanlar, ticaretin altyapsn da ihmal etmediler: Onlar, ticaret yollar zerinde kervansaraylar ve kprler yaptrdlar. Tarih kaytlara gre, Anadoluda kervansaray inasna ilk defa Sultan II. Kl Arslan zamannda (1155-1191) balanmtr.21 Kl Arslandan sonra gelen sultanlar ve devlet adamlar servetlerinin nemli bir ksmn bu ie ayrarak, kervansaray inasna byk bir gayretle devam etmilerdir. Bir asr iinde Anadolu ticaret yollarn tamamen kervansaray a ile rmlerdir. Mesel, XIII. yzyln ikinci yarsnda, Kayseri ile Sivas ehri arasnda 24 kadar kervansaray bulunmaktayd.22 Zamanmzda yaplan bir aratrmada da, Anadoluda Seluklu devrine ait 97 adet kervansaray tespit edilmitir.23 Fakat, bunlarn pek az gnmze ulaabilmitir; ihmaller, savalar ve zamann ypratc etkisi sonucunda ou yerle bir olmutur. Kervansaraylar, salam duvarlar ve demirden tek kapsyla deta kale zelliinde ina edilmi mimar yaplard. leri de, bir asker mdahaleye bile aylarca da yanabilecek ekilde donatlmtr. Aksaray ile Konya yolu zerinde Sultan I. Aleddn Keykubd tarafndan ina edilmi Sultan Hanna snan lyas adnda bir Seluklu komutan, burada Mool ordular komutan renine kar kendisini iki ay sre ile savunmutur. Sonunda, kervansaray dremeyeceini anlayan renin, kuatmay kaldrmak zorunda kalmtr.24 Ticaret yollar zerinde, birer gnlk mesafelerde (35 veya 40 km) ina edilmi olan Kervansaraylar, yaz-k devaml kervanlara ve yolculara hizmet veriyordu. Yolcular, zengin-fakir, hrkle demeden, soy ve din fark gzetmeksizin gn burada misafir ediliyordu. Hastalananlarn tedavisi yaplyor, ilalar veriliyor ve hayvanlarna baklyordu.25 Bu, benzeri hibir devlette ve millette grlmeyen sosyal bir hizmetti. Bu hizmetin temeli, slmn hayr ibadeti ile biraz yukarda belirttiimiz

522

toplumun refahn hedef alan Trk devlet anlayna dayanyordu. Bu hizmette, deta slmiyetin yce deerleri ile Trk devlet anlaynn temel ilkeleri bir senteze ulam bulunuyordu. Trkiye Seluklu sultanlar, ticaretin gelimesi iin daha baka tedbirler de alyorlard. Onlar, komu devletler ve topluluklar tarafndan zaman zaman kesilen ve kapatlan ticaret yollarn amak iin seferler dzenliyorlard. Trabzon Rumlar ve Ermeniler zerine dzenlenen seferler, hep bu gaye iin yaplmtr. Gerekten de, Seluklu sultanlar tarafndan yaplan seferlerden sonra kapanm olan yollar alm ve gvenlik altna alnmtr. Bylece ticaret son derece hzlanm ve Anadoluda byk bir ekonomik gelime salanmtr.26 te yandan devlet, mallar soyulan tccarlarn zararlarn hazineden dyordu. Bu, zamanna gre bir eit devlet sigortas demekti. Bundan baka, Seluklu sultanlar ba, gei ve gmrk vergilerini tamamen kaldrarak veya ok dk oranlara indirerek (%10dan %2ye), ticareti destekliyorlar ve tevik ediyorlard.27 Seluklu sultanlarnn aldklar bu tedbirlerle Anadoluda ticaret son derece gelimitir. Karadenizin kuzeyindeki lkelerin bal, krk, miski ve klesi, inin ipeklileri, Hindistann kumalar ve baharatlar, Kbrsn sofra takmlar iin Anadolu ehirleri bir pazar yeri hline gelmitir.28 Vakf kaytlarna gre, Trkiye Seluklu Devletinin en nemli ehirlerinden Sivasta 16, Krehirde 19 ar ve pazar bulunuyordu.29 Ticar faaliyetler sadece ehirlerde toplanmyordu. ehirlerin dnda, belirli yerlerde de milletleraras pazarlar (fuar) kuruluyordu. Bu pazarlar, i ticaret iin olduu kadar d ticaret iin de byk nem tayordu. Elbistan yaknlarnda, Halep-Kayseri ticaret yolu zerinde kurulan Yabanlu Pazar, bunlarn en nlsyd. Yabanlu Pazarna al-veri yapmak iin memleketin her tarafndan ve komu lkelerden mallaryla birlikte tccarlar geliyordu. Buradaki al-veri, -drt ay sryordu.30 hracat: Bata Trkiye Seluklu Devleti olmak zere Anadoluda kurulan Trk devletlerinin ekonomilerinde ihracat nemli bir yer tutmaktayd. hra mallar arasnda Trkmenlerin byk srleriyle (at, koyun, kei,) bu srlerden elde ettikleri rnler ba sray alyordu. ada kaynaklarda verilen bilgilere gre, Anadoludan ran, Irak ve Suriye gibi slm lkelerine srler hlinde canl mal ihra ediliyordu. Srat, eviklik ve dayankllk bakmndan ok nl olan Kastamonu, Ktahya ve Karaman atlar, yabanclar tarafndan yksek fiyatlar denerek satn alnyordu. Anadolunun deri ve deri mamulleri de yabanc tccarlar tarafndan aranan mallar arasndayd. Ankara keilerinden elde edilen tiftikler ise, Batl tccarlar tarafndan Fransa ve ngiltere gibi Avrupa lkelerine gtrlerek pazarlanyordu. hra mallar arasnda, Anadoluda retilen ipekler (seta Turchia) ile hemen hemen her ehirde dokunan eitli renk ve desende pamuklu kumalar nemli bir yer tutuyordu. Trkmen hallar ve brkleri de, Paris ve Londra sosyeteleri tarafndan daima aranan moda eyalar arasnda yer alyordu. Bat lkeleri, boya endstrisinin hammaddesi olan ap madenini de Trkiyeden salyorlard. Ayrca, Toros dalarndan elde edilen keresteler de, Antalya ve Makri limanlar vastasyla Msra ihra ediliyordu.31 Buraya kadar verilen bilgiden u hkme varyoruz: Grld gibi, darya satlan ilenmi veya ilenmemi mallarn okluuna karlk, dardan alnan mallar pek azd. Trkiye Seluklu Devletinin ihra rnleri kapasitesinin byle pek geni ve byk olmas, hi phesiz, Seluklu

523

sultanlarnn izledikleri tevik edici ekonomik politikalarn tabi bir sonucudur. Bu baarl politikalarn etkileri de, Seluklu toplumunun hayatna refah, mutluluk ve zenginlik eklinde yansyordu. Bylece Anadolu, daha nce tarihinin hibir devrinde grlmemi bir ekilde iktisad ve meden gelimelere sahne olmutur. ehirlerde ve ehirler arasndaki yollar zerinde rastlanan yzlerce Seluklu eseri, bu gelimeye bugn bile tanklk etmektedir. 2. Tarm Trkiye Seluklularnda arazinin byk bir ksm devlete aitti. Ayrca, istenildii gibi kullanlabilen, yani alnp satlabilen, hibe verilip alnabilen, vakf yaplabilen ve miras braklabilen zel mlkler de vard. Fakat, Trkiye Seluklu Devletinde, Bizansta olduu gibi halk karn tokluuna altran byk toprak sahipleri yoktu. Trkiye Seluklu Devletinde halka, Byk Dvn ve kta arazisinden ileyebilecei kadar toprak veriliyordu. iftiler de rettikleri mahsuln te birine yakn bir ksmn devletin temsilcisi olan kta sahibine vermekle ykmlyd. Bunun dnda, iftiler araziyi istedii gibi kullanabilmekte ve ocuklarna devredebilmekteydiler. Vakf arazileri de, yine iftilere icara verilerek iletiliyordu. car sresi iki veya yl gemiyordu.32 Trkiye Seluklu sultanlar, ticareti olduu gibi tarm da tevik ediyor ve destekliyorlard. zellikle, sava sebebiyle boaltlm olan blgelere iftilikle uraan kitleler: sevk ediyorlard. Bylece, hem boaltlm blgeler enlendiriliyor, hem de tl kalm topraklar tekrar deerlendiriliyordu. Daha da nemlisi, tekrar retici olabilmeleri iin de bu iftilere toprak, tohumluk buday, ziraat letleri ve ift hayvanlar datlyordu. Hatta, bu yeni iftilerden birka yl vergi alnmayarak veya vergiler azaltlarak, kendilerini toparlamalar salanyordu. Bu himayeci siyasetin tabi sonucu olarak, lkede zira retim son derece artyor ve halk zenginleiyordu.33 Yabanc gezginler ve gzlemciler eserlerinde, Anadoluda XIII. yzylda ekili ve dikili sahalarn okluundan uzun uzun sz ederler. Bu gezginlerin kaytlarna gre, Kayseri, Sivas, Aksaray ve Konya ehirlerini birbirine balayan yollarn kenarlarnda sulama kanallar ile tarlalar, otlaklar ve kays, eftali, badem, erik, armut baheleri uzanyordu.34 Hemen hemen her ehrin etrafnda da zm, sebze ve meyve baheleri bulunuyordu.35 ehir halk da geiminin bir ksmn bu bahelerden salyordu. Sava durumunda, ehri kuatanlar bu bahelerin ehir halk iin ekonomik deerini ok iyi bildiklerinden, ehrin teslimini kolaylatrmak gayesiyle bu ekili ve dikili sahay tahrip ediyorlard. Bu ekonomik tahrip de ou kere ehrin veya kalenin savalmadan teslim edilmesini salyordu.36 Anadoluda tarm rnleri arasnda en ok buday, meyvelerden de kays retiliyordu. Bu rnlerin fazlas slm ve Bat lkelerine satlyordu. te yandan, vakf senetlerine gre, bu kurumda alan grevlilerin maalarnn hemen hemen yars buday olarak deniyordu. Bu grevlilerden her birine ylda en az 24 mudd, yani 250-300 kg. buday veriliyordu ki, bu miktar, bir ailenin bir yllk ekmek ihtiyacn karlyordu.37 Trkiye Seluklu Devletinde ihtiya fazlas buday sadece ihra rn olarak deerlendirilmiyordu; Seluklu sultanlar, bu rnlerden byk miktarda balarda bulunarak, baz siyas meselelerini zme kavuturuyorlard. Mesel, Sultan I. zzeddn Keykavus, kardei Melik Aleddn Keykubd ile Ermeni Kontuna II. Leon tarafndan Kayseride kuatldnda (1211),

524

bunlardan Ermeni Kontuna 12 bin mudd, (1.200.000 kg.) buday vermeyi vaat ederek, onun ittifaktan ayrlmasn ve sava meydann terk etmesini salamtr.38 Kseda bozgunu (1243) ile Anadolu zerinde balayan Mool hkimiyeti, Seluklu tarm iin byk bir darbe oldu. Moollar, gittike arlatrdklar vergilerin Seluklu devlet adamlar tarafndan denememesi zerine, devletin geliri yksek ktalarna ve Byk Dvna ait arazilerine el koydular; bu arazileri merkezden gnderdikleri temsilcilerine iltizama verdiler. Mltezimler, daha fazla gelir elde edebilmek iin iftilerin zerindeki, vergileri gittike arlatrdlar; hatta onlar karn tokluuna alan kle durumuna soktular. Ar vergiler altnda ezilen iftiler, bu duruma daha fazla dayanamayarak, kitleler halinde yurtlarn terk edip katlar. Bu yzden zira retim birden dt; Seluklu tarm tamamen kt. Bir zamanlar buday ihra eden Seluklular, temel gda ihtiyalarn karlayamaz oldular. Bu yzden buday fiyatlar ok ykseldi. 1300 yllarnda, lkede byk bir darlk ve ktlk ba gsterdi. Bu durum, Mool lhanl Devletinin kmesine ve Trkmen Beyliklerinin Anadoluda hkimiyetlerini kurmalarna kadar devam etti.39 3. Hayvanclk Trkiye Seluklu ekonomisinde tarmn yannda hayvancln da nemli bir yeri vard. Konarger Trkmenlerin geimi sadece hayvan ve hayvan rnlerine dayanyordu. Hayvanlardan koyun ve kei birinci sray alyordu. Srler hlinde beslenen bu hayvanlarn ynnden, derisinden, stnden ve etinden yararlanlyordu. Elde edilen ynden ve kldan adr ulu (rt), hal, kilim, kee, uval, ip, heybe ile eitli kumalar imal ediliyordu. Deri ise, sergi eyas olarak deerlendirildii gibi ayakkab, izme, ark, tulum ve yayk gibi eyalarn imalinde de kullanlyordu. St de yourt, ya, peynir, kurut (kurutulmu yourt, bir eit peynir), kelek, lor ve ayran gibi eitli yiyecek maddelerine dntrlerek deerlendiriliyordu. Et ise, Seluklu Devri Trk toplumunda en ok tketilen yiyecek maddesi idi. Tarih kaytlara gre, Sultan I. Aleddn Keykubdn saraynda gnde 30 koyun, beylerbeyi (emrl-mer) Seyfeddn Ayabann konanda da 80 veya 100 koyun kesilmekteydi.40 Bu koyunlarn byk bir ksm, vergisini ayn olarak deyen konar-ger Trkmenlerden salanmaktayd. Anadoluda koyun ve keiden baka sr, at, katr ve deve de beslenmekteydi. Bu hayvanlardan da ok miktarda retilmi olduu muhakkakt. nk, Seluklu sultanlarnn eitli vesilelerle aldklar ve devlet adamlarna, fakirlere ve dknlere verdikleri hediyeler arasnda bu hayvanlar nemli bir yer tutuyordu.41 zellikle, Kseda bozgunundan (1243) sonra Trkiye Seluklu Devletinin Mool lhanl Devletine verdii vergilerde ise, canl mal miktar ok byk rakamlara ulamtr.42 4. mlt (Sanayi) Seluklu devri Trkiyesinde ehirlerde hammaddelerin ilendii birok imlthne bulunuyordu. zellikle, ihra mallar arasnda byk yer tutan tekstil rnle ri ve hallar, Anadoludaki tezghlarda dokunmaktayd. Tarih kaytlara gre, Seluklu dneminde Malatyada 12 bin tezgh vard ki, bu tezghlar gece ve gndz devaml altrlarak, mal retilmekteydi. Konya, Sivas ve Krehir gibi devletin byk ehirlerinde, kumalara renk ve desen kazandran boya, temizlik malzemesi ve aydnlatmada kullanlan eitli yalarn retimi iin birok imlthne (boyahne, sabunhne ve bezirhne) bulunuyordu. Ayrca, Seluklular mimar yaplarda

525

kaplama olarak kullandklar inileri de, kendi imlthnelerinde yapyorlard.43 Zamanna gre lks bir yiyecek maddesi olan eker ise, Sultan I. Aleddn Keykubdn Alanya (Aliyye) kalesinin yan bandaki dzlkte kurduu imlthnede retiliyordu.44 Trkiye Seluklular, her trl sava ara ve gerelerini kendi imlthnelerinde imal ediyorlard. zellikle Sivas ehri, silh sanyinin merkezi durumundayd. Trklerin kara bura veya kara bua adn verdikleri byk mancnklar burada yaplyordu. Baz ehirlerde bulunan okular arsnda da, Seluklu ordusunun balca hafif silh olan ok ve yaylar yaplp satlmaktayd. Ayrca, Alanya ve Sinopta kurulan tersanelerde de, Seluklu donanmas iin gemiler ina ediliyordu.45 Ayn Alanya, kuyumculuk ileri ile de byk bir n kazanmtr.46 Devletin merkezi (darl-mlk Konyada eitli ss eyalarnn yapld kuyumcular ars bulunuyordu. Devrin en byk mutasavvf olan Mevln, bir gn bu arnn nnden geerken, altn ileyen ustalarn eki seslerinin cazibesine kendisini kaptrm ve sema etmeye balamtr. Bu durumu gren Mevlnnn mritlerinden kuyumcu Selhaddn, semann devam etmesi iin raklarna durmadan altn dvmelerini emretmi ve bylece btn altnlar ziyan olmutur.47 Seluklu sanyisinin ihtiyac olan madenlerin ou Anadoludaki ocaklardan karlarak ileniyordu: Bayburt, Gmhacky, Bakrkresi Ktahya evresindeki maden ocaklarnda bol miktarda gm bulunuyordu. Bakr madeni de, Kastamonu ve Diyarbakr yaknlarndaki Ergani ocaklarndan karlarak retiliyordu. Demir ise, Ulukla (Luluve) ocaklarndan salanyordu. hra maddelerinin banda gelen ap madeni de ebinkarahisar ve Ktahya ocaklarndan karlarak deerlendiriliyordu. Zaten, Karahisar isminin nndeki ebin48 sz de halk arasnda ap kelimesinin bir telffuzu olarak kullanlmtr. Ayrca, Aksaray ve Sivas ehirlerinin yakn evrelerinde de ap, tuz, demir ve gm madenleri karlmaktayd. Ayn blgede tuz retilen sekiz byk tuzla bulunmaktayd.49 te yandan, ss eyalar ve parann deerli madeni olan altn cevheri Seluklu devrinde henz bulunamamtr. Bu maden dardan ithal ediliyordu. Bu yzden, Seluklu devrinde kymetli madenlerin darya satlmas yasakt. Buna karlk, deerli madenler, talar ve incilerden gmrk vergisi alnmayarak, bunlarn Anadoluya getirilmesi tevik ediliyordu.50 Bakr, gm ve altn gibi madenler, eitli ss ve ev eyalarndan baka para darbnda da kullanlmaktayd. Trkiye Seluklularnda ilk para darb Sultan I. Mesud (1116-1555) tarafndan gerekletirilmitir. Bu, bakr (mangr) para idi. Gm (dirhem) ve altn (dinar) paralar ise, Sultan II. Kl Arslan zamannda (1155-1192) kestirilmitir. Gnmze ulaan paralarn zerindeki bilgilerden anlalaca zere, Seluklu sultanlar paralarn kendi darphnelerinde bastrmlardr. yle anlalyor ki, Seluklu sultanlarnn bata Konya, Kayseri, Sivas, Malatya, Ankara, Erzurum, Aksaray, Erzincan olmak zere daha birok ehrinde darphneleri bulunmaktayd. Maalarn dirhem olarak denmi olmasna ve en ok ele geen parann trne baklacak olursa, Trkiye Seluklu sultanlar en fazla gm para bastrmlardr. Dier taraftan, ayn Seluklu sultanlar, ekonomik gelimelere uygun olarak ayar yksek dinarlar, yani altn paralar da kestirmilerdir. Mesel, Trkiye Seluklu Devletinin en parlak devrinin hkmdar olan Sultan I. Aleddn Keykubd, sikke-i al veya sikke-i Keykubd adlar ile anlan ayar yksek altn paralar bastrmtr. Bu paralar, Aleddn Keykubdn lmnden sonra da gerek Anadoluda, gerekse Anadolu dnda uzun sre aranan deerli paralar arasnda yer almtr.51

526

B. Ekonomide Rol Oynayan Unsurlar 1. ehirler ve ehirliler Trklerin Anadoluya yerlemesi ve ehir hayat, hi phesiz, bu lkenin fethi ile balamtr. Anadolu fatihlerinin ele geirdikleri ehirlerde yaptklar ilk i, buralarda ncelikle Seluklu idar mekanizmasn ve din tekiltlarn kurmak olmutur. Bunun iin onlar, ele geirdikleri her ehre suba, vali, kad, imam, hatip, mezzin ve muarrif gibi idar ve din grevliler tayin etmiler; ehrin sava sebebiyle yklan surlarn onartmlar veya yenilerini yaptrmlardr. Fetih hakk olarak el koyduklar kiliselerden bazlarn ykmak yerine, yaptklar baz deiikliklerle onlara kendi kltrlerinin damgalarn vurarak, yani minber ve mihraplar koydurup, camiye evirerek, kendilerine mal etmilerdir. Daha da nemlisi, bu ehirlerde sratle kendi camilerini, mescitlerini, medreselerini, zaviyelerini (tekke, hangh, dergh) ve hanlarn yapmlardr. Ayrca bu ehirlerin ekonomik bakmdan gelimelerini salamak iin, baka yerlerden bu ehirlere varlkl tccarlar getirmilerdir. Hatta bunlardan, daha nce oturduklar ehirlerdeki gayri menkllerini satmakta glk ekenlere devlet destei salayarak, bu tehciri kolaylatrmlardr.52 Bu bilinli iskn politikasnn tabi sonucu olarak, Trklerin eline geen her ehirde ina edilen camiler, mescitler, medreseler ve zviyelerin yannda Mslman mahalleleri olumutur. Mslman mahalleri, Trkistandan zaman zaman Anadoluya gelen Trk nfusu ile gittike byyerek, sonunda ehrin tamamna hkim duruma gelmilerdir. Buna karlk, ayn ehirlerin yerli halk zamanla aznlk duruma dmtr. Bylece bu ehirler, ksa zaman iinde slm hayatn ve Trk kltnn hkim olduu birer Trk beldesi hline gelmilerdir. ehirlerde yaayan Mslman ve Hristiyan halk, genellikle ayr ayr mahallelerde oturuyorlard. Tarih kaytlara gre, Antalya, Seluklu devrinde Trklerin, Rumlarn ve Yahudilerin kendi mahallelerinde oturduklar rnek bir ehir idi.53 Bu mahalleler kaln duvarlarla birbirinden ayrlmaktayd. Birinden dierine gei de, sabah alan ve akam kapanan kaplarla salanyordu. Ayr ayr mahallelerde oturmalarna ve aralarnda din, dil, soy ve kltr fark olmasna ramen, her iki toplum arasndaki ilikiler bar ve dostluk iinde geiyordu. Daha dorusu, Mslman ve Hristiyan halk arasnda din sebeplerden kaynaklanan herhangi bir dmanlk ve mcadele sz konusu deildi.54 Mslmanlar kadar Hristiyanlar da kendi din hayatlarn ve geleneklerini serbeste yayorlard.55 Ayn ekilde, her iki toplum da ekonomik faaliyetlerini tam bir hrriyet iinde srdryorlard. XII. yzyln ikinci yarsndan sonra Anadoluda hkim duruma gelen Seluklular, aldklar tedbirlerle lkede huzur ve asayii saladlar; ticaret yollarn aarak, gvenlik altna aldlar. Gvenlik ve huzur ortam, zellikle ehir hayatnda byk gelimelere yol at. Ticaret, sanat, ilim ve kltr merkezleri olan byk ehirler ortaya kt. Saint-Quentinli Simon XIII. yzyln ikinci yarsnda Trkiye Seluklularnn 100 ehrinin, Arap corafyacs bn Sad de, ayn Seluklularn valisi, kads, camisi ve hamam ile birlikte 24 ehrinin bulunduunu belirtir.56 Bu ehirler, yol alaryla birbirlerine balydlar.57 Bunlardan bazlarnn nfusu 100 binin zerinde idi. Seluklular ve Anadolunun eitli blgelerinde farkl zamanlarda hkm sren Trk hanedanlar, tamamen harap vaziyette ve byk lde terk edilmi olan eski Anadolu ehirlerini

527

deta yeniden ina ve imar ettiler. Hatta onlar, Aksaray, Akehir, Krehir, Beyehir, Ilgn (Ab- Germ) Glehir, Gm gibi yeni ehirler de kurdular. Bunlardan Aksaray sratle gelierek, ksa srede bakent (darl-mlk) Konya ile rekabet edecek duruma gelmitir. Ayrca, Malatya, Eskiehir, Denizli, Aydn, Samsun ve Seluk gibi ehirler de, Trkler tarafndan eski yerleim yerlerinin yan balarnda kurulmu ehirler olarak ortaya kmtr. Birbirine benzer zellikte olan Anadolu Trk ehirlerinin konumlar ise, aa-yukar yleydi: Byk ehirlerin hemen hemen hepsi kaln surlarla evriliydi. Surlarn darya alan byk kaplarnn yan balarnda genellikle hayvan pazarlar kurulmaktayd.58 Surlarn etrafnda ise, balar, bostanlar meyve baheleri ve buday tarlalar uzanyordu. ehrin iinde de sultanlarn saraylar, devlet adamlarnn kkleri ile ehir halkna ait evler yer alyordu. ada bir kaynakta Konyadaki konutlarn durumu birbiriyle karlatrlrken, Tccarlarn ve idilerin evleri zanaat erbabnn evlerinden, komutanlarn kkleri tccarlarn, sultanlarn ve meliklerin saray ve kubbeleri de bunlarn hepsinden yzlerce derece yksek ve byktr eklinde tasvir edilmitir.59 Bu ksa tasvirden de anlalaca zere, Seluklu devrinde konutlarn zellii, her devirde olduu gibi ev sahiplerinin ekonomik ve sosyal durumlaryla orantl bir ekildeydi. ehirlerin belirli yerlerinde de, ekonomik hayatta balca rol oynayan tccar, esnaf ve zanaatkr gibi zmrelere ait dkkan, atlye ve imlthnelerin bulunduu arlar sralanyordu. Buradaki ticar faaliyetler, muhtesip ad verilen grevliler tarafndan kontrol ediliyordu. Dier taraftan, ehrin birok yerinde, tpk kervansaraylarda olduu gibi tccarlarn ve yolcularn konaklama ve ihtiyalarn gidermek iin ina edilmi hanlar bulunuyordu. Ticar merkezler olan bu hanlarda, tccar mallarnn korunduu depolar yer alyordu. Hemen hemen her ehrin ykseke bir yerinde, yani bir tepenin zerinde ehrin kalesi bulunmaktayd. Burada, ehrin gvenliinden ve savunulmasndan sorumlu kale komutan (ktval, dizdr) ve muhafzlar grev yapmaktayd. Ayrca ehrin merkez bir yerinde ulu cami ve bunun etrafnda da, medrese ktphne, imarethne gibi din, ilm ve sosyal hizmet veren yaplarn meydana getirdii klliye yer almaktayd. ehirlerde idareciler, askerler, din ve ilim adamlarndan baka tccar, esnaf ve zanaatkrlardan oluan kalabalk bir zmre yayordu. Bu zmre sadece ehir halk iin deil, btn memleket, hatta ihracat iin mal retiyor ve satyordu. Bundan dolay, devlet bu zmrelerin kurduu tekiltlarn (Ahlik) hukuk varln tanyor, onlara baz haklar, imtiyazlar veriyor ve faaliyetlerine yardmc oluyordu.60 ehir ekonomisinde rol oynayan sosyal zmrelerin banda ah birlikleri gelmekteydi. Ahler, sadece ehirlerde yaamyorlard; kylere ve ulara varncaya kadar her yere dalmlard.61 Balarnda ah baba veya sadece eyh unvan ile anlan birer bakan bulunuyordu. Her tabakadan ve meslekten insan bu ah birliklerinin iinde yer alabiliyordu. Bu birliklerin ounluunu esnaf ve zanaat mensuplar oluturmaktayd. Bata ah babalar veya eyhleri olmak zere btn ahler, geimlerini el emekleriyle salamak iin kendilerine birer meslek semekteydiler. Mesel, bu tarikatn nl lideri Ah Evren bir debba (deri ileyicisi) idi. Zanaatkrlar, kapal bir zmre olup, bunlar tecrbelerini ve bilgilerini babadan oula, soydan soya aktararak, ata mesleklerini devam

528

ettiriyorlard.62 te meslekleri ve meslek kltrlerini yaatan bu anlay, Trk toplumunun her devirde canl, hareketli, dinamik ve retici olmasn salyordu. Ah birlikleri iinde en etkin olan gen ah raklar idi. Bunlar silhl birlikler olup, resm bir grevleri bulunmamalarna ramen halkn gvenliini salayarak, ehirlerine sahip kyorlard. Her ah birliinin birer toplant yeri ve zviyesi bulunmaktayd. Yine her birinin belirli trenleri ve gelenekleri vard. Aralarndaki dayanma son derece glyd. Trk geleneklerinden olan misafirperverlie ve cmertlie (civn+merd=cmert) ok nem vermekteydiler.63 Bunlar zamanla birer meslek loncas haline gelmilerdir. Usta-rak ilikisi iinde ileyen bu meslek loncalar, ticaret ve zanaatta drstl ve standart mal retmeyi kendilerine ilke edinmilerdir. Bu tekiltn tarihte oynad role gelince, ahler, konar-ger hayat terk edip, ehirlere yerlemek isteyenlere meslek sahibi olmada ve kendi ilerini kurmada rehberlik ederek, Trk toplum hayatnn gelimesine byk katkda bulunmulardr.64 Bundan baka onlar, merkez idarenin zayflad ve kt her yerde ynetimi ele alarak, dzenin ve Trk-slm kltrnn en byk koruyucusu olmulardr. Bylece, Trk toplumunda muhtemel blnmeleri ve kopmalar nlemilerdir.65 XIV. yzyln ikinci yars iinde Anadoludan geen Arap seyyah bn Batuta, siyas birliini kaybetmi Anadoluda gvenlik iinde seyahat edilmesini, daha da nemlisi bu lkenin refah ve efkat lkesi olmasn tamamen onlarn rolne balar. 2. Kyler ve Kyller Trkler Anadoluya geldiklerinde kyler hemen hemen boaltlm ve lkenin yerli nfusu ok azalm durumdayd. nk Trk aknlarndan ve fetihlerinden dolay kendilerini gvenlikte hissetmeyen kyllerin byk bir ksm surlarla evrili byk ehirlere ve kalelere ekilmilerdi. Bir ksm da Bizans topraklarna g etmilerdi.66 Trkler, bo bulduklar kylere yerleerek, bu yerleri deerlendirdiler. Zira Anadoluya sadece konar-ger Trkmenler deil, ayn zamanda yerleik hayat yaayan, tarm ve zanaatla uraan Trklerden de pek kalabalk ktleler gelmitir. Bunlarn yerli halktan alaca ve renecei pek fazla bir ey yoktu. nk bunlar, daha nceki hayatlarnda edindikleri tarm ve zanaat kltrn btnyle Anadoluya tamlardr.67 Anadoluda, sadece daha nceki yurtlarnda yerleik hayata gemi olan Trkler deil, ayn zamanda konar-ger Trkmenlerden de yerleenlerin says az deildi. XVI. yzyl Osmanl tahrir defterlerine dayanlarak yaplm bir toponomi aratrmasnda, Anadoluda Ouzlarn (Trkmenler) boy adlarn tayan 890 ky ad tespit edilmitir.68 Hi phesiz, bu kylerin byk bir ksmnn kuruluu Seluklu devrine dayanyordu. Zira, Trkiye Seluklu sultanlar, konar-ger kitleleri yerlemeye tevik ediyorlar ve bunlar destekliyorlard. Konar-ger kitlelerin Anadoluya yerlemelerinde devlet politikasndan baka ahlerin ve kolonizatr Trk dervilerinin de nemli pay vard.69 Birok ky ahler ve derviler tarafndan kurulmutur. Bugn Ankara vilyeti snrlar iinde, bu faaliyetin bir hatras olarak ah adn tayan drt tane ky bulunmaktadr. Seluklu devrinde, kylerdeki tarm arazisinin mlkiyeti devlete ait olabildii gibi, malikne, yani zel mlk olarak bir devlet adamna da ait olabilirdi. Nitekim, vakf kaytlarnda, birok kyn arazisinin, bann, bahesinin ve merasnn vakf kurumuna balanm olduu grlmektedir.70 Bundan da anlalyor ki, bu araziler, sahibinin vakf yapmadan nce zel mlkiyeti idi. Kylerdeki tarm arazileri, gerek devlete, gerekse vakfa ait olsun, kyller tarafndan kullanlyor ve ileniyordu.

529

Yerleik hayatn en kk biriminde yaayan kyller, genellikle tarm ve hayvanclkla urayorlard. Onlar, eer varsa kendi topraklarn, yoksa kta veya vakf arazisini ekip biiyorlard. Ayrca, devlet adamlarna ait devlet arazilerinde yarclk yapanlar da vard.71 te yandan, onlar ihtiyalarn karlayacak kadar hayvan da besliyorlard. Hatta baz kyller, eski alkanlklarn srdryorlar, yar gebe bir hayat yayorlard. Bunun iin onlar, k aylarn kylerinde geirirlerken, yaz aylarnda hayvanlaryla birlikte kylerinin yan banda bulunan yaylalara kyorlard. Onlar iin tarm kadar hayvanclk da nemliydi. Ayrca, baz kylerde demircilik, marangozluk, dokumaclk, mlekilik gibi zanaatlarla megul olanlar da bulunmaktayd. 3. Trkmenler (Ger Evliler) Seluklu devri Anadolu Trk toplumunun en kalabalk ve en dinamik unsurunu konar-ger Trkmenler oluturmaktayd. Trkmenler, Malazgirt zaferinden sonra birbirini izleyen dalgalar hlinde akn akn Anadoluya gelerek, kendi hayat tarzlarna uygun sahalara yerlemilerdi. Mool istils nnden kap gelenlerle de saylar epeyce artmtr. Nitekim, Arap corafyacs bn Sad, XIII. yzyln sonlarnda Denizli civarnda 200 bin, Kastamonu civarnda 100 bin, Ankara civarnda da 30 bin adrdan oluan kalabalk Trkmen ktlelerinin yaadn belirtmitir.72 Bu, hi phesiz iki veya milyonluk bir nfus demektir. Trkmenlerin bir ksm, devlet hizmetinde yer alarak, daha, Anadolunun fethi esnasnda tam yerleik hayata gemi bulunuyordu. Bir ksm ise, yar yerleik bir hayat yayordu. Yani bu ksm k kylerde iftilik, yaz da yaylalarda hayvanclk yapmak suretiyle geiriyordu. Trkmenlerin nemli bir ksm ise, Orta Asyadaki eski konar-ger hayat tarzlarn Anadoluda da devam ettiriyorlard.73 Anadoluda, kendileri ve srleri iin uygun bulduklar klak ve yaylaklar tutan Trkmenler, genellikle eski boy dzenlerini koruyorlard. Balarnda birer boy beyi bulunuyordu. Konar-gerin konutu ise, ksa srede kurulup sklebilen adrlardan ibaretti. adrlar, konar-gerin hayat tarzna uygun bir ekilde dzenlenmekteydi. Yamura, tipiye, rzgra, soua ve scaa kar son derece korunakl idi. Konar-gerlerin ekonomik faaliyeti ise, byk lde besicilie dayanmaktayd. Byk srler hlinde koyun ve kei beslenmekteydi. Az da olsa sr, deve ve at srleri de vard. Balca geim kaynan, bu srlerden elde edilen rnler oluturmaktayd. Ayrca, hal, kilim ve kereste gibi mamuller de reterek satyorlard. htiyac karlayacak kadar da tarm yapyorlard. Ekonomilerinin eksiini de, genellikle ehir pazarlarnda kendi rnleriyle dei-toku, yani mal malla deitirmek suretiyle salyorlard. Devlete olan vergi ykmllklerini ise, ayn olarak, yani mallarnn bir ksmn ayrp vermek suretiyle yerine getiriyorlard. Mesel, Denizli Trkmenlerinin banda bulunan Mehmed Bey, her yl Seluklu sarayn ziyaret ederek, Seluklu sultanna balln bildiriyor ve bu arada vergilerini dzenli olarak dyordu.74 Konar-ger Trkmenlerin byk bir ksm, kendi ruh yaplarna en uygun hareket serbestlii salayan ularda toplanmlardr. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, onlar, ularn geni ufuklu hr havasn tercih etmilerdir. Ulardaki Trkmenlerin kadnlarndan ocuklarna varncaya kadar hepsi, deta kla hayat yayordu. Hemen hemen hepsi silhl idi. Basknlara ve beklenmedik saldrlara kar her an hazrlklydlar. Balarnda u beyi veya il beyi unvan ile anlan bir bakan bulunuyordu. Uzun sre belirli snrlar iin kalmazlard. nk, retimi artrabilmek iin srlerine her mevsimde taze ot ve su bulmak durumundaydlar. Ayrca, sava ganimeti de hayatlarnda nemli bir

530

yer tutmaktayd. Bundan dolay, sk sk snrlar ayorlar ve srlerine yeni otlak ve yaylak aryorlard. Bu arada yamal aknlar yapyorlar, ok miktarda ganimet ve esirle geri dnyorlard.75 Bazen de kendi devletlerine ait kervanlar vuruyorlard. Tarih kaytlara gre, byle bir vurgun hareketi Denizli blgesinde yaayan Trkmenler tarafndan yaplmtr. Bu Trkmenlerin banda bulunan Mehmed Bey, soyulan kervann sahibine zararn deyerek, yaplan hatay dzeltme yoluna gitmitir.76 Trkiye Seluklu sultanlarnn 1211 ylndan sonra gaza faaliyetlerinden ekilmeleri, bat ularnda toplanan Trkmenlerin etkinliini son derece artrmtr. Trkmenler, byk bir gayretle sahillere kadar Bat Anadoluyu ele geirerek, Anadolunun fethini ve Trklemesini tamamlamlardr. Daha da nemlisi, ayn u Trkmenleri, Seluklu beyleri gibi Moollara tamamen boyun ememiler, hrriyetlerini ve istiklllerini byk bir gayretle korumaya almlardr. DPNOTLAR 1 Chang Jen-tang, Tang Devrindeki Gktrkler Hakknda Yeni Belgeler, Tapei 1968, 176; Ed. Chavannes, Documents sur le Tou-kiue Occidentaux, Paris 1900, s. 174. Mes tribus vivent dans labondance; cela me suffit (=Boylarm bolluk iinde yayor; bu bana yeter). 2 3 4 5 6 7 8 9 10 27. 11 12 13 120. 14 s. 78. 15 16 . Tekinda, a.g.e., s. 866. Mohammed Khadr, Deux actes de Waqf dun Qarahanide dAsie Centrale, Journal . Altunda, Tolunlular mad. A, s. 437; . Tekinda, Msrda ve Suriyede Kurulmu Trk Devletleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, 866, 867; Byk slm Tarihi, VI, stanbul 1992, Nsr- Hsrev, Sefernme, trc. A. Taz, stanbul 1985, s. 144. Sadrddin Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selukiyye, trc. N. Lugal, Ankara 1943, s. 24; Osman Turan, Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980, s. 342; A. K. S. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, nr. ve trc. R. R. Arat, stanbul 1947, Ankara 1974, b. Yusuf Has Hacib, b. 2069. Yusuf Has Hacib, b. 2983. Yusuf Has Hacib, b. 2982, 5513. Yusuf Has Hacib, b. 3042. Yusuf Has Hacib, b. 5545. Yusuf Has Hacib, b. 5353; R. Gen, Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981, s. 100 vd. M. A. Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 124 vd.; bnl-Kesr, el-Bidaye bnl-Esr, el-Kmil ft-Trh, IX, nr. C. J. Tornberg, Beyrut 1979, s. 483; IX, trc. A. 2025, 2053.

ven-Nihaye, trc. M. Keskin, XII, stanbul 1995, s. 282. zaydn, stanbul 1987, s. 369; Ahmed bin Mahmd, Seluk-nme, I, haz. E. Meril, stanbul, 1977, s.

Ahmed bin Mahmd, I, s. 24. Lambton, Aspects of Saljuq-Guzz Settlement in Persia, 950-1150, slamic Civlization, (1973), s. 115-

Asiatique, CClV/3-4, (1967), 305-334.

531

17 18 19 20

Nsr- Hsrev, s. 143 vd.; M. A. Kymen, a.g.e., s. 122 vd. Bundar, Zubdetn-Nusre, trc. K. Burslan, stanbul 1943, s. 8. bnl-Esr, X, s. 242. O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara, 1988, s. 109-146; A. G.

C. Savvides, Byzantium in The Near East, Selanik 1981, s. 140-145; M. E. Martin, The Venetian Seljuk Treaty of 1220, English Histoical Review, (1980), 321-330; U. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, trc. E. Z. Karal, Ankara 1974, 334. 21 22 23 24 25 26 286. 27 128. 28 29 30 31 S. Koca, Sultan I. zzeddn Keykvus, Ankara 1997, s. 102; bn Bibi, s. 291; I, s. 307. M. A. Kymen, Seluklu Devri Kaynaklar Olarak Vakfiyeler, Studi Preottomani e Ottoman, Geni bilgi iin bkz. F. Smer, Yabanlu Pazar, stanbul 1985; bn Bibi, s. 162, 185; I, 183, O. Turan, Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s. 363-368; Cl. Cahen, Pre-Ottoman bn Bibi, s. 96, 99-101, 303, 332, 343; I, 116, 119-121, 318, 344, 354. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 285, 343; O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, s. 124Trh-i l-i Seluk veya Anonim Seluk-nme, nr ve trc. F. N. Uzluk, (Anadolu Seluklu O. Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971, s. 114; Cl. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, Geni bilgi iin bkz. K. Erdmann, Das anatolische Karavansaray des 13, Jahrhunderts I-III, Aksaray, Musmeretl-Ahbar, nr. O. Turan, Ankara 1944, s. 304; O. Turan, Seluklular O. Turan, Seluklular ve slmiyet, s. 93-116. bnl-Esr, XII, s. 242; bn Bibi, el-Evmirl-Aliyye, tpkbasm, Ankara 1956, s. 95 vd., Tarihi, III), Ankara 1952, s. 38/25; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 99. London 1968, s. 168; Gordlevski, Anadolu Seluklu Tarihi, trc. A. Yaran, Ankara, 1988, s. 216. Berlin 1961, 1967. ve slmiyet, s. 99.

171; trc Mrsel ztrk, Ankara 1996, I, 191; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971,

(1976), s. 161. 204; O. Turan, Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980, s. 367 vd. Turkey, s. 155-168; V. Gordlevski, s. 207-225; M. A. Kymen, Trkiye Seluklu Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas Tarih Dergisi, 65, (1992), s. 16-27. 32 33 34 35 36 37 38 39 O. Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri, III, Belleten, XII, 145, (1948), 127. bn Bibi, s. 428 vd.; I, 428 vd.; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 168, 240, 377. Cl. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 157 vd. bn Batuta, Seyahatnmesinden Semeler, Haz. . Parmakszolu, stanbul 1971, s. 6, 10, bn Bibi, s. 187 vd., 450; I, 205 vd., 446; S. Koca, Sultan I. zzeddin Keykvus, s. 54. O. Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri, s. 55-58, 113 vd., 127. bn Bibi, s. 117; I, 137; S. Koca, Sultan I. zzeddn Keykvus, s. 23. Aksaray, s. 220, 243, 244, 269.

11, 14, 23, 24, 27; bn Bibi, s. 32, 253; I, 52, 271.

532

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

bn Bibi, s. 203, 265; I, 222, 283. bn Bibi, s. 153, 243, 349; I, 174, 262, 359. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 445. O. Turan, Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s. 364; O. Turan, Seluklular bn Bibi, s. 272. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 365 vd; O. Turan, Seluklular Gordlevski, s. 190. Eflk, riflerin Menkbeleri, trc T. Yazc, II, stanbul 1973, s. 145. Ayrca Trke ebin kelimesi de bulunmaktadr ki, demir anlamna gelmektedir. F. Smer, Seluklular Devrinde Trkiyede Madenler, Trklk Aratrmalar Dergisi, 4,

Zamannda Trkiye, s. 234.

Zamannda Trkiye, s. 338 vd.

(1988), s. 159-164; O. Turan Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s. 363; Cl. Cahen, PreOttoman Turkey, s. 160 vd. 50 51 252, II, 65. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 bn Bibi, s. 154; I, 174 vd; S. Koca, Sultan I. zzeddin Keykvus, s. 35. Cl. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 190. F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1972, s. 110. Cl. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 192, 205. Cl. Cahen, Pre-Ottoman Trkey, s. 189. K. zergin, Anadolu Seluklular anda Anadolu Yollar, doktora tezi, gayri matbu. T. Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 55. Eflk, I, s. 257. F. Kprl, a.g.e., s. 117. F. Kprl, a.g.e., s. 118. Gordlevski, a.g.e., s. 185 vd. bn Batuta, s. 8 vd., 15, 26. M. Bayram, Ah Evren ve Ah Tekiltnn Kuruluu, Konya 1991, s. 133. bn Batuta, s. 25; kr. F. Kprl, a.g.e., s. 118. F. Kprl, a.g.e., s. 98; Cl. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 143; Cl. Cahen, La Turquie F. Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten 24, (1960), s. 567-594. F. Smer, Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1972, s. 211-215. 461. . L. Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, tarihsiz. A. Temir, Krehir Emiri Caca Olu Nur el-Dinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, U. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, tr. E. Z. Karal, Ankara 1975, s. 333; K. F. Kienitz, . Artuk-C. Artuk, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirindeki slm Sikkeler Katalou, I, Byk Sancan Glgesinde, Tercman 1001 Temel Eser, tarihsiz, s. 125. stanbul, 1971, s. 350-384; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 399; bn Bibi, s. 234, 519; I,

Pr-Ottomane, stanbul-Paris 1988, s. 101.

Ankara 1989, s. 105-119.

533

71 72 73 74 75

F. Kprl, a.g.e., s. 100 vd. Cl. Cahen, Turco-Byzantina et Oriens Christianus, bn Sad lAsie Mineure Seldjuquide, F. Smer, XIV. Yzylda Trkiye, Yzyllar Boyunca Trk Sanat, Haz. O. Aslanapa, Eflk, s. 442. Michel le Syrien, Cronique de Michel le Syrien, II, Fr. Trc. Chabot, Paris, 1905-1907,

London 1970. s. 42, 44, 48. 1977, s. 11.

XLXVI fasl. Sryan Mielin kaydna gre, Trkmenler Bizans topraklar zerine yaptklar aknlarn birinde 100 bin esir elde etmilerdir ki, bu esirleri slm lkelerine satmlardr. 76 Eflk, s. 442 vd.

534

Trkiye Seluklularnda Toprak Hukuku, Mr Topraklar ve Husus Mlkiyet ekilleri / Prof. Dr. Osman Turan [s.354-364]

Seluklularn slm lkelerine hkim olmalaryla slm medeniyeti ve Mslman kavimlerinin tarihinde yeni bir devir ald, siyas bakmdan olduu gibi itima, iktisad ve kltrel bakmdan da byk deiiklikler vuku bulduu halde bu byk hdise, maalesef, henz tarih ehemmiyetiyle mtenasip bir aratrma mevzuu olmam, hatt yalnz Trk ve slm kavimlerinin deil, dnya tarihinin de dnm noktalarndan biri olan Seluk istils ve bunun neticeleri ancak pek yeni kavranlmaya balanmtr.1 Byk Seluk mparatorluunun kurulmasyla balayan ve Osmanl mparatorluunun son asrna kadar, her sahada devam eden devletilik siyaset ve zihniyetinin en briz ve hayrete ayan tecellileri, phesiz toprak idaresi ve hukukunda vuku bulmutur. Eski Trk asker tekilt ve ananeleri zerinde kurulan Seluk mparatorluu, kendinden nceki slm d asker esaslarna gre tekiltlandrrken asker iktlar ihdas etmek suretiyle askerlikte ve toprak idaresinde yeni bir sistem vcuda getirdi. Esas, muayyen toprak paralar zeinde, devlete ait vergilerin ksmen veya tamamen, hizmet karl olarak, ordu mensuplarna terk edilmesinden ibaret olan bu ikta sistemi slam lkeleri topraklar iin hukuki deil sadece idari bir deiikliktir. Toprak idaresinde askeri hizmet esaslarna gre tatbik edilen bu yenilik, ilim lemince az ok malum olmakla beraber henz ciddi bir ekilde tetkik edilmi deildir.2 Burada, Seluklu ikts ile megul olmayacak, sadece Seluklu Trkiyesinde bu ikt sistemiyle birlikte tatbik edilen ve bugne kadar ilim leminin dikkatini ekmemi olan toprak hukukundaki deiikliin yani btn memlekete mil mri toprak sisteminin mevcudiyeti zerinde duracak ve devletin baz kayt ve artlara gre tanm olduu hususi toprak mlkiyeti ekillerini meydana koyacaz. Asker iktlar, mahiyeti icab, hukuki durumu ri ve harc tannm bulunan veya mlkiyeti dorudan doruya devlete ait olan topraklar zerinde kurulabileceinden, Byk Seluklu mparatorluu, hkm srd eski slm lkelerinde, eriatn kuvvetle mdafa ettii husus toprak mlkiyetine dokunmad ve yeni fethedilen Anadolu topraklarnda olduu gibi, buralarda da topraklar devletletirme imkann bulamayarak veya buna lzum da grmeyerek sadece yeni bir idari sistem, askeri iktalar, kurmakla iktifa etti. Bundan dolay elimizde bulunan ok mtenevvi kaynaklarda topraklarn Seluklular tarafndan devlet mlk (mr) haline getirildiine dair bir kayda rastlanamaz. Bu mnasebetle Nizmlmlkn Btn mlk ve rey sultanndr3 ifadesi ancak yksek murakabe sultana yeni devlete ait olduu tarznda anlalmak icap eder. Halife Nsr Lidinillahn veziri Meyidimlkn, belki de Trkiyede tatbik edilen mr toprak sisteminden ilham almak suretiyle, Ahvaz taraftarlarnda, halife namna husus toprak mlkiyetine yapmak istedii mdahelenin iddetli bir infiale sebebiyet vermesi de byle bir hdisenin Mslman lkelerinde ne kadar yabanc telkki edidiine bir delil olsa gerek.4 Htta Osmanl devrinde Krtlerle meskn baz ark vilyetlerinin mr topraklar rejimine tbi tutulmas keyfiyetini de biz buralarn daha nce slm hudutlar ierisine girmi olmalar dolaysyla slm hukukuna gire taayyn etmi bulunan hukuk durumlarn daha Seluklular zamannda kabul edilmi

535

olmas ile izah etmek istiyoruz. Tabiatiyle burada Abbasi Devrinde teesss eden slm hukukunun toprak ahkmnn Seluklular Devrinde de cri olduunu kabul etmekle iktifa edeceiz. slm lkelerinde askeri iktlar hususi toprak mlkiyet hakkn muhafaza ederek kurulurken Bizansllardan yeni fethedilen ve binaenaleyh slm hukukuna gre hukuk vaziyetleri daha evvel taayyn etmemi bulunan Trkiyede topraklar devlet mlk (mr) haline getirildikten sonra iktlar bu topraklar zerine kurulmu ve aada belirteceimiz hudut ve ekiller dnda, husush toprak mlkiyetinin tannmamas fiili bir gle maruz bulunmadan tatbik edilmitir. Eski slm lkelerinde trl menelerden gelen ve mlkiyeti devlete ait (mr) bulunan birtakm topraklar mevcut olmu ise de, bunlar devletin hususi toprak mlkiyetine mdahale eden bir siyasetinin neticesi olarak teekkl etmemi ve bu gibi topraklarn miktar azalp oalmakla beraber hibir zaman, Trkiyede olduu kadar, memlekete mil bir nispeti bulmamtr. Osmanl mparatorluunda, Anadolu ve Rumeli topraklarnda husus mlkiyet ahkmnn cri olmayp btn memleket topraklarnn devlet mlk (mr) esasnda bir hukuk duruma tbi olduu, nazar slm hukukuna (fkha) kar rfi hukuk sahasndaki terii faliyetlerin XV ve XVI. asrdan itibaren tedvin edildii malmdur. Osmanl pdiahlar namna tedvin edilen ve fakat, phesiz daha evvelki devirlerden beri rfi hukuk sahasndaki faaliyetlerin metin haline geldiini gsteren Osmanl kanun-nmeleri ile zamann eyh l-islmlarnn, hususiyle bunlarn banda, Ebussud Efendinin fetvalar mr toprak rejiminin mahiyet ve esaslarn, nazar slm hukukiyle bu rfi hukukun telifi gayretlerini meydana koyan balca vesikalar tekil eder. Osmanl tarihiyle uraanlar iin az ok bilinen ve Netyicl-Vukut mellifi tarafndan esaslar ksaca tespit edilen mr toprak sistemi ancak son zamanlarda, baz mhim neriyat, mevzuun ehemmiyetiyle mtenasip, aratrmalar syesinde anlalmaya balamtr. II. Byle olmakla beraber mr toprak rejiminin Osmanllarda nasl vcut bulduu, hi olmazsa, daha nce Trkiye Seluklularnda bu rejimin cri olup olmad ve menei hakknda cidd bir fikir veya tetkik ilm edebiyatta henz yer alm deildir. Bu, Seluklu Trkiyesi tarihine ait kaynaklarn kifayetsizlii ve aratrmalarn da henz pek iptida bir safhada bulunmasla ilgilidir. Eldeki birka kroniin, bunun sathnda ve siysi ahsiyetlerle alkas dolaysyla iktlar hakknda verdikleri mahdut malmat bile, siyas vakalarla alkas olmayan ve daha hususu bir mahiyet arz eden toprak hukukunda bekleyemeyiz. Osmanl devri gibi bu devrinde bu trl meseleleri hakknda en mhim kaynak olmas icap eden ve bizce mevcudiyetleri bilinen arazi tahrir defterleri ve bunlarla ilgili kanunlarn, herhalde Osmanllardan ok nce, Seluklu arivinin mahvolmas dolaysyla, elimize gememi olmas bizi en esasl kaynaklardan mahrum brakmtr. Bundan baka bu devirde Trkiyede yazlm fkh kitaplarnn, toprak hukukunda yaplan bu mhim deiiklikten bahsetmeleri ve kaynak bakmndan daha iyi bir durumda bulunmamz beklenebilirdi. Fakat bizim tetkik etmek imknn bulduumuz bu gibi eserlerde, maalesef, bu hususa dair bir malmata rastlayamadk. Bu keyfiye, herhalde, fkh ulemsnn bu yeni sistemi nazar slm hukukunun erevesi ierisinde kabul etmemi olmalaryla kabili izahtr. Filhakika Karahanl Pr Mehmed, Zbdetl-feta adl eserinde (Hicr 964) mr topraklarn Trke tapu ile beyini ciz grd halde zamann ulemasnn bunu fadis telkki ettiine dair kayd bu bakmdan dikkate ayandr.5 Bu mnasebetle bu trl kaynaklardan pek

536

mitli olmayacamz sylemek mmkndr. Bununla beraber eldeki vesikalarn, teferruattan sarfnazar, Seluklu Trkiyesinde mr toprak sisteminin cri olduunu ispata ve esaslarn meydan koymaya kafi gelecei kanaatindeyiz. leride, her an elde edilmesi mmkn olan, yeni vesikalar ile yeni aratrmalarn bizi iyi neticelere grtebilecei de muhakkaktr. aret ettiimiz Osmanl devri hukuki vesikalar, Rumeli ile birlikte Anadolu topraklarnn da husus mlkiyet deil devlet mlkiyeti (mr) hkmlerine tbi olduu ifadede mttefiktirler. Byk Seluklu mpatarorluunun slm lkelerinde mteber bulunan toprak hukukunu kabul etmeleri mecburiyeti gibi Osmanllarn da, kendilerinden nce bir slm lkesi haline gelen, Anadolu topraklarnda kurulmu itimai ve hukuk esaslar alt st edecek bir harekete girimi olacaklarn dnmek imkanszdr. Filkika, hocam Fuad Kprlnn tetkikleriyle esaslar ispat ve bizim aratrmalarmzla da daha birok hususlaryla teyit edildii, zere, Seluklularn bir devam olduu anlalan Osmanllarn, Anadoluda yaptklar fetihlere dair tarihi kaynaklar onlarn bu taraflarda ilhak ettikleri memleketlerin mevcut kanunlarn, toprak idaresini ve tmarlarn aynen eski nizamnda braktklarn veya bunlar iktibas ettiklerini mttefik olarak gstermektedir.6 Osmanl mparatorluunun mevcut itimai nizam muhafazada ne kadar itina gsterdiinin bariz bir delili de ilhak edilen bu topraklarda, sadece, mevcut olan tmar idarelerini deil, ok kere, halkn alkn olduu eski tmar sahiplerini bile yerlerinde brakm olmasdr.7 Binaenaleyh bu zihniyetle hareket ettiini daha birok misalleriyle bildiimiz imparatorluk, miri toprak rejimini kendisi icat etmemi; bilkis bu rejime tbi topraklar zerinde kurulmu ve bu gibi topraklar eski tekiltyla bnyesine alm ve Seluklularn Anadoluda kendilerine mras brakt bu sistemi, yeni fethedilen, Rumeli topraklarna nakil ve temilden baka bir ey yapmamtr. Esasen kanun-nmelerin Rumeli gibi Anadolu topraklarnn da Hind-i fetihte ne riyye ve ne de harciyye klnp temlik olunmutur; arz- mr demekle marftu ifadesi de dikkate ayandr. Gerekten Hin-i fetihte ibaresiyle, Mslman bir lke olmas dolaysyla, Osmanllarn Anadoludaki arazi ilhaklarnn bahis mevzuu olmamas, bununla Seluk fetihlerinin kastedilmi bulunmas icap eder. Ularda teekkl eden ve yeni fetihlerde bulunan beyliklerin de mrletirme hususunda ayn tarzda hareket ettiklerini syleyebiliriz. Bu muhakeme tarz bizi, mr toprak rejiminin Osmanllara Seluklulardan getii kanatine ve bu hususu aratrmaya sevketti. Filhakika Seluk vakfiyelerinde sultana mahsus arazi (arz us-sultan), ikt arazisi (araz aliktiyye), Byk Divn arazisi (arazi divn al-kebr) Aksaraynin gsterdii zere, Mool Devrinde dalay arazisi adyla zikredilen topaklar mlkiyeti devlete ait bu mr topraklardr.8 Kronik ve vakfiyelerde sultanlara ait haslar (arzal-hasa as-sultan) adyla gsterilen yerler de bu mr topraklardan saltanat ailesine tahsis edilen yerlerdir. Gerekten vakfiyelerde ehir ve kasabalar civarnda yaplan vakflarn hudutlar tespit edilirken, husus mlk olan topraklar mlk sahiplerinin adlaryla zikredildii halde ehir ve kasabalarn uzaklarnda yaplan vakf arazi hudutlarnn Sultan arzisi, kt arzisi ve Byk Divn arzisi adyla gsterilmesi dikkati ekicidir ve bu topraklarn husus ahslar deil devlet mlkiyetine (mr)ye ait olduunu ifade eder. Aada husus mlkiyet ekillerinden bahsederken burada meydan kan husus mlkiyet zerinde ayrca duracaz. Trkiyede mr topraklar zerinde kurulan ikt sistemi Mool istilsyla nce sarsld ve 1276 tarihinden sonra da Seluk ordusunun ortadan kalkmas bu ordunun esasn tekil eden iktlarn

537

yklmasn inta etti. Devlete halk arasnda mutavasst bir mevkide bulunan ikt sahiplerinin vazifelerinden mahrum kalmas mr topraklarn idaresinde de birtakm sarsntlar ve deiiklikler vcude getirdi, ki bu mnasebetle butakm hadiseler kroniklerde yer alarak mr topraklar hakknda bir takm bilgiler edinmek imkn hasl oldu. Bundan nceleri normal artlara gre idare edilen ve memlekete mruf bulunan bu sistemden kaynaklarn bahsetmelerine bir sebep yoktu. kt idaresi bozulduktan sonra lhnl Devleti bir tarafta itima nizm muhafaza etmek, te yandan devlet hazinesine zarar vermemek iin Mr topraklarn idaresiyle bir hayli megul oldu ise de hibir zaman bu meseleyi halle muvaffak olmad. Nitekim II Amdullah Kazvininin Olcaytu zamannda (1304-1316) Anadoluya vezirlikle gnderilen Ahmed Lkhinin divna ait mlkleri mansp sahiplerine satt, bu suretle Rumun ok yerinin mlk olduu bu syede memleketin mmr bir hale geldii, arzi divnn mlkiyetinde kalsayd hkimlerin yerlerinde kalmakta itimatlar olmayaca iin memlekette harabnin yz gsterecei9 tarzndaki ifadesi, mr topraklarn btn Trkiyeye mil bulunduunu, lhanllarn eski nizam idameye muvaffak olmayarak memleketin bu yzden harap ve devlet hazinesinin mutazarrr olduunu gstermektedir. lhanllarn, Muinddin Pervnenin lmnden (1277) sonra, Anadoluda devlet ilerini, gnderdikleri, umum valilerle, ellerini aldklar zaman dalay adyla kurduklar toprak idaresini bu mr topraklarna ait olduu phesizdir. Bizim metinlerde inc karl olarak geen bu stlahn Trke ve Moolcada deniz, okyanus ve byk l ifade eden ipdai manasn genileterek umum ve Anadoluda umuma mahsus arzi mefhumunu karlam olduu anlalyor.10 Filhakika Gazan Hann Seluklu modeline gre asker ikt sistemini ihlays dolaysyla bilhassa Reiddin ve Nahevn gibi toprak meselelerinin randa dalay adyla bir toprak rejiminden bahsetmemeleri bu stlahn Anadoluya has bu mr topraklara alem olmasyla kabili izahtr.11 kt idaresinin kalkmasyla lhan Devletinin kurmu olduu Dalay tekilt mr topraklarnn muhafaza ve idaresinde glklere maruz kalyordu. Bu vaziyet husus toprak mlkiyetinin gelime istidadn arttrmaya sebep oluyordu. Halbuk lhanl Devleti Seluklulardan miras ald bu topraklar kendi mlkiyetinde tutmay hazinenin menfaatine uygun buluyordu. Bu mnasebetle ekserisi eski ikt sahipleri olduu anlalan ahslarn bu topraklar husus mlk haline getirmelerini zaman zaman nlemeye alt. Filhakika Argun Han zamannda (1284-1291) husus mlk haline gelen yerlerin geri alnmas iin randan birtakm maliyeciler gnderildi; fakat Samagar Noyan halk arasnda uyanan honutsuzluu yattrmak maksadyla bu hdiseyi nledi.12 Bununla beraber bu mmanaat muvakkat olduundan Anadolu drt mal blgeye ayrld zaman bu geri alma iine tekrar teebbs edildi.13 Gazan Han, Kr Timr Yarguy asl mr topraklar olan bu husus mlklerin eski hale ifra iin Anadoluya gnderdi. Bu hdisenin mlk sahiplerinin isyana sevketmesi Gazan Hana arz edilince bu topraklar altm tmen yani 3.600.000 dirhem (kinci Cihan Harbinden nceki kymetiyle takriben mi milyon Trk Liras)14 para mukabilinde mlk olarak bu kimselerin elinde brakld ve bu mebla vilyetlere taksim edilerek bir ksm hazineye, bir ksm da Anadoludaki idarecilerin maalarna tahsis edildi.15 Bu kayt mri halinden mlk haline geen topraklaren ehemmiyetini gstermek bakmndan dikkate ayandr. Bununla beraber bu kaytlarla Anadoludaki mr topraklarn tamamyla husus mlk haline getiine veya mr toprak meselesinin halledildiine hkmetmelidir. Gerekten 1298de

538

mstevf erefeddin Osmann, Anadoluda mrden gasp edilerek, mlk haline konan ve bin ift kzn ileyebilecei bir araziyi, ordunun ihtiyalar iin 30.000 tagar karlnda iltizama almak maksadyla Gazan Hana yapt mracaat bu bakmdan mhimdir.16 Bir iftlik (bir ift kzle ilenen) toprak, arzinin verim kabiliyetine gre, 80-150 dnm itibar edildiinden, bu miktar ortalama 300.000 dnm demektir. Topran verimini de ortalama bire on kabul edersek bu topraklardan 150.000 ton mahsul alnacakt ki bizim hesabmza gre 300.000 tagar 50.000 tona tekabl ettiinden 10.000 tonu, yani 263 bu topraklarda alanlara braklyordu demektir.17 Yukarda kaydettiimiz zere daha sonra Olcaytu zamannda, Ahmed Lkin divna ait yerleri yani mr topraklar sahiplerine satt ve bylece Anadoluda topraklarn ounun husus mlk haline getirildiine dair Hamdullah Kazvnnin ifadesi de husus toprak mlkiyetinin inkiafna ramen mr toprak rejiminin devam etmekte olduunu gstermektedir. Bylece Mool hkimeyeti Anadoludaki ikt sistemini yktktan sonra mr toprak rejimi de bundan mteessir olarak nasl sarsldn ve husus toprak mlkiyetinin bunun aleyhinde gelimekte olduunu tespit etmi bulunuyoruz. lhanler Anadoludaki kuvvetlerini muayyen mntkalarda toplu olarak garnizonlar halinde bulundurmular; kendi askerlerini Seluk iktlarna tevzi etmedikleri gibi bu iktlar zerinde yaayan Seluk askerlerinden de faydalanmlardr. Hatt Gazan Han randa Seluk modeline gre ikt sistemini ihya ettii halde Anadoluda ne ikt sahiplerini yerlerinde brakmak ve ne de kendi askerlerine tevzi etmek suretiyle muhafaza etmedi. Birinci k onlarn askerlikte Mool unsuruna dayanm olmalaryla alkal olsa gerek. Bu suretle askerlik vazifeleriyle birlikte geim vastalarn da kaybeden ikt sahiplerinin, 1276dan sonra, memlekette yer yer vuku bulan birok isyan hareketlerinin balca mili olduu, Aksarynin sk sk yerli beylerin isyanlarna dair haber verdii hdiselerin bu sebepten ileri geldii phesizdir. Dorudan doruya lhanllarn idare ettii Orta Anadoluda bu siyas ve itima hdiseler cereyan ederken daha ilk Mool darbesiyle Seluk Devleti sarsldktan itibaren Trkmen beyleri ularda birtakm kk devletler kurmaya balamlard ki bunlarn Seluk veya lhanl Devletiyle ballklar pek zayf ve lafz idi. Ksmen eski Seluk topraklar ve onun her trl devlet tekilt ve ananeleri zerinde kurulan bu beylikler, asker iktalarla birlikte mri toprak rejimini de aynen almlar veya muhafaza etmiler ve hkimiyetlerini genilettikleri Hristiyan topraklarna da bu sistemi gtrmlerdir. Esasen, aada mrhi toprak rejiminin meneiden bahsederken de temas edeceimiz zere, gebe ananelerine daha fazla ballk bulunan bu bylelikler, herhalde, daha menelerden beri bu rejimin esasna yabanc deillerdi. Bu suretle asker ikthalarla birlikte mr toprak sistemini de yaatan bu Trkmen devletleri, Mool hkimiyetinin Orta Anadoluda zevali zerine bu taraflar da idareleri altna aldlar ve buralarda henz yaamakta olan mr rejimini eski ekilde kuvvetlendirmi oldular. Bylece daha balangta topraklar mr rejimine dayanan Osmanl Devleti Anadoluda ilhak ettii memleketlerde de ayn rejim ile karlat ve bu hususta bir gle maruz kalmad. III. Seluk Trkiyesinde toprak mlkiyetinin devleti ait (mr) olduunu bylece meydana koyduktan sonra bu topraklar zerinde alan reynn bunlar ne gibi hukuk esaslar dairesinde ilediini, toprak ve devletle mnasebetlerini, hi olmazsa ana hatlaryla, tespit etmek icap eder. Kaynaklarn bu

539

husustaki nedretini, esaslardaki ayniyete dayanarak, Osmanl devrinin zengin vesikalaryla giderme yolu bugn iin zarurdir. Burada umum esaslarn tespit etmekle iktifa edeceimiz mr toprak sisteminde devletin mlkiyet hakk, topraklarn yksek murakabesinden ibaret olup ona bizzat tasarruf kylnn hakk olarak tannmakta yani devlet topraklarn mlkiyet hakkn elinde bulundurmak suretiyle amme menafati iin takip etmekle olduu geni zira ve itima siyaseti tatbike her trl serbestiyi elinde tutmaktadr. Aada mrletirme faalietinin hangi sebep ve artlarn neticesi olarak vcut bulduunu tespit ederken syleyeceimiz zere bu sayade devlet kendi salhiyetlerine dayanarak yeni fethedilen topraklarda mtemadiyen Orta Asyadan gen Trk kabilelerini iskn etmek imknn bulurken te yandan, eskiden olduu gibi fetihten sonra da, byk bir toprak aristokrasisinin zuhuriyle vcut bulacak olan itima tezatlara da frsat vermemektedir. Reyya tand baz haklar sayesinde de onu yarc veya serf vaziyetine sokmamaya dikkat etmektedir. Filhakika kyl ileyebildii (bir iftlik) miktardaki topraa kendi mlk gibi tasarruf etmekte ve fakat bu topra satmak, vakf ve hibe etmek haklarna sahip bulunmamaktadr. Yalnz umumiyle, ikt sahipleri gibi, kylnn de elindeki topra ziraat etmek artyla oluna mirs brakmas hakk teml olarak tannmaktadr. Kyl mlkiyet hakkna mlik olmad iin vakfiyelerde reyya ait arzinin vakf edildiine dair bir kayt mevcut deildir. ifti, topra devlet namna idare etmekle mkellef, ikt sahibine tapu18 bedeli vererek tasarrufuna geirdii bir topra bo brakmak veya terk etmek hakkna malik deildir.19 Kyl iledii toprak iin onun verim kabiliyetine ve bulunduu blgenin arzi tahriri yapld zaman tespit edilen kanuna gre, istihsalinin bir ksm devletin mmessili olan ikt sahiplerine vermekle mkellef olup gerek bizzat devlet ve gerekse onun mmesilleri reyadan kanun tayin ettii toprak kirasndan (vergi) fazla talepte bulunamaz. Bylece devlet de bu kaytlar dahilinide reynn toprak zerindeki bu tasarruf hakkna riayete kendini mecbur hissetmektedir. bn Bbnin kt sahiplerinin iftiden bir ku kanad fazla taleple bulunmalarna imkn yoktu tarzndaki ifadesi de bunu gsterir.20 Kylnn mahsultnn ne kadarn vergi olarak dedii kati olarak tespit edilemiyorsa da, herhalde yerine ge deimekle beraber, bu miktar eri olan onda birden fazla idi. Yukar daki bir hesabmza gre te birinin aland anlalyor. Aada belirteceimiz zere menei mr toprak iken sonradan mlk ve vakf haline geen ve hukk vaziyeti sbit kalan dier bu gibi yerler gibi Karataya ait iki vakf kyn iftilerinden mahsullerinin bete biri alnaca kayd vergi nispetini gstermek bakmndan ehemmiyetlidir.21 Fakat bugn vergiler bundan ibaret deildi. Karatay vakfiyesi ad ve mahiyeti bilinmeyen dier vergilerden de mevcudiyetine iaret eder. Nitekim bn Bb, Osmanl devrinde olduu gibi Seluklu Devrinde de, miktar ve zaman muayyen olmayan, avrz, vergisinin alndna iaret eder.22 Bundan baka Osmanl devrinin ift akesine tekabl eden bir verginin de mevcut olduu Aksaky bildirmektedir. Filhakika 699da bir iftlik arzisinden bir dinr (6 dirhem) alnmas kararyla Nizammeddin Hoca Vech Anadoluya gnderilmiti.23 Bundan baka kyl, Mool Devrinde kopuk denilen, bir hayvan vergisi de vermekte idi. Bylece kyl fiiliyatta bu kayt ve mkellefiyetlere tbi olarak iledii topran mlkiyetine sahip imi gibi bir netice hasl olmakta idi. Devlet bo veya yeni fethedilen yerleri iskn ve imr maksadyla istedii zaman reyy bu topraklara nakleder ve onlar mstahsil vaziyetine getirmek iin de lzm olan ift kzleri, tohumluk ve ziraat aletleri tevziinde bulunur.24 Reynn tasarrufunda bulunan

540

topraa tam bir mlkiyet hakkyla sahip olmamas ve demekle mkellef olduu vergilerin miktar itilerin pek iyi bir durumda olmadklarn gstermekte ise de; devletin herkesi topraklandrmak ve ondan faydalandrmak ve btn memleket topraklarn ilemek gayesi gz nnde getirilirse, baka memleketlere nazaran, cemiyet bakmndan sistemin daha dil ve musavat bir vaziyetli yalnz Garb Avrupann feodal cemiyetiyle deil, slm memleketleri reysiyle de mukayese edildii takdirde daha iyi bir durumda olduunu syleyebiliriz. Filhakika slm memleketlerinde husus toprak mlkiyeti esas olmakla beraber onlarda bulunan rey toprak mlkiyetini haiz bulunan aristokrat snfn elinde ve mr toprak rejiminin bahettii btn haklardan mahrum idi. Hatt baz blgelerde toprak klelii (servage) sisteminin cri olduuna dair de elimizde vesikalar mevcuttur. Byk mlkiyet sahipleri elinde alan rehaynn toprak zerinde hibir hakk yoktu ve bir amelden baka bir ey deildi. te yandan Bizans idaresindeki Anadolu halknn feodaller elinde Seluklu Devrine nazaran ok daha kt ve sefil bir durumda olduuna dair kafiderecede malumata sahibiz.25 Bugn Trkiyenin birok memleketlere nazaran topraklarn tevziinde, daha ahenkli ve mtecanis bir bnye arz etmesi Seluklu devrinde konan ve Osmanl devrinde muvaffakiyete tatbik edilen bu tarih esaslarn bir neticesidir. IV. Seluklular, memleketin btn topraklarnda, devlet mlkiyeti esasn kabul ve tatbik etmekle beraber, baz maksatlarla mahdut bir nispette, husus toprak mlkiyetine de msaade etmilerdir. Husus ahslarn mlk halinde bulunan topraklar hukuki mahiyetleriyle balca iki ksma ayrlmaktadr. Birincisi, o zaman slm memleketlerinde cri olan bugnk mnasyla, mlkiyet eklidir. Yni byle bir toprak mlkiyetine sahip olan devlete muayyen ve kanun vergilerini vermek artyla ona tam mnasyla temellkte serbesttir; topran satar, vakf ve hibe eder, lnce eri mrs hukuku hkmlerine gre vereselerine intikal eder. Bu trl mlk topraklara ehir ve kasabalar civarnda bulunan sulak tarla, bahe ve meyvalklarn dahil olduunu gsteren trl kaytlar elimizde mevcuttur. Filhakika Aleddin Keykubd kardei zzeddin Keykavsa malp olarak Ankara Kalesine kaarken Nideye urayan Zahreddin li, ehir halkn kendine balamak ve zzeddine kar mukavemetlerini temin etmek maksadyla, halkn mlkiyetinde bulunan ehir civarndaki ba ve bahelerini satn alarak onlara Eer Keykavsun askerleri ehri muhasara ederken ba ve baheler harap olursa benim mlkm harap olur; eer be galip veya malp olursam mlkler tekrar sisin olur)26 dediine dair bn Bbnin kayd bu bakmdan mhimdir. Evvelce Melikah zamannda vergileri tespit edilen Diyarbekirin, halkn mlkiyetinde bulunan nehir kenarndaki tarla, ba ve sebzeliklerinin II. Gyaseddi Keyhusrev tarafndan, teslim artlar mucibi, vergiden muaf klndna dair kayt da burada zikredilebilir.27 Bu hususa dair mebzul kaytlar Seluk Devri vakfiyelerinde ehir ve kasabalar civarndaki yerlerin hep Mslman ve Hristiyan reynn mlk olarak gsterilmesiyle meydana kmakta ve bu mlkiyet hakk dolaysyla da buralardaki yerlerin vakf edildiine pek ok misaller bulunmaktadr. Devletin, ehir ve kasabalar civarnda halka bu trl ve mahdut mlkiyet hakkn tanrken, mr toprak rejiminde olduu gibi, yine memleketin imarn temin ve istihsalin arttrlmasn tevik gibi yksek bir gye ile hareket ettii phesizdir. Filhakika mlkiyet hakk tannmadka, husus almalara ve uzun vdeli itinalara muhta olan ba, bahe ve meyveliklerin yetimesine imkn olmad dnrse, Seluklu Devletinin bu mlkiyete neden cevaz verdii anlalr. Bu topraklardan Devlet, arazinin verim

541

kabiliyetine, nehir, kanal ve dolapla sulanma vaziyetine gre deien, rfi ve eri vergiler almakta idi ve zaman zaman bu vergilere esas olan tahrirler yaplyordu, ki Geyhatu zamannda Yavlak Arslan olu Konya civarnda bulunan ba, bahe halindeki mlkleri ehl-i hibrenin tahminleri esnasna gre yazarak vergilerini tespit etmiti.28 Bu mlkiyet yannda devletin ky ve mezraa gibi muayyen toprak paralar zerinde kendisine ait hak ve salhiyetleri husus ahslara terk etmesinden ibaret olan ikinci nevi bir mlkiyet ekli daha vard, ki bunun menei Seluklu sultanlarnn, kendilerine fevkalde hizmet etmi olanlara, ikt vermekten daha byk bir ihsan olduu iin, bu gibi yerleri temlik etmesidir. Filhakika IV. Kl Arslann Erzincan kylerini maiyetinde bulunan beylere ikt ederken kardei Keykvsn elinde bulunan memleketlerin idaresini kendi emrine ald takdirde buralar onlara temlik edeceini vaad etmesi de bunu gsterir.29 Seluk sultanlar trl vesilelerle ve bilhassa tahta ktklar zaman gzide beylere bu trl temlikler yaptklarna dair kaynaklarda bir hayli malmat vardr. Bu temliklerin bazan birka ky de aarak bir vilyeti ierisine alan bir genilie kadar vard mahede edilmektedir. Seluklu devlet adamlarna ait birok byk vakflarn menei de bu suretle temlik edilen malikleri tarafndan vakfedilmesidir. Mr topraklardan ayrlarak yaplan bu temliklerde mlkiyet, birinci nevide olduu gibi, topraa tasarruf eklinde tam mlkiyet olmayp devletin mr topraklarndaki vergilerinin ahslara terkinden ibarettir. Nitekim bn Bb Kir Farda temlik edilen birka kyden her birinin bir ehir kadar vergi verdiini kaydederken bunu kastetmi olmaldr.30 Menei bu trl mlklere dayanan vakf kylerin vakf hissesi de vaktiyle ikt sahibine, sonra da mlk sahibine verdii vergilerin ayndr. Nitekim Karatayn vakfettii kylerin vakf hissesinin vergileri olduunu yukarda zikretmitik. III. Gyaseddin Keyhusrev, 672de, Horosanl eyh Behll Dnenin zviyesi iin vakfettii kyn vakf hessesinin de eski, yeni ve btn divna ait vergilerinin olduu vakfiyesinde kaydedilmitir.31 Sultanlarn bir hizmet karl olduu gibi, beylere veya zenginlere para karl olarak temlik ettii kyler de vardr. Sat suretiyle yaplan bu trl temliklere dair seluk mahkemelerinden km birtakm resm ve orijinal vesikalar bugn elimize gemi bulunmaktadr. Mesel zzeddin Keykvs, 657de, Seferihisara bal Bous kyn Emr smail bin Artuka elli sultan altuna ve 660ta, Amasyada larslan kynn Emir Esedddin bin Ya-basana yz sultni altuna satp temlik ettiini eldeki er mahkeme veskalar ifade etmektedir.32 Sat suretiyle yaplan bu temliklerde de mlkiyetin devlete aid vergilere mahsus olduu bizzat bunlarn sat fiyatlaryla da tespit edilebilir. Filhakika Hamid oullar zamannda, 780de, Akehirde bulunan Suba bann elli altn flori (Frenk sikkesi) ile satldn gsteren temlik-nmede dikkati ekmektedir.33 ehir civarnda bulunan, binaenaleyh birinci nevi yan tam mlkiyet olan bir ban bir ky fiyatnda satlmas hdisesi, ky satlarnn sadece vergilerine ait mlkiyet zerinde cereyan ettiini gsterir. Bu gibi kylerin vergilerine tasarruf manasn tazammum eden temliklerde mlkiyet hakk tamdr. Yani satlabilir, vakf, hibe ve irs edilebilir. esasen bu husus bizzat temliknmelerde de tasrih edilir. Mesel IV. Kl Arslann kad Ebulmuhsin bin Ahmed bin El-Merendye, Lrendeye tbi Sdrga mezrasn eri temlik ile temlik ettiini gsteren temliknme bu mlkn sahibi tarafndan satlabilecei, vakf, hibe ve irs edilebileceini kaydetmektedir.34 Zamanla hemen ekseri vakf haline gelen bu mlk kyler tamamyla veya ksmen satlmak suretiyle elden ele geiyordu. 700 tarihinde Alp Arslan bin Mehmed Amasyada bulunan Ortakyn

542

drtte birin Ebu Bekir bin Ali bin Arabhdan bin dirhem gme satn almtr.35 Sat suretiyle yaplan bu temlikler, mr topraklardan yapld iin36 devlet kendi hakkn terkeder ve reynn hukukuna riayete mecbur olarak, topran bizzat tasarrufunu satamaz veya temlik edemez. Bu mnasebetle mr halinden mlk haline ve mlk halinden vakf haline gelen bu gibi kylerde alan reynn hukuk durumunda bir deiiklik bahis mevzuu olamaz. Rey eskiden devlete veya onun mmessili ikt sahibine verdii eri ve rf vergileri bu sefer aynen mlikne sahibine veya vakf haline gelmi ise, vakfn mtevellisine verir. Mlk sahibi veya vakf mtevellisi, devletin evvele mr iken reyya kanuna gre tand haklara riayete mecburdur. Devlet evvelce ikt sahipleri idaresinde olduu gibi mlk sahipleri veya vakf mtevellileri idaresinde geen reynn bunlarla mnasebetlerinin kanun erevesniden kmamasn tekiltyla kontrol eder. kt sahipleri arasndaki fark, mlk sahipleri ellerindeki topraklar satmak, vakf, hibe ve miras yapmak hakkna tamamiyle mlik olduklar halde, ikt sahipleri ancak teaml ve birtakm artlar mucibince elindeki topran idaresini lmnden sonra oluna brakabilir. Devletin baz maliknelerde, Osmanl devrinin mlikne-dvn sisteminde olduu gibi, vergilerin bir ksmn kendisinde brakmak zere yapt temliklerin de bulunduu anlalyor, ki bununla feodalleme hareketlerine mani olmak istedii zannedilebilir.37 bu nevi temliklerde birinci nevi yani bizzat topraa tasarruf eklindeki tam mlkiyet bahis mevzuu olmayaca iin eldeki temlik-nmelerin, ok defa, nazarhi slam hukukunun tand esaslar dairesinde, mesel temlik edilen kyn btn hudut, hukuk, muzafitiyle, tepe ve dzlkleri, sulak ve kr arazisi, aalar, harman yerleri, meskenleri, sular ile temlik edilmesi kyn birinci nevimlkiyete ait haklarn, kyn btn czlerine amil bulunduu tarznda anlalmak icap ettiini gsterir. V. Asker iktlarla birlikte Seluklulardan Osmanllara geen ve Trkiyede asrlarca cemiyetin hukuk, idar ve asker temellerinden biri olan mr toprak rejiminin hangi meneden geldiini aydnlatmak ve Seluklularn bunu ne gibi gayelerin tahakkuku iin tatbik ettiklerini meydana koymak, phesiz, zerinde durulmas gereken bir meseledir. slm dnyasndaki toprak idaresi ve feodalizm meselelerine dair baz tetkiklerde Seluk ikt ve onun menei hakknda da, husus bir aratrma mahsul olmayan, baz fikirlere rastlanmakta ve onun zerindeki bazan Abbs, bazan eski rann tesirleri aranmakta; hatt, Seluklu iktasnn bir devamndan baka bir ey olmayan, Osmanl tmarnn da Bizanstan geldii hakknda birtakm fikirler ileri srlmekte idi. Bu mene nazariyeleri arasnda bunun Seluklularla Orta Asyadan getirildiine, binaenaleyh menei Trk olduuna dair, yine bir tetkike dayanmadan, beyan edilmi fikirler de mevcuttur.38 Seluklu asker iktas hakknda malmat veren kaynaklarn bunu dorudan doruya Nizmlmlkn icd olarak gstermeleri bu sistemin slm dnyasnca mehul olduunu, slm melliflerinin bunu Abbsi ikt ve ran tesirleriyle alkal grmediklerini ifhade etmektedir. Btn imparatorluun asker iktlara ayrlmas gibi byk bir deiiklii gsteren bu sistemin, srf Nizmlmlkn dehsyla vcut bulmasna dair kaynaklarn izah, bunun slm dnyasnda ilk defa Seluklularla birlikte tatbik edilen asker iktlarn menei hakknda fikirler ileri srlrken bunun tarih sahnesine yeni kan bir kavmin, daha evvelki zamanlarda yaad itima, hukuk ve asker hayat ve ananelerile mnasebetlerini dnmemek ve

543

tamamyla yeni olarak getirdii bir messesenin kaynaklarn kendi bnyesinde aramamak tarih tetkikleri uslne aykrdr. Halbuki bizce Seluklularn toprak mevzuunda yaptklar yenilik toprak idaresinden yani asker iktlarn tesisinden ziyade toprak hukukunda yani toprak rejiminin yayabilmesi ist idaresini zarr klmaktadr. Bundan dolay mr toprak rejiminin meneini izah ederken Seluklu iktnn menei de aydnlanm olacaktr. Nitekim Seluklu iktasyla megul olanlar bunun Trkiyedeki mr toprak rejimiyle mnasebetini dnm olsalard iktlardan ziyade bu mr topraklarn menei ile alkadar olurlar ve bu suretle bunun Trklerin slm dnyasna hkim olmalarndan nceki itima ve hukuk hayatlaryla alkas olaca zerinde durmak lzumunu hissederlerdi. Zira baz zhri benzerlikleri dolaysyla Abbs ikt ile Seluk asker ikt arasnda mnasebet kurmak slm dnyasnda mevcut olmayan mr toprak rejiminin meneini izah etmekten daha kolay gzkr. Biz mr sistemi ve onunla bal olarak asker iktlarn meneinin Seluklularn slm dnyasna hkim olmalarndan nceki itima ve hukuk hayatlarnda aramann daha doru olaca kanaatindeyiz. Filhakika mr toprak rejimiyle asker iktlarn meydana kmas sebeplerini, bugn henz vesikalarn kifayetsizliine ramen, eski Trk devlet telkkisi, itimai hayat tarz ve Anadolunun fethini hazrlayan tarih millerle izah edilebilecei fikrindeyiz. Eski Trk devletlerinin, ksmen yerleik de olsa, gebe hayat tarz ve ananelerine gre bir toprak mlkiyeti telkisine sahip olacaklar muhakkaktr. Gebeler iin topraklarn ehemmiyeti hayvanlarna otlak vazifesini grmesindedir. Bu otlaklar ahslarn deil kable veye cemaatlerin mlkiyetinde bulunaca, binaenaleyh cemate mensup aileler iin mterek bir mlkiyet veya intifan bahis mevzuu olaca, bu hayat tarznn zarur bir neticesi olarak, phesizdir. Yar veya tam yerleik bir hayata geen bu gebeler, zerinde oturduklar topraklarn bir ksmn ziraat ettikleri zaman bu mterek mlkiyet esas, otlaklarda olduu gibi, ziraat sahalarna da intikal eder. Filhakika Yedi-Su havalisinde oturan Kazak-Krgzlarn ziraat ettikleri topraklarda husus mlkiyet ve Cemat mlkiyeti olmak zere iki trl mlkiyet ahkm cridir. Hususi mlkiyet halinde bulunan arazi, kablenin mterek mlkiyetinde bulunan topraklarn paylalmas veya ahsa ve kableye ait olmayan bo yerlerin benimsenmesi suretiyle teekkl etmitir. Bu husus mlkiyete sahibi tam manasyla temellk eder; lnce oullarna miras brakr; varis bulunmazsa cemate intikal eder. Cemaat ierisinde yeni bir aile kurulunca cemhaat ona, idaresindeki araziden, bir hisse verir veya arazi yoksa yeni bir arazi tedarikine alr. Cemaat mlkiyetine ait arazi ise muayyen paralara blnerek bir kira mukabilinde ahslarn muvakkat istifadesine terk edilir. Bu arazinin kiraclar elinde braklma mddeti muhtelif yerlerde toprak, su ve ekim artlarna gre deiir. Baz yerlerde cemaatin ahslara verecei arazi paralar ilgililer arasnda kura ile taksim edilir. Sulama ve kanal tesisleri de ferd veya mterek vcda getirildiine gre, mlkiyeti de ferde veya cemaate aittir. Arazi ve su hukukiyle ilgili olarak ortaya kan mesele cemat tekilt tarafndan hal ve fasledilir. Gittike cemaat mlkiyetinden ferd mlkiyete doru bir tekaml de gze arpmaktadr.39 te yandan Seluklularn dahil bulunduu etnik gruptan olan bugnk Trkmenistan Trkmenlerinde topraklarn ferdi bir mlkiyet ile birlikte Cemat mlkiyeti esasna gre bir hukuk duruma tbi olmas ve Anadolu dnda bulunmalar, Seluk mr sisteminin meneini izah bakmndan pek mhimdir. Gerekten Trkmenlerde de, Kazak-Krgzlarda olduu gibi, husus mlk ve sanak denilen cemaat mlkiyeti olmak zere iki ksma ayrlmaktadr.

544

Pek eski zamanlardan beri bir iskn sahas olan Murgab ovas, XII. XIII. yzyllarda Trkmenler tarandan egal edilince burada da cemat mlkiyesi esas cr olmutur. Cemaat mlkiyeti tamamyla Trkmen urug-oymak tekilat esaslarna gre yaplmtr. Mesel Murgab havzas Toktam ve temi uruglar arasnda paylalm ve bu iki gruptan herbiri topraklar kendi tekiltna dahil cemaatler arasnda derece derece (Toktam urugunun hissesi 25, temiin 13 avl-cemhaate) taksim etmitir. Evli olan veya, Yoltan obasnda olduu gibi, 16 yan bitiren her erkek cemate ait araziden bir hise almak kaydyla maliktir. Mterek araziye ait sulama tesisleri de mterek mlkiyeti tazammum eder. Mlk arazi sabittir; sanak arazi her sene ky reisi tarafndan taksim edilir.40 Mterek mlkiyetin ferdi mlkiyete nazaran daha eski ve iptida olduu gz nne getirilirse Trk gebeleri ve hususiyle Trkmenler arasnda cr olan bu mterek mlkiyetin, Seluklular XI. yzylda slm dnyasna gelmeden nce de, Trkmenlerde ve binaenaleyh Seluklularda mevct olduu kolaylkla kabl edilebilir. te bu suretle biz, Seluklularn Anadoluyu fethettikten sonra husus toprak mlkiyetini kabul etmeyip btn memleketi devlet mlk (mr) haline getireleri hdisesini, eski Trk mme hukukunda yer alan bu toprak mlkiyeti ananesinin bir devam, slam-Trk cemiyetine mtekamil bir ekilde intikali, olarak izah edilebilecei fikrindeyiz. Kable teekkllerinde toprak mlkiyetinin kablelere ait olmasyla, mtekmil siysi cemiyetlerde bunun devlete veya onun mmessili olan sultana ait olmas arasnda fark yoktur. Esasen eski Trk devlet telkkisinde Kagan (hkmdar) btn kavmi iin hukukan baba vaziyetinde telkki edilir. Gktrk kitbelerinde Trk kagan kendisini a ve plak halk doyurmak ve giydirmek, az halk oaltmakla mkellef saymaktadr.41 Bu telkki daha sonra Karahanl ve Seluklular devletlerinde de aynen mevct bulunduu iin Seluk sultanlar ilk zamanlarda, husus usul ve merasimlere gre, halka ranllarn hn-i yama, Ouzlarn toy ve len dedikleri umum ziyafetleri vermekle mkellef idiler. Kable reisleri bu umum toplant ve ziyafetlerde rf hukukun (tre) kendileri iin tyin ettii mevkde (orun) ve ona gre tyin edilen hisseyi (li) almak hakknda malikti. Hakan kavminin bu haklarna riayet etmezse babalk vazifesini ihmal ettii iin halkn isyanna mruz kalr. Nitekim gittike Trk kable ananelerinden uzaklaarak bir slm sultan gibi hareket eden Melikh, Semerkant ve zkend seferinde halka ziyfaet vermedii iin bu vaziyet Mverannehirlilerin ve hususuyla igillerin ikyetlerini mucip olmutur.42 Bu hukuk esasa riayetsizlikten dolay -ouzun D-ouza kar isyann tasvir eden Dede Korkut kitabnn son hikyesi bu bakmdan mhimdir.43 Bu suretle eski Trk hkmdalar btn kavminin babas gibi salhiyet ve vazifeleri haiz olarak onun yaay, maieti ve iskanyla yakndan alkaldr. Gk Trk hkmdar Kapaann 698de, vaktiyle ine yerletirilmi olan birka bin adr halkn kendi topraklarna nakledip onlara inden ald milyon tohumluk ile bin ziraat leti tevzii ederek iskn etmesi hdisesi, Kaann bu babalk vazifesi ile topraklarn devlet mlkiyetine ait olmasyla alkal olsa gerek.44 Kable teekkllerinde kable reisi, kablelerin vcda getirdikleri birlikde (devlet)de Kagan, velyet-i pederne vaziyeti dolaysyla birlik ve ona ait mterek mlkiyetin de mmessilidir. Her trl iler gibi bu mterek topraklarn yksek mlkiyet ve murakabesi de onun elinde olmal ve rfi hukuk (tre) ahkmna gre bunlar idare etmek ona ait bulunmaldr. Kable reisleri, asker tekilta

545

dayanan devlet ilerinin idaresinde, vergi tahsilinde, asker toplanmasnda kagann kableler nezdinde mmessillerdir. Muharebe veya umum toplant zamanlarnda hkmdar onlara oklar gnderince maiyetlerindeki silll svarilerden lzumlu kadaryla kagana giderler45 ve mevki veya hizmetleri mukabili idare ettikleri kabilelerden aldklar vergilerle geinirler. 718de in hkmdarnn Trke Han Su-luya, bin ilenin gelirini muhtevi bir dirlik (apagane) verdiine dair kayt da by bir ikt ile mukayese edilebilir.46 Bylece Seluklular, eski Trk devlet telkkileri ve tekilt ananelerini slmi bir imparatorlua naklederken, gebe devrinin toprak idaresi ve mlkiyetini de ileri bir cemiyetin bnyesine uydurmak suretiyle bunu asrlarca salam bir nizamn temellerinden biri haline getirmilerdir. mparatorluun yeni artlarna gre kurulan asker iktlarn sahipleri eski kabile reisleri olan Trkmen beylerine ve Trk askeri snfna verilmitir. Dier taraftan henz gebe hayatn muhafaza eden Trk kable reislerinin sultana ve maiyetinde bulunan gebelere kar mnasebetlerinde hibir deiiklik olmam ve sultanlar tarafndan kabile reislerine yaplan iktlar da, gebeler tarafndan eski mterek mlkiyet esasna gre tasarruf edilmitir. Bu suretle Trk kagan Seluk sultan olurken, eski Trk devlet telakkisine gre haiz olduu vasflar fazlasyla muhafaza etmitir47ki btn memleketin sultann mlkiyetine aid olmas da bu hkimiyet telkkisinin bir devamnda baka bir ey deildir. Bu arada Seluk sultanlarnn mir topraklardan ayrarak temliklerle eski Trk kaganlarnn beylere verdikleri tarhanlk yarllar arasnda da bir mukayese bahis mevzuu olabilir. Mr toprak rejiminin menei meselesinden daha Orhon kitbelerinden beri malm olan tapu gibi stlahlar da gz nnde tutulmak icap eder.48 Seluk Devletini Anadoluda askeri iktlarla birlikte mr rejimini tatbike sevk eden birinci mil, toprak idaresi ve hukukundaki bu mill anane ise, ikinci mhim mil de phesiz Andolunun fethini hazrlayan tarihi ve itimai artlarn bunu zaruri klmasdr. Filhakika Seluk Trkleri daha Mverannehir ve Horosanda iken zengin arazi sahipler de sefil halk ynlar arasnda mevcut bulunan itimai ve iktisadi tezatlar grm; Bizans idaresindeki Anadolunun byk toprak aristokrasisi elinde srklendii itima buhrann ve feodalleme hareketlerinn kibetlerde srklendii itima buhrann ve feodalleme hareketlerinin kibetle de srklendii itima buhrann ve feodalleme hareketlerinin kibetlerini sezmi olmaldrlar. Fakat Seluk Oevleti bu sistemi kendi geni devleti grlerine ve amme menfaati gayelerine uygun olarak tatbik ederken, phesiz daha byk birtakm ameli maksatlarn tahakkukunu dnyordu. Gerekten Orta Asyadan mtemadiyen gebe ve slm lkelerinde devlet ve yerleik halk iin bir kargaalk mili olan Ouz ktlelerinin yerletirilmesi Seluk sultanlar iin byk bir mesele ve megale tekil ediyordu. Anadolu iktisadi zaruretle fethedildikten sonra devlet bir taraftan boalm bulunan Anadolu topraklarn bu muhacirlerle iskn edip Trkletirirken te yandan yeni gelenlere de toprak bulmak mecburiyetinde idi. Bu da phesiz devletin bu topraklara tam tasarruf edebilmesi yani toprak mlkiyetini, eski ananesine uygun olarak, elinde tutmasyla mmkn idi. Esasen bu fetihler dolaysyla Anadolunun pek ok yerleri bo kalm; yerli halkn bir ksm, topraklarn brakarak hicret etmi, devam eden Bizans ve Hal muharebelerinde, Seluklu ve Danimendli devletleri arasndaki mcadelerde yerli halkn toptan tehcir ve isknlar vuku bulmu49 ve bu suretle birok yerlerin mlkiyeti dorudan doruya devlete intikal etmiti. lk zamanlarda bu gibi topraklarn muhcirlere tevzi

546

edilmi olduu ve sonra da, devlet kendi mlkiyet hakkna dayanarak yerli toprak aristokratlarnn mlkiyetine mdahale ederek Trklere toprak bulmak imknlarna bavurduu tahmin edilebilir. te Seluk Devleti bir taraftan mill anane, te yandan bu iktisad ve itima artlarn zaruretine uyarak toprak mlkiyetini uhdesine almak suretiyle, byk muhacir ktlelerini yerletirmek ve mstahsil bir duruma sokmak imknn bulmu ve Anadolunun Trklemesi gibi byk bir tarih hdisenin muvaffakiyetle baarlmasn temin etmitir. Anadolu topraklarnn mr haline getirilmesi, anane ve tarih zaruretlere uyularak, tedric bir ekilde mi vuku bulmu yoksa fthat esnasnda sultanlar ile ilim adamlarnn verdii bir kararn tatbiki neticesi midir? Bunun bu gn iin tayini imknszdr. htimal ki melikh zamannda imparatorluun tekiltlandrmas iin cereyan eden idar ve hukuk faaliyetler arasnda Anadolunun mrletirilmesi hdisesi de vuku bulmutur. Daha o zamanda Anadoluda kurulan asker iktlarn mr topraklar zerinde tesis edilmi olmas mmkndr. Bu takdirde sultanlara slm lemasnn ve slam hukukunun fetih esnasnda bahettii haklardan ve Hazret-i merin Irak taraflarnda fetih srasnda kabl etmi olduu mr sistemden,80 bir kyas mevzu olarak faydalandklar ve bu suretle slm hukukiyle rf Trk hukukunun telifine altklar ihtimali mevcuttur. lk fetihler esnasnda baz yerli toprak aristokratlarn ve hususiyle Ortodoks kilisesinden memnun olmayan Ermeni azilzdelerinin mevki ve servetlerini korumak gayesiyle de Trklere yardmlarda bulunduktan ve bazen de slmiyeti kabl ettikten sonra Seluklu sultanlarndan mlkiyetlerini tanyan fermanlar aldklarna dair misalleri oaltmak mmkn olursa, dier Trk ve yerli rehay gibi bunlarn da zamanla mlklerine mdahale edilerik topraklarnn mrletirildii neticesi kar.51 Hlsa olarak Osmanllarda mevcut olarak mr toprak rejiminin onlara Seluklulardan geldiini, bunun eski Trk devletilii, toprak mlkiyeti ananesi ve Anadolunun fethi esnasnda karlalan tarih, itima ve iktisad artlara uygun tatbik sahasna getiini, bu tatbikatn dikkate yan bir ekilde cemiyetin iktisad, hukuk, ve asker bakr dan ihtiyalarna uydurulup Seluklu ve Osmanl devletlerinin asrlarca dayand itimai nizamn esas olduunu syleyebiliriz.

DPNOTLAR 1 2 Misal olarak J. Sauvagetnin Introduction Ihistorie de IOrient Musulman Paris 1943, F. Kprl Bizans messiselerinden Osmanl messiselerine tesir adl makalesinde Osman Turan, Trkler ve slmiyet (D.T.C.F. Dergisi IV, s. 4) Seluk ikt hakknda ksa ve toplu bir malmat vermiti. karacamz Trk siysi Feodalizmi tarihi Osman Turan, kt (slm Ansiklopedisi), eserimizde incelemi bulunuyoruz. 3 4 5 Siyaset-nme, nr. Schefer, s. 28; nr. Tahran, s. 22. Rvend, Raht us-sudd, Gm neri, s. 381; Nahevn, Tecib s Selef, nr. Tahran, Akul yecz el-beymin el,karar fil-arzi el-Mriyye ve yekn el-medf ellezi yukal lehu

1934, s. 331. bit-Trkiyye Tapu semenen vel-mesmu minulem zamen innehu cretun fsidetun (Veliyddin ef. yazm. Nr. 1451, v. 104 a).

547

6 7 8

Eski Osmanl Kroniklerinde, . L. Barkann nerettii Kanunlar (stanbul 1943) F. Kprl, ad geen makale, s. 231. Bu gibi misaller iin bkz. Osman Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri III. Belleten XIV, s. 102-

mecmuasnda ve Osmanl arazi tahrir defterlerinde bu husus iin birok misaller vardr.

106; I. . Keykvsn Sivasdaki Dr u-if vakfiyesi (Vakflar U. M. arivi, Deft. Nr. 584, s. 290); Cacaolunun Krehirdeki Vakflarna Ait Vakfiye (Trk-slm Eserleri mzesi, Nr. 2189). 9 10 Tarih-i Gzde, GM. neri, s. 486. Bu istlah hakknda benim Cengiz adl hakknda adl makeleme de baknz. (Belleten

IXI). DOhson bunu Hasan ve Taycu idaresindeki mlk (inc)leri umum ird (dalay) halinde getirdi. tarznda tercme etmekle olduka isabet gstermitir. (Historie des Mongols, IV, p. 97). 11 Redddinin has-inclere kar ancak bir kaytla ve medlln tasrih etmeden bahsetmesi bu sistemin randa mevcut olmadna ve iaret ettiimiz gibi slm lkelerinde pek mahdut bir mr toprak bulunduuna bir delildir. (Cami t-Tevrih, nr. K. Jahn, s. 305). 12 13 14 15 16 17 18 19 Aksaray, 159. Aksaray, 216. Para hesaplar iin Ortaa Trkiye ktisad Tarihinde malmat verilmitir. Aksaray, 231. Hamdullah Kazvn lhanlere tabi Anadolunun btn vergilerini 330 tmen yani Aksaray, 243. Bu gibi llerin kymet ve mahiyetleri ad geen eserimizde tespit edilmitir. Eski Trke dier kitabe ve metinlerde olduu gibi Kgarde de tapu () hizmet

33.000.000 dirhem olarak gstermesi (Nzhet el-Kulb) bir mukayese iin burada kaydedilebilir.

manasnda kullanlmtr (I, 311) ki hizmeti karl ikt sahibine verilen paraya ve bu muameleye bu mnasebetle tapu denilmitir. 20 Yalnz Trkiyede deil dier slm lkelerinde de iftinin hr olduu halde daha slmn ilk andan beri topraa bal kyllere dair pek ok misaller mevcuttur (Bkz. I. Petrevskiy, Mool Hkimiyeti Devrinde randa ifti Snfnn Topraa Ball Meselesi, Voprosi istorii, 1947, s. 59-70). 21 22 Mukt-ra behi gne imkn nebd ki yek per-i murg ziyded ez fellhah mutalebe kned Ve arat el-vkf en lha yehezu min el-fellhin bil-kayeteyn el-mezhreteyn min hsili (bn Bb, s. 477). zuruihim gayr el-hums (Seluk Devri Vakfiyeleri, III, Belleten XIV, s. 96), Avrz- divn dier slm devletlerinde de mevcut olmutur. (Bahaeddin Badad, et-Tavassul ilat-tarassul, nr. Tharan, s. 117; Nahevn, Dstr el-Ktib, Kprl Ktp. Nr. 1241, 20a). 23 24 Aksaray, 258. Anadoluya gelen birok Ouz boylar bu suretle memleketin trl blgelerine yerletirildii

gibi Hristiyan reynn muhtelif zamanlarda memleketin trl blgelerinde nakil ve ishan edilmi, devlet imr ve istihsali temine maksadiyle bunlara tohumluk, ziraat letleri kz ve tevzi etmitir, ki bu hususta elimizde eitli kaynaklar mevcuttur. 25 Ch. Diehl, Byzance, Paris 1934, p. 165-179. Bilhassa Ermeni kaynaklar Seluklular zamannda daha dil ve mreffeh birhayata kavutuklarn ifade ederler.

548

26 27 28 29

bn Bb, s. 119. bn al-Azrak, Trih Mayyafrkin, Britsh Museum yaz. 1506, bn Bb, s. 496. Anonim Seluk-nme, s. 80. Smme innel-sultan Rukneddin faraka ziy Erzincan al umerhi iktden ve vaadehun

biennehu met istevl al memleketi ahiyyihi itahum zlik el ziyd emlken (Ayn, kd al-Cumn, Clit XIX, Veliyyddin Ef. Ktp. Nr. 2391, s. 474). Baybars- Mansri, Zubbed l fikre, s. 52a. 30 31 247). 32 Bisemen min el-dennir el-humr el-Sultniyye al -azbet el- Keykvssiye hamsun dnharen (Vakflar U. M. arivi, Fihrist II, s. 609); Bisemen meblauhu min el-zeheb el-gayr el-meskk el-Sultan bi 300 dinr (Vakflar U. M. Dolapta tomar halinde Nr. 243). 33 . H. Konyal, Akehir, s. 400. Buna Hamidoullar zamannda bir kyde 1000 dirheme satlm (ayn eser. s. 395); 702 tarihinde Husrev elebi Hamid Beyden (Hamidoullarnn ilki) Dedbend-az mezraalarn 1120 altn floriye satn almtr. (Vakflar U. M. Defter No. 579, s. 399). 34 35 vardr.) Mahkemelerde kadlar tarafndan yaplan bu temlik vesikalarna ticari havale senetleri gibi, Farsa ek tabirinin Arapas olan sakk (cemi: sukk, sikk); deniliyordu (bn Bb, s. 40; Dustur alktib, 202a); bunlarn tomar halinde bir sureti mlk sahiplerine veriliyordu. Vakfiye ve kitabe halindeki vergi kanunmelerinde olduu gibi bunlarn sonuna da bunu deitiren Allahn, meleklerin ve btn insanlarn ihanetine urasn forml ilve edilirdi. Bunlar o mahallin vergi tahrirlerinde hulsa olarak defterlere geirilirdi. 36 Bad tahakkuk cumlet el-erhait elleti yesg leclihha bey el-mezkr ve mcer mecrhu min el- akart el- munharita fi silk el -emvl el- muzhafe ilha Beyt el- ml el- Muslimin (Vakflar V. M. Tomar Nr. 243.) 37 Osmanl devrinde Malikne-Dvn Sistemi. . L. Barkann (Trk Hukuk ve ktisad Tarihi Mecmuas II, s. 119-184) makalesinde tetkik edilmi ve Osmanllardan daha nceki zamanlarn baz izleri tespit edilmitir. 38 Bu fikirlerin hlsas iin Prof. Fuad Kprlnn yukarda zikredilen makalesinde ve 1938de Zrichte toplanan Tarih limler Kongresine sunduu muhtrada verilmitir. (Belleten XIX). Bu fikirlerin mnakaas ve Abbas ikt ile mukayesesi mr toprak rejiminin meneini izahta lzumsuzdur. 39 40 koyacaz. Rumyantsev, Yedi-su vilyetinin yerli ve eski Rus muharciri iletmeleri ve arazi Auhagen, Die Landwirschaft in Transkaspien, Berlin 1905, s. 20-29, Kabile mlkiyetinin istifadesinde dair materyaller (Rusa), Petersburg 1912, III, s. 164-171. Kpaklarda ve Grghan (ran) Trkmenlerinde de mevcdiyetini de baka biryerde medana Vakflar U. M. Defter Nr. 384. s. 356. Selse lf dirhem faddi talgami ryit f bild el-Rm. Elimde bulunan bu hccette geen Ve mlkiyet-i cend pre dhih-i ehere, ki her yek behre-i ehr dad (bn Bb s. 248) Bicemi el-hukuk el-dvniyye al ihtilfi envih (Vakflar U.M. arivi, def, Nr. 582, s.

talgam tabiri dikkati eker (Bu hususta Orta a Trkiye iktisad tarihi adl eserimizde malmat

549

41 42 43 44 45 46 47

V. Thomsen, Inscriptions de IOrkhon, helsingfors, 1986, s. 108. Nizmlmlk, Siyset-nme nr. Schefer, s. 115. Nr. Orhan aik, stanbul 1938, s. 114. St. Julien, Documents sur les Tou-kiue, JA 1864, s. 417. Benim Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Bembol Olarak Kullanlmas (Belleten, XXXV) Chavannes, Les Tou-kiue Occidentaux, Toung Pao, s. 36. Seluk istilsndan sonra, bilhassa Kommenler zamannda, Seluk ikt gibi husus

adl makaleme bak.

mlklere ve kilise arazisine deil, sadece devlete ait topraklar zerinde kurulan Bizans pronaya sisteminin Seluk ikt ve mr sisteminden gelmesi mmkndr ve bu hususta Bizanstinistlerin nazar dikkati ekilebilir. Filhakika Trk istils dolaysyla sahipsiz kalp devlete intikal eden topraklar, Bizansllarn, Seluklularn tesiriyle bu yerleri mr rejime tbi tutmu olmalar mmkndr. esasen Seluklulardan nce Anadoluda byle bir eyin mevcut olmamas bilakis kk ve byk bir husus toprak mlkiyetinin hakim bulunmas bu imkn kuvvetlendirmektedir. Artk Osmanl toprak idaresi ve hukukunun Seluklulardan geldii bedahati karsnda Osmanl tmarnn Bizans pronoyalaryla mnasebeti, tarih realiteye aykr olaca dolaysyla, bahis mevzuu olamaz. (Pronaya hakknda bak. F. Chalandon, Jean II. Commne et Maniel I. Comnne, Paris 1912, s. 614). 48 49 50 Bu hususun iyi anlalmas iin Bak, Kitab al-har, trad par. E. Fagnant, Paris 1921, p. 86-89 Michel le Syrien, krad par. chabot, Paris 1905, s. 247, Laurent Byzance et IOrigine du

Sultanat de roum, melanges h. diehl, I, s. 180 Byzance et les Turc Seldjoucides, s. 74. Ermenilerin Trk hkimiyetini bu suretle tercihleri zamann Hristiyan melliflerini, onlar Hristiyanla ihanetle ithama vesile olmutur.

550

Anadolu Seluklu Devleti'nin Ticaret Politikas / Yrd. Do. Dr. Sezgin Glay [s.365-374]
Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Anadolu Seluklu Devletinin kuruluuyla, Anadolunun siyasi, sosyal ve iktisadi ehresinde byk deiimler meydana gelmitir. Trk fethinden nce Anadolu, Bizans-Arap, Bizans-Sasani mcadelelerine sahne olurken, uzun yzyllar sren bu mcadeleler, byk nfus kayplarna, neticesinde de iktisadi darla sebep olmutur.1 Bizans merkezi otoritesinin zayflamas sonucu, merkezi dinlemeyen adeta bamsz hareket eden Bizansn Anadolu valileri ve dier yneticileri,halka byk basklar yapmlardr. Yneticilerin keyfi tutumlar, Anadolu halkn idareden soutmutur. te yandan yzyllardan beri sregelen mezhep kavgalar, Bizans ynetiminin kendi halkna bask ve iddet uygulamasna, srgnler yapmasna sebep olmutur.2 Bunun yan sra, Akdeniz ticaretinin Mslmanlarn elinde bulunmas, Anadoluyu dnya ticaret yollar dnda brakm ve bu lke medeni sahada olduu gibi, iktisadi alanda da bir skt devrine girmitir. Yalnz slam hudutlar iinde bulunan Dou Anadolu, Bizans Anadolusuna nazaran daha iyi bir durum sergilemekteydi.3 slam fetihleri neticesinde adeta bir slam gl haline gelen Akdeniz ile Avrupann balants kopmutur. Bu kopu Avrupann ehir hayatn ve iktisadi imkanlarn fel ettii gibi, feodal toplumun olumasna da sebep olmutur. Bu suretle yalnz Mslman tccarlarnn faaliyet alan olan Akdeniz ticaretinin istikameti, Orta Asyadan Badata, oradan da Suriye limanlar vastasyla Afrika ve Endls limanlarna yneliyordu. Anadolu asrlarca slam memleketlerinde aranan kuzeyin krklerinin ve devletlerinin ordularn besleyen ve yksek snflarn saraylarn dolduran kle ve cariyelerin ticaretinin yaplaca en yakn ve tabii bir yol olmasna ramen, slamiyetin yayl ve Bizansn kt durumu nedeniyle bu deerli rnlerin datmnn yapld mevcut zelliini kaybetmiti. Bylece slam lkelerine Anadoludan deil de Harezm ve ran zerinden rnler ular olmutur.4 Yine XI. yya kadar ayn ekilde karayollar gibi deniz yollarnn ald istikamet de Anadoluyu ticari faaliyetlerin dnda brakmtr. Btn bu olaylara bakldnda Seluklu ncesi Anadolunun kt tablosu ortaya kmaktadr. Byle bir dnemde Anadoludaki Trk fethi, Anadolunun iktisadi vaziyetinde beklenenin tersine olumlu tesirler brakmtr. Buradaki ba bozukluu, otorite yokluunu ortadan kaldrmtr. Bizansl valilerinin keyfi idarelerine ve halk zerindeki basklarna son vermitir. Din ve Mezhep ayrlklar ve kavgalar ortadan kalkp genel bir emniyet hasl olmu, yaplan yeni yerlemeler, yeni gler ve Anadolunun harap olan krsal alan ve ehirleri Trk fethiyle yeniden enlenmitir. Anadolu, Mslman ve Hristiyan kavimler arasnda milletleraras kpr vazifesi grerek, dnya ticaret yollarna alm iktisadi ve kltrel alanda zengin bir hale gelmitir.5 Yalnz unu belirtmeliyiz ki, Anadoludaki bu deiim sreci gerek fetih hareketleri, gerekse Hal Seferleri6 ve i mcadeleler yznden bir asr gibi bir srede ancak tamamlanabilmitir. Yani Anadolu ve Trk Tarihi bakmndan dnm noktalar olarak kabul edilen Malazgirt Zaferi ile, ikinci dnm noktas olan Miryekefalon Zaferi arasndaki

551

devre, byk lde milletleraras ticarete msait deildi. Ancak II. Klarslan zamannda d ticaret iin artlar msaid hale gelmiti.7 Anadolunun Seluklu idaresiyle makus talihini yenii ve yeniden siyasi ve iktisadi istikrara kavumas, hi phesiz ki Seluklunun izledii siyasi ve iktisadi politikann bir neticesidir. Bu politikayla, Seluklu hakimiyeti altnda, Anadoluda Trk birliini kurmak; Devleti tabii snrna ulatrmak ve siyasi btnln salamak; Seluklu ekonomisini dnya ekonomisine amak hedeflenmiti.8 Seluklu Devleti, bu noktalar zerinde younlaarak byk oranda hedefine ulamtr. Biz bu almamzda, Seluklunun ekonomik politikasnn en nemli paralarndan biri olan, ticaret politikas zerinde duracaz. Seluklu Devleti Anadolunun sahip olduu stn corafyasna uygun bir politika srdrm ve bu corafya, Seluklunun takip ettii politika neticesinde hak ettii stnlne yeniden kavumutur. Seluklunun ticaret politikasn aamada ele alabiliriz. Bunlardan ilk adm olarak, Anadolunun kuzeyden gneye, doudan batya doru uzanan dnya transit ticaretinin nemli merkezlerinin fethedilmesi,9 ikinci adm olarak siyasi istikrar saladktan sonra, tccar uluslar yeniden Anadoluya ekmek iin yaplan ticaret antlamalar, nc adm olarak da, Anadolunun iktisadi canllna uygun verilen alt yap hizmetlerinin. imdi bunlar srasyla ele alalm: 1.Ticari Hedeflere Ynelik Fetihler Tarih boyunca btn devletler iktisadi menfaatlerinin tahakkuku uruna fetihler yapmlar, yaylma hedeflerini fetih hareketlerini bu mifere oturtmulardr. Seluklular da bu genel kaideden farkl dnmemiler, tabii olarak fetih hareketlerini hayat alanlar olan iktisadi g kaynaklarna veya bu kaynaklara giden stratejik yollara yneltmilerdir. Anadolu Seluklu Devletinde bunun ilk rneini veren sultan, Sleymanah olmutur. Sleymanah, Akdenizin nemli ticaret ve kltr ehri olan Antakyay 12 Aralk 1084 ylnda, kaleyi de 12 Ocak 1084de Hristiyanlarn elinden alarak, Trk hakimiyetine geirmitir.10 Seluklu sultanlarndan Gyaseddin Keyhsrevin de fetih politikas bu dorultuda olmutur. Asyadan gelip Karadeniz ve Avrupaya ulaan uluslararas transit ticaret yolunun nemli ehirlerinden biri olan Samsunu yeniden Trk hakimiyetine geirerek Asya-Avrupa transit ticaret yolunu gvence altna almtr.11 Siyasi ve ticari adan olduka nemli olan bu fethi gerekletirdikten sonra, bir grup tccar gelerek, Avrupa ve Msrdan gelen ticaret gemilerinin urak yeri olan Antalyaya geldiklerinde, Frenkler tarafndan mallarna el konulduunu ve hakaret grdklerini bildirerek bu duruma bir zm istemilerdir. Bu durum Gyaseddin Keyhsreve Antalyann Trk hakimiyetine gemesinin zaruri olduunu gstermitir. Bylece fetih hareketine giriilerek 1207de ehir fethedilmitir.12 Antalyann fethiyle Anadoluya Akdenizde bir kap alarak, ithalat ve ihracat emniyet altna alnmtr. Ticaretin ve siyasi hedeflerin bir tutulduunun gstergesi olarak da buras ayn zamanda Trk donanmasnn ss haline getirilmitir. Bylece Antalyann fethiyle Akdenize alan Seluklular, Msrdan ve Akdenizin dier blgelerinden gelen deniz yolunun nemli bir limann elde etmi oluyorlard. Bu yollar Antalyadan Konya-Kayseri-Erzincan zerinden Tebrize Konya-Ankara zerinden Samsun ve Sinopa ulamak suretiyle Karadenize ve Karadeniz tesine ulayordu. Beyehir, Eridir, Afyon zerinden de Bursa ve Bizansa ulayordu. Dolaysyla Antalyann fethi Seluklularn sadece

552

iktisadi deil, ayn zamanda siyasi bakmdan da nemli bir konuma ykselmelerine vesile olmutur. Bununla Seluklular Akdenizde bir g olduklarn da gstermilerdir. Bilahare Ayasn fethiyle btn Anadolunun Akdeniz kesimi Seluklu hakimiyetine girmi oluyordu.13 Seluklularn Akdenizle temas salanrken, hi phesiz ki zellikle Asya ticareti iin can damarlarndan olan Karadenizde Seluklunun hedefi olacaktr. Bu yndeki fetihler ise Seluklu sultanlarndan zzeddin Keykavus Dneminde gerekletirilmitir. zzeddin Keykavus, uluslararas ticaret yoluyla dorudan doruya ilgili bulunan Sinopun Seluklu hakimiyetine alnmas gerektiine inanyordu. Zira burann, znik ve Trabzon Rum Devletleri arasnda blge hakimiyeti uruna srdrlen ekimeler yznden gvenlii bozuluyor ve ticaret yolunun ilerlii kayboluyordu. Btn bu sebeplerden dolay 3 Kasm 1214 tarihinde Sinop Seluklu hakimiyetine geerek, gvenli bir ticaret liman haline getirilmitir.14 zzeddin Keykavus ehrin ticari canlln srdrebilmesi iinde Hristiyan tacirlerle iyi ilikiler kurabileceine inand Ermeni asll Hetumu vali tayin etmitir.15 zzeddin Keykavusun bu dnemde btn Karadeniz eridini ele geirmeye gc yettii halde, Sinopun fethiyle yetinmi ve ynn Akdenize evirmitir. Bunun sebebi ise, Akdenizin nemli ihracat ve ithalat liman olan Antalyann yerli Rumlar tarafndan igal edilmesiydi.16 zzeddin Keykavus Karadenizden hedefini Akdenize ynelterek Antalyay yeniden Seluklu hakimiyetine geirmitir (1216). zzeddin Keykavusun bu hareketi dahi, Seluklunun fetih politikasnn daha ziyade iktisadi g kaynaklarna ynelik olduunu gstermektedir. Alaeddin Keykubat Dnemi ise, siyasi ve iktisadi baarlarn zirveye ulat bir dnem idi. ktisadi ve siyasi baarya, Ermenilere, Rumlara ve Hallara ve zellikle de Sudaka (Krm) yapt seferlerle ulamtr.17 Sudak Seferi, Anadolu tacirleri ile skenderiye-Antalya-Sinop yolunu daha emniyetli bulan Msr tacirlerinin, Sinop merkez olmak zere Gney Rusya lkeleriyle yaptklar ticareti emniyet altna almak amacyla yaplm tr.18 Sudakn ele geirilmesiyle Seluklularn Karadeniz hakimiyeti salanm ve bu ehir Moollarn igaline kadar (1239) Seluklularn elinde kalmtr.19 Yine Alaeddin Keykubat Akdenizin nemli limanlarndan biri olan Alanyay 1223te fethederek, Seluklu tersanesini de buraya ina ettirmitir.20 Yukarda bahsettiimiz bu fetih hareketleri bize Seluklu sultanlarnn siyasi sahada olduklar kadar iktisadi alanda ve zellikle de ticaretteki uzak grllklerini gstermektedir. zellikle II. Klarslan, Gyaseddin Keyhsrev, I. zzeddin Keykavus ve I. Alaeddin Keykubat bunlar arasnda saymamz mmkndr. Seluklu sultanlar, yaptklar fetihlerle ticaret yollarn emniyet altna alarak Anadolunun, Ortadou, Avrupa ve Gney Rusya ile ticaretini yeniden canlandrdktan sonra, politikalarnn ikinci aamas olarak da, fethedilen ticari ehir ve limanlara ticari alverii kolaylatrmak ve gelitirmek iin byk sermayeli tccarlar yerletirmitir.21 Ticari nem tayan yerlerin fethedilmelerinin yan sra ticaret yollarnn da kontrol altnda bulundurulmas ve gvenliin salanmas politikasn takip eden Seluklular, Yakn Dou ile Orta Asya, Hindistan limanlar ve Dou Avrupa arasnda mevcut ilikileri daha da artrm ve mali adan nemli bir temel oluturmutur. Seluklu Devleti izlemi olduu bu politika sayesinde siyasi ve iktisadi alanda nemli bir denge oluturmutur.22 2. Batl Devletlerle Yaplan

553

Ticaret Antlamalar Seluklu Devleti fetih politikalaryla Anadoluyu yeniden ticari faaliyet sahasna sokmu, Anadoludaki nemli ticaret yollarn gven altna almt. Bundan sonra ise Anadolunun kavutuu bu yeni ehre ve canll korumak iin diplomatik sahada giriimlerde bulunacak ve bu sahada da baar gsterecektir.23 Seluklu Devletinin ticari iliki kurduu devletler, blge ticaretinde faal olan deniz ar lkeler idi. Bunlarla ticari ilikilerin gelitirmesi kanlmaz olmutu. Seluklu Devletinin ticareti tevik ve gelitirmek amacyla yapt ilk antlama Kbrs Krallyladr.24 Kbrs lkalardan itibaren Dou Akdenizde egemenlik kurmak isteyen, kavimler iin nemli bir hedef noktas idi. Zira buras devletler ileri hareketi iin bir s olarak kullandklar gibi, tccar kavimler de ayn aday, Akdeniz ve Karadeniz limanlarndan Ortadou lkelerine, Ortadou lkelerinden de Akdeniz ve Karadeniz limanlarna gnderdikleri ticari mallar iin bir datm merkezi olarak kullanmlardr.25 Seluklular Anadolu ile Avrupa arasnda bir ticaret kprs konumunda olan Kbrsn26 nemine binaen bir ticari dostluu isterken, ayn ekilde Kbrsllar da bu tr bir dostluu istiyorlard. Zira Kbrsllar da zellikle gda maddelerini Anadolu sahillerinden almak istemekteydiler.27 Her iki tarafn karlkl olarak elde edecekleri krlar gz nne alnarak, Antalyann fethinden sonra, Gyaseddin Keyhsrev Kbrs Krallyla28 dostluk antlamas yapmtr. Daha sonra Seluklu tahtna geen I. zzeddin Keykavus da babasnn politikasn devam ettirmi ve Kbrs Kral Huguese bir mektup gndererek dostluk kurmay teklif etmitir. Bu mektuba cevaben Kbrs Kral Ocak 1214te Seluklu Sultanna bir mektup gndermitir.29 Bu ekilde ilki Ocak 1214te sonuncusu ise Eyll 1216 tarihinde olmak zere karlkl olarak yazlan ve gnmze kadar gelen be mektup la karlkl dostluk kurulmutur.30 Bu mektuplarda Seluklu-Kbrs arasndaki ticari ilikiler u hkmlere balanmtr: Her iki taraf tccarlar birbirlerinin lkelerine serbeste girip kabileceklerdi. Yine Kbrs Krallna ait yerler de karada ya da denizde korsanlar tarafndan ele geirilen mallarla gemiler Seluklu lkesine snacak olurlarsa bunlar Kbrsa geri verilecek, buna karlk Seluklulara ait yerlerde korsanlarca ele geirilen insanlar ve mallar Kbrsa gtrlecek olursa bunu tayan gemiler Sultana gnderilmeyip batrlacak, yalnzca ilerindeki insanlar ve mallar Seluklulara geri verilecekti. Bununla beraber taraflardan birinin sahillerinde frtnaya tutulan ya da kazaya urayan taraflarn gemileri yama edilmeyip, iindeki insanlar ve mallar koruma altna alnarak geri verilecekti. Her iki tarafn tebaasndan bir tccar dierinin lkesinde lecek olursa bu kiinin mallarna el konulmayp, varislerine teslim edilecektir. Bu antlamann nemli maddelerinden birisi de lkelerin gmrk oranlarnn belirlenmesidir. Buna gre Seluklu ve Kbrs tccarlarnn karlkl ticaretlerinde %2 veya %3 orannda gmrk deyeceklerdi.31 Seluklu-Kbrs antlamas olduka nem arz etmektedir. Zira bu karlk esasna dayanyordu, herhangi birinin dierine bir stnl sz konusu deildi. Bu antlamay nemli klan hususlardan birisi de bu antlamaya eer isterlerse Kbrs Kralnn araclyla Ermeni Kral Antakya Prensi veya herhangi bir Hristiyan hkmdarn da katlabileceidir.32 Seluklularn sahneye ktklar dnemde Avrupa d dnya ile ok dar mnasebetler iinde bulunup, yalnz Dou Avrupa, Hazar ve Bulgar Trkleri vastasyla slam dnyasyla ticari mnasebet kurabiliyordu. Seluklularn Anadolu hakimiyetinde ise batllarn bu blgeyle olan ticari faaliyetlerini

554

engellemeyip, aksine gelitirmitir. Seluklular Dneminde Blge ticaretinden en fazla, dnemin tccar milletleri olan talyan Cumhuriyetleri faydalanm, byk krlar elde etmilerdir. Zira Hal Seferleriyle birlikte Douyla en fazla ticari ilikiler kuran milletler bunlar olmulardr.33 in ve Hint kervanlaryla Suriyeye getirilen ipek, baharat gibi rnleri batya naklederek byk bir sermaye birikimi elde etmilerdir.34 Yapt nemli fetihler ve izledii aklc politikalar sonucunda snrlarn ve gcn Bizansn aleyhine srekli artran ve Anadolunun byk bir blmn idaresi altna alan Seluklu Devletiyle, talyan ehirleri ticari bir i birlii istemekteydiler. Artk Bizans mparatorluunun topraklar ticaretin gelimesi iin uygun byklkte deildi. Bundan dolay, daha nceden Bizansllarla yaptklar antlamalarda, Akdeniz ve Karadenizde elde ettikleri imtiyazlar, imdi de Seluklu Devletiyle yapaca antlamalardan elde etmek iin adeta can atyorlard.35 Venedik, Cenova ve Piza Bizansdan ticari imtiyazlar elde eden talyan ehirlerindendi. Bizans, verdii ticari imtiyazlara karlk, siyasi sahada bunlarn desteini almaya almtr (zellikle Bizans-Norman mcadelesinde).36 talyann en nemli ticaret ehirlerinden biri olan Venedik37 Hal Seferlerinden nce Dounun deerli rnlerini Batya, Batnn rnlerini de Douya tamaktayd.38 Nitekim Venedik Hal Seferlerine de, bu seferlere katlan milletlerin pekou gibi, blgeden maddi kazanlar temin etmek amacyla itirak etmitir. Neticede bu amacna byk oranda ulaarak dou ile olan temasn daha artrm ve byk kazanlar temin etmitir.39 Venedikliler, stanbuldaki podestalar vastasyla Seluklu hkmdarlar zerinde iyi bir etki yapm ve aralarnda iyi ilikiler kurulmutu.40 Nitekim Gyaseddin Keyhsrev, daha sonra olu ve halefi zzettin Keykavus zamannda birtakm imtiyazlar ieren antlamalar yaplmtr.41 Yalnz Seluklularla Venedikliler arasnda yaplan en kapsaml ve elimizde belgeler olan antlama 1220de Alaeddin Keykubad zamannda yaplm olan antlamadr.42 8 Mart 1220 tarihinde imzalanan bu antlama, karlkllk esasna dayanyor ve taraflarn tebaalarna dierinin lkesinde tam bir ticari serbestlik tannyordu. Yalnz dikkati eken husus, Venedikli tccarlarn srekli Seluklu topraklarna gelip gittikleri ve orada yerletikleri gzlemlenirken, Trk tccarlarnn Venedike ait yerlere gittikleri hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Ayrca gmrk konusunda da bir eitsizlik gze arpmaktadr. Zira Seluklulara ait yerlerde ticaret yapan Venedikliler %20 veya %10luk bir vergi vermeleri gerekirken43 bu oran %2 olarak belirlenmitir. Buna karlk Seluklu tccarlarnn Venedik topraklarnda demesi gereken vergileri vermeleri ngrlyordu.44 talya Cumhuriyetlerinden Venedik ve Ceneviz, Bizans mparatorluu, Hal Prenslikleri, Kbrs ve Ermeni Krallklaryla yaptklar antlamalarda hi gmrk demeden de ticaret yapabiliyorlard. Antlamada yer alan hkmlerden birisi de Venediklilerle tannan zel yarg hakk idi. Buna gre Seluklu topraklarnda ticaret yapan Latinler arasnda herhangi bir antlamazlk olursa bu davalara Venediklilerden seilen yelerinden oluan mahkeme bakacaktr. Yalnz hrszlk ve cinayetle ilgili davalar Seluklu mahkemelerine braklacaktr. Ortaada Kanunlarn Kiisellii kiinin her yerde kendi hkmdarnn kanununa tabi olmas sistemi geerli olduundan Beylikler ve Osmanllar Dneminde de konsoloslarn kendi yurttalarnn davalarn yrtmeleri doal saylmaktadr.45 Yalnz burada Venediklilere verilen bu imtiyazn sadece Venediklilerin kendi aralarndaki hukuki davalara bakmayp, Venediklilerle baka Latinler ile Pizallar ve baka kavimlerin kendi ve birbirleriyle olan

555

anlamazlklarna bakacak olmasdr. Bylece Venedikliler Seluklu lkesindeki btn Latinlerin ve Hristiyanlarn temsilcisi durumuna gelmilerdir. Venediklilere tannan bu hakkn, Venediklilere ait yerlerde bulunan Seluklulara tannmamas, herhalde Seluklunun deniz ar ticarette henz dorudan bir grev stlenmemi ve Venedike ait yerlere ulamam olmasnn bir sonucu olsa gerekir.46 Bu antlamann bir dier nemli maddesi ise Venediklilere ait yerlerde saldr sonucu zarara urayacak olan Seluklu tebaasnn zararlarnn cumhuriyete deneceine ilikin hkmdr. Venedike ait yerlerde mallarna el konulan Seluklu tccarlarnn mallarnn iade edilecei belirtilmekte ve eer sulunun mala ve maln byk bir ksmna sahip olduu bilinirse o zaman haksz olarak alnan mal tazmin edilmesi gerekecektir. Tek tarafl olan bu hkm, Seluklu topraklarnda ziyana urayan Venedikli tacirlerle ilgili herhangi bir hkm bulunmamaktadr.47 Venediklilerin denizlerde Seluklulara nazaran daha kuvvetli olduu biliniyor, ancak bu madde yalnz denizlerde meydana gelecek bir korsanlk veya tecavz deil, karada da muhtemel bir ekiya hareketini de iine alyordu. Buna karn Seluklu topraklarnda meydana gelecek bu tr olay karsnda Seluklunun izleyecei politika belirtilmemitir. Antlamada bu tr bir art olmamas Seluklunun ticareti tevik ve himaye maksadyla bu tr tedbirler aldnn ak delilleri bulunmaktadr.48 Zaten seluklu topraklarnda Venedik tccarlar gvence altnda bulunuyordu. Zira Gyaseddin Keyhsrev Antalyay fethedince buraya Msrdan gelen ve Frenkler tarafndan soyularak emtia ve kumalar yamalanan tccarlarn zararn, yaplan listeye gre alnan ganimetten ve hazineden tazmin etmitir.49 Bir tr devlet sigortas diyebileceimiz bu uygulama Alaeddin Keykubad zamannda da grlmektedir. Mesel, Sudak, Kk Ermenistan ve Akdeniz sahillerinde kazand zaferlere mteakip tecavze ve yamaya urayan kervanlarn sahiplerine ald ganimetlerden ve devlet hazinesinden btn zararlar tazmin edilmitir.50 Ksacas devlet sigortas diyebileceimiz ticari rizikolar tazmin, sigorta eden bu uygulama daha sonra hukuki bir mahiyet alarak devam etmitir.51 Bu antlamada yer alan hkmlerden birisi de Venedik limanlarna giren Seluklularn selamlanmas maddesiydi. Burada selamlama siyasal bir tabiiyet veya ballk anlamna gelmeyip, daha ziyade Trkler onore edilerek, kendilerine birok ayrcalk ve kolaylklar salamas amac gdlmtr.52 Seluklunun iktisadi ve ticari politikasn bize en iyi bir ekilde gsteren bu antlama, iki yl sre iin yaplmtr. Daha sonradan yeni bir antlamann yaplp yaplmad bilinmiyorsa da Venediklilerin bu antlamada elde ettikleri imtiyazlar Seluklunun sonuna kadar kullanmtr.53 talyanlara verilen bu imtiyazlar Seluklulardan sonra Anadoluda hkm sren beylikler ve Osmanllar dnemine kadar hatta bu dnemlerde de devam etmitir. Nitekim Osmanl Devletinde daha sonradan kapitlasyon denilen bu tr imtiyazlar yabanc tccarlara tannmtr.54 Seluklularn Venediklilerin yan sra Pizallar, Provensllar ve Cenovallar gibi dier Latinlerle de ticari ilikiler kurmay ihmal etmemilerdir. Nitekim 1236da Provansllarn, 1237de de Cenovallarn Antalyada bulunduu anlalmaktadr. Bylece Seluklu lkesi btn Latinlere ak tutmaktan ekinmemitir.55

556

Seluklu Devletinin izlemi olduu ticaret politikasnn bir dier boyutu ise hi phesiz ki siyasi sonular olmutur. Yabanc milletlerle yaplan ticari antlamalar yoluyla, siyas bir i birlii de oluturulmaya allmasdr. Bunun en ak rneini Venidikle yaplan ticaret antlamas ortaya koymaktadr. Trk ve slam dnyasna kar alan Hal Seferlerinin drdncsnde farkl bir boyut kazanarak, Bizansa ynelmi ve stanbulda Latin Devleti kurulmutur. Venedik, bu seferlerde Hal kuvvetlerine verdii destek ve Latin Devletinin kuruluundaki byk etkisi nedeniyle, gerek Douda, gerekse Bizans topraklarnda nemli ayrcalklar elde etmiti. Bunu frsat bilen Seluklu Devleti ise, stanbul Latin Devletinde nemli bir gce sahip olan Venediklilerle iktisadi i birliine ynelerek, Bizansa kar bir yerde siyasi bir ittifak oluturmaya almtr. nk ktisadi i birlii iinde bulunduunuz bir devletle, siyasi cephede kar karya gelmeniz olduka gtr. Bu antlama, yukarda bahsettiimiz gibi Anadoluya ekonomik canllk getirdii gibi, siyasi alanda da Selukluyu Bizans karsnda daha gl klmtr. Gerek yukarda bahsettiimiz fetihler ve gerekse bu antlamalar bize Seluklularn ticari faaliyetlere verdii nemi ve Anadoluya kazandrd yeni ehreyi gstermektedir. Anadolunun kazand bu yeni ehre hi phesiz ki, Ortadou ve Avrupa ticaretine de yansm ve buralara da canllk kazandrmtr. 3. Alt Yap Hizmetleri Seluklu Devleti, Anadolu corafyasn yeniden dnya ticaretine ayla birlikte, ticari canlln alt yapsn da hazrlamtr. Bu faaliyetlere yn verecek, tccarlarn ihtiyalarn karlayacak, can ve mal gvenliklerini temin edecek, ksacas ticaret hayatna kolaylk getirecek her trl alt yap hizmetlerini gz ard etmemitir. Seluklunun oluturduu balca alt yap hizmetlerinden olan yollar ve kervansaraylardan bahsedecek olursak Seluklunun ticaret politikas daha net bir ekilde ortaya kacaktr. Bunlardan ncelikle yollara bakacak olursak; yollarn ekonominin hatta btn ilikilerin hayat damar olduu bir gerektir. Blgeler aras iktisadi, sosyal ve siyasi ilikiler yollar vastasyla salanmaktadr. Seluklular ticari faaliyetlerin, lkenin geliimine dorudan salayaca katky bildiklerinden, ticareti tevik ederken, iyi bir yol ann oluturulmas gerektiini de biliyorlard. Seluklular Anadoluda hkm srmeye balaynca, kendilerinden nce mevcut olan yol sisteminde herhangi bir deiiklik yapmamlardr.56 Seluklular Dnemindeki kara ve deniz yollar, Eskialardan beri uzayp gelen yollardr. Ancak bakent Konya istikametindeki yollarda baz dzenlemeler yaplm veya yeni ube yollar ilave edilmitir. Yine Anadoludaki yollarda bir canlanma meydana gelmitir. Seluklular Dneminde, Bat, Gney ya da Kuzey Anadoludan balayarak, ran zerinden Orta Asyaya giden ayn zamanda Akdeniz limanlarn olduu kadar, Arap Yarmadasn da Karadenize balayan bir kara yolu meydana gelmitir.57 Bu yol an meydana getirirken, Sinop, Antalya ve Krmn Fethi ile Karadeniz ve Akdeniz istikamatindeki ticari faaliyetler daha younlam ve daha gvenli bir hale gelmitir. Yine dnemin en byk ticaret yollarndan pek Yolu58 Anadolu yol ebekesine balanarak, Asya-Avrupa ticaretinin byk bir ksmnn Anadolu zerinden gereklemesi salanmtr.59 Anadolunun Dou-Bat ticaretinde, Anadolu zerinden Tebrize uzanan kervan yollar, Akdeniz ve Antalya limanlarndan, Karadenizde ise Trabzon limanlarndan balyordu. Antalya ve Alanya limanlarndan gelen bir anayol Konya zerinden, Aksaray, Kayseri-Sivas-Erzincan-Erzurum yoluyla

557

Tebrize ve Grcistana ularken; bu yolun Sivastan Gneydouya ayrlan bir kolu Malatya, Diyarbakr, Mardin, Musul zerinden Badat ve Basraya ulayordu. Anadolunun bir dier yolu da stanbuldan balayarak, zmit, znik, Eskiehir, Akehir, Konya, Ulukla, Adana, Halep, am zerinden Msra ulaan yol idi. Halepten ayrlan bir kol Kilis-Nuseybin-Musul, Badat ve Basraya ulayordu.60 Yine Antalya ve Alanyadan gelip Konya zerinden Kuzeye kan bir yol Ankara-ankr-Kastamonu-Sinop zerinden denizden Krma ulayordu.61 Ayatan balayp Kayseri zerinden Sivasa ulaan yol, burada ikiye ayrlyordu. Birincisi, Erzincan-Erzurum zerinden Tebrize; ikincisi ise, kuzey batya ynelerek, Tokat, Amasya zerinden Samsuna ulayordu. Sivastan ikiye ayrlp, Erzincan-Erzurumdan Tebrize ulaan yol da zellikle XIII .yy.dan itibaren daha sk kullanlan kervan yoluydu.62 Sivastan kuzey-Batya ynelen teki kol, Tokat-TurhalAmasya-Ladikten geerek, Samsuna varyordu. Bylece Anadolunun Karadeniz sahillerini hem douya hem de gneye balam oluyordu. Yine XIII. yy. balarnda Trabzon Rum mparatorluunun bakenti Trabzondan balayp Gmhane-Bayburt-Akaleyi izleyen Erzurumda ara yolla birleen yol da nemliydi.63 Bu dnemde Kral Yolunun64 da nemini korumasyla, Anadolunun ne kadar nemli bir yol aa sahip olduu ortaya kmaktadr. Anadolunun deniz ve kara ticaret yollarna, tamaclkta ksmen kullanlmalarna ramen, Dicle ve Frat nehir yollar65 eklenince Anadolunun nemini ve alt yapsnn yeterlilii ortaya koymaktadr. Ticaretin nemli alt yaplarndan birisi de Seluklu kervansaraylardr. Zira bir lkenin iktisadi durumunu, ticari faaliyetlerini ve devletlerin bu alanda izledikleri politikay gsteren nemli eserlerdir. Seluklu kervansaraylar Anadoluda, sosyal ve siyasi adan byk roller stlendikleri gibi, asl byk hretini iktisadi alanda vermi olduu hizmetlerle kazanmtr. Seluklu Sultanlar ticaret yollar zerinde ok sayda kervansaraylar yaptrmlardr. Nitekim ticaretin nemli alt yaplarndan biri olan kervansaraylarn bu dnemdeki okluu, Anadoludaki ticari canll gsterdii gibi, Anadolunun siyasi ve iktisadi istikrara kavutuunun da en nemli delillerindendir. Seluklu hkmdar ve devlet adamlar tarafndan iki nemli gaye iin kervansaraylar yaptrlrd. Bunlardan biri, kervanlar her trl saldrdan korumak ve onlara emniyetli bir konak temin etmekti. te bunun iin nemli yol zerinde kurulan kervansaraylar mstahkem surlarla evrilmi, surlar zerinde kule ve burlar ina edilmi, kaplar demirden yaplm ve bu suretle her trl tehlikelere kar koyabilecek mdfaa tertibatyla donatlmtr.66 Kervansaraylarn yapmnda hedeflenen bir dier gaye ise yolcularn konakladklar veya geceledikleri yerlerde her trl ihtiyalarn temin etmek idi. Nitekim kervansaraylara bakldnda, yatakhaneler, ahaneler, erzak depolar, ticari eyalar koyacak depolar, yolcularn hayvanlarnn barnaca ahrlar, samanlklar, mescitler, hamam, adrvan, hastahane, ayakkab tamiri iin ayakkabclar gibi yolcularn tm ihtiyalarn temin edecek ekilde kurulmulard. Seluklu kervansaraylarnn pek ou vakf olup,67 yolculara her trl hizmet parasz verilmekteydi. Seluklu kervansaraylarnn kurulduklar istikametlere bakldnda ise, Anadoluyu Dou-Bat68, Kuzey-Gney69 ynnde kesen uluslararas karayollar zerinde ve takriben 30-40 km. mesafelerde kurulduklar grlmektedir.70 Seluklu kervansaraylarna baktmzda dikkatimizi eken bir husus, kervansaraylarn ounun XIII. yzylda ina edildikleridir. Bu durum Anadolunun istikrara kavutuunun ve ticari faaliyetlerin

558

younlatnn bir gstergesidir. Bylece Seluklunun sunmu olduu bu hizmetlerden, Anadoluya gelen tccarlar istifade ederek can ve mal gvenlii iinde ticari faaliyetlerini srdrebilmilerdir. Sonu Sonu olarak ticaret, ekonomik bir olay olmann yan sra sebep ve sonular itibaryla ayn zamanda siyasi ve sosyal bir olaydr. Bunun en ak rneini sergileyen devletlerden birisi de Seluklu Devletidir. Zira, Seluklular ticari nem arz eden ehirler ve limanlar fethederken, ticaret antlamalar yaparken, karlkl ticari faaliyetlerin gelitirilmesine ve ticaretle devletin zenginlemesinin hedeflenmesinden ziyade, i piyasann ihtiyac olan emtiann salanlmasna ynelmitir. Seluklunun yapt ticaret antlamalarna bakldnda, ihracattan ok ithalata ynelik olduu aka grlmektedir. Seluklunun izlemi olduu bu politikann aynsn, Seluklulardan sonraki dnemde, Osmanl Devletinde de gryoruz. Gerek Seluklunun, gerekse Osmanlnn yabanc tccarlara ticari imtiyazlar vermeleri, bu tccarlar blgeye ekmeye almalar, bu devletlerin bir zaafndan veya gszlnden dolay deildi. nk en gl olduklar dnemlerde bu tr antlamalar yapmlardr. Bu politikann altnda yatan etkenler, lkede zengin ve aristokrat bir tabakann oluumuna engel olmann yan sra, halkn ihtiyac olan her trl emtiann i piyasada bulunmasn salamakt. nk gerek klasik, gerek modern devletlerin en nemli hedefi ve grevi, halkn ihtiyac olan her trl emtiann i piyasada bulunmasn salamaktr. Aksi taktirde ieride kaaklk yoluyla speklatif kazanlarla sivrilen zmreler ortaya kabilir, i sosyal dengeler bozulabilir ve merkezi hkmetisaltanat tehdit edebilirdi.Onun iin i retimin yannda, i piyasadaki zaruri tketim maddelerini salamann en etkin yolu ticaret ile dardan mal giriinin tevik edilmesi yani ithalatn tevik edilmesi idi. Bu usl hem Seluklu, hem de Osmanl Devletinin iktisat politikasnn temelini tekil etmitir. Bu politika, devletin sosyal, siyasi ve iktisadi yapsnn ekillenmesinde nemli rol oynarken, dier yandan da, blge ve dnya ticaretini de byk oranda etkilenmitir. Zira batnn dou ile yeniden ticari faaliyetlere girimesinde, Seluklunun yabanc ticareti tevikinin ve izledii politikann byk etkisi vardr. Bat dnyas, Seluklularn Anadolu hakimiyetinden nce, slam fetihleri sebebiyle, kendi iine kapanmak zorunda kalm, neticesinde de boulma srecine girmitir. yleki bn-i Haldunun dedii gibi, Avrupallar Akdenizde bir tahta paras dahi yzdremez hale gelmilerdir. Bu durum Avrupay iktisaden kerttii gibi, siyaseten de feodalitenin ortaya kna sebep olmutur. Bat dnyas, bu iktisadi ve siyasi darlktan kurtulabilmek iin kesinlikle douya ynelmek zorunda idi. zellikle Anadolu ve Ortadou, Bat dnyas iin vazgeilemez iktisadi kaynak alanlaryd. nk buralar Avrupa iin nemli ticari emtia kaynaklar olduu gibi, yine Avrupann Uzak Dou ve Asyaya uzanabilmesi iin nemli gei noktalar idi. Bat, dou kaynaklarna ulamak ve iinde bulunduu iktisadi ve siyasi boulma srecinden kurtulabilmek iin, yeni politikalar gelitirmek zorunda kalmtr. Bu yeni politikalardan en nemlisi ise, Avrupada ktlesel uyan salayacak olan, Hal seferlerinin dzenlenmesidir. Hal Seferlerinin ortaya knda dini sebepler ileri srlerek, Hz.sann mezarn Mslmanlarn elinden kurtarmak sloganyla yola klmsa da asl hedef yukarda belirtiimiz gibi Avrupann iktisadi kaynak arayyd. Hal Seferlerinin sonucu da bunu aka ortaya koymutur. Zira bat dnyas, Anadolu, Ortadou, Asya ve Uzakdouyla yeniden youn ticari ilikiler kurmu, doudan Avrupaya emtia ak salanmtr.

559

Batnn dou ile yeniden iktisadi temasa gemesinde ve iktisadi ve siyasi boulma srecinden kurtuluunda, Hal Seferlerinin yan sra, Anadoluda Seluklu hakimiyetinin de byk etkisi olmutur. Seluklularn Anadoluda saladklar siyasi istikrar ve izledikleri ticaret politikas sayesinde, talyan ehirleri bata olmak zere, Avrupa tccarlar, dou ile ticari ilikilerini yeniden younlatrmlardr. Ksacas Anadoluda Seluklu hakimiyeti ve izlemi olduu iktisadi politika, blge ve Avrupa iktisadna canllk getirmi ve yeni bir ehre kazandrmtr.

DPNOTLAR 1 Blgenin bu dnemdeki siyasi yaps hakknda daha geni bilgi iin bkz., Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965; ayn mellifin Seluklular Zamannda Trkiye; M. Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I, Kurtulu Devri, Ankara, 1979; yine ayn mellif, Seluklular Devri Trk Tarihi, Ankara, 1961; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev: Yldz Moran), stanbul, 1984; Bosworth, slam Devletleri Tarihi (ev: E. Meril - M. pirli), stanbul, 1980; C. Dielh, Bizans mparatorluu Tarihi (ev: Tevfik Byklolu), stanbul, 1937, Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi I, (1243-1453), stanbul, 1995, s. 9-24. 2 Bizansn mezhep kavgalar, halkna kar takip ettii siyaset iin bkz., Mehmet elik, Bizans Deletinin Antakya ve Yresinde Giritii Kitle Katliamlar (IV-VII. yy), Antakya, 1994; ayrca ayn yazarn, Sryani Kilisesi Tarihi I, stanbul, 1987; Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din-Devlet likileri I (Kuruluundan X. yya kadar), Elaz, 1996. 3 4 5 6 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 261. Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1971, s. 94. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 262. Hal Seferleri hakknda geni bilgi iin bkz. Steven Runcman, Hal Seferleri Tarihi, (ev. Fikret Iltan), 2. Bask, Ankara, 1992. 7 Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar (Metin, Tercme ve TTKY, Ankara, 1988, s. 121; Osman Turan, Kl Arslan II, . A., C. VII., s. 701. 8 9 10 Salim Koca, Sultan I. zzeddin Keykavus (1211-1220), TTKY, Ankara, 1997, s. 8. Salim Koca, a.g.e., s. 10. Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136Aratrmalar), 2. Bask.

TTKY, C. I, II, III,

1162) (Trke ev:. Hrant D. Adreasyan), 2. Bask, Ankara, 1987, s. 161; Semavi Eyice, Bertrandan de la Broquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433) , slam Tetkikleri Enstits Dergisi, C. VI, Cz 1-2, stanbul 1975, s. 94. 46-48; Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, T. T. K. Y., Ankara, 1990, s. 32; bnl-Esir, El. Kamil Fit-Tarih Tercmesi, slam Tarihi (ev. Abdlkerim zaydn), stanbul, 1987, s. 128; Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr (ev. Fikret Iltan), stanbul, 1970, s. 122. 11 Ali Sevim, Anadolunun Fethi, (Seluklular Dnemi), Ankara, 1993, s. 163.

560

12

bn-i Bibi, Anadoluda Seluklu Devleti Tarihi (ev: M. Nuri Genosman, Notlar ilave eden

F. N. Uzluk), Ankara, 1941, s. 44-45; M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. Bask, stanbul, 1986, s. 104; Osman Turan, Ortaa Trk-Kbrs Mnasebeti, s. 215. 13 14 15 16 17 1983. 18 19 Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. Bask, stanbul, 1986, s. 104; bn Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoludaki Trkler (ev: Y. Moran), stanbul, Bibi, a.g.e., s. 124-127; . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, Ankara, 1983, s. 6. 1979, s. 170; Claude Cahen, Le Commerce Ana tolien au Debut du XIII. Siecle, Turcobszontine et Oriens Christianus, London, 1974, s. 95. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Turhan Atan, Trk Gmrk Tarihi, C. I, Ankara, 1990, s. 101. Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 95. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul, 1972, s. 153. Melek Delilba, Ortaada Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara Ahidnmelerle erafettin Turan, Trkiye-talya likileri, I, Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, stanbul, Salim Koca, a.g.e., s. 65. Ali Sevim, Anadolunun Fethi, Ankara, 1993, s. 164. Turan Atan, Gmrk Tarihi, C. II, Ankara, 1990, s. 109. Seluklu Devleti kurulduu dnemde, Bizans mparatorluunun elinde bulunan Kbrs, III. Osman Turan, Ortaada Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, Belleten, C. XXVIII., S. 110, Ali Sevim, Anadolunun Fethi, s. 164; bn Bibi, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, s. 60-64; Salim Koca, a.g.e., s. 34. Salim Koca, a.g.e., s. 35. Ahmet Tabakolu, a.g.e., s. 117; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. I, Ankara, (Nisan 1964)den ayr basm, Ankara, 1964, s. 214; A. Sevim, Anadolunun Fethi, s. 170. Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994, s. 116.

Verilen mtiyazlara Genel Bir Bak, Belleten, C. XVII, S. 184, Ankara, s. 95. 1990, s. 117.

Hal Seferinde ngiliz ordularnn banda bulunan Arslan Yrekli Richard aday 1191 ylnda ele geirmi, daha sonra Msr Trk hkmdar tarafndan Kudsden atlan Franklara satmtr. Bylece buuk asrdan fazla srecek olan Kbrs frank hanedan hakimiyeti balamtr. (1192-1571). (Salim Koca, a. g. e. s. 65-66). 29 Claude Cahen, Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIIIe Siecle, Turcobyzantine et Oriens Christionus, London, 1974, s. 93; Osman Turan, Ortaalarda Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, Belleten, C. XXVIII, 1964, S. 11, s. 215. 30 139-143. 31 erafettin Turan, a.g.e., s. 118; Ali Sevim, Anadolunun Fethi, s. 164; Claude Cahen, Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIIIe Siecle, s. 93; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s. 168-169; M. Delilba, a.g.e., s. 96. 32 erafettin Turan, a.g.e., s. 118. Bu mektuplar iin bkz., Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s.

561

33 34

Hal Seferlerinin ticarete olan etkileri iin bkz. Sezgin Glay, Seluklular Dnemi Claude Cahen, Le Commerce Anatolien au debut Du XIIIe Sicle, s. 91; Henri Pirenne,

Ortadou Ticareti (XI-XIII. Yzyllar), F. . Sosyal Bilimler Enstits, Elaz, 1999. Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi (ev: Uygur Kocabaolu), stanbul, 1983, s. 31; Henri Se, Modern Kapitalizmin Douu (ev: T. Erim), stanbul, 1970, s. 10. 35. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul, 1984, s. 169. 36 G 339. 37 38 Georgi Legaret, Hstore Du Development Du commerece, Paris, 1931, s. 72. Venedikliler Bizansla 992 ylnda, 1082 ve 1148 yllarnda ticaret antlamas yaparak, G. I. Brationu, Recherches sur le Commerce Genois dans la Mer Noire au XIII e Siecle, Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (ev. Fikret Iltan), TTKY., 4. Bask, Ankara, 1995., s. Paris, 1929, s. 33;.

Bizans topraklarnda imtiyazl ticaret yapma hakkn elde etmitir. Stefenos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, (ev. Babr Kuzucu), stanbul, 1986, s. 46-47; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (ev. Fikret Iltan), TTKY., 4. Bask, Ankara, s. 331; A. Schoube, Handelsgeschichte Der Romanischan Vlker Des Mittelmeargebiets Bs Zumende Der Krewzzge, Mnchen und Berlin, 1906, s. 19, 20, 23.; W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi (ev. Fikret Iltan), Ankara, 1975, s. 217. 39 Venedikliler Hal Seferlerine ancak 1100 yllarnda itirak etmitir. Bu da Venediklilerin, Hal Seferlerinin yaplmasna sebep olarak gsterilen dini etkenlere, ne kadar ilgisiz olduunu gsermektedir. Charles Moraze, Hstoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57, s. 11; erafettin Turan, a.g.e., s. 80; F. Thret, Histoire du Venise, Paris, 1961, s24. 40 41 42 43 W. Heyd, a.g.e., s. 333; Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, s. 136. Osman Turan, Anadolu Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, s. 122; Claude Cahen, Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIIIe Siecle, Turcobyzantine et Mesela, Msrda talyan tccarlarnn deyecekleri gmrk malnn cinsine gre

Fuad Kprl; Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. Bask, stanbul, 1986, s. 104. Oriens Christionus, London, 1974, s. 96. deimekte olup, % 16ya kadar ykseliyordu. Pizallarn 1215te elde ettikleri bir beratla altn ve gmte gmrk resmi % 10, dier btn mallarda % 16 olarak saptanmtr. Cenevizlilerin 1290da Memluk Sultanl ile yaptklar antlamada ise gmrk vergisi tartlmas gereken mallardan % 12 kuma ve kereste iin % 10, ubuk halindeki kle altn iin % 6 ve altn ya da gm paralar iin % 4 olarak belirlenmiti. Piza % 2 orannda gmrk deme olanana Kbrsta 1291de Kk Ermenistanda ise ancak 1355te kavuabilmitir (erafettinTuran, a.g.e., s. 122). 44 45 46 47 48 erafettin Turan, a.g.e., s. 122; Claude Cahen, Le Commerce Anatolien au Debut du Claude Cahen, Le Commerce Anatolien au Debut du XIIIe Siecle, s. 96; M. Delilba, a. erafettin Turan, a.g.e., s. 123-124; M. Delilba, a. g. e., s. 97. erafettinTuran, a.g.e., s. 124. Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 127. XIIIe Siecle, s. 96; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul, 1984, s. 169. g. m., s. 97.

562

49 50 51 52 53 54 55 56 57 58

bn Bibi, a.g.e., s. 99; O. Turan, a.g.e., s. 127; Mehmet Altay Kymen, Trkiye Seluklu bn Bibi, a.g.e., s. 303. Osman Turan, Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, s. 128; M. Fuat Kprl, Osmanl erafettin Turan, a.g.e., s. 125. erafettin Turan, a.g.e., s. 125-126. Bu konuyla ilgili bilgi iin bkz., Mahmud Esad, Du Regime des Captulation Ottomonas, Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s. 169; W. Heyd, a.g.e., s. 334. W. Ramsey, Anadolunun Tarihi Corafyas (ev: Mihri pekta), stanbul, 1960, s. 78. erafettin Turan, a.g.e., s. 105. pek Yolu, in bakenti ChAng An ya da Kan Choudan balayp, ini Trkistana

Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Mays 1992, S. 65, s. 20.

mparatorluunun Kuruluu, s. 104.

stanbul, 1928.

birletirir. Kagar, Semerkant, Buhara, Niapur, Rey, Hemedan, Badatdan geerek, stanbul, Akdeniz ve Bat lkelerine ulaan byk bir yol adr. Ali Mazahari, Ortaa Mslmnlarnn Yaaylar (ev: Bahriye ok), stanbul, 1972, s. 342; G. I. Brationu, a. g. e. s. 111; Moraze, a, g. e., s. 9. 59 60 61 62 63 64 erafettin Turan, a.g.e., s. 105. Ahmet Tabakolu, ktisat Tarihi, s. 114. Mustafa Akda, a.g.e., s. 34-35. G. I. Brationu, a.g.e., s. 158. erafettin Turan, a.g.e., s. 106. Eskiada en nemli karayolu an oluturan devletlerden biri olan Persler, Kral Yolu

deilen, Sustan Sarda kadar uzanan bir karayolu an meydana getirmilerdir. Donald J. Wilber, ran Post and Present, Princeton, 1950, s. 22; emseddin Gnaltay, ran Tarihi, c. I., TTKY, Ankara, 1948, s. 281-285. 65 Frat Nehri Birecikten itibaren, Dicle ise Musuldan itibaren tamacla elverilidir. Frat zerinde tanan mallar ou kez Ermenistandan gelen odun ve inaat tahtas ile Suriyeden gelen zeytinyandan oluuyordu. Dicle nehri ise, Frata gre tamacla daha elverili olup, Badatn beslenmesi iin gerekli olan sebze ve meyvelerin Dou Anadoludan getirilmesinde kullanlan nemli bir yoldu. A. Mazahari, a.g.e., 357; R. Hartmann, Dicle, . A., C. III, stanbul, 1993, s. 584; Besim Darkot, Frat, . A., c. IV, stanbul, 1993, s. 624. 66 Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, 39 Sayl Belletenden ayr basm, Ankara, 1946, s. 477; M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul, 1986, s. 195. 67 Vakf, bir kiinin kendi mlkiyeti olan bir eyi ammenin menfaatine ebedi olarak tahsis

etmesi ve bunun Allahn mlk olarak deerlendirilmesi esasna denmektedir. Mehmet Zeki Pakaln, Vakf Maddesi, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, MEBY, stanbul, 1993, s. 577. Vakflarn Trk tarihindeki yeri ve nemi, ileyii hakknda daha geni bilgi iin bkz., Fuad Kprl,

563

Vakf Messesesinin Tarihi Tekaml, Vakflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 37; mer Ltf Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 279-285; Yamur Tunal, Vakf Messesine Bir Bak, Milli Kltr, S. 46, Ankara, 1984, s. 65-66; smet Kayaolu, Vakfn Trk Toplumundaki Yeri, Milli Kltr, S. 58, Ankara, 1987, s. 26-27. 68 Dou-Bat istikametinde uzanan yollar, Antalya ve Alanyadan balayarak, Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi byk merkezlerden geerek ran ve Trkistana varr. Moollar zamannda, Kk Ermenistann ticari ehemmiyet kazanmasyla, Yumurtalk (AyesLajozza) liman inkisaf ederek Antalyaya rakip olmutur. Buradan Trkiyeye giren bat emtias, Kk Ermenistan iinden geerek Konya veya Kayseri istikametlerinden Trkiyeye gelir ve ana yol stanbula ve Bat Anadolu vadilerine ulard. O. Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 96. 69 Kuzey-Gney istikametindeki yol; Trkiyeye Msr, Suriye veya Avrupa limanlarndan deniz vastasyla geldiine gre Antalya, Alanya veya Yumurtalk vastas da dahil olmak zere, Kayseriden Sivasa kadar birinci yolla birleir veya Suriye-Irak karayolu Elbistan-Kayseri istikametinde devam ederek Sivasdan Tokat vastasyla Sinop, Samsun limanlarna, oradan da deniz yoluyla kuzeyin Krm sahilinde en nemli liman olan Sudaka ulard. Bu yol, Elbistan, Malatya, Diyarbakr vastasyla Dou Anadolu ve Iraka ikinci bir kol verir. O. Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 97. 70 Bu kervansaraylar iin bkz. Halil Edhem, Die Seldschukischen Han in Anatolien, 1917de verilmi olan bir konferansn hlasas; Karl Mller, Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920; M. Kemal zergin, Anadolu Seluklu Kervansaraylar, st. nv. Edb. Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, stanbul; Rudolf M. Refstohl, Turkhish Architecture In Southwestern Anatolia, Cambridge Harvard University Press, 1931.

KAYNAKLAR AKDA, Mustafa; Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi I, (1243-1453), stanbul, 1995. ATAN, Turhan; Trk Gmrk Tarihi, C. I, Ankara, 1990. BARKAN, mer Ltf; Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970, s. 279-285. BRATONU, G. I; Recherches sur le Commerce Genois Dans la Mer Noire Au XIIIe Sicle, Paris, 1929. CAHEN, Claude; Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII. Siecle, Turcobszontine et Oriens Christianus, London, 1974, s. 91-101. CAHEN, Claude; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev: Yldz Maran), stanbul, 1984. ELK, Mehmet; Bizans Deletinin Antakya ve Yresinde Giritii Kitle Katliamlar (IV-VII. yy), Antakya, 1994. ELK, Mehmet; Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din-Devlet likileri I (Kuruluundan X. yya kadar), Elaz, 1996. ELK, Mehmet; Sryani Kilisesi Tarihi I, stanbul, 1987.

564

DELLBA, Melek; Ortaada Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara Ahidnmelerle Verilen mtiyazlara Genel Bir Bak, Belleten, C. XVII, S. 184, Ankara. DARKOT, B.; Frat, C. IV., stanbul, 1993, s. 622-626. DELH, C.; Bizans mparatorluu Tarihi (ev: Tevfik Byklolu), stanbul, 1937. EYCE, Semavi; Bertrandan de la Broquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433), slam Tetkikleri Enstits Dergisi, C. VI, Cz 1-2, stanbul 1975. GLAY, Sezgin; Seluklular Dnemi Ortadou Ticareti (XI-XIII. Yzyllar), F. . Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1999. GNALTAY, .; ran Tarihi, C. I., TTKY, Ankara, 1948. HALL Edhem, Die Seldschukischen Han n Anatolien, 1917de Verilmi Bir Konferansn Hlasas. HARTMANN, R.; Dicle, C., . A. stanbul, 1993, s. 582-585. HEYD, W.,; Yakn-Dou Ticaret Tarihi (ev. Fikret Iltan), Ankara, 1975. HONGMANN, Ernst; Bizans Devletinin Dou Snr (ev. Fikret Iltan), stanbul, 1970. BN- BB, Anadoluda Seluklu Devleti Tarihi (ev: M. Nuri Genosman, Notlar ilave eden F. N. Uzluk), Ankara, 1941. BNL-ESR, El-Kamil Fit-Tarih Tercmesi, slam Tarihi (ev. Abdlkerim zaydn), stanbul, 1987. J. WLBER, D.; ran Post and Present, Princeton, 1950. KAFESOLU, brahim; Seluklu Tarihi, stanbul, 1972. KAYAOLU, smet; Vakfn Trk Toplumundaki Yeri, Milli Kltr, S. 58, Ankara, 1987, s. 2627. KOCA, Salim; Sultan I. zzeddin Keykavus (1211-1220), TTK, Ankara, 1997. KPRL, Fuad; Vakf Messesesinin Tarihi Tekaml, Vakflar Dergisi, C. II, Ankara, 1970. KPRL, M. Fuad; Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 2. Bask, stanbul, 1986. KPRL, M. Fuad; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul, 1986. KYMEN, M. Altay; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I, Kurtulu Devri, Ankara, 1979. KYMEN, Mehmet Altay; Trkiye Seluklu Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Mays 1992, S. 65, Mays 1992, s. 16-27. LEGARET, Georg; Histoire du Development du commerece, Paris, 1931. MAZAHAR, Ali; Ortaa Mslmanlarnn Yaaylar, (ev: Bahriye ok), stanbul, 1972. MAHMUD ESAD; Du Regime des Captulation Ottomonas, stanbul, 1928. MORAZE, Charles; Histoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57. MLLER, K., Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920. OSTROGORSKY, Georg; Bizans Devleti Tarihi (ev. Fikret Iltan), TTKY, 4. Bask, Ankara, 1995. ZERGN, M. K., Anadolu Seluklu Kervansaraylar, st. nv. Edb. Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, s. 141-180. PAKALIN, Mehmet Zeki; Vakf Maddesi, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, M. E. B. Y., stanbul, 1993, s. 577.

565

PRENNE, Henri; Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi (ev: Uygur Kocabaolu), stanbul, 1983. RAMSEY, W.; Anadolunun Tarihi Corafyas, (ev: Mihri Pekta), stanbul, 1960. RUNCIMAN, Steven;. Hal Seferleri Tarihi, TTKY., C. I, II, III, (ev. Fikret Iltan), 2. Bask, Ankara, 1992. RIEFSTOHL, R. M., Turkhsh Architecture In Southwestern Anatolia, Cambridge Horvard University Press, 1931. SCHOUBE, A.; Handelsgeschichte Der Romanischan Vlker Des Mittelmeargebiets Bs Zumende Der Krewzzge, Mnchen und Berlin, 1906. SE, Henri; Modern Kapitalizmin Douu, (ev: T. Erim), stanbul, 1970. SEVM, Ali; Anadolunun Fethi, (Seluklular Dnemi), Ankara, 1993. SEVM, Ali; Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, TTKY., Ankara, 1990. TABAKOLU, Ahmet; Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1994, s. 116. THIRIET, F.; Histoire du Venise, Paris, 1961. TURAN, erafettin; Trkiye-talya likileri I, Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, stanbul, 1990. TURAN, Osman; Kl Arslan II, . A., C. VII., stanbul, 1993, s. 688-703. TURAN, Osman; Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, 1965. TURAN, Osman, Seluklu Kervansaraylar, 39 Sayl Belletenden Ayr Basm, Ankara, 1946. TURAN, Osman,; Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar (Metin, Tercme ve Aratrmalar), 2. Bask T. T. K. Y., Ankara, 1988. TURAN, Osman; Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1971. TURAN, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye; Ankara, 1961. TURAN, Osman, Ortaada Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, Belleten, C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)den ayr basm, Ankara, 1964, s. 209-225. URFALI MATEOS, Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (11361162), (Trke ev: Hrant D. Adreasyan), 2. Bask, Ankara, 1987. UZUNARILI, smail Hakk; Osmanl Tarihi, C. I, Ankara, 1983. YERASMOS, Stefenos; Azgelimilik Srecinde Trkiye, (ev. Babr Kuzucu), stanbul, 1986.

566

Seluklu Trkiyesi'nde Ticaret / Yrd. Do. Dr. M. Said Polat [s.375-385]

Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Anadolunun grkemli antik ehirleri, nce Pers, arkasndan Arap istillar, bunlar yetmezmi gibi Bizansn kat merkeziyeti tutumunun sebep olduu ve mdahale ettike daha da derinletirdii toplumsal buhranlar yznden sszlat ve savunma arlkl kale ehirlere dnt. X. yzyldan itibaren ehir hayatnda grlen canlanma da Balkanlarla snrl kald.1 XI. yzyln ikinci yarsnda balayan Trkmen aknlar ve ardndan gelen Hal Seferleri ise bu ie kapanma ve daralmadan k sadece geciktirdi. Benzer yanlar olmakla birlikte mahiyeti ve sonular itibaryla Trkmen aknlarn yine de dierlerinden ayr deerlendirmek gerekiyor. Hereyden nce bu aknlar, il tutacaklar yerlerde yaplacak her trl tahribatn sonuta kendi karlarna zarar vereceini ok iyi bilen, bu yzden de bir direnme ile karlamadka yama yapmamay adet edinmi2 sradan gebelerin, il tutmak3 amacyla g ncesi yapt bir tefti harektyd. Dolaysyla ilk Trkmen aknlar, geici ve tahrip edici Pers, Arap ve Hal seferleriyle ayn kefeye konmamaldr. Ksa sreli bir kargaa ve buhrana sebep olan bu aknlar fizik yaplardan ok iktidar yaplarn tahrip etti. Merkeziyeti zihniyetin yerini alan ademi merkeziyeti gebe zihniyet, kabilev siyas birlikin dnm geirmeye balad 1175e kadar hkm srd4 ve etkileri XIII. yzyldan itibaren grlecek olan deiimlere uygun bir zemin oluturdu. Kesin deliller olmamakla birlikte, uzun sren gler sebebiyle fakir dm ve hayatn devam ettirebilmek iin haydutluk yapmak zorunda kalan baz Trkmen ailelerin, ilk aknlarn sebep olduu kargaa ortamndan da istifade ederek yapt basknlar ticareti sekteye uratm olabilir. Fakat kkn tamamen kazyamasalar da yerel Beglerin, hkim olduklar blgelerde karlarn zedeleyen bu tr ete faaliyetlerine bir sre sonra engel olduklar tahmin ediliyor. nk yerleiklerin ilk Trkmen aknlarna ynelik ikayetleri arasnda, ticar faaliyetleri de sekteye urattklarna dair yaygn bir ikayetin olmamas bu tahmini glendiriyor. Geim biimi hayvancla dayanan Trkmenler, retemedikleri rnlerin bir ksmn ayn ya da nakd olarak yerleiklerden satn aldklar iin, onlarla olan ticar ilikilerine zel nem veriyorlard. Dolaysyla bar dnemlerinde yerleiklere yaklaarak ortak bir hayat oluturuyorlard.5 XII. yzyln ortalarna gelindiinde Beyehir Gl (Lake Pousgousse) civarndaki yerleik ahali ile Konya Trkleri arasnda ticar iliki aile ve din balarndan daha kuvvetli bir hl almt.6 kinci Hal Seferine katlanlar ise Trkmenlerle Grek kyls arasnda kurulan al-veri ilikisi karsnda aknlklarn gizleyememilerdi.7 Bu manzaraya belli bir blgede deil, Yarmadann her yerinde rastlamak mmknd. Nitekim gayrimslim ahalinin bu ilikisine engel olamayan Bizans imparatoru hncn, Ermeni ve Sryani tccarlarn stanbuldaki (Konstantinopolis) kiliselerini yktrarak (1094-5) almt.8 Bizansn mdahaleleri amacna hi bir zaman tam anlamyla ulaamad. Yarmadada yaklak bir asr hkm sren gebe zihniyetin uzlamac ve esnek tavr, sadece sradan yerleik ahaliyi memnun etmedi, serbestlii seven byk-kk pek ok taciri de Yarmadaya ekti.9 Bu tutum,

567

gebe hkimiyetindeki Orta Asyada olduu gibi burada da ticar canlanmaya sebep oldu.10 Seluklu ekonomisinin temel dinamii ticaret hacmindeki11 genilemeyle birlikte ehirler surlarnn dna taarak, kasvetli istihkmlardan, farkl kltrlerden insanlarn her trl mbadeleyi yapt canl ticaret merkezlerine dnt.12 Bu arada amalar farkl olmakla birlikte, Seluklularla ayn dnemde Yarmadada hkimiyet mcadelesi veren bir baka g Latinleri de bu denklemin iine yerletirmek gerekiyor. zellikle Venedikliler XI. yzyldan beri Akdeniz ve Karadeniz ticaretine hkim olabilmek, Dounun kymetli emtiasn ucuza ve kolay yoldan temin edebilmek iin, bata Bizans olmak zere, Bat Asyadaki siyas glerle ibirliin her trn deniyordu.13 Sahil ehirlerini ele geirip ticarete mdahale edecek konuma gelince, bu kez Seluklu Devleti ile ilikiye geecektir. Eski dnyann tacirleri Yarmada ile ticaretini srdryordu. Ebu Hamid el-Grnat (. 1169-70), XII. yzyln balarnda Rusyadan tacirlerin gelip gittiini rivayet eder.14 Arap tacirler Kuzeyin zenginliklerini Gneye, ranl tacirler Dounun zenginliklerini Batya, Yarmada zerinden ulatryordu. Nitekim 1135 senesinde, aralarnda drt Hristiyann da bulunduu yaklak 400 ranl tacirden mteekkil bir kervan stanbul dn, Mar Theodorus yortusu gnnde kara saplanm ve tacirlerin hepsi lmt.15 Ulamn binbir gl daha ok kazanma arzusuyla yanp tutuan tccar yldrmyordu ama gvenlik her zaman nde geliyordu. Baka sebepleri olmakla birlikte II. Klarslan (1155-1192) bu amala, muhtemelen 1175den sonra, canl bir ticaretin cereyan ettii Antalya (Attaleia), Konya (Ikonion), Aksaray ve Kayseri (Kaisareia) gzerghnda ilk kervansaray ina ettirdi. Sonra emirleri onu takip etti.16 Sultan bu gzerghda cereyan eden ticareti tamamen denetim altna alabilmek iin Antalyay da ele geirmek istiyordu. 1182de ilerlemi yana ramen ehri kuatt, fakat zapt edemedi.17 Baarszlkla sonulanan bu teebbs Seluklu Devletinin dnmne byk bir ivme kazandrd. nk gebe siyas ve asker donanmnn bu ehirleri ele geirmek iin yeterli olmad, yerleik siyas ve asker yaplanmann gereklilii anlald. Bu da blgedeki geleneksel mcadele aralarn ok iyi bilen ve bu gn sabrla bekleyen yerleik unsurlarn siyas yapya hulul etmesini kolaylatrd. Mevcut siyas yap zerinde yerleik zihniyetin hkimiyeti arttka, olumlu veya olumsuz anlamda ticaret ve siyasetin birbirine mdahalesi de o lde artacaktr.18 Levantda yaklak bir asrdan fazladr acmaszca cereyan eden ticaretten pay kapma kavgasnda yerini alabilmek ve bunun siyas sonularyla ba edebilmek iin, daha nce izlenen tamamen serbest ticaret siyasetinden geri adm atma dncesinin, XII. yzyln sonlarna doru Seluklu merkezine yava yava hkim olmaya balad dikkati ekiyor. Bundan sonra kardan gelen g gsterilerine, tehdit, misilleme, sulh veya bunlar da zm getirmez ise asker seferler dzenleyerek karlk vermeye baladklar grlr. Nitekim Bizans mparatoru III. Aleksios Angelos (1195-1203) Konya-stanbul arasnda ticaret yapan Seluklu tebaasndan Grek ve Trk tacirlerin mallarna el koyup kendilerini de hapsedince, I. Gyasddin Keyhsrev de (1192-1197) Msr hkimi el-Azizin (1193-1198) Antalya yolu ile mparatora gnderdii atlar ve hediyeleri msadere etmiti. Bunun zerine iki devlet arasnda ihtilaf km ve Sultan istekleri kabul edilmeyip tacirler serbest braklmaynca aralarndaki andlamann bozulduunu iln ederek Bizans topraklarn istil etmiti.19 Ayn mparatorun bir sre sonra Giresun (Kerasous) yaknlarnda batan bir geminin ykn

568

kurtarmak maksadyla gnderdii kadrgalar, Samsun (Aminsos) sahiline yanaan gemileri yamalam, tccarlarn bir ksmn esir etmi, bir ksmn da ldrmt. Tccarlarn mparatora yaptklar ikayetler bir sonu getirmeyince, madur Konyal tacirler durumu Seluklu Sultan Rknddin Sleymana (1197-1204) arz etmi, Sultan da kendi tebaasna ait tacirlerin mallarnn iadesini mparatordan talep etmiti. in daha fazla bymesinden ekinen mparator, suu amirali Konstantin Frangopoulosa ykleyerek tazminat demeyi ve Sultana yllk hara vermeyi kabul ederek geri adm atmt.20 Siyas ekimelerin ticarete etkisi bazen o kadar byk boyutlara varyordu ki, pek ok insan bu gelimelerden madur olabiliyordu. I. Theodoros Laskaris (1204-1222) ile atmaya giren ve Karadeniz kylarn ele geiren Trabzon hkimi David Komnenos (1204-1214), bnl-Esre (. 1232) gre 602 (1205) senesinin hemen ncesinde denizi kapamt. Bu esnada Seluklu Devleti de kendi i meseleleriyle uratndan mdahale edememi, ne Karadeniz havzasndan ne de slam dnyasndan gelen tacirler yollarna devam edebilmiti. Sivasta (Sebasteia) ylp kalan tacirler yol almaynca byk skntlara dm, kr etmek yle dursun sermayeyi kurtarabilenler kendilerini talihli saymlard. Bu arada taht ikinci kez ele geiren Sultan I. Gyasddin Keyhsrev (1205-1211) duruma mdahale etmek ve Karadeniz kylarn ele geirmek iin bir sefer dzenlemise de baarl olamamt.21 Antalyann zapt maksadyla kt seferin grnrdeki gerekesi de farkl deildi. skenderiyeden Antalyaya gelen Horasanl, Irakl ve baka memleketlerden tccarlar ehrin ileri gelenlerince soyulunca Sultann huzuruna kmlar, balarna gelenleri bir bir anlatmlard.22 Sultan madurlarn dertlerini dinleyip haklarnn alnaca, uradklar zararn da hazineden tazmin edilecei szn verdikten sonra, Antalyaya asker sefer iin fermanlar kartmt. I. Gyasddin Keyhsrev hazrlklarn tamamlar tamamlanmaz Antalyaya intikal etti ve ehri kuatt. ehir denizden yardm ald iin bir trl teslim alnamyordu. Sultann srarl tutumu zerine daha fazla madd ve manev zarara uramak istemeyen Rumlar, Latinlerle yaptklar ittifak bozarak Sultan ile anlatlar.23 Bu frsat iyi deerlendiren Sultan, ierden Rumlarn da yardmyla 603te (1207) ehri zapt etti. Bir ka gn yama yapldktan sonra yamann sona erdii ve ahalinin yerlerine yurtlarna dnebilecei duyruldu. Sultan azatl klesi Mbarizddin Ertoku b. Abdullah vali ve s ba olarak atad. Bir sre ehirde ikamet ettikten sonra Konyaya dnmek iin yola kt. Antalyadan bir menzil tesinde Dudana gelince bir mola verdi. Burada, yama sonucu ele geen ganimetin 1/5i hazineye alndktan sonra, tacirlerin zararlarnn tek tek tespit edilip denmesini, noksan kalan ksm olursa bunun Mbarizddinin emrine braklan paydan, bunun da yetmemesi durumunda da devletin hazinesinden karlanmasn, ayrca Seluklu hkimiyetindeki yerlerde ne ticareti yaplrsa yaplsn, hangi tacir geerse gesin, bata bc ve ubr olmak zere, o zamana kadar almakta olan btn ticar vergilerin kaldrlmasn emretti.24 XIII. yzyln sonlarna doru eserini kaleme alan bn-i Bibi (. 1296 sonras) ok nemli malumat vermekle birlikte, yzyln balarnda cereyan eden Antalyann zapt ve sonras ile ilgili haberleri birbirine kartrmtr. Antalya ele geirildikten bir sre sonra, muhtemelen 1207-1209 arasnda, bu ehirde ticar karlar bulunan siyas glerle, I. Gyasddin Keyhsrevin andlama yapmak zorunda kald ve bu andlamalarda bir takm imtiyazlar verdii bilinmektedir. Mellif, vergi

569

kaldrmann bir imtiyaz olduunu bildii halde bunu Sultann bir ihsan gibi gstermitir. Halbuki Akdeniz ticaretinin bu nemli merkezi asker olarak ele geirilse de, burada ticar karlar olan, bata vergi muafiyeti olmak zere pek ok ayrcal ok nceden elde etmi glerin haklarn birden ellerinden almak mmkn deildi. Ancak Seluklu Devleti fiskalist batasya devletine dnmede belli bir mesafe kat edip glendike bu andlamalar artk mtekabiliyet esasna gre dzenlenecek ve kk orandada (%2) olsa gmrk konacaktr. Antalya, Bizans dneminde de Venedikliler iin nemli bir ticaret merkeziydi. Daha 1082de I. Aleksios Komnenosa (1081-1118) yardm karlnda Bizans ile yapm olduu bir antlama gereince Antalya bata olmak zere Bizansn hkimiyeti altndaki sahillerde, adalarda ve ehirlerde byk bir ayrcalklar elde etmilerdi. Seluklular ile yaplacak antlamalarla mukayese etmek iin bu antlamann hkmlerine ksaca temas etmek gerekiryor. Bizans memleketlerinde her trl vergiden muaf olarak serbeste ticaret yapabileceklerdi. Antlamaya gre Lazkiye (Laodice) ve Antakyadan ky boyunca o dnemde henz Seluklu hkimiyetine girmemi Kilikyada Mamistra (Mopsueste), Adana (Adatia), Tarse, Pamfilyada Antalya, kuzeye doru, Sakz, Efes, Foa (Foglia)da biten bir hattan Yunanistana geer ve burada bir dizi ticaret merkezlerini de iine aldktan sonra Edirne, Apros zerinden Megalopolise (stanbul) kadar pek ok ticaret merkezinde istedikleri gibi ticar faaliyetlerini yrtebileceklerdi. stelik stanbulda Venediklilere zel bir mahalle de tahsis edilecekti. Bizansn hkimiyeti altndaki yerlerde yaayan Venedik tebaas imparatorluun yarg yetkisi dnda kendi kanunlarna gre yarglanma (exterritorialit des lois) ve aralarndaki anlamazlklarda zel mahkemeler kurma hakk verilecekti. Ayrca Venediki yceltici unvan ve balar verilecekti. Bylece Venedik Douda ilk mstemleke imparatorluunu kurdu.25 1082de Anadolunun byk bir ksm Trkler tarafndan zapte dilmi olmasna ramen Venedikliler siyas muhatap olarak Bizans kabul ediyordu. nk Yarmadann nemli liman ehirleri hl Bizansn hkimiyeti altndayd. Venedikliler 1082de elde ettii bu ayrcalklar korumak iin Levant ticaretinden tamamen ekilinceye kadar elinden ne geliyorsa yapacaktr. Nitekim I. Manuel Komnenos (1143-1180) onlara bu nemli ticaret merkezinde serbeste ticaret yapma hakkn, 1148 tarihli buyruuyla tekrar tand ve 1199 tarihinde III. Aleksios Angelos bunu yeniledi.26 1204den sonra da yarmadada siyas bir g haline gelen Latinler, ayn dnemde Selukluklularn sahil ehirlerini bir bir ele geirerek gcn daha da artrmas zerine, bu defa yarmadadaki siyas muhatab olarak Seluklular grmeye balayacaktr. zellikle Venediklilerin, talyan asll Aldobrandininin idaresindeki Antalya ehri Seluklularn eline geince, bu blgelerdeki imtiyazlarn kaybetmemek iin yeni hkimlerle derhal bir andlamaya oturaca aikrd. Nitekim ehrin Seluklular tarafndan ilk ele geiriliinin (1207) hemen akabinde bir ticaret ve dostluk andlamas imzaladlar. Andlama talebi her zaman olduu gibi Venedikliler tarafndan gelmi olmal. nk Sultan, ehri Latinlerden nefret eden Rumlarn yardmyla zapt etmiti. Bunun karlnda da Rumlar ehirde ayrcalkl konuma gelmiti. Fakat daha sonra Rumlarn Seluklu ynetimine isyan etmesi, Sultann taraf deitirdiini gsteriyor. nk 1204den sonra yarmadada artk cidd bir siyas g haline gelen Latinlerle dostluk tesis etmek, yarmadadaki siyas dengeler asndan Seluklularn da iine gelmi olmal.

570

Antalyann ele geirilmesi burada karlar olan gleri bir anda Seluklu Devletinin muhatab haline getirmiti. htiyalarnn byk bir ksmn Trkiye ve Suriyeden karlayan Kbrs Krall, kendisi iin hayat nemi haiz Antalya ehri Seluklularn eline geince, Seluklu Sultanlna yaknlaarak bir ticaret ve dostluk antlamas imzalad. Bu antlamann tarihi kesin olarak bilinmiyorsa da Kbrs Kral Huguen (1210-1218) Sultan I. zzeddin Keykvusa (1211-1220) gnderdii Ocak 1214 tarihli mektupta geen Aramzda alt yldan beri yeminle tasdik edilmi dostluk var27 ibaresi, mnasebetlerin 1207 veya 1208 tarihinde -kralln Gautier de Montbliardin niybetinde ikenbaladn ortaya koyuyor.28 Mamafih Seluklularn Antalyadaki hkimiyeti ok uzun srmedi, ehri elleriyle Seluklulara teslim eden Rumlar Sultan I. Keyhsrevin lmnden sonra isyan kartarak, ehirdeki mslmanlar katledip mallarn ve mlklerini talan ettiler.29 Bu ayn zamanda Seluklu Devletinin XIII. yzyln balarnda dahi liman ehirlerinde hkm sren olduka gl ve karmak kar ilikilerini zp zapt edebilecek ve hkim olduktan sonra da bunu srdrebilecek gce hl sahip olamad anlamna geliyordu. Karann tartmasz hkimleri, deha sahibi Trkmen Begi akadan bu yana, hkimiyetlerini bir trl sahillere doru geniletememi, geniletse dahi burada uzun sre tutunamamt. Muhtemelen bu ehirlerde gvenlii tesis edecek uygun asker yap henz tam anlamyla tesis edilememiti. Ayrca gneyde Kbrs Krallnn, kuzeyde Trabzon Devletinin Yarmada sahillerindeki karlar Seluklu hkimiyetinin srekliliini gletiren etkenlerin banda geliyordu. Bu yzden Karadenizin nemli ticaret merkezlerinden Trabzon zaman zaman vasall kabul etmekle birlikte, Seluklularca hi bir zaman zapt edilemezken, Samsun da Trabzon Devleti ile Seluklu Devleti arasnda sk sk el deitirdi.30 Karadeniz havzasndaki nemli ticaret merkezlerinden biri olan Sinop (Sinopolis) ise I. zzeddin Keykvus dneminde ancak anlama yoluyla teslim alnabildi (1214). ehrin valilii Hetuma verildi. kartlan bir fermanla lkenin muhtelif blgelerinde yaayan, zengin tccardan (hce) ve havssdan insanlar bir takm imtiyazlar verilerek Sinopa arld. Kargaadan kaan yerli ahalinin de karlan naibler vastasiyle tekrar yurtlarna dnmesi saland.31 Sinopun ele geiriliinden sonra Seluklular, Latinler, zellikle Venedikliler ve Trabzon Devletinden sonra ticar ynden Karadenizde nc g haline geldi.32 Akdenize mahre bulan nemli liman ehirlerinden Antalyann kesin olarak istirdad da yine Sultan I. Keykvus dneminde gerekleti.33 ehrin ele geirilmesinden sonra Trkiye Seluklu Devleti ile Kbrs Krall arasnda yeni bir ticaret ve dostluk andlamas imzaland (1216). Bu andlama aamasna bir hazrlk safhasndan geilerek gelinmiti. 1216 ncesindeki yazmalar Kbrs Krall ile Trkiye Seluklu Devleti arasnda imzalanm ilk andlamaya gndermeler yapyordu. Bu mektuplardan ilki 1213 tarihinde Sultan tarafndan gnderilmiti. Gnmze ulamam bu mektuba Ocak 1214te Kral Hugue cevap yazmtr. I. Gyaseddin Keyhsrevin Antalyay zaptndan sonra, Gautier de Montbliard ile yapt andlama ve Sultann 1213 tarihinde gndermi olduu ilk mektup hakkndaki malumat ancak bu cevab mektuptan edinilebilmektedir. 1216 tarihli niha andlama ncesinde daha baka mektuplamalar da olmu ve bunlardan Krala ait iki tarihsiz mektup gnmze kadar gelmitir. Asl andlamay oluturan ahidnme niteliindeki son iki formel mektuptan Krala ait olann zerinde 19 Temmuz 1216 tarihi, Sultana ait olann zerinde ise Eyll 1216 tarihi yazldr. 1216 ncesinde Hugue ile Keykvus arasnda teat olunan mektuplarn hepsi Kral ile Sultan arasndaki bu dostlua vurgu yapmaktadr. 1216 tarihli ahid-

571

nme ise Kbrs Krall ile Seluklu Sultanl arasnda 1208den beri varolan, 1214 ncesinde ve sonrasnda teat olunan mektuplarda da devam ettii izhar edilen dostluun, ehrin ikinci kez zaptndan sonra yenilenmesi ve takviyesinden ibarettir. Muhtevasna gelince; mtekabiliyet esasna gre dzenlenmi ve yl ile tahdid edilmi ahidnmeye gre, her iki tarafn tccarlar ve gemileri taraflarn topraklarna ve limanlarna mutad vergiyi34 dedikten sonra serbeste girip kacak ve diledii gibi hareket edebilecekti. Eer denizde, taraflardan birine ait insan ve eya ykl bir korsan gemisine rastlanrsa, bu gemiler derhal sahile getirilecek, iindeki korsanlk mallar kar tarafa iade edilmek iin msadere edilecekti. Ayrca buna Kral, kar tarafn memleketinden gelen korsanlar yakalandnda gemileri batrlacak hkmn de ilave etmiti. Her iki tarafn tebaasna ait bir gemi taraflarn kylarnda kazaya urarsa mallar muhafaza edilecek ve en ksa zamanda kar tarafa iade edilecekti. Kraln gnderdii mektupta ayrca hasara uram gemilerin mutad olduu zere adaletsizce yamalanmamas zellikle talep ediliyordu. Bu hkmden Sultanla ait kylarda, hasara urayan gemileri yamalamann meru olduu anlalyor.35 Krala ait ahid-nmede eer Ermeni Kral, Antakya prensi veya baka Hristiyan taraflardan biri bir yardm istediinde, bu ahid-nmedeki hkmlerin onlara da temil edilecei belirtilmitir. Tek tarafl gibi grnen bu arta Sultann u ifadesi cevap olabilecek niteliktedir: bu dostluk gereince, onun krallk devleti iindeki btn insanlara ve btn lkesindeki tccarlara ve dierlerine bizim btn Sultanlmz memleketlerine girmek ve kmak, korkusuz, tamamen serbest ve itirazsz olarak vuku bula. Buradaki dierleri ifadesi sanki Kraln szn ettii nc taraflar da iine almaktadr. Bu ahid-nmelerde dikkati eken bir dier husus, hukuk mevzularn zerinde neredeyse hi durulmamasdr. Muhtemelen taraflarn memleketlerindeki mer hukuk zimnen kabul ediliyordu. Farkl kavimlere mensup pek ok tccar bnyesinde barndran ve nemli bir ticaret merkezi olan Kbrs adas da Seluklular iin ok nemliydi. Antalya liman vastasyle Trkiyeden ap, yn, ipek, ipekli kumalar, pamuk, hal, kilim, Ankara tiftii, deri, sabun, boyacl a ait eitli maddeler, arktan gelen baharat ve dier emtiay ithal ediyordu. Bunlarn bir ksm Kbrs zerinden Avrupaya, Avrupadan gelen mallarn bir ksm da yine ayn yolla Trkiyeye getiriliyordu. Buna karlk Kbrs, yn kuma, keten, gzta (zc- Kbrs), zamk ve arap ihra ediyordu. Bu emtiann nemli bir ksm da Seluklular tarafndan satn alnyordu.36 XIII. yzyl Seluklu Trkiyesinde ticar hayatn canlanmas iin konjonktr de olduka msaitti. Hallarn Suriye ve Filistinde kurduklar kk krallklar, Msr sultanlar tarafndan bir bir ortadan kaldrlnca, Latin tacirler byk bir darbe alm ve bu nemli ticaret merkezlerindeki hakimiyetleri byk lde sarslmt. stelik bunlar tekrar faydalanamayacaklar ekilde de tahrip ediliyordu. Askolon ve Kayseriya (Kaesarea) gibi bazlar kaybolup giderken, Yafa ve Akka gibileri de nemlerini yitirerek kk birer ehre dnmt. Bylece 1191-1322 arasnda Dou Akdenizdeki Hal devletlerinin ellerindeki kale ve limanlar tamamen yerle bir edilmi oldu. Bu gelime Latin tccarlarn, Dounun emtiasna ulaabilmek iin Trkiye gzerghn kullanmak veya buralardaki ticaret merkezleriyle balant kurmak zorunda brakt. Seluklu Devleti ile Latinler arasndaki ilk ilikiler, daha nce de belirtildii gibi I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde, Antalyann ilk ele geiriliinden sonra balad ve daha sonra glenerek

572

devam etti. 1220 ncesine ait herhangi bir belge mevcut olmamakla birlikte, 1220 tarihli belgedeki merhum babasnn, kardeinin ve kendisinin ferman hkmnce ibaresi bundan nce Seluklular ile Venedikliler arasnda en az iki ticaret ve dostluk andlamas yapldn ortaya koyuyor. Buna gre andlamalardan ilki I. Gyasddin Keyhsrev dneminde, muhtemelen 1209da37 imzalanm, sonra I. zzeddin Keykvus tarafndan da yenilenmitir.38 I. Alaeddin Keykubd da tahta knn (1220) hemen akabinde, muhtemelen Venediklilerin talebi zerine daha nce imzalanm bu andlamay bir ferman ile yeniledi. 8 Mart 1220 tarihli Venedik-Seluklu Antlamas, Seluklu elisi emir Sipehsalar emsddin Emir el-Gazinin Venedik Podestas Jacobus Teopuloya gtrd, Sultan I. Alaeddin Keykubadn taahhtlerini ieren ahid-nme ya da ferman ile Venedik Podestasnn Latince olarak kaleme aldrd Venedik Dukasnn ahid-nmesinden olumaktadr. Sultann taahhtlerini ieren Jacobus Teopuloya verdii vesika yani ferman gnmze gelmemitir. Fakat Venedik Dukasnn taahhtlerini ieren metinde, nce Sultann gnderdii ferman hem eklen hem de muhteva olarak yeniden tasvir edilmitir. Podestann hazrlad ve Venedik tarafnn taahhtlerinden oluan metinde (muahedenme) nce Seluklu Sultannn taahhtleri zikredilmi, arkasndan Venedik Dukasnn taahhtleri sralanmtr.39 Elimize gelen ahid-nmede Sultana ait fermann krmz harflerle yazld ve Sultann altn mhryle de mhrlendii belirtilmektedir. Ayn ekilde Venedik Dukasnn taahhtlerini ieren belge de krmz harflerle yazlm, altna Venedik Dukasnn altn mhr konmu ve krmz mhr mumuyla da mhrlenmitir.40 Andlamann hkmlerine gelince; antlama iki yl ile tahdid edilmi bir dostluk ve ticaret antlamasyd. Taahhtlerden Seluklu sultannn tebaas ile Venedik Dukasnn tebas ve onun yerine kaim olacak despotlarla, Suriye ve baka yerlerde onlarn hkm altndaki Venediklilerle, onlarn tacirleri yararlanacakt. Andlamann hkmleri geneli itibariyle mtekabiliyet esasna gre dzenlenmise de baz hkmleri, gmrk, selamlama ve yarglama, tek taraflyd. Mtekabiliyet esasna gre dzenlenmi hkmlere gre, her iki tarafn tebaas ve ona bal olanlar, kar tarafn memleketinde, denizde ve karada serbeste ticaret yapacak ve hi kimse buna engel olmayacakt. Taraflardan birinin gemisi kar tarafn denetimindeki sularda tehlikeye maruz kalacak olursa derhal yardm edilecek ve ele geen eyay taraflar birbirine iade edeceklerdi. Eer gemi batacak olursa iindeki emtia geri verilecek ve insanlar yabanc da olsa hapsedilmeyip serbest braklacakt. Taraflarn gemileri dman gemiler tarafndan takip edilecek olursa kar tarafn kysna yanamasna ve snmasna izin verilecekti.41 Tek tarafl hkmlere gelince, Venedikliler Sultann memleketinde, tpk babas ve kardeinin devrinde olduu gibi gmrk olarak maln deerinin (ad valorem) %2sini verecekti.42 Fakat Seluklu tebaasndan tacirler Venedik hkimiyetindeki yerlerde car vergiyi deyeceklerdi.43 Sultann fermanna gre kymetli talar, inciler, ilenmi veya ham gm, altn ve zahireden gmrk resmi alnmayacakt.44 Ayrca ferman, Venediklilerle dier Latinler, Pizallar veya dier kavimler arasnda Sultann memleketinde bir ihtilaf vuku bulacak olursa, bu davaya Venedikliler arasndan seilen bir jri (husus mahkeme) bakacakt. Katil ve hrszlk vakalar bunun dnda tutulacak, bu sulara Sultann kendi mahkemesi (curia) bakacakt.45 Venediklilerin hkimiyeti altndaki yerlerde Sultann tbiiyyetindeki insanlardan biri lrse mallar, ortaklar arayncaya kadar korunacak ve herhangi bir mnazaa ve

573

davaya hacet kalmadan geri verilecekti. Eer bir kimse ad geen yerlerde, Sultann tebaasndan birine karada ve denizde zarar verecek olursa alnan mallar tahkikattan sonra o ahsa geri verilecek, eer haksz olarak alnan mallar zarar grrse tazmin edilecekti. Seluklular lehine olan tek yanl bir hkm de ister kendi isterse bakalarnn gemileriyle gelsin Seluklu tebaasndan tacirlerin selamlanmasyd.46 I. Alaeddin Keykubd tahta kndan bir yl sonra, Akdenize mahre bulan, Rumlarn Kalonoros, Avrupallarn Kandelore olarak adlandrd bir dier nemli ticaret ve liman ehrini kuatlm, dierleri gibi burasda ehir sakinleriyle anlalarak teslim alnmtr.47 Sultann ismine istinaden de ehre Alanya (Alaiye) ismi verildi. Bylece Seluklular, Akdenize alan Antalya, Alanya (Alaiye) ve Ayas (Yumurtalk) limanlarndan en nemli ilk ikisini ele geirmi oldu. 1229-1236 yllar arasnda da burada kuvvetli bir tersane ina edildi.48 Bu giriimler, Seluklularn Karadenizden sonra Akdeniz ticaretinde de sz sahibi olmak istediini ortaya koyuyordu. 1220 tarihli Venedik-Seluklu Antlamas iki yl ile snrlandrlmsa da zaman zaman yenilendii tahmin edilmektedir. Nitekim talyan kaynaklar, Venedik Dukasnn 1228 tarihinde Alaeddin Key kubda Filippo Iuliano isminde bir eli gnderdiini zikretmektedir.49 Hatta Filippo Iuliano Konyada karlat, bir elilik yesi olan Marco Longonun Sultana zrh ve silah hediye ettiini biraz da fkeli bir ekilde nakleder.50 Venedikliler Mool hkimiyeti sonrasnda da Trkiye ile olan ilikilerini srdrd. 1253 tarihinde Konyay ziyaret eden Rubruck bu ehirde ticaret yapan birok Venedikli ve Cenevizli tccarlara rastladn, Cenevizli Nicolo di Siro ve Venedikli Bonafatius Malendino adlarnda iki tacirin Seluklu baehrine yerletiklerini, bir irket kurarak btn Trkiyedeki ap retimini tekellerine aldklarn, Sultann (andlamaya gre) bunlardan bakasna ap sattrmad iin de fiyatlar bunlarn belirlediini, bu yzden apn fiyatnn 15 altndan 50 altna ktn rivayet eder.51 Bu ve dier malumat dikkate alndnda Venediklilerin Trkiye topraklarndaki imtiyazlarn, Mool hkimiyeti sonras daha da genilettii aka grlr.52 1255 tarihli Venedik bahriye nizamnamesine gre bu tarihlerde Venedikliler skenderiye ile Antalya arasndaki serbeste ticaret yapyordu.53 Yarmada sadece Venediklileri deil, baka Avrupal tacirleri de arlyordu.54 1220 tarihli muahede-nmede geen Venedikliler veya baka Latinler, Pizallar veya dier kavimler ibaresi, Venedikliler dnda baka tacirlerin de Yarmadaya gelip gittii ortaya koyuyor. Cenevizlilerin daha 1156da Antalya ile ticaret yapt bilinmektedir.55 Provensllar talyanlarla birlikte, Latin hkimiyetinden yaklak bir asr sonra, Kbrs adasna yerlemi ve bir takm imtiyazlar elde etmilerdi. Muhtemelen bu tarihten itibaren, fakat kesin olarak 1236dan sonra Konya ve Trkiyenin gney ve bat sahilleriyle Kbrs arasnda bir transit ticaret a kurmular ve Trkiyeden Kbrsa %1 gmrkle ticar emtia sevketmeye balamlard.56 1224e doru Venedik hkmetinin kendi tebaasndan tacirlerin Msrla ticaretini yasaklama karar57 Levant ticaretinde Seluklu Trkiyesinin nemini bir kat artrmt. Bu karar sadece Venediklileri deil, gemi yapmnda kullanlan malzemeyi daha nceleri Batl devletlerden veya onlarn vastasyla temin eden Msr da bu ihtiyalarn karlamak iin kuzeydeki Trkiye limanlarna yneltti. Alaiye (Kalonoros) ve Antalya limanlarndan, skenderiye ve Suriye limanlarna, bata gemi

574

yapmnda kullanlan zift, kereste olmak zere, gda maddeleri, kuru kays, hal, at, kle ve deri mamulleri tanrken, ayn yoldan, keten, eker, Msr giyecekleri, sarklar, ipekliler, ynller, kumalar, Dou ve Gney Asyadan baharat, ivit, sabun, kalay, kurun gibi emtia geliyordu.58 Seluklu Trkiyesi, sadece Msr iin deil dier slam lkeleri iin de nemliydi. Bat Asya ticaretinin en nemli merkezlerinden am, Badat, Tebriz ve Sivas ile balant byk lde Yarmada zerinden kuruluyordu. slam devletleri aralarndaki ticar ilikileri artrmak iin karlkl taahhtler veriyorlard. Celalddin Harezmh, I. Alaeddin Key kubada yazd mektuplarn birinde, ticar mnasebetlerin devam edecei ve tacirlerin Harezm lkesine rahatlkla girebileceklerini taahht ediyordu.59 Seluklu tacirlerinin Douya seyahat edip etmediklerini bilmiyoruz, fakat XIII. asrn sonlarnda, Konyadan Hindistana ticar gayelerle seyahat eden bir tacirden Eflk eserinde sz etmektedir.60 slam lkeleriyle olan ticar mnasebetler Seluklu lkesinin dousundaki kargaa yznden zaman zaman tehlikeye girse de devlet derhal bunun nlemlerini alyordu. Nitekim Harezmliler ve Moollarn nnden kaan gebelerin sebep olduu bu kargaalar engellemek maksadyle, Kemalddin Kamiyar Ahlat ve Bitlis taraflarna seferlere gnderilmiti.61 Yine Sultan I. Alaeddin Keykubd gebelerden baka Konya-am gzerghn srekli tehlikeye dren Ermenilerin zerine, 622/1225 senesinde anigir Mbarizddin avly gndermiti.62 Sinopun zaptndan sonra Karadenize k kaps bulan Trkiye Seluklu Devleti, Karadenizin gvenlii ortadan kalktnda, menfaatleri icab siyas ekimelere katlarak mdahale etmeye balad. Nitekim Kpak, Bulgar ve Rus diyarlarndan gelen tacirlerin mallar yamalanyordu. Madur tacirlerden biri durumu Sultana arzederek ondan yardm istemiti.63 Bu ve benzeri Seluklu menfaatine ters den gelimeler, I. Alaeddin Keykubdn Karadeniz siyasetine arln koymasna zorunlu hale getirdi. Sultann emriyle havzann en nemli ticaret merkezlerinden Sudaka (Soldaia) sefer dzenlendi ve blge bir sre Seluklu Devletine tbi oldu. kinci Mool istilsna (1239) kadar da Seluklu korumalnda kald.64 Sudak ele geirildikten sonra, adet olduu zere ele geen ganimetten madur tacirin zararlar karlanmt.65 Krm seferinde hedefin Sudak olarak seilmesinde dier bir sebep de burasnn Rusya ilerine kadar giden Trk ve Arap tacirler kadar, Kuzey ile Seluklu lkesi arasnda ticaret yapan Rus tacirlerin de ana urak merkezi olmasyd. Her trl geminin yanamasna elverili liman, deniz ticaretini kolaylatryordu. Kuzeyin deri ve krkleri, Astragan (Ejderhan) yolu ile Asya ilerinden getirilen pamuklu ve ipekli kumalar, baharat, hatta Seluklu lkesinde yetitirilen Ankara keisinin yn (tiftik), Kefede ya da Sudak da pazarlanyordu.66 Trkiye ile Karadenizin Kuzeyi arasndaki ticaret an 1253 tarihinde Rubruck yle tasvir ediyordu: Sinop karsnda bulunan bir liman ehri Sudaka Trk tacirleri geldii gibi, kuzeyden dnp Trkiyeye giden veya iinden geen btn tacirler urar. Onlar bu pazara kakm, sincap ve baka krkler, deriler, bir ksm tccarlar ise pamuklu, ipekli kumalar ve baharat getirirler67 Seluklu Devleti en yakn komusu Bizans ile zaman zaman siyas sebepler yznden sekteye urasa da sk bir ticar iliki iindeydi. XIII. asrn ikinci yarsnda Konyadan stanbula seyahat eden ok zengin tacirler vard.68 Konyal tacirler stanbula kadar gidip Chonaedaki Aziz Mihail (Arcongelo Michele) panayrna katlyorlard.69 Bizansl zenginler arasnda Trk kumalar olduka rabet

575

gryordu. Hatta znik mparatoru III. Ioannes Dukas Vatatzes (1222-1254), israfa engel olmak maksadyla 1243 tarihinde, Trk kumalarnn giyimini snrlayan bir emir-nme bile karttrmt.70 Seluklu Trkiyesinin etrafndaki nemli ticaret merkezleri unlard: Karadan, ran sahasnda Tebriz, Irakta Badat, Suriye blgesinde am, denizden ise Kbrs, Msrda skenderiye, Karadenizin kuzeyinde Krm. Trkiyenin sahillerine gelince; Akdenizde Ayas, Alanya ve Antalya limanlar, Egede Ayasulug, zmir ve Foa limanlar, kuzeybatda stanbul ve Karadenizde ise Sinop, Samsun ve Trabzon limanlar geliyordu. Bu dayanak noktalar ana gzergh ile birbirine balanyor. Birincisi dou-bat gzergh, ikincisi kuzey-gney gzergh, cs ise gneydouyu stanbula balayan diyagonal gzergh. Seluklu lkesinden geen kuzey-gney gzergh, slam lkelerinden gelen, Badat ve Halepten, Malatya-Sivas-Trabzon gzerghn takip ederek Karadenize kan, kuzeyin krk ve kleleri ile ayn gzerghdan geri dnen tacirlerle X. yzyldaki canllna tekrar kavutu.71 Mslmanlar arasnda ok rabet gren Kpak kleleri Trabzon ve Sinop limanlarndan Trkiyeye giriyor, kle ticaretinin nemli bir merkezi Sivasda toplandktan sonra buradan da dier slam memleketlerine gnderiliyordu. bnl-Esr Sivasn Suriyeli, Mezopotomyal, Rus ve Kpak tccarlarnn buluma yeri olduunu kaydeder.72 Ayn ekilde bn-i Sad de Sivastan tacirlerin bulutuu73 bir ticaret merkezi olarak sz eder. Transit ticaret merkezi olan Sivas, yerli emtiann ihra edildii merkezlerin de banda geliyordu. Mehur Trk hallar Sivas pazarlarndan alclarna ulatrlyordu. ehrin ticaret merkezi haline gelmesiyle birlikte, sna retim yapan insanlar da buraya ekmiti. Ynl ve pamuklu dokumalar, gerek slam gerekse bat dnyasnda aranan mallar arasndayd. Sivas sof (sf-u Sivas)nun hreti, dokumaclkta olduka gelimi randa dahi bilinmekteydi.74 ehirdeki iktisad genileme ayn zamanda ehrin bayndrlamasnda ve kltr merkezi olmasnda nemli katklar olurken, sadece Seluklu Trkiyesinin deil, Bat Asyann en gzel, ayn zamanda da en kalabalk ehirlerinden biri haline gelmesini salad.75 Bu ehir, XIII. yzyl sonlarna kadar nemini hi kaybetmedi. Antalya, Sinop ve akabinde Alanyann zaptndan sonra, Karadeniz ile Dou Akdeniz arasndaki yeni bir gzergh daha transit ticarete alm oldu. Msrdan gemilerle Trkiyenin gney sahillerindeki limanlara gelen tacirler, Antalya ve Alanyadan, Konya-Ankara-Sinop yolu ile Karadenize kyorlard. ok kullanlmamakla birlikte Badat ve Halep yolu Malatyada birleerek, Sivas-Amasya zerinden Samsun ve Sinop limanlarna ulayordu. Seluklu hkimiyetinde olmasa da Ayas-Samsun yolu, transit ticaret asndan olduka nemli bir gzerghd. Ayasdan Konya ve Kayseriye gelen tacirler, Sivas-Amasya zerinden Samsuna ulayorlard. Bu yollar, Seluklu yol ann msait olmasndan dolay rahatlkla birbirlerine gei salayabiliyordu.76 Dou-bat istikametindeki transit gzergh ise randan Trkiyeye girdikten sonra iki kola ayrlyordu. Bu kollardan biri Erzurum-Bayburt ve Zigana geidinden sonra Trabzon, ikinci kol ise, Erzurum-Erzincan-Sivas-Kayseri-Aksaray-Konya zerinden Antalya-Alanya ve Ayas limanlarna ulayordu. Bu gzergh ayrca Grcistan Akdeniz limanlarna balyordu. Konya, DouBat ticaretinde Sivastan sonra ikinci derecede bir antrepo idi. Badattan gelen tacirler MardinMalatya-Elbistan-Kayseri-Aksaray-Konya-Antalya ve Alanya yolunu takip ediyordu. Halepten gelen tacirler ise Kayseri zerinden ayn yolu takip ederek Akdeniz limanlarna ulayordu. Bu dnemde

576

Trkiyenin bats, orta ve dousuna nazaran ticar adan geri olduu iin, Konyadan Ege limanlarna (Foa, zmir, Ayasulug) kan sadece bir yol vard. O da Eridir-Burdur-Denizli gzerghn takip ediyordu. Ayrca stanbulu douya balayan yol; stanbul-zmit-znik-Eskiehir-Akehir-KonyaUlukla-Adana-Halep-am zerinden Msra ve Halepten ayrlan dier bir kol ise Kilis-NusaybinMusul-Badat ve Basraya varyordu.77 Pazarlar ve yln belli bir dneminde kurulan panayrlar bu mbadele hacmini artryordu. Seluklu Trkiyesinde kurulduu bilinen en mehur panayr, Kayserinin dousundaki Pnarbana giden gzergh zerinde, bugnk Pazarrendeki Yabanlu mevkiinde kuruluyordu. Btn lkeden tacirlerin katld bu panayr her yl baharda balar ve krk gn srerdi. Burada kleler, krkler, atlas ve sakallat kumalarndan yaplm elbiseler, kunduz, deniz kpei ve burtas krkleri alnp satlrd. Trkmen atlar da bu pazarn en ok aranan emtias arasndayd. Dier baz panayrlarda olduu gibi, Yabanlu Pazarnda da kusurlu mallarn kusurlar gizlenir ve stelik satlan bu mallar bir daha geri alnmazd.78 Panayrlardan baka srekli faaliyet gsteren pazarlar da kuruluyordu. Bunlardan en nemlisi Mardinin gneyinde kurulan Kohisar (Dunaysar, Kzltepe) pazaryd. Zamanla meskn bir belde haline gelen pazar, canl ticaret sebebiyle alan han ve dkkanlar sayesinde nfusu daha da artarak ehir haline dnmtr. Artuklular zamanndaki imar faaliyetiyle hanlar, hamamlar, arlar ve medreseler ina edilerek daha da bayndr hale getirilmiti. zellikle Suriye, Trkiye ve Diyarbekirden gelen tacirler burada buluurdu. Yine bir dieri Krehir-Kayseri gzerghnda kurulan Ziyaret Pazardr ve bu da daha sonra kasabaya dnmtr. Bugnk Ilgn kasabasnn bulunduu mahalde bir zamanlar Ylgn Pazar kuruluyordu. Amasya ile Tokat arasnda pazar gnleri kurulan Azne Pazar da dnemin mehur pazarlar arasndayd. Bu byk apl pazarlarn dnda ehirlerin etrafnda haftann belli gnlerde kk pazarlar kuruluyordu. Ayrca ehirlerin yaknnda, gebelerin al-veri yapt Trkmen Pazarlar ad verilen pazarlar kuruluyordu.79 XIII. yzyldan itibaren Seluklu Trkiyesi, tccarlarn bulutuu grkemli bir pazar haline gelmiti. lkenin zenginlii evre devletlerin itahn kabartyordu. Melk Adil, Selahaddine Klarslann elindeki topraklara ynelmesini tavsiye ediyor, gereke olarak da Buradaki daha ok ehir, asker ve parann varln gsteriyordu.80 Mool istils ncesi Seluklu Trkiyesini ziyaret eden Saint-Simon, lkenin hem ehirlerin hem de krsaln refah iinde olduunu nakletmektedir.81 Ondan uzun bir sre sonra, XIV. yzylda, corafyac mer ayn dorultuda bilgiler vermektedir.82 mernin ada 1332de len Teodoro Lamenti Trkiyeye ait atlarnda; buradan Zorunlu ihtiya mallarndan, hatta lks emtiadan hibir eyin eksik olmad bir lke diye sz eder.83 Canl ticaret ondan geinen asalaklarn, yani haydutlarn saysn da artrmt. Ekiyalk ve tabiat artlarnn getirdii glkler Yarmadadan gelip geen yolcularn ve kervanlarn gvenliini tehlikeye sokuyordu. Bu ihtiya daha II. Klarslan dneminde hissedilmeye balam ve ilk kervansaray da onun tarafndan ina ettirilmiti. Onu emirleri takip etmi ve ticar gelimeye paralel olarak XIII. yzyldan itibaren kervansaray inas sratle artmtr. ncelikle youn yolcu geiin olduu blgelerde olmak zere, neredeyse btn ana gzerghlar bu yaplarla emniyet altna alnd.84 Emniyetin hereyin stnde olduu o dnem yolcu ve tacirler iin bunun ne kadar nemli olduu tasavvur dahi edilemez. Umera ve zenginler tarafndan ina ettirilen ve vakflar sayesinde

577

varln devam ettiren, ileyi tarz olarak dnemin itima ve iktasad yapsn anlalmasna olduka nemli ipular veren Seluklu dnemine ait kervansaraylardan 132si ayakta kalabilmitir.85 O dnemden pek ok kervansarayn gnmze ulaamad bu gzerghlar kullanm seyyahlarn verdii bilgilerden anlalmaktadr. Bugn sadece alt hann ayakta kalabildii Kayseri-Sivas gzerghnda bn-i Sadin rivayetine gre XIII. yzyln ortalarnda yirmi drt han vard.86 Bu gzerghlarn zerindeki ehirler ksa zamanda hem iktisaden hem de nfus bakmndan bydler. Artk ehirlerin dnda kendi maliknelerinde yaayan topraa bal soylu zenginler yerini, ehirlerde yaayan ksa srede byk servetler edinmi maceraperest, gezginci tccarlarn oluturduu tredi zenginlere brakt. ktisad genileme ve nfus artyla birlikte kale ehirler surlarn dna taarak ak ehirlere dnt. Ticaretin canl olduu gzerghlardaki Konya, Kayseri, Erzurum, Sivas gibi ak ehirler geliimlerini daha hzl tamamlamtr.87 1243 ncesi Seluklu Trkiyesinde ticar vergilere dair malumat yok denecek kadar azdr. I. Gyaseddin Keyhsrevin Antalyay ele geirince Rum memleketinde ne ticareti yaplrsa yaplsn vergi alnmamas ve hangi tccar geerse gesin bc, ubr, zarayib ve avarzdan muaf ve msellem tutulmalarna dair bir ferman karmt.88 Burada geen bc ve ubr ayn anlama gelen terimler olabilecei gibi, ubr yol gvenlii karlnda alnan resmi, bc da gmrk resmini ifade ediyor olabilir. Zarayib ve avarzdan muaf tutulsun ifadesinden Yarmadada tacirlerin zellikle zikredilen bu iki vergi dnda daha baka vergiler de demek zorunda olduklar anlalyor. Bu vergilerin ne olduu, hangi dnemlerde yrrle sokulup ne zaman kaldrld ve kimler tarafndan ve ne ekilde topland hakknda u anki bilgimize istinaden bir eyler sylemek mmkn gzkmyor. 1243ten sonra artk Trkiyede yeni bir dnem balayacak hkimiyet yerleik zihniyetin hkim olduu batasya devlet yapsna dnme srecini henz tam anlamyla tamamlayamam Seluklulardan, tpk 1071de olduu gibi baka bir gebe kavim olan Moollarn eline geecektir. Bundan sonra ticaret-siyaset ilikisini Mool valileri belirlerken, zenginlik de onlarn hazinesine akacaktr.

DPNOTLAR 1 Trk gleri ncesi Bizans ehri iin bkz. Huddul-lem minel mark ill marib, thk. Manoochehr Sotoodeh, Tahran, 1340, 185, kr. Hududul-alem, The regions of the World, trans. V. Minorsky, London 1970, 156-7; Alexander P. Kazhdan, Vizantiyskie goroda v VII-IX vekach, Sovesskaya Archeologiya, 21 (1954), 164-188;-Derevnia i gorod ve Vizantii IX-X vv, Moscow 1960; E. Kirsten, Die Byzantinische Stadt, Berichte zum XI. Internationalen Byzantinisten-Kongress, Munich, 1958. Bilhassa Anadolunn batsndaki ehirler iin bkz. Clive Foss, Byzantine Cities of Western Asia Sardis, Cambridge, 1976;-Late Antiquie and Byzantine Ankara, Dumbarton Oaks Papers, 31 (1977), ss. 29-87;-Archeology and the Twenty Cities of Byzantine Asia, American Journal of Archeology, 81 (1977), ss. 469-486;-Ephesus after Antiquity, A Late Antique, Byzantine and Turkish City, Cambridge 1979;-Survey of Medieval Castles of Anatolia I: Ktahya, Oxford, 1958;-The Persians in Asia Minor and the End of Antiquity, English Historical Review, 90 (1975), ss. 721-47; P. Tivev, Sur les cits byzantines aux XIe-XIIe sicles, Byzantinobulgarica, 1 (1962), ss. 145-182.

578

Gebe Trkmenlerin yama anlay hakknda bkz. M. Said Polat, Mool stilasna Kadar

Trkiye Seluklularnda tima ve ktisad Hayat, Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 1997, 57-60. 3 l tutma iin bkz. Polat, Trkiye Seluklular, 25-31. Ayrca il kelimesi ve itikaklarnn hikayesi iin bkz. inasi Tekin, tikaknn Kesi, Trk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayat zerine Denemeler, stanbul 2001, 103-119. 4 5 6 7 8 9 1175 ncesi siyas yap iin bkz. M. Said Polat, Trkiyede lk Beglikler ve Kabilev Siyas Gebe-yerleik ilikisi iin bkz. Polat, Trkiye Seluklular, 55-66. John Kinnamos, Deeds of John and Manuel Comnenus, trans. Charles M. Brand, New Claude Cahen, La Turquie pr-ottomane, Istanbul-Paris 1988, 115-6. Mihail (Sryani Patrik), Vakayinme, trc. Hrant D. Andreasyan, (Trk Tarih Kurumu adna Buna dair bir hayli malumat bulmak mmkn. Mesela 598/1201-1202 tarihli bir vakf Birliklerin Ortaya k (1071-1175), TTK Belleten, (Baskda).

York, 1976; Niketas Choniats, O City of Byzantium, trans. Harry J. Magoulias, Detroit 1984, 22.

tercme edilmi fakat yaymlanmamtr), 42. senedinde, Konyadaki eski skun yanndaki yeni skda iki byk Tebrizli tacir ile bir Konyal Trk tacirden szedilmektedir bkz. Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Hayat, TTK Belleten, XI/42 (1947), 224 vd.; Cahen, Turquie, 123; Erdoan Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, Ankara 2000, 149-50. 10 senbike Togan, Asyada mparatorluklar ve Ticaret Yntemleri, Osmanldan Cumhuriyete I. Uluslararas Tarih Kongresi, Ankara 24-26 Mays 1993, stanbul 1998, 133-40. Trkmen gleri ile Latinlerin stanbulu ele geiriinin ticarete etkilerini deerlendiren Cahen, birinin ticareti canlandrrken tekinin altst ettiini tespitini yapmtr (Cahen, Turquie, 122). 11 12 Alessio Bombac, LImpero Ottomano, Torino, 1981, 80, naklen erafettin Turan, TrkiyeUur Tanyeli, Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci (11. -15. yy.), stanbul talya likileri I, Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, stanbul 1990, 96. 1987. Ayrca Avrupadaki ehirlerin evrimi ve ticaretle ilikisi iin bkz. Henri Pirenne, Orta a Kentleri, Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, trc. adan Karadeniz, stanbul 1991. 13 14 W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, trc. Enver Ziya Karal, Ankara 1975, I, 178, 362. Ebu Hamid el-Grnat, Tuhfetl-elbb, ksm yayn ve tercmesini yapan Gabriel

Ferrand, JA, 207 (1925), 133; Cahen, Turquie, 122. Kaynaklar, XI. yzyldan XII. yzyla kadar Karadeniz havzasnda Alan tccarlarnn ticaret hayatnda olduka etkin olduu sylyor. Bu dnemde Krm ile bir taraftan Trabzon, dier taraftan stanbul arasnda da youn bir ticaret vard (A. Y. Yakubovsky, Altnordu ve nhitt, trc. Hasan Eren, stanbul 1955, 7). XI. asrdan sonra ise Karadeniz havzas byk bir etnik deiime maruz kalm, dolaysyla buradaki ticarette bu etnik zmreler de etkili olmaya balamtr (A. Decei, Karadeniz, MEB slam Ansiklopedisi, VI, 242). 15 16 Mihail, 101. Cahen tacirlerin saysn 500 olarak verir kr. Cahen, Turquie, 122. bn-i Bibi, II, 123; Kerimddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-ahbr, trc. Mrsel ztrk,

Ankara 2000, 33; Osman Turan, Seluk Kervansaraylar, TTK Belleten, X/39 (1946), 476 dipnot 11;-

579

Seluklu Devri Vakfiyeleri I, emseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Hayat, TTK Belleten, XI/43 (1947), 207. 17 18 19 Choniats, 146. Togan, 133. Choniats, 271-2. Selahaddinin olu el-Aziz Osman 1186-1193 arasnda Msr valisi,

1193-1198 tarihleri arasnda ise hkmdar oldu ve 29 Ekim 1198de ld (Choniats, 402, dipnot 1349. Ayrca bkz. C. E. Bosworth, slm Devletleri Tarihi (Kronoloji ve Soykt Elkitab), trc. Erdoan Meril; Mehmet pirli, stanbul 1980, 75). O. Turan Msr hkmdarnn adn Melikl-Adil olarak kaydetmitir kr. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Siysi Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye (1071-1318), stanbul 1993, 240. 20 Choniats, 290; Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara 1988, 122-3. mparator tccarlarn mallarna tazminat olarak 5000 gm (50 mine) cevheri vermeyi kabul etmiti (O. Turan, Trkiye, 248). 21 bnl Esr, el-Kmil fit-tarih, Beyrut, 1966, XII, 241-2; Claude Cahen, Le Commerce anatolien au dbut du XIIIe sicle, Mlange Louis Haphen, Paris, 1951, 92-93; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Iltan, Ankara 1991, 393. XIII. yzyldan sonra Trklerin verdii isimle anlmaya balayan Karadeniz ismi kaynaklarda; Hazar Denizi, Bahrur-Rus, Byk Deniz olarak veya kylarndaki byk ehirlerin isimlerine nisbetle anlyordu (Decei, 238-9). 22 bn-i Bibi, I, 115-6. Bu blgedeki yollarn gvenliini kaybetmesi sadece Mslman tacirlerin deil, Antalya balantl ticaret yapan dier tacirlerin de gvenliine halel getiriyordu. Hallar 1191de Kbrs adasn ele geirdiklerinde yiyecek temini iin Yarmadann sahilleriyle balant kurma ihtiyac hissetmiler bu yzden Yarmadann gneyindeki nemli ticaret merkezlerine kartma yapmlard. Latinler stanbulu ele geirince, skenderiyeden gelmi maceraperest bir Latin olan Aldobrandini de Antalya ehrinin hkimiyetini eline geirmiti. Kbrs iin olduka nemli bir yerin idaresini ele geiren Aldobrandini Kbrs kralna tbii gibi grnyor ve Kraln gnderdii kuvvetlerce de korunuyordu (Choniats, 351; Cahen, Commerce anatolien, 93). 23 Rumlarn Sultan ile antlamasnn sebebini kaynaklar her ne kadar kuatmann iddetine balasa da bu andlama iin, Sultann Grek ahali zerinde arl olan, sz dinlenir Grek asll kaynpederi veya aralarnda andlama olan znik mparatoru Laskaris arac olmu olabilir (bn-i Bibi, I, 319-20; O. Turan, Trkiye, 281). 24 25 26 27 28 bn-i Bibi, I, 115-21; O. Turan, Trkiye, 284-5; Cahen, Turquie, 67-8. Heyd, I, 129-30; Ostrogorsky, 331-2; . Turan, 22-3. Heyd, I, 334, dipnot 880. O. Turan, Vesikalar, 139. Gautier de Montbliard, Kbrs Krallnn gerek banisi Amaury de Lusignan (1194-

1205)nn konnetabllnda bulunmu Huguen en byk ablas Burgundia ile evli bir Fransz valyesiydi. Kbrs Kral Amaury de Lusignannn lmnden sonra on yandaki olu Hugue kk olduu iin niybeten kralln bana gemitir (Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, trc. Fikret Iltan. Ankara 1992, III, 119; Melek Delilba, Trk Hkmdarlarna Ait Yunanca Ahidnmeler ve

580

Nmeler (XIII-XV. yy.), Doentlik Tezi, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Ortaa Tarihi, Ankara 1980, 21-22. 29 30 31 32 33 bn-i Bibi, I, 162-3. Choniats, 286, 290; Paul Wittek, Bizansllardan Trklere Geen Yer Adlar, Seluklu bn-i Bibi, I, 168-75; O. Turan, Trkiye, 302-7; Cahen, Turquie, 71-2. O dnemde tccar Cahen, Turquie, 125. bn-i Bibi, I, 162-7; bn-i Vsl, Mferricl-kurb fi ahbr- ben Eyyb, thk. Cemalddin

Aratrmalar Dergisi, I (1969), 220; O. Turan, Trkiye, 219, 242, 248. iin, bazergn, ehl-i bazar, hce ve tcir isimleri kullanlyordu (Meril, Meslekler, 147).

eyyat, Kahire, 1953-1960, III, 233; Ahmed Tevhid, Antalya Surlar Kitbeleri, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, IX/86 (1341), 166-9; O. Turan, Trkiye, 308-12. 34 Tarihiler Osmanl-ncesi Trkiyede mutad gmrk resminin, maln deerine gre (ad valorem) %2 olduunu belirtseler de bu konuda referanslar daha sonraki uygulamalardr. Dolaysyla burada bu hususta kesin bir ey sylemek mmkn deildir. nk genelde mutad gmrk advalorem %10 idi. talyan devletleri Bizans mparatorluu, Hal Prenslikleri, Kbrs ve Ermeni Krallklarnda hi gmrk demiyordu. Msrda ise bu oran maln cinsine gre %16ya kadar kyordu. Pisallarn 1215de elde ettikleri berata gre altn ve gmte gmrk %10, dier mallarda %16 idi. Pisallar %2 oranndaki vergi deme imtiyazn 1291de elde edebildi. Kilikya Ermeni Krallnda ise 1355de elde etti (Heyd, I, 463; . Turan, 122). 35 Bu ibare o dnemlerde car olan hukuk bir kaideye gnderme yapmaktadr. Buna gre bir gemi frtna dolaysyla hasara urar veya batarsa gemideki insan ve emtia hadisenin cereyan ettii kylara hkim devlete ait kabul edilirdi. Roma hukukuna aykr ve gayr-i ahlak grlen bu uygulama, 1079da Latranda aktedilen Konsil tarafndan telin edilmise de bir trl yrrlkten kaldramamlard. Fakat Venedikliler, Cenevizliler ve Kilikya Ermeni Krall kendi aralarnda, yaptklar akitlerle bu uygulamay yrrlkten kaldrmay baarmlardr (O. Turan, Vesikalar, 113-4). 36 Zekeriyy Kazvin, Asrl-bild ve ahbrl-ibd, Beyrut, 1960, 240, 321; Francesco Balduccu Pegolotti, La pratica della mercatura, edit. Allan Evans, New York 1970, 34, 43, 293, 369, 376, naklen O. Turan, Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, 218. 37 38 39 M. E. Martin, Notes and Documents, The Venetian-Seljuk Treaty of 1220, English Heyd, I, 333; O. Turan, Vesikalar, 124; Martin, 326. Ayrca bu andlamalarn Martin, 321. Jacobus Teopulo 10 Ekim 1219den Haziran 1220ye kadar stanbulda Historical Review, 96 (1980), 326. deerlendirmesi iin bkz. O. Turan, Vesikalar, 121-37; . Turan, 118-26. Venedik Podestas (Dogeun temsilcisi= vali, ehremini) olarak grev yapmt (Martin, 324). Eli Emir Sipehsalar emsddin Emir el-Gazi hakknda bkz. O. Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Celleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, TTK Belleten, XII/45 (1948), 136; O. Turan, Vesikalar, 64, 73, 132-4, not 39. 40 41 42 Metnin Trke tercmesi iin bkz. O. Turan, Vesikalar, 143-6. O. Turan, Vesikalar, 144-5; . Turan, 120. O. Turan, Vesikalar, 144.

581

43

Venedik

hkimiyetindeki

yerlerde

yabanc

tccarlardan

alnan

gmrk

%2.

(quarantesimo) idi (. Turan, 122). Dier memleketlerde alnan gmrklerle karlatrldnda Venediklilerin daha Gyaseddin Keyhsrev dneminde gmrkte nemli bir imtiyaz elde etmie benziyor. Geri talyan tacirler Bizans mparatorluu, Hal Prenslikleri, Kbrs ve Ermeni Krallklarnda hi gmrk demiyordu (. Turan, 122). 44 O. Turan, Vesikalar, 144. O. Turan bu hkm deerlendirmeye tabi tutarak muahedede altn, gm ve deerli madenler iin ithalatn, zahire iin ihracatn serbest braklm olmas gerektiini belirtiyor (O. Turan, Vesikalar, 130-1). Halbuki hkm, O. Turann yapt yoruma elverili ayrnty iermemektedir. Kymetli madenlerin girii iin verginin kaldrlm olabilecei dnlebilir, fakat Trkiyedeki gm retiminin yetersiz olup olmad ve yine o tarihlerde uzun sren ktlklarn olup olmad gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Dolaysyla bu cmlenin lafzndan, gerek kymetli madenlerin gerekse zahirenin hem ihracatnn hem de ithalatnn gmrkten muaf tutulduu anlalyor. Ayrca O. Turannn bu grn tenkit iin bkz. . Turan, 122-3. 45 O. Turan gre Curia ile banda kadlarn bulunduu er mahkemelerin dnda rf davalarn grld, banda Sultann emrinde alan Emr-i dd veya Emr-i adlin bulunduu Dvn-i adl dier adyla Dvn-i mezlim kasdediliyordu (O. Turan, Vesikalar, 131-2; Erdoan Meril, Seluklularda Emr-i Dd Messesesi, TTK Belleten, 225 (1995), ss. 327-340). 46 47 48 Muahede-nmenin tercme metni iin bkz. O. Turan, Vesikalar, 143-6. Bu muahedenin bn-i Bibi, I, 258-63; Bar Hebreaus, 516. Wittek, Seluklularn daha denize ok ksa bir sre nce kavumalarna ramen, deerlendirmesi iin bkz. O. Turan, Vesikalar, 122-37; . Turan, 118-26.

Alaiyede kuvvetli bir tersane yaptrmalarn, onlarn denizciliin ehemmiyetini ok iyi kavradklarnn en beli delili olduunu belirtiyor (Paul Wittek, Mentee Beylii, 13-15. Asrda Garb Anadolu Tarihine Ait Tetkik, trc. O. . Gkyay, Ankara 1986, 30). 49 50 51 Heyd, I, 333; Martin, 326. Martin, 326. Friar William of Rubruck, The Journal of Friar William of Rubruck 1253 to 1255,

Contemporaries of Marco Polo, edit. Manuel Komroff, New York, 1928, 206; Pegolotti, 369; G. I. Bratianu, Recherches sur le commerce gnois dans la mer noire au XIIIe sicle, Paris, 1929, 165; ap o devirde Avrupa kuma endstrisinde kullanlan en nemli bir hammadde idi ve tketiminin nemli bir ksm Foa, Ktahya ve ebinkarahisardaki maden yataklarndan karlanyordu. Bu maden yataklarnn son ikisi Seluklu Devletinin snrlar iindeydi bkz. Cahen, Commerce Anatolien, 99; Claude Cahen, Lalun avant Phoce, Revue dhistoire conomique, 1965, ss. 443-49; . Turan, 99. 52 Cahen, 1245de Saint-Simonun Latinlere mahsus bir ap tekelinden bahsetmemesine istinaden Venediklilerin bu hakk, Seluklularn Moollar tarafndan bozguna uratlmasndan sonra elde ettiklerini dnyor. Zaten Venedikliler pek ok imtiyaz buradaki devletlerin d gailelerle ba dertte iken en zayf anlarnda elde ettikleri bilinmektedir. Belki bu imtiyazlarn art daha Baba syannda balam olup Mool istilsna direnme de Seluklular yannda yer almalar sebebiyle daha da artm olabilir. nk Venedikli bir tccar 1243 senesinde Konyadayd ve Moollarla yaplan Kseda Savanda askeri ef olarak grev yapmt bkz. Cahen, Commerce Anatolien, 99.

582

53 54 55 56 57

Heyd, I, 335, dipnot 884. O. Turan, Vesikalar, 124-5. Heyd, I, dipnot 880. Heyd, I, 406. Heyd, I, 454-5; David Ayalon, Memlkler ve Deniz Kuvvetleri, slam Alemi ile Hristiyan

Avrupa Arasndaki Mcadelenin Bir Safhas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 25 (1971), 46-8; . Turan, 97. 58 bn-i Battta, Tuhfetl-nzzr f garibl-emsr ve acibl-esfr, pub. -trad. C. Defrmery-Le dB. R. Sanguinetti, Faximile, Frankfurt, 1994, 259-60; Eflk, Menkbl-arifn, thk. Tahsin Yazc, Ankara 1976-1980, I, 474, 489, II, 789;-Ariflerin Menkbeleri, trc. Tahsin Yazc, stanbul 1989, I, 513, 530, II, 200; Heyd, I, 608, 612; Faruk Smer, Yabanlu Pazar, stanbul 1983, 78. 59 60 61 62 63 O. Turan, Vesikalar, 83. Eflk, Menkb, I, 91, Menkbeler, I, 97. O. Turan, Vesikalar, 79. bn-i Bibi, I, 317, 320; O. Turan, Trkiye, 342-3. bn-i Bibi, I, 316-7. Karadeniz havzasnda tacize urayan tacirlerin Seluklu sultanna

durumlarn arzetmeleri, en azndan siyas adan Seluklu Devletinin XIII. yzyln ilk eyreinden itibaren bu denizde sz geen en nemli g olduunu gsteriyor. 64 Anka ra niversitesi Dil-Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 12 (1954), 212; G. I. Bratianu, Recherches sur le commerce gnois dans la mer noire au XIIIe sicle, Paris 1929, 169-70; O. Turan, Trkiye, 3593; Cahen, Turquie, 125. 65 66 67 68 69 70 Turan, 100. 71 72 M. Kemal zergin, Anadolu Seluklular anda Anadolu Yollar, Doktora Tezi, stanbul bnl-Esr, XII, 242; Seluklular dneminde Sivas ehri iin O. Turann mstakil bir niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, 1959, 129. almasna bkz. O. Turan, Seluklular Zamannda Sivas ehri, Ankara niversitesi Dil-Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 9 (1951), 449. 73 74 75 bn-i Sad, Kitbu bastil-arz ft-tl vel-arz, nr. Hns-Havan Krnt, Titvan 1985, 120. Hamdullah Kazvin, Nzhatl-kulb, thk. G. Le Strange, Faksimile, Frankfurt 1993, 94. O. Turan, Seluklular Zamannda Sivas ehri, 448-57. bn-i Bibi, I, 344. . Turan, 101-2. Rubruck, 54-5; Meril, Meslekler, 148-9. Eflk, Menkb, I, 136-7, Menkbeler, I, 145-6. Bombac, 80, naklen . Turan, 96. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi 1243-1453, stanbul 1974, I, 18-9; . bn-i Bibi, I, 325-45; Heyd, I, 329; A. Yakubovski, bn-i Bibinin XIII. Asr Banda Anadolu Trklerinin Sudak, Polovets (Kpak) ve Ruslara Kar Yaptklar Seferin Hikayesi, trc. smail Kaynak,

583

76 77 78 79 80 81 82

zergin, Yollar, 108-9, 117. zergin, Yollar, 51, 134; Akda, 23. Zekeriyy Kazvn, 531. Yabanlu Pazar hakknda yaplm mstakil ve kapsaml alma Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1993, 368. bnl-Esr, XII, 95. Saint-Quentin, 66-7. el-mer, Meslikl-ebsr f memlikl-emsr adl eserinden Trkiye ile ilgili ksm: Al-

iin bkz. Smer, 11-24.

Umar, Bericht ber Anatolien in seinem Werke Maslik al-absr f mamlik al-amsr, nr. Franz Taeschner, Leipzig, 1929, 19 vd. 83 84 . Turan, 96. Zekeriyya Kazvn belki biraz abartarak gzerghlar boyunca her fersahda (4 ve buralarda konaklayabildiklerini, ayrca yemek, yakacak vs. ihtiyalarn

saatlik=12000 admlk=yaklak 6-7 kilometrelik mesafe) birhan bulunduunu, insanlarn souktan krlmadn 85 karlayabildiklerini kaydeder (Zekeriyya Kazvn, 532). Fakat 30-40 km mesafede bir han yaplmt. M. Kemal zergin, Anadoluda Seluklu Kervansaraylar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 20 (1965), ss. 144-170. Trkiye Seluklu kervansaraylar hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. O. Turan, Seluk Kervansaraylar, ss. 471-496; K. Erdmann, Das anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin, 1961, I-II. 86 87 88 bn-i Sad, 120. Tanyeli, 64-6, 71-2, 77-8. bn-i Bibi, I, 115-21. Genel olarak vergi anlamna gelen bc hususi olarak gmrk

anlamna geliyordu. Ayrca bc yol emniyetini temin karlnda, merkez idareler tarafndan tespit edilen muayyen tarifeye gre, alnan bir vergiydi. Bu vergiyi toplayan tahsiladara bjdr topland yere bjgh denilmekteydi. (Fuad Kprl, slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messeseleri Tarihi, stanbul 1983, 167-172).

584

Seluklu Trkiyesi'nde Para / Yrd. Do. Dr. Ahmet Altnta [s.386-392]

Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Tarihin ok eski alarndan beri altn ve gm gibi deerli madenler, mbadele arac olarak kullanlmtr. Bu madenler, para halinde kullanma sunulaca zaman devletlerin darphanelerinde belirli ekil ve llere uyulmak kayd ile darp edilirdi. Bu paralarn zerinde ou kez, devletle veya onu kestiren hkmdarla ilgili iaret ve yazlar bulunurdu. Yani para, bir cephesiyle manev, teki cephesiyle madd bir hkimiyet ve hkmdarlk semboldr. Para vastasyla, hem hkmdarn unvan ve lakaplarn, hem de zamannn ekonomik durumunu renmek mmkn olur. te yandan, para, hkmdarn siyas statsn, yani baml veya bamsz bir hkmdar olduunu belirlemek bakmndan da nemli bir belge saylr.1 Kymetli maden hkmnde olmamakla beraber bakr metali de para eklinde darp edilerek, kk ldeki alverilerde kullanlabilmekteydi. Devletler aras ticaret vs. gibi sebeplerle baka lkelerde de kullanlabilecei her zaman muhtemel olan sikkelerin devletler aras baz standartlara uygun olarak darp edilmesi gerekmekteydi. Trkiye Seluklular, Anadolu topraklarna ulap burada yeni bir yurt edinme mcadelesi verdii ilk yllarda, kendi darphanelerinde baslm paralar olmadndan, piyasada mevcut olan Byk Seluklu, Abbasi ve Bizans2 paralarn kullanmaya devam etmilerdir. Daha doru bir ifade ile Seluklu Trkiyesinin ticar mnasebetlerini srdrd btn Mslim ve gayrimslim lkelerin paralar piyasada geerliliini srdryordu.3 Bilhassa Abbas sikkelerinin slm lkelerinde yaygn bir kullanm alan mevcuttu ve Trkistanda yaadklar yllardan beri bu sikkeleri tanyor ve kullanyorlard. Bu itibarla, Seluklu sultanlar daha sonra kendi adlarna kestirdikleri paralarda Abbas sikke geleneini rnek almlar,4 baka hkmdarlarn sikke darbnda kullandklar madenleri onlar da kullanmlardr. Sikke darbnda kullanlan bu madenler, altn, gm ve bakrdan (bronz) ibarettir.5 A. Dinar (Altn Para) slm aleminde teaml haline gelen anlaya gre, 14 krat arlnda (2.95 gr. veya 2.97 gr.) altn sikkeye dinar denilmekteydi.6 Bahsedilen bu arlk, deiik lkelerde ve deiik dnemlerde ufak tefek farkllklar gstermektedir. Seluklu Trkiyesinde Abbas dinarlar, yaygn bir ekilde tedavlde bulunuyordu. Altn sikke kesimi, devletlerin ekonomik gcyle orantl olduundan her devlet, istedii zaman altn sikke kesemiyordu. Seluklu sultanlar arasnda ilk altn sikkenin I. Alaeddin Keykubd tarafndan darp ettirilmi7 olduu eklindeki iddialara ramen, muahhar meskkat kataloglarnda bu tarih, daha gerilere doru gtrlmektedir. Yeni aratrmalarda, II. Klarslann da altn sikke (dinar) darp ettirdii,8 bu sikkede isim olarak Kl bin Mesud ibaresinin yer ald belirtilmektedir. Ayn kaynaklar, onun 573 tarihli, Konyada darp ettirilen 4,20 gr., arlnda dinarndan bahsetmektedir.9 Yine ayn aratrmalarda Yap Kredi Bankasnn koleksiyonunda bulunduu belirtilen II. Sleymanaha ait 597 tarihli, svari tasvirli 7.20 gr. arlnda, Konyada darp edilen altn sikkeden de sz edilmekte, ancak bu ifadelerin tesinde hibir ayrntya yer verilmemektedir.10 I. Alaeddin Keykubddan nce dinar darp ettiren sultanlardan biri de onun selefi

585

ve aabeyisi olan I. zzeddin Keykavustur. Spink Son Auction I.de neredilen bu sikkeye ait bilgilerin mahdut olmasna karlk, yine ayn sultann, erafettin Erel koleksiyonunda mevcut olan altn sikkesiyle ilgili ayrntl bilgiler mevcuttur. Birincisinin 614 tarihli, 4.55 gr., ikincisinin 615 tarihli ve 4.40 gr. olduunu rendiimiz sikkelerin her ikisi de Sivasta darp edilmitir.11 Seluklulardan bize intikal eden kaynak eserlerde, I. Alaeddin Keykubdn altn sikkelerinden ve bunlara verilen zel isimlerden bahsedilmektedir.12 Ancak daha nceki sultanlarn altn sikkelerine dair hibir iaret verilmemektedir. Bu itibarla, bir ok aratrmac da Seluklularda altn sikke darbn I. Alaeddin Keykubd ile balatmaktadr. Tespit edildii kadaryla I. Alaeddin Keykubd, 618-631 yllar arasndaki muhtelif yllarda Kayseri, Konya ve Sivas darphanelerinde on ayr parti halinde darp ettirmitir. lk kesilen dinarn arl 2.86 gr. olup dirhem-i eri karl olan 14 krata tekabl etmektedir. Daha sonraki iki tanesi 4.1 gr., bir tanesi 5.23 gr. ve dierleri ise yaklak 4.5 gr. arlnda baslmtr.13 Dikkat edildii takdirde bu sonrakilerden en ar olannn dndakiler, yaklak olarak 1 miskal (21 krat = 1.5 dirhem) arlnda tutulmu ve muhtemelen halifelerin tedavlde bulunan altn sikkelerine byklk olarak uydurulmaya allmtr. Altn sikkeler zerinde dinar ibaresinin yer almas gelenek olduu halde, 618 ylnda kesilen ve halife dinarlarndan kk lekli olan sikkeye dirhem ifadesi konulmutur.14 Bu ifadenin sehven konulmu olmasn kabul edemeyeceimiz gibi, hilafet makamna kar tevazu olarak da deerlendirmek ok makul grlmemektedir. Belki de bu ilem, uzun yllar boyunca halkn dinar olarak tand halife altn sikkeleriyle aralarnda mevcut olan arlk farkndan dolaydr. Seluklu Trkiyesinde bu tarihten sonra birka sultann daha altn sikke bastklar grlmektedir. Bu sultanlarn ilki Alaeddin Keykubdn halefi ve olu II. Gyaseddin Keyhsrevdir (1237-1246).15 II. zzeddin Keykavusun birinci ve ikinci saltanat (1254-1259), (1246-1249), kardein mterek saltanat (1249-1254),16 IV. Rkneddin Klarslan (1259-1266), III. Kyaseddin Keyhusrev (1266-1284),17 II. Gyaseddin Mesud (1308-1308) ve III. Alaeddin Keykubd (1298-1302) dnemlerine ait altn sikkeler mevcuttur.18 Hal seferleriyle balayan yeni dnemde ekonomik stnl ele geiren Avrupa, uzun bir aradan sonra yeniden altn para darbna balamtr. Floransada 1252de zambakl florino, Cenovada 1284te kulu genovino ve Venedikte de dukato adlaryla tannan altn paralar baslmtr.19 slm lkeleriyle ok youn bir ticar faaliyet iinde bulunan bu lkelerin paralar, btn dou piyasalarnda tannmaktayd. 3.559 gram arlnda olan bu altn paralar Seluklu Trkiyesinde de kullanlyordu.20 Seluklu siyas birliinin paralanmas ve dahil muharebeler ticareti olduu gibi, para piyasasn da etkilemitir. Beyliklerin kurulu dnemlerinde, kendileri bir iki deneme21 dnda altn para basamadklar gibi, mevcut Seluklu altnlar da piyasada bulunamaz olmutu. lkede Bat altnlar (duka, flori vb.) kullanlyordu. Bundan sonra altn para ancak Fatih zamannda baslmtr.22 B. Dirhem Dirhem veya direm, geleneksel anlamda bir dirhem arlnda baslm olan gm sikke anlamna gelmektedir. Direm eklindeki telaffuz Farsa olup ayn anlam ifade etmektedir. Seluklu Trkiyesinde ok yaygn olan dirhem, gerek devletin maliye hesaplarnda ve gerek halkn gnlk piyasa ilemlerinde esas alnan deer lsdr.

586

Seluklu Trkiyesinde ilk gm sikke, II. Klarslann otuzuncu saltanat ylnn tarihini tamakta olup 581 tarihlidir ve Konyada kesilmitir.23 14.5 krat arla sahip olan bu gm sikkenin belki en ilgin olan taraf, zerine dirhem yazlmas gerekirken dinar yazlm olmasdr. Daha sonra lhanl Dneminde Gazan Han tarafndan kesilen 60 krat arlndaki gm paralara da dinar ifadesi yazlmt.24 Bu dnemde, Seluklularla komu olan btn Trk devletlerinde genel anlamda para kelimesi karlnda dirhem kelimesi kullanlmakta ve bastklar bakr paralara da dirhem ifadesi yazlmaktayd. Bununla balantl olarak Trkiye Seluklular da, daha nce dirhem adyla bastklar bakr sikkelerden sonra ilk gm sikkelerine dinar yazmlardr. Fakat bu usul, II. Klarslandan sonra terk edilmitir. Seluklulara komu ve onlarn tabiiyetinde olan, civardaki btn Trk devletleri ve ilk dnem beyliklerinden hibirinde gm sikke mevcut deildir.25 Daha sonraki yllarda I. Alaeddin Keykubdn saltanatnn son yllarna tesadf etmesi muhtemel Kilikya Ermeni Baronluuna ait bir gm sikkeye de kataloglarda rastlamaktayz. Rupenitlerden I. Hetum tarafndan kesilmi olan ve tabiiyetine binaen Arapa olarak I. Alaeddin Keykubdn adn da ihtiva eden bu sikke, Seluklu ananesine uygunluu itibariyle konumuzu ilgilendirmektedir. 15 krat arlnda olan bu sikkenin basm tarihi ve basm yeri bilinmemekle beraber Siste darp edildii tahmin edilmektedir.26 Esasen Kilikya Ermeni Kontlar, Sultan II. Sleymanahtan itibaren Kseda bozgununa kadar (1243) Trkiye Seluklu Devleti hkmdarlar adna paralar darp etmeye devam etmilerdir.27 Alaeddin Keykubdn tahta geiine kadar eri dirhem karl olan 14 krat civarnda kesilmeye devam edilen Seluklu dirhemi (halk arasndaki isimlendirme ile Aded)28 onun zamannda rf dirhem karl olan 16 krata karlmak suretiyle daha cazip hale getirilmitir.29 Seluklu dinarlarnn allan vezni, 1252ye kadar ok az ini ve k gstererek istikrarn muhafaza etmitir. Fakat Mool nfuzu dneminde IV. Rkneddin Klarslann idaresinde bulunan Sivas darphanesinde 1252-1256 yllar arasnda dk vezinli gm dirhemler kesilmeye balamtr. II. zzeddin Keykavusun Hkim olduu Konya darphanesi, ayn yllarda eski veznini muhafaza etmesine ramen, Sivas darphanesindeki sikkelerin gm miktarnda yaplan ksnt, lkede mali skntnn balam olduunu gstermektedir. Hatta kardein mterek saltanat srasnda ortaya kan ihtilaflardan faydalanan baz ak gzler Sivasta sahte sikke basmaya dahi cret etmilerdir.30 Bu durum, devlet iktisadiyat bakmndan bir zaaf tekil etmektedir; bu nedenle Sultan II. zzeddin Keykavus, Trkiyenin her tarafnda nfuzunu saladktan sonra 1257de dirhemi eski veznine karmaya muvaffak oldu.31 1243 ile 1327 yllar arasnda Mool tahakkm altndaki Seluklu Trkiyesinde meydana gelen siyas ve itima buhranlarn sebep olduu tahribata ramen, iktisad sahadaki ykln 1280den sonra hzlandn kabul etmek gerekir. Buna ramen Sultan II. Gyaseddin Mesudun (1284-1296) saltanatnn ilk yllarna kadar kk ini klarla gelen dirhemin vezni, tekrar ykselerek 14 kratn stne kmtr. Fakat 1298 ylndan itibaren Seluklu saltanatnda meydana gelen otorite boluu dolaysyla dirhem, tarihinde grlmedik bir dle 10 krat arlna kadar dm ve Seluklu saltanat sona erinceye kadar bir daha kendini toparlayamamtr.32 Bu buhran dneminde bir ksm Mool idareciler, darphanecilerle anlaarak dk ayarl paralar bastrmlar ve bu yolla byk menfaatler salamlardr.33

587

Seluklu dinarlarnn Seluklu dirhemlerine oran hakknda ok kesin malumata sahip deiliz. Fakat I. Alaeddin Keykubd dneminde hilafet merkezindeki oran bire on civarndayd.34 Yani bir lek saf altn ayn miktardaki 10 lek gme karlk geliyordu. Bunu sikke cinsinden ifade etmek gerekirse; 10 dirhem (gm sikke) bir dinara (1 dirhem arlnda altn sikkeye) eit saylmaktayd. Bu orann Seluklu Trkiyesinde de aynen geerli olduunu kabul etmek hatal olmayacaktr.35 Gazan dneminde ise hem lhanl lkesinde ve hem de Altnorduda altnn gme orannn 1/12 olduu daha net bir ekilde bilinmektedir36 ki ayn orann dnemin Trkiyesinde de geerli olduu muhakkaktr. Seluklularda Nsfye adyla baslm gm paralar da bulunmaktayd. Ne zamandan itibaren uygulamaya balandna dair kesin bilgimiz mevcut olmamakla beraber, XIII. yzyln son eyreinden itibaren var olduunu tahmin edebiliriz. Nsfiyeler, tedavlde bulunan gm dirhemlerin yar arlnda sikkelerdi.37 Trkiye tarihinin bir dnemine damgasn vurmu olan Moollarn da kendi hkmdarlar adna Anadoluda kestikleri sikkeleri mevcut olduundan dolay bizim konumuzu bir miktar ilgilendirmektedir. Bu itibarla Mool sikkelerine ksaca temas etmek gerekmektedir. 1243 Kseda bozgunu ile balayan ilk dnemde Moollar, Seluklu Devletinin mali ve iktisad yapsna mdahale etmemiler ve muhtar brakmlardr.38 lhanl Devletinin kuruluundan itibaren bu muhtariyeti tedricen kaldrmlardr. Anadoluda ilk Mool sikkeleri Hlag (l. 1265) zamannda darp edilmitir. Buradaki maden ocaklar da onlarn tekeline gemitir.39 Bununla beraber, Anadoluda Mool iktisad sistemi ancak 1277 senesinde Abaka Hann Msr seferinden itibaren tatbik edilmi olduu grlmektedir. Bu sefer dnnde Aladada, Memalik-i Rm valisi olarak ehzade Kongurtay ve memleketin imar ve iktisad ilemleri iin de Sahip emseddin Cuveynyi gndermitir. Bu dneme kadar Anadoluda mevcut olmayan tamga vergisini de Cuveynnin ihdas ettii bildirilmektedir.40 lhanllar, Anadolunun Ahlat, Aksaray, Ankara, Beypazar, Kayseri, Krehir, Konya, Malatya, Sinop, Sivas, Tokat vb. gibi ehirlerinde, Arapa ve Moolca mterek ibareleri iine alan paralar bastrmlardr.41 Bu ehirlerde Mool hkmdarlar adna kesilen sikkeler, ekseriyetle Seluklu dirhemlerine benzetiliyor ve arl 2.2 gr. ile 2.6 gr. arasnda seyrediyordu. 1320lerden sonra bir ara biraz ykselerek 2.8 grama kmtr, fakat 1335te tekrar 2,4 grama derek devam etmitir.42 lhanllar dneminde Anadolunun, Karsn, Kirmann ve Mardinin ayr ayr sikkeleri bulunmakta, fakat bunlarn arasnda Anadolunun akesi daha salam addedilmekteydi.43 Bununla beraber, tabi devletlerin kendi aralarndaki iktisad mcadeleleri ve bazlarnn para ayarlarn fazla indirmesi gibi sebeple lhanl devlet maliyesi iin baz skntlar ortaya kmtr. Bu sebeple Gazan Han (12951304), sikke basma hakkn muhafaza eden devletlerden bu hakk alarak lke ierisinde yeni bir para birlii kurmak lzumunu hissetti.44 Bu slahat yeni bir para sistemi kurmak deil, ayn zamanda Argun ve bilhassa Geyhatu zamanndaki magu altn ve gm paralarn yerine saf dinar ve dirhem darp etmek ve muhtar vilayetlerin sikkelerin ortadan kaldrarak paraya yeknesak bir ekil vermekten ibaretti.45 Daha nce tedavlde olan ve aa yukar 6 dirhem vezninde gm sikke olup adna Dinar- Rabih (Dinar- Rai, Dinar- Tebriz) denilen parann arl yeniden tespit edilerek 3 miskale ayarland,46 altn sikkelerin nitesi ise bir miskal olarak sabit tutuldu.47 Bylece, Geyhatu ve Argun

588

zamanndaki iktisad buhranlardan dolay ortadan kaybolan altn, Gazan Hann slahatndan sonra tekrar ortaya kmaya balad.48 Buna ramen Ebu Said dnemine (1316-1335) gelindiinde gm dirhemlerin vezninin yine bozulduu hatta Gazann yapt slahat ncesinden daha kt bir duruma dt grlmektedir.49 Ebu Said devrinde yarm miskal bir miskal, iki miskal ve miskal arlnda altn dinarlar da piyasaya arz edilmitir, fakat daha sonra bu paralarn vezinlerinde meydana gelen lszlk sonucu, yarm ve tam ller karlk bir duruma gelmitir. 50 Seluklu Devletinin dalma srecine girmesiyle ortaya kan beyliklerin altn sikkeleri, mevcut koleksiyonlarda grlmemektedir. Seluklularn uyguladklar para politikalarna bal kalan beyliklerde de, altn ve gmn yurt dna karlmas yasa devam ediyordu.51 XIII. yzyln sonlarna doru Seluklu lkesinde hissedilen gm darlnn beyliklerde de aynen hissedildii muhakkaktr. Bu itibarla, kendi adlarna gm para darp eden beyler, kendilerine Seluklu Nsfiyesini rnek alarak yarm dirheme yakn llerde para darp etmeye balamlardr. Yarm dirhemlik bu gm paralar, ounlukla ake diye isimlendirilmi olup daha sonralar bir dirhem vezninde para darp etmek durumu hasl olunca bu yeni paraya da ift ake ismini vermilerdir. Osmanllar, 1327ye kadar son Seluklu Sultan II. Mesudun kestirdii sikkeleri kullanmlardr. Sultann kendisi vefat etmi olmasna ramen, 2,3 gr. arlnda kestirmi olduu dirhemleri Orhan Bey zamanna kadar tedavlde kalmtr. Orhan Bey, 1327de istiklalini ilan ettiinin bir belgesi olarak kendi adna ilk para kestirdii zaman, son Seluklu sikkesindeki vezne bal kalarak 2,3 grama ayarlamtr. ift ake adn alan bu para Seluklu dirhemiyle eit llerde olduu gibi, yine ayn kii tarafndan daha sonra baslan gm para da ake diye isimlendirilmi olup Seluklu nsfiyesiyle eit ldeydi.52 Dier beyliklerde de kk leklerde gm paralar darp edildii grlmektedir.53 Ancak, bilhassa Avrupal tccarlarla en ok muhatap olan Saruhan, Aydn ve Mentee beyliklerinde dikkat eken farkl bir durum mevcuttur. Avrupa ile yaplan youn ticaretin bu beyliklerin para sistemi zerinde etkili olduu grlmektedir. Nitekim, Aydnoullar, Ayaslu darphanesinde Venedik dkalar tipinde gm para basmlardr.54 Venedik Cumhuriyetinin protestosunu mucip olmasna ramen bu ilemin ticarette kolaylklar salad muhakkaktr. Bahsedilen dier beyliklerde de talyanlarla ticar ilemlerini kolaylatrmak iin, gigliati (ilyati veya jilyati) tipinde zel gm sikkeler baslmtr.55 rnek aldklar gigliat sikkesinin asl Napolide Anjou hanedan prenslerinden Robert van Anjou (1309-1342) tarafndan darp edilmiti. Latin lejandl olan bu paralarn gnmze kadar ulaanlar olmutur. Aydnolu Umur Beyin darp ettirdii gigliati tarzndaki paras 1346 tarihli olup Efeste basld grlmektedir.56 Menteeoullarndan Orhan Bey (?-1345?)e ait olan sikkenin basm yeri olarak Balat gsterilmektedir.57 Ayn kiinin zilliatus saracinatus denilen baka bir sikkesi daha olduu sylenmektedir.58 Yalnz saracinatus kelimesi, Hallarn Avrupadan getirdikleri gmlerle slm aleminde kestikleri Fatm altnlarnn ve Eyyb gm dirhemlerinin taklidi olan sarraenata sikkelerini artrmaktadr.59 C. Pul (Fels: Mangr) Seluklu Trkiyesinde para darbnda kullanlan kymetli madenlerden birisi de bakrdr. slm aleminde Fels (oulu fls) diye isimlendirilen bakr sikkelerin darp edilmesi Hz. mer dnemine kadar geriye gtrlmektedir. slm ncesinde Bizans mparatorluunda da yaygn olarak

589

kullanlmaktayd. Rengi krmz olduu iin bu paralara halk dilinde fls-i ahmer deniliyordu. Fels darb hkmdarlk hukukundan saylmad iin mahalli makamlar, bu konuda serbest braklmtr. Bundan dolay farkl arlk ve ebatlarda felsler baslm dinar ve dirhemlerin aksine felsin tedavl sadece basldklar blgelerle snrl kalmtr.60 Seluklu sultanlarndan I. Kl Arslann Bizans tarznda iki sikkesine tesadf edilmi olmasna ramen bunlar Seluklu sikkelerinden saymann ne derece doru olaca tartmaldr. nk bu sikkeler, muhtemelen Bizans bakr sikkelerine srsaj metoduyla es-Sultan, bin Sleyman ifadeleri ilave edilerek elde edilmekteydi.61 Bunlar bir yana brakrsak Seluklu Trkiyesinde ilk bakr sikke I. Mesud (1116-1155) zamannda darp edilmitir.62 Darp edildii yer kesik olduu ve tarihinin tamam da okunur durumda olmad iin baz zelliklerini bilememekteyiz. eklen kendi dnemindeki slm devletlerinde kullanlan bakr sikkelere benzetilmi olmakla beraber yzndeki yazlarda kullanlan elAbdz-Zaf, el-Muhtac il Rahmetillah ibareleri zellik arz etmektedir.63 II. Klarslann kestirdii mangrlarn64 ebad babasnn paralarn nispetle biraz daha klmtr. Bakr sikkelerin genellikle iilii ve yazlar biraz kaba ve intizamszdr.65 Bakr sikkelerin alm gcn hesap edebilmek iin dnemin arlk llerinden yola kmamz gerekmektedir. Fesl, aslnda bir arlk ls olarak bir dirhemin doksan alt da biri olarak kabul edilen kk bir birimdir. Para lsne tatbik edildii takdirde, bir dirhem arlndaki gmn doksan altda biri kadar kk bir deer ifade etmektedir ki bu kadar kk ebatta bir gmn para olarak tedavlde kullanlmas pratikte pek mmkn grlmemektedir. Yaygn adyla fels veya pul denilen bakr sikkeler, bahsedilen ok kk ldeki gmn teorik olarak karl kabul edilmektedir. Bu anlamda bakr sikkelerin arlklarnn ve ebatlarnn bykl veya kkl deerine etki etmemektedir. Piyasada mevcut bakr sikkeler, ayn dnemin gm sikkelerinin ihtiva ettii gm madeni oran balantl olarak deer kazanmakta veya kaybetmekteydi. Bakr sikke darp ettiren kiiler zaman zaman bu sikkelerin deerini ya stne yazdrarak veya halka ilan ettirerek deerini belirledikleri gibi ou kez bu deer, tedavlde bulunan gm sikkelerin arl ve safiyeti gz nne alnmak suretiyle halk arasnda kendiliinden olumaktayd. XIII. yzyln ikinci eyreinde ou kez bir dirhem arlnn daha zerinde gm sikke darp ettiren Seluklu sultanlarnn pullar (fels), bire yz yirmi orann muhafaza etmekteydi.66 Teorik olarak 1/96 orannda olmas gereken bakr sikkenin deerinin 1/120 eklinde ilem grmesi, piyasada kullanlan bir dirhemlik gm sikkelerin gramajnn yksek ve gm yzdesinin fazla olmas anlamna gelmekteydi. Bu durumu bir rnekle izah etmek gerekirse; normal bir lde 1 gm dirhemle 96 ekmek alnabiliyor ise, daha yksek kalitede baslm dier bir gm dirhemle 120 ekmek alnabiliyordu. Ancak iki rnein ayn sultan dneminde ayn anda olmas mmkn deildir. Seluklu SikkelerininFormal zellikleri Sikkeler, kesildikleri dnemle ilgili ok ynl ipular verdiklerinden dolay fevkalade tarihi ehemmiyeti haiz belgelerdir. Sikkeyi kestiren hkmdarn siyas vaziyeti, itikad kanaati, hkimiyet sahas ve dneminin teknolojisi ile ilgili bilgi verebilecei gibi dnemin devlet maliyesiyle ilgili olduka bariz bilgilere de iaret edebilmektedir. Biz bu balk altnda, Seluklu sikkelerinin formal zelliklerine

590

umumi hatlarla temas ederken ebatlar ve gramajlarn bir yana brakarak dier hususiyetlerine gz atacaz. Seluklu sultanlarnn muasrlar olmalar dolaysyla Abbasi halifelerinden drt kiinin ismi, Seluklu sikkelerinde yer almaktadr. Bu kiiler, mam Nsr Lidnillan, mam Zhir Biemrillah, mam Mustansr Billah ve mam Mutasm Billahtr. 1258de Badadn Moollarn eline gemesiyle hilafet merkezi datlm ve halife ehit edilerek hilafete son verilmitir. te yandan hayatta kalan halife bulunmamakla beraber IV. Klarslan ve III. Keyhusrevin67 sikkelerinde son halife; el-mamulMasum Billah veya sadece el-mamul-Masum eklinde yer almtr.68 Halife adnn yer almad sikkelerde ise halife isminin nakedildii mekana el-mlk lillah, el-zzet lillah veya kelime-i tevhid gibi ifadeler yerletirilmitir.69 Seluklu sikkelerinde ayet, zikir ve dua trnden baz ifadeler yer almaktadr. Bu ifadeler arasnda Besmele Kelime-i ahadet ve drt halife isimlerinin haricinde; el-minnet lillah, el-azamet lillah, halleddellah mlkeh, halledellahu mlkeh ve hallede memleketeh, el mlk bil-adl ibareleri dikkat ekmektedir. Ayrca birka sikkeye Saff suresinin dokuzuncu ayeti ya ksmen veya tamamen nakedilmitir.70 Seluklu sultanlarnn sikkelerine akseden baz lakaplar da unlardan ibaretti: Nsr, Kasm, Burhan, Berhn, ah, es-Sultanl-Azam, es-Sultanl-Muazzam, es-Sultanl-Khir, elMelikl-Khir,Ebl, Feth, Emrl-Mminn, Zillllah fil-Alem, es-Sultanl-Galip.71 Seluklu sultanlarnn sikke darp ettirdikleri ehirler ise u ekilde sralanmaktadr: Konya, Kayseri, Erzurum, Malatya, Sivas, Dunaysr, Llve, Yemipazar (Gm Pazar), Antakya, Madenehr, Erzincan.72 Beylikler dneminde ise bu isimlerden farkl olarak Karaman, Kastamonu ve ehr-i Germiyan (Ktahya) gibi merkezlerde de para darp edilmitir.73 Seluklu sultanlar kestikleri sikkelerde slm ananelere bal kalmay yelemiler ve hilafet makamna olan madd ve manev ballklarnn bir iareti olmak zere onlarn dirhem ve dinar usullerini kendilerine esas kabul etmilerdir.74 II. Klarslann kestirdii bakr sikkenin arka yzne Gurlularda olduu gibi Asya milletlerinin sikkelerinde kullanlan eli mzrakl svari tasviri ilave edilmitir. Bu tasvir, birka Seluklu sultannn gm ve bakr sikkelerinde yer almtr. Birka gm ve daha ok bakr sikkelerde tekrarlanan bu tasvir, zaman ierisinde ufak tefek deiikliklere uramtr. Muizeddin Kayserahn bakr sikkesinde bu tasvirdeki svarinin mzrann nne bir av hayvan ilave edilmi, kardei Muisuddin Turulun ve Rkneddin Sleymanahn sikkelerinde ise mzrak yerine svarinin elinde atall bir teber (balta) tercih edilmitir.75 En son, yine II. Klarslann oullarndan I. Gyaseddin Keyhusrevde rasdmz tasvirde svari eli mzrakl olarak nakedilmitir.76 Kilikya Ermeni baronlarndan Hetumun Seluklu Devletine tabiiyeti zamannda kestirmi olduu sikkesinde de ayn svari tasviri eli baltal olarak grlmektedir.77 II. Gyaseddin Keyhusreve gelindiinde, sikke zerindeki tasvirin mahiyetinde esasl bir deiiklik fark edilmektedir. Bu deiiklik, esasen Fars hkmdarlarndan Hsrev Perviz ile hanmn temsilen eski rann kltrnn bir paras kabul edilen Arslan ve Gne, (r ve Hurt) motifinin Seluklu meskkatnda ilk olarak yer almas eklinde gsterilebilir.78 Baz kaynaklarn ifadesine gre II. Gyaseddin Keyhsrev, darp ettirecei sikkelerin zerine ok sevdii kars Grc Hatunun ve

591

kendisinin portrelerinin yerletirilmesini talep etmi, ancak devlet adamlar bu fikri uygun bulmayarak ayn ahsiyetleri Gne ve Arslan figrleri ile temsil etmeye Sultan ikna etmilerdi.79 Bu motif, ayn sultann sikkelerinde kk ilavelerle tekrar edilmitir. Bu ilaveler, motifin altna hilal, tek yldz, yldz, iki alem, veya gne n ifade eden izgilerin ekillerindeki farkl grnm olarak ifade edilebilir.80 Benzer bir motife III. Alaeddin, Keykubdn (1298-1302) sikkelerinin birinde tesadf etmekteyiz ki burada gne silinerek yalnz Arslan tasviri yer almtr. II. Gyaseddin Keyhusrevin bir sikkesinde ise ortada gne, altta ise kuyruklar birbirine dolanm biimde iki arslan yer almtr.81 Uzun zamandan beri Seluklu meskkatnda yer almayan svari tasvirini, VI. Rkneddin Klarslan tarafndan Sivasta darp ettirilen bir sikkede tekrar grmekteyiz. II. Klarslan dnemindeki motifin, taklidi olan bu yeni motife kk ayrntlar ilave edilmitir. Mesel buradaki svarinin elinde ok ve yay, ba hizasnda bir hilal ve atn ayaklar arasna denk gelen blgeye bir iek nakedilmitir.82 I. zzeddin Keykavus sikke darbnda yeni bir tarz uygulamtr. Bu ekilde bir tarz deiiklii, daha sonra gelen sultanlar iin de bir anane oluturmutur. Bu sultann dneminde yaplan en byk tarz deiiklii, yazlarn sikke yzeyinde oluturulan kare bir alan ierisine istiflenmesi olmutur. Ancak bu yeni tarzn Kuzey Afrika devletlerinden Ben Hafs ve Muvahhitlerden alnd sylenmektedir. Bu dizayn daha sonraki yllarda baslan bir ok Seluklu sikkesinde de taklit edilmitir.83 Seluklu sikkelerinde gelitirilen kompozisyonlar, Batdan daha ok Dou zellikleri ortaya koymaktadr. Hem kaligrafik zellikleri hem de monogram yaplar, ayrca zerlerinde bulunan deiik varyasyonlar ayn paralellii gstermektedir.84 I. Alaeddin Keykubda kadar geen dnemde kesilen sikkelerde hemen hemen tamamen kf hatlar kullanlmamtr. I. Alaeddin Keykubd ise, yaz stili konusunda bir tarz deiikliine giderek Arab (Nesih) ve Kf yazlarla donatlm yeni tarz sikkeler bastrm, satrlar arasna deiik sayda yldz ve iekler koydurmutur. Sikkelere ou kez darp edildii tarih yazlmtr. Bu tarihlerden bir ksm yazl ibare eklinde olduu gibi yalnz rakamlarla gsterildii de olmutur; hatta hem yazl ibare ile hem de rakamla tarihlendirilmi sikkeler de mevcuttur. Nitekim I. Alaeddin Keykubdn bu ekilde yaz ve rakamla tarihlendirilmi sikkelerinin bir tanesinde bir yllk tarih fark mevcuttur ki bunun sebebi henz izah edilememitir. II. Gyaseddin Keyhusreve kadar sikkelerin bask tarihleri, genellikle nesih yazyla belirtildii halde bu dnemden itibaren rakam ve yaz trnn her ikisi de kullanlm fakat yazl ksmda nesih yaz kullanld halde rakam ksmnda divan rakamlar denilen (siyakat benzeri) zel iaretler ve zel ksaltmalar yer almtr. Bu ekilde divan rakamlar ve ksaltmalar kullanlmak suretiyle baz sikkelerin zerine yalnz darp edildii yl yazlmam; hatta ay dahi ilave edilmitir.85

DPNOTLAR 1 S. Koca, Trkiye Seluklu Devleti Hkmdarlarnn Aldklar ve Kullandklar Hakimiyet ve

Hkmdarlk Sembolleri, III. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 20-22 Mays 1993, (Ayr basm), Konya 1994, s. 151.

592

bn Bb, el-Evmirl-Alaiyye fil-Umril Alaiyye, Tpk basm, nr. A. S. Erzi, Ankara 1956;

Seluk-name, I-II, trc. Mrsel ztrk, Ankara 1996 s. 56; trc. I, s. 75; C. Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Y. Morgan, stanbul 1979, s. 173; T. Baykara, I. Gyseddin Keyhsrev, (1164-1211), Gazi ehit, Ankara 1997, s. 59. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, trc. A. Yaran, Ankara 1988, s. 223. Gordlevski, s. 222. T. Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 116. H. Sahilliolu, Dinar, DA, IX, s. 353; M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri smail Galip, Takvim-i Meskkt- Selukiyye, stanbul 1309, s. 38. S. Koca, Trkiye Seluklularnda Ekonomik Politika, Erdem, 8/23, s. 404. H. Erkiletliolu-O. Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, Erciyes H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 70. H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 87. bn Bb, s 233; Yazczade, Tevarih-i Al-i Seluk, (bn Bibinin eserinin Osmanlca

Szl I, stanbul 1993, s. 451.

n. Yay., s. 49.

evirisi), nr. MTH. Houstma; (Historide Des Selijoucides DAsie Minure Dapres bn Bibi. Texte turcpublie, dapres Les Mss. De leide et de Paris Leiden 1902. ) s. 225; Sikke-i Al ve Sikke-i Keykubad ifadeleri iin Bkz. S. Koca, Ekonomik Politika, s. 475; Ay. Me., Hkmdarlk Sembolleri, s. 52. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 98-99. . Galip, Takvim-i Meskkt- Selukyye, stanbul 1309, s. 38. . Galip, a.g.e., s. 47; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 122-123. . Artuk, II. Keyhusrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, Ankara . Galip, a.g.e., s. 81. H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 148, 164, 181, 185, 208-209, 239, 255. H. Sahilliolu, Dinar, s. 354. C. Cahen, a.g.e., s. 316. Beyliklerde az da olsa altn sikke darb denenmi olduu bilgisi ifahi rivayetlere O. Turan, Seluk Trkiyesi ve Dnya Ticareti, Trk Yurdu, 50/10, s. 6. O. Turan, a.g.e., s. 6. C. Cahen, a.g.e., s. 316. . Galip, a.g.e., s. 7. . Galip, a.g.e., s. 41. S. Koca, Ekonomik Politika, s. 152; Ay. Me., Sultan I. zzeddin Keykavus (1211-1220),

1993, s. 269 vd.

dayanmaktadr. Gnmzde mevcut olan sikke kataloglarna henz aksetmemitir.

Ankara 1997, s. 82.

593

28

bn Bb, s 361; Yazczade, asl metinde Aded-i Sultn eklinde geen ifadeyi Sultan

Ake eklinde beyan etmektedir. Fakat Alaaddin Keykubat zamannda gm paraya henz Ake denilmeye baland kanaatinde deiliz. Bkz. s. 222. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 M. Akda, Trkiyenin ktisadi ve ctimai Tarihi I, (1243-1453), stanbul, 1995., s. 363. . Artuk, a.g.m., s. 269. M. Akda, s. 363. M. Akda, s. 363. Akrasayi, s. 221; trc., s. 274. . Galip, a.g.e., s. 39. Gordlevski, s. 223. Z. V. Togan, Reideddinin Mektuplarnda Anadolunun ktisadi ve Medeni Hayatna Ait M. Akda, a.g.e., s. 365. S. Koca, Hkmdarlk Sembolleri, s. 151. mer, Mesalikl Ebsar fi Memalikl-Emsar, nr. F. Teaschner, Leipzig 1929 s. 20. Z. V. Togan, Moollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti I, Trk Hukuk ve ktisat A. Temr, Krehir Emiri Cacaolu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa-Moolca Vakfiyesi, M. Akda, a.g.e., s. 363. Z. V. Togon, a.g.m., s. 10. B. Spuler, ran Moollar, trc. Cemal Kprl, Ankara 1987, s. 330. Z. V. Togan, a.g.m., s. 10. Z. V. Togan, a.g.m., s. 4.; C. Cahen, a.g.e., s. 316; H. Sahilliolu, Dirhem, s. 354, 371. B. Spuler, a.g.e., s. 330. Z. V. Togan, a.g.m., s. 2. B. Spuler, a.g.e., s. 332. Z. V. Togan, a.g.m., s. 12. mer, s. 19; O. Turan, Dnya Ticareti, s. 6; K. V. Gl, Anadolunun Trkletirilmesi ve M. Akda, a.g.e., s. 365 vd. Bu sikkeler iin bkz. . Galip, a.g.e., s. 111 vd.; C. Cahen, a.g.e., s. 317. Venedikte baslan altn paraya duka, Florasnsada baslana Flori denmektedir. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, trc. E. Z. Karal, Ankara 1975, s. 607, 609; T. H. Akn, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1968, s. 50, 121. P. Wittek, Mentee Beylii, ev. O. . Gkyay, Ankara 1986, s. 154. P. Wittek, a.g.e., s. 69.

Kaytlar, FM XI, (1955)., s. 6, 7.

Tarihi Mecmuas I, (stanbul 1931), s. 18. Ankara 1989., s. 156, nu. 1.

slamlatrlmas, stanbul, 1971, s. 218.

Aydnoullarnn taklit ettikleri Napoli Krallnn paras ise gmt. Baykara, Aydnolu Gazi Umur Bey (Paa), Ankara 1990, s. 81.

594

59 60 61 62 63 64 65 66

H. Sahilliolu, Dirhem, s. 370. . Artuk, Fels, DA, XII, s. 310. H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 42. S. Koca, Ekonomik Politika, s. 474. . Galip, a.g.e., s. 2, 5. Mangr kelimesi Moolca olup, Mool dneminden itibaren bakr sikkeler iin kullanlmaya . Galip, a.g.e., s. 8, 18, 24, 40. Eflak II, Menakbul-Arifn, nr. Tahsin Yazc; trc. Ankara 1980, s. 629; trc. Tahsin yazc,

balanmtr.

Ariflerin Menkbeleri, II, stanbul 1989, s. 48; Gordlevski, s. 234. Ankara 1980; trc. Tahsin yazc, Ariflerin Menkbeleri, I-II, stanbul 1989. 67 68 69 70 71 72 73 74 F. Kprl, Anadoluda Trk Medeniyeti, Milli Tetebbular Mecmuas, II/5, (stanbul. Galip, a.g.e., s. 76; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 28; . Artuk, a.g.m., s. 286. . Galip, a.g.e., s. 72. . Galip, a.g.e., s. Giri. . Galip, a.g.e., s. Giri; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 5 vd; S. Koca, Hkmdarlk S. Koca, a.g.m., s, 474. . Galip, a.g.e., s. Giri; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 29-34. C. Cahen, a.g.e., s. 173; Oysa ayn dnemlerde Artukoullar, Danimendiler, Atabekler 1331), s. 211.

Sembolleri, s. 149.

gibi Seluklulara komu devletler slm gelenee riayet etmiyorlard. Bu devletler arlkl olarak Hristiyan lkelerinin sikke geleneini kendilerine rnek alm bulunuyorlard; Bkz. . Galip, a.g.e., s. 6; C. Cahen, a.g.e., s. 172 vd. 75 76 77 78 79 . Galip, a.g.e., s. 8, 11, 13, 17; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 49. T. Baykara, Gyaseddin, s. 56. H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 128-129, 143. . Galip, a.g.e., s. 51, 53. Cenb, El-Eylemz-Zahir, (Anadolu Seluklularyla ilgili ksm nr. Muharrem Kesik),

baslmam yksek lisans tezi, stanbul 1994, s. 22; Ahmed b. Mahmut, Selukname II, nr. E. Meril, stanbul 1977, s. 155. 80 81 82 83 84 85 . Galip, a.g.e., s. 43, 47. . Galip, a.g.e., s. 97; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 133. . Galip, a.g.e., s. 63-64. . Galip, a.g.e., s. 24; H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 23. H. Erkiletliolu-O. Gler, a.g.e., s. 22, 26-27. . Galip, a.g.e., s. 38, 39, 55, 94.

595

XIV. Yzylda Anadolu'da U Beyliklerinin Siyas ve ktisad Faaliyetleri / Dr. Cafer ifti [s.393-406]
Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye U tbiri Trke snr, hudut manasndadr. U beylikleri ise, Bizans snrlarna balangta snr muhafzlar olarak yerletirilen Trkmen kitlelerin, sonradan bamszlklarn kazanmalar ile oluturduklar kk devletiklerdir. Sinop ve Kastamonudan Antalyaya kadar uzanan snr hatt zerinde kurulan U beylikleri, coraf konumlar itibaryla ksa srede glenerek, Anadoluda gerekleen iktisad faaliyetlerde nemli rol oynamlardr. U Beyliklerinin Ortaya kve Dnemin Siyas Gelimeleri Anadolunun bir Trk yurdu olmasnda etkili olan gler, XI. yzyldan itibaren balamtr.1 Byk Seluklu Devletinin2 kurulu yl olan 1040tan itibaren, Trkmenler Anadoluya keif aknlar yapmlar ve Bizans mukavemetini krmaya almlardr. Maverannehirden3 gelen kalabalk Trkmen gleri karsnda Seluklu Devleti, yurt bulmak ve srlerini beslemek zorunda olan Trkmen boylarn, Anadoluya sevk etmeye alm, onlara yeni topraklar gstermitir.4 1071 Malazgirt Sava ile Bizans ordusunun Trkler tarafndan yenilgiye uratlmas, Anadolunun tarihinde yeni bir dnemi balatm, eitli Trk boylar beylerinin nderliinde bu yeni topraklara gelerek, uzun sren mcadeleler neticesinde deiik blgelere yerlemilerdir. Bir sre sonra ise, Anadolu topraklarnda Anadolu Seluklu Devleti ad altnda gl bir devlet ortaya kmtr. Anadoluya Orta Asyadan yaplan Trkmen gleri, Anadolu Seluklu Devleti zamannda da devam etmitir. Doudan gelen Trkmen kitleleri, Anadolu Seluklu hkmdarlar tarafndan deiik blgelere iskn ettirilmitir. Devletin izledii temel politika; byk ve kuvvetli airetleri paralara ayrarak birbirinden uzak sahalara sevk etmekti ki, bu ama, kuvvetli bir airetin beyleri liderliinde devlete kar yapacaklar herhangi bir isyan nlemek iindi. Yani izlenen politika paralayarak iskn metodu idi.5 Bu politika ierisinde Trk kitlelerinin devletin snr blgelerine yerletirilmesi de nem tekil etmitir. Daha nce, Emeviler ve Abbasilerde grlen bu metodun, Anadolu Seluklu Devletinde uygulanmasnn nedeni; Bizansa kar snrlarda bir tampon blge oluturmakt. Bu blgeye yerletirilecek Trkmen kitleler, bir yandan devletin snr blgelerini mdafaa edecekler, dier yandan da geimlerini salayabilmek iin komu lkelerin snrlarna saldracaklar, toprak ve ganimet elde edeceklerdi. Komu lke ile Anadolu Seluklu Devleti arasnda bir tampon blge diye niteleyebileceimiz U tekilt, balangta bu ekilde ortaya km ve yaplan srekli gler ile byk bir yap haline gelerek daha sonralar oluacak olan U beyliklerine temel hazrlamtr. Bir yandan snrlar dman saldrlarna kar savunmak, dier yandan imkn bulduka onlarn topraklarna aknlar yaparak toprak kazanmak ve ganimet elde etmek amacyla kurulan U tekilt, gcn Trkmen airetlerinden almaktayd. Asker disiplin ierisindeki bu kabile tekiltlar, orduyu takviye eden sava adamlarn temin ederek, Anadolunun fethinde byk bir rol oynadlar. Ulara gelen gebe unsurlar ksa bir zamanda blgeye intibak ediyorlar ve yerleik hayata geerek kyler kuruyorlard. Trklerin bulunduu

596

blgelerde Mslman Trk kylerinden baka, Hristiyan kyleri de mevcut olduu gibi, ehir halk da bu yap ierisinde karmt. Bylece Ular hudutlara, hudut boylarndaki vilyetlerle sancaklara verilen ad halini alarak; bunlarn balarnda yar mstakil vaziyette bulunan liderlere de U beyi ad verildi.6 U beylerinin stnde de, devlet tarafndan tayin olunan bir veya birka tane U emri bulunurdu. Devlet hazinesine nakdi veya ayn, muayyen bir vergi veren U beyleri, deiik sebeplerle ve bazen de vergi hesaplarn grmek zere merkeze gelirlerdi.7 1220li yllardan sonra Yakn Douda kendisini hissettiren Mool basks, Anadoluya yaplan gleri daha da arttrd. Moollarn aknlarndan kaan byk miktarda Trkmen gruplar, Anadoluya doru hareket ederek Seluklu lkesine sndlar. Pachymeresin kaydettiine gre; Moollardan kaan Trkmen kabileler, Sakarya nehrinden Kastamonuya kadar olan ve Paflagonya diye adlandrlan blgede, byk bir kargaay ortaya karmlard.8 Daha nce gelen Trk kitlelerinde hayvanclk ve ziraatla uraan bir topluluk varken, Mool istilas ile Anadoluya kyl halk, zengin tccar, dervi, fikir ve sanat adamlarndan oluan deiik kollardaki halk kitleleri de gelmeye balam, bunlar Ulara yerleerek blgedeki sosyal ve iktisad hayat deitirmilerdi.9 Trkmenler sktrldklar zamanlarda snrlarda toplanarak Hristiyan lkelerinden kendilerine yurt ve geinme imknlar aryorlard.10 II. Gyaseddin Keyhsrevin, 1243 ylnda Ksedada Moollara yenilmesinden11 sonra, Anadolu Seluklu Devleti hzl bir k dnemine girerek, lhanllara vergi veren tbi halini ald.12 Devlet idaresindeki sultanlar ve ehzdeler, bundan sonra birbiriyle taht mcadelelerine girdiler ve bu mcadelelerde baar salamak iin Moollarn yardm ve himayesine bavurdular. Artk, sosyal kargaalar ve iktisad knt ile perian bir duruma den Anadolu Seluklu Devleti, Moollarn Anadoluya gnderdikleri ordu kumandanlar ile idare ediliyor, Seluklu sultanlar ise bu devletin hakimiyeti altnda ismen hkm sryorlard.13 Mool istilasndan sonra Anadolu Seluklu Devletinin gcn kaybetmesi neticesinde, Anadolunun eitli blgelerindeki U beyleri Seluklu sultanlarndan bamsz olarak hareket etmeye baladlar. Anadolunun lhanl hakimiyetine14 giriinden sonra mahalli nfuslarn glendiren U beyleri, lhanllara tbiyetlerini bildirmeleri ve vergi vermeleri dnda tamamen serbest kaldlar. Artk kendi balarna hareket eden U beyleri, Bizans ordularna kar byk mcadeleler veriyorlar, byk ganimetler elde edip, binlerce esir alyorlard. Alnan bu esirler gerekli grlen fidyenin alnmas ile serbest braklyor, bu da maddi bir geim salyordu. Ulardaki Trkmenlerin yapt bu saldrlara Bizans Devleti de tedbir almt. Nitekim Komnenler zamannda Kuzeybat Anadolu blgesindeki Bithynia dalarnda, muayyen topraklara sahip ve vergiden muf olan, asker bir hudut tekilt oluturuldu. slm kaynaklarnda akritler15 diye anlan bu gler, snrlarda herhangi bir Trkmen saldrsna kar hazr bulunuyor ve bulunduklar blgeyi koruyorlard. Ancak XIV. yzyln ortalarna doru Bizans Devleti, siyas hadiseler gerei Balkanlara nem vermesi nedeniyle, U blgelerinde snr muhafzl yapan akritleri Balkanlarda savamak iin Bat Anadoludan ekmiti.16 Bu adan U beylerinin blgedeki fetih hareketleri daha da kolaylamt. Bu dnemde gelir elde etmede savamann rol bykt ve Ularda snr muharipliinin ekonomik temeli, ilk planda ganimet getiren harp ve dman arazisine yaplan yama aknlard. Ayrca Trk blkleri, paral askerler olarak Alanlar, Kpaklar veya Katalanlar gibi de savayorlard.

597

1305 baharnda Katalan paral askerlerinin, Bizansllarla ilgisini kestikleri ve alt sene sonra Atinann alnmasna yol aacak byk bir maceray balattklar srada, Trkler de Avrupaya gemilerdi. Nikephoros Gregorasn bildirdiine gre; Geliboludaki Katalanlar, anakkaleden 500 kiiden oluan bu Trk askerlerini davet etmiler ve bunlar kendi hizmetlerinde paral olarak altrmlardr.17 Bir baka rnek; 5000 kadar Trk paral askerinin Moral Franklara kar savamak zere, Mihail Palaelogos tarafndan kiralanmasdr. Bizansllar buna benzer yaplan ittifaklarla, Trkmen beylerine pek ok i ve ganimet salamlardr.18 U beylikleri, 1335te Eb Said Bahadr Hann lm zerine lhanl tahtnda kan kavgalar sonras, gerek zgrlklerine kavumulardr. Bundan sonra taht kavgalaryla yklmaya yz tutan lhanl Devletinin Anadoludaki lhanl egemenlii de ortadan kalkmtr.19 Anadoluda varolan bu artlar altnda U beyleri, Bizans Devletini daha da sktrmaya baladlar. XIV. yzylda Bizansn gl savunmasnn var olduu birka byk ehir dnda, blgedeki tm topraklar Trk beylerinin idaresine gemi ve deiik isimler altnda Trk beylikleri kurulmutur.20 Tavif-i Mlk adyla da adlandrlan bu beylikler; Germiyanoullar, Hamidoullar, Candaroullar, Menteeoullar, Saruhanoullar, Aydnoullar, Karesioullar ve Osmanl Beyliidir. XIV. yzylda Bizans tahtnda eskiden beri sregelen taht kavgalar hl varln devam ettirmekte, bu durum iteki siyasal kargaay arttrmaktayd. Taht mcadelesinin yannda lke iinde, toplumsal ve din kavgalar da youn bir ekilde grlmekteydi. Aa snflar doum ve zenginlik aristokrasisine kar isyan ederken, Grekler ve Latinler arasndaki asrlk husumetten doan din kavgalar karkl bir kat daha artryordu.21 yzyllarca devletin bel kemii olarak hizmet etmi bulunan asker-kyl snfnn k ve toprak sahibi asker aristokrasinin zafer salamas, Bizans mparatorluunun toplumsal ve ekonomik hayatnda byk bozulmalar meydana getirmiti. hmal edilmi ve moralleri bozulmu olan kaytl askerler, Bizans ordusu iinde, gittike aznlkta kalan unsurlar haline gelmi, ordunun byk bir ksm Normandiyal, Katalan, Kuman ve Trk paral askerlerinden olumaya balamt. Bu cretliler iin kendi karlar, mparatorluun karlarndan daha nemliydi. Devletteki bozulmalar esnasnda terk edilmi topraklar canlandrmak ve toprak gelirleri ile asker snf yeniden kurmak amacyla pronoia ve manastrlara ihsan edilen mali ve kaz mufiyet ile ilgili exuseia kurumlarnn gelimesi, gerek dnyevi aristokrasinin ve gerekse kilise mensuplarnn servet ve gcn daha da artrd.22 Bu durum karsnda kyl halk, ok sayda ar vergi yk ve angarya ile ezilmekteydi. Bu durumdan ehirli halk da etkilenmiti. Eskiden kent ekonomisinde devletin sk ve merkez bir durumda kontrol sz konusu iken, imdi bu sistem zlm, ilk nce Venediklilere ardndan da Cenevizlilere ticaret ile ilgili birok imtiyaz ve serbestlikler verilmek zorunda kalnmt. Bizansta sregelen parasal kriz atlatlamyor ve yzyllar boyunca dnya pazarna hakim olan para birimi nomisma, Venedik dukas karsnda eriyip gidiyordu.23 Bizanstaki bu gelimeler esnasnda, Orta an paralanm talyasnda gemicilii ve ticareti esas ura olarak seen kk ehir devletleri, Bizans mparatorluu ile olan ilikilerinin ak iinde saladklar haklar ve ayrcalklardan olabildiince yararlanarak, stanbulda ve Anadolu kylarndaki belli bal liman kentleri ile ticaret yollar zerindeki ehirlerde yerlemiler, kimi yerlerde de zel koloniler oluturarak, Dou Akdeniz Blgesi ticaretini ellerine geirmilerdi. Venedik; Suriye, Msr ve

598

Egedeki adalarn iine alan Dou Akdeniz Blgesi ticaretinde egemen iken, Cenevizliler ise; Karadeniz ve Asyaya giden ticar yollar zerinde stnlk kurmulard.24 Bizansa ait Egedeki adalarn birou, Venedikli zengin ailelerce zapt edildi, birou da senyrlk oldu.25 Venedikin Ege Denizindeki en nemli ss Girit adas idi. Coraf konumu nedeniyle Dou ticaretinin merkezi ve ileri karakolu durumunda olduundan, Venedikliler bu adada iyi bir ekilde rgtlenmilerdi. Giritten sonraki Egedeki ikinci nemli ada, Arboz idi. Arboz adas, boazlara ve Anadolu sahillerine yakn olmas nedeniyle nemli bir savunma grevini tekil ediyordu. Venedikliler, U topraklarnda daha ziyde Menteeoullar ile yaknlk kurmaya nem vermilerdi. 1331den itibaren 1414 ylna kadar geen srede Venedikliler, Menteeoullar ile yedi tane bar ve ticaret antlamas yapmlardr. Karia ve Likia sahilinde ortaya kan Menteeoullar, Venediklilerin bu blgedeki ticaretine nemli lde glge drmlerdir.26 Venedik, Mentee Beylii ile arasndaki ilikilerini, diplomatik ve ticar alanda, Levantede gzcs ve szcs olan Giritteki Candia Dkal aracl ile yrtyordu. Cenevizlilerin Ege Denizinde; Sakz, Midilli, mroz ve Taoz adalarnda ticaret kolonileri bulunmaktayd. Sakz adas, bir zamanlar Yeni Foay idare eden Benedetto Zaccaria tarafndan, 1304 ylnda Bizanstan dirlik olarak zorla alnmt.27 Cenevizliler asndan stratejik neme sahip dier topraklar, Edremit krfezinin nnde yer alan Midilli, anakkale Boaznn azn kapayan mroz ve Meriin Ege Denizine dkld yerde bir liman olan Enez topraklardr. Bu topraklar da, yine Cenevizli baka bir aile olan Gattilusio ailesi tarafndan idare ediliyordu.28 U topraklarnda yer alan ve nemli bir liman kenti olmas ile birlikte zengin ap yataklarna sahip Foa ehri, VIII. Mihail Paleologos tarafndan Cenevizli Zaccaria ailesine verilmiti.29 Trklerin bu sralarda Ege sahillerinde yaptklar aknlarn tehlikeli olduunu idrak eden Manuele Zaccaria, ehrin etrafn ksa srede surlarla evirmiti. Birka sene sonra da eski ehrin birka kilometre dnda daha byk bir kent yaplarak tamamlandnda, bu kasabaya Yeni Foa ad verilmitir. byk ap ocana sahip bu kent, Avrupann ap ihtiyacnn nemli bir ksmn temin ediyordu.30 1329 ylnda III. Andronikos tarafndan Foa, Cenevizlilerden arndrlarak, tekrar Bizansa bal hale getirildiyse de, ksa bir sre sonra bu topraklar Aydnoullar ve Saruhanoullarna balanmtr. Cenevizlilerin Karadeniz sahillerinde; Amasra, Fatsa, Samsun, Trabzon ve Sinop gibi merkezlerde ticar limanlar bulunmaktayd. Anadoludan veya Memlk sahasndan gelen ticar mallarn, Krma nakli asndan nemli bir ticaret limanna sahip Amasra, transit ticarette olduka gvenli bir blge idi. ehir, bir ara Candaroullarnn eline getiyse de, yine Cenevizliler tarafndan geri alnmtr. Dier bir ehir olan Samsun biri Trklerin, dieri Cenevizlilerin elinde olmak zere ikiye ayrlmt. Trabzon bu dnemde en nemli bir ticaret liman idi. ehir, boazlar ve Ege yolu ile Akdenize ve Avrupaya baland gibi, ayn zamanda Karadeniz kuzeyindeki Rusyaya giden yollarn bulunduu bir kavak noktasndayd. Sinop, Karadenizi batdan douya veya gneyden kuzeye ap, stanbuldan Trabzona veya Anadoludan Krma gidecek tcirlerin uradklar nemli bir liman ve ticaret sahas idi. ehir bir ara Pervaneoullarnn elinde idiyse de, sonralar Candaroullar topraklarna katlmt.31 Krm sahasnda Sudak, Kefe ve Tana

599

limanlarnda da ticaret yapan Cenevizliler, Karadenizin dou sahillerini izleyerek, Kafkaslardan rana ve oradan Asya ilerine kadar uzanan karayolunu da kullanmaktaydlar. zellikle Kefe ile Tebriz32 arasnda oluturulan ticar hat olduka nem tekil etmekteydi.33 1335 ylnda Ebu Said Bahadr Hann lm ile birlikte lhanl Devletinde ortaya kan karklklar sonras, Tebrizdeki talyan tcirleri, ehirden yava yava ayrlmaya balamlar ve lhanllar ile talyan ehir devletleri arasndaki ilikiler zamanla azalmtr. te bu srada Bat Anadoluda glerini iyiden iyiye hissettiren ve coraf adan stratejik konumlarn verimli bir ekilde kullanabilen U beylikleri, d ticarette ve siyas ilikilerde talyanlarn grebilecei tek g haline gelmilerdir. Bizansn iinde bulunduu ekonomik ve politik k ile Venedik ve Ceneviz arasndaki ticar rekabet sayesinde, U topraklarnda Trk hakimiyeti daha abuk yaylmtr.34 Artk Ege sahillerindeki limanlardan, ticar mal yklemek isteyen btn talyan gemileri, dorudan doruya Trk beylikleriyle kar karya bulunuyorlard. Anadolunun tm sahil eridi Trklerin ellerine gemiti ve zellikle talyanlar asndan nem tekil eden Ege limanlar, U beylikleri Trkmenlerinin ellerindeydi. Ege Denizine kan Trkleri en azndan Anadoluya dndrmek ve ticar ayrcalklar yeni beyliklere de kabul ettirebilmek iin, sava gze alp silaha sarlan talyanlar, glerinin yetmedii yer ve zamanlarda, bata Papalk olmak zere Rodos valyeleri ve Kbrs Krall gibi dier Hristiyan devletlerle ittifaklar yapyorlard.35 Ancak, Ege Denizinde mutlak g haline gelen Mentee, Aydn ve Saruhanoullarnn gaza ruhuyla motive olan Trkmenleri, nce talyanlar Ege blgesinden uzaklatrdlar, ardndan da onlarn denizlerdeki adalarna saldrdlar ve blgeyi haraca baladlar. Menteeoullarnn kurucusu olan Trk beyi Menteenin, Bizans kaynaklarnda Salpakis Mentee (Sahil beyi Mentee) ifadesiyle gemesi, onun denizcilikle yakndan ilgilendiini gstermekteydi.36 Ege sahillerinde ve adalarda rahata ticaret yapmak isteyen yabanc devletler, artk beyliklere vergi vermek ve onlarn kurallarna bal kalmak artyla faaliyetlerini srdrebileceklerdi. rnein ky eridinde oluturduklar donanmalarla denizlerde korsan faaliyetlere balayan Saruhanllar, ksa bir sre iinde Cenevizlilere ait Foa, Sakz ve Naksosu vergiye balamlardr.37 Beylikler yaptklar mcadeleler esnsnda karlarna gre, Trkler ya da Hristiyan devletlerle ittifaklar kurabilmekteydiler. rnein Saruhanllar, Osmanllara kar Bizans ve Aydnoullar ile birleerek Geliboluya aknlar yapmlar ve birok ganimetle lkelerine geri dnmlerdir.38 1345 ylnda Aydnolu Umur Bey de, Rumeliye Kantakouzenosa yardma gidecei zaman, donanmalarnn zmir limannda yaklmas neticesinde Karasi Beyliinin donanmalar ile Rumeliye gemitir.39 Ege Denizinin dousundaki adalarn talyanlar asndan ilk tehdit altna dmesi, 1304 ylnda Sasa Bey komutasndaki Mentee Trkmenlerinin Efes ve civar yerleri ele geirmeleri ile balar.40 Ancak Trkler, denizlerde tam kontrol salamadan adalar igal etme giriiminin ok riskli olduunu anlam olduklarndan, ilk nce kendi sahillerini gvenlik altna almlardr. Zira denize hakim olmayan bir devlet iin herhangi bir ada veya yarmada istihkmlarnn hibir kymeti yoktu.41 1300-1329 aras dnemde Cenevizliler ve Rodos valyeleri, Egede Trklerin en byk rakipleri olmulardr. Ege Denizindeki nemli adalardan birisi olan Sakz adas, 1304 ylnda Cenevizli Benedetto I Zaccaria tarafndan igal edilmi ve Avrupal tcirlerle ticar faaliyetlerin kurulduu nemli bir merkez haline gelmitir.42 Rodos adas ise Cenevizli korsanlarn yardm ile St. Jean valyeleri

600

tarafndan 1309 tarihinde ele geirilmitir. Anadolu sahillerinin hemen nnde nemli bir Hristiyan kalesini tekil eden Rodos, blgedeki deniz ulamnn gvenliini salyor ve birok yabanc tccar gemisine snak oluyordu. Vestefalyal rahip Ludolf, bu ada ile ilgili kendisine 1337de Rodosta anlatlanlar; Keiler gelmeden nce Rodos, Kos ve btn dier adalarn halk, mal ve mlkleri iin Trklere hara vermek zorundaydlar43, eklinde aktarmaktadr. 1317 ylnda Sicilya kral Friederickin olu Alfonso Fadrique, Atina Katalan Dkalnn komutanlna getirildiinde, lke snrlarn geniletmek iin Venediklilere saldrdnda, Mentee ve Aydn Trkleri ile ittifak oluturmutur. Bu ittifakla Aydn ve Mentee Trkmenleri, Arbozdan Girite kadar olan blgede Katalanlar ile ortak hareket etmilerdir.44 Trkler ile Katalanlar arasndaki ilikilerin bozulduu 1329 senesine kadar devam eden bu ittifakla, Ege Denizindeki Venedik karlar byk lde zedelendii gibi, Balkanlardaki Romanya Latin ynetimi de, Trklerin blgeye gemilerle getirilmeleri ve mcadelelere balamalar ile hayli skntya dmtr. Beyliklerin kendi karlarna gre bamsz olarak Latinler, St. Jean valyeleri veya Bizans Devleti ile belirli zamanlarda ittifak araylarna girmeleri, blgede izlenilen aktif siyaseti gstermektedir. 1340l yllara gelindiinde Trk beylikleri Ege adalarnn btn nfuzunu ellerine geirmiler ve yaptklar seferlerle Trakya, Makedonya, Yunan ve Mora topraklarn haraca balamlardr. zellikle bu dnemde ok glenen Aydn olu Umur Bey, Ege Denizinde donanmas ile Arboz, Mora, Girit ve Rodos adalarn, ayrca Teselyann tm sahil eridini eline geirmitir.45 Egedeki bu mcadelelerin yan sra, Karadenizde de nemli bir gce sahip U beylii olan Candaroullar, talyanlara kar savayordu. 1322 ylnda Sinopun tamamen beylik topraklarna katlmasyla, Karadeniz ticaretini ellerinde bulunduran Cenevizlilerle temasa geildi. 1341 ylnda Venedik ve Ceneviz filosu ile byk bir savaa tutuan Candaroullar, birok dman teknesini zapt etmi, savatan glkle kurtulan Ceneviz amirali Simon de Quarto kendisini Krm sahillerine zor atmt. 1362li yllarda Candaroullarna ait donanmalar, Kefedeki Ceneviz istihkmlarn yamalamlar ve Karadenizde yabanc gemilere gz atrmamlardr. Bu adan blgedeki Trk gcn hisseden Cenevizliler, Karadenizde barn devamllnn nemini ksa srede anlamlar ve bar bir politika takip etmilerdir.46 talyanlarn, Menteeoullar ve Aydnoullar bata olmak zere, beyliklerle 1360tan sonraki son on sene ierisindeki ilikileri ok zor yrmtr. Artk devletlerin gz, douda g kazanan Osmanllara ynelmi ve bu nedenle Levante zerindeki Mentee ve Aydn beyliinin ehemmiyeti azalmaya balamtr. Mart 1358de Osmanllarn Geliboluyu almalar ile birlikte, Hristiyan dnyas ilgisini Osmanl Trklerine evirdi. Osmanllar Geliboludan geerek Edirneye hakim olduklarnda ve Karadeniz Boazna yerletiklerinde, Bizans iktisadiyatnn btn imknlarna sahip olmular ve blge ticaretini kontrolleri altna almlardr. Bu durumdan en ok zarar gren de, phesiz ki talyanlar olmutur.47 Kantakouzenosa gre, 1330 dolaylarnda Osmanl Beyi Orhann 36 kadrgas bulunmaktayd.48 XIV. yzyl sonlarna doru Osmanl Devletinin, U beylikleri topraklarn kendi snrlarna katmas ile birlikte, bu beyliklerin yaptklar ticar antlamalar da ortadan kalkmtr. Ancak bu durumun kendileri asndan hi de iyi olmadn gren talyan devletleri, ksa srede Osmanl Devleti ile yakn mnasebetlere girerek, eski ayrcalklarn tekrar elde etme yoluna gideceklerdir. lk

601

antlamay 1352 ylnda Orhan Bey ile yapm olan Cenevizliler, Osmanllara yllk bir vergi deme artn kabul ediyorlard.49 Cenevizliler 8 Haziran 1387 tarihinde ise, dostluk ve ticaret antlamas ad altnda ikinci bir ahidnmeyi elde etmilerdir.50 Antlama gereince Osmanl tebaas Pera ile serbest ticaret yapabilecek, ithalat ve ihracatta gmrk vermeyeceklerdi. Cenevizliler ise, belirli imtiyazlar almalar ile birlikte, Trk topraklarnda ticaret iin vergi demeye devam edeceklerdi.51 Bu antlamalar ile, Osmanl-Ceneviz dostluunun Galatadaki temelleri atlmtr. Oluturulan dostluun Trklere en byk yarar, Osmanllarn anakkale Boazn aarak Gelibolu yarmadasna geilerinde, Cenevizlilerin yardmda bulunmalardr. Cenevizliler, asker ve sivil tamalarda Osmanllardan belirli bir para alarak, gemilerle nakil ilemlerini salyorlard. XV. yzyln banda Semerkanta seyahat eden nl seyyah Clavijonun seyahat esnasndaki Gelibolu izlenimleri, bu yerin nemini aka gstermektedir; Trklerin Boazn Avrupa yakasnda ilk igal ettikleri yer Cenevizlilerin elinde olan Geliboludur. Geliboluyu alarak Bizans topraklarn fetheden Trkler, donanmalarn str.52 Osmanl padiah Yldrm Bayezid tahta geii ile birlikte, Anadoludaki U beyliklerini kendi topraklarna baladktan sonra, her yl Anadoludan Midilli, Limnos ve Rodos adalarna gnderilmekte olan budayn ihracatn menetmi ve donanmalarn tehiz ederek, Sakz ve Arboz bata olmak zere birok adaya seferler dzenlemitir.53 U Beyliklerinin ktisad Faaliyetleri Trkmen kitleler Anadoluya ilk geldikleri zaman blgede bulunan Bizansa bal Hristiyan halk, iktisad ve itima bakmdan olduka zor bir dnem geirmekteydi. Bu srada Anadoluda; Bursa, zmit, znik, Alaehir ve Foa gibi ticar merkezlerin bulunduu nemli ehirler dnda gelimi yerleim alanlar mevcut deildi. Trkmenler fazla mcadele vermeden ksa srede batya doru ilerliyorlar, buralarn kendi inanlar, gelenekleri, grenekleri ve itima tekiltlar ile birlikte Trk yurdu haline getirerek yerleik hayata geiyorlard. Anadolu, Trklerin gelmesiyle birlikte byk bir canllk kazand. Bo olan blgeler doldu, snk ve ufak ehirler canlanp byyerek ticaret ve kltr merkezleri haline geldi. Anadoluda Bizans Devleti ile Trkler arasndaki geen srekli mcadelelere ramen, Hristiyan ve Mslman halk ok yakn ilikiler iinde yayorlard.54 zellikle ehir veya kk yerleim alanlarnda kurulan pazarlarda her iki dine mensup insanlarn birbirleri ile gayet lml bir ekilde alveri yaptklar ve ortak bir hayat paylatklar grlmekteydi. Bu dnem ierisinde Anadoludaki Ular, meden bir hayatn kayna olan Trk ve slm dnyasnn her tarafndan gelmi, her snftan ve meslekten eitli insanlarla doludur. ran, Msr ve Krm medreselerinden kan ilim erbb, Orta ve Dou Anadoludan gelmi Seluklu ve lhanl brokrasisine mensup kiiler, deiik tarikatlarn mmessilleri, slm valye ve misyonerleri diyebileceimiz derviler, bu yapya canllk getiren gruplard.55 U beyliklerinde toplum yapsn oluturan halk, gebe ve yerleik hayat sren gruplardan meydana gelmekteydi. Bu iki gurup farkl alanlarda iktisad faaliyetlerde bulunmaktayd. Gebeler, kendi ihtiyalarn temin edebilecek kadar tarmla megul olan, ancak iktisa burada bulunduruyorlar ve asl vatanlarndan buraya levzm ve asker gnderiyorlardr. Gelibolu kalesi, Trklerin btn Bizans boazndan yakalamalarn temin eden

602

d kimlikleri asndan esas olarak hayvanclkla uraan, bu adan da srlerine otlak bulmak endiesiyle zamanlarnn byk bir ksmn deiik yerlerde geirmek zorunda kalan toplumsal gruplard.56 Gebeler; st, tereya, yourt, peynir, lor ve et gibi temel gdalar imal ederlerdi. Ayrca hayvanlardan elde ettikleri kl, yn ve deriyi belirli ilemlerden geirdikten sonra birok eya yapmnda kullanrlar veya satarlard. Deriler, gebeler tarafndan terbiye edilirken, zerindeki kl ve ynler de ayr olarak dokumaclk amacyla ilenirdi. Gebeler, kl ve ynleri kendi yaptklar aletler ile trl ilemlerden geirdikten sonra, bunlar ev eyasnda, hayvanlarn baz malzemelerinde, kendi giyeceklerinin temininde ve uval yapmnda kullanrlard. zellikle gebelerin ky ve kasabalara yerlemeleri ile bu yn imlat, ev tezgahlarnda halclk ve kilimcilik yapm ile uramalarn gndeme getirmitir. Bu sayede trl dokumaclk ileri gebe Trkmenlerin isknyla ortaya kmtr. Bat Anadoluda Grdes, Kula ve Uak gibi hal imalat yerleri bu gebelerin faaliyetleri ile ortaya km, hatta bu ehirlerde Osmanllar zamannda bile hal retimine devam edilmitir.57 Halcln yannda bir de kee yapm vard ki, bu da gz mevsiminde koyunlarn ynlerinin krplmas ve bunlarn kuzu yn ile kartrlarak bir ka ilemden sonra hazrlanmas ile ortaya kard. adrlarn d rts, obanlarn kepenei ve aba gibi eyalarn hepsi, bu souk ve yamur suyu geirmez keeden yaplrd. U beyliklerinde yerleik hayat sren topluluklar ise, ehirliler ve kyllerden olumaktadr. Kyller tarmsal retimde bulunurlarken, ehirliler ise daha ok sanayi dallarnda retim yapmaktadrlar. U beyliklerinde tarmsal rnler ierisinde; buday, pamuk, yulaf ve pirincin retimi bata geliyordu. ehir civarlarnda ise, meyve yetitiricilii ve baclk yaplmaktayd. Ele geirilen yerlere ksa srede yerleerek ba ve baheler kuran Trkmenler, Ularda kalan bo ve ssz topraklar yeniden canlandrmlardr. Ktahyada yetitirilen pirin, Bursada retilen pamuk, znikte hasl olunan kestane, ceviz ve zm, Isparta etrafndaki arazide bulunan aalardan karlan zamk, Balkesir taraflarnda karlan reine, hep U beyliklerinin topraklarnn rnleri idi. XIV. yzyl balarnda Ermeni Haython Anadoluyu; gm ve ap madenlerine sahip, buday ve meyvesi bol olan, ayrca gzel atlarn ve ok sayda hayvan srsnn bulunduu zengin bir memleket olarak gstermekte; ayn ekilde seyyah bn Batuta da, Anadolunun zenginliinden ve her eyin ucuz olmasndan bahsetmektedir.58 XIV. yzylda Anadolunun U blgelerinde, dokumaclk ve madencilik alannda almalar yaplmaktayd. U topraklarnda yer alan Germiyan, Denizli ve Alaehirin krmz kumalar ve beyaz renkteki sark tlbentleri, gerek i ve gerekse d ticaret aracl ile tcirler tarafndan birok yere sevk edilmekteydi.59 bn Batutann ifadesine gre Denizli dokuma sanayiinde retilen kumalar, pamuun iyi erilmesi ile olduka salam ve benzeri bulunmayan bir kaliteye sahipti.60 Bu adan Denizli dokuma sanayii i kolunun ileri seviyede olmas, halkn kendi yetenekleri ile retime ve ticarete yaptklar katky nemli lde gstermekteydi. bn Batuta, ayrca U beyliklerinde ziyarete gittii yerlerde grdklerini veya kendisine verilen hediyeleri anlatrken, ipekli, kemha, kusey, mirz ve brmcek trnden eitli kumalarn varlndan sz ederek, bu dnemde dokuma sanayiinde retilen kumalarn eit zenginliini de bize yanstmaktadr.61

603

U beylikleri topraklarnda kan ve o dnem ierisinde olduka nemli deere sahip olan birinci derecede maden, ap idi. Avrupada deiik endstri dallarnda kullanlan ve temel ihtiya maddesi olan ap en ok Foada karlmaktayd. Bunun yannda Ktahyada da ap karld bilinmektedir.62 Varl hakknda bilgi sahibi olduumuz ikinci maden ise gmtr. Anadoluda karlan kymetli madenlerden gm, XIII. ve XIV. yzyllarda balca drt merkezden elde edilmekteydi ki, bunlardan birisi Germiyan topraklarnda bulunan Ktahya havalisindeki Gm ky idi. Meslikl-ebsrda ihbeddn El-mer, burann adn Gmsar diye verir ve buradaki gm madeninin karlmasnn kolay, cinsinin olduka kaliteli ve ticaretinden elde edilen krnn da olduka fazla olduunu belirtir.63 karlan gm madeni, darya tcirler aracl ile ihra edildii gibi, i piyasada da para basmnda ve deerli eya yapmnda nemli ihtiyac karlamaktayd. U Topraklarnda Yer AlanTicar Merkezler XIV. yzylda en faal Anadolu piyasalar, Karadeniz kenarnda Trabzon, Samsun ve Sinop; Marmara havzasnda Bursaya ait Tirilye ve Gemlik; batda Ege Denizi kenarnda Foa, zmir, Ayasulug ve Balat; gneyde Akdeniz kenarnda ise Antalya, Alaiye ve Ayas limanlar idi.64 Bunlardan Balat ve Ayasulug U beyliklerinin en gelimi, kozmopolit ticaret merkezleri ve nemli limanlar idi. Balat ehri, Menderesin kaynann yaknnda ve sol sahili zerindeki eski Milet ykntlar zerinde kurulmu, Mentee Beyliinin ba ticaret limandr. Bu pazardan transit ticareti ileri karlnda elde edilen ihra ve ithal rsumlaryla, beyliin nemli miktardaki gelirleri karlanmakta idi. rnein Ktahyadaki ap ve baka yerlerden gelen ipekli eyalar ve deiik mallar, byk ihtimalle gemi ile Menderes Nehrinden bu limana tanyor, burada da Frenk tacirlere satlyordu. Birok Frenk tacirin Balatta maazalar vard ve aldklar mallar gemilerle; Rodosa, Kbrsa, Avrupaya ve Msra ihra ediyorlard. Bu pazardan ihra edilen mallar arasnda Anadolunun deiik yerlerinde retilen buday, safran, susam, bal, balmumu, palamut, ap, deri ve hal gibi rnler bulunmaktayd. Ayrca kadn ve erkek tutsaklar da bu pazarda satlmakta idi. hra edilen bu mallara karlk ise, Avrupadan kuma, sabun, kalay, kurun ve deiik birok mal Balata yabanc tcirler vastasyla getirilmekte idi. Bu dnemde Balat limannda ticar faaliyetlerin younluu nedeniyle, Venedikliler bu limann sahibi olan Mentee Beylii ile srekli muahede yapmak iin frsat kolluyorlar ve ilikilerini dosta srdrmeye alyorlard.65 Ege topraklarnda yer alan ve Aydnoullarna bal, denizden birka mil tede kurulmu dier nemli bir ticar saha Ayasulugtur. Vaktiyle ad Ephesus olan ehir, Yunanllar tarafndan Theologos, daha sonralar talyanlar tarafndan Altoluogo eklinde adlandrlmtr. Sahilin yukar ksmnda kurulmu olan ehirden birka mil uzaklkta bulunan dier bir yerleim alan da Scala Nuovadr. (Kuadas)66 Ayasulugu; Floransa, Barcelona, Ancona, Ragusa ve Messinadan birok tccar ziyaret eder ve bazlar Sivasa kadar seyahatte bulunarak ticar ilikileri gelitirirlerdi.67 Tcirler iin yararl bilgiler vermek amacyla Levantede bir gezintiye kan ve XIV. yzyln ikinci eyreinde Practica della Mercature adl klavuz kitabn yazan Floransal Balducci Pegolotti, Ayasulugu birinci derecede bir pazar olarak grmeyerek, tcirlerin mallarn ehirden sahile ve sahilden ehire tamak zorunda kaldklarn ifade eder. Ancak Pegolottinin bu ehirde yaplan ticar faaliyetleri, ticarette kullanlan uzunluk ve arlk llerini dier blgelere ve lkelere gre karlatrmas, Ayasulugun blgede byk nemi olduunu ortaya koymaktadr.68 Nitekim Germiyanoullar Beyliinin bakenti olan

604

Ktahyada karlan pirin ve apn ihra edildii ticar merkez Ayasulug idi.69 Ayrca Anadoluda yetitirilen birok rn de burada toplanmaktayd. Bu adan daha 1337 tarihinde Aydnolu Hzr Bey ile yaptklar antlama ile Venedikliler, Ayasulugda oturacaklar ve ticaret yapacaklar zel yerleri elde etmilerdi. Antalya ve Alaiye bu dnemde nemli dier ticaret limanlardr. Bu limanlardan Msr topraklarna nemli lde ihracat yaplyordu. zellikle Memlkler, donanmalar iin gerekli kereste ve zifti bu limanlardan tedarik ediyorlard. Byk ihtimalle Toroslardan elde edilen aalarn buralarda ilendikten sonra, Msrn deiik ehirlerine ihra edildii bilinmektedir. Anadolu ile Msr ve Suriye arasnda yaplan bu ticarette, Cenevizliler n planda yer alyorlard. XIV. yzyl balarnda Hamidoullarna ait bir ticaret merkezi olan Antalya ise, d ticaret asndan Alaiyeye gre daha fazla hareketli bir liman ehri idi. Antalyada deiik lkelere mensup birok tccar bulunmaktayd ve kendi lkeleri menfaatine ticar faaliyetlerde bulunuyorlard.70 Anadolunun pek ok rn Kbrs ve Msra buradan yollanrken, bu lkelerden de baharat, keten ve eker gibi rnler getirilmekteydi. Bu dnemde Antalyadan Bursaya giden nemli bir ticaret yolu vard ve bu yol Osmanllarn blgeyi 1381 ve 1390 tarihlerinde almasna kadar Hamid Hanedanlna aitti. Blgede Osmanllar ile Karamanoullar arasnda uzun sren mcadeleler, burann iktisad corafya asndan nemini ortaya koymaktadr.71 Karadeniz sahilinde sralanm ticaret merkezleri, Amasra, Samsun ve Sinop limanlardr. Kefedeki Ceneviz konsolosluuna bal olan Amasra, Karadenizde gemilerin ikml edebilecekleri veya mallarn boaltabilecekleri nemli bir liman ehridir. Amasrann dousunda yer alan ve Karadenizdeki en nemli dier bir ticaret liman, Candaroullarnn elindeki Sinop ehridir. 1322 ylna kadar Pervaneoullarnn elinde bulunan bu ehir, Cenevizlilerin Karadeniz ticaretini olumsuz ynde etkilemitir. Daha 1310lu yllarda Kefe dolaylarnda Ceneviz gemileri ile baarl mcadelelere balayan Sinop Trkmenleri, ksa srede blge ticaretini yaptklar korsan aknlarla ellerine geirmilerdir. Ancak yine de Sinop ehri, hem batl tcirlerin urad bir pazar, hem de tcirler asndan bir korsan yata idi. Trabzona giden gemilerin urak noktas olmakla birlikte, tcirler gerekli olan birok malzemeyi buradan temin edebilirlerdi. Bu durumu fark etmi olan Cenevizliler ve Venedikliler, Sinopta ticaret kolonileri oluturmulard. zellikle saylar fazla olan Ceneviz kolonileri ehri ele geirmeye almlarsa da, baarl olamamlard. stanbul-Trabzon ve Anadolu-Krm arasndaki ticarette, tcirlerin uramak zorunda kaldklar bu ehrin, Trklerin elinde bulunmas, aldklar vergilerle byk kazan salamalarna vesile olmutur. Sinoptan sonra, dier bir liman ehri Samsundur. 1396 Nibolu savanda Osmanllara esir den, ardndan 1402 Ankara savayla Yldrm Bayezidin yenilmesiyle Timurun tutsa olarak Asyaya gtrlen nl seyyah Schiltberger, yolculuu esnasnda grd Samsun ehri hakknda unlar nakletmektedir: Samsun birbiri karsnda iki ehirden olumaktadr. ehrin birinde Hristiyanlar, Cenevizliler, dierinde ise evredeki topraklarn sahibi olan Mslmanlar yaar.72 XIV. yzyl esnasnda Samsun ehri, dier Karadeniz sahil limanlar gibi nemli bir ticaret merkezidir ve ehrin Trabzon limanna yaknl bu nemini daha da arttrmaktadr.73 U topraklarnda yer alan dier nemli ehirler; Denizli, Milas, Bursa, znik ve Ktahyadr. Denizlide altn ilemeli pamuklu kumalar dokunurdu. Pamuu kaliteli ve kuvvetlice erilmi

605

olduundan bu kumalar olduka dayankldr. Kuma ehrin adyla hret bulmutur. Denizlide zmm Rumlar ok olduundan, sanat ehlinin ounluunu da Rum kadnlar olutururdu. ehirde var olan arlarda, retilen dokumalar ve el sanayi rnleri satlrd.74 Mentee Beyliinin kurulduu Karye blgesinde yer alan Milas ehri, zengin ve verimli bir ovann ortasnda bulunmakta, sahil yaknnda olmasna ramen denize kar mkemmel surette korunmaktadr. Ayrca batda Balat limanna, kuzeyde verimli Karpuzlu ovasna, ine ay ve Menderes vadisine, douda ise Mulaya giden tama yollarnn kavak noktasnda bulunmas, ehrin ticar faaliyetler adan ilek olmasnda en byk etkenlerden biridir.75 Bursa; XIV. yzylda giderek byyen bir ehirdir. ehre sahip olan Orhan Bey, Trkmen hkmdarlarnn en gls olarak nitelendirilmektedir.76 Bursa, Osmanllar tarafndan fethedildikten sonra nemli bir ticaret merkezi haline gelerek, nl kiilerin, dervilerin ve ulemann dikkatini ekmeye balamtr. Bu kiiler, yaylma ve fetih arzusuyla dolu olan gazilik geleneini bozmadan, yeni devlete adapte oluyorlard.77 ran, Horasan ve Buharadan gelen sanatlar, airler, derviler ve tarihiler yeni ehre tanyorlar; bununla birlikte camiler, mektepler ve kamu binalar hzla ina ediliyordu.78 Orhan Gazi daha 1340 tarihinde, bugn bile ehrin ticar bir merkezi olarak kalan, Bursada bir bedestan ina ettirmiti.79 Arada bir bu yapya kervansaray da denildiinden, muhtemelen mnferit seyyah, tccar ve kervanlarla toplu seyahat edenlerin burada konakladklar dnlebilir.80 Bursada sanayi alannda ipekilik ve dokumaclk n plandayd.81 Bugn Bursaya bal bir ile olan znik hakknda bn Batuta, her eit meyvenin yetitiini, ceviz ve kestanenin bol olduunu ve dnyann en nefis zmlerinin burada retildiini syler. Ancak drt surla evrili olan ehrin, virne bir halde olduunu da belirtir. Yirmi sene sonra Palamas82 da ayn manzaray tasvir eder.83 Ktahya; pirin ve ap yataklar ile mehur bir yerdir. Menderes nehrinin buradan gemesi, halkn bu nehrin nimetlerinden byk lde yararlanmasna imkn salamtr. El mer, Menderes rmanda gemiler ve kayklarn gezdiini, o yrenin halknn bu rmak sayesinde yolculuk yaptn, ayn zamanda tccarn da bu rmaktan istifade ettiini belirterek, arky ehrinde pirinten baka bir ey yetimediini sylemektedir.84 U Topraklarnda TicaretiYaplan Baz Mallar Orta ada kendi retimleri ile lkesinin halkn besleyemeyen Avrupa devletleri, buday ihtiyalarn hububat deposu diye tanmlanan Rusya-Romanya-Anadolu genine giren blgelerden karlamakta idiler. Bu adan budayn, Avrupal tcirlerin aradklar nemli rnlerden biri olduunu fark eden U beylikleri, bu rnn satn kendi siyasal ilikilerine gre gerektiinde koz olarak kullanabiliyorlard.85 zmir ve Menderes blgeleri, buday retimiyle bilinen mehur yerlerdi. Ayrca Anadolunun i kesimlerinde yetitirilen buday da, Bat Anadolu limanlarnda satlmakta idi. zellikle Romanya ve Giritte ticaret kolonileri kurmu Venedikliler iin, U beyliklerinden gelen arpa, kuru sebze ve budayn son derece nemi vard. Bir dier nemli hububat olan msrn beyliklerden ihracat durduu zaman, Romanyada bile fiyatlar zerinde byk art gzlenirdi.86 Anadoludan ihra edilen ticaret mallar ierisinde nemli bir rn de aptr. Avrupada tm boya endstrisinde, yn fabrikalarnda, deri endstrisinde, kimya alannda, altn ileri ve kozmetikte kullanlmakta olan ap, Anadoluda deiik blgelerde retilirdi. apn iki nemli merkezi olan Foa ve

606

ebinkarahisarda ticaret, byk lde Cenevizlilerin elinde idi. ebinkarahisardaki ap kaynaklar dorudan doruya Cenevizlilerin ynetiminde deildi, fakat muhtemelen buradan Bat Avrupaya yaplan ap ihracatn kendi tekellerinde bulunduruyorlard. Venedikliler ise, ap iin nemli ticaret limanndan al veri yapyorlard. Pegolottiye gre ap Ayasulug, Balat ve Antalya limanlarnda satlrd. Bu pazarlara gelen apn byk bir blm, Germiyanoullar topraklarna bal Ktahya yaknndaki Gedizden tanrd. apn satld limann yan sra, Mentee topraklarndaki Milas ve Asinkalesinde de bu rnn satlmas iin pazarlar kurulmutu.87 Yine Pegolotti; ghiaghillo veya giachile diye bilinen adi eit bir apn, lke iindeki drt gnlk bir seyahat sonras Bursann kuzeyindeki Tirilye sahilinden alnabileceini sylemektedir.88 Bu dnemde Trklerin Ktahya ve ebinkarahisarda rettikleri ap, gemilere yklenmeden nce kyya kadar tanmaktayd. Dolaysyla Cenevizliler asndan satn alnan bu ap, kendilerinin Foada rettikleri aptan daha pahalya geliyordu, ancak Trk apnn stn kalitede olmas nedeniyle bu tama ilemi, fiyatlar denkletirmek suretiyle devam ettirilmekteydi.89 XIV. yzylda Avrupaya gnderilen rnler ierisinde pamuun da nemli yeri bulunmaktadr. Bursa ile Konya arasnda yetitirilen pamuk, yine Bursa pazarnda veya Ayasulugda yabanc tcirlere satlmaktadr. Dokuma endstrisinin ham maddesi olarak bilinen pamuk, d ticarette aranan ve sat en ok yaplan bir rndr. Beylikler pamuu hammadde olarak satabilecekleri gibi, ileyerek kuma eklinde de ihra etmekte idiler. Germiyan, Denizli ve Alaehirin krmz kumalar ve beyaz renkteki sark tlbentleri, XV. asrn sonlarna kadar btn civar lkelere gnderilmitir. Bu kumalarn yan sra ipek ihracat da nem tekil etmekte idi. U topraklarnda Alaehir ve Balkesir taraflarnda retilmekte olan ipekler, Rum ve Frenk memleketlerine sevk ediliyordu. Balkesir ipekleri, Rum ipekleri ile rekabet etmekte ve Bizansl dokumaclar tarafndan ska alnmakta idi.90 Dokuma rnleri ierisinde hal ve kilim ihracat da yaplmaktadr. U topraklarnda gebe Trkmenler tarafndan oluturulan bu sanayi kolu, Bat Anadolunun birok pazarnda alc bulmaktadr. Bat Anadoluda Grdes, Kula, ve Uakta birok hal imalt atlyeleri bulunmaktayd.91 hracatta ticar mallar ierisinde grebileceimiz canl hayvan ve deri nemli bir yer tutmaktadr. Gebeler tarafndan yetitirilen evcil hayvanlarn bir ksm, Bat Anadolu limanlarndan gemilerle Avrupaya sevk edilirdi. zellikle bu dnemde nam salm Germiyan atlar, birok yabanc memlekete satlmaktadr. Atlardan baka kk ve byk ba birok hayvan, talyan gemileri ile Avrupaya gtrlmektedir. Deri ihracatnda Girit n planda idi. Kaynaklara bakldnda Giritteki deri ticaretinde Yahudilerin etkin olduklar anlalmaktadr.92 Adadaki bu ticaretin Anadoludan getirilen deriler ile yapldn, bu devlet ile beylikler arasnda imzalanm antlamalarda geen maddelerden anlamaktayz.93 Gemi ve donanma oluturmak iin; Avrupa, skenderiye ve stanbul piyasalarna ok miktarda ihra edilen dier bir ticar mal kerestedir. Anadolunun i kesimlerinden byk ihtimalle gebelerin uralar ile elde edilen odunlar, Alaiye limanlarna getiriliyor ve buradan yabanc tcirler vastasyla deiik lkelere naklediliyordu. Yine ormandan elde edilen rn asndan, Isparta ve etrafndaki arazide bulunan aalardan elde edilen zamk, Antalya pazar vastasyla Avrupa piyasalarna ihra ediliyordu. Ayrca Balkesir taraflarnda karlan reine de nemli bir ihra maddesi idi.94

607

Ktahyada karlan gm madeni, deiik blgelerden gelen pirin, balmumu, mum, kenevir, kendir, kk boyas, susam, nohut ve kuru sebze gibi birok rn de, ihra mallar arasnda zikredilebilir. Hatta Ceneviz gmrnn kaytlarna gre Balatta biber ihracat bile yaplmaktadr.95 hra edilen mallarn tamacl, kervanlar ile ticaret limanlarna yaplmakta, buradan da gemilerle talyan tcirleri tarafndan deiik lkelere tanmakta idi. H. nalck bir almasnda, Bat Anadoluda Saruhan, zmir, Ayasulug ve Teke blgelerinde drt grup Arap devecilerinin bulunduunu ifade eder ve bunlarn XIV. yzyln ilk yarsnda blgeye g ettiklerini belirtir. Ayrca anakkale Boaznn Asya yakasnda da Arap gebelerin bulunduunu ve bunlarn tuz tamaclnda faaliyetleri olduunu dile getirir.96 Blgelere gre irketlemi nitelikte olan bu Arap devecileri, Anadoluda retilen mallarn Balat ve Ayasulug gibi limanlara tanmasnda nemli rol oynuyorlard. U topraklarnda kle ticareti de yaplmaktayd. Orta ada dou kle ticareti; Rusyann gneyindeki Karadeniz sahillerinde, Msr ve Bat Avrupa arasnda yaplmaktayd. Karadenizin kuzeyinden getirilen Kpak, Rus ve erkez asll kleler, Anadolu pazarlarnda veya slm lkelerinde satlmaktayd. zellikle Altnordu Devletinde nemli yer tutan klelik, retim eleman olmaktan ok, tam bir ticaret mal saylyordu.97 Karadenizin kuzeyindeki Krm sahillerinde kurulan pazarlarda kle al verii yapan birok talyan tccar bulunmakta idi.98 ok kr getiren kle ticaretinde, iki talyan devleti Venedik ve Cenevizin srf bu mesele yznden birok kez anlaamadklar grlmekteydi. U topraklarnda da var olan kle ticareti, U beyliklerinin Ege adalarna yaptklar saldrlar sonucu, esir aldklar insanlar satmalar ile balad.99 Marino Sanudo Torsellonun belirttiine gre, Trkler sadece 1331-1332 yllar arasndaki deniz saldrlar ile 25.000 insan esir almlard. Yine Bizans ilim ve devlet adam Demetrios Kydonesin ifadelerine gre, Manisa ve Ayasulugda nemli lde kle ticareti yaplmaktadr. Ege adalarnda; Girit Naksos, Rodos ve Sakz nemli kle pazarlardr. XIV. yzyln ilk yllarnda Giritte bir erkek kle ortalama 8 hyperpyra ve bir kadn kle ortalama 17 hyperyra idi. Kadn klelerin fiyatlar daima erkek klelerin fiyatlarndan yksek idi.100 hracatn yan sra Trkler, yabanc lkelerden; tekstil rnleri, arap, cam eya, eker ve sabun gibi ticar mallar ithal etmekteydiler. Muhtemelen Yunan topraklarnda retilen arap, Venedikli tcirler vastasyla Mentee ve Aydn beyliklerine tanrd. Fakat arap ticareti yzyln ortalarnda tamamen serbest deildi ve birok ehirde yksek vergilendiriliyordu. Beylikler dier Orta a slm devletleri gibi, arap ticaretini monopol olarak elde tuttular ve zel bir gmrk vergisi uyguladlar. thal edilen arap, byk ihtimalle talyan kolonilerin bulunduu blgelerde tketiliyordu. Dier bir ithal mal olan sabun, Orta ada lks bir tketim maddesi idi ve birka talyan ehri olan Ceneviz, Venedik, Pisa ve Ancona gibi merkezlerde retiliyordu.101 Buralardan da tcirler vastasyla Trk topraklarna getiriliyordu. Tekstil alannda ise; ipekli, ynl ve keten tr kumalar ithal edilmekte idi. Kumalar daima belirli bir lde para eklinde satlrd. thal edilen kumalar daha ziyde ran ve Hindistandan gelen pahal ve lks rnlerdi.102 Ticarette Kullanlan Paralar,l Birimleri ve TicarettenAlnan Vergiler Ticar mallarn al verii deiik paralar zerinden yaplabiliyordu. Levante ticaretinde kullanlan Bizans ve talyan paralar, U beyliklerinin d ticarete nem vermeleri ile birlikte, Bat Anadoludaki eitli pazarlarda geerli olmutur. Gigliato, Stavraton, Venedik dukas ve Filorin gibi adlara sahip bu paralar, XIV. yzyl Yakn Dou ticaretinde ska kullanlmaktadr.

608

Gigliato, 1300lerde Napolide Anjoulu Kral II. Charles tarafndan bastrlmtr. Saf bir gm para olup, yaklak drt gram arlndadr.103 Bu para Dou Akdenizde birok ticar merkezde kullanlrd. XIV. yzylda Manisa, Ayasulug ve Balat darphanelerinde bastrlan Latince yazl gm sikkeler, Napolide bastrlan bu Gigliato ile tamamen ayn tipte idi. Bundan anlalyor ki; Saruhan, Aydn ve Mentee emirleri uyruklarnn talyanlarla ticar ilemlerini kolaylatrmak iin zel sikkeler bastrmlard.104 Trklerin Gigliati olarak adlandrdklar bu para, beyliklerin damgalar da vurularak, lke iinde kullanlmaktayd. XIV. yzyl ortalarnda bir Ege Blgesi Gigliatosu 1/9 Florine denk geliyordu. Fakat yzyln sonlarna doru muhtemelen bir Sakz adas Gigliatosu, 1/7 Florine eitti.105 Dier bir para olan Stavraton, V. John veya IV. Andronikosun 1376 ylnda veya biraz ncesinde bastrd bir Bizans parasdr. Florin ise, bir talyan devleti olan Floransa parasdr. Ancak beylikler ile ilgili belgelerde Venedik dukasnn da, Florin eklinde adlandrldn grmekteyiz. Nitekim 1370 ylnda Candia Dk ile Ayasulug emiri arasnda yaplan bir mektuplamada, dkalk, beyliin 2000 Duka borcu olduunu ifade ederken, emir bu ykmll 2000 Florin olarak belirtmektedir.106 Venedik dukas, Dou ticaretinde en ok kullanlan bir paradr. Giritteki hyperpyron ile ortak bir geerlilik iinde olan bu para, XIV. yzyln sonlarna doru, hyperpyronun 1/2si kadar olmutur. Venedik Senatosunun 1368-1372 yllarn kapsayan kararlar ierisinde, Aydnoullarna ait darphanede sahte Venedik dukasnn bastrlmasn engellemek amacyla eitli nlemlerin alnd grlmektedir.107 Anlaldna gre, Gigliatodan baka, beylik topraklarnda sahte duka da baslmakta idi. XIV. yzyl esnasnda ticarette kullanlan bu yabanc paralarn yan sra, U beyliklerine ait gm ve bakrdan yaplm maden paralar da bulunmaktadr. Aydnoullarndan Umur Bey, Menteeoullarndan Ahmet Gazi ve Osmanllardan I. Murad kendi dnemlerinde bakr sikkeler bastrmlardr.108 Ayrca Karesioullar tarafndan baslm, isimsiz bir bakr sikkede vardr.109 Bakr sikkelere balangta mangr denilmekte, hatta mangr kelimesinin Mool dilinde nakit anlamna gelen Mangun kelimesinden kt sanlmaktadr.110 Bakr paralardan baka; Karesioullarndan Yahi Bey, Aydnoullarndan sa Bey, Menteeoullarndan Orhan Bey ve Ahmet Gazi, Saruhanoullarndan Hzr Bey ve Osmanllardan Orhan Bey adna baslm gm sikkeler de mevcuttur.111 Belirttiimiz bu isimlerin dnda dier beylerinde bakr ve gm sikkeleri bulunmaktadr. D ticaretle ilgili belirtmemiz gereken bir nokta da, al verilerde kullanlan l birimleridir. Orta alarda arlk ve l birimleri olduklar gibi kalmamtr. Devletlerin kendi iktisad vaziyetlerine gre aldklar kararlarla bymler veya klmlerdir. talyan kaynaklarna gre, beyliklerin yapm olduklar antlamalarda grlen ller; Modius, Shinik, Seruch, Caretellum, Capsia veya Cassa ve Batman gibi birimlerdir. Modius, sadece Mentee antlamalarnda buday ve kurutulmu sebze ls olarak gzkmektedir. 1331 yl dndaki tm Mentee antlamalarnda hububat ls olarak inik (Shinik) kullanlmtr. Bundan dolay Modius, inik ile ayn l birimi deil, aksine farkl bir l birimidir. Bir de Msrl El-mernin belirttii gibi, Anadoludaki tm beyliklerin ortak kullandklar bir l birimi olan mudd vardr.112 Ancak Venedikli tccar Pignol Zucchello, 1336-1350 dnemi arasndaki

609

yazmalarnda, Balattaki Modius teriminin El-mernin naklettii mudd terimi ile ayn anlamda olmadn ortaya koymaktadr. Latin Modiusu Giritte hububat ls olarak kullanlmaktadr ve uluslararas bir l birimidir. Bu l birimi, sonralar Osmanllar tarafndan Venedikliler ile yaplan ticar faaliyetlerle Trkler tarafndan benimsenmitir. Hacmi ise yaklak 317 litredir.113 inik, 1337 Aydn antlamasnda ve 1331 hari tm Mentee antlamalarnda grlen bir l birimidir. Balat ve Ayasulugda buday iin kullanlan bu l birimi, Latince Sinichi eklinde gemektedir. inikin XVI. yzylda Aydnda tuz l birimi olarak kullanld bile bilinmektedir. Dier bir l birimi olan Seruch sadece 1337 Aydn antlamasnda geiyor. Bu terim, Trke eyreke yakndr. Arlk, uzunluk ve hacim lsnde kullanlmtr. 1353 Aydn Antlamasnda Seruch veya eyrek terimi kaybolarak inik terimi ile karlalmaktadr. eyrek ve inik muhtemelen benzer hacimlerdedir (60-62 litre). yle anlalyor ki eyrek, Anadolu muddunun drtte birine denktir.114 Cassa veya Capsia, Latin lkelerinde ve Karadenizde kullanlan sabun varili veya sand olarak adlandrlan standart bir l birimi idi. Sabun bu dnemde her iki beylik tarafndan satn alnan nemli bir ihtiya maddesi olmasna ramen, sadece Aydnoullar ile yaplan bir antlamada cassa terimine rastlanmaktadr. Ancona ve Venedik sabunu, Ayasuluga cassa ile gnderilirdi ve 1 cassa yaklak 12 batman sabuna eittir. Pegolottinin verdii bilgilere gre bu arlk birimi 120 kiloya eittir. Bu arada Batmann da, 10-15 kilo arasnda olan ve beyliklerin topraklarnda en ok kullanlan arlk birimi olduunu belirtelim.115 Dier l birimleri olan Caratellum ve Mistato ise, arap lmnde kullanlrd. Ayrca Vegata ve Butla da, f yerine kullanlan l birimlerindendi. Arlklarn ve llerin denetlenmesinde muhtesiplik grevini yapan kiiler bulunurdu ve talyan devletleri ile yaplan antlamalarda bunlar paa unvan ile anlmaktayd.116 Beyliklerin talyan devletleri ile yapm olduklar antlamalardan, bu dnemde ihra ve ithal edilen mallardan alnan vergi oranlarn da belirtebiliriz. Antlamalarda, Mentee ve Aydnoullarnn gmrk ve dier vergilendirmelerde birbirlerinden farkl uygulamalar izledikleri grlmektedir. Mentee Beylii topraklarnda ithalat ve ihracatta, arap dnda kalan btn mallardan %2 orannda bir gmrk vergisi alnmakta idi. Gmrk vergisinden ayr olarak nemli baz ihra mallar iin de ek bir vergi denmesi gerekiyordu. Commercium veya datium diye adlandrlan gmrk vergisi, tcirlerin getirdikleri mallar beylie ait yerlerde sattklarnda alnr, eer mallar satlmazsa hi bir vergi alnmazd.117 Aydnoullar beyliinde ticaretten alnan vergiler, oran olarak Menteedekinden daha yksekti. Ancak yabanc tcirlerin getirip sattklar mallar arasndaki sabun ve arap gibi dier mallardan ithal vergisi alnmazd. Buna karlk satlp gtrlen mallar iin %4 gibi yksek bir oranda ihra vergisi alnmakta idi. Hatta buday, ap, pirin, canl hayvan ve kle iin alnan bu %4 ihra vergisinin, bir ara %6ya bile karld grlmektedir.118 XIV. yzyln ortalarna kadar gl konumlarn devam ettirerek istedikleri zaman vergi oranlarn arttrabilen Aydnoullar beylii, bu tarihten sonra gcnn azalmas ile birlikte, gmrk vergilerinde uyguladklar sistemden vazgeerek, ithal mallarndan %2 gibi bir vergi alma yoluna gitmitir. Bu dnemde Orta Asyaya uzanan kervan yolunda balang noktas olan Trabzon ve Karadenizde nemli bir ticaret liman olan Tanada bile gmrk vergileri

610

oranlar, Aydnoullar topraklarndaki kadar yksek deildi.119 Bu da beylik topraklarnda yaplmakta olan ticaretin nemini gstermektedir.

DPNOTLAR Ahmed Tevhid, Rum Seluk Devletinin nkirazyla Teekkl Eden Ta1 History of Islamic Societies, Cambridge 1991, s. 304-305. 2 3 4 5 6 7 8 Byk Seluklu Devleti tarihi hakknda bkz. Mehmed Altay Kymen, Byk Seluklu Aral Glne dklen Seyhun (Sir Dery) ve Ceyhun (Amu Dery) nehirleri arasnda kalan Bu amala Turul Bey dneminde Anadoluya yaplan aknlar iin bkz. Ali Sevim, Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 3. Bask, Ankara 1988, s. 41. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt III, stanbul Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 74. Halil nalck, The Question of The Emergence of The Ottoman State, Studies in Ottoman mparatorluu Tarihi, Cilt I, Ankara 1989. topraklara denir. Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, (Balangtan 1086ya Kadar), Ankara 1988, s. 25. Ira M. Lapidus, A

1993, s. 541.

Social and Economic History, Variorum Reprints, London 1985, s. 74; Ayrca bkz. Elizabeth Zachariadou, Pachymeres on the Amourioi of Kastamonu, Byzantine and Modern Greek Studies, III, 1977, s. 57-70. 9 332. 10 11 12 13 14 15 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, (Siyas Tarih, Alp Arslandan Osman Konu hakknda bkz. bn Bibi, El Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye (Seluk-Nme) II, Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990, s. 17. . Hakk Uzunarl, Anadolu Trk Tarihinde Mhim Sima, Trk Tarih Encmeni Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri (En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar), Cilt I, Akritas; snr bekisi anlamnda bir kelime olup, Bizansllarla Mslman Araplarn yzyllar Gaziye, 1071-1318), 3. Bask, stanbul 1993, s. 506. Haz: Mrsel ztrk, Ankara 1996, s. 64. Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt II, 6. Bask, stanbul 1980, s.

Mecmuas, Cilt I, Say 5, Haziran 1930-Mays 1931, stanbul s. 64. 3. Bask, stanbul 1981, s. 232-251. sren savalar srasnda, Anadoludaki Bizans snr bekilerine verilen addr. Bkz. Trk Ansiklopedisi, Cilt I, Ankara 1946, s. 364. 16 453. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev: Fikret Iltan, 4. Bask, Ankara 1995, s.

611

17 s. 159. 18 19 20 21 173. 22 23 24 25 26 27 313. 28 29 30 31 32

Nicolas Oikonomides, The Turks in Europe (1305-1313) and the Serbs in Asia Minor

(1313), The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, Halil nalck, The Question of The Emergence of the Ottoman State, s. 77-78. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, Cilt I, s. 338. Ahmet. Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev: Tevfik Byklolu, stanbul 1937, s. 172Peter Charanis, Bizans mparatorluunun kndeki Ekonomik Faktrler, ev: Melek Georges Castellan, 14. -20. yy. Balkanlarn Tarihi, ev: Ayegl Yaraman-Babuu, H. G. Koenigsberger, Medieval Europe (1400-1500), A History of Europe, Hong-Kong erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I (Seluklulardan Bizansn Sona Eriine), stanbul Bkz. Paul Wittek, Mentee Beylii (13. -15. Asrda Garbi Kk Asya Tarihine Ait Tetkik), Halil nalck, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and

Yaklam), Ankara, 1992, s. 49.

Delilba, Belleten, Cilt XLVIII, Say 191-192, Ankara 1984, s. 529. stanbul 1993, s. 41. 1987, s. 339. 1990, s. 32. ev: O. . Gkyay, 2. Bask, Ankara 1986, s. 70 vd. the Crusades, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington 1993, s. Bkz. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev: Enver Ziya Karal, Ankara 1975, s. 571vd. Bkz. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 517. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 44. Bkz. Ahmed Tevhid, Rum Seluk Devletinin nkirazyla Teekkl Eden Tavif-i Mlk, 1304 tarihinde Cenevizliler Tebrizde ok sayda ticaret alan oluturmulard. Bkz. Bertold

Sinopta Gazi elebi, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, Cilt I, Say 5, stanbul 1326, s. 317. Spuler, ran Moollar, (Siyaset, dare ve Kltr, 1220-1350), ev: Cemal Kprl, 2. Bask, Ankara 1987, s. 474. 33 Bkz. Zeki Velidi Togan, Moollar Devrinde Anadolunun ktisad Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, Cilt I, stanbul 1931, s. 17. 34 35 36 37 Halil nalck, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 140. Paul Wittek, Mentee Beylii, s. 29; Halil nalck, The Rise of the Turcoman Maritime . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, 4. Bask,

the Crusades, s. 312.

Principalities in Anatolia, Byzantium and the Crusades, s. 311. Ankara 1988, s. 84.

612

38

Feridun M. Emecen, Ottoman Policy of Conquest of the Turcoman Principalities of

Western Anatolia with Special Reference to Sarukhan Beylii, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 38. 39 s. 231. 40 41 42 43 44 45 46 47 370. 48 49 50 51 52 53 54 Anthony Luttrell, Latin Responses to Ottoman Expansion Before 1389, The Ottoman Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, s. 24. Anthony Lutrell, Latin Resposes to Ottoman Expansion before 1389, s. 129. Melek Delilba, Orta ada Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara Ahidnmelerle Ruy Gonzales De Clavijo, Timur Devrinde Semerkanda Seyahat, ev: . R. Dorul, Dukas, Bizans Tarihi, ev: Viladimir Mirmirolu, stanbul 1956, s. 28. Mevlev dervii Eflk tarafndan yazlan ve Mevlev tarikatlarnn faaliyetlerini ve Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 121. Halil nalck, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and Bkz. S. Runciman, Anadolunun Orta alardaki Rol Belleten, Cilt VII, Say 27, Ankara Halil nalck, The Yrks, Their Origins, Expansion and Economic Role, Oriental Carpet Wilfried Buch, 14. /15. yzylda Kudse Giden Alman Haclarnn Trkiye zlenimleri, Halil nalck, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and Elizabeth A. Zachariadou, Trade and Crusade, Venetian Crete and The Emirates of Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, 2. Bask, Ankara 1991, s. 70. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi (1243-1453), Cilt I, stanbul 1995, s. the Crusades, s. 313. 1943, s. 550. and Textile Studies, Eds. R. Pinner and W. Denny, Hal Magazine, London 1986, s. 51. ev Yksel Baypnar, Belleten, Cilt XLVI, Say 183, Ankara 1982, s. 523. the Crusades, s. 313. Menteshe and Aydn (1300-1415), Venice 1983, s. 42. Elizabeth A. Zachariadou, The Emirate of Karasi and That of The Ottomans: Two Rival States, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993,

Verilen mtiyazlara Genel Bir Bak, Belleten, Cilt XLVII, Say 185, Ankara 1983, s. 101-102. stanbul 1975, s. 34.

yaamlarn anlatan Menkbl-rifin, Anadolunun bu zamandaki kltr ve toplumu hakknda bilgi veren en zengin kaynaklardandr. Bkz. Eflk, Menkbl-rifin, Haz: Tahsin Yazc, Cilt I-II, Ankara 1989; Ayrca bkz. Speros Vryonis Jr., The Muslim Family in 13th-14th Century Anatolia as Reflected in the Writing of the Mawlawi Dervish Eflaki, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 213-223. 55 56 mer Ltfi Barkan Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Bat Anadoluda gebeler hakknda bkz. Feridun M. Emecen, Bat Anadoluda Yrkler, Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt XI, Ekim 1949-Temmuz 1950, s. 534. Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000, ss. 113-120.

613

57

Yrkler Osmanl fetihleri ile Balkanlara getikleri zaman Yanboluda byk bir kee

endstrisi oluturmular ve imparatorluun deiik birimlerinin nemli lde kee ihtiyacn karlamlardr. Bkz. Halil nalck, The Yrks, Their Origins, Expansion and Economic Role, s. 53. 58 59 60 61 62 Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s. 56. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 249. bn Batuta, Tuhfetun-Nuzzr Fi Garaibil-Emsr, Tercme: Mehmed erif, Cilt I, stanbul, Mehmet eker, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisad Hayat ile Mustafa etin Varlk, Germiyan oullar Tarihi (1300-1429), Ankara 1974, s. 120; U

1335. s. 318. Ahlik, Ankara 1993, s. 64. beyliklerinde karlan apn Osmanllar dneminde de, belirli bir zaman sresince darya satld bilinmektedir. Bkz. Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev: Neyyir Kalaycolu, 2. Bask, stanbul 1994, s. 180. 63 64 65 66 Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, s. 193. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 247. Paul Wittek, Mentee Beylii, s. 121-123. Kudse Hac yolcuu yapan Vestefalyal Rahip Ludolf von Suchem, Efes hakknda bu

bilgileri vermektedir ve Altoluogo kelimesinin Altus Logusden (Yksek yer, yksek ehir) geldiini ifade etmektedir. Bkz. Wilfried Buch, 14. /15. yzylda Kudse Giden Alman Haclarnn Trkiye zlenimleri, s. 517. 67 68 69 70 71 72 73 Bkz. Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 127. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 605. Mustafa etin Varlk, Germiyan oullar Tarihi, (1300-1429), s. 120. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 249. Halil nalck, Bursa and The Commerce of The Levant, The Ottoman Empire: Conquest, Johannes Schiltberger, Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), ev: Turgut Akpnar, Bkz. Anthony Bryer, The StrUture of the Late Byzantine Town: Diokismos and the

Organization and Economy, London, 1978, s. 143. stanbul 1995, s. 51. Mesoi, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Eds: Anthony Bryer and Heath Lowry, Washington, 1986, s. 275. 74 75 76 bn Batuta, Tuhfetun-Nuzzar Fi Garaibil-Emsr, M. erif Tercmesi, s. 318. Paul Wittek, Mentee Beylii, s. 124. bn Batuta, Tuhfetun-Nuzzar Fi Garaibil-Emsr, M. erif Tercmesi, s. 341. Ayrca bkz.

Joel Shinder, Early Ottoman Administration in the Wilderness: Some Limitson Comparison, International Journal Middle East Studies, Great Britain, 1978, s. 513. 77 78 Giacomo E. Carretto, Akdenizde Trkler, ev: Durdu Kundak-Glbende Kuray, Ankara John Murray, Handbook For Travellers in Constantinople, Brsa And The Troad, London 1992, s. 12. 1893, s. 122.

614

79 80 81 82

Halil nalck, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, New York 1973, s. 143. Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri I, 2. Bask, stanbul 1989, s. 97. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, I. Cilt, 5. Bask, Ankara, 1988, s. 133. 1355te Osmanllara esir den Selanik bapiskoposu Gregory Palamasdr. Bkz. Halil

nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, XV. Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneileri, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 212. 83 84 85 86 87 88 89 Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisad Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, s. 192. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 97. Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 163. Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 168. Anthony Luttrell, Latin Responses to Ottoman Expansion before 1389, s. 121. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev: Yldz Moran, stanbul Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, Cilt XV, Say 60, Ankara 1951, s. 638.

1979, s. 311. 90 . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 250. 91 Halil nalck, The Yrks, Their Origins, Expansion and Economic Role, s. 53. 92 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 166. 93 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 154. 94 . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 253. 95 Halil nalck, The Yrks, Their Origins, Expansion and Economic Role, s. 52. 96 Bkz. Halil nalck, ARAB Camel Drivers in Western Anatolia in The Fifteenth Century, Revue dHistorie Maghrebine, X/32-33, Tunis 1983, s. 256-265. 97 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 102. 98 Eric R. Wolf, Europe and The People Without History, Berkeley 1990, s. 201. 99 bn Batuta U beylikleri topraklarnda ziyaret ettii baz yerlerden Rum cariyeleri satn aldn ifade eder ve bu ticaretin varl hakknda bize bilgi verir. Bkz. bn Batuta, Tuhfetun-Nuzzr Fi Garaibil-Emsr, M. erif Tercmesi, s. 335. 100 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 160-161. 101 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 171 vd. 102 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi, s. 375. 103 erafettin Turan, Trkiye-talya likiler I, s. 187. 104 W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 609. 105 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 142. 106 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 141. 107 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 179. 108 Bkz. H. Akn, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, 2. Bask, Ankara 1968, s. 155; Paul Wittek, Mentee Beylii, s. 121. 109 brahim Artuk, Karesioullar Adna Baslm Olan ki Sikke, Tarih Dergisi, stanbul 1982, s. 284.

615

110 brahim Artuk, I. Muradn Sikkelerine Genel Bir Bak 761-792 (1359-1389), Belleten, Cilt XLVI, Say 184, Ankara 1983, s. 790. 111 Bkz. Konstantin Zhukov, Ottoman, Karasid and Sarukhanid Coinages and The Problem of Currency Community in Turkish Western Anatolia, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 240 vd. 112 slm lkelerinde kullanlan mudd ve dier l birimleri iin bkz. Walther Hinz, slmda l Sistemleri, ev: Acar Sevim, stanbul 1990. 113 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 146 vd. 114 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 148 vd. 115 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 151 vd. 116 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 138 vd. 117 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 153. 118 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, s. 187. 119 Elizabeth Zachariadou, Trade and Crusade, s. 158.

KAYNAKLAR

vif-i Mlk, Sinopta Gazi elebi, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, Cilt I, Say 5, stanbul 1326, ss. 422-424. Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi (1243-1453), Cilt I, Cem Yaynevi, stanbul, 1995. Akn, Himmet, Aydnoullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, 2. Bask A. . Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar Ankara, 1968. Artuk, brahim, Karesioullar Adna Baslm Olan ki Sikke, Tarih Dergisi, Say 33, stanbul, 1982, s. 283-290. Artuk, brahim, I. Muradn Sikkelerine Genel Bir Bak 761-792 (1359-1389), Belleten, Cilt XLVI, Say 184, Ankara 1983, s. 787-793. Ayverdi, Ekrem Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri I, 2. Bask, Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1989. Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt XI, Ekim 1949-Temmuz 1950, s. 524569. Bryer, Anthony, The StrUture of the Late Byzantine Town: Dioikismos and the Mesoi, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Eds: Anthony Bryer and Heath Lowry, Washington 1986, s. 263-279. Buch, Wilfried, 14. /15. Yzylda Kudse Giden Alman Haclarnn Trkiye zlenimleri, ev Yksel Baypnar, Belleten, Cilt XLVI, Say 183, Ankara 1982, s. 509-533.

616

Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev: Yldz Moran, E Yaynlar stanbul 1979. Carretto, Giacomo E., Akdenizde Trkler, ev: Durdu Kundak-Glbende Kuray, TTK. Yaynlar, Ankara 1992. Castellan, Georges, 14. -20. yy. Balkanlarn Tarihi, ev: Ayegl Yaraman-Babuu, Milliyet Yaynlar stanbul 1993. Charanis, Peter, Bizans mparatorluunun kndeki Ekonomik Faktrler, ev: Melek Delilba, Belleten, Cilt XLVIII, Say 191-192, Ankara 1984, s. 523-535. Clavijo, Ruy Gonzales De, Timur Devrinde Semerkanda Seyahat, ev: . R. Dorul, Naklar Yaynevi, stanbul 1975. Delilba, Melek, Orta ada Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara Ahidnmelerle Verilen mtiyazlara Genel Bir Bak, Belleten, Cilt XLVII, Say 185, Ankara 1983, s. 95-103. Diehl, Charles, Bizans mparatorluu Tarihi, ev: Tevfik Byklolu, Vakit Gazete/Matbaa, stanbul 1937. Dukas, Bizans Tarihi, ev: Viladimir Mirmirolu, stanbul, Fethi Dernei, stanbul 1956. Eflk, Menkbl-rifin, Haz: Tahsin Yazc, Cilt I-II, TTK. Yaynlar, Ankara 1989. Emecen, Feridun M., Ottoman Policy of Conquest of the Turcoman Principalities of Western Anatolia with Special Reference to Sarukhan Beylii, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, ss. 35-40. Emecen, Feridun M., Bat Anadoluda Yrkler, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000, s. 113-120. Faroqhi, Suraiya, Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev: Neyyir Kalaycolu, 2. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. Heyd, W., Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev: Enver Ziya Karal, TTK. Yaynlar, Ankara 1975. Hinz, Walther, slmda l Sistemleri, ev: Acar Sevim, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul 1990. Imber, Colin, The Ottoman Empire 1300-1481, The Isis Press, stanbul 1990. bn Batuta, Tuhfetun-Nuzzr Fi Garaibil-Emsr, Tercme: Mehmed erif, Cilt I, stanbul, 1335. bn Bibi, El Evamirl-Alaiyye Fil-Umuril-Alaiyye (Seluk-Nme) II, Haz: Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996. nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, Cilt XV, Say 60, Ankara 1951, ss. 629-684. nalck, Halil, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna, XV. Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneileri, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 207-248. nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, New York, Praeger Publishers, 1973. nalck, Halil, Bursa and The Commerce of The Levant, The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London 1978, ss. 131-147. nalck, Halil, ARAB Camel Drivers in Western Anatolia in The Fifteenth Century, Revue dHistorie Maghrebine, X/32-33, Tunis 1983, s. 256-270.

617

nalck, Halil, The Question of The Emergence of The Ottoman State, Studies in Ottoman Social and Economic History, Variorum Reprints, London 1985, s. 71-79. nalck, Halil, The Yrks, Their Origins, Expansion and Economic Role, Oriental Carpet and Textile Studies, Eds. R. Pinner and W. Denny, Hal Magazine, London 1986, s. 39-65. nalck, Halil, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and the Crusades, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington, 1993, s. 309341. Koenigsberger, H. G., Medieval Europe (1400-1500), A History of Europe, Longman Group, Hong-Kong 1987. Kprl, Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, 3. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1988. Kymen, Mehmed Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Cilt I, TTK. Yaynlar, Ankara 1989. Lapidus, Ira M., A History of Islamic Societies, Cambridge University Press, 1991. Luttrell, Anthony, Latin Responses to Ottoman Expansion Before 1389, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 119-234. Murray, John, Handbook For Travellers in Constantinople, Brsa And The Troad, London 1893. Ocak, Ahmet Yaar, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam), TTK. Yaynlar, Ankara 1992. Oikonomides, Nicolas, The Turks in Europe (1305-1313) and the Serbs in Asia Minor (1313), The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 159168. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, ev: Fikret Iltan, 4. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1995. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt III, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1 stanbul 993. Runciman, S., Anadolunun Orta alardaki Rol, Belleten, Cilt VII, Say 27, Ankara 1943, s. 549-556. Schiltberger, Johannes, Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), ev: Turgut Akpnar, letiim Yaynlar, stanbul 1995. Sevim, Ali, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, (Balangtan 1086ya Kadar), TTK. Yaynlar, Ankara 1988. Shinder, Joel, Early Ottoman Administration in the Wilderness: Some Limitson Comparison, International Journal Middle East Studies, Great Britain, 1978, s. 497-517. Spuler, Bertold, ran Moollar, (Siyaset, dare ve Kltr, 1220-1350), ev: Cemal Kprl, 2. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1987. eker, Mehmet, bn Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisad Hayat ile Ahlik, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1993. Togan, Zeki Velidi, Moollar Devrinde Anadolunun ktisad Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, Cilt I, stanbul 1931, s. 3-42.

618

Togan, Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri (En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar), Cilt I, 3. Bask, . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1981. Turan, Osman, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt II, 6. Bask, Naklar Yaynevi, 1980. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, (Siyas Tarih, Alp Arslandan Osman Gaziye, 1071-1318), 3. Bask, stanbul, Boazii Yaynlar, stanbul 1993. Turan, erafettin, Trkiye-talya likileri I (Seluklulardan Bizansn Sona Eriine), Metis Yaynlar, stanbul 1990. Trk Ansiklopedisi, Akritas, Cilt I, Ankara 1946, s. 364. Uzunarl, . Hakk, Anadolu Trk Tarihinde Mhim Sima, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Cilt I, Say 5, Haziran 1930-Mays stanbul 1931, s. 64-82. Uzunarl, . Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, 4. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1988. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, I. Cilt, 5. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1988. Varlk, Mustafa etin, Germiyan-oullar Tarihi (1300-1429), Atatrk niversitesi Yaynlar, Ankara 1974. Vryonis, Jr. Speros, The Muslim Family in 13th-14th Century Anatolia as Reflected in the Writing of the Mawlawi Dervish Eflaki, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 213-224. Wittek, Paul, Mentee Beylii (13. -15. Asrda Garbi Kk Asya Tarihine Ait Tetkik), ev: O. . Gkyay, 2. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1986. Wolf, Eric R., Europe and The People Without History, Berkeley, University of California Press, 1990. Ycel, Yaar, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, 2. Bask, TTK. Yaynlar, Ankara 1991. Zachariadou, Elizabeth, Pachymeres on the Amourioi of Kastamonu, Byzantine and Modern Greek Studies, III, 1977, s. 57-70. Zachariadou, Elizabeth A., Trade and Crusade, Venetian Crete and The Emirates of Menteshe and Aydn (1300-1415), Venice, 1983. Zachariadou, Elizabeth A., The Emirate of Karasi and That of The Ottomans: Two Rival States, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 225-236. Zhukov, Konstantin, Ottoman, Karasid and Sarukhanid Coinages and The Problem of Currency Community in Turkish Western Anatolia, The Ottoman Emirate (1300-1389), Ed: Elizabeth Zachariadou, Crete University Press, 1993, s. 237-243.

619

Osmanllardan nce Trklerde Madencilik / Do. Dr. Fahrettin Tzlak [s.407-414]

Sleyman Demirel niversitesi Burdur Eitim Fakltesi / Trkiye Giri Trk dnyasnda ok eski zamanlardan beri madenciliin olduka ileri dzeyde ve yaygn bir ekilde var olduunu biliyoruz. nk bilinen tarihi devirlerden beri Trkln yapm olduu fetihlerde rol oynayan iki sanattan biri at yetitiricilii iken, dieri de madencilik olmutur.1 Madencilik alannda Trklerin Orta Asya yaylalarnda saf olarak altn ve bakr madenlerine rast geldikleri ve bunlar atete eriterek istedikleri ekilleri vermi olduklar bilinmektedir. Hatta Trkler, ilk etapta bakrdan imal etmi olduklar silahlarn yeteri kadar salam olmadn grnce bu madeni kalay ile kartrarak daha sert ve kuvvetli bir madeni elde etme yoluna gitmilerdir. Nitekim Altay dalarnn pek ok yerinde bulunan maden ocaklar ve izabe frnlar, Trklerin madenleri topraktan karmay ve kardklar rn izabe ederek ilenecek hale getirmeyi ve onlardan da her trl madeni eyay yapmay bildiklerini gstermektedir.2 Ayn ekilde, kurganlarda bulunan madeni eyalar da bize, madenciliin, Trklerin arasnda ne kadar ileri dzeyde icra edilen nl bir sanat olduunu gstermektedir. Bunu bize, kurganlarda bulunmu olan ve Leningrad Ernotaj mzesinde muhafaza edilmekte olan eki tutmu bir maden iisini temsil eden kk bir bakr heykelcik ile bol miktardaki kk ekiler daha iyi anlatr diye dnyoruz. Yine, Trk lkelerinde eski dnemlerde iletilip de braklm bol miktarda maden oca kalnts da, Trklerin madenleri sadece kendi ihtiyalarn karlamak iin deil, dier milletlere de satmak iin rettiklerini gstermektedir.3 I. Orta Asya Trklnde Madencilik A. Trkler ve Demir Madeni Btn bunlardan dolay olmaldr ki, dnyann en byk imparatorluklarn kurmu olan bozkrl Trkler, yaadklar her dnemde adalarna gre daimi olarak yksek bir harp sanayiine sahip olmulardr. Bu stnlkte rol oynayan en byk etken de, onlarn, madencilik alannda aa yukar her kltrde grlen bakr bronz ve altn ilemecilii dnemlerini yaadktan sonra, bu alanda son safha olarak kabul edilen demircilik aamasn da dier toplumlardan daha erken bir dnemde yaam olmalar ve bu alanda da olduka mahir olmalar idi.4 nk artk gnmzde, bu sanatn, yani demirciliin ilk ortaya kt corafyann Altaylar olduu5 ve dolaysyla Trkler tarafndan tesis edildii ve buradan da btn dnyaya yaylm olduu bilinmektedir.6 Nitekim tarihte Altay dalarnn kuzey ksmlarnda yaayan Trk boylar, demircilikle hret bulmulard. Bunun bir gstergesi olarak da; XVII. yzylda Rus esaretine geen bu blgede yer alan dalara Ruslarn Demirciler Alada demeleri ile, yine burada kurmu olduklar ehre de Demircikent adn vermelerini zikredebiliriz. Yine ayn ekilde, son yllarda bu blgede yaplm olan kazlarda bulunan Trk mezarlarndaki kazanlar ile demir silahlar da bu cmleden olarak zikredebiliriz. te yandan, Altay, Ural ve Sayan dalarnda eski Trkler tarafndan iletilmi olan maden ocaklarnda bulunan ok miktardaki demir aletleri ve silahlar da Trkln madencilik ve zellikle demircilikle olan balantsn ortaya koymak iin rnek

620

gsterebiliriz.7 Tarih ve corafyaya ait eski Trk, in ve Arap kaynaklarnn hepsinde Trklerin atalarnn demirci olduundan bahsedilmesini de az nce belirttiimiz delillere ekleyebiliriz ki, zaten, yukarda anlatlanlarn tabi bir sonucu olarak demircilik, Trkln tarih boyunca zellikle urat bir alan olarak karmza kmaktadr.8 Bunda da herhalde, bu madenin Trkler tarafndan mukaddes saylmasnn9 ve dolaysyla demirciliin de Trkler iin kutsal bir i ve megale olmasnn10 etkili olmu olabileceini dnyoruz. Bunun bir gstergesi olarak, baz Trk topluluklarnda herhangi bir konuda ant iilecek olduunda, demire olan saygy ifade etme anlamnda kl zerine yemin edilmesini11 rnek olarak gsterebiliriz. Nitekim, Krgz, Yabaku, Kpak ve baka Trk boylarnn halk ant itiklerinde veya bir konuda szletiklerinde demiri ululamak iin klc kararak nlerine koyarlar sznde durmazsan kl kanna bulansn cn alsn anlamnda bir sz sylerlerdi.12 Ayn ekilde, Trk folklorunda da demircinin nemli bir yer tutmasn bu cmleden olarak belirtebiliriz. nk, bugn bile hala Kazak, Kpak ve daha baka Trk topluluklarnda lousa kadnlar, albastdan, bir eki ve demir paras ile demirci geldi, demirci geldi diye barmak suretiyle korunmaktadrlar.13 Yine Orta Asyadaki aman trenlerinde de demir ve demircinin ayr bir yerinin14 olduu bilinen bir gerektir. Trklk alemi iinde kutsallna bu ekilde iaret ettiimiz demir ve bununla uraan demirci ile onun icra ettii sanatn nemini belirtmek iin onlarn, yani demir ve demircinin destanlara bile girmi olduunu belirtmemiz herhalde yeterlidir diye dnyoruz. Nitekim Ergenekon Destannda, dalar arasnda oalarak skp kalan topluluklarn, buradan kabilmek iin tek yol olarak grlen bir geitte yer alan demir madenini eriterek dar ktklar bilinmektedir.15 Ergenekonda yz yllardr kapal kalan Trklerin, aydn dnyaya kmak iin yol ararken bir demircinin ben bir yer grdm, orada demir madeni var.. eer onu eritirsek yol buluruz demesi zerine sz konusu demirden dan eritilerek yol almas suretiyle darya kmasndan ibaret olan bu olayn getii gn, Trkler tarafndan bayram saylmtr. Trk dnyasnda kurtulu gn olarak da kabul edilen bu gnn ansna o gnden beri her yl bir demir parasnn atete kzdrlmas ve kpkrmz olan bu demirin nce hanlar, sonra beyler tarafndan dvlmesi adet olmutur. Bylelikle, ilkbahar bayramlarnda Trk hakanlar tarafndan rs zerinde demirin dvlmesi ile ayn zamanda Trkln mill sanat olan demircilik tebcil edilir hale gelmitir ki, bu tren az nce de deinildii zere eski Trkler tarafndan din ve mill bir bayram saylmtr.16 Biz, Manas destannda da demir ve demirciye ait konularn ilenmi olduunu biliyoruz. Bu konuda da, Manasn sefere kmazdan nce her defasnda demircisine giderek kllarn ona biletmesi ve silahlarn tamir ettirmesi17 ile, demircinin Manasa klc ve zrh nasl yaptn, bunlar yaparken neler ektiini18 vb. konular rnek gsterebiliriz. Burada zet olarak vermeye altmz destan rivayetlerde yer alan madencilik ve demircilikle ilgili motifler, bize, bu alanda ok eski devirlerden beri Trklerin arasnda yer alan tarih gerekleri anlatmaktadr. Madenciliin ve demirciliin Orta Asya Trkl asndan sahip olduu nem ve bu nemle paralel olarak bu alanda ortaya konan eserlere ait bugn elimizde eitli kantlar mevcuttur. Mesela slam ncesi ve daha sonraki dnemlerde de Trkln, gnlk hayatnda nemli bir yere sahip olan atlarn koumlarnn yapmnda ve yine gnlk hayatnda nemli bir yere sahip olan silahlarn demir madeninden imali konusunda olduka usta olduu bir gerektir.19 Nitekim, balca meslekleri

621

madencilik ve demircilik olan bozkr Trkl, bu madenden mkemmel kl, kalkan, temren, karg ve mzrak imal etmekteydi. Bu kllarn hayvan figrl kabzalar, altn levhalar ile kaplanr ve deerli talar ile sslenirdi. Ayn ekilde kay ular, kemer tokalar, ok kutular, zrhlar, tolgalar ve kav mahfazalar da ounlukla altn ve gm kaplamalar ile kaplanrd.20 Btn bunlardan dolaydr ki, demircilik, bozkr Trklnn, yerleik hayat yaayan toplumlar zerinde kolayca hakimiyet kurmasnda etkili bir unsur olmutur.21 Dier yandan, Orta Asya Trkl, madencii ve dolaysyla demircilii sadece asker gerekelerle sevmiyor veya icra etmiyordu. Bunun yannda, Orta Asyada madencilik, Trkler tarafndan sivil gerekelerle de icra edilen ve bu alanda da rnler verilen bir meslekti. Nitekim, sivil hayatla ilgili olarak Trklerin madeni tabakalar, marapalar, kazanlar, ibrikler, kovalar ve heykeller de yapm olduu bilinmektedir.22 Btn bunlar da bize, madenciliin Trklk alemi iersinde ne derecede gelimi olduunu bir kez daha gstermektedir. B. Gktrkler ve Madencilik Gktrkler zamannda bu meslein Trkn gnlk hayatnn iine girmi olduunu biliyoruz. Bununla ilgili olarak, ilk nce Gktrk Devletini kurmu olan Bumin ve stemi Kaanlarn kabilelerinin sanatlarnn demircilik olduunu23 belirtebiliriz. Hatta, Bumin Kaann, birgn, balangta federatif bir yapyla bal olduu Juan-juanlarn reisinin kzn isteme cesaretini gsterdiinde, Juan-juan reisinin ona, sen benim demir ilerimde alan bir klemsin nasl bana sz sylemeye cesaret edersin diye vermi olduu cevab24 da bu cmleden olarak belirtebiliriz ki, burada Bumin Kaann demircilik sanat ile ilgisi aka grlebilmektedir. te yandan, Gktrklerin, Krgz lkelerinin gney bat blmnde yaayan boylarnn, yrede yer alan ve ayn zamanda, Orta Asyann en iyi elik cevherlerinin kartld ocaklardan elde ettikleri rn ileyerek, silah imal edip bunlar d lkelere satmalarn da, onlarn madencilikle ne kadar ilgili olduklarn gstermek anlamnda zikredebiliriz. Bunun tabi bir sonucu olarak da, Gktrkler, kendi dnemlerinde Orta Asyann silah endstrisini ellerinde tutmakta idiler.25 Bu hususta ayrca, Gktrklere ait kurttan treyi efsanesinde de, onlarn Altay dalarnn gney eteklerinde demir ileri ile uratklarna dair bilgiler bulunduunu belirtebiliriz.26 Btn bunlardan sonra, 568 ylnda Gktrk lkesine yola karlan bir Bizans elilik heyetinin bu anlamda yapt gzlemleri de aktarmadan geemeyeceiz. Buna gre, Sodlarn lkesine varan ve burada bir mola veren elilik heyetinin yanna hemen Gktrkler gelmi ve lkelerinde bol miktarda bulunduunu in kaynaklarnn da dorulad ve yine ok eskilerden beri kendilerinin uratklar bir i olan demir madenciliine ait rnlerden bazlarn kendilerine satmaya kalkmlardr.27 Ama, hemen belirtelim ki, Gktrkler, madenciliin sadece demir ve elik iilii boyutuyla deil, dier alanlar ile de ilgilenmekteydiler. Yukarda bahsi geen Bizans elilik heyetinin Gktrk lkesinde yapm olduu gzlemler, bu adan da iimize yaramaktadr. nk, Zemarkhos bakanlndaki elilik heyeti, Gktrk kaannn adrna alndnda, grd madeni eyalar veya madeni sslemeler karsnda takdirlerini gizleyememitir. Onlar takdir duygusuna ynelten unsurlar ise; kaann oturduu som altndan yaplm bir kerevet, adrn ortasnda yer alan altn gmler, ibrikler ve yan yana duran kaplar ile altn kapl aa direkler, yine altn ilemeli yastklar, adrn avlusunda yer alan gmten yaplm sahanlar, tepsiler ve heykelcikler ile bunlara benzer dier

622

eyalard.28 Gktrklerin madencilikle ilgili uralarnn sadece demircilikle snrl olmadnn bir baka gstergesi daha vardr ki, bu da, ok yakn bir zamanda Orta Asyada yaplan kazlarda ortaya kartlan arkeolojik eserlerdir. Sz konusu kazlar, az nce de belirtildii gibi yakn bir zamanda 2001 yl iersinde Moolistanda yaplm ve bu kaz almalar esnasnda Gktrk hkmdar Bilge Kaana ait olan ve gm bir sandk iersinde muhafaza edilen 2800 adet altn ve gm ss eyas bulunmutur. ersinde Bilge Kaann Anka Kuu motifleri ile ssl ta alnlnn da yer ald ve bugn deer biilemeyen bu hazine, dnya miras listesine alnmtr. Sz konusu hazinede, belirtilenlerin dnda deiik birok eya da bulunmu ve bunlarn da deerli sslemelerle bezenmi olduu grlmtr.29 Bu da bize slam ncesi dnemde maden ilemeciliinin, Trklerin arasnda Gktrkler rneinde zellikle sanat boyutunda ne kadar ileri boyutlara ulatn gstermektedir. C. Uygurlar ve Madencilik Bu arada, Trk dnyasnda madencilik alannda bir baka topluluun daha sz sahibi olduunu biliyoruz. Bu topluluk da, madencilik ile sadece retim boyutu ile deil, rettiini d lkelere satma ve bu iin ticaretini de yapma boyutu ile uram olduunu bildiimiz Uygur Trkleridir. Nitekim onlar zamannda Moollar, elik ilemesini bilmedikleri iin demir silahlarn ve kllarn Uygur Trklerinden karlamakta idiler.30 nk, Uygur Trkleri, genel olarak madencilik alannda, ama, zellikle demir elik alannda olduka ileri dzeyde idiler ve ..en iyi demir ve elik ii..si durumundaydlar. Zira, o dnemde Orta Asyann en iyi elik cevherleri Krgz Trklerinin yaadklar blgelerden kartlmakta idi. Byle olunca da, onlar, inin batsnda yer alan demir madenleri ile birlikte buralardan karttklar demir ocaklarn iletmekte idiler.31 Uygur Trkleri de, madencilikte sadece demircilik boyutunda sz sahibi deillerdi. Onlar daha baka madenlerle de gerek retim ve gerekse ticaret boyutunda olmak zere ilgilenmilerdir. Mesela onlarn zamannda altn, gm ve bakr eya iiliinin de gelimi olduunu biliyoruz.32 Bundan baka yine onlarn, Orta Asyadaki niadr yataklarn ilettikleri ve bu madenin ticaretini de ellerinde tuttuklar bilinmektedir. nk Uygurlar, inlilerin Uygur tuzu diye bildikleri niadr madeni yataklar asndan, Asya ktasnn en nemli yataklarna sahiptiler. Dier yandan, Uygur Trklerinin boraks madeni asndan da olduka zengin yataklara sahip olduklar ve zellikle Dou Trkistanda Hotan ehri yaknlarnda bol miktarda bulunan bu madeni ileme alannda da ileri dzeyde olduklarn biliyoruz. inlilerin yeil tuz diye bildikleri bakr oksiti de Uygurlar, Dou Trkistandaki Kua ile Karaar ehirlerinde rettikleri gibi, maden kmrn de yakmasn bilmekteydiler.33 Btn bunlardan sonra, Trklk aleminin madeni eyalarn retimi ve bu eyalarn sanatkarane bir ekilde ilenmesi konusunda da, yani madeni sanatlar hususunda da olduka usta olduklarn belirtmeliyiz.34 Burada belirttiimiz hususa da delil olmak zere Trk kltrnde yer alan u sz hatrlamakta fayda vardr diye dnyoruz: Aac uzun kes demiri ksa kes. Burada anlatlmak istenen demir iiliidir. nk herhangi bir maksatla kesilen bir aacn ksa kesilmesi durumunda onun uzatlmas ihtimali yoktur, ona ancak istenilirse ek yaplabilir. Fakat ksa kesilmi bir demir paras, icabnda stlp dvlmek suretiyle istenildii kadar uzatlabilir.35 Bu szn altnda yatan gerekler de, bize, az nce yukarda deinilen demir elik iilii konusunda Trklerin ne kadar usta olduklarn bir defa daha gstermektedir ki, slam ncesi dnemde Trklerin elie su verme konusunda da gayet mahir olduklar bilinen bir baka husustur.

623

Yukarda anlatmaya altmz Trk dnyasndaki madencilik faaliyetlerinin tarihsel kkeninin ise, milattan nceki dnemlere dayandn biliyoruz. Bu konuda bir aratrmac tarafndan M. . 7000lere tarih verilmekte ve bununla ilgili olarak da, Altay dalarnda o dnemlerden kalma pek ok maden oca ile izabe frnlar delil olarak gsterilmektedir.36 D. slam Dnemde Orta Asya Trklerinde Madencilik Biz, yukarda da anlatlmaya alld kadaryla, Trklk alemi iersinde olduka eski bir gemie sahip olan madencilik faaliyetlerinin, Orta Asyada slam ile tanldktan sonra da ayn canllkla devam ettirilmi olduunu biliyoruz. Nitekim, Byk Seluklular zamannda Ferganada yrtlen maden iletmecilii ile zellikle yine bu ehirde var olan silah sanayii, ok mehurdu. Ayn ekilde, Semerkantta icra edilmekte olan gm iiliini de bu cmleden olarak zikredebiliriz. nk, belirtilen dnemde Trkistanda Ilak, alc, Semerkant ve Ferganada altn, gm, demir, bakr, civa, neft, cam imalinde kullanlan niadr ve firuze talar ile, yakacak maddesi olarak maden kmr karlmakta idi. Hatta burada zikredilen madenlerden bazlar ihracat yaplabilecek dzeyde retilmekte idi.37 Dolaysyla, sz konusu madenler, az nce belirtilen maden sanayiinin temel talarn oluturuyordu ki, mesela Alp Arslan zamannda silah imali, Trk toplumunun hayatnda olduka nemli bir yer tutmakta idi. Yine onun zamannda da demirci (temuri), daha ncekilerde olduu gibi, Trk toplumunda madeni sanatlarla uraanlarn banda geliyordu ve kl bata olmak zere bak ve buna benzer eyler imal ediyordu.38 II. Anadolu Trkl ve Madencilik A. Trklerin Anadoludaki lk Madencilik Faaliyetleri Malum olduu zere Trkler, sistemli olarak Anadoluya Byk Seluklular zamannda girmeye balamlar ve zamanla adm adm ilerleyen fetih hareketleri ile sz konusu corafyay kendilerine yurt edinmilerdir. Buna paralel olarak da ele geirdikleri yerlerde madencilik faaliyetlerine devam etmilerdir. Ancak ne yazk ki, Trkln Anadoluya adm att ilk dnemlerde yrtt madencilik faaliyetlerine dair yeterli ve derli toplu bilgilere sahip deiliz. Hatta bu alanda var olan bilgilerin de dank olduunu ve bu bilgilerin edinilebilecei yerli kaynaklardan yoksun durumda olduumuzu da bu arada belirtelim. Bize bu konuda bilgi veren kaynaklarn banda pek tabiidir ki, dnemin slam corafyaclarnn kaleme alm olduklar eserler gelmektedir. Ama bunlardan bile tam olarak ayrntl bilgi edinmemiz mmkn olamamaktadr. Btn bu olumsuzluklara ramen, X. yzyl slam corafyaclarnn vermi olduklar bu bilgilere gre, Trkln Anadoluya ilk adm atm olduu yerlerde retmi olduu veya ilettii madenler hakknda unlar sylememiz mmkn olabilmektedir:39 Sz konusu corafyaclardan burada bahsedeceimiz ilk kii bn-i Havkaldr. O, 968-969 yllarnda Gney Dou Anadolu topraklarna yapm olduu bir gezi esnasnda Mardin danda olduka iyi vasfl cam cevheri yataklar grdn ve bu cevherin Bizans ile Irak ve dier komu lkelere ihra edildiinden bahsetmektedir. Ayn ekilde 982 ylnda kaleme alnan HududlAlemde yer alan bilgilerden de Cezire blgesinde cam bardak yapmnda kullanlan iyi nitelikli bir tan varl anlalmaktadr.40 Az nce ismini zikrettiimiz bn-i Havkaln vermi olduu bilgilere baklrsa, ayn dnemde Van Glnn evresinde frnclarn kulland boraks madeninin retimi yaplmakta idi ki, bu maden de

624

Irak blgesine ihra edilmekte idi. Gln gney taraflarnda da ayn ekilde d lkelere ihra edilen ve arsenik ile kkrt karmndan ibaret bir maden olan zrnk41 ocaklar yer almaktayd. Ad geen corafyac, gln iersinde deiik yerlerde grlen talam bir madenden de, altn ve gmn lehimlenmesinde kullanlan ve yine d lkelere ihra edilmekte olan boya boraks ile gherilenin elde edildiinden bahsetmektedir.42 Orta Asyada veya Trkistanda ok ileri dzeyde olmak zere Trkler tarafndan yrtlen madencilik faaliyetlerinin, Trkln Anadoluya geliinden sonra bu corafyada da devam ettirilmi olduu bilinmektedir ki zaten, Trklerin bu corafyaya gelmesinden nce bu topraklarda Milattan nce nc binlere kadar uzanan bakr, gm, altn, demir ve kurun retimine dayal madencilik faaliyetleri vard.43 Dolaysyla Anadolu Trklnn, madencilik konusunda Orta Asyaya dayanan bilgi birikimi ve tecrbesini, bu corafyada karlat birikim ile mezc ederek daha ileri dzeylere kartm olduunu syleyebiliriz. Bu anlamda, Artuklularn ele geirmi olduklar Ergani yresinde kendilerinden nce var olan madencilik faaliyetlerini daha ilek bir vaziyette devam ettirmi olmalarn rnek gsterebiliriz ki, onlar, ad geen maden ocanda retimi arttrc bir dizi tedbirler alm olduklar gibi, burada yeni maden ocaklarn da faaliyete geirmilerdir. Nitekim onlar, bu yrede 1122 senesinde Zlkarneyn kalesi yaknlarnda yeni bir maden oca daha bularak iletmeye balamlardr. Hatta 1147 tarihinde Hsameddin Timurta, Erganiye giderek bakr retimini incelemi, buradan satn ald bakrdan ilk Artuklu sikkelerini bastrmtr. Sz konusu sikkeler, gnmze kadar ulamtr. te yandan, 1155 ve 1163 tarihlerinde Artuklularn gm sikkeler bastrdklar da bilinmektedir ki, bu sikkeler bata Diyarbakr, Mardin ve Hsn Keyfa olmak zere baz ehirlerde yer alan Artuklu darphanelerinde baslmtr.44 Bu bilgiler de bize madencilik etkinliklerinin Artuklular zamannda ne kadar ileri olduunu gstermektedir. Biz Artuklular rneinde olduu gibi, Anadolu Trklnn, kendinden nce bir blgede madencilik alannda karlat tarihsel birikimden istifade etme ve bu faaliyetleri daha da ileri dzeylere kartma durumunu Osmanl dnemi madenciliinde de aka grmekteyiz. B. Anadolu Seluklular Zamannda Madencilik Anadolu Seluklular zamannda da Trkiyede madenciliin hem retim ve hem de ilemecilik dzeyinde olmak zere olduka ileri seviyede icra edildiini bilmekteyiz. yle ki, bir aratrmada Anadolu Seluklularndaki madencilik faaliyetlerinin ne kadar byk bir neme sahip olduunun belirtilmesi iin, bu devletin gcnn bu alandaki faaliyetlere paralellik arz ettiine deinilmektedir.45 Bu ksa giriten sonra Seluklular zamannda Anadoluda retimi yaplan madenleri ve bunlarn elde edildii maden ocaklarn u ekilde sralamamz mmkndr: 1. ap Madeni ap, bilindii zere dokumaclk endstrisinde boya hammaddesi olarak kullanlan bir madendir. Biz, bu madenin Seluklular zamannda Anadoluda bol miktarda retilmi olduunu ve retim yaplan ocaklar arasnda Ktahya ve ark Karahisarn nemli bir yer tuttuunu biliyoruz. Ancak, Anadolu Trklnn dokuma endstrisinde apn kullanlmasna gerek brakmayan kk boyalar kullanmasndan dolay, elde edilen rnn byk bir blm Avrupa lkelerine ihra edilmekte idi.46 Nitekim o dnemde Avrupa pazarlarnda ok aranan iyi kalitedeki ebinkarahisar apnn ihra kaps Trabzon, Afyon-Ktahya blgesinden elde edilen apn da ihra kaps Efes ve Milet limanlaryd.47

625

Sz konusu limanlardan ihra edilen apa Avrupa lkelerinin rabet etmesinin balca sebebi ise, o dnemlerde Avrupada dokumaclk endstrisinin yeni yeni gelimekte olmasdr.48 Avrupada yeni gelimekte olan bu endstri kolu, apa ihtiya duymaktadr ve bu ihtiya dardan karlanma durumundadr. Geri o dnemde bu madde, sadece Anadoluda deil, Msrda da retilmektedir. Fakat Anadolu aplar Msr apna gre daha kalitelidir.49 Bu yzden, XIII. yzyln sonlarndan XV. yzyln ortalarna kadar yaklak iki asr boyunca Avrupa lkelerinin kullanm olduu ap, Anadoludan karlanmtr.50 Hatta yle ki, XIII. yzyln ortalarnda Seluklu sultanndan ap madenlerini iletme imtiyazn alan biri Venedikli, dieri de Cenevizli iki talyan tccarn Konyada bulunduklar bilinmektedir.51 Nitekim, XIII. yzylda Fransa Kral adna Moolistana eli olarak giden bir zatn geri dnnde bu konu ile ilgili olarak kaleme ald gzlemleri de bu durumu dorulamaktadr. Moolistandaki vazifesini ifa ettikten sonra 1253 ylnda Konyaya urayan rahip W. Rubruck, Seluklu sultannn, lkesinde ap iletme imtiyazn Cenevizli Nicolo di S. Siro ile Venedikli Bonofacio de Molinis isimli iki talyan tccara vermi olduunu anlatr. Yine ad geen kii, Seluklu lkesinde bu kiilerden bakasna ap satlmadn, bu yzden de onlarn ellerindeki ap fahi fiyatlarla piyasaya srdklerini gzlemlerine dayanarak anlatmaktadr.52 Hatta yle ki, sz konusu madenin d lkelere ihra yetkisi de ad geen talyan tccarlara aitti.53 Bu arada, Seluklular zamannda lke dna zellikle talyan tccarlar tarafndan kartlan, yani onlar tarafndan ihra edilen madenin sadece ap olduunu dnmenin yanl olduu kanaatindeyiz. nk az sonra da belirtilecei zere Seluklu Trkiyesinin d satm rnleri arasnda apn yannda kayatuzu, bakr ve gm de yer almaktayd.54 2. Bakr Madeni Anadolu Seluklular zamannda Anadoluyu gezmi olan seyyahlarn vermi olduu bilgilere dayanarak Trkiyede bakr madeninin de retilmi olduunu biliyoruz. Mesela bunlardan birisi olan Fransz rahip Simon de Saint Quentin Trkiyede bakr retildiini eserinde belirtmektedir. Fakat o her nedense retim yaplan ocaklarn yerlerine eserinde yer vermemitir. Ancak, bu eksiklii biz baka seyyahlarn vermi olduklar bilgilerden giderebilmekteyiz ki, o dnemde Anadoluda bakr madeni retilen belli bal tane ocak vard. Bunlardan birincisi, Ergani yresinde Zlkarneyn kalesi yaknlarnda bulunan ve daha nce Artuklular tarafndan 1122 tarihinde kefedildiine deindiimiz maden ocadr. Bundan baka, yine bu dnemde Anadoluda Erzincan ve Kastamonuda da bakr retildiine dair kaynaklarda bilgiler yer almaktadr ki, bu arada Kastamonudaki bakr madenine daha o dnemde bakr kresi denildiini belirtelim. Erzincanda bulunan bakr madeni rnnden de ad geen ehirde bakr eya retimi mehurdu ve zellikle bu madenden imal edilen lambalar, her yere ihra edilmekteydi.55 Bundan baka, ad geen ocaklarda retilen bakrn da biz, ticarete konu olduunu ve d lkelere ihra edildiini biliyoruz.56 3. Demir Madeni Bu dnemde Anadolunun nerelerinde retildiine dair elimizde ayrntl bilgimiz olmamakla birlikte, bn-i Batuta ve yukarda ad geen Fransz seyyahn verdii bilgiler nda57 Seluklu Trkiyesinde demir madenin retilmi olduunu58 ve retim yaplan balca ocaklarn da Ulukla ve Sivas yaknlarnda bulunduunu biliyoruz.59 Fakat bir aratrmada o dnemde, Anadoluda bunlardan

626

baka kk apl da olsa ok miktarda demir madeni ocaklarnn bulunabilecei iddia edilmektedir. Ancak ne ilgintir ki, bunlarn nerelerde bulunduuna dair ayn eserde bilgi bulunmamaktadr.60 4. Gm Madeni Bu maden, Seluklular zamannda zellikle para basmnda kullanlmasndan61 dolay olduka nemli bir madendi. Yukarda ad geen Fransz seyyahn Anadoluda birok yerde gm madeni kartldna deindiini62 ve bunlarn saysnn drt olduunu biliyoruz.63 Bu ocaklardan birisi Ulukla civarnda bulunuyordu. Bundan baka o zamanlar Bayburta bal olan ve imdiki ad ile Gmhane olarak bilinen yerde de bir maden oca bulunmakta idi. nc maden oca ise, Amasya Gmhackyde bulunuyordu ki, buradaki maden oca hakknda da bn-i Batutann bilgiler vermi olduunu biliyoruz. Onun verdii bilgilere gre Amasyada Gm ehrinde bulunan maden ocana Irak ve Suriyeli tccarlar gelip gitmekte idi. Seluklular zamannda Anadoluda gm retilen drdnc maden ocan da, Arap seyyahlardan El-mernin vermi olduu bilgilerden tespit ediyoruz ki, bu ocak da, Ktahyaya bal Gm arda (Gm ehir) bulunmakta idi. Ad geen maden ocanda stn vasfl gm elde ediliyordu. Btn bunlardan baka kaynaklarda Seluklular zamannda Kayseri Sarz yresinde de bir gm madeninin bulunduuna dair bilgiler yer almaktadr.64 Ancak Anadoluda bu kadar maden ocanda retim yaplmasna ramen Seluklular zamannda bu madenin darya ihra edildiine dair kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr.65 Bu da bize, yerli retimin ihtiyac karlamadn dndrmektedir ki, ap madeninin aksine gm, Seluklularn ithal mallar listesinde yer almamaktadr.66 Byle olunca da, Seluklular zamannda yerli retimin lkenin ihtiyacn karlayacak dzeyde olmadn syleyebiliriz. 5. inko Btn bunlardan baka Seluklular zamannda Anadoluda inko madeninin de retilmi olduunu biliyoruz.67 Ancak imdilik bu madeninin retim yerinin neresi olduuna dair elimizde bilgi bulunmamaktadr. 6. Tuz Seluklular zamannda Anadoluda yeri tam olarak belli olmamakla birlikte tuz retimi yaplan sekiz tane tuzlann (kayatuzu oca) varln da biz yine deiik kaynaklarda yer alan bilgilerden reniyoruz.68 7. Boraks X. yzyl slam corafyaclarnn vermi olduklar bilgilere baklrsa Anadoluda o dnemde Van Gl civarnda Irak ve dier lkelere ihra edilebilecek dzeyde boraks madeni karlmakta idi ki, bu madeni zellikle ekmek reten frnclar kullanmakta idi. XIII. yzylda Seluklu idaresine geen bu blgedeki boraks madeni retimi, eskiden olduu gibi ayn canllkta devam ettirilmitir. Nitekim bu yzden ad geen madenin bolca kartld Ahlat blgesi, ok mamur hale gelmitir. Bunda da Ahlat blgesinde bu madenden elde edilen gelirin neredeyse Msrn gelirine eit olacak derecede fazla olmas etkili idi.69 8. Zrnk

627

Bu maden de yine o dnemde madencilik faaliyetleri asndan olduka hareketli olan Van Gl civarndan kartlmakta idi.70 Btn bunlardan sonra, yukarda verilen bilgiler dorultusunda o dnemde Anadoluda Trkler tarafndan altn madeni retilmedi mi eklinde bir sorunun zihinlerde oluabileceini dnyoruz. Ancak ne yazk ki, imdiye kadar yaplan aratrmalarda bizi bu konuda tatmin edici bir bilgiye ulaamadk. Fakat Seluklu Trkiyesinde altn ii ile uraan kuyumcularn bir esnaf loncasnn olduunu biliyoruz71 ki, bu da bize Trklerin Anadoluda da altn madeni ile uratn gsterir diye dnyoruz. Bir de burada, Seluklular zamanndaki bu madencilik faaliyetlerinin yrtlmesinde, daha sonra Osmanllarda da olduu gibi yerli Rumlarn tecrbelerinden istifade edilmi olduunu belirtmemizde fayda vardr diye dnyoruz. nk, Seluklular zamannda Anadoludaki maden sanatlar, zellikle Rum ahali arasnda rabet grmtr.72 Bu ise bize, Trkln, gittii yerlerdeki ekonomik faaliyetlere sekte vurmadn, aksine yukarda da deindiimiz zere, karlat birikimden istifade ederek bu faaliyetleri gelitirdiini bir daha gstermektedir. Bunlardan baka, yukarda belirtmi olduumuz maden retim faaliyetlerinin yannda Orta Asyada olduu gibi Seluklular zamannda da Anadoluda silah sanayisinin gelimi olduunu belirtmeden geemeyeceiz. Mesela Germiyanda yaplan ssl harp silahlarn ve Aydnoullarnn imal etmi olduklar tfekleri bu cmleden olmak zere belirtebiliriz.73 C. Beylikler Dneminde Anadoluda Madencilik Biz, Seluklular zamannda Anadoluda madencilik alannda var olan bu canlln, beylikler dneminde de devam ettirilmi olduunu dnyoruz. nk sz konusu dnemde de Anadoluda, Ktahya, Ulukla, Gmky, Amasya Gmhacky, Gmhane, Ulukla (Lulova) ve Gmkyndeki maden ocaklarnn iletilmi olduunu biliyoruz.74 Ayn ekilde daha nce Seluklular zamannda grdmz ap ticareti bu dnemde de devam ettirilmitir.75 Sonu Bu kk apl aratrma bize gstermitir ki, madencilik, Trklk aleminin en belirgin zelliklerinden biridir. Trklk, yaradltan kendisini vazifeli grd cihan hakimiyeti dncesini gerekletirmeye alrken bu zelliinden yararland gibi, bu faaliyetlerinden ekonomik anlamda kazan da elde etmitir. Byle olunca da, Trkln Orta Asyada gebe mi yoksa yerleik hayat m yaad sorularna da bir lde cevap vermi olduumuzu dnyoruz. nk dnya gr ve hayat tarz tamamen gebelie dayanan bir toplumun, yerleik hayatn nemli bir unsuru olan madencilii, yukarda da izah edilmeye alld ekilde btn dallarnda ileri dzeyde ifa etmesi mmkn olamazd. Tabi, btn bunlar yaplrken de hangi corafyada olursa olsun, ele geirilen lkelerdeki maden ocaklarnn retim faaliyetleri kesinlikle sekteye uratlmam, aksine tarihten gelen birikimlerin de etkisi ile bu maden ocaklar Trkler tarafndan iletmeye devam edilmi ve daha bol miktarda rnn elde edilebilmesi iin gerekli tedbirler alnmtr. Bundan dolay da sadece Orta Asyada deil gidilen btn corafyalarda bu faaliyetlere devam edilmitir. DPNOTLAR

628

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Abdlkadir nan, Trklerde Demircilik Sanat, Trk Kltr, S. 39 (Ocak 1966), s. 542. mer Kemal Aar, Maden li, stanbul, 1938, s. 19. Aar, a.g.e., s. 20. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1988, s. 212, 307. Kafesolu, a.g.e., s. 212. Aar, a.g.e., s. 19. nan, a. g. m., s. 543. nan, a. g. m., s. 542. nan, a. g. m., s. 543. Kafesolu, a.g.e., s. 213. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, c. I, Ankara 1971, s. 66. gel, Trk Mitolojisi s. 67. nan, a. g. m., s. 543. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara, 1986, Bu konuda bkz., nan, a.g.e., s. 78, 111. gel, Trk Mitolojisi, s. 59-63. nan, a. g. m., s. 452-543. Ergenekon ve onun Nevruzla ilikisinin anlatm iin bkz., gel, Trk Mitolojisi, s. 69. nan, a. g. m., s. 544. Kafesolu, a.g.e., s. 212. Kafesolu, a.g.e., s. 308. Kafesolu, a.g.e., s. 211. Kafesolu, a.g.e., s. 308. gel, Trk Mitolojosi, s. 66. Ahmet Taal, Gk-Trkler, Ankara, 1985, s. 17. Bu olayn bir baka ekilde anlatm iin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 1988, s. 212. Bu konuda bkz., Taal, a.g.e., s. 11. L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Macarcadan eviren Sadrettin Karatay, Ankara, 1986, s. 64. Ligeti, a.g.e., s. 65. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz., Avrasya Dosyas, Trk birlii ve Kalknma daresi gel, Trk Mitolojosi, s. 67; Trk Kltrnn Gelime alar, s. 212. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 212. Tabakolu, a.g.e., s. 72. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 213-214. eitli Trk topluluklarndaki maden ilemecilii ile ilgili olarak bkz., Bahaeddin gel,

s. 84; a. g. m., s. 544.

Abdlhaluk ay, Trk Ergenekon Bayram Nevrz, Ankara, 1988.

bkz., nan, a.g.m., s. 542.

Bu arada, sz konusu almada Gk Trkler iin Kk Trk ifadesinin kullanlm olduunu belirtelim.

Bakanl, say, 145 (Austos 2001), s. 1-3.

slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984. Mesela ad geen almann 121. sayfasnda

629

Avar Trklerinin dkmclk sanatndan, 218-220. sayfalarnda Krgz Trklerinin demir ve demirden alet retmelerinden ve 278-280. sayfalarnda da Peenek Trklerinin maden ilemeciliinden bahis vardr. 35 36 gel, Trk Mitolojisi, s. 67. Aar, a.g.e., s. 18. Bu vesile ile yukarda 5 ve 6 numaral dipnotlarn dayandrld

kaynaklarda, demirciliin, Orta Asyada Trkler tarafndan ihdas edilip btn dnyaya buradan yaylm olduu yolunda yer alan bilgiyi hatrlatmakta fayda gryoruz. 37 357. 38 39 40 41 42 43 Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman II, Ankara, 1983, s. 339. Faruk Smer, Seluklular Devrinde Trkiyede Madenler, Marmara niversitesi Trklk Smer, a. g. m., s. 160. Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1986. Smer, a. g. m., s. 161. Muzaffer Gker, Trklerde Sanayi, Belleten, c. II, s. 7/8, Ankara, 1938, s. 436. Bu Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 247, 248,

Aratrmalar Dergisi, S. 4, stanbul, 1989, s. 160.

konuda ayrca bkz., Hamit Zbeyir Koay, Maden Tarihine Ait Yeni Belgeler, Reit Rahmeti Arat in, Ankara, 1966, s. 336. 44 45 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1980, s. 212. Sabit Ylmaz, Zengin Olan Maden ve Hammadde Kaynaklarmzn Deerlendirilebilmesi

in Gerekli Olan Hukuk ve dar ve Tevik Tedbirleri, 2. Trkiye ktisat Tarihi Kongresi Sanayi Komisyonu Teblileri VI, Ankara, 1981, s. 275. 46 Cahen, Anadoluda Trkler, eviren Yldz Moran, stanbul, 1984, s. 164. Smer, a. g. m., s. 164. Hatta, bugnk ad ebin Karahisar diye anlan yerin asl ad Kara Hisar iken, burada ap retilmesinden dolay daha sonralar burasnn ad apn Kara Hisardan bozularak ebin Karahisar eklinde sylenir olmutur. Bu konuda Smerin ad geen makalesine baklabilir. 47 48 49 50 erafettin Turan, a.g.e., s. 138-139. Tabakolu, a.g.e., s. 160, Smer a.g.e., s. 5; a. g. m., s. 163. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 266. Osman Turan,

Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 266. Tabakolu, a.g.e., s. 160. Cahen, burada belirtilen sreyi daha uzun gstermekte ve XIII. yzyln balar ile XV. yzyln sonlar ara snda devam ettiini belirtmektedir. Bu konuda bkz., a.g.e., s. 164. 51 164. 52 Smer, a. g. m., s. 164. Ayrca bkz., Akda, a.g.e., c. I, s. 31. Melek Delilba, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bat ile Ticari likilere Genel Bir Bak, Tarihte Trk Devletleri II, Ankara, 1987, s. 484. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri, Ankara, 2000, s. 139. 53 54 Akda, a.g.e., s. 31. erafettin Turan, a.g.e., s. 179. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 266. Smer, a. g. m., s.

630

55 56 57 58 59 159. 60

Smer, a. g. m., s. 162; a.g.e., s. 6. Bu konuda ayrca bkz., Osman Turan, Seluklular erafettin Turan, a.g.e., s. 139, 179. Smer, a.g.e., s. 6; a. g. m., s. 162. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. I, stanbul, 1977, s. 31. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 265. Tabakolu, a.g.e., s. Cahen, a.g.e., s. 165. Bu konudaki tereddt, bir baka aratrmada da dile getirilerek,

Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 265. Cahen, a.g.e., s. 165. Tabakolu, a.g.e., s. 159-160.

Divrii demir madeninin o dnmede iletildiine dair kaynaklarda bilgi bulunmadna deinildikten sonra bir Fransz seyyahn o dnemde Anadoluda altn syledii demir madeninin ad geen maden oca olabilecei dncesi ortaya atlmtr. Bu konuda bkz., Smer, a. g. m., s., 162. 61 62 63 64 Cahen, a.g.e., s. 165. Smer, a. g. m., s. 162. Smer, a.g.e., s. 5. Smer, a. g. m., s. 163. Bu konuda ayrca bkz., Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk

slam Medeniyeti, s. 265. Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul, 1986, s. 160. Smer, Yabanlu Pazar, stanbul, 1985, s. 5-6. Smer, bu almasnda, Seluklular ile ada bir mellifin verdii bilgiler dorultusunda Kayseri Sarz yresinde varlndan bahsedilen maden ocann Pnarba civarnda Byk Gmgn ve Kk Gmgn kylerinin bulunmasndan hareketle bu yrede bulunabilecei yorumunu yapmaktadr. Bkz., s. 6. 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 Smer, a. g. m., s. 6. Tabakolu, a.g.e., s. 156. Ancak, en son yaplan bir almada gm, Seluklularn ihra Akda, a.g.e., c. I, s. 31. Smer, a.g.m., s. 164; a.g.e., s 7. Ayrca bkz., Tabakolu, a.g.e., s. 160. erafettin Turan, Smer, a.g.e., s. 7. Smer, a.g.e., s. 7. Akda, a.g.e., c. I, s. 17. Akda, a.g.e., c. I, s. 31. Tabakolu, a.g.e., s. 161. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara, erafettin Turan, a.g.e., s. 265.

mallar arasnda gsterilmektedir. Bkz., erafettin Turan, a.g.e., s. 179.

a.g.e., s. 139.

1984, s. 253-254.

631

Anadolu Beyliklerinin Sosyo-Ekonomik Tarihine Bir rnek: Saruhan Beylii / Yrd. Do. Dr. Mustafa Korkmaz [s.415-425]
Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Saruhanoullarnn sosyo-ekonomik tarihine girmeden nce, beylik hanedanna dair ksa bir bilgi vermek yerinde olacaktr. Hrezmahlara mensup emirlerden birinin torunu olmas kuvvetle muhtemel olan Saruhan Bey tarafndan 1313te fethi tamamlanan Manisa ve evresi, yine onun zamannda hemen hemen btnyle Trklemi, yeni sakinlerinin engin medeniyetiyle mamr ve mreffeh bir ehreye brnmeye balamtr. Sz konusu tarihte Saruhanoullar Beyliinin temellerini atan Saruhan Bey, karadaki mcadelelerini Ege Denizinde de srdrm, bylece beyliin snrlarn Ege Denizine aarak iktisad ve asker bakmdan byk bir gelime salamtr.1 Saruhan Beyle beraber balayan ve bir yzyla yakn bir dnem devam eden beylik hanedanna ait bilgileri Mesalikl-Ebsr,2 Dstr-nme-i Enver,3 Cmiud-Dvel,4 bn-i Batuta Seyahat-nmesi5 ikrnin Karaman Tarihi6 gibi eserlerle baz kitabeler,7 eriye sicilleri8 ve meskkta dair eser9 ve kataloglardan10 rendiimiz gibi, XVI. yzyla ait vakf defterlerinden11 de reniyoruz. Buna gre, Saruhan Bey (-1346), Beyliin hkimi olduu ve merkez Manisada oturduu srada kardelerinden ua Beyi Demircinin, Ali Paay da Nifin (Kemal Paa) idaresine memur etmiti.12 Hkimiyet sahasn Alaehirden zmir ve Ege kylarna kadar uzatan Saruhan Beyin kurduu Beyliin mtekmil snrlar douda Alaehirin batsndan zmir Krfezine, kuzeyde Bergamadan gneyde Nif, Turgutlu ve Kemaliyenin gneyine kadar uzanyor; beylik kuzeyden itibaren Karesi, Germiyan ve Aydn beylikleriyle evrilmi bulunuyordu.13 ua Beyden sonra Demircinin idaresi Saruhan Beyin oullarndan Devlethan elebiye intikal etmitir. Saruhan Beyden sonra merkez Manisann idaresi ise baba-oul olarak srasyla lyas Bey (1346-1363?), shak Bey (1363?-1378) ve Hzrah Bey (. 1410)in uhdesinde bulunmutur. Devlet Han elebiden sonra olu Yakub elebinin Demirci hkimi olmas,14 bu ehirde Saruhanoullarnn Demirci kolunu teekkl ettirirken, kimin olu olduu tespit edilemeyen Budak Paa, Grdesde bulunmu, daha sonra Onun yerine olu Bece Bey Grdes hkimi olmutur. Ayrca Budak Paann dier olu olan drisi Kayacka gndermesi, Budak Paa ailesinin hakimiyet sahasn Grds (Grdes), Kayack ehirleri ve evresine yaydklarn da gstermektedir. Aldklar elebi unvanndan dolay, muhtemelen shak elebinin oullar olan Hayreddin elebi, Tarhanyatta (Menemen) ve Yusuf elebi de Grdkte bulunmulardr.15 XVI. yzyl vakf defterlerinden istihra ettiimiz bu bilgiler Saruhanoullar Beyliine ait topraklarn Ulu Beyin reislii altnda Saruhanoullar ailesi fertleri arasnda mterek olarak idare edildiini gstermektedir. Son zamanlarda ele geen zerinde 814/1411 tarihi ve Saruhan bin shak yazs bulunan iki adet bakr sikke, bize shak elebinin Saruhan ismini tayan ve imdiye kadar bilinmeyen bir olu daha olduunu, dolaysyla bamszlk almeti olan sikkesinden hareketle16 elebi Mehmedin Saruhanilini Osmanl topraklarna kesin olarak katt, muhtemelen 1412-1415

632

tarihine kadar da hkm srd17 dnlrse, Saruhanoullarnn Bat Anadoludaki hkimiyet sresinin yaklak bir asrlk bir zaman dilimine tekabl ettii anlalr. Saruhanoullar devrinin sosyo-ekonomik tarihini yazabilmek iin bugn halihazrda yeterli kaynaklara sahip deiliz. Esasen Anadolu Seluklularnn ve onlarn varisleri olarak idar geleneklerini devam ettiren Anadolu beyliklerinin sosyal ve ekonomik hayatlarn ortaya koyan nfus ve mal saymlarn hvi vergi defterlerine, vergi kanun-nmelerine ve her trl adl, hukuk, mlk, ailev bilgileri ihtiva eden kad sicillerine malik olduklar kesin olmakla beraber, zamanmza kadar kalabilmi olanlar hemen hemen yok denecek kadar azdr.18 Dier Anadolu beyliklerinde olduu gibi, Saruhanoullar Beyliinin sosyo-ekonomik tarihini ortaya koyabilmek iin geriye kalan malzeme, ou Osmanl devrinde kaleme alnm ve dzenlenmi olan Vekyi-nmeler, Tahrir Defterleri, ile epigrafik ve nmizmatik alanlarda yaplan yaynlardan ibaret kalmaktadr. Bu cmleden olarak, Saruhanoullarnn sosyo-ekonomik tarihi, dierleri ihmal edilmeksizin daha ok Tahrir Defterleri ile vakf ve vakfiyelerinden ounun Osmanl devrinde ibk edilerek yeniden dzenlendiini gsterir. Vakf Defterleri, vakfiyeler ve sz konusu vakflarn Osmanl devri eriye Sicillerine akseden hususlarndan faydalanlarak ortaya konulmaya allmtr. I. Demografik Yap ve Sosyal Tabakalama Saruhanilinin fethini 1313 ylnda tamamlayan Saruhan Beyin maiyeti ile beylik topraklarna iskn edilen Trk unsurun, etnik yaps, mevcut bilgiler erevesinde ncelikle Bat Anadolunun Trklemesi ve slmlamas sreci iinde ele alnmaldr. Bilindii zere Malazgirt Zaferini mteakip, Seluklu sultanlarnn daha ok gvenlik sebebi ile Bat Anadolu ularna bir takm Trkmen boylarn yerletirmeleri kronolojik bakmdan XI. yzyla kadar kmakla beraber daha sonraki devirlerde gerek Anadolunun dier blgeleri, gerekse Anadolunun bat blgelerine yerletirilen Trk unsurunun Anadoluya glerinde karmza kan iki nemli safha, onlarn geldikleri yerler itibariyle olan menelerini de ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi XIII. yzyl balarnda cereyan edeni olup, Karahtaylarla, Harezmliler arasndaki mcadelede Ferganadaki ehirlerin harap bir hale gelmesiyle bu blgeyi kesin olarak terk etmek zorunda kalan ahalinin Anadoluya gyle ayn devirde Byk Seluklu mparatorluunun Harezmliler tarafndan yklmasn mteakip, Anadoluya doru oluan birok g dalgalar ve bunlar arasnda zellikle Ouzlarn Anadoluya yerlemeleri safhasdr. Bu safhada ounluk Ouzlara ait olmakla beraber, gmenler arasnda Karluklar, Halalar ve dier baz Trk kabileleri de vard. Daha nemli olan ikinci safha, Mool istilas ncesi ve sonrasnda vuku bulan gler safhasdr. Sz konusu istila srasnda Maverannehr (Maverannehir) dolaylarnda yaayan olduka kalabalk gebe ve yar gebe Ouz ve Karluk Trkleri Cengizin ordular nnden kaarak Anadoluya sndlar. Kpaklarn da ayn istilaya maruz kaldklar, Anadoluya doru ge mecbur olduklar grlyor. Ksa bir mddet sonra Harezmahlar Devletinin ykl birok Harezm Trknn Anadolu Seluklularna snmasn salad. En son olarak Horasan, Azerbaycan ve Erran blgelerinin Moollar tarafndan zabt yine bir ok Trk kabilelerinin Anadoluyu yurt tutmasna sebep oldu.19

633

Maverannehr, Harezm, Horasan, Azerbaycan ve Erran meneli olarak grdmz Anadoluya g eden Trk unsuru, burada da Seluk-lhanl Devletinin tazyikiyle ulara doru ylyordu. Bizans topraklarn fethe balayan bu gebe Trkmen kitlesinin XIII. yzyln ikinci yars balarnda Denizli blgesinde 200 bin, Kastamonu dolaylarnda 100 bin, Ktahya-Karahisar arasnda 30 bin adr tekil ettiklerine baklrsa, Bat Anadolu ularnda olduka nemli bir Trkmen nfusu younluunun olutuu anlalabilir.20 Bat Anadolunun fethiyle grevlendirilen beylere bu arada Saruhanoullar Beyliini kuran Saruhan Beye21 bal Trkmenler de muhtemelen yukardan beri izahna altmz Bat Anadolu ularna yerleenler olmaldr. Nitekim, 1371 ylnda dzenlenen Revak Sultan Vakfiyesinin ahitleri arasnda gsterilen Bekta- Horasan olu brahim Seydi Dede, Cafer-i Horasan olu Yolageldi Baba, brahim Horasani olu Ark Dede, Sleyman- Horasan olu Karaca Ahmed, lyas- Horasan olu Hki Baba, Yunus- Horasan olu Oklu Horos Dede, Hsrev-i Horasan olu Sindel Baba22 gibi ahsiyetlerin Saruhanoullarnn kuruluuna vcut veren Horasan erenlerinin oullarndan olular, Saruhaoullar Beylii ahalisinin daha ok Horasan Trkmenlerinden mteekkil olduklar intiban vermektedir. Dier taraftan, Osmanl devri Saruhan Sanca dahilinde grdmz Horzum Barze yrkleri,23 Horzum sznn Harezmden gelenleri ifade ettii hatrlanrsa,24 Saruhanili ahalisi arasnda bir takm Harezmli Trklerinin olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Bunlardan baka Grds (Grdes) ve Demirciye tbi Danimendl kyleri, yine Grdse tbi Danimend Mahmud Ky, Manisaya tbi Yunt Da Nahiyesi, Dazyurt Kyndeki Boynu-younca Ali Danimend Mezraas25 gibi Danimend unvan veya sfatyla anlan ky, mezraa ve ahs isimleri Anadolu Seluklu Sultan II. Kl Arslann Danimendli Devletini hkimiyeti altna ald 1175-1180 yllarnda hem idar ve hem de asker stratejik bir tedbir olmak zere Danimendli ilinden Bat Anadolu u blgesine, sz konusu hnedann varisleri olan beylerle beraber naklettii baz Trkmen unsurunun26 Saruhanoullar devrinde Saruhanili ahalisi arasna baz blkler halinde katldn ifade etmektedir. Mevcut bilgiler erevesinde Saruhanilini yurt tutan Trkmenlerin yani Mslman Ouzlarn daha nceki yurtlarn ve buraya hangi siyas saikle geldiklerini bylece genel izgileriyle tespit ettikten sonra, onlarn demografik durumlar ve iskn edilmeleri meselesine geebiliriz: Daha nce de belirttiimiz gibi, beylikler devrinden zamanmza intikal eden Tahrir Defterlerine sahip olmadmz iin, Saruhanilinin gerek ehirlerinde gerekse ky ve mezraa gibi krsal kesimlerinde yaayan halk zmrelerini etnik ve din bakmdan rakamlara dkmek imknna sahip deiliz. Ancak baz seyyahlarn verdikleri bilgilerle, Osmanl devrinde tutulan Tahrir ve Vakf Defterlerindeki kaytlardan hareketle baz tahminlerde bulunabiliriz. Bu cmleden olarak Osmanl Tahrir Defterlerinin verileri Anadolunun Trklemesi ve slmlamas sreci iinde vukua gelen byk gler sonunda Anadoludaki Trk nfusunun, byk iskn merkezlerinde %85-90, kylerde de %100e yaklatn gstermektedir.27 Nitekim bir fikir olmak zere 1531 yl hne baznda hesaplanan rakamlara gre Manisa Kazasnn krsal kesiminde yaayan kyl konar-ger tbir edilen yrklerden mteekkil Trk nfusunun %99.63, Hristiyan nfusunun ise %0.37 orannda, kazann merkezi olan Manisa ehrinde de Trk ve Mslman nfusun %94.23 ve sadece Yahudilerden mteekkil olan Gayri mslim nfusun ise %5.77 orannda bulunmalar ve bu orann

634

ehirde yaayan yrk teekkllerin Trk ve Mslman nfusa dahil edilmeksizin hesaplanmas28 . Ltfi Barkann XV. yzyl sonlar ile XVI. yzyl balarnda yaplan tahrirlere dayanan verilerini tamamen dorulamas asndan nemlidir. XV ve XVI. yzyllarda tespit edilen sz konusu demografik veriler, Osmanllarn Trkmen beyliklerini hkimiyetleri altna aldktan sonra bu blgelerde zellikle de aradan geen 121 yllk zaman dilimi iinde Saruhan Beylii topraklarnda gerekletirdikleri iskn faaliyetleri ile nfusun artna veya eksilmesine tesir eden her trl tbii, sosyal, siyas ve ekonomik olaylar sonunda olumutur. Sz konusu olaylar manzumesini gz nne alarak Saruhan Beyliinin hi olmazsa son zamanlarna ait demografik yapsn ortaya koymamz mmkn olmamakla beraber, demografik yapya tesir eden baz ip ularn deerlendirmemize mani bir durum da sz konusu deildir. Esasen Bizans idare eden hkmetin znikten stanbula getii yllarda Avrupa kesimindeki faaliyetlere nem verilerek, Bizansn Anadoludaki snrlarnn savunulmas ihmale uram, bunun sonucu olarak 1270den itibaren Anadolunun gneybat ucu bir daha ele geirilemeyecek ekilde Trkmen yaylna sahne olmutur. 1300 yllarna gelindiinde Bizansn btn bat eyaletleri Ege kylarna kadar Trkmenlerce fethedilmiti.29 Saruhan Beyin Eski Lidya ktasnda yer alan topraklarn fethini tamamlad 1305-1313 yllarnda30 Bizans tebas durumundaki gayrimslimlerin nemli bir kesimi sz konusu blgeyi terk etmi bulunuyordu.31 Saruhanoullarna ait vakf kaytlar tarandnda, durumun bu dorultuda olduunu destekleyen karinelere de sahibiz. yle ki: Osmanl devrine intikal eden ve Saruhan beylerinin zellikle eyh ve dervilere vakf- evldiyet zere verdikleri mlkleri gsteren yzlerce kayt ve vakf kurma sebepleri incelendiinde aralarnda sadece bir tanesinde Nifteki Saru eyh kynde bir iftlik ile ilgili olarak kadml-eyyamdan Saru eyh zikrolunan yerin kfirin kova gelp ve Saruhan olundan vakfiyet-i evlad zere ellerine hkm ve hccet virilp32 denilmektedir. Muhtemelen Nif ve evresinin Saruhan Bey tarafndan alnmasnn hatrasn yanstan bu belge dier belgelerle bir arada mtalaa edildiinde, bize blgenin fethi srasnda yaygn ve etkili bir direniin olmadn gstermektedir. Saruhan Sancana ait Tahrir Defterleri de, Saruhanilindeki gayrimslimlerle ilgili olarak yukarda izahna altmz demografik yapy dorular mahiyettedir. yle ki, fetihten sonra Saruhanilini terk etmeyen Yahudi ve Hristiyanlarn meskun bulunduklar yerleri Tahrir Defterlerindeki kaytlardan hareketle belirtmek gerekirse say itibariyle 10u gemedii sylenebilir. Buna gre, Saruhanoullarnn merkez ittihaz ettikleri Manisa ehrindeki mukim Gayr-i Mslim cemaat sadece Yahudilerden ibaretti.33 Bunun dnda Manisa ehrine tbi Kfirboz ve atalkilise kylerinde, Rum ve Ermeni gibi Gayri Mslim teba Trklerle beraber mukim idiler.34 Trkmenlerle beraber mukim gayrimslimlerin bulunduklar dier yerleim birimlerini Gzelhisar, Marmaraya tbi Glnos, Saruhan Beyliine yllk vergi veren Foa ve Saruhan oullarna merkezlik yapan nemli ehirlerden Demirci olarak tespit edebiliyoruz.35 Grld zere Gayrimslimlerin Trkmenlerle beraber mukim olduklar yerleim birimlerinin 7 adeti gememesi krsal kesimde de bir iki ky hari Gayr-i Mslim unsurunun mukim bulunduu hibir iskn biriminin bulunmamas, Saruhanoullar Devrinde fethedilen blgelerin kesin bir Trklemeye uradn aka ortaya koymaktadr. Saruhanilini yurt tutan Trkmenlere gelince, bunlar da yerleik

635

hayat tarzn benimsemi olan ehir ve ky halk ile yar yerleik konumdaki konar-ger teekkller olmak zere iki kategoride ele almak gerekmektedir. Esasen daha ok Horasan meneli olduklarn belirttiimiz bu zmrelerin gebe hayat tarznn yan sra ehir ve ky hayatn da benimsemi olmalar yeni bir husus deildir. Sz edilen Trkmenlerin bir ksmnn Mool istilas sonucu Horasana gelmezden nce Maverannehrde slmiyetin yaylmasyla beraber yerleik hayata geerek buralarda kyler ve ehirler kurduklarn XII. Yzyla gelindiinde ise ehirlerde yksek bir kltr hayatna ulatklarn biliyoruz.36 u halde elmerinin Mesalikl-Ebsarnda isimlerini zikretmeden belirttii zere Saruhan beylerinin 15 kadar ehri olduu,37 hususunu yadrgamamak gerekir. Bu ehirler iinde merkez Manisann Bizans Devrinde sur iinde kalan blm dna taarak olduka gelimi olduu Saruhanoullar Devrinde ehirde kurulan birok mahalleden isimleri tespit edilebilen 11 adedinin varl dahi gstermektedir.38 Bunlardan Eski Hisar,39 Cmi-i Kebir, ar, Blicek, Gurhne mahalleleri 10 Safer 800 yani 2 Kasm 1397 tarihinde dzenlenen Hokadem Paa Vakfiyesinde gemektedir.40 Dierleri Dere Hamam,41 Zindan,42 aprazlar,43 Narlca,44 Ser-bd45 ve Girdeci46 isimlerini tamakta idi. inde veya kylerinde Saruhanoullarna ait vakf eserlerinin bulunmasndan hareketle dier Saruhan ehirlerini Demirci, Adala, Menemen (Tarhanyat), Gzelhisar, Ilca, Nif, Marmara, Grds, Grdk, Akhisar, Mendehorya, Kayack isimleriyle tespit edebiliyoruz. Bu ehirlerden Demirci, Akhisar, Ilca, Kayack, Grdk, Gzelhisar gibi Trke isimlerle anlanlar ilerinden Gayr-i Mslimlerin ikamet ettikleri Demirci ve Gzelhisar gibi ehirlerin birer mahalleleri istisna edilirse, muhtemelen fethedildiklerinde ok harap bir durumda olup, Saruhanoullarna bal Trkmenlerce hem fizik planda, hem de demografik yap itibariyle yeniden kurulmu olmaldr.47 Blgenin fethi srasnda Bizanstan intikal eden, ancak isimlerinden antik ve Hellenistik devirleri idrak ettikleri anlalan ehirler,48 ise Gayr-i Mslim ahalisi tamamen boalsa bile, muhtemelen isimlerinde olduu gibi, fizik planlarnda da kkl deiikliklere uramadlar. Ancak, bu ehirlerde ina edilen cmi, mescid, medrese gibi Trk-slam medeniyetinin unsurlar etrafnda teekkl eden nfus ve yerleme ile yeni semt ve mahalleler meydana geldi; hatta surlar iinde kalan eski fizik yap zamanla kk bir semt halinde kald.49 Saruhanoullar Devrinde ehirlerde teekkl eden yeni fizik unsurlar iinde mesela Hzrah Beyin Adalada ina ettirdii cmi, medrese ve imretten oluan klliye, Snbl bin Abdullahn Menemende ina ettirdii cmi ve medrese, Saruhanolu Bece Beyin Grdeste ina ettirdii cmi, Emet bin Osmann Nifte ina ettirdii cmi, yine Kse Bahinin Menemende ina ettirdii mescid, Marmarada ina edilen hisar Mescidi,50 gibi fizik unsurlar, kadm ehirlere Saruhanoullar zamannda ilve edilen yeni semt ve mahallelere ekirdek tekil etmilerdir. Yerleik hayat tarzn benimseyen bir dier halk kesimi de ky ad verilen iskn yerlerinde oturmaktayd. Gerek Manisa civarndaki, gerekse Saruhanoullarnn dier ehirleri civarndaki kylerin byk ksmnn Saruhanoullarn meydana getiren Trkmenler tarafndan kurulduu sylenebilir. Kurulan kyler arasnda Ouz boylarnn isimlerini tayanlar bulunduu gibi, bu boylara mensup obalarn zaman iinde siyas ve iktisad millerin tesiriyle yeni blnmelere uramalar sonucu, dorudan boy ismi yerine yeni teekkl eden oba ve cemaatlerin51 isimlerini tayanlara da

636

olduka sk rastlanmaktadr. Bunlarn yan sra, isimlerini hayatlarn gazya adam, ayn zamanda Trkmenlere din telkinde bulunan ve kendilerine slm misyonerleri diyebileceimiz Kolonizatr Trk dervilerinin52 isimlerini de alan kyler, sralamada nemli bir yer tutmaktadr. Dier kyleri tbiat tasvir eden isimlerden oluanlar, kadm iskn yerleri olup, ayn ya da farkl isimlerle anlanlar, ayrca folklorik temalar ifade edenler eklinde tasnif etmek mmkndr. Saruhanoullarnn kurduklar kyleri isimleri bakmndan byle bir tasnife53 tbi tuttuktan sonra, tespit edebildiklerimizi snflandrma sras itibariyle Tablo 1de olduu gibi vermemiz mmkndr.54 Saruhanilinde yerleik hayat tarzn benimsemi ehirli ve kyllerin yan sra blgeye yayl ve younluklar bakmndan nemli bir halk kesimi de hi phesiz konar-ger teekkller idi. Bu teekkller ehir ve kasabalarn evresindeki eski iskn yerleri olan klaklarnda kk apta ziraat yaptklar gibi, yazlar da koyunlarn otlatmak zere yaylaklara kyorlard.55 Anadoluya ilk geldikleri safhada gebe hayat tarzn srdren, bu yzden Osmanl kroniklerinde kendilerine gmel yrkler denilen bu zmrenin56 nemli bir ksmnn Anadoluya yerletikten iki yzyl sonra gebelikten tamamen karak, yar-gebe yani konar-ger hayat tarzn benimsedikleri anlalyor.57 Bu zmreden Kzlrmakn dousundaki blgelerde hayatlarn idame ettirenlere Trkmn, batsndakilere de Yrk denilmekte idi. Dolaysyla Saruhan ilini yurt tutanlar da yaygn tabiriyle Yrkan (yani yrkler) eklinde ifade ediliyorlard.58 Osmanl devri Tahrir Defterlerinden hareketle, mesela 165 nolu ve 1531 tarihli Saruhan Sanca Mufassal Tahrir Defterinden hareket ederek, yrk adyla anlan konar-ger oymaklarn Saruhanoullar Devri, Saruhanili ehirleri civarlarndaki dalmlar hakknda bir tahminde bulunmak gerekirse, younluk itibariyle en ok Demirci olmak zere srasyla Adala, Manisa, Nif, Grdk, Gzelhisar, Marmara, Ilca, Grds, Mendehorya, Kayack, Menemen eklinde en youndan en az youna doru bir sralama yapmak mmkn olabilir. Bu sralanta Demircinin klak ve yaylak itibariyle en elverili blge olduu, bunu Gediz Nehri ile Manisa Da arasndaki klak ve yaylaklarn bulunduu blgelerin izledii sylenebilir. Balangtan gnmze dein her beer cemiyet artlara gre oluan karmak ve girift tabakalamalar ve hiyerariler ihtiva etmitir. Bu tabakalamalarn iinde fertlerin ve ailelerin btnletikleri grlmektedir. Trk toplumu da bu kaide iinde mtalaa edilmelidir. Trk toplumunun tabakalama hususundaki genel anlayna gre en az iki kalabalk gruba ihtiya vardr. Bunlardan birincisi sosyal nizamn muhafaza edilmesi iin yksek devlet grevlilerinin oluturduu grup, dieri ise hizmetlerini yapabilmeleri iin bu birincilere gerekli serveti salamaya mecbur tutulan gruptur. Esasen, mertebelenmede yani hiyeraride kimi insanlarn dierlerine gre n plana karlmalar ayn zamanda slm teorisine dayanmaktadr. yle ise tabakalama bir zarurettir. Bununla beraber, slmiyetin baz prensipleri uyguland takdirde, cemiyet iindeki eitsizlikler bir lde hafifletilebilir.59 Saruhanilindeki Trk toplumunu da bu genel ereve iinde mtalaa edebiliriz. Ancak, daha nce de belirttiimiz gibi, Saruhanoullaryla ilgili olarak, Kad Sicilleri ve Vergi Defterleri gibi nemli kaynaklardan mahrum oluumuz, dier sosyal ve ekonomik hususlarda olduu gibi, toplum yapsnn tespit ve tahlilinde de nemli eksikliklere sebep olmaktadr. Bu durumda Saruhanilindeki sosyal tabakalamann tespitinde sadece mahdud saydaki kitbe, vakfiye ve dier vakf kaytlarna

637

bavurmak zorunda kalmaktayz. Bahse konu olan bu malzemeden beylik ailesinin fertlerinden bir ksmn tespit etmemiz mmkn olmakla beraber, dier idar ve asker kesimi ve onlarn unvanlarna gre oluturduklar hizmet kategorilerinin hi olmazsa bir ksmn tespit etmek imkn olduka snrl kalmaktadr.60 Buna ramen, Tahrir Defterlerinden hareketle, elde edilen baz bilgiler az da olsa Saruhanilindeki sosyal tabakalama zerindeki sisi, bir para aralamaktadr. Buna gre Manisa evresindeki Ellici Yrklerinin Osmanl devrinde her elli hneye bir ekinci vermeleri usulnn Saruhanoullar Devrine uzanmas meselesi61 rey kesiminden olmalarna ramen, onlarn bir asker tekilat iinde yer aldklarn gstermekte, tek bana dahi bu rnek Saruhanoullar toplum yapsnn keskin hatlarla birbirinden ayrlmadna da iaret etmektedir. Nitekim, baz aratrmaclarn Akpaa-zdenin tespitinden hareket ederek, ilk Osmanllarn cemiyet yapsn Gziyn- Rum, Ahyn- Rum, Abdaln- Rum ve Bacyn- Rum eklinde aslnda aralarnda kayda deer fark bulunmayan drt gruba ayrmalar da bu hususu bir bakma doruluyor. Onlara gre Gziyn- Rum kahraman, cengver, Ahyn- Rum zenaatkr, Abdln- Rum yaygn dini, Bcyn- Rum da nemli rol oynayan kadnlar tekilat snflardr.62 Esasen, gazlara katlan ve evrelerine din telkinlerde bulunan Trk sflerince benimsenmi bir tasavvuf anlaynn yaygnln ve canlln daima muhafaza ettii Beylikler Devrinin bu karakteristik zellikleri Akpaa-zdenin ilk Osmanllar ile ilgili olarak tespit ettii toplum yaps ve sosyal gruplarda da kendini gsterdii gibi, bu umdeler dier beyliklerde de, bu arada Saruhanoullar Beyliinde de geerliliini srdrmtr. II. ktisad Hayat Saruhanoullar Beylii ile talyan kolonilerinin tccarlar arasnda 1340da yaplan anlama gereince ihrac ve ithal edilen baz mallar Saruhanoullarnn zira ve sna alandaki retimlerini ortaya koyduu gibi, Saruhanilinde zira faaliyetlerin iklim ile topran zelliklerine bal olarak eitlilik arz ettiini de gstermektedir. Buna gre Saruhanoullar talyan tccarlarna buday, kuru meyve, pirin, zeytin ya, kendir, ap, afyon, pamuk, orman rnleri, hal, koyun, at ve ayrca kle ihrac ederken, onlardan tekstil rnleri, arap ve sabun alyordu. Bu ihra rnleri ierisinde Saruhan Trkmenlerinin ekonomik hayatnda en etkili olanlar buday, pamuk ve hal idi. zellikle hal ihracnda Uak ve Kulann yan sra Saruhan ehirlerinden Grdesin de nemli bir pay vard. hrac mallarnn nakliyat ve ulamnda Gediz Nehrinden faydalanlmas dikkate yn bir husustur.63 Saruhanoullar, talyan devletleriyle yaptklar ticarette, Manisa Darphanesinde64 Latince yazl ve zel olarak kestirdikleri sikkeleri kullanyorlard. Bu gm sikkeler Anjou Hanedan prenslerinin Napolide bastrdklar Gigliati (ilyati) ad verilen sikkelerle tamamen ayn tipte idi. Bu sikkelerin talyan tccarlaryla yaplan ticar ilemleri kolaylatrd anlalmaktadr.65 Saruhanoullarnn kendi i piyasalarnda tedavl eden sikkelerden zamanmza kadar gelebilmi olanlar ise shak Bey, olu Orhan, Hzrah Bey ile 814/1411 tarihli paras bulunan Saruhan bin shaka aittir. shak Beyin kestirdii sikkelerden gm olan 776/1374-1375 tarihini tarken, bakr olan tarihsizdir. Yine Hzrah Beyin kestirdii gm sikkenin de tarihsiz olduu grlmektedir.66

638

Saruhan Beyliinin topraklarndan olan Sartta yaplan kazlarda Saruhanolu shak Beye ait iki bakr sikke ile I. Murada ait sikkenin yan yana bulunmas ayrca yine Sartta I. Murada ait ake ve bakr sikkelerin bir kann ayr ayr yerlerden karlmas ve bunlarn yan sra Orhan Bey ile Karesi Hanedan tarafndan 1340l yllarda bastrlan sikkelerin ayn tipte oluu gibi hususlar bir arada deerlendiren Konstantin Zhukov, bu beyliin topraklarnda para birliinin olutuu ve yine 1390da Osmanl fethi ncesinde Bat Anadolunun nemli bir parasnda gl ekonomik balarn teekkl ettii sonucunu karmtr.67 Olduka ilgin olan bu deerlendirme, daha baka delillerle de dorulanabilirse, Saruhanoullarnn dier komu beyliklerle olan ticar ve ekonomik ilikilerinin varlna yeni bir boyut kazandracaktr. Gerek karada ve gerekse denizde daimi ve nemli bir asker gce sahip olan Saruhanoullarna68 boyun een ve daha Saruhan Bey zamannda aralarnda yeminlerle teyid edilen muahede imzalayan Foann Bizans ve Latinlerden oluan halk, hara-gzr olmay ve her yl 500 Bizans Nomismasna eit miktarda gm paray vermeyi kabul etmilerdi. ehrin beyi olan kimse, her yl hediyelerle beraber bu paray Saruhan beyine takdim ederdi.69 Saruhanoullarnn iktisad iletmeleri arasna daha sonralar Osmanl devrinde de nemini koruyan Gzelhisardaki tuzlay ilve etmek gerekiyor.70 III. Toprak dresi Anadolu Seluklularnda olduu gibi,71 onlarn idar geleneklerini devam ettiren Anadolu beyliklerinde de arazi tahriri usl hi phesiz car idi.72 Ancak, Anadolu beyliklerinde arazi kaytlarn hav hibir defterin gnmze kadar ele gememi olmas, gerek dier Anadolu beylikleri gerekse Saruhanoullarna dair arazi tasarrufuyla ilgili hususlarn renilmesine mni tekil ediyorsa da, Osmanl Tahrir Defterlerindeki Anadolu beyleri ile ilgili nakledilmi kaytlar bir para da olsa bizi bu hususta bilgilendirmektedir.73 Nitekim Osmanllarn blgeyi fethi sonras dzenledikleri Tahrir Defterlerinde, Saruhan beylerinin arazi tasarruflar ile ilgili statlerini aynen koruduklarn gryoruz. Sz konusu arazi stats Seluklu Devri Anadolusunda fethedilen topraklarda Mir Arazinin versiyonlar olarak karmza kan Ikta (Timar), Vakf, Mlk gibi kategoriden mteekkildi. u halde dier Anadolu beylikleri gibi, Saruhanoullar da toprak idaresinde Anadolu Seluklularnn tekiltn aynen devam ettirmilerdir.74 Bu arazilerden Ikta yani Timar Arazisi ihdas etmek, Trk airetlerinden teekkl eden kuvvetlerden bir asker g olarak faydalanmak ve onlar yabanc sahalarda yerletirmek gibi pragmatik anlayn tezahr olmaldr.75 Ikta (Timar) kategorisindeki bir arazi, Saruhan beyinin iradesiyle vakfa da dntrlebiliyordu. Bu hususla ilgili bir vakf kaydnda Saruhanolu shak Bey, zbek isimli sipahinin zerine kaytl olan bir iftlii dedesi Saruhan Beyin ruhu iin Ahmed Dnimend isimli birisine vakfedip, eline bu hususta nian vermiti.76 Arazi rejimi iinde belirli hizmetlerin grdrlmesi iin ayrlan vakf arazinin yaygnl dikkat ekmektedir. Bu kabilden araziler herhangi bir vakf esere tahsis edildii gibi, cihet-i hitbet (hatiplik creti), yende ve revendeye hizmet (gelip-gidenlere hizmet) gibi saylan vakfedilme sebepleriyle kiiler zerine de vakfedilmekte idi. Bilhassa bunlardan ayende ve revendeye hizmet artn yerine getirmek zere tesis edilen aile mlk hkmndeki evltlk vakflar en yaygn olandr. Bununla ilgili olarak birok rnek vermek mmkn ise de, mesel bunlardan bir tanesinde Demirciye tbi Borlu

639

Nhiyesinin Tamlaluca Kynde bir iftlik yeri iin, Hzr Paa eyh Ark nm dervie vakf- zviye idp, yende ve revendeye hizmet etmek zere mutasarrf imi, ol vech zre ellerinde merhm Sultan Mehmed ve Sultan Byezid Handan nin- erfleri vardr; merhm Sultan Sleyman Han aleyhirrahme vel-gufrn bert- hmynu ile evldlarndan Sinan Fakih tasarruf itmi, hl Musa Fakih nm kimesne bert- pdihyle mutasarrftr. Tarih-i berat sene 974. denilmektedir.77 Arazinin bir dier eidi olan mlk arazinin tahsisine gelince mesel bununla ilgili olarak shak Beyin Revak Sultana mlk olarak verdii byk araziler birka ky, mezraa ve iftlikten oluuyordu. Revak Sultann Vakf-nmesinden anlaldna gre sz konusu mlk arazinin, zviyesine eyh olanlara ve dier zviye hizmetlerine tahsis edilmek zere vakf araziye evrildii grlmektedir.78 Saruhanoullarna ait bu kaytlar aslnda tamam mir addedilen beylik topraklarnn beylerin irdeleriyle Timar, Vakf, Mlk gibi eit halinde tekilatlandrldn, lzumu halinde daha ok vakf olmak zere bunlar arasnda bir dnmn yaplabildiini de gstermektedir. IV. Vakflar Anadolu Seluklular zamanndan beri yeni fethedilen bir ehre Trk-slm kimlii kazandrlmas iin bata cmi olmak zere dier din yaplarn ina ettirilmesi meselesi, ilk planda ele alnrd. Bunun gerekletirilmesi iin sultanlar, ilk olarak ele geirilen mallardan bir ksmn bu hususa tahsis ederlerdi.79 Daha sonraki safhada ehirlere yerleen Trk beyleri ve kta sahibi askerlerin de ayn amac gerekletirmek faaliyetine katlarak, imknlarn cmi, medrese, zaviye, hankh gibi dinsosyal ve kltrel eserler yaplmasna hasrettikleri ve bunlar besleyen vakflar vcuda getirdikleri bilinmektedir.80 u halde Saruhanoullar Beyliinin kurucusu olan ve Ftih-i Vilyet lkabyla anlan Saruhan Beyden itibaren, bata Manisa ehri olmak zere kurulular kadim yzyllara uzanan dier Saruhan ehir ve kasabalarnda imar ve iskn gerekletirilen yeni bir semtin veya mahallenin ekirdeinin vakf eserleriyle tekil edildii anlalmaktadr.81 Bu cmleden olarak Saruhanolu shak Beyin Manisada 1366-1379 yllar arasnda ina ettirdii Ulu Cmii, Medrese ve Mevlevihaneden oluan klliyesi,82 yine Manisa ehrinde Saruhan beylerinden biri tarafndan ina edilen, ancak banisi belirtilmeyen mescidlerden Ser-bd Mahallesi Mescidi,83 Ftih-i Vilyet lkabyla anlan Saruhan Beyin ar Mahallesinde ina ettirdii mescid,84 Saruhanolu shak Beyin ina ettirdii Eskihisar Mahallesi Mescidi,85 ehrin varlkl kimselerinden olduu anlalan Hac lyas bin Mehmedin ayn isimle anlan mahallede 764/1363de ina ettirdii Hac lyas Bey Mescidi,86 dier bir varlkl kimse olan Girdeci smail b. brahimin 795/1392-1393de ina ettirdii Girdeci Mescidi,87 banisi mehul Saruhanl eseri olan Grhane Mahallesi Mescidi,88 Saruhanolu lyas Beyin ar Mahallesinde ina ettirdii mescid,89 Manisa ehrindeki dier Saruhanl eserlerinden Gediz Nehri zerinde Saruhan Bey tarafndan ina ettirilen kpr,90 Saruhanolu shak Beyin birisi Karaman Kayas yaknlarnda kendi adyla,91 dieri Nif ay zerinde Koyun Kprs adyla92 ina ettirdii iki kpr, Saruhan Beyin aprazlar Mahallesinde ina ettirdii eme,93 yine Saruhan beylerinden birinin zevcesi olan Glgn Hatunun Narlca Mahallesinde ina ettirdii eme,94 Saruhanolu shak Bey evkafnn hizmet binalarna gelir getiren mlklerden olup, bundan dolay muhtemelen shak Bey tarafndan ina edilmi olan ukur Hamam,95 yine Glgn Hatunun Derehamam Mahallesinde ina ettirdii hamam,96 Manisa dndaki Saruhanl eserlerinden Hzrah Beyin Adalada vcuda getirdii cmi, medrese ve imaretten oluan klliye,97

640

Yakub b. Devlet Han b. Saruhan tarafndan 810/1407-1408de Demircide ina ettirilen Eski Cmii,98 Saruhanolu Bece Beyin Grdeste ina ettirdii cmi,99 bunlarn yan sra Saruhanoullar devri ricalinden olmalar kuvvetle muhtemel olanlardan Snbl b. Abdullahn Menemende 1357-1358de ina ettirdii cmi ve medrese,100 Emet b. Osmann Nifte ina ettirdii cmi,101 Kse Bahinin (Yahi) Menemende ina ettirdii mescid,102 Marmarada banisi mehul Saruhanl beyi tarafndan ina ettirilen hisar Mescidi,103 istisnai olarak krsal kesimde yer alan ve Saruhanolu shak Bey ile muhtemelen Saruhanl Beylii ricalinden olan Kara ahinin himmetleriyle vcuda getirilen Palamud Ky Cmii,104 gibi eserleri ya bir mahalle veya semtin ekirdeini oluturacak tarzda ina ettirilen vakf eserleri meyannda sayabiliriz. Bunlara daha ok Saruhanilinin krsal kesimlerinde yaygn olmakla beraber, ehir ve kasabalarnda az sayda rastladmz din ve tasavvuf eitim meknlar olan zviyeleri de ilve etmemiz gerekmektedir. Bahse konu zviyeler arasnda Ah Hseyin,105 Barak Baba,106 Seydi brahim,107 Grhane veya Saruhan Baba,108 Revak Sultan,109 Hki Baba110 zaviyeleri Manisa ehrinde, Ah Ahmed Zviyesi111 de Menemen (Tarhanyat)de yer almaktayd.112 Vakf kurucularnn kimlikleri asndan Saruhanoullar vakflar incelendiinde, Saruhan beyleri ve beylik ailesine mensup olanlarn byk bir ounluk oluturduklar grlmektedir. Sayca ehemmiyetsiz olup, ikinci sray alanlar ise Saruhan beylerinin mlkletirme yetkileri erevesinde hizmetleri karl, baz ky ve arazilerin mlkiyet hakkn kendilerine tevcih ettikleri, beylik ricali veya maneviyat bykleri kabul ettikleri eyhlerdir. Mesela, beylik iinde byk bir manev nfuza sahip olduu anlalan eyh Revak Sultan ile Saruhan Beylii ricalinden olmas kuvvetle muhtemel olan Hokadem Paann kendilerine Saruhan Beyi shak elebinin temlik ettii arazileri vakfettikleri bilinmektedir.113 Beylik ailesine mensup hatunlardan biri olan Glgn Hatunun Narlca Mahallesinde yaptrd emeler iin vakflar vcuda getirdii de sylenmelidir.114 Mahallelerinde mescid, zviye ve emeleri, merkezinde cmi, medrese, Mevlevhane ve hamam ile bunlarn yanbalarnda yer alan ars, kurulan pazar, mnakaleyi temin eden kprleriyle zamannn tipik ve en gelimi Saruhanl ehrini temsil eden Manisa, ayn zamanda kendisini ekillendiren kimlii hviyetindeki bu vakf messeselerinin, hangi unsurlardan mteekkil olduunu da gstermektedir. Buna gre, vakf eserler ve bunlara hasredilen gelir kaynaklar asndan Saruhanoullar vakflarn, dorudan doruya kendilerinden istifade edilen din, sosyal ve kltrel vasflar tayan messeseler ile bu messeselerin devaml bir ekilde faaliyet gstermeleri ve oralarda alanlarn cretlerinin denmesi iin tahsis edilen gelir kaynaklar eklinde iki ksmda inceleyebiliriz.115 Kendilerinden faydalanlan messeseler iinde sayca birinci sray zviyeler, ikinci sray mescidler, nc sray da cmi ve klliyeler almaktadr. Saylar az da olsa, bunlara trbeleri, kprleri ve emeleri de ilve edebiliriz. Bahse konu messeselere gelir salayan kaynaklar arasndaki araziler dnda Saruhan beylerinin irsen tevars edecek biimde meydana getirdikleri aile mlk karakterindeki arazi vakflar ile vakf- mm eklindeki araziler de vardr. Sz konusu Saruhanl vakf messeselerinin yllk gelir dalmlarn Osmanl klasik dnemi iktisad artlar muvacehesinde, nakd deerler olarak ifade etmek gerekirse, yani Saruhan Sanca

641

vakf defterlerinde yer alan Saruhanl vakf messeselerinin, 1531 ve 1575 yllar itibariyle yllk toplam gelirleri ve her bir vakf messesesi arasndaki yllk dalmlarn gstermek gerekirse zet olarak Tablo 2de karmza kmaktadr.116 Verilen bilgiler ile tablo 2deki verilerin analizi sonucunda Saruhanoullarnn, vcuda getirdikleri vakf messeseleriyle ilgili olarak denilebilir ki, beyliin hkm srd dnem boyunca ekseriyeti eyh ve dervilere, ya aile mlk statsnde veya yine bu zmrenin yararna olmak zere zviyelere hasredilen arazi arlkl vakflar, sayca ehir ve kasabalardaki mescid, cmi ve klliye eklindeki messeselere hasredilen bu kabil vakflardan bir hayli fazla idi. Bu husus, Saruhanoullar Dneminde mistik ve manev cereyann doruk noktasna ulamasnn gstergesi olduu gibi, beylerin eyh ve dervilere taraf olanlar kendilerine ekerek, siyas nfuz ve kuvvetlerini muhafaza etmek peinde olmalaryla, ya da arazilerin ihy ve imryla beraber zir ekonominin glenmesini salamak istemeleriyle ilgili olabilir. Biri ehir ve kasabalar, dieri krsal kesimleri temsil eden bu iki gurup vakflara kemiyet itibariyle sahip olduu konum asndan deil de, iktisad gleri asndan bakldnda bir baka ifadeyle btn Saruhanl vakflarnn yllk toplam gelirleri iinde mescid, cmi ve klliyelerin pay ile zviyeler, ile mlk evltlk vakflar ve vakf- mm eklindeki arazilerin pay asndan bakldnda, birincilerin yaklak %57,57, ikincilerin de yaklak %38,82lik paya sahip olduklar grlr. Bunun anlam ehir ve kasabalarda yaayanlarn yararna sunulan din, sosyal ve kltrel nitelikli kamu hizmetlerinin krsal kesimde yaayanlara sunulan kamu hizmetlerinden daha nemli ve ncelikli olduunu, yani Saruhanl beylik ailesinin ehirleme ve medenlemeye doru balangtan itibaren gittike artan bir tempoda aktivite iine girdiklerini gstermektedir. DPNOTLAR 1 Saruhanoullarnn Manisa ve evresini fethiyle blgede cereyan eden siyas olaylarla ilgili olarak bkz. H. Mustafa Eravc-Mustafa Korkmaz, Saruhanoullar ve Osmanl Klasik Dneminde Manisada Yaayan Kltrel zleri, Manisa 1999, s. 20 vd. 2 El-merye ait Meslikl-Ebsarn, Saruhanoullarna ait 10-11. Fasllarnn tercmesi iin bkz. Yaar Ycel, XIII-XV. Yzyllarda Bat Anadolu Tarihi: obanoullar, Candaroullar Beylikleri, s. 198-199, Ankara 1980. 3 4 5 6 7 8 Enver, Dstr-nme, M. H. Yinan nr., stanbul 1928. Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Camid-Dvel, Nuru Osmaniye Ktb. nr. 3172. bn-i Batuta, Seyahat-nme, erif Paa terc., stanbul 1325. ikar, Karaman Tarihi, Mesut Koman nr., Konya 1946. Bu hususta bkz. . Hakk Uzunarl, Kitbeler ve Shib, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Saruhanoullarna ait bilgi ihtiva eden sicil kaytlar hakknda bkz. . Uluay,

Hamidoullar Hakknda Mlmat, II, stanbul 1929. Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar, I, stanbul 1940; II, stan. bul 1946; . Gken, Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, Hicri 954-1060, I, stanbul 1946; II, stanbul 1950. 9 smail Galip, Takvim-i Meskkt- Selukiyye, stanbul 1309.

642

10 11 12 13 14

Ahmet Tevhid, Meskkt- Kadime-i slmiyye Katalou, stanbul 1321; . Artuk-C. Artuk, Babakanlk Osmanl Arivi, 389 nolu Tapu Defteri (TD), Tapu Kadastro Genel Y. Ycel, ayn eser, s. 198-199. Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1985, s. 1. Demircideki Eski Camiin, 1407-1408de Yakub elebi tarafndan ina ettirilmesi ve

stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slam Sikkeler Katalou, stanbul 1971. Mdrl, Kuyud- Kadime Arivi, 544 nolu Tapu Defteri (TD).

bununla ilgili Ta Vakfiyesi, Yakub elebinin Demirci ve civarndaki hakimiyetini gstermektedir. Sz konusu vakfiyeyle ilgili olarak bkz. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 108. 15 16 17 M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 94-95. Garo Krkman, Sarhan bin shak Mangr, Trk Nmismatik Dernei Blteni, nr. 19, Feridun Emecen, Bat Anadolu Trkmen Beyliklerinin Son Direni Devirlerinde

stanbul 1986, s. 26-28. Saruhanoullar ve Osmanllar, Essasys on Ottoman Civilization: CIEPO XII th. Archiv Orientalni, Supplemanta, VIII (1998) s. 119. 18 s. 62. 19 Bu hususlarla ilgili olarak geni bilgi iin . Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, s. 73-108; Faruk Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, XIV, Ankara 1960, s. 567-594; ayn yazar, Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1972, 2. bs, s. 121-122; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Ankara 1969, 2. bs., s. 231-233 gibi aratrmalara baklabilirse de, sz konusu iki nemli g safhasnn derlitoplu bir deerlendirilmesi iin bkz. A. Yaar Ocak, Babailer syan, stanbul 1980, s. 36-37. 20 21 22 23 24 25 Osman Turan, ayn eser, s. 232. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1969, ikinci basm, s. 84; Osman Turan, M. aatay Uluay, Saruhaoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar I, stanbul 1940, s. 27-28. M. aatay Uluay, ayn eser, s. 159, 170, 172; brahim Gken, Saruhanda Yrk ve Faruk Smer, Ouzlar, s. 218. Bunlardan Danimend Mahmud Ky, Saruhanoullar Devrinde kendisine Marmara Bu hususlarla ilgili olarak bkz. Fuat Kprl, Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten VII-27, Ankara 1943, s. 401; Ahmet Akgndz, eriye Sicilleri I, stanbul 1988,

ayn eser, s. 230.

Trkmenler, stanbul 1946, s. 24.

ehri civarnda vakf- evladiyet zere bir adet iftlik vakfedilen ve Saruhanolu shak Bey Devri meras veya fakihlerinden olmas muhtemel olan Danimend Mahmud tarafndan kurulmutur. Bu hususla ilgili olarak bkz. TD 544, vrk 77b; TD 398, s. 106; TD 165, s. 226. Dier Danimenli Ky ve Boynu-younca Mezraas iin bkz. TD 398, s. 195; M. aatay Uluay, ayn eser, s. 85. 26 27 Bu hususta bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklularnn nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, Tarih Aratrmalar Dergisi, II, Ankara 1964, s. 123-124. . Ltfi Barkan, Research on the Ottoman Fiscal Survays, Studies in the Economic History of the Middle East, Ed. M. A. Cook, London 1970, s. 163-171.

643

28

1531 yl tahririne ait sz konusu oranlarn hesaplanmasnda M. Feridun Emecenin 16.

Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 155deki 1531-1535 yllar Manisa Kazas hne ve mcerred olarak verilen toplam nfus tablosundan yararlanlmtr. 29 30 31 32 33 34 35 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, stanbul . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 84. P. Wittek, Mentee Beylii, s. 42; M. Nicol Donald, The Last Centuries of Byzantium, TD 398 s. 91; TD 544 varak 124/a. M. Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, s. 53, 62; ayn yazar, Unutulmu Bir M. Feridun Emecen, ayn eser, s. 125, 159, 180. TD 165, s179, 183, 351, 565den alnan Saruhan Sancann 1531 ylndaki tahririne ait 1984, s. 300.

Cambridge 1993, s. 128-134.

Cemaat Manisa Yahudileri, stanbul 1997, s. 27.

demografik durumu yanstan bu bilgiler Saruhanoullar Devrine ait baz hususlarda bilinenlerle beraber mtalaa edilerek yine Saruhanoullar Devrinin bilinmeyen demografik yaps aklanmaya allmtr. Metodolojik bir yaklam ve mantk yrtme diyebileceimiz bu hususun bir benzerinin Anadolu beyliklerinin idar durumlarn ortaya koymak iin de uygulanabilecei ile ilgili olarak bkz. M. Feridun Emecen Beylikten Sancaa Bat Anadoluda lk Osmanl Sancaklarnn Kuruluuna Dair Baz Mlahazalar, Belleten CLX/227, Ankara 1996, s. 94. 36 Faruk Smer, Ouzlar, s. 37-42; Bu hususta ayrca bkz. ayn yazar, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, s. 567-594; Fuat Kprlnn tespitine gre de X. Yzylda Horasanda Byk Seluklu saltanatnn kurulmasyla balayan glerin Anadoluya getirdii unsur arasnda ehir ve ky hayatna gemi halk zmreleri mevcuttu: Bkz. Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1972, s. 99. 37 Mesalikl-ebsarn Anadolu Beylikleri ksmnn tercmesi iinde yer alan 11. Fasl Manisa Memleketi bal altndaki bu bilgi iin bkz. Yaar Ycel, XIII-XV. Yzyllar Kuzeybat Anadolu Tarihi, obanoullar-Candaroullar Beylikleri, Ankara 1980, s. 199. 38 39 Sz edilen mahalleler Feridun M. Emecen tarafndan da zikredilmitir. Bkz. XVI. Asrda Bu mahallede Saruhanolu shak elebinin ina ettirdii mescidin zikredildii sicil kayd Manisa Kazas, s. 50-51. iin bkz. aatay Uluay, Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar I, s. 168. Bundan baka Saruhan beylerinden birinin zevcesi olan Glgn Hatuna ait eme Vakfnn, Karaky Mahallesi vakflar arasna kaydedilmeden nce Kale iinde yer alan Eski Hisar Mahallesi vakflar bulunmas bu hususu teyit ediyor. Bkz. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 159. 40 41 42 43 Bkz. aatay Uluay, ayn eser, s. 32-33. Bkz. aatay Uluay, ayn eser, s. 59 belge 31. Ahi Hseyin Zviyesinin bulunduu bu mahalle iin bkz. TD. 398, s. 16; TD. 544, vrk 10/b. Bu mahallede Saruhan Beyin yaptrd 3 eme ve bunlara yaplan vakflar olduu

hakknda bkz. aatay Uluay, ayn eser, s. 103 belge no 69.

644

44 45 46

Sz edilen mahallede Saruhanolunun zevcesi Glgn Hatunun yaptrd emeden Bu mahallede Saruhanolu shak elebinin bir mescid ina ettirdii anlalmaktadr. Bkz. Adn Girdece smail bin brahimden alan mahallede sz edilen ahsn ina ettirdii

bahseden belge iin bkz. aatay Uluay, ayn eser, s. 96. aatay Uluay, ayn eser, s. 157, belge no 110. mescidin kitbesi 795/1392-1393 tarihini tamaktadr. Bkz. brahim Gken, Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, H. 954-1060, I, stanbul 1946, s. 205; ayrca bkz. aatay Uluay-brahim Gken, Manisa Tarihi, stanbul 1939, s. 92-93. 47 Mesela 1531 tarihli Saruhan Sanca Tapu Defterindeki Cemaat-i Temrcler adyla anlan konar-ger oymak, Demircinin yeniden kurulmasna vcut vermi olabilir. Bu hususta bkz. TD. 165, s. 368. 48 Adala, Grds, Marmara, Mendehorya, Nif, Menemen gibi ehirlerin antik ve Hellenistik devirleri idrak ettikleri hususuyla ilgili olarak bkz. Bilge Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul 1993, s. 15, 290, 549, 563, 602. 49 50 51 52 53 Mesela Nif ehrinin kalenin aasnda teekkl ettii hususunda bkz. Evliya elebi, Bunlarla ilgili olarak Bkz. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 102-109. Bu hususta bkz. Faruk Smer, Ouzlar, s. 213. . Ltfi Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi II, 1942, s. 279-386. Saruhanoullarnn kyleri ile ilgili olarak yaptmz bu snflandrmann Osmanl Seyahatnme, dal Neriyat, C. IX, stanbul 1986, s. 31.

Trkiyesi iin yaplan bir benzeri ile ilgili olarak u aratrmaya bkz. Bahaeddin Yediyldz, Trkiyede Yer Ad Verme Usulleri, Trk Yer Adlar Sempozyumu, Bildiriler 11-13 Eyll 1984, Ankara, s. 27. 54 81-84. 55 Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s. 93-94; Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetleri iskn Teebbs, stanbul 1963, s. 12; Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara 1988, s. 14. 56 57 58 Friedrich Giese, Die Altosmanischen Anonymen Chroniken, Braslav 1922, s. 4; Oru Bey, Paul Wittek, Mentee Beylii, ev. O. , Gkyay, Ankara 1986, 2 bs., s 12. Faruk Smerin bu tasnifi iin bkz. XVI. Asrda, Anadolu, Suriye ve Irakda yaayan Trk Tevarih-i l-i Osman, Atsz neri, stanbul 1972, vrk 4b. Tablodaki bilgilerle ilgili olarak bkz. Mustafa Eravc, Mustafa Korkmaz, Saruhanoullar, s.

Airetlerine Umumi bir Bak, ktisat Fakltesi Mecmuas, XI/1-4, stanbul 1952, s. 511-522; Saruhanilindeki Yrkler ve Onlarn konar-ger hayat tarzn benimsediklerini 1531 ve 1575 yllar Vakf Defterlerindeki iki tipik rnekten anlamak mmkndr. Bunlardan ilkinde Saruhan Beyin, eyh Aleykm Emre Zviyesine vakfettii, Adalaya tbi lvadis Kynn yerleik vakf reayasndan baka, ayn kyn vakfna tbi olarak bir de Cemaat-i Yrkn zmresi vard. Bkz. TD 398, s. 130-131; TD 544, vrk 105a. kincisinde Saruhanolu Hzrah Beyin eyh Turasan Ecenin zviyesine vakfettii Demirciye tbi Koak-ini Kynn yine yerleik vakf reayasndan baka ayn kyn vakfna tbi olarak kaydedilen bir de Yrkn Taifesi vard ki, bunlar ayn zamanda konup-gerli ibaresiyle vasflandrlmlard. Bkz. TD 398, s. 154.

645

59 60

Bahaeddin Yediyldz, Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri, Osmanl Vakf defterlerinde idar ve asker kesimden sadece Ktip Ali ile Oku Uruzun isimleri

Aratrmalar III, stanbul 1982, s. 143-145. zikredilmektedir. Bkz. Mustafa Korkmaz, Evkf Defterlerine Gre XVI. Yzylda Saruhanoullar Vakflar, Manisa Aratrmalar I, Manisa 2001, s. 80. 61 62 M. Feridun Emecen, Manisa Kazas s. 132. Fuat Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s. 146-161; rene Melikoff, lk

Osmanllarn Toplumsal Kkeni, Osmanl Beylii (1300-1389), Editr Elizabeth A. Zachariadou, ev. Gl aalgven, smail Yerguz, Tlin Altnova, stanbul 1997, s. 154. 63 Bat Anadolu Beylikleri, bu arada Saruhanoullar ile talyan kolonilerinin tccarlar arasnda 1340da yaplan anlama gereince, ihra ve ithal edilen sz konusu rn, hayvan ve klelerle ilgili olarak bkz. Halil nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire (13001600), Cambridge 1997, s. 38. Manisann bu devirde zellikle kle ticaretinin merkezlerinden olmas ve bu ticaretten olduka nemli miktarda kazan salanmas ile ilgili olarak ayrca bkz, Elizabeth A. Zachariadou, Trade and Crususade Venetian Crete and the Emirates of Mentee and Aydn (13001415), Venice 1983, s. 161. 64 65 Bugn Ulu Cminin gneybatsnda mevcut olan iki katl ta binann Saruhanoullarna W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. E. Ziya Karal, Ankara 1975, s. 609. ait darphane olduu rivayet edilmektedir. Bkz. aatay Uluay-brahim Gken, Manisa Tarihi, s. 91. 66 Bkz. smail Galib, Takvim-i Meskkt- Selkiyye, stanbul 1309, s. 127; Kostantin Zhukov, Osmanl, Karesi ve Saruhan Sikkeleri ve Trk Bat Anadolusunda Ortak Para Sorunu, 1340-1390 Osmanl Beylii, s. 259-261. Saruhan bin shaka ait mangrla ilgili olarak bkz. G. Krkman, ayn makale, s. 26-28. 67 68 69 Kostantin Zhukov, ayn makale, s. 261. Mesalikl-Ebsarn 10-11. Fasllarnn Tercmesindeki bu bilgi iin bkz. Yaar Ycel, XIIIDukas, Saruhan beyine verilen bu parann 15.000 hafif gm para olduunu yazar. Bkz.

XV. Yzyllarda Bat Anadolu Tarihi: obanoullar, Candaroullar Beylikleri, s. 198-199. Bizans Tarihi, ev. Mirmirolu, stanbul 1956, s. 98. Saruhan Beye her yl Foa halk tarafndan gnderilen hediyelerle ilgili olarak ayrca bkz. bn-i Batuta Seyahatnme, erif Paa Terc., C. I, stanbul 1325, s. 337. Saruhanoullarna denen yllk vergi 500 Duka olarak da ifade edilmektedir. Bu hususta bkz. erafettin Turan Sakzn Trk Hkimiyeti Altna Alnmas, Tarih Aratrmalar Dergisi C. IV, Say: 6-7, s. 178. 70 Mezkr tuzladan Karaca Ahmed Zviyesi Vakfna ylda 2 inik tuz veriliyordu. Bkz. M. Eravc-M Korkmaz, Saruhanoullar, s. 132. Tuzlann Osmanl devrindeki nemiyle ilgili olarak ayrca bkz. aatay Uluay, Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar I, s. 11. 71 72 73 mer Ltfi Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrirleri Fuad Kprl, Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, s. 401. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 239. ve Hakana Mahsus statistik Defterleri (I), ktisat Fakltesi Mecmuas II, stanbul 1940-1941, s. 28.

646

74 s. 147. 75 108, 112. 76 77 78 79 80 81

. Hakk Uzunarl, XIV ve XV. Asrlarda Anadolu Beyliklerinde Toprak ve Halk daresi,

Belleten, Say 5-6, Ankara 1938, s. 99; Ayn yazar, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1981, s. TD. 398, s. 61; TD. 544, vrk. 43b. TD. 398, s. 156; TD. 544, vrk. 96a. Bu kabilden birok zviye vakf ile ilgili olarak bkz. M. aatay Uluay, Saruhanoullar ve Eserlerine Dair Vesikalar I, s. 25-27. Doan Kuban, Anadolu Trk ehri, Tarih Gelimesi, Sosyal ve Fizik zellikleri zerinde Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, s. 13-14, stanbul 1974. . Ltfi Barkann ehirlerin teekkl ve gelimesinde vakf tesislerinin roln ele alan

Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 127-152.

Baz Gelimeler, VD VII, stanbul 1968, s. 58.

Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar (ktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII/1-2, stanbul 1963, s. 239) balkl makalesinden istihra ettiimiz baz tespitleri Saruhanoullarnn birer klliye hkmnde olan vakf tesisleriyle bir arada mtalaa ederek byle bir sonuca ulamaktayz. 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 TD. 398, s. 5-10; TD. 544, vrk. 10a-12b. . Uluay, Vesikalar I, s. 157-158. . Uluay, Vesikalar I, s. 163. . Uluay, Vesikalar I, s. 168. TD. 544, vrk. 8b. F. Emecen, Manisa Kazas, s. 90. F. Emecen, Manisa Kazas, s. 87-89. . Uluay, Vesikalar I, s. 184. . Uluay, Vesikalar I, s. 191. TD. 544, vrk. 20b. . Uluay, Vesikalar I, s. 176. . Uluay, Vesikalar I, s. 103-147. TD. 398, s. 4; TD. 544, vrk. 3b. . Uluay-. Gken, Manisa Tarihi, s. 116-117, stanbul 1939. Mezkur hamamla ilgili . Uluay, Vesikalar I, s. 68; F. Emecen, Manisa Kazas, s. 109. TD. 398, s. 121-124; TD. 544, vrk. 100b-101b. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 108. TD. 398, s. 180; TD. 544 vrk. 26a.

olarak ayrca bkz. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 160.

100 TD. 398, s. 66-67; TD. 544, vrk. 31b. 101 M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 107. 102 TD. 398, s. 70; TD. 544, vrk. 40b.

647

103 TD. 398, s. 106; TD. 544, vrk. 78a. 104 TD. 398, s. 14; TD. 544, vrk. 26a. 105 TD. 398, s. 16; TD. 544, vrk. 9a. 106 TD. 544, vrk. 17b. 107 . Gken, Sicillere Gre XVI ve XVII. Asrda Saruhan Zviye ve Yatrlar, s. 41, stanbul 1946. 108 . Uluay, Vesikalar I, s. 122; . Gken, Zviye ve Yatrlar, s. 85. 109 . Uluay, Vesikalar I, s. 36; . Gken, Zviye ve Yatrlar, s. 36. 110 TD. 544, vrk. 18a. 111 TD. 398, s. 74; TD. 544, vrk. 42a. 112 Zviyelerin bulunduklar ehir ve kylerle ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 127-154; ayrca bkz. Tablo III. 113 M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 128, 132. 114 M. Eravc-M. Korkmaz, Saruhanoullar, s. 159. 115 Vakflarn bu genel karakter iin bkz. Bahaeddin Yediyldz, XVIII. Asr Vakflarnn ktisad Boyutu, VD., S. 18, 1984, s. 116 Bu tablonun hazrlanmasnda Evkf Defterlerine Gre XVI. Yzylda Saruhanoullar Vakflar balkl makalemizden yararlanlmtr. Bkz. Manisa Aratrmalar I, s. 55-86.

648

KIRKINCI BLM TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE DNCE VE BLM

A. DNCE
Seluklular ve Beylikler Devrinde Dnce / Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak [s.429-438]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Gerek Anadolu Seluklular gerekse Beylikler dnemi, Fuat Kprl, Paul Wittek, Osman Turan, Claude Cahen ve onlar takip eden kuak tarihileri tarafndan zellikle siyasal tarihleri, ksmen de sosyo-ekonomik yaplar itibariyle, olduka iyi incelenmi olmasna ramen,1 bilim ve dnce hayat bakmndan bu kadar ansl olmamtr. Esasen Anadolu Seluklu dnemi zaten XIII. yzyl balarna kadar, bir yandan Danimendliler, Mengcekliler vs. dier Trk feodal devletleriyle, Bizansla ve Hallarla mcadeleler, dier yandan ran ve Azerbaycan zerinden Anadoluya yerlemeye gelen Trkmen nfusun problemleri ve nihayet, 1243 sonras Mool hkimiyeti dneminin yaratt siyasal ve toplumsal istikrarszlklarla bouma sebebiyle, durulmu, kklemi, istikrarl bir yap kazanm deildi. Devletin I. Aleddin Keykubad zamannda doruk noktasna eritii genellikle kabul edilmekle beraber, II. Gyaseddin Keyhusrev dneminde be yl gibi ksa bir srede sratle istikrarszla doru kaymas ve arkasndan Mool boyunduruuna girmesi bunu gsterir. Btn bunlar belirtilen dnemlerde, siyasal, felsef, din alanlarda hareketli ve yksek bir dnce hayatnn olumasn geciktiren, hatt engelleyen nemli faktrler olarak dnlmelidir. Bunun tek istisnas bu dnem iin tasavvuf dnce alandr. Sebebi de aktr. kinci bir sebep de bu devirlerde meydana getirilen zaten snrl saydaki eserlerin tamamnn bize intikal etmemi olmasdr. Bu itibarla gerek Anadolu Seluklular gerekse Beylikler dneminin dnce hayatyla ilgili olarak, tasavvuf alannn dnda, fazla bir eyler syleme imknna bugn iin sahip deiliz. O halde burada arlkl olarak ancak tasavvuf dnceden sz edebileceiz. Ancak unu da hemen ekleyelim ki, bu dnemler tasavvuf dncesinin bugne kadar btn boyutlaryla incelenip ortaya konulduunu syleyebilmekten de bir hayli uzaz. Trkiyede tarih aratrmalarnn hemen her alannda olduu gibi, tasavvuf tarihi alannda da belirli moda konular, aratrmalara hakim olmutur. Bazan siyasal, bazan ideolojik, hatt turistik veya ticar sebeplerle ne kan bu moda konular, Anadolu Seluklular dnemi iin Mevlna Celleddn-i Rm, Hac Bekta- Vel ve Ah Evran (bu arada Ahlik), Beylikler dnemi iin de Yunus Emre etrafnda odaklanmtr.2 Bu yzden Trkiyede tasavvuf dncesi ve tarihi aratrmalar, sistemli bir ekilde yryen, problematik konulara eilen kurumlam aratrmalar olmaktan hayli uzak bulunmaktadr.3 Anadolu Seluklular DnemiDnce Ortam

649

Anadolu Seluklu hkmdarlar ve maiyyetlerindeki beyleri, lkelerinin fikr ve kltrel alanda gelimesi iin ehirlerini her bakmdan bir cazibe merkezi haline getirmek iin ok uramlardr. Onlar, Trk, Arap ve Fars meneli limleri, mutasavvflar, ir ve edipleri etraflarna toplamak ve onlara eserler yazdrmak iin gerekli her trl imkn hazrlyorlard. Mesel, randan ve Arap memleketlerinden birtakm ahsiyetlerin gelip bata Konya olmak zere, Kayseri, Krehir, Tokat, Sivas gibi muhtelif ehirlere yerletiklerini biliyoruz. Seluklular devrinde bu bilim adamlar arasnda Abdlmecid b. smail el-Herev (1142), Muhammed Talekan (1217), Yusuf b. Said es-Sicistn (124142) ve mer el-Ebher (1265) saylabilir. Skmenliler zamannda Ahlatta fkh limi Abdssamed b. Abdurrahman (1145) ok tannmt. Ayrca, Anadolu medreselerinden yetierek muhtelif Arap memleketlerinde yerlemi Trk limleri de vard. Btn bu saylanlar ve daha bakalar, Anadoluda devletin resmen benimseyip himaye ettii Snn dncenin geliip kk salmasnda byk rol oynadlar. Devletin, Byk Seluklu geleneini devam ettirerek Snnlii resmen yrrlkte tutmas, phesiz ki -nadir istisnalar olabilmekle beraberlhanllarn lii kabul ettikleri dnemde dahi ehirli kesimlerde dncenin yerlemesi iin gerekli ortamn olumasna imkn tanmamt. Bununla beraber Anadoluda gerekten dncenin -belirli baz evrelere mnhasr da kalsa- mevcut olup olmad meselesi, zaman zaman tartma konusu olan nemli bir meseledir. Claude Cahen gibi baz aratrmaclar liin burada hemen hi mevcut olmad ve gelimedii fikrindedirler.4 Bu tesbit kanaatimizce ehirli kesimler iin genelde doru grnyor. Anadoluda meydana getirilmi yazl literatre rastlanmamas, bu tespiti gerekten dorulamaktadr. Bununla beraber, Anadolunun hemen gneyindeki Suriyede X. yzyldan beri ok gl bir smail mevcudiyeti ve bunun-zellikle krsal kesim szkonusu olduunda -Anadoluyu etkileyip etkilemedii meselesini yeniden dnmek gerekiyor. Henz ve yzeysel biimde Mslmanlam olan Suriyedeki Trkmen kitlelerinin, Anadolu ile srekli temasta bulunduklar, yaz aylarnda buraya yaylamak iin geldikleri bugn ok iyi bilindiine gre, bu etkileri btnyle yok saymann pek mantkl olmayacan syleyebiliriz. Sz konusu kesimler iin o dnemde yazl literatr oluturmak gibi, iyi tekilatlanm yksek eitim isteyen bir iin dnlmesi imknsza yakn olduundan, literatr yokluu bir gereke olmamaldr. Bir defa XI. yzyldan beri Kuzey Suriye ve Gney Dou Anadoluda bulunan Trkmenlerin smaillerle uzun zamandr yanyana yaadklar bilinmektedir.5 Nitekim, XIII. yzyln balarnda bunlar arasnda bulunmu Arap seyyah Cevber, Hz. Alinin ruhunun kendisine getiini syleyerek halk arasnda dolatn, buna ramen hi yadrganmadn yazd gibi,6 Anadoluda Moollara kar giriilen ayaklanmalarda kuvvetli bir mehdlik inancnn hkimiyeti de dikkat ekicidir. Tasavvufi Dncenin Gelimesi XII. yzyln son eyreinde Anadolunun byk ksmnn fethi tamamlanp siys ve itima ortamn nisbeten istikrara kavumaya balad bir srada, yani yaklak XIII. yzyln balarndan itibaren, Orta Asyada balayan ve batya doru gelien Mool istils, kitlesel glerin n Asyaya ve Anadoluya ynelmesine sebep oldu. Bu g dalgalar arasnda eitli tasavvuf akmlarna ve tarikatlara mensup eyhler ve derviler gelmeye balad. Mvernnehir, Hrezm, Irak vb. mntkalarn byk kltr merkezlerinde doan ve gelien tarikatlar, yksek bir tasavvuf dnce

650

seviyesine erimiler ve mhim bir yazl literatr oluturmulard. Necmeddn Kbry (1221) ve tarikatn, tasavvuf anlayn buna rnek gsterebiliriz. Ayrca, krsal kesime mensup, daha ok ifah ve eski inanlarn hakimiyetindeki popler tasavvuf evrelerine mensup olan sufler de bu glerle Anadoluya geldiler. te bu evrelerin iinde en dikkati eken gl bir tasavvuf dncesi, Ahmed-i Yesevnin geleneini yanstyordu. Anadolu Seluklular zamannda tasavvuf balca u iki byk dnce mektebi etrafnda toplanmt: 1. Irkler denilen, zhd ve takv anlaynn ar bast ahlk mektep: Kadir ve Rif tarikatlar mensuplaryla, Badatl mehur ihabeddin mer Shreverdnin (1238) tarikatlarna bal olanlar bu mektep iinde dnmek gerekir. 2. Horasanler terimiyle ifade edilmekle birlikte, Mvernnehir ve Hrezm blgelerinden gelenlerin de dahil olduu, melmet (kendini knama) prensibini be nimsemi, daha esnek, estetik yan ar basan ve daha ok cezbeye nem veren mektep: Necmeddin Kbr ile en tannm temsilcileri arasnda, Anadoluya gelip burada yaayan Evhadeddin Kirmn (1237), Mevln Celleddinnn babas Baheddin Veled (1238), Burhaneddin Tirmiz (1240), Necmeddin Rz (Dye) (1256) zikredilebilir. Yesev tasavvuf dnce gelenei de bu mektebin popler kesimini oluturuyordu. te bu iki ana sf dnce mektebine mensup yksek tasavvufu temsil eden tarikatlara bal eyhler ve derviler Ahlat, Erzurum, Bayburt, Sivas, Tokat, Amasya, Krehir, Kayseri ve Konya gibi, devrin nemli merkezlerinde ve yakn evrelerinde faaliyet gsteriyorlard. Bu iki mektebin sentezi ise, XIII. yzyln ikinci yarsnda Mevln Celleddin Rm (1273) tarafndan oluturuldu ki, daha ileri bir tarihte tarikat eklinde tekiltlanarak Mevlevlik adn alacaktr. Popler tasavvuf tarikatlarna gelince bunlar, gebe ve yar gebe olarak Anadoluya gelip yerlemi bulunan Trkmen topluluklar arasnda tutunabildiler. Bu topluluklar, henz sath bir ekilde slmlam olduklarndan, ehirlerde yerlemi, medreselerle temas halindeki ahali gibi Mslmanl tam zmseyebilmi deillerdi. Buna daha ziyade yaadklar krsal hayat tarznn sebebiyet verdii muhakkaktr. Zaten bu insanlar iin tarikatlar, soyut birtakm mistik amalar ve zevkler peinde komaktan ok, bir sosyal hayat tarz olmaktan teye anlam tamamaktayd. Nitekim Bektalik bunun tipik bir rneini tekil eder. Bu insanlarn pek ou Yesevlik, Veflik, Kalenderlik ve Haydarlik gibi, mahall inan ve geleneklerle kolayca uyuabilen (senkretist) tarikatlara mensuptu. Bu uyuma sreci sonunda, daha ziyade hurafe denilen inanlarn arlk kazand, evliy ile ilgili menkabe ve efsanelere dayanan bir eit halk islmlnn gelitiini syleyebiliriz. Necmeddin Kbr ve Kbrevlik Zamannn en byk mutasavvflarndan olan Necmeddin Kbr, Hrezm shasnda yetimi, hem din bilimlerinde, hem de tasavvuf konusuda devrinde hret yapm bir ahsiyettir. Hrezmahlar tarafndan grd yakn ilgi ve himaye sayesinde geni bir evreye hitap edebilmi, mrnn son yllarn geirdii Semerkandda, 1221 ylnda Moollar tarafndan ldrlmtr.7 Aslnda ok sayda olduu rivayet edilen eserlerinden ancak bir ka tanesi bize kadar gelebilmitir.8 Necmeddin Kbrnn tasavvuf anlay, olduka sade, ahlk ve estetik bir yap arz eder.

651

Kbrevlik Anadoluya Mool istilsyla birlikte girmitir. Bu byk tarikat buraya getirenler, Necmeddin Kbrnn yannda yetimi olan Sdeddin Hamev, Seyfeddin Bherz, Baba Kemal-i Hocend gibi halifelerdir. Bunlar, Moollarn nnden kendi mridleriyle Anadoluya snmlardr. Aralarnda zellikle, eyh Necmeddin Rz (Dye) ile, Mevln Celleddinnn babas Bahaeddin Veledi ayrca anmak gerekir. Zira Anadoluda Kbrevlik asl bunlar vastasyla yaylmtr.9 Necmeddin Rz (1256), nce Kayseriye gelip burada I. Aleddin Keykubad ile grm, sonra Sivasa giderek orada mehur eseri Mirsdl-bad yazmtr, ki dnemin nemli tasavvuf eserlerinden biridir ve Trkeye de evrilmitir. Bir ara Konyaya gelip Mevln Celleddin ve Sadreddin Konev ile de temas eden Necmeddin Rz, Anadoluda hatr saylr bir mridler evresi edindikten sonra Badata giderek lnceye kadar orada yaamtr.10 Bahaeddin Veled (1236) ise nce Karamana yerlemi, oradan Konyaya gelmi ve hayatn burada srdrmtr. Ayn zamanda hatr saylr bir lim olan Bahaeddin Veled, burada epeyce ilgi uyandrm ve pek ok mrid edinmitir.11 Bahaeddin Veledin, olu Celleddin Muhammed zerinde bilhassa tasavvuf terbiye itibariyle bir hayli etkili olduunu sylemek gerekir. Mevln Celleddinnin, lmne kadar babasnn kitab Marifi elinden eksik etmediini biliyoruz.12 Bu, Mevln Celleddinnn tasavvuf sisteminde, sanld gibi, sadece ems-i Tebriznin deil, babas ve onun halifesi kanalyla Kbrevlik tesirinin bulunduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Mevlev kaynaklarnda da bu hususu ortaya koyan ak ifadeler vardr. Onun lmnden sonra ise, kendisiyle beraber Belhten Anadoluya gelen halifesi Burhaneddin Muhakkk Tirmiz de, Mevln Celleddinin yetimesinde en az Mevln Celleddinin babas kadar katk sahibidir. Burhaneddin Muhakkk Tirmiznin de geni bir evre edindii anlalyor. Kendisinin tasavvuf dnceleri, Makalt Seyyid Burhneddin isimli eserde toplanmtr.13 Kbrevlik, Anadolunun nemli merkezlerinde etkili olmu, byk ehirlerde alan zviyeler yllarca faaliyetlerine devam etmilerdir. ihbeddin Shreverd ve Shreverdlik Tarikatn asl kurucusu, Ebun-Necib Shreverd (1167)dir. Fakat yaycs ve bu arada onu Anadoluya sokan, yeeni mehur Eb Hafs ihabeddin mer Shreverd (1234)dir.14 Bu zatn Irakta yaam olmasna ramen, bu tarikat da tpk Kbrevlik gibi Horasan mektebinin estetiki ve hogrl btn zelliklerini aksettirir. Bu ihabeddin Shreverdnin, 1191de amda idam edilmi olup, rk felsefesinin kurucusu teki ihabeddin Shreverd ile kartrlmamas gerekir. ihabeddin Shreverdnin nemi, amcas Ebun-Necb Shreverdnin halifesi olarak Shreverdlik tarikatn Anadolu da dahil Orta Dou mntkasna yayp gelitirmekle birlikte, Abbas halifesi en-Nsr li-Dnillahn (1180-1224) emriyle Ftvvet tekiltn fikren ve amel olarak iler hale sokup bunu hilfet kurumuna balamasndan ileri gelmektedir. O bu maksatla Anadolu Seluklu Devleti nezdine eli olarak gelmi ve 1215 ylnda sultan I. zzeddin Keykvusu ftvvet tekiltna dahil etmiti. ihbeddin Shreverdnin bu ziyareti, Anadoluda Shreverdlik tarikatnn daha da yaylmasna vesile oldu. Kendisinin yazd eserler arasnda bilhassa Avrifl-Marif byk bir hret kazand ve Anadoluda da en ok okunan tasavvuf eserleri arasna girdi.15 Dolaysyla hem zamannda hem de daha sonraki yazlan tasavvuf eserleri zerinde gl bir etki hsl etti. Tarikatn XIV. yzyldan sonra pek fazla varln srdremedii ve giderek dier tarikatlar arasnda kaybolduu anlalmaktadr.

652

Bunda, Halvetlik, Nakibendlik ve benzeri, XIV. yzyln sonlarndan itibaren giderek Anadoluda glenen dier tarikatlarn elbette byk pay vardr. ihabeddn Shreverd-i Maktul ve rkye mektebi XII. yzyln ranl byk mutasavvf ihabeddin Shreverd (1191), tasavvuf tarihinin en ilgin simalarndan biri olarak kabul edilir. ihabeddin Shreverd, I. Klarslan zamannda Seluklu Anadolusuna gelmitir. Fakat ok fazla kalmam ve Halebe yerlemi, burada byclk suundan idam edilmitir. Bu yzden Shreverd-i Maktul diye bilinir.16 Onun antik ran mistik dncesinden ilham alarak gelitirdii, temelinde eski antik ran mistik anlaynn nr kavram bulunan teozofik irak (kalbe dou ve aydnlanma) teorisi, zellikle yksek brokrasi ve mnevver evrelerde belli lde bir yank bulmusa da, felsef karakterinin ar basmas dolaysyla fazla yaylma imkn bulamamtr. Nitekim Muhyiddin Arabnin Anadoluya gelii, muhtemelen ihabeddin Shreverdnin rklik mektebinin sonu olmu olmaldr. Muhyiddin Arab ve Vahdet-i Vcud Dncesi 1164te Endlste Mreysiyede domu ve 38 yana kadar orada yaadktan sonra pek ok slm kltr merkezini dolap Anadoluya gelmi olan Muhyiddin Arab, hi phe yok ki btn asrlar boyunca slm tasavvuf tarihinin en mehur ve en etkili ahsiyetidir. O zamana kadar gelimekte olan tasavvufun Vcdye, yahut baka bir deyile, Vahdet-i Vcud mektebi, onunla en yksek mertebesine ulamtr. Muhyiddin Arab, 1223 ylna kadar, Anadolu Seluklu Devletinin merkezi Konyada kaldktan sonra, Eyyub ehzdesi Melik Erefin dveti zerine ama yerlemi ve 1241 ylnda lnceye kadar da burada yaamtr. Muhyiddin Arab bir ksm eserlerini de burada yazmtr.17 lk defa sistemsiz bir tarzda Byezd-i Bistm (874) ve Cneyd-i Badad (910) gibi mutasavvflarn ve zellikle de Hallac- Mansurun (922) tasavvuf dncelerinde kendisini gstermeye balayan Vcdiye yahut Vahdet-i Vcud telakkisi, Muhyiddin Arab sayesinde (o bu terimi hi kullanmamtr) en sistemli ve olgun seviyesine eriti. Roger Delaudrirein isabetle belirttii gibi, ou zaman yanl olarak Panteizm ile kartrlan Vahdet-i Vcud telkkisi aslnda ok kark ve izah kolay olmayan bir dnce olmakla beraber, kabaca, kinattaki her eyin, tek yaratc olan Allahn tecellisi olduu, gerek varln O olmas dolaysyla btn varlklarn hakikatte Onun varlndan baka bir ey olmad eklinde zetlenebilir. Muhyiddin Arabnin, felsefe, kelm, fkh, hadis, tefsir, edebiyat ve zamannn baz gizli bilimlerine olan vukfu syesinde ok geni bir terkibe ulatrd bu sistem, o kadar etkili oldu ki, sde zamannn tasavvuf anlaylarn deil, gnmze kadar hemen btn slm dnyasnda tasavvuf telkkilerini etkiledi. te bu yzdendir ki, Fussl-Hikem, el-Fthtl-Mekkiyye vb. saylar yzn zerindeki eser ve rislelerinin yannda, sonradan kendisine izfe edilen eserler de ortaya kt.18 Daha kendi zamanndan itibaren, eserlerindeki ifadelerin mulak ve zor anlalr olmas sebebiyle Muhyiddin Arab slm lems ve bir ksm muhafazakr mutasavvflar tarafndan zendeka ve ilhad (dinsizlik) ile itham olunmu ve hatt e-eyhul-Ekfer (En kfir eyh) diye anlmsa da, genellikle e-eyhulEkber (En byk eyh) unvann korumasn bilmi ve her kesimden halk arasnda byk bir saygya mazhar olmutur.

653

Muhyiddin Arabye Anadoluda asl prestij salayan ve eserlerini, yazd erhlerle anlalr hale getirerek yaylmasn temin eden, evlatl ve halifesi nl mutasavvf Sadreddin Konev olmutur.19 Onun sayesinde Muhyiddin Arabnin fikirleri Seluklu dnemi Anadolusunda Snn ve heterodoks eilimli btn kesimleri etkilemi, gerek yksek zmreler, gerekse halk tabakalar arasnda geni bir taraftarlar kitlesi toplamtr. Sadreddin Konev ile birlikte daha bakalar da Vahdet-i Vcud mektebini Anadoluda temsil etmilerdir ki, en tannmlarndan olarak Meyyededdin Cend, Sdeddin Fergan ve nihayet Affeddin Tilemsnyi sayabiliriz. Bunlar ve yetitirdikleri renciler, Konya, Sivas ve Erzincan gibi devrin nemli kltr merkezlerinde zviyeler ap eyhlerinin eserlerini erhederek ve kendileri eserler yazarak Vahdet-i Vcud mektebini yaydlar. Bunun sonunda, btn Orta Dou sahas bu mektebin nfuz blgesi haline geldi ve buralardan da baka yerlere geti. Fakat bizce asl nemli olan, Muhyiddin Arabnin fikirlerinin sdece yksek zmre tasavvufunu etkilemekle kalmayp, dier yandan da halk tasavvufunu etkilemeyi baarmasdr. Onun dnceleri ayrca Osmanl devri boyunca eitli tasavvuf evrelerine hkim olarak bir takm sosyal hareketlere sebebiyet vermitir ki, bunun en tipik rnei, XVI. yzyldaki Melm hareketi olup Osmanl sosyal tarihi bakmndan da nemlidir. Mevln Celleddin Rm veTasavvuf Anlay Muhyiddin Arabden sonra Anadoluda geni bir akis uyandran mektep, Mevln Celleddin Rmnin (1273) senkretik mektebidir. Mevln Celleddin, hakknda bugne kadar en ok sz sylenen, pek ok yayn yaplan dnyaca nl, belli bir ka mutasavvftan biridir. Necmeddin Kbrnn tarikatna ve dolaysyla Horasan tasavvuf mektebine mensup babas Sultanul-Ulem Baheddin Veled ile, daha ocuk yatayken Mool istils nnden kap Anadoluya gelen Mevln Celleddin, am ve Halep gibi zamann nemli kltr merkezlerinde salam bir tahsil yapmtr. eri bilimlerde, zellikle fkh shasnda ihtisas sahibi olmu, bir taraftan babasndan tasavvuf terbiyesi alrken, dier yandan ilm seviyesini ykseltmitir. Onun bu yetime tarznn, kendi tasavvuf anlayn olutururken muhakkak ki byk tesiri olmu, Snn slm anlayna genelde salam bir tarzda sadk kalan bir tasavvuf sistem gelitirmitir.20 lk zamanlarda Konyada mderrislik yaparken, ems-i Tebrz adnda, Horasan Melmetiyesine mensup, cokulu bir Kalender eyhinin etkisiyle ve hi phesiz babasnn verdii tasavvuf terbiyesinin de katksyla, Mevln Celleddin kendisini engin bir mistik hayata verdi. Ancak bu olayda, onun yaratlndan gelen kuvvetli mistik eilimi asla ihmal etmemelidir. Aksi halde babasnn ve ems-i Tebrznin etkilerinin o kadar byk yank bulmas sz konusu olamazd. Nitekim Mevln Celleddindaki yaratltan gelen bu gl mistik eilimin ne lde kkl olduu, tannm Mevlev kayna Ahmed Eflknin Menkbul-rifninde btn safhalaryla grlebilmektedir. ems-i Tebrz vastasyla olduu kadar, babas Baheddin Veled kanalyla da Horasann estetiki ve cokucu tasavvuf anlayyla kendini olgunlatran Mevln Celleddinnin, dier yandan Muhyiddin Arabnin grlerinin de kuvvetle etkisinde kald muhakkaktr. O bu iki mektebi, kendine has slbu, yorumu ve yaratc kabiliyetiyle salam bir senteze ulatrm, bununla da kalmayarak inandklarn fiilen yaamtr. Bu engin fikriyat ve sammi yaay dolaysyla Mevln Celleddin, bir yandan Mslim, gayrimslim, eitli kesimlerden halk tabakalarn etkilerken, bir yandan da

654

zamann hkmdar bata olmak zere, yksek idar evreleri ve aydn zmereleri yanna ekebilmitir. Ayn zamanda, Sadreddin Konev gibi o devrin tannm mutasavflaryla da kuvvetli dostluklar kurduu grlr. Bylece giderek evresi genilemi, baka bir ifadeyle, tasavvuf anlay btn Seluklu Anadolusunda yaygn hale gelmi, yalnz yksek tabaka mensuplarnn deil, farkl slm anlayna sahip halk kesimlerinin de takdis ettii bir vel mertebesine ykselmitir. Mevln Celleddinnin tasavvuf anlayn ve dncelerini ortaya koyan Mesnev, Divan- Kebir, Fihi m Fh, Rubaiyat vb. eserleri Farsa yazlm olmalarna ramen, sanldnn tersine, o devirde yksek tabakalara mahsus kalmam, Trkmen evrelerine de geni lde nfuz etmitir. Ayn dnemde yaayan bir baka nl Trkmen sfsi Hac Bekta- Velnin de, Mevln Celleddin ile yakn iliki iinde olduunu biliyoruz. Hatt Anadoluda Trkenin mdfliini yapan XIV. yzyln nl Trkmen mutasavvf k Paa, Garbnme adl eserinde Mevln Celleddinden ok faydalanmtr ve onu takdirle anar. Mevln Celleddinden etkilendiini aka syleyen bir Trkmen eyhi de, Beylikler dneminde Yunus Emredir. Hatt Yunus Emre, ondan byk bir hayranlkla bahseder. Mevln Celleddinnn, 1256lardan sonra Anadoluda fiil duruma geen Mool hkimiyeti dneminde Mool idar evrelerine yaknl, baz aratrmaclar kendisinin Mool yanls ve Trkmenlerin aleyhtar olduu eklinde dnmeye sevketmitir. Ama yakndan bakldnda Mevln Celleddinnin Mool idar evreleriyle yaknlnn, onlar belli lde snrl hareket etmeye zorlad grlr. Nitekim bu hkimiyet dneminde Mevln Celleddinnin mridlerinin oalmas, bir bakma, sosyal ve iktisad sarsntlar arasnda kendisinin bir teselli kayna olarak grldn ispat eder. Mevln Celleddin Farsa yazd iin de bazen eletiri konusu olmutur. Ama onun, Fars kltrnn eski ve kkl, byk bir merkezi olan Belh ehrinde doduu ve ocukluunu geirdii, ayrca devlet kesiminin ve aydn tabakann Farsa konutuu byk bir bakentte, Konyada yaad unutulmamaldr. Hayatta iken dnce ve grlerini bir tarikat halinde tekilatlamam olan Mevln Celleddinnin 1273te lmnden sonra ve zellikle olu Sultan Veledin halife olmasyla, Mevlevlik bir tarikat haline dnmeye balad. Bu tarikat Anadolu Seluklu Devletinin yklmasndan sonra, Beylikler ve zellikle Osmanl dneminde gelierek devlete resmen desteklenen bir duruma geldi. Hac Bekta- Vel Seluklu Anadolusunun bir baka mhim sf ahsiyeti de, XVI. yzylda kurulacak olan Bektalik tarikatna adn veren Hac Bekta- Veldir (1271). hretinin salnda fazla yaylmadn kabul etmek gerekiyor. Zira devrinin hemen hi bir kaynanda iz brakmamtr. Hac Bektaa bugnk hretini kazandran, XVI. yzylda kurulan Bektalik olmutur. Hac Bektan Anadoluya gelmeden nceki hayat, yani, memleketi, doumu, ailesi, ve nasl bir yetime srecinden getii hakknda Vilyetnmedeki menkabev bilgileri saymazsak, tarihen msbet bir ey syleyecek durumda deiliz. Ancak Horasan Erenleri diye bilinen Kalenderyye akmna mensup cezbeci sflerden biri, dolaysyla Horasan Melmetiyye mektebinden olduuna muhakkak nazaryla baklabilir. Bu sebeple, XIII. yzylda Cengiz istls nnden vuk bulan dervi gleri

655

arasnda ayn mektebe mensup Yesev veya daha kuvvetli bir ihtimalle Haydar dervilerinden biri olarak Anadoluya gelmi olmaldr.21 Btn benzeri Trkmen eyhlerinde olduu gibi, muhtemelen Hac Bekta da kendine bal bir Trkmen airetinin banda bulunuyordu. Genellikle bu oymaklar-Dede arkna bal arkn veya Karkn oymanda olduu gibi-balarndaki eyhin adyla anlyordu. Hac Bektan durumu da byle olmaldr. Nitekim, Osmanl tahrir defterlerine dayal yeni bir aratrma, Hac Bekta- Velye bal bir Bektalu oymann bulunduunu ortaya koymaktadr.22 Hac Bekta- Vel Anadoluda yeni bir sf evreye intisap etmi grnyor. Bu evre, Yesevlik ve Haydarlie ok benzeyen ve XIII. yzylda Anadoluda nce nl Trkmen eyhi Dede arkn, sonra da onun halifesi Baba lyas- Horasn tarafndan temsil edilen Veflik tarikat evresidir. Bu evrenin temsil ettii cezbeci tasavvuf dnce gelenei, bugne kadar tahmin edilenin ok tesinde, krsal kesimin byk bir ounluuna hakim bulunuyordu. Yeni aratrmalar bunu yava yava ortaya karmaktadr. Hac Bekta- Velnin tasavvuf dncesi, yaad evre icab, hi phesiz slm fkhnn sk kurallaryla snrlandrlan Ortodoks bir anlay deil, Horasan Melmetiyyesinin kuru zhd (asetizm) kart cezbeci (ekstatik) karakterini yanstan bir dnceydi. Bundan da te, bu slm anlay, slm sfliinin yapsndan kaynaklanan geni bir hogrye dayanan, mhtedleri birdenbire eski kltr evrelerinden koparmadan, bu kltrden gelen eski inanlarn da kendi ierisinde deerlendiren badatrmac (senkretik), yeni bir slm anlayyd. Onun bu ynteminin, Anadolunun Mslim ve gayrimslim toplumlar arasnda nemli bir yaknlama ortamnn domasna yol atn syleyebiliriz. O kadar ki, blge Hristiyanlarnn da ona byk bir yaknlk duyduunu ve kendisini Aziz Haralambos adyla takdis ettiklerini biliyoruz. yle grnyor ki, zaman zaman baz Mool idar otoritelerine kar kmak durumunda kalm olsa da, Hac Bekta- Vel, Sulucakaraykteki mtevazi zviyesinde bu ekilde mrn tamamlam olmaldr (1271).23 Buraya kadar ksaca anlatmaya altmz u genel ereve, Anadolu Seluklu dneminde, esas itibariyle Anadolu dndan gelen ve daha ok Fars, ksmen de Arap ve Trk kkenli, byk mutasavvflar tarafndan Konya, Krehir, Sivas, Kayseri ve Tokat gibi, Seluklu Anadolusunun nemli merkezlerinde ok zengin bir dnce ortamnn yaratldn gsteriyor. Bu ortam hem Beylikler dneminin, hem de ileride Osmanl mparatorluunun tasavvuf dnce temelini oluturacaktr. Ama unu hemen syleyelim ki, bu byk sflerin XIII. yzylda yaratt bu renkli ve hareketli, veld tasavvuf dnce, ayn orijinallii Osmanl dneminde srdremiyecek, ama tasavvuf edebiyat musiksi, hat sanat ve mimarsi bakmndan belki btn tasavvuf tarihinin zirvesini oluturacaktr. Beylikler DnemiDnce Ortam Beylikler dnemi, Anadoluda Snnliin tam anlamyla hkim olduu ve sonraki yzyllarda, bir daha dnlmemek zere devlet politikasnn temelini tekil ettii bir devirdir. Anadolu beyliklerinin hemen tamam siyaset ve idarelerinde bunu belirgin olarak gstermilerdir. XIV. yzyln ikinci yarsnda, yani lhanl mparatorluunun yklmasndan sonra ran geni apl bir takm dn hareketlere sahne olmutur. Olcaytonun lmnden sonra randa yeniden glenen

656

Snnlikle, evreler arasnda yeni bir mcadele devri balad. Serbedarlar zamannda iddetle sren ve tesirlerini Hurfliin kna kadar gtren eyh Hasan Cevrnin balatt hareketini nemli bir misal olarak burada zikretmeliyiz. XIV. yzyln sonlarndaki bu hareketler, Timur devrinde Seyyid Kvameddin hareketiyle yeni boyutlar kazand. Mtedil lie ses karmayan Timur, ar eilimlere msaade etmiyordu. Bu sebeple takibata urayan eyhler uzak mntkalara ekilmeyi tercih ediyorlard. ahruh zaman ise (1405-1447), yepyeni bir akmn, Hurfliin ortaya kt bir devir oldu. Beylikler dnemi Anadolusundaki dn eilimler iinde bizce en fazla dikkate alnmas gereken akm, bugne kadar nemi yeterince vurgulanmayan Hurfliktir. Kalenderlik, Bektalik, Melmlik gibi byk tasavvuf evrelerindeki gl etkisi itibariyle, Anadolu ve Rumelide sanldndan da yaygn olduuna phe bulunmayan Hurflik, zerinde ciddiyetle durulmas gereken bir din akmdr.24 1394 ylnda idam edilen Fazlullah- Esterbdnin, geni apta eski ran dinlerinin kalntlarn, Hristiyanlk, Kabbalizm ve Neoplatonizme ait inan ve telkkileri slm bir cil altnda yorumlamak suretiyle, merkezi Esterbd olmak zere randa kurduu Hurflik, bir eit senkretik mistik bir mezhep, hatt bir din olarak olarak grlyor. Kabbalistik etkilerle harflere bir takm gizli anlamlar ykleyerek sistemini bu temele dayandrd iin, kurduu yeni mezhep veya din, Hurflik olarak adlandrlr. Timur mparatorluunun en gl dneminde ortaya kan Fazlullah- Esterbdnin faaliyetleri yasaklanp kendisi idam edilince, taraftarlar mthi bir takibata uradlar. Hurflerin nemli liderlerinden Ahmed Lrun 1427de ahruha kar giritii suikast hareketinden sonra, mridlerinden pek ou yakalanp ldrlm, cesetleri yaklmt. 1467 ylnda ise Karakoyunlu hkmdar Cihanaha kar bizzat Fazlullahn kznn ban ektii bir isyan hareketi iddetle bastrlm ve kendisi be yz kadar taraftar ile yakalanp idam edilerek cesetleri yaklmt. Btn bu hareketlerin sebep olduu gz atrmayan takibat ve katliam sonunda Hurflerin byk ounluuyla Anadolu topraklarna sndklar ok iyi biliniyor. zellikle Sivas, Eskiehir, Akahisar, Tire ve daha baz Orta ve Bat Anadolunun ehir ve kasabalar, ksa zamanda, hviyetlerini ok iyi gizleyen Hurf propagandaclarla doldu. Buradan Rumeli topraklarna geerek Arnavutlukta, Filibe, Varna vb. nemli Balkan ehirlerinde faaliyetlerini srdrdler. Bunlar kendilerini bir takm sf cemaat ve tarikatlara intisap ederek gizlemeyi ve ayn zamanda inanlarn yaymay baardlar. Hurfliin Anadoluda, Mr erif ve zellikle byk zer iri mdeddn Nesm (1408) tarafndan yayld grlyor. zellikle Mr erif ve kardeinin Anadoluya Fazlullah- Esterbdnin eserleri bata olmak zere pek ok Hurf kitaplar getirdii, Fazlullahn nde gelen halifelerinden mdeddn Nesmnin ise ok geni boyutlu bir propaganda yrtt, hatt bir ara Ankaraya gelerek Hac Bayram- Vel ile de grmeye alt ok iyi biliniyor. Bu durumda, Anadoluda pek ok yer dolaan ve uzun zaman kalan mdeddn Nesmnin, bu arada bir ok halife yetitirdii muhakkaktr.25 Hurflik nce Anadoluda daha sonra Osmanl dneminde de Balkanlarda tasavvuf dnce zerinde bugne kadar sanlandan ok daha yaygn ve etkili oldu. Bununla beraber, Snnlie dayal ynetim gelenei ve bunun Trkmen beyliklerince de kuvvetle srdrlmesi, Hurf, hem de dnce iin Anadoluda nih baar yolunu kapatmtr.

657

Her ne kadar zaman zaman Beylikler devrinde, Anadoluyu kucaklam bulunan Ahlik tekilatnn etkilere mruz bulunduu iddia edilmise de, bunun iin ileri srlen-baz ftvvetnmelerde Oniki mamn ve zellikle Hz. Alinin isimlerinin zikredilmesi gibi-deliller yeterli deildir. Aslnda Ahlikte Hz. Alinin sk vurgulanmas, ftvvet kavram dolaysyla ok tabiidir. Ama Ahlikte Hz. Aliye verilen bu stn mevkiin, tesirlere yorulmas zordur. nk Snnlikte de Hz. Alinin ok yceltildii bilinmeyen bir husus deildir. Zira, kahraman, fedkr ve cmert bir kiilie sahip olmas itibariyle bir Hz. Ali sempatisi ve tutkunluu ise hemen hemen btn Snn evrelerde vardr. zet olarak sylemek gerekirse, Beylikler devri Anadolusunda hkim tasavvuf dncenin Snnlik etrafnda topland, tesirlerin ise ok snrl ve zayf olduu-ileride aksini gsterecek belgeler kmad mddete-kabul edilebilir. Tarkatlar ve Tasavvuf DnceMevlev Dncesinin Gelimesi Mevlevlik, Mevln Celleddinin vefatndan sonraki yllarda, srayla yerine geen elebi Hsmeddin (1238), kendi olu Sultan Veled (1312) ve torunu Ulu rif elebi (1320) zamanlarnda gelimeye balad ve bir tarikat halini alarak yin ve erkn, tekilt, klk ve kyfeti tesbit edildi. Ancak Mevlevliin bu teekkl dnemine ait bilgiler, zamanna ait olmayp, daha sonraki Mevlev kaynaklar tarafndan verildii iin dikkatle kullanlmak zorundadr. Bununla beraber, A. Glpnarlnn aratrmalar, Mevlevliin geliim tarihini de belli lde meydana koymu bulunmaktadr.26 Bugne kadar elde edilen sonulara baklrsa, Mevlevlik asl XIV. yzylda Ulu rif elebinin ahs gayretleri, lhanl yneticileri ve Anadolunun muhtelif yerlerinde teekkl eden Trkmen beyliklerinin idare evreleriyle olan ilikileri syesinde hemen btn Anadoluya yaylm, Mool bakenti Sultaniyeye kadar gitmitir. zellikle XIV. yzylda yalnz byk kltr merkezlerinde tekkeler aan ve mahall otoritelerin, yahut aydn evrelerin ilgisini eken Mevlevlik, XV. yzyldan itibaren kylere kadar bile ulamtr. Konyadaki Mevln Celleddin Derghndan ynetilen Mevlev tekkeleri, bu merkeziyetilik siyaseti syesinde -baz Mevlev eyhlerinde zaman zaman beliren Kalender ve Bekta eilimlere ramen- genelde Mevln Celleddin yaarken temeli atlan Snn izgiyi korumulardr. Bu syede, mevcut siys ve itim nizamn bozulmasna yol aacak hareketlere girmemeyi ve daima merkez ynetimlerin yannda yer almay tercih etmilerdir. Mevlevliin btn tarihi boyunca gdlen bu politika, Beylikler dneminde muhtelif beyliklerin arazilerinde zengin vakflar elde ederek tarikatn iktisaden de glenmesine ve bunun tabii bir sonucu olarak, salam ve gl bir tarkat olarak Osmanl mparatorluk dnemine intikaline imkn hazrlad. Mevlevliin bu hussiyeti, btn bir tarihi boyunca kendini daima belli etmitir. Bununla beraber, Mevlevlik Mevln zamanndaki o engin tasavvuf dnc boyutunu gelitirerek devam ettirmekten ok, tpk dier tarikatlar gibi, yin ve erkn boyutunu ne karan, etkileyici sema meclisleriyle, dnce boyutundan ok, estetik ritelleriyle insanlar etkilemitir. Beylikler dnemi Anadolusunda Mevlevliin ne lde geliip yayldn anlamak iin, balangta merkez derghn dnda sdece Konyada be tekkenin bulunduu, Krehir, Amasya, Tokat, Erzincan, Bayburt merkez olmak zere douda; Nide, Karaman, Akehir, Ilgn ve Denizli gibi bat blgelerinde tekkelerin aldn sylemek yeterlidir. Ayrca, pek az bir zaman sonra da, Ktahya

658

ve Karahisarda birer zviye kurulmutur. Btn bu ilerlemeler, Kadirlik, Riflik gibi dier tarikatlarn faaleyitlerine ramen, yarm yzyl gibi nisbeten ksa bir zaman iinde kaydedilmitir. Yunus Emre Beylikler dnemi Anadolusunun Trkmen evrelerine hkim olan popler tasavvuf dncesi asndan damgasn vuran, stelik bununla da kalmayp daha sonraki yzyllarda da geni lde tesirini srdren nemli bir tasavvuf dnce adam, Yunus Emredir (1310). Yunus Emre, yukarda adlar geen ahsiyetlere nazaran sosyo-ekonomik ve kltrel bakmdan hayli fakl bir evreye, yani daha ok, yar gebe Trkmen boylarnn oluturduu krsal kesime mensup bir sfdir. Ona tam anlamyla bir Trkmen mutasavvf denebilir. Horasan Melmetiyyesinin tasavvuf telakkilerini zmsemi ve bunlar terennm eden kalender-merep bir sf olduu iin srekli gezip dolamas, deiik yerlerde yaamas sebebiyle, doup ld ve yetitii yer hakknda uzun mnakaalar yaplm olan bu byk Trkmen eyhi, Anadoluda bir bakma Ahmed-i Yesev (1167) tasavvuf dncesinin takipisi saylabilir. Geri fiilen Yesevlik ile bir balants bilinmemektedir, ama, gerek kulland nazm biimi gerekse tasavvuf telkkileri itibariyle Ahmed-i Yesev geleneinin bir devam gibi grlmemesi iin de sebep yoktur. Fuat Kprlnn Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli nl eserinin, mnhasran bu ikisine tahsis edilmesi, bu sebeptendi.27 XV. yzyln ortalarndan sonra teekkle balam ve XVI. yzylda kurulmu olan Bekta tarikat gelenei, Yunus Emreyi Hac Bekta- Velye mrid yapmak suretiyle kendine balamakla birlikte, bugn iin byle bir ban tarihen isbat imkn dahilinde deildir. Ancak, ada olmalar itibariyle bu iki ahsiyetin grmesi mmkndr. Kronolojik olarak Yunus Emrenin genlik a, Hac Bektan yallk dnemine rastlar. Ayrca ayn sosyal yapya sahip, yani yar gebe Trkmen evrelerinin iinden gelen bu iki Trkmen eyhinin tasavvuf telkkileri itibariyle, Ahmed-i Yesev geleneinde birletikleri de dnlrse, yaknlk arzetmeleri kadar tabii bir ey olamaz. Ancak bu, Yunus Emrenin Bekta tarikatna mensup olduunu gstermez. Zira, XVI. yzylda kurulan bu tarikatla, 1310larda vefat ettii iyi bilinen Yunus Emrenin bir ilikisi olamaz. Bununla beraber, Bektaliin Hac Bekta zamannda mevcut olduu yanlgs, dolaysyla Bektaliin Hac Bekta ile bir tutulmas gibi anakronik bir hatann da katksyla, Yunus Emre Bektalerce hep kendilerinden olarak grlmtr. Halbuki aksine onda geni lde Mevln Celleddin etkisi sezilir. Nitekim o bunu divannda da belirtmitir. Buna karlk divannda Hac Bektan ad hi gemez. Aslnda Yunus Emreyi Bekta gelenei iinde mtla etmekten ziyade, Bekta sflii ve edeb gelenei zerinde Yunus Emre tesirlerini sz konusu etmek geree daha uygundur. Nitekim Yunus Emrenin zellikle kuvvetli ve sade bir anlatma sahip olmas, slbunun samimiyeti, onu Anadoludaki Snn, heterodoks btn tasavvuf evrelerinde messir klm, her iki kesimde de gerek ifade biimi ve slbu bakmndan, gerekse fikr ynden Yunus Emre tarznda yazp syleyen pek ok sf ir yetimitir. Bu tesir Anadoluda hl devam etmektedir. te kanaatimizce Yunus Emreyi nemli klan da budur. Yunus Emrenin Divan ve Risletn-Nushiyye adyla bilinen eserleri gnmze kadar geldii gibi,28 kuvvetli tesiri ve uyandrd hayranlk sebebiyle daha sonraki irlerin kendisini taklit yollu yazlan eserleri de mevcuttur. Mevln Celleddin hakknda olduu gibi, Yunus Emrenin tasavvuf

659

dncesi etrafnda da gnmze kadar pek ok speklasyon yaplmtr. Aslnda, esas itibariyle bir yandan Ahmed-i Yesev geleneine bal olmakla beraber, Yunus Emre, Vahdet-i Vcud mektebine de baldr ve bu mektebi kolay anlalr bir biimde terennm ederek halk seviyesine indirebilmesi bakmndan da Anadolu tasavvuf dnce tarihinde byk bir rol oynamtr. Bu itibarla onu sdece kendi erevesinde deerlendirmek, sz konusu balant ve tesirleri hesaba katmamak yanl olur. Ahlik ve Ftvvet Dncesi Anadoluda Ahliin en iyi bilindii dnem, hi phesiz nl Maripli seyyah bn Battuta syesinde, Beylikler zamandr. bn Battuta, Osmanl Beylii de dahil, 1330lu yllarda Anadolunun pekok yerini gezmi ve ounlukla Ah zviyelerinde misafir olmutur. Seyyah Erzurumdan zmire, Sinoptan Antalyaya kadar birok ehir, kasaba ve kyde yirminin stnde Ah zviyesi grm, buralarda Ahler ile tanp sohbet etmi, yinlerini seyretmi ve bu syede bize gerekten ok deerli bilgiler brakmtr. Daha nce de belirtildii zere, yalnzca bir meslek teekkl olarak deerlendirilmesi hatal olan Ahliin tarihinde Beylikler dneminin nemli bir yeri vardr. nk Anadoluda Seluklu ve lhanl hkimiyetinin ortadan kalkmasyla merkez otoritenin paralanmas, pek ok yerde ynetimin Ahler eline gemesiyle sonuland. Ankaradaki Ahler ynetimi bunun iyi bir rnei olmakla beraber, bu tek deildi. Baz beyliklerde, Ankaradaki gibi mstakil olmasa bile, Ahlerin bulunduklar yerin ynetimde nemli lde nfuz ve katklar bulunduu bir gerektir. Bunun tipik bir misalini Osmanl Beyliinde de grmekteyiz. Demek ki Beylikler dnemi, Ahliin ayn zamanda belli lde siyas bir nitelik kazand nemli bir devreyi de temsil etmektedir. Bugn elde mevcut baz belgeler, mesel vakfiyeler, zellikle bunlarn hitler ksm, XIV. ve XV. yzyllarda Ahliin artk kylere kadar nfuz ettiini aka gstermektedir. Ancak XIII. yzyln balarnda Anadoluda ilk ortaya kt sralarda byk lde tasavvuf telakkilerin etkisini tayan Ahliin bu dnemde, iyice tekilatlanm bir esnaf zmresi mhiyetini gstermekle beraber tasavvufla ilikisini hl kuvvetle devam ettirdii grlebilmektedir. Ahlik, esas itibariyle kk Zerdt ncesi ranndaki sosyal protestolardan kaynaklanan gen erkek tekilatlaryla balantl olarak Fars kltrnn hakim olduu evrelerde filizlenmi bir tekilattr. Bu eski Fars gelenei, slm dnemde Horasan tasavvuf anlayyla birleerek, esasn dierkmlk, paylama, ihtiyac olanlara yardm etmenin (mrvvet) oluturduu ftvvet dncesini dourdu. Ahilik ite bu dnce temelinde, slm ortaanda hemen btn sosyal hareketlerin merkezinde rol alan esnaf tabakas arasnda nce randa teekkl etti. XIII. yzylda bu, Anadoluda da youn bir ekilde geliti.29 Seluklu devrinde iyice gelien Ahlik tekilat, Beylikler dneminde kylere kadar nfuz etmek suretiyle, nemli bir toplumsal ve ekonomik g haline gelmiti. Fevkalade pragmatik bir bak asna sahip olan ilk Osmanl yneticileri de, beyliin teekkl dneminde onun bu gcnden yararlanma becerisi gsterdiler.

DPNOTLAR 1 Btn bu konular iin bk. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu, stanbul 1971; Claude Cahen, La Turquie Pr-ottomane, Varia Turcica: VII, stanbul-Paris

660

1988 (Trkesi: Osmanllardan nce Anadolu, ev., Erol yepazarc, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 2000). 2 eitli vesilelerle Trkiyede gerekletirilen sempozyum ve benzeri akademik veya popler toplantlar, aratrclarn mnhasran bu saylan isimlere ynelmelerine sebebiyet vermitir. lgintir ki, Trkiyede bu saydmz tasavvuf ahsiyetler zerinde dahi yllardan beri yayn yaplmasna ramen, bilimsel anlamda ciddi ve doyurucu, iyi hazrlanm biyografik ve monografik almalara rastlamak henz mmkn deildir. Zira bu tr aratrmalar, akademisyen olsalar da genellikle alann amatrlerince gerekletirildiinden, hem kaynaklara inemeyen, metotsuz almalar olmaktan kurtulamamakta, hem de tabiatyla tezli ve apolojetik olduklarndan, ideolojik, basit ve yzeysel almalardan ibaret kalmaktadr. 3 Bir rnek vermek gerekirse, hakknda birok makale ve kitap km olmasna ramen, Yunus Emre, Mevln Celleddn-i Rm ve Mevlevlik hakknda bile bugn, (baz grleri eletirilebilir olsa da) F. Kprl ve A. Glpnarlnn kitaplar dnda bir tek bilimsel, cidd monografi yoktur. Oysa Anadolu Seluklu dnemi tasavvuf dncesinin olumasna byk katklar salayan Muhyiddin-i Arab, Fahreddn-i Irk, Evhadeddn-i Kirmn ve benzeri byk sflere ve bunlarn temsil ettikleri akmlara dair neredeyse tek bir monografi dahi bulmak mmkn deildir. Trkiyedeki Seluklu dnemi tasavvuf tarihi aratrmalarnn eletirel bir deerlendirilmesi iin bk. A. Yaar Ocak, Trkiyede Anadolu Seluklular din ve tasavvuf tarihi aratrcl hakknda baz dnceler, Trk Sfliine Baklar, letiim yay., stanbul 1996, ss. 23-30. 4 5 6 7 Claude Cahen, Le problme de Shiisme en Asie mineure pr-Ottoman, le Shiisme Msl, bk. Ferhad Daftary, smaililer: Tarih ve Kuram, ev. Ercmend zkaya, Raslant yay., Bk. Abdrrahim b. mer el-Cevber, el-Muhtr f Kefil-Esrr ve Hetkil-Estr, Necmeddin Kbrya dair bk. Lmi elebi, Terceme-i Nefehtl-ns, stanbul 1270, ss. Imamite, Paris 1970, s. 129 vd. Ankara 2001, s. 394. Sleymaniye (Karaelebizde). Ktp., nr. 255; kr. Cahen, La Turquie Pr-ottomane, s. 219. 475-479; Takiyeddin Sbk, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, Beyrut, tarihsiz, V, 11; E. Berthels, Necmeddin Kbr, A; Mustafa Kara, Tasavvuf Hayat, Necmeddin Kbra, Dergh yay., stanbul 1980, ss. 11-27. 8 9 Karann zikredilen eserinde Necmeddin Kbrnn bize kadar gelebilen Usl Aere, Kbrevlie dair una bk. Harrzde Kemaleddin, Tibyn Vesilil-Hakik, Sleymaniye

Risle ilel-Him ve Fevihul-Cemal isimli risalesinin evirisi yer almaktadr). (bahim Efendi) Ktp., nr. 432, III, 79-85; Henri Corbin, LHomme de Lumire dans le Soufisme ranien, Paris 1971, 2. basm, ss. 95-147; Marijan Mol, Les Kubrawis entre Sunnisme et Shiisme aux VIIIe et IXe sicle de lHgire, REI., XXIX (1961), ss. 61-142; E. G. Browne, A Literary History of Persia, Cambridge 1956, II, 491-494. 10 Bk. Lmi elebi, s. 491.

661

11

Bk. a.g.e., ss. 513-515; Ayrca Menkb- Sipehslr, Menkbul-rifn (Ahmed Eflk) gibi

Mevlev kaynaklar ile A. Glpnarlnn Mevln Celleddin isimli eserinde (nklp Kitabevi, stanbul 1959, ss. 34-43) geni bilgi vardr. 12 13 14 15 16 Bk. Eflk, Menkib al-rifn, nr. Tahsin Yazc, TTK yay., Ankara 1959, I, 176. Buna dair bk. Lmi elebi, s. 515 ve nceki dipnotta zikredilen eserler. Sz konusu ihabeddin Shreverd ve Shreverdlik iin bk. Lmi elebi, ss. 526-527; Helmuth Ritter, Bk. Kitabu Avrifil-Marif, Beyrut 1983, 3. bs. Trke evirisi: Avriful-Marif, Tasavvufun ihabeddin Shreverd-i Maktule dair zellikle bk. Lmi elebi, ss. 658-659; Henry

eserin bir nshas Konya Mevln Mzesi Kitaplnda 5435 numarada bulunmaktadr. Die vier Suhravardi, Der Islam, XXV (1938), ss. 36-38; S. Van den Bergh, al-Suhravardi EI 1. Esaslar, ev. H. Kmil Ylmaz-rfan Gndz (Mustafa Uzun), Erkam yay., stanbul 1989. Corbin, En Islam Iranien: Aspects Sprirituels et Philosophiques II, Sohravard et les Platoniciens de Perse, Gallimard, Paris 1971; ayn yazar, Sohravard, LArchange Empourpr, Fayard, Paris 1976. 17 Muhyiddin Arabnin hayat ve eserleri bugne kadar eitli dillerde pekok incelemenin konusu olmutur. Bu husustaki kaynaklar ve modern almalar iin bk. Ahmed Ate, Muhyiddin Arab, A; Ahmet Ate, Ibn al-Arab, EI2. Ayrca Muhyiddin Arab ve tasavvuf sisteminin temeli olan Vahdet-i Vcud dncesi hakknda unlara zellikle baklmaldr: Osman Yahia, Histoire et Classification de lOeuvre dIbn Arab: Etude Critique, Institut Franais de Damas, 1964, 2 cilt; H. Corbin, LImagination Cratrice dans le Soufisme dIbn Arab, Flammarion, Paris 1958, 2. bs.; A. E. Afifi, Muhiddin bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, AF. yay., Ankara 1975; Nihat Keklik, Muhyiddin bnl-Arab, stanbul 1966; Michel Chodkiewicz, Le Sceau des Saints: Prophtie et Saintet dans la Doctrine dIbn Arab, Gallimard, Paris 1986; William C. Chittik, Ibn al-Arabis Metaphysics of Imagination: The Sufi Path of Knowledge, State University of New York Press, Albany 1989. zellikle Trk tasavvufu zerinde Muhyiddin Arabnin tesiri urada bahiskonusu edilmitir: H. Ziya lken, Ecole vudjudite et son influence dans la pense turque, WZKM, 62 (1969), ss. 193-208. 18 19 Muhyiddin Arabnin eserleri iin O. Yahiann yukarda zikredilen eserine bk. Sadreddn-i Konev, Muhyiddn-i Arabyi anlamak iin bir kap saylabilir. Onun hayat ve

eserlerine dair bk. Lmi elebi, ss. 632-634; William C. Chittik, Sadr al-Dn Qnaw on the oneness of being, IFQ, 21 (1981), ss. 171-184 (Burada geni bir bibliyografya vardr). 20 Mevln Celleddinin, bugne kadar zerinde en ok yaz yazlan bir mutasavvftr. Bu yazlarn bibliyorafyas bile birka cilt tutmaktadr (bk. Mehmet nder-smet Binark-Nejat Seferciolu, Mevln Bibliyografyas, Bankas yay., Ankara 19, 74 2 cilt. ). Fakat btn bu yazlanlar, yukarda zikredilen iki temel Mevlev menkbnmesi bata olmak zere, Skb Dedenin Sefne-i Nefse-i Mevleviyanyla dier Mevlev kaynaklarna ve tabiatyla bizzat bu byk sufnin eserlerine dayanmaktadr. Bunlara ilveten u modern biyografilere de baklmaldr: A. Glpnarl, Mevln Celleddin, nklp Kitabevi, stanbul 1959; Beduzzeman Firzanfer, Zindegn-i Mevln Celleddn Muhammed, Tehran 1354 h (Trkesi: Mevlna Celaleddin, ev. F. Nafiz Uzluk, MEB yay., stanbul 1990); Eva de Vitray Meyerovitch, Mystique et Posie en Islam: Dall-ud-Dn Rm et lOrdre des Derviches Tourneurs, Descle de Brouver, Paris 1972. 2e ed. Ayrca, Trkiyede Mevln zerine yaplan speklasyonlarn eletirisine dair unlara baklabilir: A. Yaar Ocak, Mevln dnemi

662

Anadolusunda tasavvuf akmlar ve Mevln, Trk Sfline Baklar, ss. 88-97; ayn yazar, Bir 13. yzyl mutasavvf ve sufisi olarak Mevln Celleddn-i Rm, a.g.e., ss. 137-147. 21 22 23 Bu mesele geni olarak tarafmzdan urada delilleriyle gsterilmeye allmtr: Osmanl Irne Beldiceanu-Steinherr, Les Bektai la lumire des recensements ottomans, Hac Bekta hakknda bugne kadar yaymlanan pek ok aratrma iinde temel bir nitelik mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderler, TTK yay., Ankara 1999, 2. bs., ss. 199-209. WZKM, 81 (1991), ss. 21-79. arzeden u esere bk. Irne Mlikoff, Hadji Bektach: Un Mythe et ses Avatares, Gense et Evolution du Soufisme Populaire en Turquie, Leiden (E. J. Brill) 1998 (Trkesi: Hac Bekta: Efsaneden Geree, ev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1998). 24 Bu konuda bk. A. Bausani, Hurufya, EI2; A. Glpnarl, Fadl Allah Hurf, EI 2; ayn yazar, Hurfilik Metinleri Katalou, Ankara 1973, ss. 16-31; zellikle bk. Norris, H. T.: The Hurf Legacy of Fadlullh of Astarbd, The Legacy of Medieval Persian Sufism, ed. Leonard Lewisohn, London-New York 1992, ss. 87-98. 25 Nesimnin tasavvuf anlay byk lde Divannda yanstlmaktadr. Bu divan, Nesimnin dier eserleriyle birlikte cilt halinde Azerbaycanda yaymlanmtr (mdeddn Nesm, Eserleri, nr. Hamid Arasl, Bak 1973). Trkiye de ise Divan yaymlanmtr (bk. Nesm Divan, nr. Hseyin Ayan, Aka yay., Ankara 1990. Bunun ba tarafnda Nesimnin hayat ayr bir blm olarak yer almaktadr). 26 27 Bk. Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1953. Bk. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB yay., Ankara 1976, 3. bs., ss. 183-357.

Kprlden sonra Yunus Emreye dair tabiatyla daha ok Trkiyede yayn yaplm olmakla beraber, bunlarn ou ideolojik ve speklatif yaynlardr. Bunlar iinde kanaatimizce, sistemsiz olmasna ramen bilimsel yaklam koruyabilen, zellikle de onu yaad dnem iinde deerlendiren yine de A. Glpnarlnn eseridir: Yunus Emre ve Tasavvuf, Remzi Kitabevi, stanbul 1961. Yunus Emre etrafndaki bu ideolojik speklasyonlarn eletirisine dair bk. A. Yaar Ocak, Trkiyede Yunus Emre aratrmalar zerinde genel bir deerlendirme ve Yunus Emre Problemi, Trk Sufiliine Baklar, ss. 98-108; ayn yazar, Trkiyede kltrel-ideolojik eilimler ve bir 13. -14. yzyl halk sufisi olarak Yunus Emrenin kimlii, a.g.e., ss. 109-121. 28 Yunus Emrenin Divan bugne kadar birok kere yaymlanm olmakla beraber, henz baz problemler ihtiva etmektedir. Bu itibarla burada herhangi birini tercih etmek sz konusu olmayacaktr. Fakat bu eserin, yalnz ekil asndan deil, cidd bir muhteva kritiine de dayal bilimsel bir nerine ihtiyac olduu, Yunus Emre zerine bugne kadar yaplan snrsz ideolojik speklasyonlara bir lde engel olmas bakmndan da muhakkaktr. 29 Ahliin balangta zellikle geni lde tasavvufa dayal ftvvet dncesiyle ilgili bulunduu muhakkak olmakla beraber, onun bu cephesini grmek istemeyen eilimler de olmutur. Trkiyede Ahlik etrafnda oluan bu ideolojik, apolojetik ve speklatif yaklamlarla yaplan aratrmalarn eletirisine dair bk. A. Yaar Ocak, Trkiyede Ahlik aratrmalarna eletirel bir bak, a.g.e., ss. 169-190.

663

Anadolu Seluklularnda Hogr Ortam / Do. Dr. Ahmet Sevgi [s.439449]

Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye A. Hogrnn Tarifi skilerin kulland tesmh veya msmaha kelimesi karlnda kullanlm; bu iki kelime Trkeye Arapadan gemitir. Asrmzda hogr msmaha karlnda Franszca asll tolerance kelimesi de kullanlmaya balamtr. Hogr anlamna gelen msamaha, Arapada, bir hususta unf (iddet), ubet (sertlik) gstermeyip, yumuak ve kolaylkla muamele etmek, anlayl davranmak, mzrak saplamada, vurumada ve yarta yumuaklk, uysallk kolaylk gstermektir.1 Trkede ki hogr terimi ho grmek deyiminden tremitir. Hogr -msmaha- grmemezlie gelme, gz yumma, tahamml etme, katlanma anlamlarna da kullanlmaktadr.2 Msmaha kelimesinin mastar (s-m-h) harflerinden meydana gelmi semih kknden teekkl etmi; semih kelimesi, cmertlik, eli aklk, yumuak davranma anlamna gelir. Ayrca msmaha kelimesi mshale karlnda da kullanlmtr. Mshale sehl kknden gelir. Sehl ise dz, kolay ve topra yumuak yer anlamlarna kullanlr.3 Franszlar hogr karlnda (Facilite a pardonner les fautes dautri) deyimini kullanrlar. Bu deyim Trkeye Bakalarnn kusurlarn balama ve hatalarn anlayla karlama yetenei olarak tercme edebiliriz. Zira hibir kusurun toplumsal su nitelii yoktur. Yine Franszlar hogr karlnda indlgence4 kelimesini de kullanmlar. Bu kelimenin anlam da balayclktr. Bylece hogrnn temel zellii, eletiriler, inanlar ve dnceler karsnda tahammll olmak ve kiisel kusurlar balama yeteneini gelitirmektir ve kiisel bir erdemdir. zellikle peygamberler, veliler ve insanla hizmet etmi stn insanlarn nemli vasflarndan biridir. Hogrszlk ise, bizden farkl dnen, inanan ya da davrananlara tahammlszlk5 eklinde tanmlanabilir. Toplumda farkl dncelerin ve farkl bak alarnn olmas toplum iin fikir zenginliidir. Fikirler bu sayede tenkide urar ve olgunlar, doru fikirler ortaya kar. Voltaire (. 1778) hogry, insanln en gzel yn olarak belirtir. nsann doutan gelen birok kusurlar ve zaaflar olabilir. Kii vardr makam hrs ile kvranr. Bazlar da bu hrs ve arzularn alt ederek, tutkularn yenerek dengeleyebilir.6 Hogr, yle de tarif edilmitir. Bakalarnn inanlarna ve grlerine, gelenek ve greneklerine yaam biimlerine saygl olmak, onlar ho grmek, ayplamamak, sulamamak.7 Hogr, gnl ve sevgi iidir. Allah daima bizim gnlmze bakar. Gnlnde insanlara kar sevgi tayan kimse, btn insanlar sever, onlar krmak istemez ve onlarn davranlarn hogr ile karlar. Yunus Emre bu sevgiyi yle dile getirmitir: Gnl alab un taht Gnle alab bakt ki cihan bedbaht Kim gnl ykar-ise

664

Anadoluda bu ada yaayan Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Nasreddin Hoca ve Mevlana Celaleddin-i Rmi burada sevgi ve hogr ortamn hazrlamlardr. Daha ok Orta ada, dini inanlar konusunda msamaha ve hogr kelimesi kullanlmaya balamsa da imdi hogr kelimesi bir ok sahada kullanlmaktadr. Batda tolerans deyince genelde din hrriyeti ve dinler arasnda atma ve savalar akla gelmektedir. Protestanlarla Katolikler arasnda uzun yllar devam eden, atmalar, savalar, elem ve aclar, hogrszlkler hatrlanr. Katoliklie kar kan Sr Thomas More (14771535), Utopiasnda, dini hogry savunmu ve insann kendi inanlarnda hr olmasn istemitir.8 Nicolaus Cusanus (1401-1454) da Batda dini inanlar eletiri ve yorumlamaya balamtr.9 Avrupada 17. asrda Otuz Yl Savalar (1618-1648) denilen kanl mezhep kavgalarndan sonra Voltaire ve Locke (. 1804) gibi yazarlar dini toleranstan bahsedip, hogrszl eletirmeye balamlardr. Trkler kendi dini inanlarna uymasa da, baka lkelerin, rf ve adetlerine sayg gstererek, hogrye geni yer vermilerdir. Atalarmz, dini inanlar ile rf ve detler sahasnda bilinli bir tolerans politikas izlemilerdir. Bazen bu tolerans aznlklar tarafndan suistimal edilmitir. Fakat ecdadmz eitli milletler ve dinler arasnda denge kurarak, siyasi, kltrel ve dini tolerans salamlardr.10 Hrriyetin en byk dman taassuptur. Hogrnn bulunmad yerde taassup bulunur. Taassup ise bir inanca, bir fikre, kr krne balanma halidir. Bir inanca sk skya balanma gereklerini yapma taassupla vasflandrlamaz. Bu kelime bizde ok defa yanl kullanlmaktadr. Mesel slamn btn gereklerini yapan kiiye mutaassp denir ki, bu yanltr. Taassupta, bir fikre sk skya balanma yannda bir de saldrganlk vardr. Mutaassp kii kendisinin itirak etmedii fikri ve kanaatleri ho grmez, onlar iddet yoluyla yok etmeye hazr bir durumda bulunur. Taassup yalnz dinde deil, btn fikri alanlarda grlen bir ruh hastaldr. Hogr, baka inan ve kanaatlere saygl olmak, farkl ifadelerden rahatsz olmama halidir. fadesi kolay olan bu hlin kazanlmas zordur; kkl bir eitim ve belli bir medenlik seviyesi ister. Kendi inan ve kanaatine sk skya bal olan bir kii pekl hogr sahibi olabilir. Farkl inan ve kanaat sahibine sayg duyma, onu ho grme: Byle bir davran, insanlarn yetime tarzlarnn farkllndan doan bilgi seviyelerinin deiik oluuna ve her insann anlay ve kavraynn ayn olmadn kabullenmekle olur.11 dareyi maslahatlk ve yaclk anlamna gelen mdhene, iyi karlanmam, yumuak davranmak ve ho geinmek, mdrt iyi karlanmtr. Lokman Hekim: er ancak er ile sndrlr diyen yalan sylemitir. Bu szn dorusu er ancak hayr ile sndrlr szdr. Nitekim ate de ate ile deil, su ile sndrlr.12 Hakszlklar karsnda ses karmamak zulme tepki gstermemek hogr deil, zillet ve aalktr. B. Devir XI. yzyln bandan XIII. yzyln sonuna kadar Anadolu Seluklu Devleti devam etmi, bilhassa I. Alaaddin Keykubd n saltanat esnasnda (1220-1237) siyasi, askeri, sosyal, kltrel fikri

665

ve ekonomik sahalarda en yksek seviyeye ulamtr.13 Keykubdn lmnden sonra yerine geen, ahsi meziyetlere sahip olmayan II. Gyseddin Keyhsrevin, Seluklu tahtna (1237-1247) oturmas ile durum birden bire deimi, ilerleme devri duraklamaya yz tutmutu. Bu devir esnsnda meydana gelen olaylar, Mool aknlar, i isyanlar, kardeler arasnda saltanat kavgalar, Seluklu saltanatn sarsm, Anadolu Seluklu Devletinin siyasi, sosyal, kltrel ve fikri yapsnda derin etkiler brakmt. Seluklu ordusunun Moollar tarafndan 1243 tarihinde Kseda mevkiinde yenilgiye uratlmas, Seluklu Devletinin merkezilik siyasetini sarsp, Moollara bal, hara veren tbi bir beylik haline getirmiti.14 Halk, Mool aknlar, ikence ve zulmnden, ktlk, yoksulluk ve ar vergilerden dolay korku ve mitsizlie dm, snacak yer aram, bu yzden de tasavvuf eyhlerine ve bilginlere ar derecede ballk gstermiti. Anadolu topraklar Seluklu hakimiyeti altna girdii zaman, eitli milletlere mensup halk, dnce bakmndan kozmopolit bir yapya sahip olup, taassuptan uzak ve eitli fikri cereyanlarn yaylmasna msit bir ortam vard. Zira eitli fikr akmlara sahip, limler, tarikat eyhleri kendi hogr dncelerini halka yayyorlar, slamn hogr ortamn hazrlyorlard. Bu lim insanlar halka mit veriyorlar, onlarn sknt ve gvensizliklerini gideriyorlard. Anadolu Seluklu Devri limlerinden Necmeddin Dye (. M. 1256), Anadoluya gelince, Mirsat El-bd adl eserinde, Moollarn, fitne, fesat ve haksz yere adam ldrmelerle ehirleri harap ettiklerini, Hemedandan baz lim ve dervilerle Erbil yoluyla Anadoluya geldiklerini, Seluklu sultanlarnn bu blgeleri adlet ve iyiliklerle mamr ettiklerini ve Anadolu ehirlerinden Kayseriye yerletiklerini15 kaydeder. Daha nce Hal ordular, Kudsu fethetmek ve slam ortadan kaldrmak amac ile Anadolu ehirlerini yakp-ykp, halk zulm, kital ve yama yaparak Kudse kadar ulamlard. mparatorun kz Annann ifadesine gre Bizansllar Trklere o kadar zalim davrandlar ki beikteki ocuklar da kaynar kazanlara attlar.16 Halk, Hal ordularnn yama ve ikencelerinden yeni kurtulmutu ki, doudan daha byk tehlike olan Mool tehlikesi ba gsterdi. Moollarn amalar lkeleri fethederek, zulm, kital ve yama yapmakt. Moollar Anadoluda Kayseri, Sivas gibi ehirleri yamalam ve Mslman halk kltan geirmilerdi. Anadolu Sel uklu Devleti grnte ayakta kalmsa da gerekte kmt. Babailer isyan karm, halk Baba lyasn halifesi olan Baba shakn etrafnda toplanm, dzene kafa tutmulard. Seluklu Devleti, Frenklerden yardm alarak ayaklanmay bastrm, Baba shak da yakalanarak idam edilmiti. (H. 638/M. 1240) Yunus Emre Anadoluda dzen kalmadn yle belirtmitir: Beyler azd yolundan bilmez yoksul halinden kt zahmet glnden nefs glne dalmtr17 . Gitti beyler mrveti binmiler birer at Yedii yoksul eti itii kan olsar18 Moollarn Anadoluyu istilasndan sonra 1308de Seluklu Devleti son bulmu, merkezi otoritenin yklmas ile, Anadolu Trk Beylikleri Dnemi balamtr.

666

Yunus Emre, gerek yaantsyla gerek eserleriyle Ahmet Yeseviden sonra Anadoluda Trkn, slamla kaynamasn salamtr. Yaln ve sade bir dille tasavvufi dncesinin yaylmasn salam, hogr ve sevgi ortamnn hazrlanmasnda byk rol oynamtr. eyh Eb Saidle balayan, Hakim Sen (. 1151) ve Feridddin-i Attar (. 1220) ile gelien suflik cereyan, XIII. yzylda Anadoluda pek yaygn bir hale gelmiti. Mool istilas nnden kap gelen, Fahrddn-i Irak (. 1289), Necmddin Daye (. 1253) ve Evhdddn-i Krman (. 1237) gibi tannm ir ve eyhlerin Anadoluya snmalar ve eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arabi (. 1240), vey Olu Sadruddin-i Konevi (. 1247) gibi ir ve limlerin almalaryla, fikri hogr ortam hazrlanmtr. Anadoluda Snni tarikatlardan baka Babler, Kalenderler, Haydarler, Melmlerin varl bunlarn grlerini benimseyen kimselerin olduunu da gsterir. nsan sevgisi ile dolu olan, tasavvuf ehli, rk ve renk fark gzetmeksizin btn insanlara, ayn sevgi ve hogr ile bakmtr. Mevlna Celaleddin-i Rmnin Mslman olmayan kiilere gsterdii sayg, insan artmaktadr.19 Hal seferlerinde saysz Mslmann kann dken, ehirler yakp-ykan Hristiyanlara ve onlarn papazlarna kar Mevlnnn gsterdii msamaha-hogr, gerekten onun sonsuz insan sevgisini ve hogrsn gstermektedir. Mevlnnn inanm bir Mslman olarak Pergel gibi bir ayamla eriat stnde salamca durduum halde dier ayamla yetmi iki milleti dolayorum20 diyerek, slam dininin msamah anlayn dile getirmektedir. Mevlnnn yaad XIII. yzyl, Seluklu Devletinin din, siyas, itima ve ekonomik bakmdan yap deitirdii bir asrdr. lkede, sava, ktal ve yamalara ramen Mslmanlarla, gayrimslimler arasnda itimai ve ekonomik siyasi ilikiler kesilmeden devam etmitir. Bu ilikiler arasnda birok gayrimslimin din deitirerek (ihtida olarak) slam kabul ettiklerini gryoruz. Trkler Anadoluya geldikleri zaman yerli halk imha etme (asimilasyon) siyaseti gtmemiler, bask ile din deitirmeye zorlamamlardr. Anadoluda halen birok gayrimslimin dinlerini, kltrlerini ve ibadet yerlerini muhafaza etmeleri, bunun en ak delilidir. slam dinin de inan bakmndan, zorlama yoktur. Gayrimslimlerin, Mslman olmas uzun yllar neticesinde olmutur. Din deitirme yani ihtida olay psikolojik meseledir. nsan psikolojisini ve ruhi yapsn iyi bilen gnl erleri, mutasavvftr, slam yaay ve davranlaryla, halka slam gzel sunmasn bilmiler ve bu sahada baarl olmulardr.21 Anadolu Mslman ve Hristiyan kavimleri arasnda bir kpr vazifesi grerek, dnya ticaret yollarna almas, ileri ve zengin bir lke haline gelmesi, Seluklu fethinin en nemli sonularndan biri olmutur. Seluklularn geni bir din msmaha ve hrriyet bahetmeleri, baz Hristiyanlar kendilerine balam ve Bizansa kar nefretlerini artrmtr. Bizansl tarihi Niketos da, Sultan I. Keyhsrevin Rumlara getirdii dil idare hakknda unlar yazar: Bu kadar iyi muamele, esirlere vatanlarn unutturdu. Birok yerlerin halk onun memleketine g etti.22 II. zzettin Klarslann (1155-1192) Malatya Patrii Sryani Mihaele yazd bir mektubunda onun dualar neticesinde, Bizansa kar zaferler kazandn belirtmitir. II. Gyaseddn Keyhsrevin zevcesi Grc Melikesinin Seluk saraynda, bir papaza ve zel bir kiliseye slama girinceye kadar sahip olmas, sultannn ne kadar, din hrriyetine deer verdiini

667

gstermektedir. Hatta sultanlarn huzurunda eitli dinlere mensup alimler din ve felsef sohbetler ve mnakaalar23 yapyorlard. Gerekten Mslman Trklerle Hristiyan yerliler arasnda mterek ziyaretgahlar, mterek hayat ve kltr teekkl etmiti. Mevln Celaleddin-i Rm, Yunus Emre gibi geni bir insanlk gr ile meydana gelmi dnr ve mutasavvflar, bu itimai muhitin eserleriydi. Bu yce insanlar toplumun ictimai yapsn gsteriyordu. C. slm ve Hogr slam dini doduu zaman, Mslmanlar Mekkeli mriklerden zulm ve ikence grnce, Hz. Muhammed (s. a. v.) zulm gren bu Mslmanlar Habe Kral Hristiyan Necainin lkesine gitmelerine msaade etmiti. Necai de lkesine gelmi olan bu Mslmanlar korumu ve onlarn orada kalmasna izin vermiti. Hz. Muhammed (s. a. v.), Neci ld zaman, gyabnda Medinede cenaze namazn kldrmt.24 Kuran- Kerimde ve hadis-i eriflerde Hz. sa (a.s.) lm ve Onun Peygamberlii btn Mslmanlar tarafndan kabul edilmitir. Kuran- Kerimde kitab dinler, btl dinlerden daha stn tutulmutur.25 Yine Kuran, dini yollarn farkl olduunu ve hidyete ermenin de, Allahn dilemesine bal olduunu belirtmitir: Sizden her biriniz eriat (din), bir yol belirledik. Allah isteseydi, hepinizi bir tek mmet yapard, fakat sizi verdikleriyle snamak ister.26 Cenb- Hak, inan ynnden insan serbest braktn belirtir: Allah isteseydi btn insanlar hidyet yoluna (slama) girdirirdi.27 Hz. Muhammed (s.a.v.), davran ve gzel ahlak ile herkese rnek olmutur. Hz. Muhammede (s.a.v.) on yl hizmet etmi Enes (r. a.), Onun gzel davrann yle deerlendirmitir: Reslllah (s.a.v.) on yl hizmet ettim. Bir kere bile can sklp, f, niin bunu byle yaptn, neden unu yle yapmadn, diye beni azarlamad28 buyurmutur. Hz. Muhammedin (s.a.v.) yksek ahlk Mslmanlar tarafndan rnek alnmtr. Zaten Hz. Muhammed (s.a.v.), Ben ancak gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim.29 buyurmutur. Hz. Muhammedin (s.a.v.) stn ahlk mmetini etkilemi ve bu sayede Mslmanlar gzel ahlka sahip olmulardr. Peygamberimize ve eshabna her trl ikence ve zulm lyk gren Mekkelilere kar, Mekkenin fethi gn, Hz. Muhammed (s.a.v.), Hz Yusufn (a.s.) kardelerine: Bugn size gemiten dolay azarlama yok30 ayetini okuyarak, hepsini affetmiti. O, btn insanlara eit davranm, zengin-fakir, asil-kle fark gzetmemitir. Mekkenin fethi srasnda, Fatma adl soylu bir ileden bir kadn hrszlk yapmt. Baz kimseler araclk yaparak, Peygamberimizden affn istemilerdi. Resl-i Ekrem: Sizden nceki mmetlerin helk edilmeleri ancak u sebepledir: Onlar, ilerinden zengin ve soylu bir kimse hrszlk yapt zaman onu brakrlar, fakir ve zayf kimse aldnda ise ona cez verirlerdi. Allah a yemin ederim ki, Muhammedin (s. a. v.) kz Fatma da alm olsayd muhakkak elini keser, cezsz brakmazdm31 buyurdu. Hz. Muhammed (s.a.v.) doruluktan ayrlmaz, u olay Onun doruluunu gsteren lametlerden biridir. O, yakn akrabalarn slma davet etmek iin Saf tepesine toplar: Size u dan arkasnda dman atllarnn bulunduunu sylersem, bana inanr msnz? dedii zaman: Hepimiz inanrz. nk sen yalan sylemezsin32 diye cevap vermilerdi.

668

Reslallah son derece cmertti eline geeni muhtalara datrd: Ben ancak datcym, veren Allahtr33 buyururdu. Mslmanlar buyurulmutur. Hz. Peygamber i ve davranlarnda Kurann emir ve nehiylerine uymutur. Peygamberimizin Hanm Hz. ieden (r.a.) dan ahlak sorulunca, Hz. ie: Siz Kurn- Kerim okumuyor musunuz? Onun ahlak Kurndan ibarettir35 diye cevap vermiti. Cenb- Hak, Hz. Muhammedin (s.a.v.) ahlakn methetmi ve rnek alnmasn istemitir: Sizin iin Allah Reslnde en gzel rnek vardr. 36 Hz. Muhammed (s.a.v.) nazik tabiatl, insanlara kar sert ve kaba davranmaz, azndan sert ve irkin sz kmaz, yumuak huylu bir insand. Kurn, Onun bu ahlkn yle belirtir: Allahn rahmeti eseri olarak, sen onlara yumuak davrandn. Eer kaba ve kat kalpli olsaydn, phesiz etrafndan dalp giderlerdi.37 Ashabnda beenmedii fiil ve davranlar grd zaman iinizden baz kimseler, yle yle yapyorlar.eklinde eletirir, kim olduklarn belli etmeden, yanl ve hatalar dzeltirdi. Kimsenin szn kesmez, konumas bitinceye kadar dinlerdi. Tartmay sevmez, sz gereinden ok uzatmazd. Kendini ilgilendirmeyen eylerle megul olmaz; kimsenin gizli hallerini aratrmazd. Allaha hrmetsizlik olmadka ahsna yaplan ktlkleri, ne kadar byk olursa olsun, balar, eline imkan geince almay dnmezdi.38 Mmin, kendisine yaplan zulme kar koyarken adaletten ayrlmad gibi, zulmeden dmana da kr krne boyun ememelidir. slamda kle edinmek iyi karlanmam, Kurnda dorudan doruya kleliin mbah olduuna dair sarih bir hkm de yoktur.39 Hz. Muhammed (s.a.v.) de, hayat boyunca hibir insana kle muamelesi yapmamtr, yalnz klelik messesesi mukabele bil misl olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte slam, kle azat etmeyi en makbul amellerden saymtr. slamiyette harp, btn insanlara rahmet, adlet ve eitlii ulatrmak amacyla yaplmtr. Zulm, hakszlk, fitne ve ktlk karsnda seyirci kalmak slamn iyilii emir, ktl nehiy prensibine aykrdr. slamda harbin gayesi Allahn adnn yceltilmesi ve Allahn adnn hkim olmasna iindir.40 Hz. Muhammedde (s. a. v.) srarla ciht zerinde durmu, Onun, Mriklerle mallarnz, bedenleriniz ve dillerinizle ciht ediniz.41 Hadisi, cihdn yalnz klla deil, i, sz, mal ile de yaplabileceini aklamtr. slamda cihad bir vastadr. Asl gaye Allahn adnn yceltilmesidir (ily kelimetullah).42 Seluklu sultanlar da, slamn hmisi sfatyla i ve d dmanlarla mcdeleden geri kalmamlardr. Mslman hkmdarlar, zulm gren gayrimslimlere adlet ve hak hukuk kaplarn aarak onlara mit vermilerdir. Anlama yaptklar hasmlarna kar ahde vefa gstermilerdir. Gustane Lebon: Tarih, Mslmanlardan daha merhametli bir fatih tanmaz43 demitir. slamda cihat davetinin temelinde fazilet ve adlet grlr. Zulme kar ayn ekilde karlk verilmesi esastr. Cenb- Hak: Size harp aanlarla Allah yolunda, siz de dn. Ar gitmeyin. phesiz ki Allah ar gidenleri sevmez.44 tarafndan Peygamberin ahlak rnek olarak alnmt. Cenab- Hak, Peygamberinin ahlakn methetmi Kuran- Kerimde phesiz sen en stn bir ahlak zeresin34

669

slam, insanl aalk kabul etmeyen bir msamaha anlay getirdi. Bu msamaha anlay erre teslim olma ve ktlklere imkan verme eklinde deil. Kuran- Kerimde: Ne iyilik ne de ktlk bir olmaz. Sen (ktl) en gzel (haslet ne ise) onunla nle. O zaman seninle arasnda dmanlk bulunan kimse bile sanki yakn dostun olmutur.45 Dmanda olsa bile ceza ilemi, hak lleri dahilinde olmal ve ar gidilmemelidir. Kii din edinmede ve semede hr olmal ve dinde zorlama yaplmamaldr. Kuran- Kerim de: Dinde zorlama yoktur. Hakikat iman ile kfr apak meydana kmtr.46 slam, mmine inanc konusunda ikence ve bask yapmay fitne olarak kabul etmi, fitne ise katl den47 daha fena olduu aklanmtr. slam, kiinin dnce ve inan hrriyetini teminat altna alm ve ikamet edecei yer hususunda da serbest brakmtr. Cenb- Hak, gerek hogrl mminlerin vasflarn yle belirtmitir: Bunlar, bollukta ve darlkta verirler, fkelerini kontrol ederler, insanlarn kusurlarn affederler. Allah iyi davrananlar sever,48 O Rahmann kullardr ki, yeryznde alak gnll yrrler; chiller onlara sz att vakit selametle derler.49 Sen hatrlat, t ver. Sen sadece hatrlatc ve t vericisin. nsanlara baka yol ile hakimiyet kuracak deilsin.50 slamda insanlar aras mnasebetlerin temeli adlet olup ve btn insanlar adlet nnde eittir. nsanlarn mkaft ve cezas yaptklar ilere gredir. Kurn, dmanlara bile adletle davranmay emreder: Bir kavme olan kininiz, sizi adlet yapmamanza sevk etmesin. Adlet yapn ki o, takvaya ok yakn olandr.51 slamda adalete son derece riayet edilir ki, harp hali olsun, sulh hali olsun, insanlar arasnda amaz adlet ls uygulanr. Haklarn kaybolmasna gz yumulup, bu sahada msamaha gsterilmez. Adaletin uygulanmad yerde Hakn yceltilmesi imkanszdr. Neticede zayflarn grd zulme dur diyecek bir adlet mekanizmas yani devlet olmaldr. Hz. Muhammed (s. a. v.), mminlere yle emirler vermitir: Kabul ettiiniz btn taahhtlere sadk kalnz. Dmana kar bile olsa sznzden caymaynz ve kimseyi aldatmaynz. llere eza etmeyiniz. ocuklar, kadnlar, ihtiyarlar ve din adamlarn vurmaynz. Mukaddes saylan eyay, bahe ve tarla mahsullerini yok etmeyiniz52 XIII. Asrda Hogr Seluklular Dneminde Anadolunun sosyal yaps, idarecileri etkilemi, eitli kltrlerin, milletlerin ve dinlerin bulunmas, Anadoluda taassuptan uzak ynetimi hazrlamtr. Henz Anadolu Seluklu Devleti kurulmadan nce, Byk Seluklu Sultan Melihah (. 1092) Devrinde dinler ve mezhepler st bir siyaset takip etmitir. Ermeni tarihisi Mateos, Melihah n Hristiyanlara pek iyi davrand iin, ehir ve kasabalarda bulunan Hristiyanlardan birounun onun idaresi altna, kendi istekleri ile girdiklerini belirtir. Bizans idarecilerinin halka zulmleri sebebiyle, Anadolu da Trkleri kurtarc olarak kabul etmilerdir. Hatta Anadoluda bulunan Ermeniler ve Sryaniler, Trk taraftar olduklar iin mparator Alexs, stanbuldaki kiliselerini ykm ve papazlarn kovmutu.53 Yakub ve Ermeni kiliseleri mensuplar, Bizans hakimiyetinin sktune sevinmiler ve Trklerin hakimiyetini tercih etmilerdi.54

670

Trk uyruuna giren gayrimslimler, din, dil ve rf ve adetlerini koruduklar iin, Seluklular idresine gven duymular. Tarihi Claude Cahen, Trk idresinde, rk ve dini kavgalar olmadndan, Mslmanlarla Hristiyanlar birbirleriyle yakn ve dostane ilikiler kurduklarn belirtir.55 Anadoluda XIII. asrda, Yunus Emre hogr, sevgi, bar, sayg ve insana deer veren iirler sylemitir. Halbuki bu asrda Avrupada Protestanlarla Katolikler arasnda uzun mddet devam eden dini savalar, ktaller ve ikenceler akla gelir. Katolik Sir Thomas More (1477-1535), mehur Utopiasnda dini hogry savunmu, Utopus, Muzaffer olunca ilk ii, din zgrln balatmak olmutur. Buna gre her insan istedii dini semede hr olmal ve eitli dinlere mensup insanlar bir arada serbest olarak yaamaldr.56 Yunusun hogrs ktlklere gz yumma eklinde deil, sevgi, bar ve dostlua dayanr; Ben gelmedim dava iin Benim iim sevi iin Gnller dost evi iin Gnller yapmaya geldim.57 Yunusta sevgi ve hogrnn i ie olduunu Yaratlm ho grdk, Yaradandan tr, veya Yaratlm severiz, Yaradandan tr msralar ile belirtir. Yunus insanlar arasnda rk ve din ayrlna da yer vermez, Ona gre btn insanlar, insanln birer yesidir. Cmle yaratlma birlik ile bakmayan Hakka mderris ise hakikatte asldr.58 nsan ne kadar bilgili ve kltrl olsa da, btn yaratlmlara bir nazarla bakmasn bilmelidir. Yetmi iki millete birlik ile bakmayan erin evliyasysa hakikatte asidr.59 Yunus Emre, yaantsyla, Ahmet Yeseviden sonra Trkn slamlkla derinlemesine kaynamasn salam, sade bir dille Anadoluda tasvvuf dnceyi ve hogr ve sevgiyi ikame etmitir. Ayrca bu asrda Anadoluda byk nfuza sahip olan, tarikat ve hreti her tararfa yaylm Hac Bekta Velinin halk zerindeki etkisini unutmamak gerekir, O da sevgi, bar ve hogr ortamn hazrlamtr. bn Batuta Anadolu gezisi srasnda Germiyan Beyi Mehmet Beyi ziyaretinde, sarayndaki Yahudi Hekime, hfzlardan daha fazla sayg gsterildiini grnce Beyin bu davrann beenmez. Bu bilgiden de anlalyor ki, Anadolu Belii saraynda, Yahudi hekim serbeste doktorluk yapabilmektedir. II. Klarslan, slmi itihad messesesini altrmak istedii zaman, Musul Suriye Atabei olan Nureddin Muhammed, Sultan imann yenilemeye davet etmi; O da, lkesinde taassub gsteren insanlara, Atabein lkesine gitmesini tavsiye etmitir.60 Dier lkelerde tekfir edilen Muhyiddin Arabi, Konyada fikir hrriyetine kavuup, sayg gryordu. Evlatl olan Sadreddin Konevde, Onun eserlerini erhedip, fikirlerini yayarak, pek ok taraftar topluyordu.61 Muhyiddin Arabi bilgisiz insanlarn bakalarn kmseyeceini ve bilginin

671

insana hogr duygusunu kazandracan, bakalarna hogr ile bakmann en stn fazilet olduunu bildirip, herkesi geliigzel tekfir etmeyin62 diye tavsiyede bulunuyordu. Anadolu Seluklu sultanlar yksek slam-Trk terbiyesi ile yetimi, taassuptan uzak, mnevver insanlard. Sultanlarn bazlar Arapa, ounluu Farsa bilip, bu dilde iirler yazabiliyorlard.63 Sultan I. Aladdin Keykubd, bilgili ve kltrl bir sultan olduu gibi, eitli sanatlarda mahreti olduu rivyet edilmektedir.64 Bu devir limlerinden Necmeddin Daye (. 1256), kendisine dmanlk besleyenlere kar hogryle yle seslenir: Dmanmz bahtiyar olsun Dnyada mr boyu mutlu olsun Kim ki bizim yolumuza diken koyarsa Bizim dikenimiz onun yolunda glistan olsun.65 Anadoluda Mool igalinin tesiri eitli ekillerde tezahr etmitir. Moollarn eitli mezhep ve tarikatlara kar ilgisiz kallar, birok tarikat eyhlerine propaganda imkann salamt.66 Trkler, slamiyeti kabul ettikten sonra, dnce ve temayllerine uygun gelen tasavvuf tarikatlara girmilerdi. te byle bir ortamda, Anadoluda hogr ve fikir hrriyeti gelimiti. Mevln Celaleddin-i Rmi, Farsa gazellerini sem esnasnda okuyor ve her snf halktan insanlar dinleyip, zevk duyuyordu.67 Mevln her snf insanla nsiyet kurduundan devrinde eletiriye uram, O da bu eletiriye kar, Mansrumuz halla deil miydi, Buhrl Ebbekir bez dokumaz myd, bir baka kamil camc68 deil miydi,69 diyerek sanatlarn manevi ve fikri sahada ilerlemeye engel olmadn belirtmiti. Yine Mevln, devrinde her snf halkla konuur, tanr, onlarla sohbet eder, rk, renk ve din farkna bakmaz ve dostluklar kurar. Onun gayrimslimlerle nsiyetine dair bir ok rivayetler70 de vardr. Hallarn klc Mslmanlarn kan ile boyanm olduu bu asrda Mevlnnn evinde Hristiyan usta serbeste alr;71 O, sevgi ve muhabbetin her trl ayb rteceini72 ve bakalarnda kusur bulan kimsenin kendi iindeki ktl aksettirmi olacan ve insan iyilik arad m, ktlk kalmayacan73 belirtir. nsanlar arasnda gelien dostluk, sevgi ve hogr sayesinde, dini ve insani msmaha da gelimiti. Seluklular genellikle Snniliin drt mezhebinden Hanefi ve ksmen de afii mezhebine mensuptular. Hanefilerin itikatta mam Eb Mansr Mturidi (. H. 944),74 insanda irde-i cziyyeyi vazetmek sureti ile akla, Trk rf ve detlerine yer verdiinden, Trkler arasnda, bu itikdi mezhep daha fazla yaylmt.75 bn Batuta, Anadolu gezisi esnasnda, mahedelerine dayanarak, Mslman halkn ounluunun hanefi mezhebine mensup olduunu, aralarnda kadeci, rfizi, mutezile, hrici ve ehl-i bidat bulunmadn belirtir.76 Anadoluda, tasavvuf eyhleri, manevi birlik, sevgi ve hogr ortam hazrladklar gibi, Ahi tekilatlarnn kurulmas ile de sanat ve kltrn gelimesinde, byk katklar olmutur. Ahi Tekilat (Futvve), ok eski kaynaklara giden ve birok ahlak kaidelerini bnyesinde tayordu.77 Anadoluda, daha ok tasavvufi ve iktisadi bir esnaf teekkl mahiyetinde ahilik tekilat pek fazla gelimiti. Her meslein en usta hrmete layk pirine Ahi ad veriliyordu.78

672

Ahi tekiltna mensup olan her futvvet ehli, dnyadan el ekmeyen, doru, alkan ve yalnz ihvane deil, btn insanlara kar yardmlamay ir edinmi kimselerdi.79 XIII. asrn sonlarna doru, devlet otoritesinin sarsld zamanlarda, Ahi Tekilatlar gcn gstermi, ehir hayatnda faal rol oynamlard.80 lk devirlerde Anadoluya gelen Trk sfisi sadece eyh veya postniin deil, ayn zamanda alperen gazi, emir ve ahidir. Trk Sfisi vastasyla gelien tasavvuf akmlar, ftvvet ehliyle de halk snflarna yaylmt.81 Herkes alma ve gayretine gre dnya ve hiret kazanc temin edineceini slam limleri ve tasavvuf eyhleri halka anlatm. Bu arada czi iradeyi inkar ederek, her trl ii kendilerine mbah grerek zevk- safya dalan baz sapk fikirli insanlarda vard. Mevln bu sapk fikirli insanlar eletirir; iki i arasnda tereddt etmeyi,82 suluya kzmay, kiinin fiilinde ihtiya ve iradesinin olduuna delil gsterip,83 alp ve her trl tedbiri aldktan sonra tevekkl etmeyi,84 hrriyeti her eyin stnde tutup, cenze gibi kimsenin srtna yk olmamay,85 bir i veya bir sanatla megul olmay, etrafndakilere tavsiye etmitir.86 Bylece alma ve gayreti tevik etmi, tembellii, ataleti, miskinlii yermitir. Gerek sfiler, kendileri alp, gayret gsterdii gibi etrafndaki insanlara da almay tavsiye etmitir. Yunus Emre: Dri kazan yi yidr Bir gnl ele getr. Yz Kbeden yirektr Bir gnl ziyareti87 Gnl elde etmek iin alp kazanarak insanlara datmak, iyilik ve ihsanda bulunmak, kimseye muhta olmamak gerekir. Tarikat ehli kimseler zulm karsnda direnmiler, zalim Moollar arasnda kalarak onlar slama sndrarak, zulmlerini en aa seviyeye indirmilerdir. Bizzat eyh Necmeddin Kubra, Harezmde Moollarla savaarak ehit (1221) dmtr. Seluklularn ilk devirlerinde Anadoluya yerleen alimler, derviler, kylere isimlerini vermiler, elinin emei ve alnnn teriyle topra ileyerek, yerlemiler, ba, bahe yetitirip, zaviyeler aarak, garbe doru ilerleyerek, toprak ileri ile uramlar.88 eyh Edebali (. 1326) evresindekilere; Topraa balann, suyu israf etmeyin, ilim sahiplerini gzetin, aa dikin89 diye tavsiyelerde bulunuyordu. lk devirlerde tekke ve zaviyeler cemiyet hayatnda byk rol oynam, buralarda tebli ve irda ehliyetli elemanlar yetimi, yetitirdii elemanlar cemiyet ierisinde nemli grevler yapmlard.90 Balangta tekke ve tarikat mensuplar, birlikten mahrum halk kitlelerini ayn idealler etrafnda toplayarak, merkezi otoritenin tesisinde nemli rol oynamlardr. Avrupada Orta a taassubu hkm srerken Konyada II. Klarslan (1115-1192) huzurunda Mslman ve Hristiyan alimler arasnda felsefi mnakaalar yaptryordu.91 Anadoluda hogr ortam hazrd. Sevgi ve hogrnn her trl ayb rteceini; Mevln bu devirde yle aklar; Ho grme gz, her trl ayba kar krdr. Hogrmezlik, btn ktlkleri meydana karr. Mevln bu aklamasnn devamnda yle der: Bir eye olan sevgin, seni kr ve sar yapar;92 Gz ayplar grmeye balaynca, sevginin azaldn bil. Grmyor musunuz ki, merhametli bir anne kendi sevgili ocuunun hibir eyinden irenmez ve ekinmez.93

673

Bu misallerden anlald zere sevgi azaldka hatalar meydana kar. Zira anne ocuunun her trl hareketini sevgi ile karlar. nk anne ocuunu sever, sevgi ise her trl kusurlara kar kr ve sardr. Mevlnya gre insanlara hogrl davranmak iin onlarn huy ve mizalarn da bilmek gerekir. O bu konuyu aklamak zere, itriyatlar arsndan geerken tr ve misk kokusundan baylan bir debban hikyesini anlatarak aklar; Bir debba triyatlar arsndan geerken gzel kokularn etkisi ile baylp dt. Halk bana toplanarak aylmas iin kimi gl suyu kimi tts yapyordu. Bu srada debban kardeine, kardeinin triyatlar arsnda bayldn haber verdiler. Kardei hemen koarak debban yanna geldi. Gizlice yanna ald kpek pisliini, gizlice kardeine koklatt. Debba bu pis kokunun etkisi ile ayld. Halk acaba ne okudu ki debba birdenbire ayld, diye hayrette kaldlar.94 Mevln bu hikayesinde herkesin her eye ayn tepkiyi gstermeyeceini anlatmak istemitir. te biz karmzdaki insanlar etkilemek iin onlarn huy ve mizalarn bilmemiz gerekir. Her insan leme kendi gr asndan bakar. Mavi gzlk cam takan kimse gnei mavi grr, yeil gzlk cam takan kimse ise yeil, beyaz cam da eyay daha net gsterir. Mevlana bu konuyu aklamak zere u kssay anlatr: Ebu Cehil, Hz. Muhammedi (s. a. v.) grnce, Beni Haimden ne irkin bir ehre zuhur etti dedi. Hz. Muhammed (s. a. v.) Ona dedi ki: Haddini tecvz ettinse de doru syledim. Sonra Hz. Ebu Bekr (571-634) Hz. Muhammed (s. a. v.) grp; Ey gne, sen ne doudansn, ne batdansn latif bir surette parla! lemi nurlandr. dedi. Hz. Muhammed (s. a. v.) dedi ki: Ey aziz! Ey deersiz dnyadan kurtuldun, doru syledin.95 Bu kssaya gre iyilik ve ktlk deerlendirmesi izafidir. nsan daima kendi gr asndan baktndan, gr aynasnda kendi i alemini seyreder. Hz. Muhammed (s. a. v.) bu yzden de, dost ve dmana, her ikisine de hak verir. nk her ikisi de kendi iini aksettirmitir. Baz tasavvuf ehli msamaha anlayna daha da ileri gtrerek kendilerine yaplan ar hakaretleri hogryle karlayarak iyi ynde tevil etmilerdir. Mevln Celaleddin-i Rminin ada Evhaduddin Hamid b. Ebi el-Fahr Krmani96 bir yerde oturuyordu. Baz kt ve Haktan uzak insanlar eyhe hakaret ettiler. Ona, Ey kpek! Ey eek adam! dediler. eyh buyurdu ki: Her bir kt sz iin bir dinar altn versinler. eyhin mritleri: Bu adam dvmeyi ve eziyeti hak etmitir. Dediler. Evhaduddin buyurdu ki: Siz bilmiyorsunuz. O, beni medhetmektedir, beni vyor ve takdir ediyor dedi. Mritleri nasl vyor? dediler. eyh: Onun kpek demesi yani, vefal, efendisinin kapsnn muhfz, eek demesi de yani, sabrl ve azk tayan demek istiyor. Bunlarn hepsi benim vasflarm vmedir, hakaret deildir buyurdu.97 Bu olayda eyh kendisine yaplan hakareti souk kanllkla karlyor, kt szlerini iyiye yorumluyor. Mevln Celaleddin-i Rmi devrinde her snf insanla konuur, tanr, onlarla sohbet eder, rk ve din ayrlklarna nem vermez ve onlarla dostluklar kurard. Onun Hristiyanlarla nsiyetine dair bir ok rivayetler de98 vardr. Bahaddin Bahriden99 rivayet edilir ki: Bir gn bir Rum usta Mevlnnn evinde ocak yapyordu. Dostlar aka yollu Rum ustaya: Niin Mslman olmuyorsun? Dinlerin en iyisi slam Dinidir dediler. O da: Elli seneye yakndr ki, s dinindeyim, dinimi terk etmek iin ondan korkuyorum ve utanyorum dedi. Anszn Mevln Hazretleri kapdan ieri girdi ve mann srr korkudur. Her kim Tanrdan korkmusa o Hristiyan da olsa din sahibidir, dinsiz deildir buyurdu ve

674

tekrar dar kt. O zaman Hristiyan usta imana gelerek, Mslman oldu. slam yoluna girip, halis mrid oldu.100 Mevlnnn geni msamaha ve hogrs sayesinde Hristiyan Usta hibir bask olmadan Mslman oluyor. Hristiyanken dininden dolay da onu kimse hakir grmyordu. Mslmanlar arasnda yaygn yle bir kanaat var. Kafiri hor grmek doru olmaz, insann sonunun ne olaca belli olmaz. Mevlnaya devrinin limleri: Amellere, neticelerine gre hkmolunur. Hadisinin srrn sordular. Mevlna, bu hadisin varit olmasnn sebebini yle anlatr: Hz. Peygamber devrinde gnah ve ktlkleri ile tannm bir gen vard; bu gen anszn ld. Akrabas, gencin yaptklarndan son derece utan duyduklarndan onu geceleyin gmdler. Sabahleyin Cebril-i Emin gelip Muhammed-i Emine git namaz kl diye haber verdi. Hz. Muhammed Mustafa (s. a. v.) hayretle bunun hikmetini sordu. Cebril tekrar Tanrnn huzuruna gidip geldi ve Yce Tanr, o gen son nefesinde, Tanrdan baka Tanr olmadna, Hz. Muhammedin Onun kulu ve elisi olduuna ehdet ederim diyerek ehdet kelimesini getirdi ve gnahlarna tvbe etti. Ben de o anda, ona acdm ve onun gnahlarn baladm buyurdu, dedi. Bunun zerine Peygamber Hazretleri sevinle: Amellere sonularna gre hkm olunur buyurdu.101 Yine Mevln Mesnevisinde: Hibir kfire hor bakmayn, zira o, Mslman olarak lebilir. mrnn sonundan ne haberin var ki, ondan tamamiyle yzn eviriyorsun:102 Tanr; beni ard m, suluda olsan, putperest te olsan ben yine icbet ederim. buyurdu.103 Mevln Celaleddin-i Rmi ve halefleri trl din ve mezheplere mensup mritleri etrafna toplayp, birletiriyor ve ykseltiyorlard. Mool istilas esnasnda hkmetsiz kalan Malatyada Mslman ve Hristiyan Halk, Sryani Patriin idaresinde mterek bir idare kurmu ve iki cemaat birbirlerine sadakat yemini yapmt.104 Anadolu, Mslman ve Hristiyan kesimleri arasnda bir kpr vazifesi grerek, dnya ticaret yollarna almasn, ileri ve zengin bir lke olmasn salamtr. Seluklularn geni bir dini hogr ve hrriyet salamas, bir ksm gayrimslimleri kendilerine balam ve Bizansa kar da nefretlerini artrmtr. II. Klarslan dostu II. Malatya Patrii Sryani Mihaele yazd mektubunda dualar sayesinde Bizansa kar zaferler kazandn belirtmitir.105 Bu devirde Mslman-Trkler ile Hristiyan yerliler arasnda mterek ziyaretgahlar ve mterek kltr husule gelmiti. Halen onlarn torunlar olan yerli aznlklar birok blgelerde sakin bir hayat srmektedirler. Atinada paskalya enlikleri sresince hibir Yahudi sokaa kmaya cesaret edememektedir.106 Daha sonraki devirlerde de Osmanl mparatorluunun geni lkesinde yalnz deiik dinlere deil, deiik milletlere mensup kiiler bar ve hogr iinde yanyana yaamlardr. Jean Henzi Abdolonyme Ubicini (1818-1884) Hristiyanlarn din hrriyetini yle belirtir: Katoliklik stanbul ve zmirde, Paris ve Lyondakinden daha hrdr. Ayinleri ve treleri kstlayan hibir kanun yoktur.107 Yine ayn yazar Ubicini eserine enteresan grd u olay da kayt eder: Bir Yahudi, Peygambere (Hz. Muhammede) hakaret ettii iddiasyla Musul valisinin huzuruna karlr, vali bu szleri syleyen kiinin o anda arplmamas imkanszdr! diye haykrr. Ben bu adamn sulu olduuna inanmyorum. Allahn cezalandrmad kiiye ben el sremem108 der. Yazar bu olay en gzel hogr rnei olarak gsterir.

675

Mevlnnn yerli gayrimslim halk zerinde etkisini anlamak iin, Onun cenaze trenine itirak edenlerin ifadelerine bakmak yeterlidir. Cenaze trenine katlan gayrimslimleri, Mslman cemaat katlmalarn engellemek istedii zaman, onlarn kar cevaplar syle olur: Siz Mslmanlar Mevlny bu devirde Hz. Muhammedin (s. a. v.) temsilcisi kabul ediyorsanz biz de Onu Hz. Musann (a. s.), Hz. sann (a. s.) temsilcisi olarak biliyoruz109 diyerek trene sonuna kadar itirak etmilerdi. Ubicini, Hibir ey dine stn gelemez Osmanly hibir ey dininden ayramayacandan, kimseyi de kendi dininden etmeyi dnmez.110 Yukardaki bu ifade Mslman-Trk halknn dinlere ne kadar hogr ile baktnn en byk delilidir. Trkler bir gayrimslimi beenir ve houna giderse Allah sonunu hayrl etsin, Yani Allah sana Mslman olma ltfn bahetsin anlamna gelen bir temennide bulunabilirler. Fakat bu kadarla yetinir; daha ileriye gitmek slam detlerine aykrdr.111 Ubicini eserinde Tarihe Bir gz atn. On beinci yzylda spanya ve Portekizden atlan binlerce Yahudi Trkiyeye snmt. te bu atlan milletlerin torunlar be yz yldan beridir bu lkede sakin ve refah ierisinde bir hayat srmektedirler. Hristiyanlarn Hal seferlerinde Mslmanlara, hatta kendi dinlerinden olanlara bile hunharca davrandklar halde Hz. Muhammed (s. a. v.), kumandanlarna, din adamlarn ldrmeyi yasaklad. Hz. mer (r.a.) Kuds aldnda Hristiyanlara hi fena davranmad. Ama Hallar bu mukaddes ehre hakim olunca btn Mslmanlar ldrdkleri gibi, Yahudileri de atete yaktlar.112 1096-1270 yllar arasnda, Mslmanlara kar devam eden Hal seferleri sonucu pek ok kan dkld ve milyonlarca insann canna kyld. Nice lkeler yakld ve ykld. Din, siyas, sosyal, kltrel, iktisdi birok olaylara neden oldu. Bu seferler srasnda Hristiyanlar, Mslmanlar yakndan tandlar ve savaan Mslmanlar, merhametli, iyiliksever, misafirperver olduklarn grdler. Mslmanlarn, papazlarn bahsettikleri gibi kan dkc, merhametsiz kimseler olmadklarn mahede ettiler. Fakat Hal seferleri neticesinde, Mslman Trkler, Bizansllar ve Yahudiler byk zarar grdler. Yz binlerce Mslman, Anadolu, Msr, Suriye ve zellikle Kudste kltan geirilip, birok ehir ve kasabalar yamalanarak, yaklp ykld. Kadnlar ve ocuklar bile hunharca ldrld. stanbulun zenginliine hayran kalan Hal srleri ehri yamalayp, bilhassa Ortodoks ahaliye pek fazla ziyan verdiler. Hal zulm stanbulda o kadar artt ki, Bizans, mparatorluk tahtn znike tad.113 Hal Seferleri neticesinde Hristiyanlar, Mslmanlardan sanat, teknik alanda birok yenilikler ve keifler rendiler. Bu sayede Avrupada Rnesansn temelleri atld. Batllarn geen asrlardan beri, gnmze kadar slam lkelerine uyguladklar yaylmaclk ve smrgecilik hareketleri devam etmektedir. slam dinine saldrmalar ve Mslmanlar dinlerinden uzaklatrmak iin yaptklar misyonerlik faaliyetleri halen slam lkelerinde srmektedir. DPNOTLAR 1 2 3 Kamus tercmesi, stanbul, 1304, I, 904; smail b. Hammad el-Cevheri, el-Shah, Kahire, Nihat Keklik, Filozoflarn zellikleri (Felsefeye Giri,) stanbul, 1983, s. 146-147. Serdar Mutal, Arapa-Trke Szlk, stanbul, 1995, s. 405. 1956, I, 376; bn Mensur, Lisn el Arab, Beyrut, 1968, II, 490.

676

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Vecihi Timurolu, Nasreddin Hocann nsanlam Hogrs (Yunus Emre, Nasreddin Seyfullah Korkmaz, Hogr, slam ve Trkler (Trk Kltr Aylk Dergi, Ankara, ubat Vecihi Timurolu, a.g.e, s. 136-137. Talat Tekin, Bir Hogr Havarisi; Yunus Emre (Yunus Emre, Nasreddin Hoca, Hac Mehmet Fuat, Yunus Emre de Hogr (Yunus Emre, N. Hac, H. B. Veli Dncesinde Vecihi Timurolu, Nasreddin Hocann nsanlam Hogrs, a.g.e, s. 135. Nihat Keklik, Trklerde Ahlak ve Dnya Gr, stanbul, 2001, s. 111-112 (belgeler iin Necati ner, nsan Hrriyeti, stanbul. 1982, s. 119-122. Abdrrahmn arn, Tenbihl-Muterrin, trc. mer Temizel, slam Byklerinin rnek bn Bibi, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi (Muhtasar Seluknme) trc. M. Nuri Genosman, bn Bibi, ayn. esr. s. 214-219; M. Fuat Kprl Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Abd el-Rahmn Cmi, Netaht el-Uns, trc. Kamil Candoan-Sefer Malak, stanbul, 1971, Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, istanbul, 1969, s. 220. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Divan, s. 288. Frzanfer, Mevln Celleddin, trc. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul, 1963, s. 191. Frzanfer, a.g.e., 1963, s. IV (nsz). Seyfettin Erahin, Mevlnnn slamlatrma Faaliyetleri, (Mevln ile lgili Yazlardan Osman Turan, T. C. Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, a.g.e., s. 115. Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1971, s. 62-65; Hac Ahmet Sevgi, Kmil Miras, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve erhi, stanbul, 1928-1948, IV, 303-304. K. Bakara 2/59 62-64. K. Maide 5/48. K. Rad 13/31. Eb Abdullah Muhammed b. smil Bhri, Cmius-Sahh, stanbul, h. 1315, VII, 82. smil b. Muhammed Acln, Kefl-Haf, Beyrut, h. 1351, I, 211. K. Yusuf Suresi 12/19. el-Buhr, Cmius-Sahih, . IV, 97; VIII, 33.

Hoca, Hac Bekta Veli Dncesinde Hogr, Haz. evket zdemir, Ankara, 1995) s. 136. 2000, Say 442), s. 103.

Bekta Veli Dncesinde Hogr,), s. 40. Hogr), s. 68-69.

bk. no: 318-376, s. 112-126).

Ahlak ve Hikmetli Szleri, stanbul, 1970, s. 339. Ankara, 1941, s. 186; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s. 382-402. Ankara, 1972, s. 74-75; Ahmet b. Mahmd, Seluk-nme, nr. Erdoan Meril, stanbul, 1977, II, 154. s. 499; H. Ahmet Sevgi, Seyyid Burhaneddin Muhakkk-i Tirmiz, Kayseri, s. 8-11. 17 Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Divan, stanbul, 1943, s. 301.

Semeler. Haz. Vedat Gen, stanbul. MEB. 1997), s. 152-153.

Mevlnnn Mesnevisinde Devrin rf ve Adetleriyle lgili Bilgiler, Ankara, 1994, s. 17-25.

677

32 33 34 35 36 37 38 39 40 75-81. 41 42 149. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 s. 203-214. 56 57 58 59 60 61 62

Tecrid-i Sarih Tercemesi, . I, 26. el-Buhr, Cmius-Sahih, . I, 26. K. Kalem Suresi 68/4. Ebl-Huseyn Mslim b. El-Haccc, el-Camius-Sahih (nr. M. Fuad Abdlbaki), Kahire, K. Ahzb Suresi 33/2. K. Al-i mrn Suresi 3/21. rfan Ycel, Peygamberimizin Hayat, Ankara, 1996 (7. bask), s. 265. M. Eb Zehra, slamda Beeri Mnasebetler, trc. Hseyin Algl-Osman ekerci, stanbul Osman etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, stanbul, 1981, s. Celleddin Suyti, Camius-Sair, Kahire, thz. I. 148. Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi slamlamas, stanbul, 1973, s. 134M. Eb Zehra, slamda Beeri Mnasebetler, S. 57. K. Bakara Suresi 2/190-194. K. Fussilat Suresi 41/34. K. Bakara Suresi 2/256. K. Bakara Suresi 2/217. K. Al-i mrn Suresi 3/134. K. Furkn Suresi 25/63. K. Al Suresi 88/21-22. K. Mide Suresi 5/8. Ahmet Grkan, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, Ankara, ths. s. 386. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, s. 141. Steven Runcman, Hal Seferleri Tarihi, trc. F. Iltan, Ankara, 1986, I, 58; Sleyman Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Yldz Moran, stanbul, 1979, Memet Fuat, Yunus Emrede Hogr (Yunus Emre, Nasreddin Hoca ve Hac Bekta Veli Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Divan, s. 213. Abdlbaki Glpnarl, ayn. eser. s. 298. Abdlbaki Glpnarl, ayn. eser. s. 321. Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, Ankara, 1967, s. 189-190; Osman Turan, Seluklular Nihat Keklik, Sadreddin Konevinin Felsefesinde Allah Kinat ve nsan, stanbul, 1967 Nihat Keklik, Muhyiddin Arabi Hayat ve evresi, stanbul, 1966, s. 13-15.

1954-1955, I, 514.

thz. S. 67-68.

Kocaba, Tarihte dil Trk daresi, stanbul, 1944, s 30-37.

Dncesinde Hogr, Haz. evket zdemir, Ankara, 1955) s. 69.

Zamannda Trkiye, s. 231-232. (nsz), XIV-XIX.

678

63 64 65 66 67 68 69 70

Aydn Taneri, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmdarlk Kurumunun bn Bibi, Anadolu Seluklu Tarihi, ayn. esr. s. 91. H. Ahmet Sevgi, Seyyid Burhaneddin Sleyman Ate, slam Tasavvufu, Ankara, 1976, s. 230. Abdlkadir nan, amanizm, Ankara, 1974, s 204-207. Ahmed Eflki, Menkb, I, 1 45-146, 488-489. Burada mehur mutasavvflardan olan Eb Amr el-zccci kasdedilmi olup, asl ad Menkb, ayn. esr. I, 151. Menakb, bk. Bir papaza selam gnderir (I, 136-137); Ermeni kasabna sayg ile eilir (I,

Gelimesi, Ankara, 1978, s. 25-26; Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 196. Muhakkk-i Tirmiz, s. 2-4.

Muhammed b. brahim (Bk. Abdurrahman el-Cmi, Nefahatl-uns, s. 151. ).

153); bir rahibe otuz defa sayg ile eilir (I, 360-361); karlat papaza sen mi yalsn sakaln m? diye sorar (I, 139); aslacak Ermeni gencine efaat eder (I, 273-277). 71 72 73 h. S. 201. 74 75 76 77 Muhammed Ebu Zehra, Ebu Hanife, Kahire, 1947, s. 12-21; M. Tanc, Ebu Mansur elH. Ziya lken, slam Dncesi, stanbul, 1946, s. 68, 92-95; A. Vehbi Ecer, Trk Bilgini bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, s. 4-5. Fat: Delikanl, yiit, eli ak, gz pek, iyi huylu, anlamlarna gelen bu kelimeden, futvva Mturid, FD. Ankara, 1958, say, I-II, s. 1-112. Mturidi, Ankara, 1978, s. 98-110. Menakb, I, 476-477. Ayn. esr. I, 314. Mevln Celaleddin-i Rmi, K. Fihi Mfih, nr. Bed el-Zamn Furznfer, Tahran, 1348

kelimesi tremitir. Kuranda, XXI {el-Anbiy; 60. yetinde Hz. brahim (A. S.), Allahn birliine inanp, putlar krmak suretiyle azgn Nemruta kar yiitlik ve mertlik gsterdiinden bu anlamlarda kullanlmtr (bk. Risyil-i Civnmardn Mutamil Ber Haft Futvvatnma, nr. Murtaza Sarraf, Tahran, 1973, s. 59-65; Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1974, s. 5; Sabahattin Glll, Ahi Birlikleri, stanbul, 1977, s. 94-108, Mithat Grata, Unutulan detlerimiz ve Loncalar, Ankara, 1975, s. 73-83). 78 79 80 81 82 83 84 Seluklular, A. X, 402; Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timi Tarihi, I, 17-18; A. Glpnarl, Mevln Celleddin, ayn. esr. s. 150-151; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s. 117-118. M. eker; Anadolunun Trklemesi, stanbul, 1973, s. 130-133. Mevln Celaleddin-i Rmi, Mesnevi-i Manevi, nr. R. N. Nicholson, London, 1925-1933, Mesnevi-i Manevi, V, 978/3039-3040. Mesnevi-i Manevi, I, 46/929-932; H. Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevisinde Devrin rf Sabahattin Glll, Ahi Birlikleri, s. 110-117. Tarikatlar, st 1981, s. 188-191.

III, 546/3287-8; V, 978/3023-7.

ve Adetleriyle lgili Bilgiler, Ankara, 1994, s. 26-44.

679

85 86 87 88 285. 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 23. 99

Ayn. esr., VI, 1058-9/324, 328-5; Kr. H. Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevisinde Devrin Menkb, ayn. esr. I. 244-245. Yunus Emre Divan, haz. Faruk K. Timurta, istanbul, 1972, s. 152. mer Ltfi Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, stanbul, 1974, say II, s. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul, 1984, s. 7-8. Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 18. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, 1968, s. 219; A. Zeki Ahmed el-Kala, Kef el-Haf, Haleb, I, 410-411. Menakb el-Arifin, I, 314; ayn konu iin bk. Mevln ems al-Din Muhammed b. Ali, Mesnevi-i Manevi, IV, 639-640. Mesnevi-i Manevi, I, 117-118. Evhaduddin Hamid b. Ebi el-Fahr Krmani, Menakb- Ehval el-Din, be tashih ve havi Evhaduddin, Menkb, s. 19. H. Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevisinde Devrin rf ve Adetleriyle lgili Bilgiler, s. 21Bahaeddin Bahri, Mevlnnn Mesnevisinden baka iirlerini yazd iin Katibl-Esrr

rf ve Adetleriyle lgili Bilgiler, Ankara, 1994, s. 26-32.

Velidi Togan, Umumi Trk Traihine Giri, stanbul, 1946, I, 203-204.

Maklt- ems-i Tebrizi Guftar Arif-i Buzrug, nr. Ahmet Honuvis md, Tahran, h. 1349, s. 38.

Bediel-zaman Furuzanfer, Tahran, h. 1347, s. 9-64 (Mukaddime-i Musahhih).

diye anlan kimsedir. Ahmet Eflaknin ravilerindendir. 100 Menakb el-Arifin, I, 486-487. 101 Menkb El-Arifin, I, 527-528. 102 Mesnevi-i Manevi, VI, 1162/2451-2. 103 Ayn Eser, III, 425-765; (u ayete iaret vardr: bk. K. Mmin, 40/60.). 104 Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul, 1971. s. 63. 105 Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 62. 106 F. H. A. Ubucini, 1855de Trkiye, stanbul, 1977, II, 88. 107 Ubucini, 1855de Trkiye, II, 88. 108 Ubucini, ayn. esr, II, 88-89. 109 Ahmed Eflki, Menkbul Arifin, nr. Tahsin Yazc, Ankara, 1961, II, 591-593. 110 Ubucini, 1855de Trkiye, s. 87. 111 Ubucini, ayn eser., 87-88; Jean Thevenot, 1655-1656da Trkiye, trc. Nuray Yldz, stanbul, 1978, s. 143-144. 112 Haydar Bammat, Visage de lslm, trc. Osman Fehmi Giritli, slamn ehresi, stanbul, 1975, s. 60. 113 Yeni Rehber Ansiklopedisi (Trkiye Gazetesi), stanbul, 1993, VIII, 209-210.

680

Trklerin Sosyal ve Kltrel Hayatnda Tasavvuf ve Tarikatlar / Yrd. Do. Dr. Necmettin Bardak [s.450-461]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye

1. Trkler ve Tasavvuf slm corafyasnda IX. yzylda sistemini kuran tasavvuf, X. yzylda Trkistann eitli ehirlerinde kendisini hissettirmeye balamtr. Mvernnehirde glenen slm kltr ve medeniyeti, hem Mslman Trklerin fetihleri, hem de ticaret kafilelerine katlan lim ve eyhlerin seyahatleri sayesinde snrlarn genileterek gebe Trkmenler arasna nfuz etmitir. Kendi milletine mensup insanlarn Mslman olmas dier Trk kabilelerinin de slmiyete girmesini kolaylatrmtr. Ordularn yapamad dini yaylmay ticaret kervanlar ile beraber seyahat eden Buhr ve Semerkand Medreselerinde yetien derviler ve din adamlar yapmtr. Bir ynyle Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyt sevgisi olarak grnen tasavvuf, gayri mslim Trkleri hayat bir esneklikle etki alanna ekmitir. ehirlerde yaayan Trkler arasnda Hanef mezhebi arlkl bir dini anlay yaygn olduu iin, gelien sf dnceler de din kurallara samimi bir ekilde uygunluk arz etmitir. Krsal kesimde ise ilhler ve iirler okuyan, Allah rzas iin halka birok iyiliklerde bulunan, kendilerine cennet ve sadet yollarn gsteren dervileri, Trkler eskiden dini bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek hararetle kabul edip sylediklerine inanmlardr. Trkler mill benliklerine ve geleneklerine uygun olan slmiyete tasavvuf nderleri araclyla girdikten sonra kurduklar devletlerde onlarla iyi ilikiler kurarak evrensel hukukun ve ahlkn yerlemesini salamlardr. Trk sfleri de gzel ahlk modelleri olmalarnn yannda sava zamanlarnda ordularla savaa katlp kl sallam, snr boylarnda bir gvenlik emsiyesi oluturmutur. Seluklu ve Osmanl Devletlerinin kurulu ve ykselilerinde dervi gzilerin ve tasavvuf zmrelerinin nemli rolleri bilinmektedir. Trk milletinin karakteristii olan devletilik ve tekilatlk dehas ile tarikatlarn aksiyoner tavr birleince dnyann en byk imparatorluu kurulmutur. Trk tarihinde Alp Aslan, Melikah, Osman Gzi, Ftih, Yavuz ve Kann gibi hkmdarlar kadar Ahmed Yesev, Mevln, Hac Bekta Vel, Yunus Emre, Hac Bayram ve Akemseddin gibi gnl sultanlar da nemli bir yere sahiptir. Mistik unsurlarla dolu Budizm ve Hinduizm gibi Asya dinlerine mensup insanlar, ruh ile birlikte maddeye, dnyaya deer veren ve pratik bir hayat sunan slmiyete kolay girmemitir. Bu arada ehirlememi ktleler arasnda ulemnn metoduyla yaplan slm propagandas da fazla tesirli olamamtr. slmiyetle karlaan ktleler daha nceki mistik ihtiyalarna cevap vermeyen bir anlayla kendilerine sunulan yeni dini anlayacak bir kltr seviyesinde bulunmadklar iin ona scak bakmamlardr. Bu bakmdan slmiyeti zellikle dar kalplar iinde deil, geni ve yumuak bir ruh ve mn ile anlayarak gebelere telkin eden mutasavvf Trk dervileri Trkistann slmlatrma faaliyetlerinde byk rol oynamlardr. Sfler tarafndan geleneklerine uygun bir tarzda sunulan slmiyet geni halk ktleleri tarafndan kabul grm, dank bir halde yaayan bu ktleler arasnda birlik salanmtr.

681

Eski ozan ve kamlarla slm evliylar, mutasavvf dervilerinin mhiyet itibar ile birbirine yakn ahsiyetler olmas, ata veya baba denilen bu dervilerin faaliyetleri neticesinde Trkler artk slmiyete snmaa ve ktle halinde girmee balamlardr. Trklerin eitli dini trenlerini yneten amanlarn kendi zel metotlar ile ulatklar vecd (trans) hali esnasnda ruhni varlklarla ve Tanr ile balant kurup temasa gemeleri ile slm sflerinin vecd hli esnasnda benlik balarndan kurtulup manevi makamlara ulamalar arasndaki benzerlik, dervilerin Trkmen zmreleri arasnda kabul grmelerini kolaylatrmtr.1 Bunun neticesinde Trk dnyas XII. yzylda yaayan ve hikmetleriyle hret bulan Ahmed Yesevden nce tasavvufla i ie yaamaya balamtr. Horasanda ezan okumak, Mekkede ibadete dalmaktan daha stn ve daha faziletlidir dncesini kendilerine rehber edinen babalar ve derviler, Trk dnyasnn uyannda, daha sonra da Anadolunun fethinde ve Mslman-Trk yurdu olmasnda nemli bir misyon stlenmilerdir. Nitekim ya ticaret kervanlaryla ya da savalar srasnda slmiyeti yaymak iin Trkmenler arasna giden ilk slm zhidlerinden akik Belh (: 808), Hatem-i Asamm (: 851),2 Ebul-Hasan Muhammed b. Sfyan Kelimt (: 961) ve Ebul-Hasan Said b. Htem (:?) bunlardan bazlardr.3 Ebu shak Kzern (: 1034) ve mridleri ise yaptklar almalarla 24 bin Yahudi ve Mecusinin Mslman olmasn salamlardr.4 IX. yzyl ortalarnda Balasagun dolaylarnda 10 bin hanelik Trk ktlesi Mslman olmutur. Bu devirde ktle halinde yaylan slmlama hareketleri arasnda Karahanl hkmdar Abdlkerim Satuk Bura Hann slmiyete girmesi nemlidir. Trk devlet geleneinde gl bir konuma sahip olan Hkann Mslman olmas halk zerinde byk bir tesir meydana getirdii iin slmiyet byk bir g kazanm ve yaylmas daha da hzlanmtr. Bu gayretler neticesinde 960 ylnda 200.000 adr halk gibi byk bir gebe Trkmen ktlesi topluca slmiyeti kabul etmitir.5 Orta Asyada sfilik kanalyla teekkle balayan Trklerin Mslmanlk anlaylarn tasavvuf ile birlikte dnmek gerekir. Trkler tarafndan kurulan baz tarikatlar zerinde de Trk tesiri ve eski Trk dini ile kltrne ait unsurlara rastlanr. Bu da mill gelenekleri ve zellikleri ile slmiyete giren eitli milletlerin farkl kltr ve ananelerini Mslmanlkta da srdrmelerinden ileri gelmektedir. Kaynan Kuran ve snnetten alan slm tasavvufu, Trkmenlerin kendi gelenekleri ile sslenerek yeni bir biimde sunulmu ve gebe Trkmen kabileleri arasnda genel bir kabul grmtr. Zira kitab din retimi ile vazifeli medreseler zellikle eitim seviyesi dk gebeler arasnda henz yaygnlamam ve nfz da kuramamtr. Bu sebeple ehirlerde medrese tahsili grdkten sonra Trkmenler arasna gelen sfler, halkn kltr durumunu gz nnde bulundurarak, yasaklayc veya emredici bir tavr taknmakszn altrarak tedrici bir eitim ve irad faaliyeti srdrmlerdir. Onlarn insanlara sevgi ve hogrl yaklamlar, insanlarn gnllerinde taht kurmalarn salam ve onlar lmszletirmitir. lk Trk-slm tarikat olan Yesevlik, slm prensipleri sade Trke iirlerle yayan Hazreti Trkistan Ahmed Yesevnin (: 1167) karizmatik kiilii etrafnda ekillenmitir. Ahmed Yesev Trklerin slm anlayna mill bir slup ve perspektif kazandrm, Arap rfyle slm deerleri birbirine kartrp, baz rf hususlar slm bir vecibeymi gibi anlayp anlatanlara mukabil, Arap rfyle slm vecibeleri birbirinden ayrarak Arap rfnden gelen baz gelenekler yerine Trk rfn koymutur. Bu bak as ile slmn niversel ve kuatc mesajna uygun hareket ederek Trk

682

milletinin slmlama srecinde yerini almtr.6 Nitekim Yesev ocandan yetien Trkmen babalar ve eyhlerinin telkin ettii slmiyet, Eski Trk dininden ve dier kaynaklardan gelen inanlarn, halka kadar inmi, geni tasavvuf fikirlerle birlemesinden meydana gelmi, medrese mensuplarnn dar kalplarna smayan bir mhiyette idi. Kendilerine mensup olan cemaatlerin, inan ve yaaylar slmiyete aykr olsa dahi, bunlardan bazlar buna pek ehemmiyet vermemilerdir. Bu sebeple byk slm mutasavvflar yannda bu halk Trkmen babalar, entelektel evrelerde daima ithama maruz kalmlardr.7 2. Seluklular ve Tasavvuf Seluklular Dneminde tasavvuf ile fkh arasnda yaknlamay salayan Gazzlnin hyu Ulmiddn adl eseri nemli bir grevi yerine getirmitir. Tasavvuf ile dier dini ilimler arasnda grlen srtmeler giderilmi ve buzlar erimeye balamtr. Gazzlden sonra tasavvuf ulemnn da desteini alarak resm bir mahiyet almtr. Tasavvufu belli bir lde kabul eden ulem, i-btn mihraklarn en byk dayanaklarndan birini ellerinden alarak ilie byk bir darbe vurmutur. Bu dnem tasavvuf tarihinin en dikkate deer safhalarndan birini tekil eden tasavvuf dncesinin kurumsallat dnemdir. Ferd kurtuluu ve ahlk esas alan tasavvuf, tarikatlar adyla yeni bir ehre ve toplumsal bir karakter kazanmtr. Kadiriyye, Rifiyye, Mevleviyye ve Kbreviyye gibi Trk dnyasnda ve slm leminde yaygn olan tarikatlarn kurucular bu dnemde yaamlardr. Onlarn medrese tahsili grm olmalar kendilerine olan gveni bir kat daha artrmtr. Tekkelerde yaayan bu tarikat mensubu kiiler, medreseye nazaran daha geni bir kitleye hitap etmektedirler. Bunlar, kendi ufuklarn kavrayamayanlar akl ilimlerin merkezi olan medreseye gndermekte hibir zaman tereddt etmemilerdir.8 Bu abalar, beyler ve devlet bakanlar zerinde de etkisini gstermi, onlarn slmiyete girmesine zemin hazrlamtr. Seluklu Devletine ismini veren Seluk Bey yaklak olarak 960 yllarnda slmiyete girmi ve Ouz Yabgusuna kar savaarak Gazi Seluk adn almtr. Bylece Trkler arasnda yaylmasn srdren slmiyet, beylerin siyasi mcadeleleri iin bir destek mahiyetini almtr. Turul Bey 1040taki Dandanakan Zaferinden sonra ordusu ile Hemedana girerken devrin evliyasndan Baba Tahir ve Baba Cafer ile karlanca atndan inerek ellerini per ve hayr dualarn alr. slmiyetin yaylmas iin srekli gaza halinde olan Turul Bey; kendime saray yapp, yannda bir cami ina etmezsem Allahtan utanrm diyerek dindarlnn lsn gsterir.9 Sultan Alp Aslan, Melikah ve Kl Aslann hkmdar olduu dnemlerde de ayn cihad ruhu devam etmi ve slmiyetin yaylmas salanmtr. lim, kltr ve ticaret faaliyetleri en st dzeye kmtr. Alp Aslann Anadolu kaplarn Trklere aan Malazgirt Zaferinden sonra yeni yurdun Byk Seluklu mparatorluunun himayesi altnda doudan gelen youn Trk ktleleri tarafndan iskn, bilhassa Melikahn hkmdar olmasndan hemen sonra sistematik bir ekilde balam, Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu saylan Sleyman ah, onun emri ile Orta ve Bat Anadolu bozkrlarna Trk kabilelerini yerletirmitir. Anadoluya gelip yerleenlerin ekseriyetini Ouz Trkmenlerinin tekil ettii bilinmektedir. XII. yzyl sonunda Bat Anadolu, takip edilen siyaset sonucu dier yrelere nazaran daha fazla Trklemitir. Anadoluya gelen Trk airetleri, iskn edildikleri

683

yerlerde kendi isimleriyle kyler kurmular, evvelce yaadklar yerlerdeki birtakm ky, da ve nehir adlarn geldikleri sahalara tamlardr.10 XIII. yzylda Trk-slm medeniyetinin yksek bir seviyeye kmas, tasavvufun gelimesi ve her tarafta zviye ve medreselerin almas, eyh ve mridlerin oalmas slmlatrmaya da etki etmitir. Bilhassa Trkmen babalar ve eyhler eitli din ve mezhepler arasndaki ayrlklar dostlua evirmi, din fark gzetmeden yoksullara, muhtalara ve hastalara yardm etmilerdir. Bu davranlarla slmiyetin cazibesi gayrimslimleri kendisine ekmi, her tarafta ve zellikle snr boylarnda yaplan tekke ve zviyeler slmlatrma srecinde ok nemli rol oynamtr.11 Seluklu Dneminde Trklerin mnevi hayatnda nemli yeri olan Kdirlik ve Riflik tarikatlar Mool istilasnn toplumsal etkisi sonucu tamamiyle bir Trk tarikat grnmne girmilerdir.12 Riflik ve Kdiriliin Trkler arasnda yaylp bir Trk tarikat hviyetine brnmeleri, tarikat kurucular hakknda halk arasnda oluan menkbe ve kermet hlesinin kendi ruh hallerini yanstmas ile badatrlabilir. Destan kahramanlar ve menkbeler ile yaayan Trkmen zmreleri, prlerin halk arasnda yaygn olan kermetlerini duyunca kendilerine yabanc olmayan bu hal sahiplerini kabul etmekte glk ekmemilerdir. Riflik, Yesevlik ile Veflik ve Ahilik arasnda yakn ilikiler olduu grlr. Eski Trk alplik telakklerini yanstan Melmet fikirleri ile Trk psikolojisini olduka kavrayan esaslar ihtiva eden Kbrevlik, Anadoluda Mevlevliin domasna zemin hazrlamtr.13 XIII. yzylda Anadolu Seluklu Devleti tasavvuf tarihinin birok byk simasna yeni bir yurt olmutur. Bu sflerden bir ksm ran ve Horasann ak ve Melmet anlayn; bir ksm Irakn zhde dayal nefs muhasebesi ve nefs mcahedesi anlayn; bir ksm da Endls ve Kuzey Afrikann varln birlii ve tasavvuf felsefesi anlayn Anadoluya tamtr. Bilhassa medresenin yaygn olduu ehir ve kasabalarda Evhadddin Kirmn (: 1237), Muhyiddin bn Arab (: 1240), eyh Necmeddin Dye (: 1256), Ahi Evran (: 1261), Mevln (: 1273), Sadreddin Konev (: 1275), Munddin Pervne, Fahreddin Irk (: 1283), Meyyedd-Dinel Cend (: 1292), Sadddin Fergn (: 1300) ve Affiddin Tilemsnnin etkisi grlr. Gebe nfusun youn olduu kylerde ise Baba lyas (: 1240), Hac Bekta Vel (: 1270), Barak Baba (: 1307), Yunus Emre (: 1320), Abdal Kumral, Abdal Murad, Abdal Musa, Geyikli Baba gibi eyh ve dervilerin nfzlar daha fazladr.14 Bu dnemde Seluklu lkesinde bu mutasavvflarn bulunuu, Anadoludaki dini ve tasavvufi hayatn canlln gstermesi asndan da nemlidir. Bu sflerin etkisinde ekillenen Anadolu sflik anlay farkl blgelerle merkezlerde ve cra yerlerde deiik ekillerde gelimitir. Bunlardan bir ksm Mevlevlik gibi, kltr seviyesi yksek elit tabakada, bir ksm da Yesevlik ve Bektlik gibi halk tabakasnda daha fazla yaylmtr. Anadolu Seluklu Devleti Dneminde kurulan Mevlevliin kurucusu Mevlnnn kuvvetli bir ilm tahsil hayatndan sonra yneldii tasavvuf anlaynn temelini, Belhin zhde dayal tasavvuf anlay ile Endlsn vahdet-i vcud anlay ve Horasann iirle ifadesini bulan ilh ak anlayna dayal tasavvuf anlaylarnn bir terkibi oluturmaktadr. Onun tasavvuf anlay bir kurallar ve inanlar toplamndan daha ziyade duyulan, yaanlan bir eydir ki bu, akl ve hiss muhkemelere ilave olarak ilham ve akla anlalabilir. Seluk Trkiyesinde yetien mutasavvflar arasnda Mevln

684

eitli dinlerdeki insanlar Allah, hayr ve insanlk fikirleri erevesinde birletiren yksek ahsiyeti ile slmiyetin yaylmasna hizmet etmitir. Anadolu halk sfliinin en byk temsilcisi olan Yunus Emre, XIII. yzyln son yars ile VIII/XIV. yzyln balarnda yaam, grlerini Snn slm temeline dayal olarak syleyen bir sfdir. Ahmed Yesevnin Dou Trkleri zerinde yapt tesiri Batda Anadolu Trkleri zerinde Yunus Emre yapmtr. lmnden sonra Anadolunun birok yerinde kendisine mezar ve makamlar tahsis edilmesi, eitli dini merasimlerde okunan ilhileri, onun tesirini gstermesi asndan nemlidir.15 Yunusun yaymaya alt tasavvuf ahlk da, her eyden nce Kuran ve hadise, er esaslara en kk ayrntsna kadar uymaya arr. slmn sabr, kanat, cmertlik vb. gibi temel ahlk esaslarna ilave olarak bir hakiki mride balanmay tavsiye eden Yunus Emreye gre dervilik hrka, tac ve mrid ile olmaz. Vahdet srrna akn feyizleriyle ikilikten geerek eriilebilir. O, devrinde etkili bir tasavvuf anlay olan vahdet-i vcd dncesini basit bir dille ifade etmi, Ahmed Yesevnin yan sra, bn Arab ve Mevlnnn da tesirinde kalmtr. slmiyet ile yeni bir ruh, Ahmed Yesev ve dervileri ile dnce zenginlii kazanp Yunus Emre ile zirveye kan tasavvuf halk edebiyatnn sekin rnekleri, slmiyetin Trkler arasnda yaylmasnda ve kltrmzn gelimesinde nemli katklar yapmtr. Hac Bekta Vel (: 1271) ise, daha ok gebe Trkmenler arasnda yaygn olan Anadolu halk sfliinin bir byk ke tadr. XIII. yzyln sosyal ve siyasi artlar ierisinde Horasandan Anadoluya gelip Suluca Karahyke yerlemi ve bir zviye kurarak irada balamtr. Hac Bekta Vel, Niaburun Melmet tasavvuf anlayn ne kard iin baz kesimler tarafndan Ehl-i Snnet d bir dervi, ya da tarikat pri olarak nitelendirilir.16 Ancak Maklt adl eseri gz nne alndnda onun da din prensiplere uygun bir tasavvuf anlayna sahip olduu anlalr. Osmanl ordusunun temelini oluturan Yenieri tekilatnn kurulup gelimesinde onun gl tesiri kendini gsterir. Anadoluda Mevln, Ahi Evran, Yunus Emre ve Hac Bekta Vel Trk insannn farkl kesimlerinde onlarn gnl dnyalarn aydnlatmlar ve Trk tarihinde yeni bir balangcn temellerini atmlardr. Seluklu Dneminde Trk yurdu mnev kltr bakmndan yksek bir seviyeye ulam; ocuklara okuma-yazma retmek maksadyla her mescidin yannda yaplan sbyan mekteplerinden baka her tarafta medreseler yaplmtr. Bilhassa Mool istilas zerine, Dou memleketlerinden birok lim, ir ve mutasavvfn Anadoluya gelip yerlemeleri, fikr faaliyetleri gelitirmitir. Tarikatlarn tekke ve derghlarna benzeyen toplant yerleri ve zviyeleri de bulunan ehirlerdeki ftvvet zmreleri ve Ahi tekilatlar toplum nizamnn bozulmasna engel olmu, tesiri kylere ve ulara kadar ulamtr. Ahiler aralarnda toplumun her tabakasndan insanlar barndrma zellii ile, oto-kontrol mekanizmas vazifesi de grmtr.17 Hal Seferleri ve Mool istilas dnemlerinde tekke ve eyhlerin nfzunun daha da artt grlr. Anadolu Seluklu hkmdarlar Orta an dier Mslman devletlerindeki hkmdarlar gibi eyhlere kar byk bir hrmet ve muhabbet beslemiler, fethettikleri lkelerde onlar iin yeni tekkeler yaparak zengin vakflar tahsis etmilerdir.18 3. Osmanllar ve Tasavvuf

685

3.1. Kurulu Dnemi Osmanl Devleti, vatan ve iman uruna ba koyan Trk milletine yeni bir corafya ve yeni bir medeniyet ufku amtr. Osmanl medeniyetini kuran ktleyi tek cevher hline getiren kaynak, slmiyetten beslenen bilginler ve dervilerdir. Ahmed Yesev ve meslektalar ile birlikte Trkistana ve Anadoluya hkim olan tasavvuf uuru, dinamik ve kontroll bir toplum kurmada nclk etmitir. slmiyetin cihat ve gaza mefhumlar Trkler arasnda yerletikten sonra, slmiyetten nceki Trk Alpleri, balangta Alp-Gzi, yani Mslman-Trk kahraman mahiyetini almlar, mutasavvflar ve eitli tarikatlar halk arasnda yerleince de Alperenler, yani sava derviler ekline girmilerdir. Bunlar zellikle Hristiyan lkeleriyle snr olan Bat Anadoludaki ularda yaamlardr.19 Sava zamannda etrafndaki bir avu mridle ok kalabalk dman ordularn ezen, kaleleri alan, kfr diyarnda tahta kllaryla slmiyeti yayan, bar dnemlerinde bir hogr sembol olan bu mcahit Trk mutasavvflar, kpaann tabiriyle Alperenler idi.20 Siyas merkezin bozulup Anadolunun anari iinde kalmas ve bu karklklar arasnda tasavvuf perdesi altnda birtakm ayaklanmalarn meydana kmas bile, hem kaleler fetheden, hem de ordulara rehberlik yapan Alperenlerin hareketini engelleyememitir.21 Bu dnemde Anadoluda bulunan tasavvuf zmrelerinin tamamn ayn kategoride deerlendirmek mmkn deildir. Tasavvufun mahiyeti icab bu evrelerde her renk ve tonda tasavvuf dnce ve yaay tarz kendine yer bulabilmitir. Kuran ve snnet llerine samimi olarak balanan, bilgiye nem veren mutasavvflarn yan sra din prensiplere sayg duymakla beraber tam anlamyla yaayamayan insanlar da bulunmaktadr. Hatta dinin kurallarna ilgisiz kalp her eyi mbah sayan zmreler de bu hogrl evrelerde barnabilmilerdir. Nitekim Alperenler denilen Abdaln- Rm ierisinde din prensiplere riayet eden dervilerle beraber klasik snnlikten farkl bir slm anlayna sahip heterodoks gruplarn olduu da bilinmektedir. Daha ziyade melmet anlay benimsemi, sava kiilie sahip bekar genlerden oluan bu zmrelere Horasan Erenleri de denilmektedir.22 Osmanllar btn tarikat zmrelerinin aralarndaki ihtilaflara ramen ayn mefkreye hizmet etmelerini salamlardr. Sava zamanlarnda l-y kelimetullah iin alan bu Alperenler, dervi gziler, bar dnemlerinde hibir karlk beklemeden halkn arasna kararak ktleleri mterek bir fikir rgsyle birbirine balamlardr. Ularda fethedilen ve iskna alan yerlerde sosyal hayatn bozulmadan canlln muhafaza etmesinde de etkili olmulardr. lk Osmanl devrinin bu dervileri Batnn valye-rahiplerini andran bir mahiyete sahip olup, fethedilen topraklara yerlemede manev bakmdan destek olmular, ilk yerleme tohumunun atlmasna bir zviye kurarak nclk etmilerdir.23 Akpaazdenin Gziyn- Rm, Ahiyn- Rm, Abdaln- Rm ve Bcyn- Rm olarak isimlendirdii zmrelerin,24 sosyal ve kltrel hayatta verdikleri hizmetler, gayrimslimlerle olan ilikileri hogrl, toplum nizamn koruyan bir yapda gelitirmitir. Bu srete Trk tasavvuf anlaynn ie dnk, dnce boyutu zengin sistemler olmaktan ziyade, sosyal hayatla i ie, toplumun isteklerini n planda tutan ferd bir ahlk eitimi benimsedii grlr. Bar zamanlarnda kendilerine vakfedilen arazileri ileyerek gelirinden devlete vergi veren, geri kalanyla da tekke ve zviyelerin ihtiyalarn karlayan ve misafir olanlara ikram eden bu

686

zmreler, devlet dmanla savaa tututuu zaman eyhleri ve mridleriyle bu savalara katlmlar, padiaha ve askere moral destek vermilerdir.25 Osmanl Devletinin kurulu srecinde Anadoluda faaliyet gsteren tekke ve zviyelerle ilgili kaynaklar, Ahiler ve Abdallarla birlikte Mevlevler ve Riflerin de dahil olduu ok eitli tasavvuf zmrelerinin varln bize haber vermektedir. Gerek Osman Gzi, gerek onu takip eden ilk Osmanl hkmdarlar ve devlet adamlar tasavvuf messeselerinin terbiye ve disiplinine gre yetimi cesur, mert ve bilhassa i lemlerini kontrol edebilen insanlard. Osman Gzi ve haleflerinin etraf mvir konumundaki gl nfza sahip eyhlerin, zellikle Ahilerin ve babalarn tekil ettii din adamlar, Trkmen babalar ile dolmutu.26 lk Osmanl hkmdarlar daima bu bilge kadro ile mavere yaparak kararlar alp uygulamlardr. Nitekim Osman Gzinin ve evresindekilerin din konularda grlerine bavurup dant, btn halkn kendisine gvendii Vef eyhi eyh Edebali, dervilii gnl dnyasnda yaayan, misafirhanesi hibir zaman bo kalmayan bir derviti. Osman Gzi de zaman zaman gelip bu dervie konuk olurdu.27 Byle bir ziyaret srasnda Osman Gziye atfedilen rya motifi, bir szleme olarak anlald takdirde eyh Edebali hanedan ile tebea arasnda bu iin senet niteliinin noteri olarak grlebilir. Szlemeyi tasdik eden ve kamu alannda meruiyeti salayan otorite eyh Edebalidir. Bu daha sonraki dnemlerde gelenek hlini alan padiahlara kl kuatp hkmdarln tasdik etmenin ilk rnekleri saylabilir. eyh Edebali gibi Osman Gzi ile fetihlere katlan Muhlis Baba, Turgut Alp, Konur Alp, Akakoca ve dier Ahiler ile babalar bir yandan toplumdaki cihat ruhunu canl tutmular, dier taraftan bilgilerini ktleye aktararak sahip olduklar manev nfzlar ile sosyal hayat imar ve ihya etmilerdir. Osman Gzi olu Orhan Gziye bu bilgelerden istifade etmesini tledii vasiyetinde: Oul! Bir kimse sana Tanrnn buyurmad sz sylese sen onu kabul etme. Eer bilmezsen Tanr ilmini bilene sor,28 diyerek ilim ve irfan sahiplerinin bilgisinden faydalanmasn tavsiye etmitir. Osmanl Devletinin kurulu devrinin en hareketli dneminde beyliin bana geen Orhan Gzi de babasnn yolundan giderek Mevln Sinan, Dursun Fakih, Davud- Kayser ve Tacddin Krd gibi sf ve limlere nemli grevler vermi, Abdal Murad, Abdal Musa ve Geyikli Baba gibi dervilere saygl olmutur. 1332de znikin fethini mteakip ilk Osmanl medresesini ve imaretini bu ehirde kurmu ve Sadreddin Konevnin halifelerinden Kemaleddin Knnin irad ile tasavvufi eitimini tamamlayan Davud- Kayseryi (: 1350) ilk mderris tayin etmitir.29 Davud- Kayser, bn Arabnin Fssul-Hikem adl eserine yazd erh ile tasavvufun Osmanllar arasnda yaylmasna ve bn Arab aleyhindeki fikirlere ramen onun eyh-i Ekber payesine ykselmesine hizmet etmitir.30 Bununla birlikte ilk Osmanl sultanlar toplumun huzurunu ve hukuku esas alan bir devletin temellerini attklar iin beylik snrlar ierisindeki sosyal ve din cemaatleri kontrol altnda bulundurmulardr. Nitekim Orhan Gzi Bursay fethettikten sonra Bursaya her yerden akn akn gelen dervi ve abdallar arasnda dervi ve abdal suretinde din prensiplere aykr davranlarda bulunan insanlar da bulunuyordu. Sultan Orhan bunlarn durumlarn aratrp din kurallara uymayan kt suretli torlaklarn, raklarn ve alemlerin ellerindeki mallar alp memleketten srdrm, din kurallara uyan ve toplumun huzurunu rahatsz etmeyenlere ve cemaatlerine yer tahsis etmitir.31

687

XIV. yzylda Bat Anadoluda hret kazanm Baba Abdal dervii ve Anadolu halk sfliinin nde gelenlerinden Abdal Musa, Orhan Gzi zamanndaki savalara katlan, Bursann fethinde bulunan dervilerden biridir. Bursa fethinden sonra Denizli yoluyla Finikeye gelmi ve orada yerlemitir.32 Orhan Gzi ile Bursa fethine katlan Horasan erenlerinden cezbeli, keramet sahibi bir eyh olan Geyikli Baba ise, Bursa yaknlarndaki Uludaa yerlemi, dier birok derviten farkl olarak halktan ilgisini keserek inziva hayat yaam, geyiklerle gezdii iin Geyikli Baba olarak hret bulmutur. Baba lyas mridlerinden ve Seyyid Ebul-Vef tarikatndan bir dervitir.33 Osman Gzinin arkadalarndan Turgut Alp de onunla samimi bir iliki kurarak mridi olmutur. Geyikli Babann durumu hakknda aratrma yaptran Sultan Orhan, onun din kurallara riayet ettiini ve tarikat sahiplerinin yoluna uygun davrandn renince onu huzuruna davet etmitir.34 Geyikli Baba bu davete icabet ederek bir gn Uludadan bir kavak aac getirip Padiahn saraynn avlusuna dikmi ve: Bu kavak bizim yadigarmz olsun. Bu tba misali aa senin kapnda durduka, devletin cihanda korku salp kuvvet bulsun diyerek Osmanoullarna hayr duada bulunmutur.35 Bursay fethettikten sonra merkez yapan Osmanl Beylii, gaza ruhunu tasavvuf nderlerinin, evliyann ve Trkmen babalarnn himmetleri ile ykseltmi, zviyeler, camiler medreseler ve trbelerle Bursay kudsiletirmitir. Bu medeniyet merkezinden taan gaza ruhu Rumeliye yaylmtr. lk Osmanl padiahlar Rumelideki fetihler ve icraatlar esnasnda da birtakm Ahiler ve eyhler ile iliki iindedirler. Anadoluda zaviye ap ssz yerleri enlendirme gelenei Rumeline de gemi ve kendine mahsus metotlarla oralar da Trkletirip slmlatrmaa ve imar etmeye koyulmutur. Geliboludaki 1365-1366 tarihli Ahi Musa zaviyesi ile Murad Hdvendigrn Yegn Reise verdii Malkara zaviyesi, Dimetokada Abdal Cneyde bir yer tahsis ederek gelen gidene hizmet vermek iin kurdurduu zviye ile Ezine fethinde byk rol olan Ahi Yunus adna Gzi Sleyman Paa tarafndan yaptrlan zviye bunlardan bazlardr.36 Balkanlarn Trklemesinde ve slmlamasnda nemli yeri olan bu dervilerden biri, belki de en nemlisi Sar Saltuk olarak hret bulan Ahmed Yesev mridlerinden Muhammed Buhrdir (:?).37 Bir airet velisi olan Sar Saltuk Bursann fethinden sonra yetmi mridiyle birlikte Orhan Gzi tarafndan irat iin Rumeliye gnderilmitir. slmiyeti yayma gayesiyle Krm, Moskova ve Lehistan ziyaret eden Sar Saltuk, Kuzey Dou Bulgaristan halk ile Rusya Tatarlarnn Mslman olmalarn salamtr. Birok kiliseyi camiye eviren Sar Saltukn zellikle Arnavutlukta nfzu ok yaygndr. Anadoluda Yunus Emre adna olduu gibi Balkanlarda da Sar Saltuka nispet edilen birok mezar vardr ki bu ona duyulan sevgi ve saygnn bir gstergesidir.38 Sar Saltuk zaviyelerinde yaayan derviler Balkanlardaki aziz kltlerini slmletirerek yerli Hristiyanlar kolayca Mslmanlatrmlardr. XIV. yzyldaki fetihlerin ardndan Balkanlarda faaliyet gsteren dervilerin says hzla oalmtr. Dimetokada trbesi bulunan Kzl Deli Sultan (Seyyid Ali Sultan), Balkan fetihlerinde nemli yararlk gstermi, 1401 tarihli bir mlknameye gre Tatarlk ve Tatar Viran gibi derbent kylerinin mutasarrf olmu, Dimetokann fethinde bulunmu ve burada zaviyesini kurarak hizmet kervanna katlmtr. Kzl Delinin oullar Ahi ren ve Bahay bu derbendi dervileriyle birlikte korumulardr. Sava zamannda bir asker gibi harbeden, sulh dneminde bir kyl gibi alan bu dervilerin ou rden bile muaf deildir. Derviler iledikleri

688

ba bahe, ayr ve iftliklerin mahsulnden bir ksmn Sipahiye ve Padiaha vermiler, geriye kalan da zviyede gelene geene ikram etmilerdir. Devlet tarafndan zellikle seyahat ve pazar iin tehlike tekil eden yerlerde kurulmas tevik edilen zaviyeler, ayn zamanda yrenin gvenliini de salamlardr.39 Osmanl hkmdarlarnn eyh ve dervilerle yakn dostluk kurmalar onlarn tarikat mensubu olarak grlmelerine sebep olmutur. Nitekim Sultan Muradn samim bir Mslman ve herkesi kendisi gibi dnen bir vel olduu kanaati yaygndr. Murad Hdvendigr ilim adamlarna ve tasavvuf erbabna atalar gibi nem vermi, Ahilerle srekli ilgilenmi, Ahi Musay Malkaradaki zaviyede grevlendirmitir. Mudurnu tekkesindeki Kadir eyhi Fahreddin Efendiyi kendisine vezir yapmak istediinde eyhin bu grev iin andarl Kara Halili tavsiye etmesi,40 hem tasavvuf erbab ile devlet arasndaki yakn ilikiyi, hem de sflerin devlet ileri iin uygun olan ahslar kendilerine tercih etmesini gstermesi asndan nemlidir. Osman Bey, Orhan Gzi ve Murad Hdvendigr dnemlerinde siyasi idare ile birlikte hareket eden dervilerin bu faaliyetleri devlet tarafndan takdirle karlanmtr. Fethedilen yerlerde kurulan zviyeler ve tekkeler din ve kltr faaliyetlerinin mihveri olmutur. Blgedeki hkimiyeti sembolize eden cami ve medreseler, yol boylarnda, ssz geit ve nemli kavaklarda yaplan zviyeler, sosyal hayata sunduu hizmetler yannda, fetihleri kolaylatrm, siyasi otoritenin yerlemesinde faydal ve nemli dzenlemeleri de salamtr. Osmanl Devletinin kurulu srecinde Anadoluda tasavvuf hayat dnce boyutundan daha ziyade pratik ahlk eksenine tayan mutasavvflar temsil etmektedir. Bu balamda ilk zamanlarnda Bursaya yerleip ekmek satmakla megul olan ve Somuncu Baba olarak tannan Hamidddin Aksaray (: 1412) anlabilir. Dinin prensiplerini ve ahlk olgunluklar cami krslerinden cemaate sylemek yerine, toplum iinde bilfiil yaayarak insan- kmil modelini halka sunmaya almtr. Yldrm Bayezid Bursada Ulu Camiiyi yaptrdnda ilk hutbeyi Emir Sultandan okumasn isteyince o, Hamidddin Aksaraynin okumasnn daha uygun olacan syleyerek onun ilm stnln vurgulamtr. O da bu hutbesinde Fatiha suresinin gzel bir tefsirini yapm, Molla Fenrnin uzun sredir iinden kamad baz problemleri zvermitir. Molla Fenr ve Emir Sultan kendisinin ilminden oka faydalanmlardr. Bu hitabeden sonra durumunun aa kmas zerine, Bursadan ayrlp Ankaraya giden Hamidddin Aksaray, daha sonra yerletii Aksarayda vefat etmitir.41 Hkmdarlara kl kuatp hayr dua etme geleneini balatan ve devirlerini idrk ettii Osmanl padiahlarndan hrmet gren bir Trk velsi olan Emir Sultan hac grevini ifa etmek zere Buharadan ayrlm, hac yaptktan sonra bir mddet Medinede mcavir hayat yaamtr. Grd manev iaretler zerine Anadoluya ynelmi, Isparta, Ktahya ve negl yolunu takip ederek Yldrm Bayezid zamannda Bursaya gelmi, yerletii bir zaviyede irad faaliyetlerine balamtr. Mutasavvflara yakn ilgi gsteren Bursa evresinde ksa zamanda byk bir hret kazanm, etrafna pek ok mrit toplanmtr. Bursa limleri ve meyihi ile iyi ilikiler kuran Emir Sultan, Osmanl sultan Yldrm Bayezidin tevecchn kazanm ve kz Hundi Hatun ile evlenmitir.42 Bu evlilik Osmanl hkmdarlarnn ilim sahibi tasavvuf ehliyle yaknlamasn salamtr. Osmanl

689

ftuht ile yakndan ilgilenen Emir Sultan, mritlerini de cihada tevik etmi, II. Murad zamannda yaplan stanbul muhasarasna (1422) yzlerce derviiyle katlmtr.43 Daha nceleri Ahi eyhleri ile abdal ve babalarn nfzlar gl iken, bu dnemden itibaren ehirlerde bilgiye dayal tasavvufu benimseyen tarikatlar kuvvetlenmeye balamtr. Bu durum XIV. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl lkesinde Ekberiyye, Bistamiyye, Zeyniyye, Halvetiyye, Kadiriyye ve Mevleviyye gibi tarikatlarn daha fazla yaylmasn salamtr.44 Fetret Dnemi ile yeniden yaplanma yllarna damgasn vuran Simavna Kads olu eyh Bedreddin (1368-1420), lim ve mutasavvf kiiliiyle birlikte siyas hareketleriyle dikkat ekmitir. Musa elebinin kazaskeri olan eyh Bedreddin, elebi Mehmedin iktidar ele geirmesi zerine ailesiyle birlikte bin ake maala znike srlerek iktidar merkezinden uzaklatrlmtr.45 Zahir ve btn geni bir ilm birikime sahip olan eyh Bedreddin, halk zerindeki nfzunun arttn hissedince vesveseli bir gurura kaplarak halk kendisine balamaya, mridleri de onun ruhani glere sahip bir vel olduunu yaymaya almtr.46 Nitekim eyh Bedreddinin mridi olduunu iddia eden Brklce Mustafa ile Torlak Kemal velyet iddiasyla Aydn ve Manisada halk kendi etraflarnda toplamay baarmlardr.47 Sultan elebi Mehmed Brklce Mustafa ile Torlak Kemalin lkede kardklar bozgunculuk hareketlerine kar Bayezid Paay gndermitir. Aydn ilindeki Brklce ve adamlar ldrlm, Manisa blgesinde bulunan Torlak Kemal de yakalanp idam edilmitir. Bu olaylar zerine znikte kalmay tehlikeli bularak Rumeliye geip Deliormana yerleen eyh Bedreddin yakalannca,48 bir lim olmas da gz nne alnarak Sadeddin Taftaznnin rencilerinden Mevlana Haydar Herevnin de aralarnda bulunduu ilm bir heyet tarafndan sorgulanm, devlete kar ayaklanarak su iledii iin Serez pazarnda idam edilmitir (1420).49 Osmanl Devletinin kurulu srecinde tasavvuf terbiye eyhe kaytsz artsz teslim olma, vurana elsiz svene dilsiz olma anlayyla otoriteye ball ve saygy zihinlere perinlemede en etkin rol oynamtr. Tasavvufun kurumlar olan tarikatlar ile tekke ve zviyeler Osmanl toplumunda bazen devletin gnll eitim kurumu, bazen gvenlik gc, bazen de sosyal gvenlik kurumu vazifesini stlenmilerdir. Bir taraftan devletin uzanamad yerlerde birtakm sosyal fonksiyonlar yerine getirmi, bir taraftan da din inanlarn derinletirmek isteyen insanlara imkn hazrlamlardr. Bu dnemde medrese, tekke ve ordu arasndaki dengeler korunarak devlet messeseleri kurumsallamtr. Ulem kamu dzeninin salanmas iin kurallar koyup brokratik ileri yrtrken, mutasavvflar tekke ve zviyelerde sosyal dayanmay glendirmi, gaza ruhunu canl tutmulardr. Tasavvuf nderleri mavir konumlarn srdrmekle beraber devlet ilerine mdahale etmekten kanmlar, siyaseti ehline brakmlardr. Hkmdarlar dervi ve eyhlerle yakn iliki iinde olmalarna ramen devlet ynetimini devletin kurallarna gre idare etmilerdir. Zira Osmanl anlaynda devlet, en az din kadar kutsaldr ve devlet dini de iine alan byk bir dairedir. Kurulu dneminin ilk yllarnda nemli bir yere sahip olan Yesev dervilerinin, Ahilerin, babalarn ve dervi gzilerin yerini imparatorlua hazrlk srecinde ehir merkezlerinde yaplan ve kendilerine vakflar tahsis edilen dergh ve tekkelerde yaayan eyhler ve mutasavvflar almaya balamtr. Osmanl tasavvuf geleneinin daha nce Anadoluda mevcut olan slm tasavvuf dncesinin mmtaz ahsiyetlerinden Gazzl (: 1111), Ahmed Yesev (: 1166-1167) ve bn Arabnin (: 1240) dnceleri erevesinde olutuunu sylemek mmkndr. Gazzlnin hyu

690

Ulmid-Dni ve bn Arabnin Fssul-Hikemi hem mutasavvflar arasnda, hem de medrese evrelerinde rabet grmtr. Anadolu artk Horasan, Orta Dou ve Endls tasavvuf hareketlerinin harmanland bir yer haline gelmitir. 3.2. Ykselme Dnemi Osmanl Devletinin ykselme dneminde entelektel seviyede bir tasavvuf anlay yaygnlk kazanmakla birlikte krsal kesimde de gl tarikat eyhleri vardr. Hac Bayram Vel (: 1429) hem ilme dayal tasavvuf dnceyi hem de krsal kesime hitap eden tasavvuf anlayn bilfiil yaayan ender ahsiyetlerden biridir. Hac Bayram Velnin medrese mensubu olmas, tarikatnn ksa zamanda halk tarafndan benimsenmesine ve hret kazanmasna sebep olmutur. Mritleri ile birlikte imece yaparak yredeki insanlara yardm etmesi, zenginlerin sadaka ve zektlarn toplayarak ihtiya sahiplerine ulatrmas halkn kendisine olan sevgi ve balln bir kat daha artrmtr. Hac Bayram Velnin etrafnda byk bir sevgi hlesiyle toplanan insanlarn durumu, Baba ve eyh Bedreddin isyanlarnn tahribatn uzun yllar tamire alan devlet adamlarn phelendirince Hac Bayram Edirneye davet ederek konuyu aratrm, sylentilerin eyhe iftira olduu anlalnca, kendisinden zr dilemi, mridlerinden vergi alnmayacan bildirerek Ankaraya gndermitir.50 II. Murad, vergi gelirlerinin ve ordudaki asker saysnn azalmas zerine Hac Bayramn da aralarnda bulunduu tarikat eyhlerinden mridlerinin listesini istetmitir. Hac Bayram Vel Ankara Ovasnda adrlar kurdurarak mridlerini toplam ve hakiki dervileri ile mukallitleri ayrmak iin etin bir imtihandan geirmitir. Bunun akabinde eyhin hkmdara bir kadn bir erkek olmak zere iki mridinin olduunu, dierlerini askere arabileceini bildirmesi,51 derghlarn asker kaaklar iin birer yuva olmadn gstermesi asndan nemlidir. Osmanl Devletinde Mevlevlerin varl, Germiyan beyi II. Yakubun vefatndan nce (1428) memleketi, kz kardeinin olu II. Murada vasiyeti zerine Osmanl lkesine katlmasyla hissedilmeye balanmtr.52 stanbulun fethinden sonra da stanbulda grlen tarikatlardan biri olmutur. Bu balamda stanbulun fethinden sonra kiliseden evrilen Kalender hne zviyesi (14511481), tam manasiyle bir Mevlev dergah olarak alm, ancak bir sre sonra bu zelliini kaybetmitir. Bu sebeple stanbulda alan ilk Mevlevhnenin 1491-1492de Divne Mehmed elebi tarafndan kurulan Kulekaps Mevlevhnesi olduu kabul edilir.53 Abdllatif-i Kuds (1384-1452) Zeyniyye tarikatn Anadoluya getirmitir. Osmanl ulemasndan Molla Fenr, Tacuddin brahim Karaman ve eyh Muslihuddin bn Vef gibi ahsiyetleri etkilemitir. Bu balamda eyh Vef (: 1490-1491), Zeyniyye tarikat bnyesinde Mevln ve bn Arabnin fikirlerini stanbulda yeniden canlandrm, tasavvuf hayatn yannda Osmanl ilim ve kltr hayatna nemli katklarda bulunmutur. Sinan Paa, Molla Ltfi, ve Zenbilli Ali Efendi gibi devrin limleri kendisinden istifade edenler arasnda yer alr.54 Mezhep taassubuna kar kan eyh Vefnn Hallac- Mansuru tenkit etmek isteyen bir kii tarafndan kendisine yneltilen Mansrun Enel-Hak szne ne dersiniz? eklindeki bir soruya Enel-Btl m deseydi eklinde rifane bir cevap ile susturmas mehurdur.55 Osmanl Devletinin kurulu srecini tamamlayp mparatorluk haline getii bir dneme damgasn vuran Ftih Sultan Mehmed de atalarnn yolunu takip ederek ilim ve tasavvuf erbabna

691

nem vermitir. Sultan Mehmed, stanbul kuatmas iin btn hazrlklarn tamamlayp stanbula doru yola kt srada, devrin eyhlerinin ve limlerinin de sefere katlmalarn istedi. Akemseddin (1390-1459) ve Akbyk Sultann da aralarnda bulunduu birok meyih ve lim istee uyarak kuatmaya katldlar. Onlarn katlmalaryla birlikte Ordu-yu Hmayunda byk manev bir hava olutu. Akemseddin kuatma sresince askerin moral gcn takviye etti, fethin nasip olmas iin Allaha dua ve niyazda bulundu. Kuatmann son gnlerinde Padiahn sabrszlnn artt bir srada yine Rabbine yalvarp secdeden ban kaldrnca azndan u cmle dklvermiti: Elhamdlillah kale fethedildi.56 stanbulun fethinde Fatihe byk moral veren ve kararlarn destekleyen Akemseddinin adrna birka kere gelerek kendisine mrid olmak isteyen Fatih Sultan Mehmede Akemseddinin verdii u harika cevab onun tasavvuf ve tarikat anlaynn yan sra, devlet tasavvuf ilikisini gstermesi asndan da nemlidir: Sultanm! Eer siz tasavvufa intisab ederseniz ondan aldnz lezzet sebebiyle devletin ve milletin ilerini ihmal edersiniz. Bylece adalet ortadan kalkar. Hnkrm! devlet ve millet ehliyetsiz ellere derse Allahn emrine kar gelmi olursunuz. nk O, emnetleri ehline vermeyi emrediyor. Sizin milletin ilerini dzgn bir ekilde idare etmeniz, lkede adaleti ve gveni salamanz tarikata girmenizden daha faziletlidir.57 stanbul kuatmasna katlan herkes, fetihten sonra eitli makam ve mevkilere getirilmeyi beklerken, Akemseddin Gynke dnmek iin Fatihten izin istemitir. Fatih stanbulda kalmas iin ricada bulunduysa da, o Fatihe; senin slik deil, mlik olman istenmektedir szlerini bilfiil gerekletirmek iin bir an evvel stanbuldan ayrlmay tercih etmitir.58 Bu dnemin sflerinden Ahmed es-Semerkand (: 1465-1466), Fatih ile Uzun Hasan arasnda elilik yapm, Fatihin daveti zerine stanbula gelerek Ayasofya Fetih Camiinde vaaz vermitir. stanbulda kald srada Fatihle sohbetler yapm ve daha sonra Erzincana dnmtr.59 Nakibendiyye tarikatn Anadoluya getiren Simavl eyh Molla Abdullah lh (: 1490), Ftihin vefatndan sonra stanbula gelerek Zeyrek Camiinin yanndaki medreseye yerleti. hretinin ksa zamanda yaylmas baz devlet adamlarn endielendirince Evrenos Bey olu Ahmet Beyin ricasyla Vardaryenicesine gitmesine izin verildi ve irad faaliyetlerini vefat edinceye kadar orada devam ettirdi.60 Osmanl lkesinde Fatihin vefatndan sonra yaylma imkn bulabilen Nakibendiyye tarikatnn Fatih dneminde aktif olamay eyh lahnin Bedreddin Simavnin Vridt adl eserini erhedip onun fikirlerini benimsemi olmas sebebiyledir.61 Bu bakmdan Devlete kar ayaklanan ve eserleri yasaklanan bir ahs savunan kiiye Devletin iyi bir gzle bakmas pek mmkn deildir.62 Halvetlik ise XV. yzyln son eyrei ile XVI. yzylda tarikatn ikinci kurucusu olarak nitelendirilen Seyyid Yahya irvnnin (: 1464) halifeleri vastasyla Anadoluda yaygnlk kazanmtr. Osmanl lkesindeki nde gelen temsilcileri arasnda Halvetliin kollarn kuran; Dede mer Ren (: 1486), Cemal Halvet (elebi Halife) (: 1493-1494), Ahmed emseddin Marmarav (: 1504), Snbl Sinan (: 1529), brahim Glen (: 1533), mm Sinan (: 1551), Merkez Muslihuddin Efendi (: 1551-1552), Hasan Hsameddin Uk (: 1592) ve emseddin Ahmed Sivas (: 1597) saylabilir. Bu eyhler ilme dayal tasavvuf anlayn benimseyerek Osmanl devlet adamlaryla iyi ilikiler kurmular, halkla idareciler arasndaki kpr olma misyonunu srdrmlerdir.

692

Celvetiyye tarikatnn kurucusu Mehmed Muhyiddin ftde (1490-1580), irad faaliyetleriyle halkla btnlemitir. Kanun Sultan Sleyman stanbula davet ederek kendisiyle grm, baz kyleri ona vakfetmek istediinde ftde bu teklifi kabul etmemi, Kanun onun dnyaya deer vermeyen bu davrann takdir etmitir.63 Aziz Mahmud Hdy (: 1628), yaad dnemde padiah olan III. Murad (1574-1595), III. Mehmed (1595-1603), I. Ahmed (1603-1617), II. Osman (1618-1622) ve IV. Murad (1623-1640) ile yakn ilikiler kurmu, onlara mektuplar gndererek baz tavsiyelerde bulunmutur. Padiahlarn ryalarn yorumlamas onlarla ilikisini kuvvetlendirmi ve gvenlerini salamtr. zellikle III. Murada yapt ikazlar dikkat ekicidir. Sultan I. Ahmed ile olan yaknl ve bu padiahn kendisine olan saygs onun Hdyye intisab ettii eklinde yorumlanmtr.64 Bu arada zellikle II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kann Sultan Sleyman dnemlerinde Erdebilde doan ve i unsurlarla beslenen Savef tarikat eyh Cneyd dneminde Anadoludaki kyl ve gebe zmreler arasnda yaylmtr. eyhlii ahla eviren ah smail tarafndan din bir devlet haline getirilen Safev tarikatnn destekledii i, Hurf ve Btn zmreler Erdebil sfleri araclyla Osmanl lkesindeki Trkmen airetleri arasnda geni taraftar kitlesi kazanmtr. Aslen Trk olan ah smail ia mezhebine mensup olduu iin tarikatlar kendi siyas emelleri dorultusunda ve Snn Osmanl Devleti aleyhinde kullanmtr. Yavuz Sultan Selimin aldran Zaferinden sonra takibat altna alnan hurfler, klar, kalenderler ve haydarler varlklarn dier tarikatlara szarak devam ettirmeye almlardr. Bunlarn faaliyetleri devlet otoritesini sarsmaya balaynca yeni tedbirler alnarak toplumun huzurunu ve din anlayn ifsat ettikleri gerekesiyle baz eyhler srlm, bazlar da idam edilmitir. Nitekim Melm eyhlerinden Bnyamin Aya (1520), Pr Ali Aksaray (: 1528), Hsameddin Ankarav (: 1557), Olan eyh smail Mk (: 1539), Karamanl Glen eyh Muhyiddin (: 1543) ve Bosnal Melm eyh Hamza Bl (: 1561) idam edilerek bu tr faaliyetlere katlanlara kar devletin tepkisi sert bir ekilde gsterilmitir.65 Ykselme dnemindeki mutasavvflarn medrese meneli olmas, Osmanl Devletindeki zihniyet deiiminin bir gstergesi saylabilir. Bu durum, sflerle ulem arasndaki yaknlamay artrm, sflerin padiahlarla ve dier devlet adamlaryla olan samimi ilikileri devlet-tekke mnasebetlerini olumlu ynde etkilemitir. Osmanl lkesinde felsef dnceden daha ziyade pratik ahlka ve bunun uygulanmasna nem veren, ilim ve faziletleriyle byk sayg kazanan meyh, devlet ilerinin dzgn bir ekilde yrmesine yardmc olmulardr. Bu dnemde aydnlar arasnda Mevlevlik ve Nakibendlik, halk arasnda Kadirlik, Bayramlik, Halvetlik ve kollarnn daha yaygn olduu grlmektedir. Melmlik ve Bektilik ise dini yzeysel bir ekilde anlayp yaayan Trkmen airetleri arasnda yaylmakla birlikte, az da olsa saray evresinde taraftar bulmutur. Mevlevler ve Nakler eserlerini daha ok Arapa ve Farsa yazdklar iin ulema ve saray evresinde, kltr seviyesi yksek kesimlerde kabul grm, dierleri ise sade Trke yazdklar eserlerle halk arasnda daha ok taraftar bulmutur. 3.3. Duraklama ve GerilemeDnemi XVII. yzyldan itibaren siyasi, kltrel ve ekonomik adan genel bir duraklama srecine giren Osmanl Devletinde, mutasavvflarn kendi temel prensiplerinden uzaklamalar sebebiyle tarikatlar da nasibini almtr. Bununla birlikte baz sfler verdikleri eserlerle geleneksel tasavvuf kltrn

693

devam ettirmilerdir. smail Ankarav (: 1631) ve Sar Abdullah Efendi (: 1660) tarafndan yaplan Mesnev erhleri kltr hayatna yeni bir hamle kazandrmaya almtr. Bu almalarla Mevlevliin II. Selim ve I. Ahmed dnemlerinde saray evresinde ve ulema arasndaki nfzu halk arasnda da artmaya balamtr. Osman Fazl lh (: 1690), Niyaz-i Msr (1618-1694), smail Hakk Bursev (1653-1725), Erzurumlu brahim Hakk (1703-1780), Abdullah Salh Uak (: 1783) ve Kuadal brahim Halvet (1764-1845) gibi sfler, dncelerini ve bilgi birikimlerini halka aktarmak suretiyle kltr hayatndaki zlmeye kar bir set oluturmaya almlardr. Celvetiyye tarikat eyhi Osman Fazl lh, bata padiah olmak zere vezirlere ve saray tekilatna ciddi uyarlarda bulunmutur. Osmanl Devleti ile Macaristan arasndaki anlamann bozularak Viyana zerine sefere klmasn (1683) tenkit etmi, Moha Muharebesinde savatan kaan ordu kumandan Sleyman Paann bu davran karsnda padiah ve vezirleri ikaz etmitir. Halk zerindeki nfzunu da iyi kullanan Osman Fazl, devlet-ordu ve halk arasnda bozulan dengenin yeniden salanmas iin manev otoritesini kullanmtr. smail Hakk Bursev, kltrel birikimini ve manev ahsiyetini Osmanl lkesinde fikirleriyle yaayan bnl-Arab, Mevlna, Sadreddin Konev ve Aziz Mahmud Hdy gibi sflerin retileriyle ekillendirmitir. Bursada Ulu Camiide Kuran- Kerimin ilk suresinden balayarak yapt vaazlarn yazya aktarmak suretiyle meydana getirdii ve Ruhul-Beyn fi Tefsiril-Kuran adn verdii tefsirinde tasavvuf yorumlara da yer vermitir.66 Bursada 1670 ylnda derghn kuran Niyaz-i Msr, tasavvuf anlaynn bir gstergesi olarak devlet adamlarnn nakd yardmlarn kabul etmemitir. Niyaz-i Msr, bildiini her ortamda syleyen bir ahsiyete sahip olduu iin vaazlarnda devlet adamlar, saraydaki ahlki knt ve dnemin yolsuzluklar hakknda devletin otoritesini sarsan szler syleyerek btn imekleri zerine ekmitir. Onun halk zerindeki gl nfzundan ekinen devlet yneticileri onu ve onun gibi dnen mutasavvflar srgn ederek sindirmeye almtr.67 Erzurumlu brahim Hakk, smail Fakrullahn (: 1735) terbiyesinde tasavvuf eitimini tamamladktan sonra irad faaliyetlerine balad. Dnemindeki fen ve astronomi bilimlerinden haberdar olan brahim Hakk, insanlarn sosyal ve kltrel ynleriyle ilgilenen, pratik ahlak zerinde duran bir mutasavvftr. nsann kk lem olan kendini ve byk lem olan kinat tanmas konusuna da yer veren fakat daha ok ansiklopedik bilgilerle dolu olan Mrifetnme adl eseri o dnemde en ok okunan kitaplar arasnda yer alr.68 Tasavvufun kurumlar olan ve slm dnyasnda unutulmaz grevler ifa eden tarikatlar ve tekkelerde zamanla asl mecradan sapmalar ba gstermitir. Tasavvufun z gitti sz kald, bu meslein yaayanlar ld nakilcileri kald69 diyen sfiler gibi, baz eyhler de tekkelerin devrini tamamladn ifade etmilerdir. Nitekim irad hayat boyunca t, hrka ve kemer giyip balanmak gibi tarikat detlerine fazla deer vermeyen, d grnten daha ok gnl dnyasnn imar edilmesine nem veren Kuadal brahim Halvet, bu dnceden hareketle tasavvuf hayattan tekkeyi karm, bir kaza sonucu yanan tekkesinin yand kendisine haber verildiinde Elhamdlillah, merasim yapmaktan kurtulduk diyerek tekkelerden feyiz ve bereketin kaldrldn, bu mekanlarn asl mecrasndan uzaklaarak riya ve gnaha dalma yerleri olduklarn belirtmitir.70

694

Bektiliin zellikle gebeler arasnda yayld, insanlarn sosyal ve kltrel ynlerini dikkate ald iin msamahal bir tarikat olarak tannmasndan da faydalanan baz zmreler, slm ve tasavvufun ruhuna aykr pek ok inan ve gr yenierilerin de desteini alan Bektilik iine sokabilmilerdir. Klasik Snn anlaytan uzaklaarak Hurf, i ve Karmat balamnda Btn retileri temsil etmeye balayan Bektlik, II. Mahmut tarafndan 1826da kapatlmtr. Bekt tekkeleri Bektilikle birlikte Yesev tasavvuf geleneinden beslenen Nakibend eyhlerine teslim edilerek bu tarikat ierisinde eritilmeye allmtr. Ancak II. Mahmutun bu dncesi gereklememitir. Osmanl Devletinde topluma yn veren bir messese olan tarikatlar ve tekkeler, devletin gerileme dneminde dier messeselerde olduu gibi bilgiden uzaklam, ilmi ile mil eyh ve mridlerden mahrum kalmtr. Bu sebeple de Sultan III. Mustafa (1754-1774) dneminden sonra tekke ve zaviyelerde bir zlme balamtr. Tarikatlar arasndaki anlamazlk, rekabet ve ekimeler, siyasi ihtiras ve ikballerine destek arayan devlet adamlarnn geni bir sahay nfuzu altnda bulunduran eyhlerin saygnlndan istifade etme abalar da tekkelerin bozulmasnda etkili olmutur. eyhlik makamnn ehliyet aranmakszn tevars yoluyla gemeye balamas, mritlerin eyhlerine sayg ifadesi olarak onun soyuna da sayg gsterilmesi anlayn devam ettirerek eyhin nesline de eyhlik vermeleri tarikat ve tekkelerin bozulmasn hzlandrmtr. Dier taraftan sultanlarn ve devlet adamlarnn tekkelere dzenli olarak datt armaanlar, onlar bu cmertlie ylesine baml bir hale getirmitir ki, birok tekke eyhi kendi abalaryla hayat artlarn dzeltmek hislerini bsbtn kaybetmeye balamtr. Giderek cahil ve uyuuk kalmaya raz, ianeyle geinen dkn insanlar olup kmlardr. Osmanl Devletinin duraklama ve gerileme dnemlerinde iin farkna varan basiret sahipleri areler arayp bu duruma bir son vermek istemiler fakat istenilen neticeyi alamamlardr. Osmanl Devletinin kurulu ve ykseli devirlerinin temel nizam yerinden oynaynca ilimle din atr hale gelmi, klcn iki yz gibi birbirini tamamlayan iki kuvvet olan eriatla tarikatn, medrese ile tekkenin aras almtr. Bunun zerine sulu arama iine koyulanlardan ordu saraya, eyh medreseye, vaiz tekkeye atmaya balamtr. Bir taraf kfir, zndk ve ehl-i hl; dier taraf ise kaba softa, ham yobaz ve ehl-i kl olarak sulanmtr.71 Yzyllardr sren muhteem ve byk devlet anlay yznden Batdaki XV-XVI. yzyllardaki felsef ve teknik gelimelere srt eviren Osmanl Devleti, 1683teki Viyana bozgunundan sonra durumun farkna varm ancak devletin zerine oturduu l sa aya-ordu, medrese, tekke arasndaki denge kaybolmutur. Osmanl ordusu girdii her savata yenilmeye, lke toprak kaybetmeye balamtr. Gl devlet, yerini hasta adam psikozuna terk etmitir. Btn aksaklklarna ramen tasavvuf nderleri halk zerindeki tesirlerini devam ettirmi olsa da, XIX. yzylda Osmanl Devleti kendisini tarih sahnesine karan madd ve manev dinamiklerinden uzaklam, sosyal, siyas, iktisadi, hukuk, ilm ve ahlk sistemleri arasndaki denge iyice zedelenmitir. DPNOTLAR

695

1 2 3 4 1991, 769. 5 6 7 8 9 10 11 12

Osman Turan, Trkler ve slmiyet, DTCF Dergisi, Cilt: IV, say, 4, 467-468; brahim Abdlkerim Kueyr, Kueyr Risalesi, Hazrlayan: Sleyman Uluda, 3. Bask stanbul V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, Ankara 1990, 274-275; Osman Turan, Ferideddin Attr, Tezkiretl-Evliya, Hazrlayan: Sleyman Uluda, 2. Bask, stanbul Turan, TCHM Tarihi, I, 157-159; Kafesolu, 361-362. smail Yakt, Hoca Ahmet Yesev ve Trk Dnce Tarihindeki Yeri, SDF Dergisi, S. 1, Osman Turan, Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak, Fustatul-Adale f Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, 3. Bask, stanbul 1990, 83-88. Turan, TCHM Tarihi, I, 159-160, 188-190. Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 6. Bask Ankara 1999, 40, 51; mer Ltfi Turan, TCHM Tarihi, II, 167-168. M. Rmi Ayas, Trkiyede lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir

Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1997, 287-289. 1991, 124-125. Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, (I-II), stanbul 1969, I, 156.

Isparta 1994, 10. Kavidis-Saltana, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, 543.

Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi II, Ankara 1942, 282.

Aratrma, Ankara 1991, 44; rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, stanbul 1989, 10; H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, 260. 13 Molla Abdurrahman Cmi, Nefahtl-ns min Hadartil-Kuds, eviren: Lmi elebi, (Hazrlayanlar: Sleyman Uluda-Mustafa Kara) 2. bask stanbul 1998, 398, 801-802; Necmeddin Kbr, Tasavvuf Hayat, Hazrlayan: Mustafa Kara, stanbul 1980, 11. 14 Kprl, Anadoluda slmiyet, 294-295; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. Bask Ankara 1981, 201-207; rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, stanbul 1989, 4-6. 15 1996, 115. 16 17 18 19 20 21 22 Mecd Mehmed Efendi, akik-i Numaniye ve Zeyilleri, Hazrlayan: Abdlkadir zcan, Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 63-65; Barkan, 282-283. Kprl, Anadoluda slmiyet, 293; Cahen, 239. Kprl, lk Mutasavvflar, 243-244; ayn mellif, Abdal, Edebiyat Aratrmalar, stanbul Ak Paa-y Vel, Garibnme, eviren: Bedri Noyan, Ankara 1988, 338-344. Kprl, lk Mutasavvflar, 253-254. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler (XIV-XVII. stanbul 1989, 27. Kprl, lk Mutasavvflar, 270-285; Ahmet Yaar Ocak, Trk Sfliine Baklar, stanbul

1989, II, 382.

Yzyllar), Ankara 1992, 74-75, 89-90; ayn mellif, Babaler syan, 2. Bask, stanbul 1996, 64.

696

23 24 25 26 27

Semavi Eyice, lk Osmanl Devrinin Din-tima Bir Messsesesi Zviyeler ve Zviyeli kpaazde, kpaaolu Tarihi, Hazrlayan: Atsz, stanbul 1992, 165. Reat ngren, XV ve XVI. Asrlarda Osmanlda Tasavvuf Anlay, XV ve XVI. Asrlar Smiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, 4. bask, stanbul 1999, 93. Gelibolulu Mustafa li Efendi, Kitbt-Trih-i Knhl-Ahbr, Hazrlayanlar: Ahmet Uur

Camiler, F Mecmuas, c: 23, no: 1-2, Ekim 1962-ubat 1963, stanbul 1963, 29.

Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, 414.

ve dierleri, Kayseri 1997, 64; kpaazde, 16; Mehmed Ner, Ner Tarihi, Kitab- Cihan-Nm, (I-II), Yaynlayan: F. Reit Unat-M. Altay Kymen, 2. Bask Ankara 1987, 81-82; Takprl-Zde, Eakik-un-Nmniyye fi Ulemid-Devletil-Osmniye, Yaynlayan: Ahmet Suphi Furat, stanbul 1985, 4; Bursal Mehmed Thir Efendi, Osmanl Mellifleri, Hazrlayan: A. Fikri Yavuz-smail zen, stanbul tarihsiz, I, 211; Barkan, 286-287. 28 29 30 31 32 33 kpaazde, 34; Ner, I, 145-146. Gelibolulu Mustafa li Efendi, 86; Bursal Mehmed Thir, 84. Michel Bahvet, Ak Kltr ve 14. yzyl Osmanl Kentlerinde Dinler Aras likiler, bn Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, Yayna hazrlayan: erafettin Turan, Ankara Gelibolulu Mustafa li Efendi, 107; Takprl-Zde, 13; Kprl, Abdal Musa, Edebiyat kpaazde, 45; bn Keml, 91; Gelibolulu Mustafa li Efendi, 103; Ner, I, 169; Molla

Osmanl Beylii (1300-1389), Editr: Elizabeth A. Zachariadon, stanbul 1997, 3. 1983, 89-90; Halaolu, 128. Aratrmalar, II, 420-424, 42;. Orhan F. Kprl, Abdal Musa, DA, stanbul 1988, I, 64. Cmi, 1085-1086; Takprl-Zde, 11-12; Mecd, 31-33; Barkan, 290; Ahmet Yaar Ocak, Geyikli Baba, DA, stanbul 1996, XIV, 46; Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, 17; Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler (I-II), Bursa 1990-1993, I, 39-42. 34 35 36 137., 293. 37 38 Kprl, lk Mutasavvflar, 54-56. Hasluck, Bektilik Tetkikleri, eviren: Rb Huls, stanbul 1928, 25, 68-69, 114-115; bn Keml, 92; Gelibolulu Mustafa li Efendi, 103; Ner, I, 169. bn Keml, 92-93; Ner, I, 169-170. Barkan, 292-293, 317; E. Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri I, stanbul 1966,

Aleksandre Popovi, Balkanlarda slm, eviren: Komisyon, stanbul 1995, 17; Mehmet brahim, Eski Yugoslavya Snrlar Dahilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih indeki Geliimi ve nemi, Vakflar Dergisi, Say: 24, Ankara 1994, 294. 39 40 41 42 Barkan, 293-294, 297, 339-340; Mehmet brahim, 294-295. Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, 19-20. Gelibolulu Mustafa li Efendi, 190-191; Takprl-Zde, 53-54; Mecd, 74-75; Bursal Gelibolulu Mustafa li Efendi, 191; Takprl-Zde, 54-55; Mehmed emseddin, Bursa

Mehmed Thir, I, 103. Deghlar Ydigr- ems I-II, Hazrlayanlar: Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa 1997, 37; M. Cavid

697

Baysun, Emir Sultan, A, IV, 261-262, stanbul 1977; Hseyin Algl-Nihat Azamat, Emir Sultan, DA, XI, 146-147, stanbul 1995. 43 44 45 Baysun, A, IV, 262; Algl-Azamat, DA, XI, 147-148. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1982, I, 532-534. kpaazde, kpaaolu Tarihi, (Haz: Atsz), stanbul 1992, 72-73; Mehmed Ner,

Ner Tarihi, Kitab- Cihan-Nm, (I-II), (yaynlayan: F. Reit Unat-M. Altay Kymen), TTK Yaynlar, 2. Bask Ankara 1987, II, 543; Gelibolulu Mustafa li Efendi, Kitbt-Trih-i Knhl-Ahbr, Hazrlayanlar: Ahmet Uur ve dierleri, Kayseri 1997, 241-243; Takprl-Zde, 50-51; Ahmed Cevdet Paa, Ksas- Enbiya ve Tevrih-i Hulefa, Cilt III, ksm, II, (Haz: Mahir z), stanbul 1973, 397398; M. erafeddin Yaltkaya, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, (Haz: Hamit Er), stanbul 1994, 58-63, 132; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 360-362; Bilal Dindar, Bedreddin Simav, DA, V, 332, stanbul 1992. 46 47 48 49 Hoca Sadeddin, II, 110. Ner, II, 545; Yaltkaya, Bedreddin Simav, A, II, 445; Dindar, Bedreddin Simav, DA, Ner, II, 545; Yaltkaya, Bedreddin Simav, A, II, 445; Dindar, Bedreddin Simav, DA, kpaazde, 79; Ner, II, 547; Hoca Sadeddin, II, 113-114; Ahmed Cevdet Paa, 399;

V, 332-333. V, 332-333. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 365; Yaltkaya, Bedreddin Simav, A, II, 445; Dindar, Bedreddin Simav, DA, V, 332-333. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 63 64 Abdlbk Glpnarl, Melmilik ve Melmler, stanbul 1931, 34; Halil nalck, Murad II, Glpnarl, Melmilik ve Melmler, 34; nalck, Murad II, A, VIII, 614; Cebeciolu, 28-30. . Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, 32-33; Nejat Gyn, Osmanl Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 337; Gyn, 353-354. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988, 231-233; Kara, Takprl-Zde, 239; Bursal Mehmed Tahir, I, 216. Takprl-Zde, 228; Mecd, 242-243. Takprl-Zde, 229-230. Vicdn, 27; Yurd, 31; Ayverdi, Osmanl Mimarisinde Ftih Devri III, 280. Mahmud Cemaleddin el-Hulv, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, Hazrlayan: M. Molla Cami, 576; Takprl-Zde, 230-231; Bursal Mehmed Tahir, I, 202. Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, I, 148-150. Seyyid Hafz brahim Efendi, Menkb- ftde, Hazrlayan: Abdurrahman Ynal, Bursa Ylmaz, Aziz Mahmud Hdy, 54-71. A, VIII, 614; Ethem Cebeciolu, Hac Bayram Vel, Ankara 1994, 26-28.

Devletinde Mevlevler, Belleten, 1991 cilt: LV, say: 212-214, 353-354.

Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, I, 98-101.

Serhan Tay, stanbul 1993, 418.

62 Hilmi Ziya lken, slm Dncesi, 2. Bask stanbul 1995, 154. 1996, 111-112; Bursal Mehmed Thir, I, 214-215.

698

65 66 67 68 69 70 71

Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul 1998, 268 vd. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/II, 604-606; Sakp Yldz, Trk Mfessiri smail Hakk Akar, 108-115, 123-135; Erdoan, LXXIX-XC. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/II, 615-616; Hayrani Altnta, Erzurumlu brahim Hakk, Ebu Bekir Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, Taarruf, Hazrlayan: Sleyman Uluda, 2. Vicdn, 222; Yaar Nuri ztrk, Kutsal Gnll Veli Kuadal brahim Halvet, stanbul Kara, Tekkeler ve Zviyeler, 94; Gndz, ODTM, 179-180.

Bursevnin Hayat, AF Dergisi, Say: 1, Erzurum 1976, 113-116.

stanbul 1997, 19-27, 41-43. Bask, stanbul 1992, 48; Kueyr, 95; Hucvir, 81-82. 1982, 32, 88-89.

699

Anadolu Seluklular Zamannda Tasavvuf Dncesi / Dr. Hasan Basri calan [s.462-470]
Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Kutalmolu Sleyman tarafndan 1075 ylnda kurulan Anadolu Seluklu Devleti, ksa srede bu blgedeki varln ispatlayarak nce zmit ve evresini, daha sonra da Karadeniz Blgesini topraklarna katmtr. 1080 ylnda ise zniki merkez edinerek, Bizansllarla savamaya balamlardr. Anadolu Seluklular, sadece Bizansla savamayp, Avrupadan gelen Hallarla da savamak ve onlara kar koymak durumunda kalmladr. 1097 ylnda zniki kuatan Hal ordusu karsnda baarsz olan I. Klarslan, ehri Bizansllara teslim ederek, bu defa Konyay bakent yapt. Anadolu Seluklular, bir taraftan da dier karde devlet veya beyliklerle savamak durumundaydlar. Bunlar arasnda Danimendliler, Byk Seluklular, Anadoluda kurulan dier Beylikler bulunmaktadr. Ayrca o zaman Anadolunun eitli yerlerine hakim olan Ermeniler ile dardan Anadoluya aknlar dzenleyen Moollar da ayr birer g olarak bu devletin karsna kmaktaydlar. Btn bunlarla beraber devletin yneticileri birbirleriyle de uramlar, bu durum zaman zaman devleti byk skntlara sokmutur. te i ve d meselelerle uraan ve 1075-1308 (genel kanaate gre devletin ykl II. Mesudun ld 1308 tarihi verilmektedir) yllar arasnda hkm sren Anadolu Seluklu Devletinin yneticileri, Konyay bakent edindikten sonra kltr, edebiyat ve zellikle mimari konusunda ok nemli eserler brakmlardr. Bu dnemde din adamlar, fkh, kelam, tefsir, hadis, felsefe limleri yetimi ve sultanlar tarafndan himaye grmlerdir. Anadolu Seluklular hakknda eser veren bn-i Bibinin El-Evmirulliyye fi-Umur- Devletil-Aliyye,1 Muhammed b. Ali Ravendinin Rhatus-Sdr ve yets-Srr,2 Kerimddin Mahmud Aksarayinin Msmeretl-Ahbr,3 Tarih-i l-i Seluk,4 Kad Burhaneddin Anevnin Ensul-Kulb5 adl eserleri bugn ilk elden kaynaklardan bazlar olmak bakmndan nemlidir.6 Anadolu Seluklu Devleti zamannda Mool istilasndan kaan ilim adamlar ve tasavvuf erbab Anadoluyu yurt edinmiler ve burada nemli eserler yazmlardr. Yazlan eserler daha sonra Osmanl Devleti sahasnda, oradan da gnmze kadar devam eden bir etki brakmtr. te yazmzda Anadolu sahasnda yetien mutasavvflar, bunlarn yazdklar eserler ve kurmu olduklar derghlardan bahsedilecektir. Tasavvuf Dncesinin Douu Kaynan Kuran- Kerim ve Peygamberin Hadislerinden alan Tasavvuf dncesi, H. II/M. IX. asra kadar bir zhd hareketi olarak devam etmitir. Kelime olarak zhd; dnyaya ilgi duymamak, deer vermemek, kmsemek gibi manalara gelmektedir. Bu dnemde yetien mutasavvflara ise

700

zhhad, bid, nsik gibi isimler verilmektedir. Bu dnemin konu ile ilgili en nemli eseri ise Abdullah b. Mbarek (l. 181/797) tarafndan yazlan Kitabuz-Zhd ver-Rekaiktir.7 H. III/M. X. asrda tasavvuf dncesinin temellerini oluturan Cneyd-i Badadi, Haris Muhasibi ve Hakim Tirmizi gibi nemli ahslar yetimi ve eserler vermilerdir. Ayrca sz konusu ahslar etrafnda kurulan ve bunlarn adna izafe edilen tasavvufi mekteplerin de ayn dnemde vcut bulduu grlmektedir. Bu mektepler ve kurucusu kabul edilen kimseler unlardr: Muhsibiye (Haris Muhasibi), Kassariye (Hamdun Kassar), Tayfuriye (Bayezid Bistam), Cneydiye (Cnyed Badad), Nuriye (Ebu Hseyin Nur), Sehliye (Sehl b. Abdullah Tuster), Hakimiye (Hakim Tirmiz), Harraziye (Ebu Said el-Harraz), Hafifiye (Muhammed b. Hafif) ve Seyyariye (Ebu Abbas Seyyar).8 Tasavvuf dncenin temel klasikleri olarak kabul edilen Risale (Abdlkerim Kueyr), KefulMahcb9 (Ali b. Osman Hucvir), Tabakatus-Sfiyye10 (Ebu Abdurrahman es-Slem) ve MenazilusSirin11 (Herev) gibi eserler H. V/M. XI. asrda kaleme alnmtr. Bu eserler ve bunlardan bir asr nce Muhasab,12 Serrc,13 Ebu Talib Mekk,14 Kelabazi15 ve dier baz mutasavvflar tarafndan yazlan eserler tasavvuf dncesinin olgunlamasna zemin hazrlamtr. H. VI/M. XII. asrdan itibaren tarikatlarn tarih sahnesine kt grlmektedir. Kadirilik Tarikatnn kurucusu Abdlkadir Geylani, Yeseviliin kurucusu Ahmed Yesev, Rifailiin kurucusu Ahmed Rifa bu asrda vefat etmilerdir. Bu tarihten itibaren tarikatlar slam dnyasna hzla yaylm ve her tarikat kendine gre messeseler kurmu, rituellerini (zikir adab ve erkann) belirlemitir. Andoluda ise tarikatlarn kurulup, yaygnlamas ancak H. VII/M. XIII. asrdan itibaren balamtr. imdi Anadoludaki tasavvuf dncenin tarihi seyrine baklabilir. Anadoluda Tasavvuf Dncenin Temsilcileri Mool istilasndan kaarak veya Seluklu sultanlarnn daveti zerine Anadoluya gelen ve burada tekkelerini kurarak dncelerini yayan sflerin grleri dorultusunda baz mektep veya tarikatlar olumutur. Bunlar ve temsilcilerini yle srlamak mmkndr: a- Vahdet-i Vcud mektebi: Muhyiddin-i Arab, Sadreddin-i Konev bu ekoln en nemli temsilcileridir. b- Shreverdilik: Evhadeddin Kirmani. Bu tarikat; daha ok Konya, Kayseri, Tokat ve Amasya gibi nemli kltr merkezlerinde yaylmtr. c- Kbrevilik: Necmeddin Dye, Bahaeddin Veled, Burhaneddin Muhakkk- Tirmiz ve mritleri. d- Mevlevilik: XIII. yzyln ikinci yarsnda ortaya km, son iki mektebin badatrmac bir tasavvuf anlayn temsil etmi ve zellikle Osmanlda nemli bir yer edinmitir.16 Bu tarikat ve mekteplerin dnda kalan baka sufler de bulunmaktadr: Fahreddin Irak-Tokat; Meyyededdin el-Cend; Sadeddin Fergan; Afifeddin Tilimesan; Hac Bekta Veli; Hac Bekta ve civarlar; Seyyid Mahmud Hayran; Hac brahim Sultan.17

701

Burada sz konusu edilmesi gereken drt zmre daha vardr. O da Akpaazadenin eserinde bahsettii ve Anadoluda slamiyetin yaylmasnda nemli rol oynayan drt tifedir: Ve hem bu Rmda drt tife vardr kim, misafirler iinde anlr. Biri Gziyn- Rm, biri Ahyn- Rm ve biri Abdln- Rm ve biri Bcyn- Rm. mdi Hac Bekta Sultan bunlarn iinden Bcyn- Rm ihtiyar etti kim. O Htun Anadr. Onu kz edindi, kef ve kerametini ona gsterdi, teslim etti, kendi Allah rahmetine vard.18 Bylece aada bahsedilecek olan Hac Bekta Velinin bu zmrelerden birini setiini belirtmitir. Anadolu Seluklular zamannda Anadoluya gelen ve burada faaliyette bulunan, dnceleri ile sz konusu devleti etkileyen, kendilerinden sonra da dnceleri u veya bu ekilde yaayan veya kesilen tasavvuf erbab bulunmaktadr. Bu say olduka fazladr. Zira bu dnem tasavvuf tarihi bakmndan tarikatlama dnemi saylmaktadr. Ayrca felsef tasavvuf dncesinin gelimesinde nemli rol olan ve tasavvufta vahdet-i vcud anlayn zirveye karan bn Arab bu ada yaad gibi, mrnn bir ksmn da Anadolu Seluklularnn bakenti Konyada geirmi ve sultanlarla yakn temaslarda bulunmutur. Bu bakmdan Anadolunun sz konusu dnemdeki tasavvuf maceras olduka nemlidir. zellikle XIII. yzyl balarndan itibaren Mverannehir, Harezm, Horasan, Azerbaycan ve Suriyeden g ederek gelen dervilerin byk ksm Trk olmakla beraber, aralarnda ran ve Arap asll olanlar da vardr. Bunlar Anadoluda Kayseri, Konya ve Sivas gibi byk ehirlere yerleerek, zaviyeler kurarak faaliyetlerde bulunmulardr. Anadolu Seluklu sultanlar I. zzeddin Keykavus, Alaaddin Keykubad, onlarn devlet adamlar, vezirler ve dier zengin kimseler de bu dervilerin kurduklar zaviyelere zengin vakflar tahsis etmilerdir.19 Anadoluda faaliyette bulunan dervileri kesin bir izgiyle birbirinden ayrmak mmkn olmadndan, bunlar hakknda bilgi verilmesi iin belli bir metot takip edilmelidir. Biz de daha sonra tarikat zelliini devam ettirmeyenleri ahs olarak, bir tarikat olarak tarihe mal olanlar da o tarikatn iinde deerlendirmeye altk. Evhadeddin Kirman (l. 635/1238) Anadolu Seluklular dneminde doan ve bu devletin snrlarnda belli bir sre yaayan nemli mutasavvflardan birisidir. rann Kirman blgesinde dnyaya gelmi, daha sonra o zamann ilim merkezi olan Badata giderek burada ilim tahsil etmi, bir taraftan da tasavvufa meylederek, bir mride intisab etmitir. Devrinin dier sfleri gibi Ftvvet Tekilatna girmi ve seyahatlere balamtr.20 Kirman seyahatlerin birisinde Anadoluya gelmi ve Kayseride ikamet etmitir. Bu srada Anadolu Seluklu devletinin banda bulunan I. Gyaseddin Keyhusrev slam dnyasnn eitli yerlerinden alim ve sfleri Anadoluya davet etmitir. Bunlar arasnda Muhyiddin bn Arabi, Evhadeddin Kirman ve Ahi Evran da bulunmaktadr. Kirman, Anadoludan ayrlrken yerine brakt mridlerinden, Zeyneddin Sadaka, Konyada Sadr- Hakim adl bir zaviye kurmu ve irad faaliyetlerine burada devam etmitir. Ayrca Konya Erelisinde de mridleri olduu anlalmaktadr.21 Kirman ile bn Arab arasnda bir dostluk olduu her ikisinin de Badat, Malatya ve Konyada beraber olmalarndan anlalmaktadr. Sadreddin Konev kendisinden geni apta yararlanm ve fikirlerinden etkilenmitir.

702

Kendisine nispet edilen Evhadiyye Tarikat, Trkmenler arasnda yaylm, zellikle mridi ve ayn zamanda damad olan Ahi Evren, Anadoluda ahilik tekilatnn kurucusu olarak, onun grlerini yaymtr. Bunun dnda Kirmannin 30a yakn mridinden bahsedilmekte ve bunlar Anadolunun eitli ehirlerinde eyhlerinin grlerini yaydklar ifade edilmektedir.22 Ayrca Kirman, Kayseride bulunduu sralarda bir evlilik yapm ve bu evlilikten doan Fatma adl kz, Anadoluda Bacyan- Rum olarak tanmlanan kadnlar tekilatnn liderliini yapmtr.23 Kirmannin, Anadolu Seluklu sultan I. Gyaseddin Keyhsreve hitaben yle bir rubasi vardr: Kayserin ayann altnda yer eskimekteydi Kk gk yzne ykselmitir Ey Keyhsrev, onun yerini alm durumdasn Syle: O Kk nerede? Kayserse sanki hi yaamad..24 Necmeddin Daye (l. 654/1256) Necmeddin-i Kbraya (l. 618/1221) nispet edilen Kbreviyye Anadolu sahasnda pek yaylmamasna karlk, Kbrevnin iki takipisi onun grlerini bu sahada temsil etmilerdir. Bunlardan birisi Mevlanann babas Bahaeddin Veled, dieri de Necmeddin Dayedir. Necmeddin Daye, doduu yer olan Reyden ayrlarak, ilim tahsili iin eitli slam ehirlerini gezdikten sonra Anadoluya gelmi ve burada Kayseri, Sivas ve Konyaya uram, Konyada Mevlana Celaleddin ile grmtr. Yazm olduu Mirsadul-bad adl eserini I. Alaaddin Keykubada takdim etmi ve bu eserinde Seluklular ve zellikle dnemin sultan Alaaddin Keykubad hakknda vg dolu ifadelerde bulunmutur.25 Bu eser mer Suhreverdnin tavsiyesi zerine sultana takdim edilmitir. Suhreverd, Konya dnnde Malatyaya uram ve Necmeddin Daye burada yazm olduu eserini kendisine takdim etmitir. O da eseri okumu, kitab ve yazarn ven bir de yaz yazmtr.26 Necmeddin Daye, yazm olduu eserinde, sultana baz nasihatlerde bulunmutur. Buna gre; saltanat Allahn bir ltfudur, onu dilediine verir. Sultan, Allahn yeryzndeki vekilidir. lkeyi adaletle idare etmeli ve kimseye eziyet edilmemelidir. Nefsi arzularna gre davranmamaldr.27 Gerek Necmeddin Kbrann, gerekse mridi Necmeddin Dayenin eserleri Anadolu sahasnda okunan ve sevilen eserlerdendir. Daye, Mirsadul-bad adl Farsa eserini Anadoluda iken kaleme alm, eser II. Murad adna Karahisarl Kasm b. Muhammed tarafndan 825/1422de radul-Murid ilel-Murad ismiyle Trkeye evrilmi ve II. Murada takdim edilmitir.28 Necmeddin-i Kbrann deta tarikatlarn el kitab mahiyetinde olan Usulul-Aere adl kk risalesi de smail Hakk Bursevi (l. 1137/1725) tarafndan Trkeye evrilip erh edilmitir.29 Muhyiddin bn Arab (638/1249) Sadece Anadoluda deil, btn slam dnyasnda grleri byk apta etkili olan ve bu etkisi gnmze kadar devam eden bir tasavvuf alimi olan bn Arab, aslen Endls (spanya) Mrsiyede domu ve I. Giyaseddin Keyhusrevin, ikinci defa saltanat devrinde Konyaya (612/1215) gelmitir. Konyada bir mddet ikamet eden bn Arab burada Evhadeddin Kirman ile grm, sultann olu Keykvusa hoca tayin edilmitir. Buradan ayrldktan sonra Halep ve Sivas dolam ve Malatyaya yerlemitir. Bilahare ama giden bn Arab 638/1249 tarihinde burada vefat etmitir.30 Malatyada bulunduu zaman, Sadreddin Konevnin dul annesiyle evlenmitir.

703

bn Arab, slam dnce tarihinde grleri en ok tartlan, eserleri okunan ve hakknda aratrma yaplan bir sfdir. zellikle vahdet-i vcud konusundaki grleri ok tartlm, lehinde ve aleyhinde birok kitap yazlmtr. Yazm olduu eserleri ile grleri Anadolu tasavvuf dncesine nemli ekilde etki etmitir. Bu etki iki rencisi Sadreddin Konev ve Afifeddin Tilimesan vastasyla olmu; Fahreddin Irak, Sadeddin Fergn, Meyyidddin Cend, Abdurrezak Kn ve Davud- Kayser gibi sufler de onun grlerini sistematik hale getirmilerdir. Bunlardan birou Anadolu sahasnda yaam ve eser vermi kimselerdir. Bylece bn Arabnin gr ve dnceleri kendisinden sonra da Anadoluda byk apta etkili olmutur. Nitekim Osmanl Devletinin kuruluuna dair bir eserin ona ait olduunun belirtilmesi, eyh Edebalinin amda kendisiyle grt rivayetleri, bn Arabnin nemli bir takipisi olan ve eserlerini erh eden Davud- Kaysernin znikte kurulan ilk medresenin mderrisi olmas, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi esnasnda amda bn Arabnin mezarn buldurup trbe ile birlikte medrese, mescid ve tekke yaptrmas bu etkinin neticeleridir.31 bn Arab, bir tarikat kurmam, ancak grlerini benimseyenler bir mektep oluturmutur. Bu mektebe veya ekole Ekberiyye denilmektedir. Ekberiyye baz aratrmaclar tarafndan bir tarikat olarak da tarif edilmektedir, ancak bir tarikattan ok tasavvuf ve fikr bir hareket olarak deerlendirilmektedir. bn Arab, bir suf olarak I. zzeddin Keykvusa bir mektup yazm, bu mektupta sultana tavsiyelerde bulunmutur. Mektubun ieriine bakld zaman dardan gelen bir sfnin, sultana nasl nasihatte bulunduu son derece dikkate deerdir. Bu tavsiyelerden bazlar unlardr: Rum ve Yunan diyarnn sultan Sultan Keykvusa H. 609 ylnda yazlan mektuptur. Bismillahirrahmanirrahim. bn Arabnin, sultana dini bir vasiyeti, siyasi ve ilahi bir nasihatidir. Peygamberin yle buyurduu rivayet edilmitir: Din nasihattir. Etrafndakiler: Kimin iin ya Resulullah? diye sordular. Peygamber: Allah, Peygamberi ve btn Mslmanlar iin diye buyurdu. te sen ey u kii! slam mmetinden birisin. Allah sana bu saltanat grevini ve lkende ileri yrtmen iin sorumluluk verdi. Biz kullarn uymas iin Allah sana hkmetme yetkisi verdi. nsanlarn iini doru yapmak iin sana bir terazi, doru yolda yrmen iin bir delil verilmitir. nsanlar bu yola aracaksn. Eer adaletli davranrsan sana ve insanlara mkafat vardr. Eer adaletten saparsan o insanlarn da sorumluluu ve gnah sanadr. nsanlarn sana kzmasndan sakn. (Zarara urayanlar), iyi iler yaptklarn sandklar halde, dnya hayatnda abalar boa giden kimselerdir (Kehye Suresi, 18/104). Allahn sana verdii saltanat mlknde kfran- nimet, aktan gnah ileme ve saltanat gcn kullanarak zayf halk ezmeye kalkma. nk Allah senden gldr. Kastl ve kastsz yaplan btn ilerden sen sorumlusun. Allah sana sultanlk verdi, sen Onun vekili ve yeryzndeki glgesi konumundasn. Zalimlerin mazlumu ezmesine izin verme. anlar kaldrmak, imanszl gidermek, slamn ann yceltmek, kfirlerin koyduu kurallar kaldrmak senin grevindir. Mminlerin Emiri Hazreti mer, dini ayr olanlar iin unlar emretmitir: slamn dndakiler, ehirlerin evresine kilise, manastr ve papaz yurtlar yapmayacaklardr. Yklm olan tapnaklar yenilemeyeceklerdir. Bu tapnaklarda herhangi bir Mslmann gece iin

704

konaklamas, oralarda yiyip-imesi yasak edilmeyecektir. Bunlar casuslar barndrmayacaklar, Mslmanlara kin beslemeyeceklerdir. ocuklarna Kuran retmeyecekler, Allaha ortak kotuklarn aa vurmayacaklar. Yaknlar Mslman olmak Mslmanlarla dostluk etmek, Mslmanlara sayg gsterip topluluklarnda oturmak isterlerse onlara mani olmayacaklar. Mslman olmayanlar klk kyafetlerinde, apkalarnda, sarklarnda, ayakkablarnda ve tralarnn eklinde Mslmanlara benzemeyecekler, Mslman adlarn ve knyelerini almayacaklar. Eyerli atlara binmeyecek, kl kuanmayacak ve silaha dair hibir ey tamayacaklar. Arap yazs ile mhr kazdrmayacaklar. arap satmayacaklar. Kendi byklerine sayg gsterecekler. Her nerede olursa olsun kendi kyafetlerini giyecek, bellerine znnar kuanacaklar. Mslmanlarn yollar zerinde ha ve kitaplarn karmayacaklar. llerini Mslman mezarlna gmmeyecekler. anlar yava sesle alacaklar, kiliselerde bir ey okuduklar zaman yksek sesle okumayacaklar. llerini gtrrken ses karmayacaklar, aclarn aa karmayacaklardr. Konulan bu yasalara aykr davranrlarsa, onlar iin zimmet yoktur. Eer benim mektubumu dikkate alrsan inallah sana faydal olacaktr. Allahn selam zerine olsun.32 bn Arabnin dncelerini, kendisinden sonra Anadoluda yayan Sadreddin Konev de tasavvuf dncesinin bu dnemde yaam nemli simalarndandr. bn Arab ile Malatyada tanm ve onunla ama gidip, bn Arabnin vefatna kadar yannda kalm, daha sonra da Hicaz ve Msr dolaarak Konyaya gelmi, 673/1274 tarihinde burada vefat etmitir.33 Konevnin talebelerinden ve mridlerinden Meyyededdin el-Cendi de Anadoluda bn Arabnin grlerini temsil etmi, onun Fususul-Hikem ve Mevakiun-Ncum adl eserlerini erh etmitir.34 ihabeddin mer es-Suhreverd (632/1234) Tasavvuf klasiklerinden biri olan Avariful-Mearif adl eserin yazar olan Suhreverd, Abbasi halifelerinden Nasr li-Dinillah tarafndan Anadolu Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubada hakimiyet alametlerini gtrmek zere gnderilmitir. (618/1221) Suhreverd, Konyada byk bir saygnlkla ve burada bulunan lim, air, mutasavvf ve kadlar tarafndan karlanmtr. ehirde bir mddet kalan eyh, kendisini ziyaret gelen kimselere kendi tasavvufi grlerini anlatmtr.35 Dnte ise Malatyaya urayan Suhreverd, burada bulunan Necmeddin Daye ile grmtr. Daye, 78 yandaki bu eyhe byk hrmet gstermitir ve yazm olduu eserlerini kendisine tashih ettirmitir. Suhreverd de bir tavsiye ile Dayeyi sultana gndermi, bylece Necmeddin Daye bu sayede yazm olduu Mirsadul-bad adl eserini sultana takdim etmitir. Suhreverd, Konyada bulunduu srada o zaman Alaaddin Keykubadn yaknnda bulunan Mevlanann babas Bahaeddin Veledle grm ve uzun bir sohbette bulunmutur. kisi daha nce bir ara Badatta tanmlardr.36 Bu arada, Sultan, Celaleddin Karatay gibi devletin ileri gelenleri eyhin tarikatna girerek ona baland, bu ballk ve eyhin etkisi gnden gne artmtr.37 Fahreddin Irak (l. 688/1289) Hemedanda doan, daha sonra Anadoluya gelerek burada bn Arabi ekolnden Sadreddin Konev ile irtibata geen Fahreddin Iraknin, yazd eserlerinde -zellikle Lemaat- vahdet-i vcud ekolne bal bir sf olduu anlalmaktadr. Kendisine nemli sayda mridin bal olduu anlalmaktadr. Konyada bulunduu sralarda Sadreddin Konevnin, bn Arabinin Fss ev Futuhat-

705

 Mekkiye adl eserlerini erhettii derslerine itirak etmitir. Seluklu vezirlerinden Muinuddin Sleyman Pervane kendisi iin Tokatta bir zaviye yaptrm ve Irak hayatnn bir blmn burada hizmetle geirmitir.38 Iraknin zellikle Konya, Kayseri ve Tokatta geni bir mrid evresine sahip olduu grlmektedir. A. Yaar Ocak, Iraknin, Multanda Kalender eyhi eyh Zekeriyanin zaviyesine giderek burada bir sre kald iin ems-i Tebrizi ve Evhadddin Kirmani ile birlikte onu Anadoluda Kalenderilik iinde telakki etmektedir.39 Ancak gerek Anadolunun bu dnemde Moollar tarafndan istila edilmesi, gerekse i karkllar yznden Kalenderilik etkisi fazla devam etmedii halde, Iraknin, Lemaat adl eserinin etkisi devam etmitir. Eserin sonraki dnemlerde erhlerinin yaplm olmas Anadoluda sz konusu eserin etkisini gstermektedir.40 Kalenderilik slam dnyasnda X. yzyldan itibaren varl kabul edilen ve Cemaleddin Sav tarafndan tekilatl hale getirilen Kalenderiliin, XIII. Yzyldan itibaren Anadoluya geldii bilinmektedir. Cemaleddin Savnin mridlerinden olduu kabul edilen Ebubekir Niksar Konyaya gelerek bir zaviye kurmu ve Kalenderiliin burada yaylmasn salamtr.41 Konyada zaviye kuran bir Kalender de Hac Mbarektir.42 Bu tarikatn mensuplarnn sadece Konya ve civarnda deil, Anadolunun baka blgelerinde de -zellikle Dou ve Gneydou Anadoluda- faal olduklar tahmin edilmektedir. Kalenderiliin, Osmanllar devrinde de eitli ekilde etkisi devam etmitir. Nitekim bu devirde Abdal, k, torlak, eyyad, haydar, edhem, cm ve ems gibi isimlerle kastedilen sfler bu zmreye dahil olan kimselerdir.43 Anadoluda Kurulan Tarikatlar Mevlevilik ve Mevlana Celaleddin Bu tarikatn piri saylan Mevlana Celaleddin Rum, Belhte domu, ailesiyle birlikte Anadoluya gerek, Konyaya yerlemi ve burada onu Mevlana yapan emseddin Tebriz ile bulumutur. Bu buluma hayatn tamamen deitirmi, mderris ve lim Mevlana, artk cezbe dolu bir dervi olmutur. Bu akla yazm olduu Mesnev, Divan- Kebir ve Fihi Mafih gibi eserler btn dnyada yaygnlk kazanarak, her ada okunmaya devam edilmitir.44 slam dnyasnn en saygn ve nemli tarikatlarndan birisi olan Mevleviliin merkezi Konyada bulunan derghtr. Daha sonra Anadolunun eitli ehirlerinde ve Osmanl ile birlikte dier ktalarda alan Mevlevihaneler ile bu tarikat btn Osmanl sahasna yaylmtr. Mevlanadan sonra yerine elebi Hsameddin (l. 683/1284) gemitir. Onun vefatyla boalan posta bu sefer tarikatn kurucusu saylan Mevlanann olu, Sultan Veled (l. 712/1312) gemitir. Sultan Veled, Anadolunun muhtelif yerlerine halifeler gndermitir. Bunlardan eyh Sleyman- Trkmn (l. 697/1297) Sultan Veledin salnda Krehirde bir mevlevihane yapm, buraya birok yerler vakfetmi ve burada tarikat yaymtr. Amasyal Alaaddin ise Amasyada bu hizmeti yrtmtr.45 Hseyin Hsameddin Erzincanda kendisine verilen grevi yapmtr.46 Anadolu Seluklular Devrinde, Konyada bulunan merkez derghtan baka Mevlev derghlar da bulunmaktadr.

706

Mevlanann as emseddin Yusuf adna (684/1285) te-Baz Zaviyesi olarak bilinen bir mevlevihane kurulmutur. Bunlarn yannda Meramda Cemel-i Ali trbesi yaknnda bulunan mevlevihane, elebi Hsameddinin eyh olduu Daruz-Zkirin Tekkesi de saylabilir.47 Babaler ve Baba lyas Horasan Seyyid Ebul-Vefa (l. 501/1107) tarafndan kurulduu belirtilen Vefaiyye Tarikatnn Anadoludaki en nemli uzants Babaler ve hareketin kurucusu olan Baba lyas Horasandir. Ancak Baba lyasn mutlak olarak bu tarikata bal olduunu veya temsilcisi olduunu sylemek zordur. Zira, onun ayn zamanda Yesevilikle balants olduu da belirtilmektedir.48 Mool istilas esnasnda, Anadoluya snan Trkmenlerden olan ve I. Alaaddin Keykubad devrinde buraya gelip Amasyaya yerleen Baba lyas Horasannin kurduu hareket ve liderliini yapt isyann adna Babaler denilmektedir. Anadolu Seluklu Devletini bir hayli uratran hareketin lideri Baba lyas Horasan, isyan tarihi olan 628/1230a kadar Amasyada Hnkh- Mesudnin eyhliini de yapmtr.49 Onun mridlerinden olan Baba shak ise Samsat civarnda kurduu zaviyede eyhlik yapmtr. Bu zaman zarfnda da Trkmenleri Baba lyas adna tekilatlandrmtr. Baba shakn yapm olduu tekilat sonucunda, II. Gyaseddin Keyhusrev devrinde Anadolu Seluklu Devletine kar bir hareket balamtr. (637/1239) Sz konusu hareketin sonunda hem kendisi, hem de halifesi Baba shak ldrlmlerdir.50 Bundan sonra da Baba lyasn olu Muhlis Paa tarafndan bu hareket devam ettirilmek istenmitir. Ancak Muhlis Paa, hareketin hazrlk safhasnda yakalanarak, Gevala kalesine hapsedilmitir.51 Baba lyasn, kendisinden sonra geride kalan halifeleri Anadoluda, onun tasavvuf gr ve dncelerini yaymaya almlardr. Bunlardan eyh Osman Krehirde bir zaviye kurmu ve faaliyetlerine burada devam etmitir. Aynuddevle, Tokata yerlemi ve burada kurduu zaviyede hizmet etmitir. Hac Mihman ise Baba lyasn yaknnda bulunmutur. Badn Hac hakknda ise bilgi yoktur.52 Bunlardan baka Baba lyasn grlerinden etkilenen eyh Bal, eyh Edebal, Emirci Sultan, Hac Bekta- Veli ve bunlarn halifeleri de Anadolunun muhtelif yerlerine dalarak faaliyet gstermilerdir. Bektailik ve Hac Bekta Veli Hac Bekta Veli (l. 669/1270) tarafndan Anadoluda kurulmu bir tarikat olmas, Osmanl Devleti zamannda Yenieri Ocann kurulmas ile irtibatlandrlmas bu tarikatn blge iin nemini artrmaktadr. Hac Bekta, XIII. yzylda meydana gelen Cengiz istilas nedeniyle Andoluya gelmi ve daha nce bahsi geen Baba lyas Horasanye balanm, Sulucakarahykte bir zaviye kurarak irad faaliyetlerini yrtmtr. Kendisinden sonra yazlan Vilayetname53 adl eser ve kendisine ait olduu belirtilen Makalat54 adl eserlerden hareketle hayat ve grleri hakknda bilgi sahibi olunmaktadr. Kendi dneminde yaayan Ahi Evren ve Seyyid Mahmud Hayran ile yaknlk kurmu,55 yetitirmi olduu halifelerini Andolunun eitli yerlerine gndererek, blgenin Mslmanlamasna katkda bulunmutur.56 Ancak Mlikoff, onun Babailer syannn dnda kaldn, II. Gyaseddinin lmnden sonra olaylar yatnca ortaya ktn ve salnda hibir mridi olmadn yazmaktadr.57 Ahilik ve Ahi Evren

707

XIII. yzylda Anadoluda kurulan tekilatlardan birisi de Ahiliktir.58 I. Gyaseddin Keyhsrev Devrinde Konyaya gelen Evhadeddin Kirmannin59 damad ve Ahi Evren diye bilinen eyh Nasreddin Hoy (l. 660/1261) tarafndan ftvvet tekilatnn bir devam olarak kurulan, nceleri bir esnaf tekilat iken, daha sonra kurulan zaviyelerle bir tarikat zellii tayan Ahiliin, Anadoluda ok yayld ve kylere varncaya kadar birok tekke kurulduu anlalmaktadr.60 Ahi Evren, Sultan I. Alaeddin Keykubadn byk desteini grm ve bu destekle, hem tekkelerde dervi eitme iini organize etmi, hem de iktisad konularda rak-usta, rak-kalfa ilikilerini dzenlemitir.61 Anadoluda bu dnemde artk devlet otoritesi zayflamaya balamtr. Ahilik, sadece iktisadi konularda deil, siyasi bakmdan da nemli roller oynamtr. zellikle Mool istilas zamannda tekilatl bir ekilde baz ehirlerde otoriteye hakim olmulardr. Mesela onlarn Moollara kar Kayseriyi korumulardr. Onlar iktidar boluu bulunan zamanlarda ordunun eksikliklerini gidermilerdir. Yaptklaryla Seluklu idaresine bal olduklarn gstermilerdir.62 Ahilerin, XIII. yzyln balarndan itibaren, Antalyada, Divriide, Konyada zaviyeleri bulunduu belgelerden anlalmaktadr. Bunlar sadece sz konusu yerlerde deil, baka blgelerde de iskn ve buna bal olarak bu blgelerin slmlamasnda da nemli rol oynamlardr.63 Yunus Emre Anadoluda yetien ve engin hogrsyle, bulunduu blgede insanlara etki eden Yunus Emre, XIII. yzyln ikinci yarsnda, yani Anadolu Seluklularnn son dnemlerinde yaam bir dervitir. Farsa ve Arapann genel kabul grd bir dnemde, eserlerini ok ar bir Trke ile yazm olmas, bu blgede tannmasn ve grlerinin gnmze kadar etkisinin devam etmesini salamtr. Yunus Emre, Sivrihisar veya Sakarya suyu civarndaki bir kyde yaam ve eyhi Taptuk Emreye balanarak, ona hizmet etmitir. 720/1320 yllarnda vefat ettii tahmin edilmektedir.64 Birok mutasavvf etkileyen bn Arabnin vahdet-i vcudla ilgili grlerinden Yunus Emre de etkilenmitir. Yazd iirlerinde bunu grmek mmkndr. Yunusta ayn zamanda Ahmed Yesevnin de etkileri grlr. Yunus Emre, belli bir tarikat kurmamtr. Ancak birok tarikat mensubu ondan etkilenmi ve onun tarznda iirler yazmtr. Yesevilik Anadolu sahasna gelmemekle birlikte bu sahay nemli lde etkileyen kiilerden birisi de Ahmed Yesevdir. (l. 562/1166-67) Trkistanda doan ve bulunduu blgede yaayp, hizmet eden Yesevnin grleriyle yetien derviler Anadoluya gelerek burada, onun dncelerini yaymlardr. Anadolu kaplarnn Trklere almasndan itibaren buray drul-cihd olarak kabul eden birok Yesev dervii dier Trkmenlerle beraber, bu sahaya gelmiler ve daha ok krsal blgelere yerleerek halkla i ie bulunmular ve onlara Mslmanl anlatmlardr. Bunlar ayn zamanda Seluklu sultanlarna ve onlarn idaresine bakaldrabilecek bir dini ve siyasi tekilatlanmay da salamlardr.65 Nitekim daha nce bahsi geen Babaler syannda bu Trkmenler nemli rol oynamlardr.

708

Ahmed Yesevye nisbet edilen Yesevilik Tarikat, Anadoluda Nakibendilik ve Bektailik tarikatlar vastasyla tannm ve yaylmtr. Hac Bektan, Yesevnin grlerini benimseyen birisi olduu ve onun duas zerine Anadoluya geldii ifade edilmektedir.66 Bunun dnda baka halifelerin de Anadoluya geldii bilinmektedir. Niyazbdda Avar Baba, Merzifonda Pr Dede, Karadeniz kenarnda Akyazl, Adatepede Kdemli Baba Sultan, Bursada Geyikli Baba ve Abdal Musa; Unkapannda Horos Dede67 gibi halifeler de bu blgede hizmet etmiler ve Anadolunun Mslmanlamasna katkda bulunmulardr. Yesevilik, Trkler arasnda kurulan ilk tarikat olma zellii bakmndan ayrca nem tamaktadr. Ahmed Yesevnin grleri, yazm olduu Divan- Hikmet adl eser vastasyla yaylmtr. Bu eser, Trk edebiyatnn ve tasavvufunun en nemli eserlerinden birisi olarak kabul edilmektedir.68 Ahmed Yesevnin grleri Hac Bekta Veli yoluyla Yunus Emreye ve bylece btn Anadoluya yaylm olmaktadr. Hatta baz aratrmalarda Yeseviliin, Anadoluya Hac Bekta vastasyla getirildii ve bu blgedeki en nemli Yesev dervilerinden ikisi Hac Bekta Veli ile Sar Saltuk olduu belirtilmitir.69 Sonu Anadolunun kaplar Mslman Trklere aldktan sonra slam dnyasnn eitli blgelerinden (Ortadou, ran, spanya, Kuzey Afrika, zellikle de Orta Asya) buraya ok sayda lim ve dervi akn olmutur. Bunlar kazanm olduklar birikimleriyle Anadoluya gelmiler, burada bulunan halka slmiyeti anlatmlardr. Bunlardan kimisi geldii blgenin zelliklerini, kimisi daha nce blgede hakim olan dinlerin etkisi, kimisi de mensup olduu mezhep veya tarikatn etkisinde kalarak kazanm olduu grlerini yaymlardr. Bylece Anadoluda deiik tonlardan meydana gelen bir slmiyet mozaii olumutur. Bu mozaik iinde daha nce kurulan baz tarikatlar varln devam ettirmi, bazs dier tarikatlar iinde erimi, bir taraftan da yeni oluumlar meydana gelmitir. Bunlar Anadoluda devlet ynetiminin ve halkn dncelerini belli derecelerde etkilemilerdir. Bu etki daha sonra burada kurulan Anadolu Beylikleri ve Osmanl Devleti ile gnmze kadar devam etmitir. zellikle Anadolu Seluklular zamannda kurulan Mevlevilik ve Bektailik gibi tarikatlar, bu sahada daha sonra kurulacak olan Beylikler ve Osmanl Devletinin fikir dnyasna nemli derecede etki etmilerdir. Osmanl Devletindeki Yenieri Ocann Bektailik Tarikatyla irtibatlandrlmas bu nemi artrmaktadr. Ayrca Mevlevilik de zellikle saray evresinde ilgi gren bir tarikat olmu ve bu ilgi gnmze kadar devam etmitir. bn Arab tarafnda temelleri oluturulan vahdet-i vcud felsefesi de daha sonraki dnemlerde sz konusu blgede etkili olmu ve Orhan Gazi tarafndan kurulan medresenin ilk mderrisi Davud- Kayser bu felsefenin bir temsilcisi olarak yetimitir. Ayn ekilde Osmanlnn kurulu aamasnda birer gazi olarak savaan Abdal Musa, Abdal Murad ve Geyikli Baba gibi derviler de Anadolu Seluklular zamannda oluan tasavvuf dncenin birer derviidir. Ahilik de bu dnemde kurulmu ve Osmanlya bir esnaf rgt olarak miras kalmtr. 1 2 ev. M. Nuri Gencosman, Ankara, 1941; Tpkbasm, A. Sadk Erzi, Ankara 1957; ev. Ahmet Ate, 2 cilt, Ankara 1999. Hazrlayan: Mrsel ztrk 2 cilt, Ankara 2000.

709

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 s. 30. 21 22 23 24 25 26 27

Seluk Devletleri Tarihi ev. M. Nuri Gencosman, Ank. 1943; Msmeretl-Ahbr, ev. Mellifi belli olmayan bu eser, Feridun Nafiz Uzluk tarafndan Anadolu Seluklular Devleti Ner. M. Fuad Kprl, Belleten, (1943), c. VII, Say: 25-27, s. 457-521. Konu ile ilgili olarak M Fuad Kprlnn u makalesi nemlidir: Anadolu Seluklular Abdullah b. Mbarek, Kitabuz-Zhd ver-Rekaik, ev. Adil Teymur, st. 1992. Ali b. Osman Hucvir, Keful-Mahcb Hakikat Bilgisi, hazrlayan: Sleyman Uluda, Hucvir, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), haz. Sleyman Uluda, st. 1982. Slemi, Tabakatus-Sfiyye, tahkik: Nureddin eribe, Kahire 1406/1986. Herev, Menazilus-Sirin, Kahire, 1386/1966. Muhasib, er-Riye, ev. ahin Filiz-Hlya Kk, st. 1998. Serrc, el-Luma slm Tasavvufu, ev. H. Kmil Ylmaz, st. 1996. Ebu Talib Mekk, Ktul-Kulb, Tercme: Muharrem Tan, 4 cilt, st. 1999. Kelabz, Taarruf Dou Devrinde Tasavvuf, ev. Sleyman Uluda, st. 1979. Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan, 2. bask, stanbul 1996, s. 62. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 202-204, a. mlf. Anadoluda slamiyet, Akpaazde, kpaazde Tarihi, ner. li Bey, stanbul 1332, s. 205. Ocak, Ahmet Yaar, Zaviyeler, Vakflar Dergisi, XII, (1978, s. 254. Bayram, Mikail, eyh Evhadd-din Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993, Bayram, age, s. 37. Evhadeddin Kirmannin mritleri iin bk.: Bayram, a.g.e, s. 85-114. Evhadeddin Bayram, Mikail, Bcyn- Rm, Konya 1987, s. 17-33. Bayram, eyh Evhadd-din Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, s. 31. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s. 392; Okuyan, Mehmet, bn Bibi, El Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Seluk Name), eviren: Mrsel ztrk, Severcan, efaattin, Necmeddin Dayenin Siyasetnamesi, Kayseri, 1995, s. 11. Bu

Mrsel ztrk, Ankara 2000. Tarihi, adyla yaynlanmtr. Ankara 1952.

Tarihinin Yerli Kaynakalar, Belleten, (1943), c. VII, Say: 25-27, s. 379-521.

stanbul 1982, s. 283 vd.

Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, Say: IV, (1338), s. 294.

Kirmnnin Rubaler adl eseri yaynlanmtr. Mehmed Kanar, stanbul 1999.

Necmuddn Dye ve Tasavvuf Tefsiri; stanbul 2001, s. 68. Ankara 1996, I, 253. alma Necmeddin Dayenin mstakil bir eseri olmayp, onun Mirsadl-bad adl kitabnn bir blmnn evirisidir. 28 29 30 Bu eserin nshalar iin bk. Okuyan, age, s. 84. Necmeddin-i Kbrann Fevihul-Cemal ile Risale ilel-Him adl eseri Mustafa Kara Kl, M. Erol, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, XX, 494.

tarafndan tercme edilerek Uslul-Aere erhi ile birlikte baslmtr. Tasavvuf Hayat, st. 1980.

710

31 32 33 112. 34 35 36 37 38

Kl, M. Erol, Muhyiddn bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Marmara n. Sos. Bil. Ens. Muhyiddin bn Arab, Futuhat- Mekkiyye, Beyrut, tarihsiz, c. IV, s. 547-548; Kermddin Ylmaz, H. Kmil, Tasavvuf Hads erhleri ve Konevnin Krk Hads erhi, st. 1990, s. Abdurrahman Cmi, Nefehtl-ns, terc.: Lami elebi, st. 1993, s. 634; Kprl, lk Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 320. Ebu Hafs ihabddin mer es-Suhreverd, Avariful-Merif Tasavvufun Esaslar, (Giri) bn Bibi, a.g.e, I, 252. Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, st. 1989, I, 400; Lami elebi,

baslmam doktora tezi, st. 1995, s. 56. Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-Ahbr, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2000, s. 264.

Mutasavvflar, s. 203.

haz. H. Kmil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990, s. XVIII.

Nefahat Tercmesi, s. 672; Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 202; Ocak, A. Yaar, Zaviyeler, VD, XII, s. 255. 39 82. 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 Fahrddin Irak, Lemat Parltlar, eviren: Saffet Yetkin, stanbul 1992, s. II; Bilgin, Turan, Osman, Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustt ul-adle f kavid Ocak, Kalenderiler, s. 63. Kprlzde Mehmed Fuad, Anadoluda slamiyet, Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mevlnnn hayat ve eserleri konusunda en nemli almalar Abdlbaki Glpnarlya Glpnarl, Abdlbki, Mevlndan Sonra Mevlevilik, st. 1983, s. 245. Glpnarl, age, s. 333. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevilik, s. 332; Ayrca bk. Eflki, Menakbul-rifin. Kprlzde Mehmed Fuad, Anadoluda slmiyet, s. 302. Ocak, age, s. 95. Ocak, age, s. 133 vd. Ocak, age, s. 163. Ocak, Babaler syan, s. 167. Glpnarl, Abdlbki, Vilyetname Mankb- Hnkr Hac Bekt- Vel, st. 1990. Ner. Esad Coan, Ankara 1986. Mlikoff, rne, Hac Bekta Efsaneden Geree, st. 1999, s. 116. Ocak, Ahmet, Yaar, Hac Bekt- Vel, DA, XIV, 458; Birge, John Kingsley, The Mlikoff, age, s. 74. Orhan, Fahreddin-i Irak, DA, XII, 86. is-saltana, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 541. Ocak, A. Yaar, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderiler, Ankara, 1992, s.

Mecmuas, Say: 4, 1338, s. 299. aittir. Glpnarl, Abdlbki, Mevln Celleddin, st. 1985.

Bektashi Order Of Dervises, London 1965, s. 33.

711

58 59 60

Geni bilgi iin bk. aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989. Bayram, eyh Evhadd-din Hmid el-Kirmn ve Evhadiyye Tarikat, s. 30. XIV. yzyln ilk yarsnda Anadoluyu gezen bn Batuta, gittii her yerde Ahi zaviyelerinde

misafir olarak kalm ve bu zaviyeler hakknda bilgi vermitir. Seyehatname-i bn Batuta, tec. Mehmed erif, 2 cilt, st. 1333. 61 DA, I, 542. 62 63 Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, st. 2000, s. 315. Erdodu, M. Akif, Anadoluda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Trk Dnyas Aratrmalar Bayram, Mikil, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991; Kazc, Ziya, Ahilik,

Dergisi, zmir (2000), Say: IV, s. 38.

64 65 66 67

Kprl, lk Mutasavvflar, s. 265. Kprlzde Mehmed Fuad, Anadoluda slamiyet, s. 296. Kprl, lk Mutasavvflar, s. 112; Hac Bekta- Veli, Vilyet-nme, s. 10. Kprl, lk Mutasavvflar, s. 46.

68 Hoca Ahmed Yesevi, Divan- Hikmet, haz. Hayati Bice, Ankara 1993; Ahmed-i Yesev, Divan- Hikmet Semeler, haz. Kemal Eraslan, Ankara 1993. 69 Kurnaz, Ceml-Tatc, Mustafa, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 286. Bu kitap; Ahmed Yesev, Yesevilik tarikatn Anadoluda yayln ve tasavvuf dncesine etkisini anlatan yazlar iermektedir.

712

Hac Bekta Veli'nin Makltna Gre nsan ve Toplum Hayat / Prof. Dr. Mehmet eker [s.471-476]
Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye Sekizinci yzylda Niburda dnyaya gelip, daha sonra Anadoluya g eden Hac Bekta, Sulucakarahykde (bugnk Hacbekta) Hakka yrmtr. Anadoluya gelen Horasan erenlerinden saylan Hac Bekta Vel eyhinin derghnda yl hizmet ettikten sonra, eyhinden emnetleri ve icztn alr. eyhinin; Mjde olsun ki Kutbul-aktblk senindir; krk yl hkmn vardr. imdiye dek bizimdi, bundan sonra senindir. Biz bu yokluk yurdunda ok elenmeyiz, hirete gideriz. Var, seni Rm (Anadolu)a saldk, Sulucakarahyk sana yurt verdik, Rm abdallarna (Anadolu Abdallar) seni ba yaptk1 demesi zerine Hac Bekta, Anadoluya gelmek iin yola kar. Hac Bektan Amasya, Krehir, Kayseri ve Sivasdan Karacahyke gelip yerletii tarihiler tarafndan da kaydedilmi bulunmaktadr.2 Mezarnn Karacahykte (Hacbekta) olduu bilinmektedir. renimini ve mnev eitimini Horasan dolaylarnda, bir bakma Yesev okulu evresinde tamamlad kabul edilen Hac Bekta, Moollarn saldrlar ve istillar zerine muhtemelen krk yalarnda iken Anadoluya gelmitir. Ahmed Yesevnin halifelerinden Lokman Perendenin yannda manev eitimini ikml etmitir. Bu yolla Yesevlie intisap etmi olan Hac Bekta, kendisi gibi Anadoluya gelmi olan Horasan Erenlerinden biri olmutur. Bu bakmdan Yesevlii Anadoluya getiren erenler arasnda Hac Bektan velyet mertebesine ykselmi ve Hac Bekta Vel olarak anlan nemli bir mevkiye ship olduu kabul edilmektedir.3 Hac Bektan Sulucakarahyke yerletikten sonra, evresinde bir ok insann topland ve onlarn eitimi ile megul olduu zellikle menkbelerde yer alan rivyetlerden anlalmaktadr. Nitekim Hac Bektan hayt menkbe ve kermetleri, Bektalerin Velyetnme adn verdikleri kitapta anlatlr. Velyetnme, bekta geleneinin nasl kurulup gelitiini, inan ve ahlk esaslarnn ne olduunu, Hac Bektaa dir rivyetleri, kermet hikyelerini anlatan destn bir eserdir. Tarih kaynak olarak ancak sk bir szgeten geirilerek yararlanlabilecek olan bu menkbeler, tarih olaylar gerek ynleriyle kark bir biimde bir destan havasnda anlattklar iin cidd bir tenkide ihtiya gstermektedirler. Kaynaklarn verdii bilgilere gre, Hac Bekta, Osmanl Devletinin askeri gc olan yenieri ocann pri saylmtr. Bektalik de Osmanl snrlarnn ulat her tarafa yaylmtr. Mensuplar, Hac Bekta kermet shibi bir vel olarak kabul ederler. i-Bekta zmreleri dndakiler de; genellikle, adn sayg ile ve adnn sonuna vel sfat getirerek anarlar. Asl faliyet alan Anadoluda yerlemi olan Trkmenlerin aras olan Hac Bekta Vel ile Bektaler, daha sonra yenieriler arasnda ve devletin Avrupa topraklarnda bile deiik zmreler arasnda taraftarlar bulmulardr. Hac Bekta ifh kltrmzn temsilcisi olduu kadar, ayn zamanda yazl kltrmze de kaynaklk eden eserler brakmtr. Nitekim, Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet adl maklesinde Hac Bekta Velnin bir Ftiha Tefsiri, bir Maklt, bir de Faris bir eseri olduunu nakletmektedir.4

713

Ancak, daha sonra bu konuda alan aratrclar Hac Bektaa it baka eserlerin de bulunduunu tesbit etmilerdir. Kitbul-Fevid, athiyye, Hac Bektan Nasihatleri, Besmele erhi ve dierleri bunlardandr.5 Hac Bektan inan ilkelerini, fikirlerini aklayan ve onun ahsiyetini tanmamza kaynaklk eden Makltn asl arapa olduu, ancak daha sonra Trkeye evrildii bilinmektedir. Velyetnmede Said Emrenin Maklt Trkeye evirdii bildirilmektedir. Olduka zengin bir nsha zelliine ship olan bu eserin manzum ve mensur birok nshalar bulunmaktadr. Bu nshalardan yola karak Makltn edisyon kritikli nerini yapan Prof. Dr. Esad Coann yaynn esas alan Hseyin zbay bu eseri sdeletirmitir.6 Biz de bu son sdeletirilmi yayndan yararlanarak Maklta gre insan anlayn tesbit etmeye alacaz. Ayrca, Maklttaki bilgilerden yola karak XIII. yzylda Anadoluda kullanlan ara, gere ve kyfetler ile toplum hayat hakkndaki kavramlar ve messeseleri tanmaya alacaz. I. Maklta Gre nsan Hac Bekta Velnin hacimce en geni ve muhtevas bakmndan da ok nem arzeden Maklt Trk-slm dnce tarihi bakmndan da zerinde durulmas gereken nemli bir eserdir. Eser batan sona dikkatle gzden geirildiinde insann manev terbiyesinin nasl mmkn olacann yolunu gsterdii grlr. Nitekim Hac Bekta Vel, Makltta eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikatn makamlar zerinde durur. slmiyetin inan esaslarn Trklerin anlayabilecei bir biimde yorumlar. Onun dnceleri Kurn yetleri ve Hz. Muhammedin hadisleri ile yorulmaktadr. Bunu yaparken insana, nce kendini tanmas iin kendi nefsinden, zerinde yaad ve tand dnyadan rnekler verir. 1. nsann Yaratl Makltn onuncu blmnde; Bu blm demin sfatn beyan eder bal altnda, Biz demin zrriyetinden yayldk denildikten sonra, demin yaratl hikyesine yer verilmektedir. demin dnya corafyasnn muhtelif toprandan ekillendii ifde edildikten sonra nurla donand belirtilmektedir. Kurndaki yaratl anlatan yetleri yorumlayarak Hz. demin canlan hikye edilmektedir. Gr ki, alap insanlar nice hilatlarda ssledi, nice ululuk ve mertebelere eritirdi, nice nur ile bezedi.7 demin yaratlndan sonra Havva ile e olmas sonucunda btn insanlarn bunlardan oald belirtilmektedir. Bu arada; Kurn yetlerine dayanlarak insann yaratl safhas ile bir insann doumdan nceki oluumu da anlatlmaktadr. nsann oluumu tamamlandktan sonra, alap Tanr, canla akl da vererek, o kulu tamamlar. Fakat burada mn var. Bu mn kimde varsa onun akl tamdr; kimde yoksa onun akl yoktur ve de can uyur. Bu mn kula ait bir hussiyettir. Bunlar, birincisi, kendini bilmek; ikincisi, huzurda olmak, ncs de kabri mekn klmaktr. Bu dediklerim devletli kiilere hastr. Bu mnda devlet; edeb, akl ve gzel ahlktr. Bu nesneye ship kimseler ok talihli ve ulu kiilerdir.8 Bir baka blmde; can trl ele alnmaktadr. Birinci cana cismni ruhtur denir ki; teni diri klar, diken battn ve kl ekildiini duyar. kinci cana me rhu, yaama ruhu denir. Yer, ier; ackr ve susar. nc cana rh-i ren (yryen, akan ruh) denir ki ten uyuyunca uyanr.9

714

Maklta gre insan toprak, su, ate ve yelden (hava, rzgr) mteekkil drt unsurdan mrekkep olarak yaratlmtr. Bu drt unsur, drt blk insanla karlatrlr: Birinci blk; bidlerdir. Bunlar eriat kavmidr ve asllar yeldendir. Yel hem if verici hem de kuvvettir; bu sebeple bunlar da gece gndz Hakkn ibdetinden ayrlmazlar. Yel esmeyince ekinler samanndan ayrlmaz, btn lem kokudan helk olurdu.10 kinci blk; zhidlerdir. Bunlarn asl atetendir ve bunlar tarikat taifesidir. Bu sebeple gece gndz yanmalar, kendilerini yakmalar lzmdr.11 nc blk, riflerdir. Bunlarn asl sudandr ve bunlar marifet taifesidir. Su hem kendisi temizdir, hem de temizleyicidir. Bu sebeple rif de hem temiz olmal, hem de temizleyici.12 Drdnc taife; muhblerdir. Bunlar hakikat tifesidir ve bunlarn asl topraktandr. Toprak teslimiyet ve rzy temsil eder. Bu yzden muhib de teslimiyet ve rz iinde olmaldr.13 Aslnda bu drt unsur btn insanlarda bulunur. Ancak, insan bunlardan biri ile ne kar. Grd terbiye sonucu yel gibi if verici ve gl, ate gibi yakc, su gibi temiz ve de toprak gibi teslimiyeti; alak gnll olur. Sonunda; toprak topraa, su suya, yel yele, ate atee dner.14 Drt drtlk insandan; dedikodu, dv ve phe bidlerindir. bdet, korku, mit ve ilmelyakn zhitlerindir. Fakat, tefekkr, sohbet, velyet beklemek ve aynel-yakn riflerin; mncaat, mhede ve hakkel-yakn muhblerindir.15 nsan vcudunda en yukarda ba vardr. Can hazineleri de batadr. imdi o; akl, ilham, idrak, sevimek, ak- didr ve marifet de hazinelerdir ve bata asldr Ba ara benzerAkl aya, marifet gnee, ilim de yldza benzer. Dnyada gne doar ve uyanr. Fakat marifet hangi gnlde doarsa o gnl uyanr; bakas uyanmaz. Yedi kat gk var; ten de yedi kattr. lki deri, sonra et, kan, damar, sinir, kemik ve iliktir.16 nsann varln tanmasna ok nem veren Hac Bekta, bunun iin; ilimle aratrmal, izlemeli, gzlemeli ve artan yerin altna kadar her ne varsa kendinde bulmaldr.17 diye insann kendisini nasl tanyacann yolunu gsterir. Burada ok nemli bir noktaya dikkat eker: imdi gkle yer arasnda birok nesne vardr. Fakat insandan ulusu yoktur.18 Dnyada bulut ve yamuru, kaygya ve gzya ile yamura benzetir. Dalar kemik balarna, rmaklar gzyana; kyleri tenlere, aalar parmaklara, otlarla allar kllara, kollara benzetir. Buna benzer insan organlarn dnyadaki dier varlklarla da karlatran Maklt yazar, bylece insann kendini tanmas iin onun ina olduu rnekleri verir.19 Maklt yazar insan mrn; ocukluk a, erginlik a, yiitlik a, orta yallk a ve yallk a olmak zere be dneme ayrr.20 2. Dnyada nsann Yeri nsanlar hangi yata olurlarsa olsunlar, Tanrnn kendisine emrettii buyruklarn tutmak hususunda zen gstermelidirler. Zira, insan olanlar kendilerini tez ulu bileler.21 Yani gen yata da olsalar kendilerini olgunlam ve bym olarak kabul etmelidir. Zten dnyada, Gkle yer arasnda birok nesne vardr. Fakat insandan ulusu yoktur.22 Burada, btn varlklar arasndan en erefli ve deerlisinin insan olduu, bundan dolay da dierlerinden ulu kabul edildii anlatlmak istenmektedir.

715

3. mn-Amel likisi yle bilmek gerekir ki rifler katnda imn akl zeredir. Fakat herkese bilinen, imnn dil ve gnl zere olduudur23 diyen Maklt yazar, insann yapp ettikleri ile imnn birbirinden ayr olduunu dnmektedir. Nitekim; Amel, imn ayrdr ve imn ibadettir. Deme ibdet imna ermez24 diyerek hassas bir noktay iret ediyor. Yapnan dier ibdetlerin mn ibdetinden stn olamayaca belirtiliyor. mn ve amelin insanlarn olgunlamalarnda nemli bir yeri olduuna dikkati eken Hac Bektaa gre bunun iin de; imndan sonra; ilim renmek, ibadet yapmak, dmana kar gelmek, cenbetten temizlenmek, hell kazanmak ve fizi haram bilmek, nikh kymak, hayz ve lousalkta cinsi mnsebeti haram bilmek, snnet ve cemaat ehlinden olmak, efkat sahibi olmak, temiz yemek ve giyinmek, iyilii emredip yaramaz ilerden sakndrmak25 sretiyle insanlar eriat makmna girerler denmektedir. Daha sonra tvbe etmenin gerekliliinden sz eden Hac Bekta, hatlardan vazgeip bunlardan dolay Tanrdan zr dilemek zere Prden el almaldr; Her zaman zr dilemek sizden; kabul etmek Tanrdandr.26 zr, kr klmak, sabretmek, ibdet ve ehdet takip etmelidir.27 Bylece tarikat makmna girilir ve mrd olunur. Mutlak mrid; eyhine niin deyip delil getirmez ve bu anlamda baland tarikatn u makamlarna dikkat eder: Sa kesmek ve elbise deitirmek; nefs savanda pimek; hizmet etmek; havf yani korku iinde bulunmak; mit etmek; hrka, zenbil, makas, seccde, tesbih, ibrat (ine) ve as shibi olmak; ak, evk, sef ve fakirlik.28 Bylece tarikata giren bir kimse olgunluk yolunda yol almaktadr. Olgunluk yolunda marifet i ok nemseyen Hac Bekta, marifetin makamlarn ylece sralar: edep, korku, perhizkrlk, sabr ve kanaat, utanmak, cmertlik, ilim, miskinlik, marifet ve kendini bilmek; Kendi nefsini bilen Rabbini hakkyla bilir.29 Olgunluk yolunda son durakta hakikate ulamaktr. Bunun makamlar da unlardr: toprak olmak, yetmi iki milleti ayplamamak, elinden geleni esirgememek, dnyada yaratlm btn nesnelerin kendisinden emin olmasdr, mlk shibine yzn srp yz suyunu bulmak, sohbette hakikat srlarn sylemek, seyr slk, sr, mncaat, alap Tanrya ulamak.30 nsann yetimesi ve olgunlamasnda sevgi, mit ve korku bir arada, onun sevinmesinin ve mutluluunun yolunu aar.31 Yararl i yapmay telkin eden Hac Bekta, zararl ve faydasz eylerden saknmay da tavsiye etmekte, bu yolda sabr, utanmay ve kanaati muhafaza etmek suretiyle insann nefisle ve eytanla mcdele yolunda g kazanacana32 inanmaktadr. Bunun iin de; kibir, haset, cimrilik, agzllk, fke, gybet, kahkaha ve maskaralk gibi eytan ileri33 terk etmek de bu insandan beklenmektedir. Gnahta inat etmek, a gzllk, fkelenmek, ehvet, lnetlenmek, hayrat yaamak ve minnet bilmemek gibi kt fiiller de34 Hac Bektan tasvip etmedii ve kendi olgun insan tipinde grmek istemedii fillerdir. Aslnda Maklt batan sona okunduunda; dnya ve insan mnsebetinin ele alnd grlr. ncelikle insann kendini tanmas ve olgunlamas iin nelere dikkat edilmesi gerektii zerinde durulur. Dnyann geicilii vurgulanr. Bu dnyann varlklar arasnda mstesna bir yeri olan insann, kendi konumunu iyi deerlendirmesi iin onun neler yapmas, nelerden kanmas gerektiine dikkat ekilir. Bylece Hac Bektan hedef kitlesi olan insanlar eitmek sretiyle toplumda ncelikle

716

kendisine, daha sonra da dier insanlara yararl bir insan topluma kazandrmay hedefledii sylenebilir. Makltta ak olarak ifde edilmese de, batan sona insana ynelik eitici tavsiyelerinde ve ynlendirilmelerinde, insanlarn olgunluunun yava yava olduunu, hemen birden mkemmelie ulalamadn, zamanla en olgun aa ulalabileceini grmekteyiz. II. Maklta Gre Toplum Hayat Maklt Mslmanlarn din eitimini hedefleyen nazar bir eser olduu iin kendi dnemine dir ok az bilgi ve anekdot ihtiva etmektedir. Yazar, satr aralarnda nazar bilgiler arasnda insanlar tanmlayan ifdelerinde belki bata kendisi olmak zere kendi evresinde tandklar tipleri dnm olabilir. Bu insanlarn meziyetleri, gzel davran ve iyi ileri yannda, irkinlikleri, tasvip edilmeyen tutum ve davranlarn da dikkate alm olabilir. Ama, ok ak bir biimde bunlar belirtmedii iin Maklta gre toplum hayat hakknda pek az bilgiye ulaabileceiz. Hac Bektan eserinde, insan biyolojisi ve anatomisi ile ilgili olduka geni bilgiye ship olunduunu gryoruz. Birok rneinde yazar, insan anatomisi zerinde dnmeye sevk eden ifdelerinden, insan, sdece kendisine yetecek kadar deil, daha da fazla inceliklerine vkf olarak tandn ortaya koymaktadr.35 lme ve ilm aratrmaya ok nem veren Hac Bekta Vel, bu konuda nasl bir yol tkip edileceini u ifdeleri ile gstermektedir: limle aratrmal, izlemeli, gzlemeli ve artan yerin altna kadar her ne varsa kendinde bulmaldr.36 Ona gre, ilme yakn olan renmekten mahrum kalmaz.37 Bu anlamda dnyada renilen ilimlerden bazlar saylmakta ve fkh, feriz, tefsir, hadis ve dil bilimleri (sarf ve nahiv) ile Arap ve Fars ilmi, hakikat ilmi, belgat ilmi yannda, hendese ve astronomi (hikmet ve heyet) ilimlerini bilen limlerin varlndan bahsedilmektedir.38 lmin neminden bahsetmekle birlikte limlere de deer verilmesi gerektii de belirtilmektedir. nk limler, tpk ocuklarn dnya bellarndan koruyan anne-babalar gibi, insanlar hiret belsndan korurlar.39 Bundan dolay limler, toplum iinde ok nemli bir grevi yerine getirmektedirler. 1. Toplumda Snflar Makltta temel olarak insanlar iki snfa ayrlmaktadr; bunlardan biri avam, dieri de Havastr. Maklt yazar, avam tifesini, ii gc birbirini incitmek olarak tanmlamaktadr.40 Avmn zellikleri; kibir ve hased (kskanlk), cimrilik, dmanlk, tamah, fke, gybet, kahkaha (amata) ve maskaralk ile bunlar gibi daha nice eytan fiili varsa, suyla ykanp nasl arnacaksn? sorusunda sralanmaktadr.41 Makltta sanki avamla uralmamakta, hatta onlar yok farz edilmekte, buna karlk havsa ok nem verilmektedir. Havsdan maksadn da; daha nceki blmde zerinde durduumuz; bidler, zhitler, rifler ve muhibler olduu rahatlkla sylenebilir. Bunlara Erenler de denilebilir; erenler marifet shibi olanlardr.42 Bunlardan ayr limlerden bahsedilmekte43 ve limlerin; mslmanlar, hiret belsndan cehennem ateinden ve skntsndan korurlar44 ifdesi ile tanmlanmaktadr.

717

Toplum iinde ilenin yerine de dikkat eken Hac Bekta Vel, anne ile babann, ocuklar dnya belsndan, dnya ateinden ve dnya skntsndan koruduklarn45 ifde etmektedir. Mecz rnekler verilirken idar ve asker snflardan da sz edilmektedir: Sultan, padiah ve beg (bey),46 nib,47 suba, muhfz, kapc,48 hazinedr,49 beki50 ve svri.51 Bunlardan pdiah yle tanmlanmaktadr: Dnyada banda tc, boynunda gerdanl, stnde hilat olan; fermanlar, tahtlar, memleketleri ve halklar bulunan pdiahlar var.52 Bu beyler, kimi adletli, kimi de zlim ve birbirleriyle kavga eden kimseler olarak nitelendirilmektedir.53 Nedense Hasski (haseki) dierlerine gre daha ok zikredilmektedir.54 Hasskinin pdiahn emrinde olduu u ifdelerden anlalmaktadr: Bir pdiah bir hasskisini (haseki) yollar ki gitsin, gzel bir yerde bir oda dzsn. yle ki o pdiah oday grsn ve beensin. nk pdiaha uygun oday ancak hasskisi bilebilir.55 Hasskilerin birden fazla olduunu, Ulu hasskilerden sz edilmi olmasndan anlamak mmkndr. Ayrca zenginlerden56 bahsedilmesi de Anadolunun XIII. yzyldaki toplumunda ticr hayatla megul olanlarn varln bize gsteriyor. Nitekim, kalabalk pazarlar, dkkanlar, kuma ve mallarla terziden sz edilmesi57 de ticr hayatn varlna iarettir. Bu arada, obanlarn58 varlndan da hayvanclkla uraldn anlyoruz. Bu arada eitli hayvan adlarn sayarken merkep ve at gibi ehl hayvanlardan ve kurt gibi vah hayvanlardan rnekler veren yazar, ayn zamanda ylkdan59 da bahsetmektedir: Ylklar, dikene ilimez, ky yolunu bilirler, azmazlar60 tanmlamas ile ylklarn zellikleri hakknda bilgi shibi olmamza yardmc olmaktadr. Ancak bu snflarn Hac Bektan evresinde bulunan snflar olduunu sylemek mmkndr. Tabii ki, esnaf ve ifti gibi meslek mensuplarndan ak ifdelerle sz edilmemi olmas dier ilerle uraanlarn bulunmad veya baka iler yaplmad anlamna gelmez. Nitekim yel esmeyince ekinler samanndan ayrlmaz61 ifdesi harman yerinde tanenin samandan ayrlmas gibi ilerin yapldn, hatta u ifdelerden, sebze ve bostan yetitirildiini de aka grmekteyiz: Sizdeki o bostanlarn bekisiz olduklarn sanmayn. Biri bir bostan ekse (bahe yapsa) nce etrafn evirir, sonra topra yumuatr (srer), eitli nimetleri eker. Ondan sonra dner, bier, savurur, ayrk otlarn ayrr, dar atar. Ondan sonra orta yere bir kuru, sr ba (korkuluk) diker. Yemii tamam olunca (olgunlap yenecek hle gelince) o korkuluu brakr, yemii toplayp dostlar ve kardeleriyle yer, Tanrya kr ederler.62 2. Zamannn nsanlarndan ikyet Hemen btn Orta a yazarlarnda grld gibi Hac Bekta da, zamannn insanlarn eletirmekten kendini alamamaktadr: Siz haram ve hell her ne bulursanz giyinir, donanr; haksz yere nimetler yiyip beslenirsiniz63 gibi ifdeler bu eletirinin ak rneklerinden biridir. i gc birbirini incitenlerin varlndan64 sz edilmesi de zamannn insanlarnn eletirildiine bir baka rnektir. Nitekim yer yer dnyada unlar da var diyerek verdii rnekler, olumsuzluklarn gsterdii insanlarn kendi devrinde grd, tutum ve davranlarn beenmedii insanlar eletiri mhiyeti arzetmektedir.65 Hatta eletiri oklarn daha da ileriye frlatmakta; deme kiileri, insan yerine saymadk66 diyerek, insanlarn bazlarn hayvanlardan daha aa grdn ifde etmektedir. nk eytan, sizi grmee gelir, orada, orta yerde dikilen gnhnz grr67 diye de kendisini dinleyenler arasndaki gnahkrlar eletirir.

718

3. Gnlk Hayat, rf ve detler Maklt yazarnn anda insanlarn eitli megaleleri olduunu, kiminin iftlik, hayvanclk ve obanlk yaptklarn, kiminin ilim elde etmekle megul olduklarn bundan nceki sayfalarda grdk. Bu arada gnlk yaaylarnda kullandklar eyalarla ara ve gerelerden baz rneklerin de eserde yer aldn ifde etmeden gemek istemiyoruz. Mesel, rtler, dekler, kandiller kullanan bu insanlarn68 yerleik hayat yaadklar hususunda bilgi vermektedir. Hatta deklerin ssl olduundan ve nakl yayglarn demi olmalarndan sz edilmesi de el sanatlarnn mevcudiyetini anlamamza imkn vermektedir. Giyeceklerinin temizliine de itina gsterdiklerini69 anladmz bu insanlarn elbiselerine misk srmek suretiyle gzel kokmasn saladklar da70 anlalmaktadr. hram giymekten sz edilmesi de71 toplumda hacca gidip gelenlerin varln haber vermektedir. Temiz sular kaba koyduklarn grdmz XIII. yzyl Anadolusunda, ikileri de benzeri kaplarda muhfaza ettikleri72 ve temiz sular da kuyulardan temin ettikleri73 anlalmaktadr. anak, asa, ine gibi ara gerelerin de kullanld74 Makltn satr aralarnda verilen rneklerde grlmektedir. elii taa vurmak75 gibi meguliyetler toplumun gelimiliinin rneidir. Yoldan talar temizlemek76 gibi meden insanlara yakr ilerin XIII. yzyl Anadolusunda grlmesi toplum yaaynda dikkat edilen hususlardan biri olarak Maklttan renmekteyiz.

DPNOTLAR 1 2 91-92.. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Hseyin zbay, Esad Coan, Maklt, Hac Bekta Vel, Ankara 1996, XVIII.. Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, stanbul 1996, 64-65.. Abdurrahman Gzel, Hac Bekta Vel Hayat Eserleri ve Fikirleri, Ankara 1998, 34-36.. Esad Coan, Hac Bekta Vel, Maklt, Ankara 1980; Maklt, Hac Bekta Vel, Maklt, 44-50.. Maklt, 51-53.. Maklt, 22.. Maklt, 2.. Maklt, 2.. Maklt, 4.. Maklt, 5.. Maklt, 6.. Maklt, 31.. Hamiye Duran, Hac Bekta Velnin Makltnda Din ve Tasavvuf, Ankara 1988, (Gazi k Paazde, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1332, 204-205; Gelibolulu Mustafal, niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi), 23.. Knhl-Ahbar (Ahmet Uur-Ahmet Gl-Mustafa uhadar-brahim Hakk uhadar), Kayseri 1997, I/1,

Sadeletiren Hseyin zbay, Ankara 1996; Abdurrahman Gzel, a.g.e. , 36..

719

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Maklt, 34.. Maklt, 34.. Maklt, 34.. Maklt, 35-39.. Maklt, 41.. Maklt, 2.. Maklt, 34.. Maklt, 8.. Ayn eser, 8.. Maklt, 11-12.. Maklt, 13.. Maklt, 13-14.. Maklt, 14-16.. Maklt, 17-21.. Maklt, 18.. Maklt, 19.. Maklt, 30-31.. Maklt, 9, 28-29, 56.. Maklt, 37.. Maklt, 22, 34-35, 44-54.. Maklt, 34.. Maklt, 55.. Maklt, 39.. Maklt, 54.. Maklt, 2.. Maklt, 5.. Maklt, 26.. Maklt, 39.. Maklt, 54.. Maklt, 54.. Maklt, 9, 25, 37.. Maklt, 9, 37.. Maklt, 28, 37.. Maklt, 9.. Maklt, 9.. Maklt, 31.. Maklt, 37.. Maklt, 37.. Maklt, 25, 30, 31.. Maklt, 25..

720

56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Maklt, 28.. Maklt, 39.. Maklt, 9.. Maklt, 22, 42.. Maklt, 22.. Maklt, 2.. Maklt, 24.. Maklt, 10.. Maklt, 2.. Maklt, 36-37.. Maklt, 31.. Maklt, 25.. Maklt, 42.. Maklt, 4.. Maklt, 55.. Maklt, 40.. Maklt, 4.. Maklt, 4.. Maklt, 3.. Maklt, 27.. Maklt, 40.

721

Bektailik / Kemal nc [s.477-485]

Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bektailik, byk Trk mutassavvf Hac Bekta- Veli etrafnda teekkl etmi ve onun ismine izafeten Bektailik ismini alm, mrid olarak Hz. Muhammedi (s.a.v.), rehber olarak Hz. Aliyi (k.v.) pir olarak Hac Bekta- Veliyi1 tanyan Trk siyasi, kltrel ve sosyal tarihinde derin izler brakm, Trk-slam tasavvuf geleneindeki 12 tarikatten biridir. Mahiyeti ve kapsam itibaryla ortaya kt tarihten itibaren geni ilgi ve merak uyandrmtr. Bektai Tarikatnn ve inancnn aratrlp incelenmesi Trk dini tarihi iin de byk nem tamaktadr. Bektailik Tarikatnn kurulu ve ilk safhalar Hac Bekta- Velinin biyografisi ile e zamanldr. Trk tarihinde oynad mhim roller ve mahiyeti itibaryla konu zerinde Avrupa ilmi evrelerinde pek ok alma yaplmtr (von Hammer, George Jacob, F. W. Hasluck, Rudolf Tschudi, bu ilk dnem Avrupal aratrmaclarn en nemlileridir). Bektailik konusunda bize tanklk edecek ve aratrmalara yn verecek derecede belge ve bilgiye sahip deiliz. nemli lde szl kltr gelenei iinde yaratlm olmas ve kuaktan kuaa aktarmda szl retinin teorik, teolojik (yazl) formlarn nnde olmas sebebiyle mesele bir hayli karmaktr. Farkl dini unsurlar ve inan pratiklerini bnyesinde barndrmas itibaryla badatrmac bir doas vardr. Eski Trk Dini, amanizm, Zerdtlk, Kalenderi, Haydari, Edhemi, Vefai gibi birok din ve mezhepten unsur ve etkileri bnyesinde barndrr. Trklerin amanizmden, slmiyete gei srecinde Bektailik ve Alevilik nemli bir nirengi noktasdr. A. Yaar Ocak X. yzylda balayan ve gnmze kadar gelen bu srecin slamiyeti benimsemeye balayan, ancak ondan nce mensup olduklar Gk Tanr Klt, Tabiat kltleri, Atalar klt gibi eski Trk inanlaryla amanizm, Budizm, Zerdtlik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi sosyoekonomik yaplarna uyduran gebe Trklerin tarihi olduu kanaatindedir.2 Trklerin slmiyet ile ilk karlamalar Abbasi halifesi El Muktedir zamanndadr. Bu halife Trk illerini islmiyete ekebilmek iin ciddi gayret sarfetmitir. Nitekim onun bu teebbsleri sonucu, Volga til Bulgarlar devlet ve millet olarak slmiyete girmi ve Halife el-Muktedirden slmiyetin retilmesi iin din grevlileri gnderilmesini istemitir. Halife 921 ylnda bn Fadlan bakanlnda bir heyet gnderir. Bu heyet kalabalk Ouz Trkleri iinden geip Volga Bulgar hanlna geldiler. Ouzlar ve Bakurtlar henz o sralarda mslman olmamlard, amanist idiler. bn Fadlana gre Ouzlar slmiyetin tesiri altna girmekte ve ekil olarak ta olsa Arap tccarlarn telkini ile Kelime-i ehadet getirmektedirler.3 Mteakiben 960larda Karahanl hkmdar Satuk Bura, Abdulkerim adn almasyla Ouzlar ve Karluklular giderek artan bir hzla Mslman olmulardr.4 Fakat bu din deitirme hadisesinin tedricen ve aamal olarak gelitii bir gerektir. E. Ruhi Flal bu gerei yle vurgular toptan dahi olsa bir topluluk, hatta ihtida eden bir kii, btnyle kendi harsndan syrlamaz. Bir topluluk, nasl ve ne derece stn bir medeniyet seviyesine girmi

722

olursa olsun, yzyllardan beri devam eden yaay, dn ve inanlarn ister istemez, birden bire feda edip onlardan uzak kalamaz. Bu Trklerin slam medeniyeti dairesine girilerinde de byle olmutur. slm ncesi maddi manevi pek ok kltr unsuru, tabiri caiz ise adete slamlatrlm ve ayn samimiyetle yaatlmtr. inlilerin X. yzyl balarnda Moolistana saldrmas sonucunda blgede bir nfus skmas ve asayisizlik meydana gelir. Ouzlar Hazar Ural blgelerine yaylrlar. Karahanllarn 999 ylnda Samanoullar Devletine son vermeleriyle artk btn Trkistan ve Horasan, ksaca Maverannehir, Trklerin muhaceretine ak alan haline geliyordu bylece bir ksm bozkrlarda bir ksm ehirlerde oturan Ouzlardan mslman olanlar, Trkmen adn aldktan sonra Mslmanl kabul etmemi rkdalarna kar mcadelelerini srdrerek onlar Karadeniz sahillerindeki Peeneklerin yanna srm; kendilerinin de X. yy. ortalarna kadar Seluklular takiple slm lkelerine ve Anadoluya muhaceretleri devam etmitir.5 Anadolu Seluklu Devleti, randa 1040 da kurulan Byk Seluklu mparatorluundan 35 yl sonra 1071 Malazgirt Zaferini takiben vuku bulan byk Trk nfusunun muhacereti ile 1075 de kurulmutur.6 Anadoludaki Trk nfusu yalnzca X. yzylda balayan akn ve gler neticesinde olumu deildir. n Trk tarihinden itibaren Anadolu daima Trklerin etkinlik sahalar ierisinde olmu ve bunun tabii bir sonucu olarak bir Trk nfus tabakas olumutur. Emevi ve Abbasi halifelerine paral asker olarak alan Trkler bu devletin Anadolu snrlarna nc olarak yerletirilmiler ve bir Trk nfus kolonisi oluturmulard.7 Malazgirt Zaferinden sonra Sultan Alparslan Erzurumdan stanbula kadar olan blgenin sorumluluunu Kutalm olu Sleyman aha vermitir. Alt yl gibi ksa bir srede Trk aknclar znike ulat. Anadolunun bu kadar ksa zamanda ele geirilmesinde Anadolu halknn Bizans ynetiminden grd iktisadi ve itimai zulmler en nemli amiller arasndadr. Bu g artlar altndaki yerli halkn, kendilerine insanca muamele edileceini, huzursuzluk karmadklar takdirde mallarna ve canlarna dokunulmayacan, tamamen serbest olacaklarn vaat eden Trk fatihlerine kar daha yakn ve olumlu duygular beslemelerine sebep olmutur. lk g hareketlerinden itibaren Anadoluya gelen Mslmanlarla Hristiyanlar arsnda hogrye dayal bir sayg ve sevgi ortam olumutur. Trkler Orta Asyadan getirdikleri slm cilas altndaki sevgi ve saygya dayal inanlar, misafirperverlikleri, yardmseverlikleri ve eitli mesleki hnerleri en nemlisi taasuptan uzak derviane yaaylar Hristiyanlarn hayranln kazanyordu. Bu arada Trkmen babalar halka hitap ederken, dini veya kltrel yorumlarn, gerektiinde onlarn holarna gidecek bir ekil altnda sunmakta hi tereddt gstermiyorlard.8 Bu yaam tarz 13. yzyln ortalarna kadar devam etmitir. E. Ruhi Flal bu sre iinde temelde sunni-hanefi, ama tezahr itibaryla melmi tasavvuf ve tarikatlarn, Ahi ocak ve zaviyelerinin hakim olduu bir dini hayat teekkl ettiini belirtir.9 Anadolu Seluklu Devleti I. Gyaseddin Keyhsrev, I. zzettin Keykavus ve zellikle Alaeddin Keykubat zamannda olduka parlak dnemler yaamtr. Alaeeddin Keykubatn 45 yanda zehirlenerek ldrlmesinden sonra yerine liderlikte ve ynetimde kifayetsiz II. Gyasedddin Keyhsrev gemitir. Sultann yetersizlii ve veziri Sadettin Kpekin yanl ynlendirmeleri sonucu devletin ana unsuru Trkmenlerle ynetimin aras alm oldu. Devlet Trkmenler zerine bask

723

uygulamaya balad dnemin nde gelen sanat ve meslek tekilat (ahi) nderleri Ahi Evren ve Ahi Ahmet hapis cezasna arptrlmtr. Bu siyasi huzursuzluklara iktisadi durumun bozulmas ve dier sosyal etkenler de karnca kitlesel bir isyann altyaps olumu olur. Babailer syan: Bozulmu bu dirlik ve dzenlii Trkmenler lehine yeniden tesis etmek isteyen Baba lyas ve en nde gelen halifesi ve mridi Baba shak mridleri vastasyla geni ve etkili bir propogandaya giriir. 1240 ylnda Trkmenler Kefersudda ayaklandlar. lk balarda mevzi birtakm baarlar elde ettiyseler de daha sonralar Krehir yaknlarndaki Malya ovasnda kuatlan isyanclar malup edilip, ldrld. A. Yaar Ocaka gre; Babailik ve Babai hareketi bu aamadan sonra balamtr. syandan kaan bu zmreler dier heterodoks zmrelerle dayanma iine girerek Babailik hareketini balatmlardr.10 Trkmenler arasnda yaygn bir takm dini inanlar ustaca kullanarak bu ayaklanmay mehdici bir ideoloji etrafnda tekilatlamay bilmilerdir.11 Bu isyann sonucunda Anadolu birlii paralanm ve Anadolu byk ykm ve straplara sebep olan Mool istilasna maruz kalmtr. Babai hareketini balatan bu ahsiyetler XV. yzyldan itibaren Bektailiin ve Aleviliin teekklne ortam hazrlayarak ve sosyal tabann oluturarak en byk tarihi rollerini oynamlardr. Bu zmreyi Trk tarihinde temellendiren olay Baba Resul isyan ve onun arkasndan gelien Babai hareketidir.12 Bektailiin kuruluu ve tarihi geliim zellikleri gz nne alndnda iki aamada deerlendirme zarureti vardr. Hac Bekta- Veli dnemi de diyebileceimiz ilk dnem 12 imam, mehdi, Kerbela, Hz. Ali gibi ii-batni motiflerden ziyade eski Trk inanlarnn izlerini tayan kltlerin ana temay oluturduu bir inan erevesi vardr.13 Balm Sultann tarikatn bana getii 15. yzyldan sonra ise ii-batni akideler giderek artan bir biimde tarikatn inan iklimine girmeye balamtr. 1. Kurulu ve lk Dnem Bektailik 13. yzyln ortasndan itibaren Anadolunun Mool istilasna urad, halkn kendi kurumlarn kurmaya ve ayakta kalmaya alt bir dzlemde Ahi rgtyle ve dier batni zmrelerin taban zerinde kurulmutur. Kurucusu Hac Bekta- Veli menkabe-anlatlarla rlm olan bu klt kiiliin tarihsel kimliini ve mcadelesini, retisini yeterli derecede aydnlatacak bilgi ve belgeler eksiktir. Melikoff ihtiyatl bir slupla ada kaynaklarda iz brakmamasn kendi dneminde yeteri kadar tannmam olmasndan ileri gelebileceini syler.14 Akademik gelenekten gelmeyen bir ksm sol eilimli yazar onun efsanevi mcadelesinden ve ilkelerinden bir tarihi nc devrimci aretip imal etmeye altlar. Bunun yannda sa kesimden bir ksm aratrmac da asayi ve btnleme kaygsyla onu asli duruundan farkl biimlerde tasvir etmeye almlardr. Hac Bekta- Veli hakknda az da olsa malumat bulabileceimiz eserler Vilayetnme (lmnden sonra szl kaynaklardan derlenerek yazlm ve en eskisi ve nemlisi Uzun Firdevs Tarafndan yazlm), Ak Paazadenin Tevarih-i Ali Osman isimli eseri ve Ahmed Eflakinin Menakbul-Arifin adl eserleridir. Vilayetnmeye gre Hac Bekta- Veli Horasan hkmdar brahim es-Sani Seyyid Muhammed ile eyh Ahmed isimli Niaburlu bir alimin kz olan Hatmenin olu olup asl ad Bektatr. Baba tarafndan Hz. Aliye15 baldr. Bu husus gelenekte ve gnmzde bu gr mensuplarnca ok ehemmiyet verilen bir husustur. Fakat F. Kprl, E. Ruhi Flal, . Melikoff gibi bu sahann akademik

724

uzmanlar verilen malumatn kifayetsiz olduu grndendir. Doduu corafyay ve dnemi dikkate alrsak Hac Bekta- Velinin Trk olmas daha arlkl bir ihtimaldir. Doum ve lm tarihini J. Kingsley Birge stanbul niversitesi ktphanesinde bulduu bir Yunus Emre divannn i kapanda dlen tarihten hareketle 1248 de doduunu 1281 de Horasandan Anadoluya geldiini 92 yl yaayarak 1337 ylnda vefat ettiini sylemektedir.16 Flal bu tarihlerin Osmanl resmi kaytlarla uyumsuzluk gsterdiini belirterek Ankara Ktphanesine Hacbektatan gelen bir yazma risalenin ba tarafndaki kayttan 1209-1210 ylnda doup 1271 ylnda 63 yanda vefat ettiine dair kaydn daha doru olduu kanaatindedir. Kaynaklarn azl ve birbirine atfen sylenilen hususlar birbirinden ok farkl deildir. Mevcut tarihsel verilerden ve szl tarih formasyonundan gelen bilgileri birletirdiimizde Hac Bekta- Velinin Horasanda doup yrenin inan ikliminde nemli bir faktr olan Yesevilii ve Horasan melmiliinin atmosferini tandktan sonra Anadoluya Sivasa geldi. Amasyaya giderek Baba shaka halife oldu. Bir sre Krehir ve Kayseride kald. Sulucakarahyk (Hacbekta) yerleti. 13. yzyl Anadolusunun ylgn Trkmen kitlelerini bir araya toplayarak yeni bir ruh ve heyecanla bir ideal etrafnda birletirmitir. Ak Paazadenin ve Mevlevi kaynaklarnn zikrettii gibi meczup ve donanmsz bir kiinin bylesi bir cazibe ve liderlik gsterebilmesi pek inandrc gzkmemektedir. Fakat zerine geldii dnemin toplumsal ve kltrel durumuna baktmzda durum biraz daha berraklar. 13. yzyl Anadolusu Mool istilasndan ve i siyasi huzursuzluklardan bunalm Trkmen kitlelerini grrz. Kentler ve medrese evresinde bilgilenme ve yaama ans bulan insan yzdesi son derece azdr. Nfusun byk bir blm krsalda ve yar gebe ve tarmla itigal etmektedir. Byle bir toplumsal yapda Trkmen kitlelerin karmak sofiyane nazariyeleri ve islmn akaid, kelam, fkh gibi yazl kltre dayanan hususlarn renip tam manasyla uygulamas beklenemezdi. Bu kitleler eski dini ve rfyle imtiza iinde saf ve muttaki bir kabullenile slam szl kltr gelenei iinde anlayp yaamaya almlardr. Byle bir kltr ikliminde elbetteki kitabi-yazl kltre farkl gelebilecek bir tutumun olumas normaldir. Bu aamada ksmi bir farkllamann olutuu da tarihi bir gerektir. Babai syan zerine dalan zmrelerin Hac Bekta- Velinin geni hogr iklimine snarak kendilerini devam ettirdikleri grlmektedir. Edhemi, Cami, emsi, Kalenderi gibi topluluklar onun evresinde Bektailik ismi altnda bir araya geldiler. Bu karlama sonucunda bu zmrelerin Hac Bekta ballarna birtakm inan eleri aktard sezilmektedir. Glpnarl Hac Bektaa atfedilen Makalat isimli esere baktmzda, drt kapdan (eriat, tarikat, hakikat, marifet) ve her kapnn on makamndan, lmden, kalp ahvalinden, tasavvuftan, zahid, arif ve muhiblerden bahsetmede, insan vmede, dnyada bulunan her eyin insanda bulunduunu bildirmektedir.17 Bu tarikat Osmanl mparotorluunda yaygnlatktan sonra Hac Bekta lk Osmanl Sultanlaryla ada sayan sylentiler ortaya kt. Bektai geleneine gre Hac Bekta- Veli, Orhan Gazi zamannda Yenieri ocana dua etmi, Yenierilerce pir tennmtr. Bu sebeble Yenierilere taife-i bektaiyan denirdi. Yenierilerin bana giydii brkn arkaya doru sarkan ksm da Hac Bektan hatrasna baldr. Sylentiye gre Hac Bekta kendisine getirilen yenierinin bana elini uzatt zaman, arkaya doru sarkan kol yenini hatrlatmak iin brkn arkasna bu ksm eklenmitir. Yenierinin yine bu kol yeni ile ilgili olan yenieri sznden tredii de ileri srlmektedir.

725

Hac Bekta- Veli yenieriliin kurulmasndan nce ld iin bu bilgiyi tarihi belgeler dorulamamaktadr. Anadoluda yaygn bir kurulu olan ahilikte her esnaf snf bir pire dayanyordu. Ahilerin seyfi kolu olan Alperenlerde Hac Bekta kendilerine sereme tandlar, bylece yenierilerle Bektailii birletiren kken sylenceleri tremeye balad. Hac Bektan eserleri bahsi henz zerinde anlalamam bir kondur. Kendisine atfedilen eserler unlardr. a- Kitabul-Fevaid b- Makalat c- erh-i Besmele d- athyye e- Tefsir-i F#tiha fKelimat- Ayniye g- Hurde-N#me dir. Esat Coan, A. Glpnarl, M. ztrk, B. Noyan gibi aratrmaclar bu eserlerin byk arlkla Hac Bekta- Veliye ait olduu kanaatindedirler. A. Yaar Ocak bu eserlerin Hac Bekta- Veliye aidiyetinin ispatlanmam bir konu oyduunu ne srerek bu aratrmaclardan ayrlr.18 lk dnem Bektai retisine baktmzda ii (Caferi). batni tesirin ve motiflerin, Kalenderi slup ve tavrn pek yer almadn grmekteyiz. Bunula birlikte Vilayetnamedeki uygulamalara baktmzda melameti bir tavr ve ritel uygulamalar grlmektedir. Sema dem, telkin, muhip, tac, era bunlarn en nemlileridir.19 J. Kingsley Birgeye gre Krehir yaknlarnda daha sonra kendi adyla anlacak beldeye yerleen Hac Bekta- Veli Trk yaamnn toplumsal ve dinsel pratikleriyle, az ok ortodoks slm grntsn Orta Asyal sufi Ahmet Yesevinin etkisini tayan bir tasavvuf sisteminde birletiren genel Trkmen babalar hareketinin bir paras oluyor; bu Trkmen kabileleri arasnda zamann azizi olarak genel bir kabul kazanyor, mridler kazanyor ve ynlendiriyor; era kullanm, lokma ve sema etmek de dahil olmak zere basit bir ritelin temellerini retiyor, kendisi zel bir balk giyiyor ve mridler ve halifeler yetitirip retisini yaymaya alyordu.20 Hac Bekta- Veli retisini drt kap krk makam esas zerine kurmutur. Bu ilkeler Yesevi gelenekten domu btn tarikatlarda da ayndr. Her kap bir dierine gei iin bir kpr niteliindedir. Biri dierine tercih edilemez. Bu ynyle Hac Bekta- Veli yzyllar boyu btn inan renklerinin kabul, sayg ve sevgisini kazanmtr. Allahn yeryzndeki halifesi (Bakara Suresi. 30) olan insana merkezi bir nem verir. Bu reti 13. yzyl Trkmen Anadolusunda Trkmen aydnlanmas diyebileceimiz Yunus Emre, Ak Paa, Ahi Evran gibi nemli ahsiyetler tarafndan zenginletirilen bir kltrel iklimin kurulmasnda byk bir neme sahiptir. Hac Bekta- Veli ayn zamanda Osmanl fetih siyasetinde nemli bir g olan Yenieri ocann manevi nderi konumundadr. Nedenleri tam olarak bilinemeyen bir sre iinde yenierilerle zdeleti ve onlar vastasyla Balkanlara yaylma imkan bulmutur. Vilayetnmede zikredilen baz mridleri; Seyyid Cemal Sultan, Sar smail Sultan, Kolu Ak Hacim Sultan, Resul Baba Sultan, Pir Ebi Sultan, Tapduk Emre, Karadonlu Can Baba, Huy Ata, Sar Saltk Baba, Bostanc Baba, Molla Saadettin, Barak Babadr.21 Bu ahslar ayn zamanda Vilayetnamenin ahs kadrosunun nemli bir blmn oluturur. Hac Bekta- Velinin lmnden sonra tarikat Hac Bekta halifeliinin temsili konusunda dtkleri anlamazlk sonucu Dedebabalar ve elebiler olmk zere iki ana kola ayrlmlardr. Dedebabalar; Hac Bekta- Velinin evlenmediini Kadnck Anann onun manevi evlad olduu olduunu ve gelenein Hzr Bali, Resul B#li, Mrsel B#li ve onun olu Balm Sultan izgisinde devam

726

ettii ve Balm Sultann mcerred olup evlenmedii iin bu kol burada kesilip kardei Kalender yolu ile devam etmitir.22 elebiler kolu ise Hac Bekta- Velinin evli olduunu ve lmnden sonra yerine olu Seyid Ali Sultann posta oturduu ve silsilenen bu izgide gelitii grndedir.23 Balm Sultan (kinci Pir) ve Bektailik Asl adnn Hzr Bali olduu kabul edilmektedir. Hakknda tarihi kaynaklara dayanan bilgi ve belge yoktur. Hakknda anlatlanlar szl gelenek vastasyla tarikatin szl tarih anlay ercevesinde olumutur. Trbesi Hac Bekta- veli trbesi yanndadr. elebiler kolu Balm Sultann Hac Bekta soyundan Mrsel Balinin oludur. Dedebabalar ise bir keramet (efsane) ye dayanarak Balm Sultann Seyid Ali Mrsel Balinnin kerameti ile doduu grndedir.24 Bir Srp prensesinden dnyaya geldii yolunda rivayetler vardr.25 Osmanl ynetimi ve zellikle II. Beyaztla iyi ilikiler kurmutur. Bunun sonucunda 1501 ylnda resmen Dimetokadaki tekkeden alnarak Hacbektaa getirilir ve dergahn bana geer. Osmanl ynetimi altndaki Alevi-Bektai nfusun Safevi propogandas sonucu siyasi ve toplumsal huzursuzluk karmasn nemli oranda nlemitir. Balm Sultan ikinci pir olarak tarikatn erkan ve teolojisinde nemli yenilikler yapmtr. Dedebabalar ekolne gre mcerretlik erkann koyan ve yenierinin uygulad ritelleri Balm Sultan sistemletirip yazl hale getirmitir. Bektai tarikatinde kendi adna bir tren balm Sultan treni ihdas edilmitir. Esat Korkmaz bu treni ikrar ayini kapsamnda ek bir tren nitelii tayan ve ikrar ayininin belli llerde yinelenmesi biiminde bir tren olarak tanmlar.26 Baz kaynaklar hull, tenash, inanc, leme, hurufi tesir ve ikinin (alkol), slami emir ve yasaklar (zahiri) olduunu syleyip tanmama gibi ilkelerin Balm Sultan dneminde tarikata girdiini belirtir.27 Mcerred dervilerin kulana mengu denilen demir halka konulmas uygulamas yine bu dnemde getirilmitir.28 16. yzyldan itibaren balayan siyasi-sosyal ve iktisadi huzursuzluklar Bektai hareketini ve yaamn daderinden etkilemitir. Temelinde iktisadi ve sosyal huzursuzluklarn bulunduu ve Celali isyanlar denilen ayaklanmalar din kisvesi ile sunulduundan devletin iddetli takibatna maruz kalmtr. Bu huzursuzluklar erkan ve dzeni Bektailiin sistematiini ve i kontrol mekanizmalarn da bozmutur. Nihayetinde yaklak iki asr sonra Sultan II. Mahmut Dneminde Yenieri Oca ortadan kaldrlm ve askerin Bektailikle ilgisi fiilen kesilmi oldu. 1827 de karlan bir fermanla Anadoludaki btn Bektai tekkelerinin mal varlna el konuldu. Bu ar darbeden sonra Bektailer uzun sre suskunluu tercih ettiler. Bektai tekkelerine pir olarak naki kkenli eyhler tayin edildi. Bektailik resmen Nakibendi tarikatnn bir ubesi olarak tannd.29 Bu hareketin ardndan Bektailer gizlilie itildii iin Masonlar nezdinde bir destek buldular. Teoride de olsa ayn ilkeleri paylamalar bunda etkili olmutur. Sz konusu Bektailer kentli, liberal, eitimli kiiler arasndandr. Yoksa popler bir yaygnlama sz konusu deildir.30 II. Merutiyetten sonra tarikat faaliyetlerinde bir canlanma grlr. Sarayla ve dnemin etkin siyasi gc ttihat ve Terakki Frkas ile iyi ilikiler kurmulardr. Bu dnemde yine asrlardr sregelen

727

felsefi bir ayrlk yeniden gndeme geldi. Vahdet-i Vcudcu izgi ve Vahdet-i Mevcutcu gelenek arasnda birtakm anlamazlklar gndeme geldi. Kurtulu Sava ncesinde inan ve kanaat nderleri ile gren M. Kemal Atatrk Hacbektata Cemaleddin elebi ile grt ve onun bu grmeden sonra milletvekili olarak Ankaraya arld ve milli mcadeleyi ballar ile yrekten destekledikleri bilinmektedir.31 nan lkeleri Bektailik Hac Bekta- Velinin drt kap ilkesi zerine kurulmutur. Bunlar eriat, tarikat, hakikat ve marifet yaplardr. eriat: slamn btn zahir emir ve muamelatn harfiyen uymak emir ve yasaklara riayet etmeyi gerektirir.32 Tarikat: lk ve en nemli adm ikrar verip pirden el almaktr. Bu sre ierisinde gsterilen mertebe lere ulamak iin pirin gsterdii bir takm devler ve uygulamalar, eitim vardr.33 Hakikat: Bu kapya ulaan kii hakikat alemine dalar, hakk gerek mahiyeti ile kavrar. Zahiri perde onun iin kalkar. Bu aamada benlikten ve bencillikten uzaklam birlii gerekletirmi olur.34 Marifet: Marifet kapsna ulaan kii ilim evrenine ayak basmtr. Srra vakftr. Bu kap aamadan (Aynel-yakin, lmel-yakin, Hakkel-yakin) oluur.35 Bu sistematiin dnda tevella ve teberra (ehl-i beytin dostuna dost, dmanna dman olma), Ehl-i Beyt sevgisi, 12 imam, 14 masum, 17 kemerbeste sayg. Hz. Alinin velayetin balangc olduunu kabul etmek nemli ilkelerdir. Trenler 1- Bektailie Giri (krar Ayini) 2- Grg Cemi 3- Abdal Musa Kurban 4- Muharrem Ayini 5- Koldan Kopan Erkan 6- Dardan ndirme Erkan 7- Ba Okutma Erkan isimlerini tar.36 Tarikattaki Grevler: 1- Baba: Cemi yneten tarikattaki en yetkili kiidir 2- Rehber: Grgs yaplanlar yardmc olan kiidir 3- Gzc: Trenin dzen ve skunetini salar 4- erac: eran yaklmas, uyandrlmas meydann aydnlatlmas ile grevlidir. 5- Sazandar: Saz alarlar. ehir Bektailiinde semah yoktur 6- Ferra: Sprgeci adyla da anlr. Temizlik ilerini yrtr. 7- Saka: Su datma grevini yerine getirir. 8- Sofrac: Sofray kurma kaldrma ilemini yerine getirir. 9- Pervane: Semah yapma grevini yerine getiren kiidir. 10- Peyik: Cem yaplaca haberini cemaate ulatran kiidir. 11- zniki: Cemevinin temizliini salayan kii 12- Beki. Giri, klar kontrol eden ve gvenlii salayan kiidir37

728

Derece ve Makamlar: Bektailikte ilk derece muhibliktir. kinci derece derviliktir. Erkek muhiblerden biri dervilie ikrar verir ve tekkeye girer ve bir mddet hizket eder liyakati anlaldnda dervilik ayin-i cemi yaplr ve dervi olur. nc derece Babalktr. Ehliyeti grlen dervi grlen lzum zerine yahut muhiblerin Dedebabaya mracaatlar zerine halife tarafndan durumu incelenerek baba yaplr ve kendisine icazetname verilir. Babalar peygamber soyundan iseler taclarnn zerine yeil deilse beyaz sark sararlard. Grevleri muhib ve dervi yetitirmektir. Drdnc derece mcerredliktir. Hi evlenmemi bir dervi veya baba, ikrar vererek mcerredlik payesine eriir. Bunlar evlenmezler ve mrleri boyunca kendilerini tarikata vakfetmi saylrlar. Beinci derece Halifeliktir. Bektailikte en yksek derecedir. Baba halifelik makamlarndan birine bavurarak istei kabul edilirse kendisine icazet ve halifelik alemetleri verilir. Bunlar ra, tu, alem ve sofradr.38 Gnmzde Bektailik Tekke ve Zaviyeler Kanunu gerei yasaklanm durumdadr. Arnavutluk, Msr, Amerika Birleik devletleri (Detroit) gibi yabanc lkelerde yasal statde faaliyet gstermektedirler. Asrlarca srm bir gelenein bakla kesilir gibi birden kalkmas ve kaybolmas sosyal olaylarn tabiat icab mmkn deildir. Asrlar boyunca zengin bir kltrel birikim (edebiyat mzik) meydana getirmitir. Bunlarn her birisi ayr bir incelemenin konusu olacak kadar mufassaldr. Bu gelenek gnmz Trkiyesinde entelektel dzeyde de olsa merakllar tarafndan yaatlmaya allmaktadr. Bektai Musikisi Trk tarikat gelenei ierisinde Mevlevilikten sonra musikiye en fazla nem veren ve zenginlii olan tarikat Bektai tarikatdr. Kanaatimize gre bu her iki tarikatn de melami gelenekten beslenmesi ile alakal bir hususiyettir. Bu tarikatta mziin estetik kayglardan ziyade kutsal bir boyutu vardr. Bu musiki umumiyetle szl kltr vastasyla bugne kadar aktarlagelmitir. Divanlar ve cnkleri bunun dnda tutmakta fayda vardr. Bir ibadet (niyaz) balam ierisinde belli ritel kurallar erevesinde icra edilir. Bugn ktphanelerimizde ve ahslarda bu musikinin verimleri olan yzlerce eser vardr. Fakat bunlar maalesef gereken dikkat ve titizlikle incelenerek yazl-elektronik kltr ortamna aktarlp aratrmaclarn istifadesine sunulamamtr. Bu nedene Trk mziinin zengin armonik yaps ortaya konulmakta byk glkler ekilmektedir. Bektai mzii, Trk szl edebiyatnn gr ve berrak bir kolu olan Alevi-Bektai slubu zerine kurulmutur. Klasik musikiden daha ok halk musikisine ya kndr. Balca mahsulleri nefes denilen ilahiler, miraciyeler, dvaz imam, semai, kalenderi, methiye denilen trlerdir. Elimizde szl kaynaklardan yazya geirilmi 100 den fazla nefes vardr. Bektai raksan, bektai devr-i revan, bektai raks ayrca curcuna aksak, dyek, devr-i hindi, yrk semai, Trk aksa, sofyan, mim sofyan gibi usulleri vardr. Bektai musikisinde kullanlan temel saz balamadr. Yrelere gre ok deiik isimler alan bu sazlar r, ruzba, rzva, bulgari, cura, tambura ve divan saz olarka adlandrlrlar. Kent Bektailiinde klasik Trk mzii sazlarna daha fazla riayet edildii grlmektedir. stanbul ve evresinde icra edilen bektai muskisinde beste ve melodik yap bakmndan Klsik Trk Muskisi

729

grlr. Rumeli ve Anadoluda okunan nefesler ise saz airlerinin besteleri niteliinde Trk Halk Muskisi zellikeri tayan, btnyle mahalli motiflerle meydana gelmi eserlerdir.39 Szl kltr ierisinde retilip aktarldklarndan yreden yreye farkllklar grlmektedir. Bir tarikat evresinde belli bir usulle sylenirken bir baka balamda usuller deiebilmektedir. Gelenein ve retinin gelecek kuaklara aktarlmasnda mzik ve sz birliktelii ok nemli bir ilev grr. Hasani yollarda ykselme nefs Mertebeleri ile balar. Hseyni yollarda ykselme ise Ruh Mertebeleri ile balar. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Meydan Larousse, Bektailik Mad., C. 6, s. 249. A. Yaar Ocak, Alevilik-Bektailik Hakknda Son Yaynlar zerine Genel Bir Bak ve Baz bn Fadlan, Seyahatname, Haz. Ramazan een, st. 1975, s. 30-31. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, s157, (12. bsk. )stanbul-1999. Z. Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri I, stanbul 1970, s. 186. Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara-1994, s. 94. Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul-1976, s. 59. Ethem Ruhi Flal, a.g.e., s. 95-96. A.g.e., s. 117. A. Yaar Ocak, DBA. Babailik Maddesi, C. 4, s. 373-374. A.g.y., Babailer syan, (2. bsk.) stanbul-1996, s. 215. A.g.e., s. 216-217. Bu konuda bkz. a.g.y. Bektai Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, stanbulI. Melikoff, Yunus Emre le Hac Bekta, TDED:, XX (1973), s. 29-30. Abdulbaki Glpnarl, Vilayetname Hnkar Hac Bekta- Veli, stanbul-1958, s. 1.

Gerekler I Tarih ve Toplum. (Temmuz 1991), s. 91 s. 24.

1983, s. 219-221.

16 17 18 19 20 21 22 23 67-77. 24

J. Kingsley Birge, Bektailik Tarihi, (ev. Reha amurolu). stanbul-1991, s. 36-37. Abdulbaki Glpnarl, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, (tarihsiz), stanbul, s. 267. Bu konudaki tartmalar iin bkz. E. Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara Abdulbaki Glpnarl, Vilayetname Hnkar Hac Bekta- Veli, stanbul-1958. J. Kingsley Birge, Bektailik Tarihi, (ev. Reha amurolu). stanbul-1991, s. 56. Abdulbaki Glpnarl, Vilayetname Hnkar Hac Bekta- Veli, stanbul-1958, ss. 1-136. Bedri Noyan, Bektailik Alevilik Nedir?, Ankara1987, s. 44. A. Celalettin Ulusoy, Hnkar Hac Bekta- Veli ve Alevi-Bektai Yolu, Hacbekta-1986, s. Seyid Ali Sultan ve olu Mrsel Bali Bulgar kralnn lkesini gider. Bu kraln kz duvara bir

1994, s. 158 160, A. Yaar Ocak, DBA. Hac Bekta- Veli Mad. C. 14, s. 457.

seccade asar ve bunda ilk namaz klanla evleneceini telmih eder. Baba oul bu evi ziyaretlerinde izin almakszn seccadeyi alp namaz klarlar. kisi de kzn evlenemeyecei kadar yal olduklar iin

730

altlarndan seccadeyi ekip alr ve yere derler. Seyyid ali Sultan iin srrn kef eder ve Mrsel Bali bir parmak bal ister ve kzn azna koyar, kz bu yolla hamile kalr ve Balm Sultan dnyaya getirir. 25 atfen). 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 317. 39 A. Yaar Ocak, DBA. Bektai Musikisi Mad. C. 5, s. 372. Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul-1994, s52. Ana Britannica, c. 3, s. 535. A.g.y., Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul-1994, s. 236-237. Meydan Larousse, Bektailik Mad., C. 6, s. 250. rene Melikoff, Namk Kemalin Bektailii ve Masonluu, Tarih ve Toplum, Aralk 1998, S. Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul-1994, s. 209. A.g.e., s. 171. A.g.e., s. 171-172. Ana Britannica, c. 3, s. 535. A.g.e., s, 535. E. Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik Bektailik, Ankara 1994, s. 336. Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul-1994. Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul-1994, s. 316Bu konuda bkz. A, Yaar Ocak, DBA. Balm Sultan Mad. C. 5, s. 18 (Baha Saide

60, s. 337-338.

731

Mevln'da Eylem Boyutuyla nsan / Do. Dr. brahim Emirolu [s.486-499]

Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Biz bu maklemizde insann eylem boyutunu, eylem gzelliinin nemi, insann eylem zgrl, sz ve eylem uygunluu, ahlk olgunluk, iyi olma, iyi davranma ve iyi geinmenin yollar alt balklar altnda, Mevln Celleddin er-Rmnin (1207-1273) eserlerine dayal olarak, incelemeye alacaz. nce, buradaki eylem szcyle, amel etmeyi ve gzellikleri yaamay kastettiimizi belirtmek isteriz. nsann duygu, dnce ve eylem (amel) olmak zere temel yn vardr. Onun bilgi ve inan boyutu da bunlar iinde deerlendirilir. nsann dier iki boyutu dta tutularak, neden eylem boyutunun incelenmeye alnd sorusu akla gelebilir. Birincisi, insan bu boyutuyla ele almak bir makale boyutunu olduka aar. kincisi ise, insan davranlar onun duygu ve dncelerinin ifadesidir. Haliyle insan, kendisini davranlaryla ortaya koyar ve bunlarla tartlr. Ziya Paann inesi itir kiinin, lafa baklmaz sz bu geree iaret etmektedir. yi bir eitimci ve ahlk, ayn zamanda da samimi bir dindar olan Mevlnada amelin, yaantnn yani eylemin rol asla inkr edilemez. O, Mool istilasnn Anadoluyu sard bir dnemde, XIII. Asrn insanna ve tm insanlara sabrl olma, hogrl davranma, dnya hrsna kaplmama, ksacas inanlarn yitirmeden, deerlerine bal olarak yaama gereini ilemitir. Bu ksa giriten sonra, insann eylem ynnn nemini ilemeye geebiliriz. 1. Eylem Gzelliinin nemi Birok sfi, ahlk ve filozof gibi Mevln da, insan nce kendisini tanmas,1 sonra da eylemlerini kontrol etmesi zerinde durur. nsan, sz ve davranlaryla tannd iin, eylem gzellii ayr bir nem arzetmektedir. Bu konuda Mevln yle demektedir. ve sz, iin tanklardr. Bu ikisine bak da iin nasldr anla. Srrn, onun iine giremiyorsa hastann sidiine bak. te sz, hastalarn sidiine benzer, beden doktoruna bu bir delildir.2 Tanr elisi, Elinden geldii kadar ilerini iyiletir, iyi amelde bulun buyurmutur. O doru demitir. Bu yol iin amelden daha vefal bir arkada, bir yolda yoktur. Amelin iyiyse sana ebediyen dost olur, ktyse mezarnda ylan kesilir.3 nanm adam ona derler ki her hususta kfir bile onun imanna haset etsin, zensin.4 Bilirsin ki istek pazar hilelerle dzenlerle dopdolu; ey ulu er, akln bana al da sersemleme, yaramaz ilere dme.5 Av kpei gibi (grevini bil) avn avla, arabn elde et6 Akln bana al da sus, sus da iyi tohum ekmeye bak; nk ebed cennet, doru ilerden meydana gelmitir.7 nsan, ift ynl bir varlktr. O, iyiye ve gzel olana da aktr, ktye de aktr. Onun Rahman yn de vardr, amur yn de. Rahman ve rahmet yn, onun tanrsal bir z tamasndandr;8 amur yn ise onun topraktan yaratldnn ve nefis ynnn tezhrdr.9

732

Hi phe yok ki dem olu, aann aas bir bedenden, ycenin ycesi bir candan meydana gelmitir. Yce Hak, en stn kudretiyle bu iki zdd birletirmitir Onun bedenini kara balktan; can, Allahn kendi ruhunun nefhasndan O can , o ruh mumu, balk bedene din verir. Balkta yaratl, bilgisiz olu leminden, ar davran huyundan eker karr onu. nk, akl ehvetinden stn olan, meleklerden ycedir; ehveti aklndan stn olan, hayvanlardan aadr.10 Nerelisin dedim, beni alaya ald da dedi ki: A benim canm, yarmz Trkistandan, yarmz Ferganeden, yarmz sudan, topraktan; yarmz candan, gnlden; yarmz deniz kys; yarmz batan baa inci.11 Bedenin bu dnyadandr, gnln o dnyadan; bedenin dostu hev-heves, gnln dostuysa Tanr.12 Ulv ynyle insan, ilh emaneti yklenen, deerleri tayan, yeryznde hayr ve fazilet mcdelesi veren bir halifedir. Sfl veya toprak ynyle ise insan, bir melek deildir; o, gnahlara ve hatalara ak bir varlktr. nsanda bu iki yn mcdele halindedir.13 nsan iin nemli olan, kendisini ve zaaflarn tanyp, nefsin ayartmalarna kanmadan, ktye ve yanla dmemesidir. Bunu baarp iyi insan olabilmesi iin hangi nedenlerden dolay yanldn ve ktle kaydn bilmesi gerekmektedir. nsann, grnle gerei ayramamas, gerek nedenlere inememesi, taklit ve taassup, iyi insanlar rnek ve nder alamamas, cehalet, zan, gaflet, nyarglar, acelecilik, tedbirsizlik, tahammlszlk, hiddet, ehvet, hayal ve vehim, haset, kibir gibi hususlar onu yanllara sevkeder ve gzel eylemlerde bulunmaktan alkor. Bunlara ekleyeceimiz nefse uyma ve mnevi krlk de, bir mutasavvf olarak Mevlnnn zerinde arlkla durduu nedenlerdendir. Zira nefis kiiyi yanla, hileye ve aldana sevk eder. Benlik, kibir, gurur, hrs, tamah, ehvet, hep nefsin fetleridir. Mevln, zulmni nefsin, nurni ve iyi bir hakikat araycs olan akla galebe alarak kiiyi yanla/gnaha drmemesi iin ska uyarda bulunur. Yine o, nefsin doyumsuz isteklerine boyun eerek, dnyaya hrsla ynelip, manevi alanda bir varlk gstermeyenleri insafl olmaya arr.14 nsann, gzel eylemlerde bulunabilmesi iin, kendisini yanl davranlardan koruyacak nlemler almas gerekmektedir. Bu nlemlerden bazlar, bilgili olmak, akl iyi kullanmak, iyi arama ve aratrmada bulunmak, iradeyi salamlatrmaktr. Gzel eylemlerde bulunmada salam bir irade sahibi olmak kanlmazdr. Salam bir iradeye sahip olmada bavurulacak en uygun ve etkili yol ise benlikten kurtulma, zeletiride bulunma, sabrl olma, ilkeli davranma ve en nemlisi de nefisle mcdele etme olacaktr. Fakat insann gzel eylemlerde bulunabilmesi iin burada sraladmz nlemleri alabilmesi, bunlar ierisinden zellikle iradeyi salamlatrabilmesi iin hr olmas gerekmektedir. Bundan dolay burada, eylem zgrl zerinde ksaca durmamz gerekecektir. 2. nsann Eylem zgrl XIII. asr, slm dnyasnn Mool istilasyla yaklp ykld, talan edildii bir devirdir. Mevlna bu devirde bo durmaz. nsanlara irade, sebat ve mcdele gc alamak ve Anadoluya mnev huzur salamak iin kll irade-cz irade ilikisini bir hayli iler. Onun iki tip insan iddetle eletirdiini grrz.

733

1. Cebr (determinisr, fatalist) 2. Yce Yaratcy grmeyip, sadece sebeplere balanan materyalist ve kat aklc insan. Her eyi yaratan Allah, insana irade ve seme gc (ihtiyar) vermitir.15 man da kfr de seme ile olur. Kaderci insan, czi iradeyi reddeder. Halbuki irade olmasayd dinde emir, nehiy ceza olmazd; Allahn, iradesiz insan cezalandrmas onun iin zulm olurdu, oysa Allah, kuluna zerre kadar zulm etmez.16 Allah insana akl ve ilim vermitir. Bununla insan seme hrriyetine sahiptir. Eer insanda seme gc (ihtiyar) olmasayd yaptmz kt ilerden dolay utanmamz ve kendimizi ayplamamz ya da karmzdakini eletirmemiz anlamsz olurdu. Yine insann seme gc ve zgrl olmasayd eitim ve terbiye faaliyetine girimemiz beyhde ura olurdu. Zira her trl terbiye faaliyeti, iradenin hr olduu inancna dayanr. Allahn peygamberler gndermesi, bizi mkellef klmas, yaptklarmzdan dolay iyi ve kt olan bir hayatn bizi beklediini sylemesi, yukarda da belirttiimiz gibi, seme gcne sahip olduumuz esasna gre olmaktadr. O, kadercilii korkaklk, pasiflik ve cizlik olarak grr; mitsizlii, miskinlii reddeder. Olaylarda sebep-sonu ilikisini daima gz nnde tutar.17 Yine O, ktlklere kar mcdele etmeyi cz iradenin grevi sayar. Ktlkler kaderdendir diye edilgen veya pasif bir konumda bulunmak Kurnn ruhuna uymaz. Mevlnnn irade zgrlne bak bu dnceler istikametindedir. Bunlar, baz alntlar ile burada rneklendirmek istiyoruz: Allah bana niin arzu verdi, niin dman verdi diyerek yaknp durma. Mcdele iin dmann bulunmas arttr. Dman olmadka cihat etmek dnlemez. ehvet olmaynca, ondan ka! emrine uyman mmkn deildir. Bir eye meylin ve istein yokken, onu yapmamak zaten sabr saylmaz. Dman olmaynca senin orduna ne hacet kalr ki? Akln bana topla da kendini hadm etmeye kalkma; zira ismet ve iffet, ehvet ve kuvvet varken olur. Hev ve heves olmasayd, ondan nehiy de mmkn olmazd. llere kar hi savalr m?18 Tanr, Kre teklif yok dedi. Hi glkleri aan Tanr, kimseyi gce sokar m? Kimse taa ge geldin!, yahut sopaya neden bana vurdun! demez. htiyar senin iindedir. O, bir Yusuf grmedike elini uzatmaz. htiyar ve dilek nefistedir. Diledii eyin yzn grr de ondan sonra kol kanat aar. Kpek uyudu ama ihtiyar kayboldu sanma. kembeyi grd m kuyruunu sallamaya balar.19 eytan, ey tabiat ve ten tutsa der, ben bunu sana gsterdim, fakat zorlamadm ki!.20 Tanrdan bakasnda ihtiyar yoksa, suluya ne kzyorsun? Evin damndan bana den tahta parasna kinlenir misin?21 Deve bile denee deil, onu vuran devecinin ihtiyarna kzar, dvene ynelir.22 Kalem yazd, mrekkep bile kurudu yetinin yorumu, eri gidersen kalem de sana eri yazar, doru gidersen kalem de kutluluunu artrr; zulmedersen zulmn, ktln, hrszlk edersen, arap iersen cezan, gnahn yazar demektir.23 Mevlnnn, hrriyet kavramna, insann, akn ftursuzca yaamas ve dile getirmesi, ilhi olana yolculukta nefsin basklarndan kurtularak gnln gzelliklere amas eklinde bakarak, geni anlamlar yklediini grrz.24 Gerek hrriyete kavuabilmek iin gnln btn kirlerden ve maddi balardan temizlenmesi gerekir.25 lh ak arabn ierek arnm gnl gerek hrriyetine kavuur.

734

O, insan, gl bahesinde selvi gibi hr olmaya arr.26 Selvi, ge doru uzanyla ycelii temsil etmektedir. lh ak arabn ien kiiler hrriyeti elde ederler ve ge dek ycelirler. Mevlnnn dncesine gre, insan eylemlerinde Tanr tarafndan cebr altnda tutulmaz yani zorlanmaz. Ona gre cebr, faliyetten kamak ve tembelliklerini hakl gstermek isteyenlerin tutunduklar bir bahanedir.27 Dnlecek olursa cebir, diyor Mevln, kadere inanmamaktan, hatta Tanry inkr etmekten de ktdr. nk cebr olan kendi gcn, roln ve duygularn inkr etmekte, kaderi inkr eden ise en azndan kendi akln ve duygularn inkr etmemektedir. Kaderi inkr eden, duman vardr da ate yoktur, kandilin hibir k olmakszn aydnlatr demektedir; cebr ise atei grr de inadna ate yok der, ate eteini tututurur yakar da yine ate yoktur der.28 Mevln, bu dnceye sahip olann komik durumunu bir hikye ile yle anlatmaktadr. Birisi aacn tepesine km, hrszcasna iddetle aac silkiyor, meyvelerini dkyordu. Ba sahibi gelip a alak dedi, Tanrdan utanmyor musun? Bu yaptn ne? Hrsz dedi ki: Tanr bandan Tanr kulu, Tanrnn ihsan ettii hurmay yese, dice ne knyorsun, gani Tanrnn ihsann neden kskanyorsun? Ba sahibi, hizmetisine Aybek, dedi, getir o ipi de u adama cevap vereyim. p gelince hrsz aaca bir gzelce balad. Arkasna, ayaklarna vurarak onu adamakll dvmeye balad. Hrsz, yahu dedi, Tanrdan utan, bu susuz, gnahsz kulu ldryorsun. Bac dedi ki: Tanrnn kulu, baka bir kulunu Tanr sopasyla gzelce dvyor. Sopa da Tanrnn, arka da, yan da. Ben, ancak onun kulu ve buyruunun letiyim. Hrsz, cebirden tvbe ettim. htiyar vardr, vardr, var! dedi.29 Kader konusunda insana den, sorumluluunu bilerek almak, nlem almak, sebeplere sarlmak ve bunlardan sonra ii Allahn kll inisiyatifine brakmaktr. Akll kii, sebep-sonu ilikisini iyi kurar. Bunu yapan, olaylar ve ileyii iyi deerlendirip onlardan dersler kartr, verimli sonular elde eder.30 Duvar, iviye, ne diye beni deliyor, incitiyorsun? Dedi. ivi de, beni akan gr dedi ona.31 Mevlnya gre duygu leminde olanlarn sebeplere kulak asmalar gerektiini, gz ak olanlarn ise olup bitenleri, Tanr hikmeti olarak grdklerini belirtir. Zira sebeplere yapmamak, onlar grmemek gz ak olanlarn, tabiat dnyasndan kurtulmu olanlarn iidir. Byleleri, peygamberin mucizeler emesini sebepsiz grr, onlarn sudan, ottan meydana geldiini bilmez. Bu sebep, doktorla hasta, kandille fitil ilikisi gibidir.32 Sebebe sarlmak, kuru tevekkl brakp almay gerektirir. Hibir sulu bakasnn suunu ekmedi. Hibir kimse ekmediini bimedi.33 Bir muradn varsa yrmeye bak On sekiz bin lem iinde durup dinlenme yoktur.34 Kulun Tanr ne dilediyse o oldu demesi, o ite tembel ol demek iin deildir. (Yani dilek Onun dileidir, Onun rzasdr; Onun rzasn arayn.) Bu sz, kalbini salam tutup almaya teviktir. O hizmette daha fazla gayrette bulun, o ie daha fazla al ve sarl demektir. Sen bu sz ters anladn da tembelletin, anlayna ters bir hal oldu, akln kart gitti.35

735

htiyatl davranmak da bir tr sebebe sarlma ve nlem almak demektir. Mevln, ihtiyat yle tanmlamaktadr: htiyat nedir? ki tedbir arasnda tereddde dmeyip, hangisi seni srtrmeyecekse onu yapmaktr.36 htiyat, korkudan kurtulmak ve doruya ulamak iin yanna su alp yola dmendir.37 htiyat ve tedbir ona derler ki kt zann gideresin, kap ktlkten kurtulasn.38 htiyat, her an anszn gelebilecek bir bely grmektir.39 Padiahn ltuf, kerem glgesi korur bizi; korur ama yine de kervanla yol almamz daha iyi.40 htiyata riayetin peygamberin kuvvetinden ve nurundan olduunu41 syleyen Mevln, hem dnce hem de eylem plannda ihtiyatl olmak gerektiini hatrlatr.42 htiyat konusunda, kpein bile nne atlan lokmay nce koklayp da yle yediini belirten Mevln, O, burnu ile koklar, biz aklmzla koklarz. Hele bir bak, demek ki biz de her eyi inceleyen aklmzla kokluyoruz. Tanr bile bu yerlerle gkleri yavalkla ve tam alt gnde yaratt.43 der. nsan, bir takm sebeplere sarlr, nlemler alr, ihtiyatl davranr, rasyonel tedbirler gelitirir. Bunlarn yan sra Mevlnda, grnr lemdeki ak sebeplerle yetinmeyip bunlarn stne, metafizik alana karak, sebeplerin zerindeki sebebi grme gereklilii ilenir44 ki bu tr bir grme, mmini yanl veya eksik deerlendirmeden uzak tutacaktr. Ona gre, sadece grnr sebeplere dayanp kalmamak ve onlarn gerisindeki ilhi iradeyi hesaba katmak veya sebeplerin stndeki sebepi grmeye almak45 mmin iin daha uygun bir tavr olacaktr. O, bu durumla ilgili olarak u rnekleri verir. Bu sebep kelimesinin Trkesi nedir? denirse iptir diye cevap ver. Bu ip bir kuyuda ie yarar. krn dnmesi, ipin sarlp koyuverilmesine sebeptir. Fakat kr dndreni grmemek hatadr.46 Bazen insann sarld sebepler ve ald nlemler sonu vermeyebilir. Oku dosdoru sa tarafa attn grdn ki sola gitti! Bir ceylan avlamak iin at srdn, domuza av oldun! Kazanmak iin bir kr elde etmeye kotun, kr yle dursun hapse girdin. Bakalar iin kuyu kazdn bir de grdn ki o kuyuya sen dmsn. Gryorsun ki Tanr, sebeplere el attn ama seni muradna eritirmedi.47 Sonu olarak Mevln, Allahn, kullarn fiillerini bildiini, buna kader dediimizi syler ve ardndan Allahn bu bilgisini mecburi fiil olmadn ekler. Yani Allah kuluna, yapacan bildii fiilini zorla yaptrmaz. Kulun iradesini yaratmas, insann seme zgrln engellemez. Herkes yapt fiili kendi iradesiyle fakat Allahn takdiriyle yapar. i yaratan Allah, ama iradeyi sarf eden kuldur. Dolaysyla irade sahibi kulun, iyi ve kt kendisine bildirildii iin, olumsuz fillerinde Bu kaderimdi ne yapaym! diyerek kendi iradesini ve suunu devre d tutup, sorumluluu Allaha fatura etmesi gnahtr. Kul, herhangi bir ii yapmak iin btn sebeplere sarlr, gereken abay sarf eder de o olay gereklemezse ona Tanrnn taktiri deyip rza gsterir. Allahn ezeldeki bilgisi, kulun o fiili iradesiz olarak zoraki yapmasn gerektirmez.48 3. Eylem Gzelliinin nemi

736

Gzel eylemlerimiz bizim, hem halk hem de Hak Tala tarafndan sevilmemize yol aacaktr. Bu eylemlerle kendimize saygmz ve gvenimiz artaca gibi, daha retken ve itibar gren biri olacamzdan, mutluluk da duyacaz. Bundan dolay, bata Aristo olmak zere, Kindi, Farabi, Miskeveyh gibi ou ahlk filozofu mutluluu hayra yani eylem gzelliine dayandrmlardr. Mevln, konumay deil, amel etmeyi veya yaamay tavsiye eder. Zira amele dnmeyen veya pratie aktarlmayan szler, kuru ve ba artan szlerdir. Hele yaanlmayan eylerin sylenmesi kiilik zayflna iaret eder.49 Konumaktansa tohum ekmek yani hayrl yatrmlarda ve faaliyetlerde bulunmak ok daha nemlidir. nk ebed cennet doru ve hayrl ilerden meydana gelmitir.50 Kuru duay brakp, sebeplere sarlmak gerekir. Hi kimse fidan dikmeden aa isteyemez.51 Szle kuru grlt karmayp, ie bilfiil girimek gerekir.52 Mevlnya gre, sz sylemeyi, gzel grnmeyi brakp, atlastan, bir gelin perdesi elde etmek yani deerli eyler kazanmak ok daha takdire yn bir eydir.53 4. Sz ve Eylem Uyumu Doru sz, gerei yerine getirilince veya eyleme dntrlnce daha ok deer kazanr. Biliyor musun, iin baarlmas gerekir, sadece kuru szle i baarlmaz!54 u hlde ey bahtl kii, kuru duay brak. Aa isteyen, tohum eker (fidan diker).55 Szn, yaanarak, nce syleyen tarafndan gerei yerine getirilmezse sz-z uyumazl ortaya kar ki bu, insann i ve d tutarlln tahrip eder; bu tutarllk ortadan kalknca onun inandrcl da yok olur. Bu konuda Mevlnnn olduka sert konutuunu grmekteyiz. Dilinde Tanr ad, canndaysa imansz dncesi yznden pis kokular!56 Miskten bahsetme azndan soan kokusu gelmede, srrn aa vurmada! Sen dima glbeeker yedim diyorsun ama nefesinden gelip duran sarmsak kokusu, samalama be, demekte Grenlerin ortasnda hileye kalkma, mihenk ortadayken lafa girime ey kalp (sahtekr) !57 Aadaki olayda Mevlnnn, sz-eylem birlii ve tutarllna dikkat ektiini grmekteyiz: Mevln, handan kan genelev kadnna yle seslenir:Rabia! Rabia! Ne de byk pehlivanlar! Eer siz bu ykleri, zahmetleri ekmemi olsaydnz bu kadar nefs-i levvmeyi ve emmreyi kim yener? ffetli ve namuslu kadnlarn iffet ve namuslar nasl anlalr? Bu tavrn knayan baz arkadalarna Mevln, yle konuur:Bu kadn olduu gibi hareket ediyor ve olduu gibi riyasz grnyor, eer sen de erkeksen onun gibi ol. in ve dn bir olmas iin iki yzll ve iki renklilii brak. Eer iin dn bir olmazsa iin btldr ve botur buyurdular.58 Sz, kiinin kendisi iin saklamas veya o gzel sz hayatna geirmesi daha deerlidir. Byle yapmayp da tpk cariye pazarlayanlar gibi bakasna laf pazarlayanlar, Mevlnnn aaladn grmekteyiz. Bu sz bir gelindir, bir gzeldir. Gzel bir cariyeyi satmak iin alrlar; byle olunca o cariye kendisini alan nasl sever ve ona nasl gnl verir? O tccar cariyeyi satmaktan zevk duyar ve bunun iin onu alr. Kendisi iin alacak mertlik ve insanlk onda ne gezer!59 Mevln, sylenenlerin sadece szde kalmayp eyleme dntrlmesini ve bunu yaparken de szle zn bir olmas gerekliliini nemle belirtir. Szn eri, zn doru ise o sz erilii, Tanrya makbuldr.60

737

O, Sz brak, ie koyul, yol al61 szleriyle deta bir direktif verir. Zira ona gre, sz brakp amele koyulmak, aadaki rneklerden de aka anlalaca gibi, ok daha nemlidir. u sz brak da arapla ift ol; farza koyul, brak snnetleri.62 A k, yr, sen de gk gibi dn; sz de bola, sylemeyi de.63 Fakat bunu ilerinin aynasnda gr. nk bunu szle, dedikoduyla anlayamazsn.64 Kmil insan, meknszlk lemine ykselmek ister, buraya ykselme ise szle deil ak, ile ve abayla, ksacas, gzel amelle olur.65 Gzelliin dedikodusunu yapmaktan te onu yaamak, onun iinde olmak gerekir.66 Bundan dolay Mevln, sz-eylem birliine, bir baka tabirle hl-kl uyumuna ayr bir nem verir ve bu ekilde davranmayanlar knar.67 Sz-eylem uyumunu baarmada o, sabrl olmay, ileye katlanmay ve ibret almay olduka nemser.68 Bir sfi olarak Mevlnnn, szden ziyade amel/eylem yanls olduu u cmlelerden aka anlalmaktadr. k syler, iaret eder; fakat yalnzca anlamak iin deildir bu; tad almak iindir.69 (Anadolu Seluklularnn byk vezirlerinden olan) Emir Pervne bana, asl olan ameldir dedi. Ben de ona dedim ki: Nerede amel ehli, hani amel isteyen? Gelsin de ona ameli gstereyim. Sen imdi sz istiyorsun ve bir ey duymak iin kulak kesilmisin, eer sylemeyecek olursam zleceksin. Amel iste biz de sana gsterelim. Bu dnyada ameli gstereceimiz bir mert istiyoruz. Amele mteri bulamayp, sze bulduumuzdan, szle megulz.70 5. Ahlk Olgunlama nsan eylem boyutuyla tanmak iin onun ahlk davranlarna bakmak gerekir. nsan bu davranlaryla tannp test edileceine gre onun ahlki olgunluk kazanmas istenecektir. Hz. Muhammedin, ahlk gzellikleri tamamlamas, gzel eylemleriyle model insan olmann yolunu gstermesi iin geldiinin bilincinde olan Mevln, ahlakn gzelletireni, huyu gzel olan ska ver: Ne mutlu o kimseye ki, nefsi klm, huyu gzellemi ve i lemi iyilemitir.71 nsann gzel eylemlerde bulunmas iin ahlkn olgunlatrmas, bunu baarabilmesi iin de nefsini eitmesi gerekir. Nefsini eitmesi iin de nce, nefsin arzularna gem vurma ile ie balamaldr. Mevln, nefsi aldatan, yol kesen, fitneci drt manevi kuun ldrlmesini ister. Bunlar kaz, tavus, kuzgun ve horozdur. Kaz ne bulursa yere gmen, yamacya benzeyen hrs; tavus azametli grnyle makam sevgisini; kuzgun uzun bir mre sahip olma isteini; horoz ise ehvete dkn olmay temsil ederler.72 O, hev ve hevesine uyan haris nefsi ku (hayvan) dan da aa grr. nk ku, her yeme gitmez, her yemi devirmez. Midesi alktan yanar-tutuur da akl o kua der ki: Bu yanp yaklmak tuzaa tutulmaktan yedir; brak u yemi; korkusu olmayan, avcs bulunmayan yerden yem devir. yle bir yeme konar ki orada korku, rknt daha azdr; oras, erden, zarardan daha uzaktr. Byle olduu halde yine de elli kez saa-sola bakar; bir le yiyen yrtc ku, yahut bir kedi pusuda bulunmasn; sakn beni gfil grp de avlamasn; birisi tutup beni balamasn der.73 Mevlnya gre, nefse uymama, heveslerden vazgeme, her zoru aar.74 Onun ifadesine gre, dostlarn en azizi, t veren akldr; dmanlarn en kts de (bize ktl tleyen ve yanla sevkeden nefs-i emmredir.75

738

Mevln, nefsin arzularna uyan, bu ylan stle besleyerek bytp ejderha yapana benzetir76 ki, ejderhalaan nefis de byk tehlikeler saar. Bu hususla ilgili olarak Mevln u tavsiyelerde bulunur: Hev hevesle, nefsin isteiyle az dost ol. nk seni Tanr yolundan karan, yolunu artan, hev ve hevestir. Cihanda bu hev ve hevesi, yoldalarn glgesini krp ldrd gibi hi bir ey kramaz, yok edemez.77 Aklnn sakaln bedenin eline vermisin; artk ne diye dertlere der, piman olur da sansakaln yolar durursun. Nefsinle pene-peneye sava, bara bu eit savalar yardm eder ancak.78 Bir baka yerde de Mevln, konuyla ilgili olarak, nefis geride, akln ilerde gerek79 tavsiyesinde bulunur. Zira; Nefsin her anda bir hilesi var, her hilesinde yzlerce Firavun, Firavuna uyanlarla boulmu!.80 Ben, nefsimin hilesinden neler grdm neler! Sihriyle akl ve temyizi bile giderir81 diyen Mevln, nefse danlsa bile, o aaln dediine uymayp aksini yapmay nerir.82 O, nefse muhalefet etmeyi de yeterli grmeyerek yle der: Nefis, bu eit mahluklardandr da onun iin gebertilmeye lyktr. Onun iin ulu Tanr ldrn nefislerinizi demitir. Nefis, keli dikendir, ne eit koysan sana batar, ondan kurtulmana imkn m var? Hev ve hevesini terketme ateini vur u dikene; iyi ili dosta uzat elini, sarl ona!.83 Mevln, nefsi, yzlerce korkutucu hile ve tuza olan bir ejderhaya da benzetir84 ve nefse uymay karanla dalmak, akla uymay ise aydnlkta kalmak olarak gsterir.85 Zira nefis, tpk sofistaiyye gibi kararszdr, phecidir, hile ve aldatmadan yanadr. Bunun iin de o, hakkati ikn yoluyla deil de iddet yoluyla (ktekle) anlar.86 Nefse uymada, ona ar gven duyma nemli etkendir. Nefsi, Firavun gibi Msrda bey fakat Nilin dibinde tutsak,87 kutsuz bir eytan88 olarak gren Mevln, yanla, hileye ve aldana sevk ettiinden89 dolay insann ona gvenip de peinden komamasn ister. Nefsine ar gvenip, onun peinden gitmede kiinin benlik duygusu veya enniyeti nemli rol oynar. Mevlnya gre benlik ve ululuk istei kzgnla iter, kzgnlk ise insann birok yanl ilemesine sebep olur. Bundan dolay o, insana, bu ikisini de ayaklar altna alp, onlar merdiven yaparak gklere ykselmeyi nerir.90 Benliinden syrlan kiiler ekerlerle dolarlar, baka bir ifade ile tatllarlar, fleyip ses kartlacak tatl kama dnerler, anlay ve olgunluk kazanrlar.91 nsann ahlk olgunlua ulamas iin ehvetini yenmesi gerekir. ehvet, insan tuzaa drr.92 nsan, ehvetine uyunca kanad dklr, topal kalr; bir ok gerekler ve gzellikler ondan kaar gider.93 Hiddet de ahlk adan olgunluk kazanmann nnde settir. Gzn aarp, gerei grmeme nedenini nefse ve onun kzgnlna94 balayan Mevln, hiddeti ve kini, sapkln-kfirliin temeli olarak grr ve hiddetlenince insann yrtc canavarlardan bile daha tehlikeli olabileceini syler.95 Ahlk olgunlatrmak iin insann, nefsin dourduu hrslar, kiisel hesaplamalar veya ihtiraslardan uzak durmas gerekir. Mevln buna u rnei verir:

739

Mezarn gereklik altnyla doldur; ehvet, hrs, haset bakryla doldurma.96 Firavun yine kendi kendine Ne alacak ey! Ben btn gece Ey Rabbimiz diye yalvarmyor muyum? Yalnzken mtevaz bir hale geliyor, dzeliyorum. Neden Musaya kar yle oluyorum?97 Kii, hrs yznden elindeki deerli imknlar brakarak deersiz eylerin peine taklabilmektedir.98 Halbuki hrs, gz mevsimi, kanaat ise bahardr; dnya gz mevsimiyle kutlu bir hale gelmez ki!99 Yine kii, hrs yznden baz imknlar, tpk avc gibi, elinden karabilmektedir.100 Dnyadaki mal, mlk, mevki hrsnn insan sarho edebileceini, bunlara ulaamamann kiide ba ars yapp onu sersemletireceini ve hliyle onun dengesini bozacan dile getiren Mevln, bu duruma dmemek iin sabra sarlp, bu ihtiraslarn esiri olmamak gerektii zerinde durur.101 Zira Hrs insan kr ve ahmak eder.102 Ahlk olgunlatrmak iin dnyaya hrsla balanmamak, mal kazanma hrsn frenlemek gerekir. Buday gsterip arpa satan, kara yzne ak boya alan, kendisini gen gsteren yalanc ve dzenci kart dnyann sevdals olarak onun malna hrs gstererek sarlmak ve ona tamah etmek insan iin bir aldantr. Byle yapan kii, Mevlnya gre, sonunda Tanr aynasna dman kesilir; onda yarasalk, gnee dmanlk huyu pekiir.103 Zaten ona gre, insann dt eziyetler ve ektii skntlar ham tamahtan, nefsin oyunundan ve istek gcnn zorlamasndan kaynaklanmaktadr.104 Mevlnda dnya, ihtiraslarn kabard bir elee, insan ise ona konmu una benzetilir. Elekten geen ar, geemeyen ise saman ve klk gibi deersizdir.105 nsan, lokma telana kaplmazsa hileden-dzenden kurtulur, fakat hrsa dtnde alamaya koyulur gider.106 Hrs yznden mflisle ibirlii yapan kii, hata ve aldan iindedir.107 htiras gsterip menfaat peinden komann, kiiyi rezil-rsva edeceini108 syleyen Mevln, istek pazarnn hilelerle, dzenlerle dopdolu olduunu belirtip, in sann istekler pazarnda sersemlememesi, akln bana almas gerektii uyarsnda bulunur.109 Mevln, hrsla bir eyin stne denin ondan mahrum olabilecei szn nakleder ve peinden ona ancak sabredenler ular (Kasas, 28/80) yetini hatrlatr.110 nsan zayflatan, alaltan, sarartp solduran tamahtr111 ve tamah, kiiyi yoldan kartr diyen Mevln, kiinin, gnln hrstan ve tamahtan arndrmadka yzn ykasa da ona bir faydasnn olmayacan, yine pislik ve yanl iinde kalacan112 belirtip; gzn, akln ve kulan saf olmas ve insann ahlken ycelmesi iin, o tamah perdesinin yrtlmas gerektiini vurgular.113 Buraya kadar sraladmz kt dnce ve eylemlerden kurtulmamz iin, nce nefsi ldrmek veya daha yumuak bir deyimle nefsi eitmek gerekmektedir. Bu hususta Mevln u rnei vermektedir. Birisi, kzgnlkla anasn hanerleyerek, dverek ldrd. Biri, ona Huyunun ktl yznden ana hakkn gzetmedin. irkin herif, anan neden ldrdn! Niye sylemiyorsun, o sana ne yapt ki? dedi. Adam, ok ayp bir i iledi, ben de onu ldrdm. Aybn toprak rtsn diye cevap verdi.

740

Knayan Be adam, anan ldreceine o kiiyi ldrseydin deyince dedi ki: Her gn baka birisini mi ldreyim? Onu ldrdm, halkn kanna girmekten kurtuldum; halkn boazn keseceime onu boazladm, bu daha iyi! O kt huylu ana, fesad her tarafta zhir olan nefsindir. Her an onun iin bir azize kastedip duruyorsun; kendine gel, onu ldr!114 Bu arada akla u soru gelmektedir. Nefis neden ldrlmelidir? Bunun cevabn u beyitlerde grmekteyiz: Onun yznden bu gzel dnya sana dar geliyor. Onun yznden Tanr ile de savayorsun, halkla da. Nefsini ldrrsen zr serdetmekten kurtulursun, lkede hi bir dmann olmaz.115 Nefs-i mutmainnenin safl ve temizlii kt dncelerle bulanr. Nefsi eitmek ve olgunlatrmak iin insann bu dncelerini artmas gerekir. Kt dnceyi zehirli trnak bil. Bu trnak derinletike can yzn trmalar.116 Tertemiz ol, tamamyla toprak kesil de toprandan otlar bitsin. Ot gibi kupkuru bir hale geldin mi gzelce yan, yan da yanndan otlar belirsin.117 Bir insan nefsini eitmedike bak/gr dzgn olmaz; bak dzgn olmaynca, sz ve eylemleri doru olmaz.118 Mevlna, insann eitilebilen bir varlk olduu zerinde uzunca durur119 ve bu eitmede nce, kiinin kendi nefsinden balamas gerektiini iler. Bunu yapmayan kiinin bakalarnn aybn veya kusurunu dzeltmeye kalkmas doru bir davran olmayacaktr.120 Gzel eylemlerde bulunmak iin nefisle mcdele etmenin gerei zerinde bir hayli durduk. Fakat bu mcdele kolay deildir. Zira put krmak kolaydr, fakat nefsi kolay grmek cahilliktir.121 Bunu baarmak iin Mevln, salam bir irade ngrr. (Nefsin hev ve heveslerini kr, onlardan vazge.) Vazge ama nceden de kendine bir art ko da ahdinden dnmemeye ura, yoksa hastalk kalakalr sende; iyileme imknn da yok olur gider.122 Nefisle mcde etin bir i olduu iin, Mevln, hev ve hevesine uymay brakan insann, peygamberlerin, erenlerin grdn grebileceini ileri srer.123 O, bu nefis mcdelesinden glip kan yle vmektedir: Aferin himmete, aferin grne ki bu krk dkk lemde, bu feryada eriilmez denizde, kendini hev ve heves dalgasna kaptrmadn124 Ahlk olgunlatrma konusunda Mevln, nefse uymamann yan sra eytana uymamay, onun ayartmalarna kanmamay ve onun aldatmasna kar koymay da tavsiye eder.125 Onun dncesine gre, ahlk olgunlamaya son yoktur. Tamam olmadn diye tvbe etmeye kalkma, tamam olduktan sonra da bir baka tamamlk vardr.126 6. yi Olma, yi Davranma ve yi Geinmenin Yollar yi olma ve insanlarla iyi geinme iin nce insann deerli olduuna inanmak gerekir. Zira varlk anlamn insanla kazanr; Yaratc, eserini insanda seyreder. Bylece insan, Hakkn gz ve aynasdr.127

741

Gnl kapsn byle iddetle tekmeleme, akln bana al, kerpiten yaplma bir yapdr, yklverir.128 yi olma, iyi geinme, kalbi ar-duru tutmak ve yeryznde fesat karma yanls olmamaktr.129 yi olma bir bakma edepli olma demektir. Her ey edeple gzelleir, dzenlenir. Edepli insan haddini bilir, ll davranr, ibretle bakar, hikmetli az ve z konuur. Yine edepli insan gnl krmaz, byklenmez, gururu-kibri bir tarafa brakr; bakasna yardmc olur; kendisi bakasna yk olmaz. Byle bir insan nazik ve zariftir. Kemal sahibi olanlar iin edep; ii, kalbi kt duygu ve dncelerden korumaktr.130 yi olma, iyi davranma ve iyi geinmek iin nce benlikten kurtulmak gerekmektedir. nsan, kam gibi, varlndan, benliinden boald m, nefsn ve dnyev kayglardan syrld m eker kamna dner, eker gibi olur.131 nsan, hep kendisini n plnda tutma sevdasndan, gururunu ne karma gayretinden uzak durmaldr. Mevln, insann kendisine olduundan fazla gvenerek Allah devre d tutmasn,132 kendisini tanma hususunda gayret gstermemesini ve benlik sevdasna kaplmasn133 yanl grr. O, insanlarn kendi parmaklarn yalamalarn, banlarn, kellerini yani yanllarn ve ayplarn normal grp bakalarnkini ise olduka anormal grmelerini134 hi ho karlamaz. nsan olgun olmal, sabrl olmal, insanlarla hatta hasmlaryla bile iyi geinmeye almaldr. Bu konuda Mevln, Ayam onun kpei srp hayli cefalar etti. Ben kpek gibi onu sracama kendi dudam srrm dedi.135 Yiit, incitmeyi hak edeni, incitmeyen kimsedir.136 Mevln, bir rubisinde, benlikten kurtulmay ve uygun olan yapmay tavsiye etmektedir. Benlikten geersen yzlerce rahmet grrsn, kendine gelince de binlerce zahmet ekersin. Hep Firavun gibi sakaln tarayp durma. Bir ey taramak istiyorsan byna yaraacak bir tarak bulmaya bak.137 Kendini hie saymazsan hilikten kurtulamazsn138 diyen Mevln, kiinin benlik sevdasna kaplmamasnn nemini ve bunun getirecei faydalar yle dile getirir: Kim benliinden kurtulursa btn benlikler onun olur. Kendisine dost olmad iin herkese dost kesilir. Naksz bir ayna haline gelir, deer kazanr. nk btn naklar aksettirir.139 Benlikten geen alak gnll olur. Alak gnll olan ise iyi olur ve insanlarla daha rahat geinir. Mevlnya gre alak gnll olmak, varlk ve yokluu amak demektir.140 Yine alak gnll olmak, insan varln tesine gtren en byk gtr. Mevln, sz konusu gzel huyu, akarsudan ders alan st aacna benzetir.141 Su yerde srnr ama btn canllara hayat verir. nsan bilgilendike, ykseldike st aac gibi dallarn yere emeli yani ondan su gibi alak gnlllk akmaldr. Bir gn Mevlnnn hamamdan, aniden dar frlad grld. Onu byle grenler yle sordular: Daha imdi girmitiniz neden ktnz? yle cevap verdi: Tellak bana yer amak iin oradan birilerini uzaklatrmt. Bu mahcupluk beni terletti, dayanamadm kendimi kaybettim.142 Benlikten geen, kibir, gurur ve haset duygusunu da atar. yi olma ve insanlarla iyi geinebilmek iin insann byklenme ve haset duygularn frenlemesi gerekir. Mevln, hasedi, derman

742

bulunmayan bir hastalk olarak tantr. Haseti, insanlarla iyi ilikiler kurup gelitiremez, gerei gremez, grse de onu teslim etmez.143 Mevln, kibrin de insan buna benzer olumsuzluklara sevk ettiini belirtir144 ve onun, ayaklar altna alnmasn ister.145 Zira btn kzgnlklar kibirden kaynaklanr. yleyse insann, benlik sevdasn ve ululuk taslamasn bir kenara atp, bunlar merdiven yaparak, gklere ykselmelidir. Mevlna, bu tavsiyesinin devamnda u popler direktifini verir: Benlii, varl brak toprak ol.146 yi olma ve insanlarla iyi geinmede yumuak huyluluk (hilim) gstermek de pratikte olduka nemlidir.147 Mevlnnn benzetmesiyle, hilim klc, demirkltan daha keskin, hatta yzlerce ordudan daha galip, daha stndr.148 Yine, iyi olma ve insanlarla iyi geinmede sabrl olmann ayr bir nemi vardr. Mevln, Bu yolda sabr lzm, ekilecek mihnetlere tahamml gerek149 demektedir. Zira sabr devdr, geniliin anahtardr, insan skntdan kurtarr ve onu maksadna abuk ulatrr.150 Her zahmette, her meakkatte kzar, kinlenirsen cillanmadan nasl ayna olacaksn?151 ifadesiyle Mevln, doruyu, iyiyi ve gzeli elde edip onda karar klmak ve olgunlamak iin sabr gstermek gerektiini vurgulamak ister. Sabra sarlarak, kt ve irkinden, iyiye ve gzele ynelmemizi tavsiye eden Mevln Celleddin, sabra dost olanlarla iliki kurmamz ister. O, sabrn insan ekerletireceini, melekletireceini szlerine ekler.152 Sabr, darln ve mihnetin anahtar, ycelme derecelerinin merdiveni, skntnn panzehiri153 olarak da niteleyen Mevln, bu konuda u tavsiyelerde bulunur: Her gln bir dikeni vardr, definenin stnde de ylan olur. ektiin ac, ettiin sabr, sonucu tatl dileine ulatrr seni a benim canm.154 Cahilin eziyetine sabret. Min ledn akliyle ho gein. Ehil olmayanlara sabretmek, ehil olanlara cildr. Nerde bir gnl varsa sabrla cillanr. Nemrudun atei, brahime bir ayna temizlii verdi, aynay cillar gibi onu da artt, cillad. Nuh kavminin cefasyla Nuhun sabr, Nuha ruh cils oldu.155 nsann iyi olma, iyi davranmasnn bir nemli yolu da, kiinin kendisine eilmesi, eksiklerini grmeye almas; arla, hakszla dp dmedii konusunda nefsini sorgulamas, ksacas zeletiride bulunmasdr. nsan, nce kendini kendisine amal ve kendisini dinlemelidir.156 Yine insann bakalarnn yanlna, gnahna bakp zlmeden nce kendi haline bakp zlmesi gerekmektedir. Ey bakalarna alayan gz, gel, bir mddetik otur da kendine ala.157 Afsunlarla gnller alalm deriz ama ukura dtmz grmeyiz. Be hey kaltaban, ukura dmsn, kuyudasn sen. Bakalarn brak, kendine bak!.158 Bu beyitlerde de grld gibi Mevln, halkn aybn inceden inceye grerek bir bir eletirip de kendi aybn zerre kadar grmeyeni ve kendisini eletirmeyeni iddetle knar.159 A hayr, erri bilmeyen, sen kendini sna, bakasn deil! Kendini snadn m bakalarn snamadan vazgeersin.160 A gnl, aynada kendini eri-br grdn m, mutlaka bu erilik sendedir, aynada deil; nce kendini dorult.161

743

Yukarda da deinildii gibi, nce kiinin kendisine eilmesi, kendisini eletirip, hata ve kusurlarndan ayklanmas gerekir. Kii kendisini dorultunca bir ok eyler dzelecektir. Sleyman dedi ki: Ey ta, neden bamda erilirsin A gne, Doumdan eksilme benim! O eliyle tac dzelttike ta erilmekteydi! Tam sekiz kere dorulttu, sekiz kere erildi Dedi ki: Ey ta, bu ne bu? Erilme artk! Ta dedi ki: Beni yz kere dorultsan, yine erilirim. nk inanlr kii, sen erilmedesin!.162 yi olma konusunda haddi amama da nemlidir. Gcn, apn bilmeyenler stesinden gelemeyecekleri ilere girierek yanl i yaparlar veya giritikleri ilerde muvaffak olamazlar. u rneklerde, haddi amama konusunda uyarda bulunulmakta ve haddini aanlar knanmaktadr. Madem ki ifti, tekten ayrmay bilmezler; ne diye tek-ift oynarlar?.163 Madem ki er deildin, ne diye ileye soyundun?164 Madem ki sen ne yzgesin ne de denizci Aklna uyup kendini denize atma!165 Aslanlarla savaa girime! Aslanlarla kavgaya girien kpeklerin boynu krlr.166 yi olma ve iyi davranma konusunda uygun olan seme ve uygun olan yapmada kararl olmak olduka nemlidir. Tiken yaras yznden gl bahesindeki arkadalardan kama.167 Mevlnnn mektuplarnda yer alan u cmlelerinde, uygun olann yaplmas telkin ve teklif edilmektedir: Nice gnl saf, bn kii vardr ki, fln da byle, fiman da bu ie balam diye kt, irkin huylara raz olurlar. Akll kii, kt ii kendisine yaktrr m?168 nciler elde etmek isteyen denize dalar.169 u rubilerinde Mevln, uygun olann yaplmasn istemektedir. Her vakit kurtlarn hayalinden korkuyorsun! Bari ehre doru ka, krlara doru kama!.170 Gnle dedim ki bakalarndan ileri gitme, git iyilik merhemi ol, ine gibi olma! Sana hi kimseden bir fenalk gelmemesini istiyorsan, kt szl, ktlk reten ve kt dnen insanlardan olma!.171 Mevlnnn, pratik hayattan getirdii u rnekler konumuzu aklayacak niteliktedir. A karde, incir satana, incir satmaktan daha iyi ne olabilir ki?.172 Kuma, alc ne kadar alacaksa o kadar keserler.173 Yaras olmayana ila vermeyin.174 Ykk kyden ne r alnr, ne vergi.175 Topallarn, halkasnda topallamak gerek176 eker olan kiinin dkkannda otur.177 Mevln, iyi ve baarl olmak iin, iin sonunda Allaha ynelmeyi, Ona gvenmeyi ve Ondan yardm dilemeyi talep eder.178 Allaha ynelen kii Onun korumas altna girer, kuvvet bulur, emniyette kalr; ona g eyler kolay gelir. Strese girmez, panik yapmaz, neelidir. Neeli insan ise evresindekilerle daha rahat iliki kurar ve daha iyi geinir.179 Mevlna, insan iyi olmaya, iyilikte bulunmaya ve hemcinsleriyle iyi geinmeye arr. Tanr iin halka hayr yap, yahut kendi cann iin herkese hayrda bulun da Daima gzne dost grnsn, gnlne kin yznden irkin suretler gelmesin!180

744

 Bir kimse kendi evinin etrafna gller, fesleenler dikse, her baknda gl ve fesleen grr ve kendisini her zaman cennetteymi gibi hisseder. nsanlarn iyiliini sylemeye alm ve onlarn hayryla megul olan kimse, onun sevgilisi olurBtn insanlar sev ve iyilik yap ki daima iekler ve gl bahesi iinde bulunasn. ZiraKim iyi bir i yaparsa kendi nefsine ve kim kt bir i ilerse kendi zararnadr. (Fussilet, 41/46)Ve onun iin her kim bir zerre arlnca iyilik ederse onu grecek ve her kimde zerre kadar ktlk ilerse onu grecek (Zilzl, 99/7-8) 181 Git, iyilik yap. Zamane iyilii bilir. O, iyilii iyilerden alr ancak; Mal, varlk herkesten geri kalr. Sende brakp gideceksin. , mal deil, iyilik brakmaktr.182 nsan dier insanlarla iyi geinmek zorundadr. Zira, onlar ayn asldan gelmektedirler: Vaktiyle her ikimiz birlikte iken (sen) ve (ben) nasl kaynatk isek, bu gnde ylece kaynam ve birlemi olalm.183 Esasta senin benim canlarmz birlikte idi. Her ikimizin de ak gizli bir eyimiz tek bir (btn) n iinde idi184 Ayrlk gidi tarzndadr, yolun hakikatinde deil. Ve maksatta birleirsek ikilik kalmaz. Esas birdir, ikilik teferruattadr.185 Mevlna Celleddn, insanlarla iyi geinme ve onlarla anlama konusunda, szlerini yle srdrr. Yriyle ho geinen yrsz kalmaz, mteri ile iyi anlaan iflas etmez. Ay geceden rkmedii iin yle parlak kald. Gl de dikenle uyutuu iin o kokuyu elde etti.186 Hi kimseyi fkeyle ineme de Tanr gazab da seni inemesin. Halkn kanna girmeye kalkma da o i, senin bana gelmesin.187 nsanlarla iyi geinmenin nemli bir yolu bar yanls olmaktr. Barn szle deil de, kafayla ve gnlle olacan belirten Mevln, szlerine devamla yle der: Mesih, anszn ge ad da meleklerle insan bart, uzlat. Padiahm bar dilemekte; bu yzden btn gklere tesir etti bar. Sen de bar, sonucu u kadar bil ki imdi cebirle kader bile bart. Yeter, biz daima bartayz; bar bir kalkan olarak kullanmyoruz biz.188 Glle tikene tahamml etmek adamlktr; ama insann, asl insanlarla uzlamas gerek.189 Namussuz eytann inadna bar, kr et eytan; bar daha hayrldr.190 nsanlarla iyi geinmek iin dost canl da olmak lzmdr. Beden, mal kazanr ve ondan holanr; gnl ise dost kazanr ve dostluktan mutlu olur. Mevlnya gre, dostla birlikte olunca zindan bile gl bahesine dnr; bunun aksine, dostsuz ba-bahe insana zindan gibi grnr. Dostluk lezzeti olmasayd ne erkek meydana gelirdi ne de kadn. Dostun bahesinde biten tiken, binlerce selviden, binlerce ssten daha gzeldir.191 Huzurlu ve verimli bir hayat iin dostluk ve sevgi esastr. Bunlar, insan iin deta gdadr. Yaratln znde de sevgi vardr. Kyamette namazlar getirip teraziye korlar, orular ve sadakalar da byle yaparlar fakat muhabbeti getirdikleri zaman, muhabbet teraziye smaz. Bundan dolay, insana den, muhabbeti artrmaya almasdr.192 Dost, yardmcdr, klavuzdur.193 Dostlar, eminliktir, huzur yeridir. Orada kaynaklar, gl baheleri iinde gl baheleri vardr.194 Dost, insann gz gibidir; bundan dolay dosta iyi

745

bakmaldr.195 Dostun yz, insann neesidir, ifasdr.196 Dost, altn gibidir. Bel da atee benzer. Halis altn, ate iinde saf bir hale gelir.197 Dostlarla olunca ac yemi bile insana tatl gelir.198 Bundan dolay Mevln, her nerede ve her ne halde olursa olsun, insan dost olmaya ve sevmeye arr.199 O, bu arlarn yle srdrr: nsanlarla dost ol. Hatta bir dost bulamazsn, put yapan Amad gibi tatan bir ta yont, onu sev.200 Dost, dman ikiliktedir. Fakat bir olan, hi kendisiyle savar m?201 Oul kimi (Hak) arayc (s) grrsen ona dost ol, nnde ba indir.202 Birgn, Sultan Veled buyurdu ki: Babam bana: (Bahattin), eer daima Cennette olmak istersen herkesle dost ol, hi kimsenin kinini yreinde tutma dedi ve u rubiyi okudu: Fazla bir ey isteme ve hi kimseden de fazla olma! Merhem ve mum gibi ol, ine gibi olma. Eer hibir kimseden sana fenalk gelmesini istemezsen fena syleyici, fena retici, fena dnceli olma.203 Fedkrlkta bulunmayan ve dostu iin riske girmeyen gerek dost deildir.204 Kt dostla nsiyet, belaya bulamaktr.205 Aklsz dost, zaten dmandr.206 Bundan dolay Mevln, ylelerine kar dikkatli olmay tavsiye eder.207 Hatta, ona gre, kt dost edinmektense dostsuz kalma daha iyidir.208 Dostluk, menfaati, kini-garezi, kt dnceleri bir yana atmay gerektirir. Gel de birbirimizin kadrini bilelim; nk anszn ayrlacaz birbirimizden. Garezler dostluu karartr, ne diye gnlden skp atmayz, srp karmayz garezleri?209 Yine dostluk, ak ve samimi olmay gerektirir.210 Hatta, Mevlnya gre, dost dostun kalbinden geeni bile bildiinden211 dost hakknda zihinden bile kt dnceler geirmemelidir. Ona gre dostluun art, kendini dost uruna feda etmek, dost iin mcdeleye atlmaktr.212 Dost arayandr ve ayrlk acsn hissedendir.213 Dostluk, dost iin duyarl olmay, deta onunla birlikte nefes almay da gerektirir. Dostlukta sevgi, samimiyet ve katlanma esastr. Baz kimseler vardr ki selam verirler ve selamlarndan is kokusu gelir. Bazlar da vardr ki se lam verirler de onlarn selamlarndan mis kokusu gelir. Bunu, koku alma duygusu olan bir kimse anlar. nsann elde ettii dostu, sonunda pimanlk duymamas iin, nceden denemesi lzmdr.214 Yine ona gre, gerek Hakla olsun, gerek halkla, sevgi, iltifat ve dostluk tek tarafl deildir. zlem ve istek de iki taraftandr. Kalpten kalbe pencere vardr ve seven gnller birbirini grr. Onun benzetmesiyle, bir elin sesi kmaz; iki oyuncu bir ayak stnde duramaz. Allah sizi sever hkm, Mminler de onu severler (Mide, 5/54) hkm olmadka verilmez; Allah onlardan raz olmutur hkm, Onlar da Allahtan raz olmutur (Maide, V/119) hkm olmadka yer bulamaz. Akl da, delil de, sevgi ve dostlukta, bu karlkl oluu gerekli grr.215 Vef dostluun bir parasdr. Bu duygu, ak ekere ve inciye dntren, insan ycelten bir gtr.216 Mevln, ruhlar leminde Rabbimize verdiimiz sze217 bal olmak anlamn da katarak, bu ilikiyi derinliine, yle dile getirmektedir. Dosta kar vefkr ol, vef Elest Meclisinin borcunu demektir; korkarm lrsn de borlu gidersin.218

746

Mevlnnn dncesine gre en byk ve en hakki dost, Tanrdr. Ona gre, Tanry kendisine dost seen, baka dost beenemez.219 Bu ifade, Yunus Emrenin, ballar baln buldum, kovanm yama olsun. zn akla getirmektedir. yi olma, iyi davranma ve iyi geinme, sadece dostlarmza, bizden olanlara ve bizim gibi dnenlere deil, dierlerine kar da sergilenmelidir. Baka dnce ve dinlerden olanlara kar da gzel davranma, Mevlnnn insan ve hogr anlay ierisinde geni yer bulmaktadr. Aktaracamz u birka rnein, bu konu hakknda bir hayli fikir verecei kanaatindeyiz. Bana birtakm musibetler gelen bir tccar, Mevlnya durumunu anlatp ondan dua istedi. Mevln ona, bana gelen tm felaketlerin, Frenk diyarnda, yol kenarnda oturan bir Hristiyana tkrp onu kmsemesinden kaynaklandn ve kurtulu iin o adamdan af dilemesi gerektiini syledi. Ve adam, gnlerce yolculuk yapp Mevlnnn dediini yerine getirdi.220 Bir sema meclisinde sarho bir Hristiyan yalpalayarak Mevlnya arpyor ve srekli onu rahatsz ediyordu. O adam engellemeye altlar. Mevln da onlara yle dedi: Dokunmayn ona! arab o imi, sarholuu sizler yapyorsunuz!221 Kostantiniyye (stanbul) diyarnda bilgin bir rahip, Mevlnnn hilmini, ilmini iitmi ve onu grme arzusuyla Konyaya gelmiti. ehrin rahipleri onu karlayarak ikramda bulundular. Rahip, Mevlny grmeye giderken yolda onunla karlarlar. 30 defa Mevlnya kar eilerek ban yere oydu. Fakat her ban kaldrta Mevlny secdede gryordu. Derler ki Mevln 33 defa ba koydu. Rahip feryat ederek elbiselerini yrtt ve dedi ki: Ey din sultan! Benim gibi bir breye ne kadar ok gnl alakl gsteriyorsun! Buyurdu ki Ne mutlu o kimseye ki Tanr onu mal ile, gzellikle, erefle ve saltanatla rzklandrd, o kimse de bu mal ile cmertlikte bulundu; gzellii ile iffet sahibi, erefi ile alakgnll, saltanat ile adlet sahibi oldu hadisini buyuran bizim Peygamberimiz Hz. Muhammeddir. Tanrnn kullarna nasl alak gnlllk gstermeyeyim? Niin kendi kklm belli etmeyeyim? Eer bunu yapmazsam neye, kime yararm dedi. Bunun zerine rahip kendi arkadalaryla birlikte iman getirerek mrit oldu ve ferace giydi.222 Bir gn bir Rum usta Mevlnnn evinde ocak yapyordu. Dostlar aka yolu ile ona. Niin Mslman olmuyorsun? Dinlerin en iyisi slm dinidir dediler. O, Elli seneye yakndr sa dinindeyim. Dinimi terk etmek iin ondan korkuyor ve utanyorum dedi. niden Mevln kapdan ieri girdi ve mann srr korkudur. Her kim Tanrdan korkarsa, o Hristiyan da olsa din sahibidir, dinsiz deildir buyurup dar kt. Hristiyan mimar, derhal slm yoluna girdi ve Mevlnya mrit oldu.223 Bir Mslmann iyi olmas, dier insanlarla ve dier din slikleriyle iyi geinmeye almas, direktif ve dayanan Kurndan ve Hz. Muhammedin sz ve eylemlerinden almaktadr. Tarih boyunca da Mslmanlar bu iki temel kaynak dorultusunda, genellikle, insana ve hukukuna sayg anlayn l alarak, deiik renk ve inantan insanlarla birlikte yaama y baarmlardr. Sonu Mevln Celledn er-Rmnin dncesinde ideal insan, fikir boyutuyla gzel dnen, duygu boyutuyla seven, eylem boyutuyla da gzel eyleyen deerli bir varlktr.

747

Onun dinamik hayat anlayna gre insann dnce ve sevgi gc, kendisini uygun eylemlere dntrrse o zaman insan, ferd benliini aarak kendisini gerekletirmi ve evrensel benlik dzeyine ulam olur. nsann bunu baarabilmesi iin zgr olmas gerekmektedir. Mevln, insann zgr olabilmesi iin, nefsin isteklerine boyun ememesini, dnya hrsna kaplmamasn ve ahlk eylemlerle donal olmasn art koar. Gzel eylemlerde bulunan insan, hayatn bir snav olduunu kavram, sorumluluk bilinci gelimi, yanl lara kar tedbirli, ktlklere kar salam iradeli, evresindekilere kar sevgi ve sayg dolu ksacas edepli ve gzel ahlkl olandr. Burada edepli szc, Mevlnnn, iyi dnen ve iyi davranan insann ana vasfn gsterecek niteliktedir. Bunun iin, ou riflerin evlerinde, meclislerinde Edep Ya H! yazl levhalarn aslmas gayet anlamldr. Mevln, sz-eylem uygunluuna olduka deer verir. O, insan arlkla, niyet-eylem dorultusunda anlatmaya alr. Onun, insan bu ekilde ele alnda Ameller/eylemler niyetlere gredir hadisinin etkili olduu anlalmaktadr. Bir sf olarak Mevlnnn, szden ziyde yaantya arlk verdii grlmektedir. Ahlk olgunlam insan, gzel eylemlerde bulunur. Nefsini eiten, kt davranlarda bulunmaz. O, benlikten kurtulduu, ehvetini kontrol ettii, ihtiraslarnn esiri olmad, haset ve kinini att; sabrl, alakgnll, akll, insafl, hogrl ve mnen gl olduu iin, dier insanlara iyi davranmay ve onlarla iyi geinmeyi baaran mutlu insandr. Grld gibi Mevln, iledii temel fikirlerle, temsil ettii geni hogr ve taknd gzel tavrlarla sadece kendi ana deil, kendisinden sonraki alara da k tutmutur. O, geni fikirli ve engin gnlll yansra, gereki bir eylem ve aksiyon adamdr. Onun yetitirmeye gayret ettii hogrl, alakgnll, bark, paylac, drst, zverili davranlar sergileyen model insana, zellikle egoizmin, menfaatiliin, beleiliin, nyarglln ve hogrszln baskn kt gnmzde daha ok ihtiya duyulmaktadr. an getirdii eitli skntlar karsnda gzel dnmek ve gzel davranmak akabinde de huzur ve mutluluk iinde yaamak isteyen insann Mevlndan alaca bir ok mesaj vardr. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 Sen kendini bil bakalm! (Mevln Celleddin er-Rm, Mesnev, ev. Veled zbudak (M. Mesnev, C. V, s. 23, b. 236-238. Mesnev, C. V, s. 87, b. 1051-1052. Mesnev, C. V, s. 274, b. 3355. Mevln Celleddin er-Rm, Dvn- Kebr, eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, Dvn, C. I, s. 326, b. 3003. Dvn, C. III, s. 398, b. 3842.

E. B. Yaynlar), stanbul, l99l, C. V, s. 49, b. 562.).

(Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara, 1992, C. I, s. 152, b. 1429.

748

Hicr, 15/29. nsann deerli bir varlk olduu konusu iin bkz. Tn, 95/4; Bakara, 2/30-34;

Alak, 92/2; Mevln Celleddin er-Rm, Fhi M Fh, eviren: Meliha lker Anbarcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990, s. 122-123, s. 299; Mesnev, C. II, s. 290, b. 3773-3778; C. VI, s. 13, b. 138-139; Mevln Celleddin er-Rm, Rubiler, ev. Nuri Genosman, M. E. B. Yay., stanbul, 1974, C. I, s. 48, Rubi: 228; C. II, s. 286, Rubi: 1382; s. 310, Rubi: 1494; Dvn, C. IV, s. 347, b. 3356; Mevln Celleddin er-Rm, Maclis-i Saba (Yedi Meclis), eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, Konya, 1965, s. 12. 9 10 11 12 13 14 15 Hicr, 15/26; Mmin, 23/12; Secde, 32/7; er-Rahmn, 55/14; e-ems, 91/8-10. Mevln Celleddin er-Rm, Mektuplar, eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, Dvn, C. II, s. 184, b. 1504. Dvn, C. VII, s. 487, b. 6368. Fh, s. 122-123. Fazla bilgi iin bkz. Emirolu, brahim, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Btn insan hrriyetlerinin temelinde iki unsur bulunur: seme ve eylem. Seimsiz bir

stanbul, 1963, s. 143, Mektup: XCVII.

Mevln, zmir, 2000, s. 27-91. hrriyet szkonusu olamayaca gibi, hrriyetsiz bir seim de olmaz. Eer bir insan bir seme yapmadan fiile geiyorsa, belirlenmi saylr, onun hrriyetinden bahsedilemez. (Bkz. ner Necati, nsan Hrriyeti, stanbul, 1982, s. 13, 25.). 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Nisa, 4/40; Yunus, 10/44; Kehf, 18/49, Ankebt, 29/40; Rm, 30/9. Bkz. Emirolu, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, s. 137-148. Tahirl-Mevlev, erh-i Mesnev, Konya, 1976, C. XIV, s. 168-169, b. 16754-16758. Mesnev, C. V, s. 244, b. 2975-2977. Mesnev, C. V, s. 245, b. 2992. Mesnev, C. V, s. 249, b. 3039, 3041-3042. Mesnev, C. V, s. 250, b. 3050-3054. Mesnev, C. V, s. 256-257, b. 3133-3135. rnein bkz. Dvn, C. I, s. 256, b. 2408-2413; C. IV, s. 4, b. 11-15. Dvn, C. V, s. 93, b. 1055; s. 468, b. 6408-6410; C. IV, s. 79, b. 677-679. Dvn, C. III, s. 446, b. 4277-4278; C. IV, s. 207, b. 1933. Mesnev, C. V, s. 261, b. 3187-3188. Mesnev, C. V, s. 246, b. 3009-3015. Mesnev, C. V, s. 252, b. 3077-3086. Bkz. Mesnev, C. I, s. 244-245, 249-250, b. 3042-3049, 3102-3114; s. 276, b. 3457; C. III,

s. 171, B. 2107-2108; C. IV, s. 23, b. 272-273; Dvn, C. III, s. 117, b. 967, 972; s. 238, b. 2220, 2223; C. VI, s. 357, b. 3690; Fh, s. 37, 107, 234, 236, 264-265, 268, 335; Rubiler, C. II, s. 310, Rubi: 1495. 31 Bkz. Mektuplar, s. 103, Mektup: LXVIII; Dvn, C. I, s. 10I, b. 794; C. II, s. 32, b. 260; C. VII, s. 534, b. 7009; Mesnev, C. I, s. 225, b. 2800; s. 152, b. 1911; s. 246, b. 3065; C. II, s. 76, b. 1000-1002; s. 83, b. 1903; C. V, s. 317, b. 3888.

749

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Mesnev, C. II, s. 141, b. 1842-1846; C. VI, s. 264, b. 3337-3340. Mesnev, C. II, s. 56, b. 731. Rubaler, C. I, s. 56, Ruba: 265. Mesnev, C. V, s. 254-255, b. 3111-3112, 3120. Mesnev, C. III, s. 231, b. 2842. Mesnev, C. III, s. 231, b. 2845. Mesnev, C. III, s. 22, b. 267. Mesnev, C. III, s. 179, b. 1201. Dvn, C. II, s. 389, b. 3263. Mesnev, C. III, s. 18, b. 214. Mesnev, C. I, s. 83, b. 1034. Mesnev, C. III, s. 285, b. 3498-3500. Mesnev, C. II, s. 85, b. 1117; C. III, s. 78, b. 967; s. 257, b. 3151-3160; C. V, s. 237-238, Mevlnnn, yer yer, grnr sebepleri kle almadna, bu sebeplerin gerisindeki ilhi

b. 2900-2908; C. VI, s. 234, b. 2961-2962; C. VI, s. 107, b. 1312-1319. iradenin inisiyatifini ve mdhalesini esas aldna ahit olmaktayz. Bir baka ifadeyle, bir mistik dnr olarak Mevlnnn, u iki rnekte grld gibi, mcizelere, kermetlere yer bulmak iin sebep-sonu ilikisini tabiatta ok kat bir ekilde aramadna grmekteyiz: Kl eer cann boynunu vursayd hak yolunda ldrlenlere lmtr demeyin belki onlar diridir (Bakara, 2/154) melindeki yet nasl inerdi? Yahya peygamberin ruhu bki olmasayd, onun ba kan iinde ay bekler miydi? (Rubiler, C. II, s. 322, Rubi: 1551. 46 47 7, b. 4 1. 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 Bkz. Mesnev, C. III, s. 110-111, b. 1362-1373. Dvn, C. V, s. 98, b. 1121. Fazla bilgi iin bkz. Emirolu, Yanl Dnce ve Davranlar Dvn, C. III, s. 398, b. 3842. Mesnev, C. V, s. 98, b. 1188. Dvn, C. II, s. 439, b. 3697. Dvn, C. VI, s. 27, b. 232; C. III, s. 210, b. 1947. Meclis, s. 49. Mesnev, C. V, s. 98, b. 1188. Mesnev, C. III, s. 21, b. 269. Mesnev, C. IV, s. 146, b. 175-176, 182; bkz. Mesnev, C. III, s. 59, b. 741-742; C. V, s. Mesnev, C. I, s. 67, b. 847-848. Ayrca bkz. Mesnev, C. VI, s. 291-292, b. 3683-3691; s. Mesnev, C. VI, s. 291, b. 3683-3687. Bu hususta daha fazla rnek iin baknz. Dvn, C.

398, b. 488. II, s. 279, b. 2247; s. 329, b. 2722; C. III, s. 33, b. 206, 208; s. 433, b. 4167; s. 434, b. 4174; C. VI, s.

Karsnda Mevln, s. 120-127 (Tutum Yanllar).

181, b. 2210; s. 206, b. 2507; Dvn, C. I, s. 326, b. 3003; Meclis, s. 65, Meclis: III; Mektuplar, s. 160, Mektup: CVI.

750

58

Sonunda bu gzel kadn, Rabia gibi tvbe ederek yannda bulunan kzlar zt etti, evinin

eyasn fakirlere datt, hiret kadnlarnn talihlileri srasna geti ve Mevalanaya mrit olup ok hizmetlerde bulundu. (Eflk, Ahmet, riflerin Menkbeleri (Menkbul-rifn), ev. Tahsin Yazc, stanbul, 1995, C. II, s. 127-128). 59 60 61 62 63 64 65 66 67 b. 2613. 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 Mesnev, C. I, s. 276, b. 3458-3459; Dvn, C. III, s. 417, b. 4019; C. VII, s. 293, b. 3752; Mektuplar, s. 108, Mektup: LXXI. Fih, s. 118. Eflk, riflerin Menkbeleri, C. I, s. 499. Mesnev, C. V, S. 7-8, b. 31-44. Meclis, s. 31. Dvn, C. VII, s. 626, b. 8336. Mektuplar, s. 110, Mektup: LXXII. Dvn, C. II, s. 309, b. 2542-2543. Mesnev, C. I, s. 237, b. 2957-2958. Dvn, C. III, s. 160, b. 1400-1401. Mesnev, C. II, s. 142, b. 1856. Mesnev, C. I, s. 62, b. 780. Mesnev, C. II, s. 233, b. 2278. Mesnev, C. II, s. 174, b. 2273. Mesnev, C. III, s. 30, b. 374-376. Mesnev, C. III, s. 207, b. 2548. Mesnev, C. I, s. 233, b. 2903. Mesnev, C. II, s. 268, b. 3499-3500. Dvn, C. IV, s. 341, b. 3299. Dvn, C. VI, s. 148, b. 1388. Dvn, C. IV, s. 427, b. 4130; C. VII, s. 16, b. 214. Dvn, C. IV, s. 84, b. 717-718. Dvn, C. VI, s. 343, b. 3537; bkz. Mesnev, C. V, s. 153, b. 1836. C. VI, s. 34, b. 292. Fih, s. 173-174. Mesnev, C. III, s. 14, b. 171. Bkz. Mesnev, C. I, s. 87, b. 1078; C. III, s. 15, b. 180-183; Dvn, C. II, s. 281, b. 2281. Dvn, C. V, s. 83, b. 956. Dvn, C. V, s. 145, b. 1680; C. IV, s. 304, b. 2939. Mesnev, C. IV, s. 222, b. 2768. Dvn, C. I, s. 212, b. 2008. Dvn, C. I, s. 200, b. 1910; IV, s. 414, b. 4000. Mesnev, C. V, s. 261, b. 3196; s. 181, b. 2210; Dvn, C. I, s. 42, b. 347-348; C. I, s. 280,

Eflk, riflerin Menkbeleri, II, s. 90-91.

751

92 93 94 95 96 97 98 99

Mesnev, C. III, s. 66, b. 818. Mesnev, C. III, s. 173, b. 2136-2137; s. 66, b. 819. Dvn, C. IV, s. 427, b. 4130. Mesnev, C. IV, s. 10, b. 116. Dvn, C. IV, s. 349, b. 3376. Mesnev, C. I, s. 197, b. 2460-2461. Mesnev, C. III, s. 24, b. 295. Dvn, C. V, s. 98, b. 1120.

100 Mesnev, C. V, s. 64, b. 752. 101 Mesnev, C. I, s. 16, b. 194; III, 183, b. 2257-2260; Dvn, C. V, s. 466, b. 6383; Mektuplar, s. 170, Mektup: CXIII. 102 Mesnev, C. V, s. 231, b. 2823. 103 Meclis, s. 18. 104 Meclis, s. 30. 105 Dvn, C. I, s. 362, b. 3326. 106 Dvn, C. III, s. 36, b. 233. 107 Dvn, C. IV, s. 243, b. 2322. 108 Dvn, C. I, s. 150, b. 1400. 109 Dvn, C. I, s. 152, b. 1429. 110 Mektuplar, s. 170, Mektup: CXIII. 111 Mesnev, C. V, s. 295, b. 3629. 112 Dvn, C. II, s. 223, b. 1809. 113 Mesnev, C. II, s. 56, b. 232. 114 Mesnev, C. II, s. 59-60, b. 776-783. 115 Mesnev, C. II, s. 60, b. 784-785. 116 Mesnev, C. V, s. 49, b. 558. 117 Dvn, C. V, s. 3, b. 7-8. 118 Fh, s. 231. 119 Mesnev, C. II, s. 108, b. 1417; C. II, s. 108-109, b. 1420-1425. 120 Mesnev, C. II, s. 67, b. 879-885. 121 Mesnev, C. I, s. 62, b. 778. 122 Dvn, C. VII, s. 626, b. 8338. 123 Dvn, C. III, s. 334, b. 3279. 124 Mektuplar, s. 192, Mektup: CXXIX. 125 Mesnev, C. III, s. 69, b. 863. 126 Dvn, C. V, s. 55, b. 656. 127 nsann deeri konusunda fazla bilgi iin bkz. ztrk, Yaar Nuri, Mevln ve nsan, stanbul, 1997, s. 67-84, 106. 128 Dvn, C. VII, s. 242, b. 3065. 129 Bkz. Mesnev, C. IV, s. 200, b. 2479.

752

130 Mesnev, C. II, s. 247, b. 3220. 131 Dvn, C. VI, s. 343, b. 3537. 132 Fh, s. 9. 133 Fh, s. 28-29. 134 Fh, s. 37. 135 Eflk, riflerin Menkbeleri, C. II, s. 548. 136 Eflk, riflerin Menkbeleri, C. I, s. 621. 137 Rubiler, C. II, s. 306, R. 1477. 138 Dvn, C. V, s. 98, b. 1118. 139 Mesnev, C. V, s. 218, b. 2665-2666. 140 Dvn, C. IV, s. 127, b. 26. 141 Dvn, C. IV, s. 72, b. 599. 142 Frzanfer, Beduzzaman, Mevln Celleddin (Biyografi), ev. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul, 1997, s. 359. 143 Mesnev, C. II, s. 86, b. 1126-1129; Dvn, C. II, s. 309, b. 2539-2542. 144 Mesnev, C. I, s. 260, b. 3246. 145 Dvn, C. IV, s. 84, b. 717-718. 146 Dvn, C. IV, s. 84, b. 717-718; s. 59, b. 489. 147 Dvn, C. VII, s. 211, b. 3065. 148 Mesnev, C. I, s. 318, b. 3989. 149 Mesnev, C. IV, s. 38, b. 466. 150 Bkz. Mesnev, C. VI, s. 391, b. 4913; C. I, s. 150-151, b. 1841, 1846, 1854; Dvn, C. VII, s. 200, b. 2528. 151 Mesnev, C. I, s. 290, b. 2980. 152 Dvn, C. V, s. 427, b. 5789-5795. 153 Dvn, C. I, s. 126, 152, b. 1178, 1415. 154 Dvn, C. I, s. 125, b. 1173. 155 Mesnev, C. VI, s. 162-163, b. 2041-2044. 156 Mesnev, C. II, s. 114, b. 1500. 157 Mesnev, C. II, s. 37, b. 479. 158 Mesnev, C. III, s. 181, b. 2234-2235. 159 Mesnev, C. III, s. 213, b. 2629-2630. 160 Mesnev, C. IV, s. 30, b. 367-368. 161 Dvn, C. V, s. 429, b. 5822. 162 Mesnev, C. IV, s. 155, b. 1902-1905. 163 Dvn, C. V, s. 126, b. 1446. 164 Dvn, C. VII, s. 145, b. 1823. 165 Mesnev, C. I, s. 129, b. 1607. 166 Dvn, C. VI, s. 96, b. 749. 167 Dvn, C. III, s. 11, b. 47.

753

168 Mektuplar, s. 102, Mektup: LXVII. 169 Mektuplar, s. 35, Mektup: XXI. 170 Rubiler, C. I, s. 156, Rubi: 767. 171 Rubiler, C. I, s. 53, Rubi: 252. 172 Dvn, C. V, s. 286, b. 3365. 173 Dvn, C. III, s. 284, b. 2749. 174 Dvn, C. III, s. 142, b. 1237. 175 Dvn, C. VII, s. 184, b. 2320. 176 Dvn, C. II, s. I85, b. 1508. 177 Dvn, C. V, s. 408, b. 5418. Baka rnekler iin bkz. Dvn, C. I, s. 160, b. 1512-1513; C. II, s. 291, b. 2382; s. 369, b. 3090-3091; C. III, s. 35, b. 225-2261; s. 334, b. 3281-3282; C. IV, s. 134, b. 1209; s. 243, b. 2322; C. V, s. 293, b. 3484; C. V, s. 366, b. 4731. 178 Mektuplar, s. 10, Mektup: III; bkz. Mesnev, C. I, s. 170, b. 2121; C. VI, s. 395, b. 44-45 (Sultan Veledin tamamlamas). 179 Mesnev, C. I, s. 150, b. 1878-1879; C. IV, s. 151, b. 1854-1855; Dvn, C. IV, s. 315, b. 3045. 180 Mesnev, C. IV, s. 160, b. 1979-1980. 181 Fh, s. 306-307. 182 Rbailer, C. I, s. 110, Rubi: 536. 183 Rbailer, C. II, s. 258, Rubi: 1251. 184 Rbailer, C. II, s. 260, Rubi: 1258. 185 Fih, s. 35. 186 Rbailer, C. I, s. 45, Rubi: 211. 187 Dvn, C. V, s. 267, b. 3121-3122. 188 Dvn, C. V, s. 90, b. 1026-1033. 189 Dvn, C. V, s. 121, b. 1374. 190 Dvn, C. IV, s. 331, b. 3196. 191 Dvn, C. V, s. 329, b. 4033-4035. 192 Fih, 326. 193 Mesnev, C. VI, s. 209, b. 2643. 194 Mesnev, III, s. 41, b. 515. 195 Mesnev, C. II, s. 3, b. 28. 196 Fh, s. 338. 197 Mesnev, C. II, s. 112, b. 1461. 198 Mesnev, C. II, s. 217, b. 2835. 199 Fih, s. 260. 200 Mesnev, C. II, s. 165, b. 2154. 201 Mesnev, C. II, s. 3, b. 36. 202 Mesnev, C. III, s. 117, b. 1446. 203 Eflk, riflerin Menkbeleri, C. II, s. 392-393.

754

204 Mesnev, C. III, s. 329, b. 4032. 205 Mesnev, C. II, s. 3, b. 36. 206 Mesnev, II, s. 133, b. 1734; C. VI, s. 43, b. 503. 207 Mesnev, C. II, s. 21, b. 256. 208 Mesnev, C. II, s. 21, b. 262. 209 Dvn, C. VI, s. 209, b. 2043, 2047. 210 Dvn, C. VI, s. 216, b. 2127-2130. 211 Dvn, C. VI, s. 216, b. 2127-2130. 212 Fih, s. 260. 213 Mesnev, C. III, s. 329, b. 4032. 214 Fih, s. 288. 215 Mektuplar, s. 148, Mektup: C. 216 Dvn, C. V, s. 174, b. 1973; C. VII, s. 480, b. 6269. 217 Bkz. rf, 7/172. 218 Dvn, C. VII, s. 65, b. 880. 219 Dvn, C. V, s. 344, b. 4291. 220 Bkz. ztrk, Mevln ve nsan, s. 104. 221 Frzanfer, Mevln Celleddin, ev. F. N. Uzluk, s. 352. 222 Frzanfer, Mevln Celleddin, ev. F. N. Uzluk, s. 354. 223 Eflk, riflerin Menkbeleri, C. I, s. 707-708. KAYNAKLAR Eflk, Ahmet, riflerin Menkbeleri (Menkbul-rifn), ev. Tahsin Yazc, stanbul, 1995. Emirolu, brahim, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, zmir, 2000. Frzanfer, Beduzzaman, Mevln Celleddin (Biyografi), ev. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul, 1997. Mevln Celleddin er-Rm, Dvn- Kebr, eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, (Kltr Bakanl Yaynlar), Ankara, 1992. , Fhi M Fh, eviren: Meliha lker Anbarcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990. , Mektuplar, eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, stanbul, 1963. , Maclis-i Saba (Yedi Meclis), eviren ve Hazrlayan: Abdulbki Glpnarl, Konya, 1965. , Mesnev, ev. Veled zbudak (M. E. B. Yaynlar), stanbul, l99l. , Rubiler, ev. Nuri Genosman, M. E. B. Yay., stanbul, 1974. ner Necati, nsan Hrriyeti, stanbul, 1982. ztrk, Yaar Nuri, Mevln ve nsan, stanbul, 1997. Tahirl-Mevlev, erh-i Mesnev, Konya, 1976.

755

Ynus Emre / Yrd. Do. Dr. Mustafa Tat [s.500-515]

Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Ynus Emrenin Hayat Trk milletinin yzyllar iinde yetitirmi olduu en byk ahsiyetlerden birisi olan Ynus Emre, slamn getirdii irfan nru ve Trk milletinin asrlar iinde gelitirdii mill kltr unsurlaryla aydnlanan bir mutasavvf airdir. O, yazm olduu ilhlerle akmza ses, l gnllerimize nefes olmu bidev bir insandr. Bu mstesna ve gzel insann Allah akyla donanan stn fikirleri ve geni hretine ramen hayat hakkndaki bilgilerimiz ok azdr. Anadolunun barnda pek ok mezar brakarak gerek mezarn gizleyen; kendisini, sevenlerinin kalbinde srlayan Ynus Emrenin hayatn, vefatndan ok sonralar yazlm menkbndan karabilmekteyiz. Ynus Emrenin Tarihi Hayat Tarih hayat ve ahsiyeti hakknda pek az ey bildiimiz Ynus Emre, Anadolu Seluklu Devletinin dalmaya ve Anadolunun eitli blgelerinde kk-byk Trk Beyliklerinin kurulmaya baland XIII. yzyl ortalarndan, Osmanl Beyliinin filizlenmeye balad XIV. yz yln ilk eyreinde Orta Anadolu havzasnda doup yaam bir Trkmen kocas, ir bir erendir. Ynusun yaad yllar, Anadolu Trklnn Mool akn ve yamalaryla, i kavga ve ekimelerle, siys otorite zayflyla, dahas ktlk ve kuraklklarla perian olduu yllardr. XIII. yzyln ikinci yars, sadece siyas ekimelerin deil, eitli gayr- snn mezhep ve inanlarn, batn ve mutezil grlerin de youn bir ekilde yaylmaya baland bir zamandr. te byle bir ortamda, Mevln Celleddin-i Rm, Hac Bekta- Vel, Ah Evrn- Vel, Ahmed Fakih gibi ilim ve irfan kutuplaryla birlikte Ynus Emre, Allah sevgisini, ak ve gzel ahlkla ilgili dncelerini, her trl btl inanca kar gerek slm tasavvufunu ileyerek Trk-slm birliinin olumasnda nemli vazifeler if etmitir. Ynus Emre, Risaletn-Nushiyye adl mesnevsinin sonunda verdii; Sze trh yidi yz yidiyidi Ynus cn bu yolda fidyidi beytinden anlald kadaryla H. 707/M. 1307-8 tarihlerinde hayattadr. Yine, Adnan Erzi tarafndan Bayezd Devlet Ktphanesinde bulunan bir yazmada (bkz. Nu: 7912) u ifadelere rastlanmaktadr: Veft- Ynus Emre Mddet-i mr 82 Sene 720 Bu belgeden anlalaca zere, Ynus Emre, H. 648/M. 1240-1 tarihinde domu, 82 yllk bir mrden sonra H. 720/M. 1320-1 tarihinde vefat etmitir. Bu belgenin doru olduunu gsteren baz delilleri Ynusun kendi eserinde bulmak mmkndr. Ynus Emre, divnnda adalar olan Mevln, Ahmed Fakih, Seydi Balm ve Geyikli Babadan bahsederek yaad dnemle ilgili ip ular verir. Btn bunlarn yannda baz beyitlerinde Yamac Tatarlardan bahsetmesi, Ynusun yaad zaman dile getirmesi asndan nemli belgelerdir. Ynus Emre, Mevlndan yle sz eder:

756

Mevln Hdvendgr bize nazar klal Onun grkl nazar gnlmz aynsdr Mevln sohbetinde saz ile iret old rif manya dald n biledir ferite Ynusun, Mevln sohbetinde bulunduunu gsteren bu beyitlerinden baka, Mevlnnn, Ahmed Fakihin, Necmeddin-i Kbrnn vefatlarndan duyduu znty ve hasreti dile getiren baka bir beyti daha vardr. O da udur: Fakh Ahmed Kutbddin Sultn Seyyid Necmddn Mevln Cellddin ol kutb- cihn kan Elimizdeki bilgilere gre Mevln vefat ettii (l. 1273) zaman Ynus Emre 33-34 yalarndadr. arh-nme adl manzumenin airi Fakh Ahmed ise, H. 618/M. 1221 tarihinde Ynusun doumundan nce vefat etmi bir sfdir. Ynus, iki ayr beytinde de, ilk Osmanl kroniklerinde kendisinden hrmetle bahsedilen Geyikli Babann ismini anar. Geyikli Baba, Orhan Gazi Devrine (1326-1356) kadar ulam ve ileri yalarnda vefat etmi bir mutasavvftr. Ynus, Geyikli Babann ulu bir nazar ehli olduunu belirtir ve yle der: Geyikli Baba bize bir kez nazar klaldan Hsl old Ynusa her ne ki vyesidir Dier bir beytinde de, nz makamndan seslenir: Geyiklinin ol Hasan sz eyitmi kendden Kudret dilidir syler kendnn sz nesidir Divnda, bir yerde ismi geen Seyd Balum adl erenin kimlii tam bilinmemekle birlikte, Germiyanoullarndan bir Bey olabilecei tahmin edilmektedir. Seydi Balum, Geyikli Babann musahiplerindendir. Ynus, Seydi Balum ilinden kendisine misafir dervilerin geldiini bildirmektedir: Seyd Balum ilinden eker tamar dilinden Dost besi yolundan eve dervler geldi. Ynus Emre, anlalaca gibi ne Takprnin syledii ekilde Yldrm Bayezd (1389-1402) devrinde;1 ne de k Paazdenin iaret ettii vechiyle Orhan (1326-1360) ve Murat (1360-1389) devirlerinde2 yaamtr. Ynus Emre, nihayet Osman Gazinin saltanat yllarnda olgunluk yalarn idrak etmi 1321 ylnda vefat etmitir. Ynus Emrenin nerede doduu, tahsil grp grmedii, nereleri dolat, geimini ne ile temin ettii hususlarnda elde kesin hi bir bilgi yoktur. Bunlarn yannda, bal olduu tarkat, mridi ve mridinin kimlii yeterli olarak bilinmedii gibi, aile hayat, oluk ocuunun var olup olmad konular da bilinmemektedir. Ynus Emrenin doum yeriyle ilgili olarak kaynaklarda verilen bilgiler tutarszdr. Hac Bekta- Vel Vilyetnamesi, Ynus Emreyi Sivrihisarn Sarky adl bir kynde domu gsterir. Ayn eserde, mezarnn da bu kye yakn bir yerde olduu kaytldr.3 akyk Tercmesinde, Tapduk Emrenin Sakarya nehrine yakn bir yerde yerlemi olduu, Ynusun ise Bolu havalisinde bir yerde ikmet ettii belirtilir.4 Nefahat Mtercimi, Ynusun Ktahya

757

suyunun zerinde, O suyun Sakaryaya kart yere yakn bir mahalde yattn syleyerek,5 Vilyetnmeyi teyit eder. k eleb, Meir-uarda, Ynus Emrenin Bolulu olduunu syler.6 Kmil Kepeciolunun 1945 ylnda nerettii bir belgede, Ynus Emir Be adl bir ahsn Sarkydeki iftliini zaviyesine vakfettii kaydedilmitir.7 Ayrca, zellikle brahim Hakk Konyalnn nerettii baz belgelerde, Ynusun Karamanda oturduu; Horasandan gelen smail Hac cemaati mensuplarndan olduu, Karamanolu brahim Beyden bir arazi satn ald bildirilmektedir.8 Fuat Kprl, Ynusun yaad evre hususunda Bekta ananesinin doru olduunu kabul etmekte, Ynus Emre XIII. yzyln son yarsnda Sivrihisar civarnda, yahut Bolu mlhakatndan Sakarya suyu civarndaki karyelerden birinde yetimi bir Trkmen kylsyd.9 demektedir. Kaynaklardaki bu tutarszlklar sebebiyle Ynus Emrenin nerede doup yaad ve nerede vefat ettii zlememi, bu yzden de, 1945li yllardan sonra Eskiehir ve Karamanl Ynus severler arasnda uzun tartmalar meydana gelmitir. Biz, kesin olarak bir neticeye varmamakla beraber, gnmze kadar ortaya karlan belgelere gre, Ynusun Orta Anadoluda bir merkezde yaadn syleyebiliriz. Netice itibariyle mevcut belge ve bilgilerin yetersiz olduu ortadadr. Ynusun nereli olduunu zmek iin yeni belgelere ihtiya bulunmaktadr. En eski kaynaklardan itibaren Ynus Emrenin ad ve mahlas, daima Ynus Emre olarak zikredilegelmitir. airimiz, iirlerinde mahlas olarak Ynus Emreden baka Ynus, k Ynus, Bre Ynus, Koca Ynus, Ynus Dedem, Tapduk Ynus, Miskn Ynus, Derv Ynus gibi isimleri kullanmaktadr. Hemen belirtelim ki, bu mahlaslarn banda bulunan sfatlar, kimi aratrmaclar yanltm ve bu mahlaslardan hareketle Ynuslar ayrmak isteyenler olmutur.10 En eski yazmalarda bile farkl mahlaslarla karmza kan iirler dikkate alndnda, ayrca bu iirlerin ifah kaynaklarda byk deiimlere urad bilindiinde, Ynuslar iirlerindeki mahlaslarndan hareketle ayrmann hatal olaca anlalacaktr. Ynus Emrenin Emre lakab da ok tartlm, bu kelimenin emirden veya imrenmekten geldiini syleyenler olmutur.11 Bu kelimeye, k, ir, birader, karde, atabek, ll, ah gibi eitli manlar verilmitir.12 Byk mutasavvf, kendisinden sonra eitli sf evrelerde, daha ziyade, bilinen Ynus Emre veya k Ynus isimleriyle anlmtr. O, adnn Ynus olduunu bir yerde yle hatrlatr: Ynus arrlar adm gn gedike artar odum ki cihnda maksdum bana seni gerek seni Ynus Emrenin evlenip evlenmedii, ocuklarnn olup olmad tam olarak bilinmemektedir. Bu konuda da kaynaklarda yeterli bilgi mevcut deildir. Rivayete dayanan Bekta Vilyetnmesinde Ynus, Hac Bekta- Velnin buday yerine nefes vermek istemesi zerine Ben nefesi neyleyeyim; ehil-ylim var! diyerek nefesi reddeder. Onun bu szlerinden, evlenip ocuklarnn olduunu karlabilir. Ayrca Babakanlk Arivindeki 871 sayl Konya Defterinde (H. 924/M.1519) tarihli bir belgede Ynusun olunun ad smail olarak gemektedir. Sz konusu belgede ad geen Ynus, gerekten Bizim Ynus se, smail de, olu olmaldr. Bu mevzudaki son karar, belgenin shhati ve Bizim Ynusla ilgisi kantlandktan sonra verilebilir.13

758

Ynusun Dvnnda bulunan bir beyitten hareketle denebilir ki, Ynus Emre iki defa evlenmi ve bu elerinden ocuklar olmutur. Sz konusu beyit yledir: Bunda dah verdin bize oul u kz ift hell Andan dah gedi arzum benim hm didrin Bir dier beyitte de, ferdaniyyet (cem) makamnda, oula-kza karmadan, Hak ile Hak olup birlik zevki iinde yaadn syler: Ne oul vard ne kz vhid idik anda biz Komu idik cmlemiz nr dan yaylar iken Yukardaki sraladmz bilgiler nda, Ynus Emrenin evlendii ve bu evlilikten bir iki ocuu olduu sylenebilir. Bu netice, esasen Hz. Peygamberin snnetine ve slm tasavvufunun rhuna da uygundur. Ancak, Ynus, tekke hayatyla birlikte bu evlilii nasl yrtmtr, ocuklarnn geimini neyle temin etmitir? gibi sorular, elimizdeki bilgilerle cevaplanmas mmkn olmayan sorulardr. Ynus Emreden bahseden en eski kaynaklar, Onun mm olduunu belirtirler. k eleb, Ynusun medresede baarl olamayp Tanr mektebinde-bir kmil huzurunda-ders grdn; Egeri mmdir amm debistn- kuds sebk-hndr14 cmlesiyle ifade eder. Bekta ananesi de, Ynusu mm kabul edegelmitir. Daha sonra Osmanl iiri Tarihini yazan Gibb,15 Ynusla ilgili dikkati ekici ilk makaleleri yazan Rza Tevfik,16 Osmanl Melliflerini kaleme alan Bursal M. Tahir,17 Sefine-i Evliy mellifi Hseyin Vassf Bey18 gibi aratrmaclar, irin okuma-yazma bilmediini, medrese tahsilinden gemediini kabul etmilerdir. smail Hakk Bursav, ktm erik dalna erhinin haiyesinde Ynus Emre, evilinde skin olduu ehrin mfts imi. Kenr mftleri gibi diyen bilmedi diyerek, dolayl bir ifadeyle airin tahsil etmi olduunu belirtir.19 Konuyla ilgili nemli aratrmalar yapan Abdlbaki Glpnarlya gre Ynus, Sdden ve Mevlndan tercme yapacak kadar Farsa biliyordu. yi bir tahsil grmt. Devrindeki medrese tahsilini tamamlam olup-olmamas, iczet alp-almamas veya ihtiss yapm olup olmamas hususu tam olarak cevaplanamasa da, Ynus, bir renimden gemitir. Glpnarl, Ynus Emrenin Konyada tahsil grm olabileceini tahmin eder.20 Fuat Kprl, Ynusun tahsili konusunda kesin bir sonuca ulaamamtr. Ynusun, hem rif, hem de lim olduunu syleyen Kprl, riflerin ilh ilhamla bilgi elde ettiklerini belirtmekle beraber, Ynusun, eline kalem almadn aynen ve sarahaten kabul etmez. Ona gre mm bir dervi, ufak nefesler ve ilhler yazsa bile -Ynus Divnnn bandaki - hemen hemen be yz beyti aan uzun bir mesnev parasn mmkn deil yazamazd. Lakin Onun hurf- hecay telaffuz edememesi iddias nasl bir ifrat eseri ise, bu saf dervii tam mansyla okumu, medrese grm bir adam saymak da bir tefrit eseridir.21 Kprl Ynusu geni olarak inceledii Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (3. bsk., Ankara 1976) adl eserinin bir baka yerinde de, daha ak bir ifadeyle Ynusun okumu olduunu belirterek, O devrin ilm ve felsef sistemlerine Ynus Divnnda yer yer belig iaretler vardr. Onlar grdkten sonra, Ynusun mmlii hakkndaki ananenin hibir zaman tarih br hakkat saylamayaca bsbtn anlalr. der.

759

Faruk Kadri Timurtaa gre ise, Ynus mm deildir. O, sistemli bir eitimden gemitir. Aratrmac, irimizin Divnndan hareketle bu hkm vermekte ve Ynus byk ihtimalle tahsilini Konyada yapmtr.22 demektedir. Mutasavvf Ynusun Konyada renim yapt fikri, muhakkak Divnndaki Mevln ve Konya ile ilgili bir ka beyitten kaynaklanmaktadr. u da bir gerektir ki, XIII. asrda Konya, Trklerin Anadoluyu fethinden sonra srekli ilenmi, bir ilim ve eitim merkezi hline getirilmiti. Baz aratrmaclar, Ynus Emrenin mmliini Hz. Peygamberden kinaye bir mmlik kabul ederler. Buna gre Hz. Peygamberin vasflaryla vasflanmak iin, bir sf, Ynus gibi mm benem yahut Ne elif okudum ne cim diyebilir.Tomr- Turuk- Aliyye yazar Sdk Vicdn, Ynusun, mm olmad hlde Hz. Peygamberin vasfyla vasflanmak iin mm bilindiini anlatrken unlar syler: Peygamber Efendimiz Hazretleri gerekte mm bir neb fakat, ilk ve son btn ilimleri bilen, kintn efendisi, varln tek iftihr kaynadr. Kintn Fahri Efendimize has bir zellik olduundan ayr bir stnlk olan mm nvnn -gerekte mm olmadklar hldesf ve eyhler arasnda mahlas olarak kullananlar olmutur. Mehr eyh Ynus Emre bunlardandr.23 Btn buraya kadar yazdmz hususlardan anlalaca gibi, Ynusun tahsili konusunda iki zt gr vardr. Bu ikilik, ne yazk ki, airin iirlerinde de grlr. O, baz beyitlerinde okumadn syler: Ne elif okudum ne cim varlkdandr kelecim Bilmeye yz bin mneccim taliim ne yldzdan gelir Yerde gkde bu ak ile akdan gelir bu sz dile B-re Ynus ne bile ne kara okudu ne ak Ynus bir ka yerde de usl-i dn okuyup renimden getiini syler. O, usl-i dn terkibiyle hads, fkh ve kelm gibi ilahiyat ilimlerini kasdetmektedir: Benim gibi mcrim kul var iste bir dah bul Dilimdeilm usl gnlm de dny sever Mescid medresede ok ibdet eyledim Ak oduna yanuban ondan hsla geldim Ynus Emre, ilhlerinin baz beyitlerinde zhir ilimleri tahsil edip, sonra bunlardan vaz geerek ilh aka dnm bir edya brnmektedir. Bu, belge deerindeki beyitlerden karabileceimiz neticeye gre denebilir ki, mutasavvf airimize gre ilmi yznden okumakla bir ey renilmez; btn gzn amak gerekir. lim renmekten gaye lednn ilim renmek olup, ilim, insann kendini bilmesinden ibarettir: lm ile hikmet ile kimse ermez bu srra Bu bir acyib srdr ilme kitba smaz lm amel ne ass bir gnl ykdnsa rif gnl yapd berber hicz ile lim hod gz hicbdr dnya hret hisbdr Kitb hod ak kitbdr bu okunan varak nedir

760

lm okumak mansi ibret anlaman n ibretden deilsin grmeden ta atarsn Drt kitb erheden sidir hakkatde Zir tefsr okuyup mansin bilmediler Okmagl ilmin yzn ilme amel eyle gzin A gnlden btn gzn k mak hline bak lm okumak bilmeklik kendzn bilmekdir Pes kendzn bilmezsen bir hayvndan betersin lim ilim bilmekdir ilim kendin bilmekdir Sen kendini bilmezsin ya nie okumakdr lminde gark oluban ben beni bilimezin Dil ile syleyben sftn eremezin Cnm seni seveliden benim hlim hle dner Kan bana usl-i dn ilmin edebin renem Buraya kadar yazdklarmzdan, Ynusun tahsil yapp yapmad net bir ekilde ortaya kmamaktadr. Esasen Ynusu, yetitii kltr corafyas iinde dnmek gerekir. Medrese eitiminin kitab ve nakilci olmas karsnda, tekke eitiminin ifah olduu bir gerektir. Ynusun eserinde, avamn elde edemeyecei kitab bilgilerin bulunduu da bir gerektir. Fakat bu bilgilerin mutlaka tarikat ve tekke eitiminin dnda elde edilebilecei de sylenemez. Gerekte Ynus Emre iin nemli olan gnl kitabndan okumaktr. Bu tabir ile kasdedilen lednn ilim tahsilinden baka bir ey deildir. Nihayet Ynus, herhangi bir medrese eitiminden gemi olsa bile, O, btn bilgilerini tasavvuf manda ele alr. unu da unutmamak gerekir ki, Ynus, Farsann edebiyat dili kabul edildii bir devirde, zahir ilimler tahsil etmi olsayd, kanaatimce Farsa veya Arapa yazar; yahut en azndan Trke ile bu kadar gl eserler veremezdi. Onun bykl, biraz da sistemli eitimden gememi olmasna balanabilir. Ynusun ilmi, ilh ak ve ahlk yaanarak elde edilmi, yaratl srryla ve mutlak hakikatle ilgili vehb ve kalb bir ilimdir. Ledn denilen bu bilginin renimi de ancak ve nihayet bir mrid-i kmil ile mmkndr. Ynus ve Onu takip eden pek ok sf air, kendi yaadklar an kltrn ifahen alyorlard. te, btn bu hususlar gz nnde bulundurarak, Ynusun tahsilini, yetitii tekke ve evre iinde dnmenin zaruretine inanyoruz. Baz beyitlerine nazaran Ynus, pek ok yeri gezip grm, hatta yukaru iller dedii Azerbaycana kadar seyahat etmitir. Vard illerde, safal gnllere Tapduk Emre srrn ifa eden Ynus, yle der: Vardmz illere ol saf gnllere Baba Tapduk mansn sadk elhamdlillh Gerekten de Ynus, ilden ile yryp dost srrn aradn, Urumda, amda kendisi gibi bir garb bulamadn, gurbet ilinde k olup Mecnn gibi dolatn, Kayseri, Tebriz, Sivas, Nahcvn, Mara, iraz gibi ehirlerden sonra, Anadoluya geri geldiini, Rmda (Anadoluda) klayp baharda memleketine geri dndn ileyen baz iirler yazmtr: Ben yrrm ilden ile dost sorarm dilden dile

761

Gurbetde hlim kim bile gel gr beni ak neyledi Gezdim Urum ile am yukaru illeri kamu ok istedim bulamadm yle garb bencileyin Gurbet ilinde yrrm dostu dmde grrm Uyanup Mecnn olurum gel gr beni ak neyledi Kayseri Tebriz Sivas Nahcvan u Mara iraz Gnl sana Badd yakn lemlere dvndasn ndik Rmu kladk ok hayr u er iledik U bahr geldi geri gdk elhmdlillah Ynusun buna benzer beyitlerinden, Onun, -sresi belli olmamakla birlikte- seyahatle terbiye edilen birdervi olduu neticesi karlabilir. Dier taraftan, ftdenin Vktnda24 ve Bolulu Himmet Efendinin db- Hurde-i Tarkatinde25 verilen bilgilere gre, Ynus, bir zaman tekkeden uzaklamtr. Burada u husus da gzden uzak tutulmamaldr: Baz sf erknnda, slk esnasnda cem idrkine ulaamayan sliklere seyahat emredilebilmektedir; bu hl, Ynusun da bana gelmi olabilir. Yukarda zikredilen seyahatle ilgili beyitlerden bazlar, mecaz anlamda da kullanlm olabilir. Beyitlerde ilenen mekn isimleri gnl asndan ele alnrken ve mesel gnl sana Badad yakn denilirken, sfnin mekndan l-mekna geii dile getirilmi olabilir. Bu bilgiye ilve olarak, Ynus Emrede gurbet kavramnn, dnya (unsurlar lemi); garb kelimesinin de dnyada Haktan uzak yaayan insan -nadir olarak da tevhid ehli- anlamnda kullanldn belirtelim. Lednn stlahta garbler, ferdaniyyet makam sahibidirler. Zira vcutlarn terk ettikleri iin dnyada kendilerine benzeyen kii kalmamtr. Bu halleri garb olmalarnn sebebini tekil eder. Hz. Peygamber, garblere ne mutlu derken sflere iaret etmektedir. Ynus Emrenin adb ve erknn benimsedii manev yol hakknda da geni bilgimiz yoktur. Baz aratrmaclar, hi dnmeden ve herhangi bir aratrmaya tbi tutmadan Ynusun, Bekta, Mevlev, Nak, Halvet veya Kdir olduunu veya olabileceini sylemilerdir.26 Bu arada, airin btn olduunu syleyenler de kmtr. Btn bu tarikatler iinde, Ynusun yaad yllarda bu topraklarda henz teekkl etmeye balayan iki ana yol vardr. Balangta hi bir gayr- snn temayl olmayan bu tarikatlerin birisi Mevlevlik dieri ise Bektaliktir. Bu asrda ayrca Kdirlik de teekkl etmi olmakla beraber, Anadoluda yaygnlamamtr. Ynusun Kdir olmas iin mensup olduu silsilenin Badad havalisinde irad olup Anadoluya gelmi olmalar gerekir. Ancak elimizde bu konuyla ilgili hi bir belge yoktur. Bunun dndaki Halvet ve Nak yollar XIII. yzylda Anadoluya henz gelmemilerdir. Dolaysyla Ynusu eer her hangi bir manev silsileye balamak gerekiyorsa, bu yol, ya Mevlevlik veya Bektailik; bir ihtiml de Kdirlik olabilir. Ynus, divnnda erkanyla ilgili olarak aka bir ey sylemez. Mesela Hac Bekta- Velden sz etmez. Buna karlk Mevlnnn ismi drt yerde geer. Ancak, Mevlndan bahsettii yerlerde kendisinin bu tarikate mntesip olduuna dair en kk ima yoktur: Mevln sohbetinde sz ile iret oldu rif manya dald n biledir ferite Ynus aydur Mevln epsem otur yerinde Bu sohbete dymeyen sonra savagan olur

762

Mevln Hudavendgr bize nazar klal Onun grkl nazar gnlmz aynsdr Ynus Emre bir beytinde u tarikat eceresini sralar: Ynusa Tapdu u Saltu u Barakdandr nasb n gnlden c kld ben nie pinhn olam Bu beyite gre Ynus, Tapduka, Tapduk, Barak Babaya Barak da Sar Saltuka mntesiptir. Tarih kaynaklardan tespit edildiine gre Barak Baba, Sar Saltukun halifesidir. Barak Babaya ait bir risalede Saltuktan, Saltuk Ata, Miskin Barak27 eklinde bahsedilmektedir. Ynus, bu beytiyle kendini Sar Saltuka balamakla birlikte, gerek Barak Babann ve gerekse Sar Saltukun tarikatlar bilinmemektedir. Kaynaklara gre Tokatn kylerinde doan Barak, Moollar tarafndan elilikle gnderilmi; Giylnda ldrlmtr (707/1308). smi, Eflaknin Menkbl-rifninde de gemektedir. Bu eserden rendiimize gre, Barak, Mevln devrinde yaam olup Konyaya da uramtr.28 Vilyetnmede Barak Baba, Hac Bekta- Velnin halifesi gsterilmektedir.29 Glpnarlya gre Barak Baba, Sar Saltuk ve hatta Tapduk Emre, Bekta deil, Babaler zmresinden btn inanlara sahip kiilerdir.30 Sar Saltuk, Seyyid Mahmud Hayranye mensuptur. bn Batutada, bu eyhten eriata uymayan baz fikirlerin nakil ve rivayet edildii kaytldr. Bu zat M. 1263 senesinde Rumeliye gemi, pek ok fetih hareketinde bulunmutur. Ad erf Hzrdr.31 Bilindii gibi, Anadolunun Trkler tarafndan fethiyle birlikte, en u kelerde bile, ribatlar; tekke ve zviyeler ina edilmi, bu topraklar zerinde mhim bir tasavvuf tesir vcuda gelmitir. Sz konusu ftht yllarnda, sfler, en faal grubu tekil etmekteydiler. Kaynaklarda kendilerinden Abdln- Rm, Kalendern- Rm, Bacyn- Rm, ve Ahyn- Rm diye bahsedilen gruplar, hi phesiz birer sf tekilatdrlar. te Barak Baba ile Sar Saltuk Anadolu fthatnda bulunmu Abdln- Rmdan iki kolonizatr Trk sfsi olabilir. Ynus Emrenin Bekta olabilecei hususunda da muhtelif fikirler ileri srlmtr. Baz kaynaklarda Hac Bekta- Velye balanan Ynus, Hac Bektan Ahmed Yesevyle mnasebeti ynyle bir Yesev mntesibi veya muakkibi gibi deerlendirilmitir. Gerekten de Ahmed Yesevnin Hac Bekta- Velye derin bir tesiri vardr. Bu tesiri anlamak iin sadece Hac Bekta Vilyetnmesine bir gz atmak yeter. Bu eserde, Ahmed Yesevden son derece hrmetle bahsedilmekte, Onun iin Doksan dokuz bin Trkistn Prinin Ulusu ve Prlerin pri gibi vg dolu sfatlar bulunmaktadr. Hacim Sultn Vilyetnmesi dndaki btn Vilyetnmeler, Hac Bektan, Ahmed Yesevnin halifesi Lokman Perendeye mntesip olduunu yazarlar. Hacm Sultn Vilyetnmesi ise, Onu dorudan Ahmed Yesevye bala maktadr.32 Ahmed Yesevnin 1166 ylnda ldn, Hac Bekta- Velnin ise 1210 yllarnda doduunu gz nnde bulundurursak, Hacim Sultnn verdii bilgilerin doru olmad anlalr. Ayrca, Vilyetnmede Hac Bekta- Velyi Anadoluya gndere kiinin Ahmed Yesev olduu belirtilir ve yle denir:

763

Ahmed Yesev, biz yokluk yurdunda elenmeyiz, hirete gideriz. Var seni Rma saldk. Sulucakarahyk sana yurt verdik. Rm Abdllarna seni ba yaptk, dedi. Hac Bekta- Vel ertesi gn, gn doarken Ahmed Yesevden izin alarak yola dt.33 Bu ifadelerden hareket edilirse, Hac Bekta- Velinin dorudan Ahmet Yesevnin dervilerinden olduunu kabul etmek mmkn olmayacaktr. Fakat, bu manev ba doru ise, Yesev ile Hac Bekta arasnda Lokmn Perende ile birlikte bir ka tane daha halife olmaldr. u da var ki, Yesev ile Hac Bektan alakas sadece Vilyetnmedeki bilgilerden ibaret deildir. Bu silsile, zellikle fikr ynden de ele alnabilir. Yesevnin Divn- Hikmet ve Fakr-nmesindeki fikirler, Hac Bekta tarafndan bilhassa Makalt ve Kitbl-Fevidte tekrr edilmektedir. Bu eserlerden Yesevnin Fakr-nmesi, Drt kap-Krk makam tertibi zere kaleme alnmtr.34 Hac Bekta- Velnin Makalt35 da Fakr-nme tertibiyle yazlm olup, belki, Onun erhi mahiyetindedir. Ynus Emre, iirlerinde dorudan Hac Bektatan sz etmez. Fakat, Vilyet-nmede, Ynusun mridi Tapduk Emrenin Hac Bekta halifesi olduu sylenir. Ynus, bu esere gre, evvel Hac Bekta- Velye, daha sonra da Tapduk Emreye gitmi ve Tapdukun tapusunda keml bulmutur. Ayrca, Makalt inceleyen Esat Coann da hakl olarak belirttii zere Trk Edebiyatnn en byk airlerinden olan Ynus Emrenin iirleri, Hac Bektan dnceleri ile ayn dnceleri aklar. O da Hac Bekta gibi, drt kapdan, krk makamdan, ibadetten, yetmi iki millete sayg gsterilmesinden, insanda bulunan eytan glerle lah glerin bitmeyen savandan, iyi ve kt huylarn askerlerinden sz eder. Ynusun Risaletn-Nushiyye adl eserine de baz ilvelerin yapldn kabul eden kimseler, Onun yukarda bahsettiimiz dnceleri aklayan iirlerinin divnna sonradan girdiini savunsalar da, dorudan doruya veya dolayl yollardan olsun, Hac Bekta ile Ynus arasnda gemite kurulmu samim ilikiler inkr edilemez.36 uras muhakkaktr ki, Ynusun bal olduu silsile drt kap krk makam esasna gre seyr slku benimsemitir. Ynus, divnndan aldmz aadaki beyitleriyle fikren Hac Bektaa ve Yesevye bal olduunu gstermektedir: erat tarkat yoldur varana Marifet hakkat ondan ieri Krk bin krk drt tabakt meyh evliylar Drt kapdr krk makm dem evliy demidir Evvel kap erat gese andan tarkat Gnl evi marifet ak hakkat iinde Hac Bekta- Vel ile Ynus Emrenin eserlerinde grlen bu fikr benzerlik, Ynusu, Hac Bekta vastasyla Ahmed Yesevye balamaktadr. Hac Bekta Vilyetnmesinde, Ynusun mridi Tapduk Emre, Hac Bekta- Velnin halifesi eklinde gsterilir. Ynusun db ve erkn anlayndan, bu grn doru olduu anlalmaktadr. Ynus, Tapduk Emre adl bir gnl erine bal olduunu divnnn on yedi ayr beytinde dile getirir. zellikle u beyitler, Ynusun, Tapduk Emrenin dervii olduunun birer delilidir: Tapdugun tapusunda kul olduk kapusunda Ynus miskn i idik pidik elhamdlillah

764

Ak sultn Tapduk durur Ynus ged bu kapuda Gedlara lutf eylemek hem kidedir sultna Ynus Hakka bilieli cn u gnl verieli ol Tapduka erieli gizli rzm aar oldum Tapduk aydur bu Ynusa bu ak Hakka erse gerek Kamulardan o ycedir ben ona nice ereyim Ynus bir doan idi kondu Tapduk koluna Ava ikre geldi bu yuva kuu deil Kaynaklarda Ynusun Tapduk Emre derghnda krk yl hizmet ettii bildirilmektedir.37 Bu rivayetteki krk sene hizmet klt esasen manev olgunluu ifade eder. Ynus, kanaatimizce Tapdukun ocanda yetien bir sf olmakla birlikte, kendisi dorudan iradla grevli bir mrid deildir. Fakat bu hkm, Onun sadece bir post-nin olmadn belirtmek iindir. Yoksa, Ynus Emre ilhleriyle gezdii her meknda Baba Tapduk mansn sam bir erendir. Buraya kadar verdiimiz bilgilerden anlalaca gibi, Ynusun tarikati ve mridi hususunda kaynaklar ve aratrmalar yetersiz kalmaktadr. Bu konuda imdilik, denebilir ki, Ynus Emre, Mevlnya zihnen baldr. Fakat Mevlev olup olmad belli deildir. Bekta ananesine gre Hac Bektaa bal olan Tapduk, Ynusun yetimesinde en nemli ahsiyetlerden birisidir. Ancak, Tapdukun kimlii de tam olarak aydnlatlmamtr. Dier taraftan Ynus iin btn diyenler de kmtr. Ancak, divnnda bu konuda delil gsterilebilecek bir ifade yoktur. Dolaysyla Tapduk Emre, btn bir tarikatin mridi olamaz. Ancak bu ifade, gerek Ynusun ve gerekse Tapduk Emrenin merep itibariyle Kalender olmadklar anlamna da gelmez. Pek tabidir ki, her erknda Kalender Melm bir merep bulunabilir. Nitekim divn dikkatlice incelendiinde grlecektir ki, Ynus Emre bir zaman melmet hrkasn giymitir. Ancak, Ynusta tam bir melmet yoktur. Bu merep onda geici bir hl eklinde tecell etmektedir. u durumda Ynus Emrenin tarikat hakkndaki tartmalar yeni belgeler ortaya kmadka srp gidecektir. Ynus Emreyle ilgili en ok tartlan hususlardan birisi de vefat ve mezar meselesidir. Bayezd Devlet Ktphanesindeki tarih belgeden anlald kadaryla, airimiz, M.1320-1 ylnda 82 yandayken vefat etmitir. Msralarnda kendisini airler kocas veya k koca ibareleriyle tantan Ynusun, uzun bir mr srdn anlyoruz. Ne var ki, bu uzun mrl airin nerede vefat ettii ve mezarnn nerede bulunduu kesin olarak bilinmemektedir. Onun mezar veya makam, baz tarih kaynaklarda veya halk rivayetlerinde eitli yerleim merkezlerinde gsterilegelmitir. Ynusu ok seven halk, Onun kudsiyetinden feyz almak iin bir ok makam icat ve ihds etmitir. Bunlar, Sivrihisar (Sarky), Karaman, ve Ortakydeki mezar veya makamlardr. Bursadaki Ynus merkadinin ise, k Ynus adl Ynus Emre muakkibi bir baka mutasavvf aire ait olduu sylenmektedir. irin bunlardan baka Kulada, Erzurum Dutu (Dzc) Kynde, Isparta Keiborluda, Afyon Sandklda, nye ve Sivasta bir yol zerinde ve hatta Azerbaycanda makamlar bulunmaktadr.38 Dikkat edilirse ad geen yerler bilhassa Orta Anadolu blgesinde younluk kazanmaktadr. Bir Trkmen velsinin bu kadar yerde mezar ve makamnn bulunmas dndrcdr. phesiz, mezar olarak gsterilen yerlerin bir tanesi gerek mezar, dierleri ise

765

makamdr. Ynusun bu kadar yerde yattnn sylenmesi, milletimizin Ynus Emreyi ne kadar ok sevdiini aka gstermektedir. Elde ettiimiz bilgiler nda -tarafsz bir anlayla- diyebiliriz ki, bu makam ve mezarlar iinde gerek mezar byk bir ihtimalle Sarkydedir. Ynustan bahseden en eski kaynaklardan Vilyetnme,39 Nefahatl-ns40 ve akyk Tercmesinde,41 irimizin Ktahya Suyunun Sakarya Nehrine kart yer yaknnda, yani Sarkyde yatt sylenmektedir. Yukarda, Ynusun mezaryla ilgili grleri muhtasaran ele alm durumdayz. Grlecei zere, irimizin hakik mezarnn hangisi olduu bilinmemektedir. Mevcut belgeler de yetersiz kalmaktadr. Yeni belgeler olmadan bu tartmann devam ettirilmesi lzmsuzdur. u da var ki, eldeki belgelerin herhangi birinin itiraz edilmesi mmkn olmad gibi, dorudan kabul edilmesi de imkn haricidir. Unutulmamas gereken bir husus da udur; o devirde, Ynus Emre adnda birden ok kii yetimi olabilir. Nihayet kanaatimiz odur ki, Ynus Emrenin mezaryla ilgili tartmalarn uzatlmas yersizdir. Bu konu, yeni belgeler bulunana kadar sadece bilimsel aratrma yapanlarn arasnda tartlmaldr. Amatr aratrmaclarca yaplan mahall kavgalar bilimsel gereklermi gibi yanstlmamaldr. Bilinmelidir ki, Ynus Emre, aziz milletimizin sevgilisi olmu bir ak ve gnl adamdr. O halkmza asrlardan beri hayat veren bir nefes ve duygularmzn tercman olmu bir sestir. Ynus, bu ynyle deerlendirilmelidir. Gerekte Ynus Emre gibi lmsz fikirleri olan kiilerin bizim iin nemli olan cephesi, fikirleridir; len hayvn durur klar lmez veya; Ol dost ile benim iim lp dahi bitmeyiser diyen yce gnll bir insann mezaryla ilgili yersiz tartmalar yapmak, doru olmasa gerektir. Onu hakikaten anlayanlar; Ynusun mezar toprakta deil, gnllerdedir fikrinden hareket etmilerdir. Aziz Bahtiyar Vahabzde Ynus Emreye ithaf ettii iirinde bir yerde lp bin yerde doan Ynus hakknda ne gzel diyor: Bir yerde lp bes niye min yerde douldu Aknda yanrken yeniden bir de douldu irindeki hikmetli satrlarda douldu Bir yerde lp bes niye min yerde mezr Her gn kazlr nki gnllerde mezr Otlarda, ieklerde ve gnllerde mezr Efsne mi gerek mi? Bu insn nice insn Varlk sesidir kopmu o Trkn kopuzundan Ynus Emre, bir de, baka Ynuslarla kartrlagelmitir. Kuvvetli bir ihtimale gre,Bizim Ynustan sonra k Ynus mahlasn kullanan baka bir Ynus-veya Ynuslar daha yaamtr. k Ynus, Bursal olup H. 843/M. 1439 senesinde vefat etmitir. Vefatna k Ynus Emre ve Glen-i tevhd terkipleriyle tarih drlmtr. Bir Kbrev dervii olan Bursal Ynus, iirlerinde Emir Sultan Hazretlerini vmektedir. Mezar, XVII. asr Halvet mutasavvflarndan olan Niyaz-i Msr tarafndan bulunmutur.42 ol cennetin rmaklar; Dertli ne alayp gezersin burda; Sordum sar

766

iee; Ad gzel kendi gzel Muhamed; Dertli dolap gibi ok tannm olan bestelenmi ilhlerin sahibi, k Ynustur. Bu airin kimliiyle ilgili ok az bilgiyi Niyz-i Msr menkbn anlatan Vkt- Msr, Glzr- Msr, Tuhfetl-Asr f-Niyz-i Msr adl eserlerde, ayrca Abdllatif Gazznin Hulsatl-Vefeytnda rastlamaktayz.43 k Ynusun Bursada Karaabdrrezzak mahallesindeki kabrinde, Bizim Ynusa ait bir de makam vardr. Varlndan bahsedilen bir baka Ynus ise, Osman Fazl Atpazarnin dervilerinden olup XVIII. asrn ilk yarsnda yaamtr. Hakknda pek fazla bilgi bulunmayan bu airin hece vezniyle basit ilahiler yazd sanlmaktadr.44 Bilinen bu iki Ynustan baka, Ynus Emreyi takip ve taklit eden baka Ynuslar da olabilir. Bizim Ynusun iirlerinin kesin olarak tesbit edilememesinin bir sebebi de, kendisinden sonra onunla ayn mahls kullanan airlerin iirlerinden kaynaklanmaktadr. Gerekten de, pek ou besteli olan Ynus taprmal iirler, daima Bizim Ynusa ml edilegelmitir. Bu husus, Ynusun iir tarznn da gcn gstermektedir. Ynus Emrenin Menkabevi Hayat Ynus Emrenin tarih kiilii menkabeler iinde kaybolup gitmitir. Kaynaklar Ondan bahsederken daima rivyetleri aktarmaktadr. Bu sebeple, Ynusun hakiki kimliini aratrrken menkabelerden hareket etmek zarur olmaktadr. Ynusun destan hayat daha ok Hac Bekta- Vel Vilyetnmesinde kaytldr. Bu eserde Ynusun, Hac Bekta- Vel huzuruna gidii anlatlrken yle deniliyor: Hac Bekta- Vel, Horasan diyrndan Rma gelip yerletikten sonra vellii ve kermetleri etrafa yayld. her taraftan mrid ve muhibler gelmeye, byk meclisler kurulmaya baland. Fakir halli kimseler gelir, nasib alr giderlerdi. O zaman, Sivrihisarn iml tarafnda Sarky denilen yerde Ynus derler bir kimse var idi. Gyet fakir halli olup ekincilik ederdi. Bir vakit ktlk oldu, ekinden bir nesne hsl olmad. Ynus, erenlerin bu gzel vasflarn iitti. Herkesin bu kapdan bo dnmemesi dolaysyla bir bahane ile gidip kiff denecek kadar bir eyler istemei dnd. Eli bo gitmemek iin kzne dadan al ykleyip Sulucakarahyke doru yola koyuldu. Karahyke varnca, Hac Bekta- Vel huzuruna kt, armaann sunup ben fakir bir kimseyim, bu yl ekinimden bir nesne alamadm, middir ki, bu yemii kabul edip karlnda buday veresiniz, aknza kiff edelim dedi. Hac Bekta, yle olsun diyerek abdllara iaret etti, alc alp, paylap yediler, Ynus bir ka gn orada elendi. Gidecek olunca, Hac Bektaa haber verdiler, O da, sorun bakalm ne ister buday m, nefes mi verelim? dedi. Sordular, Ynus ben nefesi neyleyeyim, bana buday gerek diye cevap verdi. Ynusun cevabn Hac Bektaa bildirdiler. Hnkr, varn Ynusa syleyin, alcnn her tanesi iin bir (iki) nefes verelim buyurdu. Ynus dedi ki: Ehil-yalim var, nefes karn doyurmaz, lutfederse buday versinler kiff edelim. Bu sz Hac Bektaa arzeylediler. Bu defa varn syleyin, alcnn her ekirdei bana on nefes verelim dedi. Ynus bu sze karlk yine: Ben nefesi neyleyim, oluum ocuum var, bana buday gerek diye srar etti. Raz olmad. Hac Bekta, diledii kadar buday verilmesini emretti, kzne yklediler.

767

Ynus ved edip yola koyuldu. Kyn aa ucunda olan hamamn te bandaki yokuu knca akl bana geldi. yle dnd: Vilyet erine vardm, bana nasib sundular alcmn her ekirdei bana on nefes verdiler, kil olmadm. Ne olmayacak i ettim, gfil oldum. mdi bu buday bir nie gn iinde tkenr, nefes ise lnceye dek tkenmez. Ola ki, himmet ettikleri nasibi vereler. Ynus dnp tekkeye geldi. Buday kzn arkasndan indirdi. Halifeleri bu hali grp Ynusa nin geri geldn diye sordular. Ynus, Bana buday gerekmez, o himmet olunan nasibi versinler dedi. Ynusun ahvali Hac Bektaa arzedildi. Hac Bekta buyurdu ki; O imden sonra olmaz. Biz o kilidin anahtarn Tapduk Emreye verdik, varsn nasibini Ondan alsn. Ynusa bunu buyurdular. Bu sz zerine Ynus yola koyuldu. Tapduk Emreye geldi. Hac Bektan selmn syledi, vki olan hli anlatt. Tapduk Emre Safa geldin, hlin bize malm olmutu; hizmet et, emek yetir, nasibini al dedi. Ynus dedi ki; Ne hizmet var ise yapalm! Tapdukun tekkesinin ardnda da vard. Tapduk, Ynusu dadan odun getirme hizmetine kotu. Ynus her gn dadan odun getirir oldu. Odunu srtna vurup getirirdi. Amma, yan ve erisini kesmezdi. Erenler meydanna eri yakmaz derdi. Tam krk yl bu hizmeti grd. Gnlerden bir gn Anadolu (Rum) erenleri Tapduk Emrenin tekkesine geldiler. byk cemaat oldu. Meclis kuruldu. O mecliste Ynus- Gyende derler bir kimse vard. Ynus da orada idi. Tapduk Emre cezbelenip hllenince Gyendeye, Ynus, syle! dedi. Gyende iitmedi. Tekrar Ynus evkmz var, sohbet eyle iitelim dedi. Ynus- Gyende yine iitmedi. ncsnde de Gyendeden haber kmaynca, bu sefer ikinci (Bizim) Ynusa dnp; Ynus, vakit oldu, o hazinenin kilidini atk, nasibini alverdin, sen syle! Bu mecliste sohbet eyle. Hnkr varlnn nefesi yerine geldi dedi. Ynusun gnl ald, gzlerinden perde kalkt, evk denizine dt. Azn ap inci ve cevhir sat. lah hakikatlerin srlarndan, inceliklerinden yle sohbet eyledi ki, iitenler hayrn kaldlar. Sonra o ne sylediyse hepsini kaleme aldlar Ulu bir dvan oldu. Hl, mezar Sivrihisar civarnda doduu yere yakndr.45 Ynus Emrenin destan hayat kendi andan gnmze kadar zellikle sf evrelerde bir slik modeli olarak srekli anlatlmtr. Bu zellik, iirleri iin de geerlidir. Onun iirleri, sliklere gerek usl (erkn) retiminde ve gerekse ak ve irfn telkin eden zellikleri ynyle asrlardan beri okunmu ve okunmaktadr. XVI. Asr Halvet airlerinden Elmall Vhib mmnin; Biz Ynusun sebakn evliydan okuduk/Gizli deil belliyiz imdi zamn iinde beytinde bahsettii Ynusun sebak, Onun divn ve fikirlerinden baka bir ey deildir. Bu beyit, Ynus Emrenin hretini ve tesirini asr sonra aka gstermektedir. irimizin bir ksm rivayetlerini XVI. asrda yaayan Mehmed ftade (lm. 1580) anlatm, bunlar dervii -sonra post-nin- Aziz Mahmud Hday (lm. 1628) Vkt adyla Arapa bir eserde derlemitir. Vkttaki rivayetler, Ynus Emrenin Vilyetnmedeki menkbn tamamlar gibidir. Hdynin ald notlara gre, Ynusun mridi Tapduk Emre eta alard. Bir gn yannda birisi vard. Tapduk gene eta almaya balad. etann sesi adama dokundu, cezbelendi, sanatn brakp Tapduka dervi oldu.46 Vakattaki rivayetlerin birinde, Ynus Emrenin, Tapduk Emreye otuz yl hizmet ettii, tekkeye odun tad ve nihayet eyhinin kzyla evlendii yazldr:

768

Ynus Tapduka otuz yl sadakatla hizmet etti. Odun tamaktan srt yara oldu. Fakat kimseye belli etmedi. eyhi onu severdi. Bu, br dervilere ar geldi. eyhin kzn seviyor da onun iin bu ar hizmete katlanyor, dediler. Bu dedi koduyu Tapduka duyurdular. Tapduk, Ynusun hlini bilirdi. Onlar doru yola getirmek, phelerini gidermek iin, bir gn Ynusa tekkeye hep dzgn odun getirmesinin sebebini sordu. Ynus, doru olmayan bu kapya layk deildir, diye cevap verdi. Tapduk syle Ynusum syle! dedi. Ynus bu nefesin bereketiyle ir oldu. Sonra Tapduk, ihvn yalanc olmasnlar, utanmasnlar, diye kzn da Ynusa verdi. Bu kz Kurn okurken akan sular durur, dinlerdi.47 Vkt- ftdede anlan bir baka rivayette de, Ynus, otuz sene hizmetten sonra slkumu tamamlayamadm, zannyla tekkeden ayrlm ve fakat, yolda rastlad yedi er ve onlarla yaad olaanst hllerle gafletten uyanmtr. ftade bu hatray yle nakleder: Ynus Tapduka otuz yl hizmet etti. Fakat, kendisine btn leminden birey almamt. O da kap dalara, krlara dt. Bir gn bir maarada yedi ere rastlad, onlarla arkada oldu. Her gece onlardan biri dua eder, duas bereketiyle bir sofra yemek gelirdi. Nevbet Ynusa geldi, O da, du etti: Y Rabbi, benim yzm kara karma. Onlar kimin hrmetine du ediyorlarsa, Onun hrmetine beni utandrma, dedi. O gece iki sofra yemek geldi. Kimin yz suyu hrmetine du ettin, diye sordular. nce siz syleyin dedi. Onlar, biz Tapduk Emrenin kapsnda otuz sene hizmet eden erin hrmetine dua ederiz dediler. Ynus bunu duyunca hemen geri dnd ve doru gelip Ana Bacya snd. Aman beni balat dedi. Ana Bac dedi ki: Tapduk, sabah namazna abdest almak iin kar. Kap eiine yat. stne basnca bu kim diye sorar. Ben, Ynus derim. Hangi Ynus? derse bil ki, gnlnden kmsn! Bizim Ynus mu derse ayaklarna kapan, kendini balat. Ynus Ana Bacnn dedii gibi eie yatt. Tapduk Emrenin gzleri grmezmi. Ana Bac koluna girer, abdest almaa gtrrm, o sabah gene gtrrken aya Ynusa dedi. Bu kim diye sordu. Ana Bac, kapanp suunu balatt.48 XVII. asrda Bolu ve stanbulda yaayan Bayram eyhlerinden Bolulu Himmet Efendi, db- Hurde-i Tarkat adl abn-Bayram yollarnn dbyla ilgili olarak yazd eserinde, slkunu tamamlayamayan slikin cell terbiyesinden geirileceini anlatrken Tapduk Emre ile Ynusun arasnda geen hadiseden rnek verip yle der: Ynusun Tapduk Emre hizmetinde iken dadan odun getirmee gidip, eyhimin ocana eri odun yaramaz, diye dorusunu ararken, dadan gelip, eyh, niin ge geldin, diye azim cell edip Ynus dahi, benim istikametimden eyhin haberi yok diye gece olunca kap gnden sonra asln duyup yine gelmesi gibidir. Zira, azizlerin Cell ile terbiye ettikleri Ceml ile terbiye ettiklerinden menzil maksda tez yetiirler.49 XVI. asr tezkirecilerimizden Pr Mehmed k elebi (lm. 1571) Meir-uar adl eserinde, Ynusun Kullb- cezbe ile lem-i mlkden cenb- melekta ekilmi, lemin insn- kmil ve feridlerinden olduunu syler ve Onun, mmliine iaret eder. Ynus Emre, k elebye gre hl diliyle konuup iir syler. k eleb yle diyor: Mervdir ki, her br ki, okumak kasd etmi, hurf- tehecciyi tamm etmee dili dnmemi ve yne-i kalbi kdrt- nuk u huttla dolmu. Bedihaten bu beyti demi: Nazar eyle itiri

769

Bzr eyle gtr Yaradlan ho gr Yaradandan tr50 Ynus Emre Divnnn eski yazmalarnda bulunmayan bu drtlk, halk aznda u ekle girmitir. Elif okuduk tr Bzr eyledik gtr Yaradlan severiz Yaradandan tr Abdlbaki Glpnarl, erafettin Yaltkayadan alp faydaland bir Mecmuada Ynusla ilgili baz rivayetlere rastlamtr. Bunlar deerlendirirken yle diyor: Glen Hasan Seza halifesi Mustafa Efendiden hilafet alan ve 1802de stanbulda lp Hasekde eyhi bulunduu Ba Mahmd Tekkesinin avlusuna gmlen Mehmed Sad Efendinin Mecmasnda Ynusa ait u rivayetler var: eyh Ynus Emre Hazretleri duy ve niyz byle buyururlarm ve icbet vki olurmu dey kudemdan istima eyledik. Teberrken bu mahalle kaydolundu: Binbir adlu bir Allah Yz bin adl y Sbhn Bir i dt bir dermn Sen yar kl y Rahmn Cenblarndan du niyaz edenlere byle buyurmu k.s. Gene ayn Mecmada Niyz-i Msrnin (lm. 1694) Ynus Emreye atfedilen: kdm erik dalna anda yedim zm Bostn ss kakyp dir ne yersin kozumu matlal athiyeyi erhederken, Allahm, sen bizi, keremler sahibi emin sevgili Muhammedin hrmetine, tam geree ulaanlardan et. Sapklkta kalanlardan etme. eklinde Arapa bir dua okuduu kaydediliyor.51 Kstendili eyh Sleyman Efendi, (lm. 1819) telif ettii Bahrl-Velye adl veller tezkiresinde, Tapduk Emreden, Ynustan, iirlerinden ve tekkeye tad odunlardan sz ettikten sonra u rivyeti anlatr: Naklolunur ki, Mevln Rm demidir ki, lah menzillerin hangisine kdmsa, bir Trkmen Kocasnn izini nmde buldum, Onu geemedim. Bundan murdlar Ynus Emredir.52 Bir halk rivayetinde, Ynusun bin iir syledii, fakat Molla Ksm adl bir zhidin, bu iirleri eriata aykr bulup tahrip ettii sylenir. Bu rivyete gre, Molla Ksm, iirleri ele geirip bir su kenarna oturur. Bin tanesini yakar; bin tanesini de suya atar. Kalan bin iiri okumaya balaynca, u beyitle karlar: Derv Ynus bu sz eri br syleme Seni sgaya eken bir Molla Ksm gelir Beyti okuyan Molla Ksm, arr, tevbeye gelir ve Ynusun velyetine inanr. Ne var ki, i iten gemitir. Elde sadece bin adet iir kalmtr.

770

Halk imdi yaklan iirlerin gkte melekler tarafndan; suya atlan iirlerin balklar tarafndan ve kalan iirlerin de insanlar tarafndan okunduuna inanr.53 Bir baka rivayet ise yledir: Ynus feyiz alamadm diye eyhinden ayrldktan sonra, karlat dervilerle bandan geen mcer zerine kendi mertebesini anlam, eyhinin bykln tasdik ederek dergha dnm ve eiine yatarak kendisini affettirmitir. Fakat, Tapduk, mertebeni rendin artk burada duramazsn, asm attm yere gider orada ruhunu teslim edersin demi. Assn atm. Ynus bu asy tam be sene aram, sonunda Sarkyde bulmu ve orada lm.54 Son olarak konuyla ilgili mehur bir rivayeti daha kaydedelim: Ynus birgn Mevlnya; Mesnevyi sen mi yazdn demi. Mevln evet deyince, uzun yazmsn! Ben olsam: Ete kemie brndm/Ynus diye grndm derdim, olur biterdi! demi.55 Ynus Emrenin Eserleri Ynus Emrenin Risletn-Nushiyye ve Divn- lhiyt olmak zere, bilinen iki eseri vardr.56 Risletn-Nushiyye Bu eser, H. 707/M. 1307 ylnda, mesnev eklinde yazlm tasavvuf bir nasihatnmedir.57 Risle Filtn/Filtn/Filn vezniyle yazlm 13 beyitlik bir mesnev ile balar daha sonra bir mensur blm gelir. Asl mesnev, bu mensur blmden sonra balar. Metin, mensur ksmdan nce gelen giri beyitleriyle birlikte 600 beyitten mteekkildir. Asl mesnev Mefln/Mefln/Feln vezniyle yazlmtr. Aruz vezninin Trkeye yeni yeni adapte edildii bir devirde yazlan risalede, bir hayli vezin aksamalar vardr. Risletn-Nushiyye, belli bir plana gre yazlmakla birlikte eserin slbu, Ynusun ilhlerine nisbetle daha az iiriyet tar. Bu mesnevde ahenkten ve kne bir sluptan sz etmek mmkn deildir. Fakat sembolizm mkemmeldir. Buradaki mefhumlar, mcerret olup, genellikle tehis sanatyla ilenmitir. Didaktik bir tahkiye olan Risaletn-Nushiyye, insann, insn- kmil olma yolunda yaad slk denilen manev yolculuunu anlatmaktadr. Ynus, bu man yolculuunu anlatrken devrin sosyal ve kltrel deerleriyle, mchede, ak, muhabbet, kanaat, strap gibi lednn hllerin evrensel kavramlarn kaynatrp ksmen sembolik bir mesnev kaleme almtr. Eserin mahiyeti ksaca yledir: Bataki on beyitlik ksmda Ynus, insann Allah tarafndan nasl yaratldn anlatr: nsan, ansr- erbaa ve cndan ibarettir. Ansr- erbaa, insan lnce, tekrar asllarna dnerler. Huy; Cn (Ruh) lmez, ebeddir. nsan bu dnyaya yaratl srrn renmek iin gelmitir. nsann terkibindeki toprak ile sabr, iyi huy, Tanrya dayanmak, halka iyilik etmek, izzet ve erefini korumak; su ile arlk, cmertlik, ltufta bulunmak ve Tanryla bulumak sfatlar gelmitir. Bu sekiz sfata karlk, in sana, yel ile yalann, riynn, tizliin ve nefsin; od ile de kibrin, ehvetin taman ve hasedin geldii bildirilir. Dier taraftan insana cn ile de, izzet, vahdet, utanma ve hl edepleri verilmitir. Grld gibi, madd ve fn beden ile manev ve ebed olan ruh mahiyetleri itibariyle biribirine zttr. Beden insan dnyaya balar. Rh Tanrya ykselmek ister. nsanolunun hayat bu sebeple dramatik bir durum arzeder. nsanda beden hline gelen drt madd unsur, biribirine zt ihtiraslar dourur. Mesnevnin mensr blm akl ve bilgi konusuna ayrlmtr:

771

Akl, pdiahn yani Tanrnn kadmlii nrundandr. Akl- maa, akl- maad, akl- kll olarak e ayrlr. Akl- maa, dnyada geim ilerini baarr; akl- maad hiret ilerini bildirir; akl- kll ise Tanr tecellsidir. mn, Tanrnn hidyeti ndandr. O da e ayrlr; ilmel-yakn, aynel-yakn, Hakkel-yakn. lmel-yakn, yani bilgiyle elde edinilen iman, akldadr. Aynel yakn, yani manev gr (kalb gz, mkaefe) ile edinilen iman gnldedir. Hakkel-yakn, yani bulu ve olula edinilen imn cndadr. Cn ile olan imn cn ile gider. Cennet, Tanrnn ltfu nurundandr. Cehennem, adaletinin tecellsidir. Toprak Tanrnn nru; su, hayt, yel (hava) heybeti; od (te) hmnn tecellsidir. Toprakla suyun yeri Cennettir, yel ile tein yeri Cehennem. Yel ve tele dokuz kii gelmitir. Bunlarn her biri binbadr, bin ere hkmeder. Kime gelirse, onu, kendi yurduna gtrmek isterler. Toprak ve suyla on kii gelmitir. Bunlar da binbadr, her bir erinin hkmnde bin er vardr. Kime gelirse onu Cennete ekerler. Can ile gelen drt kiidir. Bu drt kii can ile gelmitir, can ile gider. Bunlarn biner eri vardr. Bunlarla olanlar, didara gark olurlar. Toprak ve su ile gelenler Cennete giderler. tele, yelle gelenler, Cehenneme giderler, Cn ile gelenler ise Tanrya ularlar. nsann hangi blkten olduunu bilmesi gerekir. Eserin bu mensur blmnden sonra manzum blmler balamaktadr. Manzum blmlerde: 1- Ruh ve akl (Beyit: 14-84) 2- Kibir ve Kanaat (Beyit: 85-184) 3- Buu ve Gazb (Beyit: 185-282) 4- Sabr (Beyit: 283-318) 5- Buhl ve Hased (Beyit: 318-459) 6- Gaybet ve Bhtn (Beyit: 459-589) konular ele alnr. Btn bu kavramlar, destan birer hikye eklinde ve zaman zaman alegorik bir slpla ilenmektedir. Bu arada sk sk, tebih, mecz ve zellikle tehis sanatlarna bavurulur. Birinci hikye, ruh ve akln erhidir: Gnl, azm bir cihandr. Nefis terkedilmeli, gnl denen azm cihana gidilmelidir. nsana iki sultan havale edilmitir. Biri Rahman, dieri ise eytandir. Her ikisi de kiinin mlkn ele geirmek iin mcadele ederler. nsan bu sultanlardan hangisine balysa, onun hkmne girer. Bunlardan Rahman askerler on bin er (kii) dir. Kolay kolay yenilmezler. Bir haerata benzetilen nefis askerleri de, dokuz bin kiidir. Bunlarn atlar daima eerli yani savaa hazr; yzleri de karadr. Tabi ki, gayeleri, rh askerlerine saldrmaktr. Ynus, kiinin bu gruptan olmamasn tavsiye ederek; Sakngl kim bulardan olmayasn Ki nefs divnna yazlmayasn der. Sultana, kadmden s olan nefis haertndan kurtulmak iin onu asmak gerekir: Kadmden nefsdir sultna s Bir urgandr hemn onun bahs Ynusa gre, insan iyi veya kt bir yne sevkeden mnev kuv, sevgidir. Bir msranda, alabn dnyasnda drl drl sevgi var diyen ir, insann neyi severse ona iman ettiine inanr: Neyi severisen mnn oldur Nie sevmeyesin sultnn oldur

772

Dnyev ihtiraslar, bitip tkenmeyen arzular, hakik sevgiye engeldir. Bu hususlar tama kavram etrafnda uzun uzun anlatlr. Ynus tamay, denlerin iinden kamayaca bir hapishaneye, yahut, vcut zindanndaki ikenceci ve acmasz askerlere benzetir. Bu askerler, zindana denin elini ayan zincire vururlar. Tamadan kurtulmann tek aresi kanaata bavurmak; kanaat askerlerinden yardm istemektir: Kanaat fakrla u gele imdi Baka dur dmene gr nide imdi Kanaat, Hlikn ceml sfatlarndandr. Tama askerlerinden daha kuvvetli olan Kanaat askerleri, uar kulara benzeyen atlaryla evik birer gzdirler. Gnl ehrinin gerek sahibi bunlardr. ehri zapteden tama askerlerini kltan geirip, kurtarrlar. ehir halk, rahata kavuur: Kamu ehr kamu il rhat old Nereye vardsa pr-nimet old Rislenin ikinci blm Dstn- Kibr bal tamaktadr. Ynus, kibri, da balarnda oturan ve yol kesen harmlere benzetir. Bu benzetme, dier baz benzetmelerle birlikte devrin sosyal hayatndan alnm anlaml bir belge deeri tamaktadr. zellikle yar gebe bir hayat yaayan Anadolu Trknn ba harmlerden dertlidir. Ynus bu motifi ie dnk (soyut) bir malzeme olarak kullanr. Harm, nefsin bir sfat olan kibri temsil edince, bunun zdd olan tevzu ile birlikte ilenir. Bu blmde kibir, da sembolyle verilir. Dolaysyla tevzu-Ynusun ifadesiyle aaklk-dan aksine yer (dz arazi, ova) kelimesiyle ifade edilir: Nie dura harm da banda Girer bir gn ele yol savanda beytinde bulunur: Sakngl olmagl kibrile yolda Kibir kandaysa onunla sava Ynus, kibirli kiilerin zelliklerinden de bahseder. Ona gre, kibirli kii erenlere eremez; znn dmandr, zn gremez, Makamlar siccn (Cehennemde bir vdi) dir. mr kibirle yele verip, heb etmek doru deildir. Kiiyi kibirden kurtaracak olan vasta akldr. Ynus, yksekten bakanlara Yr imdi meded iste akldan tavsiyesinde bulunur; onlar alak gnll olmaya arr. Kibir, eninde sonunda tevzu (yer ala) tarafndan yere indirilecektir. Yer ala, yani tevzu sfat, klcn ekip kibir harmsinin zerine gelir: Kl tartup gelir yer alandan Kibir grdi an kaar dandan Ynus, kibir ve tevzuyu ele ald bu blmde, baka motiflere de bavurur. Su, alaktan akt iin, Ynusun aaklk dedii, tevzuyu temsil eder. Safln ve hayatn timsali olan su, ycelerden alaklara akar gelir. Baka kaynaklarla birleerek rmak olur ve denize ular. Deniz, ilh rahmet ve vahdetin, vcd birliinin remzidir. Rahmet ve vahdet denizine ulamak iin tevzu pnarlarnn kaynayp omas, birikip akmas gerekir: Bu alaklk akuban rma old iaret edildii gibi, nefis harmsi gnn birinde yakalanacaktr. Bundan, kibirlenmekten vazgeen kiinin tevzuya ulaaca anlalr. Ynus bu noktada, yle bir tavsiyede

773

Ki bellidir denize varma old Ne denli kuvvetli olursa pnar Eremez denize ol yere siner Akp su alaa suya katlr Su suya erdi denize yetilir Denize dein rmad adn Ko andan tesin denize daldn Denize ulaan kii, dr, sadef yahut gevher bulacaktr. Bu kymetli madenler, vahdet srr; dier bir syleiyle mutlak hakkat demektir: Eden alaklk ol gence satar Yce yer gzeden rence satar Kibir konusu, alaklk sfatnn kibri malup etmesiyle son bulur. Alak (mtevaz) kiinin makam ak yeridir: Ynus alakl yavlak beendin Anun in bu ak yerine kondun Ak makamn bulanlar, kamunun faydaland bir sebile benzetilerek dier konuya geilir. Eserin nc blmde Buu, yani, gazab konusu ilenmektedir. Kiinin nefs faaliyetlerinden olan fke, tpk kibir gibi, rhun gzelliklerini yok eder. Bu kt sfat da, sava bir bahadra benzetilmektedir: Buu derler bana benem bahadr Dzenlik bozmaa her yerde hzr Ynus, buu adl ktlkler saan bahadrn zelliklerini anlatrken zaman zaman mbalaal tasvirler de yapar. Buunun hm o kadar fazladr ki, bu hmla denizi atee verebilir: Benim ileyime kim katlansar Kim hmmdan deniz oda yansar Nereye varrsa ba kesilir. Butuu (fkelendii) anda herkesi ldrr. nne gelenin cnna kyar. Yaratlm hibir ey, buuya kar duramaz. Yz bin er, gzne zerre kadar grnmez. Bast yerde ot bitmez; hayattan eser kalmaz. Ynus, buunun karakterini uzun uzun anlattktan sonra, buu-imn mnasebetlerini aklar. Gnlnde buu olan kiinin iman yoktur, diyerek gnl mlknn bu sfattan temizlenmesi gerektiini belirtir: Buu kimdeyise mn gider mn gerekise varn gider Buu geliceiz imn ne olur Oda der yanar y cn en olur. Kii, buudan kolay kolay kurtulamaz. Sakngl buudan ol gizlenipdir msranda belirtildii gibi. buu, faaliyetlerini gizli gizli devam ettirir. Bir yerde de, buu elinde asa, boynunda taylsn olan bir pr eklinde tasvir edilir. Hak esrii klar, bu sinsi dmana eyvallah etmezler. nki klar. Allah sevgisiyle doludurlar. Kalblerinde, sultan olan Allah tecell etmitir.

774

Ynusa gre, buu (fke) dan kurtulmann yolu sabrdan geer. Bu blmn sonlarna doru ir, buuyu eitli benzetmelerle ele alp iler: Hrsza benzetilen buu, kalb evine girmi, her eyi yamalamtr. Bu arada, ev sahibi (cn) uyumaktadr: btn evini pes uru ald Bu zhir amelin de tara kald Buu denen uru, hrszlk ve yamaclk yaparken, akl, kalb evinin sahibi (rh sultan) ne yardm iin koar. Akl, casuslarndan ald bilgileri deerlendirir; dzenlik salamak iin avular vastasyla asker toplatr. Bu arada, sarayn divnnda konuulup, tartlan ve ikyet edilen tek konu vardr; buu: Divnda sylenir bunca dn gn ikyet buudandr szde her gn Divnda alnan karara gre, sabra, buuyu tutmas havle edilir. Sabr, brahim Edhem misali, byk cssesi ve heybetiyle kagelir. Nihayet buu ve askerleri, sabra tahamml edemezler: Ynus sabr ile olur iin myesser Bulurum sabr ile bir mlk-i dier Eserin drdnc blmnde, sabr konusu daha geni ele alnr. Sabrn, her iinin iyilik olduunu syleyen Ynus, sabrl kiilerin byk devlet bulan ulu kiiler olduunu belirtir. Hz. Ysuf, kardeleri tarafndan atld kuyudan sabrla kurtulmu, yce makamlara ulamtr: itdin Ysuf ol h iinde Dururdu sabr ile ol mh iinde Bu kssada sz konusu olan baz motifler de semboliktir. Ynus, Ysufun iine dt kuyu ile nefsi (beden) kuyunun kovas ile lah bir kurtulu vesilesini, kervn ile rh sultann kasteder. Sabrl kiinin yolu, tpk Ysuf gibi vellie yahut neblie urar. lah bir emanet olan sabr, insann Tr (tecell) ve Mirc gibi tecelllere mazhar olmasna vesiledir. Bu blm, sabrn buuyu yok edecei hkmyle son bulur. Eserin beinci blmnde de, Buhl ve Hased konusu ilenmektedir. Ynus, bu iki hasleti yukardaki kavramlar gibi, nefsan askerler olarak niteler. nsan, buhl ve haset sfatlarndan Allahn yardmyla kurtulur. Hasd kiinin akbeti ktdr. Eli hibir eye ermez; bakalarnn kuyusunu kazmakla vakit geirir. Fakat, kazd kuyuya kendisi der. Bahl de, kendi yediini bile kskanan hasstir. Kazandn kendisi iin harcayp biriktiren bu tip yle yerilir: Kazancn kendinin kendye vermez Eli bal durur yemee ermez Ynus Emre, bahl (cimri) ve hasd (kskan) kiileri deerlendirirken psikolojik tahliller de yapar. Bunlarn dirlii azap iindedir. Bir yl, on iki ayda huzursuz yaayan kiilerdir; t de dinmezler: Hased birle buhl sada deil Bular merdd olupdur ide deil

775

Bularn birlie ikrr yokdur Bulara her ne olsa r yokdur Sz bahllerden alnca, Krndan bahsedilmeden geilmez. nki Krn, hassliin semboldr. Ynus buna telmihen, Bahl olan kii Krnla kopar der. Sonra Krnun, malyla; mlkyle, parasyla nasl helk olup gittiini anlatr. Bu kssadan alnacak ders bellidir: Mlk Allahndr. Kii, kendisine emanet edilen mal ve paray nasl deerlendirirse deerlendirsin, bunlar kendi irdesiyle ne artrabilir ne de eksiltir. nsana den, kazancnn rn vermesidir. Maln canndan tatl bilip Krn gibi yok olup gitmek, maherde boynu zincirle kalmak demektir: Zektn vermeyenin hli budur Olur boynuna zencr ml budur nsan mal ile zengin olmaz. Gerek zenginlik gnl zenginliidir: Erin bayl ml ile deldr Nie mllya yohsul diye gl dur Yukarda iaret edildii zere, buhl ve hased, yamac askerlere benzetilmektedir. Bu askerlerin talanlarndan kurtulmak iin, akldan yardm istenir. Allahn emrine mut olan akl, geree ulamada bir vsta kabul edilmektedir. Akl, rh sultnna u tavsiyede bulunur: Gr imdi akl ana ne deyiser Bize gelen hasedden el yuysar Rh sultan bu tavsiyeye uyarak, akln yanna gider; ne yapmas gerektiini sorar. Akl yle der: Akl aydur gel e bir gzlerin a Sehvet kandaysa ol yana ka Buhl ve hasedden kurtulmann sehavetla (cmertlik) mmkn olacan renen rh, hayrhasent yaparak yzndeki perdeyi kaldrr: Tamm old sz sehvet erdi Hasent yznden nikb gitdi Ynus, bahl konusunun sonunda, terkle ilgili bilgiler de verir. Terk, dnyev ihtiraslar gnle doldurmamak demektir. Bekya ulamak iin terk makamlarn yaamak gereklidir. lim ve amel, terki yaamaya yeterli deildir. Tanr, vellere ve neblere cn terkini emretmitir. Nihayet sahler (cmert), cndan; Cennet ve Cehennem kaygusundan gemiler, Ceml mahedesine ynelmilerdir. Onlarn gnllerinde tecell balkmtr. Artk sahlerin varlklar Hak katnda edepten ibarettir. Yollar da, ak yoludur: Tark- aka ne sermye ne ml Bular ak ile olmak old muhl Dnyada lmeden nce len cmertler, hesaplarn vermiler, Hakka ulamlardr. Ynus, buhl ve hasedden sonra, Gaybet (dedi-kodu) ve Bhtan (yalan) konusunu ele alr. Ynus Emreye gre, bhtn, gaybet ve kin, aklla birlikte bulunamaz. Bu sfatlar insana sonradan rz olur. Bhtan ve gaybet, knanacak huylardandr. Her iki sfat mutasavvfa gre kfrdr. Gaybet, kiinin azndaki hayza benzetilir: Kiinin hayzdr aznda gaybet

776

Ki gaybet syleyen bulmaya rahmet Gaybet, insan kendisinden uzaklatrr. Bakalarnn dedi kodusunu yapan kii, baklarn maddeden manya, dtan ie eviremez. Halbuki hakikatin kayna iimizde; zmzdedir. Darya (maddeye, msivya) taklp bakalaryla uramak, vahdet uurundan yoksun olmak demektir. Ynus, her trl ktln nefsimizde balayp nefsimizde bittiine knidir: eri gizlidir cmle yavuz hu Gider gsterme kimseye an yu Tecellye mazhar olmak iin kalbi temizlemek arttr. Bal, katran kabna konulmaz. Kalbi temizlemenin, damarlara saykal vurmann yolu, tevhidden geer. Hazineler, topran derinliklerinde bulunur: Kaan genc bulasn yer kazmaynca Ya kalb sf mi olur kzmaynca Ynusun bu mevzuda dile getirdii say (alma) ile kastettii man, tevhid, tehlil ve ibadetten baka bir ey deildir. Esasen az bir gayret ile hakikat ele gemez. ok emek ekmek gerekir. Ynus, eserinin bir yerinde hakikat kavramn eker kelimesi etrafnda geni bir metaforla izah eder. Burada, ekerin tadyla vuslattan duyulacak zevk zdeletirilmektedir. Zaten, Ynus Emre, izah ettii ekerin man ekeri olduunu belirtir: eker iin deil szmn uc Ne yediim bilir man bilici Dier taraftan gaybet ve kin sahiplerinin hali iler acsdr. Bu sfatlar en kt huylardan kabl eden Ynus, gybeti ve kinci kiilerin gndzlerini geceye benzetir. Onlarn gzleri hicap iindedir; kulaklar da duymamaktadr. Gzleri gerei gremediinden hrsza benzetilmekte ve gz urusu denilmektedir. Btn inan ve fikrini Allah sevgisi temeline oturtan Ynus, gz ile sevgi arasnda gzel bir mnasebet kurar. bret nazar olmayann kalbinde sevgiden eser yoktur: Kamu sevgi tadn evvel gz alr Onunn hasreti gnlde kalr Gz grmez kiinin sevgisi yok Bu gzl kiiler sevi bile tok Kiinin gzi neye baksa sever Tekellfsz gnl ol yana akar Gz yok kiinin sevmek nesidir Gnl kul eyleyen gz fitnesidir Gerekte, ey lemi bir tek nrun esm ve sfattan tezahrdr. Bu sebeple, kinta man gzyle bakanlar, Hakk mahede ederler: Gz oldur kim mdm ol cn gre Farzadr kula sultn gre Varlk lemi, bir tek nrdan zuhr edince, kin tutup gaybet edilecek bir varlktan sz edilemez. yleyse insan, baklarn kendi iine evirmelidir:

777

Farza er kiiye kendi sz Bakar kend yoluna kendi gz Ynus, gaybetle birlikte sz konusu zerinde de durur. O, Hak sznden baka her szn ayruk sz olduunu syler. Sz hak olan kii Hakk duyar. Gaybet, bhtan ve akl konular zerinde durulan bu son blm, akln dorulua gaybet evini yktrmasyla devam eder. Sonuta, doruluk ile dirilenler ebed kalmay baarr, mahedeye gark olurlar. Nihayet bu lem bir tek nrdur. Gaybet, kt sz, hased, cimrilik insan oklua srkler. Halbuki: Neye kim bakarsan ol yzndr Kime ne sanursan kendzndr ve bunun hikmetini bilmek gerekir. Dorular, kalb evinde iman eran yakmlar; karanl, yani btn nefs sfat ve arzular srp karmlardr: r yakcak karanu kaar z gyner bize nr bbn aar rk yand dell doru bulundu Ev aydn old v uru bilindi Anlalaca zere, burada kalbteki er, iman; ev, kalb ve evi talan eden uru (hrsz), eytan (nefis) anlamnda kullanlan birer mecazdr. Hlsa, iman tam olursa, insan nefs-i emmareden kurtulur: rk dediim mn nru mutlak mnlya ddrn gsterir Hak Ol uru dediim eytndr gezer Ki dem-be-dem iinde fitne dzer Grld gibi Ynus Emre, Risletn-Nushiyyede, Hz. Peygamberin davran ve dncelerinden akseden tasavvuf ahlk, yahut seyr slk denilen manev yolculuu, insann i mcadelesini; kendini bilme ve bulma gayretini, bir toplum dzeninden hareketle, daha dorusu Anadolu Seluklu Trklerinin sosyal hayatndan unsurlar alarak anlatr. Ele ald soyut dnya anlayn somut rneklerle, hikye diliyle ve nasihati bir anlayla iler. Devlet dzeni iinde sultann fonksiyonlarn dikkate alarak, vcd- mutlak olan yaratc (veya Kuds rh) yerine sultan koyar. Ate ve yel gibi unsurlar tehis ederek birer ahsiyet verir. Bunlara, vcuttan hkmeden birer kuvvet olmalar sebebiyle binba mesabesinde dnr: Emirlerine biner asker verir. Toprak ve su ile birlikte vcutta olumlu faaliyetler de bulunan hkmran vardr. Bu manev kuvvetler de, emirlerinde biner er bulunan birer binba konumundadrlar. Cn ile de drt kii gelir. Bunlar da binbadrlar ve emirlerinde biner er bulunur. Bu manev kuvvetlere bal sz konusu her er, genel manda iyilik ve ktlklerin timsali olmaktadr. Anlalaca zere, iyi huylarn esas ve temeli toprak ile suya: kt huylarn temeli de, ate ve havaya balanmaktadr. Bu drt unsur arasnda bir tezat (atma) olduu da aktr. Ynus, unsurlar arasndaki bu tezad, dost ve dman askerleri arasndaki atmalarla anlatmaktadr. Sonra yine, hikye ettii bu mecaz ordu dzenini, realiteye uygun olarak blklere ayrr, yle seslenir:

778

mdi bilgil kim hangi blkdensin? Nihayet insan hangi bln szn tutarsa o blkten olacaktr. Ynus Emre, gerek saadetin nefis ordularndan kurtulmakla bulunacan syler. Eserde, ruh ve nefis arasndaki atma ele alnrken, aklla ilgili dnceler de verilmektedir. Ynusun bu eserine gre akl rh sultannn -casusa benzetilen- bir yardmcsdr. Demek ki, akl Allaha vuslat iin bir vastadr. Gaye deildir. Akl, dman, (nefis) ordularndan ald bilgiyi ruh sultanna iletir. Ruh sultan bu bilgileri srekli deerlendirir. Burada tasavvuf bir ifadeyle sylemek gerekirse, Ynus, ilmel-yaknden aynel-yakne geii ifade etmektedir. Zaman zaman iaret ettiimiz gibi, mutasavvf ir, gerek nefsin, gerekse rhun vasflarndan bahsederken yine an asker anlayna uygun olarak bir takm benzetmelere bavurur. Mesela rh, cihan esir alan nefis askerlerinin elinde benzi sar, dili tutulmu, akln kaybetmi bir ciz kiidir. Nefis askerleri ise, demir yrekli bahadr erlerdir. Bir baka yerde rh sultanna bal erler, ipek donlar giyinmi, burak atlara binmi, nlerinde yeil bayrak olduu hlde tasvir edilir. Baka bir yerde kibir, harmye benzetilir. Buna karlk tevzu, alaklarda oturan insanlar gibidir. Ynus Emre, bu eserinde sultan, taht, ehir, il, da, ova, yer, binba, er, sipah, ev, uru gibi ehir medeniyeti ve devlet tekilatyla ilgili kavramlar mecaz de olsa, bol bol kullanmaktadr. Bundan, Ynusun aknc bir toplum ile ekinci bir toplum hayat arasnda yaad ortaya kmaktadr. Daha net bir ifadeyle, Ynus ehir kltrn tanyan bir sfdir. Eserde anlatlan sosyal olaylar, o devirde Anadolu Trknn bandan geen, yaanm olan gerek olaylardr. Ynus Emrenin, tasavvuf tekml, yani seyr slku anlatrken eserinde realiteye uygun kssalara ba vurmas tesadf deildir. Derin konular idrak etmekten yoksun, okumas yazmas olmayan, Kurn ve snnetle ilgili bilgileri ifah yollarla renen Anadolu halk, Ynusun anlatt lednn dnyadan baka trl nasl haberdr olabilirdi? Ayrca, Ynusun ilh ahlk, basit, anlalr ve halkn hayatndan alnan baz kssalarla anlatmas snnete de uygundur. Din nasihattir diyen Hz. Peygamber, insanlara akllar miktarnca konuulmasn buyurmutur. Ynus, bu eserinde konu; slp ve gaye bakmndan tamamen slm-tasavvuf bir irad sergilemektedir. Risalede, bilhassa tehis sanat stndr. Ynus, Mesnevnin sonunda, telif tarihini kaydederek gelenee uyar: Sze trh yidiyz yidi idi Ynus cn bu yolda fid idi (H. 707/M. 1307)

DPNOTLAR 1 2 3 4 5 Mecd Efendi, akyk- Numaniyye Tercemesi, stanbul 1269, s. 78. Akpaaolu, Tarih, (Haz. Nihal Atsz) Ankara 1985, s. 194. A. Glpnarl, Menakb- Hac Bekta- Vel, Vilyetnme, stanbul 1958, s. 48-49. Mecd, akayk Tercmesi, s. 78. Lami, Nefahat Tercmesi, stanbul 1289, s. 91.

779

6 7 7. 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Ak eleb, Meair-uar, London 1971, vr. 98b. Kamil Kepeciolu, Ynus Emre Nerede Yatyor, Nilfer Mecmuas, S. 4, Bursa 1945, s. 6Bu belgelerin metin ve tenkidleri iin bkz. Abdlbaki Glpnarl, Ynus Emre, RisalatalFuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 262-265. brahim Arslanolu, Ynuslar Ayrmak, II. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri, Bkz. Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, Ankara 1998, s. 196 vd. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 257-258. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn-Tahlil, stanbul 1997, s. 46-47. k eleb, Meair-uar, (Ner. Meredith Owens), London 1971, vr. 98b. Wilkinson Gbb, Osmanl iir Tarihi (History Of Ottoman Poetry), I-II, (Haz. Ali avuolu), Rza Tevfik, Ynus Emre Haknda Biraz Daha Tafsilat, Byk Duygu Mecmas, Nu: 10-

Nushiyya ve Divn, stanbul 1965, s. XXVI.

Ankara 1987, s. 27-33.

Ankara 1999, s. 114. 13, Temmuz 1329 (1913); Abdullah Uman, Rza Tevfikin Tekke ve Halk Edebiyat le lgili Makaleleri, Ankara 1983, s. 36. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, C. I, Tpkbasm, (Haz. M. Tatc, C. Kurnaz), Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, stanbul 1990, C. I, s. 137. mr Ceylan, Tasavvuf iir erhleri, stanbul 2000, s. 418. Abdlbaki Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1961, s. 100-101; Ayn yazar, Fuat Kprl, a.g.e., s. 271-273. F. Kadri Timurta, Ynus Emre Divn, Ankara 1986, s. 15. Sadk Vicdan, Tomar- Turuk- Aliyye, (Tarikatler ve Silsileleri), Haz. rfan Gndz, Aziz Mahmud Hdy, Vkt- ftade, Selimaa Ktp. Hdy Yz. Nu. 574, s. 274. Himmet Efendiye gre Ynus, bir gn doru odun bulma gayretiyle dada fazla oyalanp Ankara 2000, s. 192.

Ynus Emre, Risalatal-Nushiyya ve Divn, stanbul 1965, s. XIX.

stanbul 1995, s. 155.

tekkeye ge gelmi, eyhinin kzmas neticesinde, benim istikametimden eyhimin haberi yok diyerek tekkeyi terketmi gnden sonra da asln duyarak tekrar geri gelmitir. Bkz. Bolulu Himmet Efendi, Adb- Hurde-i Tarkat, (Vahdet Aynas Kitab iinde, Haz. Tahir Hafzaliolu), stanbul 2001, s. 140. 26 27 28 29 30 Bu konunun kaynaklar ve tenkidi iin bkz. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn, I, s. 55 vd. A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 26-29-41. Ahmet Eflak, Menakbl-rifn, (Haz. T. Yazc), C. II, Ank. 1961, s. 484. Vilyetnme. s. 81-90. Glpnarl, Ynus Emre Risalatal-Nushiyya ve Dvn, s. XII.

780

31 32 33 759-768. 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

Bkz. Kemal Yce, Saltuknmede Tarih, Din ve Efsanev Unsurlar, Ank. 1987; Ebul-Hayr Hacim Sultan, Vilyetnme, (Ner. Tschudi R. ) Das Vilyetnme des Hcim Sultan, Vilyetnme, s. 16. Ayrca, Yesevnin H. Bekta- Vel ile mnasebeti iin bkz. Mrsel

Rum, Saltuknme, C. I, II, III (Haz. kr Haluk Akaln) Ank. 1988. Berlin 1914. ztrk, Ahmet Yesev, Hac Bekta- Vel ve Ynus Emre, Erdem, C. III/III, s. 9, Ankara 1987, s. Kemal Eraslan, Yesevnin Fakrnmesi, TDED, C. XVIII, stanbul 1977, s. 45-120. Hac Bekta- Vel, Makalat, (Haz. Esat Coan) stanbul trs. Esad Coan, Makalat, s. XXXVI; ayn yazar, Hac Bekta- Vel Le Bekt, Arts de Annamarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, (ev. Ender Grol) stanbul 1982, s. 283. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn, I, stanbul 1997, s. 66-67. A. Glpnarl, Menakb- Hac Bekta- Vel, Vilyetnme, st. 1958, s. 48-49. Lami, Nefahat Tercmesi, s. 91. Mecd, akayk Tercmesi, s. 78. k Ynusun hayat ve iirleri iin bkz. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn-k Ynus, Gazz-zde eyh Abdllatf, Hlasatl-Vefeyt, Sleymaniye Ktp. /Esad Efendi BI. Yz.

Coppodoce, Geneve 1971, s. 194.

C. IV, stanbul 1997. Nu: 2257, vr. 35b; Mustafa Lutfi, Tuhfetl-Asr F-Menkb- Msr, Bursa 1309, s. 1-3; Mehmed emseddin-i Msr (Ulusoy), Glzr- Msr, (Mellif Hatt Kopyas ahsi Ktp., ) s. 63. 44 45 Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn, Ankara 1998, s. 16. Bu menkabe iin bkz. Vilyetnme, (Haz. Abdlbaki Glpnarl), s. 48-49; Faruk Kadri

Timurta, Ynus Emre Divn, stanbul 1972, s. 21-22; Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. I, stanbul 1983, s. 325-327; Metindeki Mezar Sivrihisar civarnda doduu yere yaknd. cmlesi, Glpnarlnn Vilyetnme nerinde yoktur. Bunun yerine baz yazmalarda imdi merkd-i erifleri Sivrihisar kurbinde mevldu olan Aksaraya yakndr denmektedir. Bkz. Vilyetnme, Diyanet . Bk. Ktp. (Ankara), Yz. Nu: 714, vr. 128a. 46 47 48 49 50 51 52 53 54 Aziz Mahmd Hdy, Vkt- ftde, Selimaa Ktp. Hdy Yz. Nu. 574, s. 237. Hday, a.g.e., s. 91. Hday, a.g.e., s. 374, A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 54-5, F. K. Timurta, Bolulu Himmet Efendi, db- Hurde-i Tarkat, (Bkz. Meliha Tapsz, Bolulu Himmet, Divn, Ak eleb, Meir-uar, (Tpkbasm, Haz. G. M. Meredith Owens), London 1971, A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 57. eyh Sleyman Efendi, Bahrl-Velye, Berlin Ktp. (Almanya) Nu. 1683, vr. 14b. A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 60. A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 61.

Ynus Emre Divn, st. 1972, s. 23-24, smail Hakk Bursav, Rhl-beyn, C. I, st. 1306, s. 171. Manzum Tarikatnme, Adb- Hurde-i Tarikat) G., SBE. YLT., Ankara 1995, s. 165. vr. 98 b; Ayn eser, Ankara Mill Ktp. MFA, A/4765, Ynus Maddesi.

781

55 56 1997. 57

A. Glpnarl, Ynus Emre ve Tasavvuf, s. 61. Buradaki deerlendirmelerimiz ve vereceimiz beyit numaralarnda tarafmzdan

hazrlanan divn esas alnmtr. Bkz. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn, C. I, II, III, IV., stanbul Rislenin eldeki nshalarnda balklar ve konular mstensihler tarafndan kartrlmtr.

Bunun dnda, baz beyitler dm, bazlar da anlalmaz hle gelmitir. Ayn beyit, eitli yazmalarda karlatrld zaman farkl beyitlermi gibi karmza kabilmektedir. Biz yapm olduumuz tenkitli metinde bu karklk ve eksiklikleri imkn lsnde gidermeye altk.

782

Nasreddin Hoca / Dr. Nkhet Tr [s.516-521]

Orta Dou Teknik niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm / Trkiye

zet Nasreddin Hocann kimlii, yaad devir, tarih hayat, hakknda bilgi, belge ve tartmalar, Trkiye Mill Ktphanedeki Hikyat- Hce- Nasrud-din Efendi (istinsah tarihi 1777) adl yazmada yer alan fkralar, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden derlenen Nasrettin Hoca fkralar, incelenmi, her iki metindeki fkralarn dil, slup, gramer zellikleri, kelime hazinesi hakkndaki bilgilerin yannda, zaman mekn ve kiiler verilmitir. ncelenen metinlerin karlatrlmasndan doan sonular ve Nasrettin Hoca tipleri eitli zellikleriyle belirtilmi ve yorumlanmtr. Giri Nasrettin Hoca hakknda yaplan aratrmalarda Hocann kimlii, yaad devir hatta yaayp yaamad hakknda eitli grler ileri srlmtr. Bu grlerin eitlilii ve eldeki belgelerin azl, aratrmacnn nne en byk zorluk olarak kmaktadr. Biz bu bilgi ve belgeleri verirken tartma ve eletirileri de belirtmeye alacaz. Bizde bildiimiz en eski kaynak; Ebul Hayr- Rumnin (1974) Cem Sultan (M. 1495) adna yazd Saltuk-nmedir. Byk mutasavvflardan Sar Saltukun menkabelerini derleyen Saltuk-nme adl eserde; on iki bin ger evli Trkmenle Rumeliye geen (H. 622) Alp-Erenlerden Sar Saltuk ile Nasrettin Hoca ada, arkada ve pirda olarak gsterilmektedir (Her ikisinin Hocas da Seyyid Mahmut- Hayrandir.)1 Sivrihisardan Mevln Mzesine getirilen bir mezar tann Nasrettin Hocann kz Fatma Hatuna ait olduu okunmutur. lm tarihi 1326dr.2 Nabi, Tuhfetul Harameyn adl eserinde Nasrettin Hocann mezarn ziyaret ettiinden sz etmektedir.3 XVII. yzyln biyografik eserlerinden Kefu Z-Znn da; Katip elebi, Hocann Sunni bir Mslman olduunu belirtmitir.4 Nasrettin Hocaya ait birok basma Letif kitaplardan biri olan Letifi Nasrettin Hoca adl eserde, Nasrettin Hocadan byk bir hayranlkla bahsedilmektedir.5 XIX. yzylda Sivrihisar mfts olan Hasan Efendinin, Mecmua-i Maarif adl eserinde Hoca hakknda bilgi verilmitir.6 Fuat Kprl; Nasrettin Hoca adl kitabnda Hkmete elyevm mevsuk ve muamun-ileyh olan iki vakfnme, Seyyit Mahmut Hayrani ve Hac brahim Sultan Vakfnmeleridir. Bunlardan biri 650de teki 665te tanzim edilmi ve Nasrettin Hoca her ikisinde de ahit sfatyla hakim huzurunda bulunmutur7 demekte. brahim H. Konyal (1945) ise, Kprlzde Fuatn bu mtalas tamamen indi ve yanltr. Hac brahim Sultan vakfiyesindeki ahitler arasnda Nasrettin imzas yoktur, vakfiye tarihinden bir asr evvel len Nasrettin Hoca, bu vakfiyeye nasl imza koyabilir ifadesiyle Kprlye kar kmaktadr.8

783

brahim H. Konyal Nasrettin Hocann sandukas zerinde bir tahta parasnn stne tenekeden oyularak, Hoca Nasreddin Veli sene 683/1284 yazl olduunu, fakat yaznn karakterinden pek eski olmadnn anlaldn9 belirtmektedir. Evliya elebi ve baz aratrmaclar Nasrettin Hocay Murad Hdavendigar ve Yldrm Beyazdla, Timurun muasr gibi gsterirler.10 Evliya elebinin Nasrettin Hocay Aksak Timurla konuturmas dndrcdr. Timura hamamda paha bien Nasrettin Hoca deil Ahmed mahlasn tayan air Taceddin brahim bni Hzr Beydir. Bu Amasyal air Yldrm Baye zdn ehzadelerinden Emin Sleyman adna (M.1405) skendernme adl eseri yazmtr. Aksak Timurun maiyetinde de bulunmutur. Lminin olu Abdullah elebi tarafndan Kanuni Sultan Sleyman Devrinde tamamlanan ve tezhip edilen Letifinde Ahmednin Timurla arasnda geen bu fkray buluyoruz.11 Nasrettin Hocann Yldrm Bayezd ve Timurla ada olduunu savunan bata Evliya elebi olmak zere birok aratrmacnn bu fikrini yalanlayan bir belge Hocann trbesinde bulunan alt mermer stundan baucundakinde gzel bir sls yazyla yazlm olan. Yaz bki, mr fnidir. Kul si, Tanr affedicidir. Bunu Yldrm Bayezd Hazretlerinin askerlerinden hakir Mehmet 796 ylnda yazd12 eklindeki kitabedir. Osmanoullar her yirmi be senede bir yurtta umumi yazm yaparlar ve bunlar il yazc defterleriyle tespit ederlerdi. Bu defterler hkmdarn sarayndaki defterhane hazinesinde padiahn mhr altnda saklanrd. zerlerinde hibir tahrir ve tadil yaplamaz, kaznt ve silinti bulunamazd. Tahrr emini herhangi bir vakf messesesini yazarken, o vakfa ait vakfnmeleri, fermanlar, hkmleri, beratlar ve sair vesikalar birer birer grr, doruluuna kanaat getirdikten sonra defterine vakfn adyla sanyla yazard13 demektedir. Konyal, Hocann Yunus gibi birok yerde mezar (makam) trbesi olmayacan ifade ederek; kendisi gibi mezar da tektir, ad Nasrettindir, diyerek bunu, kinci Sultan Mehmet Devrine ve bizzat Fatihe ait bir belge ile belgeliyor. brahim Hakk Konyalya gre, Akehir kati olarak Osmanl snrlar iine girdikten dokuz yl sonra, Gedikli Ahmet Paann sadrazaml zamannda, M. 1476 (H. 881) ylnda yazlan bir umumi evkaf ve emlak yazm defterinden rendiimize gre Nasrettin Hoca trbesi ve medresesi harap ve tamire muhtat. Ankara Kuyudu- Kadime Arivinde 556 numarada kayd bulunan bu defterde Akehir evkaf yazlrken Nasrettin Hoca trbesi ve medresesi aynen yle tespit edilmitir. Bu kaytta vakfn ad Nasrettin olarak gemektedir. Bugn de yaayan ad budur. Bu kayda gre Fatihin ilyazcs Mevln Muslihuddin, Akehirin vakflarn tespit ederken, Nasrettin Hocann trbesi harabolmaya yz tutmutur. Bu deftere gre Nasrettin Hoca evkafnn gelirleri unlardr: Tur Ali Bahesi, Hac Nebi (Bibi) ve Musaolu Balar ile Topal Yakubun biraderinin elinde bulunan medrese zemini,14 demektedir. Bu vesika bize Nasrettin Hocann bir de medresesi bulunduunu gstermektedir. Fatih adna yaplan bu yazmdan 25 yl sonra H. 906 (M. 1500) ylnda nc Bayezd adna Karaman ili evkafn tesbit eden defterde Nasrettin Hocann trbe ve medrese vakfna rastlamyoruz. Bundan sonra Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman ve nc Murat adna yazlan ilyazc

784

defterlerinde de grlmyor. Kanunnmeye gre ilyazclar, ancak yaayan ve vakfnmelerinin hkmleri yrrlkte bulunan vakflar tesbit ederler. Esasen harab halde bulunan Nasreddin Hoca medresesi tamamen yok ve trbe de bsbtn harab olduu iin H. 881 (M. 1476) kinci Beyazdn tahrir emini bu vakf tesbite lzum grmemitir. Vakfiyeler daima alakadar mtevellilerin ellerinde bulunur ve bunlar ilgililere maddi bir fayda temin ettikleri mddete iyi muhafaza edilirler. Fatihten sonraki ilyazclarn defterlerinde Nasrettin Hoca medrese ve trbesinden hi bahsedilmediine gre artk medrese tamamen yklm trbe yzst braklm15 demektedir. Nasrettin Hocann Hayat Nasreddin Hocann 1208de Sivrihisarn Hortu kynde doduu tahmin edilmektedir. Annesi Sdka Hanm, babas Abdullah Efendidir. Hoca, ilk tahsilini kynde ky imam olan babasnn yannda tamamlam daha sonra devrin mehur mutassavvflarndan Seyyid Mahmud Hayrniye intisab etmitir. Hoca kynde evlenmi bir olu, bir kz olmutur. Nasrettin Hoca doduu kyde kalmam, Konya, Karahisar, Malatya, Kzlrmak, Akehir, Sivrihisar ve Arabistana kadar gitmitir. Bunlar fkralarn getii yerlerden anlamaktayz. Yukarda verilen bilgi ve belgelerin doruluu baz aratrmaclar tarafndan tartlmtr. Yukardaki bilgi ve belgelerin pek ounun ilmi bir tenkide tbi tutulunca yle zannedildii gibi gvenilir, itimada ayan eyler olmad hemen anlalmaktadr. Hocann mezar kitabesi en ok 150200 yllktr, salam bir Arapa bilgisinden mahrum biri tarafndan hazrlanan bu kitabenin tarih kymeti yoktur. Trk kltrnde bildiimiz kadaryla lm tarihinin ters yazlmasnn ikinci bir rnei de grlmemitir. eyh brahim Vakfnmesi, Kprlnn ileri srd gibi 665te deil, 776/1374 ylnda tanzim edilmitir; stelik bu vakfnmede Nasrettin Hocann ad hi gememektedir. Seluklulardan bize eriye sicili gelmedii gibi, gelmi olsa bile bu tr sicillerde bir insann eceresi, hayat hikayesi bulunmaz. Bu bakmdan Mft Hasan Efendinin verdii bilgiler de mekuktur. eyyad Hamzann 749/1348de hayatta olduu tarafmzdan ispat edilmitir. Dolaysyla eyyad Hamzaya dayanarak Hocay XIInc asra tarihlemek de artk doruluunu yitirmitir. Sultan Alaaddin ad Nasrettin Hoca ltifelerinin birinde geer, oysa ki Timur ad 23 fkrada gemektedir. Fkralarda geen ahs adlarndan hareketle Hocann yaad asr tesbit edecek olursak XII deil, XIV-XVinci asr kabul etmemiz gerekecektir. Petemala fiyat bime fkrasnn Hocaya deil Ahmediye ait olmas da bu fikri deitirmez. Kald ki fkra tipleri arasnda metin kaymalarnn her zaman iin mmkn olduu ehillerinin malmudur Konyalnn Ankara Kuyud-i Kadme Arivinden bulup kitabnda metnini ve fotokopisini verdii Mevln Nasrettin, bizim Nasrettin Hoca olabilir mi? Eer o zat Nasrettin Hoca ise 1476da harap halde iken Sultan II. Bayezd Devrinde bsbtn yok olarak resmi kaytlarda ad bile gemeyen trbe meselesi ne olacak? Sanat tarihilerce XIIInc asr sonlar ile XIVnc asr balarnda yapld tahmin edilen bugnk trbe kimin? Baz yazarlar Hocamzn XIV-XVinci asrda yaadn sylerler. Bu konuda en eski eser Bayburtlu Osmann (l. 988/1580den sonra) Tevarih-i Cedid-i Mirat-i Cihan adl eseridir. Kitabn ikinci blmnde Nasrettin Hoca Akehirde yatur. Ulemdan, Ziyade nktedan kimse idi. Timurlenge mshib oldu. Mehur kimsedur kayd bulunmaktadr. 1638de Akehiri ve trbeyi gezen

785

Evliya elebi, Hocann Timur ve Yldrm Bayazd ile muasr olduunu, mehur Petemala fiyat bime fkrasn zmnen belirtmektedir. htiflci Ziya Bey, Nasreddin Hocann Sultan Orhan Devri (1320-1362) ricalinden olduunu, Bayezd Devrinde de hayatta olduunu sylemektedir. Nasrettin Hocann tarih ahsiyeti hakknda hlsa olarak unlar syleyebiliriz: Hocamzn XIII, XIV veya XVinci asr banda yaadna dair kuvvetli deliller ve belgeler henz bulunamamtr. Mevcut belgelerin en gvenilir olan, Mevln Nasrettin adnn getii resmi defterdir. Buna gre zayf bir ihtimal olarak Hocann belki XIII, belki XIVnc asrda yaad sylenebilir. Ancak bu belgenin bulunabilecek dier vesikalarla teyidi gerekmektedir. Fkralarda geen hususi isimlerden, trbenin mimari zelliklerinden, efsanelerden hareket edip bir sonuca varmak istersek, Nasrettin Hocann XIVnc asr balar, XIVnc asrn ikinci yars ile XVnc asr balarnda yaad, kayd- ihtiyatla sylenebilir. Bugn iin mevcut olan btn bu bilinmezliklere, belirsizliklere ramen biz, Nasrettin Hocann gerekten yaam bir Trk olduuna dair inancmz aka ifade ediyoruz16demektedir. Yaplacak yeni aratrmalarla ortaya kacak yeni belge ve bilgilerin nda bu tartmann aydnla kacana inanyoruz. Milli Ktphanedeki Yazma Metnin Dil ve slp zellikleri Trk yaz dilinin tarihi geliimi iinde bir gei devresi saylabilecek olan XV. yzyl byk nem tamaktadr, bu etkiler XVI. yzylda da devam etmektedir. Yazmzda XV. yzyl etkilerinin yannda Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalarn ok arttn, Nasrettin Hoca fkralarnn en nemli nitelii olan halk diliyle ifade edilme zelliini byk lde kaybetmi olduunu syleyebiliriz. Yazmzda 192 hikyet yer almaktadr. 151 hikyet Nasrettin Hocaya ait olarak gsterilmi olup, 41 hikyette Hocann ad gememektedir. Yazmamzdaki Nasrettin Hoca fkralar Nasrettin Hoca dili ve slbu diyebileceimiz belirgin zellikler gsterir: I. Fkralar genellikle Bir gn Hoca diye balar. II. Fkralar ksadr. Uzun tasvirlere ve ssl cmlelere yer yoktur. Kolay anlalr, aklda kalc, az szle zl bir anlatm vardr. III. Fkralarnda eitli mesajlar verir. IV. Fkrann son szn mutlaka Nasrettin Hoca syler ve fkra orada noktalanr. V. Bir hikyede sarholuk ya da iki varsa o hikye Nasrettin Hocann deildir, nk Nasrettin Hoca, ikiyi gnah sayan Snn Mslman Trklerin glmece tipidir. VI. Bir hikyede ahmaklk, budalalk varsa ve o, bir skntdan kurtulmak iin ahmaklk taslamak, zeky gizlemek deilse, bu hikye Hocann deildir. VII. Hocay mal-mlk, kle-cariye sahibi gsteren hikyetler de Nasrettin hikyesi deildir, nk Nasrettin hikyelerinin zellii, mr boyu sren bir yoksulluu yanstmasdr. VIII. Bir hikyede iffetsizlik, kadn ihaneti varsa, bu hikye Nasrettin Hocann deildir. Hocann evlendikten ay sonra karsnn dourduunu, Hocann da bu ocua, dokuz aylk yolu ayda bitirdii iin, okul antas aldn anlatan hikye, Arap kaynakldr. IX. Bir hikyede Hoca, maddi kuvvetle gl bir insan gibi gsteriliyorsa o hikye de bizim Nasrettinimizin deildir, nk bizim Nasrettinimiz, sorunlarn kol kuvvetiyle deil, akl ile zer.

786

X. Bir hikyede dalkavukluk, iki yzllk, karclk varsa, Hoca bir paa ya da byk adamn emrinde gsteriliyorsa, bu hikye Hocann deildir, bunlar yabanc kaynaklardan Hocaya yaktrlm hikyeler olabilir.17 Nasrettin Hoca fkralarnn birou atasz ve deyimler gibi bir toplumun hayat tecrbelerini, hayata bak alarn ksa, zl, ahenkli, kalplam bir anlatmla yanstmaktadr. Yazmamzdaki baz fkralarn sonuna eklenmi olan ite beynennas mesel olmutur aklamasyla mstensih, Nasrettin Hoca fkralarnda geen zl szlerin atasz ve deyim deeri tadn belirtmek istemektedir. Nasrettin Hoca fkralar ataszlerimiz ve deyimlerimiz gibi toplum psikolojisini, hayat grn, uzun yllar denenip, gzlenmi gerekleri alarak adeta bir ayna gibi yanstmaktadr. Kimi zaman ineleyici, yerici, fakat her zaman zl, etkili bir dille konuan Nasrettin Hoca fkralarnn arasnda deyim ve atasz niteliini kazanm olanlar az deildir. Fkralar batan sona anlatmaya gerek kalmadan temel sz veya cmle yeterli olur, bu da Nasrettin Hoca fkralarnda en derin dncelerin en yaln halk diliyle anlatlmasndan, bir deyim salaml, zll tayan ifadeleri ile halk diline g katm bir dil eitimcisi olmasndandr. Ayan scak tut, ban serin. Kendine bir i bul, dnme derin, bindiin dal kesme, da yrmezse abdal yrr, el elin eeini trk syleye syleye arar, bir tkezleyen atn ba kesilmez, paray veren dd alar, ye krkm ye Nasrettin Hocann her biri ayr bir hikmet tayan ve dilimizde yer etmi szleri bu kadarla kalmaz. Atasz, deyim ve telmihleri ile Nasrettin Hoca dilimizi kelime ve anlam asndan zenginletirir. Canl rnekleri ile dili renklendirir, aydnlatr. Btn bunlara eitici olmas da eklenince, Nasrettin Hocann eriilmezlii bir kez daha ortaya kar. Hoca yalnz fikri ile deil, zikri ile de bizim, bizdendir, bizdir. Gzelim szleri uuur yanmzda, yremizde. Yeri gelince, anlatamaynca derdimizi, yetiir imdadmza: Beceremeyince bir ii; Acemi blbl bu kadar ter, der avunuruz . Yararsz ilerle uratmzda; dostlar al verite grsn, der tartarz kendimizi Biraz fazlaca sz edilmise bizden, elin az torba deil ki bzesin, deriz pe un seriyor, diye sitem ederiz dostlarmza ., Bu karmak dzende, Ne sen sor, ne ben syleyeyim, deriz. Bir kr ddr, gidiyor. Kabak tad verdi. Mavi boncuum sende diyenlerden kanp, umudumuzu u dan ardna brakrz derken . Yorgan gider, kavga biter. Yer yer skntlarla dolu hayatta Hocann szleri yzmze gl, azmza tad olur. Nasrettin Hoca, fkralarnda, bireysel ve toplumsal hayatla ilgili, gereklemesi istenen davran zelliklerini oluturan eitici mesajlarn yannda, insan sevgisi, esneklik, zeka gibi ada zellikler tayan bir kiilik izerek de bal bana bir eitim deeri yaratmaktadr. Trk kltrne ve Trk toplumuna, Nasrettin Hoca kiiliinin nemli katklar olabilir. * Yazmamzda Osmanlca kelimeler ve tamlamalar ok fazla kullanlmtr. hr-bende, musahabet, * n sesi, emir II. tekil ve oul ahslar iin kullanlmtr: dinlen, kon, etirn * k>h deimesi grlmtr, kang>hangi

787

* Kelime hazinesi; eyit-= sylemek; kapu kakmak-= kap almak; nesne yok-= bir ey yok gibi kullanmlara ska rastlanlmaktadr. Kbrstan Derlenen Nasrettin Hoca Fkralarnn Dil ve slp zellikleri Derlememizdeki 66 fkrann 12si Nasrettin Hoca fkralarndan ilenen konu ve uzunluk ynnden farkllklar gstermektedir. Nasrettin Hoca fkralarna halkn yaaynn aynen aksettiini Yes ve No adl fkrada bir kez daha gryoruz. Kbrs Trk Halknn yaantsnda ngiltere ile ilikiler nemli yer tutuyor, ou ngilizce, nceki nesiller hem ngilizce, hem Rumca biliyor. Kbrs Trkesinde; * Genellikle soru eki kullanlmamakta, soru anlam konuma dilinde vurgu ile belirtilmektedir. * Konuma dilinde (n) (nsz tremesi), (nl tremesi) grlmektedir. Kendine kelimesi (genne) eklinde ok sk kullanlyor. zellikle Baf yresinden g edenlerin bu kelimeyi sklkla kullandklar gzleniyor. * (cik) kltme, sevgi, acma eki sk kullanlyor. * Kelime Hazinesi hediye>hedaye i>a deimesi inanmazsan > inanmazsan nl tremesi eeini>eeciini cik kltme eki yatar>yatr a>i deimesi genken>genkanaken-kan nl tremesi Nasrettin Hoca Fkralarnda Mekn ve Zaman 1. Mekn Nasrettin Hocann fkralarnda meknn Hocann doduu, renimini yapt, yaayp ld evre olan Sivrihisar, Konya, Akehir, Karahisar gibi ehir ve kasabalarla, kyler, dalar, ar, pazar, eme ba, hamam, mezarlk gibi Trk halknn hayatn geirdii doal mekn olduunu gryoruz. Bunlarn dnda, aka belirtilmese de bize dini grevlerini yerine getirdiini dndren Arabistan ve Malatya adna rastlanmakta, Hocann be fkras da sarayda gemektedir. Kbrstan derlenen fkralarda meknn tm Kbrs Adas olduu, Hocann Londraya gitmekten sz ettii grlmektedir. 2. Zaman Yazmamzdaki Hocaya ait fkralarn 125 tanesi Bir gn Hoca bei Bir gice diye balyor. Kbrstan derlenen fkralarda da zaman, Bir gn Hoca diye balyor. 3. Kiiler Nasrettin Hoca fkralarnda yer alan kiilerin hemen hepsi gerek, doal, Hocann yaad evreden insanlardr. Yazmamzda; yneticiler (Sultan Alaaddin, Padiah, Bey, Timurlenk, Badat Halifesi, Kadlar, Kazasker), Halk (cemaati, kylleri, meslek sahipleri, zrller, stanbullu hanmlar, Yahudiler, ingeneler), aile fertleri bulunmaktadr. Btn inceleme ve aratrmalarmz gstermitir ki

788

Her metin yaratld, sylendii toplumun zaman, yer, dil, espri anlayn ve kiilik zelliklerini tamaktadr. ncelediimiz metinlerin nda: 1. Dini grevlerini yerine getiren, iki imeyen cemaatine dini konularda yol gsterirken hogrl olan, insancl bir Osmanl-Trk Mslman Nasrettin Hoca tipi, 2. Halk diliyle konuan, hogrl, Londraya giderken ngilizce renmeye alan, Kbrs Trk halknn zelliklerini tayan bir Nasrettin Hoca tipi ortaya kmaktadr. Bu da bize gsteriyor ki her toplum birbirinden etkilense de kendi toplumsal zelliklerini, yaam biimini Nasrettin Hocaya aksettirmekte, buna gre bir tip oluturmaktadr. Sonu Nasrettin Hocann izdii, insandan hayvana, ekmekten suya kadar, her varla sevgi dolu, adil, olgun, tatl dilli, gler yzl, her duruma uyum salayan, doal insan tipini tm izgileri ve felsefesi ile ocuklarmza tantmak, an ocuu18 yetitirme yollarndan biri olan en iyi rnekleri gsterip, benimsetmek, iin gereklidir. Derslerdeki skc havay datmak, gleryzle i grme alkanln ocuklarmzda gelitirmek, saaltc eitimi yaratabilmek iin Trk gldr kaynaklarna eilmek zorundayz. Tm dnya, eitim programlarnda bu yoldan yararlanmaktadr. Bu alandaki nerilerimizi yle sralayabiliriz. 1) Kltrel deerlerimizin en nemlilerinden olan Nasrettin Hocay bir eitim konusu ve hazinesi olarak ele almal, her derecedeki okulumuzda onu ilemeliyiz. 2) niversitelerimizdeki tezlerde, Nasrettin Hoca gibi, Yunus Emre gibi kendi deerlerimize daha ok ynelmeliyiz. 3) Sanatn her dalnda yarmalar ap, bu alandaki almalar dllendirmeliyiz. 4) lkokullarda, kuklalar ve okul oyunlar ile Nasrettin Hocann eitim mesajlarn sevdirerek vermeliyiz. 5) Nasrettin Hocay izgi filmle, izgi romanla, ocuklarmzn karsna zenle karmalyz ki, Red Kitlerin, Pokemonlarn, Miki Mauslarn yerine geirebilelim. 6) Karikatre ok uygun izgileri ile Hocamz milli karikatrmzn esin kayna olmaldr. Ressammz resmini, heykeltramz heykelini yapmal, hikyecimiz, romancmz, hikyesini, romann yazmal, tiyatromuz, sinemamzla, televizyonumuz, radyomuzla, dergimiz, gazetemizle, bilim adammz, sanatmzla el ele, kafa kafaya vermeli, alp abalamalyz ki, hem ada, hem Trk, hem Batl, hem biz olalm. Kendi sentezimize varabilelim.

DPNOTLAR 1 2 283-285. 3 Saim, Sakaolu. Avrupal Seyyahlarn Eserlerinde Nasrettin Hoca, Trk Folk. Ara. 1981/1 K. B. MFAT Yay. s. 59-73. kr, Kurgan. Nasrettin Hoca Fkralarnda Trk Halk Yaaysnn zleri, Trk Dili Dergisi, Mehmet, nder. Milletleraras Nasrettin Hoca Sem., Bil. K. B. Yay. 131, Ankara 1990, s. C. XIX, say 207, s. 491.

789

4 21. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

kr, Kurgan. Trk Mizahnda Nasrettin Hoca, Ilgaz Der., say 4, Austos 1965, s. 15Baha, (Veled elebi zbudak), Letif-i Hoca Nasrettin, kbal Ktp. st. 1926, s. 5. M. Fuat Kprl. Nasrettin Hoca, Kanaat Matbas, st. 1918, s. 9. Kprl, a.g.e. s. 58. . Hakk, Konyal. Nasrettin Hocann ehri Akehir, Numune Mat. st. 1945, s. 385-386. Konyal, a.e.s.. 475. Evliya elebi, Seyahatnme, C. III, s. 16. Latif Tezkiresi, s. 290. Konyal, a.g.e. s. 472. Konyal, a.e.s. 753. Konyal, a.e.s. 460-467. Konyal, ayn. Metin, Akar. Nasrettin Hoca, Lale Dergisi, 1986, say 4. kr, Kurgan. Nasrettin Hoca zerine, I. Milletleraras Nasrettin Hoca Sempozyumu Ouz Kazm, Atak. an ouu, Trk Dili Dergisi, C. XXVI, say 249, s. 230-235. KAYNAKLAR

Bildirileri, Ankara, 1989, s. 227-228.

Trkiye Milli Ktphanedeki Hikyt- Hoca Nasred-din Efendi (stinsah tarihi 1777) adl yazma. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden derlenen Nasreddin Hoca fkralar alnmtr. Akar, Metin. (1986) Nasrettin Hoca, Lale Dergisi, say 4. Boratav, Pertev Naili. Nasrettin Hoca, nsan Mecmuas, C. 1. Say 1. (1996) N. Hoca Edebiyat Dergisi Yaynevi, Ankara. ____ (1989) Nasrettin Hocann Kiilik ve Fkralarn Yorumlama Denemeleri zerine, Robert Anhesger. Armaan, Editions Divit Press Ist. , Nasreddin Hoca (1996) Ed. Der. Yay. ANKARA. Bozyiit, A. Esat. (1987) Nasrettin Hoca Bibliyografyas. Kltr ve Turizm Bakanl MIFAD Yay., No. 79, Babakanlk Basmevi, Ankara. Ebul-Hayr-I Rumi. (1974) Saltuk-nme (Tpkbasm), Yayna Haz. inasi Tekin, Harvard Uni. Yay. Evliya elebi. (1896) (Evliya Mehmet Zlli bn- Dervi) Seyahatnme, C. III, Tabeden Ahmet Cevdet, kdam Matbaas, stanbul. Glpnarl, Abdlbaki. (1961) Nasrettin Hoca, Remzi Kitabevi, stanbul. zbudak, Veled. (1936) Atalar Sz, T. D. K. Yay. stanbul. , (1926) Letif-i Hoca Nasrettin, kbal Kitabevi, stanbul. Konyal, brahim Hakk (1945) Nasrettin Hocann ehri Akehir, Tarihi Turistik Klavuz, stanbul. Kprl, Fuat, (1918) Nasrettin Hoca Hikyeleri, Kanaat Matbaas, stanbul.

790

, (1959) Osmanl Devletinin Kuruluu. TTK Yay. TTK Basmevi Ankara. Kurgan, kr (1968) Nasrettin Hoca Fkralarnda Trk Halk Hayatnn zleri, Trk Dili Dergisi, Trk Halk Edebiyat zel Says. , (1943) Izahl Eski Metinler Antolojisi, Ankara. , (1984) Nasrettin Hocada Kara Mizah retmen Dnyas Dergisi, Say 55, Yl, 5, Ankara. , (1965) Trk Mizahnda Nasrettin Hoca Ilgaz Der., Say 4. , (1982) Folklor ve Edebiyat, Adam Yaynevi, stanbul. , (1974) Nasrettin Hoca zerine I. Uluslararas Trk Folklar Semineri Bildirileri, Babakanlk Kltr Mstearl Enstits Mdrl Yay., Ankara. Lmii-zde Abdullah elebi, (1978) Letif Kervan K. B. S. A. . Mtb., stanbul. nder, Mehmet, (1990) Nasrettin Hoca, Milletleraras Nasrettin Hoca Semineri, A. . Bas. Ankara. Sakaolu, Saim. (1991) Trk Fkralar ve Nasrettin Hoca, Konya. , (1981) Avrupal Seyyahlarn Eserlerinde Nasrettin Hoca, Trk Folk. Ara. Kltr Bakanl, MIFAD Yay. Ankara, Timurta, K. Faruk (1981), Eski Trkiye Trkesi, stanbul ni. Ed. Fak. Yay. stanbul. Tokmakolu, Erdoan (1971), Btn Ynleriyle Nasrettin Hoca, Sinan Yay. Kitap no: 8, stanbul. Tr, Nkhet, (1992) Trke ve Rumca Olarak Sylenen Nasrettin Hoca zerine Bir nceleme Metin I-II (yaynlanmam doktora tezi).

791

Bir Eitimci Olarak Nasreddin Hoca / Prof. Dr. Abdullah zbek [s.522-535]
Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye A. Giri Nasreddin Hoca yaam bir ahsiyet midir? Onun adna sylenen nkteler gerekten Ona m aittir? Baka lkelerin Nasreddin Hocaya sahip kmalar ne anlama gelmektedir?1 Biz yeterli lde sahip kabildik mi? Hocann kltr tarihimizdeki yeri nedir? Niin Onun nkteleri, zihinlerde daha ok yer etmitir? Hocann nkteleri srf gldrmek iin mi anlatlr? Yabanc lkelerde yaayan Trk ocuklar, neredeyse fkralarmza glemez hale gelmilerdir. Deyim ve ata szlerimizi de anlamakta byk glk ekmektedirler. Nasreddin Hoca nkteleri ile, biraz olsun onlar bu vahim durumdan kurtarabilir miyiz? Nasreddin Hoca vastasyla insanlarn mizah duygularn harekete geirip baz sertlikleri ve kaba davranlar nleyebilir miyiz? Toplumun eitli kesimlerinde ynetici olarak bulunan kiiler, Nasreddin Hoca Nktelerinden alacaklar ilhamla daha baarl olabilirler mi? Gnmzde, eitli seviyede pek ok iletiim problemleri vardr. Nasreddin Hoca nkteleri bunun zmne ne derece yardmc olabilir? Nasreddin Hocann nktelerini retmen ve rencilerimize rettiimiz takdirde eitimin kalitesini artrabilir miyiz? Nkteler yardmyla bir dnme eitimi verebilir miyiz? Hocann nkteleri zerinde dndrerek, toplumda katlmclk, hogrllk, ibirlii ve teebbs ruhu uyandrlabilir mi? te bu ve benzeri sorular, bizi Nasreddin Hoca konusunda dnmeye ve aratrmaya sevk etmitir. Neticede Onun eitimci bir kiilie sahip olduunu grdk. Bu konudaki tespitlerimizde, Nasreddin Hoca Fkralar olarak sunulan nkteleri esas aldk.2 Bu fkralar, Trkn akln, uur altn, zek inceliini, nkte gcn ve hayat felsefesini belli lde yanstmaktadr. Halkmzn mizah dehasn temsilde de nemli bir kilometre tadr. Bu sebepten, birok mtefekkir, sanatkar, yazar ve karikatriste ilham kayna olmutur. Hoca, kelimenin tam anlamyla eitimci bir mill ahsiyettir. Yediden yetmie her kademedeki Trk halk Onu tanmakta, sevmekte, fkralarn kendi mizahna vasta yapmaktadr. Hocann bu derece gnlden sevilmesinin ana sebebi, Onun nktelerinde ele alnan konularn hayatla i ie olmas ve her seviyedeki insana hitap etmesidir. Hocann fkralarna glnr. Ama asl ama gldrme deil; dndrerek insan davranlarnda mspet ynde deiiklik meydana getirmektir. Bir mantkszln, dzensizliin ve tutarszln gz nne serilii hep bu yzdendir.

792

Hoca, mizahlarnn ilk blmnde zeksn gstermez. Bunun sebebi, halkn seviyesine inmektir. kinci ksmda ise, kademeli bir ekilde dersini verir. Hocann fkralarnda tabiat ve toplum unsurlar oktur. Onun nktelerinin ayrt edici zellii, zamana, mekna, olaylara ve problemlere uygunluk arz etmesidir. Bu ynyle Hoca, byk bir eitimcidir. Bu nktelerin bir zellii de, her zaman vuku bulmas muhtemel olan sade olaylar konu edinmesidir. Bu sebepten nktelerdeki dersler, her zaman tazeliini koruyacaktr. Eitim ve retim iini kendilerine meslek olarak seenlerin, zellikle, Hocadan renecekleri ok ey vardr. Biz, iddiasz bir ekilde, konuyla ilgili baz tespitlerimizi ortaya koymaya altk. mit ederiz ki, bu sahada aratrma yapanlar, konuyu daha da derinletirirler. B. Hocann Hayat Byk halk filozoflarndan olan Nasreddin Hoca, 1208de Sivrihisarn Horto kynde dnyaya gelir, 1284de de Akehirde vefat eder. Devir, Anadolu Seluklu devridir.3 Babas, kyn imam Abdullah Efendidir. Okuma-yazma, ilmihal bilgisi, Arapa ve Farsay ondan renir.4 Hoca, kk yatan itibaren, alkanl ve afacanl ile btn dikkatleri zerine eker. Bununla birlikte ocuk denecek yata Kuran hfzeder. Ayn zamanda, fkh5 ve kelm ilmi6 sahasnda da derin bilgiye sahip olur. Babas lnce, yerine imam olarak geer. Ama bu meslekte pek fazla gz yoktur. O, her eyden nce, srekli okuma ve aratrma azmiyle yanp tutumaktadr. Bu sebepten, imaml brakarak ilim uruna yollara der; birok kasaba ve ehir dolar, insanlarn problemlerini yakndan tetkik eder, grd aksaklklar karsnda ii burkulur. Sadece grmekle yetinmez, hal arelerini de aratrr. deta bir psikolog ve sosyolog gibi insanlarn davranlarn gzler, tahlil eder, kendine has metotlarla zmler retir. Bu ynyle O, byk bir eitimcidir. O bu yola kendisini kk yatan beri adamtr. yle ki, baz aksaklklar halka daha iyi gsterebilmek iin, kendi zerinde deneme yapmaktan bile ekinmemitir. Bu tpk, bir ila kefeden bilim adamnn, kobay kullanma yerine, ilac nce kendi zerinde denemesi gibidir. Her eitimci ve aratrmac bunu gze alamaz. Byle bir davran, hem bilgi hem de yrek ister. Hoca insanlar eitmenin bir toplum ii olduunu bilir. Ona gre insanlarn eitiminden herkes sorumludur. Sadece tek bir kiinin doru olmas yetmez. Hoca bu dncesini u nktesi ile anlatr: Bir gn eee ters biner. Grenler hep bir azdan avazlar kt kadar barr: -Niin eee ters biniyorsun? Hoca cevap verir: -Kabahat yalnz benim mi? Eek ters duruyor. Onun hi mi suu yok? Eer o doru olsayd, ben doru binecektim. Niin eekte su bulmuyorsunuz da hep beni paylyorsunuz? Yalnz suu tek bir insanda ya da toplumda aramak, problemi zmeyi zorlatrmaktadr. Eer toplum topyekn tersine iliyorsa, sistem bozuksa, dzgn bir davran sergilemek olduka gtr. Mesel vastanz bozuksa, sizin mkemmel bir src olmanz, pek fazla ie yaramaz. Ayn ekilde ehliyetsiz srcler olursa, mkemmel vastalarla da bir ie yaramaz.

793

Evet, eitim bir toplum iidir. Hoca birok nktelerinde bunu vurgular. Mesel bir gn evine hrsz girer, nesi var nesi yok hepsini yklenip gtrr. Duyan herkes, yine suu Hocaya ykler: -lhi Hoca, insan kapsn kilitlemez mi? Ev yalnz braklr m? diye su stne su yklerler Hocaya Hoca ise u cevab verir: -Anladk, btn kabahat bende; ama u hrszn hi mi suu yok? nemli olan hrsza kar kaliteli kilit gelitirmek deil; hrszlk yapmayan insan yetitirmektir. Tabi ki bu prensip, eitimin ideal ynn oluturmaktadr. Molla Nasreddin, bozukluklara kar kmann bedelinin ar olduunu bilir. Fakat O, bu uurda mcadele etmekten geri durmaz. Bilakis bu sahadaki bilgilerini daha da gelitirmek ister. Bunun yolu da okumak, daha ok bilgi edinmek, grmek, aratrmak, tartmak, byk bilginler ve mritler meclisinde bulunmak ve bu uurda her trl ilelere katlanmaktan geerdi. Mevlnnn deyiiyle hamd, pimesi ve yanmas gerekiyordu. Bu akla Konyann yolunu tutar.7 O devirde Konya, dnyann her yerinden gelen bilginler, mutasavvflar, derviler, gezginler, tacirler ve gnl erlerinin harman olduu yerdir. Medreseler rencilerle, tekkeler dervilerle dolup tamaktadr. lim ve irfan sahipleri, saraylarda ve konaklarda ileri derecede sayg grmekte ve arlanmaktadr. Dier taraftan Konya, Anadolu Seluklu Devletinin ba ehridir. Tahtta adaleti, kahramanl, bilgisi, dirayeti ve ilim adamlarn sevmesi ile n yapm Sultan I. Aladdin Keykubad vardr. Devlet, bir taraftan en parlak dnemini yaarken, dier taraftan da pek ok problemlerle baa kmak zorundadr.8 te Molla Nasreddin, toplumu eitmek iin gerekli olan bilgi ve tecrbeyi bu ilim ve irfan ehrinde kazanr. Sonra Akehire gelip yerleir, evlenir ve oluk ocuk sahibi olur. Dier taraftan Hoca, bir ilim adam olup mderrislik grevi yrtr. Bir ara kadlk (hkimlik) grevinde de bulunur. Ksaca Hoca, ilminin gerei olan btn hizmetleri deruhte eder. Hoca, talebelik hayatnda olduu gibi, meslek hayatnda da azimli ve alkandr. Hakknda yazlan baz kitaplarda, cerri sevdii iin derslere ok alrd eklinde tasvirlere yer verilmektedir. Bazlar ise, Hoca cer re kmakla birlikte softa9 deildi gibi zorlama izahlar yaplmtr. Kanaatimizce bu yazarlar, cerrin ne anlama geldiini bilmediklerinden, Hocay temize karma gayreti iine girmilerdir. Cerr medreselerde, bir tr eitim ve retim uygulamasdr. Gerek Seluklu ve gerekse Osmanl dneminde medreseler, Recep, aban ve Ramazan aylarnda rencilerini Anadolunun muhtelif yerlerine gnderirler, uygulama yaptrrlard. Bu faaliyet, medreselerdeki bilgilerin halka iletilmesi maksadyla yaplrd. Bu esnada renciler, halk daha yakndan tanrlar, gzlem yapma frsat bulurlard. Medrese ile halk bu sayede btnlemi olurdu. Haliyle rencilerin bu hizmetlerine mukabil, halk (kendi istei ile), bir miktar da yardm yapmaktadr. te cerr isminin k bu sebebe dayanmaktadr. Bunu hi bir zaman, medrese talebelerinin yardm toplamaya kmas eklinde anlamamak gerekir.10

794

Nktelerinin kalitesine ve temas ettii meselelere bakldnda, Hocann hem iyi bir eitim grd, hem de kazand bilgileri eitli vesilelerle halka ulatrd anlalmaktadr. C. Hocann Kltrmz zerindeki Etkileri Kltrn en gl arac dildir. Nesiller kendi dncelerini, yaama biimlerini, sanatlarn ve dinlerini, hep bu dil aracl ile nesilden nesile aktarrlar. Anadolu insannn bandan geen birok olay, nerdeyse bir Nasreddin Hoca nktesiyle zdeletirilerek anlatlmaktadr. Bu da zamanla, insanmzn hem dilini hem de dncesini etkilemitir. yle ki, baz atasz ve deyimlerimizin kayna, Nasreddin Hoca nktesidir. Bunlar dilimizde benimsenmi olup yzyllar boyunca yaayarak gnmze kadar gelmitir.11 Mesel Paray veren dd alar sz, atasz olarak dilimize yerlemitir. Bilindii kadaryla bu sz, Nasreddin Hocann u nktesine dayanmaktadr: Bir gn Hoca Konyaya gitmek zere yola kar. Akehirli ocuklar etrafn sararak ddk smarlarlar. Yalnz tek bir ocuk, smarlad ddn parasn pein verir. Bir ksm da sonra vereceini syler. Konya dn Hoca, pein para veren ocuun ddn getirir. Bedelini demeden ddk ttrmeye alan ocuklar ise, Hocay sktrmaya balarlar. Dorusu Hoca, bu kadar yzszle dayanamaz: -ocuklar yle yama yok! Paray veren dd alar! der. Hoca bu nktesinde, huzuru hazra konmakta bulanlara, taban eti yemeden av eti yemeye alanlara, sabretmeden murada ermeyi dnenlere, ortaya bir deer koymadan deerli olmak isteyenlere kzar. Ayn zamanda bu tiplerin, hem kel hem fodul olularna dikkat eker12 te onun iin Hoca ocuklara, daha hayatlarnn baharnda iken, bir de ekonomi dersi vererek u gerei retmek ister: Ekmeden olmaz yemek. Allaha mahsustur almadan vermek Ne ekersen onu biersin. Beklersen tekkeyi orbay iersin. Kim ki yazn glge ho trks arr, Kn uval bo diye namerde yalvarr!. Bilirsin ki inemeden yutulmaz. Austosta beyni kaynamayann Zemheride kazan kaynamaz!.13 Damdan den halden anlar!. atasznn dayand nkte ise yledir: Bir gn Hoca damdan der Ancak ektii acy, soranlardan hi birisine sylemez. Bunun sebebini soranlara yle cevap verir: -inizde damdan den var m? Benim acm ancak o anlar!. El elin eeini trk ararak arar atasz de u hikyeden karlmtr: Hoca bir gn da yolunda trk ararak dolarken birisi: -Ne yapyorsun byle Hoca? diye sorar. Hoca:

795

-Komunun eeini aryorum! der. Adam, Hocann kaygsz, ilgisiz, vurdum duymaz haline aar. O zaman Hoca, insandaki bencillik duygusunun yansmas olan u aklamay yapar: -El, elin eeini, trk ararak arar!. Dostlar alverite grsn.Yorgan gitti, kavga bitti; Kazan dourdu; Ye krkm ye, sana rabet; Ben senin genliini de bilirim; Bilenler bilmeyenlere anlatsn. Sen de haklsn; Eein szne mi inanyorsun; pe un sermek; Fincanc katrlarn rktmemek; Hrszn hi mi suu yok; Buyurun cenaze namazna; te imdi kua benzedin; Aatan te yol vardr gibi szlerin kayna da Hocann nkteleridir.14 D. Hocann Eitiminin Amalar 1. nsan Tantmak nsan eitmek iin onu btnyle tanmak gerekir. Tanmadnz insana hitap etmek, karanla ta atmak gibidir. Hocann nktelerinde gze arpan belirgin bir zellik de insann eitli boyutlaryla dile getirilmesidir. O deta insan sarrafdr. Onun iin insan teraziye koyar, pek ok adan deer bier. Hoca nktelerinde daha ok insann egoistlii, frsatl, mtecessislii, zayfl, korkular ve pheleri zerinde durur. Hocaya, En tehlikeli hayvan nedir? diye sorduklarnda, nsandr cevabn verir. Sebebini soranlara ise, u aklamay yapar: -Kpek ekmeini yedii adama hynet etmez. Ylan kendisine dokunmayan sokmaz. Kurt ise, insann bulunduu yerlerden uzakta yaar. Halbuki insan, hi de byle deildir. O kendisine iyilik edene bile fenalk yapar. Eer inanmazsanz, birisine iyilik ediniz. Baknz nasl bir karlk greceksiniz? Siz, hi dnyada hemcinsine insanlar kadar ktlk eden bir mahluk grdnz ve duydunuz mu? Hoca bu grleriyle, insann iyi tannmasna dikkat ekmektedir. Asla insan hakknda ktmser deildir. O bilhassa eitilmemi, ahlk uuru gelimemi insanlarn ne derece zararl olabileceklerini, hatta hayvanlar bile geride brakabileceklerini gzler nne sermektedir. Aslnda Hoca insana, her eyden daha fazla deer vermektedir. nsanlarn d grnlerine, elbiselerinin yeni ve pahal olularna gre deerlendirilmesini ho karlamaz. Hocann nktelerinde konuyla ilgili olduka enteresan misller vardr. 2. Ahlk Bozukluklara Kar Tavr Almak Hoca kt huylu kiilerle hi geinememi, mr boyu bunlarla mcadele etmitir. Nktelerde bu gibi kiilerin genel karakterlerini birer birer gzler nne serer. Kimlerdir bunlar? Her sakala tarak uyduranlar, nabza gre erbet verenler, neme lazmclar, hazr yiyiciler, kar uruna her eyini feda edenler, hem nalna hem mhna vuranlar, pireye kzp yorgan yakanlar, tepeden bakanlar, pimi aa su katanlar, sa solu belli olmayanlar, sinekten ya karanlar, su katlmadk hokkabazlar, surat bir kar idareciler, tavana ka tazya tut diyenler, hep vur abalya felsefesi ile hareket edenler, bana buyruk genler, ok bilmi ukallar, daldan dala konanlar, kapdan kovulsalar bacadan girenler, gcnn yettiine kan kusturanlar, en kk menfaat iin her

796

gn boaz boaza gelenler, boaz tokluuna altrlan zavalllar, her devirde borusu tenler, bulduka bunayan a gzller, yrek yakanlar, kulp takanlar, kurtarclk yapanlar! Ekmek elden su glden deyip vare dolaanlar, her mecliste boy gsterenler, bota gezenler, boboazlk edenler, bo yere mr geiren bo kafallar, bir baltaya sap olma yerine bo gezenin bo kalfas olanlar, kuruluk keyif iin borca batanlar, haline bakmayp alm satanlar, pot kranlar, am devirenler, almndan geilmez kabadaylar, alp rpmay meslek edinenler, Rabben hep bana! diyenler!. 3. Teebbs Ruhu Kazandrmak Hoca her vesileyle insanlarn ok ynl dnmelerini ister. nsanlar dar grllkten ancak bu ekilde kurtarmak mmkndr. Onun iin, retmek istedii bir husus da teebbs ruhudur. nk bu ruha sahip olan insanlar iin ban ve sonunu ayn anda grebilirler. Bir gn Hoca bir dkkana urar. Bir anda gzne ayr ayr yerlerde duran un, eker ve ya iliir. Meraklanp sorar: -Bu ne? -Un. -Peki, bu? -eker -Ya bu? -O mu? O ya -yleyse, niin helva yapp yemiyorsun? Hoca bu nktesiyle ok nemli bir ders vermektedir. Teebbs ruhu. Yani pamuk ve yn elbise, bir demir cevherini araba yapmak gibi bir ey. Bu hem daha karl hem de ok ynl bir itir. Eer bugn bu ruha sahip olabilseydik 4. Yoksulluk ve Aln Acsn Hissettirmek Yoksulluk ve alk, sosyal ve ahlk problemlerin en byk sebepleri arasnda yer alr. Onun iin Hz. Peygamber, fakirliin nerdeyse insan dinden bile karacan syler. Birok siyasetnamelerde de, yneticiler bu konuda ciddi bir ekilde uyarlr. Hocann yaad devir, Anadolunun bin bir ileyle kar karya geldii yllardr. Bunlarn banda da yoksulluk ve aclar gelir. Hoca nktelerinde bu geree dikkat eker ve zerinde dndrr. Gnlerden bir gn Hoca ok atr. Belli ki kesesinde paras da yoktur. Hemen yol zerindeki frna urar. Yiyecek ekmek istemeyi kendisine yaktramad iin, frncya yle bir soru yneltir: -Bu ekmeklerin hepsi senin mi? Ekmeki: -Evet, benim! diye cevap verir. Bu cevap karsnda Hocann biraz can sklr ve kr: -Be adam, madem ekmeklerin var, hepsi de senin, ne duruyorsun, yesene!. Bir keresinde de Hoca, bir dere kenarnda kuru ekmeini suya batrp yerken, oradan geen bir tan sorar: -Hoca ne yiyorsun? Hoca bu soruya, uzakta yzen rdekleri gstererek, yle bir cevap verir:

797

-rdek orbas!. Bir bayram gn, her taraf bol yemeklerle dolar. Brekler, tatllar ikram edilir. Hoca bu bolluun sebebini sorunca, -Hoca, bugn bayramdr, onun iin herkes gzel yemekler hazrlad! derler. Hoca bu aklamay, aln kara mizahn yaparak yle cevaplandrr: -Keke her gn bayram olsa!. Bir gece Hocann evinde geceleyin grltler duyulur. Kars: -Hoca, hrsz tkrts galiba, nasl yapsak acaba? der. Hoca, yoksulluun kara mizahn yanstan u cevab verir: -zlme hanm, alnmaya deer bir ey bulursa, elinden almak kolay! Hocann ba, bu hrszlardan hep derttedir. Yine bir gn evine bunlardan birisi girer. Hoca hemen yataklarn konduu ykle saklanr. Hrsz her yeri arayp tarar. Fakat alnacak kymetli bir ey bulamaynca, ykle bakar. Bir de ne grsn, Hoca orada deil mi? aknlkla ne aradn sorar. Hoca hi istifini bozmadan yle cevap verir: -alacak bir ey bulamayacan bildiim iin, utancmdan buraya saklandm!. 5. Cimrilii Yermek Hoca, hayat felsefesi itibariyle cmert bir kiidir. O cmertliin stn bir fazlet olduunu bilir. Onun iin cimrileri frsat dtke yerer. Av iin taz isteyen bir cimriye, semiz bir oban kpei gtrp: -riliine bakma, bu hayvan senin kapnda, on gne kadar taz haline gelir! der. 6. Arlklardan Sakndrmak Hoca, her trl arln zararl olduu inancndadr. Bu sebepten sahte ilim adamlarn, rvet yiyen kadlar, kermet simsarlarn hi sevmez. Frsat bulduka bu konuda halk aydnlatr, yeri geldiinde de bu cahilleri topa tutar. Btn mesele, bu gibilerin ktlklerinden halk korumaktr. Bir gn bir dervi15 Hocaya, biraz evliylk taslar.16 Hocaya btn hnerinin insanlar maskara etmek olduunu, baka maharetleri varsa gstermesi gerektiini syler. Hoca: -Sanki sende o saydn eyler var m? Varsa syle de bilelim der. Dervi de: -Benim hnerim ok ve kemlime de nihayet yoktur. Ben her gece bu dnyadan ger ve gklere karm. Oralarda gezer, acayip ve garip semay seyir ve temaa eylerim. dedii zaman, Hoca derhal: -Oralarda gezerken yzne yumuak ve scak bir eyin dokunduunu hisseder misin? diye sorunca, yalan ve dzenlerini yutturduunu zanneden dervi, sevin ve heyecanla: -Evet, Hoca Efendi, evet! der. Bunun zerine Hoca gayet cidd bir tavrla: -te o bizim eein kuladr! Hoca bazen, kendi hayatndaki arlklar da dile getirip z eletiri yapar. Bunun anlam udur: Ben denedim, iyi netice vermedi, siz yapmayn! Bir ara Hoca geim sknts iine der. Buna are olarak da her eyden ksmaya balar. Bu arada eein de yemini azaltr. Hoca ilk zamanlarda eeine bir ey olacandan korkmaktadr. Halbuki tasavvur ettii gibi kmaz. Eek yine eski neesini muhafaza eder ve ba bo braklnca zplayp oynar. Bundan

798

cesaret alan Hoca, eein yemini biraz daha azaltr. Hayvanda yine bir deiiklik grmez. Tekrar yem miktarn eksiltir. Byle yapa yapa hayvancazn yemini bir avu arpaya kadar indirir. Hoca yapt bu tasarruftan son derece memnundur. Fakat gnn birinde alktan, halsiz ve takatsiz kalan hayvan lr Bunun zerine Hoca: -Yazk oldu, hayvan tam almt ki, ld! der. 7. Sorumlu nsan Yetitirmek Hoca bir gn vaaz etmek zere krsye kar. Kendisine gre baz meseleleri dile getirir. Fakat bir ara, syleyecek sz bulamaz. Cemaate: -Bugn size ok faydal eyler syleyecektim ama, nedense aklma hibir ey gelmiyor! diyerek yaknr. O zaman olu: -Baba, krsden inmek de mi hatrna gelmiyor? diye sorar. Bu soru karsnda, Hoca derhal kendine gelir, topluma kar olan sorumluluklarn hatrlar, cemaatin huzurunu bozmamak iin derhal aa iner. Ve bylece, toplumda grev ya da sorumluluk yklenen kiilerin baarsz duruma dtklerinde, kendiliklerinden ya da kk bir ikazla ekilmeleri gerektiini retmi olur.17 8. Egoistlii Yermek Egoistlik, insann sadece kendi karn dnmesidir. Bu dnce, pek ok ktlklerin de kaynan oluturur. Onun iin Hoca, bunun ne derece zararl olduunu anlatmak iin, kt adam rol bile stlenir. Hoca Akehirde kad iken, bir gn biri mahkemeye gelerek: -Kad Efendi! Srlar krda otlarken, sizin inek, bizim inei karnndan boynuzlayarak ldrm Buna ne lzm gelir? diye sorar. Hoca, derin derin dndkten sonra: -Hayvan bu! Ne bilsin. ldrr a! Bunda sahibinin ne suu var? diye hkm verir. Bu sefer adam sz deitirerek: -Yok yok, yanl syledim. Bizim inek sizinkini ldrm! diye ii dzeltir. Hocada afak atar. Ban kar, kalkar, oturur ve ok cidd bir tavrla: -Ha yle ise, mesele atallat! Bana raftaki u kara kapl kitab18 indiriverin bir bakaym! der. 9. pheli eylerden Sakndrmak nsanlarn olaylar btnyle grmesi zordur. Bunun pek ok sebepleri olabilir. Mesel insann ya, bilgisi, kltr, ihtiyalar, hrslar, karakteri, menfaatleri, iinde bulunduu zaman ve mekn, yanl gzlemlere ve tereddtlere sebep olabilir. Bundan dolay insan, kaytsz artsz doru olan bir gerei, pek al, yanl ya da ters anlayabilir. Bilhassa, halk aydnlatma, bilgilendirme, ya da idare etme grevini yklenen insanlarn buna ok dikkat etmeleri gerekir. Dedi kodular ve iftiralar da, ou kere bu yanl gzlem ve anlamalardan kaynaklanr. Onun iin, her zaman doru olmak yetmez. Yaplan ilerin, bakalarn phelendirmemesi de gerekir.19 Unutmamak gerekir ki, bakalarnn sizanda bulunmasna sebep olacak hareketlerden korunmak, nemli bir tedbirdir.20 Hocaya kadl zamannda bir fetva sorarlar. Derler ki:

799

-Kad efendi ! Helda bir ey yemek ciz midir, deil midir? Hoca ak diye cevab yaptrr: -Cizdir amma, karken adamn az oynar. Taamdan baka nesne yediini de zannederler ! Kssadan hisse Halkn zihninde bo yere pheler uyandrmak ve yanl kanaatler oluturmak, hi bir zaman iyi bir davran tarz deildir.21 Baz iler iin, yuu vukundan beterdir!. denilir. Yani, bir konuda sylentilerin olmas, o iin olmasndan daha kt tesir uyandrabilir. Onun iin, sorumluluk mevkiinde olan kiilerin ileri, ak ve net olmaldr. Asla su gtrr taraf olmamaldr!. 10. Bilene Sormak Bir gn Hocann hanm, eceli gelip lr. Din detler yerine getirilir ve nihayet imam, cemaate: -Ey cemaat! Merhumeyi nasl bilirsiniz? diye sorar. Cemaat bir azdan: -ok iyi biliriz! deyince, Hoca ban sallayarak: -Yahu! Kimi, kimden soruyorsunuz; siz onu bana sorunuz! der. 11. Zorluklar Nkte Vastasyla Amak nsan hali her zaman bir olmaz. Bir bakarsn gne am, gnller nee dolmu Her taraf gllk glistanlk Bir de bakarsn kara bulutlar, imekler, yeller Arkasnda da frtnalar, yamurlar, seller!. te byle anlarda insan, bir mizahla bu aclarn hafifletebilir. Hem kendisi hem de bakalarn bir an iin neelendirebilir. Ve bylece ktmser bir halden kurtulup iyimser bir tavr sergileyebilir. Nkte bir nevi, kalkan grevini grmektedir. Bu sayede insan, kendisine yaplan hcumlar, nkte sayesinde savar ya da hafif atlatr Nkteyi, azgn boalarla savaan gladyatrlerin ellerindeki krmz beze de benzetebilirsiniz Onun iin retmen ve yneticileri, mmkn mertebe, nkte yapmasn bilen kiilerden semek gerekir. Bir gn ihtiyar bir kadnla gen bir kadn Hocaya gelir ve ihtiyar kadn: -Hoca Efendi, bu taze gelinimdir. Olum ile evleneli sene olduu halde henz ocuu olmamtr. Kendisi ve kocas bundan ok mteessirdirler. Bilhassa olum ocuu ok seviyor. Bu yzden evde dirliksiz oluyor. Siz ok eyler bilirsiniz. Bir dua m okursunuz, bir muska m yazarsnz? Yoksa bir ila m tarif edersiniz? Allah akna unun bir resini bulunuz ve evi cehennem olmaktan kurtarnz der. Hoca kadna acr. Baz eyler syler ve sonra da geline: -Kzm acaba bu hal sizde irs midir?22 Sizin gibi validenizin de hi ocuu olmaz m idi? diye sorar ve mteessir olan kadnlar gldrr. 12. Dnmeyi retmek Dnmenin pratik tarifi, sebeplerle sonular arasnda iliki kurmaktr. Doru dnmek iin, dnyay ihtiraslarn deil; hakikatin gzyle grebilmektir.23 Fakat bunun nnde pek ok engeller vardr. Mesel bilgi sizlik, zevkler, itihlar, ahs menfaatler, zmre karlar, pein hkmler, sabit fikirler, batl inanlar, propagandalar, ar sevgiler ve nefretler, ne olursa olsun benliimize tahakkm eden hisler,

800

zafer duygusu, baar gururu, nefse ar gvenmek, salkl dnmenin nndeki engellerden birkadr.24 Bu adan Hocann nktelerine bakarsak, nerdeyse tamamna yaknnn, dnmenin nndeki engelleri kaldrmaya ynelik olduunu grrz. Kendini beenmi mritlerinden biri, bir gn Sokratese sorar: -Mridiniz olabilmek midiyle sizden ders almak iin gelen herkese niye bir glce bakp ne grdklerini sylemelerini istiyorsunuz? Sokrates u aklamay yapar: -Bu ok basit. Havuzda balklarn yzdklerini syleyen herkesi yanma almaya hazrm Fakat havuzda, kendi imajlarnn yansmasndan baka bir ey gremeyenler, kendilerine ak insanlardr. Benim onlarla alp vereceim olamaz! Grld gibi Sokrates, rencilerini seerken, bir nevi dnme testi uygulamaktadr. nk Ona gre, kendisinden bakasn gremeyenler ve bilirim iddiasnda olanlar iyi dnemezler. Bu adan bakldnda, Hocann bir ok nkteleri dnme ile ilgilidir.Hoca bir gn, yelkenli bir gemiyle seyahat etmektedir. niden bir frtna kar. Ve denizi alt st etmeye balar. iddetli dalgalarn tesiriyle ipler kopma, yelkenler de paralanma tehlikesiyle kar karya kalr. Hoca fedakr tayfalarn direklere karak kopan ipleri ve yelkenleri balamaya altklarn grnce: -Ayol, gemi dibinden sallanp sryor. Halbuki siz onun tepesiyle urayorsunuz. Sallanmay durdurmak istiyorsanz gemiyi dibinden balaynz der. Bu nktede Hoca, insann bilmedii konularda fikir yrtp tavsiyelerde bulunmasnn, onu gln duruma dreceini vurgular. Ayrca anlalyor ki Hoca, yelkenli gemilerin almas ile ilgili malumata sahip deildir. Onun iin de salkl dnememektedir. Yani bilgisizlik doru dnmeyi engellemektedir. E. Hocann Eitiminin lkeleri 1. ocuklarn Cevaplarn Ho Karlamak ocuklar, zihinleri yeterince gelimediinden, duyduklarn ve dndklerini ifade ederken, zaman, mekan ve gramer hatalar yapabilirler ocuun bir zellii de ok soru sormaktr. Onun iin baz eitimciler ocukluk ana filozofluk a derler. zellikle ocuk, iki yandan itibaren her eyi merak eder, bkmadan usanmadan sorar Btn bunlar ho grmek ve ocuu ciddiye almak gerekir. Nitekim Hoca da yle yapar Bir gn olu Hocaya: -Baba! Ben, senin doduun gn hatrlyorum! der. Bu mnasebetsiz sz duyan annesi, kzarak; -Sus ulan, halt etme! Terbiyesiz! deyince, Hoca mdahale ederek: -Brak kar, o aklldr; belki doru sylyor! der. 2. Bilenlerin Bilmeyenlere retmesi Hoca bir Cuma gn vaaz etmek iin camideki krsye kar ve: -Ey cemaat! Benim size ne syleyeceimi bilir misiniz? der. Cemaat hep birden: -Bilmeyiz!. Cevabn verir. Bunun zerine Hoca:

801

-Siz bilmedikten sonra ben size ne syleyeyim? der ve krsden inerek kp gider. Ertesi Cuma yine krsye karak bir hafta evvelki gibi: -Ey cemaat! Benim size ne syleyeceimi bilir misiniz? Sualini tekrar sorunca, bu defa cemaat hep birden: -Evet biliriz! der. Hoca da: -Madem ki biliyorsunuz. Benim sylememe hacet kalmad diyerek yine krsden iner ve kp gider. br hafta tekrar krsye knca, bu sefer cemaat, verecekleri cevab aralarnda kararlatrr. Hoca yine o suali sorunca halk: -Kimimiz biliriz, kimimiz bilmeyiz!. Cevabn verir. Hoca da: -yle ise bilenler bilmeyenlere retsin! der ve krsden inip gider. Kssadan hisse Bilenlerin de, bilmeyenlerin de sorumluluklar vardr. Bilenlerin sorumluluklar, bildiklerini, bilmeyenlerin akl seviyelerini dikkate alarak onlara retmektir. Bilmeyenlerin sorumluluklar ise, renme frsat bulduklar her zaman ve her yerde bilmediklerini sormak ve renmektir.25 3. nsafl Olmak nsaf, ll hareket etmek demektir. Nitekim nsaf dinin yarsdr diye bir ataszmz de vardr. nsaf szln pek ok eidi vardr. Mesel bir grevi ve iyi niyeti kt bir ama iin kullanmak, tamamen insafszlktr. Kylnn biri hediye olarak, Hocaya bir tavan getirir. Hoca bu ikram karsnda elinden gelen misafirperverlii gstererek kyly arlar. Bir mddet sonra bu kylnn yaknlar: -Biz tavan getirenin komusuyuz der. Hoca bunlar da elinden geldii kadar honut etmeye alr. Birka gn sonra gelenler de: -Biz tavan getirenin komusunun komusuyuz diyerek Hocaya kendilerini bir gzel arlatmak ister. Bu sefer Hoca, -Bu tastaki su, o tavann suyunun suyudur! diyerek iyi bir insaf dersi verir 4. Bilimi stn Tutmak Kinat sebep-sonu ilikisi esas zerine yaratlmtr. Hangi sebeplerin hangi sonular dourduunu, ya da hangi sonularn hangi sebebe dayandn bilmek, gerek anlamda bilgi demektir. te gerek bilim budur. Fakat insanlarn ou, bu gerei bilmedikleri iin, bilim yerine birtakm teferruat n plna karrlar. te Hoca, bu noktalarda uyarr. zellikle de bilim yerine gsterii ve d grn n plna karanlarn gln durumlarn ortaya koyar. Okumas iin Hocaya Acemce bir mektup getirirler. O da, laf hi evirip evirmeden bilmediini syler. Mektubu getiren:

802

-Kocaman kavuu bana geirmisin Bir mektubu bile okuyamyorsun Nasl hocasn sen? Utanmyor musun? diye paylamaya alr. Hoca buna karlk, kavuunu hemen karp adamn bana koyar: -Kavukla okunuyorsa, sen oku da bir grelim!.der.26 5. Tecrbeye nem Vermek Tecrbe, bilgi ve anlay arttrc nitelikteki olaylarla ok karlama hlidir. Kltrmzde grm ve geirmi olmak, bir olgunluun ve bilgeliin iareti saylr. Onun iin, Baa gelmeyince bilinmez. denilmitir. Yani, tecrbeye dayanmayan bilgiye pek gvenilmez Hocaya, -aylaklar bir sene erkek, bir sene dii olurmu, doru mu? diye sorarlar. Hocann cevab udur: -En az, iki sene aylak olmadan, bu soruya cevap veremem!. Eitimle yetenekler alamaz rk tahta ivi tutmaz! Eek bymekle tavla ba olmaz! Hoca bir gn kara tavuunu pazara gtrr ve satla karr. Mterinin biri tavuu iyice tetkik ettikten sonra: -Beyaz olsayd alrdm! der. Bunun zerine Hoca, derhal oradan ayrlarak, eve gelir ve tavuu sabunla ykamaya balar. Fakat maksadna nail olamaynca da: -Aferin boyacya! Tamahkr deilmi; boyay bol bol sarf etmi! der. 6. Frsat Kollama Hoca uyarlarn yaparken, yle ulu orta her yerde her eyi sylemez. Uygun zaman bekler, frsat dtnde nazik bir ekilde araya girer ve ta gediine koyar. Hoca, bir meseleyi sylemenin ok eitli yollar olduunu bilir. Bazen bir olay, bazen bir soru, bazen de bir problem, Onun syleyecei hikmetler iin tam bir frsattr. arndr? diyen genlere, o srada geen tabutu gstererek: -Onun erbab ite u gidendir. Sualinizi ona sorunuz. Baknz dnyay yeni lm gidiyor! der. 7. Ferd Farkllk nsanlar farkl kabiliyetlerde yaratlmlardr. Eer bu zellik dikkate alnmazsa, insanlara byk adaletsizlik yaplm olur. stelik bu adaletsizlik, her sahada kendisini gsterir. Mesel insanlar ynetmek, problemlerini tanmak ve zmek, kiilik ve yeteneklerine uygun den i ve davrana sevk etmek mmkn olmaz. Batl eitimciler, eitimde ferd farkllk meselesinin nemini 17. yzylda yeni fark etmeye balam, uygulamaya ise ancak 19. yzylda geebilmitir. Fakat slm dnyasnda, Hz. Peygamberden itibaren, btn limlerce bu konuya dikkat ekilmitir. Yani btn mesele, insanlara kabiliyeti lsnde hitap etmek, aklnn kavrayamayaca ve nihayet nefret edecei incelikleri amamaktr. Hocann eitim prensipleri iersinde ferd farkllk, son derece nemli bir unsur olarak grlmektedir. Onun iindir ki, herkesle anlayaca dilden konumaya almtr. Nerdeyse btn nktelerinde, bu dnce hkimdir. Ayn zamanda bu szler ve nkteler, mekna da makama da uygundur. Bir keresinde, Dnya ka

803

Bir tarihte, Hocann kadlk yapt bir srada, birisi evine gelir. Banda bulunan bir davay uzun uzadya anlattktan sonra: -Kad efendi, Allah akna syle! Bunda ben hakl deil miyim? deyince, Hoca derhal: -Hay hay, efendim! Haklsn, hem de yerden ge kadar haklsn! der. Ertesi gn, bu zatn ikyet ettii ve mahkemeye verdii adam gelir. O da Hocaya derdini anlattktan sonra: -Sen ne dersin Kad efendi? Bu meselede ben hakl deil miyim? diye sorunca, Hoca ona da: -ok haklsn, bu kadar aikr hakka ne denir? der. F. Hocann Eitim ve retimde Kulland Metodlar 1. Soru-Cevap Metodu Soru-cevap metodu, eitim tarihinde en ok kullanlan retim metotlarndandr. Bu metot, yaratc dnmeye, ferd teebbs kabiliyetinin gelimesine, serbest konuma ve tartmaya meydan verir, frsat hazrlar. Soru-cevap metodu, muhkeme, tasavvur ve aratrmaya sevk eden bir yoldur. lk defa Socrates (M.. 470-3397) tarafndan belli bir sistem dahilinde kullanlmtr.27 Sorular u sebepten dolay retim iin en uygun ortam olutururlar.: a. Soran kii, amac belli olan sorular yneltmek suretiyle muhatapta ilgi uyandrabilir. Bir konuyu renmede ilgi uyandrlmsa, renme son derece kolay olur. b. Sorulan kii, bu sorular frsat bilerek, cevap verirken, soran kiiye baz meseleleri dolayl bir ekilde retebilir. Hoca ok soru sorulan bir kiidir. Bunlardan bir ksm da lzumsuz ve mantksz sorulardr. Hocay mat etmek maksadyla sorulanlar da az deildir. Bazen bir eyi renmek iin, Hocann da sorduu sorular olmaktadr. Hoca sorular karsnda son derece pikindir. Hepsine sabrla ve gler yzle cevap verir. Bu sorulardan baz rnekler sunalm: Bir gn bir papaz:28 -Sizin Peygamber mraca29 kt ve gkleri gezip dolat, deil mi? eklinde alayc bir soru sorar. Arkasndan da: -Bu nasl oldu? Merak ediyorum dorusu! diyerek bir ilvede bulunur. Hoca alay edilmek istendiinin farkndadr. Hemen elini sakalna gtrerek, derin derin dnr ve mtebessim bir sma ile: -Sizin snn brakt merdivenle!30 cevabn verir. Bir gn ahmak bir adam, Hocay sokakta yakalar ve burnunun dibine sokularak: -Aman Hoca efendi, ok byk bir mklm var. Bunu rast geldiim btn hocalara sordum. Hi biri cevap veremedi. Bilsen, bilsen, bunu ancak sen bilirsin! deyince, Hoca, fena yakalandn anlar ve hi renk vermeden: -Haydi olum, anlat bakalm. Mkln nedir? der. Herif bir ey syleyecekmi gibi, cidd bir tavr taknarak: -Ben, yaz k glde ykanr ve abdest alrm. Bunu yaparken, acaba ne tarafa dneyim diye, daima dnrm. Bunu limlere, eyhlere ve ba sarkl birok kiiye sordum. Cevap alamadm.

804

Geen gn yine glde ykanrken, bu meseleyi dnyordum. Biri dalgnlmdan istifade ederek, esvaplarm alp gitmi Ben de tabi ki, rlplak kp gitmek zorunda kaldm deyince, Hoca meseleyi anlar ve aptal adama dnerek cidd bir tavrla: -Olum! Sualin hakikaten g. Bunu herkes halledemez. Glde ykanr ve abdest alrken, elbiselerin ne tarafta ise, o tarafa dn!. Hoca bilgi retmeyen, yersiz tartmalara sebep olan sorulardan, zihinleri kartran cevaplardan nefret eder. Bu gibi bo ilerle halk oyalayan hocalardan da ayn ekilde holanmaz. Bir gn ly gmmeye giderken, iki kii kenara ekilip u meseleyi mnakaa etmeye balar: -Cenazeyi gtrrken, tabutun sanda m, solunda m, arkasnda m, nnde mi durmak daha iyidir? Hocann verdii cevap olduka mnidrdr: -inde bulunma da, neresinde bulunursan bulun!. Bir gn bir toplantda Hocaya baz mnasebetsizler, karsn ekitirerek: -Hoca, sizin hanmn maallah hi evde oturduu yok, mtemadiyen komu komu geziyor derler. Hoca derin derin dnmee balar. Bunu grenler: -Ne dnyorsun, yalan m? deyince, Hoca lkayt bir tavrla: -nanmam Dedikodu olsa gerek Cevabn verir. Toplantda bulunanlar, kendilerinin hakl olduklarn ve Hocann da hibir eyden haberi olmadn gstermek iin: -Niye inan myorsun? Bunu senden baka herkes biliyor. Sizin hanm at kap urada, at kap burada dolayor ite! dedikleri zaman Hoca: -Asl olmasa gerek! yle olsayd, bir kere de bizim eve urard! cevabn verir. Her sabah insanlardan bir ksmnn bir tarafa, tekilerin de br tarafa gittiini soranlara Hoca: -Eer hepsi ayn tarafa gitseydi, dnya devrilirdi! cevabn verir. Hoca bu cevabyla insanlara, toplumdaki iblmnn gerekliliini anlatmaktadr. Herkes ayn ii yaparsa, birok i ortada kalr. Bu konuda yle bir ataszmz de vardr: Sen aa ben aa, bu inei kim saa 2. Muhatabn Delillerini Kullanmak Birisine bir ey anlatrken, ya da bir problemin zmnn ispatn yaparken, muhatabn konu hakkndaki bilgilerini ve delillerini kullanmak, olduka etkili bir ikna metodudur. Bu metot ayn zamanda, muhataba kendi tutarszlklarn gstermek iin, son derece faydaldr. Kurnazlk yapanlar, inatlk edenleri ve ukallk taslayanlar, kendi silahyla susturmak iin de birebirdir Muhatabn delillerini kullanarak bir meseleyi anlatmak ve bu yolla kar tarafa bir eyler retmek kolay olur. Bu bir nevi bilgi transferidir. Byle durumlarda muhatabn diyecek pek bir eyi olmaz. nk kiiden, kendisi yapt zaman doru kabul ettii eyi, bakas yaptnda da doru kabul etmesi istenmektedir.

805

Hoca bilhassa frsatlar, kantarn topunu karanlar, ileri geri konuanlar, edebiyat yaparak hak elde etmeye alanlar, en kk menfaat iin az deitirenleri, ok bilmi geinenleri, tepeden bakanlar, yere bakan yrek yakanlar, pireyi deve yapanlar, pimi aa su katanlar, masal okuyanlar, oyunbazlk ederek makbule geme hayaline dalanlar, kk bir ikaz karsnda kplere binenleri, kimin arabasna binerse onun ddn alanlar, hakszlk karsnda kln bile kprdatmayanlar, krk dkk bilgilerle bilgilik taslayanlar, bakalarna klh giydirmeyi dnenleri, yaygaray basarak hep drt ayak stne denleri, kendi delilleriyle susturmaktadr. Bir gn Hoca, amar ykayacaklarndan bahsederek komusundan bir kazan alr. Ertesi gn kazann iine ufak bir tencere koyarak sahibine iade eder. Komusu tencereyi grnce: -Hoca Efendi, bu nedir? diye sorar. Hoca da: -Sizin kazan bu gece dourdu. O da yavrusudur. Cevabn verir. Kazan sahibi itiraz etmez, pekl diyerek kazanla birlikte tencereyi alr. Bir mddet sonra Hoca yine kazan ister. Komusu, hay hay diyerek hemen kazan getirir. Aradan epeyce zaman geer, kazan iade edilmez. Artk sabr taan komu, doru gidip Hocadan kazan ister. Hoca da: -Ban sa olsun komucuum! Sizin kazan ld! deyince, herif hayret ve tella: -Ne diyorsun Hoca Efendi, hi kazan lr m? der. Hoca da: -Sen ne tuhaf adamsn. Geen gn kazann dourduuna inandn da imdi ldne inanmyor musun? Cevabn verir. Hoca bu olayda, kazann dourduuna inanan; fakat iine gelmedii iin ldne inanmak istemeyen frsat komusuna kar da ayn ekilde, komusunun kendi delilleriyle cevap verir. Bu gibi kiiler, karsndaki kiilerin hatalarndan, saflklarndan, unutkanlklarndan ve dalgnlklarndan, sinsice kendilerine pay karmaya alrlar. Tabi ki her zaman drt ayak stne demezler Elbette bir gn iplikleri pazara kar Eh, ne demiler? Ava giden avlanr Een der Dorarsan kana gelir Avc ne kadar al (hile) bilse, ay o kadar yol bilir alma elin kapsn, alarlar kapn Aka anlalmaktadr ki Hoca, karda gezip izini belli etmeyen, nalnc keseri gibi hep kendi tarafna yontan, menfaati il n, diye sorunca, yzsz adam glerek: -Tanr misafiriyim ve bugn sizdeyim! Cevabn verir. Hocann tepesi atar. Bu haysz adama bir bir ders vermeye karar verir. Derhal kapdan dar frlar ve herife: -Arkamdan gel! diyerek, onu cmi kapsna kadar gtrr ve eliyle cmiyi gstererek: -Ayol, sen yanl yere gelmisin! Tanrnn evi ite burasdr; bizim ev deil! der ve herifi orada brakarak evine dner. Bu olayda adam, Tanr misafiriyim demek suretiyle, kendi konumuna ve isteklerine kutsallk kazandrmaya alr.31 Bu yolla insanlar aldatmann daha kolay olacan dnr.

806

Baz kurnaz kimseler, istek ve arzularn, byk bir ustalkla, Tanrnn adn kullanarak dile getirir. Bu yolla, pek ok kiinin aldatlmas ve beyninin ykanmas pekl mmkndr. nk, insann yce deerlere kar byk bir zaaf vardr. 3. Tabi Ceza Metodu Hoca bir gn eeine binmi, bir kye gidiyormu. Yolda hayvan, eek terslerini grnce durur, yere eilerek bu pislikleri koklamaya balar. Hoca, eeinin beendii kanaatine vararak bunlar toplar ve yem torbasna doldurur. Akam olunca, torbay hayvann bana asarak, yem yerine bu tersleri verir. Fakat eek huysuzluk eder ve ban sallayarak torbay bandan atmaya alr. Hoca eein bu huysuzluunu grnce: -A mbarek hayvan! Bana zulmn ne? Sen beendin, ben de doldurdum! der. Hoca bu nktesiyle tabi cezdan yana olduunu gstermektedir.32 Yani kii yapt iin sonucuna katlanmaldr. Bu arada, kiinin yanllarn grmesi iin, sabredip kendisine biraz zaman tanmak yararl olur. 4. kme Metodu Szlk anlam itibariyle ikme, yerine koyma, oturtma, ayaa kaldrma ve meydana karma demektir. Terim olarak ise, kaldrlan bir eyin yerine baka bir eyin konulmas anlamna gelir. Onun iin slahtlarn, eitimcilerin ve idrecilerin ikme metodunu iyi bilmeleri gerekir. nk eitim de slaht da, idre de, eski eylerin yerine bir nevi yeni eyler yerletirme demektir. nsanlar alkanlklarndan vazgeirmek kolay deildir. Burada temel problem, vazgeilen alkanln yerine neyin konulacadr. nk tabiat boluk kabul etmez. Siz doldurmazsanz, iyi ya da kt bir eyle, mutlaka kendiliinden dolar Baz kiilere, u zararldr, mutlaka vazgemelisin! Vazgemezsen, u u tehlikeler seni bekliyor!. deseniz de, pek fayda salamayabilir. Bu ikazlar, bakarsnz, bir kulandan girip br kulandan kar! Asl hner, insanlara ne yapacan gstermek ve bu alanda yardmc olmaktr. Mesel sigara paketlerinin zerinde, Sigara sala zararldr! ikaz yer almaktadr. Bu ikazdan dolay ka kii sigaray brakmtr? Bu konuda bir aratrma yaplm mdr? Bana kalrsa ok faydas olmamtr. nk insann tabiatnda, (hele de ikna edilmemise) yasaklara kar tabi bir ilgi vardr.33 Bunun yerine, itiiniz bu sigara ile gnde u kadar, u kadar, ylda da u kadar yiyecek ya da giyecek alabilirsiniz demek daha doru olur. Her eyden nce, bu paray hangi olumlu yerlerde kullanabilecei hatrlatlmaldr. Sonra da bota kalan azn nasl megul edecei hususunda rehberlik yaplmaldr. in fizyolojik boyutunu elbette ki kabullenmek gerekir Yani peinen bir zorlua gs germek gerekir Adamn biri fazla kfrbzm. Vakitli vakitsiz kfreder ve bu yzden ba da birok bellara girermi. Bu huyundan vazgemek istedii halde, bir trl terk edemeyince, Hocaya bavurmaya mecbur kalr ve kemli afiyetle: -Aman Hoca Efendi! Benim fena bir huyum var: Kfrbzlk. Bundan bir trl vazgeemiyorum. Bana bir are ret de u fena huyumdan vazgeeyim der. Hoca bir mddet dnr ve sonra cidd bir tavrla:

807

-Evlt! Her sabah evden karken, azna kuru bir bakla koy. O aznda kaldka hatrlar ve kfretmezsin! cevabn verir. 5. Dolayl Anlatm Kimileri, hatalarnn yzlerine dorudan doruya sylenmesinden pek holanmaz. Hatta kzanlar, kin besleyenler bile olur. Ama dolayl bir ekilde yaplan ikazlar, kar taraf kzdrmaz. Onun iin Hoca, uyarlarnn birounu, bu yolla, yani Kzm sana sylyorum, gelinim sen dinle! metoduyla yapar. Bir gn Hoca bir eve misafir gider. Fakat her naslsa biraz ge kalr. Akam yemeine de yetiemez. Ev sahipleri yemeklerini yedikleri iin, Hocay da yeyip gelmi zannederler. Hocann kibarl tutar bir ey syleyemez. Dereden tepeden konuulur, kahveler, erbetler iilir Yatma zaman gelir. Hocay odasna gtrerek: -Allah rahatlk versin! Derler ve kendileri de odalarna ekilerek yatp uyurlar. Hoca, uyuyunca belki al unuturum diye yatar. Sana dner, soluna dner, bir trl gzne uyku girmez! Alktan kaznan midesi, bir trl Hocaya rahat vermez. Uyku tutmayacan anlaynca, kalkar ve ara kapy vurmaya balar. Ev sahipleri alelacele yataklarndan frlarlar ve tella koarak: -Hayrola Hoca Efendi! Bir ey mi var? Bir emriniz mi var? Diye sorduklarnda Hoca da: -Birader! Benim iin ok mkellef bir yatak hazrlamsnz. Teekkr ederim. Ama dostum, ben fukara takmndanm. Byle yataklara alk deilim. Beni bir trl uyku tutmuyor. Siz ltfen bana bycek bir pide ihsan ediniz. Ben onun yarsn bamn altna yastk ve yarsn zerime yorgan yapar ve altnda rahat rahat ve ml ml uyurum diyerek aln anlatr. 6. Seviyeye nmek nsanlar farkl kabiliyetlerde yaratlmtr. htiya ve ilgileri de zaman iinde deiiklik arz eder. Bilindii gibi Hoca, hem rgn hem de yaygn eitimde, aktif bir eitimcilik grevi srdrmtr. Yani halkn her kesimiyle hemhal olmutur. ocuk, gen, ihtiyar, kadn, erkek, Onun eitimine muhataptr. Ara sra gayr-i mslimler ve yabanclarla da tartt bir gerektir. te bu sebepten Hoca, insanlara seviyelerine gre davranmakta ve anlayabilecekleri dilden konumaktadr. Kyllerden birinin keisi hasta olur, katran srmesini tavsiye ederler. Kyl keisini alp doruca Hocaya gelir: -Hoca, senin nefesin uyuz illetine bire birmi. Okuyunca hastalk p diye kesilirmi. u keiye bir nefes et. der. Hoca yle cevap verir: -Nefes ederim etmesine ama, illetin bir an nce hayvandan gitmesini istersen, benim nefese biraz da katran ilave etmelisin. Hoca, insanlarn alkanlklarnn bir rpda deimeyeceini, dolaysyla da dorulara inandrmann kolay olmayacan iyi bilmektedir. Onun iin, Bu keinin hastal okumakla gemez, bu bir btl inantr diyerek bouna ene yormaz.

808

Hoca burada, nefesle birlikte katran da srmesini tavsiye eder. Ve problemi zer. Zaten bir olayda ilk yaplacak i, cil olan durumun zme kavuturulmasdr. Bir anda Adan Zye kadar dzeltmeye almak, ii sarpa sardrabilir Sonra da i iten gemi olur Grld gibi bu olayda kyl, katran kullanmakta hi tereddt etmez. Eer direkt olarak katran kullanmas tavsiye edilseydi, kabul grmeyebilirdi. Onun iin, verilen bilgilerin doru olmas yetmez. Bilgiyi verme metodunun da hesaba katlmas gerekir. Hangi konuda olursa olsun, halk eitmek isteyenlerin, zellikle bu konuya ok dikkat etmeleri gerekir. Hocann, hemen gerekleri syleme gibi bir acelesi yoktur. O yanllarn bir anda kknn kaznamayacan bilir. Onun iin de insanlara anlayacaklar ekilde konuur.unu da unutmamak gerekir ki, insanlara baz gerekleri kabul ettirmek iin tedric bir metot uygulamak gerekir.34 Tedrc metodu, birok konularda eitimcilerin uygulamaya ihtiya duyduklar bir metottur. Bu metotta, paradan btne, kolaydan zora, basitten mrekkebe, bilinenden bilinmeyene, mcerretten mahhasa doru bir yol izlenir. Kiinin nceki tecrbeleri hemen bir tarafa atlmaz; bunlardan yararlanlr. nsanlarn eski tecrbe ve inanlarnn hepsine birden kar karak onlara bir eyler retmeye almak, eitimcilikle pek badamaz. Yukardaki nktede Hoca, katran ve nefesi birbirinden ayrmamaktadr. nk Onun hedefi, zm yemektir, bacy dvmek deil Sonu Bu mtevaz ve ksa aratrmamzda grdk ki, Hoca ok ynl bir Halk Eitim Filozofudur. O ayn zamanda, slm Eitim Felsefesi ve Trk karakterinin birok inceliklerini yanstmaktadr. Bu llerin dndaki nkteleri Hocaya mal etmek insafszlk olur. Hoca bata insan, ihtiyalar, ilgileri ve zaaflaryla tanmaktadr. Aslnda Hocann insanlara, herhangi bir vesileyle- zaaflarn retmesi esnasnda ortaya kan hayret ve aknlk, nkte eklinde ortaya kmaktadr. Hocann ele ald konular, insan ve problemleridir. Bu da fikirlerinin taze kalmasn salamtr. yle mit ediyoruz ki, ibret gzyle okuyanlar, ok defa kendi problemleriyle nktede ele alnan problemleri zdeletirmektedir. nk Hoca, nkte ile tefekkr birletirmitir. Yani nkte, verilen bilgilerin unutulmamas iin bir retim vastasdr. Bu adan bakmak suretiyle, Nktelerin eitimde kullanlmas adl bir aratrmann yaplmas gereine inanmaktayz. Hoca hakknda aratrma yapanlar, Onun pek ok ynn ele almlardr. Biz bu aratrmamzda konuya, eitimci gzyle bakmaya altk. Hoca sadece milletimizi deil; pek ok komu milletleri de etkilemitir. Son yllarda uluslararas dzeyde gndeme getirilii, yerli yabanc ilim adamlarnn konuya eilmesi, dikkatleri yeniden Hoca zerine ekmitir. Hoca, yetime ekline, mesleine ve hayatna baklrsa, btnyle eitimcidir. Aratrmaclarn bundan sonra, bu konuya daha arlk verecekleri kanaatindeyiz. Nasreddin Hoca hakknda aratrma yapacaklara kk bir hatrlatmada bulunmak istiyoruz. Hocay anlamak iin, Trk tarihini, Trk edebiyatn, Trk folklorunu, slm dinini, ksaca Trk kltrn ok iyi bilmek gerekir.

809

Bu almann, her seviyedeki eitimcilere, yararl olacan dnmekteyiz. Eitimcilerimiz Nasreddin Hocann bu ynn tandka, hem mesleklerinde baarl olacaklar, hem de byk Trk eitimcisini tandklar iin gurur duyacaklar, kendilerine kar gvenleri artacaktr. DPNOTLAR 1 Baka milletlerin hikyeleri arasnda Hocann nktelerine benzeyenler phesiz vardr.

Bunun bize gre iki sebebi olabilir: Birincisi, Hocann baz hikyelerini alp kendi kltrlerine adapte ederek yazm olabilirler. kincisi, insan olunun farkl kltrlerde de olsa, benzer problemlere yine benzer zmler retmi olmasdr. Nitekim ataszleri ve deyimlerde bu durum aka grlmektedir. Onun iin, bu benzerlikler, hibir zaman, Nasreddin Hocay baka kltrn insan yapmaz. 2 Hangi nktelerin Nasreddin Hocaya ait oluuyla ilgili olarak, imdiye kadar deiik fikirler ileri srlmtr. Hatta konu ile ilgili baz ller de getirilmitir. Ama bunun stesinden gelmek o kadar kolay deildir. Onun iin biz, Trk halkn temsil eden bir Nasreddin Hoca olarak meseleye yaklatk. Ve Onun adna sylenen nkteleri de, Nasreddin Hoca Okulunun amalar, ilkeleri, mfredat ve metodlar olarak deerlendirmeyi uygun bulduk. 3 Baz aratrmac ve yazarlar, srf ad benzerliinden (Nasraddn) dolay, Hoca ile alakas olmayan kiilerin Nasreddin Hoca olabileceini ileri srmektedirler. Bylece ortaya bir sr Nasreddin Hoca kmaktadr. Bununla birlikte, kulaktan kulaa duyulan ve geleneksel olarak yaatlan bir Akehir-Nasreddin Hoca ilikisini gz ard etmemek gerekir. (Bak: Pertev Naili Boratav, Nasreddin Hoca, Edebiyatlar Dernei, kinci Bask, Ankara, 1996, s, 7-39.) Nasreddin Hoca ismi, Osmanl Corafyas ve ona komu olan yerlerde deiik adlar altnda tannmaktadr. Araplar Cuha, ranllar ise Hace Nasreddin olarak isimlendirmilerdir. Bu adlarla Onun adna yazlan risle ve kitaplar da vardr. Dier taraftan Mevln, nl eseri Mesnevisinde Cuh isimli bir ahstan bahseder. (Bak: Mevln, Mesnev, Terceme ve erh: Abdulbaki Glpnarl, Remzi Kitabevi, st. 1984, c,5, Beyit No: 335-340.) Baz kyaslamalar yoluyla, Mevlnnn Mesnevsinde geen Cuhnin Nasreddin Hoca olduunu iddia edenler vardr. Delilleri ise udur: Rivyete gre, Mevln ile, Ahliin kurucusu Ahi Evran Nasruddin Mahmudun aralar aktr. Mevln bu ahs, direkt isim vermeden, Onun eitli sfatlarn kullanarak eletirir. Bu noktadan hareketle, Ahi Evrann bilinen Nasreddin Hoca olduu ileri srlmektedir. (Bak: Mikil Bayram, Tarihin Inda Nasreddin Hoca ve Ahi Evren, Bayrak Mat. Ltd. t. st. 2001, s, 33-40) 4 5 lmihl: Namaz, abdest ve temel inan konularn ele alan retici kitap. Fkh: Kelime anlam itibariyle, bir eyi laykyla bilme, uurlu olarak idrak etme, kavrama

demektir. Bu kelime slm kltrnde,-Istlah olarak-daha ziyade slm hukuku anlamnda kullanlmaktadr. 6 Kelm: Kelime olarak, sz, lafz, konuma, nutuk, ibare, bir mana ifade eden sz dizisi, dil, lehe, syleme tarz, syleyi anlamlarna gelmektedir. Kurana da Kelm- Kadm, Kelmullah denilir. Bu anlamda Kelm, lh emir, vahiy manalarna gelir. slm kltrnde gelien bir ilm

810

disiplin olarak gelien Kelmn manas udur: slm inanlar akl ve nakl (nakil ve rivyete dayanan) delillerle ispat ederek pheleri ortadan kaldrmay hedefleyen, slmiyeti eitli felsefelere kar korumak iin ortaya kan ilim, mslman felsefesi, ilm-i kelm. 7 brahim Hakk Konyal, Konya Tarihi adl kitabnda Pirebi Trbesi ve Zviyesini Az haberlerine gre Pir Eb; 618 H. 1221 M. ylnda len Hacafakhn mridlerinden ve talebesinden imi. Hoca Nasreddin ile Hoca Cihan da samimi arkadalarndan imiler. Bir gn hocalarnn kuzusunu kesip yemiler. Hocalar da bunlara inkisar etmi: Nasreddine: -Sen dnyalar durduka leme gln ol!. Pirebye: -Senin de daima kemiklerin kaynasn. Hoca Cihana da: -ocuklar seni mezarnda rahatsz etsinler! Bak: brahim Hakk Konyal, Konya Tarihi, Yeni Kitap Basmevi, Konya, 1964, s, 701. Evliya elebi de, nl eseri olan Seyahatnmesinde Timurla Hocann ayn ada yaadn yazmaktadr. Bak: Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, Topkap Saray Badat 305 Transkripsiyonu-Dizini, Hazrlayanlar: Seyit Ali Kahraman ve Ycel Dal, Yap Kredi Yaynlar, st. 1999, 3. Kitab, s, 14. kr Kurgan, Evliya elebinin bu tespitinde yanldn syler. Bak: kr Kurgan, Nasrettin Hoca, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar/695, Ank. 1996, s, 10. Yalnz Evliya elebi (M.1611-1682) gibi nl bir seyyhn Nasreddin Hocadan bahsetmesi ok nemlidir. Bu vesile ile, yaklak yz elli yl sonra, Akehir halk arasnda Nasreddin Hoca nktelerinin sylendiini renmi bulunuyoruz. Bu da bize gstermektedir ki, Nasreddin Hoca z be z bu lkenin ve bu kltrn yetitirdii ulu bir ahsiyettir. Tarih itibariyle Hoca ile Timur ayn asrda yaamamtr. Hoca 13. yz ylda, Timur ise, 1336-1405 yllar arasnda yaamtr. Ama Hocann yaad yllarda Seluklu Devleti Mool istilas altndadr. Akehirde de zlim Moul ehzdelerinin bulunmas muhtemeldir. Onun iin halk zlim ve despotlara kar, daima lim ve hazr-cevap kiileri karr. Bylece onlar susturmu olur Bize gre, Hoca ile Timurun kar karya getiriliinin sebebi bu olsa gerektir. 8 Hocay tanmak iin, yaad devrin zelliklerini de gz nnde bulundurmann yararl Anadolu Seluklularnn en skntl dnemleri Anadolu isyan ve skntlarla olaca kanaatindeyiz. Ksaca bu devri yle zetleyebiliriz: alkalanmaktadr.Yerleme skntlar eitli sosyal skntlar huzursuzluklar Mogol istils her taraf kasp kavurmakta Saltanat kavgalar lm hayat ksmen durmu Halk eiten gnll kurulular birbirlerine kskn ve dman hale gelmi Tasavvuf hareketi yaygn. Buna karlk, gerek din anlay kmsenmektedir. Btn zmrelerin faaliyetleri artm Hurfe her tarafta kol gezmekte Din balarn zayflamasna paralel olarak sosyal ilikiler de zayflam durumda Herkes mitsizlik iinde! anlatrken, Hoca hakknda yle bir izah yapar:

811

Softa: Medrese talebesi iin halk arasnda kullanlan bir tabirdir. Asl suhte = ilim akyla

yanan demektir. Sonralar kelime tahrife urayarak, softa eklini almtr. Bak: M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M. E. B. c, 2, s, 252. 10 11 12 13 14 ilkeleridir. 15 Dervi: 1. Kap kap dolaan dilenci, fakir. 2. (Tasavvuf dilinde) Tarkata girmi kii. 3.Dnyadan yz evirip kendini ibadete veren kii. 4. (mec.) Alak gnll, hogrl kimse. Yunusun tarifine gre dervi ye tantlr: Dervi bar ta gerek. Gz dolu ya gerek. Koyundan yava gerek. Sen dervi olamazsn!. 16 halidir. 17 18 19 20 21 Bak: kr Kurgan, a.g.e. s, 69. Kara kapl kitap: Her ite, her meslekte zorluklarn nasl giderileceini halletmeye yarayan phe: 1.Bir konuda kesin bilgi veya kanaate varamamaktan doan tereddt. 2. Sizanda bulunmak (etmek): Kt eyler yaktrmak. Yaplan ilerle ilgili olarak bakalarn phelendirmeme konusunda Hz. Peygamberin Evliya: (tek. vel) 1. Veller, ulular. 2. Dostlar, yaknlar, vellyet ve kermet sahipleri, Allaha yakn olanlar, ermiler. 2. Halim selim ve iyi ahlk sahibi kimse. Evliyalk ise, evliya olma Bak: Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, st. 1977, c, 1-2, s, 554 (8 Nolu dipnot); Pakaln, Bak: kr Kurgan, age., s, 54-58. Hem kel hem fodul: Eksik taraf olduu halde stnlk taslayanlar iin sylenir. Zemheri: Kn en souk zaman, iddetli souk, karak. Hocann nktelerinde geen deyim ve ataszleri, ayn zamanda Onun eitiminin a.g.e, c, 1, s, 279-280.

kitap, zellikle kanun vb. kitab. Kararszlk. 3. nanszlk Tabi ki biz burada bilimsel pheyi sz konusu etmiyoruz.

nemli bir ikaz vardr. Bir keresinde Hz. Peygamber mescidde itikafta iken, hanm Safiyye ziyaretine gelir. Bir mddet sohbet ederler. Ayrlrken Hz. Peygamber hanmn uurlamaya kar. O esnada oradan Ensrdan (Hicret eden mslmanlara yardm eden Medinelilerden) iki zt gemektedir. Ve bu iki ahs Hz. Peygamber ve hanmn grnce hzlarn artrrlar. Bu durumu farkeden Hz. Peygamber, Ar olun!. Bu kadn Huyey kz Safiyyedir der. Adamlar, Sbhnellah y Raslellah!. derler. O zaman Hz. Peygamber u nemli aklamay yapar: phesiz eytan insann kannn akt yerden akar. Ben de sizin kalbinize err atar diye korktum. Bak: Mslim, Selm, 23, 24, 25. Yine Hz. Alinin olu Hasana Hz. Peygamberden (Dedesinden) ne ezberlediini sorarlar. O da unu ezberlediini syler: Sana phe (kuku) veren eyi brak phe vermeyen eyleri yap!. Doruluk gnl rahatl, yalan ise kukudur. Bak: Tirmizi, Kyme, 60. Bu konuda Hz. Peygamberin daha pek ok uyarlar vardr. 22 23 24 rs: Soydan geme. Bak: Nurettin Topu, Var Olmak, Dergah Yaynlar, kinci Bask, ist. 1977. s, 24. Bak: Nvit Osmay, nsan Mhendislii, 3. Bask, Ank. 1985, s, 103-104.

812

25

Bilenlerin bilmeyenlere retmesi: Bilgi, insanln ortak maldr. Kim bir eyler biliyorsa,

onu, bilmeyenlere retmesi gerekir. Nitekim Hz. Peygamber, Veda Hutbesiinde (Vefatndan nce Mekkede, Arafatda yapt konumada), son tavsiyelerini, toplanan halka (yaklak124 bin kii) yaptktan sonra, Burada bulunanlar, bulunmayanlara bu sylediklerimi ulatrsn. Olur ki kendisine bilgi ulatrlan kimseler, dinleyenlerden daha kavrayl olabilir!. demitir. Bak: Mslim, Kasme, 29, 30; Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, rfan Yaynevi, 4. Bask, Terceme: Salih Tu, c, 1, s, 300. 26 27 Benzer bir eletiriyi Yunus da yapar. Birtakm grntlerle bilgilik taslayanlara, Dervilik Socrates soru-cevap metodunu ok dar anlamda kullanmtr. Fikir dourtmak iin olsayd tc ile hrka/Biz dahi alrdk otuza krka diyerek (Irony=stihz), karsndaki ile alay etmitir. Bak: Orhan Hanerliolu, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, st. 1979, c, 6, s, 40. Saraka md. Socrates, meseleleri, dourtucu bir yntemle tartmaktadr. Amac tartmak deil, ustaca sorularla gerei karsndakine buldurmaktr. Bu yzden kendisine, Ben ebeyim demektedir. nk Soratese gre bilgi doutandr. Onun iin, insanlarn akllarnda tadklar gerekleri dourtmak, yani meydana karmak gerekir. Ona gre eitimciye den grev, retmek deil, dourtmak tr. Bak: Orhan Hanerliolu, age, c, 1, s, 338, Dourtucu md; Cemil Sena, Filozoflar Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, st. 1979, Socrates md. 28 29 30 31 32 Papaz: Hristiyan ruhan reisi, din adam; rhip, kei. Mirac: Urc kknden tretilmi olan Mirac, yksee karlma anlamna gelir. Din bir Hz. s: Kuranda zikredilen kitap sahibi peygamber. Hristiyanlk onun takipileri Tanr misafiri: Bu tabir daha ok, kendiliinden gelen ve genellikle tanmadmz bir Cez: Kelime anlam itibariyle karlk anlamna gelmektedir. Karlk, olumlu ya da

terim olarak ise, Hz. Muhammedin Allah tarafndan gklere ykseltilip kendi huzuruna karlmasdr. tarafndan kurulmutur. konuk iin kullanlr. olumsuz ynde olabilir. kisi de cez demektir. Tabi cez daha ok, kiiye, iledii fiilin kendi cinsiyle ilgili bir meyyide uygulamaktr. Yani een dmeli, doranlan ey, dorayann kana gelmeli; ksaca herkes, kendi ettiini bulmal!. Hani bir sz vardr: Kendi den alamaz!. Espirisi itibariyle ok dru bir sz Biz konuya yle bir aklk getirmek istiyoruz: Kendi den de alar; ama bakasna bahane bulamaz!. Bu anlay, ferd sorumluluu da kuvvetlendirmektedir. Hukk anlamda cez ise u anlama gelmektedir: 1. Su, kusur veya yanl hareket sonucunda tatbik edilen meyyide. 2. Kanunlarn ihlali halinde uygulanan meyyide. 33 Yasaklara kar ilgi: Niin yasaklara kar ilgi vardr? Bunun pek ok sebepleri vardr. Bata insan, merak sahibi bir varlktr. Yasaklarla, belki de aklnda olmayan eyler hatrna getirilmitir. Yasaklarla dile getirilen hususlarn ne anlama geldiini bilmeyen kiiler ve toplumlarda da yasaklara kar ilgi vardr. Yani bilgisizlik, bu konuda bir ilgi sebebidir. Yasaklarla engellenen hususlarn mantkszl veya insan tabiatna aykr oluu da ilgiyi artrmaktadr. Menfaatler ve iktidar hrslar da yasaklara kar ilgi uyandrr. 34 Tedrc: Derece derece, azar azar, yava yava gitme, olma, ilerleme.

813

Akkoyunlular Dneminde Tasavvuf / Yrd. Do. Dr. Himmet Konur [s.536539]

Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Akkoyunlular Dnemi denildiinde XIV. yy.n ortalarndan XVI. yy.n balarna kadar olan yaklak asrlk zaman dilimi kastedilmektedir. Bu asrdaki kltr tarihi ve bu tarihin bir halkasn tekil edecek olan dnemin tasavvuf faaliyetleri henz yeterince incelenmi ve aydnlatlm deildir.1 Burada temas edeceimiz hususlar bu i iin bir ilk adm olarak telakki edilmelidir. Akkoyunlu tarihi her ne kadar yaklak asrlk zaman dilimini kapsyor ise de, bu devletin kltr tarihi sz konusu olunca, ilk dnemlerle ilgili siyas tarihin verileri dnda imdilik yeterli malumattan mahrum bulunmaktayz. Akkoyunlu Devletinin kltr tarihi bakmndan ve dolaysyla tasavvuf hayat bakmndan kayda deer bilgiye rastladmz devresi bu devletin en parlak yllarn yaam olduu Uzun Hasan (.1478) ve olu Sultan Yakub (.1490) dnemidir. Uzun Hasan, pek ok baarl sefer yannda, memleketinin imarna ve kltr hayatnn gelimesine de hizmet etmitir. Tebrizde muhteem bir saray tekilat kurmu, ulema, uara ve mutasavvfeyi etrafnda toplamaya alm, bunlarla ilmi mbahese ve mnakaalarda bulunmaktan byk zevk almtr. Bu sayede her taraftan gelen ilim, fikir ve sanat adamlar kendisinin etrafnda toplanmtr.2 Devrin dier hkmdarlar gibi Uzun Hasan ve olu Sultan Yakup da savalara verdikleri nemden hi de geri kalmayacak derecede, kltr yaratclarna; lim, ir ve sanatkrlara deer vermi, bu konuda devrin dier padiahlaryla yar iine girmilerdir. Bilhassa Herat, stanbul ve Kahireden geri kalmamak iin, zamann mnevverleri denilebilecek isimleri bol atiyyelerle kendi saraylarna ekmeye almlardr.3 Uzun Hasann dervilie meyilli bir kimse olduu zikredilir. Hatta onun tasavvufa meylinin bir sonucu olarak Safeviyye tarikat eyhlerine tevecch gstermesi, bu tarikata intisab ettii ve eyh Cneydin mridi olduu eklinde yorumlanmtr. Kz kardei Hatice Begimi eyh Cneydle, kz Halime Begimi de eyh Haydarla evlendirmesi onlarn siyasi nfuzlarndan istifade etme dncesinde oluu yannda, genel olarak tasavvuf ileri gelenlerine sempatisinin bir gstergesi olarak alglanmaldr. Zira o yalnz Safeviyye tarikat eyhlerine deil btn eyh ve dervilere yaknlk gstermitir.4 Uzun Hasan, dervilie olan bu meyli dolaysyla, tasavvuf ricalini saraynda da grmek istemitir. Onun saraynda grmek istedii mutasavvflardan biri Nakbendiyye tarikatna mensup olan zamann mehur airi Molla Cmdir (898 / 1492). 878 ylnda, Hac dn, Tebrize de urayan Molla Cmyi karlamak zere, byk emirlerinden Kad Hasan, Ebu Bekir Tahrani, Dervi Kasm akadil ve balca memleket erafn gndermi, byk hrmet ve ikramlarla onu arlamtr. Onunla sohbet etmi ve ona kendi anna yarar armaanlar vermitir. Tebrizde kalmas iin srarla ricada bulunmu, ancak Cm pek yal olan annesini ziyaret edecei bahanesiyle Horasana gitmitir.5 Cmnin mneat arasnda Hasan Beye yazd bir mektup da vardr.6

814

Uzun Hasandan sonra olu Yakup da, Molla Cmye byk ballk ve sayg gstermitir. Cm de bunu karlksz brakmamtr. Divannda Sultan Yakuba yazlm trl tler ve felsef nasihatlarla dolu bir kasde bulunan Cm, bu sultann gen yata lmne ok zlm ve SilsiletzZeheb adl mesnevisinde bu zntsn aka ifade etmitir.7 Yakubun yakn evresindeki baz devlet adamlar da Cm ile edeb mnasebetlerde bulunmutur.8 Uzun Hasan ve Sultan Yakup dneminin mehur mutasavvflarndan biri de Halvetiyye tarikat eyhi Dede mer Ren (892 / 1496)dir. Uzun Hasan kendisini ziyarete gelen kardei dristen bu eyhin methini duyar ve onu davet iin derhal adam gnderir. Muhynin ifadeleri Uzun Hasann zamann ileri gelen mutasavvflarn evresine alabilmek iin ne kadar ok istekli olduunun ak gstergesidir. Muhy yle diyor: Meer Sultan Hasann tlib-i hak birderi var imi. Daima ehlullh ile ens ve cels, nm dris imi. Sultan ona Karaba etrafnda bir evleke vermi imi. Ol dahi Dede hazretlerine buluup inbet edip halvetine girmi imi. n Tebrize birderi Sultan Hasan grmeye gelir, Sultan banda Dede Hazretlerinin tcn grr. Sorar ki bu kimin kisvetidir? O pes dahi Dedenin evsf- hamdesinden bir mikdar zikr eder. Dedeyi Sultan grmeden, ol veys-vr, kulaktan ak olur. Kad Hasan mveresi ile armaanlar verip mektup ile davet iin eyh brahimi irsal ederler.9 Daha sonra Tebrize gelen Ren, oradaki bir hankaha yerletirilir. Gerek halk gerekse padiah katnda byk hrete eriir. Ayn ekilde Uzun Hasann hanm Seluk Hatunun da ona byk muhabbeti olduundan sz edilir.10 Artk o byk-kk herkesin bavurduu bir eyh olmu, Akkoyunlu saraynda dzenlenen ilm ve tasavvuf sohbetlerin deimez simas haline gelmitir.11 Dede mer gibi halifesi ve postniini olan brahim Glen (940/1534) de Akkoyunlu saraynn nemli mutasavvflarndan biridir. ncelikle zahir ilimlerle uraan brahim Glen daha rencilik yllarndan itibaren Akkoyunlu saraynn himayesine mazhar olmu ve ardndan sarayda nianclk grevine nasb edilmitir.12 Daha sonra tasavvufa meylederek Dede mer Renye intisab etmitir. O da eyhi gibi, bir mutasavvf olarak da, Akkoyunlu devlet ricalinden byk sevgi ve sayg grmtr. Bir davranndan dolay Uzun Hasann takdirini kazanan brahim Glenye tarhanlk13 unvan da verilmi, her ne yaparsa yapsn kimsenin engel olmamasna hkmedilmitir.14 Sultan Hasan, olu Yakub iin bir hoca ve mrebbi aradnda Glennin tavsiyesine uyarak hareket etmitir.15 Yakup da ona, babas gibi, byk sayg gstermi, baz savalarda askerin maneviyatn ykseltmek iin yannda gtrmtr. Bu savalarda elde edilen baarlar da mridleri tarafndan brahim Glenye mal edilmitir.16 Akkoyunlular Dneminde halkn byk sayg ve sevgisini kazanan mutasavvflardan biri de Nakbendiyye tarikat eyhlerinden Baba Nimetullah Nahcivan (920/1514) dir. Bunda, phesiz onun selatin hizmet edip geldiklerinde syir fukar ve reaydan ziyade iltift etmeyip bir vecihle dnyaya meyl etmemi olmasnn byk pay vardr. Bu nedenle hemen her konuda halk kendisinin grne bavurmutur. Tebrizde tun ortaya ktnda halk ehri terk etmek iin onun ve brahim Glennin fetvlarna mracaat etmitir. Onlar da bu konuda halka fetv vermitir.17 Baba Nimetullah, hibir tefsire mracaat etmeden, batan sona Kuran- Kerimi byk bir fesahat ve belaatla tefsir etmesi yannda Glen-i Rz18 erh etmesiyle de tannr.

815

Zamann farkl tarikatlara mensup meayihi arasnda yakn iliki olduu da grlmektedir. Baba Nimetullahn lm deindeki Dede mer Renyi ziyaretinden bahsedilir.19 Zamann meayihi arasndaki yakn ilikinin bir baka rneini de Molla Cm ile brahim Glen arasnda gryoruz. Herat seferine katlan brahim Glen, Molla Cm ile grp sohbet etmitir. Bu tanklklar dolaysyla Hacca giderken Molla Cmye hcum eden Badatllara kar kmtr.20 * * * Akkoyunlular Dnemine gelindiinde tasavvuf dncesi kemaline ermi ve tasavvuf faaliyetleri de tarikatlar marifetiyle yrtlmeye balanmtr. Tasavvuf dorudan siyas bir faaliyet olmad iin slam dnyasnda ortaya km olan btn tarikat faaliyetlerine Akkoyunlu lkesinin prensip olarak ak olduunu peinen kabul edebiliriz ki yukarda bunlardan bir kann ismi gemiti. Nazar planda ise bn Arab (638 / 1240) kaynakl Vahdet-i Vcud dncesi ile Mevln Celleddin-i Rmnin (672 / 1273) ak ve vecd eksenli tasavvuf anlaynn Akkoyunlular Dnemine damgasn vurduu grlmektedir. Nitekim dnemin en hararetli tartma konularnn banda Vahdet-i Vcud ve Sem bahsi gelmektedir. slamda tasavvuf dnce ierisinde glenip gelien ve bn Arabnin sistemletirdii Vahdet-i Vcud gr tasavvuf dncenin ulat en son nokta olarak deerlendirilir.21 bn Arab grlerini Fsusul-Hkem ve el-Fthtl-Mekkiyye gibi eserlerinde aklamtr. Bilhassa Fss tarikat ricali arasnda dnemin en revata olan eserleri arasnda yer alm ve Fusslik ad altnda bir akmn domasna da sebep olmutur. Muhynin ifadelerinden anladmza gre bnl-Arabnin Fssul-Hikem adl eserini okuyup ondaki dnceleri benimseyenlere Tebriz ve civarnda veya genel olarak randa Fss ad verilmitir.22 Zamann tasavvuf meclislerinin en nemli mzakere konular Fssun baz meseleleri olmutur. brahim Glen Karabada kladnda Karaba mollalarna Fssun mhim meselelerini aklam; bu mbhaselerden istifade ile mecliste bulunanlardan Molla Abdl-an el-Muni, Tardl-Luss an Hussil-Fssu ve Molla mvl, Reddn-Ns anilFssu kaleme almlardr.23 Zamann en ok konuulan ve tartlan tasavvuf konularndan birisi de daha nce Mevlnnn ahsnda yksek dzeyde temsil edilen ve Mevlevlik iinde en estetik dzeye erien sem ve raks meselesidir. O dnemde tasavvuf erbabnn yaplan tm tarizler karsnda sem ve raks tasavvuf hayatn ayrlmaz bir paras olarak grmeye devam ettiini mahede ediyoruz. Muhynin bildirdiine gre, o sralarda baz derviler zikir ve sem eder ve bunlar gren halktan baz kimseler de bunlara cz bir elem gelse bu vecdi ve tevacd terk ederlerdi diye syleirdi.24 te yandan Mevlnnn eserlerinin dnemin mutasavvflarnn eserlerine ekil ve muhteva bakmndan da kaynaklk ettii grlmektedir.25 bn Arabnin Fssuna erh ve Mevlnnn Mesnevisine nazire yazmak dnemin mutasavvf melliflerinin nemli megalelerinden birini oluturmutur. * * * Tasavvuf-Siyaset likisi lk satrlarda aksettirmeye altmz zere, Akkoyunlular Dneminde devlet adamlar ile tasavvuf ricali arasnda yakn iliki olduu grlmektedir. Bu ilikinin, ounlukla dier slam devletlerinde de grlen, olumlu bir takm sonular yannda, olumsuz baz tezahrlerine de

816

rastlanmaktadr. Tasavvuf ricalinin devlet tarafndan desteklenmesi tasavvuf faaliyetlerinin daha derli toplu ve st dzeyde yrtlebilmesine imkan salamtr. te yandan tasavvuf ricali de toplumda ilm hareketliliin salanmasna katkda bulunmutur. Bu dnemde mutasavvflar ilk dnemlerden itibaren olumaya balayan ve gittike zenginleen ve VI. asrdan itibaren Vahdet-i vcud ad altnda sistemli bir felsefeyle karmza kan tasavvufun en etrefilli konularn ulemnn ve toplumun gndemine sokmulardr. Vahdet-i Vcud konusu halen daha anlalmas, hazmedilmesi, kabul edilmesi kadar kar klmas da byk bir birikim gerektiren meselelerden biridir. Toplumun tefekkr dzeyini ykseltmek isteyen bir devletin bu gre sahip olanlar da kar kanlar da himaye etmesi bu adan isabetli ve anlalabilir bir tavrdr. Nitekim Akkoyunlu Devleti bu gre sahip olan mutasavvflar kadar kar kan medrese ulemasna da sahip kmtr. Bu konuda Akkoyunlu hkmdarnn huzurunda ve himayesinde tartmalar yaplmtr.26 Bu tartmalarn zaman zaman tartma snrnn tesine getiini ve ulema-mutasavvf atmasna dntn de grmekteyiz. Dede mer Rennin halifeleri Karaba Trkmenlerini irad iin etrafa yaylnca halkn byk tevecchn kazanrlar. Ancak oradaki talib-i ilimlerden bazs onlar kskanarak Fsslik27 ile sularlar ve tekfir ederler. Ancak Akkoyunlu Devleti bu topluluklar arasnda taraf olmamay tercih eder. Onlar bir arada ve bark olarak yaatabilmenin yolunu arar.28 bn Arab ve grleri etrafnda ekillenen bu tartmalar ve bu tartmalarn taraflarna kar devletin tutumu daha o yllardan itibaren Mslmanlarn fikir ve vicdan hrriyeti konusundaki kapasite ve tahammlnn bir gstergesi olarak vazife grmtr. Vahdet-i Vcudun anlalmas ve hazmedilmesi zor bir anlay iinde barndrdndan bahsetmitik. Bu bakmdan bu anlayn bir toplumda hogryle karlanmas o toplumun farkl gr, dnce ve kanaatlere ne derece hazrlkl, ak ve mtehammil olduunun da bir gstergesidir. Tasavvuf ve tarikatlar, Akkoyunlu Devletinde, fikr hareketlilii salamaktan baka sosyal bir har vazifesi de grmtr. Ulam ve kitle iletiim aralarnn bugnk hz ve yaygnlktan ok uzakta olduu bir dnemde, geni bir corafya parasna hkmeden Akkoyunlu Devletinin lke snrlar ierisinde kalan insanlar kendi otoritesi etrafnda birletirebilmesinin ve onlara ulaabilmesinin gl takdir edilebilir. Bu durumda yaplacak eylerden biri, halkn sevdii ve sayd ilim, fikir ve gnl adamlaryla temasa gemek; onlar vastasyla vatandalarna ulamak, vatandalarn da kendisine ulamasn salamaktr. Ancak siyasetle tasavvuf ricalinin bu yakn ilikisi olumsuz bir takm sonular da dourmutur. Genellikle herhangi bir sosyal kurumla temasa geen siyaset bu kurumlara hep kendi istedii ekilde ve lde faaliyette bulunma hakk verme temaylnde olmutur. Dinin siyas istismar her ne kadar daha ok gnmzn problemiymi gibi alglansa da bunun tarihinin olduka eskilere dayand grlmektedir.29 Bu ise ileri dorudan siyaset yapmak olmayan mutasavvflar tarafndan pek ho karlanmamtr. Dede mer, lmne yakn kendisini ziyarete gelen Baba Nimetullaha, Uzun Hasann ei Seluk Sultann yaptrd zaviyede eyhlik yapmay kabul ettii iin pimanlk duyduunu bildirmitir.30 Yukarda Molla Cmden bahsederken deindiimiz zere, mmkn mertebe mutasavvflarn sultanlardan uzak durmay tercih ettiklerine dair rivayetler de bunu gstermektedir.

817

Belki de eyhinin tecrbesinden hareketle, brahim Glennin de sultanlarn tekke eyhlii tekliflerine scak bakmadn gryoruz. Kendisini srarla Kahireye davet eden Memluk sultanna beni eyh-i sultan etmeyesin diyerek art komas sultanlarn mutasavvflardan bu ynde bir beklentilerinin olduunun ve mutasavvflarn da bundan memnuniyetsizlik duyduklarnn ak bir ifadesidir.31 Dnemin mutasavvflar Akkoyunlu Devletinin ykl srecinde ok ar artlar altnda yaamak zorunda kalm; serbest hareket etmelerine ve istedikleri yere yerlemelerine izin verilmemitir. Sultan Yakub sonras ortaya kan i ve d etmenlere bal siys karklklar Akkoyunlu lkesini ekin ilim, fikir, sanat, ahlk ve gnl adamlarnn tercih ettii bir yer olmaktan karmtr.

DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Faruk Smer, Akkoyunlular, DA, st. 1989, II, 271-272. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, 194; M. etin Varlk, Akkoyunlular, W. Hnz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, (ev: Tevfik Byklolu), Ankara 1992, 99-103. W. Hnz, a.g.e., 104-105; Himmet Konur, brahim Glen Hayat, Eserleri, Tarikat, st. Ali Asgar Hikmet, Cm Hayat ve Eserleri, (ev: M. Nuri Genosman), st. 1991, 59; W. Ali Asgar, a.g.e., 57. Ali Asgar, a.g.e., 59-60. Ali Asgar, a.g.e., 66. Muhy-yi Glen, Menkib-i brhm-i Glen, (Haz: Tahsin Yazc), TTK Yay., Ank.

Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VIII, 428.

2000, 47-48. Hnz, a.g.e., 103.

1982, 48; Mahmud Cemaleddn el-Hulvi, Lemezt- Hulvyye ez Lemet- Ulviyye, (Haz: Serhan Tayi), MF Vakf Yay., st. 1993, 514. 10 11 Lami elebi, Nefehat Tercmesi, st. 1240, 576; Evliya Menkbeleri, (Haz: Sleyman Bkz. Muhy, a.g.e., 51-54; Hulvi, a.g.e., 515. Dede mer hakknda ayrca bkz. Lmi Uluda-Mustafa Kara), 703. elebi, Nefeht Terc., st. 1270, 576; Takprzde, akikun-Numniyye, Beyrut 1975, 160; Mehmed Mecd, Hadiku-akaik, (Nr: Abdlkadir zcan), st. 1989, 281-282; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, st. 1307, IV, 583; Bursal M. Tahir, Osmanl Mellifleri, st. 1333, I, 69; Aydn Vilayetine Mensup Meayih, Ulema, uara, Mverrihin ve Etbann Tercim-i Ahvli, zmir 1324, 1214; Sdk Vicdn, Tomr- Halvetiyye, st. 1338-1341, 41-46; Rahmi Serin, slm Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, st. 1984, 86-92; Mustafa Uzun, Dede mer Ren, DA, st. 1994, IX, 8183. 12 Hulvi, 514, 525; Muhy, 29-30; emleli-zade Ahmed Efendi, ive-i Tarikat-i Glen, Ankara 1982, 544; Hariri-zade Kemaleddin Efendi, Tibyan- Vesailil-Hakaik, (Sleymaniye Ktp., No: 430-432), III, 87 b.

818

13

Tarhan: Eski Trk devletlerinde bir rtbe, bir asalet ve eref unvan; daha sonraki Trk ve

Mool devletlerinde ise eitli mkellefiyetlerden muafiyet imtiyazna sahip kii veya topluluk. Bkz. Reat Gen, Tarhan, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1981, XXX, 433. 14 15 16 edilebilir. 17 18 19 Muhy, a.g.e., 251. Glen-i Rz: ebsterinin (720 / 1320) tasavvufi mesnevisidir. Bkz. H. Ahmet Sevgi, Mecdi, a.g.e., 282; Lamii, Nefehat Tercmesi, 576; (Haz: S. Uluda-M. Kara) 703; Muhy, a.g.e., 30. Muhy, a.g.e., 65. Muhy, a.g.e., 112-113. brahim Glen Hakknda geni bilgi iin Muhynin Menakb

yannda brahim Glen Hayat, Eserleri, Tarikat (nsan yay., st. 2000) adl almamza mracaat

Glen-i Rz, DA, XIV, 253. Mustafa Uzun, Dede mer Ren, Hayat, Eserleri ve Miskinlik-nme Mesnevisi (Edisyon Kritik), M Sos. Bil. Ens., st. 1982, 34. Baba Nimetullah iin bkz. Ethem Cebeciolu, Nimetullah Nahcvani, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, st. 1996, VIII, 23-26. 20 Muhy, a.g.e., 30-31. Harr-zde, a.g.e., III, 87 b; Hoca-zde Ahmet Hlmi, brhm Glen, st. 1322, 5. (Cmnin hacc yolculuu iin bkz. W. Hnz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, 102103; Ali Asgar Hikmet, a.g.e 136-145. 21 22 23 Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara 1995, 199; Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, st. Muhy, a.g.e., 88-89. Muhy, a.g.e., 180-181; Badadl smail Paa, zahul-Meknun fiz-Zeyl ala Kaefiz-Zunun, 1987, 200-201.

st. 1971-72, I, 556; II, 83. Tahsin Yazc bu iki mellif ve eser hakknda baka bir eserde herhangi bir kayda rastlamadn bildirmitir. (bkz. Muhy, a.g.e., (Tahsin Yazcnn nsz), XXXVII). Fss erhleri arasnda bu iki eserin adna rastlanmamaktadr. Fss erhlerinin bir listesi iin bkz. M. Erol Kl, Fussl-Hikem, DA, st. 1996, 233-234. 24 25 26 27 28 29 Muhy, a.g.e., 223. Buna rnek olarak Dede mer Ren ve brahim Glennin eserlerini gsterebiliriz. Muhy, a.g.e., 41-42, 180-181, 212-214. Anlalan o ki bu terim baz dnemlerde bir sulama ifadesi olarak kullanlmtr. Bkz. M. Muhy, a.g.e., 88-89. Bu konuda bir genelleme yapan Ahmet Akbulut Mslmanlarn tarihinde de siyas g

brahim Glennin eserleri hakknda bkz. Konur, a.g.e., 174-181.

Erol Kl, Fussl-Hkem, DA, XIII, 236.

daima dini dnceyi kontrolnde tutmutur. diyor. Bkz. Akbulut, Siyasal slam zerine, Trk Yurdu, c. 17, sa. 116-117, Nisan-Mays 1997, 118. 30 31 Mecdi, a.g.e., 282. Muhy, a.g.e., 321.

819

B. BLM

Trkiye Seluklularnda Bilimsel almalar / Prof. Dr. Esin Kaya [s.540559]

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Anadolu ok erken tarihlerden itibaren farkl uygarlklar barndrm bir corafik blgedir. Genellikle bu blgede ilk insan topluluklaryla ilgili bilgiler M.. 10.000lere kadar gtrlebilmektedir. Akehir yaknlarndaki Akl Hyk te yaplan kazlar orada M. 10.000lerde insanlarn yaad ve tepeden girilen evler yaparak kendilerini dardan gelecek tehlikelere kar korumaya altklarn gstermektedir. Bu gruplar daha sonra, bugn mzelerimizdeki arkeolojik malzemelerden de rendiimiz kadaryla deiik kavimler izlemitir. rnein, Hititler, Frikyallar, Lidyallar, Romallar, vb. gibi. Genel kanaat Trklerin Anadoluya geliini MS. XI. yzylla belirler, halbuki onlarn daha nce Anadoluya geldiklerini gsteren baz delillerle karlamaktayz. rnein, bugn Van Gl civarnda ve Hakkaride bulunan baz mezar talar (balballar) ile Kazakistandaki arkeolojik almalar sonunda karlm olan balballar arasnda nemli benzerlikler olduu grlmektedir. Bu da bilinen ve kabul gren tarihten ok daha nce Trklerin Anadoludaki varln gstermektedir. Baz tarihilere gre, bunun sebebi Trkler erken tarihlerden itibaren zaman zaman g etmiler ve Kafkasyaya kadar gelmiler ve Avrupa ilerine doru hareket etmilerdir. Bu arada zaman zaman Anadoluya aknlar yapmlardr. Bu mezar talar onun bir simgesidir. Ancak, bu grler henz varsaym niteliinde olup, genellikle de, talarn tarihi, onlarn szn ettii tarihe gre, ok daha erken dneme rastladndan sz konusu varsaym bir lde havada kalmaktadr. Buraya kadar verilen aklamalardan da anlalaca gibi, Anadolu tarihin her devrinde ok hareketli bir ortam olmutur. Genel kabul gren gre gre, Trklerin Anadoluya gelileri Malazgirt Sava (1071) ile balatlr. Ancak, bu tarihi yaklak 40 yl ncesine gtrmek mmkndr. Turul Bey, Alp Aslan ve Melikah Trkmen muhacirleri Anadoluya bu tarihlerde gndermilerdir. Bylece Anadolunun fethi ve Trklemesi daha kolay olmutur. Seluklular Anadoluya gelmeden ok daha erken tarihlerden itibaren hemen btn bilim dallarnda ve felsefede gelimi dzeyde bir bilimsel faaliyet yrtmlerdir. Byk Seluklu Devleti snrlar ok geniti ve slam dnyasnda sekin kltr merkezleri diye bildiimiz birok yer bu geni snrlar iinde kalyordu. Bunlar arasnda daha sonra da bilimsel ve kltrel faaliyetini artrarak devam ettiren Buhara, Fergana, Semerkant, Belh, Merv gibi ehirleri sayabiliriz. Bu da Seluklularn byk bir kltr mirasn devir aldklarn gstermektedir. Sonuta, Anadoluya gelen Seluklular belli bir kltre ve bilgiye sahiptiler ve bu kltr kendileriyle birlikte Anadoluya tadlar.

820

On ikinci yzyldan itibaren Anadoluya Turkia ad verilmitir.1 Anadoluda kurulan belli bal Trk devletleri Danimentler, Artuklular ve Anadolu Seluklu Devletidir. Anadoluya gelip yerleen Trkler, orada sadece han, hamam, kervansaray, kpr, medrese, gzlemevi ve hastane yapmamlar; bir taraftan da, bunlarn temelini oluturan bilimsel faaliyetlerde de bulunmulardr. Kendilerinden nceki mspet bilimlerle ilgili almalardan yararlanmak suretiyle, Anadolu Seluklular matematik, astronomi, fizik, kimya ve tpla ilgili almalar yapmlardr. Gnmz niversitelerinin temelini tekil eden medreselerin ilk rnei Melikah tarafndan Niaburda kurulmutur. Bunlara, Anadoluda Danimentler tarafndan Tokat ve Niksarda ve Artuklular tarafndan Diyarbakrda ve daha sonra Konya, Sivas, Kayseri gibi eitli ehirlerde kurulan medreseleri ilave edebiliriz. Seluklular, Anadoluya gelmeden nce, Arapay bilimsel eserlerinde yaz dili olarak kullanmlardr, Farsay ise daha ok edebi dil olarak kullandklar bilinmektedir. Bunun sebebi slam dnyasnda, Arapa ve Farsa yzyllar boyu yaz dili olarak benimsenip, kullanlm olmasdr. Sekizinci yzyln ikinci yarsndan itibaren bilim eserlerinin Arapa olarak kaleme alndn grmekteyiz. Bilindii gibi, Arapann yaz dili olarak benimsenmesinin sebebi, Kurann Arapa olmas idi. ncelikli olarak, Sanskrit dili, Farsa ve Yunancadan yaplan evirilerle mevcut bilgi slam dnyasna aktarlm ve slam dnyasndaki bilimsel almalar, bylece bu bilginin temelleri zerinde ykselmiti. Sekizinci yzyln sonundan itibaren balayan bilimsel faaliyet -ki bunlardan biri de Cabir b. Hayyana ait olup, daha ok simya konusunda younlamtr- sayesinde yava yava bir iir dili olan Arapa bilim dili haline gelmitir. Her ne kadar Seluklular ve dier Trk devletleri saray evrelerinde ve resmi yazmalarnda Fars dilini kullanmlarsa da, slam dnyasndan gelen bilimsel eserlerin Arapa kaleme alnmas alkanlna uygun olarak, bilimsel eserlerini daha ok Arapa yazmaya devam etmilerdir. Bunun olmas da son derecede doaldr, nk gerek Seluklu Devleti, gerekse dier beylikler, slam dinini ve kendi kltrleri iinde mecz ettikleri slam kltrn benimsemilerdir. Anadolu Seluklular zamannda orada kurulan Trk beylikleri bilimsel almalar desteklemilerdir. Onlar iyi komutan ve iyi idareci idiler, ancak hi biri Farsaya ilgi gstermemilerdir; Farsa bilmezler. Dolaysyla, Trke konumular ve Trke yazmlardr. Anadolu Seluklularnda beylikler bilim adamlarn korumu ve deer vermilerdir. Onlar lkelerini korumaya alrken, tp, matematik, astronomi, edebiyat ve tasavvuf almalarn desteklemiler, ayrca bilimsel kurumlamaya da nem vermilerdir.2 Anadolu Trklerinin Eitim Kurumlar Bu dnemde bilimsel faaliyetin yrtld kltr merkezleri arasnda Sivas, Tokat, Amasya, Diyarbakr, Mardin, Konya, Kayseri zikredilebilir. Anadolu Beylikleri zamannda, yukarda da ifade edilmi olduu gibi, bu ehirlerde medreseler ve ktphaneler yaplm; beyler bu faaliyetleri maddi ve manevi olarak desteklemilerdir. Bu dnemdeki bilim adamlar ise, bn Sina, Beyruni, Farabi ya da Gazali gibi bilim adamlar ve dnrlerin eserlerini esas almlardr. Beyliklerde yazlan bilimsel ya da felsefi eserler, onlarn yorumu, aklanmas veya onlarn dncelerine aklama veya onlarn eserlerine zet olarak ekillenmitir.

821

Ancak Anadoluda Karamanllar zamannda Karamanolu Mehmet Bey Trkenin yaz dili olarak kullanlmasn emretmitir, ve daha sonraki tarihlerde Trkenin yaz dili olarak kullanldn gryoruz. Yukarda da belirtilmi olduu gibi, Anadolu Seluklular zamannda, daha nce Byk Seluklu Devletinde de grld gibi, eitim ve retim ok nemli olmutur. 1071den itibaren bu corafyada yer-yurt tutan Trkler ncelikli olarak eitim ve retimden Anadolunun eitli ehirlerinde medreseler yaptrmlardr ve bugn bunlarn bir ksm hl ayaktadr. Seluklularn zayflayp yklmasndan sonra, onlarn devam olarak kurulan beylikler dneminde de birok medrese kurulmutur. Aslnda bu medreseler, gerek mimari gerekse eitim sistemi olarak, daha sonra kurulan Osmanl medreselerine nclk etmitir. Bilindii gibi, ilk medresenin kurucusu Alp Arslan (1063-1072) ve Nizaml-Mlk (l.1092) olarak kabul edilir. Ancak bugn Nizaml-Mlkten nce de, Gazneliler tarafndan Gazneli Mahmud zamannda Niaburda 4 medrese aldn biliyoruz. Yksekokul olarak kurulan medreseler Seluklular tarafndan daha ok devlet memurlar, eliler, hakimler yetitirmek zere kurulmu olan eitim kurumlar idi. Bylece devlet iinde yksek seviyede memurlara gerekli olan devlet ideolojisi retilebilecekti. Medreseler, daha ok hadis, fkh, tefsir gibi, dini bilimlerin eitim ve retimine arlk veren eitim kurumlar olarak ekillendi. Ancak daha sonra tp ve astronomi ile ilgili eitim veren medreseler de kuruldu. Anadoluda Seluklar, idarelerinde olan yerlerde, on birinci yzylda, bilindii kadaryla, hi medrese kurmadlar. Anadoluda Seluklular tarafndan kurulan medreseleri genellikle on iki ve on nc yzyllarla tarihlendirmekteyiz. Baz yazarlara gre, Seluklularn daha nce ve de zellikle on ikinci yzylda Anadoluda medrese yaptrmamalarnn en nemli sebebi Hal seferleridir. Srekli olarak sava halinde olan Seluklular imar ileriyle pek ilgilenememilerdir. nk buna vakit ayramamlardr. Anadoluda on ikinci yzylda yaplan medreselerin bir ksm, Seluklular Hal seferleriyle urarken, nispeten daha rahat bir konumda olan Danimentler tarafndan yaptrlmtr. Bunlar arasnda Meliki Nizameddin Ya-Basan tarafndan (1142-1164) Niksarda yaptrlan Niksar Ya-Basan Medresesidir. Bir dier medrese ise Tokat Ya-Basan Medresesidir (ukur Medrese). Bu medrese daha sonra Anadoluda yaptrlan medreselere rnek tekil etmitir. Bunlar plan olarak ilkel olmakla birlikte, kendisine zg bir yap stiline sahip olmalar asndan nem tarlar. Erken tarihli medreselerden Niksardaki Ya-Basan Medresesi ise Niksardaki kale surlarnn yaknnda ina edilmitir. Ancak gnmzde bir hayli harap durumdadr. Tokatta bulunan ukur Medrese ise, Niksardaki Ya-Basan Medresesine ok benzemektedir. Ancak yap olarak ok daha iyi durumdadr. Danimentler zamannda yaplan medreselerin hepsinin mimari tarz incelendiinde Orta Asya ev planlarna nemli lde benzer olduu saptanmaktadr. Hemen hepsinde eyvan ve kubbe vardr. Ayrca kubbenin ortasnda bir delik bulunmaktadr. Her ne kadar kubbedeki bu delik, Orta Asyadaki evlerde de vardr, eklinde bir yorumla aklanmaya allmsa da, bu deliin hemen btn medreselerde olmadn biliyoruz. Ayrca bu deliin alt bo olduuna gre, alt ksmna rastlayan yerde bir havuz olup olmad akla gelmektedir. Eer bir havuz ya da kuyu varsa ki, o zaman ukur

822

Medresede, sadece dini bilimler deil, ama ayn zamanda astronomi ve dolaysyla onun vazgeilmez yanda matematiin de olduunu sylememiz mmkndr. Erken tarihli medreseler arasnda Kayseride Kllk Camiinin yannda yaptrlm olan Kllk Camii Medresesidir. Son derecede basit birka hcreden meydana gelmi olan bu medresenin o dnemden kalma en eski medrese olma ihtimali vardr. Kllk ad ona 1334de depremde yklan cami ve medreseyi yeniden yaptran kiiye atfen verilmitir. 1210 tarihinde yeniden bir tamir grd bilinmektedir. Kayseri Danimentlerin baehri olduuna gre, medresenin de 1135-1142 yllar arasnda bir tarihte yaptrlm olmas gerekir. Ancak baz yazarlara gre, cami sz konusu tarihler arasnda yaplmasna karn, ona bitiik nizamda yer alan medrese, caminin depremde yklmasndan sonra, ona ilave edilmitir. Daha ok dini bilimler eitimi verilen bir yap olmaldr. Ayrca medreselerin hepsinde de, klk dershaneler, mderris odalarnn yan sra, ktphane vardr. Anadolunun Gneydousunda yer alan Anadolu beyliklerinden Artukoullar da, dier beylikler gibi, eitli ehirlerinde medreseler yaptrmlardr. Artukoullar zamannda Urfa, Mardin, Gaziantep ve Diyarbakr ehirlerinde medreseler yaptrlmtr. Bunlar on ikinci yzyl ve on nc yzylla tarihlendirilir. Bunlardan birisi Urfada Ulucami Medresesidir. On ikinci yzyl banda yaplmtr, ancak birok defalar tadilata uramtr. Caminin kuzey tarafndaki bir kitabede 1113 tarihinde yapldna dair bir kayt bulunmaktadr. Bu medrese Trkiye hudutlarnda bilinen en eski medresedir. Diyarbakrdaki Mesudiye Medresesi ise 1191 ylnda yaptrlmtr. Urfadaki Ulucami Medresesi dnda Artukoullarnn yaptrm olduu en eski medresedir. Bu medrese de dierleri gibi, zaman zaman tadilata uramtr. II. Skman zamannda Halefi Cafer tarafndan yaptrlmtr. Diyarbakrda Artuklular tarafndan yaptrlan bir baka medrese Zinciriye Medresesidir. Ona Sincariyye Medresesi de denir. Mesudiye Medresesi ile aa yukar ayn yllarda yaptrlmtr. Bu Medrese Ulu Caminin gneybatsnda bulunur. Muhtemelen orijinal halini de korumutur. Yine Artukoullarndan I. Necmeddin Gazi tarafndan Harzemde kurulmu olan Taceddin Mesud Medresesi aslnda o zaman kk bir kasaba olan Harzemde ina edilmitir. Bu medresenin yannda da bir medrese bulunduu grlr. Melikl-Mansur Nasreddin Artuk-Arslan (1201-1239) zamannda Nasreddin Artukolunun azadl klesi Habe Taceddin Mesud tarafndan yaptrlmtr. Yapm tarihi 1211dir. Yine Artukoullar tarafndan yaptrlm olan bir baka Artuklu medresesi, Mardindeki ehidiyye Medresesidir. Onun da yannda bir trbe bulunmaktadr. Binann bir ksm on nc yzylda ina edilmitir. Ahmed elebi (Ramazaniyye) Medresesi Gazianteptedir. Ramazaniyye Camii yaknnda ina edilmitir. Cami eyh Ramazan Efendi, medrese olu Seyyid Ahmed tarafndan yaptrlmtr. Evliya elebi burann on nc yzyldan nce yapldn sylemektedir, ancak bu konuda kesin bir delil yoktur. Bu medreselerin hemen hepsinin cami yannda, onlara bitiik nizamda yaptrlm olmas, onlarn yaptrl amalarn da ortaya koymaktadr. Onlar daha ok dini eitim vermek ve Sufi ideolojiyi sistematik bir ekilde retmek iin yaplmtr.

823

Daha nce de belirtilmi olduu gibi, Seluklularn Anadoluda kurduu medreseler on nc yzylla tarihlendirilmektedir. Bunlarn mimari olarak zelliklerini belli kaidelere balamak pek mmkn olamamaktadr. Ancak genellikle hemen hepsi de kubbelidir. Seluklu medreselerinin mterek bir slubu olmamasnn sebebi, dier beyliklerde olduu gibi, belli, kk bir blgede hakim olmamalardr. Biz Seluklu mimari zelliklerine bakarak, onlarn kltrndeki etkilerin izlerini belirleyebiliyoruz. Anadolunun eitli yerlerinde Seluklular medrese ina etmitir. Bunlarn adm adm mimari olarak gelime gsterdii ve de daha sonra Osmanl Devletindeki medrese mimari asndan da etkili olduu grlmektedir. Burada Seluklularn Anadoluda yapt medreselerin belli ballarn grelim. Anadoluda Seluklularn yaptrm olduu medreselerden biri, mehur Huand veya Hunat Hatun Medresesidir. Aslnda bu yap sadece medrese olmayp, Seluklularn yapt az sayda klliyelerden biridir, yani medresenin yannda, cami, hamam ve trbesi vardr. I. Keykubatn olu Gyaseddin Keyhsrevin annesi Mahperi Hatun tarafndan 1234-1238 yllar arasnda yaptrlmtr. lkin cami, daha sonra medrese ve trbe ina edilmitir. Bu medresenin ya da doru bir ifade ile, bu klliyenin yan sra, yine Kayseri ehrinde Hac Kl Medresesi vardr. Medresenin zzettin Keykavusun zamannda Ebul-Kasm b. Ali el-Tusi tarafndan yaptrld bilinmektedir. mar tarihi 1249/1250dir. Onun yannda ayn tarihi tayan cami de yaptrlmtr. Anadoluda kurulan medreselerden biri de Eskiehirin Seyitgazi ilesinde kurulmu olan Battal Gazi Medresesidir. 1207/1208 yllarnda yaplmtr. Tek katl bir yap olarak yaplm; daha sonra, stne ilave yaplarak, Osmanl Devleti zamannda, II. Bayezid dneminde tekke olarak kullanlmtr. Baz kaynaklara gre, Bizans ve Emevi ordular arasnda yaplan savata yaralanarak, ehit dmtr. oban Baba diye bilinen Kutluca Baba 1202 ylnda Battal Gazinin cesedinin bulunduu maaray bulmu; durum I. Gyaseddin Keyhsreve bildirilmi ve Keyhsrevin annesi mmhan Hatun maarann bulunduu yere Seyit Gazi adna bir trbe yaptrmtr. Ayn yere, mmhan Hatun bir de medrese ina ettirmitir. mmhan Hatun ldnde, onun cesedi de bu medreseye gmlmtr. Kayserideki bir dier nemli medrese Kk Huand Hatun Medresesi diye de anlan Seraceddin Medresesidir. Kayseri Emiri Seraceddin Bedri 1238 ylnda yaptrmtr. Plan olarak mmhan Medresesine benzer. Kayseri ehrinin nemli medreselerinden birisi de Sahibiyye Medresesidir. na tarihi 1267 olan bu medrese Hseyin olu Sahip Ali tarafndan yaptrlmtr. Bu zat Akehirdeki Ta Medrese, Konyadaki nce Minareli Medrese ve Sivastaki Gk Medreseyi de yaptran Seluklu veziri Fahreddin Ali Sahip-Atadr. ok bilinen Seluklu medreseleri arasnda Konyadaki Karatay Medresesini de zikredelim. Medrese Celaleddin Karatay b. Abdullah tarafndan 1251 ylnda yaptrlmtr. Medresenin zelliklerinden biri, yukarda baz medreselerde de sz konusu olan ortas delik kubbedir. Kubbenin altna rastlayan havuz, bu medresede de gzlem yaplp, yaplmadn akla getirmektedir. phesiz burada yaplacak bu ynde bir alma bu konuya aydnlk getirecektir. Konyadaki medreseler arasnda Sral Medresenin ayrcalkl bir yer vardr. ki katl olarak yaplm medresede, dier iki katl medreselerde olduu gibi st kat renci odalardr. Alt kat snflara

824

ayrlmtr. Medresenin her yan inilerle kapl olduu iin Sral Medrese adn almtr. indeki kitabelerden II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda 1242 ylnda yaptrld anlalmaktadr. Bedreddin Muslihiddin tarafndan yaptrlm olduu iin Muslihiyye Medresesi de denir. Bu binann mimar Tuslu olup, Mool aknlarndan kap, Anadoluya gelmi Muhammed b. Osman el-Tusi adl bir Trk mimardr. Konya saraynda kendisi iyi karlanm; izzet ve ikram grmtr. Biz mimarlarla ilgili pek bilgiye sahip deiliz. Muhammed b. Osman el-Tusi hakknda snrl da olsa bir bilgi sahibi olmamz istisna tekil etmektedir. Seluklularn belli bal medreselerinden biri de gnmzde, orum iline bal Alaca ilesinin Mahmudiye ky yaknlarnda bulunan Kalehisar Medresesidir. Kesin tarihi bilinmemekle birlikte XIII. yzyln ilk yars olarak tarihlenmektedir. Aslnda buras Seluklular zamannda bir ehirdi ve onlar bu ehir merkezine bu medreseyi ina etmilerdir. Yanna yaplan cami ile medrese kaynatrlmak istenmitir. Bu da muhtemelen eitim ve retimin dini konulara nem vermesinden ileri gelmektedir. Karatay adn tayan bir medrese de Antalyada bulunmaktadr. Kadaraday diye de bilinen bu bina 1250 ylnda II. zzettin Keykavus zamannda saltanat naiplii ve kardein saltanat srasnda devletin en kdemli veziri olan Karatayn (. 1253) yaptrd bir medrese olup, bina daha ok bir cami olarak tannmtr. Ancak mimari tarzndan onun daha ok bir medrese olmas gerekir. Seluklu medreselerinden birisi de Sinopta Alaeddin Medresesidir. Ulu Cami Medresesi diye de bilinen bu medrese 1261 ylnda Sinopu ikinci defa fetheden Seluklu veziri Sleyman Pervane tarafndan yaptrlmtr. Medrese cami ile kar karya ina edilmitir. Zaman zaman tadilat da yaplm olan bu medresenin yannda Sultan II. Gyaseddinin olu ehzade Taceddinin trbesi bulunur. Seluklu medreseleri arasnda en nemlilerinden birisi Kayserideki Seraceddin Medresesi ya da Kk Huand diye anlan medresedir. II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda yaplm olan bu medrese de dini arlkl eitim vermektedir. Sivasta da Seluklular birok medrese ina ettirmilerdir. Bunlardan en bilineni Gk Medresedir. Binann firuze rengi inilerinden dolay ona bu isim verilmitir. Gk Medrese IV. Kl Arslann olu III. Gyaseddin Keyhsrev devrinde vezir olan Fahreddin Ali Sahip-Ata tarafndan yaptrlmtr. Sahip-Atann ad avludaki emenin stnde de kaydedilmitir. Kaytlarda mimar Kaluyanl-Konevi diye gemektedir. Bina iki katl olarak yaplmsa da, 1271 ylndaki depremde st kat yklm ve tamir grrken, tek katl olarak onarm grmtr. Sivasta kurulmu olan bir baka medrese ifte Minareli Medresedir. Darl-Hadis olarak da bilinen bu medrese Sahip Cveyhi tarafndan yaptrlmtr. Yapm tarihi 1270/1271dir. Tokatta da Seluklular baz medreseler ina etmilerdir. Bunlardan birisi de, Sivastaki ile ayn ad tayan Gk Medresedir. Medrese firuze ve patlcan renginde inilerle kapldr. Medrese muhtemelen Seluklu veziri Muiniddin Sleyman Pervane tarafndan yaptrlmtr. 1279 ylnda Pervane lhanllar tarafndan idam ettirilmi olduuna gre, medresenin ina tarihi bundan nce olmaldr. Mimari zellikler olarak Sivastaki Gk Medreseye benzeyen Erzurumdaki Gk Medrese de on nc yzylda yaplm olan Anadoludaki belli bal medreseler arasnda yer alr. Bu medresenin yapl tarihi ile eitli ihtimaller ileri srlmtr. Medrese kaytlarnda buray yaptrann Han olduu

825

kaydedildiine gre, bir Trk hkmdar olmas gerekir ki, Saltuklulara ait yaplardaki gibi sivili talarla yaplmasndan ve on ikinci yzyldaki Danimendlerin medrese planlarna benzemesinden dolay da, bu ihtimal glenmektedir ve birok hayrl iler yapm olan Saltuklu Melik zzet Saltuk Bey tarafndan yaptrlm olma ihtimali vardr. Ayn ekilde Gk Medrese adl bir medrese de Amasyada bulunmaktadr. Torumtay trbesinin yannda yer alan cami iinde bulunan bu medrese Amasya Valisi Beylerbeyi Seyfeddin Torumtay tarafndan 1267 ylnda yaptrlmtr. Gk Medrese daha ok slami bilimler eitimi zerinde younlam olup onun ilk mderrisi Mahmud Garminidir. Bu medrese daha sonra, Medrese-i Seyfiyye diye adlandrlmtr.3 Amasyadaki bir baka medrese Halife Medresesidir. Mubariziddin Halife Alp tarafndan 1225 tarihinde ina edilmitir. Mubariziddin Seluklu vezirlerindendir. Medresenin kapsndaki kaytta yapl tarihi 1235 olarak kaydedilmitir. Bu medresenin ilk mderrisi Bedreddin Kaymanidir. Kendisi kaddr. Burada sz edilen medreselere daha bakalarn da ilave etmek mmkndr. Burada verilen aklamalardan da anlald gibi, genellikle medreseler cami yanna yaplm olup, buna dayanarak, onlarn dini arlkl bir eitim yrttn sylemek mmkndr. Medrese programlarnda dini eitimin, yani kelam, hadis ve fkh derslerinin yan sra onun bir paras olarak, Farsa ve Arapa dil dersleri de verilmektedir. Daha nce de iaret edilmi olduu gibi gaye kltrl, iyi yetimi devlet adam yetitirmektir. Gzlemevleri (Rasathaneler) Bu medreselerin yan sra, yukarda da iaret edilmi olduu gibi, baz medreseler, ok daha zel gayelerle kurulmutur. Bunlardan birisi de Krehirdeki Caca Bey Medresesidir. Bu medrese Gyaseddin Keyhsrev b. Kl Arslan zamannda Krehir valisi olan Nureddin Cibril b. Caca tarafndan 1272de yaptrlmtr. Bu yap hali hazrda cami olarak kullanlmaktadr. Ancak caminin kaps stndeki kitabeden onun aslnda medrese olarak yapld anlalmaktadr. Ancak, burada nemli olan bu medresenin astronomi renimi ile ilgili olup olmamasdr. Caca Bey Medresesinde TTK adna yaplan aratrmalar burada, medresenin ortasndaki kubbede bulunan deliin altnda bir kuyu bulunduu ortaya konmutur.4 Bu kuyunun derinlii, yaps ile gzlem kuyusu olmas ihtimalini akla getirmektedir. Yaplan aratrmalar aslnda kuyunun, genellikle, gzlem kuyularnda olduu gibi kuru olduunu, ancak yan taraftaki baz su kaynaklarndan zamanla burann dip ksmnda biraz su birikmi olduunu gstermektedir. Ayrca medrese yannda bulunan ve camilerde rastland ekilde gneye dnk olarak ina edilmemi olan minareye benzer yap muhtemelen gzlem kulesi olmal idi. Yukardaki aklamalar bize, Anadoluda on iki ve on nc yzyllarda yaplan medreselerin bir ksmnn aslnda dini eitim iin deil, daha sonra greceimiz tp medreselerin yan sra, astronomi retimi iin de mstakil medreseler yapld ihtimalini akla getirmektedir. Bu ihtimali destekler nitelikte olarak karmza kan Caca Bey Medresesinin yan sra, rnein Karatay Medresesi gibi, kubbesinde delik olan ve deliin altnda kalan ksmda havuz veya kuyu bulunan medreselerin daha dikkatle incelenmeleri gerekmektedir. Astronomi

826

Astronomi, Anadoluda yaayan Mslman Trk topluluklar iin iki bakmdan nem tamtr. Bunlardan biri temelde bir Mslman toplum olan Seluklular, ibadet edebilmek iin bulunduklar yerin enlem ve boylam derecelerini bilmek zorunda olmalar idi. nk, namaz klabilmek iin kble ynn belirlemek zorunda idiler. Dolaysyla, kble ynn tayin konusunda eitli almalar yaplmtr. Ayn zamanda bu bilgi namaz vakitlerini belirlemek iin de gereklidir. Bunlarn yan sra, Ramazan aynn balang ve biti tarihlerinin belirlenmesi gerekir. Bu konuya mikat ilmi ad verilmekteydi. Bu almalarda yardmc olmak zere yaplm olan gne saatleri kullanlmaktayd. Erzurumdaki baz cami duvarlarnda olduu gibi, eitli ehirlerde yaplm olan cami duvarlarnda gne saatlerine rastlamak mmkndr. Ayrca cami avlusu iinde muvakkithanelerde bu tip almalar yaplabiliyordu. Anadolu Seluklular, astronomi sistemi olarak, daha nce slam dnyasnda da kabul edilmi olan yer merkezli (jeosantrik) sistemi kabul etmilerdir. Bu sistemin merkezinde Dnya yer alr; Gne dahil, btn gezegenler onun etrafnda dner. Bu sistemin en dnda sabit yldzlar kresi bulunur. Daha nceki tarihlerde slam dnyasnda da grlm olduu gibi, Anadolu Seluklularnda da, genel olarak, yer merkezli sistemin verdii hatalar dzeltmek zere, Batlamyus tarafndan ileri srlm ve daha sonra slam dnyasndaki bilim adamlar tarafndan gelitirilmi olan episikl ve eksantrik sistemlerin de astronomi aklamalarnda ve hesaplamalarda kullanlm olduunu gryoruz. Bilindii gibi episikl sistem ana daire etrafnda dolanan kk daireden olumaktadr. Gezegenin bu kk daire zerinde doland varsaylarak hesaplamalar ona gre yaplmtr. Bu iki daire de ayn hzda fakat farkl ynde hareket etmektedir. Zaman iinde gelitirilen bu sistem, daha karmak hale gelmitir. Eksantrik sistem ise ana dairenin ap zerinden geen izgi zerinde kaydrlmasyla elde edilen ikinci bir daireden meydana gelmitir. Bu ikinci dairenin ap da, birincininkine eittir; merkezi kaydrld iin eksantrik ad verilmitir. Bu iki daire de ayn hzda hareket etmektedir. Gerek eksantrik sistemde gerekse episikl sistemde merkezin kaydrlmas ile aslnda yrngeler daire olmaktan km, elips hale gelmitir, nk iki merkez olumu, bir baka deyile iki odak noktas meydana gelmitir. Bu durumda, yaplan hesaplarn da daha geree yakn hale geldii belirlenmektedir. rnein mevsim farklarn belirlemek ve aklamak daha kolay hale gelmitir. Devrin astronomlar, Gne, Ay ve gezegenlerin yere gre, onlarn asal konumlarn hesaplam ve bunlar zic ya da gnmz deyimi ile astronomi cetvelleri ad altnda vermilerdir. Bu deerler, astronomi almalarnda nemli olduu kadar, mikat ilmi iin de byk nem tamtr. Anadoluda, astronominin yan sra, kozmolojinin de ilgi eken bir konu olduu grlr. Daha nce de sylendii gibi, Anadoluya gelen Trklerin bilimsel temelini slam bilimi oluturmaktayd, ve onlarn kozmoloji konusundaki bilgileri de, slam kozmolojisini esas almaktayd. Bu kozmoloji dine dayal olup, Kurana bal olarak gelitirilmiti. Her ne kadar, yazardan yazara baz farkl noktalar olsa da, bu bilgiler, temel prensipleri ayn olan bir bilgi ynn oluturmaktayd. Bu gre gre, Allah ilktir, ve evrenin yaratcsdr. Her ey sonludur, ancak Allah bunun dnda kalr ve O sonsuzdur. Yer ve gkteki her eyin yaratcsdr; onlar meydana getirendir; dzenin kurucusudur; bir baka ifade ile, Okozmosun var olu sebebi ve onu oluturandr. Genellikle, kozmoloji ile ilgilenen bilim adamlar ve filozoflar bu grleri paylatlar ve bunlara bal olarak yedi gk, yedi yer, ilahi krs, ar, Kaf da,

827

kozmik aalar gibi terimleri kullanarak yer ve gn oluumunu aklamaya altlar. slam kozmolojisini ele alp inceleyenlere rnek olarak Mevlanay verebiliriz. Mevlanann Mesnevisinde her ne kadar Dnya hareketsiz grnyorsa da, aslnda onun hareketli olduu belirtilmektedir. Mevlana Celaleddin-i Rumi Divan-Kebir adl mehur eserinde yle demektedir: Biz Tanrnn yz. Tanr sras, kendi kendimizle btn savamz, Bunca inatlamamz da ne? Ne diye kaar byle5 Burada Mevlana Kurandaki 24. Sure ve 35. ayete iaret etmektedir. Bu ayete gre, Tanr yeryznn ve gklerin dr. In rnei kandil konan yere benzer. Orada bir kandil vardr. Kandil bir sra (cam) iindedir. Sra bir yldz gibi parlar. Onun ya ate dokunmadan k verir. Nur stne nur olacaktr. Tanr nuru istediine, doru yolu gsterir. Tanr inanlara rnekler getirir ve Tanr her eyi bilendir. slam kozmolojisini inceleyen pek oklarnn da ifade etmi olduklar gibi, slamda kozmoloji, astronomi sistemlerinde de grld zere, ortak merkezli kreler sisteminden meydana gelmitir. En iteki kre yeri temsil etmektedir; en dtaki kre ise, ilahi z sembolize eder (astronomi sistemindeki sabit yldzlar kresi). Bu iki kre arasnda kalan dier btn kreler gk cisimlerinin olduu varsaylan krelerdir. Bu model hemen btn Anadoluda yaam astronom ve mutasavvflarda ortak bir kozmolojik sistem olarak kabul edilir. lahi kre zerinde hareket etmek demek, primim mobile, yani ilk harekete doru gitmek, ona doru hareket etmek anlamna gelmektedir. Bir baka deyile bu hareket ilahi varla doru hareket etmek demektir ki bu da derin dnce ile mmkndr. Bir baka anlaya gre ise, fiziki mahiyetteki dtaki kreler aynen kabul edilmitir, ancak ilahi kre en itedir, yani zdedir. Bu sistemde insan (mikrokosmos), birinci sistemin aksine dta kalmtr veya en dta bulunur. Gizli, kavranmas g eriilmee allan en itedir. Her iki sistemde de ana tema ayndr. Burada nemli olan varlmak istenen nihai nokta, hedef ayndr, yani ilahi varlk ya da ilahi ze ulaabilmek, ona kavuabilmektir. Burada ilahi zden kastedilen Tanrdr. Evren ve insan arasndaki mnasebet her iki sistemde farkl grnyorsa da, gaye olarak her ikisi de, Tanrya varmay hedeflemektedir. Esas olan ruhi olandr. lahi varlktan ruh canlya, insana doru yaylm gsterir (ruh, nefis, madde). Bu dzende btn gk cisimleri insann stndedir. Onlar dzen ve uyum iinde, adeta bir gk mzii ile hareket ederler. Onlarn hareketlerinin ritmi ilahi zle birlemelerinde adeta bir aratr. Bir baka ifade ile Evrensel Varln yce devirlerinden kan, ondan kaynan alan efkat nefesi saflaryla birleir. Dnya, her ne kadar hareketsiz grnse de, aslnda bu balamda hareketlidir. Mevlana, Mesneviinin 3534nc beytinde bu gr yle vermektedir: Onun gznde u Dnya akla evkle dopdolu; bakasnn gznde ise l ve cansz; Aada, yukarda, onun gzne tez tez yryor grnmekte; o tatan, kerpiten szler duymakta.6 Burada Mevlana, her ne kadar Dnya hareketsiz grnse de, onun aslnda hareketli olduunu, yrdn sylemektedir. Ayn ifadeyi biz Kurann Neml suresi 28. ayetinde de buluyoruz. Bu ayette dalarn donmu, bulutlarn yrr gibi grnd bildirilmektedir. Bu ayet Kyamet Gn ile

828

ilgilidir, ve genel olarak Kuranda birok ayette ayn konudan sz edilmektedir. nk yerin hareketi, oluun sreklilii asndan zamanda snr yoktur. Mevlana, yukarda aktarlan beytinde de bu noktaya iaret etmektedir.7 nsan bu sistem iinde mikrokosmos olarak betimlenmektedir. O, beden olarak maddi bir varlktr. Ancak, insan, ayn zamanda, Tanr bilgisine sahip bir varlktr. nsan hakiki varl kavrayandr. Ona ulaabilendir, yani insan mikrokosmostur. Mikrokosmosun yan sra, onunla paralel olan, ona benzeyen byk alem, evren vardr. Eer bir benzetme yaplacak olursa, insan adeta bir dal gibidir. Ancak dal meyvenin temelidir. Dal (beden) meyve iin var olmutur. Grnte Ademolu, yani insan, anlam bakmndan Ademin atasnn atasdr.8 nsan grnte Dnya bireyidir, ama sfat olarak, o Dnyann asldr.9 Her ne kadar, insan bir sivrisinekten zarar grecek kadar zayf ve gsz grnse de, ii yedi kat g kavrar.10 Sonu olarak, insan gkyznde ne varsa hepsinin kk bir modeli olarak belirlenmektedir. nsan, adeta, evrenin bir zeti gibidir ve evrenin maksad insandr. O halde insan byk olandr.11 Burada Anadoluda kaleme alnm astronomi eserlerinden bir rnek verelim. Anadoluda yazlm ilk bilimsel eser olarak da nitelendirilmi olan Kefl-Akabe, Malazgirt Savandan yaklak 25 yl sonra Kayseride yazlm ve Gm Tigin Ahmed Gaziye sunulmu olan bir astronomi kitabdr. Bu hesaba gre eserin yazl tarihi 1105 olmaldr. Eserin yazar Ibl-Kemal lyas b. Ahmed Kayseridir. Yazar eserinin banda ilkin bir devlet adamnn ne gibi zelliklere sahip olmas gerektiini kaydeder ve devlet adam yle kiidir ki fazl ve filozoflar ona ynelirler demektedir. Bu balamda olmak zere eserini sunduu Gm Tigin Ahmed Gazinin zelliklerini sayp dken, ona vgler yadran yazar, onun iin Dnyann her tarafndan bilgin kiiler ona ynelir ve her biri ilmini yaymas miktarnca itibar grp, o hazretin cmertlik denizinden paylarn aldlar eklinde grlerini aklamaktadr. Gm Tigin Ahmed Gazi ile ilgili olarak Danimendnamede baz bilgiler bulunmaktadr. Ahmed Gazi Seluklular zamannda ayrcalkl bir yeri olan Danimend Taylunun oludur. Kendisi de bilge bir kii olup, Danimen Gazi diye anlmtr. Ibl-Kemal lyas b. Ahmed Kayseri eserinin iinde herhangi bir isim zikretmemektedir. Bir mecmua iinde yer alm olan bu esere, onun mstensihi olan eyh Ali b. Dt-i Hda el-Ankarav mecmuann iindeki makalelerin listesini verirken, bu makaleye de, ieriini de gz nnde tutarak, Kefl-Akabe adn vermitir. Eser Farsa olarak kaleme alnmtr. Makaleyi inceleyen Mikail Bayram onun baka nshas olmadn sylemektedir.12 Eserde, ayrca Kaysernin Kayseri ehrinin nazr (vekili) olduu da kaydedilmektedir. Eserin kimin iin yazld ile ilgili olarak, eserin baz yerlerinde Sahib-i Kran- Alem ve Hazret-i Mualla adlar verilmektedir. Eserin banda onun iin uzun bir dua ksm yer almaktadr. Bu dualar iinde o devlet adamn belirlerken zat- paklar bu ehirden (Isfahan) btn Rum, am ve Ermeni memleketleri Sahib-i Azamn varlnn yz suyu feyziyle sslendi, eklinde kaydetmektedir. Danimendolu Ahmed Gazinin (1071-1105) saltanat zamannda Kayseri alnmtr ve Ahmed Gazi ldnde Ahmed Gazi Gm Tigin onun yerine gemitir. Eserde Ahmed Gazinin

829

dnrlere ne kadar nem vermi olduu da belirlenmektedir. Melik Ahmed Gazi Anadolunun Mslmanlatrlmasnn ancak kltr hareketleriyle mmkn olduunun farknda olan devlet adam olup, bu konuda alanlara da ayn ekilde byk nem vermitir. Bu gr destekler ekilde, eserde yle bir ifade bulunmaktadr: her kimi ki ykseltti ise o kimsenin ereflenip, ebedi ve saadet bulmas ve her kimi terk ettiyse o kimsenin de terkedilmi olarak ebedi ekavette kalm olmas, o esiz zat- pakin hususiyeti cmlesindendir.13 Eserin giriinde varlk, varln z ve evrenin kozmolojik oluumu hakknda bilgi verilmektedir. Burada verilen aklamalar, yukarda verilen aklamalarla paralelizm gsterir. Bu balamda olmak zere tasavvuf felsefesinden bamsz deildir. Eser, on makaleden meydana gelmektedir. Birinci makale 13 fasldan meydana gelmitir. 1. Fasl: Bu fasl evrenin kre eklinde olduu, yerin evrenin merkezinde olup, kre eklinde olduu konusundadr. Bir baka ifade ile jeosantrik (yermerkezli) evren sistemi aklanmaktadr. Gk sistemi hakknda genel olarak aklama verilmektedir. Bu aklamalara gre evren iie gemi kreler siteminden meydana gelmektedir. Her bir gezegen kre eklinde olup, yerin etrafnda bir ember zerinde dner. 2. Fasl: Bu fasl yerin ekli hakkndadr. Yine bu faslda Ay ve Ay tutulmas hakknda bilgi vermektedir. Buradaki aklamalarda, Ay tutulmasnn Dnyann her yerinden ayn ekilde gzlenmedii ile ilgili bilgi verilmekte ve Ay tutulmasnn nasl meydana geldii izimler verilerek, anlatlmaktadr. 3. Fasl: Dnyann yaps ile ilgilidir. Dnyann 3/4nn su ile kapl olduu, karalarn sudan kt ve Gne ve dier gezegenlerin ekim gc sayesinde nasl yerinde kalyorsa, sularn da yeryzndeki yerinde kalmasnn ayn sebeplerle aklanabilecei ifade edilmektedir. 4. Fasl: Yeryzndeki karalar ve sular ve hemen hepsinin zerini rten hava hakkndadr. 5. Fasl: Havann zerinde ate tabakasnn bulunduu ifade edilmi ve bu konu hakknda bilgi verilmitir. 6. Fasl: Dnyann meskun ve meskun olmayan ksmlar ile ilgilidir. 7. Fasl: Dnyann lleri hakkndadr. Daha nce, bilindii gibi, skenderiye dneminde bu ekilde lmler yaplmtr. Dnya lleri ile ilgili olarak Erasistratos (M.. III. yzyl), skenderiye ve bugnk Assuan arasndaki mesafeyi lerek, 1ye tekabl eden yer yayn belirleyerek, yer yar apn belirlemeye almtr. Ayn ekilde, slam dnyasnda da Halife Memun zamannda youn jeodezik lmlerin yapld bilinmektedir. Halifenin emriyle, aralarnda mehur matematiki ve astronom Harezminin de bulunduu bir grup, Sincar ve Tedmr arasnda lmler yapm ve bu lmler sonucunda iki yer arasndaki mesafenin uzunluuna dayanarak, 1lik yer yayna tekabl eden uzunluk belirlenmek suretiyle, yerin evresi ve yer yar ap belirlenmeye allmtr. Memun zamannda yaplan lmlerle 20:400 mil olarak belirlenmitir. Ayrca, iki meridyen arasndaki mesafe 56,3 mil olarak hesap edilmitir. Daha sonra slam dnyasndaki birok astronom da ayn deerleri vermektedir. Bunlar arasnda Muhammed b. Abdullah el-Ensari (1318) de bulunmaktadr.

830

Jeodezi almalar altnda yaplan bu almalar daha sonra da devam etmi ve zellikle de 1lik enlem ve boylam derecesini belirlemek zere, Beyruni, Ebul-Vefa Bzcannin de youn almalar yapt bilinmektedir. 8. Fasl: klim kuaklar tartlmaktadr. slam Dnyasndaki belli bal astronomlarda da grld gibi, belli bal yedi iklim kua belirlenmektedir. 9. Fasl: Hangi lkeler hangi iklim kuanda kalmaktadr; hangi kavimler hangi iklim kuaklarnda yaamaktadr, sorularnn cevaplar verilmektedir. Burada verilen bilgilerle Beyruninin konuyla ilgili aklamalar karlatrlacak olursa ilgin benzerlikler belirlenebilir. Bu da bize verilen bilgilerde slam dnyasnn ne kadar etkisinin olduunu gstermektedir. 10. Fasl: Daha ok Dnyann hangi blgelerinde youn olarak insanlarn yaad, meskun olmayan blgeler zellikle ele alnmak suretiyle ve zellikle de kutup blgeleri zerinde durularak, aklanmtr. Burada ayrca gney ve kuzey kutup blgelerindeki gece ve gndzn gstermi olduu zel durum zerinde de durulmutur. Ayrca kutuplardaki iklim koullar ile ilgili aklamalar verilmitir. 11. Fasl: Yazar Dnyann hareketsiz olduunu sylemektedir. slam dnyasnda Beyruni dahil olmak zere, baz bilim adamlar Dnyann hareketsiz olduunu iddia etmilerdir. Bu bilim adamlarna gre, evrenin merkezinde olan Dnya hareket ederse, dzen tamamen bozulur. Onun hareketsiz olmas gerekir.14 12. Fasl: Evrende boluk olup olmad konusu tartlmtr. Bilindii gibi, Aristo boluk olmadn iddia etmiti ve zellikle de gerek yeryznde gerekse evrende boluk olamayacan ifade etmiti. slam dnyasnda fizikle ilgili almalar yapanlardan bir ksm tarafndan da bu gr kabul edilmi ve bunun neden olamayacan aklamaya almlardr. Bunlar arasnda Farabi,15 bn Sina, bn Bacce ve Badadi gibi, slam dnyasnn mehur dnrleri de vardr. Onlardan zellikle Farabi, boluun olmadn deneysel olarak gstermeye almtr. 13. Fasl: Dnyann iklim kuaklar ile ilgili genel aklamalar burada yer almaktadr. II. Makale: daha ok dini boyut tamaktadr. Burada cennet ve cehennem tartlmaktadr. Evrenle ilgili bilgilerin metafizik yorumu niteliinde olan bir aklama sunulmaktadr. Bu makale 2 fasldan meydana gelmitir. 1. Fasl: Peygamberle ilgilidir. Peygamberlerin grevleri, gayeleri ve ahadetleri hakknda aklamalar vermektedir. 2. Fasl: Cennetin tabakalar, cehennemin katlar hakknda bilgi verilmektedir. Burada verilen aklamalara gre, cehennem 8 katl ate tabakasndan meydana gelmitir. Cennetin tabakalaryla yeryznn etrafn evreleyen 7 tabaka arasnda bir paralellik olduu iddia edilmitir. III. makalede insann bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Aristo felsefesini esas alarak slam dnyasnda gelimi olan insan deerlendirmesi vardr. Bu anlaya gre, insan ruh ve beden ikileminden olumutur. nsan canl olarak 3 ruha sahip olup, bunlar doal ruh (bitkisel ruh, bitkinin canlln salar), hayati ruh (bitkisel ruhla birlikte hayvanlarda bulunan ruh, yani, hayvansal ruh

831

olarak da betimlenir) ve hayvani ruh (sadece insanda bulunur). Bu sonuncu ruh, dier canllardan insan ayran ruhtur. Onun sayesinde insan dnce, konuma gibi zelliklere sahiptir. IV. Makale: Mutluluk felsefesi ile ilgili bilgi verilmektedir. Burada verilen aklamalar, Farabinin mutlulukla, insann nasl mutlu olabilecei ile ilgili verdii aklamalarla nemli lde benzerlik gstermektedir. Buraya kadar blmleri hakknda ksaca bilgi verdiimiz bu eser, iindekilerle ilgili aklamalardan da anlalaca gibi, astronomi konusunda bilgi verdikten sonra, evren ve lmden sonraki dnyalar arasnda belli paralellikler kurmaktadr. Bu benzetmeler ve aklamalar verilirken, bilimsel adan, bilim adamlarndan ve filozoflardan zellikle de Farabi, bn Sina ve onlarn etkilendikleri Aristo felsefesinin youn etkisi belirlenir. Bunu, yukarda da belirtilmi olduu gibi sadece, boluk tartmasnda deil, mutluluk anlay, akl- klli ve akl- czi tartmasnda da grmek mmkndr. nsan yaratlm bir varlk olarak, ancak czi akla sahiptir. Ancak klli akldan pay almtr. Yukarda da belirtilmi olduu gibi, insan canl varlk olarak, slam felsefesine uygun olarak, ruh ve beden ikileminden meydana gelmitir. Ancak lmle beden ruhtan ayrlr. Ancak beden bozulup yok olsa da, ruh lmszdr. Ruh, bedeni terk ettikten sonra, hayatta iken yapt ve srd hayatn ekline gre, cennete ya da cehenneme gider. Eer cehenneme giderse, mutsuzluk ve zntye muhatap olurlar (cehennem); ruh olarak eziyet eker. Ancak, iyi insan ve de dinin ngrd ekilde bir yaam srmlerse, cennetle dllendirilirler. Bu aklamalarda Muhiddin Arabinin konuyla ilgili aklamalarna yaklam grlr. Eser, ikinci, nc ve drdnc makaleleriyle, bir astronomi kitab olmaktan ok, felsefi bir eser zellii gstermektedir. Burada ele alnan mutluluk, evren, insan ve teki dnya arasndaki ilikiler aklanrken bunu belirleyebiliyoruz. Daha sonra sz konusu edilecek eserlerden de anlalaca gibi, bu dnemde astronomi ve corafya Anadolu beylikleri iin ok nemlidir. Bunun muhtemelen sebebi de, yeni yerletikleri lkeyi tanmak, onu daha iyi renmek olmaldr. Bu Mslman olan Trkler iin zaten ibadet yapabilmek iin de gerekli idi. Daha nce de belirtilmi olduu gibi, eitli yerlerin enlem ve boylamlarn, Mekkeye gre, herhangi bir ehrin durumu ve Ramazan aynda, Gne ve Ayn durumu, bir baka ifade ile, gnmzde mahalli saat dediimiz zamann yere gre belirlemesini yapabilmek iin de astronomi bilgisine ihtiyalar vard. Anadolu Seluklular dneminde baka astronomlar da ayn konu ile ilgilenmiler ve zellikle Trklerin Anadoluya gelilerini izleyen yllarda youn almalar yaplmtr. Bu konuda Anadoluda baka almalar yapanlar arasnda Hubey b. brahim el-Tiflisiyi zikredebiliriz ve Madhal ila lm alNcum ve Beyan el-Ncum adl astronomi ile ilgili iki eseri vardr. On nc yzylda yaad tahmin edilen bu dnr hakknda ok fazla bilgi yoktur. Hatta yaad tarihle ilgili olarak da eserlerini on ikinci yzylda verdii kaydedilirken, Brockelmann da Onun on nc yzylda yaam olduunu ifade etmektedir. Mikail Bayram, onun 1155-1192 tarihlerinde saltanat srm olan II. Kl Arslann himayesine girmi olduunu iddia etmektedir. Bu bilginin daha nce de ifade ettiimiz gibi, Anadolu Seluklularnn erken dnemde bu konuya youn ilgi duyduklarna gre, doru olmas gerekir.

832

Corafya ve tpla da ilgilenen Tiflisnin sz konusu eserleri yldzlar zerinde younlamtr. Evren sistemi ile ilgili olarak, daha nce de bahsedilen yermerkezli evren sistemi hakknda bilgi veren yazar, Gne ve Ayla yer arasndaki mnasebet hakknda bilgi vermektedir. Ancak Hubey b. brahim el-Tiflisinin daha ok, yldzlar zerinde younlat grlmektedir. On iki yldz grubundan oluan bu sistemin zellikle de Gne ve Aya gre pozisyonlar ve onlarn asal deerleri verilmitir. phesiz Anadolu Seluklularnda btn bu astronomi almalarnn yeterince seviyeli olarak yrtlebilmesi iin belli seviyede matematik almalarnn yaplm olmas gerekir. nk biz biliyoruz ki eski uygarlklarn dnemindeki almalar dahil, astronomi almalar daima matematik almalaryla birlikte yrtlmtr. rnein Hintliler bu sebeptendir ki, matematikilere ve astronomlara ayn ad vermilerdir. slam dnyasnda da astronomlar ayn zamanda matematikle ilgilenmilerdir. Bunlarn en gzel rnekleri arasnda Harezmiyi gsterebiliriz. O ikinci derecede denklemlere geometrik zm teklif etmi, ancak, yukarda da iaret edildii gibi jeodezi almalarna katlm; ayn zamanda, bir Zic (Astronomi Cetvelleri) kaleme almtr. Onun gibi bir baka rnek de, Beyruninin almalarnda gzlenir. O, 1lik enlem ve boylam yayn hesaplamak zere bir yol nermitir. Buna ilave olarak, trigonometri ile ilgilenmi ve cot, cosec ve sec bantlarn trigonometrik hesaplamalarnda, yani gkle ilgili yapt hesaplamalarda kullanmtr. Bir baka ifade ile, matematik hemen her dnemde astronomi iin, deyim yerinde ise, bir alet gibi, bir dil gibi tasarruf edilmitir. Yukarda verilen ksa aklamalardan da anlalaca gibi, bu dnemde matematik bilgisi sadece baz yer lm almalaryla snrl kalmaz; hukukla, pratik hayatla ilgili baz eserlerde matematik konusunda bilgilere rastlamaktayz. Baz alan ve hacim hesaplaryla ferayiz hesaplar bunlara rnek tekil etmektedir. Bunlara ilave olarak, saylara ve geometrik ekillere, baz sembolik anlamlar yklenmitir. Baz saylara sosyal dzenin ifadesi olarak da belli bir anlam yklenirken, genin uyum sembol olmas gibi, baz geometrik ekiller de belli anlamlar tarlar. Ayrca, matematik, biraz nce de ifade edilmi olduu gibi, astronomi ve astrolojideki hesaplamalarda, adeta bir alet gibi kullanlmtr. Matematik almalar Bu dnemdeki bilimsel almalar deerlendirildiinde, bu almalarn kendilerinden nceki slam dnyasndaki bilgi birikimleriyle temellendirilmitir. Matematik almalarnda Harezmi, Abdlhamid b. Trk, Ebu Kamil uca bata olmak zere, slam dnyasnda yetimi belli bal matematikilerin, Seluklular zamannda yaplm matematik almalarn etkiledii belirlenmektedir. Bu etkiler bilgi birikimi asndan olduu kadar, ele alnan konular bakmndan da sz konusudur. Bunlara ilave olarak, slam dnyasndaki almalarda da, daha nceki uygarlklarn, yani Helen, Helenistik ve Hint uygarlklarnn etkisi grlmektedir. Matematikte, erken tarihli Hint etkisi, zellikle aritmetik ve trigonometri almalarnda kendini hissettirmitir. Bir baka ifade ile, bilimsel bilginin sreklilii ve kmlatif olma zellii burada kendisini gayet ak bir ekilde gstermektedir. Astronomi ve tpta da, bilgi ak ve birikimindeki sreklilii izlemek mmkndr. Anadolu Seluklularnda cebir konusundaki almalar ilm-i hesap diye adlandrlr. eitli arazi hesaplar ile miras hukuku gibi baz konulardaki sorunlarn zm ele alnmtr. Cebir problemleri daha ok bir ya da iki derecelidir. Bu konuda almalar olanlardan biri de smail b. brahim Mardindir (1194-1239 veya 1252). Onun matematik konusunda eseri bulunmaktadr. Bu

833

eserlerinden biri Kitab al-Adad el-Esrar fil-Esrar al-Adadtr.16 Bu eser bir aritmetik kitab olup, say sistemi zerinde younlamtr. Saylara ilikin olarak, Pitagorasn adyla zdeletirilerek, sz konusu edilen belli zellikte saylar (gen saylar) vardr. Bu tip saylarn zellikleri ve saysal mnasebetleri konusunda aklamalar verilmektedir; bunlarla ilgili baz cetveller ve say dizileri rneklerine rastlanmaktadr. Mardininin ikinci eseri Kitabl-radil-Hisab fil-Hussab fil-Maftuh min lmil-Hisab adn tar. Bu eser de aritmetikle ilgili olup, baz aritmetik hesaplama tarzlar hakknda bilgi vermektedir. Yazarn nc eseri, Nisabil-Habr fil-Hisabil-Cebr adn tar. Eser, adndan da anlald gibi, cebirle ilgilidir. Bilindii gibi, ilk defa cebir kelimesi Harezmi tarafndan slam dnyasna Onun kaleme ald Cebir adl eserle sunulmutu. Bu eser zellikle ikinci derece baz denklemlerin geometrik zmlerini vermesi bakmndan nem tayordu. Mardini de eserinde, birinci ve ikinci derece denklem zmleri vermektedir. Bu eserde de, Harezminin eserinde olduu gibi, negatif nicelik anlaynn henz mevcut olmadn grmekteyiz. Yazar bu eserini ve ikincisini Mekkede kaleme almtr.17 Anadolu Seluklularndaki devlet adamlar daha nceki atalar gibi, corafyaya byk ilgi duymular ve gittikleri seferlere dair gnlkler benzeri eserler kaleme almlardr. Hatta baz bilim adamlarnn bu konuda kaleme alm olduklar kitaplarna rastlamaktayz. Bunlardan biri Ebul-Feda olup, Takviml-Buldan adl eserinde, yazarmz, Orta Dou lkeleri hakknda bilgi vermektedir. Genellikle, corafya eserlerinde, orada ele alnan lkelerin bitki ve hayvan rts, iklimi ve beeri yaps hakknda bilgi verilmitir. Simya almalar Seluklularda da simya, slam dnyasnda olduu gibi, ilgi eken bir konu olmay srdrmtr. Onlardan biri de Cevberidir. Cevberi ya da Abdurrahman (veya Abdurrahim) b. mer Zeyneddin elDmk daha ok tabii bilimlerle ilgilenen bir bilim adam olarak tannmtr. O deiik lkeleri gezip grmtr. Onun douda Hindistana kadar gittiini biliyoruz. Ayrca Anadoluda bir sre Harran (H.612/1219) ve Konyada bulunmutur. Cevberi, daha sonra, Malik el-Mesudun saraynda grev almtr (618/1221). Bu hkmdar iin, seyahatleri srasnda edindii bilgiden de yararlanarak bir eser kaleme almtr. Cevberinin Kitab el-Muhtar fi Kef el-Esrar ve Hatk el-Astar lil-Alamet (Srlarn Ortaya karlmas ve rtlerin Kaldrlmas Hakknda)18 adn tayan bu eserinin eitli nshalar yazma ktphanelerinde bulunmaktadr. Ayrca eser, 1885 tarihinde amda ve 1908de yaynlanmtr.19 Eser, esas itibariyle bir simya kitabdr. Eser hakknda G. Sarton yle demektedir: Yazar, eserde simyager diye bilinen ve 300den fazla hile ve by yapmasn bilen kuyumcularn, byclerin ve alimistlerin hilelerini anlatr.20 Bu eser bilim tarihi Wiedemann tarafndan ksa bir incelemesiyle birlikte yaynlanmtr. (ber Wagen bei den Arabern, Erlangen, 1905). Ayrca, bu eser hakknda Wiedemannn muhtelif yazlar bulunmaktadr.21 Eserin, stanbul bask nshasnn banda ise yle bir nota rastlanmaktadr: Kefz-Znunda Kefl-Esraril-Muhtani adyla zikredilmitir. Yazar ad ayndr. Eser 3 ana blmden meydana gelir. Ayrca, yine kitabn kapanda aklama mahiyetinde eserin simya ile ilgili olduu belirtilmitir. Eserin nsznde ise, genel olarak, simya tarihesi denilebilecek ksa baz aklamalar sunulmutur. Burada verilen bilgiye gre, eski dnrler, simya ile ilgilenmitir. Bu konuyla

834

ilgilenenlere yol gsteren belli bal 10 eser vardr; bunlar Tevalik vel-Estanat, al-Cevher, SrrlEsrar, Musannifl-Hafi, al-Mesabi, Akalif, Zatd-Devair, Gayetl-Amal, al-Ahbas, Ahd-i Kebirdir. Yazar, eserinin nsznde, konuyla ilgilenen kiileri bir lde snflandrmak suretiyle zikreder. Bunlarn bir grubunda, dris Peygamber, Hermes Trigemistus, brahim Peygamber vardr. Burada ad geenlerin bazs daha ok filozof olarak tannan bilim adamlardr; rnein Aristo, Platon, Plinus ve Fahreddin Razi gibi. Bazlar ise Batlamyus gibi, astronomi ile ilgilenen kiilerdir. Bazlar bugn de slam dnyasnda simya almalar denince ya da kimya tarihi dendiinde aklmza gelen isimlerdir: Cabir b. Hayyan, bn Sina gibi. Ancak yazarmz bu isimler arasnda Harezmi gibi baz matematikilerin adn da zikretmitir. O btn bu bilim adam ve dnrlerin eserlerinden yararlandn sylemektedir. Cevberinin bize gre farkl konularda almalar yapyor gibi grnen bilim adam ya da dnrleri bir arada zikretmesinin sebebi o dnemin simya anlayndan kaynaklanmaktadr. nk, yukarda da belirtildii gibi, o zamanki simya konusu, bugn farkl disiplinler olarak grdmz astronomi, astroloji, ruhbilim, ilahiyat, matematik, kozmoloji, kimya, doa felsefesi gibi disiplinlerin i ie oluturduu adeta bir rg niteliini tamaktayd. Bunun sebebi simya evreni ve yapsn ve mahiyetini aklamak iddiasndayd. Bu kozmoloji bilgisi dine dayal olup, Kurana bal olarak gelitirilmiti. Bu konu ile ilgili olarak sz konusu ettiimiz eserde baz bilgilere rastlanmaktadr. Bu gre gre, Allah ilktir, ve evrenin yaratcsdr. Her ey sonludur, ancak Allah bunun dnda kalr ve O sonsuzdur. Yer ve gkteki her eyin yaratcsdr; onlar meydana getirendir; dzenin kurucusudur; bir baka ifade ile, O kozmosun var olu sebebi ve onu oluturandr. Bu paralelde olmak zere peygamberler, kutsal kitaplar ve onlarn gizemlerinden sz eder. Kitabn ilk blmnn ikinci ksmnda bu konu ile ilgili bilgi verilmektedir. Burada O Kuran ren; Tevrat, Zeburu, ve btn dier kutsal kitaplar, ve daha sonra eriat ren ve rumuzu ve kelimeleri z; ulemay terk etme. Bunlar on yana kadar ren; daha sonra medreseden isim al; belli kaplardan getikten sonra, kendini tashih et ve mihraba tabi ol; selam ver ve gzel sesle Kuran oku. (s.4) Ayn ekilde eserin on nc ksmnda da, yine ayn konulara deinilmekte ve peygamberlere gelen vahilerle ilgili bilgi verilmektedir. Yazar daha sonra Kurandan ve baka baz kitaplardan alnan kssalar verir. Yazarmz, simya kozmoloji mnasebeti erevesinde kozmoloji ile ilgilenen bilim adamlar ve filozoflarn grlerine deinmektedir. Buna bal olarak yedi gk, yedi yer, ilahi krs, ar, Kaf da, kozmik aalar gibi terimlerle ilgili aklamalar verir ve yer ve gn oluumunu aklamaya alr. rnein eserinin dokuzuncu ksm Kaf dann srlarn aklamaya ayrlmtr. Yazarmz, yine kozmoloji ve corafya eserlerinde grlen yedi lke ve yedi iklim esasna dayal olarak baz lkeleri ele alr; onlarn gizemlerini aklamaya alr. Evrenin oluumu, ilk madde, evrenin yaratl ve zaman iinde ekillenmesi ve hali hazrdaki durumu ve btn bunlar kapsayan olaylar simya konusu iinde ele alnmtr. Dolaysyla, yazarn eserinin banda zikretmi olduu gibi, bu kiilerin eserlerinden yararlanm olmas kadar, kendi eserinde de bu paralelde aklamalar vermesi doaldr, her ne kadar gnmz kimya anlay iinde bir lde anlalmaz gibi grnse de.

835

Cevberi simyay belirlerken, bil ki bu sanat yle bir sanattr ki sanatlarn en gzellerindendir; o eylerin esasn temelini ortaya koyar, cinslerini verir; onlarn balangcn ve neden meydana geldiini belirler; maddenin problemleri onun vastasyla zlr; onunla bilgin kiiler ilgilenir, demektedir.22 Simya, ona gre, ilahi bir sanat olarak belirlenmektedir; bir baka ifade ile o bir Tanr sanatdr. nk o yaratln sanatdr. Bu alanda baarl olabilenler, peygamberler ve onlarn yaknlardr. O konu ile ilgilenenler akln kullanmasn bilecektir, ancak bunun yan sra, yaratc bir zellie de sahip olmalar gerekir.23 Bu sanatla ilgilenenlerden biri de dris Peygamberdir. Yazarmz yle demektedir: dris aleyhsselam bu ilim hakknda bilgi sahibidir. Allah onu peygamber klmtr, denir; ancak Ona peygamber olarak baklmaz. Cevberi, bu arada sahte simyagerlerden, hilekarlardan da sz etmekten geri kalmaz. Baz kiiler bu sanat saptrarak, muhtelif hilelerle altn yapma sanat olarak sunmular ve bunun iin de farkl yollar nermilerdir. Bu konuda insanlar uyaran yazarmz, ayn zamanda, bu hilelerle ilgili rnekler de vermektedir. Yazar baz sihir ve bylerden de sz eder. rnein eserinin yedinci ksmnda Hz. Sleymann karncalarnn yrmesiyle ilgili srlar gibi.24 Ayrca reml hakknda reml erefli gzel bir ilimdir. demektedir. O birok eyin srlar ile ilgili aktarmalar yapar; bunlar arasnda muhtelif kavimler ve eitli dinlere mensup din adamlar da vardr; rnein ruhban snfnn srlarndan, Yahudilerin, Sasanilerin srlarndan sz eder. Cevberi, simyann nelerle ilgili olduunu belirlerken, sadece peygamberlerin ve filozoflarn srlarndan sz etmez, ayn zamanda hekimlerin srlarndan da sz eder. Yazar, hekimlerle ilgili olarak yle demektedir: bunlarn ileri de sylediimiz gibi, acayip ilerdendir.Onlarn bazs yalancdr. Bazs macunlarla ilgilenir. Bazs devalarla ilgilidirBazs bitkilerin marifetleri ve yararlar ve zararlarn bilir ve bitkinin yetitii topran zelliklerini bilir; onlarn isimlerini bilirler; otlar da tanrlar; onlarn hakknda birok kitap yazlmtr. Macunlarla ilgilenenler bal veya ktar alp, veya rebbul-inebi alp, ate zerinde onun belli ilemlerini yaparlar, yle ki o belli bir kvam kazansn. Hatta tahini alrlar; onu ve zencefili macun yapmak iin kullanrlar. Genellikle onlar yaralar iin kullanrlar. Onun bazsnda darlflfl kullanmlardr Her derde deva olduu sylenen macunlar vardr, ancak onlarn duruma gre kullanlan miktarlar farkl farkldr. Bazs gnde 300 dirheme varana kadar alnr. Zaman zaman onlarn terkiplerinde nar, bal vb. maddeler de vardr.25 Eserde, ayrntl olmamakla birlikte maden nedir sorusu da cevaplandrlmaya allr. Burada bir rnek olarak verilen incinin nasl teekkl ettii konusunda ksa bir aklama da verilmitir. Bu aklamalardan biz, incinin temel maddesinin sedef olduunu, ve baln boluunda ekillendiini reniyoruz.26 Lapis lazuli, yani lazuverdi de burada ele alnan maddeler arasndadr. Yazar onu yle betimlemektedir: O iyi laciverd topraktr; ondan bir kap iinde muamele yaplr; o sabun gibidir; biraz yaprakla yaklp, kavrulursa, kalevi bir zellik kazanr. O, gerekten iyidir. gerek lazuverdi: bunun beyaz kabuklar alnr; zerine haha ilave edilir. Ona vesmet ve gabiren de denir. Ona Nil suyu konur. phesiz ki, iyi lazuverdidir. onun 47 eidi vardr. 27 Yazar, devrinin simya anlayna uygun olarak varl bir btn olarak mtalaa etmektedir. Dolaysyla sadece canszlar ele alp, maden vb. hakknda bilgi vermekle yetinmemi, ayn zamanda, canllardan, yani bitki, hayvan ve insandan da sz etmitir; onlarn zellikleri ve yazarn deyimi ile

836

srlar hakknda bilgi vermitir. nsanla ilgili aklamalarnda erkekler ve kadnlar ayr ayr yer alr; onlarn birbirinden farkn belirlemeye alr. Bu dnceler belki pek bilimsel olmasa da, dnemin kadn ve erkek anlay asndan ilgintir. Cevberi kadnlar erkeklerle karlatrrken, kadnn srrn kefetmek ad altndaki ksmda yle bir aklama vermektedir: onlarn kalpleri daha hafif deildir, bundan dolay onlarn akl noksandr. Hakim Aristoteles diyor ki: onlarn nefislerinin yaps (mizacndan) dolay karanlktr.28 Yazarmz eserinin sonunda baz droglarn terkiplerini verir; bunlar arasnda hurma arab, badem urubu vb. saylabilir. Sonu olarak denilebilir ki, Cevberi simyay srlar sanat olarak kabul etmektedir. O zel bir sanattr; kutsal bir yn vardr ve zel bir beceriye ihtiya gsterir; o, peygamberler sanatdr. nsan bu sanat sayesinde insann ve dier nesnelerin srlarna vakf olabilir. Ancak ona gre, yukarda da belirtilmi olduu gibi, bazlar bu kutsal sanat ktye kullanmlar, insanlar kandrmak iin vasta olarak deerlendirmilerdir. Cevberi her ne kadar eserinde baz deerlendirmeleri daha ok simya asndan ele almsa da, zaman zaman tbb ilgilendiren konulara da deinmitir. Bu sadece doktorlar ve onlarn srlar ile ilgili sylemi olduklaryla snrl deildir. Ayn zamanda, O, baz droglar, terkipleri, nasl kullanlmalar gerektii ile ilgili bilgi verir. Ayrca eserde, czam ve veba gibi baz bulac hastalklarla ilgili aklamalara rastlyoruz. Bu ikincisi o dnemde bu gibi hastalklar hakkndaki deerlendirmeyi yanstmas bakmndan ilgintir. Burada o yle demektedir: bir kavim yldz ve ay belli bir durumda grm ve korkmutur. Halbuki insan aklyla onlardan korunur. Bu alntdan da anlalaca gibi, yazarmz her ne kadar dini bilgi, sihir, vb. gibi daha ok astroloji ve simya ile ilgilenen bilim adamlarn da rastlayabildiimiz aklamalar getiriyorsa da, burada nakledilen cmlesinden de anlald gibi, Onun iin en nemli olan akldr; her eyde yol gsteren odur. Tedavi Kurumlar Anadoludaki Trkler medreseler ina etmi ve eitim ve retime nem vermi olmalarnn, yan sra kurumlama olarak ifahane ve bimarhanelere de byk nem vermilerdir. nk, nasl ki zihinsel eitim ve retim nemliyse, bedeni salk da ayn derecede nemlidir zihni yetinden hareket eden Trkler, Anadolunun devlet kurmu olduklar ehirlerinde salk kurumlar kurdular. Bedeni olarak salkl olamayan kiinin salkl dnemeyecei gereini ok iyi kavramlard. Buradaki prensip Atatrkn salam kafa salam vcutta bulunur z deyii ile ok iyi aklanmaktadr. Aslnda bu zihniyet Trklere eski cetlerinden gelen bir dnce idi, nk eski Trklerde tp anlayna baktmz zaman beden ve ruh ikilemi iinde, her ne kadar lmsz olarak kabul edilen ruh nemli ise de, beden ona hizmet eden ve adeta onun bir kalb niteliini tayorsa da, eer bedenle ruh arasnda denge olmazsa, salkl olmak mmkn deildir. Dolaysyla bu dengeyi korumak ve de bozulduunda ise en iyi ekilde ve en ksa yoldan iade etmek son derecede nemli idi. Bu kurumlarn hemen pek ou ayn zamanda cami ve medreselerin yannda yer almaktayd. Bu da daha sonra, ekillenecek olan klliyelerin bir ncs olup, bu yaplanma da bize, yukarda da ifade edilen dncenin somutlam bir ekli olarak grnmektedir. Genel olarak Batdaki tedavi kurumlaryla bu dnemde Anadoluda yaptrlm olan hastaneleri karlatracak olursak, Batda, bu hastanelerin benzeri kurumlara rastlamamaktayz. Bilindii gibi, on

837

ikinci ve on nc yzylda Avrupada kurulan niversiteler, nasl ki daha ok dini emsiye altnda ekillenmise, tedavi kurumlar da ayn ekilde, daha ok manastrlara bal gelimeye balamtr. Her ne kadar, bilhassa denizciliin gelimesi, d lkelere seyahatler, Hal Seferleri, zellikle bulac hastalklar konusunda nemli bir art olmasna zemin hazrlamsa da, bunu karlayacak bir yapnn olmamas, temizlik artlarnn uygunsuz olmas kitle halinde lmlere yol amtr. Halbuki, ayn tarihlerde, Anadoluda pe pee ve farkl ehirlerde hastaneler kurulduu, burada hekimlerin grev yapt, genellikle yeni hekimlerin hastane ortamnda yetitirildii gzlenmektedir. Ayrca, genellikle hastanelere yakn yerde veya hemen yannda hamam yaplmas, temizliin ne kadar nemsendiini gstermektedir. Bunlara ilave olarak, ifahane ve yaknnda ya da yannda yer alan medresenin bir ktphanesi bulunduu gz nne tutulursa, ifahanelerin yaplanmas ve deerleri hakknda daha salkl bir deerlendirme yaplabilir. ifahaneleri sadece tedavi kurumlar olarak ele almak pek doru olmaz. Bu kurumlar ayn zamanda tp medreseleri idi. Bu kurumlar tp retimi ve eitimi vermekteydi. Anadoluda Trklerin ina ettirdii ifahanelerin genel olarak tedavi iin ayrlan hasta odalar, doktor ve hastabakc odalar ve eczaneden mteekkil olduu bilinmektedir. Konuyla ilgili almalar yapm olan Sheyl nver snma probleminin ise merkezi sistemle stldn sylemektedir. nk hastanede odalarda ocak yoktur. O dnemde hamamlarda da kullanlan bir yntem, yani tabandan geirilen knkler ve iinden geirilen scak su vastasyla btn yap rahatlkla ve ayn seviyede stlmaktadr. O, Divrii, Sivas, Kayserideki ifahanelerde ocak olmadn, Amasyadaki ifahanede ise, hl faal haldeki hamamda da ayn yntem kullanlmasna dayanarak bu sonuca vardn ifade etmektedir.29 Anadoluda Trklerin ina ettirdii ifahanelerden birisi Sivastaki Keykavus ifahanesidir. 1217/1218 tarihinde yaplm olup, Seluklu sultanlarndan I. Keykavus tarafndan yaptrlmtr. Yapnn vakfiye kaytlarndan 1220 tarihinde I. zettin Keykavus tarafndan dzenletildii renilmektedir. Yap 1768de medreseye evrilmitir. Birinci Dnya Savandan sonra da depo olarak kullanlmtr. Mimar Mimar Bedreddindir. ifahane yannda zzettin Keykavusun trbesi vardr. Ayrca yan tarafnda bulunan medreseye giri olmas burasnn aslnda tp medresesi ve ifahane eklinde bir birim olduunu akla getirmektedir. Seluklular zamannda yaplm olan mehur medreselerden birisi de Kayserideki ifte Medresedir. Bitiik nizam iki yapdan meydana gelmi olan bu medresenin yannda bir trbe ve mescid de bulunmaktadr. ki binadan birisi medrese, dieri ifahanedir. Her iki yapnn lleri aa yukar eittir. ifaiyenin giriindeki kitabede 1205/1206 tarihinde II. Kl Arslann kz ve Gyaseddin Keyhsrevin kz kardei Gevher Nesibe Hatunun vasiyeti zerine ina edildii kaydedilmitir. Tp Medresesi Gyaseddin Keyhsrev tarafndan yaptrlm olduuna dair kesin bir kayt bulunmamaktadr, ancak Seluklular zamannda, ayn ekilde bitiik nizam yaptrlm baka medreseler de bulunmaktadr. Bunlardan birisi de, yukarda ksaca aklamas verilen Sivastaki Keykavus ifahanesidir. Sivas ifahanesinde olduu gibi burada da medrese ve ifahane arasnda bir balant vardr. Burada balant dar bir koridorla salanmtr. Bu ifahanenin bir baka zellii oda saysnn daha fazla olmasdr. Bu da Kayserideki Gevher Nesibe ifahanesi olarak da bilinen yapnn, Metin Szene gre,30 hastane olmas kesindir, ancak

838

bizce, oda saysnn fazla olmas, burasnn dierlerine nispetle daha geni kapsaml bir tedavi kurumu olduunu gstermektedir. Ayrca yazt ile de burann bir hastane olduunun belirtilmesi ona ayr bir zellik vermektedir. Seluklular zamannda yaplan hastanelerden birisi de Kastamonu Hastanesidir. 1271 ylnda yaplan bu hastanenin gnmzde sadece ylan sembol olan kaps kalmtr. Kapsndaki ylan sembol dolaysyla, daha sonra halveti dergah olarak kullanlan bu yapya Ylan Dergah da denmitir. Yapnn banisi Ali b. Pervanedir. Kitabesinde maristan ibaresi ok net olarak okunmaktadr. Anadoluda Trkler tarafndan yaptrlm olan tedavi kurumlarndan birisi de Amasyadaki Amasya Bimarhanesidir. Buras tmarhane-ifahane olarak daha ok bilinir. Onun Sultan Muhammed Olcayto Hdabendenin kars ldus Hatun tarafndan yaptrlm olduu bilinmektedir. 1308/1309 tarihinde yaptrlmtr. Tedavi iin ve zellikle akl hastalklar iin yaptrlm olduu bilinmektedir. Burada birok dnemin mehur hekimlerinin grev yapt bilinmektedir. yaps olarak daha ok Kayserideki Sahip-Ata Medresesine benzeyen bu yapda odalar srasyla yan yana dizilidir. Hastalarn bamsz tedavisine uygun olarak bu ekilde yaplmas uygun grlm olmaldr. Bu yapnn bir baka nemi de akl hastalklarna ait mstakil bir tedavi birimi olmasdr. Bilindii gibi, on ikinci, on nc ve on drdnc yzyllarda Avrupaya baktmzda, nasl ki tedavi kurumlar laik deilse ve daha ok dini yap iinde yer almsa, akl hastalklar da, hastalk olarak kabul edilmemekte, ve daha ok by ve sihirle ilikili olarak ele alnmakta idi. Bundan dolaydr ki, akl hastalarna, eziyet edildii, dvld, hatta byc ya da bylenmi kiiler olarak yakld bilinmektedir. Bu tutum da bize, bu dnemde Anadoludaki uygulama ile Avrupada ayn dnemde insan sal ve tedavisi konularndaki anlay ve deerlendirme farklarn aka gstermektedir. Anadolu Seluklular temizliin salk asndan ne kadar nemli olduunu onlar zamannda kurulan ifahane ve bimarhanelerin yan sra, yaplan hamamlar ve lcalardan anlalmaktadr. Bunlarn bir ksm hl gnmzde kullanlmaktadr. Anadolunun jeolojik yapsnn deerlendirilmesi suretiyle scak ve lk su tedavi kurumlar eklinde lcalar ortaya kmtr. Bunlardan gnmzde de kullanlanlar arasnda Ilgn, Krehirdeki Kara Kurt, Havzada byk ve kk hamamlar, Erzurumda Ova kazas, Hasan Kale, Konyada Hamidiye ve Boazlayan kaplcalar, Seydiehir, Ktahyadaki kaplcalar saylabilir. Bu lcalarn ve kaplcalarn scak sular eitli hastalklara, rnein fel ve baras hastalklarna iyi geldii kaydedilmektedir. Evliya elebi onlardan bir ksmn zikrederek, onlarn gut, czam gibi hastalklara iyi geldiini kaydetmektedir. Ayrca tehis konmam baz hastalklara da iyi geldii kaydedilmektedir. Bu hastane Beylikler ve Osmanllar zamannda yksek idari makamlarn tasdiki ile vazifesine devam etmitir. Bunlardan Krehir yaknlarndaki Kara Kurt Ilcas 15 odaldr; iinde bir trbe de bulunmaktadr. Suyu kkrtl ve bikarbonatldr; suyunun ss 70 olup, 1145 tarihinde Kl Arslan tarafndan emirlerinden Kara Kurt tarafndan yaptrlmtr. Ortada bir havuz ve etrafnda odalar vardr. Bu lcann, zellikle romatizma hastalna iyi geldii kabul edilmektedir.31 Anadoluda Seluklulardan nce, Romallar zamannda da eitli ehirlerde hamam yapmlardr. Seluklular zamannda hamam says artmtr. Ayrca, Seluklular zamannda yaplan

839

hamamlarn bir ksm trbe, medrese gibi yaplarla birlikte bir klliye eklinde yaplmtr. Bu dnemde yaplan hamamlarn byk bir ksm hl kullanlmaktadr. Bunlardan en gzel rneklerden birisi Sahip, Ata Fahreddin Alinin 1240 tarihinde yaptrd shakldaki hamam ve Kayserideki Huand Hatun Medresesinin yanndaki ii inilerle ssl hamamdr.32 Anadolu Seluklular yukarda verilen aklamalardan da anlalaca gibi, salk konularna da byk nem vermilerdir. Bunun en ak delili onlar zamannda farkl ehirlerde kurulan hastanelerdir. Bu dnemde yaayan hekimler genel olarak slam dnyasnda kabul edilmi olan klasik tp sistemini kabul etmiler. ncelikle bitkisel ilalarla tedaviyi nermi olmakla birlikte, hayvansal ve madeni kkenli ilalar da, az da olsa, tedavide kullanmlardr. Tp almalar Seluklu dnemindeki tp almalarna rnek olarak eyh mam el-Hafz Cemaleddin EbulFerec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. el-Cevziyi inceleyelim. Yazarn hayat hakknda pek bilgimiz bulunmamaktadr. Ancak onun ad Ferec olan mehur dnr ya da mehur tarihilerden Cevzi olmadn biliyoruz. Her ne kadar her ikisi ile de yaad dnem olarak uygun dyorsa da, Cemaleddin Ebul-Ferec b. Ali b. Muhammed b. El-Cevzi farkl bir kiidir. Cevzinin bildiimiz ksa eseri bulunmaktadr. Eserlerin hepsi de Arapa olarak kaleme alnmtr. Bunlardan biri Tbb- Eyahtr. Eser Kitab- Lukatil-Menafi fit-Tbb eklinde kaydedilmitir.33 Eserin yazl tarihi M. 1200dr. 24 varaktan meydana gelen bu ksa eserde, ilkin insan hayatnn evreleri, ocuklarn ve yetikinlerin mizac hakknda bilgi verilir. Bunlara ilave olarak, hltlar ve onlarn dzensizlikleri hakknda aklamalar vardr. Burada 4 hlt, 4 unsur ve 4 miza teorisi ve bu teoriye uygun olarak her bir organn mizac hakknda bilgi verilmektedir. Eserde, daha sonra, yiyecek ve iecek ve onlarn yiyecek olarak zellikleri ile, medikal zellikleri hakknda bilgi verilir. Bunlar arasnda glsuyu34 da vardr. Glsuyunun kalbi ve mideyi glendirdii sylenir. Demirhindi de ayn ekilde mideyi glendiren bir drog olarak verilir. Limon suyu midedeki safray tevik eder, ancak yine de mideyi glendirir; gse zararldr. Bu gibi, bitkisel kkenli droglarn yan sra, helva gibi baz yiyecekler hakknda da bilgi verilmektedir. Yazarmza gre, helva gl bir besin maddesidir. Ancak vcutta baz sorunlar yaratr; baz organlarda tkanklk yapar; rnein karacierde problem yaratr. Onda ar hltlar meydana getirir. Mesanede ta olumasna sebep olur. Bundan dolay zencefil gibi baz droglarla birlikte yenmelidir.35 Burada yazar, her ne kadar henz eker ve ya metabolizmasnn karacierle olan ilgisi bilinmiyorsa da, ilgin bir noktaya dikkatimizi ekmitir. Yazarn ikinci eseri Kitabul-Muhtaril-Lukat fit-Tbb adn tamaktadr. Eser, ilkiyle ayn cilt iinde bulunmaktadr. kincisi 24bden balamakta ve 52ada bitmektedir. Eser birincisini tamamlar niteliktedir. Birincisinde daha ok yiyecek ve iecekler ele alnmtr; ikincisi ise, daha ok yalar, onlarn medikal zellikleriyle banyolar ve salkl giysiler hakkndadr. Eserde zikredilen yalar arasnda meneke ya, gl ya gibi bitkisel yalar arlk tar. Bunlar arasnda, rnein gl ya hakknda yle denmektedir: scak ba arsna iyi gelir; onu teskin eder.36 Eserde hayvani yiyecekler hakknda da aklamalar vardr. Bunlar arasnda muhtelif etler ve onlarn zellikleri hakknda bilgi verilir; rnein sr eti, tavuk eti, rdek eti, vb. gibi. Sr etiyle ilgili

840

olarak, yazar, bu etin czam ektiini, sevdavi hastalklara zemin hazrladn syleyip, insanlar bu ete kar uyarr. Her ne kadar biz sr etinin czzam hastalnn sebebi olmadn biliyorsak da, onun sindiriminin zor olduunu ve baz hastalklara zemin hazrladn biliyoruz. Yazarn, ilk eserinde olduu gibi, ele alnan maddelerin sadece yararlar hakknda bilgi verilmez, ayn zamanda zararlar hakknda da aklamalar yaplr. Genel olarak deerlendirildiinde, her iki eserinde de yazar, sal koruyabilmek iin alnacak nlemleri vermekte ve gerekli grd uyarlar yapmaktadr. Ancak ikinci eserinde hekimimiz, hfzshhann bir paras olarak, yiyeceklerin yan sra, uyku uyanklk, cinsi mnasebet, ilalar hakknda genel uyarlar, hastalklar ve salkla ilgili genel hkmlere de yer vermektedir. rnein uyku ve uyanklkla ilgili olarak, ne zaman uyumak gerektii hakknda bilgi vermi, ve gndz uyumamak gerektiini; ayrca, tok karna uyumamak gerektiini de belirtmitir. Uyku ne ok uzun, ne de ok ksa sreli olmamaldr; gerektii kadar uzun sreli olmaldr. nk salkl olmann artlarndan biri de, yeterince uyumaktr. Ayn yazarn, yani Cevzinin bir baka eseri ise Kitabl-Mevaizil-Mlk ve Selatin adn tamaktadr. Burada yazarmz daha ok lkeler hakknda bilgi verir. erefli vilayetlerden, adil ve adil olamayan, halkna zulmedilen muhtelif memleketlerden, cihadn neminden, idarede halef ve selef meselesinden bahseder. Eserde son olarak, memleketin idarecilerinin kadnlarndan ve onlarn sahip olmas gerekli zelliklerinden sz edilir. Eserin, buraya kadar olan ksm daha ok lkelerin sosyal ve idari dzeni ile ilgili bilgi verirken, daha sonraki ksmnda bir lkenin salkl olabilmesinin nemi vurgulanarak salkl idare, salkl idareci ve salkl halk arasnda ilgin bir mnasebet kurulmaktadr. Burada sz konusu edilen dnemde yaam bir baka hekim olarak, Konyada Beyhekim mahallesindeki ifahanede doktor olarak grev yapm olan Burhaneddin brahim b. Abdurrahman b. Ebi Bekr el-Ezraktan sz etmek istiyorum. Ebu Bekr Ezrakn Kitb al-Teshil f al-Tbb ve al-Hikma37 adl hacimli, Arapa olarak kaleme ald eseri inceleyerek, hekimin devri tp almalarna ksaca gz atalm. Eser ele alnp, incelendiinde, dier klasik tp eserlerinde olduu gibi, giri ksmnda, ilkin dier muhtelif tp eserinde de gzlendii gibi, tp nedir? sorusuna cevap verilmeye allmtr. Yazara gre, tp, fevkalade erefli ve yararl bir bilimdir. Ona gre hayatta iki disiplin insan iin fevkalade gereklidir; bunlardan birisi din, dieri tptr. Bunu u ifadeyle vermektedir: din ve fkh cemiyet iin, yaam iin ne kadar gerekliyse, tp da ayn derecede gereklidir. Hekim bedenin alimidir; ulema ise dinin alimidir.38 Hekimimize gre, tp insana yararly retir; afiyetin nasl kazanlacan gsterir; selamete kavuturur. bn Kaystan nakille akll olan tbb terk etmez demektedir. Hekimimiz, dier birok hekim gibi, tbb bir sanat olarak belirlemektedir. Tp vcutla ilgili bir sanattr. Bu daha ok tbbn da dier sanatlar gibi bireysel bir yan olduuna iarettir. Tpta bireye bal olarak deerlendirme yaplmas gerei vurgulanmaktadr. Ayrca yazar, yine bu giri ksmnda eserini hazrlarken yararland bilim adamlarndan sz etmektedir. Bunlardan biri de slam dnyasnn belli bal hekimlerinden olan dokuzuncu yzylda yaam ve ilk defa kzamk ve iek hastalklarnn tansn ve bu hastalklarn aralarndaki fark veren Ebu Bekr Razidir.

841

Ebu Bekr el-Ezrak eserini dzenlerken, dier tp kitaplarnda grlenden farkl bir ekilde snflandrmtr. Onun ilgin snflamas yledir: a. Tedavide kullanlan maddeler, yararl maddeler ve zararl maddeler; b. Hastalklar ve onlarn tedavileri; Biz buradaki ilk ksma farmakoloji diyoruz. Her ne kadar klasik dnemlerde de mstakil olarak eczaclkla ilgili eserler varsa da, bir tp eserinde ok ak bir ekilde eczacln tbbn bir dal olarak gsterilmesi asndan, Ebu Bekrin kitab ilk ve tek rnek olarak belirlenmektedir. Ebu Bekr Ezrak eserini 5 ana ksma ayrmaktadr. Eserin ilk blmnde (nesnelerin doas hakknda), hltlar teorisine uygun olarak organlarn mizalar verilmitir. Sadece hastalk durumunda deil, salkl organlarn mizalar hakknda da ayrntl bilgi verildii belirlenmektedir. rnein tabiat scak ve kuru olan kiinin safra kesesinin fazla alt sylenebilir. Dolaysyla, ald besin maddelerine bu adan dikkat etmesi gerekir. O kii safray artracak besinler almamaldr. Eer dikkat edilmezse, safra fazlalna dayal hastalklar grlr. Ayn ekilde, balgamn hakim olduu souk mizallarda kii onu tevik edecek ekilde beslenmemelidir. Aksi durumda fazla balgam birikir ve buna bal olarak harabiyet meydana gelir. Eserin ikinci ksm besinler ve baz basit ilalar hakkndadr. Burada ele alnan besin maddelerinde hububat arlk tamaktadr. rnein buday ve pirin bunlar arasndadr. Bunlarn besin olarak nasl kullanld ve yaplan yemekler hakknda bilgi verilmektedir. rnein, nohutla hazrlanan humus bunlardan biridir. Ayrca burada bu besin maddelerinin mizac nasl etkileyebilecei de anlatlmtr. Hayvansal besinler arasnda ise birok tp metninde olduu gibi, st ayrcalkl olarak vurgulanmaktadr. Stl mamullerin de, ayn ekilde nemli bir yeri vardr. Stle ilgili olarak hekimimiz Hz. Peygamber stn ok salkl olduunu sylemektedir, der. nsan st ile ilgili olarak da insan st (kadn st) eitli hastalklara iyi gelir; bunlar arasnda ba ars ve gz arlar da zikredilebilir. Ayrca muhtelif yaralara da iyi gelir.39 Hayvansal yiyecekler arasnda et de ayrntl olarak ele alnmtr. nek eti, tavan eti, ve onlarla yaplan yemeklerden de sz edilir. Balk eti ile ilgili olarak soanla birlikte piirilir. tidal vericidir; scak mizallarda zellikle yararldr. Cinsel problemlerde de yarar grlmtr,40 denmektedir. Bu besin maddelerinin dnda, yzyllardan beri ila olarak kullanlan muhtelif bitkiler ve hayvansal maddelerden sz edilir. Bunlar arasnda karanfil, demirhindi, afyon da vardr. Eserin nc blm hfzshha ile ilgilidir. Burada sal korumak iin alnacak nlemler ve neler yapmak gerektii anlatlr. Bu nlemler ayrca, zaman zaman hadislerle desteklenmektedir. Dolaysyla verilen bilgiler bir lde tbb- nebevi olarak da deerlendirilebilir. Burada sadece yiyecekler sz konusu edilmemektedir, ayn zamanda belli llerde salkl yaayabilmek iin yaamn ahlak boyutu da ele alnp, irdelenmitir. Yazar, saln korunabilmesi iin alnacak tedbirleri yle vermektedir: 1. Hareket ya da kaslar hareket ettirmek, 2. Skunet; huzurlu bir evrede bulunmak, 3. Cinsi mnasebette itidalli hareket etmek, 4. Rahat olmak; gam ve kasavet ve kederden uzak durmak,

842

5. Salkl olmak iin gerekli tedbirleri almak. Burada muhtelif rneklerle hekimimiz ne demek istediini daha ak bir ekilde anlatmaya almaktadr. rnein gz saln korumak iin neler yaplmas gerektiini anlatmaktadr. Ayrca bu konularla ilgili mehur hekimlerin nerilerine yer vermektedir. Bunlar arasnda onuncu yzylda yaam Ali b. Abbas da vardr. Eserin drdnc blm patoloji ve tedavi ile ilgili bilgileri iermektedir. Burada ba hastalklarndan balanarak hemen btn hastalklar hakknda bilgi verilmektedir. Ba hastalklar ile ilgili bilgi verilirken, ban eitli ksmlarnn hastalklarndan nce, beyin hastalklar hakknda bilgi verilmektedir. Bunlar arasnda unutkanlk hakknda ayrntl bilgi bulmak mmkndr. Yazar, unutkanlkla ilgili sebepleri aklarken ilkin, beslenmeden kaynaklanabileceini ifade etmektedir. Kt, bozuk besin maddeleri balgamn artmasna sebep olur; bu da beyinde habis blgelerin olumasna sebep olur. Bu tip ikayetler daha ok blgesel olarak ortaya kmaktadr, eklinde aklamaktadr. Hastaln en bariz araz kiinin kendi adn bile unutmasdr. Burada kan alma ve eki besin maddelerinin yenmesi nerilmektedir. Burada ilk akla gelen beynin belli blgesindeki tahribattr. Ayrca, eki maddelerin kan dolamn rahatlatt dnlrse, bu nerinin yararl olduu kabul edilebilir. Belli blgede kanamadan kaynaklanan bir dejenererasyon akla getirmektedir. Drdnc ksmda ele alnan hastalklar arasnda gz hastalklar da vardr. Bu hastalklar ayrntl olarak ele alnmtr. rnein, gz zaaf, krlk, vb. Bunlardan gz zaaf ile ilgili olarak u aklama verilmektedir: grme zaaf olan kii kk eyleri gremez; kre yakndr. Bu durum yalanma ile ilgili olabilir ya da srekli olarak kk eylere bakmaktan kaynaklanm olabilir. Ayrca beyaz veya siyah eylere srekli olarak bakmaktan kaynaklanm olabilir.41 Bu aklamadan biz anlyoruz ki, hekimimiz yakn grememe, yani hipermetropiden sz etmektedir. Ancak, burada baz renklerin de ie kartrldn gryoruz. Halbuki, bn Sinada gryoruz ki, srekli beyaza bakmak, krlk yaratabilirdi. bn Sina bu iki hastal birbirinden ok aikar olarak ayrmtr. bn Sina beyaza bakmaktan kaynaklanan grme bozukluuna, kar krl, selce demektedir. Beyaza srekli bakmann krlk yaratt ve sebebi on dokuzuncu yzyl oftalmoskoplar tarafndan belirlenmitir. Bu konuda ilk defa Johann Widmarck ayrntl bilgi vermektedir.42 Hekimimiz, gz glendirmek iin tereya, zellikle de, inek tereyan nermektedir. Bu da yerinde bir neri olarak belirlenmektedir. Ayrca, yine bu ksmda dier i organlarn hastalklar ile ilgili aklamalar da yer almaktadr. rnein sindirim sistemi, solunum sistemi organlarnn hastalklar gibi. reme organlar hastalklarnn sonunda hamilelik ve hamileliin nlenmesi konusunda bilgi verilmektedir. Drdnc ksmda ele alnan hastalklar arasnda istiska, fel gibi hastalklarn yan sra, daha ok cerrahi mdahale ile tedavi edilen mesane talar gibi hastalklar ve tedavileri ele alnmaktadr. Eserin beinci blm bulac hastalklara ayrlmtr. Hastalklarla ilgili olarak, baz rivayetlere ve hikayelere de yer verilmitir.43 Ele alnan hastalklarn araz, sebep ve seyri hakknda ayrntl bilgi bulunmaktadr. Burada bulac hastalklarn karakteristii olarak ate ortak araz olarak verilmektedir ve buna dayal olarak bulac hastalklar ateli hastalklar olarak belirlenmektedir. Hastalklarn aklamalar arasnda zellikle temasn hastaln yaylmasndaki nemli etkisi vurgulanmaktadr.

843

Burada ele alnan belli bal bulac hastalklar arasnda czzam fevkalade ayrntl olarak anlatlmaktadr. Onun nasl ve ne yolla bulat, belli bal arazlar ayrntl olarak verilmektedir. Onun nevi olduu sylenir ve her biri hakknda ayrntl bilgi verilir.44 Yine, dier hastalklarn aklamasnda olduu gibi, bu hastalkla ilgili muhtelif hekimlerin grleri de aktarlmaktadr. Tpla ilgili olarak, bu devirde eitli hekimler tarafndan zellikle tbb- nebevi konusunda eserler kaleme alnm olduunu grmekteyiz. Bu konuda eser verenlerden biri de, aslnda bir gz hekimi olarak hret yapm olan Alaaddin b. El-Kehhal Ali b. Abdlkerim b. Turhan as-Safedidir. Onun tb- nebevi konusunda kaleme alm olduu eseri El-Ahkam al-Nebeviyye adn tar; M. 1320/H.720 tarihlidir. Eser 10 ksmdan meydana gelmi olup, iinde srasyla hastalklarla ilgili aklamalar, sz konusu hastalklarn tedavileriyle ilgili hadisler ve aklamalar, daha sonra hfzshha ile ilgili aklamalarla, bu konuda mevcut hadisler, muhtelif yiyecek ve ieceklerle ilgili ravilere dayanlarak verilen hadis rnekleri ve onlarn yorumlarna yer verilmitir. Bunlara ilave olarak, eserde, hastalklar ve onlarn belirtileri, bu hastalklarn belirtileri hakknda Haz. Peygamberin aklamalar, tpla ilgili 40 hadis, annenin terk edilmesinin nemi (st anneler) ve genel olarak gerekli ve gereksiz olan eylerle ilgili Haz. Peygamberin ifadeleri ve saln korunmas ile ilgili konularda bilgi verilmektedir. Burada verilen aklamalara rnek olarak zemzem suyu hakknda verilen ksa bilgiyi aktaralm: Hz. Peygamber zemzem suyu hakknda yle demitir: zemzem suyu iersen sana ifa verir, denmektedir. Allah onu zararl olan kesmek iin verdi. O dan hizmetindedir. Bundan u anlam karlabilir: zemzem suyu ifa vericidir.45 Yine kitapta hummalarla ilgili olarak, yle bir aklama verilmektedir: Ezheri demitir ki Hz. Peygamber humma cehenneme ate gibidir; btn vcudu yakar. Yce Tanr onun iin yati kull uzvi kastihi min el-ecr.der 46 Yine Anadoluda yaam hekimlerden biri de bn Hubaldir Muhaddib el-Din Ebu Hasan Ali b Hubal el-Badadi). Badatl diye bilinen bu hekim Nizamiye medreselerinde tp eitimi grmtr. Daha sonra Ahlatta hekim olarak alan bn Hubal daha sonra Musula gitmi ve Musul saraynda 1213te vefat etmitir. Onun bilinen eseri Kitab el-Muhtar fit-Tbb tpla ilgili muhtelif rnek olaylar ele alp, aklamtr. Seluklular, imar hareketlerine byk nem vermilerdir. Bunlar arasnda hastaneler nemli yer tutar. Bu hastanelerin bir ksm leproseridir, yani o zaman iin ok byk tehlike gsteren czamn tedavisine ayrlmtr. Dlkadiroullar zamannda byle bir leproseri Kayseride yaplmtr. Baz salk kurumlar ise akl hastalar iindir, nk Trkler akl hastalklarnn tedavi edilebileceini kabul etmilerdir. Ayrca, lca ve kaplcalar da tedavi kurumlar arasnda yer alr. Konyann Ilca kazasndaki lcalar bunlara rnek olarak verilebilir. Teknoloji almalar Btn bu aklamalara dayanlarak denilebilir ki, sz konusu edilen tarihlerde Anadolu, zaman iin hi de gz ard edilemeyecek bir kltr hazinesi oluturmakta ve belli seviyede bilimsel bilgi sergilenmektedir. Her ne kadar buradaki rnekler, daha ok tpla ilgili arlk tayorsa da, bilimsel adan sadece tp almalar deil, dier bilimler konusunda da nemli almalarn yapldn bilmekteyiz. Bunlardan biri de Cezerinin almalardr. Artukoullar zamannda, Diyarbakrda yaam olan Ebu smail b. Razza el-Cezeri (yaad tarihler 1181-1206) Kitab fi-Marifetil-Hiyel 47

844

adl mehur eserinde ilk otomatolar neren kii olup, onun almalar da, dier bilimsel almalar gibi, Anadoluda bilim adna on iki, on ve on drdnc yzyllarda yaplan almalarn hi de yabana atlr nitelikte olmadn bize kantlamaktadr.48 El-Cezerinin hayat hakknda, onun mehur eseri Kitab el-Hyalin banda, bizzat kendinin verdii baz bilgiler dnda pek bilgimiz yoktur. Burada, yazarmz, Artukoullarndan Nasreddinin hizmetinde altn belirtmektedir. Bu aileye yaklak 25 yl hizmet ettiini syleyen el-Cezerinin babas ve aabeyi de ayn aileye hizmet etmitir. Artuklularn iki nemli komusu vard: Bizansllar ve Seluklular. Ancak, bu devlet, bu iki gl komusuna kar kendisini gayet iyi korumay bilmitir; hatta, Hal seferlerine de dayanmtr, ancak Nasreddin zamannda, Artukoullar Eyyubilerin aknlarna maruz kalm ve Salahaddin Eyybi zamannda yklmtr. El-Cezeri de bu yeni idarenin saraynda almaya balamtr. Bu sarayn kap sslemeleriyle ilgili yapm olduu almalarn baz rneklerini onun sz konusu eserinin altnc ksmnda grmek mmkndr. El-Cezeri, genel olarak, teknoloji konusundaki almalaryla hret yapmtr. Kendisinden nce, Helenistik dnemde bu konuda, Heron ve Archimedesin almalarna rastlanmaktadr. Bilim adammz, Kitab el-Hyalde zaman zaman bu iki bilim adamnn almalarndan sz etmektedir. slam dnyasnda yaam ve teknoloji ile ilgilenmi bilim adamlarndan ise zellikle Beni Musa kardelerin almalarndan yararland ifade edilmektedir. El-Cezerinin kendisinden nce bu konuda alm olan bilim adamlarndan yararlanm olmas doaldr, ancak onun dierlerini ve de kendi devrin de bu teknolojiye ilgi duyup, bu konuda almalar yapan Saati gibi bilim adamlarn da amay baardn sylemek mmkndr. Mehur bilim tarihi George Sarton mehur eseri hakknda yle sylemektedir: Bu eser, nevinin en sekin rneidir ve muhtemelen Mslmanlarn baar izgisinin zirvesi olarak dnlebilir. El-Cezeri, sz konusu eseri Kitab el-Hyali 1204 veya 1206 yllarnda kaleme almtr. Eser, alt ana balk altnda toplanm olup, bu konularda eitli alet ve dzenekler teklif edilmekte, onlarn resim ve emalarnn yan sra ayrntl aklamalar verilmektedir. Eserin dnyann eitli yazma ktphanelerinde yazma nshas bulunmakta olup, 1991 ylnda Kltr Bakanl tarafndan son derecede itinal bir basks yaynlanmtr. Kitab el-Hyalin ilk blm, saatlere ayrlmtr. Burada zellikle su saatleri nemli bir yer tutar. Bu saatlerden birinin st tarafnda sra sra on iki kap grlmektedir ve bu kaplarn her biri saat ba alarak, bir insan ekli grnmektedir; Bu altnc saate kadar bu ekilde devam etmektedir ve altnc saatte, saatin iki ba tarafnda bulunan iki ku onlarn gagalarnn alt tarafna rastlayan vazoya doru eilirler ve azlarn birer top, simbalin zerine dmektedir, ve yine altnc saatte, davullar alar; bu ilem dokuz ve on ikinci saatlerde de tekrar etmektedir. Yine ayn resmin, kaplarn st tarafna rastlayan yerinde Gne ve onun da stnde burlar gsterilmitir. Eserin ikinci ksmnda ise, iki imekte kullanlan eitli kap ve iki imede kullanlan baz su aralar da verilmektedir. Eserin nc ksm su depolar ve bu konuyla ilgili baz dzenek rneklerini ierir. Drdnc ksm ise emeler, eme yaplar, kapaklar vs. hakknda aklamalar iermektedir. Bunlardan birisi de bir kan alma dzenei gsterilmektedir. Bu dzenekte hastadan alnan kan miktar

845

belirlenmektedir. Burada alnacak kan miktar doktor tarafndan, istenilen lde, ayarlanabilir. En fazla alnabilecek kan miktar 120 dirhemdir. lem tamamlannca, dzenek temizlenir. Genellikle bu alet pirinten yaplmtr. Eserin drdnc ksm, eitli su kaplar ve deiik tipte havuzlarla ilgilidir. Bunlarn en gzel rneklerinden birinde, testiyle havuza su dken bir hizmeti vardr. Bu dzenek o ekilde ayarlanmtr ki otomatik olarak, su hizmetinin at kapaktan geerek borulardan aa iner; testinin iine doru akar; testinin iindeki hava borudan geerek topa slk sesi kartr ve de bu slk sesi kuun gagasndan iitilir. Bu ses, abdest alma sresince devam eder. Eserin beinci ksm su seviyesini ykseltmeye yarayan muhtelif teknik dzenekleri iermektedir. Burada, havuzdaki su seviyesini ykseltmek zere kullanlan pompa, su deirmenleri, eitli dililer ve arklar hakknda bilgi verilir. Bunlarn birinde bir sulama dzenei grlmektedir. Dzenekte, havuzdaki su, bir hayvan tarafndan (resimde inek) dndrlen arklar vastasyla borulara sevk edilmektedir. Buradan da sulama kanallarna sevk edilmektedir. Sulama miktar istee gre ayarlanmaktadr. Kitabn altnc ksm, kap girii, arka kaplar, bakr ve pirin kap ereveleri, deiik kilit eitleri, gemi kilitleri hakknda bilgi vermekte ve bu verilen bilgi paralelinde rnekler sunulmaktadr. Zaten, yukarda da ifade edilmi olduu gibi el-Cezeri, Eyyubi idaresi zamannda, saray kapsnn kilit sistemi ile de ilgilenmitir. Buraya kadar verilen aklamalardan anlalaca zere, el-Cezerinin kitab bir mhendislik harikasdr. O, verdii alet ve makinelerin ve de dzeneklerin hepsinin grnn ve gayesini (fonksiyonu) adm adm aklam; onlarn hangi ksmlardan meydana geldiini ayrntl bir ekilde anlatm; bu ksmlarn nasl bir araya getirilip, birletirildiini ve nasl denendiini aklamtr. Ayrca, btn bu aklamalarn, verdii resim ve emalarla da desteklemitir. Bunlar, bugnk anlamda robotlardr; genellikle bunlarn hareket ettirilmesinde su gc kullanlmtr. Su saatlerinde grld gibi. Yukarda almalar ksaca ele alnp anlatlan bilim adamlarna bakalarn da ilave etmek mmkndr, bunun sebebi, yukarda da belirtilmi olduu bilim bata devlet adamlar ve zellikle de bu dnemde kurulan beyliklerin bandaki kiilerin hemen her din ve milletten dnrlere nem vermeleri ve onlar davet etmeleri ve onlardan baz konularda yazlm eserleri Trkeye evirmelerini istemeleri de onlarn bu konudaki dncelerini aka belgelemektedir. Ayrca bu dnemde yazlan eserler arasnda felsefe, eitim ve tarih gibi mspet bilimler dnda kalan konulara da daha sonra etkisini hissettirecek nitelikte eserler kaleme alnmtr. Bunlar arasnda Zernuc, felsefecidir; daha ok eitim, eitim felsefesi diyebileceimiz kollarda yazmtr. Onun eserlerinden Talim-i Mutaallim 1203 tarihinde kaleme alnmtr. Eser, Trkeye III. Murad zamannda evrilmitir. Bu da eserin yzyllar boyu etkin olduunu gstermektedir. Amidnin almalarn verebiliriz. Her ne kadar Amid, yani Diyarbakrl diye adlandrlyorsa da aslnda Semerkantldr. Daha sonra bir sre Buharada yaamtr. Yine bilinen dnrlerden birisi de yukarda kozmoloji ve evren konusundaki aklamalarda eserine iaret edilen Mevlana idi. Esas olarak edebiyat ya da din alimi olarak kabul edilen Mevlana yazlarnda bir din felsefesi verir. Bunun en gzel rnei Onun Mesnevisidir. Ayn ekilde bu dnem

846

Anadoluda felsef dnceyi ekillendirenler arasnda bn Arabiyi de zikretmek gerekir. Anadoluda seyahat eden bn Arab 1205 ve 1216 tarihlerinde Malatyaya geldi; orada ksa bir eser kaleme ald; daha sonra Sivasa ve Konyaya giden bn Arabi, orada Keykavusla grt. bn Arabi Anadoludaki felsefi dnce zerinde youn bir etki yaratt; zellikle de Mecd el-shak zerinde bu etki hissedilir boyutta idi. O mehur dnr Sadreddin Konevinin babasdr. ve O da babasnn dncelerine boyut kazandrd. Onun aslen Ferganal olup, oradan g ederek, Anadoluya geldii sylenmitir. Bu dnrlerin yan sra mer Suhreverdi de Halife Nasrn elisi olarak Anadoluya geldi. Sufizmin kurucusu diye de bilinen bu dnre Keykubad byk sayg gsterdi. Onun iin olaanst merasimler yapld. Anadoluya zellikle de Asyadan gelen bu dnrlerin yan sra, bn Baytar gibi, spanyadan gelen baz bilim adamlar da vard. Bilindii gibi bn Baytar, on nc yzyln mehur hekimlerinden olup, Basit lalar Hakknda adl bir eseri de kaleme almtr. Daha sonra bu eser on dokuzuncu yzyla kadar tp dnyasnda adeta bir farmakopi eklinde rehber kitap olarak kullanlacaktr.49 Sonu Anadoluda Seluklular zamannda, yani on ikinci, on nc ve de on drdnc yzyllarda bilim adam ve dnrler dncelerine ve almalarna uygun olduu iin dnyann her tarafndan gelmiler ve orada belli bir sre kalmlardr. Bazlar da, Mevlana gibi, oradan ayrlmayarak hayatlarnn geri kalan ksmn Anadoluda geirmitir. Ayrca, Anadolu Seluklular zamannda bilimsel kurumlama asndan nemli admlar atlmtr. Bunlara ilave olarak, yukarda verilen aklamalardan da anlalabilecei gibi, bu dnemde Anadoluda bilim adna, farkl bilim dallarnda nemli almalar yaplmtr. Bu almalar, daha sonra Osmanllar zamannda yaplan almalara da temel hazrlamtr. Ayrca, Anadoluda bilimsel almalar Seluklularla balamtr, denilebilir. O srada Anadolunun belli bir ksmnda hakim olan Bizansta zikredilmeye deer bilimsel almalarn olduunu sylemek zordur. nk bilimsel almalarn yaplabilmesi iin gerekli artlarn orada olduunu sylemek pek mmkn deildir. Bizans, gerek ekonomik, gerekse siyasi olarak istikrarl bir devlet olmaktan km, gerek bilimsel kurumlama gerekse bilimsel faaliyet asndan pek de i ac olmayan bir durum sergilemektedir. Halbuki, Seluklular zamannda Anadoludaki Trk devletlerine mensup devlet adamlar, bilim adamlarn desteklemilerdir; devlet adamlarnn destei ile kurulan bilimsel kurumlar sayesinde bilim ve teknik yeermi ve geliim yolunda nemli admlar atmtr. DPNOTLAR 1 2 Carra de Vaux, Les Penseurs de lIslam, Paris 1921, c. 1, s. 313. . Uzunarl, Anadolu Beyliklerinin ve Akkoyunlu Devletlerinin Kurulular ve Siyasi

Hayatlar ile Bunlar Zamanndaki Devlet Tekilat ve Fkir Hareketleri ve ktisadi Hayat, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, (by) (bt), s. 84. 3 4 Abdlzade Hseyin Hsameddin, Amasya Tarih, Ankara 1986, s. 240. A. Sayl ve W. Ruben, Trk Tarih Kurumu Adna Krehirde Caca Bey Medresesinde

Yaplan. Aratrmann lk Ksa Raporu, Belleten (T. T. K. ), 1947, s. 673-681; M. Szen, Anadolu Medreseleri, c. 1, stanbul 1970, s. 15-20.

847

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi, ev. Abdlbaki Glpnarl, stanbul 1956, c. 5, s. 194. Abdlkadir Glpnarl, Mevlana Celaleddin, stanbul 1959, s. 491. Mevlana Celaleddin-i Rumi, Mesnevi, ev. Abdlbaki Glpnarl, stanbul 1956, s. 503. Ayn eser, s. 85. Ayn eser, beyit 3766, s. 526. Ayn eser, 3767, s. 526. Ayn eser, beyit 2516, s. 535. Mikail Bayram, lyas b. Ahmed el-Kayseri, Kefl-Akabe, Kefl-Akabe, slam Tetkikleri Ayn eser, s. 279. T. Arnold, ve Alfred Gullaume, The Legacy of Islam, Oxford 1931. A. Sayl, Farabinin Hala Hakknda Risalesi (al-Farabis Article on Vacuum), Belleten, c. smail b. brahim Mardin, Kitab al-Adad el-Esrar fil-Esrar al-Adad, Sleymaniye G. Sarton, Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927, c. 2, ksm 2, s. 703. Bu eserin tabasma bir nshas Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, 755 numarada Bkz. Steinschneider (ZD MG), XIX, 562. E. Widemann, Beitrage zur Gesch der G. Sarton, s. 635. Eser hakknda slam Ansiklopedisinde bir aklama vardr. Burada ayrca eserin inceleme Ayn eser, s. 12. Kitab el-Muhtar fi Kefil-Esrar lil-Alamet, s. 30. Ayn eserr, s. 43. Ayn eser, s. 48. Ayn eser. s. 62. Ayn eser, s. 27. Ayn eser, s. 73. S. nver, Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara Metin Szen, Anadolu Medreseleri, c. 1, Ankara 1970, s. 89. S. nver, ayn eser, s. 26. Ayn eser, s. 27-28. eyh mam el-Hafz Cemaleddin Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. elAyn eser, s. 8a. Ayn eser, s. 9a.

Enstits Dergisi, s. 273.

XV, say 57 (1951). Ktphanesi, Esat Efendi, 1178/6.

bulunmaktadr. Naturwissenschaf-ten, IV.

ve evirileri hakknda bilgi bulunmaktadr. Bkz. slam Ansiklopedisi (stanbul 1993), c. 7, 443.

1972, s. 24.

Cevzi, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 3723.

848

36 37 2017. 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49

eyh mam el-Hafz Cemaleddin Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. elEbu Bekr Ezrakn Kitb al-Teshil f al-Tbb ve al-Hikma Sleymaniye Kt. ehit Ali Paa, Ayn eser, 1b. Ayn eser, s. 5a. Ayn eser, 7a. Ayn eser, 42a. E. Kahya, slam Dnyasndaki Bellibal Oftalmoloji almalar, Uluslararas bn Trk, Daha nceki eser, 118-120b. Ayn eser, 110b. Alaaddin el-Kehhal Ali b. Abdlkerim b. Turhan es-Safedi, El-Ahkaml-Nebeviyye, Ayn eser, s. 7a. Ibn al-Jazzaz al-Jazari, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, ev. ve Esin Kahya, Anadolu Seluklularnda Bilim, Erdem, c. 5/13 (Ocak 1989), s. 72-73. Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, New York 1968, s. 254-256.

Cevzi, Kitabl-Muhtaril-Lukati fit-Tbb, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 3723.

Harezmi, Farabi, Beyruni ve bn Sina Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1990, s. 371.

Sleymaniye. Ktphanesi, Antalya Tekeliolu 684, s. 160a.

notlar Donald Hill, Boston (USA), 1974, s. 1274; G. Sarton, s. 632; Carra de Vaux, s. 176.

KAYNAKLAR Alaaddin el-Kehhal Ali b. Abdlkerim b. Turhan es-Safedi, El-Ahkaml-Nebeviyye, Kitab elHyal, Sleymaniye Ktphanesi, Antalya Tekeliolu 684. Arnold, Thomas, ve Alfred Guillaume (ed. ), The Legacy of Islam, Oxford 1931. Asil, Eri, Anadolu Seluklular Devri Tp ve Eczaclk Kurumu, Ankara 1979. Balin, R. Diyarbakr, stanbul 1966. Bayram, Mikail, lyas b. Ahmed el-Kayseri, Kefl-Akabe, Kefl-Akabe, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul 1979, c. 7, cz 3-4, s. 271-307. Carra de Vaux, Penseurs de lIslam, Paris 1921-1926. etinta, S., Sivas Darifasnda Yaplan Mimari Hafriyat, Belleten, c. XIII 1939), say 9. eyh mam el-Hafz Cemaleddin Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. el-Cevzi, Kitabl-Muhtaril-Lukati fit-Tbb, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 3723. Ebu Bekr Ezrakn Kitb al-Teshil f al-Tbb ve al-Hikma, Sleymaniye Kt. ehit Ali Paa, 2017. Erdmann, K., Zur Turkischen Baukunstselschukisher und Osmani scher Zeit, Istanbul 1958. Ergin, Osman, Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara 1965. Ethem, Halil, Kayseri ehri, stanbul 1918. Eyice, Sedat, Sivasta Keykavus I. Darifas, Bilgi Dergisi, stanbul 1958. Frzanfer, B., Mevlana Celaleddin, Ankara 1986. Glpnarl, Abdlkadir, Mevlana Celaleddin Rumi, stanbul 1959.

849

Glpnarl, Divan- Kebirden Semeler, stanbul 1970. Grkan, Kazm, Seluklu Hastaneleri, Malazgirt Armaan, Ankara 1972. Hsameddin, Abdlzade Hseyin, Amasya Tarihi, Ankara 1986. Ibn al-Razzaz al-Jazari, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, trans. and annoted Donald R. Hill, Boston (USA), 1974. lyas b. Ahmed Kayseriyyai, Kefl-Akaba, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih 5426. Kahya, Esin, Anadolu Seluklularnda Bilim, Erdem, c. 5/13 (Ocak 1989), s. 72-88. Kahya, Esin, slam Dnyasndaki Bellibal Oftalmoloji almalar, Uluslararas bn Trk, Harezmi, Farabi, Beyruni ve bn Sina Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1990, s. 365-375. Ibn al-Jazzaz al-Jazari, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, ev. ve notlar Donald Hill, Boston (USA), 1974. Kprl, Fuad, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten Ankara c. 7 (1943), s. 379-405. Kuran, Aptullah, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969. smail b. brahim Mardin, Kitab al-Adad el-Esrar fil-Esrar al-Adad, Sleymaniye Ktphanesi, Esat Efendi, 1178/6. Lugal, Necati ve Aydn Sayl, Ebu Nasr l-Farabinin Hala zerine Makalesi (Farabis Article on Vacuum, TTK, Ankara 1951. Mevlana, Mesnevi, ev. Abdlkadir Glpnarl, stanbul 1956, c. 5. Nasr, Seyid Huseyn, slam Kozmolojisine Giri, ev. Nazife iman, stanbul 1985. Nasr, Seyid Huseyn, Islamic Science; An Illustrated Study, New York, 1976. Saim, Salih, Muhiddin Arabi ve Sair Efalim-i slamiyye, stanbul 1310. Salih Zeki, Asar-i Bakiyye, stanbul 1329. Szen, Metin, Anadolu Medreseleri, stanbul 1970. Sarton, George, Introduction to the History of Science, c. 2, part 2, Baltimore 1927. Sayl, Aydn, Farabinin Hala Hakknda Risalesi, Belleten, c. XV (Ocak 1957), say 57. Sayl, Aydn, Bir Ktahya Hastanesi (A Hospital in Ktahya), Belleten, c. XII (Temmuz 1968), say 47. Sayl, Aydn ve Walter Rubens, Trk Tarih Kurumu Adna Krehirde Cacabey Medresesinde Yaplan Aratrmann lk Ksa Raporu, Belleten, c. 9, s. 673-691. Schimmel, Anne Marie, Tasavvufun Boyutlar, stanbul 1982. Steinschneider (ZD MG), XIX, 562. E. Widemann, Beitrage zur Geshichte der Naturwissenschaften, IV. Sunar, Cavit, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1975. Togan, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1972. Uzunarl, ., Anadolu Beyliklerinin ve Akkoyunlu Devletlerinin Kurulular ve Siyasi Hayatlar ile Bunlar Zamanndaki Devlet Tekilat ve Fikir Hareketleri ve ktisadi Hayat, Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, (by) (bt). nver, S., Seluklu Tababeti, Ankara 1940.

850

nver, S., Anadolu Seluklularnda Salk Hizmetleri, Malazgirt Aramaan, TTK, Ankara 1972, s. 9-31. nver, S., Seluklular Zamannda ve Sonra Anadolu Kaplcalar Tarihi zerine, by, ty. Yetkin, ., Anadolu Seluk Anadolu Seluklu ifahaneleri, Ankara 1963.

851

Beylikler Dneminde Anadolu'da Ulema-mera Mnasebetleri / Prof. Dr. Mustafa Baktr [s.560-568]
Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trk ananesinde hocaya hrmet, adeta bir ibadet saygs ile atba giden geleneklerdendir. Orta Asyada ata diye yere ge konmayan hoca, Seluklularda atabek olmu, Osmanl Trklerinde ise hoca sylenii ile asrlar boyu, sevgi ve sayg tahtnda saltanat srmtr. Trklerde hoca-talebe bann topla tfekle yklmaz bir metanet gstermesi belki de fikir ve ruh terbiyesinin temel talarndan birisidir. Hoca atta, talebeleri etrafnda medreseye gidiler, ayn ekilde hocann etrafnda mektepden dnler, hep kitlenin iliine ilemi, hoca sevgisinin bugn dahi hafzalarda sakl kalmasna vesile olmutur.1 Trk tarihi boyunca ilmiyye snf idarecilerden genellikle hrmet ve sayg grmlerdir. Ancak bu mnasebetlerin zaman zaman karlkl olarak gerildiini, bazen de ok ac vakalarn yaandn grmekteyiz. ngiliz hukukunda mehur bir kaide vardr. Kral asla yanlmaz=The King can do no wrong. Bu kaideye istinaden devlet bakanlar her yerde, kendi memleketlerinde olduu gibi, seyahat halinde bulunabilecei baka bir lkede dahi mahkemelerin kaz yetkisinin dnda tutulmutur. slam tarihinde ise, ne nazariyede ne de tatbikatta durum byle deildir. Zaman zaman bizzat devlet bakanlar herhangi bir vatanda gibi, kendisi hakkndaki ikayetlere cevap vermek zere mahkemelere arld olmutur.2 Nitekim slam tarihi boyunca Nashatl-Mlk tarznda alimlerin idarecilere tavsiyelerini ihtiva eden birok eserin yazldn grmekteyiz. Biz bu makalede, ulema-umer mnasebetleri konusunda nce genel durumu verip, daha sonra bn Melek, Kad Burhaneddin Ahmed ve lk Osmanl eyhlislam kabul edilen Molla Fenri ile ilgili baz tespitlerimizi kaydedeceiz. A. Genel Olarak Ulema-mera Mnasebetleri Kurn- Kermin Hz. Peygamber (sav), vastasyla insanlara getirmi olduu ilk mesaj oku emridir.3 Dier taraftan Rasulullah, Mekkeden Medineye hicret ettii zaman ilk icraatlar, cami, mesken ve okuldan teekkl eden bir klliye ina etmek olmutur. slam tarihinde en eski okul kabul edilen ve adna Suffa denilen bu mekan, ayn zamanda her yatan rencilerin kald bir yatakhane idi. Hz. Peygamberin tesis etmi olduu bu okulda eitim karlksz olduu gibi, rencilerin iae ve ibateleri de temin ediliyordu. Medine site devletinin bakan olarak Hz. Peygamber, bu mektepte dersler verdii gibi, baz prensipler koyuyor ve bylece eitim ve retimin de temellerini atyordu.4 Hz. Peygamber, Kurnda rnek ahsiyet olarak tantld iin5 devlet bakan ve eitimci olarak her iki vasf da ahsnda topluyordu. Bu bakmdan baz hadislerde toplumun iki temel unsuru olan idarecilere ve bilim adamlarna temas edilmi, dikkat edilmesi gereken hususlar vurgulanmtr. Bu hadislerden birkan vermek istiyoruz:

852

Alimler, dnyaya dalmadklar ve sultanla ili dl olmadklar srece, Peygamberlerin miraslar ve eminleridirler. Ancak dnyaya dalp sultanla hemhal olmalar halinde ise, Peygamberlere hyanet etmi olurlar ki, bu durumda onlardan saknz.6 Bir baka hadiste de, idarecilerin yalanlarn dorulayan, hakszlklarna destek olanlarn Rasulullahtan uzak olduu; byle idarecilerle beraber olmayp, yanl ve hakszlklarna kar kanlarn ise ahirette Rasulullah ile birlikte olacaklar belirtilmitir.7 Yine hadislerde halkna zulmeden idarecilere kar doruyu syleyenler vlmtr.8 slam tarihinde ilmiyye snf, genelde idarecilerden ilgi ve sayg grmlerdir. Ulemann sultanlarn yanl icraatlarn tasvip etmeyip zaman zaman eletirdiklerini, bunun neticesi olarak da karlkl skntlarn yaand bilinmektedir. Biz burada, Anadolu Beylikler Dnemine gemeden nce Trk-slam tarihi ile ilgili birka rnek vermek istiyoruz. lk rneimiz, Trklerin byk bir ksmnn amelde mezhep imam olan Eb Hanifenin (150/767) idarecilerin yanl tutum ve hareketlerine kar vermi olduu mcadeledir. Emev Halifesi II. Mervan Kfe, valisi kanalyla ona kadlk teklif etmise de, kabul etmeyince hapse atlm ve dvlmtr. Eb Hanfe, balangta Abbasilere kar mutedil olmakla birlikte, baz hadiselerden dolay onlara da tavr almtr. Abbasi Halifesi Mansur, ona Badat kadln teklif etmi, Eb Hanife kabul etmemi, bundan dolay da hapse atlm ve ikence grmtr. Eb Hanife, idarecilerin haksz fiillerini onaylamadn gstermek ve halk nazarnda onlara meruiyyet kazandrmamak iin sultanlardan gelen hediyeleri ve teklif edilen grevleri reddetmitir.9 Dier taraftan, Eb Hanfenin en nde gelen talebesi Eb Yusuf (182/798), Abbasi Halifesi Harun Reidin ba kads olmu ve slam maliye hukukunun ilk eserlerinden saylan KitbulHaracn banda ona baz tavsiyelerde bulunmutur. Eb Yusufun bu eseri halifenin teklifi zerine yazdn ilk cmlelerinden anlyoruz. Eb Yusuf bu eserinde idareciliin olduka zor ve mesuliyetli bir makam olduuna iaret ettikten sonra, reynn haklarna riayet hususunda halifenin dikkatini ekiyor. Kitabn banda yer alan bu tavsiyeler, gnmzde bile zerinde durulmas ve tahlil edilmesi gereken nemli prensiplerdir.10 Trk illerinde yetien byk hadis bilgini Buhr de (869), mrnn sonlarna doru byle bir sknt ile kar karya kalmtr. Thirlerin Buhra Emiri Hlid b. Ahmed ez-Zhl, Buhr, Nisaburdan Buhraya dndkten sonra onda iki istekte bulunmutur. lk istei, Buhrnin kitaplarn alp, kendisine ve ocuklarna hadis okumak zere saraya gelmesidir. Buhr bu talebi, ilim renmek iin, ilmin ayana gitmek gerekir, ilmi aalayamam, onu sultanlarn saraylarna tayamam diyerek reddetti. Bu defa emir, ikinci istek olarak kendi ocuklar iin, saray dnda mescitte zel bir saat tahsis etmesini, dier rencilere de ayr bir saatte ders vermesini istedi. Bylece emirin ocuklar ilmin ayana gitmi olacaklard. Ancak Buhr, byle bir ayrcal da kabul etmeyerek bu teklifi de reddetti. lim renmek isteyen herkesle birlikte derslerine itirak edebilirdi. Buhrnin emirin ocuklarna ayrcalk tanmayan bu kesin ve net tutumu, Buhara emirinin onuruna dokunduu iin, ona haddini bildirmek zere frsat kollamaya balad. Baz meseleleri bahane ederek onu doum yeri olan Buharadan Hartenke srgn etti. Buhr, burada tek bana vefat etti. Hatta son

853

zamanlarnda Allahm btn geniliine ramen, dnya bana dar gelmeye balad, ruhumu kabzet. eklinde dua ettii rivayet edilir.11 Mvernnehirde yetien mehur Hanef hukukusu emsl Eimme lakabyla tannan Serahs de (1090) zamann Karahanl hkmdarnn gayrdil bir ekilde koyduu ar vergilerin denmemesi hususunda halk harekete geirdii iin hapse atlmtr. Otuz ciltlik mehur el-Mebst adl eserini zcendde hapishanede iken talebelerine yazdrmtr. Nitekim eserlerinde hapis hayatna ait serzenilere bu gn dahi rastlamaktayz.12 On be yl civarnda sren hapis hayatndan sonra talebelerine ders vermeye ve eser yazmaya devam etmitir. Rivayete gre zamann emiri Serahsye bu hapis hayatndan sonra byk ilgi gstermi, onu ve talebelerini kendi evinde misafir etmitir.13 Seluklu Veziri Nizamilmlke yaknl ile bilinen mehur slam limi Gazli (1111) devlet bakanlarna kar daha rahat konuabilmek iin, sultanlarn yanna gitmemeyi ve sultanlardan para almamay prensip haline getirmitir.14 Gazli, Seluklu sultan ve vezirlerine yazd mektuplarda, halkn ihtiyalarn onlara arz etmi, gerekli nasihat ve tavsiyeleri yapmaktan da geri durmamtr.15 Gazliye gre, sultan ve siyaset adamlar ile fazla ili dl olunmamal, ayet byle bir mecburiyet varsa, onlar vmekten saknlmaldr.16 Helal olduu bilinse bile, onlarn bahi ve hediyeleri kabul edilmemelidir. Zira onlardan bir ey beklemek, onlarn zulmlerine ortak olmay gerektirir.17 B. Ulema-Umer Mnasebetleri Asndan XIV. Asrda Anadoluda Durum Anadoluyu ilk olarak fetheden Trkmen Beyleri arasnda Danimend yani bilgin lakapl birok komutan ve devlet adam olduu bilinmektedir. Bunlar ilmi seven ve ilim adamlarn koruyan kimselerdi. Bu bakmdan Anadoluya gelip, yerleik bir hayata geen Trkler arasnda ilm bakmdan byk bir canllk gze arpmaktadr.18 Bu asrda devlet adamlar, ilme ve ulemaya ok byk ilgi gstermi, onlar tevik etmilerdir. On drdnc asrdaki Anadolu beyleri iinde, Kastamonu Hkmdar Muzafferddn Yavlak Arslan, Sivas Hkmdar Kad Burhaneddin Ahmed, Aydnolu sa Bey ve Saruhanolu shak Bey ilm ahsiyet sahibi lim hkmdarlard.19 Alim bir ahsiyet olan Eretna Beylerinden Hac adgeldi Paa ve olu Emir Ahmet adna fkhla ilgili eserler yazlmtr. Bizzat Hac adgeldnin fkha dair, elMesill-Mensre adl bir eserinin ve ok zengin bir ktphanesinin olduu kaydedilmektedir.20 Kastamonu Hkmdar Candarolu smail Beyin fkha dair yetmi bablk Trke bir eser yazd ve ilim adamlarn Trke yazmaya tevik ettii bilinmektedir.21 Bu dnemde devlet adamlar adna kitap telif edilmesi ve tercmeler yaplmas bir adet haline gelmitir. Bunun birok rnekleri grlebilir.22 Aydnolu Mehmet Bey de ilmi ve ulemy seven bir zatt. Birgide kendisi adna bir cami ve medrese yaptrd. Salebnin 1036 Arisl-Meclis adl Peygamberler Tarihi, tp ilminden Kitabu Tuhfe-i Mbrz ve Farsa Tezkire-i Evliya onun adna tercme edilmitir.23 Aydnolu sa Bey namna Hac Paa iful-Eskm adl tp ilmine dair bir eser telif etmitir.24 Ayrca Aydnolu Beylerinden Umur Bey adna tercme edilmi kitaplar da bulunmaktadr.25 Dier taraftan XIV. asrn ikinci yarsndan itibaren Anadoluya bilhassa Orta Asyadan bir ilmiyye ordusunun ak balamtr. Anadoludaki devlet adamlarnn alimlere gsterdikleri ar alaka sayesinde, birok lim Anadoluya gelmitir. Bunlarn bir ksm yerlemi, bir ksm da bir mddet kalp

854

gitmitir. Bu seyahatler neticesinde Anadoluda ilmi seviye epeyce ykselmi, Msra ve ama yaplan seyahatler azalmtr. Molla Fenrnin hocas Cemaleddin Aksaray 1388 Fahreddin Raznin (1209) torunudur. Crcn (1433) srf onu grmek iin Anadoluya gelmitir. Maverannehir ulemsndan usl- fkh ve fur fkhta mehur olan Muhammed el-Kerder (1423) Anadoluya gelmi, Molla Fenr ile ilmi mbahaselerde bulunmutur.26 Mehur lgat el-Kmusul-Muht mellifi Firuzabd (1413) Yldrm Bayezitin daveti zerine Bursaya gelmi ve bir mddet onun hizmetinde bulunmutur. Bu arada Padiahtan da ok izzet ikram grmtr.27 Mehur kraat limi Muhammed el-Cezer (1429) de, Bursaya gelmi, Yldrmn iltifatna mazhar olmu, birok kimseye kraat dersi vermitir.28 Din ilimlerin yannda, tp ve astronomi gibi msbet ilimler sahasnda yetien birok limin de Anadoluya akn ettiini grmekteyiz.29 Bu arada mehur fakh bn Melekin 139830 babas da Aydnolu Mehmet Beyin daveti zerine Maverannehirden Tireye gelip yerletiini grmekteyiz.31 Saylarn daha da oaltabileceimiz btn bu rneklerde grld gibi, idarecilerin ilme ve ilim adamlarna ilgi ve tevecch, limlerin Anadoluya gelmesine ve kurulu halindeki Osmanl Devletinde ilmiyye snfnn ekirdeini oluturmasna vesile olmutur. Uzunarl tarafndan neredilen Karamanolu brahim Beyin Karaman mareti Vakfiyesinde konumuz asndan nemli baz bilgiler bulunmaktadr. Vakfiyede imarete konu olarak gelen limler hakknda u hkmler yer almaktadr: Eer imarete lim ve eyhlerden ulu misafirler gelecek olursa mtevelli anlar gzel karlayacak ve imaretin en mutena yerinde konduracak ve yemekleri ihzar iin musareat gsterecek ve anlara, has simitlerle ikram edecektir. Bu suretle ziyafet gn srecek ve misafirlerin hayvanlarna doyacak kadar yulaf ve arpa da verilecektir.32 Dier taraftan Osmanl Devleti ile aras alan Karamanolu brahim Bey, beldesinin ileri gelen Tefsir ve Hadiste mtehasss limi Mevln Hamzay arac olarak gndererek sulh teklifinde bulunmutur. Osmanl hkmdar sulha taraftar olmad halde, Mevln Hamzann ricasyla sulhu kabul etmitir.33 Bu arada Karamanolu brahim Beyin rahat durmayp Osmanl Devleti aleyhine Frenklerle ittifak yapt anlalnca, II. Murat zamannn drt mezhebe mensup limlerinden fetva alarak Karamanolu brahim Beyin zerine yrm ve onu malup etmitir.34 Bu hadise, Beylikler Dneminde ulemann idarecilerin yanndaki mevkiini gstermesi asndan nemlidir. C. bn Batutann Anadolu ntibalar On drdnc yzyln ortalarnda Anadoluyu dolaan bn Batutann yazdklar Anadoludaki ulema-mera mnasebetleri asndan olduka manidardr. Kendisi daha ok bir seyyah olarak mehur olmakla birlikte, ilmiyye snfna mensup birisi olduu yazdklarndan anlalmaktadr. bn Batuta, seyahatinin banda Anadoluyu yle tavsif ediyor: Bild- Rum denilen bu lke dnyann en gzel memleketidir. Tanr gzelliklerini teki lkelere ayr ayr datrken, burada hepsini bir araya getirmitir. Burada dnyann en gzel insanlar, en temiz kyafetli halk yaar ve en nefis yemekler piirilir.35 lke halk, btnyle mam Eb Hanfe mezhebinden olup Ehl-i Snnettir.36

855

bn Batuta, Anadoluda seyahati boyunca Trk beyleri tarafndan arlanr, ihsanlarda bulunulur ve btn ihtiyalar karlanr. Vard her yerde ya medreseye ya da bugn sivil toplum kuruluu diyebileceimiz Ah tekilatnn o beldedeki tekkesinde misafir edilir. Hatta bazen Ahlerin onu misafir etmek iin aralarnda kavgaya varan tartmalar kt ve kura ekilerek iin tatlya baland grlr. Bu bakmdan bn Batuta, Ahler hakknda zel bilgi verme ihtiyac duymu ve zetle unlar kaydetmitir: Ahler, Anadoluya yerlemi bulunan Trklerin yaadklar her ehir, kasaba ve kylerde bulunmaktadrlar. Memleketlerine gelen yabanclar karlama, onlarla ilgilenme, iae ve barnmalarn karlama onlarn vazifesidir. Ah, evlenmemi bekar ve sanat sahibi genlere verilen isimdir. Onlardan birisi, bir tekke yaptrarak burasn hal, kilim gibi gerekli aralarla donatr. Gndzleri geimlerini salamak iin alrlar, kazandklarn tekkeye teslim ederler. Toplanan bu para ile tekkenin ihtiyalar karlanr. O srada beldeye gelmi bir yolcu varsa, gidinceye kada misafir edilir.37 Bu dnemde limlerin, oka seyahat etmelerinin srrn da bylece renmi oluyoruz. Bir bilgin, bir ehre vard zaman btn ihtiyalar karlanyor, hediyeler takdim ediliyor, hatta bir baka yere yapaca yolculuk iin ihtiya duyaca eyler de temin ediliyordu. Nitekim, bu dnemde yetien mehur limlerin ounluunun Msr, am, Badat, Mekke, Medine gibi ilim merkezlerine uradklarn grmekteyiz. bn Batuta, Antalya Sultan Hzr Beyi saraynda ziyaret edip, baz hediyeler aldktan sonra Eridirde mderris Muslihiddinin medresesine misafir olur. Mderris Muslihiddin, Msr ve Suriyede okumu, bir sre Irakta kalm, zamann nadir yetien limlerinden idi. Dier taraftan Eridir Beyi de bir sre Msrda kalm hacca gitmi bir kumandan idi. Ramazan ayn orada geirdikten sonra birok hediyeler ile yoluna devam etmitir.38 Denizliye vardklarnda ahler onlar misafir etmek iin aralarnda tartmaya girerlerse de sonunda kura ekilerek ncelik hakkn birisi alr. Denizli hkmdar Yenenc Bey de onlarla ilgilenir ve Kastamonulu Alaaddin Fakihle baz hediyeler gnderir.39 Milas Hkmdar Orhan Bey, genellikle fakih ve bilginlerle bir arada bulunur, onlara byk deer verir, fakihlerin bir grubunu daima beraberinde alkoyard. Nitekim, eitli ilimlere vakf, erdem sahibi fakih el-Harezm bunlardan birisiydi. Harezm, Ayasluga gidip bu beldenin hkmdaryla grp, onun hediyelerini kabul ettii iin Sultan ona krlmt. Harezm, Sultann kendisi hakkndaki bu kt intibasn gidermek iin, bn Batutadan yardm istemi, o da elinden gelen yardm gstermitir.40 bn Batuta, Ah tekkelerinde arlanp hediyeler alarak, Konya ve Karamana urayp, Nide Aksaray zerinden Kayseriye gelir. Bu srada Kayseride Alaaddin Eretna Beyin kadnlarndan erdemi ve keremkarlyla tannm Taga Hatun oturmaktadr. Kendisine ulu anlamna gelen Aa diye hitap olunurdu. bn Batutay ayakta karlar yemek ikram ettikten sonra baz hediyelerle gnderir.41 Bu hadise, bu dnemde kadnlarn devlet idaresinde ne kadar aktif olduklarn gstermesi asndan nemlidir. Kayseriden Sivasa vardklarnda Alaaddin Eratna Bey onlar davet eder ve sarayn giriinde karlar. Alaaddin Bey, bilginlere deer veren, kendisinin de gzel Arapa konutuu ifade edilen, lim bir Trk Beyi idi.42 bn Batutay misafir ettikten sonra, kendi lkesindeki btn grevlilere yazd bir emirname ile, ihtiyalarnn karlanmas hususunda ilgilenilmesini emretmitir.43

856

bn Batutann son olarak Birgi intibalarn vermek istiyoruz. Seyyahmz, Birgide nceden tand mderris Muhyiddine misafir olur. Mderrisin giyim ve kuam, etrafn saran talebeleri, iinde havuzlar bulunan bahe ortasndaki kk onun gzlerini kamatrr ve szlerini yle bitirir: Onu bu halde grnce kendimi padiahlardan birinin huzurunda bulunuyor hissine kapldm.44 Bu srada Birgi Beyi, Aydnolu Mehmed Beydir. Onlarn geldiini haber alnca naibini derhal gndererek onlar getirmesini syler. Fakat mderris ilk armada gitmemesini, ikinci bir davetle gitmesini tavsiye eder. Nitekim, davetteki srar zerine Beyin kald yaylaya Mderrisle birlikte giderler. Bey, oullar Hzr ve mer Beyleri gndererek onlar yolda karlatr. bn Batutaya gezdii yerlerle ilgili baz eyler sorduktan sonra, onlarn btn ihtiyalarn karlar. bn Batutann u szlerini burada aynen vermek istiyoruz: Bir gn ikindiden sonra idi ki, Bey bulunduumuz yere geldi. Mderris efendi ba kede, Bey onun sa tarafnda, ben de sol tarafta oturdum. Bu ekil, Trklerin bilginlere gsterdikleri itibarn eseridir. Benden, Cenb- Peygamberin hadislerinden bir seme hazrlamam istendi. Bunu derhal hazrladm. Mderris yazdklarm hemen hkmdara sundu. Bey, bu eserin Trke erhinin yazlma iini mderrise emrederek ayaa kalkp dar kt.45 bn Batutann Beylikler Dneminde Anadoluda yapt seyahatinden aktardmz bu bilgiler, Trk beylerinin ilme ve limlere ne kadar deer verdiklerini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayrca bu dnemde baz kitaplarn Trkeye idarecilerin emri ile tercme edildiini de grmekteyiz. Dier taraftan, Anadoluda seyahat eden bilgin kiilerin btn ihtiyalarn karlanmas da, ilm iletiimin salanmas asndan nemli bir husustur. D. Beylikler Dnemi Ulema-mer Mnasebetlerine Tipik Birka rnek 1. bn Melek smi, Abdllatif b. Abdlaziz b. Emnddn er-Rm el-Hanefdir. Bilhassa Trk asll mellifler onu zzddin lakabyla zikrediyorlarsa da, bn Melek veya Feriteholu diye mehur olmutur.46 zmirin Tire ilesinde Aydnoullar zamannda yaamtr. Doum tarihi ve hocalar hakknda fazla malumata rastlayamadk, ancak babasnn Birgi kads olduunu bn Batutadan reniyoruz.47 Bundan anlalyor ki, bn Melek ehl-i ilim bir aile iinde yetimi, eserinde eyhim diye and babasndan oka istifade etmitir.48 Aydnolu Mehmet Beyin Tirede yaptrd medresede uzun yllar hocalk yapm, bu medrese bn Melekten sonra onun ismiyle anlr olmutur. Mehmet Beyin oullarnn yetimesinde byk emei gemitir. Mehmet Beyin oullar sa elebi, Selim elebi ve Hzr ah adl ehzadeler bn Meleke talebelik etmilerdir. Evliya elebi bu ehzadelerin bn Melekin medresesinin avlusunda gml olduklarn kaydediyor.49 Baz kaynaklar bizzat Aydnolu Mehmet Beye de hocalk ettiini kaydediyorlarsa da,50 kronolojik olarak mmkn grlmemektedir.51 nk Mehmet Bey 1334te vefat etmitir. Muhtemelen Mehmet Beye hocalk yapan, bn Batutann da seyahatnamesinde Kad zzettin Ferite diye bahsettii bn Melekin babasdr.52

857

Tahsil hayat ile ilgili olarak Evliya elebi, onun Manisada Sarhan Medresesinde ilim tahsil ettiini ve orada halen ziyaret edilen bir hcresinin bulunduunu kaydediyor.53 Aydnoullar Beyliinin Osmanllara katlmasndan sonra da, Osmanl idaresinde yaamtr. akayk ve Sicilli Osman gibi osmanl ulemasn anlatan eserler, onu I. Bayezid zamannda yaayan ulem listesine dahil ederler.54 Seyyid Bey, bn Melekin kendisinin byk dedelerinden olduunu sylyor ve u bilgileri veriyor: Aslen Trkistanl olup babas Aydnoullarnn hususi daveti zerine Trkistandan Aydnoullar sancana gelmitir.55 bn Melekin vefat tarihi ihtilafldr. Muhtemelen 1398 tarihleri civarnda vefat etmi56 olup, kabri Tirededir. bn Melekin yazm olduu Menar erhi, Molla Hsrevin 1480 Usl ile birlikte Osmanl Medreselerinde ders kitab olarak takip edilmitir.57 ekik Zeyli Atyde nakledildiine gre, mnhal olan Sahn- Semn mderrislii iin yaplan imtihanda bn Melekin Uslnden verilen bahis zerine risale kaleme alm ve imtihan ona gre neticeye balanmtr.58 Hadisten kaleme ald Merik erhi de uzun yllar ulemnn elinden dmemi, medreselerde ders kitab olarak okutulmutur.59 Manzum Lgat ise, yllardan beri talebelere ezberletilmi Evliya elebi gibi birok kimse tarafndan hayrla yadedilmesine vesile olmutur.60 Hacmi kk olmakla birlikte, Arapa Trke lgatlarn ilklerinden saylan bu eser, edebiyat sahasnda alanlar iin de orijinal bir malzemedir. Dier taraftan bn Melekin eserlerinde muasr limlere atflar yer almaktadr. Bu da o dnemde ilm iletiimin ok iyi olduunu gstermesi asndan nemlidir.61 Kaynaklarmz bn Melekin batl bir tarikat olan hurf bir kardeinden bahsediyorlar. 864/1459 ylnda vefat eden bu kardei de bn Feriteh diye mehur olup, u eserleri vardr: shaknme, Hidayetnme, Ahiretnme ve Aknme gibi eserleri vardr.62 Takprzde, bu duruma iaret ederek, Kurndaki bir yetten mlhem der ki: Y Rabbi, seni tesbih ederim, hikmetinden sual olunmaz. Bu ac ve tatl su; dieri ise susuzluu gideren tatl ve lezzetli su63 Bu dnemde Anadoluyu kartran Kad Simavi 1420 gibi birok ulemann da iinde yer ald Hurufilik hareketinin bn Melek ailesini de ikiye blmesi olduka ilgintir. Tire gibi Anadolunun u noktasnda yetimi, yazd kitaplar Msr, am ve Badat gibi ilim merkezlerinde okutulmu bir ilim adam olan bn Melek ve benzeri limler, Osmanl ilmiyye snfnn alt yapsn oluturmulardr. Bunun neticesi olarak da ilm faaliyet hzla gelimi ve Osmanllar dneminde ise ileri bir noktaya ulamtr. 2. Kad Burhaneddin Ahmed Kad Burhaneddin Ahmed (1398), siyasi adan Anadolunun ok kark olduu bir dnemde yaam lim ve air bir devlet adamdr. lmiyye snfna mensup bir aileden yetimi birisi olmasna ramen, uzun mcadelelerden sonra kendi adna devlet kurmu, para bastrm ve hutbe okutmutur. Bu bakmdan birok tarihimizin dikkatini ekmi, hakknda mstakil almalar yaplmtr. Tarihimizde air hkmdarlar pek oktur. Ancak Kad Burhaneddin Ahmet gibi, hem air hem de muasrlarna reddiyeler yazacak kadar ilm faaliyetleri takip edenlere ok az rastlanr. Yirmi bir yanda Kayseri kads oluncaya kadar, eitimini tamamlam, Hacca gitmi, zamann ilim merkezleri konumunda olan Halep, am ve Msr dolamtr. Gen yata devlet idaresine girmi, kendi adna kurduu devletin hkmdar olmutur. Harp meydanlarnda at srtnda dolarken bile, ilmi

858

faaliyetlerinden geri kalmamtr.64 Onun gzel bir ktphanesinin olduu ve haftann gnn, ilim adamlar ile mbaheseye ayrd kaydediliyor.65 Kad Burhaneddinin hizmetine alp gn gnne hayatn yazan Aziz b. Erdeir- Esterabadinin Bezm-u Rezm adl Farsa eseri ahs ve dnemi hakknda ilk elden ok deerli bir kaynaktr.66 Kad Burhaneddinin ecdad Ouzlarn Salur boyundan olup, birka batn Kayseri kadl yapm bir aileden Kayseride dnyaya gelmitir. Henz yirmibir yanda iken babasnn yerine Kayseri kads olmu, otuzdrt yanda iken vezir, otuz yedi yanda ise nib ve hkmdar olmutur. On yedi yl saltanat srdkten sonra elli drt yanda vefat etmitir. Btn hayat mcadelelerle geen Kad Burhaneddin ilmi ve siyaseti ahsnda toplam muktedir bir devlet adam idi. Kad Burhaneddinin bize intikal eden iki eseri ve bir de Trke divan bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Tercihut-Tavdih, sradan bir usul- fkh kitab olmayp, zamann mehur afii fakihi Taftaznnin eserine bir reddiye ve onun Hanefilerle ilgili baz grlerini kritik etmek iin kaleme alnmtr. Bezm- Rezmde kaydedildiine gre bu eser bir yldan az bir sre ierisinde hibir kitaba mracaat edilmeksizin kaleme alnmtr.67 Kad Burhaneddinin ikinci eseri, ksirs-Saadat f Esrril-badat adl baz iirleri ve tasavvufi izleri ihtiva eden bir almadr. Kadnn bu eserinde Muhyiddin-i Arabinin Fususundan ve Mevlanann eserlerinden iirler ve baz grler nakledilmektedir. Bu eserin, Treye iki ayr tercmesi yaplmtr. Bu eseri mellif, 1395 senesinin k mevsiminde, harpten uzak kald bir zamanda yirmi gn gibi ksa bir zamanda tamamlamtr. Estarabdye gre, bu eserleri telif edebilmek iin ilmin btn dallarnn bilinmesi, ayrca eriat ve hakikat konularnn da kavranmas gerekir.68 Her iki eser de yazma halinde olup, ktphanelerde yazma nshalar bulunmaktadr.69 Kad Burhaneddinin Trke divannn tek yazma nshas Londrada British Museumda or. 4126 numarada kayl olup, Trk Dil Kurumu tarafndan 1943te stanbulda tpk basm yaplmtr. Prof. Dr. Ali Alpaslan divanndan semeler yaparak 1997de Ankarada neretmitir. Trke iirlerinden baka ayrca Arapa ve Farsa iirleri de bulunmaktadr. Kad Burhaneddin Ahmed, bir air ve alim olarak kalemini, bir hkmdar olarak da klcn ok iyi kullanmasn bilen Ebul-Feth lakabyla mehur kudretli bir devlet adamdr. Kayseride doup yetimesine ramen, zamannn mehur ilim merkezlerini dolam, sonra da devlet idaresine girerek bu birikimini deerlendirme imkann bulmutur. 3. Molla Fenr Molla Fenarnin asl ad Muhammed b. Hamza b. Muhammed olup, 1350de domu, 1431de Bursada vefat etmitir. Bata slam Hukuku olmak zere; Tefsir, Kelam, Mantk, Tasavvuf, Arap Dili ve Edebiyat sahalarnda eserler yazmtr. Eserlerinin birou medreselerde ders kitab olarak okutulmu, slam dnyasnda kaynak kitap olarak kullanlmtr.70 Fenarnin ilk hocas aslen Afyonkarahisarl olan Kara Hoca diye mehur Aladdin Esveddir (1397). kinci hocas yine Anadoluda yetien limlerden Cemaleddin Aksaraydir. Aksaray, Fahreddin Rznin torunlarndan olup, Karaman beldesinde, znik Zincirli Medresesinde ve Amasyada mderris olarak almtr. Zincirli Medresesi Vakfiyesinde, mderris olabilmek iin Cevhernin (1003) Shahn ezbere bilmek art vard. Fenr, onun en sekin talebelerinden birisidir.71

859

Molla Fenr, Anadoluda tahsilini tamamlayp icazetini aldktan sonra, zamann mehur ilim merkezi Msra gitmitir. Msrn mehur limlerinden aslen Bayburtlu Ekmeleddin Babertden (1384) istifade etmitir. Bursada mderris olduktan sonra Hacca gitmi, dnte yine Msra uramtr. Msrda bn Hacer el-Askaln 1448 gibi birok mehur alim ona talebe olup icazet almtr. Dier taraftan zamann mehur mutasavvf Somuncu Baba diye mehur eyh Hamid elAksaray (1412) ile grm ve tasavvuf derinliini ondan almtr.72 Molla Fenr, Msr dn muhtemelen Konya ve Karamana urayp, hocas Cemaleddin Aksaray ile grp, Karaman Beyi Alauddin Ali Bey ve olu Mehmet Bey ile tanp sk bir dostluk kurmutur.73 Fenr ilk Msr seyahatinden Bursaya dnnde Manastr Medresesine mderris, sonra da Bursa kads olmutur. Bursa kads iken zamann Osmanl Padiah Yldrm Bayazid, bir hususta ahitlik yapmak zere mahkemeye gelmi, ancak Fenr padiahn ahitliini kabul etmemitir. Yldrm Bayazid, Ben bu ii biliyorum, bu byledir dediyse de, Fenr, Siz namaz iin cemaate gelmiyorsunuz, ben sizin ehadetinizi kabul edemem eklinde cevap verdii kaynaklarda yer almaktadr.74 Tarihi birok kaynakta yer alan bu hadisede, padiahla sradan bir tebas arasnda fark gzetmeyen Kadnn adalet anlay ne kadar vgye deer ise, dier taraftan kendi raiyyesinden bir hkimin aleyhinde verdii hkme ses karmakszn itaat eden padiah da en az o kadar yce ve vgye layk olduu aikrdr.75 Danimendin izahna gre, Fenrnin o zaman, ahitliini kabul etmemesinin sebebi, ibadette kusur eden padiahn halk hukukunda lubalilie kaplp yalan yere ehadet edebilme ihtimalidir. Kad bunu Yldrmn yzne kar sylemi, mahkemede syledii iin herkes dinlemi ve adalet huzurunda hi kimseden fark olmadna kn olan Yldrm Bayazit de hkimin hkmne rz olup hi ses karmamtr.76 Molla Fenrnin Yldrm Bayezidle aras ald iin Karamana gittii baz kaynaklarda kaydediliyorsa da,77 Uzunarl bunun doru olmadn kaydetmektedir. nk Karaman lkesi Yldrm zamannda, Osmanl Devletine ilhak edilmitir. Fenr muhtemelen ya Ankara Savandan sonraki kark dnemde veya elebi Mehmet zamannda Karamana gitmitir.78 Timur, Ankara Savandan sonra Ktahyaya gelmi ve burada bir mddet kalmtr. Bu srada, Bursadan Yldrm Bayezdn damad Mehmet Buhar, Molla Fenr ve emsettin Cezeryi huzuruna getirdiler. Timur byk lime de gereken saygy gsterip onlara olduka iyi davrand. Onlar beraberinde gtrmek istediyse de Mehmet Buhar ile Fenr zr beyan edip gitmekten vazgetiler. Ancak Cezer Timurun yannda kald ve onunla birlikte Semerkanda kadar gitti.79 Molla Fenr, Ankara Sava sonras, Karamanolu Mehmet Beyin daveti ile Karamana gitti. Mehmet Bey Ona ok byk ilgi gsterdi. Kendisine gnde bin, talebelerine de be yz ake para tahsis etti. Burada talebe okutmaya balad. Fenr, talebelerinin arasndan temayz eden Sar Yakub ve Kara Yakub adl iki rencisi ile vnrd.80 Fenr, Karamanda Aynl-Ayan adl bir Fatiha Tefsiri yazp bu eserini Mehmet Beye ithaf etmitir. Ayrca kitabnn mukaddimesinde Mehmet Beyi ven Arapa bir iir de yer almaktadr. Eser stanbulda 376 sayfa olarak baslmtr.81

860

Molla Fenr, Karamanda on yl kadar kalm, talebe okutmu, eserler telif etmitir. Karamanda adn tayan Fenr mahallesinde, yine ayn adla anlan bir medrese ve bir de hamam bulunmakta idi. u anda bu iki eserin de mevcut olmad belirtilmektedir.82 Ankara Savandan sonra byk sarsnt geiren Osmanl Devleti, I. Mehmetin gayretleriyle yeniden toparland. Karaman ve Konya evresine bir sefer dzenleyen I. Mehmet oralar yeniden fethetti. Molla Fenryi de yanna alarak Bursaya dnd.83 Molla Fenr, Karamandan Bursaya dndnde yine sayg ve hrmet grm, mderrislik ve kadlk grevleri yeniden kendisine verilmitir. Bu arada ya hayli ilerledii ve tecrbe sahibi olduu iin, ilmi sahada olduu kadar siyasi ilerde de kendisine danlan bir mevkye gelmitir. Kendisine bir konu sorulduunda, ekinmeden fikrini beyan ediyor, adalete aykr ilerin de nne geiyordu. Bu bakmdan halk tarafndan da olduka seviliyordu.84 Molla Fenr, mderrislik, kadlk ve mftl ahsnda topladndan byk bir hrete sahip olmutu. Cuma gn camiye gitmek zere evinden ktnda, evi ile cami aras insanlarla dolar ve byk bir izdiham yaanrd. Dier taraftan dnyalk asndan da byk bir servete sahipti. Btn bu zenginliine ramen kendisi olduka sade bir hayat yaar, pahal eylere itibar etmezdi. Kendisi ipekilik yapar, kendi el emeinden elde ettii paralarla geinirdi.85 Takprzdenin naklettiine gre Fenr, devlet nezdinde bir nevi vezirlik makamnda idi. Bundan dolay Hac vaz Paa gibi, resmi vezirlik makamnda bulunanlarla zaman zaman srtmeler yaanyordu.86 Molla Fenrnin ahsna ait on bin ciltlik hususi bir ktphanesi vard.87 Henz matbaann olmad, kitaplarn elle yazlarak oaltld bir dnemde, byle bir ktphane, ancak byk maddi imkanlarla olabilirdi. Fenr, Osmanl Devletinde medrese kolunun reisi olarak bilinmektedir.88 Dier taraftan Osmanl eitim sisteminde ilk ilm imtiyaz Fenr ailesine verilmi, Fenarzdeler diye bir snf ortaya kmtr. Osmanl eitim sisteminde genel teml hocadan iczet alm bir talebe aa medreselerden itibaren alp imtihan vermek suretiyle mderris veya kad namzetliine kadar kar, mnhal yer olduunda da tayin olunurdu. Ancak yksek derecelerdeki ulemnn oullar, babalarnn igal etmi olduklar, mevkiye gre, ileri seviyedeki medreselere mderris olabilirlerdi.89 Molla Fenrnin oullarna ve torunlarna verilen bu imtiyaz, daha sonraki tarihlerde geniletilerek btn ulema oullarn kapsamtr. Sra bekleyen namzetlerin yerlerine ehliyetlerine baklmayarak bu imtiyazllar tayin edilmitir.90 lk olarak II. Murat tarafndan Molla Fenr ailesine ilmi tevik ve ulemay taltif iin tannan birtakm imtiyazlar, daha sonralar btn ulema ocuklarna tannnca, bilgi bakmndan zayf bir zdegan zmresinin ortaya kmasna sebep olmutur. Bylece Osmanl ilmiyye tekilatnda ilk bozulmalar balamtr.91 Bir kimsenin kendi baarlarndan dolay, bakalarna imtiyaz tannmasnn er veya knun hibir mesnedi yoktur. Kald ki slamda Hz. Peygamberin soyuna bile byle bir imtiyaz tannmamtr.92 Sonu

861

Anadolu Seluklularnn sonu ve Beylikler Dnemi, siyasi adan ok alkantl bir zaman dilimi olmakla birlikte, idarecilerin ilmi gelimeleri ve alimleri desteklemeleri asndan olduka verimli bir dnemdir. Nitekim Anadoluda ulema, itibar ve ekonomik adan ok iyi durumda olduklarndan, dnyann her yerinden farkl ilim dallarnda yetimi birok insan, Anadoluya akn etmitir. Siyasi ekimelerin dnda kalan alimler genelde idarecilerden hrmet ve sayg grmlerdir. Alimlerin vardklar ehirlerde vakflar ve baz Ah tekkeleri tarafndan btn ihtiyalarnn karlanmas, bu hareketliliin ve dolaysyla ilm iletiimin artmasnda byk rol oynamtr. Beylikler Dneminde zamann limleri arasnda ok iyi ileyen ilmi bir iletiimin olduunu grlmektedir. Bu dnemde Anadoluda belli bir seviyeye gelen limlerin Msr, am ve Hicaz gibi ilim merkezlerine mutlaka gittiklerini, hatta bazen oraya yerleip kaldklarn mahede ediyoruz. Bu dnemde Msr ve Suriyede Trk asll Memlk hakimiyetinin bulunduu ve bunlarn ulemaya olan ilgisi gzden uzak tutulmamaldr. Dier taraftan Anadoluda eser yazan bir mellifin muasr olan birok kimseye atflar yapt, hatta bazen bu eserlerden bir ksmna reddiyeler kaleme ald bilinmektedir. Bu da bize o gnn ulam imkanlaryla mukayese edilemeyecek seviyede ilm alveriin olduunu gstermektedir. Btn bu olumlu tespitlerle birlikte, idarecilerin ilmiyye sahasnda belli ailelere tandklar baz imtiyazlar, ileride Osmanllar dneminde beik ulemas diye talihsiz bir tabirin domasna da vesile olmutur. lmiyye snfndaki terfi ve tayinlerde bozulma balaynca, ulemann idarecilerle mnasebetlerinde de baz problemler yaanmtr. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ayverdi, Samiha, Boaziinde Tarih, stanbul 1968, s. 8. Bkz. Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, trc. M. S. Mutlu, S. Tu, stanbul 1969, Bkz. Alak (16), 1-5. Bkz. Baktr, Mustafa, slamda lk Eitim Messesi, Suffa Ashab, stanbul 1984, s. 39. Ahzab (33), 21. Acln, Keful-Haf, Beyrut 1351, II, 65; Suyut, el-Cmis-Sar, Msr 1938, IV, 382. Tirmiz, Fiten 72; Nese, Beyat 35-36; Ahmed b. Hanbel, Msned, Beyrut 1969, II, 95. Eb Dvud, Melhim 17; Nese, Beyat 37. Saymer, Hseyin b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, Beyrut 1976, s. 53, 57; Eb

II, 188, 189.

Zehra, Muhammed, Eb Hanfe, trc. Osman Keskiolu, stanbul 1970, s. 56, 82, 87; Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfe, DA, stanbul 1994, X, 133. 10 11 Eb Yusuf, Kitbul Harac, Kahire 1396, s. 3. Bu eser, Trkeye tercme ettirilip stanbul akan, smail Ltfi, mam Buharinin Buhara Emiri le Mnasebetleri, Byk Trk-slam niversitesi ktisat Fakltesi tarafndan 1973te bastrlmtr. Bilgini Buhari, Uluslararas Sempozyum, Kayseri 1996, s. 39-45; el-Azam, M. Mustafa, Buhr Md., DA, stanbul 1992, VI, 368. 12 Serahs, Muhammed b. Ahmed, el-Mebsd, Beyrut ts., VIII, 80; X, 144; XII, 108.

862

13

Muhammed Hamidullah, Serahsnin Devletler Umumi Hukukundaki Hissesi, trc. Salih

Tu, es-Serahs Armaan, Ankara 1965, s. 16 vd.; Tu, Salih, Eserlerinde Rastlanan fadelerine Gre mam Sarahsnin Hapis Hayat, es-Serahs Armaan, Ankara 1965, s. 43-44. 14 15 16 s. 41. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 s. 51-58. 31 32 33 34 35 1971, s. 3. 36 37 38 39 40 41 42 bn Batuta, s. 4. bn Batuta, s. 7-8. bn Batuta, s. 10-11. bn Batuta, s. 15-17. bn Batuta, s. 19. bn Batuta, s. 24. Gde, Kemal, Eretnallar, Ankara 1994, s. 82, 83, 150. Seyyid Bey, Usl Fkh, stanbul 1333, s. 55. Uzunarlolu, smail Hakk, Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Uzunarlolu, s. 115-116. Uzunarlolu, s. 118-119. bn Batuta, bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, haz. smet Parmakszolu, stanbul Gazli, s. 42. Bkz. Bayram, Mikail, Anadoluda telif edilen ilk eser, Keful-Akabe, Konya 1981, Uzunarl, . Hakk, Anadolu Beylikleri, 3. Bask, Ankara 1984, s. 219. Bursal, M. Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 331; Uzunarl, Anadolu Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 221. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, 3. Bask, Ankara 1972, I, 536. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 105, Osmanl Tarihi, I, 67. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 212. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 109. Takprzde, e-ekikun-Numaniyye, Beyrut, 1975, s. 21. Takprzde, s. 21. Takprzde, s. 25, 26. Uzunarl, . H., Osmanl Tarihi, I, 521; Bayrakdar, Mehmet, Kayserili Dvd, (Dvdul bn Melek iin bkz. Baktr, Mustafa, Tireli, bn Melek, Hayat, Eserleri ve Menar erhi, Korkmaz, Fahrettin, Gzalide Devlet, Ankara 1995, s. 8. Korkmaz, s. 78, 79. Gazli, Muhammed b. Ahmet, Olum, (Eyyhel-Veled), trc: A. Serdarolu, Ankara 1964,

Mukaddime ksm.

Beylikleri, s. 218.

Kayser), Ankara 1988, s. 2, 3. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66, sy. 10, Erzurum, 1991,

Karaman mareti Vakfiyesi, Belleten, Ankara 1937, say 1, s. 100.

863

43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

bn Batuta, s. 26-27. bn Batuta, s. 30. bn Batuta, s. 32. Takprzde, e-akikun-Nmniyye, Beyrut 1975, s. 30. bn Batuta, s. 29. bn Melek, Mebrikl-Ezhar, stanbul 1303, s. 10. Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1971, XIII, 120. Takprzde, s. 30. Akn, mer Faruk, Firite-Olu Md., The Encyclope of slam, Yeni Bask, Leiden 1965. bn Batuta, s. 30. Evliya elebi, XIII, 74. Takprzde, s. 30; Mehmet Sreyya, Sicilli Osmn, stanbul 1311, III, 454. Seyyid Bey, Usl- Fkh (Medhal), stanbul 1333, s. 55. Badatl smail Paa, Hediyyetl-Arifn, stanbul 1951, I, 617; Bursal Mehmet Tahir, Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiyye Tekilat, Ankara 1965. Uzunarl, s. 64, 65. (Aty s. 51den naklen). Uzunarl, s. 28. Evliya elebi, XIII, 118. Bkz. Baktr, Mustafa, Tireli bn Melek, Hayat, Eserleri ve Menar erhi, Atatrk Takprzde, s. 30. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1972, I, 532. Takprzde, s. 30. Bu sz el-Furkan Suresi (25): 53. yetinden alnmtr. Bkz. Baktr, Mustafa, Kad Burhaneddin Ahmedin lmi ve Hukuk Yn, XIII ve XIV. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 218-219. Esterabad, Aziz b. Erdeir, Bezmu Rezm, trc. Mrsel ztrk, Ankara 1990. Esterabd, s. 486. Esterabd, s. 487. Bu iki eserle ilgili olmak zere bkz. Baktr, Mustafa, Kad Burhaneddin Ahmedin lmi ve

Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 219-220; Ayrca bkz. Brockelman, GAL, Supp., II, 815.

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66; sy. 10, Erzurum, 1991, s. 62.

Yzyllarda Kayseride Bilim ve Din Sempozyumu, Ankara 1998, s. 143-152.

Hukuki Yn, s. 149-152; Apaydn, Yunus, Kad Burhaneddinin Terchut-Tavzih Adl Eseri, E Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Kayseri 1995, Say 6, s. 33-45. 70 71 72 73 74 Bkz. Aydn, Hakk, slam Hukuku ve Molla Fenari, stanbul 1991; Akar, Mustafa, Molla Baktr, Mustafa, Tireli bn Melek ve lm Muhiti Hakknda Baz Tesbitler, Akar, s. 35, 36; Akar, s. 40. Akar, s. 47. Takprzade, s. 19; evkn, Muhammed b. Ali, el-Bedrut-Tli, Kahire, 1348, II, 267; Fenar ve Vahdet-i Vcud Anlay, Ankara 1993. Aydn, 48, 49.

Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, stanbul 1969, II, 628.

864

75 141. 76 77

evkn, II, 267; Danimend, . Hakk, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1947, I, Danimend, I, 141. Takprzde, s. 19, Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrih, s. Nr. . Parmakszolu,

stanbul 1974, V, 22; evkn, II, 268; Aydn, s. 63. Halaolu, Yusuf, Osmanllardan Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara 1991, s. 132. 78 79 80 II, 649. 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 Bkz. Molla Fenr, Aynl-Ayan, stanbul 1325, s. 3. Akar, s. 60. Danimend, I, 171, 172; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 649. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 649; Akar, s. 61. Takprzde, s. 18, 19, Hoca Sadeddin, V, 20-22; evkn, II, 266. Takprzde, s. 17, 20; evkn, II, 266; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 649; I, 397, 567. Takprzde, s. 19; evkn, II, 267; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 644. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 533. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1984, s. 71; Atay, Hseyin, Uzunarl, lmiye Tekilat, s. 71, 72. Halaolu, s. 127. Atay, s. 149. Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 649. Takprzde, s. 26; Hoca Sadeddin, I, 295, V, 28; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 315. Takprzde, s. 19; Hoca Sadeddin, V, 22; evkn, II, 268; Uzunarl, Osmanl Tarihi,

Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983, s. 149; Halaolu, s. 127.

KAYNAKLAR Acln, smail b. Muhammed, Keful-Haf, Beyrut 1351. Ahmed b. Hanbel, Msned, Beyrut 1969. Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, stanbul 1969. Akn, mer Faruk, Firite-Olu Md., The Encyclopedian of slam, Yeni Bask, Leiden 1965. Apaydn, Yunus, Kad Burhaneddinin Terchut-Tavzih Adl Eseri, E, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Kayseri 1995, Say 6, s. 33-45. Akar, Mustafa, Molla Fenri ve Vahdet-i Vcud Anlay, Ankara 1993. Atay, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983. Aydn, Hakk, slam Hukuku ve Molla Fenari, stanbul 1991. Ayverdi, Samiha, Boaziinde Tarih, stanbul 1968. Badatl smail Paa, Hediyyetl-Arifn, stanbul 1951. Baktr, Mustafa, Tireli bn Melek ve lm Muhiti Hakknda Baz Tesbitler, Trk Kltrnde Tire Sempozyumu, Ankara 1994, s. 33-42.

865

Baktr, Mustafa, Kad Burhaneddin Ahmedin lmi ve Hukuk Yn, XIII ve XIV. Yzyllarda Kayseride Bilim ve Din Sempozyumu, Ankara 1998, s. 143-152. Baktr, Mustafa, Tireli bn Melek, Hayat, Eserleri ve Menar erhi, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66; sy. 10, Erzurum, 1991, s. 51-58. Baktr, Mustafa, slamda ilk Eitim Messesi, Suffa Ashab, stanbul 1984. Bayrakdar, Mehmet, Kayserili Dvd, Ankara 1988. Bayram, Mikail, Anadoluda Telif Edilen lk Eser, Keful-Akabe, Konya, 1981. Brockelman, GAL, Supp., Leiden 1937-1942. Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333. akan, smail Ltfi, mam Buharinin Buhara Emiri le Mnasebetleri, Byk Trk-slam Bilgini Buhari, Uluslararas Sempozyum, Kayseri 1996, s. 39-45. Danimend, . Hakk, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1947. Ebu Davud, Sleyman b. Eas, Snen, Humus, 1970. Eb Yusuf, Kitbul Harac, Kahire 1396. Eb Zehra, Muhammed, Eb Hanfe, trc. Osman Keskiolu, stanbul 1970. el-Azam, M. Mustafa, Buhr Md., DA, stanbul 1992, VI, 368. Esterabad, Aziz b. Erdeir, Bezmu Rezm, trc. Mrsel ztrk, Ankara 1990. Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, sad. Z. Danman, stanbul 1971. Gazli, Muhammed b. Ahmet, Olum, (Eyyhel-Veled), trc: A. Serdarolu, Ankara 1964. Gde, Kemal, Eretnallar, Ankara 1994. Halaolu, Yusuf, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara 1991. Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrih, sad. nr. . Parmaszolu, stanbul 1974. bn Batuta, bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, Haz: smet Parmakszolu, stanbul 1971. bn Melek, Mebrikl-Ezhar, stanbul 1303. Korkmaz, Fahrettin, Gzalide Devlet, Ankara 1995. Mehmet Sreyya, Sicilli Osmn, stanbul 1311. Molla Fenr, Aynl-Ayan, stanbul 1325. Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, trc. M. S. Mutlu, S. Tu, stanbul 1969. Muhammed Hamidullah, Serahsnin Devletler Umumi Hukukundaki Hissesi, trc. Salih Tu, esSerahs Armaan, Ankara 1965, s. 15-25. Nese, Ahmed b. Ali, Snen, Msr, ts. Saymer, Hseyin b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, Beyrut 1976. Serahs, Muhammed b. Ahmed, el-Mebsd, Beyrut ts. Seyyid Bey, Usl- Fkh (Medhal), stanbul 1333. Suyut, Celalddin, el-Cmis-Sar, (Feyzl-Kadirle birlikte), Msr 1938. evkn, Muhammed b. Ali, el-Bedrut-Tli, Kahire, 1348. Takprzde, e-ekikun-Nuumaniyye, Beyrut, 1975. Tirmiz, Muhammed b. Sevr, el-Cmis-Sahh, Msr 1975.

866

Tu, Salih, Eserlerinde Rastlanan fadelerine Gre mam Sarahsnin Hapis Hayat, es-Serahs Armaan, Ankara 1965, s. 43-60. Uzunarl, . Hakk, Anadolu Beylikleri, 3. bask, Ankara 1984. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1984. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Tarihi, 3. bask, Ankara 1972. Uzunarlolu, smail Hakk, Karamanoullar Devri Vesikalarndan brahim Beyin Karaman mareti Vakfiyesi, Belleten, Ankara 1937, say 1, s. 56-143. Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanfe, DA, stanbul 1994, X, 133.

867

El-Cezer'nin Makine Yapmnda Yararl Bilgiler ve Uygulamalar Adl Eseri / Yrd. Do. Dr. Yavuz Unat [s.569-575]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye

Onnc yzylda Anadoluda yaam olan Bedz-Zamn Ebl-zz smail b. er-Razzz ElCezer1 Mezopotamyal, eski deyimi ile Cezreli veya Cizrelidir. Hayatna ilikin olarak kitabnn giriinde sylediklerinin dnda hibir bilgiye sahip deiliz. Kitabndan rendiimize gre, H. 577den (M. 1181) balamak zere yirmi be yl, Diyarbekir Sultan El-Salh Nsrddn Ebl-Feth Mahmd bin Muhammed bin Kara Arslan bin Davd bin Sukmn bin Artuk Salh Nsirddn Ebl-Feth Mahmdun (1200-1222), daha nce de babasnn ve kardeinin hizmetinde bulunmutur. Cezer, Sukmn bin Artuk Salh Nsirddn Ebl-Feth Mahmdun istei zerine El-Cmi Beynel-lm vel-Amelin-Nfi f Snatil-Hiyel (Makine Yapmnda Yararl Bilgiler ve Uygulamalar)2 adl bir yapt kaleme alm ve bu eser, bu konuya ilikin teorik ve pratik bilgileri doruk noktasna ulatrmtr.3 Cezer eserinin giri blmnde bu kitab kaleme al nedenini yle anlatr: Bir gn onun huzurundaydm ve yapmam emrettii eyi getirmitim Ne dndm sezdi ve gizlediimi aa vurdu ve bana yle dedi, esiz aralar yapm, onlar gcnle iler duruma getirmisin. Seni yoran ve kusursuz biimde ina ettiin bu eyler kaybolup gitmesin. Benim iin icat ettiin bu aralar bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden semeleri kapsayan bir kitap yazman istiyorum. Onun bana sunduu modeli uyguladm ve nerilerini kabul ettim, zaten boyun emekten baka yapacam bir ey yoktu. Gerekli almay yapmak zere gcm topladm ve bu kitab kaleme aldm.4 Snat el-Hiyel alt kitaptan olumutur; Kitap I- Eit saatlerin ve Gne saatlerinin geilerinin belirtildii saatlerin yapm zerinedir. On blmden oluur. Blm 1; Gne saatlerinin miktarn bildiren su saati Blm 2; Gne saatlerinin geiini bildiren davulcu su saati Blm 3; Kayk su saati Blm 4; Eit saatlerin geiini bildiren fil su saati Blm 5; Eit saatlerin geiinin ve onlarn blmlerinin renilebildii bardak su saati Blm 6; Eit saatlerin geiinin renilebildii tavus kulu su saati Blm 7; Eit saatlerin geiinin mumdan renildii kll adamn mumlu saati Blm 8; Eit saatlerin geiinin bilinmesi ve bir mum aracl ile saatlerin blm Blm 9; Bir mum aracl ile geen eit saatlerin renilebildii saat Blm 10; Eit saatlerin geiinin bir mumla renilebildii kapl saat Kitap II- ki partileri iin uygun kap ve figrlerin yapm zerinedir. On blmden oluur.

868

Blm 1; kili partilerde kime iki verileceine karar veren bir kadeh Blm 2; Partilerde kime iki verileceine karar veren bir kadeh Blm 3: ki partilerinin hakemi Blm 4; Bir iki partisinde havuz zerinde yzen kayk Blm 5; ine su ve farkl renkte arap doldurulan, ikili partilerde kullanlan arap ibrii Blm 6; Hkmdarn artn, yani kadehin dibinde kalan arab ien bir soytar figr Blm 7; Bir balk ve hkmdara arap sunaca bir kadehi tutan, ayakta duran bir ski Blm 8: Bir kadeh ve ie tutan bir adam. ieden kadehe arap doldurup ier. Blm 9; Ellerinde birer kadeh ve birer ie tutan, birbirlerinin kadehine arap doldurup ien iki eyhin bulunduu bir krs Blm 10; Faslalarla bir dolaptan kan ve arap dolu bir kadehi sunan cariye Kitap III- briklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leenlerinin yapm zerinedir. On blmden oluur. Blm 1; Scak su, souk su ve lk su dkebilen bir ibrik Blm 2; Hkmdarn abdest almas iin kendi kendine su dkebilen, l rdek eklinde olan ibrik. Blm 3; Abdest almak iin su dken otomat Blm 4; Abdest almak iin su dken tavus kuu Blm 5; Akan kan miktarnn renildii keili tekne Blm 6; Kan miktarnn belirlenebildii iki ktipli tekne Blm 7; Kan miktarnn belirlenebildii hesap teknesi Blm 8; Kan miktarnn belirlenebildii hisarl tekne Blm 9; El ykamak iin kullanlan tavus kulu leen Blm 10; El ykamak iin dzenlenmi otomat Kitap IV- ekillerini deitiren fskiyeler ve srekli alan flt iin ara yapm zerinedir. On blmden oluur. Blm 1; ki kefeli fskiye Blm 2; ki kefesi ve drt adet k delikli borusu olan iki fskiye Blm 3; ki amandral deiken fskiye Blm 4; ki amandral fskiye Blm 5; Belirli aralklarla ekil deitiren tarcaharl fskiye Blm 6; Belirli aralklarla ekilleri deien iki kefeli fskiye Blm 7; ki kreli, srekli alan bir flt, biri durduunda dieri borusunu fleyen iki borazanc iin ara Blm 8; ki kefeli srekli flt iin bir ara Blm 9; Terazili, srekli alan bir flt iin ara Blm 10; ki amandral, srekli alan bir flt iin ara Kitap V- Derin olmayan gllerden ve rmaklardan suyu yukar karan aralarn yapm zerinedir. Be blmden oluur.

869

Blm 1; Bir hayvan yardmyla bir glden suyu yukar karmak iin ara Blm 2; Bir glden veya bir kuyudan suyu karan ara Blm 3; Merkezinde delik stun bulunan bir kuyu Blm 4; Bir glden suyu yksee karan bir ara Blm 5; Bir tekerlek aracl ile akan bir sudan, suyu 20 zir yukar karan bir ara Kitap VI- Deiik ve farkl eylerin yapm zerinedir. Be blmden oluur. Blm 1; Amid kentinde hkmdar saray iin dkme pirinten yaplm bir kap Blm 2; Kre zerinde bulunan, konumlar bilinmeyen noktann merkez noktas, bu ara yardmyla dakik olarak saptanabilir; kullanlan dar, geni ve dier alar da onunla llebilir. Blm 3; Alfabedeki harflerin 12sinin yardmyla bir sand kilitlemek iin bir kilit Blm 4; Kapnn arkasndaki drt srgden oluan kilit Blm 5; Eit bir saatlik sreyi uyaran gzel bir kayk Cezernin bu eseri incelendiinde Yunan Dnyasndan beri bilinen prensipleri kullanmak ve gelitirmek suretiyle onun eitli aralar yaptn gryoruz. Bu prensipler, hava, boluk ve denge prensipleridir. Yunan Dnyasnda hava, boluk ve denge prensipleri zerine Ctesibios (M.. 3. yzyl),5 Philon (M.. 2. yzyl) 6 ve Heron (M.. 1. yzyl) 7 tarafndan almalar yaplm ve bu almalar sonucunda da eitli aralar gelitirilmitir. Bunlarn arasnda Archimedesi (M..287-212) de saymak gerekir.8 Bu almalar evirilerle slm Dnyasna aktarlm ve bu almalar, Ben Ms (9. yzyl), Frb (874-950), Hzn (yaklak 1100ler) ve Cezernin (13. yzyl) almalar izlemitir. Ms Kardelerden Ahmedin yazm olduu Kitbl-Hiyel (Makine Yapm) adl eser bu konudaki zgn eserlerden birisidir. Ahmed bu kitabnda hava, boluk ve denge prensiplerini temele alan yz aracn tasvirini vermitir. Bu aralar, sihirli ibrikler, fskiyeler, lambalar, su seviyesini sabit tutan aralar, kaldra ve krktr. Bu aralarn yapmnda dz, ift ve kvrk sifonlar, amandra yoluyla valf kontrol ve hava kontrol mekanizmalar kullanlmtr.9 Yine Frb de hava ve boluk zerine alm ve konu hakkndaki grlerini Risle l-Eb Nasr el-Frb fl-Hal (Boluk zerine) adl bir rislede vermitir.10 Hznnin ise denge konusunda yazd Kitb Miznl-Hikme (Bilgelik ls) adl kitab olduka nemlidir.11 Hzn bu kitabnda su terazini olaanst bir denge arac haline getirmi ve Miznl-Cm (Toplayan Terazi) adnda bir terazi yapmtr.12 Gerek Yunan anda gerekse slm dnyasnda kuramsal ve klgsal alandaki bu almalar Cezer ile birlikte doruk noktasna ulamtr. Cezer, hava ve bolua ilikin kuramsal bilgi vermez, ancak ara yapmndaki ustal konuyu ne kadar ayrntl bildiini gstermektedir. Cezernin Hava, Boluk ve Denge Prensibini Kullanarak Yapt Aralardan eitli rnekler 1. brikler ine doldurulan svlar istenildii biimde aktabilen ibrikler, Cezernin hava ve bolua dayanarak dzenledii aralarn banda yer alr. Cezer Snat el-Hiyelinde alt ibriin yapmn verir. Bunlardan bazs unlardr; Hkmdarn Abdest Almas in Otomatik Olarak Su Aktan, Byk Pirin brikBir brik Hkmdarn yanna braklan ibriin kapa stndeki ku tnce rdein gagasndan su akmaya

870

balar. Hkmdar abdestini alr. Boalan ibrik geri gtrlr, su ile doldurulur, gerekli olduu zaman tekrar getirilir (Resim 1).13 Tavus Kulu brik Ara, tavus kuu grnmnde bir ibriktir (Resim 2). Tavusun boynu ba hizasndan ykselmektedir ve kuyruu kapaldr. brik abdest almak iin kullanlmaktadr. Grevli kii tavusun kuyruundaki kapaktan suyu tavusun iine boaltr. Kuyruun st ksmnda yer alan yuvarlak knt ekildiinde tavusun gagasndan abdest almak iin yeterli miktarda su boalr.14 2. Fskiyeler Cezernin, fiskiyeleri daha da gelitirmi olduu sylenebilir. Cezer zamanna kadar teknik olarak Cezernin fskiyeleri kadar mkemmel fskiyeler ok azdr. Fskiyeler hakknda Heron ve Philonda bilgi yoktur. Ancak, Vitrivius fiskiyeye su salamak amacyla baz borular kullandndan sz etmektedir. Daha karmak yapya sahip fiskiyeler Ben Musya kadar yaplmamtr. Cezernin yapt fskiyeler, prensip olarak Ben Musnnkilere benzemesine karn teknik olarak daha stndr. Cezer ayrca Ben Musnn fskiyelerini de yapm ve bunlarn hatalarn tespit etmitir. Cezernin denge prensibine dayanarak alt adet fskiye yapmtr. Bunun dnda, Snat elHiyelde, teknik olarak fskiyelere benzeyen, fakat su fkrtmayp ses karan drt adet de ses karan ara yer alr. Cezernin yapm olduu fskiyelerden unu rnek olarak verebiliriz. ki amandral Fskiye Ara, suyun saland bir depo ile bir havuz iinde yer alan bir fskiyeden oluur. Fskiye suyu on be dakika sre ile bir yay gibi ve sonra bir inci iei gibi fkrtr (Resim 3).15 3. Otomatlar nsanda gezegen, Ay, Gne ve yeryzndeki canllarn hareketini yapmsal olarak taklit etme tutkusuna dayanan otomat tarihi ok eskilere uzanr. nsan ok eski dnemlerden balayarak doann canl olduuna inanyor, sihir, by veya doast gler yardmyla onu harekete geirebileceini sanyordu. Maaralardaki boyanm talar, tuhaf figrler ve idoller bu istein en eski iaretleridir. Nitekim, Yunan uygarlndan nce eski Msr mezarlarnda bulunan, kollar hareket eden bebekler bu alandaki n almalar olarak kabul edilebilir. Daha karmak olanlarna ise eski Msrda rastlanmaktadr. Yunanllar daha karmak otomatlar yapmlardr. Daedalusun16 uan bir ku ve bir labirenti koruyan, onun gerisinde aa yukar gidip gelen bir heykel yapt ve yine Tarentumlu Archytasn (M.. 4. yzyl) 17 tahtadan bir ku yapt, mekanik prensiplere uygun olarak ina edilen bu kuun utuu sylenmektedir. Yunanllarda ve onu izleyen dnemlerde otomat zerindeki almalar iki koldan gelitirildi: nsanlar Hayrete Dren ve Elendiren Aralar Hava, boluk, su, ate ve dengeye ilikin eitli fizik prensiplerine dayanlarak ina edilen bu tip aralara Yu nanllarda rastlanmaktadr. En nemli adm Ctesibios, Philon ve Heronun almalaryla atlmtr.

871

Bu tip almalar slm Dnyasnda da srdrlmtr. Ben Musnn Kitb el-Hiyel adl eserinde byle rneklere rastlanr. Bunlar arasnda ban su imek iin kovaya sokan at, fitili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarlanan gaz lambas, rzgara arkasn dndrerek snmeyen lambalar saylabilir. Su Saatleriyle Birlikte Gelien Otomasyon almalar Zaman len en eski aralar Gne, kum ve su saatleridir. Msrllar gndzleri saatleri lmek iin Gnein glge uzunluundan yararlanyorlard ve bu prensibe dayanarak basit Gne saatleri yapmlard. Gne saatleri masrafsz ve gvenilirdi; ancak Gnein bulunmasn gerekli klyor, bulutlu havalarda ve zellikle de geceleri kullanm mmkn olmuyordu. Bu nedenle su saatlerine Horologium Hibernum veya gece saati ad veriliyordu. Su saatlerinin yaygn olarak kullanlmasyla birlikte, gndzden veya geceden geen saatleri bildirmek iin bir topun zil zerine drlmesi, bir ddn ttrlmesi, davulcularn davullarn almalar, rakkaselerin raksetmesi gibi eitli yntemler izlendi. Bylece su saatlerine bal olarak otomasyon almalar byk ilerleme kaydetti. Otomat almalar Cezer ile doruk noktasna ulamtr. Cezer, kitabnda eitli otomat rnekleri verir. Bunlardan bazlar unlardr: Bir Partide Kimin ki eceine Karar Veren Otomat Ara be katl bir hisar biiminde yaplmtr. En alt blmede bir elinde ie tutan, nnde bir kadeh bulunan bir cariye oturmaktadr. Onun zerindeki blmede drt mzisyen cariye, bunun zerindeki ayvanda bir dansr, en st blmede iki kanatl bir kap vardr. Hisarn zerinde bir kubbe ve kubbenin stnde de bir at ve srcs bulunmaktadr (Resim 4). Bu otomat toplantya getirilip orta yere konur. Bir sre sonra cariyeler mzik aralarn almaya, dansr dans etmeye, svari dnmeye, cariye nndeki kadehe ieden arap doldurmaya balar. Svari durur; bir saki, kadehi svarinin mzra ile iaret ettii kiiye sunar. Kii arab iince, tekrar kadehi cariyenin nne koyar. Bu seremoni 20 dakikalk aralklarla 20 kez tekrarlandktan sonra, st hisardaki kapnn kanatlar alr ve kapdan kan figrn sa eli baka arap yok, sol eli ise iki kadeh daha var iaretini yapar.18 Abdest Almak in Kullanlan Tavus kulu Leen Ara, bir kaide zerine oturtulmu bir leen, leenin zemininden ykselen drt stun ve bu stunlar zerinde de tavus kuunu tayan iki kapl bir hisardan olumutur. Tavusun boynu yay gibi uzanm ve gagas leene dorudur. Kuyruu ise diktir. Tavusun gagasndan su akar. Bu anda kaplardan biri alr ve elinde sabun kavanozu tutan bir ocuk kar. Su ak durduunda dier kap alr ve buradan da elinde havlu tutan bir ocuk kar (Resim 5).19 On Yalarnda Grnen, Sa Elinde Kadeh, Sol Elinde Gm Balk Tutan ocuk Bir saatin sekizde birine eit bir sre getikten sonra baln ba eilir ve azndan kadehe arap akar. Kadeh dolunca, baln ba tekrar ykselir, kadeh tutan el biraz aa iner, kral kadehi alr, ier ve figrn eline geri koyar (Resim 6).20 4. Su Saatleri

872

Cezernin bu konuda hazrlad aralar olduka ilgin ve teknoloji tarihi asndan nemlidir. Cezer bu tr saatleri olduka ayrntl bir biimde, hassas yapm ve betimlemitir. Ayrca ayrntl olarak mekanizmalarn yapmn vermitir. Fil Su Saati Bu saat Cezernin en nl aracdr. Srtnda kare biiminde bir krs, krsnn kelerindeki stunlar zerinde bir hisar, hisarn zerinde kk bir kubbe, kubbenin stnde de bir ku bulunan bir fil eklindedir (Resim 7). Hisarn filin ba ynndeki tarafnda bir balkon, balkonda oturan bir adam, adamn sanda ve solunda iki ahin, balkonun stunlar arasnda uzanan ve zerine iki ylan sarlm bir mil, krsnn orta ksmnda bir yarm kre ve zerinde elinde kalem tutan bir ktibin oturduu platform, platform zerinde 7 1/2 dereceye blnm bir yay, filin boynuna oturmu, sa elinde balta sol elinde sopa tutan bir bakc ve filin boynunun iki yannda iki vazo bulunmaktadr. Ktibin kalemi yarm saatte 7 1/2 dereceye gelince, ku ter, deliklerden birinin yars beyaza dner, balkonda oturan adam sa tarafndaki ahinin gagasndan elini kaldrr, sol elini sol tarafndaki ahinin gagas stne koyar. Sandaki ahinin gagasndan, sadaki ylann azna bir top der, ylan topu filin sa omuzundaki vazoya brakr, filin seyisi balta ile filin bana hamlede bulunur, sopal sol elini kaldrr ve filin bana vurur. Top filin gsnden kar, karnnda asl bir an zerine derek ses karr, bylece yarm saatin getii bildirilir. Ktibin kalemi derece iaretlerinin dna gelir. Bundan sonra ayn ilemler sol taraftaki ahin ve ylan iin tekrarlanr. Bir delik tamamen beyazla rtlr. Bu anda bir saat gemitir.21 Gne Saatlerini Bildiren Hisarl Su Saati El-Cezernin bu su saati (Resim 8) gece 12 ve gndz 12ye blnm bir Gne su saatidir. Bu saat bir astronomik saattir; yani gndz Gnein gk yznde nerede olduunu, hangi burta olduunu, Gne ve Ayn gk yzndeki konumlarn, gndzden veya geceden ne kadar saat gemi olduunu bildirir. Bu saat iki insan boyu yksekliinde bir ev biimindedir. Alt ksmnda dokuz kar yksekliinde, bronz veya tahta ile kapanm bir kap, aracn en alt ksmnda, perdenin nnde iki davulcu, iki borucu, zilci figr, perdenin iki yannda iki mihrap ve ilerinde kanatlarn am birer ahin ve ahinlerin nlerinde, ilerinde birer zil asl iki vazo, iki mihrabn arasnda dbkeylii yukar doru olan yarm daire biiminde sralanm 12 cam disk, mihraplarn stnde bir friz ve friz boyunca hareket eden altndan yaplm bir hill, frizin stnde ayn renge boyanm tek kanatl 12 kap, onlarn da zerinde, alttakilere paralel ift kanatl 12 kap daha, kaplarn stnde 12 burtan altsnn grnd bir pencere, onun da altnda Gnei tayan bir halka, onun altnda da Ay tayan bir halka vardr. Gn balangcnda altn hill friz zerinde muntazam bir biimde hareketine balar. Kaplardan birinciyi geip, birinci ile ikinci kap arasna gelince, stteki kaplardan ilkinin kanatlar alr ve bir figr grnr, ayn anda alttaki kap dner ve rengi deiir. ki ahin ne doru kp vazolara yaklar ve gagalarndan birer topu zillerin zerine drrler. ok uzaktan bile iitilebilecek ses karrlar. 6 9 ve 12. saatlerde ise bunlara ek olarak ayn anda davulcular davullarn, zilci zilini alar ve borucular borularn ttrrler.

873

Gn balangcnda Gne hangi burta ise, o bur hizasnda ve ufuktan domak zere bulunur. Yava yava Gnele birlikte domakta olan bur ykselir, karsndaki bur ise batar. Geceye gelince; Ay gk yznde grnd biimde, yani hill ise hill, yarm Ay ise yarm Ay, dolunay ise dolunay biiminde, bulunduu bur hizasnda grnr. Gecenin balangcndan itibaren bir saat sresinde, ilk cam disk btnyle aydnlanncaya kadar gittike byyen bir k grlr. Altnc ve dokuzuncu cam diskler btnyle aydnlandnda mzisyenler, gndz olduu gibi grevlerini yerine getirirler. On ikinci cam disk aydnlandnda, ki bu gecenin son saatinin sonudur, ayn ilevler tekrarlanr.22 Kayk Su Saati Bu saat, pirinten yaplm, kayk biiminde gzel bir kaptr (Resim 9). Bu kayn orta ksmnda, pirin stunlar zerinde ykselen kare biiminde bir hisar, hisarn zerinde kk bir kubbe vardr. Hisarn, kayn pruvasna bakan yznde bir kap bulunur. Bu kapdan bir ahinin ba ve gs grnr. Stunlar arasnda karlkl iki kiri vardr. Kirilerin ortasndan bir mil geer. Bu mile bir ylann kuyruu sarlmtr. Ylann ba ahine doru uzanmtr. Kayn orta ksmnda kubbeye benzer bir ksm, bunun stnde de elinde kalem tutan bir ktibin oturduu krs vardr. Krsnn zerinde, ktibin evresine 15 iaret yaplmtr. Kalem bu iaretler zerinde hareket eder ve iaretlerin sonuna geldii zaman gnn bir eit saati gemitir. ahin ylann azna bronz bir top drr. Ylan alalr ve topu kayn pruvasndaki byk bir zilin zerine brakr ve yerine dner. Ktibin kalemi tekrar ilk iarete dner.23 5. Mumlu Saatler Otomat yapm asndan ilgin olan ve Cezerye kadar karlalmayan bir dier grup ise mumlu saatlerdir. Snat el-Hiyelde drt adet mumlu saat tasviri yer alr. Bunlardan biri rnek olarak aada verilmitir. Mumlu Saat Ara, zerinde pirin klf olan bir amdandr (Resim 10). Klfn dibinde bir tnek zerinde, srt ve kafasnn arkas klfa bitiik olan bir ahin vardr. ahinin sanda, amdann kaidesi zerindeki krsde, elinde kalem tutan bir ktip yer alr. Balangta ktibin kalemi onbee blnm bir daire yaynn dnda bulunur. Mum yaklr. Ktibin kaleminin ucu ilk iaretin karsna gelinceye kadar hareket eder. Kalem onbe derecenin sonuna ulatnda ahinin gagasndan amdann kaidesine bir top der. Bu durumda gecenin bir saatinin gemi olduu bilinir.24 6. Kan Alma Tekneleri Cezernin otomat almalar arasnda, hastadan alnan kann miktarn len kan alma tekneleri de yer alr. Kan alma teknelerine ilikin Cezerden nce herhangi bir kayda rastlanmamaktadr. Cezer, denge prensibini kullanarak drt adet kan alma teknesi yapmtr. Birini rnek olarak verelim. Alnan Kan Miktarnn renilebildii Kan Teknesi Ara, bir kaide zerine yerletirilmi bir leen biimindedir (Resim 11). Teknenin ortasndaki platform zerinde ayakta duran bir kei yer almaktadr. Keiin elinde bir s vardr ve snn ucu 1den 120ye kadar iaretlenmi olan teknenin kenarna uzanmtr. Ara kan alnacak kiinin nne

874

yerletirilir. Kan tekneye boaltlr. 1 dirhemlik kan teknede toplandnda keiin elindeki s ilk iarete ular. Kan miktar arttnda kei ss ile birlikte kan miktarn gstermek zere dner.25 7. Suyu Yukar karan Aralar Bu aralar, gl veya kuyulardan suyu yukar karmak iin kullanlan aralardr. Cezer be adet aracn tasvirini verir. Bunlardan birisini rnek olarak verelim. Bir Kuyu veya Glden Suyu Yukar karmak in na Edilen Bir Ara Resim 12de grld gibi bu ara kuyunun veya gln iine yerletirilen bir bina biimindedir. Yukardaki hayvan dndnde arklar hareket eder ve bu hareketle kak suya girerek bir miktar suyu yukar kaldrr.26 8. Saray Kaps Cezernin dier bir nemi de Artuklu Saraynn kapsn yapm olmasdr (Resim 13). Bu kap 18 kar, yani drt metre yksekliinde ve 6 kar, yani 1.5 metre eninde dkme pirinten yaplm iki kanatl bir kapdr. Kapnn orta ksm altgen ve sekizgen yldz motiflerinden oluan kafes biimindedir. Bu kafes, birbirlerine sarlm yapraklarla sslenmi kf yazsyla evrelenmitir: Mlk, Tek ve Kadir-i Mutlak Olan Tanrnndr. Bu yaz parlatlm biri sar dieri krmz iki yaprakla sslenmi pirin bir bordrle evrilmitir. Kanadn st ksmnda pirin bir levha ve onun zerinde de dkme pirinten, olaanst bir iilik rn olan salam bir yamurluk vardr. Kapnn btn evresi sslenmi bir pirin eritle evrilmitir. Kapama ksm zarif bir stun biimindedir. Cezer, ilk nce kafesi nasl doldurduunu anlatr. Altgen yldz, sekizgen yldz, badem ve eyer biiminde tahtadan drt tane kalp kesilir; drt parmak uzunluunda, balar yass olmayan, st ksmlarnda bir hurma ekirdei biiminde fazlalklar bulunan demir iviler yaplr. Cezer, kapnn her parasnn ayrntl olarak tasvirini vermediini, geri kalanlar sanatkrn el becerisine braktn syler; bu pirin kapnn masif bir kap zerine monte edildiinden sz etmi olmasa da, dkm srasnda kapnn arkasnda hazrlad ivilerden, onun masif bir kap zerine aklm olduu sonucunu karmak kolaydr. DPNOTLAR 1 C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Suppl. I, s. 902-903; George

Sarton, Introduction to the History of Science, Baltimore 1927, Cilt II, s. 632-633; Sadettin kten, Cezer, . A., Cilt 7, stanbul 1993, s. 505-506. 2 Kitap, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat tarafndan Trkeye evrilmitir. Kitap el-Cmi beynel-ilm velamel en-Nfi F Snatil-Hiyel, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara 2002; Donald R. Hill, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitb f Marifat al-Hiyal alHandasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazzar, Dordrecht and Boston 1974. 3 Cezer zerine yaplm olan Trke ve yabanc dilden eserlerin listesi iin bkz.; Yavuz Unat, Cezer zerine Trke ve Yabanc Kaynaklar, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 50-51. Ayrca bkz.; Yavuz Unat, Cezer zerine Yaplan Baz almalar, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 10.

875

4 5

Olaanst Mekanik Aralarn Bilgisi Hakknda Kitab, Tpk Basm, Kltr Bakanl Hava ve boluk zerine kitap kaleme alan ilk bilim adam Ctesibios, skenderiye Mekanik

Yaynlar 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi 2, Ankara, 1990, s. 2; Hill, 1974, s. 3. Okulunun kurucusudur; mekanik icatlarn ieren bir kitap kaleme alm ancak bu kitap kayp olduu iin, almalar, kendisinden sonra gelen mhendislerden ve mekanikilerden renilebilmitir. Ctesibiosun en nemli icatlar arasndabasma tulumba, su orgu ve su saati bulunmaktadr. 6 Bizansl Philonun Mekanika Syntaxis (Mekanik Sentezi) adl dokuz kitaplk bir eseri vardr. Philon, insanlar hayrete dren eitli aralar yapmtr. 7 skenderiyeli Heron, Pneumatica (Pnmatik) adl eserinde konuyla ilgili kuramsal bilgileri

verir. Heron da tpk Philon gibi pek ok alet gelitirmitir. Bunlarn ierisinde en ok tannanlar, ate yakldnda alan tapnak kaps, su ien hayvanlar, sihirli ibrikler ve ten kulardr. 8 Hidrostatik biliminin kuramsal temeli ise Archimedes tarafndan M. . nc yzyln sonunda yazd Peri Ochoumenon (Yzen Cisimler zerine) adl yaptta ortaya konmutur. Sifonlar, su saatleri, suda yzen aralar daha nce kullanlyordu. Ancak Archimedes kuramsal temeli oluturdu ve ona salam matematiksel bir temel salad. Bylece Archimedes, matematiksel mekanii yaratt ve Euclidesi tavr ierisinde mekanik ilkelerini gelitirdi. 9 Bkz., Donald Hill, The Book of Ingenious Devices (Kitb al-Hyl) by the Ban (Sons of) Ms bin Shkir, London 1979. (Kitb el-Hiyel 1990 ylnda Atilla Bir tarafnda tekrar ngilizceye evrilmitir; bkz., Atilla Bir, The Book of Kitb al-Hiyal of the Ban bin Shkir, stanbul 1990. ). 10 1951. 11 Kitb Mizn el-Hikmenin nemli bir ksm N. Khanikoff tarafndan yaymlanmtr (Bkz., Carl Brockelmann, Geschihte der Arabischen Litteratur, Leiden 1937-1949, Cilt I, s. 494; S., I., s. 902; E. Wiedemann, Hazini, A, Cilt 5, stanbul 1950, s. 414). 12 Cezernin yapt aletlerin teknoloji tarihindeki yeri ve Cezerden nce bu trde ara yapanlar hakknda ayrntl bilgi iin bkz.; Cezeri, el-Cmi beynel-ilm velamel en-Nfi F SnatilHiyel, Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2002; Yavuz Unat, Teknoloji Tarihinde Cezernin nclleri, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 1218. 13 14 15 16 Cezer, Kitap el-Cmi beynel-ilm velamel en-Nfi F Snatil-Hiyel, Sevim Tekeli, Melek Cezer, s. 166-167. Cezer, s. 196-197. Daedalus M. . IV. yzyl balarnda yaam olan Yunan mitolojik mimar ve Dosay ve Yavuz Unat, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara 2002, s. 158-161. Bkz., Necati Lugal, Aydn Sayl, Ebu Nasr el-Farabinin Hal zerine Makalesi, Ankara

heykeltradr. Girit Minosu iin labirent, Pasiphae iin tahtadan bir inek ve Argonautsu kovan bronz bir adam yapm olduu sylenir. 17 18 Tarentumda domu olan nl matematiki, eitimci, filozof, general ve devlet adamdr. Cezer, s. 117-126. Platonun ada ve arkadadr. lk defa mekanii matematie uygulayan kiidir.

876

19 20 21 22 23 24 25 26

Cezer, s. 182-185. Cezer, s. 144-146. Cezer, s. 59-79. Cezer, s. 3-38. Cezer, s. 49-58. Cezer, s. 102-105. Cezer, s. 168-170. Cezer, s. 216-217. KAYNAKLAR

Aslanapa, Oktay, Anadoluda lk Trk Mimarisi, Balang ve Gelimesi, Ankara 1991. Bir, Atilla, Al-Cazari a Medieaval Engineer at Artukid Capital Diyarbakr, Turkish Review Quarterly Digest, 1987, s. 33-43. Bir, Atilla, The Book of Kitb al-Hiyal of Banu Musa bin Shakir, stanbul 1990. Bir, Atilla ve Mahmut Kayral, Cezernin Dneminin Doruu Olan Mekanik Dzenekleri, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 31-47. Brunet, Pierre, Aldo Mielli, Historie Des Sciences Antiquit, Payot/Paris 1935. Carra de Vaux, Le Livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques par Philon de Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et de Constantinople et traduit en franais, Notices et exraits des Mss., t. 38, 211p., Paris 1902. Carra de Vaux, Les penseurs De LIslam, Cilt II, Paris 1921. Cezer, Olaanst Mekanik Aralarn Bilgisi Hakknda Kitap, Tpk Basm, Kltr Bakanl Yaynlar 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi 2, Ankara 1990. Cezer, El-Cmi Beynel-lm vel-Amel en-Nfi F Snatil-Hiyel, Hazrlayanlar: Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2002. een, Kzm, El-Cezerinin Su Saatinin Rekonstrksiyonu, I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, T, 14-18 Eyll 1981, s. 321-337. een, Kzm, El Cezernin Tde Yaplan ve altrlan Su Saati, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 48-49. Coomaraswamy, A. K., The Treatise of al-Jazari on Automato, Museum of Fine Arts, Boston 1924. Drachmann, Ktesibios, Philon and Heron; A Study in Ancient Pneumatics, Acta Historica Scientiarum Naturalium et Medicinalium, 4, Copenhagen 1948. Drachmann, A. G., The Mechanical Technology of Greek and Roman Antiquity, Copenhagen, Madison, Londra 1963. Ebl-zz Cezer Kongresi, Erciyes niversitesi, Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits, Kayseri, 14 Mart 1986. Ecnebi, Kas-m, al-Jambayn al ilm wal-amal al-nafi f s-naat al-hiyal, Arabic text edited by Ahmad Y. al-Hasan, Institute for the History of Arabic Science, Halep 1979.

877

Hill, Donald R., The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitb f Marifat alHiyal al-Handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, Dordrecht ve Boston 1974. Hill, Donald R., The Book of Ingenious Devices (Kitb al-Hyl) by the Banu (sons of) Musa bin Shakir, Londra 1979. Lugal, Necati; Sayl, Aydn, Ebu Nasr il-Farabinin Hal zerine Makalesi, Ankara 1951. Naln Mahsereci, 12. Yzylda Yaam Otomasyonun ve Robotun Atas Trk Bilgini Ebl-zz el-Cezer, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 6-11. Needham J., (Wang Ling ve D. J. Price ile), Heavenly Clockwork, Cambrige 1960. Needham, J., The Pre-Natal History of the Steam Engine, Transactions of the Newcomen Society, 35, 1900, 1962-63. kten, Sadettin, Cezer, TDV A, Cilt 7, stanbul 1993. Price, Derek J. De Solla, Automata in History, Automata and the Origins of Mechanism and Mechanistic Philosophy, Technology and Culture, Cilt V, No 1, 1964. Sarton, George, Introduction to the History of Science, Baltimore 1927. Schmidt, W., Liber Philonis de Ingeniis Spiritualibus, Heronis Alexandrini Opera, Cilt I, s. 458489, Leibzig 1899. Schmidt, W., Pneumatica et automata, Heronis Alexandrini opera quae supersunt omnia, Cilt I, Leipzig 1899. Tekeli, Sevim, Esin Khya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat, Ayten Aydn Ko, Bilim Tarihine Giri, nc Bask, Nobel, Ankara 2001. Tez, Zeki, Bilim ve Teknikte Ortaa Mslmanlar, Ankara 2001. Unat, Yavuz, Cezer zerine Yaplan Baz almalar, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 10. Unat, Yavuz, Teknoloji Tarihinde Cezernin nclleri, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 12-18. Unat, Yavuz, Cezernin Yapt, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 18-23. Unat, Yavuz, Cezer zerine Trke ve Yabanc Kaynaklar, Bilim ve topya, Ocak 2001, Say 91, stanbul 2001, s. 50-51. White, Lynn, Medieval Tecnology and Social Change, Oxford 1962.

878

Osmanllar Zamanna Ulaan Seluklu Medreseleri ve Mderrisleri / Yrd. Do. Dr. Zeki Ateken [s.576-584]
Seluk niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye

Trklerin Konya ehriyle ilk tanmalar 1067 ylnda Alp Arslann mehur komutanlarndan Afin Beyin yamas srasnda oldu. Bilahare Anadolu fatihi Kutalmolu Sleyman ah, Konyay Martavkustadan aldktan sonra yoluna devam ederek kararghn znik ehrinde kurdu. Fakat Orta an phesiz en nemli olaylarndan biri olan Hallarn Izniki ele geirmeleri zerine Konya, I. Klarslan tarafndan Anadolu Seluklu Devletine bakent yapld (1098). Sultan I. Mesud, Hal tahribinden sonra devlete eski kudretini kazandrmak iin ok alt. Tam bu sralarda patlak veren II. Hal Seferiyle (1147) Anadolu tekrar heyecanl gnler yaad. Fakat Anadoludan geemeyen bu Hallar, ilk defa yurdumuzdan Turquie olarak sz ettiler. II. Klarslan zamannda ise III. Hal Seferinin (1189) Alman Friedrich Barbarossa kolu, Anadoludan gemeye kalkt. Konyay tahrip eden Barbarossa, Silifke yresinde bouldu. Askerleri binbir mkilatla Antakyaya ulaabildiler (1190). Anadolu, bu hadiselerden sonra byk bir ykseli srecine girdi. Yollar ssleyen kervansaraylar, ticaretin giderek gelimesi, denizlerde fethedilen limanlar hayat seviyesini bir hayli ykseltti. Anadoluda imar faaliyetleri hzland. lme verilen deer, bilhassa bakent Konyada kendini gsterdi. Devlet bykleri adm ba medrese yapmna hz verdi. Ulu Keykubad zamannda Konyay terif eden Baheddin Sultan Veled, bu mukaddes beldeye ayr bir ruh kazandrd. Konya ilim adamlarnn, sanatkrlarn, dervilerin urak yeri oldu. Yani Bat iin karanlk olan Orta a, Douda Mslmanlar iin fevkalade aydnlk idi. Ne var ki Sultan I. Alaeddin Keykubadn lmnden sonra geride kalan olu kendisi gibi kudretli deildi. Basiretsizlii sebebiyle Moollarla Ksedada karlat (1243). Seluklu nclerinin yenilmesi zerine geriye ekilen Sultan, savan da kaybedilmesine yol at. Artk Anadolu bundan sonra Moollarn manev basks altndayd. II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra ocuklar II. Alaeddin Keykubad, II. zzeddin Keykavus ve IV. Klarslan Celaleddin Karatay byk bir maharetle idare etti. Devlet 1277 ylna kadar, Mool basksna ramen ykseliini srdrd. Fakat ayn tarihte Karamanolu Mehmed Beyin Cimri (Gyaseddin Siyavu) ile Konyaya sahip olmas (1277), Moollarn bizzat idareyi ellerine almalarna sebebiyet verdi. Nihayet varlklaryla yokluklar bir olan sultanlarn idareye sahip olamamalar, devletin ykln hzlandrd. Sonunda 1308 veya 1318de Anadolu Seluklu Devleti kerken, topraklar zerinde 16 beylik ortaya kt. Bu beyliklere Moollar sz geiremediler. lerinde yldz parlayan ve istikbal vaad eden beylik tabii ki sadece Osmanoullar idi. Konya, Anadolu Seluklu Devletine bakent oluundan yklna kadar hareketliini devam ettirdi. Moollarn ar basklan karsnda insanlarn mitsizlik ve tedirginliklerine Hz. Mevlna ve eyh Sadreddin-i Konevinin varl byk teselli oldu. Fakat bu iki zatn lmnden sonra (1272-1273) Anadolu insannn yz bir daha glmedi.

879

Felsefenin ok hareketli oluu ve sultanlarn da bizzat bu felsefe mnakaalarna ilgi gtermesi Konyada ilim alann canl tutuyordu. Bir yanda medreseler, bir yanda zaviyeler bir yanda da sultan saraylarndaki ilm mnakaalar, ilim dnyasnn dikkatini Konyaya ekiyordu. Bu havaya, tarikatlarn almas da ayr bir eni katyordu. Bu yzden Konya, mehur limlerin urak yeri haline gelmiti. te Konyada alan medreseler, byle bir ilim alannn mahsulleri olarak tezahr etti. Medrese Tbiri ve lk Medreseler Medrese kelimesi Arapa derase kknden olup Talebenin ilim rendii yer manasna gelir. Umum, anlamda ise sbyan mektebinin stnde eitim ve retim yaplan tahsil messeseleridir.1 Bilindii zere slmn ilk emri okudur. lim adna bu kutsal emre byk nem veren Mslmanlar, toplu eitim ve retim yapmaya baladlar. Nitekim toplu retim yaplan ilk yer Erkam bin Ebul-Erkamn evidir.2 Daha sonra cami ve mescidler okul grevi yapmaya baladlar. Hz. Peygamber (S.A.V.) camide oturur ve etrafnda halkalanan cemaat aydnlatrd.3 mam- Azam Ebu Hanife ve mam- Malik hazretleri de derslerini hep camilerde verdiler. htiyalarn zamanla artmas ve cemiyetlerin dalmaya balamas zerine, Emeviler Dneminde (661-750), ocuklar iin mstakil mektepler almaya balad. Bu tr mekteplere kttap veya mektep, retmenlerine ise muallim4 deniyordu. Bu mektepler camilerden ayrldlar. Artk camiler yksek tahsil yaplan yerlerdi. Buralarda din eitimin yannda her eit msbet ilimler de okutuluyordu. Genel anlamda ve resmi sarayn dnda, herkese ak ilk okuma ve aratrma enstits veya akademisi ise Abbasi Halifesi Memun (813-833) zamannda Zerdt okullarnn ilhamyla Badatta kurulmutur (832). Beytl-hikme denilen bu messese bir anlamda ilk medresedir. Ancak ismi medrese deildir. Beytl-hikmelerde Arap, Yahudi ve Hristiyan ilim adamlar beraber alyorlar; Yunan, Hint ve eski ran kltrne ait kaynaklar tetkik ediyorlar, Aristo ve Eflatun gibi bir ok mtefekkirin eserlerini Arapaya eviriyorlard. Bu devir Mutezile frkasnn faaliyetlerinin en ok artt zamandr. Hatta Mutezilenin grleri Abbas Devletinin zorla resm mezhebi haline getirilmitir. Yine bu devirde Badatta Beytl-ilim ve Darl-ilim adyla alan messeseler, asl medreselerin douunda messir olmulardr.5 Abbasler zamannda eitim yerleri iin henz medrese tabiri yoktur. Bu tabir ilk defa IX. asrda kullanlmaya balamsa da, medreselerin resm bir teekkl olarak devlet eliyle kurulmas X. asrda Karahanllar (840-1211/2) zamannda olmutur. Mslman tarihiler medresenin tarihini yazmakta zorlanmaktadrlar. lk medresenin Nizam1-mlk tarafndan kurulduu ileri srlrse de el-Makriz ve el-Suyt, bundan daha nceleri de medreselerin varlndan sz ederler. Bilhassa camide esasl bir ekilde tedrisat yaplan Niaburda, medreseler almtr. Bunlardan drd mehurdu.6 Gerekten Nizamlmlkten nce Gazneli Mahmud (998-1030) Gaznede ve kardei Nasr da Niaburda (1033) medrese amlardr.7 Medrese adn tayan ilk eitim ve retim messeselerinin Merv ve Niabur evrelerinde alma sebeplerini eski Uygur Trklerine ait Budist viharalarnn tesirlerine balayan tarihiler de

880

vardr. Medreseler umumiyetle bir dersane ve etrafnda yeteri kadar talebe hcrelerinden meydana gelmektedir. Medreseyi aann anlay ve mal gcne gre imaret, ktphane, hamam gibi ilaveler de yaplrd. Medrese ister bir hayrsever, isterse bir devlet adam tarafndan yaplm olsun, ders okumak ve ilim tahsil etmek iin yapldndan yaptrann kafasnda kendine gre bir program mevcuttu. Onu medresenin vakfiyesine yazdrmay ihmal etmezdi. slm dnyasndaki ihtisas medreseleri, farkl hizmet sahalar bakmndan grupta toplanr: 1. Darul-hadisler, 2. Dart tplar, 3. Darul-kurralar, Darul-kurralar Anadolu Seluklular ve Karamanoullar topluluunda darul-huffaz adn almlardr. Byk Seluklu Devletinin kurucusu Turul Bey, daha Niabura ilk geldii zaman Sarala Pazarnn yaknnda bir medrese ina edilmesini istemiti. Ayrca Vezir Amidlmlk Kndur de Mervde bir medrese ina ettirmiti.8 Seluklular zamannda byk bir ne kavuan ve pek ok ilim adam yetitiren ve ayn zamanda Mutezilenin bozuk dncesini ilimle rten mehur Nizamiye Medresesinin Badatta inas 1067de tamamlanmtr.9 Darul-ilim adl messeseler ise sunn inanc kuvvetlendirmek iin almlardr ki bunlarn en mehuru Badat Nizamiye Medresesidir. Konya Seluklu Devri Medreseleri rneklerini Byk Seluklu devletinde Melikahn Veziri Nizamlmlkn Tusta, Badatta yaptrd eyvanl medreselerden alan, zamannn niversiteleri mahiyetindeki medreselere Anadolu Seluklular da ok nem vermilerdir. Konyada sk sk bu gzel yaplara rastlamak insana ayr bir ferahlk ve gurur vermektedir. Bir lkenin mhr zerindeki tarihi yaplardr ve bilhassa eer bunlar ilimle alakal olursa Avluya alan drt byk eyvanl Asya medreseleri rnei, Seluklular Devrinde de muhafaza edilerek tatbik edilmitir. Bu arada iklim artlar da gz nnde tutularak medrese yapmnda iki tip ortaya kmtr. Bunlar: 1. Ak avlu medreseler, 2. Kapal, kubbeli medreselerdir.10 Anadolu Seluklu medreseleri genellikle tek katldr. Ancak Sral Medresede olduu gibi iki katl olan da mevcuttur. Eyvan saylar belli deildir. Eyvanlar sivri, beik tonoz rtl; ana eyvann yanlarndaki odalar ise umumiyetle kubbelidir.11 Vakfn gaye ve imknlarna gre Seluklu medreselerinde Kuran, Hadis, Tefsir gibi din ilimler yannda tp, fkh ve astronomi gibi, msbet ilimler de okutulmu, her ilim iin ayr medreseler yaplmtr.12 Tp retimi darifalarla birlikte bulunan medreselerde yaplrd. Nitekim Konya Aleddin Daruifasnn yannda da bir medrese mevcuttu.13

881

Konya medreseleri, Anadolu Seluklu Trkleri, Hanefi mezhebinden olduklar iin, Snn akidelerin ve bilhassa Hanef fkhnn retim yerleri idi. Medreseler ok zengin vakflarla donatldklan iin, hem renciler, hem de alanlar katiyyen madd bir sknt ekmiyorlard. Konya medreselerinde ortalama 20-40 renci bulunuyordu.14 Seluklu medreselerinin bazlar Osmanl devrine intikal etmeden yklp yok olmulardr. Bazlar Osmanllar zamanna ulam, bu devirde hizmet yapm fakat zamanmza gelememitir. Gnmze ulaanlar ise geirdikleri tamirlerle ancak ayakta kalabilmilerdir. eriyye Sicillerinde bu hususu gsteren pek ok tamirat kayd mevcuttur. Bugn Konyamz ssleyen, bu tarih yaplar tarihten gnmze sanki birer mesaj tar gibidir. Yapl Tarihlerine Gre Konya Seluklu Medreselerine Ksa Bir Bak 1. pliki (Altun Aba) Medresesi Konyada ina edilen ilk medresenin Altun Aba Medresesi olduu sylenir. 1200 yllarnda15 II. Rkneddin Sleyman ahn (1196-1204) sipehsalarlarndan emseddin Altun Aba16 tarafndan yaptrlan medrese, vakfiyesinde grlecei zere mtevelli olarak pliki olunun tayin edilmesinden dolay, pliki Medresesi olarak hret yapmtr.17 Hz. Mevlnya giden ana caddede ve pliki Cmiinin gney bitiiinde yer olan Altun Aba Medresesi, ortasnda byk bir kubbesi bulunan kapal medrese tipinde idi.18 Sultanl-ulem Bahaeddin Veled Konyaya terif ettii zaman (1228), Konyada Sultan sarayna misafir olmay reddedip Altun Aba Medresesine inmitir. Bu hususta Eflaki u bilgiyi verir: Sultann niyeti Sultanl-ulemy kendi saraynda arlamak ve onu orada misafir etmekti. Mevlna Baha Veled kabul etmedi ve imamlara medrese, eyhlere hankh, emirlere saray, tccarlara han, babo gezenlere zaviyeler, gariplere kervansaraylar mnsiptir buyurup Altun Aba Medresesine indi.19 Eflk, Konyada o zamana kadar Altun Aba Medresesinden baka bir medrese olmadn da bildirir. Altun Aba Medresesi zengin vakflara sahipti. Medresenin banisi emseddin Altn Aba devleti ele geirip sultanln iln etmeye alan Emri Mimar Sadeddin Kpek tarafndan ldrlmtr.20 pliki Medresesine 1907 ylna kadar mderris tayini yapld eriyye Sicil kaytlaryla sabittir.21 Fakat ne zamana kadar tedrisata devam ettii bilinmiyor. Tekkeleri kapatan kanunun yrrle ginmesinden sonra (3 Mart 1924) tamamen kapatlmtr. pliki Medresesinden bugn sadece kk bir kmbet mevcuttur. 2. Lala Ruzbe Medresesi Ad geen medrese, zamanmza ulaamayan eserlerdendir. Konyann Kalesi (Ahmedek) iinde ve hankhnn bitiiinde yer alan bu medrese I. Aleddin Keykubadn muhtedi Lalas Ruzbe tarafndan yaptrlmt. Horozlu Han da bu ahsndr.22 Konya Osmanllara getii zaman harap olduu iin geliri Hz. Mevlna evkafna katlmtr. 3. Gherta (Molla-i Atik) Medresesi Medrese Konyann ifte Merdiven mahallesinde Seyfiyye Kmbetinin batsnda idi.23 Eflkinin verdii bilgiye gre medreseyi Dizdar lakapl Emir Bedreddin Gherta, Sultanl-ulemann istei zerine, onun ocuklar iin yaptrmtr. (1232).24 Buras daha sonradan Hz. Mevlnann hankh

882

olmutur. Zamanmza kadar gelmedii iin mimar durumu hakknda bilgimiz yok denecek kadar azdr. 4. Tacl-Vezir Medresesi Tacl-vezir Medresesi, Konya Fuarnn kuzeye alan kapsnn sanda, halen ayakta bulunan trbenin bitiiinde idi. Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin 1246 zamannn vezirlerinden Tacddin Ahmed tarafndan 1239de yaptrlmtr.25 1969 ylnda, bir yannda klk dershane dier yannda trbe bulunan ana eyvann duvarlar halen ayakta idi. Medrese kap itibariyle tamamiyle bir Seluklu medresesi tipini andryordu. Byk portaldan sonra avluya girilirdi. Avlunun iki yannda odalar yer alyordu. Solda st kubbeli bir oda, sa tarafta da vkfn trbesi bulunuyordu.26 Bugn Tacl-Vezir Klliyesinden sadece trbe ayaktadr. 5. eref Mesud Medresesi Bu medrese, Konyann Ak-Cmi mahallesinde idi.271239 ylnda Sultan II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda erefah olu Mesud tarafndan yaptrld28 Ulurmak Ali Hoca mahallesinde Hoca Ali Mescidi cephesine yerletirilen kitabeden anlalmaktadr.29 Bu kitabede medresenin bir paras olarak yaptrlan hankhn fakh ve sofilere tahsis edildii bildiriliyor.30 Bugn yeri dahi kaybolmu bulunan medresenin mimar durumunu aklamak ok zordur. 6. Byk Karatay Medresesi Medrese, Konyann Ferhuniye mahallesinde Aleddin Kknn karsndadr. Hemen tak kapsnn zerafetiyle dikkat eken bir Seluklu abidesidir. Emr Celleddin Karatay tarafndan 1251 ylnda yaptrlmtr. . Hakk Konyal, Konyadaki Seluklu eserlerini iri taneli bir inci tesbihine benzetirsek, Karatay Medresesi onun prlanta immesidir eklindeki ifadesiyle, medreseye olan hayranln belirtir.31 Bir sanat aheseri olan kapnn erevesini ve stndeki sath, tarafl som mermerden kitabeli bir ss evirir. Kitabe on para ta zerine Seluk sls ile tek satr halinde yazlmtr.32 Konya Rehberinde ise medresenin tak kaps hakknda u ifadeler yer alr: Bu medresenin kaps tenasbn fevkaladelii, gk ve beyaz mermerin nizam ve irtibatndaki maharet ve zerlerinde husule getirilen kabartma ve tezyinat cidden dikkat eker ve hayret uyandrr.33 Mimar Kemaleddin de bu tak kap hakknda hayranln dile getirir.34 Medresenin vakfiyesi 1253te tanzim edilmi olup, arta gre, buraya devam eden talebe drt snn mezhepten birine mensup olabilecektir.35 Zengin vakflar olan medresenin banisi Celleddin Karatay, kendisini ibadetten alkoyar dncesiyle hi evlenmemi, Karatay ailesi, kardei Kemaleddin Rumtatan tremitir. Medresede 1908 ylna kadar tedrisat yapld, eriyye sicil kaytlaryla sabittir. Zaman zaman tamirat gren medrese bugn ini Eserler Mzesi olarak grev yapmaktadr. 7. Kk Karatay (Kemaliye) Medresesi Aknc mahallesinde, Byk Karatay Medresesinin dousunda ve yol ar tam karsndadr.

883

Celleddin Karatayn kardei Kemaleddin Rumta tarafndan yaptrlan bu eserden gnmze kalan tek hatra tonozu km bir eyvann hznl grnmdr. Bugn rektrlk tarafndan kitap sat yeri olarak kullanlmaktadr. 8. Kad Hurremah Darul-Hadisi Eser eyh Sadreddin-i Konev mahallesinde ve Sadreddin-i Konev Trbesi yaknnda idi. Bu darl-hadisi,36 yaptran Kad Hurremah, Konya kadlar kads Ebul-meali Ahmedin babasdr.37 Darul-hadis yklm bulunduundan mimar zellii bilinmiyor. 9. Seyfiyye Medresesi Rektrln dousunda. ifte Merdiven mahallesinde idi.38 Sultan II. zzeddin Keykavuszamannda Celleddin Karatayn kk kardei Seyfeddin Karasungur tarafndan yaptrlm olduu tahmin ediliyor.39 Bugn yerinde sadece bir kmbet kalmtr. Hatta kmbetin yaknnda bulunan bir bakkala, bu eser hakknda bilgi sorduumda bana; Abi herhalde Yunanllardan kalm bir esermi dediine hayretle ahit olmutum. Karasungura ait bulunan bu trbenin etrafnda vaktiyle bir takm hcrelerin bulunduu baz izlerden anlalmaktadr. 10. Nizamiye Medresesi Konyann Krk mahallesinde, Bankasnn on be yirmi metre kadar dousunda ke banda idi. III. Murad zamanndaki tahrir defterlerine gre, bu ilim messesesi, Emir Nizameddin Ebil-Hasan Ali bn-i il-Alm bin dris tarafndan 1237de yaptrlmtr.40 Nizamiye Medresesi gnmze kadar ulaamad iin mimari zellii de bilinmiyor. Ancak Evliya elebi Konyaya geldii zaman medreselerin en mehurunun Nizamiye Medresesi olduunu yazar.41 Nizamiye Medresesi kubbeli, krgr, gsterili ve ark leminde ok mehur bir ilim yeri idi. Son zamanlara kadar ayakta kalan byk kubbesiyle, kuzey ve bat ynndeki tak kaps 1931 ylnda yklmtr. Tak kapsnn ve kitabesinin baz ksmlar ile bir kemeri Konya Mzesindedir. Eserin Keluk bin Abdullah tarafndan yapldna dair medresenin bat tarafnda bir kitabe vard.42 Konya Rehberi de bu medreseyi kymetli eserler arasnda gstermitir.43 11. Atabekiye (Atabey-Aazade) Medresesi Medrese ifte Merdiven mahallesinde Kad zzeddin Camiinin karsnda idi. Medreseyi Yaruk nalolu Sevinolu Atabey Aslandomu, takribi 1256 ylndan sonra yaptrmtr.44 Medreseye Kobekir Aazadenin torunu Ebubekir Sami Efendi mderris olduktan sonra, medrese Aazade Medresesi olarak da anlmtr.45 Medresenin kitabesi bulunmadndan, mimar bilinmiyor. Medrese zamanmza ulamamtr. Ancak 1900 ylnda harap olan medresenin son eklinin kerpi olduu46 biliniyor. Ayrca medresenin dier medreselerde olduu gibi yannda bir de mescidi bulunduu eriyye sicil kaytlarndan anlalyor.47 Atabekiye Medresesi, devrine uygun muhteem bir trenle alm ve trende Konyann ve zamann byklerinden Hz. Mevlana, eyh Sracaddin-i Urmev, Muineddin Sleyman Pervane ve dierleri bulunmutur.48

884

Medresenin vkf , II. zzeddin Keykavus zamannda emr-i ahur iken, birok isyanlar bastrm ve kardein beraberce devleti idare etmelerine byk yardmc olmutur. Moollara dmanl ile tannmtr. lm tarihini bn Bibi 1256; Aksariy ise 1258 olarak belirtir.49 Bugn bu eserin yerinde Ata Petrol tesisleri bulunmaktadr. 12. Pamukular (Penbe Furuan)Medresesi Bu medresenin mahiyeti iyi anlalamamtr. Eflkiye gre Pamukular arsnda50 pliki Camii civarnda dam rtl bir medrese idi.51 Eflki, Hz. Mevlana ile ems-i Tebrizinin bulumalarn52 anlatrken, Mevlnann Penbe Furuan Medresesinden kp, rahvan katrla yoluna devam ederken ems-i Tebrizi ile bulutuklarn ve emsin elinden tutarak kendi medresesine grdn yazar.53 Pamukular Medresenin Altun Aba Medresesinin dier bir ad olmas ihtimali de vardr.54 nk Hz. Mevlana, Konyada drt muteber medresenin mderrisi idi. Bunlar, Altun Aba, Gherta, Aknc ve Kad zzeddin medreseleri idi. Altun Aba Medresesi fetva makam idi. Babas Sultantllema lnceye kadar bu medresede oturmulard. te Altun Aba Medresesinin bu yzden Pamukular Medresesi olma ihtimali yksektir.55 13. nce Minareli Darl-hadis Medresesi Bu grkemli yap, Aleddin Tepesinin batsnda, Beyhekim mahallesindedir. Seluklu Veziri ve Ebul-hayrat lakapl Sahib-ata Fahreddin Ali tarafndan, takribi 1264 ylnda yaptrlmtr. Mimar Keluk bin Abdullahtr. Darul-hadisin Trk tezyinatnn en parlak, mkemmel ve orijinal bir numunesi56 olduu belirtilen ve kubbe balangc hizasna kadar kan tak kaps dou ynndedir. Seluklu Saraynn Bab- Sultan denilen kaps da onun nnden geen yola alrd.57 Darul-hadis Medresesi kapal tiptedir. Yksek ve ferah kubbesinin rt sahanlkta, Karatay Medresesinde olduu gibi bir havuz vard. Salonun sa ve sol tarafnda bulunan niler talebe odalarna alan kaplara aittir. Medreseye ismini veren ince minaresi ise, srl tulal minarelere en gzel bir rnektir. Minare ifte erefeli olup kaplar batya alrd. ki erefe de istalaktitli birer sepetleme zerine dayanmakta ve kenarlarnda ta korkuluklar bulunmakta idi.58 Minarenin aadaki erefesi hemen hemen kubbe ile ayn seviyede bulunuyordu. teki erefe ise iki kat daha yksekti.59 27 Kasm 1901 aramba gn minareye isabet eden iki yldrm ile hem minarenin birinci erefesi yklm hem de mescidin kubbesi yara almtr.60 Medresenin vkf olan Sahip Ata aslen Konyal61 olup mahlas Fahreddindir. II. zzeddin Keykavusa vezirlik yaptktan sonra III. Gyaseddin Keyhsrevin de veziri olmutur. Mehur Cimri olaynda iki olunu birden kaybetmi, 1281 ylnda Akehirin Nadir kynde vefat etmitir. Cesedi mumyalanarak Konyadaki trbesine defnedilmitir.62 ok zengin ve hayrseverdi. Ilgn, Akehir, shakl, Kayseri ve Sivasta bir ok eseri bulunmaktadr. Medresenin ok zengin vakflar vard. eitli zamanlarda tamirat gren nce Minareli Medrese 1956 ylndan beri Seluklu Devri Ta ve Ahap mzesi olarak kullanlmaktadr. 14. Sral (Muslihiye) Medresesi

885

Sral Medrese, Konyann Gazi Alemah mahallesinde, Arapolu Makasdan Sahip Ata Camiine giden yolun sandadr. Muslihiye Medresesinin kaps inileriyle mehur olduundan daha ok Sral Medrese olarak anlmtr. Sral Medrese, zerinde kubbesi bulunmayan ak avlulu bir medresedir. Ta kap, trbe, avlu ve revak olmak olmak zere drt ksmdan ibarettir. ki katl eyvanl medreselerinden bidev bir yap olan Sral Medrese, tamamiyle simetrik ve dengeli plan ile klasik Seluklu medreselerinin ilk rnekleri arasnda yer alr. Sral Medrese dou-bat istikametinde ve dikdrtgen eklinde bir kaide zerine oturtulmutur. Dikdrtgenin uzun kenarn tekil eden yanlarnda altl stl medrese odalar vardr.63 Ta kapsnda bulunan kemerin stndeki mermer kitabesinden64 anlaldna gre, II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Bedreddin Muslih, Hanefi mezhebinden fakihler ve talebeler iin bu medreseyi yaptrmtr. Sral Medrese, mimarlk, mimari tezyinat, yaz ve ini sanatlar itibaryle devrinin kemalini ifade eden bir eserdir. Trk sanat zevkinin, sanata istidadnn, din vecd ve ilhamnn en canl bir ahididir.65 Eyvan kemerine ait niin solunda ve stte ini bir madolyonun iindeki kitabeden, eserin mimarnn Tuslu Osmanolu Mehmed olu Mehmed olduu anlalyor. 1895te Anadoluya gelen Friedrich Sarre ve Charles Texier eserlerinde Sral Medreseden bahsetmiler ve birer plann da kitaplarna koymulardr. Medrese bir ok tamirat geirerek gnmze ulamay baarmtr. Eserin bnisi Bedreddin Muslih, I. Aleddin Keykubatn olu II. Gyaseddin Keyhsrevin emirlerinden olup, Lala, Hadim ve Hoca unvanlarn tayordu. kardeten biri olan II. Aleddin Keykubatn ldrlmesinde eli olduu bildirilir.66 Bedreddin Muslihin ne zaman ld kesin olarak belli deilse de 1258den sonra vefat ettii ve medresesindeki trbesine defnedildii zannediliyor. Konyadaki Seluklu Medreseleri hakknda bu ksa bilgilerden sonra imdi de Osmanllar zamannda mevcut olan bu medreselerde grev yapan mderrisler tarih sras iinde Tablo 1de gsterilmitir. Sonu Konya iline mahsus 151 eriye sicil defterini taramak suretiyle tespit edebildiimiz mderrisler yukarda belirtilmitir. Ancak gzden kaanlar olabilecei gibi, defterlere ismi gemeyenlerin de olmas muhtemeldir. Zaten dikkat edilirse seneler arasnda uzun boluklar olduu gibi, ayn sene iinde ad geen medreselerin mderrislerini topluca gstermek de mmkn olmamtr. Bununla beraber elde edilen bu bilgiler bize, Seluklulardan Osmanllara intikal eden medreselerin devlet gzetiminde ve vakflarn aynen kullanlmasyla hizmetlerini Cumhuriyet yllarna kadar dzen iinde srdrm olduklarn gsteriyor. Vakflara hizmet yapanlara nazaran en yksek creti de daima mderrisler almlardr. Bu durum ilme ve ilim adamlarna verilen deerin gzel bir gstergesidir. DPNOTLAR

886

1 2 3 a.g.e., s. 4. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Cahit Baltac, Osmanl Medreseleri, stanbul 1976, s. 25. Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983, s. 15. M. Cavid Baysun, Mescid, slam Ansiklopedisi, c. X, s. 47; Atay, a.g.e., s. 15; Baltac, Baltac, a.g.e., s. 4. Baltac, a.g.e., s. 6, 7. Medreseler iin bkz. Baysun, a.g.m., s. 50-76. Baltac, a.g.e., s. 6, 7. M. Altay Kymen, Alp-Arslan Zaman Kltr Messeseleri, Seluklu Aratrma Dergisi, Kymen, a.g.m., s. 78. Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, I., stanbul 1969, nsz; Celal Esat Arseven, Sanat Anadolu Seluklu ve Beylikler devri medreseleri iin bkz.; Metin Szen, Anadolu Aslanapa, a.g.e., s. 133; Mehmet nder, Mevlna ehri Konya, Ankara 1971, s. 150. Konya eriyye Sicil Defteri (Ksaltma: SD), Cilt: 46; s. 273/3. Geni bilgi iin bkz. Yusuf

IV., Ankara 1975, s. 77.

Ansiklopedisi, V., stanbul 1995, s. 2075; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul 1984, s. 135. Medreseleri, I. ve II., stanbul 1970 ve 1972.

Kkda, Konyada Aleddin Dr-ifs, Tp Medresesi ve Mescidinin Yeri, Yaps, Osmanl Aratrmalar, IX., stanbul 1989, s. 356; ayn yazar, Konya Aleddin Dr-if Medresesine Dair Baz belgeler, Seluk niversitesi Tp Fakltesi Dergisi, VI/3, (1990), s. 325. 14 15 16 17 18 Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri-emseddin Altn Aba Vakfiyesi ve Hayat, nder, a.g.e., s. 152. bni Bibi, Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, (M. N. Genosman), Ankara 1941, s. 249. Turan, a.g.m., s. 201. Kuran (a.g.e., s. 105, 106). pliki Medresesi iin dikdrtgen bir avlu etrafnda Belleten, XI., Say: 42 Ankara 1947, s. 78.

tertiplenmiti diyerek ak avlulu olduunu belirtiyorsa da eriyye sicil kaytlarndaki bir tamirat kayd, kapal medrese tipinde olduuna phe brakmaz. . S. D., C. 40, s. 59/1. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Ahmet Eflki, Menakbl-Arfin, (Ter: Tahsin Yazc), I., stanbul 1973, s. 123. bni Bibi, a.g.e., s. 191, 192. . S. D., C.: 115, S. 144/2. . Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya 1964, s. 883. Konyal, a.g.e., s. 801. Eflaki, a.g.e., I., s. 134. Mehmet nder, Konya Maarifi Tarihi, Konya 1952, s. 23; Kuran, a.g.e., I., S. 106. nder, a.g.e., s. 23. . S. D., C.: 30, S. 1/9. Konyal, a.g.e., s. 387. nder, a.g.e., s. 153.

887

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

Kitabe iin bkz., nder, a.g.e., s. 153. Konyal, a.g.e., s. 846. Kitabesi iin bkz. Konyal, a.g.e., s. 851; nder, a.g.e., s. 161. M. Ferit ve Arkadalar, Konya Rehberi, stanbul 1339, s. 77. Mimar Kemaleddin, Yeni Mecmua, Say: 2, s. 50. Vakfiye iin bkz. Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeler-Celaleddin Karatay Vakflar ve Tuncer Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 90. Konyal, a.g.e., s. 842. nder, a.g.e., s. 153. Dier Karatay medreselerine yakn olmas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. M. Ferit Uur-

Vakfiyeleri, Belleten, XII., Ankara 1948, s. 74.

M. Mesut Koman, Seluklu Byklerinden Celaleddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Y. B., Konya 1940, s. 74; nder, a.g.e., s. 153. 40 M. Ferit Uur-M. M. Komanda (a.g.e., s. 75) medresenin I. zzeddin Keykavus (12111219) zamannda Mahmud Vezirolu Nizameddin Ahmed tarafndan yaptrldn bildirir; . H. Konyal, a.g.e., s. 885. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 Evliya elebi, Seyahatnme, III, s. 710. Konyal, a.g.e., s. 885. M. Ferit ve arkadalar, a.g.e., s. 91. Konyal, a.g.e., s. 785. . S. D., C.: 146, S. 5/7. nder, a.g.e., s. 19. . S. D., C.: s. 273/1. bn-i Bibi, a.g.e., s. 243de Uzluk notu. H. Konyal, Bir Hccet ki Vakfiye, Vakflar Dergisi, Say: 7, stanbul 1968, s. 97. Eflki, a.g.e., I., s. 86. Konyal, a.g.e., s. 886. ems-I Tebrizi Konyaya 23 ekim 1244de gelmitir. Konyal, a.g.e., s. 887. Konyal, a.g.e., s. 887. Eflaki, a.g.e., II., s. 618. Konyal, a.g.e., s. 887. Mister Evert H. Burger, Taymis Gazetesi, Mart 1930. Kap iilii iin bkz.: Arseven, a.g.e., s. 63. M. F. Uur, M. M. Koman, a.g.e., s. 68. Arseven, a.g.e., s. 66. M. F. Uur, M. M. Koman, a.g.e., s. 69; . S. D, C.; 110, s. 88/1. Refik Turan, Vezir Fahreddin Ali, Konyada yerlemi Hac Ekber olu Hseyinin oludur. M. F. Uur-M. M. Koman, a.g.e., s. 20. M. Zeki Oral, Konyada Sral Medrese, Belleten, XXV., s. 99.; A. Kuran, a.g.e., I., s. 71.

Aslen ranldr der. Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, stanbul 1995, s. 43.

888

64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Kitabe iin bkz. Konyal, a.g.e., s. 889-890. Oral, a.g.m., s. 368. Aksaray, Musameretl-ahbr, Seluki Devletleri Tarihi, (Terc: M. N. Gencosman), Ankara . S. D, C.: s. 43/5. A.g.d., s. 1/3. . S. D. C.: 30, s. 3/4. . S. D., C.: 39, s. 3/6. . S. D., C.: 30, s. 5/9. A.g.d., s. 7/9. A.g.d., s. 6/1. A.g.d., s. 3/3. A.g.d., s. 4/2. A.g.d., s. 4/4. A.g.d., s. 4/3. A.g.d., s. 5/4. A.g.d., s. 7/9. A.g.d., s. 4/1. A.g.d., s. 7/5. A.g.d., s. 7/2. A.g.d., s. 6/9. A.g.d., s. 7/2. A.g.d., s. 1/7. A.g.d., s. 6/3. A.g.d., s. 7/7. A.g.d., s. 7/4. A.g.d., s. 7/4. A.g.d., s. 1/3. . S. D, C.: 22, s. 315. A.g.d., s. 26/4. A.g.d., s. 1/6. . S. D, C.: 30, s. 3/6. . S. D, C.: 7, s. 33/1. . S. D, C.: 6, s. 6/2. . S. D, C.: 8, s. 2/5. A.g.d., s. 2/5. A.g.d., s. 1/2.

1944, s. 39.

100 A.g.d., s. 2/1. 101 . S. D, C.: 9, s. 62/4. 102 . S. D, C.: 11, s. 6/3.

889

103 . S. D, C.: 10, s. 3/3. 104 A.g.d., s. 252/3. 105 . S. D, C.: 11, s. 5/1. 106 . S. D, C.: 13, s. 250/3. 107 A.g.d., c. 13, s. 250/3. 108 . S. D, C.: 26, s. 9/1. 109 A.g.d., s. 275/3. 110 . S. D, C.: 31, s. 142/1. 111 . S. D, C.: 34, s. 12/2. 112 . S. D, C.: 40, s. 59/1. 113. S. D, C.: 42, s. 268/2. 114 A.g.d., s. 268/2. 115 . S. D, C.: 44, s. 189/2. 116 . S. D, C.: 46, s. 273/1. 117 . S. D, C.: 48, s. 283/1. 118 . S. D, C.: 51, s. 312/1. 119 . S. D, C.: 53, s. 272/3. 120 A.g.d., s. 261/2. 121 . S. D, C.: 56, s. 162/1. 122 . S. D, C.: 60, s. 127/2. 123 . S. D, C.: 61, s. 111/3. 124 . S. D,C.: 62, s. 149/1. 125 . H. Konyal, a.g.e., s. 899. 126 . S. D, C.: 64, s. 117/2. 127 A.g.d., s. 119/2. 128 . S. D, C.: 66, s. 122/3. 129 . S. D, C.: 115 s. 44/1. 130 . S. D, C.: 97, s. 144/1. 131 . S. D, C.: 87, s. 73/7. 132 . S. D, C.: 97, s. 116/2. 133 . S. D, C.: 99, s. 462/2. 134 . S. D, C.: 104, s. 68/1. 135 . S. D, C.: 146, s. 5/7. 136 . S. D, C.: 107, s. 56/2. 137 . S. D, C.: 109, s. 125/4. 138 . S. D, C.: 110, s. 89/2. 139 . S. D,C.: 112, s. 128/3. 140 A.g.d., s. 71/3. 141 . S. D,C.: 115, s. 44/1. 142 A.g.d., s. 44/1.

890

143 A.g.d., s. 144/2. 144 . S. D, C.: 115, s. 187/3.

891

Sadru'd-Dn Konev Ktphanesi ve Kitaplar / Prof. Dr. Mikil Bayram [s.585-]

Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Giri Anadolu Seluklular dnemi bilginlerinden olup sultanlar muallimi diye tannan Malatyal eyh Mecdd-din shakn (1221) olu, nl Maribli sf Muhyid-din bnl-Arabnin (1241) vey olu ve talebesi olan eyh Sadrud-din Muhammed el-Konev (1274) lmnden ksa bir sre nce bir Vasiyet-nme yazmtr.1 Konev bu Vasiyet-nmede baz duygu ve dncelerini, yaknlarna, dostlarna tavsiyelerini ve yapmalarn istedii baz ileri bildirmektedir. Bir buuk-iki sahife kadar olan bu Vasiyet-nmede Sadrud-din Konev ahs kitaplaryla ilgili olarak da baz isteklerde bulunmaktadr. Bu istekleri birka madde halinde ifade etmek mmkndr: 1. Felsefeye dair olan kitaplarnn satlp parasnn Mslman fakirlere sadaka olarak datlmasn, 2. Tp, Fkh, Tefsir ve Hadise dair kitaplarnn ama (Dmak) gtrlp orada ilim ile megul olanlarn istifadesine sunulmak zere vakfedilmesini, 3. Kendi telifi olan eserlerin de Afifd-dinde hatra olarak kalmasn bildirmektedir. Bu Afifddinin Sadrud-din Konevnin kz Seknenin ei yani damad olduu anlalmaktadr. 4. Kendisinden sonra hi kimsenin eyhinin (bnl-Arab) ve kendisinin telif eserlerinde derun manalar (mevcid) aramamalar ve yorumlamamalarn nk bu yolun kendisiyle kapandn bildirmektedir. Bu bildiride Sadrud-din Konevnin ahs kitaplar ve bu kitaplarn yedi yz yllk maceras ile ilgili bilgiler verilecektir. A. Konya Sadrud-din Konev Ktphanesi Sadrud-din Konev 22 temmuz 1274 gn vefat etmitir. Vefatndan sonra kitaplar ile ilgili tavsiyelerinden nc k yani kendi telifi olan eserlerle ilgili tavsiyesi hari dier tavsiyelerinin hi birine uyulmamtr.2 Onun zamannda devlet yetkilileri Konevnin talebe ve yaknlar, dostlar ok byk madd ve manev deere sahip bulunan kitaplarnn satlmasna ve ama gtrlmesine ve Anadolunun bu deerli hazineden mahrum kalmasna gnlleri raz olmamtr. Sadrud-din Konevnin ld yl mezar ve camii ile medresesi arasnda bir imaret ve ktphane ina ederek onun adna vakfiye dzenlemiler ve kitaplarn buraya vakfetmilerdir. Bu durum cami, imaret ve ktphaneye alan ve bugn de mevcut olan d kap alnlndaki kitabede ifade edilmitir. Bu kitabenin tercmesi yledir: Bu kutlu imaret, iinde Sadrud-din Muhammed b. shakn medfun bulunduu trbe ve vakfiyesinde artlar belirtilmi bulunan vakfettii kitaplarn ihtiva eden ktphane (Darul-ktb) onun salih arkadalar adna (1274) ylnda ina edildi.3 Bu imaretin kimler tarafndan ina edildii belirtilmemitir. Ancak yukarda da ifade edildii gibi Konevnin yaknlar ve o dnemin yetkili ve nfuzlu kiilerinin bu ii byle plnladklar anlalmaktadr. Bu ii yapanlar Konevnin kz

892

Sekne ile damad Afifd-dinin rzasn da alm olmallar. Ancak Sadrud-din Konevnin kendi elyazs olan telif eserleri ve zel defterlerinin bu ktphaneye konmad Vasiyet-nmesinde belirtildii zere damad Afifd-dine hatra olarak brakld sonraki asrlara intikal eden bilgilerden renilmektedir. Sadrud-din Konev Ktphanesi bu ekilde teekkl ettikten sonra dnem dnem baka insanlar da bu ktphaneye kitaplar balamlardr. Bu kitaplarn kapak sahifelerine Bu kitabn Sadrud-din Konev vakf olduu kayd yazlmtr. Fakat bizzat Sadrud-din Konevden intikal eden kitaplarda Sadrud-din el-Konevnin temellk imzas bulunmaktadr. Bir oklarnda da S. Konevnin hocalar ve yaknlarnn sema ve kraat kaytlar bulunmaktadr.4 Sadrud-din Konev Klliyesi diye anlan yap bugn mevcuttur. Ancak medrese, iae ve ibadet yeri gnmze gelmemitir. Ktphane ksm iki blmden mteekkildir. avludan merdivenle ikinci kata klnca geni bir okuyucu salonuna girilmektedir. Salonun kble cihetindeki oda ise kitaplarn muhafaza edildii yerdir. Yap Osmanllar zamannda bir ok defalar onarm grmtr. Son byk onarm Sultan II. Abdlhamid dnemi Konya valisi Ferid Paa tarafndan (1899) ylnda gerekletirilmitir. Btn bu onarmlarda yapnn ne kadar deitiini aratrmak ayr bir aratrma konusudur. 1926da yeni bir dzenleme ile Sadrud-din Konevnin kitaplar asl yerinden Konya Yusufaa Ktphanesine konulmu ve bugn burada hizmete sunulmaktadr. Sadrud-din Konevnin ka kitab bulunduu ve ne kadarnn gnmze geldii bu yazda ele alnacaktr. B. Sadrud-din Konevnin Kitaplar Sadrud-din Konevnin babas Malatyal eyh Mecdd-din shak Anadolu Seluklular Devleti hizmetinde bulunmu, birka defa diplomat olarak Badada gitmi bu yolculuklar esnasnda Musul ve Cizrede devrin tannm ilim adamlarndan bnl-Esr kardelerle, bnl-Cevz ve olu Abdurrahman ile grmeleri olmu ve onlarn bir takm eserlerini ve daha baka eserler edinmitir. Bu eserler olu Sadrud-din Konevye intikal etmitir ki, bunlarn bir ou melliflerin veya yaknlarnn el-yazlardr. Dier taraftan Sadrud-din Konev uzun sre Suriye ve Msrda vey babas Muhyid-din bnl-Arabnin yannda bulunmu, vey babasnn da birok eserleri Sadrud-din Konevye intikal etmitir. Bu eserler arasnda bnl-Arabnin kendi el-yazs olan telif eserleri ve Maribden getirdii bir takm ahs eserleri bulunmaktadr. Sadrud-din Konevnin kendi telifi olan eserlerin kendi el-yazs olan nshalar da kitaplar arasnda bulunuyordu. Dostlarna ve devlet adamlarna yazd mektuplar ve dostlarnn kendisine yazdklar mektuplar ve bir takm kk risaleleri zel defterlerinde toplamt. Ksacas zengin ve muhteval bir koleksiyona sahip idi. Onun bu defterleri Anadolu Seluklular dneminin ilm, siyas ve kltrel hayat ile ilgili zengin bir ariv niteliinde idi. Sadrud-din Konev, srekli yazan, not den bir bilim adamdr. Dostlarna, devlet adamlarna mektuplar yazmakta, bazen kk bir hatrasn tarih vererek bir kenara kaydetmektedir. Fakat mrnn son bir ylna ait hibir notuna rastlanmamaktadr. Bu durum onun mrnn son ylnda

893

hasta olduunu dndrmektedir. Bu yazya konu olan Vasiyye sini muhtemelen hasta olduu gnlerde ya bizzat yazm veya yaknlarna yazdrm olmaldr. Sadrud-din Konevnin kitaplar onun adna ina edilen kitapla yerletirilirken her kitabn kapak sahifesine (zahriye) yle bir vakf kayd yazmlardr: ,! ,G}! JGW mO! K}! }h}! ! m-T}! +w}! !M> q G? q?O! , G? }?h}! J!F ~ !O Mg ~g ~}! [ JT 4~: J Ap~~-} K} Gg LT}! .w}! K-l, K,! ~ 9KD, ! ^KS ~P}! JO , G o h[ o ,ip1, ~g A-O ~}! !K}G-, ,I}! ~g }! o hO Gh, } Bu vakf kaydnn ksaca tercmesi yledir: Kendisinin telifi olan bu kitapSadrud-din Muhammedtarafndan kabri yannda ina edilen ktphaneye Mslmanlarn yararlanmalar iin vakfedildi. Kitabn ancak rehin karlnda kitaplktan karlmasn aksi halde yerinde ondan yararlanlmasn art kotu Bu ibare onun kendi telifi olan Denizlili Yusuf b. Ahmed tarafndan 672 (1273) ylnda kopya edilen Mifthu cemil-gayb adl eserinin 1a sahifesine yazlan vakf kayddr.5 Dier kitaplarnn her birinin kapak sahifesine buna benzer bir vakf kayd yazlmtr. Bu demektir ki lmnden sonra S. Konevnin btn kitaplar tescil edilmitir. Ancak bu kitaplarnn miktarn ve adlarn renebileceimiz bir liste o gnden gnmze gelmemitir. Bu yzden de S. Konevnin ka kitab bulunduunu bilmiyoruz. Ancak Fatih Sultan II. Mehmet Karaman li fethedilince o blgedeki vakflar tescil etmek amacyla 880 (1475-76) ylnda Karaman line gnderilen Osmanl lyazclar Konyada Sadrud-din Konevnin vakfn da tescil etmilerdir. Bu arada Konevnin Ktphanesindeki kitaplar da tek tek kaydetmilerdir. Bu kayda gre Konevnin vakf olan kitaplarn says 200 ksur eserdir.6 Bu liste ile bugn Konya Yusufaa Ktphanesinde bulunan Sadrud-din Konevnin kitaplar karlatrld zaman yedi yz yl aan tarih sreci iinde pek ok kitaplarnn zayi olduu grlmektedir. Bu kitaplarn ne ekilde zayi olduunu aklamaya gemeden nce Sadrud-din Konevnin ahs kitaplar ile ilgili baz nemli tarih bilgileri ksaca hatrlatmam gerekmektedir. Sadrud-din Konev hayatta iken etrafnda ok sayda talebe bulunuyordu. Bu talebeleri onun gzetiminde bilimsel almalarn yrtyorlard. Onun ve hocas bnl-Arabnin eserlerini okuyor, istinsah ediyor ve hatta onun tevik ve yol gstermeleriyle erhler, telifler yapyorlard.7 Onun lmnden sonra da Mellefat sahibi olan baz talebeleri nlenmilerdir. Bunlardan ok tannm olanlar unlardr: 1. Kutbud-din-i irz (710/1310) 2. Meyyedd-din Mahmud el Cend (700/1301) 3. Fahrud-din-i Irk (688/1289) 4. ihabd-din oban el-Erakl (?) 5. Saidd-din el-Fegan (692 /1393)

894

6. Zeynd-din Muhammed b. Ebi Bekr er-Rz (678/1279) 7. zzd-din Muhammed e-irvn (?) Dnem dnem bir ok tannm bilim adamlar bnl-Arabnin v e S. Konevnin eserlerinin ana nshalarna ulamak iin uzak yerlerden Konyaya kadar gelerek Sadrud-din Konev Ktphanesinde bir sre alma imkn bulmular, onun ve bnl-Arabnin eserlerini istinsah ederek gtrmlerdir. Bunlardan tannm olanlarndan bir ka unlardr: 1. nl dilci Mecdd-din Muhammed el-Frzbd (1414) 2. Molla Abdurrahman- Cm 1492) 3. Fatih Sultan Mehmedin hocas Akemseddin (1457) 4. Yr Ali irz (1412) 5. Seyyid erif el-Curcan (1414) C. Konevnin Kendi El-Yazlarve Defterleri Kad Burhaneddinin zel tarihisi Aziz-i Esterebdnin bildirdiine gre Eretna Oullar devri bilginlerinden Yr Ali irz Kayseriden birka hal ile Konyaya gelmi ve Sadrud-din Konevnin makamna hallar hediye etmitir.8 Yr Ali bu vesile ile bir mddet Konyada Sadrud-din Konevnin zel defterlerini mtalaa etme imkn bulmu ve defterlerde bulunan mektup ve risalelerden mteekkil iki Mecmuatr-resil meydana getirmitir. Bu mecmualardan biri Ayasofya (Sleymaniye) Ktphanesi nr. 2349da kaytldr. Bu mecmuada Yr Ali irz, Sadrud-din Konev ile Ahi Evren diye tannan Krehirli Hace Nasrd-din Mahmudun birbirlerine yazdklar mektuplar kopya ederek bir eser vcuda getirmitir. Ancak Yr Ali bu mektuplarn S. Konev ile ranl filozof Hace Nasird-din-i Ts arasnda teati edildiini sanm ve bu mektuplar yle takdim etmitir. Yr Aliden sonra baka mstensih ve yazarlar da bu mektuplar ele geirmiler veya Yr Alinin nshasndan kopya ederek veya gene Sadrud-din Konevnin arivinden derlemiler ve bu mektuplarn bana Hace Nasirin Konevye veya Konevnin Hace Nasire mektubudur eklinde ibareler koyarak Ts ile Konevnin mektuplatklar iddiasn yaygn bir kanaat haline getirmilerdir.9 Yr Ali iraznin Sadrud-din Konevnin zel defterlerinden kopya ettii ikinci mecmua da Bursa Eski Eserler Ktphanesi, Hseyin elebi ksm nr. 1183dedir. Bu mecmuada Yr Ali, Konevnin zel defterlerininde bulduu baz nemli risaleleri ve Konevnin dostlarna, dostlarnn da ona yazdklar mektuplar derlemi ve bu mecmuann muhtelif yerlerinde AT}! Kp> / JGW (eyhin huzurundan aldm), AT}! K1oF |p (eyhin defterinden alnd), AT}! K1oF o +w (eyhin defterinde yazlyd), A-T}! KoF |Kl (eyhin defterinden alnmtr) gibi ifadeler kullanarak bu mecmuay S. Konevnin defterlerinden kopya ettiini belirtmitir.10 Nitekim Osmanl l-yazclar Karaman li evkafn tescil ederlerken Sadrud-din Konev Ktphanesindeki kitaplarn adlarn tesbit etmilerdir. Bu listede S. Konevnin eserlerinin mellif nshalar ve ahsi defterleri mevcut deildir. yle anlalyor ki, Sadrud-din-i Konevnin zel defterleri ve hocas Muhyid-din bnl-Arabinin ve dier yaknlarnn el yazlar ve hatra nitelii tayan notlar ve belgeler ktphanesine intikal etmemitir. Bunlar yaknlarnn ve ahfadnn ellerinde bulunuyorlard. Dnem dnem Konyaya gelen ilim ve fikir adamlar buralarda S. Konevnin ve hocalar ve yaknlarnn el yazlarn grme ve inceleme imkn buluyorlard.

895

te Yr Ali irazi gibi bakalar da dnem dnem S.Konevnin soyundan gelenlerin elinde bulunan onun telif eserlerini ve ahsi notlar ve mektuplarn grme imkn bulmulardr. Mesel: 898 (l493) ylnda Hac Mumin Halife adl bir zat S. Konevnin el-yazs ile yazlm olan risaleler ve mektuplara ulam ve bunlar istinsah ettii Nafahatl-ilhiyyenin sonuna eklemitir.11 Ktphane almalarm esnasnda bunun gibi daha pek ok ahslarn S. Konevnin zel defterlerinden istifade ettiklerini ve onun el-yazs olan nshalardan istinsahlar yaptklarna rastladm. Mesel: Ayasofya (Sleymaniye) Ktphanesi nr. 2412deki Mktebt nshas, keza yine Ayasofya (Sleymaniye) Ktphanesi nr. 2358deki Msriul-msri adl eser S. Konevnin zel defterlerinden birileri tarafndan kopya edilmi ve nshalar oaltlmtr. Bunlar burada daha fazla sralamaya gerek grmyorum. Ancak u kadarn syleyeyim, S. Konevnin zel defterlerinden bir tanesi gnmze gelmitir. Bu defter Konya Yusufaa Ktphanesi nr. 7850de kaytldr.12 Ola ki baka ktphanelerde de S. Konevnin bu defterleri ve kendi telifi olan eserlerin mellif nshalar vardr. Sonu Anadolu Seluklular zamannda Konya, slm dnyasnn nde gelen ilim ve irfan merkezi durumunda idi. Seluklu ve Osmanl tarihi boyunca iki byk fikr ve irfan hareketin merkezi olma zelliini korumutur. Bu fikir ve irfan hareketlerinden biri Mevln Celld-din-i Rmnin balatt Celliye hareketidir. Mevlndan sonra Mevleviye (Mevlevlik) ad altnda bir tarikat eklinde devam etmitir. Konyadan neet eden dier fikir akm da Ekberiyye hareketidir. Bu hareket adn eyhul-ekber diye anlan Muhyid-din bnl-Arabden almakta ve Konyal eyh Sadrd-din Muhammedin balatt ilm ve irfan harekettir. Sadrud-din Konev uzun sre ama yerleen vey babas ve hocas bnl-Arabnin yannda kalm ve onun yetitirdii en tannm talebesi ve takipisi olmutur. (1247) ylnda Konyaya dnm ve mrnn sonuna kadar Konyada yaamtr. Sadrud-din Konev Suriyeden Konyaya gelirken z babas Mecdd-din shak ve vey babas bnl-Arabden kendisine intikal eden klliyetli miktardaki eserleri beraberinde Konyaya getirmitir. Konyada talim, tedrs ve telif ile megul olmu ve Konyay Ekberiyye denilen fikir akmnn merkezi haline getirmitir. Hocasnn eserlerini okutmu erh etmi ve pek ok talebeler yetitirmitir. Talebesi Meyyedd-din Mahmud el-Cend onun lm zerine yazd mersiye de yle demektedir:13 Dnyann halifesi ve insanln sz, mana denizi, derin bilgilerin kayna gt eyhul-slamn lmnden sonra olgunluk ve aydnlktan eser kalmad. Keke o aramzdan ayrlmasayd Ondan sonra problemlerin zcs, gerekleri ortaya koyan kald m? Ondan baka karanlk vadileri sabah yldz gibi zirvede parlayp k saan var m Ey asrmzn eyhi ve karanlk labirentlerde bize yol gsteren sana selm olsun Bu gn Konya Yusufaa Ktphanesinde Sadrud-din Konevnin vakf olan 168 kitap bulunmaktadr. Bu kitaplardan bir ksm S. Konevnin lmnden sonra onun ktphanesine vakfedilen kitaplardr. Bizzat kendisinden intikal eden kitaplar da onun temellk imzas veya vakf kayd bulunmaktadr.14 Konevye ait olan bu kitaplarn pekounun kraat ve sema kaytlarnda, kenar notlarnda hocalarnn, yaknlarnn, kendisinin ve talebelerinin el-yazlar bulunmaktadr.15

896

Tarih boyunca dnem dnem S. Konevnin koyduu vakf artlarnda da yer ald zere yerine rehin konularak Konevnin baz kitaplarnn ktphanesinden alnm ve fakat bilemediimiz sebeplerden dolay yerine iade edilmemi olduu anlalmaktadr.16 Sadrud-din Konevnin bir ok kitaplar bu ekilde zayi olmutur. Mesel stanbul slm Eserler Mzesindeki el-Futhtl-Mekkiye nshas vaktiyle Konyada bulunuyordu. Muhtemelen iare yoluyla stanbula gtrlm geri iade edilmemitir. Keza Mecdd-din bnl-Esrin Cmiul-usl adl eserinin alt cildi Konya Yusufaa Ktphanesinde olduu halde bir cildi-ki mellif nshasdr-Konya zzet Koyunolu Ktphanesindedir. Bu cild vaktiyle S. Konevnin Ktphanesinde idi. Sadrud-din Konevnin damad Afifd-din ve kz Sekneye intikal eden eserlerin izini srmek mmkn olmamaktadr. S. Konev ile Ahi Evren diye bilinen Hace Nasrd-din Mahmud srekli olarak birbirlerine mektuplar yazyorlard ve yazdklar eserlerini birbirlerine gnderiyorlard.17 Ancak Ahi Evren Hace Nasirud-din Mahmud 1261 ylnn Nisan aynda Krehirde ldrlnce, eserleri takibata maruz kalm ve byk lde imha edilmitir. Bu yzden bir ok eserleri kaybolmu ve gnmze gelmemitir. Gnmze gelenler de ancak tek nsha veya iki nsha olarak ktphane izbelerinde tesadfen gnmze gelebilmilerdir. Ahi Hace Nasirud-dinin baz eserleri Sadrud-din Konevnin terekesi olan kitaplar arasnda bulunuyordu. Sonraki asrlarda Ahi Evren Hace Nasirin eserlerini S.Konevnin kitaplar arasnda bulanlar, bu eserlerin ona ait olduunu sanmlar ve ona nisbet etmilerdir. Bu iki bilge kiinin birbirlerine yazdklar mektuplardan bu durumu renmekteyiz. Bu yzdendir ki, Ahi Hace Nasiruddinin Tabsiratl-Mbtedi ve Tezkiretl-Mntehi, Tuhfet-ekr ve Metaliul-man gibi Farsa olan eserleri Osmanl ulemas tarafndan Sadrud-din Konevye nisbet edilmitir. Oysa iyi bilinen bir husustur ki, S.Konev hi Farsa eser kaleme almamtr. Ahi Evrenin bu eserleri de S.Konevnin varislerinin elinde bulunuyordu. Aratrclar bu eserleri orada grme imkann bulmulardr.

DPNOTLAR 1 Bu Vasiyet-nmenin pek ok el-yazmas nshalar var. Bunlardan birini Osman Nuri Ergin

resim olarak yaynlamtr. Bkz. arkiyat Mecmuas, stanbul 1957, II, 82-83. Bir nshasn da . Hakk Konyal Konya Tarihinde (Konya 1964, s. 496-498) gene resim olarak yaynlamtr. 2 Aslnda Sadrud-din Konev vasiyetinde yer alan baka tavsiyelerine de uyulmamtr. Mesel: kabri zerine kmbet gibi bir binann yaplmamasn bildirdii halde lmnden ok sonra kabri zerine kafesli bir yap ina edilmitir. Zeheb (Tarihu slm, s. 93) Sadrud-din Konevnin yaknlarna cenazesinin ama gtrlp eyhi bnl-Arabnin yanna defnedilmesini vasiyet etmi iken bu isteinin yerine getirilmediini bildirmektedir. 3 4 5 6 Bkz. Burada levha: I. Bkz. Burada levha: II. Bkz. Burada Levha: III. Bkz. Hakk Konyal, Konya Tarihi, s. 501-503.

897

7 8 9 10 11 12 13

Bkz. Levha: IV. Bez Rezm, stanbul 1928, s. 384. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mikil Bayram, Sadrud-din Konev le Ahi Evren eyh M. Bayram, ayn makale, s. 53-54. Konya Mevln Mzesi Ktphanesi, nr. 1633. Bkz. Burada Levha: V. Bu mersiye Cendnin Nafhatur-rh ve tuhfetl-fth adl eserindedir. Bkz. Bursa Eski

Nasird-dinin Mektuplamas, S. . Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, Konya 1983, II, 51-73.

Eserler Ktphanesi, Hseyin elebi ksm. nr. 1183, yp. 120b. Devrin tarihisi Kerimd-din Aksaray (Musameretl-ahbr, Ankara 1944, s. 119-120) bu mersiyeyi kitabna almtr. 14 15 16 Bkz. Levha: IV. Levha: IV-V. O dnemde byle rehin koyarak kitap iare etmek yaygn olarak uygulanyordu. Bu yolla

kitaplar uzak yerlere gtrlyordu. Mesel: Mevln Mzesi Ktphanesindeki bir Divn- Kebr nshas rehin karlnda iare edilerek Herata gtrlmtr. Kitap yllarca orada kalm, Heratl nl yazar ve mutasavvf Hseyin Viz el-Kif kitaba kenar notlar yazm ve sonuta kitap tekrar Mevln dergahna iade edilmitir. Bkz. Divn- Kebr, Mevln Mzesi Ktphanesi, nr. 67. 17 Bkz. M. Bayram, Sadrud-din Konev le Ahi Evren eyh Nasird-dinin Mektuplamas, S. . Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, II, 63-64.

898

KIRKBRNC BLM

TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE DL VE EDEBYAT A. DL Seluklular ve Beylikler Devrinde Trk Dili / Prof. Dr. Mustafa zkan [s.593-608]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trkenin gnmze kadar ulaabilen en eski metinleri olan Orhun ve Yenisey Yaztlar ancak VIII. yzyla kadar inmektedir. Bunun yannda, bir Budist metni olan Nirvana Sutrann VI. yzylda Trkeye tercmesinin yapld bilinmekteyse de1 bu metin gnmze ulamamtr. VI. yzyldan daha gerilere giden yazl metinleri bulunmad iin Trkenin ne zamandan beri bir yaz dili olarak kullanlmaya baland bilinmemekle birlikte, Trk dilinin ok daha eskilere uzanan, daha baka metinleri bulunmas gereken bir dil nitelii tad ifade edilmektedir.2 Bu bakmdan 552 ylnda Trk ad ile tarih sahnesine kan Gktrkler zamanndaki Trk dilinin gelimi, yksek anlatm gcne sahip, ilenmi edeb bir dil olduu kabul edilmekte, bideler de iyice dnlm, zenle dzenlenmi gerek bir sanat eseri olarak deerlendirilmektedir.3 Ancak baz dilciler, Trkenin bylesine mkemmel bir anlatm gcne sahip bir seviyeye eriebilmesi iin, Trk dilinin ar gelien bir dil olduunu da gz nnde bulundurarak, teekkl tarihinin yaztlardan bu gne geen zaman kadar geriye gtrlmesi gerektii kanaatindedirler.4 Hatta baz aratrclar, son yllarda yaplan arkeoloji kazlar neticesinde ele geen malzemeye dayanarak, Trkenin Milttan nceki yzyllarda da yaz dili olarak kullanldna iaret etmektedirler.5 Gktrk devresinden balayarak bu gne gelinceye kadar Trk dili zaman ve saha bakmndan geni bir alana yaylmtr. Bu genilik ierisinde de dahil olduu farkl kltr daireleri ynnden ayr ayr dnemleri olmutur. Trk dilinin VI-XI. yzyllar arasn kapsayan ve yaztlardan balayarak Uygur devresini de iine alan dnemi ilim dilinde Eski Trke diye adlandrlmaktadr. Ancak baz dilciler, XII ve XIII. yzyla kadar gelerek Karahanlca diye nitelendirilen ilk slm Trke metinlerin dilini de Eski Trke devresine dahil etmektedirler.6 Bu devreye ait metinlerin en byk ksm Uygur sahasnda ve Uygur harfleri ile yazlm olduu iin, bu devreyi Uygur devresi diye nitelendirenler de vardr.7 Eski Trke devresinde Trkenin yaylma alan Orta Asya idi. Bu alan ana hatlar ile kuzeyde Yenisey Irma evresinden ve Moolistandan balayp Dou Trkistann gney snrna, douda Manuryadan balayp batda Aral gl ve Hazar Denizine kadar uzanmaktadr. Eski Trke esas olarak 552-745 yllar arasnda hkm srm olan Gktrklerin kullandklar dil ile, 745te Gktrk mparatorluunu ykarak onlarn yerini alan Uygurlarn diline dayanmaktadr.

899

Bu bakmdan Eski Trkede Gktrk ve Uygur olmak zere iki kol mevcuttur. Gktrklerden gnmze gelen dil yadigrlar genel olarak Orhun bideleri veya Gktrk Yaztlar diye adlandrlan, Orhun ve Yenisey yresindeki ounluu ta zerine yazlm belgelerdir. Bunlar da 732de Bilge Kaan, 734te Kl Tigin ve 735te Tonyukuk adna dikilmi mezar ta niteliindeki byk antla, Yenisey yresindeki VII. yzyla ait olduu sanlan ve daha kk boyuttaki birok anttan meydana gelmektedir. Orhun ve Yenisey Yaztlarnda kullanlan alfabenin menei konusunda yaztlar bulunduu gnden beri incelemeler yaplmasna ramen kesin bir sonuca ulalamamtr. bidelerin okunuundan sonra8 Fin bilgini Heikel tarafndan Germen Run alfabesine benzetilerek Runik Yaz diye adlandrlan bu yazy, N. N. Aristov ile N. G. Mallitskiy Trk damgalarnn gelitirilmi bir ekli olarak deerlendirmektedir. Reit Rahmeti Arat ile Ahmet Caferolu da bu gr paylamaktadrlar. Sokolov ise Gktrk Yazsnn rm asll olup Trkler tarafndan millletirilmi bir yaz olduunu sylemektedir.9 Esasen yazdaki baz harflere baklacak olursa, bu alfabenin Trklerin icad veya yabanc meneli olsa bile, Trkler tarafndan geni lde katklarda bulunulmu bir yaz olduu anlalmaktadr. En eski Trk yazs olarak gnmze kadar gelen bu yaz, daha ziyade ta ve tahta zerine oymaya mahsus olup sadan sola veya yukardan aaya doru yazlmaktadr. Gktrkler douda ve batda bulunan komular ile siyas, iktisad, ticar bir takm mnasebetlerde bulunup, eitli al veriler yaptklarndan, zaman zaman yabanc tesirler altnda kalmlardr. Bu ilikilerin tabii sonucu olarak dile baz yabanc unsurlar girmitir. Ancak dile giren bu unsurlar, baz unvan ve isimler, devlet ynetimine ait kelimeler olup dile tam olarak yerlememi, her zaman bir yabanc unsur olarak kalmlardr. Bu yzden Gktrke, Trk dili tarihinin metinlerle takip edilebilen devirleri ierisinde, ses ve ekil bilgisi zellikleriyle olduu kadar, kelime hazinesi bakmndan da en saf ve duru bir dil olarak kalmtr. Gktrklerin yklmasyla siyas alana kan ve gebe medeniyetten yerleik ehir hayatna geen Uygurlar, ehirli Trk medeniyetinin ilk temsilcileri kabul edilmektedir.10 Uygur Trkleri, Uygur yazs denilen yazyla daha geni bir yaz dili meydana getirmilerdir. Uygur Trkleri Gktrklere oranla ok daha deiik kavim ve dinle temasa gelmiler, onlarla kurduklar ticaret ve kltr ilikileri dolaysyla dillerini de bu kavimlerden gelen kltr etkilerine ak tutmulardr. Bu sebeple Uygur Trkleri, bata Budizm olmak zere Mani, Brahmi, Nestr gibi birok dini benimsemiler, bu dinlere ait yaz ve terminolojiyi de alp kullanmlardr. Bu yzden Uygurlardan kalma metinlerin byk ksm, ounluu Budizme ait olmak zere, din metinlerdir. Bunun yannda edeb, tbb eserler ile eitli yazl belgeler de bulunmutur. Uygur yaz diline Sanskriteden, inceden, Tibet, Sod ve Tohar dillerinden pek ok kelime girmitir. Uygurlar, etkisinde kaldklar kltrlerden aldklar bu yabanc kelimelere ya dorudan doruya Trke karlklar bularak veya denk tretmeler yaparak onlar dile kazandrma yolunu tercih etmilerdir. Bylece dile soktuklar yeni kavramlarla dilin kelime hazinesini zenginletirmilerdir.11 Ancak Trkede karlk bulamadklar zaman yabanc kelimeleri almlar fakat onu dilin ses yapsna uydurarak dile sindirmeye almlardr. Uygur yaz dili XIV. yzyla kadar devam etmitir. Uygurlar Brahmi, Sod, Manihey gibi birok yaz kullanmlardr. Ancak kullandklar pek ok alfabe sistemi ierisinde en nemlisi, Sod alfabesinden gelitirilen ve Uygur yazs denilen yazdr.

900

Uygur yazs Trkler arasnda slmiyetin kabulnden sonra da uzun yllar nemini korumutur. Baz slm eserlerin dahi meydana getirildii bu yaz, Anadolu Trkleri arasnda bile kullanlm, ancak gl slm medeniyetinin tesiri karsnda yerini Arap alfabesine brakarak kullanltan dmtr. X. yzylda Trklerin slmiyeti kabul etmesiyle Trk devletleri, yava yava eski kltr sahalarndan ayrlp yeni bir kltr alanna girdiler. Bylece Trkenin Eski Trke diye adlandrlan slmiyetten nceki dnemi kapanarak XI. yzyldan itibaren slm kltr ve medeniyeti altnda gelime gsteren yeni bir dnemi balad. 940 ylnda Karahanl Hkmdar Abdlkerim Satuk Bura Hann slmiyeti resmen devlet dini olarak kabul etmesiyle ilk mslman Trk devleti kurulmu oldu.12 Karahanllar nce Kgar, Balasagun ve Yedisu blgelerinde kurulup sonra Fergana ve Maverannehir ehirlerini de ele geirerek Trkletirdiler. Bylece bu devletin snrlar ierisinde Eski Trke yaz dilinden gelien ve Hakaniye Trkesi veya Karahanl Trkesi diye adlandrlan yaz dili ile slm bir Trk edebiyat olumaya balad. Karahanllar doudaki Uygur hanlna komu idiler ve eski Burkancla bal kalan bu Uygurlarla din fark yznden aralarnda zaman zaman mcadeleler olmaktayd. Ancak onlarla ayn dili konumaktaydlar. Ayrca slmiyet ile yeni bir kltr dairesine girmekle beraber, eski kltr izlerini de devam ettirmekteydiler. Bu bakmdan Karahanl edeb dili, Uygur yaz dili geleneinin slm kltr ile beslenmesinden meydana gelmi bir yaz dili karakteri tamaktayd. Karahanl yaz dilinden kalm fazla eser olmamakla birlikte, eldeki eserler bu dnemin dilini yeteri kadar aydnlatabilecek niteliktedir. Bu devirden bize kadar ulaabilen eserler Kutadgubilig13, Atabetl-hakayk14, Divan Lugatit-Trk15 ve Kuran tercmeleri16 gibi eserlerdir. Bu eserlerde Karahanl Trkesi yksek bir anlatm gcne kavumu yaz dili olarak karmza kmaktadr. Geri Divan Lugatit-Trk Arapa olarak kaleme alnmt, ama bu da yine Trk dilinin o devir Orta Asyasnda kazanm olduu yksek deeri ortaya koymaktadr. nk Kgarl, Trk milletinin yceliini anlatmak, Trk dilinin Arapadan geri olmadn gstermek ve Araplara Trkeyi retmek maksadyla eserini Arapa olarak kaleme almt.17 Orta Asyada gelime gsteren Trk yaz dilinin XI-XV. yzyllar arasndaki dnemine ilim dilinde Orta Trke ad verilmektedir.18 Kutadgubilig, Atebetl-hakayk gibi eserlerin yazld ve Orta Trkenin Mterek Orta Asya Trkesi diye adlandrlan19 bu dneminde, yeni Trk ivelerinin teekkl etmi olduu anlalmakla birlikte, yaz dili olarak henz bir dil kullanlmaktadr ve bu da Hakaniye (Karahanl) Trkesi olarak kabul edilmektedir. Ancak XI. yzylda teekkl etmeye balayan bu iveler, Trk milletinin batya doru gleri ve farkl coraf blgelere yaylmalaryla XIII. yzyldan itibaren belirli ive farklar gsteren yaz dilleri halinde olumaya balad. XI. yzyl ve sonras, Orta Asyadaki Trk boylar iin srekli bir g devri oldu. Bu Trk yaylma harektnn nemli ynlerinden birini de Hrizm (Harezm) blgesi oluturmaktayd. Hrizmlilerin XI. yzylda ayr bir dil konutuklar ve bu dili XIII. yzyla kadar koruduklar, tarih kaynaklarda verilen bilgilerden anlalmaktadr. Yaplan aratrmalar, yalnzca konuma seviyesinde kalmayp, edeb bir dil zellii de tayan Hrizmcenin bir Dou ran dili olduunu ortaya karmtr.20

901

1017 ylnda Gazneli Mahmud tarafndan fethedilen Hrizmin idaresi 1041 ylndan itibaren Kpak ve Kangl isimli Trk boylarndan olan kumandanlarn eline geti. Bylece bir sreden beri, bu blgeye yerleen Trkmen ve Ouzlarn yan sra Kpak ve Kangllarn da yerlemesiyle blgenin etnik yaps iinde Trk unsurlarn oran gittike artt. Nihayet ar Beyin Hrizme girmesinden sonra, lkeyi Seluklular adna idare eden Anu Tegin ve Ekinci b. Kokar zamanlarnda Trkleme faaliyeti tamamland. Burada Karahanl Trkesine dayal fakat Kpak, Kangl, Trkmen ve Ouz iveleri tesirinde gelime gsteren bir Hrizm Trkesi teekkl etti.21 Bu dil Gazneliler ve Seluklularda olduu gibi, yalnz saray ve ordu evresinde kalmayp hem halkn konuma dili hem de aydn zmrenin yaz ve edebiyat dili olarak nem kazand. Karahanl (Hkaniye) ve Hrizm-Altn Orda Trkelerinin devam olarak aatay, lhanl ve Altn Orda devletlerinin kltr merkezlerinde XIII-XV. yzyllar arasnda gelime gsteren ve Timurlular dneminde (1405-1506) slm medeniyetinin tesiri altnda zengin bir edebiyat meydana getiren Trk yaz diline aatay Trkesi ad verilmektedir. Ayrca bu yaz dili, Orta Asyadan batya doru g edenlere nazaran, douda kalan Trk boylarnn konuup yazdklar dil olduu iin Dou Trkesi, hatta Ali ir Nev ile klasik bir nitelik kazanmasndan dolay Nevai dili olarak da isimlendirilmitir. aatay ismi, Cengiz Hann ikinci olu aataya nisbetle kullanlan bir adlandrmadr. nceleri aatay Hann sllesi ve bu slle tarafndan kurulan devletin ad olarak kullanld halde, sonradan Maverannehirdeki Trk unsurlar, Timurlular zamannda gelien edeb Trk dili ve bu dilde meydana getirilen edebiyat iin de aatay ad kullanlmtr. aatay dili, Karahanl ve Uygur yaz diline dayanmakla birlikte, bu edeb dilin teekklnde Mool istilsndan sonra Orta Asyadaki mahall ivelerin karmasnn da nemli rolleri olmutur. Ayrca bu oluumda slm kltr ile Fars edeb dilinin de tesiri bulunduu muhakkaktr. Farsann Orta Asya Trk devletlerinde resm dil olarak hkm srmesi ve klasik Fars edebiyatnn gelimesinde Trk devletleri yneticilerinin yardmlar bu durumu aka ortaya koymaktadr. Trke ilk ortaya kt vakit bu gnk gibi dank bir durumda deildi. Orta Asyada snrl bir blgedeydi. Orta Asyann Trkle dar gelip Trklerin bu havzann dna tamasndan itibaren Trk dilinde de baz farkllamalar balad. XI. yzyl ve sonras Orta Asya Trkl iin devaml bir g devridir. Bir ksm Trk kollar orada kendilerini muhafaza ederlerken bir ksm Trk boylar da batya doru g ettiler. Batya g edenler de eitli ynlere ayrldlar. Kimisi kuzeyi takip etti ve Karadenizin kuzeyine gitti. Bir kol Kafkaslarda konaklad; bir kol gneye indi, bir baka kol Anadoluya girdi. Bylece byk kitleler halinde g eden Trk boylar ran, Azerbaycan, Kafkasya, Suriye, Irak, Msr, Anadolu ve Rumeliye yayldlar. Bu geni coraf yayl, o zamana kadar Orta Asyada tek bir yaz dili halinde devam eden Trk dilinde baz farkllamalara sebebiyet verdi ve Trke bir takm dallanmalara urad. Ancak her kol bir yaz dili kurma imkn bulamad, bu yzden dilleri sadece konuma dili olarak kald. Baz sahalarda ise meydana getirilen yaz dilleri gelime imkn bularak gnmze kadar devam etti. Ancak gelime imkn bulan Trk dili kollar da tadklar zellikler bakmndan bir birinin ayns olmad.

902

Anadolu Trklnn byk bir ksmn Ouz boylar oluturmaktayd. Ouzlar Anadoluya kendileriyle birlikte edeb geleneklerini de getirmilerdi. Bylece Anadoluda Ouz ivesine dayal yeni bir yaz dili gelimeye balad. Ne var ki bu yaz dilinin geliip edeb bir dil hviyetini kazanmas pek kolay olmad. Anadolu Seluklularnda XII. yzyl sonlarna kadar ilim ve edebiyat dili olarak Arapa ve Farsann kullanlmas, eitli savalar, Moollar ve Hal seferlerinin tahrip edici aknlar sonucunda birok ktphanenin yaklp yklmas gibi olumsuz tesirler, Trk yaz dilinin oluumunu bir mddet geciktirdi. Anadolu Seluklu Devletinin Mool basksyla zayflamasndan sonra ortaya kan Anadolu beylikleri dneminde Trkeye daha ok deer verildi; daha ok Trke eser meydana getirildi. Beylikler devri Trk dili yadigrlarnn en zengin eserleri Osmanl Beylii devrinde ve Osmanl topraklarnda yazld. Beylikler arasndaki siyas mcadele Osmanllar lehine sonuland. Bylece Osmanllar yeni bir devlet kurarak Trkmenler ve Azerler dnda btn gneybat Trklerini kurduklar devletin snrlar iinde toplayarak Anadolu ve Balkanlarda Trk birliini saladlar; Trkeyi de resm dil haline getirdiler. Trke bir yaz dili olarak teekkl etmi oldu. XIII. yzyln ilk yarsndan balayp gnmze kadar gelen ve Anadoluda, Balkanlarda, adalarda, Irak ve Suriyede, Gney ve Kuzey Azerbaycanda hl devam etmekte olan bu yaz diline Trk ivelerinin snflandrlmasnda22 bat grubunda yer almasndan dolay Bat Trkesi ad verilmektedir. Bat Trkesi ierisinde de saha bakmndan zamanla iki daire olutu. Bunlardan birini Azer sahasn iine alan Azerbaycan Trkesi, tekini de Osmanl sahasn iine alan Trkiye Trkesi tekil etti. Esasn Ouz ivesinin oluturduu bu yaz dilinin Anadoluda ne zaman bir edeb dil halinde teekkl ettii hususunda fikir verebilecek eserlerden bu gn iin mahrumuz. Bununla birlikte Trkiye Trkesinin Anadolunun Trklemesinden ve Seluklu Devletinin burada tamamen yerleip hakimiyetini kurduktan sonra balam olduu kabul edilmektedir. Anadoluda teekkl eden bu yaz dili, i ve d gelimesi ve tarih dnemleri bakmndan devreye ayrlmaktadr: Eski Anadolu Trkesi, Osmanl Trkesi, Bugnk Trkiye Trkesi. Trkiye Trkesinin Anadolu Seluklu Devletinin kuruluundan sonra XIII-XV. yzyllar arasnda gelime kaydeden ilk dnemine Eski Anadolu Trkesi ad verilmektedir. Eski Anadolu Trkesi iin, Osmanl Devletinin kuruluundan nceki Anadolu Seluklular ve Beylikler dnemlerini de iine aldndan, Almanca Altosmanische kelimesinin karl olan Eski Osmanlca terimi de kullanlmtr.23 Hatta baz dilciler, Eski Anadolu Trkesi ifadesinin, Anadolu dndaki Osmanl ehirlerinde meydana getirilen eserleri iine almadn ileri srerek, bunun yerine Tarih Trkiye Trkesi terimini kullanmann daha isabetli olacan ifade etmektedirler.24 Ancak gerek Eski Osmanlca gerek Tarih Trkiye Trkesi eklindeki isimlendirmeler fazla yaygnlk kazanmamtr. lm adan bu dnemi en iyi ifade eden adlandrmann Eski Anadolu Trkesi olduu kabul edilmi ve bugn hem Trkiye Trkolojisinde hem de dnya Tkolojisinde bu isim yaygnlk kazanmtr. Eski Anadolu Trkesinin balangcn belirleyen eserlerin tamam elimize gemi deildir. Bu bakmdan devrenin balang ve biti tarihlerini kesin olarak belirlemek mmkn deildir. Ancak XV. yzyln ortalarna doru, Osmanl Devletinin snrlarnn genilemesi ve siyas birliin kurulmas ile, Trkenin de ilim ve kltr dili olarak kudretini kazand ve Osmanl Trkesine gei olarak kabul edilen dnemi, Eski Anadolu Trkesinin biti yllar olarak deerlendirmek mmkndr. Fakat unu

903

da hemen belirtmek gerekir ki, dnemler aras zaman snrn aan kaymalar her zaman olabilmektedir. Mesel XV. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Trkesinin balangc olarak deerlendirilebilecek eserler yannda, Eski Anadolu Trkesinin zelliklerini devam ettirenler de mevcuttur. Anadolu blgesinde meydana gelen sosyal ve siyas gelimeleri gz nnde bulundurarak Eski Anadolu Trkesini, tarih dnemleri bakmndan Seluklular dnemi, Beylikler Dnemi ve Osmanllar Dnemi olmak zere alt dneme ayrmak mmkndr. Ancak dilin yap ve ileyii bakmndan Beylikler dnemi ile Osmanllar dnemi arasnda pek fark yoktur. Fark sadece dile giren yabanc unsurlar ve ortaya konan eser says ynndendir. Bu bakmdan Eski Anadolu Trkesini Seluklular ve Beylikler dnemi olmak zere iki merhalede ele almak yanl olmayacaktr. Seluklular Dnemi Tarih kaynaklardan edinilen bilgilere gre Ouzlar, X. yzylda Sir Derya boylar ile Aral Gl kylarnda, merkezi Yenikent olmak zere, bir yabgu devleti meydana getirmilerdi. Bu blgelerde baz ehirler de kuran Ouzlar, buralarda yksek kltrl yerleik bir hayata gemi bulunuyorlard.25 Ouzlarn bir ksm daha sonra Buharaya g ederek orada yerletiler. XI-XIII. yzyllar arasnda Hrizmin Trklemesinde rol oynayan Ouzlar, Aral Gl ve Sir Derya yakasndan Horasana kadar uzandlar ve burada Byk Seluklu Devletini kurdular (1040). Byk Seluklu Devletini kurduktan bir mddet sonra, byk ktleler halinde ran, Azerbaycan yoluyla Irak ve Anadoluya gelerek Anadoluyu Trkletirdiler ve bu blgede Anadolu Seluklu Devletini meydana getirdiler (1075). Bylece Aral ve Sir Derya boylarndan Anadolu ilerine kadar uzanan sahada byk bir hakimiyet kurdular. Ancak Ouzlarn bu siyas varlklarna paralel olarak XI. yzylda ayr bir yaz diline sahip olup olmad henz tam olarak aydnlatlm deildir. Geri Kgarl Mahmud Divan Lugatit-Trkte Karahanl Trkesi ile teki Trk boylarnn konutuklar Trkeyi karlatrrken dillerin en yenisi26 olarak nitelendirdii Ouzca ile de ilgili bir takm zelliklerden bahsetmektedir. Bunlarn belli ballar unlardr: 1. Asl lugatta, asl kelimede deiiklik az olur. Deimeler ancak bir takm harflerin yerine baka harfler gelmesi yahut atlmas yznden olur. 2. Kelime bandaki y- sesini Ouz ve Kpak boylar ya drrler (yelkin > elkin yolcu, misafir, yl suw > l su lk su) ya da c- sesine evirirler (yinc > cinc inci, yudu > cudu devenin uzam olan ty). 3. Kelime iindeki ve sonundaki -y-,-y sesini Argular -n-,-n ile ifade ederler (koy> kon koyun, gay > gan fakir, yoksul, kayu > kanu hangi).27 4. Kelime bandaki m- sesini Ouz, Kpak ve Suvarlar b-ye evirirler (men > ben, mn > bn orba). 5. Kelime bandaki ve sonundaki t-,-t sesini Ouzlar ve onlara yakn olan Trk boylar d-,-d olarak sylerler (tewey > dewey deve, t > d delik). Kelime iindeki -d- sesini ise aksine olarak Ouzlar -t-eklinde telaffuz ederler (bgde> bkte haner, yigde > yikte ide). 6. f ile b arasnda sylenen noktal f w () sesi Ouzlar ve onlara yakn olanlar tarafndan vye evrilir (ew > ev, aw > av).

904

7. Kelime iindeki d (H) sesini Yama, Tuhs, Kpak, Yabaku, Tatar, Kay, umul ve Ouzlar bir birine uygun olarak y sesine evirirler ve hibir zaman dli sylemezler (kadn > kayn kayn, akraba, kadng > kayng kayn aac). 8. sim ve fiillerde kelime iindeki -g- sesini Ouzlar ve Kpaklar atarlar (umguk > umuk ala karga, tamgak > tamak boaz, bargan > baran varan, urgan > uran vuran, bugak > buak kederli).28 Kagarl, Ouz Trkesi ile Karahanl Trkesi arasnda deien ekil bilgisi zellikleri iin de rnekler vermitir: 10. Karahanl Trkesinde gelecek zaman ilevindeki-gu/-g sfat-fiil eki yerine Ouzcadaas/-esi eki gemitir: bargu yir/baras yir varacak yer, turgu ogur/turas ogur duracak zaman gibi. 11. Karahanl Trkesinde faaliyet isimleri treten-gu/-gi ekinin yerini Ouz ve Kpak Trkelerinde-da/-dei eki almtr: tutguu/tutta tutucu, satgu/satta satc gibi. 12. Emir kipinde, ikinci okluk ahs ekiminde-lar/-ler eki yerine Ouzcada yalnzca- kullanlmtr: barlar/bar varnz gibi.29 Kgarlnn Ouzca hakknda verdii bu bilgiler, Ouz Trkesinin XI. yzyln ikinci yarsndaki dil durumu hakknda bir fikir vermekteyse de, bunlar bir yaz dili zelliinden ziyade Ouz Trkesini teki kollardan ayran bir az zellii niteliindedir. nk Kagarl, eserini yazarken o dnemdeki Trk boylarn dolaarak malzeme toplam ve sonra eserini yazmtr. Bu da Ouz ivesinin XI. yzyln sonunda henz ayr bir yaz dili halinde bulunmadna iaret etmektedir. Bununla birlikte Ouzcann zengin bir halk edebiyatna sahip bulunduu ve Gazneliler devrinde Ouz iirinin varl tarih kaynaklardan anlalmaktadr.30 Bu dnemde Orta Asyada mterek bir yaz dilinin devam ettii gzlenmekte olup henz daha yeni yaz dilleri teekkl etmemitir. Geri yukardaki rneklerden anlald kadaryla Ouz Trkesi, bir ksm dil zellikleri bakmndan Karahanl Trkesiyle ortaklamakta, bir ksm zellikler bakmndan da ondan ayrlm grnmektedir. Fakat yeni yaz dilleri, ancak XII. yzylda ortaya kan gelimelerle olumaya balam ve bu gelimeye beiklik eden blge ise Hrizm blgesi olmutur. te Ouz ivesinin Karahanl Trkesinden ayrlmaya balad dnem de XII-XIV. yzyllar arasn kapsayan dnem olmutur. XI. yzyl sonlarnda 1071 Malazgirt Zaferinin ardndan eitli Trk boylar Anadoluya gelip yerletiler. Anadoluya gelen bu boylarn ounluunu Ouzlar meydana getirdii iin burada teekkl eden edeb lehenin esasn da tabii olarak Ouzca tekil etti. Anadoluya gelen Ouzlar buraya btn edeb geleneklerini de getirerek Orta Asya ile olan balarn da devam ettirmilerdir. Bunun yannda teki ivelerin edeb mahsulleri de eitli vesilelerle buralara gelmekteydi. Bu bakmdan Seluklular devrindeki Anadolu Trkleri ile doudaki dier Trkler arasnda salam bir kltr mnasebeti bulunmaktayd.31 Ancak Anadoluya gelen bu Ouzlarn yazl bir edebiyatlarnn olup olmad ve Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas ile balayan dnemin XIII. yzyldan nceki dil durumu tam olarak akla kavumu deildir. Baka bir ifadeyle Anadoluda gelien edebiyatn XI. yzyln ikinci yarsndan XII. yzyln sonlarna kadar Ouzca zellikleri yanstan bir eser ele gememitir. Bu da Ouzlarn XII. yzyln ortalarna kadar Karahanl yaz diline bal bulduklarn gstermektedir.32

905

Seluklular Danimendlilerin ynetimine son verip, Hal aknlarn da durdurduktan sonra, Anadoludailim ve sanat hayat byk bir gelime kaydetti. En verimli dnemini XIII. yzylda yaayan bu gelime mahsulleri, Arapa ve Farsa ile kaleme alnmt. nk gerek Byk Seluklu Devletinde gerekse bu devletin Anadoludaki bir devam niteliinde olan Anadolu Seluklularnda Arapann zellikle de Farsann arlkl bir yeri vard. Haberleme ve er ilerde Arapann, divan ileri ile dahil muamelelerde Farsann, halk ile olan mnasebetlerde ise Trkenin kullanld tahmin edilmektedir. Ancak Farsann etkinlii Arapadan daha stn bir durumda idi. Anadolu Seluklularnda Vezir Sahib Fahreddin Ali, vezirlii zamannda divan yazmalarnn dilini Arapadan Farsaya evirttirmiti.33 Azz b. Erder-i Esterbd de Bezm Rezm adl eserini Arapa yazmak istedii halde, halkn Fars diline olan meyli ve btn resm yazlarn bu dille yazlmas zerine, Farsa kaleme aldn yle dile getirmektedir: Satacak mal olmadn syleyen, syleyecek sz bulunmadn itiraf eden bendeniz, iin balarnda, Hazreti Sultan tarafndan bu eserin yazlmas ve onun vgye deer ilerinin anlatlmas iin grevlendirildiim zaman onu Arapa yazmak istedim. Fakat Rum lkelerinde yaayan halkn ounun Fars diline meyilli olmas ve ona itibar etmesi, o belde sakinlerinin byk bir ksmnn Der (Fars) dilini konuup anlamas, mektuplarn, muhasebe ilerinin, defterlerin ve dier hkmlerin tamamnn bu dilde kaleme alnmas, herkesin aklnn Fars nazm ve nesriyle megul olmas bizi Farsa yazmaya yneltti.34 Ayrca Arapa olarak meydana getirilen eserlerin herkes anlasn diye Arapadan Farsaya tercme edildii35 ve medreselerde ise Farsa eitim yapld anlalmaktadr.36 Seluklular, rana girdikten sonra Mslman olmulardr. Yani ran kltr ile dorudan doruya, Arap kltryle de Fars kltr araclyla temasa geldiler. Bylece Seluklular, ranllar gibi, Arapay din ve ilim dili olarak tandlar. Farsay da bir yazma dili olarak kabul ettiler. Hatta Seluklu hkmdarlar, rann nl airlerini ve edebiyatlarn korumak, cesaretlendirmek suretiyle, Fars dili ve edebiyatnn gelimesine de hizmet etmekten ekinmediler. Byk Seluklulardan sonra Anadolu Seluklularnda da Arapa din ve ilim dili olarak kabul edildi; Farsa da Saray ve yazma dili durumunda kald. Trke ise konuma dili olarak varln devam ettirdi. Seluk sultanlarnn Trkeye kar yz evirmeleri, Sarayn glgesinde yaayan din bilginlerini de Trkeyi hafif grmeye itmitir. Bu ekilde hareket edilmi olmasn, yalnzca Farsann ilenmi bir edebiyat dili olmasna balamamak gerek. Bunda, ranllar hakimiyetleri altnda bulundurmak ve bu ekilde onlar daha kolay ynetmek gibi siyas bir dncenin varln da kabul etmek lazmdr.37 Anadolu Seluklular devrinde Arapa ve Farsann ilim, edebiyat ve devlet yazmalar gibi her alandaki stnlne ramen Anadoluda XIII. yzyl iinde Trke baz eserler meydana getirildii, bunlarn ou gnmze ulamam bile olsa, tarih kaytlardan anlalmaktadr. Mesel eyyad sann Salsalnmesi bunlardandr. Hz. Alinin Salsal adl bir devle cengini anlatan eser, nazm nesir kark olarak yazlm bir kahramanlk hikayesidir. Ayn ekilde yazar belli olmayan eyh-i Sanan Hikyesi de Seluklular zamannda yazlmtr. Yemen tarafnda, Sanan diyarnda Abdurrezzak adnda bir eyhin bir Hristiyan kza ak olmasn anlatmaktadr. Anadoluda ilk slm fetihlerini yaatan Battalnme ise Battal Gaziye ait kahramanlk hikayelerini ihtiva eden bir eserdir. Bu eserin

906

XI-XIII. yzyllarda Danimendliler zamannda sylendii ve 1245ten nce yazya geirildii tahmin edilmektedir.38 Yine bunlar gibi, XI. yzylda Anadoluda Bizansa kar yapt fetihlerle hret bulan ve burada kendi adna bir devlet kuran Danimend Gazinin ad etrafnda teekkl etmi fetih menkbelerinden oluan destan bir roman niteliindeki Dnimendnme39 de bu tr bir eserdir. Dnimendnme, Anadolu Seluklu Hkmdar II. zzeddin Keykvusun emriyle mnilerden bn Al tarafndan 642 (1245) ylnda, gaziler arasnda dolaan menkbelerin derlenmesi sonucu kaleme alnm bir eserdir. Ancak bn Alnn bu eseri daha sonra Tokat Kalesi dizdar Arif Ali tarafndan manzum ve mensur olarak yeniden kaleme alnmtr. Gnmze ulaan ekil Arif Alinin yazm olduu ikinci yazltr. Bunun yurt ii ve yurt d ktphanelerinde birok nshas mevcuttur.40 Yazldklar ilk ekilleriyle gnmze ulamayan bu eserlerin yannda, Seluklular dneminden gnmze kadar gelmi eserler de mevcuttur. Bunlar daha ziyade ahlk-din nitelikli, halka din konular anlatmak maksadyla yazlm retici mahiyetteki eserlerdir. Eski Anadolu Trkesinin ilk dnemine ait olan bu tr eserlerin en nemlilerinden biri, Nsrddin b. Ahmed b. Muhammed tarafndan Arapa ve Farsa yazlm eitli vaaz kitaplarndan yararlanlarak telif edilmi olan bir vaaz kitab niteliindeki Behcetl-hadik f mevizetil-halyk isimli eserdir.41 Yazld yer ve tarih kesin olarak belli olmamakla birlikte, zerinde inceleme yapan aratrmaclar Behcetl-hadikn XII. yzyl sonu ile XIII. yzyl balarnda Anadoluda yazlm olabilecei kanaatine varmlardr.42 Hayat hakknda hemen hemen hibir bilgi bulunamayan Ali adl bir air tarafndan 630 (1233) ylnda meydana getirilen ve Trk diliyle yazlm ilk Yusuf kssas olarak kabul edilen Kssa-i Yusuf 43 da bu dnemden gnmze intikal eden baka bir dil yadigrdr. Deiik ive zellikleri tayan Kssa- Yusufun dili farkl yorumlara sebep olmutur. Brockelmann onu Eski Anadolu Trkesinin ilk mahsullerinden biri olarak deerlendirirken,44 W. Barthold ise Krmda yazlm olabileceini ifade etmektedir.45 Kprl, eserin hem Hakaniye Trkesi hem Ouz ve Kpak ivesi zellikleri tamasna ve Yesev ananesine uygun olarak batan baa drtlkler halinde yazlmasna bakarak bunun Hrizmli bir Yesev dervii tarafndan meydana getirilmi olabileceini sylemektedir.46 Ahmet Caferolu ise, eserin Orta Asyada Harizm sahasnn Ouzlarla meskun bir blgesinde yazlm olabileceini belirtmektedir.47 Bu dnemin dil zelliklerini aksettiren bir baka eser, Kuduri Tercmesidir.48 Eb Hseyn Ahmed b. Muhammed el-Kudr el-Baddnin (. 428/1037), Hanef mezhebinin grlerini ortaya koymak iin yazd el-Muhtasar adl Arapa eserin Trkeye evirisidir. Ne zaman ve kimin tarafndan tercme edildii belli deildir. Yer yer Karahanl yaz dili geleneini devam ettiren Kudr Tercmesi, dili bakmndan Behcetl-hadik ve Alinin Kssa-i Yusufu ile de byk bir paralellik gstermektedir. Bu dnemden kalma eserlerden biri de 743 (1343) ylnda, Fakih Yakut Arslan tarafndan Farsadan tercme yoluyla Trkeye kazandrlan ve miras datm ile ilgili bilgileri ihtiva eden Feraiz Kitabdr.49 Bnyesinde Dou Trkesi zellikleri bulundurmas bakmndan Behcetl-hadik la paralellik gsterir. Yine ayn dorultuda kaleme alnm yer yer Ouz-Kpak zellikleri gsteren bir eser de Kitab- Gunyadr.50 Mensur bir ilmihal kitab niteliinde olan eserin, ne zaman yazld belli deildir. Ancak

907

bnyesinde kark dil unsurlar tamasna baklacak olursa, XIII. yzyln sonlarna doru yazld dnlebilir. mam Kazi adnda biri tarafndan ortaya konan eserin tercme mi yoksa telif mi olduu konusu da aklk kazanmamtr. Seluklular zamanndan gnmze ulaan baka eserler de vardr. Bunlarn banda Mevln ve olu Sultan Veledin Trke beyit ve manzumeleri gelir. Mevlana btn eserlerini Farsa kalame almtr. Trke herhangi bir eseri yoktur. Ancak Farsa iirlerinin arasnda Trke szlere de yer vermi, zaman zaman iirleri arasnda Trke msralar sralamtr. Bazen bir msrann yarsn Trke teki yarsn Farsca sylemi, nitekim iki beyit tutarnda kk bir manzumecik meydana getirmitir. Mevlanannn eserlerinde rastlanan Trke beyit says 25, kelime says ise 110 civarndadr.51 Hemen hemen her alanda babas Mevlanann izinde yryen Sultan Veled de eserlerini Farsa yazmtr. Farsa Divan, btidaname, Rebabname, ntihaname adlarnda mesnevisi ve Maarif adnda bir de mensur eseri vardr. Sultan Veledin bu Farsa eserlerinin iinde bazen gazel eklinde, bazen de mesnevi biiminde sylenmi Trke beyitler bulunmaktadr. Bunlar konular bakmndan Farsa manzumelerinden ayrlmayan dini, tasavvufi, ahlaki akidelerle babasnn hretini halk arasnda yaymak iin yazlm iirlerdir. Sultan Veledin Trke beyitlerinin says 367dir.52 Horasandan gelip Konyaya yerleen ve Anadoluda din d konularda iir syleyen ilk air olarak bilinen Dehhaninin iirleri de Seluklulardan bugne gelen iirlerdir. Klasik Trk edebiyatnn ilk rneklerini oluturan bu iirlerin dokuzu gazel biri de kasidedir.53 XIII. yzylda Konyada yaad bilinen Ahmed Fakihin 100 beyitlik arhname menzumesi54 ile 339 beyit tutarndaki Kitabu Evsaf Mesacidi-erife adl manzumesi55 de XIII. yzyldan kalmadr. Hayat hakknda fazla bir ey bilinmeyen eyyad Hamzann Yusuf u Zelihas o dnemden kalma deerli bir mesnevidir. Anadolu sahasnda yazlan ilk Yusuf Zleyha olarak kabul edilen bu eser, filtn filtn filt kalbyla yazlm olup 1529 beyitten olumaktadr.56 eyyad Hamzann Dstn- Sultan Mahmud adnda 79 beyitlik bir mesnevisiyle57 15 manzumesi daha vardr. Manzumelerinde, ikisi hari, dini ve tasavvufi dnceler ar basmaktadr.58 Trk milletinin yetitirdii en byk airlerden biri de hi phe yok ki Yunus Emredir. Yunus Emre, XIII. yzyldan itibaren Anadoluda gelimeye balayan yaz dilinin en byk temsilcisidir. Dili son derece gzel kullanp iledii ve gelitirdii iin bu devrenin olumasanda ve Trkenin yaz dili halinde teekkl etmesinde en byk rol oynamtr. adalaryla Yunusun dili karlatrldnda, onlarn manzumeleri lirizm ve heyecandan yoksun, syleyi deeri bakmndan da ok yavandr. Onlarn iirlerinde Trke bir sanat inceliine ve sanat gcne ulaamamtr. Yunus Emrenin Trkesi bunlarn hibiri ile kyaslanamayaak bir olgunluktadr. Onun elinde Anadolu Trkesi, yksek bir fikir ve edebi deyi gc kazanmtr. Bu bakmdan onun 400 kadar iir ihtiva eden Divan ile, 600 beyitten oluan Risaletn-nushiyyesi Anadolu Trkesinin en nemli dil yadigarlar arasnda yer alrlar.59 simleri zikredilen bu eserler, Seluklular dneminden gnmze kadar gelebilmi belli bal eserlerdir. Ancak bu dnemden kalma eserler, daha sonraki dnemlere oranla ok azdr. Bu durum Anadoluda gelimeye balayan yaz dilinin daha yeni olumaya balam olmasna balanabilecei gibi, Moollarn ve Hal seferlerinin tahripi aknlar sonucu birok ktphanenin yaklp yklmas

908

yznden, bu devirde meydana getirilen eserlerin kaybolmalaryla da aklanabilmektedir.60 Zira yukarda da iaret edildii gibi, varlklarn tarih kaytlardan rendiimiz eyh-i Sanan Hikyesi, Salsalnme gibi eserlerin bugn elde bulunmamas, bu dnemde meydana getirilen eserlerin bilinenlerden daha fazla olduunu ortaya koymaktadr. Bunlardan Dnimendnme ve Battalnme gibi bazlar da daha sonraki yzyllarn az ok yeniletirilmi diliyle gnmze intikal etmi olup ilk yazl ekilleri mevcut deildir. Bu bakmdan Anadolu yaz dililnin kuruluu, kendi iinde balam bir kurulu deil, Orta Asya Trkesiyle balants olan bir kurulutur.61 XII. yzyldan XIV. yzyla uzanan dnemin ilk zamanlarnda ortaya konan eserlerin dili yalnzca Ouz Trkesine dayanmamaktadr. Bu eserlerde Karahanl, Kpak ve Ouz zelliklerini bir arada grmek mmkndr. XIII. yzyldan daha gerilere giden ve saylar bei gemeyen Kssa-i Yusuf, Behcetl-hadaik, Kudr Tercmesi ile daha sonra yazlan Kitb- Feriz ve Mehmed b. Bl tarafndan Anadolu Trkesine dndrlen Kitb- Gzde62 gibi eserler zerinde yaplan incelemeler gstermitir ki, bu eserler bnyelerinde farkl ive zelliklerini tamaktadrlar. Bu kark durumlarndan dolay kark dilli eserler diye nitelendirilen63 eserlerin meydana getirildikleri dnemin dil yaps tam olarak aydnla kavumu deildir. Bir yaz dilinden farkl nitelikteki bir baka yaz diline geerken nceki yaz dilinin baz zellikleri ile yeni yaz dilini meydana getiren zelliklerin bir mddet iin i ie ve kark olarak bulunmalar normaldir. Bu eserlerdeki dil yaps, XIII. yzyln ikinci yarsndan gerilere doru gittike Eski Trke zellikleri ile birlemekte, XIII. yzyln ikinci yarsndan sonraki devirlerde ise Ouzca zellikleri ar basmaktadr. Bu da Ouz ivesinin XIV. yzyla doru artk bir yaz dili halinde olumaya baladn gstermektedir. Kark nitelikli eserlerin eski Trk yaz dili ile birleen belli bal dil zelliklerini yle sralamak mmkndr: 1. Kelime banda b-> m- deiiminde m-li ekiller yaygndr (buna > muna bunca, beiz > meiz beniz, beze->meize-benzemek, beg > meg ebed, ben > men ben). 2. Kelime banda b-ler muhafaza edilmitir (bar var, bar- var-mak, bir-ver-mek, barlk varlk). 3. ol- fiili henz b-si dmemi biimiyle (bol-) de geni lde kullanlmtr. 4. Ek ve hece baE-/g-nszleri ile, birden fazla heceli kelimelerin sonundaki-E/-g nszleri devam ettirilmektedir (yalEan yalan, bulganuk bulank, alabga Tanrya, alaba, ulug ulu, asE ass, fayda, acEstrap, ac). 5. Gelecek zaman, geni zaman, gereklilik ve dilek kiplerinde-gay/-gey,-ga/-ge ekleri kullanlmaktadr kurtarmaldr). 6. Ykleme hali eki-n/-ni ile ilgi hali eki-n/-ni devam ettirilmektedir (elmzni elimizi, atlasn atlas, dilni dilini, Yusufn Yusufun). 7. Ayrlma hali eki-dn/-din zaman zaman kullanlmtr (dadn dardan, yazukdn hatadan, gnahtan, sodn sondan). 8. ekimli fiillerde zamir meneli ahs ekleri kullanlmtr (arturga men arttracam, de sen dersin, dileye siz dileyesiniz). (birgey verecek, bolgay olur, olacak, yglagay alayacak, kurtarga

909

9. Kelime haznesi bakmndan da Karahanl Trkesi ile Ouz Trkesini birletiren rnekler olduka fazladr.64 Bnyelerinde farkl ive zellikleri bulunduran eserler zerinde inceleme yapan aratrmaclardan bir ksm, bu eserlerdeki Eski Trkeye yaklaan zellikleri de gz nnde bulundurarak, bunlar, XI-XII. yzyllarda Orta Asyadaki tek yaz dili durumunda olan Karahanl Trkesinden Ouz-Trkmen zelliklerine dayal Eski Anadolu Trkesine geerken, iki yaz dili arasndaki gei dneminin eserleri olarak deerlendirmilerdir.65 Baz aratrmaclar ise, ayn dnemde meydana getirilen mesel Yunus Emrenin iirlerinde, Ahmed Fakihin eserlerinde, Sultan Veledin manzumelerinde, brahim b. Mustafa b. Alir el-Melifdev tarafndan Arapadan tercme edilen ve drt byk mezhep ile bu mezhep imamlarnn birbirlerinden farkl olan grlerinin ele alnd Nazml-hilfiyyt Tercmesi66 gibi eserlerde, aykr dil zelliklerinin hemen hemen yok denecek kadar az olmasn da gz nnde bulundurarak, bu eserlerdeki kark dil durumunu, eski Trk yaz dilinin etkisinden kaynaklanan genel nitelikte zellikler olmayp, tek tek kiilere mahsus zellikler olarak deerlendirmektedirler.67 Bu gr temsil edenler, aykr dil zelliklerinin (olga-bolga) bir metinde az veya ok oluunu, Orta Asyal yazarlarn kurulu halindeki Ouz yaz dilini etkileme gcne ve kendisinin Yakn Douya (Bat ran, Irak, Suriye, Msr, Orta Anadolu) ge veya erken gelmesiyle aklamaya almaktadrlar.68 Ancak unu hemen belirtmek gerekir ki, Trk dilinin tarih gelimesi ierisinde ortaya kan iveler, hibir zaman kendinden nceki yaz dilinden tamamen ayr ve ondan etkilenmeden ortaya km deildir. Uygur yaz dili Gktrkeye dayal olarak teekkl etmitir. Karahanlca, Uygurcann etkisinde kalmtr. Hrizm yaz dili Karahanlcaya dayal olarak gelime gstermitir. aatayca, Karahanl ve Hrizm Trkelerinin devam olarak gelien yaz dilidir. Bu bakmdan Anadolu Trkesini yalnz kendi iinde, szl edeb geleneklere dayal olarak Eski Trkeden ayr bir biimde kurulup gelien bir yaz dili olarak deerlendirmek pek isabetli deildir. Ayrca, Seluklular dneminde eser vermi olan ve bugn iin Anadoluda aruzun en eski airi olarak kabul edilen Ahmed Fakih ile, Trk tasavvuf edebiyatnn temel kitaplarndan biri olarak deerlendirilen Garibnme mesnevisi ve iirleriyle tannan k Paann, bunlarn yannda ayrca Dehhn ve Hasanolu gibi airlerin hepsinin Horasan asll olduklar gz nne getirildiinde, Horasann bir kltr ve edebiyat muhiti olarak, Anadoludaki Trk dili ve edebiyatnn gelimesinde nemli bir yere sahip bulunduu anlalmaktadr. nk bu yazarlarn ortaya koyduklar eserler bir balang devrinin tesinde, olduka ilerlemi bir seviyeyi gstermektedirler. Bu da Ouz ivesinin Anadolu ve Azer sahasna intikal etmeden nce Horasan kltr muhitinde bir tecrbe ve hazrlk devri geirdiini gstermektedir. Dil bakmndan da Horasan blgesi Ouzcas ile Anadolu Seluklular arasnda bir fark bulunmad yaplan filolojik almalardan anlalmaktadr.69 Anadoluda gelien bu yaz dilinin Orta Asya Trkesiyle mnasebetini gsteren yazl, ses, ekil ve kelime hazinesi bakmndan gsterdii zellikler, Ouz ivesi serbest bir yaz dili haline gelinceye kadar varlklarn devam ettirmi, XIII. yzyln sonlarndan itibaren bu zellikler azalmaya, Ouzca zellikler ise artmaya balamtr. uras da muhakkaktr ki, Ouzca bir yaz dili halinde ortaya kabilmek iin hem bu kark dil unsurlarna hem de Arapa ve Farsaya kar byk bir mcadele devresi geirmitir. Ayrca siyas mcadelelerin kltr hayatn etkiledikleri de hesaba

910

katlrsa, XI-XIII. yzyllar arasn bir mcadele ve gei dnemi olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. Anadolu Beylikleri Dnemi XI. yzyldan balayan Seluklu fetihleri Anadoluya byk miktarda Ouz kitlelerinin akmasna sebep olmutu. Bu kitleler, balarnda beyleriyle birlikte, srekli atmalarn yaand u blgelerine yerletirilmilerdi. Merkeze sk skya balanamayan bu u sakinleri, dman saldrlarn nler ve zaman zaman da onlara kar saldrlar dzenlerlerdi. Anadolu Seluklu Devletinde I. Aleddin Keykubad zamannda (1220-1237) kuvvetlenen merkez otorite, onun lmnden sonra yeniden bozuldu. Aleddin Keykubadn lmnden sonra ortanca olu zzeddin Klcarslan ile byk olu Gyaseddin Keyhusrev arasnda amansz bir mcadele balad. II. Gyaseddin Keyhusrevin tecrbesiz kiilerle i birlii yapmas, devletin ynetim mekanizmasnn bozulmasna yol at. Devletin bu zayf durumundan yararlanan byk bir Trkmen kitlesi Babaler syan denilen70 bir ayaklanma balattlar. te yandan Yakn Douda hissedilir bir bask kuran Moollar, Seluklu Devletinin bu karklndan yararlanarak harekete getiler ve 1243 ylnda Kseda Savayla Anadolu Seluklu Devletini malp ettiler. Bu yenilgiyle hzl bir k devresine giren Anadolu Seluklular Moollara bal bir devlet haline geldi ve Anadolunun hakimiyeti Moollarn eline geti. Bundan sonra eitli suistimaller ve iktisad sarsntlar yznden Anadolu Seluklu Devleti, yeniden eski kudretli durumuna gelemedi ve II. Gyaseddin Mesudun lmyle (1308) de son buldu. XIII. yzyln sonlarna doru Mool basksnn zayflamasndan yararlanan u kuvvetleri olarak yerletirilen Trkmen beyleri, yava yava Seluklularla mnasebetlerini keserek kendi adlarna bamsz beylikler kurmaya baladlar. Anadolu Seluklu Devletinin hakimiyeti altndaki toprakalarda kurulan bu beylere Anadolu beylikleri (tavif-i mlk) ad verilmektedir.71 Kurulan beyliklerin belli ballar unlardr: Bu beylikler ierisinde en gls Karamanoullar Beylii idi. Seluklular, Ouzlarn Afar boyundan olan Karamanoullarn, Ermenilere kar el ve Ermenek havalisine yerletirmilerdi. Karamanoullar zaman zaman Seluklu-Mool ynetimiyle mcadele etti. Nihayet Karamanolu Mehmed Bey, Cimri lakabyla tannan Seluklu ehzadesi Aleddin Siyavu ile birlikte Anadolu Seluklularnn baehri olan Konyay igal etti (1277). gal otuz yedi gn srd. Mehmed Bey, Cimriyi saltanat tahtna geirdikten sonra, bir fermanla beylik snrlar ierisinde Trkeden baka bir dil kullanlmamasn emretti. Bu hareket, siyas bir muhteva tamakla birlikte, Trkmenlerin mill uurlarnn gl oluunu gstermesi bakmndan nemlidir. Karamanoullar Orta Anadolunun Ege blgesine bakan bat kesiminde, Akdenize de inerek yaklak 230 yl (1256-1483) saltanat srmlerdir. Bat Anadoluda Ldik (Denizli), Honas ve Dalaman blgesinde Mehmed Bey, II. zzeddin Keykvusa kar ayaklanarak Ldik (nanoullar) Beyliini kurdu (1261-1368). Bu beylik Ldik beylerine krk yedi yl beylik yapan nan Beye izafeten nanoullar adyla da anlmaktadr. Seluklu veziri Sahib Ata Fahreddin Alinin oullar ve torunlar tarafndan Karahisar (Afyon), Ktahya, Sandkl, Akehir u blgesinde Sahib Ataoullar Beylii kuruldu (1275-1341).

911

Anadolunun batsnda Milas, Mula ve evresinde Aydn ve Denizli illerinin gneyini iine alacak ekilde kurulmu olan beylik Menteeoullar idi (1280-1424). 1390 ylnda Yldrm Bayezid tarafndan Osmanllara ilhak edilen beylik, 1402den sonra tekrar dirilmi ve Osmanl ehzadeleri arasndaki taht mcadelelerine de karmtr. 1424 ylnda Anadolu eyaletinin Mentee sancan tekil etmek zere kesin olarak Osmanl Devletine katlmtr. Bat Anadoluda kurulan beyliklerden biri de, Anadolu Seluklularnn ortadan kaldrd Danimendlilerden olup Bizans snrnda u beyi olarak grev yapan Kalem Bey ile olu Karesi Beyin, merkezi Balkesir olmak zere anakkale taraflarnda kurduklar Karesi Beyliidir (1297-1360). Ktahya, Uak, Denizli, Afyon illeri evresinde hkm srm olan beylik ise Kerimddin Alirin olu I. Yakub Bey tarafndan kurulan Germiyanoullar Beyliidir (1300-1429). Germiyan aireti ilk nce XIII. yzyln ilk yarsnda Anadolu Seluklularnn hizmetinde olarak Malatya taraflarnda bulunmaktayd. Mool basks yznden 1262-63 yllarnda batya g ederek Germiyanoullar Beyliini kurmulardr. Bu beylik Anadolu beyliklerinin en gllerinden biri olmu ve XIV. yzyln ilk yarsnda en parlak devrini yaamtr. Yakub Beyin lmnden sonra beylik zayflamaya balad ve kumandanlarndan Karesi Bey, Aydnolu Mehmed Bey, Saruhan Bey ayr ayr beylik kurdular. Germiyanolu Sleyman ah, memleketin hi olmazsa bir ksmn elde tutabilmek iin, kzn Yldrm Bayezide vererek eyiz olarak da Tavanl, Simav, Emet gibi baz yerleri Osmanllara brakt. Beylikler ierisinde ilm faaliyetlerin en youn olduu beylik Germiyanoullar Beylii idi. XIII. yzyln ikinci yarsnda, nce Beyehir, Seydiehir taraflarnda, daha sonra genilemek suretiyle Ilgn, Bolvadin ve Akehir havalisinde kurulan beylik ise Erefoullar Beyliidir. Beyliin kurucusu Erefolu Sleyman Beydir. Yerine geen olu Mbarizddin Mehmed Bey, beyliin snrlarn geniletmek imkn bulmusa da Moollarn Anadoluya hakim olmalaryla, Mool Valisi Timurta beylie son vermitir (1326). Hrizmlilerin kumandan iken Anadolu Seluklularnn hizmetine giren Saruhan ismindeki bir emrin torunu olduu ifade edilen Saruhan Beyin72 , Manisa merkez olmak zere Grdes, Demirci, Turgutlu, Menemen, Ilca, Akhisar, Kayack ve Urganly iine alan sahada kurduu Saruhanoullar da Bat Anadoluda kurulan bir Trk beylii idi (1302-1410). Bat Anadoluda kurulan gl beyliklerden biri de Aydnoullar Beylii idi (1308-1426). Germiyanoullar kumandanlarndan olan Aydnolu Mehmed Bey, Germiyan Hkmdar I. Yakub Beyin emriyle Ege Denizine kadar inmiti. Daha sonra Birgi, Seluk, Tire ve zmir dolaylarnda bir beylik kurdu. Kuvvetli bir do-nanmaya sahip olan bu beylik, Ege Denizi ve Mora sahillerine yapt deniz seferleriyle byk baar elde etti. Ancak Umur Beyin ehit olmasndan sonra Aydn-olu Cneyd Bey beylii canlandrmaya altysa da, II. Murad zamannda Osmanllar beylie son verdiler. Anadolunun gney sahillerinde kurulan beyliin ad ise Aliye Beylii idi (1293-1471). Anadolu Hkmdar I. Aleddin Keykubad tarafndan zaptedilen Al-iye (Alanya), Anadolu Seluklularnn son zamanlarnda Karamanoullarnn eline gemiti (1293). Bundan sonra Karamanoullarna bal olarak varln sr-dren beylik, siyas bakmdan fazla bir neme sahip deildi.

912

Isparta, Eridir, Burdur, Yalva ve daha sonra da Antalya taraflarna yerletirilen Hamid Bey idaresindeki Trkmen aireti de, 1301 ylnda reisleri Felekddin Dndar Beyin idaresinde Hamid Beyin adna izafeten Hamidoullar Beyliini kurdular. Dndar Bey Antalyay zaptettikten sonra ehri kardei Yunus Beye b-rakmt. Bylece 1302ye doru Antalya bu beylikten ayrlm ve hanedann Antalya ubesi Tekeoullar adyla ayr bir beylik olarak ortaya kmtr. Osmanllar ile Msr Memlk Sultanl arasndaki Mara ve Elbistan yresinde faaliyet gsteren beylik ise Dulkadroullar Beylii idi (1339-1521). Adana blgesinde ise Ramazanoullar Beylii hkm srmekte idi (1352-1608). Her iki beylik de nce Memlklere sonra da Osmanllara bal olarak varln devam ettirmitir. Uygur Trklerinden olan Eretna tarafndan Orta Anadoluda kurulan beyliin ad ise Eretnaoullar Beylii idi. Bu beylik Sivas, Kayseri, Nide, Tokat, Amasya, Erzincan, Niksar, Canik, Develi snrlarn iine alan bir blgeye hakimdi. 1381 ylnda Kad Burhaneddinin hkmdar bertaraf ederek kendi devletini kurmasyla beylik sona ermitir. Kad Burhaneddin on sekiz yl hkmdarlk yapmtr. 1398de ldrlmesinden sonra yerine olu gemise de, Timurun istil tehlikesine karlk ehri Osmanllara teslim etmitir. Kuzey Anadoluda Karadeniz blgesinde kurulan beyliklerden ilki, Kastamonuda u beyi oyarak bulunan Hsameddin oban tarafndan kurulan obanoullar Beylii idi. Beylik sonradan yerini Candaroullar Beyliine brakmtr. Candaroullarnn 1291-1461 yllar arasnda 170 yllk bir hakimiyetleri olmutur. emseddin Yaman Candar tarafndan kurulan beyliin on bir beyi olmutur. Bunlardan 8. beyin adna nispetle bu beylie sfendiyaroullar da denilmitir. Karadeniz blgesinde hkm sren beyliklerden biri de Pervaneoullar Beylii idi (1277-1322). 1214 ylnda Trabzon Rum mparatorluunun elinden alnan Sinop, i mcadeleler yznden Trabzon Rum mparatorluu tarafndan geri alnmt. Anadolu Seluklu Devleti vezirlerinden Muinddin Sleyman Pervane 1264 ylnda buray geri ald. 1277 ylnda Sleyman Pervanenin lhan Abakahan tarafndan ldrlmesinden sonra, olu Mehmed burada mstakil bir beylik kurdu. Beylik daha sonra Bafra ve Samsunu da ele geirmitir. Karadeniz kysnda kurulmu olan beyliklerden biri de Taceddinoullar Beylii idi. Malazgirt Savandan (1071) sonra Orta ve Dou Anadoluda muhtelif yerlere iskn edilmi olan Kay Ouzlarndan kk bir ksm, XIII. yzyln sonlarnda Kuzeybat Anadoluda Trk-Bizans snrnda yaamaktayd. Moollarn Anadolu Seluklu Devletini yenmesinin ardndan (1243) Osman Bey de Kuzeybat Anadoludaki kk u beyliinin emri olarak sivrilmeye balam ve o blgede Bizansllara kar savaan gazilerin nderliini stlenmiti. Bizans topraklarnn o zamanki anarisinden ve metrk durumundan yararlanan Osman Bey, topraklarn yava yava geniletmeye balad. 1300 yllarna gelindiinde Eskiehir ve znik ovasna kadar uzanan alan ele geirmiti. Gerek merkezde gerekse Balkanlarda trl gailelerle megul olan ve Bat Anadoluda Germiyanoullar ile ona tbi sahil beylikle-riyle uraan Bizans, uzun sre Osman Beye kar koyabilme imknn bulamad. Osmanllar srekli ilerleme kaydetmekteydiler. 1326da Orhan Bey Bursay ele geirdi. Bu fetih beyliin artk devlete dntrlmesini salayacak idar, mal ve asker gcn biriktirilmesinde ilk byk adm oluturdu. Osmanllarn srekli ilerleyiinden ve znikin tehdit edilmesinden tela den Bizans mparatoru III. Andronic, Orhan Beyle yapt sava kaybetti ve

913

znik 1331de Osmanllarn eline geti. 1338de de zmiti ele geiren Orhan Bey, 1345te Karesi topraklarn ilhak etti. Kocaeli yarmadasna hakim olan Osmanllar, Orhan Beyin tecrbeli kumandanlar sayesinde 1360 seferiyle Trakyann stratejik bakmdan en mhim yerlerini ele geirmilerdi. I. Murad tahta kt zaman Trkler Avrupa kysnda kesin olarak yerlemilerdi. I. Murad, 1389 ylna kadar devam eden saltanat srasnda Balkanlarda Os-manl hakimiyetinin sarslmaz bir biimde yerlemesini temin etti. Balkanlardaki glerini arttran Osmanllar, I. Murad zamanndan itibaren Anadoluda da snrlarn geniletmeye balamlard. Bu hkmdar zamannda Osmanllar Konyaya kadar ilerleyerek, Seluklu vrisi iddialaryla teki Trkmen beyliklerinin koruyuculuunu stlenmi olan Karamanoullar zerindeki basky arttrdlar. 1387 ylndaki Frenkyazs Savanda Karamanoullar yenildi ve Konya kuatld. Bylece Karamanoullar I. Muradn stnln tanmak zorunda kald. Artk Osmanllar Anadoluda da rakipsiz hale gelmilerdi. I. Murad bu hareketiyle Anadoluda Trk birliini salama yolunda nemli bir adm atm bulunuyordu. Bylece Osmanllar snrlarn geniletmek ve Anadoluda siyas birlii salamak maksadyla artk harekete gemilerdi. Bu hareketin tabii sonucu olarak birok beylie son verildi. zellikle Yldrm Bayezid zamannda (1389-1402) Karaman, Germiyan, Hamid, Mentee, Aydn, Saruhan beylikleri ortadan kaldrlm ve Osmanl Devleti Anadolu ve Balkanlarda salam bir imparatorluk eklinde kurulmu bulunuyordu.73 Ancak Yldrm Bayezidin Ankara Savanda Timura yenilmesi, kurulan birliin dalmasna ve beyliklerin yeniden canlanmasna sebep oldu. Fakat Osmanllar hzla eski glerini kazanarak beylikleri teker teker ortadan kaldrdlar ve Anadoluda siyas birlii yeniden salamay baardlar.74 Anadolu beyliklerinde aralarndaki mcadelelere ramen XIV ve XV. yzyllarda ilim ve fikir hayat parlak bir ekilde devam etmi, belli bal Anadolu ehirleri Kastamonu, Ankara, Sinop, Ktahya, Tire, Krehir, Amasya birer ilim merkezi haline gelmiti. lim adamlarna byk deer veren beyler, dier yandan ilm faaliyetlerin rahata yaplabilmesini salamak amacyla medrese, ktphane gibi yaplar kurmaya da byk nem vermekteydiler. Hkmdarlarn bu yakn ilgi ve teviki sayesinde tp, astronomi, riyaziye, edebiyat, tarih, tasavvuf vb. eitli alanlarda pek ok kymetli eser meydana getirildi. Anadolu Seluklularnda sadece basit muhteval eserlerde grlen Trke, Beylikler zamannda uurlu olarak bir yaz dili olma hedefine doru ilerleme kaydetmekteydi. Bunda da bata bulunan beylerin tutumlar byk rol oynamaktayd. Yklan Seluklu Devletinin yerini almak isteylen her beylik, kendi hkmet merkezini bir kltr ve sanat merkezi haline getirmek iin uramaktayd. Bu devir Seluklulardaki dil tutumuna kar bir uyanma, mill dile dn ve gelime devri olarak deerlendirilebilir. Anadolu Seluklularnda XII. yzyln ikinci yarsndan sonra, zzeddin Klcarslan zamanndan bu yana ilim dili olarak Arapa, iirde de Farsa, hkmdar ve devlet erknnn saraylarnda rakipsiz bir hakimiyet elde etmiti. Sultan ve emirlerin himayesinde birok ran airinin yan sra, deiik lkelerden ilim ve fikir adamlarnn bir araya geldikleri saraylar ve medreseler, Fars dili ile byk bir edeb ve ilm faaliyete sahne olmaktayd. Bunun tabii sonucu olarak da Farsa birok edeb ve ilm eser ortaya konmaktayd.75 Seluklu hkmdarlar daha ok Fars diline ve Fars edebiyatna deer veriyorlard.

914

nk kendileri bu dile vkftlar. Oysa Anadolu Trk beyliklerini kuran Trk beyleri Arap ve Fars kltrn tanmyorlard, bu yzden Arap ve Fars kltrne itibar gstermeyerek kendi mill dillerine deer verdiler. XIII. yzyln ortalarndan itibaren, Mool basks yznden srekli olarak batya doru akan Ouz ktleleri, Anadoludaki Trk nfusunun artmasna ve nceden burada var olan edeb geleneklerin yeni gelenlerle beslenerek daha da zenginlemesine sebep oldular. Bylece artan Trk nfusun tesiriyle Trke, Farsa karsnda gittike kendini kabul ettirmeye ve Farsann hakimiyetine son vererek bir yaz dili olarak yava yava filizlenmeye balad. Beyliklerin banda bulunan hkmdar ve beylerin kendi mill dil ve kltrlerine deer verip Trke yazan ilim adamlarn ve airleri koruyup tevik etmeleri de filizlenmeye balayan bu yaz dilinin gelimesine yardm etti. Artk Trke hkmdar ve beylerin saraylarnda itibar mevkiine oturmutu. Bu mcadelede hi phe yok ki Karamanolu Mehmed Beyin tutumu bir rnek tekil etmekteydi. Bilindii gibi, Anadolu beylikleri ierisinde en gl olan Karamanoullar Beylii idi. Seluklular, Karamanoullarn Ermenilere kar el ve Ermenek yresine yerletirmilerdi. Karamanoullar zaman zaman Seluklu-Mool ynetimiyle mcadele ettiler. Nihayet Karamanolu Mehmed Bey, Cimri lakabyla tannan Seluklu ehzadesi Alaeddin Siyavu ile birlikte Seluklularn baehri Konyay igal etti (1277). gal 37 gn srd. Cimri, Siyavu b. Keykavus adyla tahta oturunca, Mehmed Beyi de vezir yapt. O srada, zellikle Muinddin Pervane zamannda, devletin yksek mevkilerinde Fars asll kiiler bulunuyordu. Sarayda ve devlet dairelerinde Farsa hakimdi. Mehmed Bey ise bir Trkmendi, bu yzden halkn devlet ilerinde Trke kullanlmas isteini bir buyrukla iln etti: Hi kes badel-yevm der divn u dergh u brgh u meclis meydn cz bezebn- Trk shan ne gyed (10 Zilhicce 675 / 13 Mays 1277). Bu gnden sonra hi kimse derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanmayacaktr. Genel kabule gre bu ferman, Trkenin devlet dili oluunun balangc olarak kabul edilmektedir. Ancak bu kararn nasl alnd ve ne ekilde uyguland pek belli deildir. Zira Trkiye Seluklular hakknda bilgi veren tarihi kaynaklarda, konuyla ilgili yeterli bilgi yoktur. Bu konu hakkndaki tek kaynak bn Bibinin El-Evmirl-Aliye fil-umuril-Aliye adl eseridir. Bu eserin verdii bilgiye gre, bu karar bir kii almamtr. Divan kurulmu ve Trkeyle ilgili bu karar divanda alnmtr. Burada da Kararla ilgili olarak Mehmed Beyin ad gememektedir. Belki toplanan divanda Mehmed Bey de bulunmu ve divann kararn duyurmutur. Dolaysyla bu fermann, Mehmed Beyin buyruu deil, Seluklu Divannn karar olduunu kabul etmek gerekir.77 Ayrca Trke Mehmed Beyden nce de Konya saraynda kendini kabul ettirebilecek bir varla sahipti. lhanllar zamannda, Trk ve Mool boylarna ve orduya yazlan fermanlarn Trke olmas da Trkenin bir devlet dili olarak kullanldnn kantdr.78 Karamanolu Mehmed Beyin dnda, Aydnolu Mehmed, Umur ve sa beyler, Germiyanolu Sleyman ah ve Yakub Bey, Candarolu sfendiyar Bey, Bayezid Bey, smail Bey, nanoullarndan Murad Arslan Bey Trkeyi hkim klmaya ynelik uurlu tutumlardr. Beylikler devri Trkesi, konuma dilinin yaz diline aktarlmas eklinde kurulmutur. Bu bakmdan konuma dilindeki pek ok ekil yaz diline de aksetmitir. Yani yaz dili ile konuma dili arasnda bir paralellik gze arpar. Ayrca bu devrin Trkesi kelime haznesi bakmndan, Eski ve daha bakalarnn tutum ve gayretleri de

915

Trkeden gelen arkaik ekillerle, Ouzca ekilleri kaynatrmak suretiyle yeni bir ilim ve edebiyat dili niteliini de tamaktadr. Edeb eserlerde kullanlan kelimeler halk tarafndan da rahata kullanlmaktadr. Bu kelimelerden bazlar unlardr: agu zehir, alda-mak kandrmak, aldatmak, alk vme, dua, arkuru ters, aykr, ass fayda, ayruk baka, artuk fazla, ayuksz akl banda olmayan, sarho, bayak nceki, bayk ak, belli, bezek ss, biti mektup, bun sknt, alab Tanr, eri asker, ordu, dkeli hepsi, btn, iley n, huzur, kar-mak ihtiyarlamak, keleci sz, laf, kolda yardmc, emcek meme, genez kolay, grkl gzel, rl-mak ayrlmak, kii kk, ogr hrsz, t-mek gemek, sayru hasta, snd makas, snuk krk, sin mezar, snk kemik, sci arap, e-mek zmek, tuda ol-mak rast gelmek, usan ihmalkar, gevek, viribimek gndermek, ya dman, yarak hazrlk, alet edevat, yort-mak hzl komak, yazuk gnah, yazuklu gnahkar. Beylikler dneminde Trk airleri genellikle ran edebiyatndaki rneklerden etkilenerek eserler ortaya koyduklarndan, bal bulunduklar kltr alannn gerektirdii kimi kelimeleri Trkeye tamlardr. Bylece Trkeye pek ok Arapa ve Farsa kelime girmitir. Ancak bu kelimelerin says, klasik Osmanlca dnemine gre olduka azdr. Bu bakmdan baz kelimelerin Arapa ve Farsalar ile yan yana kullanldklar grlmektedir: alap-Tanr-Allah, umak-cennet, tamucehennem, sevi-ak, yazuk-gnah, sci-arap, esrk-sarho, sayru-hasta, kul-bende gibi. Sanatta ve edebiyatta, ran edebiyatn estetik bir saha olarak rnek alan bu edebiyatlar, Trkeyi aruz lsne uyarlamakta zorlanp, Farsadaki dil musikisine eriemeyince de, zaman zaman daTrkenin yetersizliinden yaknmlardr. Bu yzden eserlerinde grlen kusurlarn kendi bilgisizliklerinden deil, Trkeden kaynaklandn ifade etmilerdir. Mesel, XIV. yzyln nemli airleri arasnda yer alan ve Trkeye Sheyl Nevbahar ve Ferhengnme-i Sadi Tercmesi gibi iki de nemli eser kazandran Hoca Mesud, eridiini sylemektedir: Bu arada zrm hemin yeng durur Ki Trkn dili gin degl teng durur Bu bir nie beyti dzince benm Hacaletden eridi yaru tenm Hoca Mesudun talebelerinden olan eyholu Mustafa da eserlerini yazarken ok zorlandn, nk Trkenin edebi bir dil olarak yeteri kadar ilenmediini ve bilinmediini ifade ederek, Trkenin kuru, sert, tatsz tuzsuz, yavan bir dil olduundan sz eder: Ki Trkn dili na-malum dildr baretden neden mahrum dildr Sovukdur tad yokdur tuz yokdur Yavandur lezzeti v zi yokdur80 Bu anlay, devrin daha sonra gelen baka air ve yazarlarnda da grlmektedir. Mesel XV. yzylda Glistan Anadolu sahasnda ilk defa Trkeye tercme eden Manyasl Mahmud, Selatinname yazar Sarca Kemal, Vikaye Tercmesini yazan Devletolu Yusuf, Ferahname yazar bu eserleri meydana getirirken hayli zorlandn belirtmektedir. yle ki Sheyl Nevbaharn sonunda, bu eseri bitirdiinde vcudunun yarsnn

916

Hatibolu, Trkeye Tazarruname gibi muazzam bir eser brakan Sinan Paa gibi pek ok air ve yazar, Trke yazdklar iin adeta zr dilemektedirler. Ancak btn bu tenkit ve ikyetler, beraberinde Trkenin mdafaasn da getirmitir. Bu airlerin banda da Ak Paa ve Glehri gelmektedir. Ak Paa, XIV. yzyln ilk yarsnda yetien mutasavvf airlerindendir. Byk lde Mevlanann Mesnevisi etkisinde kalarak yazd Garibname adl eseri de, Anadoluda gelien Trk tasavvuf edebiyatnn en nde gelen eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Ak Paa bu deerli eserini, halk kitlelerinin onu rahata anlayabilmelerini salamak iin Trke olarak yazmtr. Esasen o, bu davranyla, zamannda Trk halk kitlesine ve Trk diline kar gsterilen ilgisizlie kar kmakta ve Trke yazd iin kitabnn kymetsiz addedilmemesini istemektedir. Bu adan, Trkeyi Arapa ve Farsa gibi bir ilim dili deil, yalnzca basit ve kaba bir konuma dili olarak kabul eden anlay karsnda Ak Paaya nemli bir yer ayrmak gerekmektedir. Garibnamenin de sade dili dolaysyla Trk dili ve edebiyat tarihi ierisinde sekin bir yeri vardr. Devrin bu umumi telakkisi karsnda, Mantkuttayr mellifi Glehrinin daha bilinli hareket ettii grlmektedir. Attarn Mantkuttayrn 717 de (1317) alelde bir tercme olarak deil, deta onu yeniden yazyormuasna ortaya koymutur. Glehri, kendi eserinin Farsa Mantkuttayrdan hi de aa olmadn ve kendisinden nce Trke bu kadar gzel eser yazlmadn syleyerek Trk diliyle yazmay bir iftihar vesilesi kabul etmektedir: Ben bu Trki defterin n drmeyem Prisicesi-y-ile denrmeyem Kimse byle tatlu sz sylemedi Kimse bundan yig kitab eylemedi81 Ayn yzylda, ayn artlar karsnda Trkeyi dier dillere nispetle kaba ve yetersiz bulan ve bunu sylemekten ekinmeyen adalar arasnda Glehrinin mstesna bir yeri vardr. Mantkuttayr Trkeye aktarrken, Trkenin btn ifade imknlarn kullanarak onu ahsi bir eser olarak ortaya koymas ve kendinden nce bu kadar mkemmel bir eser meydana getirilmediini syleyerek bununla vnmesi, onda uurlu ve idealist bir sanat ruhunun varln gstermektedir. Glehrinin, Yunus Emreden sonra zamann en heyecanl bir airi, en usta bir sanatkr olduu anlalmaktadr. Bylece gerek Anadolu beylerinin mill ruha ballklar, gerekse air ve yazarlarn idealist bir anlayla eserler ortaya koymalar sayesinde, Seluklular dneminin ok az saydaki eserlerine karlk Beylikler dneminde Kuran tercmeleri, peygamber kssalar, evliya menkbeleri, nasihatnmeler, tbba, baytarla, avcla, cevherlere, rya tabirlerine ait eitli tercme ve telif kitaplar; edeb alanda din-destan manzum ve mensur eserler, tasavvuf ve romantik mesneviler, divanlar vb. birok eser meydana getirilerek Trke edeb bir dil olarak iyice ilendi. Bu dnemde kaleme alnan eserlerin pek ou da Osmanl Beylii sahas ierisinde meydana getirilmitir. Beylikler dneminde meydana getirilen Eski Anadolu Trkesi dil yadigrlarnn belli ballar unlardr: Mantkuttayr: Trk tasavvuf edebiyatnn nde gelen airlerinden olan Glehr, ran airi Feridddn-i Attrn (. 632/1235) ayn adl eserini esas alarak 717 (1317) ylnda yazmtr. Aruzun

917

filtn filtn filn kalbyla mesnevi tarznda meydana getirilen eser 4300 beyittir. Kularn konumas, ku dili analamna gelen Mantkuttayr, 30 hikayeyi iermektedir. Kermt- Ah Evran: Yine Glehri tarafndan aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlm 167 beyitlik kk bir mesnevidir. Ftvvet ehli olan Ahi Evranla, cmertlii ile tannen Hatim-i Tai karlatrlmaktadr.82 Garibnme: Beylikler dneminde ortaya konmu en nemli eserlerdendir. Ak Paa (12721333) tarafndan 1330 ylnda yazlmtr. 12.000 beyit tutarnda olup, ahlaki ve tasavvufi bir nitelik tamaktadr. On blm zerine dzenlenen eser, dilinin sadelii dolaysyla yzyllarca okunagelmitir. Kemal Yavuz tarafndan iki cilt halinde yaymlanmtr.83 Ak Paannn Garibnmeden baka Fakrnme, Vasf- Hl, Hikye ve Kimya Risalesi adl eserleriyle, toplam altm yedi adet olan manzumeleri de bu dnemin dil yadigrlar arasnda zikredilebilecek eserlerdendir. Menkbul-kudsiyye f mensbil-nsiyye: Ak Paann olu Elvan elebi tarafndan manzum olarak yazlm bir eserdir. XIII ve XIV. yzyllarda Anadoluda meydana gelen tarihi olaylardan bahsetmektedir.84 Sheyl Nevbahar: Bu dnemde mesnevi yazarlar arasnda mhim bir yer igal eden Hoca Mesud tarafndan 1351 ylnda yazlm, romantik bir ak ve macera mesnevisidir. Yaklak 6000 beyitten oluan eserde Yemen padiahnn olu Sheyl ile in fafurunun kz Nevbahar arasndaki ak konu edilmektedir.85 Ferhengnme-i Sd Tercmesi: ran airi Sadinin Bostan adl eserinin Trkeye ilk tercmesidir. Hoca Mesud tarafndan 1354 ylnda evrilmi olup 1100 beyitten meydana gelmektedir.86 Devrin dil zelliklerini yanstan nemli mesnevilerdir. Huridname: eyholu Mustafa tarafndan yazlm bir ak mesnevisidir. ran ah Siyavuun kz Hurid ile Marib ehzadesi Ferahad adasndaki ak anlatmaktadr. 7903 beyit hacmindedir.87 Kenzl-kbera ve Mehekkl-ulema: eyholu Mustafa tarafndan 1400 ylnda kaleme alnan eser, devlet ynetimi ve toplum hayatn konu edinmektedir. Nazmnesir kark olarak yazlm olup drt blmden olumaktadr.88 Marzubanname Tercmesi: eyholu Mustafa tarafndan 1380 yl civarnda Varavinnin ayn adl Farsa eserinden tercme edilmitir. Hayvan hikayelerine dayanarak, devlet ynetimi ve ahlak konularnda tler ihtiva etmektedir.89 Dastan- Maktel-i Hsyn: Kastamonulu azi tarafndan 1362 ylnda eviri yoluyla meydana getirilmi bir eserdir. Hz. Hseyinin ehit edilii duygusal bir dille anlatlmaktadr. 3313 beyit tutarndaki Maktel-i Hseyn, Anadolu Trk edebiyatnn ilk manzum makteli olmas bakmndan nemlidir.90 skendername: Ahmedi tarafndan yazlmtr. Byk skenderin hayatna, idealine, aklarna, savalarna dair eitli rivayetlerden, destanlardan derlenmi bilgilerle din, tasavvuf, ahlak, felsefe, astronomi, tp vb. konularn ele alnd didaktik (retici) zellikler tayan manzum bir eserdir. 8754 beyitten oluan eser, 1390 ylnda tamamlanmtr.91 Cemid Hurid: Ahmedi tarafndan 1403 ylnda, ran airi Selman- Savecinin ayn adl eserinden evrilmitir. in hkmdarnn olu Cemid ile Rum kayserinin kz Hurid arasndaki ak anlatmaktadr. 5000 beyit tutarndadr.92

918

Tervihl-ervah: Ahmedinin tpla ilgili olarak hazrlayp, Yldrmn olu Emir Sleymana sunduu bir mesnevidir. 10100 beyit civarndadr. Yazld tarih belli olmamakla birlikte, 1403-1410 yllar arasnda yazld tahmin olunmaktadr. Eser dokuz ayda tamamlanmtr.93 Ferahname: Kemalolu tarafndan 1380 ylnda yazlm 3030 beyitlik bir mesnevidir. Efsanevi bir zellik tayan Ferahnamede kumkumalar elde etmek iin klan yolculuk srasnda karlalan olaan st nesneler ve olaylar anlatlmaktadr. Kssa-i Yusuf: Mustafa Darir tarafndan 1367 ylnda yazlmtr. Ayn konuda yazlm olan teki Yusuf kssalarndan dili, syleyii ve kssalar anlat bakmndan farkllk gstermektedir.94 Siretn-nebi: Mustafa Darir tarafndan 1388 ylnda yazlmtr. 6 cilt olan eserin iinde yer yer manzum paraalar da vardr. zellikle Mevlid manzumesi Sleyman elebiye de kaynaklk etmitir. Sade dili ve gzel anlat ynnden halkn sevgisini kazanm ve byk bir okuyucu kitlesi tarafndan zevkle okunmutur. Ftuhu-am: Mustafa Darir tarafndan 1393te yazlmtr. Hz. Ebu Bekir ile Hz. mer devrinde slam ordularnn am ve evresine yaptklar seferler anlatlmaktadr. Yusuf ve Zeliha: XIV. yzyln balarnda eser vermi olan Sle Fakih tarafndan yazlmtr. Failatn failatn failn kalbyla yazlm olan eser 5000 beyittir. Sade ve basit bir halk diliyle yazlm olan eserde, teki Yusuf ve Zelihalarda bulunmayan baz olaylara da yer verilmitir.95 engname: Ahmed-i Dai tarafndan yazlmtr. 1446 beyit ve 24 blmden olumaktadr. Eserde eng ad verilen ve Trklere zg bir musiki aletinin yapl anlatlmaktadr.96 Miftahul-cenne: Ahmed-i Dai tarafndan Arapadan tercme edilmitir. Cennete girmek iin gidilmesi gereken yollar ve eri esaslar reten eser, sekiz meclis zerine dzenlenmitir.97 Tbb- Nebevi Tercmesi: Ahmed-i Dai tarafndan Arapadan tercme edilmitir. Hz. Peygamberin salkla ilgili hadislerine dayanmaktadr. Eser iki blm halinde dzenlenmitir.98 simleri kaydedilen bu eserler dnda Beylikler dneminde manzum ve mensur yzlerce eser meydana getirilmitir. zellikle Tezkiretl-evliya tercmeleri, Ksas- Enbiya evirileri, Kelile ve Dimne, Kabusname tercmeleri, Kuran tercme ve tefsirleri, Teshil, Yadigar gibi tp kitab evirileri, bu dnemde youn bir tercme faaliyetinin olduunu ortaya koymaktadr. Beylikler devrinde gerek konu, gerekse adet olarak ok eitli eserler ortaya konulduundan, bu eserlerde Trke olduka deiik bir grnm arz etmektedir. Bu dnemin Trkesinde, hem konuma dilinden yaz diline geiin, hem de Ouz Trkesine dayanmann bir sonucu olarak, daha nce rastlanmayan ek ve ekillere rastlanmaktadr. Dolaysyla bu ek ve ekiller, dile yeni bir yap kazandrmtr. Ayrca yazda hareke sistemine dayanan Arap-Fars yaz gelenei yaygnlarken, bir yandan da eski Trk imla gelenei devam etmitir. O nedenle, Eski Anadolu Trkesinde imla, fonetik ve ekil bakmndan ortaya kan bu gelimeleri ayr ayr ele alp deerlendirmek, dnemin dil yapsn kavramak asndan daha yararl olacaktr. Btn bu zellikler gsteriyor ki Beylikler devri Trkesi, daha nceki eski Trk yaz dilinden olduu kadar, daha sonra teekkl eden Osmanl Trkesinden de nemli lde farkl bir yapya sahiptir. O bakmdan bu dnemi, bir gei devresi olarak kabul etmek yanl saylmaz. DPNOTLAR

919

1 2

Bk. Ali Karamanlolu, Trk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, stanbul 1972, s. 17. Doan Aksan, Kavram Alan-Kelime Ailesi likileri ve Trk Yaz Dilinin Eskilii zerine,

TDAY-Belleten 1971, s. 253-262; a. mlf. Eski Trk Yaz Dilinin Yayla lgili Yeni Aratrmalar, I. Milletleraras Trkoloji Kongresi, stanbul 1979, s. 379-387. 3 4 5 6 7 8 Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1958, I, s. 104; Ren Giraud, LInscription de Reit Rahmeti Arat, Trk Dilinin nkiaf, III. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1948, s. 598. Nejat Diyarbekirli, Kazakistanda Bulunan Esik Kurgan, Cumhuriyetin 50. Ylna Tahsin Banguolu, Eski Trke zerine, TDAY-Belleten, 1964, s. 77-84. Reit Rahmeti Arat, Trk Dilinin nkiaf, s. 605. bideleri ilk nce W. Thomsen 1893 ylnda okumu ve 1896 ylnda da yaymlamtr: Bain Tsokto, Paris 1961, s. 136; A. Bombaci, Histoire de la litterature turque, Paris 1968, s. 13.

Armaan, stanbul 1973, s. 303, 304.

Inscriptions de lOrkhon dechiffres, Helsingfors 1896; Trkiyede de ilk nce Necib sm bideleri Arap harfleriyle neretmitir: Orhun Abideleri, stanbul 1340. 9 117-130. 10 11 12 13 14 15 16 Tahsin Banguolu, Kgarden Notlar I: Uygurlar ve Uygurca zerine, TDAY-Belleten, Ahmet Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istlahlar, TM, IV (1934), s. 43; Reit Karahanllarla ilgili olarak bk. Omeljan Pritsak, Karahanllar, A, VI, s. 251-271; Erdoan Reit Rahmeti Arat, Kutadgubilig, stanbul 1947. Reit Rahmeti Arat, Atebetl-hakayk, stanbul 1951. Divan Lugatit-Trk Tercmesi (trc. Besim Atalay), I-IV, Ankara 1939-1943; Robert Abdlkadir nan, Eski Trke Kuran Tercmesi, Trk Dili, I/6 (Mart 1952), s. 12-15; a. 1968, s. 87-113; A. v. Gabain, Das Alttrkische Schrifttum, Berlin 1950, s. 24. Rahmeti Arat, Uygurlarda Istlahlara Dair, TM, VII-VIII (1942), s. 56. Meril, Mslman Trk Devletleri, stanbul 1985, 19-34. Konuyla ilgili farkl grler iin bk. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1970, I, s.

Dankoff, Compendium of the Turkic Dialects (Dwn Lugat at-Turk), I-III, Harvard 1982-1985. mlf., Eski Kuran Tercmelerinin Dili Meselesi, Trk Dili, I/7 (Nisan 1952), s. 19-22, I/9 (Haziran 1952), s. 14-16. 17 18 Divan Lugatit-Trk Tercmesi (trc. Besim Atalay), Ankara 1939, I, s. 5, 6. Macar bilgini L. Ligeti, VI. yz yldan bu yana gelimesini gz nnde bulundurarak Trk

dilini ana devreye ayrmaktadr: 1. Eski Trke (VI-IX. yz yllar). 2. Orta Trke (X-XV. yz yllar, Ligeti bu devreye Uygur yaz dilinin kurulu devrini yani Mani ve Budha tercmelerini, aatay yaz dilini ve Kpak ve Ouz dil yadigrlarn dahil etmektedir). 3. Yeni Trke (XVI. yz yldan gnmze kadar olan devir). Laszlo Rasonyi ise Ligetinin bu snflamasna bir de Ana Trke a ekleyerek Trk dilinin tarih devrelerini drt gruba ayrmaktadr: 1. Ana Trke a (mildn ilk yllar). 2. Eski Trke a (VI-IX. yz yllar. Bu blme Gktrk ve Erken Uygur metinleri ile Erken Krgz lehesi dahildir). 3. Orta Trke a (X-XV. yz yllar. Bu blme Uygur edebiyat altn ann eserleri, Kgarnin eseri, Rabguz, Nev vb. aatay edebiyatnn eserleri, Kpak szlkleri ile Codex

920

Cumanicus vb. dahildir). 4. Yeni Trke a (XVI. yz yldan zamanmza kadar) (bk. Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 19, 20). 19 20 21 210). 22 23 24 25 26 27 28 29 41-48. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Bk. Fuat Kprl, Gazneliler Devrinde Trk iiri, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VII/2 Bk. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 333. Bk. Zeynep Korkmaz, XI-XIII. Yzyllar Arasnda Ouzca, s. 47. Bk. Kerimddin Mahmud, Msmeretl-ahbr (nr. Osman Turan), Ankara 1944, s. 64. Bk. Azz b. Erder-i Esterbd, Bezm u Rezm (trc. Mrsel ztrk), Ankara 1990, s. 491. Bk. Tercme-i Medh-i Fakr u Zemm-i Dny, Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5426, vr. 229a. Bk. Ahmet Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV. ) Yzyllarda Anadoluda Farsa Eserler, TM, VIIBk. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihinde Trk Dili Sorunu, Bilim, Kltr ve retim Dili Bk. Ahmet Yaar Ocak Battalname, DA, V, 206. Bk. Ahmet Yaar Ocak Daniendname, DA, VIII, s. 478-480. (1929) s. 81-83. Bk. Reit Rahmeti Arat, Trk ivelerinin Tasnifi, TM, X (1953), s. 60-138. Bk. Saadet aatay, Eski Osmanlca zerine Baz Notlar, Trk Leheleri zerine Bk. Faruk K. Timurta, Eski Trkiye Trkesi, stanbul 1977, s. VIII. Bk. Faruk Smer, Ouzlar, Ankara 1967, s. 52; W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Divan Lugatit-Trk Tercmesi (trc. Besim Atalay), Ankara 1939, I, s. 30. Arguca da n/y deimesi bakmndan Ouzlar gibi n grubundadr. Divan Lugatit-Trk Tercmesi, I, s. 30-35. Bk. Zeynep Korkmaz, XI-XIII. Yzyllar Arasnda Ouzca, TDAY-Belleten, 1973-1974, s. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1974, II, s. 49. Zeki Velidi Togan, ber die Sprache und Kultur der Alten Chwarezmier, ZDMG, 90 Janos Eckmann, Das Hwarezmturkische, Philologiae Turcicae Fundamenta, I (1959), s.

(1936), s. 27-30. 113-137 (Trkesi: Mehmet Akaln, Harezm Trkesi, Tarih Trk iveleri, Ankara 1988, s. 173-

Denemeler, Ankara 1978, s. 175; a. mlf., Eski Osmanlcada Fiil Mtaklar, a. g. e., s. 191.

Hakknda Dersler, stanbul 1927, s. 128.

VIII/2 (1945), s. 125. Olarak Trke, Ankara 1978, s. 22, 23.

40 Mesel bk. stanbul Belediyesi Atatrk Ktp., Muallim Cevdet, nr. 441; Millet Ktp., Ali Emr, Tarih, nr. 571; ayrca bk. Irene Melikoff, La Geste de Melik Dnimend: Etude Critique du Dnimendnme, I-II, Paris 1960. 41 42 Bursa Orhan Ktp., Kurunluolu kitaplar, nr. 5; Sleymaniye Ktp., brahim Efendi, nr. 354. Behcetl-hadik zerinde yaplm almalarn belli ballar unlardr: smail Hikmet

Ertaylan, VII. (XII. ) Asra Ait ok Deerli Bir Trk Dili Yadigr Behcetl-hadik f mevizetil-halyk, TDED, III/3-4 (1949), S. 275-293; Sadettin Bulu, Eski Bir Trk Dili Yadigr Behcetl-hadik f mevizetil-halik, TDED, VI (1955), s. 119-131; a. mlf., Behcetl-hadik f mevizetil-halikden

921

rnekler, TDED, VII/1-2 (1956), s. 17-44; a. mlf., Behcetl-hadik f mevizetil-halikten Derlenmi Kouklar, TDAY-Belleten 1963, s. 161-201; a. mlf., Bir Eserin ki Yazma Nshas, TM, XIV (1965), s. 151-197; Esat Coan, Behcetl-hadikn Yeni Bir Nshas, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, XII (1964), s. 159-161; Mustafa Canpolat, Behcetl-hadik f mevizetil-halik (doktora tezi), Ankara 1960; a. mlf., Behcetl-hadikn Dili zerine, TDAY-Belleten 1967, s. 165-175; Zeynep Korkmaz, Marzubannme Tercmesi, Ankara 1973, s. 21-28; Hanna Sohrweide, Turkische Handschriften, Wiesbaden 1974, s. 17-18. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 C. Brockelmann, Alis Qissa-i Jsuf der alteste Vorlaufer der Osmanischen Literatur, Bk. Brockelmann, a. g. m., s. 5. Bk. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler (trc. Ragb Hulsi), stanbul Bk. Trk Edebiyat Tarihi, s. 235. Bk. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1974, II, 141. Bk. Zeynep Korkmaz, Eski Bir Kudr evirisi, XI. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bk. inasi Tekin, 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili Tarihinde Bk. Muzaffer Akku, Kitab- Gunya, Ankara 1995. Bk. erefeddin Yaltkaya, Mevlnda Trke Kelimeler ve Tke iirler, TM, IV (1936), s. Abhandlange der Bayerischen Akademia der Wissenschaften, Berlin 1916, s. 6-8.

1927, s. 133.

Bildiriler, Ankara 1968, s. 225-231; a. mlf., Marzubannme Tercmesi, Ankara 1973, s. 53-57. olga-bolga Sorunu, TDAY-Belleten 1973-1974, s. 59-133.

161-168; Mecdut Mansurolu, Mevlana Celleddin Rumde Trke Beyit ve bareler, TDAY-Belleten 1954, s. 207-220. 52 53 54 55 56 57 257. 58 59 60 s. 17-34. 61 62 63 64 Bk. Zeynep Korkmaz, XI-XIII. Yzyllar Arasnda Ouzca, s. 48. Bk. Millet Ktp., Ali Emr, eriyye, nr., 379. Bk. Zeynep Korkmaz, Marzubannme Tercmesi, Ankara 1973, s. 16, 17;. Bk. Azmi Bilgin, Eski Anadolu Trkesi Dneminde Kark Dil Unsurlar Tayan Eserler Bk. Sadettin Bulu, eyyad Hamzann Be Manzumesi, TDED, VII/1-2 (1956), s. 5-12; Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, Risletn-nushiyye ve Divan, stanbul 1965. Bk. Zeynep Korkmaz, Seluklular a Trkesinin Genel Yaps, TDAY-Belleten 1972, a. mlf., eyyad Hamzann Lirik Bir iiri, TDED, XIII (1963), s. 139-142. Bk. Mecdut Mansurolu, Sultan Veledin Trke Manzumeleri, stanbul 1958. Bk. Mecdut Mansurolu, Dehhan ve Manzumeleri, stanbul 1947. Bk. Mecdut Mansurolu, Ahmad Fakih arhnme, stanbul 1956. Bk. Hasibe Mazolu, Ahmed Fakih Kitabu Evsaf Mescidi-erfe, Ankara 1974. Bk. eyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha (nakleden: Dehri Dilin), Ankara 1946. Bk. Sadettin Bulu, eyyad Hamzann Bilinmeyen Bir Mesnevisi, TM, XV (1968), s. 247-

ve Dil zellikleri, Trk Dnyas Aratrmalar, 69 (Aralk 1990), s. 63-74.

922

65

Bk. Reit Rahmeti Arat, Anadolu Yaz Dilinin Tarih nkifna Dair, V. Trk Tarih Kongresi

1956, Ankara 1960, s. 225-232; Mecdut Mansurolu, Anadoluda Trk Yaz Dilinin Balama ve Gelimesi, TDED, IV/3 (1951), s. 215-229; Zeynep Korkmaz, Seluklular a Trkesinin Genel Yaps, TDAY-Belleten 1972, s. 17-37; Mustafa Canpolat, Behcetl-hadikn Dili zerine, TDAYBelleten, 1967, Ankara 1968, s. 165-175. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Bk. Azmi Bilgin, Nazml-hilfiyyt Tercmesi, Giri-Metin-Dil zellikleri (doktora tezi), Bk. inasi Tekin, 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili Tarihinde inasi Tekin, a. g. m., s. 70, 71. Bk. Zeynep Korkmaz, XI-XIII. Yzyllar Arasnda Ouzca, TDAY-Belleten 1973-1974, s. Bk. Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1980. Bk. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XII; Erdoan Meril, .H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 84. Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1994, s. 105 Anadolu beylikleri ile ilgili olarak bk. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve stanbul 1990. olga-bolga Sorunu, TDAY-Belleten 1973-1974, s. 70.

41-48; Gerhard Doerfer, Das Chorasan-turkische, TDAY-Belleten 1977, s. 127-204.

Anadolu Beylikleri, DA, III, s. 138-139.

Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988; Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1994; Yaar Ycel, obanoullar-Candaroullar Beylikleri, Ankara 1980, s 1-8; Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 236-319; a. mlf., Anadolu Beylikleri, DIA, II, s. 138139; B. Flemming, Trkler-Anadolu Beylikleri, A, XII/2, s. 280-286. 75 76 68. 77 78 79 80 81 82 83 84 85 Konuyla ilgili tartmalar iin bk. Erdoan Meril, Trkiye Seluklular Devrinde Trkenin Bk. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, I, stanbul1970, s. 271; Yusuf Ziya Mesud b. Ahmed, Sheyl Nevbahar ( nr. J. H. Mordtmann), Hannover 1924, s. 371. eyholu Mustafa, Kenzl-kbera ve mehekkl-ulema ( haz. Kemal Yavuz), Ankara Glehr, Mantkuttayr (nr. Agh Srr Levend), Tpkbasm, Ankara 1957, s. 296. Bk. Franz Taeschner, Glschehrs Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen von Krschehir Kemal Yavuz, Ak Paa Garib-name, I/1-2-II/1-2, Ankara 2000. Elvan elebi, Menkbul-kudsiyye f mensbil-nsiyye (haz. smail E. Ernsal-A. Yaar Mesud b. Ahmed, Sheyl Nevbahar (haz. Cem Dilin), Ankara 1991. Resmi Dil Olmasn Kim Kabul Etti?, TTK-Belleten, LXIV ( Nisan 2000), s. 51-57. ksz, Trkenin Sadeleme Tarihi, Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara 1995, s. 2. Bk. Ahmet Ate, Hicr VII-VIII. (XII-XIV) Asrlarda Anadoluda Farsa Eserler, TM, VIIBk. Feridun Nafiz Uzluk, Karamanoullar Hakknda ilgi At, TDAY-Belleten, 1962, s. VIII/2 (1945), s. 94-135.

1991, s. 27.

und Patron der trkischen Znfte, Wiesbaden 1955.

Ocak), stanbul 1984.

923

86 87 1979. . 88 1991. 89 90 91 92 93 94 95 96 1975. 97 98

Krehirli Hoca Mesud b. Osman, Ferhengnme-i Sadi Tercmesi Yahud Muhtasar eyholu Mustafa, Hurd-nme (Hurd Ferahd) (haz. Hseyin Ayan), Erzurum

Bostan Tercmesi (nr. Kilisli Muallim Rifat-Veled elebi), stanbul 1340-1342.

eyholu Mustafa, Kenzl-kbera ve mehekkl-ulema ( haz. Kemal Yavuz), Ankara eyholu Mustafa, Marzubanname Tercmesi ( haz. Zeynep Korkmaz), Ankara 1973. Nurcan znal Gder, Kastamonulu azi, Dastan- Maktel-i Hseyn, (doktora tezi), smail nver, Ahmedi skendername, nceleme, Tpkbasm, Ankara 1983. Mehmet Akaln, Ahmedi, Cemid Hurid, Ankara 1975. Bk. Tervihl-ervah, TSMK, Revan, nr. 1681, vr. 374a. Leyla Karahan, Mustafa Darir, Kssa-i Yusuf, Ankara 1994. Kazm Kktekin, Sle Fakihin Yusuf ve Zelihas (doktora tezi), Erzurum 1994. Gnl Alpay, Ahmed-i Dai and His Cengname (An Old Ottoman Mesnevi), Cambridge Grer Glsevin, Ahmed-i Dai Miftahul-cenne (doktora tezi), Malatya 1989. nder aran, Ahmed-i Dai, Tbb- Nebevi (doktora tezi), Malatya 1992.

stanbul 1997.

924

Anadolu Beylikleri Dneminde Trk Dili / Yrd. Do. Dr. Ali Akar [s.609-616]
Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkenin Anadoluda Hakimiyetini Hazrlayan Tarih artlar Anadolu, Malazgirt Zaferini mteakiben siyas, demografik ve kltrel bakmdan Trkler lehine esasl deiikliklere sahne olmutur. Bu savaa katlan Trkmen beyleri, Anadolunun eitli blgelerini ele geirerek buralarda hakimiyetlerini tesis etmeye balamlardr. Artuk Bey, Diyarbakr, Mardin, Malatya, Harput Hasankeyf (Hsn- Keyfa)de; Saltuk Bey Erzurumda; Mengcek Gazi, Erzincan, Kemah, Kgonya (ebinkarahisar), Divriide; Danimend Gazi ise Sivas, Kayseri, Zamant, Tokat, Niksar ve Amasya havalisinde hakim olmulardr.1 Anadolu Beylikleri (tavif-i mluk), XIII. yzyln bandan itibaren Anadolu Seluklu Devleti tarafndan Bizans ve Kilikya snrna yerletirilen utaki Trkmen beylerince kurulan beyliklerdir. Bunlar, Anadolu Seluklu Devletine kar siyas hakimiyetlerini glendirmek iin srekli mcadele iinde olmular; Kseda Sava (1243)nda Anadolu Seluklularnn Moollara yenilmesiyle de merkez idare ile balarn kopararak bamszlklarn ilan etmilerdir. Beyler, hakimiyet kurduklar utaki kent merkezlerini ele geirmek suretiyle oralar sahip olduklar blgenin siyas ve kltrel merkezleri durumuna getirmilerdir.2 Anadoluda kurulan beyliklerin en gls Ermenek ve Karaman civarnda kurulan Karamanoullar Beyliidir (1256-1483). Bu beylik, nce Seluklular, Moollar ve Ermenilerle sonra da Osmanllarla mcadele etmitir. Karamanolu Mehmed Beyin, 1277de Konyaya girdiinde, Trkeden baka dil kullanlmayacana dair kard ferman, Karamanllarn mill dil uurunu gstermesi bakmndan nemlidir.3 Malatya blgesinde bulunan Germiyan Trkmenleri, Mool basks ile Bat Anadoluya g ederek Ktahya ve Uak civarnda Germiyanoullar Beyliini (1300-1429) kurmulardr.4 Germiyanl Beylii dneminde edeb faaliyetlerin ok canl olduu grlmektedir. Burada yetien air ve yazarlarn Trk dili ile verdikleri eserler, Beylikler devrinin en nemli dil yadigarlardr. XIV. yzylda eyholu Mustafa, eyh Sinan, Ahmed ve Ahmed-i Da gibi yazar ve airler eitli alanlarda eserler vermiler ve XV. yzylda Anadoluda Ouzcaya dayal bamsz bir Trk edeb dilinin domasna nayak olmulardr. eyholu Mustafa, Germiyanl Beyliinde yetimi daha sonra Osmanl saray evresinde edeb faaliyetlerde bulunmu nemli ahsiyettir. Germiyan Beyi Sleyman ahn istei zerine dou klasiklerinden Marzubnnme ve Kbusnmenin tercmelerini yapm ve Yldrm Bayezt dneminde de Kutadgu Biligden sonra Trk diliyle yazlm en nemli siyasetnme olan KenzlKber ve Mehekkl-Ulemy kaleme almtr.5 Germiyanl saraynda yetien nemli bir edeb ahsiyet de ayn zamanda hekimlii ile de mehur olan eyhdir. eyh, Trk mizah edebiyatnn ilk eserlerinden biri olan Harnmeyi ve klasik dou hikayesi Hsrev irini kaleme almtr.6 XIV. yzyl Anadolu Trk edebiyatnn, n Osmanl snrlar dndaki Trk topluluklarnca da bilinen nemli ismi olan Ahmed de Germiyan kltr evresinde yetimitir. Ahmednin, skendernme

925

ve Cemid u Hurid, Tarvih el-Ervh mesnevileri ile Divn, Mirkt eledeb adl Farsa manzum bir szl vardr.7 Germiyanl saraynda yetien Ahmed-i D, Emir II. Yakubun isteiyle Farsadan Tabirnme adl rya yorumlar ile ilgili bir eseri Trkeye evirmitir. Dier eserleri, hekimlikle ilgili Tbb- Nebev 8yi din-ahlak bir eser olan Miftahl-Cenne9dir. Bunlarn yannda, Germiyanllardan kalan nemli bir Trke eser de Ta Vakfiyedir. II. Yakub Bey zamannda 1414te dikilen Vakfiyede zamann sosyal ve ekonomik hayat ilenmitir. 3.30x2.10 m. ebatlarndaki kitabe, Gktrk, Uygur ve Timurun Ulutavdaki yaztlarndan sonra taa yazlm nemli bir Trke abidedir.10 Gneybat Anadoluda, blgeye deniz yoluyla gelen ve i blgelere doru ilerleyen Trkmenler Mentee Beyliini (1280-1424) kurmulardr. Menteeoullar, daha ok Ege denizinde faaliyet gstermitir. Mentee Beyin olu Mesud Bey, 1300de Rodos adasn fethetmitir. Mentee Beyi lyas Bey, lysiyye adnda Arapa bir tp kitab yazdrm, sonra bunu irvanl Mahmud olu Mehmed, Trkeye evirmitir.11 Yine Mentee Beyi Mahmud Beyin emriyle avcla ait Farsa bir eseri Bznme adyla Peinli Mehmed olu Mahmud Trkeye evirmitir.12 Bat Anadoluda kurulan beyliklerden biri de Aydnoullar Beyliidir (1308-1426). Bu beylik, Umur Bey zamannda Adalar Denizi ve Mora sahillerine yapt deniz seferlerinde baar elde etmitir.13 Aydnolu Mehmed, Arapa peygamberler tarihi olan Arisi, Trkeye tercme ettirmitir.14 Aydnolu Umur Bey adna, Kul Mesud tarafndan Kelile ve Dimnenin Bat Trkesine ilk evirisi yaplmtr.15 nanoullar Beylii, Denizli blgesinde (1276-1368) hkm srmtr. nanolu Murad Aslan adna hls ve Fatiha srelerinin tercmeleri yaplmtr.16 Saruhanoullar Beylii (1302-1410) Manisada kurulmutur. Beyliin kurucusu Saruhan Bey, Harezmlilerin komutan iken Anadolu Seluklularnn hizmetine girmi Saruhan ismindeki babuun torunudur. Saruhanoullar, Adalar Denizine, hatta Balkanlara seferler dzenlemilerdir. Bu beylik, 1410da Osmanllar tarafndan ortadan kaldrlmtr.17 Saruhanoullarndan Emir Yakub b. Devlethan adna Salahddin adl bir yazar tarafndan Farsadan tercme edilmi Kitb- Bahnme-i h adl eser bulunmaktadr.18 Karadeniz blgesinde Kay boyunun bu blgedeki u beyi Hsameddin oban tarafndan obanoullar Beylii (1227-1309) kurulmu, daha sonra yerini ayn blgedeki Candaroullar Beyliine brakmtr.19 Candarolu sfendiyar Bey emriyle Cevhirl-asdf adl mehur Kuran tefsiri kaleme alnmtr.20 Ertana (Eratna) Beylii, (1335-1381) lhanllarn Anadoludaki valisi Uygur Trk Alaaddin Ertana tarafndan Sivasta kurulmutur. Beyliin ileri gelenlerinden Kad Burhaneddin, Ertana Beyliine son vererek yerine kendi beyliini kurmutur. Bu beylik, (1381-1398), evresindeki Anadolu beylikleriyle mcadele etmi, Kad Burhaneddinin lmyle yklmtr.21 Ertana beylerinden Hac adgeldi adna, Mehmed Cemalddin-i Aksaray tarafndan Ravzatl-ulem adl Arapa eser Teferrcl-mer adyla Trkeye evrilmitir.22 Kad Burhaneddin (1345-1398), devlet adam, air ve tarihiydi. Divn, Beylikler devrinin nemli dil yadigarlarndan biri saylmaktadr.23

926

Bu eserler, beylerin, kltr, sanat ve bilimi himaye ettiklerini gstermeleri yannda Trke yazan air ve yazarlar koruduklarnn nemli delillerdir.24 XIII-XV. yzylda, tefsir, fkh, tasavvuf, tarih, tp, ahlak, iir ve edebiyat alannda yazlm yzlerce telif ve tercme eser, bu dnemin kltr ve sanat hayat hakknda nemli ipularn vermektedir.25 Beylikler Dneminde Trkenin Yaz Dili Oluu Byk Seluklu Devleti, kendine kar tehlike tekil edecek Trkmenleri Isfahan blgesinden Batya doru sevk etmitir. Devletin merkezinden uzaklatrlarak Bizans snr blgelerine yerletirilen Trkmenler, mill geleneklerini, dillerini korumada ok titiz davranmlardr.26 Ulardaki nfusun byk ounluunu tekil eden gebe Trkmenler arasnda, halk kltr ve tasavvufa dayal bir din anlay hakimdi.27 Bu bakmdan, Trkmenlerin mensup olduklar kltr ve inandklar tasavvuf din anlay, Trk dili ile ifadelendirilmeye daha uygun dmekteydi. Bunun yannda, XIII. yzyldan itibaren devlet adamlarnn Trk diline sahip kmalar ve Anadoluda yetien air ve yazarlarn yerli dil ile yazmalar sayesinde, Trke, yalnzca halk arasndaki bir konuma dili olmaktan kp aydnlar arasnda da itibar gren bir yaz dili olma yoluna girmitir. Trkmen beylerinin, kendi dilleriyle sz syleyecek yazar ve airleri desteklemeleri ve onlara imkan hazrlamalaryla, Trk kltr lehine gerek bir deiim yaanmtr.28 Beylikler devrinde Arapa ve Farsaya kar Trkeyi hakim klma mcadelesini, Karamanolu Mehmed Bey, 13 Mays 1277 (=676 Zilhicce Perembe) gn, imden gir hi kimesne kapuda ve divanda ve mecalis ve seyranda Trki dilinden gayr dil sylemeye fermanyla balatr.29 Bylece, o, bir yandan divandan kacak ve divana girecek yazlarn emniyetini salarken, dier taraftan da mill dil mcadelesini balatyordu.30 Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Trkesinin dil yaps bakmndan geliimini iki dneme ayrr: 1. Seluklu Trkesi (XI-XIII. yzyllar aras) 2. Beylikler Devri Trkesi (XIII-XV. yzyllar)31 Anadolu Beylikleri devri Trkesi, XIII. yzyln sonlarndan XV. yzyl ortalarna kadar uzanan, genel ereve olarak, Anadolu Seluklularnn yklndan Osmanl Devletinin imparatorluk temellerinin atlmasna kadarki dnemdir.32 Bu dnemde Trke, bir yandan Seluklu andaki Farsann mutlak hakimiyeti karsnda kendini bir yaz dili olarak gstermeye balam, dier yandan da klasik Osmanl yaz dilinin oluumuna kaynaklk etmitir. Anadoluda Trk yaz dilinin oluumu XIII. yzyla kadar gtrlebilmektedir. Hazar tesinden Anadoluya XI. yzyldan balayan Trk aknlar, XII. yzylda Mool basks ile daha da hzlanm,33 XIII. yzyldan sonra Anadoluda Ouzca temelli, fakat yerli az zelliklerinin ar bast bir yaz dili domutur.34 Bu dnemde verilen eserlerin birou, her ne kadar Farsadan tercme olsa da, dil ynyle Orta Asyadaki edeb Trkeden tamamen farkl, Ouz az zelliklerine dayanan yeni bir Trkeyle yazlm olmalar bakmndan byk nem tarlar. XIII. yzyldaki Mool aknlar Ouzlar dnda da unsurlarn gelmesini salam,35 bylece Anadoluda Ouz ve Kpak leheleri birbirini karlkl olarak etkilemitir. Anadoluda Beylikler devrinden nce bir Seluklular devri Trkesi, -bu dnemden elde fazla eser bulunmamasna ramen- daha ok Orta Asyada ekillenen ve Kagarl Mahmudun Divanda

927

ahsettii Ouzca zelliklerin ar bast karma bir Trkedir. Kark dilli eserler deki olga-bolga meselesi,36 Seluklu a Trkesinin, birden ok lehenin etkisini tayan, fakat Ouzcann hakimiyetinde bir yaz dili olduunu gstermektedir.37 Bu, ayn zamanda daha sonra Anadoluda yerli azlarn etkisiyle oluan Beylikler devri yaz dilinin, Hazar tesinden ses ve yap zellikleri tadn da gstermektedir. Ouz Trkesi, Orta Asyada en ge XII. yzylda ayr bir yaz dili olma yoluna girmitir, buna ramen, Karahanl yaz geleneinden ayrlmamtr. Orta Asyada XII-XIII. yzyllar kapsayan kark dilli Ouzcay Zeynep Korkmaz, Eski Dou Ouzcas veya Seluklu Ouzcas diye adlandrmaktadr.38 te, XI-XIII. yzylda Anadoluya gen Ouz boylarnn yaz dili, bu kark Ouzcadr. Bu nedenle, Ouzca XIII. yzyln sonlarnda, Beylikler anda bir yerlileme dnemine girmi, Seluklu devri eserlerinde etkisi ak olarak grlen Karahanl ve Dou Trkesinin zellikleri silinmeye yz tutmu, Bat Ouzcasna dayanan yerli az zelliklerinin ar bast bir dil olumutur.39 Anadoluda Trk yaz dilinin kuruluu Beylikler devrine rastlar. Her ne kadar Seluklular devrinde de birtakm Trke eserler yazlm olsa da40 bunun arkasnda siyas destek olmad iin sz konusu eserler genel bir yaz dili oluturmaya yetmemitir. Harezm-Kpak-Karahanl dnemi eserlerinde her ne kadar Ouzcann izleri grlse de, Ouzca, Beylikler devrinde bamsz bir yaz dili olmutur. Beylikler Devrinde Eser Veren Balca Yazarlar ve Eserleri 1. Glehr Glehrnin hayat hakkndaki bilgiler ok azdr. XIII. yzyln sonlarna doru Sultan Veledin istei zerine Krehirde kurduu zaviyede Mevlev tarikatn tantp yaymaya balad. Ne zaman ld belli deildir. Yalnz, Mantkut-tayr 717 (M. 1317) tamamladndan hareketle 1317den sonra lm olabilecei gr hakimdir.41 Eserleri * Felek-nme: 701de (M. 1301) Farsa olarak yazlm astronomi ile ilgili bir mesnevidir. Eserin tek nshas Ankara Milli Ktphane, 817 numarada kaytldr. 142 yapraktr. Glehr bu eserini o zamanlar Anadoluda hakim olan lhanl Han Gazan Mahmud Hana sunmutur. 843te (M. 1439) istinsah edilmitir.42 * Aruz Rislesi: Kilisli Muallim R. Bilge tarafndan bilim dnyasna tantlm, 16 yapraktan oluan Farsa bir risaledir. * Keramt- Ahi Evren: 167 beyitlik Trke bir mesnevidir. Baz bilim adamlarnca Glehrye ait olabilecei phesi vardr. * Kuduri Tercmesi: Glehri, Mantkut-tayr tercmesinde Kuduryi nazmen evirdiini sylyorsa da, bu eser henz ele gememitir. * Mantkut-tayr: Feridddin Attar (l. 1193)n Mantkut-tayr adl eserinin 717 (M. 1317) ylnda Trkeye uygulanmasdr. Glehr, Attarn esas konusuna sadk kalmasna ramen, ondaki pek ok hikayeyi kul

928

lanmam, bunun yerine Mesnevi, Kelile ve Dimne, Kbusnmeden hikayeler almtr. Eser M. Cunbur tarafndan doktora tezi olarak hazrlanm,43 A. Srr Levend tarafndan tpkbasm eklinde yaymlanmtr.44 2. k Paa 14. yzyln ilk yarsnda Anadoluda yetien nemli air ve mutasavvflardan biridir. Dedesi eyh Baba lyas Horasandan Anadoluya gelerek Amasyaya yerlemitir. k Paann babas, Baba lyasn en kk olu Muhlis Paadr. k Paa, Krehirde domu ve ilk renimini de Sleyman- Krehrden almtr. Bir ara Anadolu valisi Timurtan veziri olmu, daha sonra bir isyan sonucu Msra kam, oradan dnerken Krehirde hastalanarak lmtr. Trbesi Krehirdedir. Olu Elvan elebiye gre, babas dnya ilerine hi karmam, kendini tasavvufa vererek bir veli hayat srdrmtr. Devrinin slam ilimlerini, Arapa ve Farsay bilen k Paa, Anadoluda uurlu Trkecilik hareketinin balatclarndan biri saylmaktadr. Garibnmenin Farsa n sznde Trklere hak yolunu gstermek, tasavvufun inceliklerini anlatmak, yanl yollara gitmelerini men etmek iin bu eseri Trke olarak yazdn ifade etmektedir. O, Yunus Emre ve Glehr gibi sanatkar deil, bir mutasavvftr. Bu itibarla yazd eserler, edeb deerinden ok, dil ynyle nem arz etmektedir. Eserleri * Garibnme: 730/1330 tarihinde bitirilmi, on bab zerine kurulmu mesnevi tarznda bir eserdir. Eserde tasavvuf ilkeleri anlatlmaktadr. Yaklak 12.000 beyittir. Halk eitmek amacyla Trke olarak yazlm ve k Paa, eserinde zellikle o devir aydnlarnn Trk diline bakn eletirmitir. Eser, doktora tezi olarak Z. Kaymaz tarafndan ele alnmtr.45 Trk diline kimesne bakmazd Trklere hergiz gnl akmazd Trk dah bilmezidi bu dilleri nce yol ol ulu menzilleri Bu Garibnme ann geldi dile Kim bu dil ehli dah mani bile * Fakrnme: Tasavvufi bir eserdir. 161 beyitlik bir mesnevidir. Fakr, bir ku istiaresiyle ele alnmtr. Eserin 2 nshas vardr. Biri, Romada Biblioteca Eananatense turca 2054, biri de Garibnmenin sonunda Manisa Muradiye Ktphanesindedir. * Vasf- Hl: Mesnevi tarznda 31 beyitten oluan bir eserdir. Garibnmenin sonundadr. 2 nshas bilinmektedir. * Hikaye: 59 beyitlik bir risaledir. Raif Yelkenci tarafndan bulunmutur. Mesnevide, bir Mslman, bir Hristiyan ve bir Musevinin bandan geenler anlatlmaktadr. * Kimy Rislesi: orum l Halk Ktphanesi 2889 numarada kaytl bir eserdir. k Paaya ait olduu phelidir. 3. Ahmed Ad, Taceddin brahim bin Hzrdr. Germiyanl blgesinde (Ktahya veya Uak) domutur. Msra gitmi, orada eyh Ekmeleddinden dersler alm, tp ve matematik okumutur. Orada, Anadoludan gelen Hac Paa ve Molla Fenar ile tanmtr. Msrdan dndkten sonra Aydnolu

929

sa Beyin renimi iin Mirktl-edeb, Miznl-edeb ve Miynl-edeb eserlerini kalem almtr. Daha sonra I. Murad ve Yldrm Bayezdn, Ankara Sava (1402)ndan sonra da Timurun himayesinde bulunmu, 815te Ktahyada (bir sylentiye gre Amasyada) lmtr. Eserleri * Divan: Hayli hacimli bir divandr. Yurt iinde ve yurt dnda ok sayda nshas vardr. Bunlarn en hacimlisi 8506 beyitten olumaktadr. * skendernme: Makedonyal skenderin hayatn Trk dilinde ileyen ilk eserdir. 792/1390 ylnda bitirilerek Germiyan beyi Emir Sleymana sunulmutur. Hayli uzun bir eserdir. Baz nshalarda 7000 bazlarnda ise 8000 beyitten fazla olduu tespit edilmitir. smail nver tarafndan tpkbasm yaplan .. Merkez Ktp. TY 921 numarada kaytl nsha 8754 beyitten olumaktadr. * Cemid Hurid: 806/1403 ylnda Emir Sleymann istei zerine bitirilen eser, I. Mehmede sunulmak zere hazrlanm ya da sunulmutur. Mesnevi tarznda, 2300 beyitten fazla bir hacme sahiptir. Konusu, in hkmdar Cemid ile Rum kayserinin kz Hurid ak servenidir. * Tervihl-Ervh: Tpla ilgili bir mesnevidir. 1403-1410 arasnda yazlm ve I. Mehmede sunulmutur. * Mirktl-Edeb: Arapa-Farsa manzum bir szlktr. * Miznl-Edeb ve Miyrl-Edeb: Arap ve Fars gramerleri ile ilgili iki kk eserdir. 4. Kul Mesud Hayat hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Farsadan evirdii Kelile ve Dimne adl eseriyle tannmaktadr. * Kelile ve Dimne: Aydnolu Umur Beyin emriyle Trkeye evrilmitir. ok sade bir dille Trkeye evrilen bu eser, dneminin dil zelliklerini yanstmas bakmndan byk nem tamaktadr. Bilinen iki nshas vardr. Eksik bir nsha Oxfordda Bodleine Ktphanesinde, tam nsha ise Sleymaniye Ktphanesi, Laleli blm 1897de kaytldr. Eser, ilk kez Nasrullah tarafndan Dou Trkesine, Kul Mesud tarafndan da Eski Anadolu Trkesine tercme edilmitir. Daha sonra ad bilinmeyen bir yazar tarafndan I. Murad iin manzum olarak yazld. XVI. yzylda Ali Vasi ve Ali elebi adlaryla da tannan Ali bin Salih, Kanuni Sultan Sleyman adna eseri yeniden yazmtr. 5. Hoca Mesud (Mesud Bin Ahmed) Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Tezkirelerde adndan fazla bahsedilmeyen bu yazarla ilgili ancak eserlerinden bilgi ediniyoruz. 14. yzylda yaam, Trkeyi ok iyi kullanm, devrinde Hoca lakabyla tannm ve bilgisinden faydalanlm bir kiilie sahiptir. Eserleri * Sheyl Nev-bahr: Yazl 751/1350 olan bu eser, 5568 beyittir. Eser, Hoca Mesudun yeeni zzeddin Ahmed tarafndan mesnevi eklinde yazlmaya balanmtr. zzeddin Ahmed 1000 kadar beyit yazdktan sonra yazdklarn Hoca Mesuda getirerek ondan tamamlamasn ister. Eserin geri kalan 4568 beyitini Hoca Mesud tamamlamtr. Eserin sonundaki bir beyitte eserin ismi Kenzlbedyi olarak gemesine ramen bugn kahramanlarnn adyla anlmaktadr. Eserin iki nshas vardr. Berlindeki nshas J. H. Mordtmann tarafndan 1925 ylnda Hannoverde tpkbasm olarak

930

baslmtr. kinci nshas ise Dehri Dilin Ktphanesindedir. Bu iki nsha zerinde Cem Dilin doktora almas yapmtr. * Ferhengnme-i Sdi: 755/1354 ylnda yazlm, ran airlerinden Sadinin Bostn adl eserinden baz iirlerin Trkeye evirisidir. 6. eyholu Sadreddin Mustafa eyholunun hayat hakknda ayrntl bilgi sahibi deiliz. Germiyan lkesinde doduu, genliinde Paa Aa bin Hoca Paann himayesine girdii ve ihsanna nail olduu bilinmektedir. Germiyan beylerinden Mehmed Bey ve Sleyman Paa devirlerini de grmtr. Sleyman ahn lmnden sonra Osmanl sarayna intisap etmitir. eyholu ran airlerinden Attar ve Senaden, Anadolu sahas Trk airlerinden de Hoca Dehhan, Glehr, Yusuf Meddah ve Hoca Mesuddan etkilenmitir. Hoca Mesuda stad diye hitap etmektedir. Ahmed ile arasndaki kskanlktan dolay her iki air de eserlerinde birbirlerini yermilerdir.46 eyholu, Huridnmede, Trkenin imdiye kadar ilenmemilii yznden sovuk, tadsz, tuzsuz yavan olduunu, buna ramen o, Trk dil ile yazdn u beyitlerde yle ifade etmektedir:47 Eger Trk diyp yirmezler ise ogndan usanp rmazlar ise Ki batan baa bu ehri greler Teferrc-gahn bir bir soralar Eserleri * Huridnme: (Hurid Ferah-ad): 789 / 1387de yazlmtr. ran ah Siyavuun kz Hurid ile Magrib padiahnn olu Ferahad arasndaki ak macerasn anlatan bir mesnevidir. 7903 beyitten oluan bu mesnevi, Germiyanolu Sleyman ah adna yazlm, fakat eser tamamland srada Sleyman ahn lmesi zerine Yldrm Bayezide sunulmutur. Bilinen 10 nshas vardr. 4 nemli nsha zerinde Hseyin Ayan almtr.48 * Marzubnnme: Kelile ve Dimne benzeri bir hikem eserdir. Hayvan hikayelerinden hareketle devlet idaresi ve ahlaki tler verilmektedir. Mazenderan blgesinde hkm sren Marzuban bin Rstemin hikayesi anlatlmaktadr. 1944 ylna kadar Berlinde ve Varova niversitesi slam Eserleri Ktphanesinde olmak zere iki nshas bilinmekteydi. Fakat II. Dnya Savanda Varova nshasnn yanmas zerine elde yalnzca Berlin nshas kalmtr. Bu nsha zerinde Zeynep Korkmaz almtr. * Kbusnme: Bir ahlak ve siyaset kitabdr. Asl Farsadr. Kabus, Geylanahn babasdr. Eser, 44 blmden olumaktadr. Her blm bir konuyu ele alarak o konu hakknda tle ilgili zdeyileri iine alr. Bu eser 7 kez Trkeye evrilmitir. Bunlardan en tannm XV. yzyl airlerinden Mercmek Ahmedin II. Muradn emriyle yapt eviridir. * Kenzl-Kber ve Mehakk l-Ulem: eyholu bu eserini 23 Receb 803/9 Mart 1401 tarihinde 62 yandayken kaleme almtr. 4 babdan oluan, devlet idaresi sanatn anlatan bir siyasetnmedir. Eser, Kemal Yavuz tarafndan doentlik tezi olarak hazrlanmtr. eyholunun Iknme ve Ferrahnme adl bir baka eserinden sz ediliyorsa da bunlar henz ele gemi deildir.49 7. eyh

931

Germiyanl Beylii kltr evresinde yetimi air ve hekimdir. Hekimliinden dolay Hekim Sinan diye de bilinir. Latifi Tezkiresinde Murad Han- Gazi devrinde doduu bildirildiine gre 1371-1376 yllar arasnda domu olabilecei tahmin edilmektedir. Babasnn ad Ahmed olup, Germiyanllarn ileri gelen Trkmen ailelerinden birine mensup olduu biliniyor. lk eitimine Ktahyada balam, daha sonra tp ve tasavvuf renmek iin rana gitmitir. Buradan tp, tasavvuf ve edebiyatta yetimi olarak dnmtr. Bu arada dnerken Hac Bayram- Veliye intisap ederek eyh mahlasn alm, Ktahyada bir attar dkkan aarak hekimlik mesleini icra etmitir. Bu arada eyh, Germiyan Beyi II. Yakubun zel hekimi olmutur. Daha sonra elebi Mehmedin Karaman seferi srasnda (1415) hastaln tedavi ettii iin kendisine Tokuzlu ky tmar olarak verilmitir. Mehur Harnmesini Tokuzlu kyne giderken tmarn eski sahipleri tarafndan saldrya uramas sonucu yazmtr. II. Muradn hkmdar olmasndan sonra Osmanl saray evresinde grlmektedir. Hsrev irin mesnevisini II. Muradn emriyle Nizamden tercme etmitir. Son yllarn nerede ve nasl geirdiine dair bilgi yoktur. Faruk Kadri Timurta lm yln 1431 olarak gstermektedir. Eserleri * Divan: Millet Ktphanesi Ali Emiri Efendi Manzum Yazmalar blm 238 numarada kaytldr. Divanda 20 kaside, 2 terkib-i bend, 3 terci-i bend, 2 mstezad ve 200 civarnda gazel vardr. * Harnme: elebi Mehmede (baz Sehi ve Latifi Tezkirelerinde II. Murada) sunulmu, 4 ksmdan oluan 126 beyitlik bir eserdir. Eserin konusu, ran airi Emir Hseyninin Zadl-Msafirin adl eserindeki eek hikayesinden alnmtr. mr boyunca yk tayan eekle semiz kzlerin hikayesi karlatrmal olarak anlatlr. Harnme, dil ve anlatm zellikleri ile dnemin Trkesini en iyi temsil eden eserlerden biridir. * Hsrev irin: Nizaminin ayn adl mesnevisinin II. Murad adna yaplm tercmesidir. 6944 beyitten oluan hikaye 11 blm halinde dzenlenmitir. 8. Dede Korkut Hikayeleri Dil bakmndan olduu kadar kltr tarihimiz bakmndan da ok nemli bir eserdir. Ouzlarn Anadoluya gelmeden nceki kltrel hayatlarnn Anadolu corafyasna uyarlanm ekliyle anlatan destan nitelikli hikayelerdir. Hikayeler, oluum itibaryla ok eskidirler, tarihin nceki devirlerine inebilirler. Yazya geirili tarihleri ve yerleri hakknda tam bilgi sahibi olmasak da bu hikayeler, dil bakmndan Beylikler devri Trkesinin zelliklerini yanstrlar. Hikayelerde, Ouzlarn, komu Trk boylar (Kpak ve Peenekler) ile Grcler ve Trabzon Rumlaryla yaptklar savalar anlatr. Dede Korkut hikayelerinin elimizde Dresden ve Vatikan olmak zere iki nshas vardr. Dresden nshasnda 12, Vatikan nshasnda 6 hikaye vardr. Beylikler Devri Eserlerinde Grlen Baca Gramer zellikleri50 I. ml zellikleri Bu dnem eserlerinde, Trke kelimelerin yazmnda bir imla birliinden sz edilemez. Bir kelime bazen ayn metinde birden ok yazl ekliyle karmza kmaktadr. Bu dnem eserlerinde grlen balca iml zellikleri unlardr:

932

1. Trke kelimelerde harflerden ayr olarak Uygur yaz dili geleneine bal olarak yer yer stn iaretinin yazld grlmektedir. Bunu, ayn zamanda asl uzun nllerle ilgili grenler de vardr.51 bn (Mar. 9a/9); vrdur (Mar. 13a/3) 2. Arap yazsnda p, , g, iaretlerinin olmamasndan dolay bu sesler b, c, k, ng (sar nun) harfleri ile gsterilmitir. yabrak (Mar. 34b/9), aclk (Mar. 18b/4) Zaman zaman da Fars imlsnn etkisiyle bu sesler p, , g harfleriyle, sesi ise, Uygur imla geleneinin etkisiyle ng ile gsterilmitir. tengri taala 3. Eski Trkedeki kaln ve ince sradan tler, bu devir eserlerinde genellikle ince sradan gelenler iin dal ile, kaln sradan gelenler t ile gsterilmitir. drl (Mar. 32a/11); dtn (Mar. 21b/10); turub (Mar. 33b/7); toEru (Mar. 48b/12); tamar damar (Har 24) 4. s harfinin yazmnda Trke kelimelerde ince ve kaln sral yaplara gre herhangi bir kural yoktur. sakn (Mar. 18b/4); savad (Mar. 16a/9) 5. Bu devir eserlerinde Uygur yaz geleneinin etkisiyle baz ekler ayr yazlr. hsm-lar (Mar. 12a/4); mslman-lk (Mar. 12a/9) II. Sesbilgisi zellikleri 1. e/i meselesinde Beylikler devri eserleri i tarafndadr. irmez (Mar. 31a/10); yil (46a/12); vir(Mar. 38b/7); dirnegi (Har. 27); irdi (Har 121); yitdiler (SN 806); bislendi (SN 724) 2. Bu devir eserlerinde grlen en nemli sesbilgisi zellii nllerdeki yuvarlaklamadr. Aadaki eklerin nlleri daima yuvarlak olarak grlmektedir. a) b) Zarf-fiil eki up/-p: yg-up (KK 95b/6); kakyup (SN 1435) Ettirgenlik eki -dur-/-dr-: an-dur- (KK 60a/9); azdurmam (Hur 1006); yandurd (Hur

1659); yagdurd (Hur 4803); dndrdi (Hur 5709); yi-dr-(KK 62b/9); bildreler (Har 7) c) (Hur 6586) d) e) Sfat-fiil eki -duk/-dk: itdkmz (KK 57b/2) yelik eklerinin balant nlleri +un/+n; +umuz/+mz: ehm (Hur 2558); hecrm Bildirme ekleri +dur/+dr; +uz/+z: zulm-dur (KK 38a/8); yiri-dr (KK 12b/1); demdr (Har 17); gamdur (Har 100); zamanuz (KK 7b/3); ardur (Hur 21); melekdr (Hur 2426); bitidr mektuptur

(Hur 2770); imz (Hur 3610); katuma (Hur 4727); dilm (SN 732); haslum (SN 732); baumda (SN 749); erimz (SN 737); sayvanumuz (SN 908) f) (Hur 478) g) Sfat yapma ekleri +lu/+l; +suz/+sz: ass-lu (KK 105a/10); gzi yaludur (Hur 2463); eyerl (Hur 4916); suretl (Har 43); tatlu (SN 859); gussalu (910); snhlu (1648); dikensz (1851); dilek-sz (KK 26b/3); oransuz (Hur 1057); belsz (Hur 1516) h) i) Geni zaman ekinin balant nls u-r: yorlur (KK 24b/2); bil--r (KK 111a/2); idinr (Har Zarf-fiil eki -u/-: eyle-y-; baar-u (KK 69b/8); iste-y- (Har 37) 19); grir ol (1046); tonadurlar (SN 1352) 3) Beylikler devri metinlerinde birtakm ekler daima dz nl tamaktadr. Bu ekler unlardr: lgi hali ekinin balant nls daima yuvarlaktr +u/+; +nu/+n: zamanu (KK 61a/3); zarifler (KK 116b/2); kadrin (Har 20); hakku rahmetlerinden (Hur 170); ahu hkmine

933

a) Belirtme hali eki +/+i: od- (KK 95a/7); yollar- (KK 15b/1) b) yelik 3. tekil ahs eki +/+i; +s/+si: yol- (KK 1b/3); zyan- (KK 70a/9); uyhu-s (KK 99b/3); ulus (Hur 4477); lsini (Hur 568); ahu hkmine (Hur 478) c) Soru eki m mi: alsar m (KK 3a/10) d) Grlen gemi zaman eki -d/-di: zikr oln-d (KK 116a/1); uy-dlar (KK 61b/7); srdi (Har 68); oturd (Hur 1246); drdi (SN 1651) e) simden isim yapma eki +c/+ci: bakla-c (KK 8b/4) f) Duyulan gemi zaman eki -m/-mi: ur-m (KK 61b/7) g) Fiil ekiminde 2. tekil ve oul ekleri -sn/-sin;-sz/-siz: olm-sn (KK 30b/7); ola-sz (KK 31b/7) h) Emir 2. tekil ahs eki -gl/-gil: dut-gl (KK 54a/7); bil-gil (KK 32a/3); itgil (Har 73); otur-gl (Hur 2661); kymagl (SN 704); su bigi akmagl (SN 1363) i) Fiilden isim yapma eki -c/-ici: sovud-c (KK 6a/6); ldr-ici (60b/9) j) Zarf-fiil eki -nca/-ince: tognca (KK 98a/4) k) Dnllk ve edilgenlik eklerinin balant nlleri --n/-i-n;--l/-i-l: bul--n (KK 29a/8); sor--lm (43a/7); gt()r-i-ldi (Hur 2409); tak--n-uruz (Hur 2080); bulnmaz (SN 1851) l) Fiilden isim yapma eki -: ur---da (KK 45a/3) m) Fiilden isim yapma eki +lk/+lik: ulu-lk (KK 85b/7); yavuz-lk (KK 55b/4); konhlga (SN 1651) 4. k>h szclamas grlmektedir. yohsul (<yoksul) (Har 32) III. Yapbilgisi zellikleri Beylikler devri eserlerinde grlen balca yapbilgisi zellikleri yle sralanabilir: 1. stek 1. oul ahsta -avuz/-evz ekli kullanlmaktadr: bakavuz (Hur 110); bulavuz (Hur 568); bilevz (Hur 1682); nidevz (SN 716); toylayavuz (SN 833); yiyevz ievz (1057) 2. Emir 2. tekil ahsta -gl/-gil eki grlr: gel-gil (KK 107b/7); dutgl (Hur 1925); bilgil (Hur 1996) 3. Duyulan gemi zaman eki -m/-mi yannda -uplu ekiller de kullanlr: bul-updur (KK 91b/6); dut-updur (KK 44a/7); aup-dur (Hur 2494); talup-dur (Hur 2840); gidpdr (SN 749) 4. Zarf-fiil eki olarak uban/ben;-uban/-beni ekilleri grlmektedir: gerben gererek (Har 74); aluban (Hur 752); srrn amayuban (Hur 2537); pben (SN 693) 5. Gelecek zaman eki genellikle -sar/-iser olarak grlmesine ramen, baz eserlerde -acak/ecek ekline de rastlanr. 6. Ykleme hali eki olarak -n de bulunmaktadr: kln kln (Har 51); srrn amayuban (Hur 2537); aamaz gzin (SN 717); yandugn (SN 919) 7. -cak/-icek zaman zarf-fiili kullanlmaktadr: ekicek ekince (Har 51); alcak alnca (Hur 4732); gelicek gelince (SN 729); syleyicek (SN 1006)

DPNOTLAR

934

1 2

Faruk Smer-Ali Sevim, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava (Metinler ve evirileri), 1330larda Anadoluda gezmi olan Kuzey Afrikal seyyah bn Batuta, bu blgelerdeki

Ank., 1971, s. 64. gelimi bir kltr ve ehir hayat tespit etmitir. bn Batuta Seyahatnmesi-Semeler, Haz. smet Parmakszolu, st. 1993, s. 15 vd. 3 4 s. 39-54. 5 6 7 8 9 10 220. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 222-223. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 8, st., 1984, s. 535-536. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 104-120. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 213. Balangcndan Gnmze Kadar Byk Trk Klasikleri, C. I, st. 1985, s. 369. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 213. aatay Uluay, Saruhan-oullar, A, C. X, s. 239-244. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 8, st. 1984, s. 545. Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ank., 1991, s. 33-123. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 213. Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar II, Ank. 1991, s. 3-241. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 218. Muharrem Ergin, Kad Burhaneddin Divan, st. 1980. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 213. Uzunarl tarafndan verilen listede Beylikler dneminde yazlm eserlerin says 96dr. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 217. Kemal Karpat, Trkler (Osmanllar), A, C. XII, s. 287. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, st. 1994, s. 347 (3. bask). Z. Korkmaz, Anadolu Beylikleri Devrinde Trk Dili ve Karamanolu Mehmet Bey, Mill smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 6. mer Faruk Akn, eyholu, A, C. XI, s. 481-485. F. Kadri Timurta, eyh, A, C. XI, s. 474-479. F. Kprl, Ahmed, A, C. I, s. 216-221. nder aran, Ahmed-i D, Tbb- Nebev (Metin-Dil zellikleri-Sz Dizini), nn ni. Grer Glsevin, Ahmed-i D, Miftahl-Cenne (Metin-Dil zellikleri-Sz Dizini) I-II, nn Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Anadolu Trk Devletleri, C. VIII, st. 1984, s. ihabettin Tekinda, Karamanllar, A, C. VI, s. 316-330. . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ank. 1988,

Sosyal Bil. Ensits, Malatya 1992 (Baslmam doktora tezi). ni. Sosyal Bil. Ensits, Malatya 1992 (Baslmam doktora tezi).

Bkz. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 259-262.

Kltr, C. S. 3-4-5, Ekim 1980, s. 13.

935

31 32 33 34 35 147. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

Z. Korkmaz, Sadrud-din eyholu, Marzubn-nme Tercmesi (nceleme-Metin-SzlkZeynep Korkmaz, a.g.e., s. 61. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, st. 1981, s. 211. Reit Rahmeti Arat, Anadolu Yaz Dilinin nkiafna Dair, Makaleler, C. I, s. 317. Faruk Smer, Anadoluda Moollar, Seluklu Aratrmalar Dergisi, C. I, Ank. 1970, s. 1inasi Tekin, 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili Tarihinde OlgaMustafa Canpolat, Behcetl-Hadaikin Dili zerine, TDAY 1967, s. 174. Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 57. Agop Dilaar, Trk Lehelerinin Meydana Geliinde Genel Temayllerin Koyulamas ve Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 57 v. d. Fahir z-Gnay Kut, Glehr, Balangcndan Gnmze Kadar Byk Trk Klasikleri, Saadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Ank. 1982. M. Cunbur, Glehr ve Mantkut-tayr, Ank. 1952. A. Srr Levend, Glehr, Mantkut-tayr, Tpkbasm, Ank. 1957. Z. Kaymaz, k Paa, Garibnme (Metin-Dil zellikleri-Sz Dizini), nn ni. Sosyal mer Faruk Akn, eyholu, A, C. XI, s. 483. eyholu Mustafa, Huritnme (Hurid Ferahad), 7820-7821. eyholu Mustafa, Huritnme (Hurid Ferahad), nceleme-Metin-Szlk-Konu Dizini), mer Faruk Akn, eyholu, A, C. XI, s. 484. rnekler iin bavurulan eserler: Mar: Marzubnnme, Har: Harnme, Hur: Huridnme, Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 85.

Tpkbasm), Ank 1973, s. 57.

Bolga Sorunu, TDAY-Belleten 1973-1974, s. 59-157.

Krlenmesi TDAY 1957, Ank. 1988 (2. bask) s. 85.

st. 1985, s. 273-276.

Bilimler Enstits, Malatya 1989.

Haz. Dr. Hseyin Ayan, Erzurum, 1979.

KK: Kenzl-Kber Mehekkl-Ulem, SN: Sheyl Nev-bahar.

KAYNAKLAR A. Brockelmann, Kelile ve Dimne, A, C. VI, s. 552-558. A. S. Levend, k Paann Bilinmeyen ki Mesnevisi Daha, Hikaye ve Kimya Risalesi, TDAY 1954, s. 265-276. A. S. Levend, k Paann Bilinmeyen ki Yeni Mesnevisi, Fakrnme ve Vasf- Hal, TDAY 1953, s. 205-225. Balangcndan Gnmze Kadar Byk Trk Klasikleri, C. I-II, st. 1985. Cem Dilin, Mesud bin Ahmed, Sheyl Nev-Bahr, nceleme, Metin, Szlk, Ank. 1991, 25+676 s.

936

Faruk Kadri Timurta, eyh ve adalarnn Eserleri zerinde Gramer Aratrmalar-I, Ses Bilgisi, TDAY 1960, Ank. 1988, s. 95-144. Faruk Kadri Timurta, eyh ve adalarnn Eserleri zerinde Gramer Aratrmalar-II, ekil Bilgisi, TDAY 1961, Ank. 1988, s. 53-136. Faruk Kadri Timurta, eyhnin Harnmesi zerinde Dil Aratrmalar, Trk Kltr Aratrmalar, C. I, S. 2, s. 5-26, Ank. 1965. Faruk Kadri Timurta, eyhnin Hayat ve ahsiyeti, TDED V, st. 1954, s. 91-121. Faruk Kadri Timurta, eyhnin Hayat ve Eserleri, st. 1968. Faruk Kadri Timurta, eyhnin Hsrev irini, st. 1963. Grer Glsevin, Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Ank. 1997. H. Arasl, Kitab- Dede Gorgd, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 1962. Hseyin Ayan, eyholu Mustafa, Hurid-nme (Hurid-i Ferahad), Erzurum 1979. . nver, skendernme, TDK, Ank. 1984. Kemal Yavuz, eyholu Kenzl-Kbera ve Mehekkl-Ulema (nceleme-Metin-ndeks), Ank. 1991. L. Karahan, Eski Anadolu Trkesinin Kuruluunda Yaz Dili-Az likisi, 4. Uluslararas Trk Dil Kurultay, 25-29 Eyll 2000. M. Akaln, Ahmednin Dili, TDAY 1989, Ank. 1994, s. 9-153. M. Ergin, Dede Korkut Kitab (Metin, Szlk), TKAE, Ank. 1964. M. Ergin, Dede Korkut Kitab I (Giri, Metin, Faksimile), Ank. 1958. M. Ergin, Dede Korkut Kitab II (ndeks, Gramer), TDK Ank. 1963. M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar I, Belleten, S. 27, Ank. 1943. Mehmet Akaln, Ahmed, Cemid Hurid, nceleme-Metin, Ank. 1975. O. aik Gkyay, Dede Korkut, st. 1938. P. Wttek, Mentee Beylii, (ev. O. aik Gkyay), Ank. 1986. S. aatay, Trk Leheleri rnekleri I, DTCF yay. Ank. 1963. Z. Korkmaz, Anadolu Yaz Dilinin Tarih Gelimesinde Beylikler Devri Trkesinin Yeri, VII. Trk Tarih Kongresi, C. II, Ank. 1981, s. 583-589. Z. Korkmaz, Eski Trkede Ouzca Belirtiler, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Ank. 1975, s. 433446. Z. Korkmaz, Kabusnme ve Marzubn-nme evirileri Kimindir?, TDAY 1966, s. 267-275. Z. Korkmaz, Eski Anadolu Trkesiyle Bir Kabusnme evirisi, TDAY 1969, s. 195-200.

937

XIII-XVI. Asr Dil Yadigrlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri / Prof. Dr. Kemal Yavuz [s.617-635]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk milletinde eser verme deti daha ilk yazl metin olarak ele geen Orhun bideleri ile grlr. Bu bidelerin hakanlar ve vezir adna dikildii dikkate alnrsa Trkede ilk eser verenler bata kaan olmak zere devletin ileri gelenleridir. Uygur devri eserlerini bir tarafa brakrsak, slm devir ierisinde ise ortaya konan eserlerin mellifler tarafndan gerek hakana gerekse halfeye sunulmas vardr. Bunlardan 1077-78 ylnda yazlarak Halife Muktedibillaha sunulan Dvn LgatitTrk; Trkenin byk bir dil olduunu gstermek ve Araplara retilmek gyesi ile yazlr. u halde Kagarl Mahmud eserini, Trkeyi Araplara retmenin dnda, dorudan doruya Trkeye hizmet akyla yazmtr. Balasagunlu Yusuf Has Hacibe gelince; Yusuf Has Hacib zamannda, rahmetli hocam Ahmet Caferolunun da derslerinde zaman zaman syledii gibi, Farsa ehnmenin yazlm olmas, Yusuf Has Hacibi Trke bir ehnme yazmaya sevk etmitir. Trkede ilk siysetnme olarak grlen Kutadgu Bilig, kendisine verilen isimler gz nne alnrsa gerekten bir ehnme deerindedir. Bu eserle Trke ilk heserini manzm olarak Yusuf Has Hacib syesinde kazanm bulunuyordu. Bu devirde Mahmud Trkenin gramerini ve Trk azlarn Cevhirn-Nahv ve Divn Lgatit-Trk adl eserleri ile ortaya koyarken, Yusuf da slm devre id olan 6645 beyitlik eseri ile Trkenin kudretini ispat ediyordu. phesiz Dvndaki metinlerde ve Kutadgu Biligde Trk milletinin sosyal hayt da yer alyordu. Byk Seluklu Devleti zamnnda devletin belki bir cihn devleti olma siysetini gtmesinden dolay-Trke ikinci plnda kalmtr. Anadolu Seluklu Devletinde de durum ayndr. Trklerden meydana gelen tebaann muhta olduu, bize kadar gelemeyen din ve kahramanlk eserlerinin dnda Farsa ve Arapa yine saray tarafndan stn tutulmutur. Hatt III. Alaeddin Keykubdn Hoca Dehhniye Farsa bir Seluknme yazdrd grlmektedir.1 Daha sonra, ayn ekilde, I. Alaeddin Beyin (l. 1398 emriyle XIV. yzylda Karaman airlerinden Yarcnye Farsa Karamanoullar ehnmesi yazdrmas da vriddir.2 Osmanllarda ise bu durum yine XIV. yzyl airlerinden Ahmednin manzm Tevrh-i 1-i Osman ile ortaya kacaktr. Yalnz bu kk eser Trkedir.3 Tarih ak iinde Trkenin Anadoluda devlet dili olmak durumundan k Haziran 1277/Zilhicce 675 trihinde Karamanolu Mehmed Beyin Trkeyi resm yazma dili olarak iln etmesine kadar srd. Bu durumda Trke; beylerin ve devlet adamlarnn ii bizzat ele almalar ve Trke yazan mellifler sayesinde, ayn gemiteki gibi iki ynl bir durum iine girmi oldu. I. Devlet Adamlarnn ve Beylerin Dorudan Doruya Trkeyi Korumalar ve Eserler Yazdrmalar

938

emsddin Mehmed Bey Haziran 1277/Zilhicce 675 trihinde Gyaseddin Siyavuu hkmdar iln ettikten sonra resm yazma dili olan Farsann yerine Trkeyi koymutur.4 Bu hal Karamanolu Mehmet Beyin Trkeye ilk defa sahip ktn gstermektedir. Trkeye yer verme hdisesi aslnda beylerin Arapa ve Farsay yeteri kadar hatt hi bilmediklerinden ileri gelmitir. nk biz Osman Beyin mm bir bey olduunu, okuma yazma bilmediini kpaaolu Tarihinden renmekteyiz.5 Ayn durumu Germiyan Beyi Sleyman h iin de sylemek mmkndr. Sleyman hn bir halk airine sde yazmas ve anlalr ekilde sylemesinden dolay, ihsnda bulunduu, eyhnin yazdklarndan bir ey anlamadn sylemesi bir gerektir.6 Beylikler ierisinde ilmi ve ulemy himye etmek en ok Germiyanoullarnda grlmektedir. Bilhassa Germiyan beylerinden ah elebi ad ile anlan Sleyman ah ve olu II. Yakub Bey zamannda, kltr itibariyle Ktahya beylikleri ierisinde birinci sray igal etmitir.7 Sleyman hn ilme ve ilim adamlarna verdii nem zerine Ahmed, Ahmed-i D, eyholu Sadrddin Mustafa gibi devrin lim ve airleri meclisinde hazr bulunuyorlard.8 Sleyman hn emri ile Marzubannme ve Kabusnmeyi Farsadan Trkeye tercme eden, hatt Trke hakknda fikirlerine yer verdii Huridnmesini Sleyman h adna kaleme alan eyholu, eserini onun lm zerine damad Yldrm Byezde takdim etmitir.9 Yine ayn ekilde skendernme adl eserini eyholu gibi Sleyman h adna yazan Ahmed de Onun lmnden sonra eserine Dsitn- Tevrh-i l-i Osman ksmn da yazarak, Yldrm Byezdin olu Sleymn elebiye sunmutur.10 leymn hn vefatndan sonra (H. 970/M. 1388) yerine geen olu II. Yakub Bey de babas gibi meclisinden lim ve airleri eksik etmemitir. Sonradan Osmanllar devri Trk edebiytna temel tekil edecek olan eyholu Mustafa, eyh Sinan, Ahmed-i Di Yakub elebinin lim ve airlerinden idiler.11 Buna ilveten Germiyn Beylii hkimiyetini tanyan Ladik (Denizli) beylerinden nan Beyin (lm. 1334) olu Murad Aslann (lm. 1390) emriyle yazlm hls Tefsirinden bahsetmek gerekmektedir (Bkz. Milli Ktphne nr. 754 t 3/68). Ayrca bu bey adna Ftiha ve hls Tefsiri de yazlmtr.12 Menteeoullarnda mill dile hizmet gayretlerini takdir etmek lzmdr. Mentee beylerinden lyas Bey (lm. 1421) adna irvanl Mehmed b. Mahmd tarafndan yazlan lyasiyye adndaki tp kitab ile Palatya beyi Mahmud Bey adna Farsadan tercme edilen ve kounusu av olan Baznmeyi zikretmek gerekmektedir.13 Beylikler devri Trk kltr hayatnda Aydnoullarnn da byk rol vardr. Kendisine Mbrizddin lakab verilen Aydnolu Mehmed Bey (lm. 1334) Farsa Tezkiretl-Evliyy Trkeye tercme ettirmitir. Ayrca Salebnin Arisl-Meclis adl peygamberler trihi de Mehmed Bey adna tercme edilmitir.14 Yerine geen ikinci olu Bahaddn Umur Bey de gerek gaz gerekse kltr ilerinde bir hayli hareketlidir. M. 1348/H. 749 ylnda 39 yanda ehid den Umur Bey adna Sheyl Nevbahar tercme edilmitir. Yine Aydnolu Mehmed Beyin beinci ve en kk olu olan s Beyin, geni bir toleransa sahip olduunu, alimliinin yannda ulemnn hmisi bulunduunu sylemek gerekmektedir. Mehr tabibi Hac Paa ifl-Eskam ve Devl-lm isimli eserini Seluk (Ayaslug)da tamamlam ve M. 1381/H. 783te Fahrddin s Beye ithf etmitir. Ayrca Yakub bin Mehmed tarafndan yazlan Hsrev rn tercmesi m. 1367/H. 769 ylnda Aydnolu s Beye adanmtr.15

939

Candaroullar Beyliine baklnca; Kastamonu ile Sinop sahasnda beylik kuran ve aslen Trkmen bir ileden olan Candaroullar Beylii 160 sene devm etmitir. Bir buuk asr mtecviz bir zaman iinde Candaroullar memleketlerinin mr yannda ilim ve sanat adamlarna yaknlk gstermiler ve bunlarn hmisi olmulardr. Beylikte yetien ve yerleen ilim ve sanat adamlar da himye grdkleri Candaroullar beylerine eitli mevzlarda Trke eserler sunmulardr. Bylece eit eit Trke eserler yazdran Candaroullar beyleri Trkenin ilim dili olmas iin almlar hatt kendileri de Trke olarak eserler yazmlardr. Bu sebepledir ki beylik Osmanl idresine getikten sonra bile, Kastamonu Candaroullar zamanndaki ilm ve edeb canlln epeyi mddet devm ettirmitir.16 Candaroullar Beyliinde I. Sleyman Paa ile balayan ilim ve fikir hareketleri gitgide artm ve Kemlddin smil Bey zamannda doruuna ulamtr.17 Gen olmasna ramen vaktini daha ok limler ve fazllar ile geiren I. Sleyman Paa adna ntihb- Sleymn adl Farsa eserini yazan Allme Mahmd rv sfendiyar Beyin emri ile olu brhim Beyin okumas iin CevhirlEsdf adl Kurn- Kerm tefsirini yazdrmtr.18 Ayrca Ktrm Byezd olarak bilinen Cellddn Byezd adna M. 1362/H. 763 trihinde Ebu Mihneften Kastamonulu znin tercme ettii Maktel-i Hseyin Mesnevisi ile karlarz. Bunun yannda Sinoplu hekim Mmin bin Mukbil Kitbu MifthunNr ve Hazins-Srr adl eserini sfendiyar Bey nmna telif etmitir. Kasm Bey adna telif edilen ve yazar bilinmeyen Trke Hlsatut-Tb adl eser ise drt bb zere tertip edilmitir. Kastamonulu mer bin Ahmed de, smil Beyin emriyle kraat- seba ile ilgili oIan Risle-i Mnciyye adl Trke mufassal Tecvid Kitbn yazm ve Yunus bin Halil bin Mehmed tasavvufla alkal olan MyrlAhyr vel-Err adl eserini smil Bey adna telif etmitir. smil Beyin Trkeye hizmeti bununla kalmam; bizzat kendisi de Trke olarak Hulviyyt- h adl fkhtan fra dir byk bir eser ortaya koymutur.19 Btn bunlara ilve olarak Msr Hkmdr Sultn Barkukun (lm. 1398?) Erzurumlu Mustafa Darre Sretn-Neb adl eserini yazdrdn da ilve etmek gerekir. Kad Darr eserini 1388 ylnda tamamlamtr. u hlde Trke eser yazdrma gayretleri bu devirde sdece Anadolu shasnda grlmeyip, Msr gibi bir lkeye de tamtr. Kad Darr bu hususu; Ol ulular gieliden bugnki gne dein Resl yolna okdur fid klan cn u ten Velikin Msr meliki v ah u eh Berkuk mam- azam u sultan- Msr u am u Yemen Mut-i er-i Muhammed muhibb-i l-i Resl efik-i halk hemie refk- akl u fiten Kat dridi kat ta ki eri kayim ide Severdi dni v ilmi v ehl-i ilmi igen Resli sevdgi gyetde siresin anun Buyurd Gzsze kim Trk dilce syle sen Hemie mani dili cana tercman olsun Hemie Msr ehinh kmrn olsun20

940

beyitlerinde dile getirmektedir. Yalnz eserin Mansur Ali tarafndan yazdrlmaya balandn da zikretmek ve Berkukdan nce bu hkmdarn da Trkecilik cereyn iinde yer aldn sylemek gerekmektedir. Bilindii gibi Erzurumlu Kad Darr eserlerini Anadolu Trkesi ile yazmtr. Beylikler Devrinde beyler adna telif edilen Trke eserler ya bir ithf olarak mellifin kendi arzusuyla veya beylerin etraflarndaki ulem ve sanatkrlara bizzat emirle meydna gelmitir. Bilindii gibi Germiyan Beyi Sleyman h bata olmak zere Osmanl Sultan II. Murat Han ile Umur Bey bunlarn banda gelmektedirler. Trkeye tercme edilen eserlerin bile dilini beenmeyerek ikinci defa tercme edilmesini isteyen hatt, Karamanolu brahim Beye Sevgednme olarak bilinen mehur yemini Trke olarak yaptran II. Murd Hann Trkeye olan hizmeti pek fazladr. Osmanl Devletinde emirler vererek lim ve sanatkrlar koruyarak bir ok eserin tercme ve telifi ile devletin ve milletin kltr ihtiyacnn giderilmesinde bu pdihn byk rol oynadn sylemek gerekir. Ayrca bu devir Anadolu beylerinin de bizzt eserler vererek Trke vakfiyeler ve mlknmeler yazdrmalar mill dile hizmet ynnden takdirle yd edilmelidir. Aslnda pdih ve beylerden baka dier devlet erknna bilhassa vezir, paa ve aalar adna eserler yazlm, ikinci derecede de olsa, bu kabil devlet adamlarnn Trk diline mhim hizmetleri dokunmutur. Hatt bunlarn iinde Sinan Paa ve Ahmed Paa gibi zatlar bizzt eserler bile vermilerdir. Osmanl Beyliinde Orhan Gznin verdii m. 1348/h. 749 tarihli mlknme dil itibriyle bu devir Trkesi hakknda deerli bir belge olarak grlmektedir.21 Germiyan beylerinden II. Yakub Beyin Ta Vakfiyesi dil ynnden apayr bir deere sahiptir. Yine Candaroullarndan smil Beyin bizzat yazd Hulviyyt- h adl Trke fkh kitab ve Kad Burhaneddin adyla bilinen, lim ve air bir hkmdr olan Burhaneddin Ahmedin Divn o devir Trkesinin beyler tarafndan verilen dil vesikalar durumundadrlar.22 Daha sonra bu hl gitgide pdih ve vezirler bata olmak zere devlet erknn da ayn dire iine alacaktr. Gerekten Fatih Sultan Mehmed ile Osmanl pdihlarnda ilk divn grlecek ve bu hizmet son zamanlara kadar devam edecektir. Fakat Osmanl hkmdarlar iinde asl kltr hareketlerini balatan, koruyup gelitiren, Trkenin byk devlet dili olmasna zemin hazrlayan limler ve sanatkrlar ile haftada iki gn grp konuan II. Murd Handr.23 Tezkirelerin kaydettiine gre Osmanl padihlar iinde ilk iir syleyen de II. Murddr. Btn bunlarn yannda II. Murdn Trkecilii ayr bir yer tutar: Beyliklerin Anadolu Trk Birlii iin ortadan kalkmaya balad bu hkmdar zamannda, artk Osmanl idresi altna girmesi ile kltr ve sanat faaliyeti de Osmanl sarayna tanmtr. te hkmdarn lim ve airlere hatt tarikatlara olan ball, adna bir ok Trke eserin yazlmasna sebep olmutur. Kendisinin de air olmas, Arapa ve Farsadan Trkeye eserler tercme ettirmesi onun nazarnda Trkenin durumunu da gstermektedir. Ayrca onun Trkeye tercme edilen eserleri kontrol bir baka hussiyeti olmaldr. Dnimendnmeyi yeniden tercme ettiren, hatta Kabusnme tercmesini beenmeyerek Ho kitabdur ve iinde ok faideler ve nasihatlar vardur; amma Faris dilincedr. Bir kii Trkye terceme itmi vel ren degl, auk sylememi. Eyle olsa hikyetinden halvet bulmazuz didi. Velkin bir kimse olsa ki kitab auk terceme itse t ki mefhmndan gnller hazz alsa.24 demesi ve eserin ikinci defa tercmesini Mercimek Ahmede smarlamas II. Murd Hann Trk diline olan dknlnn ak bir ifdesidir.

941

Zten kendi adna yazlm ve emri ile yazdrlm eserlerin yannda air ve yazarlarn devrinde verdikleri Trke eserler saylamayacak kadar oktur.25 Belki bunun balca sebeplerinden birisi; dier beyliklerden gelerek Osmanl saraynda bulumu olan lim ve sanatkrlarn hazrlad ve temelini tekil ettii bir husustur. Yine Osmanl iir mecmularndan olan Mecmatn-Nezir de II. Sultn Murda adanmtr (M. 1436/H.840).26 Ayrca bu devrin byk kltr hmisi Timurta PaazdeUmur Beyi zikretmek gerekmektedir. Umur Bey adna Kad Burhaneddin Ahmedin ksrs-Saadet adl eseri Kurretl-Aynit-Tlibn ad ile tercme edildii gibi baka eserler de tercme edilmitir. Buna ilveten andarl Halil Paaya, Hac vaz Paa ile birderi rak Beye de muhtelif eserlerin tercme edilerek sunulduunu sylemek gerekmektedir.27 Padihlardan sonra gelen devlet adamlarna eser telif ve tercmesi yalnz Osmanl saraynda grlmez. Germiyn Beyliinde de durum ayndr. nceleri Germiyan sonralar ise Osmanl saraynda nianc olarak hizmet gren eyholu Sadrddin Mustafa Paa Aa bin Hoca Paaya -ki bu Paa da Yldrm Byezd zamannda Osmanl sarayndadr- Trk kltr trihinde Kutadgu Biligden sonra ikinci bir siysetnme olan Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem adl telif eserini M. 1401/H. 803 ylnda yazmtr.28 Trkecilik cereynnn XV. asrn sonunda, ve XVI. yzyln bandaki temsilcilerinden biri de II. Byezd Handr. Adl mahlas ile iir yazan ve Trke bir Divna sahip alan bu hkmdar bn-i Kemle Trke olarak Tevrih-i l-i Osman adl eserin yazlmasn emreder. Eserin II. Byezdin emri ile yazldn syleyen bn-i Keml veya Keml Paazde diye anlan emsddin Ahmed b. Sleyman (1468-1534) Osmanl Devletinin kuruluu ve Osman Gz devri hadiselerini iine alan birinci defterinde, sade Trke yazlmasn ve bu vazifenin kendisine verildiini Cerde-i duhra ve harde-i eyym- uhra sebt ola ol letyifle leyl nehr pr nigr olup ol feryid-i fevyidle gerden-i zamn ryi ve ol cevhir-i zevhirle g- arh gerdn- ziynet bula havs uavma nefim olmaun Trk makln minvli zre ren tabr ve tahbr olma tekellft- inya iltizm ve tesallft- blagya ihtimm olnmayup vazh takrir ve tahrr olna. Pes buabd-i bmikdrn ol hdmete sezvar grdi ol drer-i gureri silk-i kilke getrmek buyurd. eklinde haber vermektedir.29 II. Devrin Mtercim ve Sanatkrlarnda Trke Eser Yazma Bu ksma giren eserlerin yazl sebeplerini, yukarda uzunca ele aldmz pdiah ve devlet adamlarnn kltr faaliyetlerini desteklemelerini bir tarafa brakrsak, sekiz madde hlinde ortaya koymak mmkndr. 1. Tamamen Trk Olan Tebaann Trke Yazmaya Zorlamas ve renme stekleri Halk normal olarak mellifleri ve limleri dinliyor, sohbetlerinde ve derslerinde bulunuyorlard. Fakat ilim nerinde bulunan bu zevt asl dilleri Trke olmasna ramen Arapa veya Farsa eserlere mrcaat ederek halk aydnlatma yoluna gidiyorlard. Eski Anadolu Trkesinin ilk rneklerinden olan Bursa Orhan Ktphanesi, Sleymaniye Ktphanesi brahim Efendi Blm, lhiyt Fakltesi Kitapl, Marburg ve merhum Yusuf Ziy kszn ktphanelerinde olmak zere be nshas bulunan Behcetl-Hadik f MevizetlHalykn yazl sebebi halkn isteine balanmtr. Eser M. 1303/H.743 ylnda istinsah edilmitir.

942

Eski Anadolu Trkesi zelliklerini tamasnn yannda Dou Trkesi hussiyetlerine de yer vermesi Behcetl-Hadikn ne kadar deerli bir eser olduunu gstermektedir.30 Zten mellif eserini niin yazdn aaya iktibas ettiimiz metinde teferruatl bir ekilde anlatmtr. Hamdele ve salvele ile l ashba selm ve tahiyyttan sonra Amm sbhne ve tal men zaf kulinyet denizine daldurd ve mn ve marifet birle gnlmi gldrdi ve fazl birleilm ve hikmetden mana bildrdi bir nicesi rabbnlemden ve bir nicesi rhnlemden bir nice karndalar grdm bular vaz-ilm iinde rgb erdiler ve ana yavlak tlib erdiler imm tz ve bris dilinde Trk dili zre galib erdiler minden dilediler kim Trk dilince bu fen iinde bir kitab eyleyem nket nezyir birle syleyem kaan kim bularun dileg kertlgine irdm bu kitab eyledm Behcetl-Hadik f Mevizetl-Halyk ad birdm umiz eyle dutdum kim bizden sonra ydigr kala ve mtlaa klanlar bizi du-y-la yd klalar bu kitb tamm klmaga tevfik Tanrdan diledm ve tevekkl ana kldum.31 Ayrca birok eserde grdmz bu husus yine Sultan II. Murd zamannda Kutbuddn-i zniknin yazd Mukaddime-i Kutbuddin adl eserde gze arpmaktadr. Mellif bunu: dah bu zif grdi kim bu farz-ayn olanilimde kitbIar dzmiler latf ve grkl amm ol kitblarun kimisi Parsce ve kimisiArabca her gii anlara mtlaa klup manisin karmaz eger okuyup renrse dah bazs tizcek gir undur yhd sonra manisin grkl eydimez pes diledi bu miskn dah kim farz-ayn olanilimde Trke bir mukaddime dze t kim mbted giilere an okmak genez olan dah kzcugazlara ve oglancuklara bli olmaa yakn olcak an redeler t kim itikdna ve gnline evvelden erat emrin dutmak ve Mslmanlk kaydn yimek de blig oldukdan sonra bunun iindegi birleamel ide. eklinde yer verdii satrlarda ele almakta ve Trke eser vermedeki gyesini aklamaktadr. Yine ayn devirde yaam olan Yazcolu Ahmed Bicann Geliboluda Megaribz-Zaman adl eserden tercme eyledii Envrul-Aknde eserin yazl sebebi ele alnr ve gyenin Trk milletine hizmet olduu grlr. Zten Envrul-knden yaplan ve aada verdiimiz iktibaslarda eserinin yazl gyesi halkn faydalanmas ve renmesi iindir. Yukarda da zikretiimiz gibi Yazcolu Ahmedin yazd bu eser kardei Mehmedin Megaribz-Zamannn tercmesidir. Aslnda, Envrul-knden rendiimize gre, MegaribzZamann yazlmasna sebep de Yazcolu Ahmeddir. O: benm bir karndaum var-dlim verif ve fzl ve kmil ve Tanr tal hazretlerinn hs ve erenlern serveri idi ve dah cihnun kutb eyh Hc Bayram kaddesallhu srrahl-azzn mahrem-i esrr idi ve dim ben miskin ve dervi Ahmed-i Bicn eydrem ki iy gzm nr karnda dnynun baks ve rzigrun vefs yokdur bir ydigr dz kilemlerde oknsun benm szm ile ol dah Megaribz-Zaman adlu bir kitb yazdlemlerde ne denl zhir ve btn tefsr ve tahkk var-sa el-hsl on ikiilmn hsln anda bir yire cem eyledi ve andan sonra bana eyitdi y Ahmed-i Bicn ite ben senn szn ile cemi-ilemlern eryiin ve hakykn bir yire cem eyledm imdi sen dah gel bu kitb ki Megaribz-Zamandur bun Trk diline terceme eyle t ki bu bizm il kavm dah maarifden ve envr-ilmden fide grsnler ben miskin dah anun mbrek szine ibu kitb ki ad Envrul-kndur. Geliboluda tamm itdm imdi benm Envrul-knum ve karndaumun Muhammediyye adlu nazm ve telf itdgi kitb ikisi dah Megaribz-Zamandan kmdur.32 der. Ayrca Trk dilinde pek az eserin olmas ve faydalanmak isteyenlerin Arapa ve Farsa eserlere mracaat etmesi mellifi, eserini Trke yazmaya yneltmitir.

943

Ahmed-i Bicn bu hususta Ve ben zaif Ahmed-i Bcn grdm zhir ve btnilimlerindeulem-i zhir btn ok kitblar dzmilerdr amm ol kitblarun kimiArab dilince ve kimi Fris dilince idi her kii anlar mtlea klup mansm latf karamazlar idi ve olibretleri gir ehli bilr idi bu miskin diledm ki zhir btnilmden Trke bir kitb dzem ki bu bizm il kavm dah olilmlerden fide tutuplimlerden veriflerden olarak gnllerine ve itikdlarna erit ve hakkat emrin tutmak ve mslmanlk kaydn bilmek ve marifet hsl eylemek de.33 demektedir. Mellif htimetl-kitbda da, hemen hemen ayn ifdelere yer vermektedir. Btn bunlar bize gsteriyor ki mellif hem kardeinin szne uymu, hem de Trk milletinin terbiyesi, renip lim ve rif kimselerin zuhr etmesini gnlden dileyerek eserini yazmtr. Tabi ki milletin arzusunu da hesaba katmak gerekmektedir. 2. Tarkat Byklerinin Halk rd in Trke Yazp Sylemeleri Bilindii gibi, bu yolda Trke eser vermeseler bile, Trke syleyen ve halk ird eden mridler vardr. Bunlarn ncleri Hz. Mevln olmaktadr. Mevln Celleddin-i Rm Farsa yazd eserlerine Trke birok kelime sokmay ihml etmemitir.34 Ayrca Trke bir ka manzmesi ile beyitleri ve msralar, hatt Farsa iinde Trkeye yer veren ibreleri mevcuttur.35 Fakat bu husus asl Sultan Veledde grlr. Karamanda doan ve bata babas olmak zere sf muhitinde yetien Sultan Veled (M. 1226/H. 623-M. 1312/H. 712) babasnn sdk bir takipisidir. Mevlevlik onunla balam ve Mevlevlikin nizmn o kurmu, hatt sem eitlerinden biri ona izafe edilmitir. Farsa eserlerinin iinde, tpk babas gibi Trke manzmelere de yer vermitir. Lkin onun Trke manzmeleri babasna nisbetle pek fazladr. Yalnz divnnda bulunan Trke manzumelere de yer vermitir. Zaten onun Trke manzmeleri neredilmitir.36 Bundan baka Mecdut Mansurolu Sultn Veledin Trke Manzmeleri adl eserinde 367 beyit tutan manzumelerin tenkidli ve transkripsiyonlu metnini, fotoraflar ile vermi, grameri ve szl de dhil neretmitir.37 Sultn Veled Trk dili ile iir yazmann tesinde gnle gelenleri anlatmann gl zerinde durmaktadr. Trke okuyup-yazmasna ve konumasna ramen Trke bilmediini sylemektedir ki bu durumda Trkenin ilenmemi bir dil olmasndan ikyet etmektedir. Aaya aldmz beyitlerde Sultn Veled bildiklerini bu dille anlatmadaki aczini ifdeden ekinmemektedir: elebn kudretiazm okdur kilem kinde bir okdur Dili sgmaz anun szi e dedem Dek duram, az ile kanat idem Trk dilin bilr miseydm ben Sz ile bell gstereydm ben Bildreydm halyka sz ile Grelerdi yaratgan gz ile Tatca aydam ne kim dilersiz siz Bulasz kimseyi, ki bulduh biz38 *** Kim gresin cnun ire Tengriyi Gsteresin kamusna Tengriyi

944

Trke bilseydm ben eydeydm size Srlar kim Tengriden degdi bize Bildreydm sz ile bildgmi Bulduraydum ben size buldugum Dilerem ki greler kamu an Cmle yoksullar binden gan Bildrem dkeline bildgmi Bulalar ulu gii bulduum39 Yukardaki beyitlerden de anlalaca gibi Trke sylemekte glk ektiini syleyen Sultn Veledin halkla olan temas ve ird vazifesi onu Trkeye balam ve Trke sylemeye mecbur etmitir. Yine XV. asrda yazlm ve Sultan II. Murd Hana sunulmu olan Mesnev-i Murdiyyenin de ayn dnce ile yazldn sylemek mmkndr. Munddin bin Mustafa eserini niin yazdn ve Trke yazmasnn sebeplerini; Kavmine kend lisnyla nzl Eyledi klli neb v hem resl Biz de Trk dil ile erh eyledk Kavmmze dilleriyle syledk Mesnev kim man-yi mutlak-durur Her ne kim varsa iinde hak-durur Diledk Trk lisn-la beyn Olna mfzaan-aynil-ayn Hs um anda ideler menfaat Tola nrleme gne-sfat Trk v nAcem ya gerArab Cmlesinde kasd olan tevhd-i rab Her biri bir dil ile geldiibd Cmleden tevhd-i rab old murd40 beyitlerinde anlatmaktadr. Bu durumda Munnin de Trkenin uuruna varm bir air olduunu, hibir dile stnlk tannamayacan, aslnda bunlarn hepsinin Hakk anlatmada eitlii fikrine yer verdiini grmekteyiz. Yalnz mevzu ile alkal olarak sylenirse, diller bir nevi dedikodu unsurudur. Bz hller sze smaz. Bunun iin Mun; Olmaz Mun kl-la ubu makal hall Ko kl-u-kl ama dime Trk v Mogal41 demektedir. Bylece Sultan Veledle de ayn fikre sahipmi gibi grnen Munddin bin Mustafa, bu hli btn dillere temil etmektedir. Sultn Veledde ise Trkenin bz halleri anlatamayacana dir bir kanat mevcutur. Zten Muin; Trkmene yok m Mevlalkda hak42 derken bir nevi Trk dilinin mdfii durumundadr. 3. Trke Eser Vermekle Mensubu Bulunduklar Millete lim

945

Ynnden Hizmet, Hayr Du le Anlma ve Unutulmama Dncesi Bata Slayman elebinin Mevlid (Vesiletn-Nect)i olmak zere hemen her eserde rastladmz bu fikir buraya kadar zikrettiimiz eserlerde de bulunmaktadr. Aydnoullar sahasnda yazlan Tabat-nme bunun ak bir rneini tekil etmektedir. Kelle ve Dimnenin adna tercme edildii sylenen Umur Bey 1350 ylnda 39 yanda iken ehd dmesine ramen tarihte byk bir ad brakmtr. Trk dili ydigrlarnn eski ve mhim bir ksm onun zamannda yazlmtr. Kendisi de Trkeye byk deer vermi, limlere, sanatkrlara ve airlere yaknlk gstermekten geri kalmamtr. Aaya aldmz beyitler Tabat-nmenin Farsadan Trkeye tercme sebeplerini, bilhassa halkn eseri okuyup anlamasn ve mtercimini hayr du ile anmalarn pek ak anlatmaktadr. Sundum aldum elme bir ho kitb Kanda yazlm-d her drl bb Bir risle buldum anda muhtasar Prisce ho dzilmi muteber Hoibretlen yazlm pr-lugat Her tama nice drl hsiyet Lk degme kii fehm itmez idi Degmenn fehmi ana yitmez idi43 Biz an Trk dzetdk u tamm T ki fehm eyleye cmle hs um nki sebt itdk szn bnydn Pes Tabit-nme urduk adn Ola kim bir hayr-la yd ideler Ftihayla rhumuz d ideler44 Ayrca Bu kitb eyh-uyh eyh Ebul-Leys-i Semerkand cem iylemidr rs diliyle ben zaif u nahf mznibl-muhtac il rahmetillhi tal grdm heves itdm ol velnn himmetiyle ve Allah talnun yardmyla veinayetleriyle tamm ola inallahu tal t ki bu mcrim kemneyi dudan unutmayalar.45 ibarelerinde TezkiretlI-Evliya tercmesinin de ayn gye ile yazldn sylemek gerekir. Hoca Mesud da eserlerinde ayn dnceye yer vermektedir. Merhum Kilisli Rifat tarafndan Trkeye hizmeti vlen ve Fer hengnme-i Sad ile Sheyl Nvhahar adl eserlerin yazar olan eyh Mesud bin Osmann hizmeti gerekten vlmeye lyktr. O; Sz anlayanundur katndaazz Bu manyi key bilr ehl-i temiz Ki sz yce gklerden inmi-durur Gnlden gip dilde dinmi-durur

946

. . Ne dilce olur-sa mandr asl Ki anun-uun kodlar bb u fasl Gerek sz ola manl v onat Tefvt degl dir-ise Trk tat Olar kim cihndan sefer itdiler Yirinde szi kodlar gitdiler Ecel irse nola alap emridr Kiinn sonnda szimridr Ki anun-la undlmaz ad Dn gn anar bilii v yd Ana l diyen kii yanlur Ki szi oknur ad anlur46 beyitlerinde insann unutulmayacan buna yazd eserlerin ve sylediklerinin sayesinde nil olacan anlatr. 4. Tercme Arzusu Yannda Tatar ve Krm Trkesindeki Eserleri Anadolu Trkesine evirme Gayretleri: Bilindii gibi beylikler devri eserlerinin bir ou tercme olup bu tercme eserler Arapa ve Farsadan yaplmtr. Trke eser veren mtercimler tercmelerinde telf bir durum gstermekten kendilerini alamazlar. Bu tercmeler ne sebeple yaplrsa yaplsn sonunda Trke bir eserin ortaya kmas onlarn hizmetlerinin takdirle karlanacak yndr. Ve mutlaka bir dil uuru bu tercmelerde hakimdir. Hoca Mesud Ferhengnme-i Sad adl eserinde bu fikre de yer vermektedir. Bu konu; Oturur iken bir gn odamda ben Hem igen mell-dum ol demde ben Birez fikir gm dirilsn diy Taglmag-un htrumdan kayu Okdumd Ferheng-nme szin Ki Sad dzpdr pes ansuzn gme degeldi didm hele Nola bu dah Trkye gele Ki Bostn iinde dirilmi-durur Delim ho tler virilmi-durur u resme ki her kim ala okya Eli varmaya kim elinden koya Bu endeye gnlmi bagladum Olasn oranladum agladum Anun degme bir beytine tercme

947

Dzp srmedm yd szi harcuma y szi bilen inanmazsan sna Mukabil getr imdi Tatcasna Gresin ki eyle midr didgm Belre ne denl emek yidgm Ki her beyti yirl yirince drst Nite tatada Trkye geldi cst Ki ayruks oldysa harf u savt Nite ola bir nesle mande fevt u ylda ki dzildi ibu kitb Neb hicretinden sorlsa hisb Yidi yz elli beidi tamm Ki trihi yazlu tutar hs um Bilrdm u haddm yog-d bel Ki itdm bu ksthlg ben vel Sadet degl mi ki tutup boyn Szi dze Mesd sadleyin47 beyitlerinde aka ilenmektedir. Yine bu ksma dhil edeceimiz eserlerden birisi de Mehmedin Iknmesidir. Mellif Msrda grd Krm yahut Htayda yazldn dilinden anlad eski kitb alm ve keyf bir ekilde: belki bir megale bulmak, belki de dil gayreti ile mezkr eseri Anadolu Trkesine aktarmtr. Hicr 800 ylnda yazd kitbnda (M. 1397-98) bir dil ydigrn diriltme fikri yer alyorsa da, daha ok onun Anadolu Trkesine verdii nem bulunmaktadr. Iknmenin Anadolu Trkesine aktaran; ridm bir araya kimarablar Dirilben klurlard tarablar Eline ald bir delll nme Mnd klur idi hasama Diledi birarab an greydi Bahsn ne olursa vireydi Didi delll ey shib-kifyet Fire itacemdr bu rivyet Eitdm bun gnlm old nil Bahsn virdm itdm an hsl Kitb eski lkin yini kssa Ki h bir htra olmad hisse Gidp dbcesi kalm hikayet Dzen hem sdece klm rivyet Tatar dilince alga-y-d bolgay Ya Krm halk yazd yho Htay bretsz hikyet eylemiler

948

Nihyetsz bidyet eylemiler Sanat geri kim yog-d hergiz Vel her lafzyidi bikr bir kz Heves kldum ki nazm idem bu bb mret eyleyem kasr- harb Ecelden ger bulur-sam emn Virem bu kssadan bell nin48 beyitlerinden de anlald gibi esere ve mev zuya sahip olma; eski bir dil ydigrn yeniden diriltme ynne giderek, gnlnce bir eser vermek iin alm ve baarmtr. 5. Meslek Gayreti 1385 ylnda Amasyada doan erafeddin Sabuncuolu Ftih Sultan Mehmed adna Cerrahiyei lhaniyeyi telif etmitir. Memleketinde ilk ve orta tahsilini yaptktan sonra usta-rak usul ile tabiplie balayan erafeddin Sabuncuolu sfendiyar Bey zamannda Kastamonuda kalm, Bursa ve stanbula da seyahatler yapmtr. stanbula gidii, eserini Fatihe takdim iin olabilir. 870 Hicrde yazd eserinde Trk tabiplerinin yabanc dil bilmediklerini eserini onlarn anlamalar ve faydalanmalar iin Trke yazdn sylemektedir. Sabuncuolunun Trk dili asndan en ehemmiyetli yn Trkeye bu ilimde terim aramasdr. Trke yazmakla zr beyn etmeyen Sabuncuolunun aaya aldmz iktibaslarda ne derece Trkeci olduunu grmek mmkndr; Ve bu kitb Trk yazdum ol ecilden old kim kavm-i Rum Trk dilin sylerler ve buasrun dah cerrhlarnun ekseri mmlerdr ve ohyanlar dah Trk kitblar ohurlar nki bu kitba mtlaa iderler ok drl mkilleri hall olup her in asln bilip kendler hatadanalller beldan kurtlalar ve bu kitbun telifine sebeb olan pdh- kermn ol lutf-ammn devm- devletine nel-leyli ve etrfen-nehri megl olalar ve bu kitb bb itdm ve her bbn bir nie fasl zerine bast itdm49 diyerek eserine devm eden ve 870 Hicr ylnda eserini yazdn syleyen, eski kaynaklarn hakknda bahsetmedikleri Sabuncuolu erafeddin taral bir doktor olarak telakk edilmi ve lyk olduu ilgiyi bulamamtr.50 O, 1446 ylnda II. Byezdin Amasya valilii srasnda Zahre-i Harzemhnin Kabardin ksmn tercme etmi ve sonuna iki bb eklemitir. Sebebi ise Trke terimlerin kfi gelmemesidir. Eserin nsznde zr kiilm-i tbbung kitblar Prs ve tz dilinde dizilmidr Rum ehlinn ekseriArabi ve Prs dilin bilmeypciz vetl olmlard51 diyerek eserini Trke yazmasnn sebebi zerinde durmutur. Ayrca: Ve inci bb bu kitbun iindeki stlha lugat dzdm ol sebebden kim eger bu kitb srf Trk idecek olursam Trk dil ebter dildr kelmung halveti kalmaz ve mecm-i stlht- etibb bozlur ve zyi olur52 diyerek, daha nce de baz mellif ve mtercimlerde ksaca temas ettiimiz Trkenin Arapa ve Farsadan alnan kelimelerle gzelleip edeb dil olacan mdfaa eden zevtn fikrine itirk etmektedir. Fakat eserinde yer alan stlha bir lgat dzm olmas Sabuncuolunun meslek gayreti yannda Trkeye olan hizmetinin baka bir tezhrdr. Ayn fikri merkez olarak ele alan erefeddin Cerrahiye-i lhaniye adl kitbnda buillet iin evvel bir key idesin yan dag urasn, mzmin olsa yanillet uzasa, takll-i gd buyurasn yan yemegin az

949

viresin uc mselles ola yan keli ola birisi dev-i muhrik iledr yan yakc ot iledr53 gibi cmlelerde Trkeyi aklayc ve anlatc olarak kullanr.54 Bu durum Sabuncuolu erafeddinin eserinde tp dili asndan Trkeyi gelitirmesi ve meslek ynnden Trk diline olan hizmetinin ayr bir gayretidir. 6. Mevzuda Yeni Vdiler Arama Gazavat-nme vdisinde eser verenlerin, kendisine gre ncs olan Sz elebi yazlan eserlere baknca hemen her shada eser verildiini grm. Bunlarn Acemden ve Araptan da alnm olsa bile Trkeye naklini vg ve alkla karlamak gerektiini sylemekten ekinmemitir. Daha ok ileyecek konu arayan Sz elebi; her gl bahesinin tze glnn toplandn ve her bostann meyvesinin yenildiini, ancak sonunda yakut, lal, drr ve mercan knna ulatn ve bu ocan mhrlenmi olduunu syler. te Sz elebi gaz vasf olan bu konuyu ilemitir. Trke syesinde eteini gllerle doldurmutur. II. Byezd ve I. Selim devri airi olan Prizrenli Sz elebi bu hususta, Sinan Paa tesiri ile unlar sylemektedir: Egeri her keml issi keremden Kom bir nahl-i ter bb iremden Kimi zlf-i Ayaza ne urm Dil-i Mahmda miskn dam kurm Kimi zeyn eylemi Azrizrn Tatm Vmkun sabr u karrn Kimi virmi ruh- Leylye tb Drmi taga Mecnn- harb Ne evk-engz sz varsa dimiler Bu bgun mvesin cmle yimiler Men mlkini yamalamlar Cihn nazm-la aralamlar Kimi efkr- hs itmi talebden Kimi almarabdan hemacemden Vel ok hilat- mevzn geyrmi Bu hbn cmle esbbn kayurm Degl insf klmak tan u nefrn Ne nefrn kim sez yz medh tahsn Hevesden ben de glzra irdm Gl nesrn direrken an grdm Ki yd aya izi var her emende Kohulanm gli her encmende Dirilmi ter gli her glsitnun Yinilmi mvesi her b-sitnun .

950

. Ne yana dnsem ugrak reh-gzrum kar cevlngeh-i halka gzrum Bu yolda ngehn bir kna irdm Aceb gencne-i pinhne irdm Tolu ykt lal drr mercn Dururd mhri-y-ile dah pinhn El urdum drcine kufln gtrdm Cihne dmenm pr verd getrdm Nedr dirsen bu kn vasf- gazdur Delli ren-i necm-i hddur55 beyitlerinde yeni bir mevzu ilemek arzusunda olduunu ve neticede bulduunu syleyen, Sz elebi, Mihalolu Ali Beyin gazlarn ele alr. 15.000 beyit olduu rivyet edilen eserin 1795 beyiti yardr. Eser Agh Srr Levend tarafndan neredilmitir. 7. bret in Eser Yazma Bu durumu Enverde grmekteyiz. Enver beylikler devrinin, bilhassa Aydnoullarnn bir nev trihi durumunda olan eserini ibret-nme olarak yazdn ve okuyanlarn ise ibret almalarn sylemitir ki bu husus da bir baka vadide eser vermesine sebep olmutur. Enver: Krk peygamberle bin bir pdih Geldi bunda gitdi bkidr ilh Halka yazdum bunibret-nme ben Okyupibret alasn t ki sen Hlini kldum mlkn bunda zikr bret al dnydan it bunlar fikr Ben bunun nazmnda ekdm drl renc Hsl itdm sizn in gizl genc . . Nola anlsa duda Enver Sizi ok and senda Enver56 beyitlerinde ele almtr. Ayrca mellifin unutulmama ve du ile anlmas ikinci bir sebep olarak grlmektedir. 8. Trkecilik uru ile Eser Verenler Bu ksma giren mellifler e ayrlabilir. Birinciler ekinerek Trke eser verenlerdir: kinciler Glehr, Erzurumlu Mustafa Darr ve Lami elebi gibi vnerek Trke yazanlar, ncler ise tezkirelerde grld gibi ak ve sde Trkeyi beenmeyerek 1i gibi ak olmayan ve anlalmas g Trkeyle yazmaya r aanlardr. Belki bu fikir daha sonraki devirlerde Trkenin Arap ve Fars dillerinden alnan kelimelerle sslendii fikrini douracak, Trk dilinin i ve d trihi bakmndan

951

Trkecilik cereynnn aleyhine bir gelimeye yol aacaktr. Aslnda bu fikir Hatibolunun BehrlHakaykndaki; n Arap dilini kldum terceme Szlern hssn srdm harcuma57 beytinde de grlmektedir. Fakat bu fikirle eser verenler yazdklar eserleri ne kadar yabanc kelimelere ak tutarlarsa tutsunlar ortaya koyduklar eserlerin dili iin Trk lafzn kullanacaklardr. Bu durum daha sonra halk tarafndan anlalamayacak derecede eserlerin ortaya kmasna da sebep olacaktr. ekinerek Trke eserler verenler: Bu fikir hemen hemen XVI. yzyla kadar kendisini korur. Trke yazan mellifler bilhassa XIV ve XV. yzyllarda eserlerinin Trk dili ile yazlmasnn knanmamasn isterler ve bir nev ekingenlik iine derler. Beylerin teviki bile bu ekingenlii ve zr ortadan kaldramaz. Hatta bu yzden dillerin hakk anlatmada bir olduu kanatine hemen her eserde yer verilir. Bunlarn banda Trkecilik cereynna uurlu olarak katlan ve XIV. yzyln hacim bakmndan en byk eserlerinden birini veren k Paay grmekteyiz. k Paa, Garibnmesinin eitli yerlerinde bu hussu ele almaktadr: Anlar kim mbrz- dn ve sb- gabe-i yakn ve imm- ehl-i mn ve mukted-i kfile-i slmdurlar. Her biri z netyic-i efkr ve bedyi-i esrrndan env- resyil ve ktbiArab veAcem diliyle tasnf idpmr-i azzlerin bu mande sarf idpdrler58 diyen k Paa gerek zamnnn gerekse daha nceki limlerin eserlerini Arapa ve Farsa olarak yazdklarn syledikten sonra Ve imdi yle bil kim bizm zamnumuzda halkun o idrk-i mani nice kim gerekdr idemez. Ve bestin-i marifetden bir gl direbilmez ve blbl vzn glistn iinde iidemez. Zarret iktiz itdi bu kim bir kitb Trk dilince tertb ola ve bir ka lafz manzm ola tertb zre dizile nefimm u hssa irie. ir: Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin59 anlald gibi Trke ile yazmada Trk milletinin anlamas, bilmesi ve renmesi hedef alnmtr. k Paa bu durumda Trke yazmakla Trk milletinin menfaatini n plna alm bulunmaktadr. Aadaki beyitlerde ise Trklerin o gnk durumunu ele ald gibi, niin Trke yazdn pek ak bir ekilde anlatmaktadr. O; Kim alursa bu kitb ydna re cmle mannn bnydna Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malm old man menzili T ki mahrum kalmaya Trkler dah Trk dilinde anlayalar ol hak n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin Kamu dilde var-d zabt u usl

952

Bunlara dmi idi cmleukl Trk diline kimsene bakmaz-d Trklere hergiz gnl akmaz-d Trk dah bilmez-idi ol dilleri nce yol ol ulu menzilleri Bu kitb anun-un geldi dile Kim bu dil ehli dak man bile60 . . Trk dilinde yan man bulalar Trk Tcik cmle yolda olalar Yol iinde birbirini yirmeye Dile bakup manyi hor grmeye T ki mahrum kalmaya Trkler dak Trk dilinden anlayalar ol Hak Geri gnldr iren ol menzile Ol gnlde eglenen gelmez dile Kamusyla dil dak hem idedr remezse eydr idr ide dr Kamu dilde man vardur bilene Kamu yolda hak bulnd bulana . . Kamu dilde var-durur man szi Grene gizl degil man yzi Man ehli mannn kadrin bilr Kanda kim bulsa ana rabet klur okacyib ok garyib kimseler Sylenr dilde neler vardur neler Maniyi bir dilde sanman siz hemn Cmle diller an syler b-gmn Cmle dilde sylenen ol sz-durur Cmle gzlerden gren ol gz-durur61 beyitlerinde k Paa Trklerin hakk anlamalarn, her dilin mutlaka hakk sylediini ve hibir dilin yerilemeyeceini, bu yzden Trklere ve asla gnllerin akmadn ve Trk diline deer vermediklerini sylemektedir. Ayrca her dilin zabt u rabt altna alndn fakat Trkenin bundan mahrm olduunu, hatt dil ilmini Trklerin de bilmediini, bu kitb srf bu sebepten yazdn, okuyanlarn Trke ile yazlm olan bu eserde mnlar bulmasn istemektedir. Bylece Trklerin okuyup renmede mahrum kalmamalarn hakk kendi dillerinden anlamalarn, aslnda gerek menzile erenin gnl olduu, Trkenin de doru haber sylediini fakat hi bir dil ile gnle

953

ulalamayacan, her dilde bilen iin mnlarn olduunu ve her yolun hakka gtrdn haber vermektedir. Ancak mnnn kadrini ehlinin bildiini, nerede bulsa ona talip olduunu, mnnn tek bir dilde olmayp btn dillerin onu sylediini, her dilde sylenenin, herkeste gzn bulunmas gibi, sz olduunu anlatmaktadr: Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tcik dillerin derken k Paa bir nevi itizr iinde bile olsa ondaki Trkecilik urunun ne kadar kkl olduunu sylemek gerekmektedir. Gerekte o, devri iin verdii eseriyle Trkeye byk hizmette bulunmu, ve Trkenin eksik taraflarn da sylemitir. Her eyden nce k Paada bir dil ve gramer fikrinin olduunu, dier dillere bakarak bu ura erdiini belirtmeden gememeliyiz. XIV. yzyln ikinci yars ile XV. yzyln ilk eyreinde yaayan eyholu Mustafa da ayn fikirle eser verdiinden, Trke yazld iin eserinin hor grlmemesinden bahsetmekle birlikte, pek az air ve nsirde rastladmz grlere daha geni bir ekilde yer vermektedir. Trke yazan, tercme eserlerinin yannda Huridnme gibi byk bir mesnevyi ve son olarak Kenzl-Kber ve MehekklUlem gibi eserleri Trkeye kazandran eyholu Sadrddin Mustafa, bilhassa Huridnmesinde Trkeyi yerden yere vurur. O, Trkenin bir gramerinin olmadn, nazma gelmediini, kabasaba bir dil olup ilenmeye muhta bulunduunu, kendisinin Trke yazmak iin birok zahmetler ektiini anlatr. Yalnz Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem adl telif bir eser olan siysetnmesinde ise, artk Trkenin anisine kavutuunu bildirmektedir. O; lim Trkdr dilm Trkdr didm Egeri tat dilinde var-durur yat62 derken mensubu bulunduu milleti ve dilini aka ortaya koymakta, Velkin rum ilinn kavmi yek-ser Ingup Trk dilini sylerler Direm ben syleemkl bulunca Szi her kavm ile dill dilince63 beyitlerinde de iinde bulunduu toplumdan uzak kalamayacan, sz dinleyecek akll kimselere diline gre sz sylemek gerektiini hissetmektedir. eyholu Sadrddin Mustafa; Dirig sz mcbtnda sz ok Ne klam n bu dilde erhe yol yok Ki Trkn dili n-malm dildr bretden neden mahrum dildr. Kuru v sulb serddr Trke benzer. Ter nzk dil ondan rke benzer. Riyet klur isen bunda sret Kalur tertbi mannin zarret sret gresin man bozlur

954

Treysz oknur agduk yazlur Gerek man gide sret yzince Yahod sret gide man dzince Ola kim de ol bilie yda Ne man nak u ne sret ziyde beyitlerinde Trkede erhe yol bulunmadn, Trkenin henz n-malm ve ibretten mahrmluunu, kuru, sulb ve serdliini yaknarak anlatmakta ve bu dilin, bir grameri olmad iin adal yazldn bildirmektedir. Gbt dildr bu dili irdedm ok Agadur yaho tadur kim tau yok Sovukdur tad yokdur tuzu yokdur Yavandur lezzeti v zi yoktur Dinr nice gelrse dile nr Salm hezle gn cidde key tar64 beyitlerinde ayn mevza dnen eyholu Trkenin ilenmediini, souk, tatsz, tuzsuz, lezzetsiz ve yavan olduunu, znn bulunmadn, yn ynn belirsiz olduunu samimi bir ekilde anlatmakta ve yaknmaktadr. Fakat, Sndum kamusyla Tanrya ben Kav ihlsum ile b-riy ben Kitb dzmege gz kldum Meni arhna pervz kldum65 derken btn bu artlara ramen Hakka snarak, samm ve cidd bir ekilde Huridnme adl byk mesnevsini yazmaya balam ve Trk diline bir eser kazandrmtr. Hemen hemen btn eserlerini Trk milletinin istifde etmesi iin yazdn da belirtmekten ekinmeyen eyholu Sadrddin Mustafa, Trke yazmak hususunda eserinin yerilebileceini, tereddtlerini ve ekingenliini, Eger Trk diyp yirmezler ise ondan usanup rmazlar ise66 beytinde dile getirmektedir. Yalnz O, Garaz hbun cemlidr kemli Gerek Trk tonansun ger Mogl67 beytinde grld zere, bu devrin dier air ve mellifleri gibi, anlatmada dillerin eit olduundan bahseder. Yalnz eyholu Sadrddin Mustafann takdir edilecek taraf Trkecilik uru ile eser vermesinin yannda, Trkeyi ilemede mitsizlie dmemesidir. Onun iin, kendinden nce ve sonraki devirlerde Trke hakknda fikirler serdeden ilk air ve melliflerdendir dense yeri vardr. Muhtemeldir ki eyholu bu grleri ile n sray igl etmektedir. XV. asrda: Dinlen imdi Trk bir manzm kitb tdgmn siz bana itmenitb

955

msralarna yer veren Vikye erhinin yazar olan Devletolu Ysufu da bu dnceler iinde grmekteyiz. Devletolu Ysuf eserinde, kendisinden nce pek ok Trke kitbn yazldn, bunlar yazanlar iinde limlerin de bulunduunu haber verdii hlde Trke yazd iin knanmamasn ister. Zten zamnnda artk mderrislerin Trke ders okuttuklarn, muhaddislerin ve mfesirlerin de Trkeye nem verdiklerini syler. O da eyholu Mustafa ve k Paaya yakn bir fikirle Trkenin dar bir dil olduundan bahsetmektedir. Bu anlay; Dinlen imdi Trk bir manzm kitb tdgmn siz bana itmenitb y nie grdk ululimleri lm ile hemlim kmilleri Trk dilince dzdiler bunca kitb Man yzinden gtrdiler nikb Kimse an grp inkr itmedi Hem idenler dah hir itmedi zrini hem anda kldlar beyn Hayr- ns olmak dilerlerdi hemn Yan man, fehm olur bi-iltibs Menfaat grr pes andan cmle ns Pes bularunla benmzrm biter Nazm in dah manzme yiter Manzme dirler kitb vardurayn Meselesin nazm ile klm beyn Bu kitbun dah lafz Trkdr Kenddenlimleri bu rkidr Lk n man-durur maksd hemn Trk dilince nola olmaz ziyn Trkdr ders-i mderrisler ah Hem muhaddisler mfessirler dah B-Hanfe kim odur shib-usl Mandr Kurn didi bir kavlde ol Prisce Kurn cyiz grdi pes Kim namzda oksan klsan heves yle olsa her ne dilce olsa ger Lafz let man olur muteber Pes Murd bni Muhammed Han in Ol ehinh- cihn sultn in Ol mutahhar l-i Osmn oldur Kim o sultn ibni sultn oldur Hem yidinci iklme hn old ol

956

Kamulem cnna cn old ol Ol-durur imdi Sleymn- zamn Taht u baht issi ehinh- cihn Hem keml-i halk iinde Mustaf Hem ecatdeAlidr Murtaz Adl ilelemler iinde mezd Hem sadetde olupdur B-Sad . . Ana tuhfa klma-un bun pes Baladum turdum ana kldum heves Geri anun hazretinde bu hemn Zerredr gne katnda b-gmn Lk anun ol mbrek adn Kim murdum ol-durur anla an Bu kitbun evvelide yd idem Anun adna bun bnyd idem Her kim anun adn iitse pes An okumaklga kla heves Hem du ide ana cmle enam Ol-durur benm murdum ves-selm Geri bunca zr ile sermye yok Devletol Ysufun noksn ok Balikesirdr hem anun mevlidi Hem sekiz yz dah yigirmi yidi Hicrete trh ana irmi iken Hem yirmi tokuza girmi iken Bun nazm itdm o yllarda hemn Ola kim ol lutf ok h- cihn, Meyl ide, bir lahza nola ana ger Lutf u ihsn ile ide bir nazar y nice ok, mesele malm ide Yan bundan hsl ola fayide . . Meselenn sreti neyse tamm Nazm ile an diyiser ves-selm, Eyle olsa Trk dildr tar ola Bunca elfz anda pes tekrr ola Nitekim ben dimiem bunca ah

957

Hem anun gibiibretler dah Syle kim iy yar iy cn iy dedem, n zarret olcak y ben nidem Nola geriayb noksn ok-durur Hliy bri ziyn yok-durur68 beyitlerinde grmek mmkndr. Fakat Devletolu Ysuf eserini Trke yazmakta artk bir mahzur olmadn delillere dayanarak anlatr. Byle olsa bile onda bir ekingenliin olduu ikrdr. Sinan Paa da eserlerini niin yazdn anlatt Marifnmesinde, bilhassa Tazarrunmesi iin bu ekilde bir zrn iine dmektedir. Tazarrunmesi iin; mtlea-y dersden artuk evkt tezyi itmemege ihtimm eyledm Allhu Tel hazretinn keml-i tevfik veinyetiyle ve ervh- mutahharanun rhniyyetleri berektyla bir ka ayun iinde bir Tazarru-nme yazup tertb eyledm Hak hazretinn nut- kermesinde her ne ki hturuma geldi syledm gh olurd ki bir meclisde drt varak yazardum germiyyetden bilmezdm neylerdm ne iderdm man drri gelrdi ben tahrr iderdm ve marif drri dkilrdi ben takrir iderdm egeri ol nsha bir Trk kitb gibidr sretde amm cmi-i env-ulmdur hakikatda her tyife hazz alsun diy Trk diline sokup tururam amm ehli bilr ki ben anda ne nkteler kasd idp dururam. . Allh hazretinn lutfyla ol kitb hirine iletdm grdm cihn bnda bir tze glistn dzetdmk ehline yine bir yeni sz gretdm ve derd slarna bin drl zr u niyz gretdm evk erenlerini pr velvele ve c kldum . felek tknda yine bir kandl-i zer asdum ki dil ehline evkla gne nrn basdum rhniyn meclisini bir em dzdm ilh vuk hengmesine birknme yazdum kemh,. cn ttsine gnl msrndan eker getrdm. dmen-i hirzamn cevhir-i kelimtumla toldurdum ve yk yk shen gherlerini dost yolna nisr kldum69 diyen Sinan Paa eserini kasden Trke yazmtr. Daha nce eyholu Mustafa da Kenzl-Kber adl mensur eserinin sonunda Trkenin anisine kavutuunu sylyordu. Sinan Paada bu durum daha da ileri gtrlm, Trke syesinde felek tkna bir altn kandil aslm, ak sahiplerine yeni bir sz, derd sahiplerine bin trl yalvarp yakarma retilmi, evk sahiplerini kendinden geercesine coturmu, bir ak mektubu yazlmtr. O, bu eseriyle cihnn banda yepyeni bir gl bahesi ortaya koymu, can papaanna gnl msrndan eker getirmi, hir zamann eteini sz prlantalar ile doldurmu ve yk yk sz incilerini sevgilinin yoluna samtr. Tabi ki bunlar Allahn izni ile Trke sayesinde olmutur. Daha ok Trkecilik uurunu yukarya aldmz satrlarda ortaya koyan Sinan Paa; Marifnamesi iin; Ahlk bbnda nashat-nme sretinde bir kitbaazmet idem gh fennun fensndan ikyetler idem ve gah nefsn mekrlerinden hikyetler idem70 demektedir. Tezkiretl-Evliy tercmesi iin, de Ehlullahun zikri araya ddi ol mnasebetle haturuma geldi ki meyih-i mehreyi gem anlarun menkbndan birez takrr klam pes hemin ol aradan ana r ahlk emrine mukayyed olmayup ol slb brakdm71 diyen Sinan Paa Marifinin bu satrlarnda her eserinden de ayr ayr bahsetmekte ve lisn nasl kullandnn niin Trke yazdnn farknda olarak hizmetini kendi kendine sylemektedir. Aslnda o Trkeye neler sylettiinin ve bu dille neleri syletebileceinin uru iindedir. Sinn Paann t Servet-i Fnna, hatt Yakub Kadriye kadar tesiri altnda brakt slbu hl tzeliini muhfaza etmektedir. Denilebilir ki; o, kendinden nce eyholu Mustafa, k

958

Paa ve Devletolu Ysuf gibi airlerin Trke iin kullandklar dar kelimesini ortadan kaldrmtr. Fakat onun bu uslba erimesinde eyholu Mustafa ve bilhassa k Paa nesrinin tesiri olduunu sylemek gerekmektedir. Trke yazmakla vnen airler; bunlar birinciler gibi bir zrn iine girmezler. Bilkis Trke yazmakla vnrler. Bunlarn banda Glehr gelmektedir. Felek-nmeyi 701 ve Mantkut-Tayr 717 ylnda yazan Glehr Krehirrde zviye shibi ve mrdi olduka ok olan bir eyhdir. Mantkut-Tayrn, 717/1317 ylnda yazd zaman ya bir hayli ilerlemitir. Zten bu trihten sonra haytta olup olmadn da bilmiyoruz. Mantkut-Tayrda Sleymn ismine yer vermesi ve Krehirde, eyh Sleymn trbesinin bulunmas adnn Sleymn olduu phesini uyandrmaktadr.72 Yalnz, bu ismin Hz. Sleymn ile ilgili olduu, Mantkut-Tayrn Halis Efendi nshasnn banda Ahmed el-Glehr ismine rastland gz nne, alnrsa adnn Sleymn deil Ahmed Glehr olduunu belirtmek gerekmektedir.73 hreti XVI. yzyln sonuna kadar devm eden Glehryi Hulv Mahmud Cemleddn (l. 1064/1653) Lemezt adl eserinde Ahi Evrenin halifesi olarak gstermektedir.74 Daha ok eserinde Hz. Celleddin-i Rmiye ball onun Mevlev Tarikat iinde bulunduu ihtimlini de dourmaktadr. Mantku-t-Tayr her ne kadar Feridddn-i Attrn eserinden tercme gibi grnrse de Glehr eserini aynen tercme etmemitir. Eserinde Mesnevden, Kabusnmeden Kelle ve Dimneden, bir ok paralara yer vermitir. uras unutulmamaldr ki Mantkut-Tayr Trkenin kudretini lmek iin yazlmtr. Hemen her bendin sonunda kendi ismine vnerek yer veren air Trkeyi ve dilini de ortaya srmeyi ihml etmez. Bunu; Gir Glehr sz sz eyledi Mantkut-Tayr ho z eyledi (vrk.2/6) Dnyede bu dsitn syleyen hiret esbbn cem eyleyen Gr ne drler dkdi szler gndzi Kim murassa old Glehr szi (vrk. 17/1-2.) Bir kii bu dsitn eylemi lle lafzn key prdek sylemi Eski bizden hriye ton eylemi Bir keeden aya plven eylemi Vezn-in lafzun gidermi harfini Artuk eksk sylemi sz sarfn . . Anber-ile san rdi snbln Gnlegin atlasdan eyledi gln (vrk. 51/8-12)

959

Degme bir ho dsitn kim eylerz Szi Glehr diliyle sylerz (vrk. 74/6) n teninde almaya ahsn gher Tagda gevher gelp ana nider Her birinn ksmeti rzndadur Gevheri Glehrinn szindedr (vrk. 98/9-10) nclerden dr-fenlk idelm Drlere gevher-fenlk idelm Eyle ter syleyelm bu snbli Kim okyan kiinn bitsn dili (vrk. 184/2-3) Egrilik her kiinn ol-durur Torulk Glehrnn yol-durur Sen bu ide tevbe kaan klasn Yar Felek-nme ok kim bilesin Mantkut-tayr dah hall eylegil Szni rn rengn sylegil (vrk. 243/2-4) Chiln szn gricek tanlanuz lm-ile Glehr szin anlanuz (vrk. 278/3) Yidi yz on yidi yl olm-d Hicrete kim bu gl alm-d (vrk. 295/14) Mantkut-Tayr kiAttr eyledi Prisce ku dilini syledi An Trk sretinde biz dak Svledk tz gibi Tanr hak n Feleknme dzetdk h-vr Prisce taht u tc u zer-nigr Trk dilince dah tzden latf Mantkut-tayr eyledk ana harf Ben bu Trk defterin n drmeyem Priscesiyile degrmeyem Kimse byle tonlu sz sylemedi Kimse bundan yig kitb eylemedi Bunca bb eylemiem bunda ki h

960

Klmad Attr ol fende basc eyh ekker hnn key dkmiz Drr gevher tohmn ok ekmiz n murassa sylenen telfmz Kimsede utanmaya tasnifmz Degmeilmeakl yitren bizz Kim Kudr nazma getren bizz Degmeilmn srrn n syledk Degmesinde bir risle eyledk n Sleymn Hdhde klditb Kim kla tasnf bundan yig kitb (vrk. 296/3 vd.) Yanla kular dilin yz nz-la Bundan grene v yz bin sz-la Beni ko kim ku dilini syleyem Kim Sleymna yz er ad eyleyem Ter sz ol-durur ki reng-mz ola Lezzeti rn r-engz ola (vrk. 297/1-4) Ku misli bundaAttrun-durur Kalann eyleyen yrun-durur (vrk. 297/10) Biz bu Glen-nmede kim eyledk Dkeliilm stlhn syledk Eylemeye kimse bu fenden beyn Kim bu glenden bulmayaayn (vrs. 297/13-14) Dkdi Glehr gir drr gher Mantkut-Tayr tamm old meger Hikmet-ile syle szi iy hakm Istakm hz srtun mustakm (vrk. beyitlerinde grld gibi Glehrinin Trkeye tutkunluu hibir air ve nsirle kyaslanamayacak ekildedir. Trkeye hizmet Glehri iin bir zevk olmaktadr. Hatt Trke bu hususta Arapa ve Farsay bile geride brakmtr. Glehride grdmz bu uurlu dil sevgisi devrin dier air ve nsirlerine de ondan sram olabilir. Trke yazan dier sanatkrlar kendi dillerine maalesef bir zr beyn ile balarken Glehr bu dille yazmakla vnmekten kendini alamaz. Ahmednin onun bu vnmesine tahamml edememesi belki Trkeye olan sevgisinden ileri gelmektedir. Glehr:

961

Szi Glehr diliyle sylerz derken, Trke yazmakta bir r atn da ihsas ettirmektedir. Bunun yannda bu msrada bir milletin sevgisinin de bulunduunu ayrca belirtmek gerekmektedir. Btn bu fikirler Glehrden sonraki air ve nsirlere sram ve Glehriyi asrnda, Trkecilik cereynnn ncs durumuna getirmitir. Onu, kendisinden sonraki airlere, bu alanda, bir nc durumunda grmek gerekir. Belki bir buuk asr sonra balayacak olan Trk-i bast cereynnn ilk mbeirlerinden olmak Glehrye ittir. Bu yzylda Trkecilik uuru iinde eser yazan airlerden birisi de Erzurumlu Mustafa Darrdir. O; Dah cnn Haka fid klm Tenini hr u hkisr itmi Cismini topraa bulam Zhirini delil hr itmi lle kim btnn cmlesinn Kurup konlnda cr itmi Chn u mertebesin arturm Her birin bir bzrgvr itmi Sylemidr Darr Trk dilin Secini irine ir itmi Tercme kld ne ziyn itdi Bir hsn kala-y-d r itmi Ol olular gieliden bugnki gne degin Resl yolna okdur fid klan cn u tenn Velikin Msr meliki v h u eh Berkuk mm- azam u sultn- Msr u m u Yemen Muti-i er-i Muhammed muhibb-i l-i Res1 efik-i-halk heme refik-iakl u fiten Kat dridi kat tki eri kayim ide Severdi dni vilmi v ehl-iilmi igen Resl sevdgi gyet de sresin anun Buyurd Gzsze kim Trk dilce syle sen Heme mna dili cna tercmn olsun Heme Msr ehinh kmrn olsun75 beyitlerinde bu mesele zerinde durmaktadr. Darr tercme klmakla ziyn etmediini, aksine byle yapmasyla bir kaleyi ehir durumuna getirdiini, Trke sylemekle secini irine ir ettiini, fakat asl eserin Trke yazlmas iin Sultan Berkukun kendisini tevik ettiini ve emr eylediini de ilve etmektedir. Yalnz Mustafa Darr Siyerini melik Mansur Ali zamannda yazmaya balamtr. Tezkirelerde Keml-i Zerd olarak adna rastlanlan, Babinger ve Kprlye gre Bergamal Sarca Keml de 1490 ylnda Seltinnme-i l-i Osmn adl eserinde, tpk eyholu Mustafada olduu gibi Trkeyi yerden yere vurur. O;

962

Gel imdi nazm-la kefeyle esrr blbl glen ire eyle gftr Bu Trk dil be-gyet sert dildr Sz ehli ibu dilden key hacildr Dzerem Trkyi Trk dil-ile Bu dnmez dil ile ibu bilile76 derken Trke eser vermenin glnden bahseder. Trke yazd eserini dostlar iine getirdii zaman knandn da belirten Keml-i Zerd, onlara; Acem diline bunlar mterdr Bular bil ki Trkiden berdr eklinde cevap vermektedir ki, burada onun diline ne derece ship ktn da grmekteyiz. Zten; Bu Trki Frsi gibi hb u terdr77 msranda, Keml-i Zerdin Trkecilik uuru ile eser yazd pek ak bir ekilde ortaya kmaktadr. O bu karlatrmas ile Ali ir Nev gibi bir tavrn iine girmekte, Trkeyi Farsaya kar mdafaa etmektedir. XVI. yzylda Trke yazmakla vnen bir baka air de Rumun Molla Cmii nvnna kavuan Lami elebidir. Lami yazdklarna Trk demektedir. Pek ok eserin sahibi ve mtercimi olan Lmi elebi Divnnda yer alan; Sen Muhammed yet haydar dili medh ideli Lmi Selmn degl Trk diln Hassndur78 beyti ile Trkede Hassn olduunu ileri srmektedir. Bu da onun Trke yazmaktan ekinmediini gsterir. O da Glehri, Darr ve Keml-i Zerd gibi Trke yazmakla iftiharn haber vermekle ve dil uuru iinde bulunduunu ifde etmektedir. lnin haber verdiine gre Behit de Trkede ilk hamseyi meydana getirmekle vnmektedir. Behitnin eserinin tamam ile Trkecilik cereyn iinde olduu ve eserini bu uurla, yazdn belirtmek gerekmektedir. nc olarak Trkecilik cereyn iinde grdmz bir ksm airler ve yazarlar vardr ki bunlar Trkenin Arapa ve Farsa kelimelerle sslendii kanatindedirler. Yukarda da sylediimiz gibi Hatibolu ile ilk emrelerine rastladmz bu fikir bata l olmak zere dier tezkire yazarlarndan bazlarn da iine alacaktr. Belki edebiyat ve dil tarihimiz iinde byk bir mevki igal eden Sinan Paay bile bu fikrin tesiriyle eserler verdiini syleyebiliriz. Bylece Trkecilik cereynnn aleyhine, bir durum ortaya karacaktr. Fakat bu fikirle yola kanlar daha sonra Trkenin anlalmakta uzak eserlerin yazlmasna sebep olacaklardr. Belki de Veys ve Nergislerin dili bu fikrin bir devm durumundadr. Fakat bu fikirle eser verenler bile yazdklarna Trke demilerdir. Hatibolu, bu fikrin ncs olmaktadr. O; Genc hd budur peygamber szidr Kamu szler gice bu gndzidr Yidi yldur bellemiidm bun Saklardum kim toga bir gn gni

963

BuArab dilini grem syleyem Dndrem Trk dilince syleyem T ki gizl manler zhir ola Kymeti drl cef vfir ola Yz hikyet yz hadisdr bu haber Okyan kii gre kla nazar Kim Reslullah szidr bu kelm Trki dilde nazm idp kldum tamm nArab dilini kldum tercme Szlern hssn srdm harcuma Gzledm kim bir yirin bulam ngh Eyledm klam bun bana penh Ngehn gredm ki bu devr-i zamn Bir nazar ehlin gp virdi amn79 beyitlerinde bu fikre yer vermektedir. Hicr 812 tarihinde 23 yanda iken Bahrl-Hakyk adl eserini Karamanoullarndan Mehmed ibn Halil Beye sunan Hatibolu, her ne kadar Ferahnmesini ilk defa olarak hicr 829 ylnda Sultan Murda sunmusa da, baz yerlerini deitirerek bir yl sonra Karamanolu brahim Beye sunarak bir Karamanolu beylii airi olarak kalmtr. Zten Ferahnmenin 172 sahifesindeki; Trk Dilinde ben bu szi syledm Terceme kldum u hem nazm eyledm n tamm old bu sz kldum nazar Sz nizmn nsiden kldum hazer Fikr idp grdm ki bu arh- girn Kld peyd devr bir shib-krn . . n sndum Tanrya klmaz gmm Hamdlillh bu szm old tamm Lk vcibdr ki trih konla Trh ile biline de dile h adna yazdum u nm eyledm rebiul-hirde tamm eyledm Bil hisb nki sekiz yz otuz Hicrete gemi-idi bu sz Nazm olnd bu sze trih kodum d oluban hmeyi elden kodum Virdm adn hem Ferah-nme i yr Hem ferah bulur okyan ikr80

964

beyitlerinde bu durum anlatlmaktadr. Celleddin-i Rmi, Nizm, Sd eyh Attar, Dehhn, Ahmed ve eyholunu stad gsteren Hatibolu, Driigr Hatibol bu tuda Heb olmaz emeklern bu ide81 beytinde, madd durum bir tarafa, belki Trkeye yapmak istedii hizmeti de gnlnden geirmektedir. Ayrca; Eger Trki v tatca vArabca Tefavt olmayay u tarabca81 derken Trkenin de dier diller seviyesinde bir dil olduunu belirtmek ister. lyi de ayn fikirler iinde bulmaktayz. O, Knhl-Ahbrn 20 yl dndkten sonra kaleme almtr. Eser 1591-98 yllar arasnda stanbulda yazlmtr. Uzun bir mukaddime ile drt blmden meydna gelmitir. Mellifin kendinde nceki yazlm trih kitaplarnn hepsini mil bir eser verme iddis da vardr. Bu yzden Knhl-Ahbrn mml-Kitab veya Ebul-Marif olarak zikredilmesini ister. Mukaddimede eserinin kaynaklarn veren l 130dan fazla kitbn eserine kaynaklk ettiini isimleri ile zikrederse de, 600 kitbn z olduunu da sylemekten ekinmez. Tarih ilmine ve onun yceliine de yer veren yazar, zamanndan ve devlet adamlarnn yanl tutumlarndan airleri ve sanatkrlar korumadklarndan ikyetidir. Anadoludaki cemiyetin hangi rklara mensb olduu zerinde de durmaktadr. Eserinde: 1. Kintn yaratln, 2. Hz. Ademden itibaren peygamberleri, 3. Umm olarak Trk tarihini, 4. Osmanllaranlatm ve 4 blm zre tertib etmitir. lye gre Yldrma gelinceye kadar uradan kimse grlmemitir. Ancak k tarzn devm ettiren Varsagu-gy ve ozanlarn bulunduu bilinmektedir.82 Knhl-Ahbarda Yldrm Byezd devrinden balayarak II. Selm Han zamnna kadar airlere yer verilmitir. l eserinde Osman Bey ile Orhan Bey ve Sultan I. Murd Hdvendigr zamanlarnda air ve melliflerin bulunmadn ancak bu zamanda mcerred, sde-nazma kadir bz varsaguglar bulunduunu zikrederse de air nmna bir ferd yog-d diyerek ancak Byezd zamnnda airlerin grlmeye baladn syler.83 Bu zmreden olan Sleyman elebiye yer vererek tezkiresine onunla balamtr. l de XV. asrn airlerini ele alrken, Trke hususunda nazm ve nesir dilinin gerek Mevln eyh ve gerek Ahmed ve gerek bir iki karn sonra gelen Ahmed P ve Nizm feshat ve belat nidgin bilrlendi. Hl kiamele getrmezler idi, Feamm Mevln Nect anlara nisbet hsn-i edya mukayyed idi Ve bil-cmle Mevlna eyh asrnun sermedi ve zamanenn emirl-kelm- meyyedi idi derken sde ve anlalr Trkeyi, ssl Trkeden ayryor ve ikincisini tercih ediyordu. Ayrca Germiynolu hakknda u hkmde bulunan l, Germiyn Beyini eyhnin eserlerini anlamayan bir bey olarak gsterir ki dorudur. Bu husus Osman Bey iin de vkidir. O da okumayazma bilmeyen mm bir beydir. k Paazde bu hususa yer verirken yaz yerine Osman Beyin kl ve kalkann verdiini yazmaktadr. te bu sebeplerdir ki Anadoluda Trkenin muzhiri ve

965

mdfaaclar en nce beyler olarak karmza karlar. Karamanolu brahim Beyin 1277deki Trke mdafii olarak ortaya kmas zamanla dier beylerde de grlen bir husustur. u hlde bu devirlerde Trkenin destekileri, baka dilleri bilmeyen beyler, talipleri de beylerin yannda Trke okuma yazma istei olan tebaa, mellifleri ise millete faydal olma ve unutulmama niyetleri tayan air ve mellifler olacaktr. Beylerin tutumu sebebi ile Trke yazan airler gerekten Trkenin ilenmesine geliip serpilmesine hizmet etmiler ve birok eserler vermislerdir. l KnhlAhbrnda bu hususla ilgili olarak da u vakay nakletmekten kendisini alamaz: Mevln eyhasrnun sermedi ve zamnenn emirl-kelm- meyyedi idi Germiyanol nmndaki hkim-i rsty ki suhan cevhirini seng meder sanurd mezbrn kasyid ve ern fehm itmedgine binen riyetinden ve istim- nazmndan usanurd. Menkldur ki rsty ozan nidgini bilmezdi. Ozanlardan biri Germiyan-olna gelmi: Benm devletl sultnum kbetn hayr olsun Yidgn bal ile kaymak yrdgn ayr olsun gftesini okm. Mr-i h-fehm ki mizcna muvfk olan mazmn- garbi fehm itmi. Ol hrpye bezl-iata klup bir ehb balam. Henz bir ha sz iitdm. Fehev ve edsn pesend itdm. Bizm eyh hi bilmezin ne syler medhimz itmek ister amm gy bizi zemmeyler dimi. Derd-mend eyh iitdgi gibi gamndan helk olm Mevln Ahmed gayr bu sebeble Trk edey rgb imi84 lnin istihffla belirttii bu hl, her ne ekilde olursa olsun Trkenin lehine bir durumdur. O, akdem-ura eblegul-bulega Veliyyddin ogl Ahmed Paa iin Evvel Trk dilde evsf- kasdegyn- rsih-kelm semtini ol bulmdur dedikten sonra Huss vasl- imlede mstahsent selseti muhal olanacb u garb elfz ib v imtiddla itleden hals idemeyp lisn- Trk ki haddi ztnda sak1 ve feshat belati her cihetle ndir kalldr. Dim zebn- Frisdeki gftr- ehd-srla kardurup ve ahynen lisn-Arabde olanibrat- skker-brla aldurup r ekkervr imtizc- pr-revc- hikmet-dir virp ed-i belle sz nazm idememidr85 hkm ve kantine yer vermektedir. Ahmed Paann Trke yazmada sade kaldn syleyen ve bu yzden lkinasrna gre std- mevhd ve ol zamn iktizsnca pkze-gy u sihr-fern dinilecek muhter dinmemidr diyen l bu fikri en ok ileyenlerden biridir. Ak Trke syleyen l evvela Trk ire hret viren Seyyid-i mezbrdur eklinde Seyyid Nesimyi,86 yukarya aldmz ibreden baka Evvel Trk dilde evsf- kasde-gyn- rsih-kelm semtini ol bulmdur cmlesiyle Ahmed Paay, Lisn- Trkde hamse nmna kitblar dimidi87 Vlid-i bzrgvr zebn- Frisde emlehu-uar oldug gibi kendler lisn- Trkde b v ecddna tefevvuk idp efsahul-buleg olm idi88 eklinde Behit ve Sultan Sleymn Han Kannyi birer birer Trkeye olan hizmetlerini de belirterek vermeden edemez. Ayrca Kann iin Egeri ki lisn- Trkdeki gazelleri hre-i hredmendn olup vilyet-i dir sirde huss ki ebyt- pesendde ve matla- bergzdeleri hayli mtekirdr89 demektedir. Yukarda da sylediimiz gibi l, Trkenin Farsa ve Arapa sayesinde gzelleecei fikrini en ok ileyenlerden biridir. O, ak Trke syleyenleri tezkiresinde birer birer ele alp istihff eder bir tavr taknrsa da hakk teslimden kendisini alamaz. Zten, tezkiresinde airleri ele alrken, eserlerinin Trke olup olmadna da dikkat etmitir. Bu da lnin tezkiresinin umm havsn vermektedir.

966

Hlsa etmek gerekirse; tavif-i mlk adn verdiimiz beylikler devrinde tebaa Trk idi. Seluklular zamanndan beri Anadoluya gelmi ve gelmekte devam eden gler burasn tamamiyle Trkletirmiti. Anadaluya gelen bu byk halk kitlelerinin okuma yazma bilip renmesinden tabi bir ey olamazd. nk halkn terbiyesi ancak ortaya kacak kltr faaliyeti ile mmkn olacakt. Halkn hatt beylerin Arapa ve Farsa bilmemeleri cemiyette ortaya kan okuyup yazma ihtiyc Trke eserlerin bir an nce yazlmasn gerektiriyordu. Ayrca Trke eser vermenin baka sebepleri de vard. Bunlar maddeler hlinde yazarsak: 1. Pdihlarn ve emirlerin istei ile Trke eser verme ve onlarn kltr faaliyetlerini desteklemeleri, 2. Tamamen Trk olan tebaann Trke yazmaya zorlamas ve renme istekleri, 3. Tarkat byklerinin halk ird maksad ile Trke yazp sylemeleri, 4. Trke eser vermekle mensbu bulunduklar millete ilim ynnden hizmet, hayr du ile anlma ve unutulmama dncesi, 5. Tercme arzusu yannda, Tatar ve Krm Trkesini beenmeyerek bu ivelerde grlen eserleri Anadolu Trkesine evirme gayretleri, 6. Meslek gayreti, 7. Mevzda eitlilik ortaya koyma dncesi, 8. bret iin eser yazma, 9. Melliflerdeki Trke uuru, gibi sebepler bu devir dil ydigrlarnn yazlmasna temel tekil etmitir. Bunlara ilveten bizim tesbit ettiimiz sebeplerden baka, eitli sebeplerle eser yazlmasnn da, ihtiml dhilinde bulunduunu belirtmek gerekmektedir. Ayrca Trkenin bu asrlarda iki derdi vardr. Birincisi, gramerinin bulunmay; ikincisi, ksrl ve nasl zenginleeceidir. Bata eyholu Mustafa, k Paa olmak zere Keml-i Zerdden l hatt Fuzliye90 kadar hemen her air ve yazarda bu fikir bulunmaktadr. Bunlar ierisinde; bilhassa eyholu Mustafa ile k Paada; Trkenin gramerinin olmad ve yaplmas gerektii fikri yer almaktadr. Bu ancak gayret ve sabrla Trkenin ilenmesine baldr. Sabuncuolu ve lnin ele aldklar Trkenin ksrl ve ifdeden mahrumluu; ancak Arapa ve Farsadan alnan kelimelerle kurtarlabilir. Bu dillerden alnan kelimelerle Trke zenginleecek ve sslenecektir. Bir de herhangi bir fikir ileri srmeden Trkle ve Trkeye hizmet ak ile eser verenler vardr. Glehr, Kad Darr ve Lmi gibi air ve mellifler bu guruba dhildirler. Bunlarda hiss olarak Trke sevgisinin ar bastn belirtmek gerekmektedir. DPNOTLAR 1 2 . Hakk Uzunarl; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK . Hakk Uzunarl; a.e., s. 329. Yaynlarndan VII. seri sa 2a, TTK Basmevi, Ankara 1969, s. 210.

967

Nihat Sami Banarl; Dsitn- Tevrih-i l-i Osman ve Cemd Hurid Mesnevisi,

stanbul 1939. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 . Hakk Uzunarl; a.e., s. 6. Atsz, kpaaolu Tarihi, 1000 Temel Eser, Birinci Bask, Mill Egitim Basmevi, stanbul Mustafa sen; Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, nceleme-metin, Doktora Tezi, Erzurum . Hakk Uzunarl: a.e., s. 45. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 46. M. etin Varlk; Germiyanoullar Tarihi (1300-1429), Ankara 1974. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 46. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 51. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 56. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 80, 82. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 105. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 113. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 142. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 142. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 143. . Hakk Uzunarl: a.e., s. 139, 144. Erzurumlu Mustafa Darr; Sretn-Neb, Topkap Saray Ktphanesi Koular Nr.: 993, s. . Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi I. c., 3. bask, Ankara 1972, s. 160-161. Muharrem Ergin; Kad Burhaneddin Divan, st. niversitesi Ed. Fak. Yaynlar, Nr: 2224, Nihat Sami Banarl; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, I. c., s. 440; Smiha Faruk K. Timurta; Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul 1981, s. 86. Sadece Mesneviler iin bkz, Amil elebiolu; Sultan II. Murd Devri Mesnevleri, Doentlik Mustafa Canpolat: mer bin Mezid, Mecmatn-Nezir, TDK yaynlar, A. . Basmevi, . Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi I. c., s. 540-541. Keml Yavuz; eyholu Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem, Ankara 1991. erafettin Turan; Tevrh-i l-i Osman, bn Keml, Trk Trih Kurumu Basmevi, Ankara Mustafa Canpolat; Tpkbasmlaryla Trk Dili ve Edebiyat rnekleri, Ankara 1981, s. 9.

1970, s. 11. 1979, s. 10.

c., vrk. 2a/16-20 beyitler.

Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1980. Ayverdi; Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, Damla Yaynevi, stanbul 1975.

tezi, Erzurum 1976. Ankara 1982, s. 11.

1970, s. 37.

968

31

Hikmet Ertaylan; Behcetl-Hadik f Mevizetl-Halyk, tpk basm, stanbul 1960, vrk.

2b/3-11/Yusuf Ziya ksz nshas vrk. 2a/1-10, (Bu nsha muahhardr. Eserin dili Anadolu sahasna ayarlanmaya alld hlde mstensihin eseri anlayamamas, yanllklara sebep olmutur). 32 33 34 35 36 37 38 39 40 s. XXVI. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Kemal Yavuz; a.e., s. 524, 6313. beyit. Kemal Yavuz; a.e., s. 362, 4327. b. . Hikmet Ertaylan; Tabiatnme, stanbul 1960, s. 5/9-13. . Hikmet Ertaylan; Tabiatnme, stanbul 1960, s. 6/1-3. Selahaddin Olcay; Ebul-leys Semerkand, Tezkiretl-evliya (Tercmesi), nceleme-metineyh Mesud bin Osman; Ferhengnme-i Sdi Tercmesi, musahhihi, Kilisli Rifat, eyh Mesud bin Osman; a.e., s. 6/41-58. Sedit Yksel; Mehmed, Ik-nme (nceleme-Metin) A. . Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Vecihe Hatibolu; Cerrahiye-i lhaniye Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Nr: 97, Vecihe Hatibolu; a.e., s. 1. Vecihe Hatibolu; a.e., s. 10, 20. Vecihe Hatibolu; a.e., s. 20. Vecihe Hatibolu; a.e., s. 27, 28. Vecihe Hatibolu; a.e., s. 27, 28. gh Srr Levend; Gazavat-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavat-nmesi, TTK Enver, Dstrnme-i Enver, Devlet Matbaas, st. 1928. . Hikmet Ertaylan, BahrI-Hakayk, stanbul 1960, s. 16 (vrk. 5/a8). Mehmet ztrk; Ak Paa, Garb-nme, (nceleme-metin-indeks), Mezuniyet tezi, Kemal Yavuz; k Paa, Garib-nme, I/1, s. 7. Kemal Yavuz; k Paa, Garib-nme, II/2, stanbul 2000, s. 953-954. Yazcolu Ahmed-i Bicn; Envrul-kn, Matbaa-i mire, stanbul 1301, s. 3-5. Yazcolu Ahmed-i Bicn; Envrul-kn, Matbaa-i mire, stanbul 1301, s. 3-5. M. erafeddin; Mevlnda Trke Kelimeler ve Trke iirler, Trkiyat Mecmas, M. erafeddin; a.m. Veled elebi (zbudak); Divn- Tilrk-i Sultn Veled, st, 1341. Mecdut Mansuroglu; Sultan Veledin Trke Manzmeleri, stanbul 1958. Mecdut Mansuroglu; a.e., s. 16-17. Mecdut Mansuroglu; a.e., s. 25. Kemal Yavuz; Munnin Mesnev-i Murdiyyesi, Baslmam Doktora tezi, stanbul 1977,

stanbul 1934, s. 112.

indeks, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1965, s. 90 (vrk. 3b/1-9). Matbaa-i mire, stanbul 1340-1342, s. 5/29-37.

yaynlar: 150, A. . Basmevi, Ankara 1965, s. 72. TTK Basmevi, Ankara 1956.

Basmevi, Ankara 1956, 167-184. beyitler.

Eruzurum 1970, Ed. Fak. Aratrma Kitapl, Nu. 1970/11, s. 8 (vrk, lb (6-9).

969

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90

Kemal Yavuz; k Paa, Garib-nme, II/2, stanbul 2000, s. 955-957. Keml Yavuz; eyholu, KenzI-Kber ve Mehekkl-Ulem, Ankara 1991, s. 26-27. Keml Yavuz; a.e., s. 27. Keml Yavuz; a.e., s. 27-28. Keml Yavuz; a.e., s. 28. Keml Yavuz; a.e., s. 28. Keml Yavuz; a.e., s. 28. Devletolu Ysuf (Balkesirli); Vikye erhi, Atatrk niv. Ktp. Agh Srr Levend . Hikmet Ertaylan; Sinan Paa, Maarif-nme, stanbul 1961, s. 25. 26. . Hikmet Ertaylan; a.g.e 26 vd. . Hikmet Ertaylan; Sinan Paa, Maarif-nme, stanbul 1961, s. 27. Agh Srr Levend; Glehr, Mantkut-Tayr (tpk basm), Ankara 1957, nsz, s. 11 vd. Sadettin Kocatrk; Glehri ve Feleknme, Kltr ve Turizm Bakanlg, 1000 Temel Eser Agh Srr Levend; Glehr, Mantkut-Tayr (tpk basm), Ankara 1957, nsz, s. 11 vd. Erzurumlu Mustafa Darir; Sretn-Neb, Topkap Saray Ktphanesi, Koular Nu: 993, Fuad Kprl; Edebiyat Aratrmalar, TTK. Basmevi, Ankara 1966, (Mill Edebiyat Ali Karamanloglu; Trk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, Hareket Yaynlar, stanbul Hamit Bilen Burmaolu; Lmi elebi Divn, Dok. t. Erz. 1983, s. 117. smail H. Ertaylan: Bahrl-Hakyk, stanbul 1960, s. 16. smail H. Ertaylan: Bahrl-Hakyk, stanbul 1960, s. 16. , Hikmet Ertaylan; a.e., vrk. 4b/12. Mustafa sen; Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, inceleme-metin, doktara tezi, Erzurum Mustafa sen; a.e., s. 8-9, 1. Mustafa sen; a.t., s, 10. Mustafa. sen; a. t. s. 25. Mustafa sen; a.t., s, 18. Mustafa. sen; a. t. s. 25. Mustafa sen; a. t., s. 83. Mustafa. sen; a. t. s. 25. Fuad Kprl; a.g.e., s, 274-5.

Yazmalar Nu: 459, vrk. 2a/4-17, 2b/17, 3a/1-12.

Dizisi: 90, Ankara 1982, s. 26-27.

3. c. vrk. 72b/17-21, 73a/3, 2a/15-20. Cereyannm ilk Mbeirleri), s. 274. 1972, s. 60.

1973, s. 8-9, 1.

970

k Paa; Garib-nme, Atatrk Universitesi, zege Ktphnesi, gh Srr yazmalar Nu: 389. Atsz; Akpaaolu Trihi, 1000 Temel Eser 1. Bask, Mill Egitim Basmevi, stanbul 1970. Ayverdi, Smiha; Trk Trihinde Osmanl Asrlar, 1. cild, Damla Yaynevi, stanbul 1975. Banarl, Nihat Smi; Dsitn- Tevrih-i l-i Osmn ve Cemid Hurid Mesnevisi, stanbul 1939. Banarl, Nihat Smi; Resimli Trk Edebiyat Trihi, 1. cild, stanbul 1971. Burmaolu, Hamit Bilen; Lmi elebi Dvn, Doktora tezi, Erzurum 1985. Canpolat Mustafa-Erimer Kayhan; Tpkbasmlaryla Trk Dili ve Edebiyat rnekleri, Ankara 1981. Canpolat, Mustafa; mer bin Mezid, Mecmatn-Nezir, TDK. yaynlar, A. . Basmevi, Ankara 1982. elebiolu, mil; Sultn II. Murt Devri Mesnevileri, Doentlik tezi, Erzurum 1976. Devletolu Yusuf (Balkesirli), Vikye erhi, Atatrk niversitesi, zege Ktphnesi, gh Srr yazmalar Nu. 499. Enver; Dstrnme-i Enver, Devlet Matbaas, stanbul 1928. Ergin, Muharrem; Kad Burhaneddin Divn, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Nu: 2224, Eebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1980. Ertaylan, . Hikmet; Bahrul-Hakyk, stanbul 1960. Ertaylan, . Hikmet; Behcetl-Hadk f-Mevizetil-Halyk, tpk basm, stanbul 1960. Ertaylan, , Hikmet; Sinan Paa, Marif-nme, stanbul 1961. Ertaylan, . Hikmet; Tabiat-nme, stanbul 1960. Hatibolu, Vecihe; Cerrahiye-i lhniye, A. . Dil ve Trih-Corafya Fakltesi yaynlar Nu: 97, TTK Basmevi, Ankara 1955. sen, Mustafa; Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, nceleme-Metin, Doktora tezi, Erzurum 1970. Karamanlolu, Ali; Trk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, Hareket yaynlar, stanbul 1972. Kocatrk, Sadettin; Glehri ve Felek-nme, Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar: 511, 1000 Temel Eser Dizisi: 90, Babakanlk Basmevi, Ankara, Austos 1982. Kprl, M. Fud; Edebiyat Aratrmalar, TTK. Basmevi, Ankara 1966. Levend, gh Srr; Gazavat-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavat-nmesi, TTK, Basmevi, Ankara 1956. Levend, gh Srr; Glehr, Mantkut-Tayr (tpkbasm) Ankara 1957. M. erafeddin; Mevlnda Trke Kelimeler ve Trke iirler, Trkiyt Mecmuas, say 4, stanbul 1934. Mansurolu, Mecdut; Sultn Veledin Trke Manzmeleri, stanbul 1958. Mustafa Darr (Erzurumlu), Sretn-Neb, Topkap Saray Ktp, Koular, Nu: 993, 3. cild. Olcay, Selahaddn; Ebul-Leys Semerkand, Tezkiretl-Evliy, (tercmesi), inceleme-metinindeks, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1965.

971

ksz, Yusuf Ziy; Mukaddime-i Kutbutddn, nceleme-metin-szlk, doktora tezi, Erzurum 1976. ztrk, Mehmed; kpaa, Garibnme (nceleme-metin-indeks), mezuniyet tezi Edebiyat Fakltesi Aratrma kitapl Nu: 1970/11, Erzurum 1970. eyh Mesud bin Osman; Ferheng-nme-i Sdi Tercmesi, musahhihi Kilisli Rifat, Matbaa-i mire, stanbul 1340-42. Timurta, Fruk Kadri; Trih inde Trk Edebiyat, stanbul 1981. Turan, erafettin; Tevrih-i l-i Osmn, bn Keml, TTK Basmevi, Ankara 1970. Uzunarl, . Hakk; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK Basmevi, Ankara 1969. Uzunarl, , Hakk; Osmanl Trihi, 1. cilt 3. bask, Ankara 1972. Varlk, M. etin; Germiyanoullar Trihi (1300-1429), Ankara 1974. Yavuz, Keml; eyholu, Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem, Ankara 1991. Yavuz, Keml; Muninin Mesnev-i Murdiyyesi, doktora tezi, st. 1977. Yavuz, Keml; k Paa Garib-nme, I/1, I/2; II/1, II/2, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 764/1, stanbul 2000. Yazcolu Ahmed-i Bcn; Envrl-kn; Matbaa-i mire, stanbul 1310. Yksel, Sedit; Iknme, inceleme-metin, A. . Dil ve Trih-Corafya Fakltesi yaynlar: 150, A. . Basmevi, Ankara 1965.

972

B. EDEBYAT Seluklular ve Beylikler Devrinde Edebiyat / Prof. Dr. Mustafa zkan [s.636-670]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Seluklular Devri (XIII. Yzyl) Tarih kaynaklardan edinilen bilgilere gre Ouzlar, X. yzylda Sir Derya boylar ile Aral Gl kylarnda merkezi Yenikent olmak zere bir yabgu devleti meydana getirmilerdir. Bu blgelerde baz ehirler de kuran Ouzlar, buralarda yksek kltrl yerleik bir hayata gemi bulunuyorlard. Ouzlarn bir ksm daha sonra Buharaya g ederek orada yerletiler. XI-XIII. yzyllar arasnda Hrizmin Trklemesinde rol oynayan Ouzlar, Aral Gl ve SirDerya yakasndan Horasana kadar uzandlar ve burada Byk Seluklu Devletini kurdular (1040). Byk Seluklu Devletini kurduktan bir sre sonra, kitleler halinde ran ve Azerbaycan yoluyla Irak ve Anadoluya gelerek Anadoluyu Trkletirdiler ve bu blgede Anadolu Seluklu Devletini meydana getirdiler (1075). Bylece Aral ve Sirderya boylarndan Anadolu ilerine kadar uzanan sahada byk bir hkimiyet kurdular. Ancak Ouzlarn, bu siyas varlklarna paralel olarak XI. yzylda ayr bir yaz diline sahip olup olmadklar tam olarak akla kavumu deildir. Geri Kgarl Mahmud, Dvn Lugatit-Trkte Karahanl Trkesi ile teki Trk boylarnn konutuklar Trkeyi karlatrrken Ouzcadan da dillerin en yenisi olarak bahsetmekte ve baz zelliklerini sralamaktadr.1 Kgarlnn Ouzca hakknda verdii bilgiler, Ouz Trkesinin XI. yzyln ikinci yarsndaki dil durumu hakknda bir fikir vermekteyse de, belirtilen nitelikler bir yaz dili zelliinden ziyade, Ouz Trkesini teki kollardan ayran bir az zellii karakterini tamaktadr. Bu da, Ouz ivesinin XI. yzyln sonunda henz bir yaz dili halinde bulunmadna bir iarettir. Bununla birlikte, Ouz ivesinin zengin bir halk edebiyatna sahip bulunduu ve Gazneliler devrinde Ouz iirinin varl tarih kaynaklardan anlalmaktadr.2 Bu dnemde Orta Asyada ortak bir yaz dilinin devam ettii gzlenmekte olup, yeni yaz dilleri henz olumamtr. Yeni yaz dilleri ancak XII. yzylda ortaya kan gelimelerle olumaya balamtr. Bu gelimeye de Hrizm blgesi beiklik etmitir. te Ouz ivesinin Karahanl Trkesinden ayrlmaya balad dnem de XII-XIV. yzyllar arasn kapsayan dnem olmutur. XI. yzyl sonlarnda 1071 Malazgirt Zaferinin ardndan eitli Trk boylar Anadoluya gelip yerletiler. Anadoluya gelen bu boylarn ounluunu Ouzlar oluturduu iin burada teekkl eden edeb lehenin esasn da tabi olarak Ouzca tekil etti. Anadoluya gelen Ouzlar, buraya btn edeb geleneklerini de getirerek Orta Asya ile olan balarn da devam ettirmilerdir. Bunun yannda teki Trk ivelerinin edeb mahsulleri de eitli vesilelerle buralara gelmekteydi. Bu bakmdan Seluklular devrindeki Anadolu Trkleri ile doudaki

973

teki Trkler arasnda salam bir kltr mnasebeti bulunmaktayd.3 te bu etkiler altnda Anadoluda halk edebiyatndan ayr olarak, yava yava yazl bir edebiyat teekkl etmeye balad. Ancak Anadoluya gelen Ouzlarn yazl bir edebiyatlarnn olup olmad ve Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas ile balayan dnemin XIII. yzyldan nceki dil durumu tam olarak akla kavumu deildir. Baka bir ifadeyle, Anadoluda gelimeye balayan bu yazl edebiyatn XIII. yzyldan nce baladna dair doyurucu bilgi yoktur. Seluklular, Danimendlilerin ynetimine son verip, Hal aknlarn da durdurduktan sonra, Anadoluda ilim ve sanat hayat byk bir gelime kaydetti. En verimli dnemini XIII. yzylda yaayan bu gelime mahsulleri, Arapa ve Farsa ile kaleme alnmt. nk gerek Byk Seluklu Devletinde, gerekse bu devletin Anadoluda bir devam niteliinde olan Anadolu Seluklu Devletinde Arapann, zellikle de Farsann arlkl bir yeri vard. Bu yzden Trke Anadoluda edeb bir dil durumuna ykselmek iin Arapa ve Farsayla uzun bir mcadele devresi geirmitir. Haberleme ve er ilerde Arapann, i ilerinde Farsann, halkla olan mnasebetlerde ise Trkenin kullanld tahmin edilmektedir.4 Ancak Farsann etkinlii Arapadan daha stn bir durumda idi. Anadolu Seluklularnda vezir Sahib Fahreddin Ali vezirlii zamannda divan yazmalarnn dilini Arapadan Farsaya evirttirmiti.5 Azz b. Erder-i Esterbd de Bezm Rezm adl eserini Arapa yazmak istedii halde, halkn Fars diline olan meyli ve btn resm yazlarn bu dille yazlmas zerine eserini Farsa kaleme aldn yle dile getirmektedir: Satacak mal olmadn syleyen, syleyecek sz bulunmadn itiraf eden bendeniz, iin balarnda, Hazreti Sultan tarafndan bu eserin yazlmas ve onun vgye deer ilerinin anlatlmas iin grevlendirildiim zaman onu Arapa yazmak istedim. Fakat Rum lkelerinde yaayan halkn ounun Fars diline meyilli olmas ve ona itibar etmesi, o belde sakinlerinin byk bir ksmnn Der (Fars) dilini konuup anlamas; mektuplarn, muhasebe ilerinin, defterlerin ve dier hkmlerin tamamnn bu dilde kaleme alnmas, herkesin aklnn Fars nazm ve nesriyle megul olmas bizi Farsa yazmaya yneltti.6 Ayrca Arapa olarak ortaya konan eserlerin, herkes anlasn diye Arapadan Farsaya tercme edildii7 ve medreselerde ise Farsa eitim yapld anlalmaktadr.8 Bu tarihlerde yaz dili olarak Trke, Arapa ve Farsa ile byk bir mcadele verirken, konuma dili olarak da bata Rumca ve Ermenice olmak zere eitli yerli dillerle mcadele etmek zorunda kalmt. Fakat Anadoluda Trk nfusu gittike artyordu. Anadoluya yerleen Trkmenler blgede ounluu oluturuyordu. arda, pazarda, derghta, medresede Trk halk Trke konuuyor, gnlk hayat iinde megalelerini Trke ile srdryordu. Durum byle olunca gerek medrese eitimi grm aydn kesimde, gerekse tarikat erkn ve dab ile yetienlerde, duygu ve dncelerini Trke ile ifade etmek ihtiyac douyor ve Trke yazma gelenei gittike gleniyordu. Ayrca Trke baka dillerden ald kelimeleri kendi bnyesine uydurarak onlar Trkeletiriyor ve yabanc dillerle verdii mcadelede byk bir zafer kazanyordu. Trkenin bu zaferinde, onu devlet dili olarak kullanma gayreti gsteren Trkmen beylerinin hizmetlerini de gz ard etmemek gerekir. Bu gayretlerin banda Karamanolu Mehmed Beyi anmak gerekir. Seluklular, Karamanoullarn Ermenilere kar el ve Ermenek yresine yerletirmilerdi. Karamanoullar zaman zaman Seluklu-Mool ynetimiyle mcadele ettiler. Nihayet Karamanolu

974

Mehmet Bey, Cimri lkabyla tannan Seluklu ehzadesi Aleddin Siyavu ile birlikte Seluklularn baehri Konyay igal etti (1277). gal 37 gn srd. Cimri Siyavu bin Keykavus adyla tahta oturunca Mehmet Beyi de vezir yapmtr. O srada, zellikle Munddin Pervane zamannda devletin yksek mevkilerinde Fars asll kiiler bulunuyordu. Sarayda ve devlet dairelerinde Farsa hakimdi. Mehmet Bey Trkmendi, bu yzden halkn devlet ilerinde Trke kullanlmas isteini bir buyrukla ilan etti: H kes badel-yevm der-divn u dergh u brgh u meclis meydan cz be-zebn- Trk shan ne guyed 9 10 Zilhcce 675 (15 Mays 1277). Bu gnden sonra hikimse derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanmayacaktr. Tarih kaynaklar, Mehmet Beyin fermann Trkenin devlet dili oluunun balangc olarak kaydederler. Ancak bu fermann nasl uyguland belli deildir. nk Cimri ve Mehmet Beyin saltanat ok ksa srmtr. 10 Bu fermann ifade ettii anlam pek byk olmakla birlikte, bu emri Anadoluda Trkenin devlet dili oluu eklinde deerlendirmek ve Mehmed Beyi de idealist bir dil inklaps sanmak pek de isabetli deildir. Zira bu buyruk dorudan doruya Trkenin istiklli dnlerek verilmi bir emirden ziyade, merkez otoriteye ba kaldrma sonucunda isyan ettirdii gebe Trkmenlerin Farsa bilmeyiinden kaynaklanan bir hareketti. Esasen Mehmed Beyiin bu hareketi de uurlu bir Trke sevgisinden ziyade, siyas bir muhteva tamaktadr. Zira Trke, ok nceden itibaren Hunlarda, Gktrklerde, Uygurlarda, Karahanllarda devlet dili olduu gibi, Mehmed Beyden nce de kendini Seluklu saraynda kabul ettirecek bir varlk gsteriyordu. Nitekim II. zzeddin Keykvusun (hkmdarl: 1246-1261) destan bir eser olan Dnimendnmeyi kendi yazcsna Trke yazdrmas, Seluklu saraynda Trkeye verilen nemi gstermektedir.11 Ayrca lhanllar zamannda, Trk ve Mool boylarna ve orduya yazlan fermanlarn Trke olmas da, Trkenin bir devlet dili olarak kullanldnn kantdr.12 te bu artlar altnda Anadolu Seluklular devrinde Trke baz edeb eserler meydana getirildii grlmektedir. Bu eserlerin karakteristik zellikleri, din, tasavvuf ve kahramanlk konularn n planda tutmalardr. nk XIII. yzylda Anadolu Trk halknn en ok rabet edip renmek istedii konularn banda, slm dininin temel bilgileri, sava ve kahramanlk hikyeleri yer almaktayd. XIII. yzylda Anadolunun siyasal ve ekonomik durumu, zellikle Mool istilalaryla balayan madd ve manev knt, tasavvuf cereyann glendirmiti. Tasavvuf, XIII. yzyl Anadolusunda sosyal buhranlar, istilalar, isyanlarla mustarip insanlarn gnllerini aka ve Tanrya kanatlandrmada bir mit ve teselli kayna olmutu. Bu yzden de byk merkezlerde ran tasavvuf edebiyatnn rnleri pek rabet grmekteydi. Ayrca Doudan gelen Yesev dervileri de Ahmet Yesevnin sufiyane iirlerini Anadoluya getiriyorlard. Bylece Arap ve Fars tasavvufunun etkisi altnda kalan Trk sufileri de, daha geni bir halk kitlesine hitap etmek amac ile Trke yazmaya mecbur kaldlar. Mevlnadaki Trke ibareler, Sultan Veleddeki Trke beyitler, Ahmed Fakihin arhnamesi, eyyad Hamzann manzumeleri bu ihtiya etkisi ile ortaya konmu eserler olarak kabul edilebilir. XIII. yzylda sade halk diliyle ve hece vezniyle de tasavvuf eserler meydana getirildi ki, bu tarzn en byk temsilcisi olarak Yunus Emreyi gsterebiliriz.

975

XIII. yzylda klasik ran edebiyat geleneine ve saray atmosferine uyarak din d konularda da gazeller, kasideler syleniyor, sevgili ve arap bata olmak zere, hayatn gnlk arzularyla cokun bir ekilde canlanm iirler yazlyordu. Bu din d iir tarznn ilk temsilcisi olarak da Dehhn gsterilebilir. XIII. yzylda Anadoluda pek ok Trke eser meydana getirildii tarih kaytlardan anlalmaktadr. Ne var ki bunlarn bir ksm gnmze intikal etmemitir. Bu eserlerin balcalar unlardr: Salsalnme Tahminen XIII. yzylda nazm nesir kark olarak kaleme alnm bir kahramanlk hikyesidir. Salsal adl bir devin Hz. Ali ile savan ve sonunda yenilerek telef olduunu anlatmaktadr. Salsalnme sonradan baka airler tarafndan da kaleme alnmtr. Ancak bunlarn en eskisi eyyad sann kaleme ald ekildir. eyh-i Sann (eyh Abdrrezzak) Destan Glehr, XIV. yzyln balarnda yazd Mantkuttayr adl eserinde, kendisinden nce yazlm manzum bir eyh-i Sanan hikyesinden bahsetmektedir.13 Mantkuttayrn yazl tarihi 717 (1317) olduuna gre, bugn elimizde olmayan eyh-i Sanan hikyesi de bu tarihten nce, muhtemelen XIII. yzylda yazlm olmaldr. Hikyenin konusunu, Yemen taraflarnda Sanan diyarnda Abdrrezzak adnda bir eyhin ryasnda grd bir Hristiyan kza k olmas, kzn arzusu ile dinini deitirmesi, bunun zerine mridlerinin eyhlerini terk etmeleri, sonra mridlerin yeniden eyhlerinin peine dmeleri, nihayet eyhin tekrar hidayete ermesi ve hristiyan kzn mslman olmas eklinde gelien olaylar tekil etmektedir. Battalnme Seyyid Battal Gaziye ait kahramanlk hikyelerini iine alan bir eserdir. Battal Gazi, VIII. yzylda Emevilerin Anadoluda Bizansllara kar atklar savalarda Battal (kahraman) lakabyla n kazanm Mslman bir Arap kumandan olup asl ad Abdullahtr (Abdullah b. Amr). Bu Mslman kumandan hakknda sylenen kahramanlk hikyeleri ve menkbeler, XI. yzyldan itibaren Trkler arasnda byk rabet grmeye balam ve Battal Gazi, gazi-vel hviyetiyle yceltilerek destan kahraman haline getirilmitir. Battalnamede Battal Gazinin Anadoluda Hristiyanlarla yapt savalar konu edilmektedir. Bu savalarda merkez saha genellikle Malatya yresidir. Savalar slmiyet-Hristiyanlk mcadelesi eklinde din bir hviyet tar. Cihad ve gaza ruhu kendini kuvvetli bir biimde hissettirir. Battal Gazi bu savalarda bir evliya karakteri sergiler. Devler ve cadlarla savar; okuduu dualarla byleri bozar; atete yanmaz; gz ap kapayncaya kadar uzun mesafeler aar; Hzrla yoldatr, skk zamanlarda ondan yardm grr. Kfirleri slma davet eder, davetini kabul etmeyenleri ldrr. Her savan sonunda elde ettii mal mlk din uruna savaan yiitlere datr. Trk gazi tipinin mkemmel bir rneini aksettiren Battal Gazi, gerek kahramanl, gerekse evliya karakteriyle Anadolu insan zerinde son derece etkili olmutur. Bu yzden de Battalnme Anadolu halk arasnda asrlarca szl olarak yaamtr. Ayrca Anadolu dnda yaayan Trk topluluklar arasnda da sevilmi, yazlp okunmutur. Tamamen Mslman Trk geleneklerine gre

976

meydana getirilmi olan Battalnmenin yazya geirili tarihi henz kesin olarak tayin edilememekle birlikte, eserin XI-XIII. yzyllarda Danimendliler zamannda sylendii ve Danimendnmenin yazl tarihi olan 643ten (1245-46) nce yazld tahmin edilmektedir.14 Battalnmenin bugn bilinen nshalar arasnda yazld dneme ait olan yoktur. Eldeki nshalar daha sonraki dnemde yazlmlardr. Bilinen en eski nsha 840 (1436-37) tarihini tamaktadr (Arkeoloji Ktp., nr. 1455).15 Battalnme, Darendeli air Baka (. 1785) tarafndan 1183te (1769) manzum olarak da yazlmtr. Dnimendnme XI. yzylda Andoluda Bizansa kar yapt fetihlerle hret bulan Danimend Gazinin ad etrafnda teekkl etmi fetih menkbelerinden oluan destan roman niteliinde bir eserdir. Danimendnme de Battalnme gibi slmn cihad ve gaza rgsne dayal olarak meydana getirilmitir. Bu bakmdan iki eser arasnda sk bir balant bulunmaktadr. Bu sk iliki yznden Danimendnameyi Battalnmenin devam olarak kabul edenler bile olmutur.16 Dnimendnme, Anadolu Seluklu hkmdar II. zzeddin Keykvusun emriyle, mnilerden bn Al tarafndan 642 (1245) ylnda, gaziler arasnda dolaan menkbelerin derlenmesi sonucu meydana getirilmitir. Ne var ki, bu ilk yazltan bugne hibir nsha ulamamtr. Ancak bn Alnn bu eseri, daha sonra Tokat Kalesi dizdar (kale bekisi) Arif Ali tarafndan manzum ve mensur olarak yeniden kaleme alnmtr. Bu ikinci yazl konusunda kesin bir tarih belli deilse de, aratrclarn ou II. Murad devrinde (1421-1451) kaleme alnd konusunda birleirler.17 Bugn mevcut nshalarn hepsi Arif Alinin yazd nshay aksettirmektedir. Bunun yurt ii ve yurt d ktphanelerinde pek ok nshas bulunmaktadr.18 Yazld ilk ekillerde gnmze ulamayan bu eserler yannda, Seluklular dneminden gnmze ulam eserler de bulunmaktadr. Bunlar daha ziyade ahlk-din nitelikli, halka din konular anlatmak amacyla yazlm retici nitelikteki eserler ile, Mevln, Ahmed Fakih, Sultan Veled, eyyad Hamza, Hocca Dehhn, ve Yunus Emreye ait olan iirlerdir. Behcetl-hadik Tam ad Behcetl-hadik f mevizetil-haliktr. Nsrddin b. Ahmed b. Muhammed tarafndan yazlmtr. Yazld yer ve tarih kesin olarak bilinmemekle birlikte, XII. yzyln sonu ile XIII. yzyln balarnda Anadoluda kaleme alnd tahmin edilmektedir.19 Din ve ahlk konular iine alan eser, Arapa ve Farsa yazlm eitli vaaz kitaplarndan yararlanlarak meydana getirilmi bir vaaz kitab nitelii tamaktadr. Eser meclis ad verilen krk bir blmden olumaktadr. Kitapta Kuran, limler, Allahn fazl, lm, sabr, ibadet, fitre, zikir gibi konular; receb, aban, ramazan, zilhicce gibi aylarn faziletleri; ramazan ve kurban bayramlar; arefe, Cuma, aure, kadir, mirac gibi nemli gn ve geceler; Hz. Ademin cennetten karl; Hz. Musann Firavunu imana daveti, Hz. Yusuf Kssas, Hz. Hseyinin ehit edilmesi, Hz Muhammed, Yakub, Yusuf, brahim, Musa peygamberlerin vefatlar, ayrca pek ok ayet ve hadisin anlamlar zerinde durulmaktadr.20 Yer yer bir hitabet slbunun hakim olduu eser, dil bakmndan kark bir yapya sahiptir. Bir yandan Eski Trke zellikler gsterirken, bir yandan da XIII. yzyl Anadolu Trkesi zelliklerini

977

yanstmaktadr. Bu zellikleri dolaysyla da kark dilli eserler arasnda kabul edilmektedir. Eser zerinde Mustafa Canpolat bir doktora almas yapmtr (Ankara 1965). Kssa-i Yusuf En eski din hikyelerden biri olan Yusuf u Zleyha hikyesi, kaynan Tevrattan alarak deiik biimlerde gnmze kadar gelmitir. Kuran- Kerimde ahsenl-kasas (hikyelerin en gzeli) olarak nitelendirilen21 bu kssa, daha slmiyetin ilk alarndan beri din biimiyle okunup sylenmeye, hatta bir ak hikyesi olmas bakmndan da manzum ve mensur olarak Destn- Yusuf, Kssa-i Yusuf, Yusuf u Zleyha, Ahsenl-Kasas gibi deiik isimler altnda hikye hlinde yazlmaya balanmtr. slm edebiyat erevesinde Yusuf kssasn mesnevi eklinde ilk defa ran airi Firdevs (. 411/1020 [? ]) yazmtr. Daha sonra birok ran airi bu hikyeyi manzum olarak kaleme almlardr. Trk dili ile Kssa-i Yusufu ilk defa Ali adl bir air yazmtr. Yalnzca Kssa-i Yusuf ile tannan airin hayat hakknda hibir bilgi yoktur. Ancak eserindeki Ouz ve Kpak Trkesi zelliklerine baklarak XII. yzyln sonlaryla XIII. yzyln balarnda Hrizm sahasnda yaam olduu tahmin edilmektedir. Ali, Kssa-i Yusufu 630 (1232) ylnda 4+4+4=12li hece lsyle ve drtlkler halinde kaleme almtr. Onun bu anlatm biimini kullanmasndan Yesev hikmetlerinin tesirinde kald ve Yesev tarzn din hikye edebiyatnda ilk kez uygulad kabul edilmektedir.22 Trk diliyle yazlm ilk Yusuf kssas olarak kabul edilen eserin deiik ivelere ait dil unsurlar tamas, onun hangi sahaya ait olduu hususunda tereddtl bir durum ortaya karmtr. Bu yzden de aratrmaclar eseri deiik sahalarn dil yadigar olarak deerlendirmilerdir. Brockelmann onu Eski Osmanl Trkesinin ilk eserlerinden biri olarak kabul ederken,23 Fuat Kprl de XIV. yzyl Kpak edebiyat mahsullerinden saymaktadr.24Ahmet Caferolu ise eserin Orta Asyada Hrizm sahasnn Ouzlarla meskn bir blgesinde yazlm olabileceini belirtmektedir.25 Bu durumda eserin hangi sahaya ait olduu konusu yeterince akla kavumu deildir. Bu yorumlar da esasen bir tahminden teye gitmemektedir. Ancak XIV. yzylda Mahmud isimli bir airin Krm Trkesiyle yazd ve muhtemelen ayn asrda Halil olu Ali adl baka bir air tarafndan Ouz Trkesine evrilmi bir baka Yusuf u Zleyha mesnevisinin varl, Alinin eserinin de Krm Trkesiyle yazlm olabileceini akla getirmektedir.26 Eserin Gotha, Dresden ve Berlin ktphanelerinde olmak zere nshas bulunmaktadr. Kudr Tercmesi Eb Hseyn Ahmed b. Muhammed el-Kudr el-Baddnin (. 428/1037), Hanef mezhebinin grlerini ortaya koymak iin yazd el-Muhtasar adl Arapa eserin tercmesidir. Ne zaman ve kimin tarafndan tercme edildii belli deildir. Eser yer yer Karahanl Trkesi zellikleri tamakla birlikte, baz Kpaka zellikler de ihtiva etmektedir. Ancak eser esas olarak Ouz Trkesinin XIII. yzyl ncesi zelliklerini yanstmaktadr. Buna gre eser XII-XIII. yzyl arasnda yazlm grnmektedir. Kark bir yapya sahip grnen Kudr Tercmesi, dil yaps bakmndan Behcetlhadik ile birlemektedir. Kudr Tercmesi, eski Trk edeb yaz dilinden, slmiyet sonras Ouz yaz diline gei basamanda bulunan bir eser olarak kabul edilmektedir.27 Feraiz Kitab

978

Farsa yazlm bir fkh kitabndan Fakih Yakut Arslan tarafndan Trkeye tercme edilmi din muhteval bir eserdir. Adndan da anlalaca zere fkhn feraiz (miras datm) ile ilgili konularn ihtiva etmektedir. Tercme tarihi belli olmamakla birlikte XIII. yzylda Anadoluda yazld tahmin edilmektedir. Eserin 743 (1343) ylnda Miskin Abbas adnda biri tarafndan istinsah edilmi bir nshas Bibliotheque Nationaledeki Trke yazmalar blmnde bulunmaktadr.28 Bnyesinde Dou Trkesi zellikleri ihtiva etmesi bakmndan Behcetl-hadikla bir paralellik gsterir. Ancak Feraiz Kitabnda Eski Trk yaz dili ile birleen zellikler daha azdr. Anadolu Blgesi ile Orta Asya yaz dili arasndaki balantya iaret eden eser, inasi Tekin tarafndan yaymlanmtr.29 Mevln (1207-1273) Trkistann Belh ehrinde domutur. Babas Harzemahlar lkesinin byk lim ve sflerinden Sultnl-ulem Bahaeddin Veled, annesi ise Mmine Hatundur. Mevln, devrinin tannm bir din ve tasavvuf bilgini olan babasyla birlikte, kk yata Belhten ayrlmtr. Aile bir mddet Hicaz ve amda bulunduktan sonra Konyaya yerlemitir. Mevln, iyi bir tahsil grerek yetimi, sonra evresinin ve ahs zelliinin sevkiyle tasavvuf yoluna girerek Mevlevlik tarikatnn kurucusu olmutur. Bylece o, yalnz Anadolu tasavvuf edebiyatnn deil, btn mutasavvf airlerin en by olarak kabul edilmektedir.30 Mevln, kendisi bir Trk olmasna ramen, zamanndaki edebiyat dilinin Farsa olmas sebebiyle eserlerini Farsa yazmtr. Belli bal eserleri Dvn- Kebr, Mesnev, Fhi Mfh, Mektbt, Meclis-i Sebadr. Divan kasideler, gazeller, terciler,mstezadlar, rubailer ve baka iirlerle tertiplenmitir. Divandaki pek ok iir ems-i Tebriz tarafndan sylenmi gibi, onun adn tar. Bu yzden Mevln Divann Dvn- ems-i Tebrz diye adlandranlar da olmutur.31 Mesnev, Mevlnnn slm dnyasnda bir mukaddes kitap saygsyla tannan ve sevilen eseridir. Filtn filtn filn vezniyle ve mesnevi tarzyla yazlan bu eser, 25618 beyit hacmindedir. Fhi Mfh, Mevlnnn, meclislerinde yapt sohbetlerin mridleri tarafndan not edilmesiyle oluturulmu mensur bir eserdir. Kitapta 70ten fazla sohbet yer almaktadr. Bunlarn esas konusu tasavvuftur. Bununla birlikte Mevln bu sohbetlerinde, din, ahlk grlerini, inanlarn, devrinin eitli sosyal konularn dile getirmi ve kendisine yneltilen sorulara inandrc cevaplar vermitir. Mektbt, Mevlnnn bir araya getirlen mektuplarndan olumakadr. Mecalis-i Seba ise, Mevlnnn yedi vaazn bir araya toplayan kitaptr. Mevln btn eserlerini Farsa kaleme almtr. Trke herhangi bir eseri yoktur. Ancak Farsa iirlerinin arasnda Trke szlere de yer vermi, zaman zaman iirleri arasnda Trke msralar sralam; bazen bir msran yarsn Farsa teki yarsn Trke sylemi, nitekim iki beyit tutarnda kk bir manzumecik meydana getirmitir. Bylece o, Anadoluda Trke iir syleyen ilk ahsiyet olmutur. Mevlnnn iirlerinde rastlanan Trke ibareler ve kelimeler, o dnemde Farsa yazan hemen her airde grlen Trkeden Farsaya gemi kelimelerdir. iirlerinde rastlanan beyit says 25, kelime says ise 110 civarndadr. Mevlnnn Divannda rastlanan Trke ve Trke-Farsa kark

979

beyitlerle, teki eserlerinde grlen bir ksm Trke kelimeler baz aratrclar tarafndan yaymlanmtr.32 Ahmed Fakih XIII. yzylda Konyada yaad bilinen Ahmed Fakihin hayat hakknda kaynaklarda verilen bilgilerin ou, Mevlev ve Bekta menkbelerine dayanmaktadr. Bu bakmdan Eflknin Menkblrifni (yazl: 754/1358), Muhyiddinin Hzrnmesi (yazl: 880/1475), Seyyid Hrn- Vel menakb ile Hac Bekta- Vel ve Hacm Sultan velyetnmelerindeki bilgiler, tamamen menkbev bir karakter tar. Bu kaynaklardan yararlanarak Ahmed Fakihi ve arhnme adl kaside biimindeki manzumesini ilim lemine ilk kez Fuat Kprl tantmtr.33 Ahmed Fakih hakkndaki en eski bilgileri Eflk vermektedir. Buna gre Ahmed Fakih, Horasandan gelerek Konyaya yerlemi saf yrekli bir Trktr. Mevlnnn babas Bahaeddin Veledin mridi olmu, ondan fkh dersleri alm ve bu yzden de kendisine fakih denmitir. Bir gn Bahaeddin Veledden Hidye okurken, hocas ylesine derin hakikatlerden bahsetmi ki, Ahmed Fakih onun ilmindeki byklk karsnda cezbeye kaplp kitaplarn yakarak dalara dmtr. Yllarca cezbe halinde dalarda dolatktan sonra, ancak Bahaeddin Veledin lmn mteakip ((628/1230) Konyaya gelmi ve Dervze-i Amed denilen yerde yaamaya balamtr. Burada trl kerametler gstererek ok mehur olmutur. Henz gen yataki Mevln Celleddine de byk hrmet ve muhabbet gsteren Ahmed Fakih 618de (1221) vefat etmi ve cenaze namazn da Mevln kldrmtr.34 Baheddin Veledin 626da (1228) Konyaya geldii ve 628de (1230) de vefat ettii dnlecek olursa, Eflknin 618 olarak verdii lm tarihi arasnda bir eliki bulunmaktadr. Eflknin verdii tarih bir baka Ahmed Fakihe ait olabilir. Nitekim son zamanlarda yaplan aratrmalarda, kiilikleri birbirlerine kartrlm Ahmed Fakih adn tayan birden fazla ahsiyetin bulunduu ortaya konmutur.35 Babakanlk Arivindeki 881 (1476) ylna ait Karam Defterinde ise Ahmed Fakihin lm tarihi 650 (1252) olarak zikredilmektedir.36 Mevlnnn yaad dnemle de paralellik gsteren bu tarihin, Ahmed Fakihin lm yl olarak deerlendirilmesi daha uygundur. Ahmed Fakih adna kaytl iki eser bulunmaktadr. Bunlardan ilki arhnme adyla mehur olan ve mefln mefln feln kalbyla kaside biiminde yazlm 100 beyitlik bir manzumedir. Asl ad arhnme-i Ahmed Fakh Der Bvef-i Rzigr olup, Eridirli Hac Kemalin derlemi olduu Cmin-nezir adl iirler mecmuasnda bulunmaktadr.37 Anadolu Trkesinin en eski rneklerinden biri olarak kabul edilen bu eserinde Ahmed Fakih, dnyann faniliinden, dnya zevklerine kaplmamak gerektiinden, kyamet gnnn dehet ve korkusundan sz edip lm hatrlatmaktadr. Ayrca dnyada ahiret iin hazrlanmak gerektiini syleyerek sabrl ve alak gnll olmak gibi, baz ahlk gzellikleri de telkin etmektedir. Nazm teknii ve sanat deeri bakmndan pek fazla nemli olmamakla birlikte dili asndan byk deer tamaktadr. arhnmeyi nce Fuat Kprl bulmu ve ilim lemine tantm, daha sonra da Mecdut Mansurolu dil zelliklerini de ileyerek eseri yaymlamtr.38 Ahmed Fakih adna kaytl olan ikinci eser ise Kitbu Evsf Mescidi-erfedir. 339 beyit tutarndaki bu eser mefln mefln feln kalbyla ve mesnevi biiminde yazlmtr. Arada yer yer gazel tarznda kafiyelenmi beyitler de vardr. Eserin sonundaki Kuds hakkndaki vgler ise hece

980

lsyle kaleme alnmtr. Bu eserinde Ahmed Fakih, hac intibalarn ve hac seyahati srasnda gezip grd ve ziyaret ettii am, Kuds, Mekke, Medine gibi ehirleri ve buralardaki kutsal yerleri anlatmaktadr. Bilinen tek yazma nshas British Museumda (Or., nr. 9848, vr. 1b-21b) bulunan eseri Hasibe Mazolu metin ve szlk halinde yaymlamtr.39 Bunlardan baka, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Seminer Kitaplnda bir yazma ierisinde de (nr. 4453, vr. 83b-87b), Fakih mahlasyla kaytl baz iirler bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm Kitbu Evsf Mescidi-erfe ierisinde de yer almaktadr. Ancak bu iirlerin dil bakmndan XIV. yzyl ve daha sonraki dnemlere ait grnmeleri, onlarn XIII. yzylda yaam birine ait olmayacan gstermektedir. Bu iirlerin, XIV. yzylda veya daha sonra yaam ve ayn mahlas tayan baka ahs/ahslara ait olmalar da mmkndr. Hoca Dehhn Horasandan gelip Konyaya yerlemi olan Dehhnnin hayat hakknda etrafl bilgi yoktur. I. Aleddin Keykubad veya III. Alaeddin Keykubad zamannda yaad tahmin edilmektedir. Yaad yllar tam olarak bilinmese de XIII. yzyln ikinci yarsnda yaad anlalmaktadr.40 Eldeki bilgilere gre Anadoluda din d konularda eserler verip bu yolda kaside ve gazel syleyen ilk airin Dehhn olduu kabul edilmektedir.41 Bu bakmdan klasik Trk edebiyatnn ilk rnekleri, Dehhnnin elimizdeki iirleridir. Dehhn adna kaytl biri kaside dokuzu gazel olmak zere on iir gnmze gelmitir. Ancak sonradan gazellerden birinin Resm adl bir aire, ikisinin de Kemal Paazadeye ait olduu ileri srlmtr.42 Bu iirlerde sade, akc ve canl bir Trke kullanlmtr. Dildeki bu akclk ve ileklik, Dehhnnin anlatmndaki salamlk ve oturmuluk gz nnde bulundurulursa, onun bu yolda ilk olmad anlalr. Ayrca kaynaklarda Dehhnnin, Sultan III. Aleddin Kuykubadn emri ile onun adna 20.000 beyitlik Farsa bir Seluklu ehnamesi yazd da kaytldr. Ne var ki bu eser daha sonra ele gememitir. Dehhnnin iirleri Mecdut Mansurolu ve Hikmet laydn tarafndan yaymlanmtr.43 XIII. yzylda bir taraftan aydnlara ve halk tabakasna hitap eden din-tasavvuf nitelikte bir edebiyat geliirken, dier taraftan halk edebiyatnda da nemli gelimeler kaydedilmitir. Daha nce bahsedilen Dnimendnme, Battalnme gibi eserlerin yan sra, Trk nkteciliinin ve mizah dehasnn ustas Nasreddin Hocann nkte ve fkralar da bu devrin halk edebiyat rnleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Bu nkte ve fkralar, zamann gemesiyle deerlerinden hibir ey kaybetmeyen, insann sosyal ve psikolojik yapsn yanstan, olaylar gldrc ve dndrc ynleriyle ele alan birer dil ve kltr antdrlar. Bu nktelerde Trk insannn zeks, dnya ve hayat gr, zevki, tecrbesi yaamaktadr. Sultan Veled Sultan Veled, Mevlnnn byk oludur. 623te (1226) bugn Karaman denen Lrendede domutur. Sufi muhitinde yetimi, tasavvuf evkini babasndan ve ems-i Tebrizden renmitir. Kuvvetli bir medrese ve tarikat bilgisi edinmitir. Mevlevliin ilk eyhi elebi Hsmeddinin vefatndan sonra 684ten (1285) itibaren Mevlev tarikatnn eyhi olmu ve lmne kadar (712/1312) bu nemli grevi ustalkla baarmtr.

981

Sultan Veled Mevlevlik tarikatnn nizamn koyup, tarikatn nce Konya ve evresinde, sonra da belli bal Anadolu ehirlerinde derghlar kurup gelimesinde nemli rol oynamtr. Hemen her alanda babasnn izinde yryen Sultan Veled eserlerini Farsa yazmtr. Farsa Divan, btidanme,Rebbnme, ntihnme isimlerinde mesnevi ve Marif adnda bir de mensur eseri vardr. Sultan Veledin bu Farsa eserlerinin iinde bazen gazel ekliyle, bazen de mesnevi biiminde sylenmi Trke beyitler bulunmaktadr. Bunlar konular bakmndan Farsa manzumelerinden ayrlmayan, din tasavvuf, ahlk akidelerle, babasnn hretini Trk halk arasnda yaymak iin yazlm iirlerdir. Bu Trke beyitlerin Trk dili tarihi bakmndan deeri olduka fazladr. Sultan Veledin bugne kadar tesbit edilebilen Trke beyitlerinin says 367dir. Bunlarn 76 tanesi btidanmede (690/1291), 162 tanesi Rebbnmede (700/1301), 129 beyit ise Divannda bulunmaktadr. Divanndaki bu manzumelerden 28 tanesi tamamen Tke, tekiler ise Trke-Farsa mlemma eklindedir. Mecdut Mansurolu Sultan Veledin Trke iirlerini dil incelemeleri, transkripsiyonlu metinleri, szlk ve tpk basmlaryla birlikte Sultan Veledin Trke Manzumeleri adyla yaymlamtr (stanbul 1958). Gerek Mevlnda gerekse olu Sultan Veledde Trke, baz kelime ve beyitlerden ibaret dank ifadeler eklinde kendini gstermektedir. Ancak bu dank beyit ve msralarn daha sonra gelenlere birer nclk grevi yapt da muhakkaktr. eyyad Hamza Eski Anadolu Trkesinin nde gelen airlerinden olan eyyad Hamzann hayat hakknda ok az ey bilinmektedir. Bursal Lmi elebinin (. 938/1532) balayp olu Abdullah elebinin tamamlad Letifte anlatlan iki fkrada Nasreddin Hoca ile konuturulmasna ve Akehir Mezarlnda eyyad Hamzann kz Asl Hatuna ait bir mezar kitabesinin bulunmasna44 baklarak onun Nasreddin Hoca ile ada olup Akehir ve evresinde yaam olabilecei ileri srlmtr. eyyad Hamzay ilk kez ilim lemine tantan Fuat Kprl onun hakknda u bilgileri vermektedir: eyyad Hamza Hicr yedinci asrda yetimi, mesleini halk arasnda ner ve talimle uraan sf bir halk airi olup btn mezhebe sahip babalardan biridir. Cmiunnezirde iiri bulunduuna gre eserleri ve hatras ksmen onuncu asra kadar yaamtr. Aruz vezninden ziyade hece vezni ve halk lisanyla tasavvuf, ahlk manzumeler yazd muhakkaktr, fakat eserleri kaybolmu olmaldr. Yunus Emrenin manev ahsiyetinin teekklnde phesiz medhaldardr. Yedinci asr Anadolu airleri arasnda, mutasavvf halk airi olmak itibariyle, bilhassa edebiyat tarihimiz bakmndan hi ihmal edilemeyecek bir mevkie sahiptir. stanbul ve Anadolu ktphanelerinde onun sair baz manzumeleri ele geebilir.45 Kprl, eyyad Hamzay koyu bir btn olarak tantmsa da, airin sonradan bulunan ve yaymlanan iirlerinden, zellikle naatlarndan bir Snn olduu aka anlalmtr. Ancak, bata tezkireler olmak zere, eski kaynaklarn hibirinde air hakknda bilgi bulunmamas, Kprlnn tahmin olarak verdii bilgilerin hi tartlmadan doru olarak kabul edilmesine sebep olmutur. Kz Asl Hatuna ait mezar talarn bulan Rfk Melul Meri, kitabedeki 749 (1348) ylna bakarak aradaki zaman fark dolaysyla, XIV. yzylda vefat eden kiinin XIII. yzylda yaad kabul

982

edilen bir kimsenin kz olmasn tereddtle karlar.46 Fakat elinde baka delil olmadndan kesin bir ey syleyemez. Ancak son yllarda yaplan aratrmalarda, eyyad Hamzaya ait yeni iirlerin ortaya kmasyla edinilen bilgiler nda, onun 1348 ylnda hayatta olduu, en iyimser tahminle XIII. yzyln son eyrei ile XIV. yzyln ilk yarsnda yaam olduu kesinlik kazanmtr.47 Eserleri: 1. Mnferit iirler. eyyad Hamzann ele geen iirlerinde, ikisi hari, din ve tasavvuf dnceler ar basmaktadr. Hemen hemen btn iirlerine hakim olan konu, dnyann fanilii ve lm temalardr. Ecelin hkmdar, zengin fakir, gzel irkin demeden herkes iin mukadder olduuna dikkat eken air, devlet, varlk gzellik gibi geici eylerle gururlanmamay ve bir viraneden ibaret olan u dnyada gaflet uykusundan uyanp Kurana sarlmay tavsiye eder. eyyad Hamzann bu zamana kadar 15 manzumesi bulunmu ve bunlar ayr kiiler tarafndan farkl yerlerde yaymlanmtr.48 2. Dstn- Sultan Mahmud. Filtn filtn filn vezniyle yazlm 79 beyitlik bir mesnevidir. Dnce ve ifade gc bakmndan airin olgunluk ana ait olduu tahmin edilebilir. Mnazara ve nasihatname trnden saylabilecek olan bu kk eser, klasik mesnevi tertibine uygun olarak kaleme alnmtr. ki blm halinde deerlendirilebilecek olan mesnevinin birinci blmnde eyyad Hamza, zenginlik ve yoksulluu karlatrm; ikinci blmde ise nefsin zararlarn, zenginliin insan azdrmas gibi hususlar ileyerek dnyann faniliinden ve Tanrya kavumak iin nefsi ldrmek gerektiinden bahsetmitir. Bunu yaparken de Sultan Mahmud gibi kudretli bir hkmdarla yoksul bir dervii, dier bir ifadeyle madde ile manay karlatrarak nefsine hkmetmesini bilen dervii, varlk ve ihtiam iindeki sultandan stn gstermeye almtr. Dstn- Sultan Mahmud Sadettin Bulu tarafndan metin ve szlk halinde yaymlanmtr.49 3. Yusuf u Zleyha. Anadolu sahasnda Ysuf u Zleyha hikyesi ilk nce eyyad Hamza tarafndan kaleme alnmtr. Aruzun filtn filtn filt vezniyle yazlm olan eserin tam ad Destn- Ysuf aleyhis-selm ve hz ahsenl-kasasil-mbrek eklinde olup 1529 beyitten meydana gelmektedir. eyyad Hamza eserini meydana getirirken, esas olarak Kuran- Kermde Ysuf suresinde anlatlan kssaya sadk kalmakla birlikte, daha nce yazlm olan Alinin Kssa-i Yusufundan da yararlanmtr. Klasik mesnevi tertibine uygun olarak meydana getirilen Ysuf u Zleyhada dokuz beyit tutan besmele, tevhid, mnacaat ile, beyitlik naattan sonra Bundan sora imdi ala sz yatn Nicedr aydam Ysuf hikyetin (s. 1) beytiyle esas konuya girilir. Eserde yer yer nkte bal altnda, dorudan doruya konu ile ilgili olmayan baz nasihatler de vardr. Ayrca okuyucu sk sk salavat getirmeye davet edilmektedir. Bu ynyle Ysuf u Zleyhann meclislerde okunan bir kitap nitelii tad sylenebilir. Olduka sade ve przsz bir dile sahip olan eser, Eski Anadolu Trkesinin ses ve ekil zelliklerini geni lde yanstmas bakmndan byk deer tamaktadr. Ysuf u Zleyhann bu gn Raif Yelkenci nshas olarak da tannan ve Trk Dil Kurumu Ktphanesinde bulunan, 103 sayfadan ibaret olup 952de (1545) Abdurrahim ibn K#sm ibn Hasan tarafndan istinsah edilmi tek nshas bilinmektedir. Yazmada gerek vezin gerek iml bakmndan pek ok aksaklk ve yanllklar mevcuttur. Bunlardan bir ksmnn mstensihe ait olduu

983

dnlebilirse de, bir ksmnn da Trke kelimeleri aruza uydurmaya alan mellife ait olduu sylenebilir. Dehri Dilin bu nshay Latin harflerine evirerek tpk basm ve kk bir szlk ilvesiyle yaymlamtr.50 Edebiyatmzda Ysuf u Zleyha hikyesi eyyad Hamzann dnda daha pek ok yazar tarafndan da ele alnp ilenmitir.51 Yunus Emre Trk milletinin yetitirdii en byk airlerden biri olmasna ramen hayat hakknda yeterli bilgi mevcut deildir. Bu durum biraz da hayatnn efsanelemi ol masndan kaynaklanmaktadr. Onun destan hayat Hac Bekta- Vel Vilyetnmesinde yle anlatlmaktadr: Hac Bekta- Vel Horasan diyarndan Rma (Anadolu) gelip yerletikten sonra vellii ve kerametleri etrafa yayld. Her taraftan mrit ve muhipler gelmeye, byk meclisler kurulmaya baland. Fakir halli kimseler gelir, nasip alr giderlerdi. O zaman Sivrihisarn imal tarafnda Sarky denilen yerde Yunus derler bir kimse var idi. Gayet fakir halli olup ekincilik ederdi. Bir vakit ktlk oldu, ekinden bir nesne hasl olmad. Yunus, erenlerin bu gzel vasfn iitti. Hi kimsenin bu kapdan bo dnmemesi dolaysyla bir bahane ile gidip kifaf edecek kadar bir eyler istemeyi dnd. Eli bo gitmemek iin kzne dadan al ykleyip Sulucakarahyke doru yola koyuldu. Karahyke varnca, Hac Bekta- Vel huzuruna kt, armaann sunup Ben fakir bir kimseyim, bu yl ekinimden bir nesne alamadm, middir ki u yemii kabul edip karlnda buday veresiniz, aknza kifaf edelim dedi. Hac Bekta- Vel yle olsun diyerek abdallara iaret etti, alc alp paylap yediler. Yunus birka gn orada elendi. Gidecek olunca, Hac Bektaa haber verdiler. O da, Sorun bakalm ne ister, buday m, nefes mi verelim? dedi. Sordular, Yunus Ben nefesi neyleyeyim, bana buday gerek diye cevap verdi. Yunusun cevabn Hac Bektaa bildirdiler. Hnkr Varn Yunusa syleyin, alcnn her tanesi iin bir (iki) nefes verelim buyurdu. Yunus dedi ki: Ehl ayalim var, nefes karn doyurmaz. Lutfederlerse buday versinler, kifaf edelim. Bu sz Hac Bektaa arz eylediler. Bu defa Varn syleyin, alcnn her ekirdei bana on nefes verelim dedi. Yunus bu sze karlk yine Ben nefesi neyleyeyim. oluum ocuum var, bana buday gerek diye srar etti, raz olmad. Hac Bekta diledii kadar buday verilmesini emretti, kzne yklediler. Yunus veda edip yola koyuldu. Kyn aa ucunda olan hamamn te bandaki yokuu knca akl bana geldi, yle dnd: Vilyet erine vardm, bana nefes sundular, alcmn her ekirdei bana on nefes verdiler, kail olmadm. Ne olmayacak i ettim, gafil oldum. mdi buday bir nice gn iinde tkenr, nefes ise lnceye dek tkenmez, o nasipten mahrum kaldum. Geri dneyim, erenlerin eiine varaym, ola ki himmet ettikleri nasibi vereler. Yunus dnp tekkeye geldi. Buday kzn arkasndan indirdi. Halifeler bu hali grp Yunusa Nin geri geldn? diye sordular. Yunus Bana buday gerekmez, o himmet olunan nasibi versinler dedi. Yunusun ahvali Hac Bektaa arz edildi. Hac Bekta buyurdu ki O i imden sonra olmaz, biz o kilidin anahtarn Tapduk Emreye verdik, varsn nasibini ondan alsn. Yunusa bunu duyurdular. Bu sz zerine Yunus yola koyuldu, Tapduk Emreye geldi. Hac Bektan selmn syledi, vaki olan hali anlatt. Tapduk Emre Safa geldin, halin bize malum olmutu. Hizmet et, yemek getir, nasibini al dedi. Yunus dedi ki: Ne hizmet varsa yapalum.

984

Tapdukun tekkesinin ardnda da vard. Tapduk, Yunusu dadan odun getirme hizmetine kotu. Yunus her gn dadan odun getirir oldu. Odunu srtna vurup getirirdi, amma yan ve erisini kesmezdi. Erenler meydanna eri yakmaz derdi. Tam krk yl bu hizmeti grd. Gnlerden bir gn Anadolu (Rum) erenleri Tapduk Emrenin tekkesine geldiler. Byk topluluk oldu, meclis kuruldu. O mecliste Ynus- Gyende derler bir kimse vard. Yunus da orada idi. Tapduk Emre cezbelenip hallenince Gyendeye Ynus syle dedi. Gyende iitmedi. Tekrar Ynus, evkimiz var, sohbet eyle, iitelim dedi. Gyende yine iitmedi. ncsnde de Ynus- Gyendeden haber kmaynca, bu sefer ikinci Yunusa (bizim Yunus) dnp Yunus vakit oldu, o hazinenin kilidini atk, nasibini alverdin. Sen syle, bu mecliste sohbet eyle. Hnkr varlnn nefesi yerine geldi dedi. Yunusun gnl ald, gzlerinden perde kalkt, evk denizine dt. Azn ap inci ve cevahir sat. lh hakikatlerin srlarndan, inceliklerinden yle bir sohbet eyledi ki iitenler hayran kaldlar. Sonra o ne sylediyse hepsini kaleme aldlar. Muteber bir divan oldu. Hl mezar Sivrihisar civarnda doduu yere yakndr.52 Bekta Vilyetnmesinde Tapduk Emre hakknda yle bir menkbe yer almaktadr. O zamanlar Anadoluda adna Emre derler, kuvvetli bir er vard. Hac Bekta Rum lkesine (Anadolu) geldii zamanlar erenler onu ziyaret etmek, huzuruna varmak istediler. Emreye Siz dahi bizimle geliniz diye teklif ettiler. Emre gelmedi. Niin gelmezsiniz? diye sorulunca dedi ki: Erenlere dost divannda nasip baholunduu zaman Hac Bekta Hnkr adl bir kimseyi grmedik ve iitmedik. Emrenin bu szn Hac Bektaa bildirdiler. Hac Bekta ibrikdar Sar smaili gnderip Emreyi yanna artt. Emre gelince, Hac Bekta ona Dost meclisinde erenlere nasip baheden elin nian nedir? diye sordu. Emre Yeil perde altndan bir kii kp cmle erenlere nasip ve ksmet baheyledi. O elin ayasnda latif, nuran, yeil bir ben bulunduunu grdm cevabn verdi. Hac Bekta O eli grsen tanr msn? dedi. Emre yle karlk verdi: Niin bilmeyeyim? Bunun zerine Hac Bekta, elini ap Emreye gsterdi. Emre Hac Bektan elindeki yeil, nuran beni grnce Tapduk (bulduk) hnkrm, tapduk diye kere ikrar eyledi. Yerinden kalkp kapnn eiinin yanna gitti. zr niyaz edip bandan tacn kard. Hac Bektan nne koydu. Hac Bekta tekbir edip ta cn bana giydirdi. Dua ve glbank eyledi. Emre, Hac Bektan elini pp kendi yerine geldi. Bundan sonra ad Tapduk Emre oldu.53 Yunus Emre hakknda anlatlan ve bir ksm kitaplara da geen menkbelerden bazlar da yledir. Yunus Tapduka otuz yl sadakatle hizmet etti. Odun tamaktan srt yara oldu. Fakat kimseye belli etmedi. eyhi onu severdi. Bu br dervilere ar geldi. eyhin kzn seviyor da onun iin bu ar hizmete katlanyor, dediler. Bu dedikoduyu Tapduka duyurdular. Tapduk, Yunusun halini bilirdi. Onlar doru yola getirmek, phelerini gidermek iin bir gn Yunusa hep dzgn odun getirmesinin sebebini sordu. Yunus Doru olmayan, bu kapya lyk deildir diye cevap verdi. Tapduk Syle Yunusum syle dedi. Yunus bu nefesin bereketiyle air oldu. Sonra Tapduk, ihvan yalanc olmasnlar, utanmasnlar diye kzn da Yunusa verdi. Bu kz Kuran okurken akan sular durur, dinlerdi.54

985

Yunus Tapduka otuz yl hizmet etti; fakat kendisine btn leminden bir ey almamt. O da kap dalara, krlara dt. Bir gn bir maarada yedi ere rastlad, onlarla arkada oldu. Her gece onlardan biri dua eder, duas bereketiyle bir sofra yemek gelirdi. Nbet Yunusa geldi, o da dua etti: Yarabbi, benim yzm kara karma, onlar kimin hrmetine dua ediyorlarsa, onun hrmetine beni utandrma dedi. O gece iki sofra yemek geldi. Yunusa Kimin yz suyu hrmetine dua ettin? diye sordular. nce siz syleyin, dedi. Onlar Biz Tapduk Emrenin kapsnda otuz sene hizmet eden erin hrmetine dua ederiz. Dediler. Yunus bunu duyunca hemen geri dnd ve doru gelip Ana Bacya snd. Aman beni balat dedi.55 Ana Bac dedi ki: Tapduk sabah namazna abdest almak iin kar. Kap eiine yat. stne basnca Bu kim? diye sorar. Ben Yunus derim. Hangi Yunus? derse bil ki gnlnden kmsn. Bizim Yunus mu? derse ayaklarna kapan, kendini balat. Yunus, Ana Bacnn dedii gibi eie yatt. Tapduk Emrenin gzleri grmezdi. Ana Bac koluna girer, abdest almaya gtrrd. O sabah gene gtrrken aya Yunusa dedi. Bu kim? diye sordu. Ana Bac Yunus dedi. Tapduk Bizim Yunus mu? deyince Yunus Tapdukun ayaklarna kapanp suunu balatt.56 Yunus Emre hakknda anlatlan menkbelerden biri de onun iirleriyle ilgilidir. Bu rivayete gre Yunus bin iir sylemi. Bunlar bir divan halinde toplanm. Bu divan Molla Kasm adl mutaassp bir hocann eline gemi. Molla Kasm bir su kenarnda oturup divan okumaya balam. eriata uygun grmediklerini okuduka yakm. Bu ekilde iirlerden bin tanesini yaknca usanm, bin tanesini de suya atm. nc bine balaynca Dervi Yunus bu szi eri br syleme Seni sigaya eker bir Molla Kasm gelir beytine rastlaynca Yunusun kerametine inanm, erenlerden olduunu anlam, divan pp bana koymu. Ne are ki elde bin iir kalm. Yunusun o yaklan bin iirini gkte melekler, denize atlan bin tanesini balklar, kalan bin iirini de insanlar okumaktadr.57 Yunus feyiz alamadm diye eyhinden katktan sonra, karlat dervilerle bandan geen macera zerine kendi mertebesini anlam, eyhinin bykln tasdik ederek dergha dnm ve eie yatarak kendini affettirmiti. Fakat Tapduk Mertebeni rendin, artk burada duramazsn. Asm attm yere gider, orada ruhunu teslim edersin demi ve assn atm. Yunus bu asy tam be yl aram. Sonunda Sarkyde bulmu, orada lm (halk rivayeti). Kstendilli Sleyman Efendinin Bahrl-velye isimli eserinde de yle bir rivayet anlatlr: Mevln demidir ki,ilh menzillerden her hangisine vardysam, bir Trkmen kocasnn izini nmde buldum ve onu geemedim. Bundan muradlar Yunus Emredir (vr. 143b). Yunus Emre hakknda bunlara benzer daha birok menkbe ve destan mevcuttur. Onun bu destan hayatnn halk muhayyilesinde canl ve zengin biimde yaamasna karlk, delillere dayanan gerek hayat hakknda ok az ey bilinmektedir. Yunus Emre Risletn-nushiyye adl eserinin sonundaki Sze tarih yedi yz yidi-y-idi/Yunus can bu yolda fidi-y-idi58 beytiyle eserini 707 (1307-1308) ylnda yazdn ifade etmektedir. Bu eser Yunusun olgunluk dnemine ait olduuna gre buradan onun yaad a hakknda baz ip ular yakalamak mmkndr.

986

Yunusun doum tarihi ve yaad ile ilgili olarak kaynaklarda farkl grler ileri srlmtr.59 Kaynaklardan bazlar onu Yldrm devri (1389-1403) airlerinden olarak gsterirken60, bazlar da Yunusun Orhan Bey ile I. Murad devirlerini idrak ettiini kaydetmektedirler.61 Ancak son zamanlarda Adnan Erzi tarafndan Beyazt Devlet Ktphanesinde bir mecmuada bulunan ve Veft- Yunus Emre, sene 720, mddet-i mr 82 kaydn tayan bir belgeden62 airin 638 (1240-1241) ylnda doduu ortaya kmaktadr. Ayrca onun iirlerinde de bu tarihlerin doru olduunu gsteren beyitlere rastlamak mmkndr: Mevln Hdvendigr bize nazar klal Anun grkl nazar gnlmz aynasdur ... Mevln sohbetinde sz ile sohbet old rif maniye tald kim biledr ferite Fakih Ahmet Kutbddn Sultan Seyyid Necmddin Mevlna Cellddin ol kutb- cihan kan Bu ifadelerden onun Mevlnann sohbetinde bulunduu anlalmaktadr. Mevlnnn 1273te vefat ettii dikkate alnrsa, Yunusun bu srada 33 yanda olduu ortaya kmaktadr. Yunusun iirlerinde zikri geen bu ahsiyetlerin hemen hepsi XIII. yzyln ikinci yars ile XIV. yzyln ilk yarsnda yaamlardr. Bylece Yunusun da ayn dnemde yaad anlalmaktadr. Bu durumda, onun Orhan Gazi (1324-1360) ve Yldrm Bayezid (1389-1402) devirlerinde yaad eklindeki ifadeler gerei yanstmamaktadr. Yunus Emrenin nereli olduu, nelerle urat, nerelerde bulunduu hususlar da aydnlatlm deildir. Bu konularda rivayetlere dayanan grler ise tutarszdr. Bekta menakbnmelerinde Yunusun Sivrihisarn yaknndaki Sarkyde doduu ve orada ld zikredilmektedir.63 Fuat Kprl de Bekta kaytlarnn doru olduunu ifade etmektedir.64 Son zamanlarda bulunan baz vesikalara gre Yunus Emre Karamanldr ve Horasandan gelen smail Hac cemaati mensuplarndan olup Karamanolu brahim Beyden bir yer satn almtr.65 Bu durumda Yunus Emrenin kesin olarak nereli olduunu sylemek mmkn grnmemektedir. Yunus Emrenin ne ile urat hususu da pek bilinmemektedir. Karamanl olduunu syleyenler, onun sr besleyip sattn ifade ederken, Sarkyden olduunu syleyenler ise iftilikle uratn belirtmektedirler. Hayvanclkla uramann iftilik yapmaya bir engel tekil etmeyecei dnlrse, Yunusun her iki ile de uram olabilecei ihtimal dahilindedir. ki kii syler Yunusu grem diy Biri eydr ben grdm bir k kocaym Bunda dah virdn bize ogul u kz ift hall Andan dah gedi arzum benm hum ddr in gibi iirlerinden uzun bir mr srd ve evli olduu anlalan Yunus Emrenin lm yeri ve mezar da hl tam olarak akla kavumu deildir. Bugn Anadolunun pek ok yerinde Yunusa ait olduu sylenen trbe ve mezarlar vardr: Bursa, Bolu, Eridir, Erzurum (Tuzcu ky), Keiborlu, Aksaray, Bandrma, Sandkl, Karaman, Sarky. Esasen bunlar mezar deil makamdr. Trk halk kendi sesi sayd ve barna bast Yunus iin makamlar meydana getirerek onun millete mal

987

olduunu ve milletin kalbinde yattn anlatmak istemitir. Bunlar ierisinde Sarkydeki mezar, halk arasndaki inana ve baz eski kaynaklardaki kaytlara dayanlarak66 kesin olmamakla beraber Yunusun gerek mezar kabul edilmektedir.67 Yunus Emrenin iirlerinden iyi bir tahsil grd, Arapa ve Farsay bildii, tefsir, hadis, slm tarihi gibi din ilimleri okuduu anlalmaktadr. Onun Kuran anlayacak kadar Arapaya vkf olmas, Sdden ve Mevlndan tercme yapacak kadar Farsa renmi bulunmas, slm ilimleri ve tasavvuf gerekleri bilmesi, devrindeki medrese tahsilini tamamlam olmasndan m, yoksa szl bir kltrden mi kaynaklanmaktadr? Bu sorular tam olarak cevaplanmasa da Yunusun bir renimden getii muhakkaktr. Nitekim u iirler bunun ak bir ifadesidir: Mescidde medresede ok ibdet eyledm Ik odna yanuban andan hsla geldm ... Benm gibi mcrim kul var iste bir dah bul Dilmde ilm usl dilegm dny sever O devrin en nemli ilim ve kltr merkezinin Konya olmas, Yunusun iirlerinde birka yerde Konya adnn gemesi ve Mevln ile grp onun grkl nazarndan feyiz aldn sylemesi, tahsil merkezinin Konya olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bununla birlikte Yunusun: Ne ilmm var ne tatm ne gcm var ne tkatm Meger senn inyetn ide yzm ak alabum ... Yirde gkde bu k ile kdan gelr her sz dile Bre Yufnus ne bile ne kara okd ne ak gibi baz iirlerine dayanlarak onun mm olduu fikri ileri srlmtr. Bu husus, daha ziyade Yunusun ilh bir ilhamla iir sylemi olmasndan kaynaklanmaktadr, yoksa onun bilgisizliinden, cahilliinden deil. Medresede okuyan, dilinde ilm usul olduunu syleyen, iirlerinde ayet ve hadislere telmihler yapan bir kiinin cahil ve mm olduunu sylemek manta aykrdr. Yunusun burada zerinde durduu ilim, insan Hakka ve hakikate ulatran marifet bilgisidir, zahir ilim deildir. Tasavvufta olduu gibi, byk bir mutasavvf olan Yunusa gre de geree zahir bilgiyle deil, ancak irfanla ve akla eriilir. Ona gre insan manev olgunlua yceltmeyen ilimden uzak durmak gerekir. Zira okumaktan, ilim tahsil etmekten maksat Hakk tanmaktr: Okumaktan mna ne kii Hakk bilmektir./n okudun bilmezsin ya nice okumaktr. Hakk tanmak ise ilimle birlikte ona dayal olarak elde edilen irfanla mmkndr. rfan ise grg, duygu ve zek ile kazanlan bir sezgi gcdr. Bu gce ise sevgi yoluyla eriilir. Yunusun zerinde durduu husus da tekkede kazanlan irfan gcnn medresede elde edilen zahir bilgiden daha stn olduudur. Yunusun baz iirlerinden birok ehri ve ili dolat ortaya kmaktadr: Gezdm Urum ile am yukar illeri kamu ok istedm bulmadum yle garib bencileyin ndik Ruma kladk ok hayr u er iledk U bahar old gir gdk elhamdlillah

988

... Kayseri Tebriz Sivas Nahcvan u Mara iraz Gnl sana Badad yakn lemlere divandasn Bu beyitlerden onun duran ve oturan deil, koan, arayan, gezen, seyreden bir kii olduu anlalmaktadr. Ancak Yunusun Urumu, am, yukar illeri (Azerbaycan), Kayseri, Tebriz, Sivas, Nahvan, Mara ve iraz hangi maksatla dolat belli deildir. Buralar belki tahsil, belki de gnl erlerini ziyaret maksadyla dolamtr. Belki de buralara hi gitmeyip, grmek istedii yerlerin isimlerini zikretmitir. Ancak iirlerindeki gl hasret temas gz nnde bulundurulursa bu yerleri gezmi olduu sylenebilir. Tasavvufun inceliklerini sade ve basit bir dille, hibir dar kalp ierisine dmeden, slm llere uygun olarak ifade eden Yunus Emrenin, herhangi bir tarikata veya eyhe ball zerinde de ok durulmutur. Bektaler, K#dirler, Halvetler, Mevlevler gibi birok tarikat onu kendilerine mal etmeye alarak ona sahip kmak istemilerdir. zellikle Bekta menakbnmelerindeki kaytlara dayanlarak Yunus bir Bekta olarak gsterilmeye allmtr. Halbuki bu kaytlar sadece halk rivayetlerinin toplanmasndan oluan efsanev bilgilerdir. Bunlarn doruluu baka kaynaklarla desteklenmi deildir. Ayrca Yunus hibir iirinde Bektalikten bahsetmedii gibi, divannda Hac Bekta- Velnin zikri de gememektedir. Yalnz divanda yer alan Yunusa Tapdu u Saltu u Barakdandur nasb n gnlden c kld ben nice penhn olam (vr. 140a) beytinden hareketle, Yunusun tarikat zincirinin Tapduka, Tapdukun Barak Babaya, Barak Babann Sar Saltuka balanmas, Barak Baba ile Tapduk Emrenin de Vilayetnmede (s. 81-90) Hac Bektan halifesi gsterilmesine dayanlarak Yunusun Bekta olduu sylenmektedir. Ayrca Yunus Emrenin iirlerinde dile getirdii fikirlerle, Hac Bektan dnceleri arasndaki paralellie bakarak Yunus ile Hac Beka- Vel arasnda kurulmu samimi ilikilerden de sz edilmektedir.68 Yunus, iirlerinde Hac Bektatan bahsetmemesine karlk Mevlndan birka defa bahsetmektedir. Buradan onun zikren Mevlnya bal olduunu sylemek mmkndr. Ancak kesin olarak Mevlevdir denilebilmesi iin bu hususu aydnlatan yeni bilgilere ihtiya vardr. Esasen devrinin btn slm uyan ve davranlarn ayn sevgi ile kucaklam olan Yunus Emreyi, belli bir tarikatn mntesibi saymak, baz aratrmaclarn syledii gibi onun enginliini azaltmak, daraltmak demektir.69 Bu bakmdan btn tarikatlar onu kendinden saymlar ve iirlerini kendi sesleri olarak terennm etmilerdir. Yunusu bir tarikata veya bir eyhe bal olmaktan ziyade, kendine has bir dnce yaps bulunan tarikatlar st bir vel-air olarak deerlendirmek daha dorudur. Yunusun eyhi olarak gsterilen Tapdukun kiilii de mehuldr. Varl sadece Yunus Emrenin iirleriyle ortaya kan ve baka kaynaklarda ad gemeyen, hibir mridi, eseri, iiri ve hayat ile ilgili bilgi bulunmayan bu Tapduk kimdir? Yunusu Bekta kabul edenlerce Tapduk, Yunusun eyhi ve mrididir. Bunun sebebi Tapduk isminin, Yunusun iirlerinde ok gemesidir. Ayrca efsanede de Yunus-Tapduk-Hac Bekta mnasebetinin mevcudiyeti, onun bir eyh ya da mrid olarak dnlmesine sebep olmutur. Oysa ki Yunusun iirlerinde geen Tapduk isminin bir insana m, yoksa dorudan doruya ilh varlk olan Cenb- Hakka m dellet ettii hususu tam

989

olarak akla kavumu deildir. Tapmak kelimesinin bulmak; ibadet etmek, hizmet etmek, kulluk etmek anlamndan hareket eden aratrmaclar iirlerinde geen Tapduumuz veya Tapduk ibaresinin dorudan doruya Cenb- Hakk ifade ettiini belirterek, ibareyi Tanrmz, Rabbimiz anlamyla yorumlamlardr. 70 Onu bir eyh ve mrid olarak kabul edenler ise, bir mutasavvfn ancak bir mrid-i kmil kontrolnde yetiebilecei noktasndan hareket etmektedirler.71 Byk bir mutasavvf air olan Yunus Emrenin iirlerinin konusunu meydana getiren en nemli unsurlar sevgi, ak ve ahlk deerlerdir. Yunus btn iirlerinde hibir sanat endiesi tamadan, samimi ve iten bir terennmle, halkn anlayabilecei bir sadelik iinde ilh ak, slmn ahlk kaidelerini ifade etmitir. iirlerinde vahdet-i vcd felsefesini ileyen Yunus, bu gr edebiyatmzda en gzel ifade eden airdir denilebilir. Mutasavvflara gre vcd (varlk) tektir. O da vcd- mutlak (gerek varlk) olan Allahtr. Kinattaki her ey Tanrnn varlna ve birliine dellet eder. Btn lem onun varlnn almetidir. Sfler bu esastan hareket ederek kinat, hayat, lm, varlk ve yokluu hep bu grle aklarlar. Bir mutasavvf olarak Yunusun da ele ald konular bunlar olmutur. Onun sanatna yn veren ana dnce, bu slm tasavvuf felsefesidir. Varmak istedii nokta insn- kmil mertebesi, takip ettii yol ise ilh ak yoludur. Onun iirlerinde gayri Snn ve btn inan izlerine rastlanmaz. nk o tasavvuf anlayn Kuran ve Snnete dayandrmtr. Ayrca birtakm btl mezhep ve tarikat sapknlna kar, yanl yorumlanabilecek baz tarikat mecazlarn ve stlahlarn, dinin esaslarna uygun bir biimde ifade ederek, inanan insanlarn yanl yola sapmalarna engel olmutur. Yunus Emrenin edeb kiiliinin en nemli ve baarl ynn kulland dil oluturur. Yunus Emre, XIII. yzyldan itibaren Anadoluda gelimeye balayan yaz dilinin, ilk devresini oluturan ve Eski Anadolu Trkesi diye adlandrlan safhasnn en byk temsilcisidir. Dili son derece gzel kullanp iledii ve gelitirdii iin bu devrenin olumasnda ve Trkenin bir yaz dili halinde teekkl etmesinde en byk rol oynamtr. Yeni edeb dil oluturulurken temeli halk diline ve szl edebiyat geleneine dayandrldndan, Yunusun kulland dil de zamannda herkesin konutuu dildir. nanc, yaay, dnya gr vb. bakmlardan Anadolu insannn bir paras olan Yunusu dili bakmndan halktan ayr dnmek imknszdr. Bu bakmdan yaayan dilde var olan ve halkn rahata anlayp kulland pek ok Arapa, Farsa kelime Yunus Emre tarafndan da kullanlmtr. Ancak bunlar oransz deildir. stelik Yunus bu kelimeleri alp kullanrken onlar Trkenin ekil ve ses ahengine tbi klmtr. Bylece halkn azndaki lisan alm, onu daha da zenginletirip gelitirerek sonraki nesillere aktarmtr. Bu yzden hreti geni bir sahaya yaylm, Trk insan onu severek okumu ve hl da okumaya devam etmektedir. Yunus Emrenin yaad dnem, dil bakmndan bir gei dnemi olduundan iirlerinde ayn anlama gelen Arapa, Farsa ve Trke kelimeler birlikte kullanlabildikleri gibi (alap-tanr-Allah, umak-cennet, tamu-cehennem, sevi-ak, yazuk-gnah, sci-arap, esrk-sarho-humr, sayruhasta, kul-bende, bili-tandk), onun iirlerinde pek ok arkaik kelime ve ekle rastlamak da mmkndr (agu zehir, alda-kandrmak, aldatmak, arkur ters, tersine, aykr, ass fayda, kr, kazan, ayuksuz akl banda olmayan, sarho, bezek ss, biti yazlm ey, mektup, bu

990

sknt, gam, dapa taraf, yn, emcek meme, geez kolay, grkl gzel, iyi, rl-ayrlmak, uzaklamak, kii kk, or hrsz, t-gemek, snuk krk, sin mezar, e-zmek, tuda olrast gelmek, usa ihmalkr, gevek, viribi-yollamak, gndermek, ya dman, yarak hazrlk, alet, edevat, tehizat, yort-hzl komak, devaml komak; aruban ararak). Eserleri: 1. Risletn-nushiyye. 707 (1307-8) ylnda aruzun mefiln mefiln feln kalbyla yazlm didaktik bir mesnevidir. 600 beyitten oluan rislede ba ksmda 13 beyitlik filtn filtn filn kalbyla yazlm bir giri bulunmaktadr. Bu giriten sonra ksa bir mensur ksm yer almakta, mensur ksmdan sonra ise mesnevinin esas blmlerine geilmektedir. Eser alt blmden olumaktadr. Bunlar ruh ve akl, kibir ve kanaat, buu (fke) ve gazap, sabr, buhl (cimrilik) ve haset, gaybet, bhtan. XIV. yzyl mesnevi edebiyatmzn ilk rneklerinden olan Risletn-nushiyyede dil, slp, anlatm stn bir izgide olmakla birlikte, aruzla yazlm olmasndan kaynaklanan baz aruz hatalarna da rastlanmaktadr. Ayrca didaktik (retici) bir nitelik tamasndan dolay, Yunusun teki iirlerinde grlen lirizm bunda yoktur. Yunus Emrenin Divannn btn yazmalarnda yer alan eseri, Abdlbaki Glpnarl nce tenkitli metin halinde neretmi (stanbul 1943), daha sonra sadece Fatih nshasn nesre evirerek yaymlamtr.72 En son Mustafa Tat, eserin be nshaya dayal olarak tenkitli metnini yaymlamtr.73 2. Divan. 400 kadar iir ihtiva etmektedir. Fakat Yunusa isnat edilen iirlerin says daha fazladr. Buna da sebep kendisinden sonra Yunus mahlasl baka airlerin de gelmi olmasdr. Bu bakmdan Yunuslarn iirleri birbirine kartrlarak ve Yunus Emreye ait olmayan pek ok iir ona ait gsterilerek divann hacmi bytlmtr. Byle olunca Yunus Emreye ait gerek iir saysn tespit etmek de glemektedir. Yunus, iirlerinde hem hece hem aruz veznini kullanmtr. Hecenin btn ekillerine rastlanmakla birlikte, aruz vezniyle olanlar daha ziyade gazel, kaside eklindedir. Bunlar da ou zaman musammat tarznda olup beyitler ikiye blndnde kta ekline girmektedir. Yunus Emre Divan eski harflerle birka defa yaymlanmtr.74 Ancak bunlar Yunus Emreye ait olmayan pek ok iirin yer ald salkl olmayan neirlerdir. Yunus Emre Divann yeni harflerle ilk defa Burhan Toprak cilt halinde yaymlamtr.75 Ancak bu neir ilm olmaktan ziyade Yunus Emrenin tannp sevilmesinde yararl olmutur. Yunus Divannn ilk ilm neri Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaplmtr.76 Fakat, devrin dil zellikleri gz nnde bulundurulunca birok hatal tercihler ve yanl okumalar ihtiva ettii grlmektedir. Mamafih Glpnarl, sonradan yeni bir bak asyla, bu defa nsha farklarn gstermeksizin, Risletn-nushiyye ile birlikte divann daha salkl bir nerini gerekletirmitir.77 Yunus Emrenin iirlerini kendi devrinin dil zelliklerine gre en doru biimde tespit edip, onlar bir filolog gzyle deerlendirerek nere hazrlayan aratrmac ise Faruk K. Timurta olmutur.78 Gerekten de bu neirde eski Eski Anadolu Trkesinin dil zellikleri aynen korunduu gibi, divandaki iirlerin sralan da klasik tertibindeki ekliyle muhafaza edilmitir. Bu yaynda Yunusa ait 192, br Yunusa ait 15 iir bulunmaktadr. Daha sonraki basklarnda (Ankara 1980, 1986, 1990) iir says biraz daha artrlarak, Yunusun 324, br Yunusun (k Yunus) ise 37 iirine yer verilmitir. Ancak

991

ilk baskda Yunus Emrenin olarak gsterilen baz iirler sonraki basklarda k Yunusa ait olarak deerlendirilmitir. Bunlardan baka Yunus Emrenin iirleri pek ok kii tarafndan yaymlanmtr. Bu yaynlar daha ok Glpnarlnn neriyle Timurtan almasna dayanmaktadr. Son zamanlarda Yunus Emre hakkndaki en derli toplu almay Mustafa Tat yapmtr.79 Bu alma iki ciltten olumaktadr. I. cilt Yunusun hayat, sanat, eserleri ve divann tahlilinden, II. cilt ise tenkitli metin ve szlkten meydana gelmektedir. Mellif on drt ayr yazma divan ve mecmualardaki iirleri karlatrarak salam bir divan metni ortaya koymaya almtr. Bu neirde 415 iir yer almaktadr. Beylikler Dnemi (XIV. Yzyl) XI. yzylda balayan Seluklu fetihleri, Anadoluya byk miktarda Ouz kitlelerinin akmasna sebep olmutu. Bu kitleler, balarnda beyleriyle birlikte, srekli atmalarn yaand u blgelerine yerletirilmilerdi. Merkeze sk skya balanamayan bu u sakinleri, dman saldrlarn nler ve zaman zaman da onlara kar saldrlar dzenlerlerdi. Anadolu Seluklu Devletinde, I. Aleddin Keykubad zamannda (1220-1237) kuvvetlenen merkez otorite, onun lmnden sonra yeniden bozuldu. Aleddin Keykubadn lmnden sonra, ortanca olu zzeddin Klcarslan ile byk olu Gyaseddin Keyhusrev arasnda amansz bir mcadele balad. II. Gyaseddin Keyhusrevin tecrbesiz kiilerle ibirlii yapmas, devletin ynetim meknizmasnn bozulmasna yol at. Devletin bu zayf durumundan yararlanan byk bir Trkmen kitlesi Babaler syan denilen byk bir ayaklanma balattlar.80 te yandan, Yakn Douda hissedilir bir bask kuran Moollar, Seluklu Devletinin bu karklndan yararlanarak harekete getiler ve 1243 ylnda Kseda Savayla Anadolu Seluklu Devletini malup ettiler. Bu yenilgiyle hzl bir k devresine giren Anadolu Seluklular, Moollara bal bir devlet haline geldi ve Anadolunun hkimiyeti Moollarn eline geti. Bundan sonra eitli suistimaller ve iktisad sarsnt yznden Anadolu Seluklu Devleti, yeniden eski kudretli durumuna gelemedi ve II. Gyaseddin Mesudun lmyle (1308) de son buldu. XIII. yzyln sonlarna doru, Mool basksnn zayflamasndan yararlanan u kuvvetleri olarak yerletirilen Trkmen Beyleri, yava yava Seluklularla mnasebetlerini keserek kendi adlarna bamsz beylikler kurmaya baladlar. Anadolu Seluklu Devletinin hkimiyeti altndaki topraklarda kurulan bu beyliklere Anadolu Beylikleri (tavif-i mlk) ad verilmektedir.81 Devaml mcadele ve siyas grltlere ramen Anadolu Beyliklerinde ilim ve fikir hayat parlak bir ekilde devam etmi, Konya, Kayseri, Nide, Sivas, Kastamonu, Ankara, Sinop, Ktahya, Birgi, Tire, Bursa, znik, Denizli, Krehir, Amasya gibi belli bal Anadolu ehirleri birer ilim merkezi haline gelmiti. lim adamlarna byk deer veren ve Trkeden baka dil bilmeyen beyler, ilm faaliyetlerin rahata yaplabilmesini salamak amacyla medrese, ktphane vb. yaplar kurmaya da byk nem vermekteydiler. Beylerin bu yakn ilgi ve tevikleri sayesinde tp, astronomi, edebiyat, tarih, tasavvuf vb. konularda eitli eserler yazlmtr. Anadolu Seluklularnda yalnzca basit muhteval eserlerde grlen Trke, Beylikler zamannda uurlu olarak bir yaz dili olma hedefine doru ilerleme kaydetmekteydi. Bunda da bata

992

bulunan beylerin tutumlar byk rol oynuyordu. Yklan Seluklu Devletinin yerini almak isteyen her beylik, kendi hkmet merkezini, bir kltr ve sanat merkezi haline getirmek iin urayordu. Bu devir, Seluklulardaki dil tutumuna kar bir uyanma, mill dile dn ve gelime devri olarak deerlendirilebilir. Seluklu hkmdarlar daha ok Fars diline ve Fars edebiyatna deer veriyorlard. nk kendileri bu dile vkftlar. Oysa Anadolu Trk Beyliklerini kuran beyler, Arap ve Fars kltrn tanmyorlard; bu yzden Arap ve Fars kltrne itibar etmeyerek kendi mill dillerine deer verdiler. Bylece, Anadoluda filizlenmeye balayan Trkenin bir yaz dili olarak gelimesine yardm ettiler. Artk Trke hkmdar ve beylerin saraylarnda itibar mevkiine oturmutu. Bylece, Anadolu beylerinin mill ruha ballklar sayesinde, Seluklular devrindeki ok az saydaki eserlere karlk, Beylikler dneminde Kuran tefsir ve tercmeleri, peygamber kssalar, evliya menkbeleri, nasihatnmeler, tbba, baytarla, avcla, cevherlere, rya tabirlerine ait eitli telif ve tercme kitaplar; edeb alanda din-destan manzum ve mensur eserler, tasavvuf ve romantik mesneviler, divanlar vb. birok eser ortaya konarak, Trke edeb bir dil olarak iyice ilendi. En ok eser ise Osmanl Beylii sahas ierisinde meydana getirilmitir. Trke eser vermeye bilinli biimde istek duyan ve bunu gerekletirmeye alan airler, Anadoluda mill bir edebiyat ann almasn saladlar. Bu air ve yazarlarn belli ballar unlardr. Glehr Trk tasavvuf edebiyatnn nde gelen airlerinden olan Glehrnin hayat hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Hakknda bilinenler ise kendi eserlerindeki baz kaytlara ve kendinden sonra yaam olan Ahmed, Hatibolu, Kemal mm gibi birka airin iirlerinde ok snrl olarak verdikleri bilgilere dayanmaktadr. 717de (1317) yazd Mantkuttayrdaki baz beyitlerden Krehirde zaviye sahibi, btn ehir halknca tannan, birok mridi bulunan, her gece evinde sema yaplp sayg ile eli plen mehur bir eyh olduu anlalmaktadr.82 Ancak, Hrizmden gelip Krehir, Eskiehir ve Ankara blgelerine yerletirilen Ouz boylarndan birine mensup bulunmas pek muhtemel olan Glehrnin, Krehire ne zaman geldii belli deildir. Mevlnnn lmnden sonra, Sultan Veledin kendisini Mevlev derghn kurmak zere Krehire gnderdii syleniyorsa da, bu husus henz aklk kazanm deildir.83 Krehirin, Gl ehri olarak anlmasndan dolay Glehr mahlasn alan airin asl adnn Ahmed veya Sleyman olabilecei ileri srlmtr. Mantkuttayrn sonundaki kr ol bir Tarya kim bu kelm/mrmzden iler old tamm (s. 298) beytine gre, Glehrnin epeyce ilerlemi bir yata 717den (1317) sonraki bir tarihte, Krehirde vefat ettii anlalmaktadr. Buna gre onun, XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln ilk yarsnda Krehirde yaadn sylemek mmkndr. Hemen hemen Yunus Emre ile ada olup, ondan biraz sonradr. Glehrnin, eserlerinden slm ilimlere vkf, zellikle matematik, mantk ve felsefede maharet sahibi olduu anlalmaktadr. Ayrca birok seyahatlerde bulunduunu, kendinden nceki ve kendi zamanndaki airlerin kitaplarn okuduunu syleyen Glehr, en ok Mevln, Attar, Sad-i rz, Sena ve Nizmnin tesirinde kalmtr. zellikle Mevlndan ok etkilenmi olmas, onun Mevlev olabileceini akla getirirse de, gerek Mevlev kaytlarnda, gerekse silsilenmelerde bunu dorulayan bir kayda rastlanmamtr.84

993

Devrinde birok airin, Trkenin Arapa ve Farsaya oranla kaba, ifade bakmndan yetersiz olduu iddialarna kar fikir yrten tek air Glehrdir. Eserlerini kaleme alrken mkemmel bir sanat eseri meydana getirmek duygusuyla almtr. Feridddn-i Attrn Mantkuttayrn Trkeye aktarrken, onu alelde bir tercme olarak deil, Trkenin btn ifade imknlarn kullanarak, sanki yeniden yazyormuasna ahs bir eser olarak ortaya koymas, onda uurlu ve idealist bir sanat ruhunun varln gstermektedir. Ayrca eserlerinin didaktik ve sfiyne bir nitelik tamalarna ramen, dilinin sade ve temiz, slbunun canl ve akc olmas, onun byk bir sanat olduunun iaretleridir. Glehrnin, Yunus Emreden sonra, zamannn en heyecanl airi, en usta bir sanatkr olarak adalar arasnda nemli bir yeri vardr. Eserlerinden Feleknme ve Aruz Risalesini Farsa yazmtr. Feleknme lhanl hkmdar Gazan Han adna 701de (1301) kaleme alnmtr. Baz aratrmaclar eserin telif tarihini 717 (1317) olarak gsterirlerse de, 85 bu tarih, Feleknmenin deil, Mantkuttayrn telif tarihidir. slm felsefesindeki mebde ve med konusunun ele alnp ilendii eserde, yaratlmlarn en ycesi olan insan oluna, balangcn neresi olduu ve dnn nereye olaca retilmeye allmtr. Feleknme Sadettin Kocatrk tarafndan yaymlanmtr (Ankara 1982). Aruz Risalesi ise, eitli aruz kalplarnn terkip ve tekilinden bahseden ve bunlarla ilgili rneklerin yer ald 16 varaklk bir risaledir. Glehrnin Trke asndan byk deer tayan nemli eseri Mantkuttayr tercmesidir. Mantkuttayr, Feridddn-i Attarn (. 632/1235) ayn adl eseri esas alnarak meydana getirilmi, vahdet-i vcud inancn ileyen sembolik bir eserdir. 717 (1317) ylnda tamamlanan Mantkuttayr, 4300 beyit olup, filtn filtn filn kalbyla mesnevi tarznda yazlmtr. Glehri, Mantkuttayr Trke ile Farsadan daha gzel bir eser yazlabileceini ortaya koymak iin yazmtr. Bu bakmdan eser, alelde bir tercme olmayp, yeniden telif deeri tayan mkemmel bir almadr. Onu Trkeye kazandrrken, Attarn eserini olduu gibi tercme etmeyip, esas konuya sadk kalmakla birlikte, eseri, Attarn Esrarnmesi, Mevlnnn Mesnevisi, Nizaminin Heft Peykeri, Kabusname, Kelile ve Dimne gibi baka kaynaklardan ald hikye ve fkralarla geniletmitir. Ayrca devrinin sosyal ve ahlk dnceleriyle de zenginletirerek Mantkuttayr orijinal bir eser haline getirmitir. Eserin kurgusu, esas itibariyle kularn Hdhde sorular ve Hdhdn bunlara verdii cevaplardan olumaktadr. Ancak bu soru ve cevaplar arasna konuyla ilgili olarak, her biri ayr bir eser nitelii tayan birok hikye yerletirilmitir. Bu hikyelerde, birok ahlk nasihata yer verilerek, tasavvuf merhaleleri ve stlahlar retilmeye allmtr. Mantkuttayr zerinde Mjgan Cunbur bir doktora almas yapmtr.86 Glehrnin Kermt- Ah Evran adnda Trke bir mesnevisi daha mevcuttur. Aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlm olan 167 beyitlik bu kk eserde, ftvvet ehli olan Ahi Evranla, cmertlii ile tannan Hatim-i Ta karlatrlmaktadr. 701den (1301) sonra yazld anlalan mesneviyi Franz Taeschner iki kez yaymlamtr.87 Glehrnin bir de Glennme adnda bir eserinden bahsedilmektedir.88 Ancak Glennme ayr bir eser olmayp Mantkuttayrn baka bir addr. air Mantkuttayrnda Biz bu Glennmede kim eyledk/Dkeli ilm stlahn syledk beytiyle eserin Glennme adyla da anldna iaret etmektedir (s. 297). Ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde (Koular, nr. 950) Mec

994

mua-i Letife adl eserde yer alan mesnevilerden Leyl v Mecnn mesnevisinin de Glehrye ait olduu anlalmtr.89 Glehrnin bu eserlerinden baka beyit, kaside, gazel tarznda yazlm baz iirleri de bulunmaktadr.90 k Paa XIV. yzyln ilk yarsnda yetien Trk air ve mutasavvflarndan biri de k Paadr. k Paa, XIII. yzylda Anadoluya Horasandan gelmi bir Trk ailesine mensuptur. Dedesi Baba lyas b. El-Horasan, Ebl-Vef Hrizmnin tarikatna bal bir eyhtir. Mridlerine Baba denilmektedir. Baba lyasn emseddin Mahmud,, Ziyaeddin Mesud, Muhlisddin Musa adlarnda drt olu vardr. k Paann babas, Baba lyasn en kk olu Muhlis Paadr. Babaler syan srasnda henz bir bebek olan Muhlis Paa, erefeddin adnda biri tarafndan kurtarlm, 7 yanda Msra gtrlm, orada 7 yl kaldktan sonra tekrar Anadoluya dnmtr. Bu arada Konyay ele geirmi, alt ay hkmdarlk yaptktan sonra, ynetimi kendi istei ile Karamanoullarna brakmtr. Muhlis Paann k Paadan baka Gyaseddin Mahmud ve Ouz elebi adnda iki olu daha bulunmaktadr. Asl ad Ali olan k Paa, 670te (1272) Krehirde domutur. Adnn sonuna eklenen ve ileri gelen, nde gelen anlamlarnda olan paa, baa, bee lakab, babasnn ilk olu olduuna iaret etmektedir. nce eyh Sleyman- Krehrden zhir ve btn ilimlerini renmi, sonra lyas Paann halifelerinden eyh Osmandan ders almtr. Devrinin siyas faaliyetlerine katlm; elilik ile Msra gitmitir. Bir mddet sonra Anadolu Valisi Tumurta Paann veziri olmu, onun baarszlkla sonulanan isyanndan sonra Msra kam ve orada hapsedilmitir. 732de (1332) hapisten kurtulup Amasyaya dnerken Krehirde hastalanm ve 733te (1333) orada vefat etmitir. Krehirin biraz dnda bir tepe zerinde bulunan trbesi, halkn hl manev bir deer vererek ziyaret ettii makamlardan biri olarak kabul edilmektedir. Bugn Krehirde k Paa adn tayan bir de mahalle bulunmaktadr.91 Babas ve dedesi eyh olup, nfuzlu bir ailenin ocuu olan k Paa, genliinde mkemmel bir tahsil grm, devrinin bir kltr merkezi nitelii tayan ve iktisad bakmdan hareketli bir yer olan Krehirde yetimitir. Yalnz Arap ve Fars dillerinde deil, btn slm ilimlerde, zellikle de tasavvufta byk bir kudret kazanm, zaviye kurmu, etrafna byk kalabalklar toplayarak devrinin ok etkili ve nl bir eyhi olmutur. Garibnmedeki bir hikyeden Ermenice ve branice bildii de anlalmaktadr.92 Trkeye uurla ve gnlden bal olan k Paa, eserlerini sade bir dille yazmtr ve Trkenin Anadoluda bir edebiyat dili olarak yerlemesinde nemli bir hizmet grmtr. Bu bakmdan, mill dil ile bir edebiyat meydana getirmek isteyen Anadolu airleri arasnda onun mstesna bir yeri vardr. Eserleri: k Paann en nemli eseri Garibnme adl hacimli mesnevisidir. Garibnme. 730 (1330) ylnda, aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlm 12.000 beyitlik ahlk ve tasavvuf bir mesnevidir. Baz nshalarnn sonunda k Paann baka manzumelerinin yer almasndan dolay Divan- k Paa, retici bir nitelik tamas sebebiyle de Maarifnme adyla adlandrlmtr. Eser on baba ayrlm olup, her bab da on destan eklinde dzenlenmitir. Her destanda nce konu ele alnmakta, sonra da konuyla ilgili ayet ve hadislerin aklamalar yaplmaktadr. Ara sra baz hikyelerle de konu sslenmektedir.

995

Byk lde Mevlnnn Mesnevsinin etkisi altnda kalnarak yazlan eser, sanat deeri ve estetik adan mkemmel olmamakla birlikte, din, tasavvuf ve retici bir nitelik tamasndan dolay, Anadoluda gelien Trk tasavvuf edebiyatnn nde gelen eserlerinden biri olarak kabul edilmitir. Eserini, halka ehl-i snnet akidelerini retmek ve doru yolu gstermek maksadyla kaleme alan mellif, halk kesimlerinin onu rahata okuyup anlamalarn salamak iin de Trke olarak yazmtr. Esasen k Paa, bu davranyla, o sralarda Trk halk kitlesine ve Trk diline kar gsterilen ilgisizlie kar kmaktadr. Sade dili dolaysyla Garibnme, yzyllar boyunca geni bir okuyucu kitlesine hitap etmitir. Yalnzca Anadolu sahasnda deil Msr, Suriye, Azerbaycan sahalarnda da yaygn bir hrete sahip olmutur. Bu sebeple eserin gerek zel ellerde, gerekse yurt ii ve yurt d ktphanelerinde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. Garibnmeyi Kemal Yavuz tpkbasm, transkripsiyonlu metin ve gnmz Trkesine evirisiyle birlikte iki cilt halinde yaymlamtr.93 k Paann Garibnmeden baka Fakrnme, Vasf- Hl, Hikye ve Kimy Risalesi adlarnda birka kk mesnevisi de bulunmaktadr. Bunlardan Fakrnme, tasavvuf konulu 160 beyitlik bir mesnevidir. Eserde alak gnlllk, dnya nimetlerini hie sayarak az eyle yetinme gibi konular ele alnmaktadr. Eser E. Jemma ve Agh Srr Levend tarafndan yaymlanmtr.94 Vasf- Hl, 30 beyitlik kk bir mesnevidir. Hikye ise 59 beyitlik bir mesnevidir. Biri Mslman, biri Hrstiyan biri de Yahudi olan kiinin bandan geen olaylar anlatlmaktadr. Kimya Risalesinin ise k Paaya aidiyeti pheli grnmektedir. Hikye ve Kimy Risalesi de Agh Srr Levend tarafndan yaymlanmtr.95 k Paann bu eserlerinin haricinde, kimi Garibnme ierisinde, kimi de nazire mecmualarnda toplam 67 adet iiri daha bulunmaktadr. Bu manzumelerin tamam Abdulbaki Glpnarl tarafndan yaymlanmtr.96 Dursun Fakih eyh Edebalinin damad ve Osman Gazinin bacana olan Dursun Fakihin hayat hakknda kaynaklarda fazla bilgi mevcut deildir. Kaynpederi eyh Edebaliden (. 1326) tefsir, hadis ve fkh tahsil etmitir. Osman Gazi ile birlikte savalara katlm ve gazilere imamlk yapmtr. Karacahisarn fethinden (1289) sonra, ehrin kadlna ve kiliseden evrilen caminin imamlna getirilmitir.97 Kaynpederinin vefat zerine, onun makamna geerek fetva ilerini yrten Dursun Fakihin lm tarihi hakknda da kesin bilgi bulunmamaktadr. Ancak kaynaklar, eyhinin yerine getikten sonra vefat ettiini kaydederler. Kabri Bilecikte eyh Edebali Zaviyesi ierisindedir. Glehr, k Paa gibi airlerle ada olan Dursun Fakihin en nemli eseri, Gazavt- Resulullah, Kssa-i Mukaffa adndaki gazavatnmesidir. Eski Anadolu Trkesinin ilk rneklerinden olan gazavatnme, dini nitelikli bir eser olup, filtn filtn filn vezniyle yazlm 673 beyitlik bir mesnevidir. Eserde, Hz. Peygamberin Hz. Ali ve Hz. Hlid gibi sahabilerle beraber, Yemen ilinde Mukaffa adnda bir putperestle giritii savalar anlatlmaktadr. yazma nshas bulunan eseri Sadettin Bulu, bir teblile ilim lemine tantmtr.98 Dursun Fakihin Gazavatnmesinden baka, filtn filtn filn vezniyle yazlm 510 beyitlik Muhammed Hanef Cengi ile, yine ayn vezinle yazlm, 269 beyitten ibaret olup Hz. Peygamberin Ebu Cehil ile gremesini anlatan bir mesnevisi daha vardr.99 Hoca Mesud

996

XIV. yzylda Trk iirinin gelimesine hizmet eden nemli ahsiyetlerden biri de Hoca Mesuddur. Hayat hakknda, k elebinin Meir-uarda verdii100 ksa bilgilerin dnda, kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadr. XIV. yzyln Germiyan sahasnda yetimi airlerinden olan eyholu Mustafa, Kenzl-kber ve Mehekkl-ulem adl eserinde Dehhn, Yusuf- Meddah, Elvan elebi gibi airlerin yan sra, Hoca Mesudun iirlerinden de rnekler vermi,101 ancak airin hayatyla ilgili herhangi bir aklamada bulunmamtr. eyholunun, Hoca Mesuddan bahsederken onu hoca ve stat diye anmasna baklacak olursa, airin yaad dnemde stat kabul edilecek kadar nde gelen ahsiyetlerden olduu anlalmaktadr. Kendi eserlerinden edinilen bilgiler de ok snrldr. Hoca Mesud Sheyl Nevbaharda Vel ben ki Mesud ibni Ahmedem/unu bigi gark olmam veh nidem (s. 13) ; Ferhengnme-i Sadi Tercmesinde ise, Saadet degl mi ki tutup boyn/Szi dze Mesud Sadileyin (s. 5) ifadeleriyle kendi adndan Mesud, babasnn adndan ise Ahmed olarak bahsetmektedir. Sheyl Nevbar bir mukaddime ile beraber tpkbasm olarak nereden Mordtmann, eserdeki Yanupdur oda hrmetm hrmeni/Grr bilr alar Chd Ermeni/Ki ben bir yaa komam nm u neng/Mslmn ola baa nisbet Fireng (s. 376) beyitlerine dayanarak, Hoca Mesudun ad geen milletlerin oturduu veya mnasebette bulunduu bir blgede yaadn sylemektedir. Ayrca Kelile ve Dimne tercmesinin de Kul Mesuda deil, Hoca Mesuda ait olduunu ileri srerek, onun Aydnoullar saraynda yaadn, Yahudi, Ermeni ve Firenklerle zmirde karlam olabileceini belirtmektedir.102 Tahsin Banguolu da, Hoca Mesudun eserlerindeki dil zelliklerinden nereli olduunun karlamayacan, onun, Bat veya Orta Anadolunun o devrin byk ehirlerinden birinde yaam olabileceini sylemektedir.103 XIV. yzyln nde gelen airleri arasnda yer alan ve 13411401 yllar arasnda Germiyanda yaam bulunan eyholunun, Hoca Mesudun talebelerinden olmas, onun Germiyan Beylii snrlar iinde yaam olabileceini akla getirmektedir. Hoca Mesudun yaad yer gibi, yaad dnem de belli olmamakla birlikte, Sheyl Nevbahar 751 (1350), Ferhengnme-i Sadi Tercmesini de 755te (1354) vaktinin getii bir ada yazdn sylemesinden, bu eserlerin onun yallk yllarnn rnleri olduu anlalmaktadr. Bu durumda her iki eserini de Orhan Bey zamannda (1282-1362) yazmtr. Ayrca eyholunun Kenzl-kbery yazd srada (803/1400) hocasnn adn anarken ondan rahimehullah diye bahsetmesi, Hoca Mesudun 1400den nce vefat etmi olduunu gstermektedir. Buna gre Hoca Mesudun yaklak olarak 1300-1375 yllar arasnda yaam olduu sylenebilir. Hoca Mesud, XIV. yzylda Trk dili ve edebiyatnn gelimesine Farsadan yapt tercmelerle byk katkda bulunmutur. Bu tercmelerden Sheyl Nevbahar, yeeni zzeddin Ahmed ile birlikte 751 (1350) ylnda Farsadan tercme ettii, yaklak 6000 beyit tutarnda bir mesnevidir. Aruzun feln feln fel kalbyla yazlan eserde, Yemen padiahnn olu Sheyl ile in fafurunun kz Nevbahar arasndaki ak konu edilmektedir. Eser Cem Dilin tarafndan yaymlanmtr.104 Ferhengnme-i Sadi Tercmesi ise, ran airi Sadinin (. 1292) Bostan adl eserinin manzum olarak Trkeye yaplan ilk tercmesidir. 1100 beyitten oluan eser, aruzun feln feln fel kalbyla ve Sheyl Nevbahardan drt yl sonra 755te (1354) meydana getirilmitir. Ferhengnme, Bostann tamamnn tercmesi olmayp, seilmi bir ksm beyitlerin tercmesidir. 4000 beyit

997

hacminde olan Bostann aa yukar drtte biri kadardr. Eser kelime kelime yaplm bir tercmeden ziyade, umumi anlama gre yaplm bir eviri nitelii tamaktadr. Bu yzden de tercme edilen beyitlerde, ou zaman bir sra takip edilmemitir. Hoca Mesud, bu tercmelerinde Trkeyi byk bir baar ile kullanmtr. Bu bakmdan dili sade, canl ve akcdr. Gerek Sheyl Nevbaharda, gerekse Ferhengnmede belirttii gibi, bu eserleri kelime kelime tercme etmeyip, o sz Trkede nasl syleniyorsa, o ekliyle ifadeye alm ve yapt tercmeye yabanc sz katmamtr. Bu da, bu tercmelerin basit bir tercme olmayp, yar telif bir zellik tadklarn gstermektedir. Nitekim Ferhengnmeyi, Bostanla karlatran Kilisli Muallim Rifat, Mellif hazretlerinin kudret-i edebiyyesi pek yksektir. Birok yerde eyh Sadinin fikirlerini daha gzel bir hale koymu, mazmunu daha ziyade parlatmtr. Bu beyitlerin oklar asln gemitir. Bu beyitlerin bazlar o kadar gzel ki, Baki, Nabi efendiler bile bu kadar yazabilirler105 diyerek onu takdirle karlamtr. Fuat Kprl de Hoca Mesudun airlik kudretinin fevkalade yksek olduunu ifade etmektedir.106 Eserlerini bir sanat titizlii ile meydana getiren mellif, onlarn yalnzca beenilmesini deil, ayrca okuyucunun bundan zevk almasn da gaye edinmitir. Bu bakmdan eserlerini hikmetli szler, temsiller ve tlerle sslemitir. Onun iin eserlerinde halka syleyilere, deyimlere ve ataszlerine ok sk rastlanr. Kemalolu XIV. yzylda mesnevi yazan airlerden biri de Kemaloludur. Kaynaklarda, hayatyla ilgili herhangi bir bilgi mevcut deildir. Daha ok Ferahnme adl eseriyle tannmaktadr. Eserini Msr Memlkleri adna amda hkm sren Mir Gazi adna kaleme almasna baklacak olursa Trablusamda yaad anlalmaktadr. Ferahnme 789 (1387) ylnda, mefln mefln feln kalbyla yazlm 3030 beyitlik bir mesnevidir. Eserde bazen deiik vezinle sylenmi gazel tarznda manzumeler de bulunmaktadr. On meclis halinde tertip edilen eserde, konu tamamen masalms bir nitelik tar. Kurgusu, kumkumalar elde etmek iin klan yolculuk esnasnda karlalan olaan st nesneler ve olaylara dayanmaktadr. Ancak air t vermeyi n planda tuttuundan, okuyucuyu bu fevkaldelikler karsnda sk sk uyarmakta ve hadiselerden ibret almaya davet etmektedir. Bu acayip vakalar arasna serpitirilen din tlerle eser, slm bir havaya brndrlmekte ve slmiyetin ycelii methedilmektedir. zellikle Sleyman peygamberin, bunca kudrete sahip olmasna ramen, cihann ona bile kalmad belirtilerek, dnya hayatnn geicilii vurgulanmaktadr. Esrarl hadiselere yer verme bakmndan Ferahnme, farkl bir grnm arz etmektedir. Eserin bu ynyle eski Yunan edebiyatnda altn postu aramaya giden Argonotlar Seferini hatrlatt ne srlmektedir.107 Kemalolu, Ferahnmeyi Arapa mensur bir eserden tercme yoluyla meydana getirmi, fakat ona birtakm eklemeler de yapmtr. Nitekim kardum ben bun drl dilden/Tankcum dah yo-d ilden/Kimisi Prs kimisi Arabca/Kimi Trk idi kimi Acemce ifadesiyle mellif eserini trl dilden kardn beyan etmektedir. Bu durumda onun Farsa bir nshaya da bavurduu anlalmaktadr. Ferahnme zerinde Marmara niversitesinde bir yksek lisans almas yaplmtr.108

998

Yusuf- Meddah XIV. yzyln mesnevi airlerinden biri de Yusuf- Meddahtr. Hayat hakknda hemen hemen hibir ey bilinmemektedir. Bir ara Azerbaycanda bulunduu anlalmaktadr. Eserlerinde Mevlndan ska bahsetmesi, onun Mevlnya balln gstermektedir. Yusuf, topluluklar ve bykler huzurunda Peygamberi vc menkbeleri, deiik konulardak din hikyeleri anlatan bir meddah-airdir. En nemli eseri Varaka ve Glah adl mesnevisidir. Eser 770 (1369) ylnda, filtn filtn filn vezniyle yazlm olup 1559 beyittir. Her gece bir blm okunabilmek zere alt meclis olarak tertip edilmitir. Eserin konusu bir Arap halk hikyesinden alnmtr. Ayn konuda ran airi Ayyknin de ayn isimle bir eseri bulunmaktadr. Olay, Hz. Peygamber devrinde gemektedir. Varakann nianls Glah dn gecesi, bir kfir kabile reisi tarafndan karlr. Varaka, sevgilisini rakiplerinden kurtarmak iin savar. Hikye, Varaka ile Glahn kurutulu maceralarn ve birbirlerine kavumalarn anlatr. Varaka ve Glah, smail Hikmet Ertaylan tarafndan tpkbasm halinde yaymlanmtr.109 Grace Martin Smith de eser zerinde bir doktora almas yapm ve almasn yaymlamtr.110 Yusuf- Meddhn bir iki kk mesnevisi daha bulunmaktadr. Bunlar; Dstn- bls, Hikyet-i Kz ve Cehd, Kad ve Uru Destan, bir de Farsa Hmu-nmedir. Dstn- bls, filtn filtn filn vezniyle yazlm 200 beyitlik bir mesnevidir. Asl bn Abbasn rivayet ettii bir hadise dayanmaktadr. Eserin meclislerde okunan din, didaktik bir nitelik tad anlalmaktadr. Hikyet-i Kz ve Cehd, Peygamberin mucizeleriyle ilgili bir eserdir. Kad ve Uru Destan ise 250 beyit civarnda, kayna Arapa olan bir eserdir. XIV. yzyln halk tipi retici eserlerindendir. Kad ve hrszn karlkl konumalarna dayandndan, mnazara nevinden bir eser olarak kabul edilebilir. eyholu Mustafa Hoca Mesudun talebelerinden olan eyholunun XIV. yzyln ikinci yars ile XV. yzyln balarnda yaad tahmin edilmektedir. Hayatnn byk bir ksmn Germiyan Beyliinde geiren air, hem anne hem de baba tarafndan soylu bir aileden gelmektedir. Germiyan beylerinden Mehmed Bey ve Sleyman ah devirlerini grm, hatta Sleyman ahn nianclk ve defterdarlk grevlerinde bulunmutur. Huridnme mesnevisini 50 yanda, Kenzl-kber adl eserini de 62 yanda iken 1401 ylnda kaleme aldn belirtmesi, eyholunun 1340ta doduunu ortaya koymaktadr.111 lm tarihi ise belli deildir. Germiyan Beyi Sleyman ahn lmnden (1388) sonra da Osmanl sarayna intisap etmitir. eyholunun Huridname adl mesnevisi, Kabusname, Marzubanname adl tercmeleri ve Kenzl-kber ve mehekk-ulem adnda yar telif bir eseri bulunmaktadr. Eserleri arasnda en nemlisi hi phe yok ki Huridnme adl manzum hikyesidir. Huridnme (Hurid Ferahd) mefln mefln feln kalbyla yazlm 7903 beyti ihtiva eden bir eserdir. eyholu eseri, 1387de Germiyan Beyi Sleyman ah adna yazmaya balam, ancak eser tamamlandnda Sleyman ahn vefat etmesi zerine onu Yldrm Bayezide sunmutur. Eserde ran ah Siyavuun kz Hurid ile, Marib ehzadesi Ferahd arasndaki ak konu edilmektedir. Eser Hseyin Ayan tarafndan yaymlanmtr.112

999

Marzubannme Tercmesi, Germiyan Beyi Sleyman ahn istei zerine, Sadddin Varavinnin ayn adl Farsa eserinden Trkeye evrilmitir. Eser hayvan hikyelerine dayanarak devlet idaresi ve ahlk konularnda tleri ihtiva etmektedir. Eser Zeynep Korkmaz tarafndan yaymlanmtr.113 Kabusnme evirisi de Germiyan beyi Sleyman ah adna yaplm bir tercmedir. Aynen Marzubannme gibi bir ahlk ve siyaset kitabdr. Bu eser birok kez Trkeye aktarlmtr. Bunlar ierisinde Mercmek Ahmedin II. Murad adna 1432 ylnda yapt tercme en ok tannadr.114 eyholunun nemli bir eseri de Kenzl-kber ve mehekkl-ulemdr. Bu eser, siyasetnme tarznda mensur bir eserdir. Mellif 1401 ylnda yazd bu eserinde padiahlarn, vezirlerin, beylerin ve kadlarn durumlarndan bahsetmekte; devrin sosyal hayatndan izgiler aksettirmektedir. Eser Kemal Yavuz tarafndan yaymlanmtr.115 Ahmed XIV. yzylda yetien airlerin en byklerinden biri olan Ahmednin hayat hakknda kaynaklarda verilen bilgiler yetersiz olup, bunlar da birbirleriyle eliir mahiyettedir. Bu bakmdan ad, doumu, tahsili, ne ile megul olduu vb. hususlar henz kesin olarak akla kavumu deildir. Bununla birlikte kendi eserlerinden edinilen bilgiler daha salkl grnmektedir. iirlerinde Ahmed mahlasn kullanan airin ad, kaynaklarda Tceddin Ahmed b. brhim b. Hzr, Tceddin brhim b. Hzr gibi birbirinden biraz farkl ekillerde kaydedilmektedir.116 Tceddin lakabnn yalnzca brahim ismine geldii gz nnde bulundurulunca, asl adnn brahim, lakabnn Taceddin ve babasnn adnn da Hzr olduu, bu bakmdan Tceddin brhim b. Hzr eklindeki kaydn onun adn en doru biimde yanstt kabul edilmektedir.117 Kaynaklarda Germiyanl, Sivasl ve Amasyal olarak gsterilen Ahmednin doum yl ve nereli olduu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Ahmed ile ada olup, I. Mehmed zamannda onunla grm olan bn Arabahn, airin mrnn sonuna doru Amasyada bulunup 80 yan gemi olarak orada vefat ettiini haber vermesi, Ahmednin bu ehirden olabileceini akla getirmektedir. Ayrca Ahmednin iirleri arasnda da Ceml vasf-y-la Ahmed nazm saf#sndan Amsiyye urur tana bu gn Msr-la rza118 gibi Amasyay vc nitelikte manzumelere rastlanmas bu kanaati kuvvetlendirmektedir. airin doum yl da kesin olarak bilinmemekle birlikte, baz kaynaklarn 80 yan gemi olarak 815te (1413) ldn haber vermelerine baklarak,119 onun 735 (1334-1335) ylndan nce domu olabilecei kabul edilmektedir. lk tahsilini nasl ve nerede yapt hakknda da gvenilir bilgiler mevcut deildir. Bununla birlikte baz kaynaklar, onun evresindeki limlerden renim grdn kaydederler.120 Bylece ilk renimini Anadoluda tamamlayan Ahmed, bilgisini artrmak ve byk limlerden ders grmek zere Msra gitmi ve orada eyh Ekmeleddinin rencisi olmu, Hac Paa ve Molla Fenr ile de ders arkadal yapmtr.121 Msra ne zaman gittii belli deildir. Eserlerinden, orada din ilimlerden baka tp, riyziye, astronomi ve mantk gibi birok ilim dalnda renim grerek esasl bilgiler edindii, geni ve ansiklopedik bir kltrle memleketine dnd anlalmaktadr.

1000

Msr dnnde Aydnoullarna intisap eden air, Aydnolu sa Beyin olu Hamza Bey iin Mirkatl-edeb adl Arapa-Farsa bir szlk ile, ona bal olarak Arapann sarf ve nahvine dair Mznl-edeb ve Miyrl-edeb isimlerinde iki ders kitab yazmtr.122 Ahmednin Germiyanolu Sleyman aha da intisab bilindiine gre (A, I, 216), bu intisabn Aydnolu sa Beyden nce mi yoksa sonra m olduu hususu akla kavumu deildir. Ayrca onun Osmanl sarayna intisabnn da hangi yllarda olduu bilinmemektedir. Byk bir ihtimalle, Germiyan Beyi Sleyman ahn sohbet arkada olan Ahmed, Sultan I. Muradn Germiyan elde etmesi zerine, Osmanllara intisap etmitir. Yldrm Bayezidin Ktahyaya vali tayin ediliinden sonra, Ahmednin onunla sohbet arkadal yapt ve byk hkmdardan sayg ve iltifat grd belirtiliyorsa da123 bu hususun doruluunu destekleyen herhangi bir kesin delil mevcut deildir. Hatta Yldrm Bayezid ile Timur arasnda meydana gelen Ankara Savann, Yldrm aleyhine sonulanmasndan sonra, Ahmednin Timurun yannda kald eklindeki kaytlarn da bir rivayetten ileri gitmedii anlalmaktadr. Ahmed, Yldrmn ehzadesi Emir Sleymandan yakn ilgi grmtr. iire ve airlere kar byk ilgi gsteren bu ehzadenin, Ahmed gibi hretli bir airi maiyetine alarak ona bir mevki verdii muhakkaktr. Baz kaynaklarda airin gece gndz Emir Sleymann meclisinde bulunduu ve ehzadenin byk tevecchn kazand zikredildii gibi,124 Ahmednin kendi eserlerinde de bu konuyla ilgili ak kaytlar mevcuttur. Mesel skendernmedeki Mevlid ksmn Bursada Emir Sleyman zamannda yazmas, skendernme, Cemd Hurd ve Tervhul-ervh adl eserlerini ona ithaf etmesi, Ahmed ile Emir Sleyman arasndaki yaknln ak delilleridir. Ahmednin telif hayatndaki en verimli yllar da Emir Sleymann yannda bulunduu devre olmutur. ehzade ile olan mnasebetini, onun lmne (1410) kadar devam ettiren air, Emir Sleymann vefatndan sonra kendisine yeni bir hmi aramak durumunda kalm ve o yllarda Bursaya gelen I. Mehmede intisap etmitir. Son yllarn elebi Mehmedin himayesinde geiren Ahmed, ehzade II. Murada hocalk da yapmtr. Ahmednin 815 (1413) yl sonlarnda, Amasyada divan ktiplii grevinde iken vefat ettii bildirilmektedir.125 Ahmed, XIV. yzyln en gl airi olup edeb ve ilm ahsiyeti ile bu yzyla hkmetmi bir sanatkrdr. Meydana getirdii 9000 beyitlik Divan, 8000 beyitten fazla skendernmesi, 10.000 beyti aan Tervhul-ervh ve 5000 beyitlik Cemd Hurd gibi muazzam eserleriyle XIV. yzyl Anadolu Trkesi iin ok geni kaynaklar brakmtr. Anadoluda uzun zaman bir konuma dili olarak varln devam ettiren Trke, ancak etin bir mcadeleden sonra ilim ve edebiyat dili haline gelebilmitir. Anadoluda Trk dili ve edebiyatnn tekml tarihine ait birer hazine durumunda olan bu eserler, Trkenin geliim sreci ierisinde kaydettii deiiklikleri ortaya koymalar ynnden yaplacak incelemeler iin byk deer tamaktadrlar. Bu bakmdan XIV. yzyl Anadolu Trkesini en iyi kullananlardan biri olan Ahmednin, Trkenin zenginleerek gelimesinde ve Anadoluda klasik Trk edebiyatnn kurulmasnda sekin bir yeri vardr. XIV. hatta XV. yzyl airlerinden pek ounun, Trkenin nazm dili olarak kaba ve sert oluundan yaknmalarna ve Trke yazdklar iin zr dilemelerine karlk, Ahmedde byle bir dnceye rastlanmaz. Bu husus ondaki Trke sevgisine balanabilecei gibi, intisap ettii beylerin Trke yazmas konusunda arzularnn bulunabileceini de akla getirmektedir. Ne olursa olsun, onun

1001

Trke sylemede devrinin yegne airi olduu eski kaynaklarca da kabul edilen bir husustur.126 Medrese tahsili grerek yetimesine, din ilimlere vkf olmasna, devrinin din ve tasavvuf yaayn bilmesine ramen Ahmed, eserlerinde daha ok din d konular ele alp ilemitir. Onun eserlerinde devrinin sosyal hadiselerine ait izgiler, tarih ve eitli konulara ait bilgiler bulmak mmkndr. Bu bakmdan ortaya koyduu almalar yalnzca bir sanat eseri hviyetinde olmayp ilm bir nitelik de tamaktadrlar. eitli konularda pek ok eser meydana getiren Ahmed, ran airlerinden Nizm, Kemal Hucend ve Selmn- Svecnin tesirinde kaldn ifade etmektedir. Ayrca kendi ada olan airlerden Glehr ve eyholunu tenkit etmekle beraber,127 eserlerinde Glehr, Hoca Mesud ve eyholunun, tasavvufa olan meyli dolaysyla da k Paa ve Yunus Emrenin tesirleri hissedilmektedir. Mesel Cihandan ben usanmam bana sini gerek sini Kamulardan enmiem bana sini gerek sini Gerekmez rh-la reyhn gerekmez hr-la vildn Gerekmez ravza-i rdvn bana sini gerek sini Gerekmez mlket-i dny gerekmez devlet-i ukb Gerekmez kevser-i tb bana sini gerek sini128 gibi syleyileri bu tesirleri ak olarak gstermektedir. Bununla birlikte kendisinin de XV. yzyl airlerinden pek oklar zerinde etkisi olmutur. II. Murad devri airlerinden Hatibolu Bahrlhak#yk adl eserinde: Celleddn-i Mevln-y azam Ki oldur mefhar-i merd-i muazzam Nizmeddni Sad hoca Attr Bular man bahrn kld settr Bularu tbiidr ogldur hem Dehn Ahmed eyhogldur hem Benm dah bular hum dururlar Kimi emsm kimi mhum dururlar129 beyitleriyle Mevln, Nizm, Sd, Attr gibi byk sanatkrlardan sonra Dehhn, Ahmed ve eyholunu da kendisinin gnei, ay ve ah olarak zikretmektedir. Ahmet Paa, Nizam, Cem ve eyh gibi birok air ondan etkilenmi ve ona nazire sylemitir. bn Kemal ve Bak gibi XVI. yzyl airlerinin ona nazire sylemeleri,130 Ahmednin hretinin bu yzyl sonlarna kadar devam ettiini gstermektedir. Ksaca Ahmed sanat, ilmi, edeb kiilii ve eserleriyle kendinden sonraki yzyllara ses ulatrmaya muvaffak olmu bir air, hattat, ressam, deerli bir hekim ve ansiklopedik bir limdir. Ahmednin Hamzav adnda air ve tarihi olduu bildirilen bir kardei de vardr. Eserleri: 1. Divan. Sanat bakmndan airin kudretini gsteren en dikkate deer eseridir. 9000 beyti bulan bu divanda 74 kaside, 2 terciibend, 7 terkibibend, 1 muhammes ve 764 gazel bulunmaktadr. Divandaki kasidelerin ou (23 tane) Emir Sleyman iin sylenmitir. Bunlar da,

1002

airin ehzadeye olan samimi balln gstermektedir. Zarif ve usta bir syleyiin hakim olduu bu iirlerde, airin hayatna ait bilgilere ve devrin sosyal yaantsna ait izgilere rastlamak mmkndr. Trk edebiyatndaki en hacimli divanlardan biri olan Ahmed divannn yurt ii ve yurt d ktphanelerde kaytl yedi nshas bilinmektedir.131 Tunca Kortantamer bunlardan alt nshay geni bir biimde tantarak airin hayat, eserleri, hayat ve dnya gr ile ilgili bir alma yapmtr.132 Yaar Akdoan da Divann alt nshasna ve eitli mecmualardaki iirlere dayal olarak tenkitli metnini ortaya karm, dil zellikleri zerinde bir doktora tezi hazrlamtr.133 Divann tamam henz yaymlanm deildir. Ancak Yaar Akdoan, Divandan setii bir ksm iirleri gnmz diline evirileriyle birlikte neretmitir.134 Son olarak da Melike Erdem Gndz, Yaar Akdoann hazrlad tekinti metne dayal olarak, Divan zerinde bir tahlil almas yapmtr.135 2. skendernme. skendernme adndan da anlalaca gibi, Byk skenderin, Dou edebiyatlarnda efsanelemi hayatna, idealine, aklarna, fetihlerine ait eitli rivayetlerden, destanlardan derlenmi bilgilerle din, tasavvuf, ahlk, felsefe, astronomi, tp vb. konularnn da ele alnd didaktik (retici) zellikler de tayan manzum bir eserdir. skendernme konusu Trk edebiyatndan nce ran edebiyatnda ele alnm, Firdevs (9341020), Nizam (1150-1214) ve Emir Hsrev-i Dihlev (1253-1325) konuyu manzum olarak ilemilerdir. Ancak onu mstakil bir eser erevesinde deerlendiren ilk air Nizamdir. Sonradan yazlan skendernmelerin ou bu eserden etkilenmilerdir. Trk edebiyatnda yazlan ilk manzum skender hikyesi Ahmednin skendernmesidir. Ahmed konuyu ran edebiyatndan alm olmakla beraber, onu bir tercme erevesi iinde brakmamtr. Bu ortak konuyu ilerken daha nceki manzum skender hikyelerinden yararland gibi, bunlar dndaki baka kaynaklardan da yararlanarak, onu sadece maceralar silsilesi halinde brakmayp, kendi bilgisi, sanat ve bulularyla orijinal bir eser haline koymutur. Ayrca birok sosyal ve ahlk dnceyi ileyip Kuran, hadis, hendese, heyet, tp, tarih vb. konularna ait eitli bilgileri de yerletirmek suretiyle esere fikr, ahlk ve retici bir nitelik de kazandrmtr. Bunlardan baka ona bir Mevlid, bir de Dstn- Tevrh-i Mlk- l-i Osmn adn tayan Osmanl tarihi blm eklemitir. Aruzun filtn filtn filn kalbyla meydana getirilen eser 8754 beyitten olumaktadr. Kitabn sonunda 792 (1390) ylnda tamamland bildiriliyorsa da ( Ktp., TY, nr. 921, vr. 75b), mevcut nshalarn beyit says bakmndan byk farkllklar arz etmesi, mellifin bu tarihten sonra da esere birtakm ekleme ve dzeltmeler yaptn gstermektedir. skendernmenin ne zaman yazld ve kime sunulduu hususunda farkl gr ve deerlendirmeler vardr.136 Bu deerlendirme ve yorumlardan Ahmednin skendernmeyi Germiyanolu Sleyman ahn lmnden sonra yazmaya balad, Yldrm Bayezide sunmak isteyip sunamad, birtakm ilveler yaptktan sonra Yldrm Bayezidin olu Emir Sleymana sunduu anlalmaktadr. skendernme yazld yldan itibaren byk bir rabet grm, hemen hemen btn eski kaynaklarda adndan bahsedilmi, yalnz Anadolu sahasnda deil, ran ve Trkistanda da okunmu deerli bir eserdir. Bu deerli mesnevinin yurt ii ve yurt d ktphanelerinde 75ten fazla nshas tesbit edilmitir.137 skendernmenin henz ilm neri yaplmamtr. smail nver, stanbul

1003

niversitesi Ktphanesindeki nshay ( Ktp., TY, nr. 921, vr. 1b-75b) bir incelemeyle birlikte tpkbasm halinde neretmitir.138 Ayrca Yaar Akdoan da, eserin baz ksmlarn gnmz Trkesine aktararak skendernmeden Semeler adyla yaymlamtr (Ankara 1988). skendernme ierisinde yer alan Osmanl tarihi ksm nce Necib sm,139 daha sonra da Nihat Sami Banarl,140 Mevlid blm ise smail nver141 tarafndan yaymlanmtr. Son zamanlarda skendernmenin Sleymaniye Ktphanesindeki nshalarndan birinde142 Ahmednin 497 beyitlik bir miracnmesinin bulunduu tespit edilip Yaar Akdoan tarafndan ilim lemine tantlmtr.143 Edebiyatmzda Ahmedden baka skendernme yazan airler de mevcuttur. Bunlar arasnda Ali ir Nev (. 1501, Sedd-i skender), Ahmed Rdvan (XIV. yzyl, Kssa-i skender), Ceml (XV. yzyl), Hayt (XV. yzyl), Hamzav (XIV. yzyl, Kssa-i skender) ve Nevl ilk akla gelenlerdir. Kaynaklarda Fig#nnin (. 1532) de bir skendernme yazd bildirilmekteyse de eser henz ele gemi deildir. 3. Cemd Hurd. ran airi Selmn- Savecnin (. 778/1376) ayn adl eserinden tercme yoluyla meydana getirilmi 5000 beyitten oluan ve aruzun mefln mefln feln kalbyla kaleme alnm bir mesnevidir. Eser 806 (1403) ylnda Emir Sleymann istei zerine yazlm ve ona sunulmutur. Ancak Ahmed, Emir Sleymann 1410da lmnden sonra kitabn ba ksmnda yapt baz deiikliklerle onu I. Mehmede sunmu veya sunmak zere hazrlamtr.144 Ahmed, Cemd Hurdin konusunu Selmn- Svecden almakla birlikte, eseri sadece bir tercme olmaktan kurtararak, birok ilveler yapmak suretiyle ona bir telif nitelii kazandrmtr. Deiik kaynaklardan yararlanarak onu det yeniden yazyormucasna ele alm, yeni iirlerle sslemi ve 2700 beyitten ibaret olan Selmn- Svecnin eserini 5000 beyte kararak iki misli bir hacme ulatrmtr. Tarih kaynaklardan sadece Sehde (Het Behit, stanbul 1325,s. 54) ve ona istinaden lde145 ad geen eser, Nihat Sami Banarl tarafndan bulunmu ve ilim lemine tantlmtr.146 Eserin tek nshas bilinmektedir. 847 (1444) ylnda istinsah edilmi olan bu nsha zerinde Mehmet Akaln bir doktora almas yaparak yazmann gramer zelliklerini incelemi (1969), daha sonra da metin ksmn yaymlamtr.147 Ahmedden sonra Sultan Cem (. 1495) ve XV. yzyl airlerinden Abd ve Aye Hubb Hatun adl iki air de birer Cemd Hurd kaleme almlardr. Cem Sultann eseri zerinde Adnan nce bir doktora almas yapmtr.148 4. Tervhl-ervh. Ahmednin tpla ilgili olarak, Yldrm Bayezidin olu Emir Sleymann emriyle kaleme ald bir mesnevidir. Aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlan eser 10.100 beyitten olumaktadr. Mesnevinin hangi tarihte yazld bilinmemekle birlikte, Emir Sleymann Bursada bulunduu 1403-1410 yllar arasnda yazld tahmin olunmaktadr. Ancak airin bizzat kendisi Tokuz ayu iinde u bu manzm Hitm- dniiyle old mahtm149 beytiyle eseri dokuz ayda tamamladn ifade etmektedir. Tervhl-ervh, Emir Sleymann lmnden sonra yaplan bir ksm eklemelerle elebi Sultan Mehmede de sunulmutur.150

1004

Kitab sath olarak inceleyenler, onun basit birtakm zevk u safahata ait meselelerin tbb bilgilerle kartrlarak gen hkmdar (Emir Sleyman) elendirmek maksadyla kaleme alndn ifade etmektedirler.151 Halbuki eserin derinlemesine bir incelemesi yapld zaman, bir emirin zevk ve elencesine siper olmak kaygsyla zevku safann ho gsterilmesi iin deil, ilm bir zihniyetle yazlm didaktik bir eser olduu anlalmaktadr. Nitekim nce Adnan Advar eserin tp bakmndan nemine temas etmi,152 daha sonra Bedi ehsvarolu, Tervhl-ervhta tbbn eitli meselelerinin ele alndn ifade ederek ilgili u aklamalarda bulunmutur: Bunda evvel terihe ait ksa fakat muntazam malumat verildikten sonra, teker teker hastalklarn tedavisinden de bahsedilmektedir. Ayrca kitapta didaktik bir metot da takip edilmitir. Filhakika mutat zere, besmele, hamdele, salveleden sonra nat- resl ve medh-i sultn ile sze balayan Ahmed, ilk cildin nazar ksmnda anatomi, pataloji gibi hazrlayc tbb bilgiler verdikten sonra, amel ksmnda hijyen ve farmakolojiye ait tatbik bilgiler veriyor. kinci ciltte ise teker teker hastalklarn araz ve tedavisinden bahsediyor ve nihayet szne eserinin tavsifi ile son veriyor. Ayrca mellif, eserinin hazrlanmasnda faydaland Enmzec, Mucez ve Hv gibi eserlerin ismini zikrederek zaman iin byk bir yenilik yapyor, yani mehaz veriyor.153 Kaynaklarn bazlarnda Ahmednin tpla ilgili muteber bir kitap yazd haber verilmekle birlikte, kitabn adndan bahsedilmemektedir. Ancak Bursal Mehmet Tahir eserin adn yanl olarak Tefrhulervh diye kaydetmitir.154 Sadettin Nzhet Ergun bunlara dayanarak eseri Kanun ve ifa Tercmesi diye nitelendirmektedir.155 Uzunarl da kitabn adn yanl olarak Kitbr-revyih eklinde kaydetmitir.156 Mellifin airlik ynnn ar basmasndan dolay, tbb cephesi zerinde pek az durulmutur. airin bu yn zerinde ilk defa ciddi olarak duran aratrmac Bedi ehsvarolu olmutur. Tervhlervhn tbb adan deerlendirmesini yapan aratrmac, eserin konular fihristini de hazrlamtr.157 Tervhl-ervh 4000 beyitlik bir eser zannedilirken bu incelemelerden sonra, on bin beyitten fazla olduu, mellifinin Adedle on bin hem yz dahidr ifadesiyle de sabit olmutur. Yazmann iki nshas mevcuttur.158 5. Bedyius-sihr f sanyii-ir. Edeb sanatlarla ilgili olan bu eseri Ahmed, Redddn-i Vatvtn (. 573/1177-78) Hadykus-sihr adl eserinin Farsa rneklerini artrarak, kitab biraz deitirmek suretiyle meydana getirmitir. Eserin tek nshas bilinmektedir.159 Ayn mecmua ierisinde Ahmednin Mirk_tl-edeb (vr. 74b-113a) adl manzum szl ile, Mznl-edeb (vr. 113b121b) ve Miyrl-edeb (vr 124b-130a) adl Arapa sarf ve nahve ait risaleleri de yer almaktadr. Eski kaynaklarda varlndan sz edilmeyen eseri, ilim lemine ilk kez Nihat etin tantmtr.160 6. Mirk#tl-edeb. Aydnolu sa Beyin olu Hamza Bey iin yazlm Arapa-Farsa manzum bir szlktr. Eserden ilk nce Ukudn-nasha adl manzum kitabnda bn Arabah (1389-1450) bahsetmekte,161 Ktib elebi de eserin manzum bir lugat olduunu kaydetmektedir.162 Son zamanlara kadar ele gemeyen bu eseri ilk defa Nihat etin bulmu ve ilim lemine tantmtr. Ancak yararland nshada mellifin ad zikredilmedii iin Mirk#tl-edeb zannettiim bu eserin diyerek ilm ihtiyat da elden brakmamtr.163 Daha sonra Konya ktphanelerinde bir inceleme yapan Ahmet Ate de, bu nshay bahis konusu yapm ve etinin grlerine aynen katlmtr.164 Nihat

1005

etinin eseri ilim lemine tantmasndan sonra, Ali Alparslan da Mirk#tl-edebin stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Kitaplnda (nr. 3923) bulunan yeni bir nshasn tantm ve mecmudaki kayda gre eserin adnn Farsa izafetle Mirk#t- Edeb eklinde olmas gerektiini belirtmitir.165 Bu deerlendirmelerden sonra konuya yeniden eilen Nihat etin, eserin birka nshasn daha tespit ederek bunlar ayr ayr tantmtr.166 7. Mznl-edeb, Miyrl-edeb. Her iki eserin de Aydnolu sa Beyin olu Hamza Bey iin hazrlanm birer ders kitab olduu anlalmaktadr. Bunlardan Mznl-edeb Arapann sarfna (ekil bilgisi), Miyrl-edeb ise Arapann nahvine (cmle bilgisi) dairdir. ki eser de Farsa olarak kaside tarznda kaleme alnm olup etinin tantt mecmua ierisinde yer almaktadr.167 Bu eserlerin dnda Ahmednin Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn, Mevlid ve Miracnme adl manzumeleri ayr birer eser olmayp skendernme ierisinde birer blmdr. Bunlardan Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn Nihat Sami Banarl, Mevlid smail nver, Miracnme ise Yaar Akdoan tarafndan yaymlanmtr. Ayrca kaynaklarda adndan sz edilen Kasde-i Sarsar erhi (Kefz-zunn, II, 1340) ile Hayratl-ukal (Kefz-zunn, I, 694) adl eserler bugne kadar ele gemi deildir. Latf, Lik#den bahsederken onun Ahmednin Yusuf u Zelihasna nazire sylediine temas ederek, Ahmednin bir Yusuf u Zelihasnn olduunu zikreder (Tezkire, s. 304). Fakat bu iki eser imdiye kadar ortaya kmadndan Ahmedden bahsedenler Yusuf u Zelihay ona izafe etmekle birlikte, byle bir eserle karlamadklarn belirtmilerdir. Son zamanlarda bir Yusuf u Zeliha mesnevisi bulunmu olup, bunun da Akkoyunlu Hkmdar Sultan Yakub devri airlerinden Akkoyunlu Ahmedye ait olduu tespit edilmitir.168 Ayn ekilde Ahmedye isnat edilen Esrarnme Tercmesinin de, Akkoyunlu Ahmedye ait olduu ve 884te (1479-80) Sf Halil adna kaleme alnd anlalmtr.169 Bunlardan baka Ahmednin Sleymannme, Cenknme, Kanun ve ifa Tercmesi gibi eserlerinden de sz edilmekle birlikte, airin byle eserlerinin bulunmad, bunlardan Cenknmenin engnme olup Ahmed-i D tarafndan kaleme alnd kesinlik kazanrken, Kanun ve ifa Tercmesi isminin ise kaynaklardaki yanl bir nitelendirmeden ortaya kt anlalmtr. Ayrca Halilnme sahibi Abdlvsi elebi, eserinin sebeb-i telif ksmnda Ahmednin Veys Rmni tercmeye baladn ancak mrnn buna kfi gelmeyip eserin yarm kaldn haber vermekteyse de170 Ahmednin byle bir tercmesi henz ele gememitir. Ahmed-i D XIV. yzyln ikinci yarsyla XV. yzyln ilk yarsnda Yldrm Bayezid, Emir Sleyman ve elebi Mehmed devirlerinde yaam olan D, Eski Anadolu Trkesi dneminin nde gelen ahsiyetlerindendir. Tbb- Nebev Tercmesi mukaddimesindeki Ahmed ibn brhim ibn Muhammed el-marf bid-D171 ifadesinden adnn Ahmed, mahlasnn D, babasnn adnn brahim ve dedesinin isminin de Mehmed (Muhammed) olduu anlalmaktadr. Dden bahseden kaynaklarn hemen hepsi onun Germiyanl olduunu kabul ederler.172 Ancak Hammer, herhalde bir yanl anlamadan dolay onun Karamanl olduunu kaydeder. Esasen airin doum yeri hakknda kesin bir bilgi yoktur. Onun Germiyanl olarak gsterilmesi, daha ziyade

1006

adn Germiyanoullar zamannda duyurmasndan ve kendisinin Germiyanoullarnn hizmetinde bulunmu olmasndan kaynaklanmaktadr.173 Her ne kadar kaynaklar onun Germiyanl olduu hususunda birleirlerse de, Dnin Germiyan Beyi II. Yakub adna kaleme ald Tabirnme Tercmesi dnda, teki eserlerinin hibirinde Germiyan saray ile ilikisi olduunu gsteren ak belirtilerin bulunmay, onun Germiyanla olan mnasebetlerinin nemli lde olmadn akla getirmektedir.174 Kaynaklarn Dnin doum yeri, yl ve yaad dnem zerinde verdikleri bilgiler de birbirini tutmamaktadr. Seh Bu dahi Mr Sleyman airlerindendir175 ve Latf Mr Sleyman airlerinden176 diyerek onun Emir Sleyman devri (1402-1410) airlerinden biri olarak gsterdikleri halde, Knalzade Hasan elebi177 ile Mehmed Sreyya178 Dyi I. Murad devri (1362-1389) airleri arasnda zikrederler. Seh Ehl-i ilim ksmndan her fenden haberdar, kadlk etmi kiidir diyerek Dnin Germiyanda kadlk yaptn haber vermekteyse de, bu grevi hangi yllar arasnda yapt bilinmemektedir. Bununla birlikte Germiyanolu Sleyman ah, kz Devlet Hatunu Yldrm Bayezid ile evlendirdii zaman (1378) Tavanl, Emet, Eriboz ve Ktahya ehirlerini de eyiz olarak vermiti.179 Bu srada Yldrm, Ktahyaya vali olarak tayin edilmi ve 1378-1389 yllar arasnda orada valilik yapmtr. Dnin de o yllarda Ktahyada bir mddet kadlk yapt ve Yldrmn tahta gemesi zerine byk olu Emir Sleymanla burada tanm olduu tahmin edilmektedir. Germiyan Hkmdar Sleyman ahn 789da (1387) lm zerine yerine, II. Yakub hkmdar olmu ve Dyi kendi himayesine almtr. Bu arada D Tabirnme Tercmesi adl eserini kaleme alarak II. Yakuba sunmutur. Yldrm Bayezidin birtakm beylikleri, bu arada Germiyan Beyliini de Osmanl hkimiyeti almas zerine, hmisiz kalan D, byk ihtimalle Ktahyada tant Emir Sleymann yanna gitmitir. Emir Sleymann Ankara Savana (1402) katld bilinmektedir. Ancak Dnin bu srada nerede olduu bilinmemektedir. Ankara Savann malubiyetle sonulanmas zerine, Yldrmn oullar arasnda taht ve veraset kavgalar ba gstermi, Emir Sleyman Edirneye gelerek tahta kmtr. te Dnin Osmanl sarayna asl intisabnn bu esnada olduu kabul edilmektedir.180 Sanatkrlar himaye eden, edebiyata merakl, son derece cmert olan Emir Sleymann evresinde pek ok sanatnn topland bilinmektedir. Ahmed, eyh, Hamzav gibi birok air, hkmdara iirler syleyip eserler sunmaktaydlar. D de bu arada engnme adl eserini meydana getirerek Emir Sleymana sunmutur (808/1406). Emir Sleymann 1410 ylnda ldrlmesinden sonra D, elebi Mehmede intisap etmitir. Bu arada Farsa divann tanzim ederek Vezrizam Hac Hayreddin Paaya sunmutur. Ayrca II. Murada, ehzadelii srasnda hocalk da yapm ve onun iin Ukudl-cevhir adl eseri kaleme almtr.181 elebi Mehmedin 1421de vefat etmesinden sonra II. Muradn himayesine giren D bu hkmdar adna Attrdan Tezkiretl-evliyy tercme etmitir. Bundan sonra baka eser yazmad anlalmaktadr. Ahmed-i Dnin nerede ve ne zaman ld de kesin olarak bilinmemektedir. Kaynaklarn, onun lm yl ile ilgili olarak verdikleri bilgiler ise tutarsz ve karktr. Hammer, airin lmn 815

1007

(1412) yl olarak gstermekteyse de182 bu tarih Dnin deil Ahmednin lm yldr. Buradan Hammerin bu iki airi kartrd anlalmaktadr. Nitekim Gibb de Hammerin verdii tarihi kabul etmemektedir.183 Sicill-i Osmnde ise D Sultan Murd- Evvel asrnda vefat eylemi bir air olarak gsterilmektedir ki bu da yanl bir deerlendirmedir. Zira Yldrmn olu Emir Sleyman devrinde (1402-1410) yaam, ona eserler sunmu birinin, I. Murad zamannda (1362-1389) lm olarak gsterilmesi mantk deildir. Kefz-zunnda ise Dnin lm yl 820 (1421) civar olarak gsterilmektedir.184 Esasen bu tarihlerin hibiri gerei yanstmad gibi, bir tahminden teye de gememektedir. Son zamanlarda D divannn yeni bir nshasnn tesbit edilmi olmas,185 onun lm yl ile ilgili olarak doru bir tahminde bulunmay mmkn klmaktadr. Divann bu nshasnda elebi Mehmed iin yazlm bir mersiye ve II. Murad hkmdar olarak metheden iir yer almaktadr. Buradan hareketle Ahmed-i Dnin, Sultan II. Muradn tahta kt yllarda (1421) hayatta olduu ve yann bir hayli ilerlemi bulunduu anlald gibi, vefatnn da bu tarihten sonra olduu aklk kazanmaktadr. Bylece Karaca Beyin tevikiyle II. Murad adna Farsadan tercme edilen Tezkiretl-evliynn Dnin eseri olup olmad konusundaki tereddtler de186 byk lde ortadan kalkm grnmektedir. Nerede ld ve mezarnn nerede olduu da belli degildir. Ancak Bursada onun adyla anlan bir mahalle, bir hamam ve bir cami bulunmaktadr.187 Caminin yannda bulunan mezarn D Dede Kabri diye anld ve bunun Ahmed-i Dye ait olduu rivayet edilmektedir.188 Dnin ahsiyetiyle ilgili bir tartma da onun, Sheyl Nevbahar yazan Hoca Mesudun yeeni zzeddin Ahmed ile ayn kii olduu hususudur. smail Hikmet Ertaylan, Firdevs-i Tavlin Sleymannme mukaddimesinde, mesnevi yazan airlerden bahsederken Dyi de Sheyl Nevbahr yazan kii olarak gstermesine dayanarak, onun Hoca Mesud (Mesud b. Ahmed)un yeeni zzeddin Ahmed ile ayn ahs olduunu ne srmektedir.189 Ancak Firdevs-i Tavlin eserinde Dnin Mesud b. Ahmedle ilikisi konusunda herhangi bir kayt bulunmad gibi190 Sheyl Nevbaharda da Dnin adndan hi bahsedilmemektedir. Ayrca kaleme ald her eserinde adn zikreden ve Tbb- Nebev Tercmesinde isim zincirini ve mahlasn Ahmed b. brhim b. Muhammed el-marf bid-D eklinde ak olarak veren D, hibir yerde adn zzeddin Ahmed olarak anmamaktadr. Kald ki bir ak hikyesi olan Sheyl Nevbahar konusu, Ahmed-i D tarafndan ele alnm olabilir. Bu durum onun, ayn konuyu ileyen zzeddin Ah medle ayn kii olmasn gerektirmez. Bu bakmdan Ertaylann ileri srd grleri, konuyu akla kavuturacak belgeler ortaya kncaya kadar ihtiyatla karlamak gerekmektedir. D adalarna gre verimli bir kimsedir. Telif, tercme, manzum ve mensur pek ok eser meydana getirmitir. Ansiklopedik bir kiilie sahip olan D, Kuran, tefsir, hadis gibi din-er ilimlerden balayarak lugat, aruz, in usul, heyet, riyaziye, rya tabiri, tarih, tp konularnda kitap yazmtr. Btn bunlar onun iyi bir tahsil grerek yetitiini ortaya koymaktadr. Ancak tahsilini nerede ve kimlerden yapt konusunda aydnlatc bilgiler mevcut deildir. Onu Germiyanl olarak gsterenler, XIV. yzyl sonlarnda Germiyan muhitinin hayli gelime gsterdiine dikkat ekerek, eyholu, Ahmed, Hamzav ve eyh gibi byk ahsiyetler yetitiren bu evrenin, Dnin yetimesinde nemli rol bulunduunu ifade etmektedirler.191

1008

Ahmed-i D hakknda bir inceleme yapan smail Hikmet Ertaylan, airlik ve sanat ynnden onu ada Ahmed ile karlatrp Ahmed-i D sanata Ahmedden ok yksek olduu gibi, nesir sahasnda da mnferittir. eyhden de mukaddem olmak itibar ile kendi devrinin en ileri gelen, hatta eyh zerinde de tesiri olan bir stattr diyerek Dnin nazm sahasnda Ahmedden stn bir seviyede ve nesir alannda da zamannda tek olduu iddiasnda bulunmaktadr.192 Bu ifadeler hayli mbalaal bulunsa bile, Dnin edebiyat ve dil tarihimizdeki yerine iaret etmeleri bakmndan nem tamaktadrlar. Zira onun hakknda hkm verenler, eserlerini grmeden, onlar incelemeden, yalnzca elde bulunan be gazeline bakarak Dnin edeb deeri hakknda fikir yrtmlerdir. Ayrca Din ve sfiyne bir ideal takip eden airleri brakarak hkmdarlara ve byk ricale kasideler, ak u arap iirleri, sevda maceralarn musavvir manzum, ldin hikyeler yazan sanatkrlara gzmz evirecek olursak, bunlarn en eskisi olan Dyi grrz. Germiyan ve Osmanl saraylarna mensup olan bu air Selmn- Svec, Kemal Hucend gibi Acem airlerini olduka muvaffakiyetle taklit etmitir. Mamafaih onu byk bir air saymak ve Osmanl iirinin tekml zerinde mhim bir tesiri olduunu iddia etmek tamamyla yanl ve esasszdr193 gibi ind yarglarda bulunularak onun byk bir air olmad ileri srlmtr. Oysa ki eski kaynaklarda bile Dnin edebiyatmzdaki yerinden sitayile bahsedip onu statlk mevkiinde gsterenler vardr.194 Ayrca Dnin iirleri gzden geirilince zamanna gre aruzu hayli baaryla kulland, kafiye ve edeb sanatlarda maharetli olduu, gzel bir nazm ve nesir diline sahip bulunduu anlalmaktadr. Deiik konularda birok eser vererek ustaln ortaya koyan Dnin eserleri gn na ktka, edeb ahsiyeti ve sanatkrl konusunda daha objektif deerlendirmeler yaplmaktadr. Ruhundaki alkantnn trl grnlerini, rikkat ve hzn, duyarll, zlemi, mitsizlii sehl-i mmteni saylabilecek ok samimi ve sade bir biimde anlatan D, zarif, uh, ince ak iirleri yazmtr. Rind, lubali, epikryen bir ruh tayan iirleri olduu gibi, tasavvuf ve rifane bir eda ile yazlm olanlar da vardr. Lirik ve didaktik iirlerinde de ayn baary gsteren D, ince hayalleri, derin duyular, ililiiyle olduu kadar, tasvir ve tahkiyedeki kudreti ile de byk deer tayan bir sanat olarak kabul edilmektedir.195 D Trkeyi baar ile kullanm, Trkenin kaba ve ifadeye elverisiz olduunu syleyenlere karlk, meydana getirdii pek ok eserle, onun Arapa ve Farsa karsndaki ifade kabiliyetini ispat etmi ve Trkenin bir edebiyat ve ilim dili olarak gelimesinde byk rol oynamtr. XIV. yzyl, Anadoluda gelien yaz dilinin yeni yeni olutuu ve divan iiri dilinin henz tam olarak teekkl etmedii bir dnemdir. Bu bakmdan Ahmed, eyholu, eyh gibi airlerin eserlerinde olduu gibi, Ahmed-i Dnin eserlerinde de eski yaz dili geleneine ait pek ok arkaik unsur bulunmaktadr. O yzden Dnin eserleri Eski Anadolu Trkesi dnemi iin birer dil ant ve hazinesi durumundadrlar. a) Manzum Eserleri: 1. Trke Divan. Burdur Halkevi Kitaplnda bulunan (nr. 735) D klliyat iinde yer almaktadr. Bu klliyat iinde ayrca engnme ile Vasiyyet-i Nirvn da mevcuttur. Klliyat ilk defa Ahmet Ate tarafndan tespit edilmitir.196 Kark durumda olan klliyat daha sonra smail Hikmet Ertaylan tarafndan sraya konularak Dnin hayat ve eserleri hakknda geni bir incelemeyle birlikte tpkbasm halinde yaymlanmtr.197 Klliyat iinde yer alan Divanda ikisi elebi Mehmed hakknda olmak zere be kaside ve 199 gazel bulunmaktadr. Dnin Cmiun-nezir198

1009

ve Mecmatn-nezir199 gibi nazire mecmualarnda, baka iirlerine de rastlanmas divannn eksik olduunu akla getirmektedir. Divan tpkbasm halinde yaymlayan . H. Ertaylan, bu divanda yer alan iirlerinin airin Osmanllara intisap ettikten sonra yazd iirler olup Germiyanda yazd iirleri iine almadn, ok velt bir air olan Dnin Germiyandayken de ayrca bir divan tertip etmi olabileceini ileri srmektedir. Nitekim son zamanlarda D Divannn Msr Mill Ktphanesinde (Drl-ktbil-kavmiyye, nr. 8658/23) ikinci ve tam bir nshas bulunmutur.200 Ne var ki bu nshada da airin Germiyan beyleri iin yazlm herhangi bir iirine rastlanmamtr. D Divan zerinde Mehmet zmen, Seluk niversitesinde bir doktora almas yapmtr.201 2. Farsa Divan. elebi Mehmedin tahta kmas mnasebetiyle 816 (1413) ylnda tanzim edilmitir. Dnin kendi el yazs ile hazrlayp Hayreddin Hac Halil Beye sunduu eserin tek nshas bilinmektedir.202 Bu nshadan Ali Nihat Tarlan tarafndan istinsah edilmi yeni bir nshas da Sleymaniye Ktphanesinde bulunmaktadr (Tarlan, nr. 187). Eser zerinde Tulga Ocak bir doktora almas yapmtr.203 3. engnme. Emir Sleyman adna kaleme alnan eser aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlm, 1446 beyitten ve 24 blmden olumaktadr. Emir Sleymann elence meclislerinden alnan ilhamla meydana getirildii anlalan eserin Dnin en orijinal ve kuvvetli eseri olduu sylenebilir. eng ad verilen Trklere mahsus bir musiki aletinin yapsn alegorik bir biimde ele alp, yer yer tasavvuf motifler ve remizlerle anlatan eser, romantik bir karakter tamakla birlikte ibret verici ynleriyle didaktik bir grnm de arz etmektedir. engnmede engin yapl ve onu meydana getiren ipek kl, servi aac, ahu derisi, at kuyruu ile yaplan hasbhaller, onlarn mene ve mahiyetleri ile eng haline gelinceye kadar balarndan geenler anlatlr. Hikye tatl dilli insanlarla dolu cenneti andran bir meknda geer. Meclis bir ak ve safa meclisidir. eng ve onu meydana getiren drt unsurun hepsi uzaktan gelmi, z meknlarndan ayrlm ve gurbet acsyla yanmaktadrlar. Bu hasbhallerden ve drt unsurun maceralarn kendi azlarndan anlatmalarndan sonra visale bu drdnn birlemesiyle varlabilecei sonucuna ulalr. Ahmed-i Dnin musiki konusundaki derin bilgisini de gsteren ve grnte bir saz hikyesi olan engnme ayrca din ve tasavvuf bir ruh da tamaktadr. engnmenin ismi kaynaklarn bir ksmnda Cenknme eklinde kaydedilerek204 konusunun sava olduu zannedilmitir. l ise onun Ferahnme olduunu kaydetmitir.205 Baz aratrclar ise Dyi hem engnme hem de Ferahnme adnda iki manzum eser yazm gibi gstermektedirler.206 Bursal Mehmet Tahir ise engnme makamnda bir Ferahnme yazmtr diyerek kaynaklarda farkl olan bilgileri birletirmeye almtr.207 Seh (s. 56) ve Latf (s. 85) eserin adn doru olarak kaydetmiler, ancak mahiyeti hakknda geni bilgi vermemilerdir. Eser elde olmad iin onunla ilgili deerlendirmelerin hemen hepsi tahmin yorumlar olarak kalm, bu da eserin gerek hviyetiyle tannmasna engel olmutur. Nihayet eserin ele gemesiyle hakkndaki pheler ortadan kalkm ve onun savala ilgili olmayp, eng ad verilen musiki aletinin yapln anlatan bir eser olduu anlalmtr. engnmenin Burdur, zzet Koyunolu ve Sivasta Ziya Karalda olmak zere nshas bilinmektedir.208 Burdur nshas smail Hikmet Ertaylan,209 zzet Koynolu nshas ise ngilizce bir

1010

giri ve indeksle birlikte Gnl Alpay210 tarafndan tpkbasm halinde yaymlanmtr. smail Hikmet Ertaylan engnmeyi faksimile ettikten sonra Vasfi Mahir Kocatrkten, daha salam nshasn aldn haber vermekteyse de bu nshann zzet Koyunolu nshas olduu anlalmtr. 4. Ukudl-cevhir. II. Muradn ehzadelii srasnda yazlm 650 beyitlik Arapadan Farsaya manzum bir szlktr. 51 kta zerine tertip olunan eserde Trkede kullanlan aruz bahirleri zerinde de durulmu ve her bahrin czleri kta sonlarnda gsterilmitir. Ukudl-cevhir, Redddin Vatvtn (. 573/1177-78) Nukudz-zevhir ve Cuhdl-cevhir adl Arapadan Farsaya tercme ettii eserin ksa bir evirisidir. Eserin biri Raif Yelkencide olmak zere be nshas bilinmektedir.211 Baz nshalarnda satr aralarnda kelimelerin Trke karlklar da mevcuttur. 5. Vasiyyet-i Nirevn. Aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlm 115 beyitten oluan didaktik bir mesnevidir. Adaletiyle tannm bir hkmdar olan Enirvnn olu Hrmze verdii tleri ihtiva eden bu eser, terbiye ve telkin maksad ile pendnme trnde kaleme alnmtr. Eserin amac nasihat vermek olduundan ataszlerinden, halk deyimlerinden bolca yararlanld gibi, pek ok yet-i kerme ve hads-i erfe de telmihte bulunulmutur. Kaynaklarda ad gemeyen manzume Burdur Halkevi Kitaplndaki klliyat ierisinde yer almaktadr. smail Hikmet Ertaylan tpkbasm halinde yaymlamtr.212 6. Cmasbnme Tercmesi. Nasr-i Tsnin (. 672/1474) ayn adl eserinin Trkeye tercmesidir. 73 beyitlik kk bir mesnevi olan Cmasbnme, yldznme, falnme trnden bir eserdir. Ahmed-i Dnin bu eseri, Timur hadisesi dolaysyla tercme ettii anlalmaktadr. Raif Yelkenci yazmalar arasnda yer alan Sircl-kulb ve Mifthl-cenne iinde bulunan iki nsha birletirilerek smail Hikmet Ertaylan tarafndan tpkbasm halinde yaymlanmtr.213 Eksik bir nshas da stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Seminer Kitaplnda bulunan bir yazma iinde (nr. 4028, s. 292-299 [46 beyit]) mevcuttur. b) Mensur Eserleri: 1. Tecme-i Tefsr-i Ebl-Leys es-Semerkand. Timurta Paa olu Umur Beyin tevikiyle Emir Sleyman adna kaleme alnan bu byk eser, Anadolu sahasnda Trkeye tercme edilen ilk Kuran tefsiri olarak kabul edilmektedir. D tercmeyi meydana getirirken herkesin okuyup anlayabilecei bir dil kullanmtr. Ayrca eseri dorudan doruya bir tercme olarak brakmam, baka kaynaklardan da yararlanarak deta Trke yeni bir tefsir meydana getirmitir. Esere ilve ettii 234 beyitlik manzum mukaddime ksm ise tamamen telif olup ayr bir eser nitelii tamaktadr. Bu manzum mukaddime ksm Mustafa zkan tarafndan yaymlanmtr.214 Fakat bu manzum mukaddime ksm btn nshalarda mevcut deildir. Ses, ekil ve kelime kadrosu ynnden Eski Anadolu Trkesinin rnek metinleri arasnda yer alan tercmenin pek ok nshas bulunmaktadr. 2. Tercme-i Ekl-Nasr-i Ts. Nasr-i Tsnin Farsa S Fasl adl mensur eserinden tercme edilmi otuz blmlk riyaziye, ilm-i ncm ve takvim trnden bir eserdir. Birka nshas mevcuttur.215 smail Hikmet Ertaylan, Halil Edhem Beyin kitaplar arasnda da bir nshann bulunduunu bildirmektedir. 3. Tabirnme Tercmesi. Germiyanolu II. Yakub Bey adna yazlm bir rya yorumu kitabdr. Eb Bekir bin Abdullah el-Vstnin Arapa eserinin Farsaya yaplan tercmesinden Trkeye evrilmitir. ki nshas bilinmektedir.216

1011

4. Tezkiretl-evliy.in istek ve tevikiyle II. Murad adna Attrdan Trkeye tercme edilmitir. Bilinen tek nshas Sleymaniye Ktphanesindedir (Serez, nr. 1800). Bu yolda Dden nce de sonra da tercme veya telif edilmi baz eserler meydana getirilmitir. Ancak Dnin Tezkiretlevliys Osmanl sahasnda meydana getirilen Tezkiretl-evliylarn ilki olarak kabul edilmektedir.217 5. Teressl. Edebiyatmzda usl-i in ve mektuplama trnn ilk rneklerinden biridir. O zamanki resm yazmalarn kurallarn, usul ve dbn, resm ve zel yazmalarda kullanlan balk, unvan, slp ve ifade tarzn rnekleriyle gstermek iin yazlmtr. Eser iki ksmdan olumaktadr: Kurallar ksm, rnekler ksm. O zamanki nesir edebiyatmzn resm ve zel rneklerini ihtiva eden eser, kendi trnde yazlm ilk rnek olarak kabul edilmektedir. Seh Tezkiresinde (s. 56) eser hakknda verilen bilgiye baklacak olursa Teressln uzun sre okullarda usl-i in kitab olarak kullanld anlalmaktadr. Eserin tek nshas bilinmektedir.218 6. Mifthul-cenne. Kimlii hakknda yeterli bilgi bulunmayan Ll Paa adnda biri iin Arapadan tercme edilmitir. Cennete girmek iin gidilmesi gereken yollar ve er esaslar reten eser, sekiz cennete benzetilerek sekiz meclis zerine dzenlenmitir. Birinci mecliste namazn fazileti; ikinci mecliste tvbe etmenin fazileti; nc mecliste kaza ve kader; drdnc mecliste receb ay; beinci mecliste aban ay; altnc mecliste ramazan ay; yedinci mecliste kadir gecesinin fazileti; sekizinci mecliste ise sadaka-i ftr ve bayram namaz konu edilmektedir. Eser zerinde Grer Glsevin doktora almas yapmtr.219 7. Tbb- Nebev Tecmesi. Eb Nuaym Hfz- sfahnnin Kitb-if f ehdsil-Mustaf adl eserinin Ahmed b. Ysuf et-Tif tarafndan meydana getirilen muhtasarnn, Timurta Paaolu Umur Beyin istei zerine Trkeye yaplan tercmesidir. Peygamberimizin hadislerine dayanan eser balca iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksm salkla ilgili olup iki blmden meydana gelmektedir. Birinci blm yiyecek ve ieceklerin zelliklerini, yemilerin fayda ve zararlarn bildirir. kinci blm ise hijyenle ilgili olup otlarn fayda ve zararlarn; hava ve suyun iyi ve ktsnn niteliklerini bildirir. kinci ksm ise dorudan doruya tpla ilgili olan ksmdr ki, bu da iki blmden ibarettir. Birinci blmde hastalklarn sebep ve belirtileri yani tehisleri; ikinci blmde de tedavi usulleri zerinde durulmaktadr. Eser zerinde nder aran doktora almas yapmtr.220 8. Vesletl-mlk li-ehlis-slk. yetl-krs tefsiri olan eserin kime sunulduu belli deildir. Eserde ayrca erh-i esm-i hsn da bulunmaktadr. Bilinen tek yazmas zzet Koyunolu Ktphanesindedir. Son yllarda Dnin Muhtasar adn tayan ve Farsa retmek maksadyla yazlm bir gramer kitabnn bulunduu haber verilmektedir.221 Ayrca onun Mutyebt adyla nitelendirilen, iki ve elence zerine yazlm 16 kta ve 62 beyitten meydana gelen iirlerinin ise ayr bir eser olmayp Trke Divanndan alnm manzumeler olduu anlalmtr.222 Ayrca Dye atfedilen Cinnl-cenn ve Sircl-kulb adnda iki eser daha vardr. Farzdan, vacipten, snnetten bahseden ve zaman zaman konuyla ilgili hikyelere de yer veren, din bir vaaz ve nasihat kitab olan Cinnl-cennn Muhammed b. Hac vaz el-Mfessirin eseri olduu anlalmtr.223 Baz din meseleleri soru-cevap eklinde aklayp, dnyann yaratl, gkler, melekler vb. konular hakknda bilgi veren Sircl-kulbda ise Dnin ad gememektedir. Oysa D

1012

btn eserlerinde adn belirten bir sanatkrdr. Bu bakmdan eserin Dye ait oluu phelidir. Dnin olduu sylenen Esrarnme ve Mansurnme adlarndaki eserler ise henz ele gemedikleri iin kime ait olduklar konusunda fikir yrtmek mmkn deildir. Yine Ahmed-i Dye ait olduu ifade edilen Yz Hadis Tercmesinin224 de kime ait olduu belli deildir. Sle Fakih XIV. yzyln balarnda eser vermi olan bir mesnevi yazar da Sle Fakihtir. Hayat hakknda bilgi yoktur. Yazd Yusuf ve Zeliha mesnevisiyle tannmaktadr. Daha nce eyyad Hamzann da bir Yusuf ve Zeliha mesnevisi vard. Sle Fakihin eseri eyyad Hamzannkinden daha hacimli (4800 beyit) olduu gibi, nazm teknii, dil ve z bakmndan da daha gldr. Sle Fakih olaylar anlatrken daha ok ayrntya girmekte, ayrca teki Yusuf ve Zleyhalarda bulunmayan baz olaylar da eserde yer almaktadr. Eserde daha ok halk dili kullanlmtr. Bu yzden de Trke szler bakmndan bir zenginlik gze arpar. Sle Fakih, eserini meydana getirirken, Alinin ve eyyad Hamzann eserlerinden de istifade etmi, fakat kssalardan ve szl destanlardan da yararlanarak ahs bir eser ortaya koymutur. Sle Fakihin Yusuf ve Zelihas zerinde Kzm Kktekin doktora almas yapmtr.225 Fahr Asl ad Fahreddin Yakub b. Mehmed olan air, 718 (1318) den sonra Ayasulug (bugnk Seluk) kasabasnda domutur. Aydnoullarndan sa Beyin himayesinde yetimitir. Hsrev irin adl eserini de 768 (1367) ylnda onun adna kaleme almtr. lm tarihi belli deildir. Hsrev irin, 4683 beyitten olumaktadr. Aydnolu sa Beyin emri ile, Nizamnin ayn adl eserinden Trkeye evrilmitir. Fahrnin eseri Anadolu sahasnda yazlan ilk Husrev irin hikyesi olmas bakmndan nemlidir. Eser Barbara Flemming tarafndan yaymlanmtr.226 Muhammed XIV. yzyln ikinci yarsnda yetien mesnevi airlerinden biri de Muhammeddir. Hayat hakknda fazla bir bilgi yoktur. Ancak 1397de yazd Iknme adl eserinden adnn Muhammed olduu anlalmaktadr. Ayrca onun, devrinin klasik bilgilerine sahip bulunduu, Sena, Sad ve Firdevs gibi ran airlerini tanyp eserlerini okuduu anlalmaktadr. airin tek eseri Iknme mesnevisidir. 800 (1397) ylnda aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlm olan eser, 8702 beyitten olumaktadr. Ayrca kitapta baka vezinlerde yazlm 30 gazel de yer almaktadr. Ikname Msrda Kpak lehesiyle yazlm mensur bir eserden Anadolu Trkesine evrilmitir. Muhammed, Msrda balad bu eviriyi, Anadoluya dndkten sonra tamamlam ve onu Yldrm Bayezidin byk olu Emir Sleymana sunmutur. Eserde Numan ahn olu ehzade Ferruh ile Htay hkmdar Hmyun ahn kz Hm arasndaki ak konu edilmektedir. Bu yzden de aratrclar, eserin adna Iknme demilerdir. Iknme, ayn konulu teki mesnevilerle karlatrldnda, edeb adan orta seviyede bir eser olarak kabul edilmektedir.227 Ancak tad dil malzemesi bakmndan byk nem tamaktadr. Eser Sedit Yksel tarafndan yaymlanmtr.228 Elvan elebi

1013

Tasavvuf edebiyatnn nde gelen airlerinden k Paann oludur. Hayat hakknda kaynaklarda fazla bilgiye rastlanmad gibi, kendisi de ailesinin tarihi hakknda yazd Menkblkudsiyye adl eserinde kendinden pek bahsetmez. akayk Tercmesinden, hayatnn byk ksmn, bugn orum-Mecidz arasnda bulunan ve kendi adyla anlan kyde yaptrd zaviyesinde geirdii anlalmaktadr.229 Buraya, babasnn Msra gidiinden sonra (727/1326) gelmi ve bir daha hi ayrlmamtr. lm tarihi bilinmemektedir. Elvan elebinin de babas k Paa gibi, zamannda tannm bir mutasavvf olduu anlalmaktadr. Nitekim Menkbl-kudsiyyede, tasavvuf terbiyesini babasnn yakn halifelerinden eyhlislm Fahreddinden aldn, babasnn vefatndan sonra, halifelerinin yerine kendisini setiklerini bildirir.230 Mutasavvf olarak yaygn bir hrete sahip olmasna karlk, air olarak pek fazla tannmamaktadr. Nitekim bugne kadar, baz nazire mecmualarnda rastlanan be iirinin dnda herhangi bir divan ele gememitir. Elde bulunan tek eseri Menkbl-kudsiyye f mensbil-nsiyye adl mesnevisidir. Eser 760 (1359) ylnda telif olunmutur. Feiltn mefiln feiln vezniyle yazlm olup 2080 beyitten mteekkildir, ancak eserin baz yapraklar kopmutur. Bu bakmdan asl beyit says daha fazla olmaldr. Menkbl-kudsiyye, Elvan elebinin kendi ailesi hakknda kaleme ald, menkbev nitelikte bir eserdir. Daha dorusu, Dede Garkn ve mridleri hakknda yazlm bir manakbnmedir. Bu bakmdan eserde bir taraftan Dede Garkn ve mridleri hakknda bilgi verilirken, dier taraftan Elvan elebinin byk dedesi Baba lyas tarafndan kurulup oullar ve torunlar tarafndan gelitirilen Babalikin tarihesi verilmektedir. Dolaysyla Babaler syanna dair bilgiler de yer almaktadr. Bylece Seluklu Devletinin sonlarna doru Anadolunun baz sosyal ve kltrel hadiselerine de k tutmaktadr. Eser, smail Ernsal ve Ahmet Yaar Ocak tarafndan yaymlanmtr.231 Mustafa Darir XIV. yzyln ikinci yarsnda yetien edebiyatlardan biri de Mustafa Darirdir. Kendi eserlerinin nszle rinde verdii bilgiler dnda, kaynaklarda hayat hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Doutan kr olduu iin iirlerinde Darr, bazen de bunun Trke karl olan Gzsz mahlaslarn kullanmtr. airin asl ad Mustafa, babasnn ad Yusuftur. Erzurumlu olduu ve Erzurumda hkm sren Trk emrlerinden Redddin zamannda yetitii belirtilen airin,232 Salur Trkmenlerinden olduu sylenmektedir.233 1377 ylnda Msra giden ve Melik Mansur Aliye intisap eden Darir, orada be yl kalmtr. Gl hafzas, geni bilgisi, konumasnn ekicilii ve tatllyla evresinin byk takdirini kazanan Darir, geceleri hkmdarn meclisinde sahablerin, melik ve emirlerin hayat ve gazalarn, eitli tarih kssalar anlatmtr.234 Melik Mansurun arzusu ile Siyer-i Nebyi yazmaya balam, fakat Melik Mansur ksa bir sre sonra vefat edince, onun yerine hkmdar olan Sultan Berkukun tevikiyle eserini 790da (1388) tamamlayarak Berkuka ithaf etmitir. 1392de ama, oradan da Halepe giden Darir, burada Halep naibi Emir olpann himayesine girmi ve 1393te Emir olpan iin Ftuhuam tercme etmitir. Yz Hadis ve Yz Hikye adl eserini de Emir olpana sunmutur. Kr olmas

1014

nedeniyle birok ilimleri hfza gcyle iyice renen ve kadlk payesi de elde eden Mustafa Daririn ne zaman ld belli deildir. Yusuf ve Zeliha mesnevisi dndaki eserlerini Memlk sahasnda tamamlayan Daririn dilinde, Azeri Trkesi zelliklerine de rastlanmakla birlikte, dili esas olarak Anadolu Trkesi zelliklerini tar. Eserlerinde gsterisiz, sade ve akc, yani halka hitap eder mahiyette bir dil kullanmtr. Eserlerinin sohbet meclislerinde ve halk arasnda ilgiyle okunmas, dilindeki bu sadelik ve tatllktandr. Eserleri: 1.Yusuf ve Zeliha (Kssa-i Yusuf). Darir, ilk eseri olan Yusuf ve Zelihay Msra gitmeden nce 1367de yazmtr. Aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlm olan eser, 2120 beyitten olumaktadr. Hikye, ayn konuda yazlanlardan dil, syleyi ve anlat bakmlarndan olduka stndr. Eser Leyla Karahan tarafndan yaymlanmtr.235 2. Sretn-neb. Daririn en nemli eseri, 1388 ylnda tamamlam olduu 6 ciltlik Sretnnebdir. Sultan Berkukun huzurunda, be yl boyunca, geceleri szl olarak anlatp ktiplere yazdrmak suretiyle meydana getirmitir. Darir, eserini hazrlarken bn Him, Vkd ve Ebl-hasen el-Bekrnin kitaplarndan yararlanmakla birlikte, tamamen telif denilebilecek bir eser ortaya koymutur. Yer yer manzum paralarla da sslenen eser, sade dili ve gzel anlat ile halkn ilgi ve sevgisini kazanm; yazarna Anadolu, Suriye ve Msr Trkleri arasnda geni bir n kazandrmtr. Sretn-neb ierisinde yer alan Mevlid manzumesi, Sleyman elebiye de kaynaklk etmitir. Eser zerinde Mustafa Erkan bir doktora almas yapm,236 M. Faruk Grtunca da eseri sadeletirerek yaymlamtr.237 3. Fthu-m. Darir, ciltlik bu eserini 1393te Halep naibi Emir olpan adna, Ebu Abdullah Muhammed b. mer b. Vkd el-Mednnin ayn adl Arapa eserinden tercme etmitir. Hz. Ebu Bekir ile Hz. mer devirlerinde slm ordularnn am ve evresine yaptklar seferler anlatlmaktadr. Henz yaymlanmam olan eser zerinde baz yksek lisans ve doktora almalar yaplmtr. 4. Yz Hadis ve Yz Hikye. Darir, bu son eserini de Emir olpan adna meydana getirmitir. Eser, Fazlullah b. Nsrl-Gavr el-mdnin Tuhfetl-Mekkiyye ve ahbrun-nebeviyye adl eserinden tercme yoluyla meydana getirilmitir. Eserde yz hadisin tercmesi ve her tercmeden sonra da konuyla ilgili bir hikye yer almaktadr. Eser zerinde yksek lisans seviyesinde baz almalar yaplmtr (bk. Mustafa Erkan, Darir, DA, VIII, 499). Nesim XIV. yzyln Azer Trkesiyle eser veren cokun airlerinden biri de Nesimdir. ann en cokun, en vecdli ve lirik airidir. Buna ramen hayat hakknda bilinenler ok snrldr. Huruflik mezhebinin kurucusu Fazlullah- Hurufnin (. 1402) halifesi olduu ve cokun iirleriyle bu mezhebin yaylnda etkin rol oynad anlalmaktadr. Ne zaman doduu, nereli olduu hakknda kesin bilgiler yoktur. Onun, Diyarbakrl, Badatl, Tebrizli, irazl olduu eklinde deiik rivayetler varsa da, bunlar kantlanmaya muhta rivayetlerdir. Doum tarihinin de en iyimser tahminle 1340 civarnda olduu sylenebilir. Kaynaklardan ve baz iirlerinden onun, ran, Irak ve Anadoluda seyahatlerde bulunduu ve Suriyede yerletii anlalmaktadr. Vahdet-i vcd inann ifadedeki takn tutumu dolaysyla 1404 ylnda Halepte derisi yzlerek idam edilmitir.

1015

Nesim, iirlerinde Huruflikin harf oyunlarna dayanan arlatanlk ynn deil, his, heyecan ve fikir ynn ilemitir. Vahdet-i vcd gryle ilh ak terennm eden ok gzel iirler sylemitir. Heyecanl ve ateli edas, sade ve ahenkli dili ile kudretli bir sanatkr olduunu gstermitir. Yer yer halk diline yakn bir syleyi gzellii ve tabilii iinde syledii iirler, halk arasnda bugn bile yaamaktadr. Nesim Trkeye ve Farsaya hakkyla vkftr ve her iki dilde iirler sylemitir. Bu bakmdan Onun, hem Trke hem de Farsa divan vardr. Edebiyatmzda tuyu tarznn da Kad Burhaneddin ve Nesim ile balad sylenebilir. Trke divan Trkiyede drt kez baslmtr. Ayrca bir ksm iirleri, Trke divanndan semeler yaplarak da yaymlanmtr.238 airin divanlarnn dnda, Mukaddimetl-hakayk isminde Huruflike dair bir eserinin olduu da belirtilmektedir.239 Kad Burhaneddin XIV. yzyln ikinci yarsnda eser veren, airlikle sultanl ahsnda birletiren nemli bir ahsiyettir. Asl ad Burhaneddin Ahmeddir. Babas ise Kayseri kads emseddin Mehmeddir. Ouzlarn Salur kabilesinden gelen bir aileye mensup olup, dedeleri de kadlk yapmtr. 1344te doan Kad Burhaneddin henz 4 yanda iken annesi vefat etmitir. Annesinin lm zerine, babas tarafndan yetitirilmitir. Kk yatan balayarak iyi bir eitim grm, Arapa ve Farsa renmitir. 14 yanda iken babasyla birlikte Msra gitmi, renimine am, Msr ve Halep medreselerinde devam ederek zellikle fkh konusunda derinlemitir. Be yl sonra Kayseriye dnerken babas Suriyede lmtr. Kayseriye geldii zaman nce medresede ders vermi, sonra da henz 22 yanda iken Eretnaolu Mehmed Bey tarafndan Kayseriye kad tayin edilmitir (1366). Grevini baaryla yrten Kad Burhaneddin, halkn byk sevgi ve tevecchn kazanmtr. Bu arada Mehmed Bey lm, yerine Ali Bey gemiti. Ancak, i karklklar ve Ali Beyin ynetimdeki beceriksizlii, gvensiz bir ortam yaratmt. te bu esnada Kad Burhaneddin kendisini siyasi hayatn iinde buldu. 1378 ylnda Ali Bey tarafndan vezir olarak atand. 4 yl sren vezirlii sresince hem i, hem de d dmanlaryla mcadele etti. Ali Beyin lmnden sonra lke iyice kart. Bu karklkta rakiplerini malup ederek Eretnaoullar Devletinin dalmas zerine, 1381 ylnda Sivasta sultanln iln etti. Bylece Sivas ve Kayseri yresinin hakimi oldu. 18 yl sren sultanl srekli bir mcadele ile gemitir. Dalan Eretna Beyliini kendi hkimiyeti altnda tutmak iin Msr, Karaman, hatta Osmanl Devletiyle kar karya gelmitir. Nihayet Akkoyunlu beylerinden Kara Ylk Osman Beyle yapt savata yenilmi ve Sivasta idam edilmitir (1399). Kad Burhaneddin yalnzca cesur bir hkmdar deil, lim ve air bir kiilie de sahiptir. Hatta onun ilm hreti, edeb hretinden daha stndr. Arapa ve Farsa ile de iirler sylemekle birlikte, esas divann Trke tertip etmitir. Bu divannda balca gazeller, rubailer ve tuyular yer almaktadr. Siyas hayatnn mcadeleci ruhu, iirlerine de yansmtr. Kad Burhaneddinin dili, Azeri Trkesi zelliklerini tar. Ancak o, evresine edeb tesirden ziyade, bir slm hukukusu, bir kad ve hkmdar olarak ilm ve siyas bir etki brakmtr. Bir ilim adm, kad ve devlet adam olarak hret kazanmtr. Kad Burhaneddin divannn tek nshas mevcuttur. O da Londrada British Museumda (Or. 4126) bulunmaktadr. Bu nsha, Kad Burhaneddin henz hayatta iken istinsah edilmitir (1393).

1016

Divannda 1300 gazel, 119 tuyu, 20 rubai ve birka mfret yer almaktadr. Divan, nce Trk Dil Kurumu tarafndan tpkbasm halinde (stanbul 1943), sonra da Muharrem Ergin tarafndan zenli bir biimde yaymlanmtr.240 Kad Burhaneddiin Divanndan baka, Arapa olarak kaleme ald, din mahiyette ksrs-sadt ve Tercht-tavzh adlarnda iki eseri daha vardr. Baka Mesneviler Yukarda isimlerinden bahsedilenlerden baka, XIV. yzylda kaleme alnm irili ufakl daha baka mesneviler de vardr. Pr Mahmudun Bahtiyarnmesi, konu bakmndan olduu kadar, dili asndan da nemli bir eserdir. Yazar hakknda hibir bilgi bulunmamakla birlikte, Bahtiyarnmeyi yzyln sonlarna doru kaleme ald anlalmaktadr. Eserde ran lkesinde hkmdar olan zad Baht adl sultanla, onun seraskerinin kz arasndaki ak konu edilmektedir. Kitapta baka mstakil hikyeler de vardr. Mefln mefln feln kalbyla yazlm olup 2785 beyittir. Destan ve eitici niteliklere sahip ak ve macera trnden bir eserdir. Eserin tek nshas bilinmektedir (Afyon l Halk Ktp., Gedik Ahmed Paa, nr. 18349/2, vr. 241b-337b). Kastamonulu znin Dsitn- Maktel-i Hseyni, Anadolu Trk edebiyatnn ilk manzum makteli olmas bakmndan nemlidir. Eser Kastamonuda 763 (1362) ylnda z tarafndan nazmedilmitir. Filtn filtn filn kalbyla yazlm olup 3313 beyitten mteekkildir. Eserde ayn vezinle yazlm kaside ve gazel tarznda iirler de bulunmaktadr. znin kiilii hakknda fazla bir bilgi yoktur. Ancak eserini Kastamonu beylerinden Celleddin ah Bayezid (. 1385) devrinde yazdn sylemektedir. Ayrca eserde Celleddin ah Bayezid adna bir de medhiye bulunmaktadr. Buradan eserin bu hkmdara sunulduu anlalmaktadr. znin, eserin sonunda Mevlndan bahsetmesi, onun Mevlev olabileceini de akla getirmektedir. z eserini yazarken hangi kaynaklardan yararlandn belirtmiyor. Yalnz sk sk bn Mihnef Lut ol syledi ibaresini kullanmas, eseri yazarken Emev tarihisi Eb Mihneften veya ona dayanlarak yazlm baka maktellerden yararlandn gstermektedir. Maktel-i Hseyn, gece toplantlarnda okunmak iin on meclis zerine yazlmtr. Hz. Hseyinin ehadeti ise yedinci mecliste anlatlmaktadr. Eser, nazm teknii bakmndan ok gl deildir. Vezin hatalar yannda, pek ok imale ve zihaf gze arpt gibi, kafiye tekrarlarna da ska rastlanmaktadr. Maktel-i Hseyn zerinde Nurcan znal Gder bir doktora almas yapmtr.241 Tutmacnn Gl Husrev mesnevisi de bu yzyln ikinci yarsnda meydana getirilmitir. Hayat hakknda hibir bilgi bulunmayan Tutmac, eserinin sebeb-i telif ksmnda adalarndan Ahmed ve eyholunu birer stat olarak methettiine gre, XIV. yzyln ikinci yarsnda yaam olabilir. Eserinde Azeri ve aatay Trkesi zelliklerine rastlanmas, airin Azeri sahasnda yetitiini, sonradan Anadoluya geldiini ve eserini burada yazdn dndrmektedir. Yazl tarihi hakknda bir kayt yoktur. Tutmac, Gl Husrevi Attarn ayn ad tayan eserinden tercme yoluyla meydana getirmitir. Ancak bu tercme Attarn eserinin tamam olmayp, bir hayli ksaltlm eklidir. Attarn eseri 7700 beyit, Tutmacnnki 5370 beyit. Tutmacnn eserini Agah Srr Levend bulup edebiyat lemine tantm, sonra da eseri Attarn eseriyle karlatrarak dil zelliklerini ilemitir.242 Ayrca, Beypazarl Maazolu Hasann Cendil Kalesi menzumesi ile Gazavt- Alisi; Nakibolunun Dstn- Adn der Hikyet-i Hasan ve Hseyni; Kirdeci Alinin Dstn- Hmme, Dstn- Kesikba ile Hikye-i Delletl-Muhtel adl kk mesnevileri; Kayserili snn Veft-

1017

brhimi; merolunun efaatnmesi; Yldrm Bayezid devri (1389-1402) airlerinden Niyz-i Kadmin Mansurnme adl eseri; Ladikli Mehmed b. k Sleymann Kefl-men adl eseri; Kaygusuz Abdaln Divan, Glistan, Gevhernme, Minbernme mesnevileri; 243 Sultan Veledin btidnme adl eserinin, Muhy adl biri tarafndan nazmen yaplan btidnme Tercmesi gibi pek ok mesnevi XIV. yzylda ortaya konmutur. Bunlarn yan sra, XIV. yzylda, kimin tarafndan ortaya konulduklar bilinmeyen halk hikyeleri tarznda, destan unsurlarla bezenmi mesneviler de vardr. Bunlar arasnda Hz Hikyet-i Kz Maa Chd (Kz Destan),244 Mahernme, Hatun Destan, Kssa-i Kahkaha, Kssa-i Mukaffa, Gazavt- Bahr-i Umman ve Sanduk, Hikyet-i Temm-i Dr, Dstan- brahim Edhem,245 Dstn- Hz. sa, Dstn- Ahmed Harm 246 saylabilir. Aydnolu Umur Beye ithaf edilen Tabiatnme247 ve Trkede manzum ilk tecvid kitab olarak kabul edilen Kitb- Tecvd248 de mellifi bilinmeyen mesnevilerdendir.249 Mensur Eserler XIV. yzyln mensur eserleri arasnda, daha nce zikri geenlerden baka, Kul Mesudun Kelile ve Dimnesi nemli bir yer tutmaktadr. Kul Mesudun hayat hakknda bilgi yoktur. Farsadan evirdii Kelile ve Dimne adl eseriyle tannmtr. Aydnolu Umur Beyin emriyle tercme edilen eserin ok sade bir dili vardr. Bu eser, Kelile ve Dimnenin Anadolu Trkesine yaplan ilk tercmesidir. Eser eitli hayvanlarn azndan anlatlm hikyelerden meydana gelmektedir. Kitap iki nsz, bir zeyil ve 16 blme ayrlm olup 100 kadar hikyeyi ihtiva etmektedir. XIV. yzyln nemli bir nesir yazar da Hamzavdir. Ahmednin kardei olduu bilinen Hamzav hakknda da hibir bilgi yoktur. Hamzav ad da kendisine, yazd Hamzanme adl eserinden dolay verilmitir. Hamzanme, Hz. Peygamberin amcas Hz. Hamzann menkbev hayat etrafnda oluan halk hikyelerinin genel addr. Araplar ve ranllar arasnda da yaygn olan bu hikyeler, XIV. yzyldan itibaren Trkler arasnda da ilgi grmeye balam ve nce szl olarak halk arasnda anlatlmtr. Trke Hamzanmeler ilk defa, Hamzav tarafndan yazya geirilmitir. Sade ve gzel bir dille yazlan Hamzanme, bir kahramanlk destan olarak, halk arasnda geni rabet grm, Yenieri ocaklarnda, snr kalelerinde, hatta kahvehanelerde okunmutur. Hamzanmenin 360 cilt olduu syleniyorsa da bunlardan, Trkiye ktphanelerinde yalnzca 69 cildi grlebilmitir.250 Hamzavnin, Byk skenderin maceralarn anlatan mensur skendernmesi de halk arasnda geni hret kazanmtr. Menkbeleri Osmanl Devletinin kuruluu ile ilgili rivayetlere karan ve Bekta geleneinde nemli bir yere sahip bulunan Abdal Musann Nasihatnmesi de, bir ahlk ve siyaset kitab olarak anlmaya deer. Abdal Musa, XIV. yzylda Orta Asyadan Anadoluya gelmi ve Hac Bektaa intisap etmitir. Hayat hakkndaki bilgiler menkbelerle karktr. Baz Bekta kaynaklarnda ve Finike yaknlarndaki Kf Baba Tekkesi kitbesinde Abdal Mus, pr-i sn lakab ile anlatlmakta ve kurduu tekke, Bektaliin drt derghndan biri saylmaktadr. Bekta yini icra edilirken, evreye serilen on iki posttan on birincisinin Ayak ah Abdal Musa postu biiminde adlandrlmas, onun Bektaler arasndaki yerinin nemini gstermektedir.251 Tasavvuf halk iirinin nde gelen airlerinden Kaygusuz Abdaln, yukarda ad geen manzum eserlerinin yannda, halk edebiyat geleneini devam ettiren mensur eserleri de bulunmaktadr.

1018

Kaygusuz

Abdal,

Anadoludaki

Bektaliin

ileri

gelenlerinden

olup

Bekta

edebiyatnn

kurucularndandr. Tarih hayat ile menkbev hayat birbirine karmtr. Kendi eserlerinden edinilen bilgilere gre, asl adnn Alaeddin Gayb olduu ve 1341 civarnda Aliyede doduu anlalmaktadr. Babas Aliye beylerinden Hsameddin Mahmud, dedesi ise Aleddin b. Yusuftur. Asil bir aileye mensup olan Kaygusuz, ilk genlik yllarn Aliye beylerinin saraynda geirmi, saraya mensup bir bey ocuu olarak, zamann btn ilimlerini renmi, din ve tasavvuf konularna da vkf olarak mkemmel bir ekilde yetimitir. Kaygusuz, Abdal Musaya intisap etmi ve uzun yllar onun derghnda kalmtr. Bir nefesinde eyhinden heyecanla bahsetmektedir. 1398 ylnda Msra gitmi ve orada tarikatn yaymtr. Msr dnnde Rumeliye de geen Kaygusuz 1444 ylnda lmtr. Kaygusuzun mensur eserleri daha ok didaktik nitelik tarlar. Bunlardan Budalanmede akl, nefis, gnl, dervi gibi tasavvuf konular anlatlmaktadr. Kitb- Miltede bir derviin eytanla mcadelesi konu edilmektedir. Vcudnme ise, insan vcudunun eitli organlaryla baz tasavvuf ve kozmik kavramlar arasnda tebihler yapan sembolik bir eserdir. Eserde ayrca mridin gereklilii zerinde de durulmutur. Dilg ise nazm-nesir kark tamamen tasavvuf bir eserdir. Eski Trk destanlarndan izler tayan ve bir eit Ouzname niteliinde olan Dede Korkut hikyeleri de, daha nceki yzyllarda teekkl etmi olmakla birlikte, XIV. yzylda tespit edilip yazya geirilmitir. Bu bakmdan Dede Korkut Kitab, Anadoludaki destan Trk edebiyatnn en zengin ve en deerli mirasdr. Beylikler dneminde baz ksas- enbiya ve tezkiretl-evliya tercmeleri de yaplmtr. Anadolu sahasndaki ksas- enbiya tercmeleri Saleb ve Kisnin bu konudaki eserleri esas alnarak meydana getirilmitir. Salebnin, esas ad Aryisl-meclis olan eserinden, Aydnolu Mehmet B adna yaplm Ksas- Enbiya tercmesi, bu konudaki en eski tercmedir. Eser zerinde Meri kten bir doktora almas yapmtr.252 Ayrca mellifi ve mtercimi belli olmayan Ksas- Enbiyalar da vardr.253 Yine bu dnemde Feridddin-i Attarn Tezkiretl-evliyas esas alnarak yaplm baz tezkiretl-evliya tercmeleri de grlmektedir. Bunlarn da bazlarnn mtercimi belli, bazlarnn ise kimin tarafndan yapld belli deildir. Kimin tarafndan tercme edildii belli olmayan bu eserler, anonim bir nitelik tarlar. Beylikler dneminden kalma anonim, en eski tezkiretl-evliya tercmesi zerinde Orhan Yavuz doktora almas yapmtr.254 Beylikler dnemi Trk dili ve edebiyatnda Kuran tefsirlerinin de nemli bir yeri vardr. Seluklular devrinde Trke Kuran tercmelerine rastlanmamasna karlk, Beylikler dneminde Kurann Anadolu Trkesine tercmeleri de yaplmtr. Bu ilk eviriler genellikle ksa baz surelerin tefsirleridir. Fatiha tefsiri, hlas tefsiri, Ysin tefsiri, Amme ve Tebareke czlerinin tefsiri gibi. Kurann bir btn halinde tefsir ve tercmesinin yaplmas, XIV. yzyln sonlar ile XV. yzyln balarnda gereklemitir. Bunlarn arasnda sfendiyar b. Bayezid Hann emriyle olu brahim Bey elebi iin yaplan Kuran tercmesi Cevhirl-asdf nemli bir yer tutar.255 Beylikler dnemindeki sure tefsirleri arasnda, nanoullarndan shak Bey b. Murad Arslan iin Ankaral Mustafa b. Muhammed tarafndan meydana getirilen hlas Tefsiri, Fatiha Tefsiri, Yasin Tefsiri, Amme ve Tebareke czlerinin tefsirleri nemlidir. 256

1019

Bu tefsirlerin birer nshas stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Kitaplnda bulunmaktadr (nr. 3779). Bunlardan baka, yine obanoullarndan sfendiyar Bey adna yazlan Aynl-hayt f tefsri kelm hlikl-beriyyt ile, Hzr b. Gl Bey adna yazlan Sre-i Mlk Tefsiri de bulunmaktadr. Beylikler dnemi dil yadigrlar arasnda, tp konusunda yazlan eserlerin ayr bir yeri vardr. Bunlar arasnda Hac Paann Mntehb- ifa ve Teshl adl eserleri;257 Geredeli shak b. Muradn, 1390da telif olarak, Timurta Paaolu Umur Bey adna yazd Edviye-i Mfrede adl tp kitab;258 yine Timurta Paaolu Umur Bey adna yazlan Ydigr- bn erf;259 Aydnolu Umur Beyin emriyle yazlan Mfredt- bn Baytr Tercmesi; Hekim Bereketin kaleme ald Tuhfe-i Mbriz ile Hlsa adl tp kitaplar Beylikler dneminde yazlan tp eserlerinin en tannm olanlardr. DPNOTLAR 1 2 s. 81-83. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbu1980, s. 333. Fuat Kprl, Edebiyat Tarihi, s. 334. Kerimddin Mahmud, Msmeretl-ahbr (nr. Osman Turan), Ankara 1944, s. 64. Aziz b. Erder-i Esterbd, Bezm Rezm (trc. Mrsel ztrk), Ankara 1990, s. 491. Tercme-i Medh-i Fakr u Zemm-i Dny, Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5426, vr. 229a. Ahmet Ate, Hicr VI-VIII. (XII-XIV) Yzyllarda Anadoluda Farsa Eserler., Trkiyat Feridun Nafiz Uzluk, Karamanoullar Hakknda ki At, TDAY-Belleten, 1962, s. 68. Faruk Kadri Timurta, Trkenin Yenilenmesi ve Yunus, Tercman 16 Haziran 1972. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, stanbul 1971, s, 299. Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, I, stanbul 1970, s. 271. Glehr, Mantkuttayr, (nr. Agah Srr Levend), Tpkbasm, Ankara 1957, s. 22-51. Ahmet Yaar Ocak, Battalnme, DA, V, 206. Ahmet Yaar Ocak, a. g. m., s. 207. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 258. Ahmet Yaar Ocak Dnimendnme, DA, VIII, 478. Danimend Gazi Destan (hazrlayan: Necati Demir), Ankara 1999, s. 13. Mustafa Erkan, Behcetl-hadik, DA, V, 347. Mustafa Erkan, a. g. m., s. 347. Kuran- Kerm, Yusuf Suresi, ayet 3. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, 284. C. Brockelmann, Alis Qssa-iJusuf der alteste Vonlaufer der Osmanischen Literatur, Dvn Lugatit-Trk Tercmesi (trc. Besim Atalay), Ankara 1939, I, 30. Fuat Kprl, Gazneliler Devrinde Trk iiri, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VII/2 (1929),

Mecmuas, VII-VIII/2 (1945), s. 125.

Abhandlange der Bayerischen Akademia der Wissenschaften, Berlin 1916, s. 5-8.

1020

24 25 26 211. 27 28 29 30 31 32

Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 236. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1974, II, 141. smail Hikmet Ertaylan, Trk Dilinde Yazlan lk Yusuf u Zleyha, TDED, III/1-2 (1948), s. Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, I, Ankara 1995, 359. E. Blochet, Catalogue des Manuscripts Turcs, Tome I, Paris 1932, suppl. Turc. 62. inasi Tekin, 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili TarihindeolgaFaruk Kadri Timurta, Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul 1981, s. 158. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, 312. M. erefeddin, Mevlnda Trke Kelimeler ve Trke iirler, TM, IV (1934), s. 111-

bolga Sorunu, TDAY-Belleten 1973-1974, s. 58-133.

168; Mecdut Mansurolu, Mevln Celleddin Rmde Trke Beyit ve bareler, TDAY-Belleten 1954, s. 207-220. 33 Fuat Kprl, AnatolischeDichter in Der Seldschukenzeit II, Ahmed Faqh, Krsi Csoma Archivum, II/1-2 (1926), s. 20-38 (Trkesi: Selukler devrinde Anadolu airleri II, Ahmed Fakih, Trk Yurdu, IV [1926], s. 286-295). 34 35 36 37 38 39 40 41 42 165. 43 Hikmet laydn, a. g. m.; Mecdut Mansurolu, Anadolu Metinleri (XIII. Asr: 1. eyyad Hamza, 2. Dehhn, 3. btidanme) , Trkiyat Mecmuas, VII-VIII (1942), s. 95-104; a. mlf., Dehhn ve Manzumeleri, stanbul 1947. 44 45 46 47 48 Rfk Melul Meri, Akehir Trbe ve Mezarlar Kitabeleri, TM, V (1935), s. 179. Fuat Kprl, Anatolische Dichter in der Seldschukenzeit, I, eyyad Hamza, Krsi Rfk Melul Meri, eyyad Hamzann Kzna Ait Mezar Ta, Tapnar Mecmuas, sy. 28 Metin Akar, eyyad Hamza Hakknda Yeni Bilgiler, Trklk Aratrmalar Dergisi, sy. 2 Mecdut Mansurolu, eyyad Hamzaya Ait Manzume, TDED, I/3-4 (1946), s. 180; a. Ahmed Eflk, Menkbl-rifn (trc. Tahsin Yazc), stanbul 1986, s. 452-453. Osman F. Sertkaya, Ahmed Fakih, DA, II, 65-67. ahabettin Tekinda, Yunus Emre Hakknda Aratrmalar, TTK-Belleten, XXX/117 Beyazt Devlet Ktp., nr. 5782, vr. 289a-291b Ahmed Fakih, arhnme (haz. Mecdut Mansurolu), stanbul 1965. Ahmed Fakih, Kitbu Evsf Mescidi-erfe (haz. Hasibe Mazolu), Ankara 1974. Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1970, s. 108. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, 344. Hikmet laydn, Dehhnnin iirleri, mer Asm Aksoy Armaan, Ankara 1978, s. 137-

(1966), s. 76, 77.

Csoma Archivum, I/3 (Budapest 1922), s. 183. (Afyon 1935), s. 63. (stanbul 1987), s. 8. mlf., eyyad Hamzann Dou Trkesine Yaklaan Manzumesi, TDAY-Belleten, Ankara 1956, s. 125-144; Necmeddin Halil Onan, eyyad Hamzann ki Yeni Gazeli Dolaysyla, DTCFD, VII/4

1021

(1949), s. 529-534; Sadettin Bulu, eyyad Hamzann Be Manzumesi, TDED, VII/1-2 (stanbul 1956), s. 5-12; a. mlf, eyyad Hamzann Bir Lirik iiri, TDED, XIII (stanbul 1963), s. 139-142; Metin Akar, a. g. m., s. 1-15 [1983, 1984 yllarnda stanbulda yaplan V ve VI. Mill Trkoloji Kongrelerinde sunulan iki tebliin gelitirilmi ekli olan bu makale iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda (s. 112) 50 beyitlik veba salgn ile ilgili manzume; ikinci ksmda ise (s. 13-15) biri 4, dieri 15 beyitlik iki iir yaymlanmtr]. 49 50 51 Sadettin Bulu, eyyad Hamzann Bilinmeyen Bir Mesnevisi, TM, XV (1968), 247257. eyyad Hamza, Ysuf ve Zeliha (nakleden: Dehri Dilin), stanbul 1946. Trk edebiyatndaki teki Ysuf u Zleyhalar ve yazarlar iin bk. Agh Srr Levend,

Divan Edebiyatnda Hikyeler, TDAY-Belleten, 1967, Ankara 1968, s. 98-102; a. mlf, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1973, s. 128-130. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Firdevs-i Rm, Vilyetnme, Menkb- Hac Bekta- Vel (nr. Abdlbaki Glpnarl), Faruk K. Timurta, Yunus Emre Divan, stanbul 1972, s. 22-23. Aziz Mahmud Hdayi, Vkt- ftde, Hac Selim Aa Ktp., nr. 574, s. 91. Vkt- ftde, s. 374. Yazya geirilmemi halk rivayeti, bk. A. Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 54, 55. Timurta, Yunus Emre Divan, s. 24. Yunus Emre Divan, Tpk basm, vr. 53b. Bu grler iin bk. Mustafa Tat, Yunus Emre Divan, I, s. 12-15. Mecd, akayk Tercmesi, stanbul 1269, s. 78. k Paazde, Tarih (haz. Atsz), Ankara 1985, s 193. Adnan Erzi, Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar I, Yunus Emrennin Hayat Vilyetname, s. 48, 49. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 262. Bk. Babakanlk Arivi, Konya Defteri, nr. 63, s. 238, 455. Mesel bk. Lmi, Nefehat Tercmesi, stanbul 1270, s. 691; akayk Tercmesi, s. 78. Timurta, Yunus Emre Divan, s. 18; Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 278. Esat Coan, Hac Bekta- Veli, Makalt, Ankara 1971, s. XXXVI. Timurta, Yunus Emre Divan, s. 28. Timurta, a.g.e., s. 29. Tat, Yunus Emre Divan, I, s. 33. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre, Risletn-nushiyye ve Divan, stanbul 1965. Risletn-nushiyye, Tenkitli Metin, Ankara 1991. Dv_n- k Ynus, stanbul 1302, 1320, 1327, 1340. Son olarak Kltr Bakanl, stanbul 1958, s. 48-49.

Hakknda Bir Vesika, TTK-Belleten, XIV/53 (1950), s. 85-89.

Sleymaniye Ktphanesi Fatih blmndeki (nr. 3889) nshay tpk basm halinde yaymlamtr (Ankara 1991). 75 Burhan Toprak, Yunus Emre Divan, I-III, stanbul 1933-1934 (Daha sonra iki cilt [stanbul 1945] ve tek cilt olarak da [stanbul 1953] neirleri yaplmtr).

1022

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87

Yunus Emre Divan, stanbul 1943. Yunus Emre, Risletn-nushiyye ve Divan, stanbul 1965. Yunus Emre Divan, stanbul 1972. Yunus Emre Divan, nceleme, Tenkitli Metin, I-II, Ankara 1990. Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1980. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XII; Erdoan Meril, Glehr, Mantkuttayr (nr. Agh Srr Levend), Tpkbasm, Ankara 1957, s. 172, 173. Walther Bjrkman, Die Altosmanische Literature, Philologiae Turcicae Fundamenta, Sadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Ankara 1982, s. 32. smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 214; Aydn Sayl, Glehrnin Leylek ile Mjgan Cunbur, Glehr ve Matkuttayr (doktora tezi), Ankara1952. Franz Taeschner, Ein Mesnevi Glschehris auf Achi Evran (Kermt- Ahi Evran, tbe

Anadolu Beylikleri, DA, III, 138-139.

Wiesbaden 1965, II, 414.

Blbln Hikyesi Adl Manzumesi, Necati Lugal Armaan, Ankara 1968, s. 541.

serhu), Hamburg 1930; a. mlf., Glschehris Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen von Krschehir und Patron der Trkischen Znfte, Wiesbaden 1955. 88 479-486. 89 90 201. 91 92 93 94 Cevat Hakk Tarm, Krehir Tarih ve Corafya Lugat, Krehir 1940, s. 18. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyat zerine Tesiri, Edebiyat Fakltesi Kemal Yavuz, k Paa, Garibnme, I/1-2-II/1-2, Ankara2000. E. Jemma, Il Fakrnme Libro Della Poverta di q Paa, Estatto Dalla Rivista Deglui Mjgan Cunbur, Glehr ve Kaygusuz Abdaln iirlerini Kapsayan XV. Yzyldan Kalan Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, stanbul 2000, s. Bir Mecmua, X. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler-1963, Ankara 1964, s. 23-30. Franz Taeschner, Zwei Gazels von Glehri, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953, s.

Mecmuas, II/2 (1922), s. 1-30.

Studi Orientali, XXIX (Roma 1954), s. 219-245; Agh Srr Levend, k Paann Bilinmeyen ki Mesnevisi: Fakrnme ve Vasf- Hl, TDAY-Belleten 1953, s. 205-253. 95 96 97 98 99 Agh Srr Levend, k Paann Bilinmeyen ki Risalesi Daha: Hikye ve Kimya Abdulbaki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1961, s. 295-346. Hasan Aksoy, Dursun Fakih, DA, X, 7. Sadettin Bulu, Dursun Fakihin Gazavt-nmesi, X. Trk Dil Kurultaynda Okunan Amil elebiolu, Trk Edebiyatnda Mesnevi, stanbul 1999, s. 72, 73. Risalesi, TDAY-Belleten 1954, s. 265-276.

Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankara 1964, s. 11-22. 100 k elebi, Meir-uar (nr. Meredith-Owens), London 1971, vr. 19b.

1023

101 eyholu Mustafa, Kenzl-kber ve Mehekkl-ulem (haz. Kemal Yavuz), Ankara 1991, vr. 12b, 19b, 39b, 45b, 54 a-b, 63b, 80a. 102 J. H. Mordtmann, Suheil und Nevbehr, Hannover 1925, Mukaddime, s. 12b 103 Tahsin Banguolu, Altosmanische Sprachstudien zu Sheyl Nevbahar, Breslau 1938, s. 11. 104 Cem Dilin, Mesud b. Ahmed, Sheyl Nevbahar, ncelem-Metin-Szlk, Ankara 1991. 105 Kilisli Muallim Rifat, Ferhengnme-i Sad Tercmesi, stanbul 1340-1342, Tekmile, s. 16. 106 Fuat Kprl, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, s. 174-191. 107 Vasfi Mahir Kocatrk, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1970, s. 127. 108 Kenan zbostanc, Kemalolu Ferahnme, nceleme-Metin-Tpkbasm, stanbul 1991. 109 smail Hikmet Ertaylan, Trk Edebiyat rnekleri I: Varaka ve Glah, stanbul 1945. 110 Grace Martin Smith, Ysuf- Meddh, Varqa ve Glh, A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mesnevi, Leiden 1976. 111 Kemal Yavuz, eyholu, Kenzl-kber ve Mehekkl-ulem, nceleme-Metin-ndeks, Ankara 1991. 112 Hseyin Ayan, eyholu Mustafa Huridnme (Hurid Ferahd), nceleme, Metin, Szlk, Konu Dizini, Erzurum 1979. 113 Zeynep Korkmaz, Sadrddin eyholu, Marzubannme Tercmesi, nceleme, Metin, Szlk, Tpkbasm Ankara 1973. 114 Zeynep Korkmaz, Kabusnme ve Marzubannme evirileri Kimindir? , TDAY-Belleten 1966, 267-275. 115 Kemal Yavuz, eyholu, Kenzl-kber ve Mehekkl-ulem, nceleme-Metin-ndeks, Ankara 1991 116 Kaytlarn tenkit ve deerlendirmesi iin bk. Nihat Sami Banarl, Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn ve Cemd ve Hurd Mesnevisi, stanbul 1939, s. 52. 117 A, I, s. 216. 118 Yaar Akdoan, Ahmed Divan, Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri, (doktora tezi), stanbul 1979, II, s. 735. 119 Mecd, akayk Tercmesi, stanbul 1269, s. 71. 120 akayk Tercmesi, s. 70. 121 k elebi, Meir-uar (nr. Meredith-Owens), London 1971, vr. 40a; Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar (nr. brahim Kutluk), Ankara 1978, I, 146. 122 Nihat etin, Ahmednin Mirktl-edebi Hakknda, TM (1965), XIV, s. 220. 123 Sadettin Nzhet Ergun, Trk airleri, I, s. 369; Thury Jozsef, On Drdnc Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadigrlar, MTM, II/4 (1331), s. 113, 114. 124 Dsturnme-i Enver (nr. Mkrimin Halil), stanbul 1928, s. 91. 125 akayk Tercmesi, s. 71. 126 A, I, 220. 127 Yaar Akdoan, Divan, Tenkitli Metin, s. 165, 190, 417, 534; skendernme, Ktp. TY, nr. 921, vr. 3a-b.

1024

128 Divan, Tenkitli Metin, s. 771. 129 Hatibolu, Bahrll-hakayk (nr. smail Hikmet Ertaylan), stanbul 1960, vr. 56a 130 Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, 390, 391. 131 Sleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1082, Dml Baba, nr. 401; Trk-slm Eserleri Mzesi Ktp., nr. 2010; Topkap Saray Mzesi Ktp., Koular, nr. 1015; British Museum, Or. Nr. 4127 [Sleymaniye Ktp. Mikrofilm Arivi, nr. 1944]; Vaticana Turco, nr. 196 [Sleymaniye Ktp. Mikrofilm Arivi, nr. 2122]; Manchester J. Ryland Library, nr. 19. 132 Tunca Kortantamer, Leben und Weltbild des altosmanischen Dichters Ahmed unter Besonderer Bercksichtigung seines Diwans, Freiburg 1973. 133 Yaar Akdoan, Ahmed Divan, Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri, stanbul 1979 (iki ciltten oluan bu almann I. cildi gramer, sentaks ve szlkten, II. cildi ise tenkitli metinden olumaktadr). 134 Yaar Akdoan, Ahmed Divanndan Semeler, Ankara 1988. 135 Melike Erdem Gndz, Ahmed Divannn Tahlili, (doktora tezi. Sosyal Bilimler Enstits), stanbul 2001. 136 Bu gr ve deerlendirmeler iin bk. smail nver, skendernme, nceleme, Tpkbasm, Ankara 1983, s. 15, 16. 137 smail nver, skendernme, s. 24-27. 138 . nver, a.g.e. 139 Necib Asm, Osmanl Tarihnvisleri ve Mverrihleri, TOEM, I (1910), s. 41-52. 140 Nihat Sami Banarl, On Drdnc Asr Anadolu airlerinden Ahmednin Osmanl Tarihi: Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn ve Cemd ve Hurd Mesnevisi, stanbul 1939. 141 . nver, Ahmednin skendernmesindeki Mevlid Blm, TDAY-Belleten, 1977, s. 355-411. 142 azel Tekkesi, nr. 110, vr. 16b-28b. 143 Yaar Akdoan, Mirac, Miracnme ve Ahmednin Bilinmeyen Miracnmesi, Osmanl Aratrmalar, IX (stanbul 1989), s. 263-310. 144 Nihat Sami Banarl, Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn ve Cemd ve Hurd Mesnevisi, stanbul 1939, s. 141. 145 Knhl-ahbr, stanbul 1277, V, s. 128. 146 Nihat Sami Banarl, Dsitn- Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn ve Cemd ve Hurd Mesnevisi, stanbul 1939. 147 Mehmet Akaln, Ahmed Cemd Hurd, Ankara 1975. 148 Adnan nce, Sultan Cem, Cemd Hurd (doktora tezi), Erzurum 1981. 149 Tervhl-ervh, TSMK, Revan, nr. 1681, vr. 374a. 150 Bedi ehsvarolu, air ve Hekim Ahmed, stanbul 1954, s. 35. 151 A, I, s. 217. 152 Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970, s. 21. 153 air ve Hekim Ahmed, s. 46. 154 Osmanl Mellifleri, II, s. 74.

1025

155 Trk airleri, I, s. 374, 375. 156 smail Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s. 216. 157 air ve Hekim Ahmed, s. 49-76. 158 Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3595; Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan, nr. 1681. 159 Konya Mevln Mzesi Ktp., nr. 2540, vr. 1b-71a. 160 Nihat etin, Ahmednin Bilinmeyen Birka Eseri, Tarih Dergisi, II/3-4 (1952), s 103. 161 A, I, 220. 162 Kefz-zunn, II, 1656. 163 Ahmednin Bilinmeyen Birka Eseri, s. 103-108. 164 Ahmet Ate, Konya Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, c. XVI, sy. 61 (Ankara 1952), s. 116 vd. 165 Ali Alparslan, Ahmednin Yeni Bulunan Bir Eseri, Mirkt- Edeb, TDED, X (1960), s. 3540. 166 Nihat etin, Ahmednin Mirk_tl-edebi Hakknda, TM, XIV (1964), s. 21-27. 167 Ahmednin Bilinmeyen Birka Eseri, s. 103. 168 Nihat Azamat, Yeni Bir Ahmed ve ki Eseri: Yusuf u Zeliha, Esrarnme Tercmesi, Osmanl Aratrmalar, VII-VII (1988), s. 347-364. 169 DA, II, s. 168. 170 Ayhan Glta, Abdlvsi elebi ve Halilnmesi, stanbul 1985. 171 Tp Tarihi Enstits Ktp., nr. 90, vr. 1b; ayrca bk. . H. Ertaylan, Ahmed-i Dnin Hayat ve Eserleri, stanbul 1952, Faksimile, s. 388. 172 Bu konuda kaynaklardaki bilgilerin tenkit ve deerlendirmesi iin bk. Ertaylan, Ahmed-i D, s. 2. 173 smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1937, s. 12, 88. 174 Tunca Kortantamer, Ahmed-i D ile lgili Yeni Bilgiler, Trkoloji Dergisi, VII (1977), s. 103-108. 175 Seh, Tezkire-i Seh, stanbul, 1325, s. 56. 176 Latf, Tezkire, stanbul1314, s. 85. 177 Tezkiret-uar, I, 139. 178 Sicill-i Osman, I, 190. 179 smail Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s. 213. 180 E. J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, London 1900, I, 256-259. 181 smail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i D Hayat ve Eserleri, stanbul 1952, s. 108. 182 J. von Hammer, Geschichte Der Osmanischen Dichtkunst, Pesth 1836, I, 72. 183 A History of Ottoman Poetry, I, 256. 184 Kefz-zunn, I, 789. 185 Kortantamer, Ahmed-i D ile lgili Yeni Bilgiler, s. 104. 186 Faruk K. Timurta, Ahmed-i D ve Eserlerinin Trk Dili ve Edebiyatndaki Yeri, TD, III/31 (1954), s. 427.

1026

187 A. Memduh Turgut, znik ve Bursa Tarihi, Bursa 1935, s. 201. 188 Ertaylan, Ahmed-i D, s. 28. 189 Ertaylan, Ahmed-i D, s. 3, 4, 5. 190 Timurta, a. g. m., s. 427. 191 Ertaylan, a.g.e., s. 12, 13. 192 Ertaylan, a.g.e., s 30, 33. 193 F. Kprl, Divan Edebiyat Antolojisi, stanbul 1931, s. 68. 194 Seh, Tezkire, s. 56. 195 Timurta, a. g. m., s. 430. 196 Ahmet Ate, Burdur-Antalya ve Havalisi Ktphanelerinde Bulunan Trke, Arapa ve Farsa Baz Mhim Eserler, TDED, II/3-4 (1948), s. 171-191. 197 smail Hikmet Ertaylan, Trk Edebiyat rnekleri VII: Ahmed-i D Hayat ve Eserleri, stanbul 1952. 198 Beyazt Devlet Ktp., nr. 5782, vr. 13a-b, 37a, 129b, 133b, 140a. 199 mer b. Mezd, Mecmatn-nezir (haz. Mustafa Canpolat), Ankara 1982, vr. 19a-b, 28ab, 78a, 115b, 132a, 145a, 150a-b, 156b, 226b. 200 Tunca Kortantamer, Ahmed-i D ile lgili Yeni Bilgiler, s. 104. 201 Mehmet zmen, Ahmed-i D Divan (doktora tezi), Konya 1984. 202 Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktphanesi, Orhan Gazi, nr. 1196. 203 Tulga Ocak, Ahvl ve sr ve Tahll Er- Dvn- Fris-yi Ahmed-i D, Dnigh- Tahrn 1352. 204 Mesel bk. Kefz-zunn, I, 607; Knalzde, I, 139; Gibb, HOP, I, 256. 205 Knhl-ahbr, V, 130. 206 . H. Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul 1932, s. 213. 207 Osmanl Mellifleri, II, 171, 172. 208 DA, II, 58. 209 Ahmed-i D Hayat ve Eserleri, Faksimile, s. 157-262. 210 Gnl Alpay, Ahmed-i D and His engnme (An old Ottoman Mesnevi), Cambridge 1975. 211 Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi, nr. 1449; Hasan Hsn Paa, nr. 1102/3; Murad Buhr, nr. 321/6; Mula Kitaplar, nr. 624. 212 Ahmed-i D, Faksimile, s. 299-308. 213 Ahmed-i D, Faksimile, s. 147-154. 214 Mustafa zkan, Ahmed-i Dnin Tercme-i Tefsr-i Ebl-Leys es-Semerkand Mukaddimesi, TDED, XXIX (2000), s. 117-188. 215 Sleymaniye Ktp., Lleli, nr. 2735; Hac Mahmud, nr. 5715; Esad Efendi, nr. 3569, Beyazt Devlet Ktp., nr. 1604. 216 Sleymaniye Ktp., Hekimolu Ali Paa, nr. 588; stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet, nr. 0. 26. 217 Ertaylan, Ahmed-i D, s. 156.

1027

218 Manisa l Halk Ktp., Muradiye, nr. 1856/3, vr. 113-121. 219 Grr Glsevin, Ahmed-i D Mifthul-cenne, Metin, Dil zellikleri, Sz Dizini, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya 1989. 220 nder aran, Ahmed-i D, Tbb- Nebev, Metin, Dil zellikleri, Sz Dizini, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya 1992. 221 Kenan Akyz, Ahmed-i Dnin Bilinmeyen Bir Eseri, TD, III/33 (1954), s. 525-528. 222 Tunca Kortantamer, Ahmed-i Dnin Mutyebt Adyla Tannan Eseri zerine, Trkoloji Dergisi, VII (1977), s. 137-147. 223 DA, II, 58. 224 Sleymaniye Ktp., Pertevniyal, nr. 438, vr. 122b-235a. 225 Kzm Kktekin, Sle Fakihin Yusuf ve Zelihas, nceleme-Metin-Dizin, Erzurum1994. 226 Barbara Flemming, Fahris Husrev u irin Eine trkische Dichtung von 1367, Wiesbaden 1974. 227 Faruk K. Timurta, Tarih inde Trk Edebiyat, s. 169. 228 Sedit Yksel, Mehmed, Iknme, nceleme-Metin, Ankara 1965. 229 Mecd, Tercme-i akayk, stanbul 1269, s. 22-3. 230 Ahmet Yaar Ocak, Elvan elebi, DA, XI, 64. 231 Elvan elebi, Menkbl-kudsiyye f mensbil-nsiyye (nr. smail Ernsal-Ahmet Yaar Ocak), stanbul 1984. 232 Abdurrahim erif Baygu, Erzurum Tarihi, Antlar, Kitabeleri, stanbul 1970, s. 167. 233 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970, s. f. 272. 234 Mustafa Erkan, Darir, DA, VIII, 498. 235 Mustafa Darir, Kssa-i Yusuf (haz. Leyla Karahan), Ankara 1994. 236 Sretn-neb, Tercmett-Darr, (haz. Mustafa Erkan, doktora tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1986). 237 M. Faruk Grtunca, Kitb- Siyer-i Neb: Peygamber Efendimizin Hayat (Mustafa Darir), IIII, stanbul 1977. 238 Kemal Edip Krkolu, Seyyid Nesm Divanndan Semeler, stanbul1973. 239 Balangcndan Gnmze Kadar Byk Trk Klasikleri, stanbul1985, I, 335. 240 Muharrem Ergin, Kad Burhaneddin Divan, stanbul 1980. 241 Nurcan znal Gder, Kastamonulu z Dsitn- Maktel-i Hseyn, nceleme, Metin, Szlk (doktora tezi, Sosyal Bilimler Enstits), stanbul1997. 242 Agh Srr Levend, Tutmacnn Gl Husrev Mesnevisi, VIII. Trk Dil Kurultay Bildirileri, Ankara 1959; a. mlf., Attar ile Tutmacnn Gl Husrev Mesnevileri, TDAY-Belleten, 1959, Ankara 1959, s. 161-203; a. mlf., Tutmacnn Gl Husrev Mesnevisinde Dil zellikleri; TDAYBelleten 1960, Ankara 1960, s. 49-77. 243 Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal, Ankara 1981. 244 Halil Ersoylu, Kz Destan, Ankara 1996. 245 brahim Edhem Destan zerinde Nurcan znal Gder yksek lisans tezi hazrlamtr: Dstn- brhim Edhem, Metin, Szlk, Ekler Dizini, stanbul 1992.

1028

246 Ahmed Harami Destan (haz. Halis Akaydn), stanbul 1972. 247 smail Hikmet Ertaylan, Tabiatnme, stanbul 1960. 248 Kitb- Tecvd zerinde Zehra Bayramavu yksek lisans tezi hazrlamtr: Kitb- Teysr-i Kurn [Kitb- Tecvd], Giri-Metin-Tercme-Szlk-Ekler Dizini, stanbul1994. 249 Mesnevilerle ilgili olarak bk. Amil elebiolu, Trk Edebiyatnda Mesnevi, stanbul 1999. 250 Ltfi Sezen, Halk Edebiyatnda Hamzanmeler, Ankara 1991, s. 27-33. 251 Orhan F. Kprl, Abdal Musa, DA, I, 64. 252 Meri kten, Salebnin Ksasl-enbiyasnn Trke Tercmesi, Metin-Szlk, stanbul 2000. 253 smet Cemilolu, 14. Yzyla Ait Bir Ksas- Enbiya Nshas zerinde Sentaks ncelemesi, Ankara 1994. 254 Orhan Yavuz, Anadolu Trkesi ile Yaplan En Eski Tezkiretl-evliya Tercmesi ve Dil zellikleri, Erzurum 1986. 255 Ahmed Topalolu, Kuran- Kerimin lk Trke Tercmeleri ve Cevahirl-asdf, Trk Dnyas Aratrmalar, sy. 27 (Aralk 1983), s. 58-66. 256 Amme Cz Tefsiri zerinde zcan Tabaklar yksek lisans almas yapmtr: Mustafa b. Muhammed, Amme Cz Tefsiri, stanbul 1987. 257 Zafer nler, Mntehb- ifa, Ankara 1990. 258 Mustafa Canpolat, XIV. Yzylda Yazlm Deerli Bir Tp Eseri: Edviye-i Mfrede, Trkoloji Dergisi, V (1973), s. 21-49. 259 M. Feridun Nafiz, erifolu Yadigar, Trk Tp Tarihi Arivi, I/2 (1935).

1029

Ynus'un Dvan / Yrd. Do. Dr. Mustafa Tat [s.671-681]

Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Ynusun asl sanatn, dnce dnyasn ve estetik temayllerini rendiimiz eseri Divndr: Ynus olduysa adm pes ne aceb Okuyalar defter dvnm beytinden anladmz kadaryla, Onun bu eseri daha hayattayken tannmtr. Fakat ne yazk ki, elimizde, Ynusun yaad zamandan kalma bir yazma mevcut deildir. Ynus, baz beyitlerinde kendi divnndan sz eder: Ynus miskn an grmi eline hem dvn alm limler okuyamam bu manden duyan gelsn * Ynus Emrem sebak senden okur Elinde defteri divn sensin * Ynus olduysa adm pes ne aceb Okuyalar defter dvnm Bu beyitlerden anlalan odur ki, Ynus, divnn hayatta iken tanzim etmitir. Dier taraftan inasi Tekin tarafndan hazrlanan kinci Byezt Devrine Ait bir Mecmu1 adl tantma yazsnda verilen bilgiye gre Ynus Emre Fermyed lfz, airin divn tarihidir, (= H. 707/M. 1307) denmektedir. Sz konusu mecmua, 1505-1520li yllarda yazlmtr. Buna gre, eer iktibas ettiimiz kayt sadece Risaletn-Nushiyye iin sz konusu deilse, Dvn da, ayn tarihte (1307) bitmi kabl edilebilir. Aada knyelerini vereceimiz eski yazma divnlar tek tek esas alnrsa, bu yazmalarda Ynusa ait 200 ile 300 arasnda ilhnin var olduu grlecektir. Biz, bu yazmalarn mukayesesi sonucunda hazrladmz divnda 417 iir elde etmi bulunmaktayz. Bu iirlerden bazlar tartmal olduu iin yeni incelemeler sonucunda iir saysnn her an deiebileceini ayrca belirtmekte yarar vardr. Divna aldmz Ynus mahlasl iirlerin dnda daha onlarca iir mevcuttur. Fakat kanaatimizce bahis konusu iirler, daha sonra yaayan Ynus veya Ynuslara, k Paa ve Sad Emre gibi sf airlere aittir.2 Esasen, Bizim Ynusun olmayan Ynus mahlasl iirler, dil; slup ve ed bakmndan baz farklar tadndan bunlar ayrd etmek kolay olmaktadr. Ynus Emre Divnnn ekil Yaps Ynus Emre Divn, mevcut hliyle ifah kaynaklardan derlenmi intiban vermektedir. Zira yazmalar arasnda fevkalde farklar bulunmaktadr. En eski yazmalardan rnein Fatih ve DTCF Ktphaneleri nshalar mstensihler tarafndan mrettep hle getirilmi yazmalardr. Muahhar baz yazmalar da mretteptir. Vezin ve Kafiye Ynus, ilhlerini aruz ve hece vezni ile yazmtr. Divnda aruzlu iirler az, heceliler ise daha oktur.

1030

Yukarda belirttiimiz gibi, Risletn-Nushiyye, giriteki 13 beyitlik Filtn Filtn Filn vezinli ksmdan sonra asl mesnev Mefln Mefln Feln vezniyle yazlmtr. Ynusun yaad devirde aruz, Trkeye yava yava tatbik edilmektedir. Bu bakmdan Ynusun iirlerinde aruz noksanlklar vardr. Ynus Emrenin hem aruzlu, hem de heceli iirlerinden pek ou musammat tarzndadr. Btn iirler, beyit esasyla kaleme alnmtr. Yazmalarda kta birimiyle yazlan bir iir yoktur. Bu zellik, o devrin genel bir zelliidir. Fakat musammatlar ikiye blndnde her beyit kta ekline girer. Ayn hususiyet Mevlnnn Farsa gazellerinde de grlmektedir. Musammat iirlerden aruzlu olanlar genel olarak Mstefiln Mstefiln Mstefiln Mstefiln vezniyle yazlanlardr. Bu vezinle yazlan iirler, heceyle yazlm intiban verir. Sz konusu vezinle kaleme alnan pek ok iirde aruz hatalar hayli fazladr. Bu durumdaki iirler, kanaatimizce, azdan aza intikl ederken tahrif edilmitir. u da var ki, Ynusun musammat ilhlerinde her beyit, musammat deildir. Arada bir-birka beyit kafiyesiz devam edebilmektedir. Bu zellik de, musammat iirlerin aruzla yazlmaya allan birer iir olabilecei izlenimi vermektir. Btn buraya kadar sraladmz ekille ilgili meseleler Ynusun tam bir istihale devrinin airi olduunu gstermektedir. Ynus Emrenin iirlerindeki hece-aruz ikilii, dilinde de vardr. Onun aruza meyletmesi lk slm ve tasavvuf eserlerin Arapa ve Farsa yazlmas; manzumelerin de, aruzla kaleme alnmasndan olabilir. Ksacas Ynus ve devrinin dier airleri, ilk slm kaynaklardan faydalanmlardr. Tekke mensuplar her devirde er ve tasavvuf ilk kaynaklardan istifade etmilerdir. Mutasavvf airimizin lahlerindeki hece yapsn inceleyen Fuat Kprl, bu iirlerin bir sanat endiesiyle deil, ilh bir hamle ile inad edildii syler: Manzumelerini sanat kaygs ile deil, hatt, sanat endiesinden bile uzak olarak, srf ilh bir hamle ile inad eden Ynus Emre, pek tabi, vicdannda gizli olan tabi ve mill ahenge uymutur. Ynus Divnnda hece vezninin hemen her ekline, 6; 7; 8; 5+5 = 10; 6+5 = 11; 6+6+ = 12; 7+7 = 14; 8+8 = 16; hecelilere rastlanr ki, bunlardan bilhassa 10 ve 12 heceliler edebiyatmzda pek azdr. Bunlarda da bazan duraklara bal kalnmad yahut bir takm maksatlara ehemmiyet verilmedii grlrse de, ekseriyet bakmndan Ynus, bu vezni byk bir baar ile kullanmtr.3 Btn buraya kadar anlatlagelen ekil mevzularndan sonra diyebiliriz ki, Ynus, dil ynyle mill; konu ynyle de, slm bir airdir. ekil mevzuu asndan ise, bir yanyla mill, dier yanyla Arap ve Fars iirinin ekline bal kalmtr. Ynusun kafiye anlay hakknda unlar syleyebiliriz: Ynus, kfiye konusunda, devrinin dier irleri gibi olduka serbest hareket eder. Kafiyeyi bir ses estetii olarak deerlendirir. O, kulaa gelen her trl benzer ve mzikal sesle kafiye yapar. Dolaysyla, Ynusa gre kulak kafiyesi esastr. Bu sebeple mutasavvfmz, Farsa veya Arapa bir kelimeyi benzer sesli olmak kaydyla kafiyeli kullanabilmitir. Hatta O, Arap ve Acem meneli bir kelime ile, Trke ekli bir kelimeyi kafiye yapabilir. Ynus Emre, yazllar birbirlerine benzemeyen d-t, c- gibi sesdeleri kafiye olarak kabul eder ve hatta bu kafiyeleri ustalkla kullanr. u rneklerde kula trmalayan herhangi bir kafiye sesine rastlamak mmkn deildir. Su getreler yumaa kefen saralar komaa

1031

Aa ata bindireler teneire ddi gnl Eer varsa amelin gen olsar sinin senin Eer yosa amelin oddan arb idi gnl * Kyl u kle mecl yok ol hldr ana kl yok Hergiz ana ecel yok ezel-ebed iinde dir bunca vzlar dediim man szler Tapduk Ynus gzler bu vilyet iinde airimizin iirlerinde genellikle yarm ve tam kafiyeler kullanlmtr. Bunlara mukabil zengin kafiye daha az grlmektedir. Yarm kafiyeye rnek olarak u beyitler verilebilir: Miskn demolan nefse zebn olmudur Hayvn canvr gibi otlamaa kalmdr Olanlar t almaz yiitler tevbe klmaz Kocalar tat klmaz sarp rzigr olmudur * Sensiz yola girerisem rem yok adm atmaa Gvdemde kuvvetim sensin bam gtrp gitmee Ynus Emre, pekok iirinde yarm ve tam kafiyeleri beraber kullanmtr. Byle bir iirde, mesel u kelimelerle kafiye yaplabilmektedir: Dz-gndz sz-kaz-tiz-vz-vaz-az Dn gider gndz gelr gr niesi uz gelir Emr-i Hakkn ser-be-ser cihna dp-dz gelir Karanulk srilirlem mnevver olur Karanulk yirine nr ile gndz gelir brete kalmaz msn ya hod anlamaz msn Dinle kular nini nie drl sz gelir Ku hod yumurta idi yuva hod perde idi n hod kudret ndr bilmeyene kaz gelir Dinle szm mansn anlayaym dirisen rifin kulana kudret n tz gelir Bir bakgl saa sola dalma deme yola Kudret bndan sana gr nie vz gelir Sz issi szin alr sret toprakda kalr Her kim bu hli bilir kendzinden vaz gelir Aklm bu yola gitdi beni benden iletdi Ynusun yk yitdi bilmeyene az gelir Yarm kafiyelerin kullanld iirlerde redife daha ska rastlanlmaktadr. Bu redifler, iirin sesini daha da gzelletirir. Ynus Divnnda zengin kafiyelere de rastlanr; fakat bu eit mstakil bir iirde bu kafiyeyi batan sona, tam olarak bulmak her zaman mmkn deildir. u ke

1032

limeler, bir iirin kafiyelerini olutururken, tam kafiyelerle zengin kafiyeler, i ie bulunmaktadr; kudret, heybet, ad, melekt, mnct, rahmet. Senndir pdihlk kudretin var Yaratdn yeri gi heybetin var Nie eyde bile dil niteliin Dile getirmee bin-bir adun var Ne dny hiret ne Kf u ne Kf Bular katre dery melektun var Bu yz yiirmi drt bin neblerle Bile Mirc u Tr mnctn var Del Ynusa bes ya Rahmeti ok Kamu gnhlulara rahmetin var Grld gibi, Ynus Emre, kafiye konusunda fazla zenli deildir. O, bu konuda tabi davranr. Esasen Ynus Emrede, bahsedilen mill zevki bu noktalarda aramak gerekir. Onun dili, iir telakkisi hl ve zevkine uygundur. Divnn sonundaki; Y ilh ger sul itsen bana Bu durur anda cevbm u sana4 matlal mesnev hari btn ilahler gazel eklinde yazlmtr. Bu iirlerin kafiye emas (aaba-ca-da vs.) tarzndadr. Fakat musammat iirler, i kafiyelerden mteekkildir. Bunlar hece ile yazlm iirler gibi deerlendirilip ktalar hlinde de, yazlabilir. Netice olarak kafiye hususunda unlar sylenebilir: Ynus, iirinde kafiyeye fazla zen gstermez. Onda, tasannu yoktur. Arapa bir kelimeyle Farsa bir kelimeyi, yahut Farsa bir kelimeyle Trke bir kelimeyi kafiyeli bir ekilde grmek hemen her iirde mmkndr. Mesel, Cihn, lisn, dinden, gmn, seven, bundan, (bkz. iir nu: 126) kelimeleri, kafiyeleri oluturabilir. Bu arada, kafiyesi bozulan iirler de az deildir. Sadece rediflerle kaleme alnm iirler de mevcuttur. Nazm ekilleri Ynus Emrenin Risaletn-Nushiyyesi, mesnev ekliyle yazlmtr. Onun bu tarzda yazd dier bir iir de yazma Divnn sonuna kaydedilen athiyye/Mnacat trndeki; Y lh ger sul itsen bana Bu durur anda cevbm u sana matlal iirdir (Bkz. 417. iir). Ynusun Divnndaki dier iirlerin ekliyle ilgili birka gr vardr: Glpnarl, divn neirlerinde Ynusun daha ok gazel airi olduuna inanr. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eserinde, Ynus Divnnda, Acemlerin mesnev ve gazel tarzna tesadf edildiini, fakat, daha ok murabba ve musammat diyebileceimiz eski koma ekline rast gelindiini syler. Ona gre, mutasavvfmzn en gzel iirleri, koma ekliyle tanzim edilmitir. Ynusun kulland koma-murabba ekli, Acemlerin murabba veya musammatn taklitle deil, halk edebiyatnn kuvvetli tesiriyle tercih edilmitir.5

1033

Nihat S. Banarlya gre, Ynus, daha ok drtlk mill nazm eklini kullanm, bu arada, gazel eklinde manzumeler de yazmtr.6 Faruk K. Timurta, bu iirlerin umumiyetle gazel-kaside eklinde ve ou defa musammat tarznda, msra ortalar kafiyeli yazldn syler.7 Cahit ztelliye gre irimiz, Mill nazm hecenin her trlsn kullanm, o kadar ki, gazel biiminde yazd iirlerde bile heceyi stn tutmutur. O, gazel biiminde yani, ift msral iirlerinde 7+7=14 ve 8+8=16 llerini kullanmtr. Bu tutum, Onun ekil olarak ald divn gazelini bile mill l olan heceye uygulamasdr. Bu, yeni bir rdr.8 Kemal Eraslan, Ahmet Yesev ve Eseri Divn- Hikmet hakkndaki incelemesinde, Yesevnin baz hikmetlerini gazel tarznda yazdn ve aruz veznini kullandn belirterek, Ynus ilhlerinin, bu tarzn bir devam olduunu syler.9 u da bir gerek ki, hikmetlerin pek ounda komaya benzer bir ekil kullanlmaktadr. Divn- Hikmetin bu koma-gazel ikilii, Ynus Emrede devam etmektedir. Yukarda iktibas ettiimiz eitli grlerden anlalaca zere, ilhlerin ekli tam olarak zlm deildir. Bunun bir sebebi divnn bir btn olarak ele alnmamas, buradaki iirlerin Trkenin hangi medeniyet dairesinde ve hangi devrinde yazldnn gzard edilmesidir. Grld gibi, iirlerin ekil zellii yanl deerlendirilegelmitir. Bunun bir sebebi ise, mill irlerin sadece heceyle ve koma eklinde yazabilecei inancdr. Bu yzden ilhlerin musammat gazel deil de, musammat koma eklinde yazld sylenegelmitir. Bu doru deildir. Yukarda bir vesileyle belirttiimiz gibi, Ynus ilhlerinin bir ksmn gazel veya musammat gazel ile, bir ksmn da koma ekliyle yazmtr. Onun ayn zamanda gazel airi olmas, millliine engel tekil etmez. Bilakis, Ynus, yazm olduu diliyle ve zihniyetiyle milldir. Eski kaynaklarda mutasavvfmzn iirlerinden ilh veya nefes diye bahsederler. Lmi, ekil konusunda herhangi birey sylemez. Fakat, O, ilhlerin tevhid esaslarn aklayan rumz ve iaretler10 olduunu belirtir. Molla-zde eyh Sleymn Efendinin telakkisini u cmlelerinden anlyoruz: Er mehr-lemiyndr. Kabaca Trk ibaretlerle gazeliyt u ilhyt ve rumz u esrr u nktlar sylemidir.11 Mollazde Sleyman, bu cmlesinde ilhlerin gazel tarznda yazldn vurgulamaktadr. Bu ibare, Ynus Emrenin iirlerinin nasl anlaldn gstermesi bakmndan pek mhimdir. u da var ki, Ynusun ilhlerini erheden Niyaz-i Msr ve smail Hakk Bursav gibi mutasavvflarn rislelerinde, erh-i Beyt-i Ynus Emre, erh-i Ebyt- Ynus Emre, erh-i kelimt- Ynus Emre, erh-i Gazel-i Ynus Emre, erh-i Gfte-i Ynus Emre, erh-i Kaside-i Ynus Emre, erh-i Nutk- Ynus Emre gibi balklar bulunmaktadr.12 Bu risale balklarndaki Beyt, Ebyt, Kelimt, Gazel, Gfte, Kaside, Nutk kelimeleri, Ynusun iirlerinin ekil ve mahiyetiyle ilgili anlay ortaya koymaktadr. Btn bunlar ve divndaki iirler gz nnde bulundurularak denebilir ki, Ynus Emre, edebiyat tarihimizde, gazel, kaside, koma, nutuk, ilh veya nefes iri olarak tannmtr. Bu cihetle, yukardaki iktibaslarmz arasndan Faruk K. Timurta, Ynus Emrenin iirlerinin ekli konusunda en isabetli karar veren kiidir. Dolaysyla ilhlerin sadece koma tarznda yazlm olduunu syleyenlere katlmak mmkn deildir. Byle olmakla birlikte, Ynus, dil ve slup anlayyla mill hviyetinden hibir ey kaybetmez. O, Trk dilini aruza cidd bir ekilde adapte eden ve ilk defa mill iir eklini gazel ve mesnevye yaklatran, hususiyetle, Ynusa bir ed yaratan ilk byk airimizdir.

1034

Nazm Trleri Ynus Emrenin iirleri ounluun kanaatine gre, ilah ve nutuk trnde yazlmtr. Cnk ve mecmualara kaydedilen pek ok iirin banda ilh bal bulunmaktadr. Ynus, kendi iiri iin, bir beytinde nefes tabirini kullanmaktadr: Dedim i bu nefesi klar hkmiyile Bahllksz er gerek bir karara duras Burada hemen iaret edelim ki, nefes kavram, sadece Bektaler tarafndan deil Anadolu erenlerinin pek ou tarafndan ilh mansna kullanlmtr. Bu konuda, mesel Mevln Celleddin-i Rmnin, eserlerinde erenlerin szleri iin nefes tabirini kullandn grrz. Mevln bir yerde yle diyor: Benim nefesim, lemde ne teler yakmtr13 Grld gibi, bu cmledeki nefes unsuruyla Ynusun beytinde geen unsur ayndr. Ynus Emre Divnndaki iirler umumiyetle ilh, nutuk veya nefes trlerinde deerlendirilmekle birlikte, iirler arasnda birer ikier tane de olsa, Mnct (iir, 15, 16), Nat-istif (iir, 34, 145), Mirc-nme (iir, 134), Vcd-nme (iir, 133), Salt-nme (iir, 315, 349), Nashat-nme (iir, 22, 109), Ya-nme (iir, 152), Bahr-nme (iir, 312), athiyye (iir, 106, 407, 415), Maher-nme (iir, 275, 385), Lgz (iir, 94), Ftvvet-nme (iir, 370, 399), gibi trler de bulunmaktadr. Ynus Emrenin Trkesi Ynus Emre, XIII. yzylda Anadolu sahasnda Ouz Trklerinin konuup-yazd yaz dilinin en mhim temsilcisidir. Trkiye Trkesinin tarih devresinin ilk safhasn tekil eden ve Eski Anadolu Trkesi ad verilen bu ivenin oluumunda Ynus Emre nemli bir rol oynamtr. Ynusun kulland kelime ve ifade kalplar, mecaz ve stlahlar, Trkenin edeblemesi yolunda hakk bir dnm noktasdr. Esasen Ynusun eserlerinde grlen gramer kurallar, Sultan Veledin, Glehrnin, Ahmed Fakih ve k Paa gibi, o devir airlerinin eserlerinde de bulunmaktadr. Fakat Ynusun slbu, kendine has bir estetik ve ed tamaktadr. Anadolu Seluklu devleti zamannda din ve ilim dili olarak Arapa; edebiyat dili olarak da Farsa kullanlyordu. Hatta bu devirde Farsa, saray dili hline gelmiti. te Ynus Emre ve devrinin dier Trke yazan airleri, sessiz sedasz nemli bir inklp gerekletirmiler; Trkeye dn yapmlard. Gnmze intikal etmemekle beraber, Ynusun yaad ada zengin bir szl edebiyatn var olduu sylenebilir. Daha XII. yzyln bandan itibaren yazl bir edebiyatn domaya balad da bilinmektedir. Ynus Emre ve adalar, Anadoluda yeni bir edeb dil meydana getirirken halk diline, szl ve yazl edebiyata dayanmlardr. Ynus Emreden az nce yaayan bir ka air Anadolu Trkesiyle iir yazmt. Bunlarn iinde Mevln Celaleddin-i Rumnin bilinen birka iiri ve mlemmas dikkat ekicidir. Mevlndan sonra, olu Sultan Veled, babasndan daha fazla Trke iir yazmtr. Dier taraftan Ynus Emreden biraz nce veya sonra yaayan Ahmed Fakih, eyyad Hamza ve Dehhan gibi airlerin Anadolu Trkesiyle az-ok eserler kaleme aldklarn biliyoruz. Btn bunlarn iinde Ynusun Trkesi, fikirleri gibi mstesna bir yere sahiptir. Ynusun asl dehs, Trkeyi sanatkrne bir slpla kullanmasnda aranmaldr. O, deta Trke tasavvuf ve stlah dilinin kurucusudur. Trke, Ynusun kalemiyle estetiklemi, edeblemi

1035

ve canlanp yaylmtr. Bu dil, slm Trk medeniyetinin o devirde tad btn zenginlii iine alan ve aksettiren bir zellik arzeder. Ynusun kulland dil, sadedir. Bununla birlikte O, devrinin Trkesinde var olan ve halk tarafndan da anlalan Arapa ve Farsa kelimeleri de kullanmtr. Zira bu devirde Trkler, slm medeniyeti dairesine girmi; Kurn, snnet ve bunlara bal olarak gelien slm tasavvufuna uygun olarak yaamaya ve dnmeye balamlard. Dolaysyla halk, bu kltrn dilini de hazmetmitir. Bu sebeple Ynusun dili, halkn yabanc olduu bir dil deil, bilkis ins olduu bir dildir. Bu yzden hreti geni bir muhite yaylmt. Onun iirlerinde; halk syleyi ve deyimleri, Trkeye adapte edilen Farsa ve Arapa kelimeler, devrin kltrn yanstan, bilhassa, din-tasavvuf, toplum, insan, madd kltr, kozmik lem ve devrin tipleriyle, ictima ve siyas dzenini dile getiren ifade ve unsurlar ok miktarda bulunmaktadr. Ynus Emre Divn incelendiinde, pek ok Arapa ve Farsa kelimenin Trke fonetie uyarland grlecektir. iirlerde, mesel; Farsa olan bicid, becide; er, raka; ikre, ekereye; mismil, msml ekline dnmtr. Yine, Arapa olan vasyyet vasyete; hec, heceye; berk urmak, balkurmak veya balkmak ekline dnmtr. Ynus Emre Divnnda manlar ayn olan Arapa-Farsa kelimelerle Trke kelimeler, ayn veya ayr iirlerde birlikte kullanlabilmektedir: Evliy (a)-Eren (t); Allah (a)-alap, Tanr (t); Cennet (a)-Umak (t); Cehennem (a)-Tamu (t); Ak (a)-Sev (t); Gnh (a)-Yazuk (t); arb (a)-Si (t); Mest (f)-Esrk (t); Mnkir-Nekir (a)-Sorucu (t). Bu rneklerde grlen kelime ve kavram ikilii, Ynus Emrenin yaad zamann dil ynyle de bir istihale devri olduunu gsterir. iirlerde dikkat eken bir baka zellik de, artk bugn unutulmu pek ok arkaik kelimenin kullanlm olmasdr.Arkuru, g, tmek, zmek, ayruk, bezek, kezek, diki, ton, genez, karmak, umak, pusark, tanmak, emek, sanmak, snuk, kii, esenlemek, tkeli, bayk, iye, snk, ssmek, utlu, yazu, yazuk gibi kelimeler, Ynustaki arkaizmi gstermektedir. Buraya kadar verdiimiz bilgilerden sonra, Ynusun hretinin sebebini ve asl dehsn, iirinin dilinde aramak gerektiini belirtmek gerekir. Ynus, hangi tefekkr rnn nasl bir dil ile anlatmtr da, bu kadar sevilmitir? Bunu Nihat Sami Banarl yle tesbit ediyor: Ynus Emreye kadar, milletin zerinde asrlarca iledii Acem lisn bile vahdet-i vcd inann Ynus kadar kolay syleyememitir. Hibir yapmac olmayan, adeta sanat kaygs ile sylenmiyormu gibi sade ve klfetsiz bir lisanla sylenen Ynusun iirlerine hemen btn tasavvuf edebiyatnda benzer iirler bulmak kolay deildir. Bu iirlerin benzerleri, ancak Onun yolunda yryen ve Onun gibi sylemek azmiyle cokun, Ynus Emre mektebi talebesinin baz iirleridir. Ynusta, tasavvufun sylenmesi g heyecanlar berrak bir su iindeymi gibi zevkle grlr. Bu su, denilebilir ki, Ynusun gzel, msik dolu, saf ve temiz Trkesidir. Bu yle bir sudur ki, bulunduu kap sarslp Onu aldatan airin ruhundaki frtnalar arttka daha ok berraklar. Allah sevgisini, insandaki Allah; her varlkta Allah diyen bir ifade bulunduunu syler ve Tanrsna varamamak endiesiyle yand zamanlardaki acsn haykrrken Ynus, deta eskiden sylenmi iirleri hatrlyor ve onlar tekrarlyormuasna iiri kolay sylemitir. Bylelikle, Anadoluda XIII. asrda balayan ve bir daha yerini hi bir yabanc dile brakmayan Trkenin bu kati zaferinde Ynus Emrenin aziz hizmeti vardr. Ancak, Ynus Emre Trkesi,

1036

bazlarnn yanl syledikleri gibi bir ztrke deildir. Bu dil, ortak slm medeniyeti iinde teden beri gelimeye balam ve bu ortak medeniyet dillerinden Trkeletirilmi kelimelerle zengin bir slm Trk dilidir. Trk Milleti, bilhassa Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinde her trl yabanc meneli kelimeleri Ynus Emre asrndan bu yana, byk bir temsil kudretiyle Trkeletirmi; bunlarn pekounu kendi dilinin syleyi inceliklerine uydurarak Trke szler hline getirmitir. man ve ideali gereince, geni halk topluluklarna ses duyurmaya alan Ynus Emrenin Trkesi, ite bu artlar iinde sade ve ok gzel bir halk lisndr.14 Onun asl fark, Trkeye getirdii deiik ses ve kelimelere ykledii orijinal manlardadr. O, sade bir dile derin manlar yklemesini bilmitir. iirlerinde hakim olan slp, konuma slbudur. Bu hususiyet ilhlerin asrlarca dilden dile yaayarak gnmze gelmesinin gerek sebebidir. airimizin dili konusunda sylenebilecek nemli hususlardan birisi de, divn incelendiinde grlecei zere, Onun az da olsa yet veya hadslerden iktibslarda bulunmasdr. Fakat asl nemlisi divnn hemen her iirinde O, bu yetlerin adeta Trke melini verir gibidir. Ynus Emre, ayrca, kulland dil, slup ve mcerred unsurlaryla kendinden sonra gelien halk ve divn iirini hazrlayan kii olmutur. Nihayet, Trke, Ynus Emrenin kalemiyle zafere ulam, en gzel eklini almtr. Yunus, btn edebiyat tarihimiz iinde Trkenin edeb bir dil hline gelmesinde en byk, en mhim merhalelerden birisi ve belki de birincisidir. Onun dili, ksaca, slm Trk medeniyetini ve inan deerlerini btn derinlikleriyle aksettirmektedir. Ynus Emrenin Edebiyatmzdaki Yeri, Dncesi ve Sanat Bu bizden nden gelenler many pinhn dediler Ben anadan domu gibi geldim ki uryn eyleyem Ynus Emre, bir Trk-slm mutasavvfdr. Onu bir ozan, yahut bir sz airi saymak doru deildir. Ynus, din-tasavvuf Trk edebiyat sahasnda, ayr bir slbun, kendine has bir tarzn temsilcisi ve mektep airidir. Onda irticl (tuluat, doalama) syleyi olmakla birlikte saz unsuru yoktur. Daha XII. asrda Trkistanda Ahmed Yesev ile balayan ve adna Hikmet denilen tasavvuf iir geleneimiz, Ynusta, ilh adyla ve daha ikne bir ed, stn bir ekil ve muhteva ile tecell etmitir. Fakat bu devam, taklid deildir. Ynus hikmet geleneini kendi kabiliyetiyle yourmu olmas sebebiyle, orijinal ve mektep bir air olarak tannmtr. Kendisinden sonra izlenip taklit edilen, ancak, hi bir zaman alamayan, bunun iin de, klsik ve halk airlerimizce stad kabul edilen bu zirve air, ilhlerinde btn samimiyet, heyecan ve akyla, sde, fakat derin bir slba ulamtr. Bu zelliklerinden dolaydr ki, O, grnte kolay, ancak, syleyite hi de kolay olmayan sehl-i mmteni iirler ortaya koymutur. Gnlnde dalgalanan Allah sevgisini sadrndan satrlara geiren Ynus Emre, iirine, ilh bir rh ve ahenk vermi, onlar adeta sylerken bestelemitir. Bu sebeple ilhler birer lirizm aheseridir. slmn ve lednn srlarn prensiplerini derinden kavrayan, benimseyen ve yaayan mutasavvfmz, eserinde Kurn ve snnet esaslarndan hareketle, btn insanl, aka, kardelie, merhamet ve efkate davet etmektedir. Btn bunlar evrensel birer mesaj olup Tanrya ulamann artlarndandr. Ynusun sisteminde eer bir insan sevgisinden bahsediliyor ve Ynus hmanisttir,

1037

deniliyorsa bunun ancak Trk-slm hmanizmas eklinde adlandrlabilecei ortadadr. Gerekte Ynusun insan sevgisi, insan sevme noktasnda kalmayp, insandan Allah sevgisine uzanmaktadr. Dolaysyla, Ynus Emrenin hmanizm anlaynda, felsef manda, insan putlatran bir sevgi deil, beer benlii ilh benlikte yok eden bir anlay hakimdir. nsan- kamil, gerein fatihasdr. Ynusun ifadesiyle, mutlak didr kapsdr. O kapdan ieri girilir, Tanrnn cemli tecell eder. Ynusun hmanizmas, nsan sevgisi Allah sevgisi iindir cmlesiyle de zetlenebilir. Zira, Ynusa gre varlk bir btndr olup Haktan ibarettir. u msra bu gr ne gzel anlatr: Hakk gerek sevenlere cmle lem karda gelir Ynusun, Allah sevgisinden, ilh birlikten, varlklarn bir tek nurdan yaratlmas fikrinden hareketle ileri srd kardelik anlay, esasen gnl kab genileyenlerce idrk edilebilecek yksek bir tefekkr rndr. Onun hmanizmas, sadece Allahtan insana kadar uzanp, bu noktada kalmaz; kademe kademe btn varlklar kaplayan bir sevgi fikrine dnr: Benim bir karncaya ulu nazarm vardr diyerek, hacmi kk ve fakat mans byk bir varln ruhuna iner. Buradan topraa uzanr; Hor bakma topraa toprakda neler yatar deyip, baklarn, Allahn kereminden tezhr eden topraa, daha derin bir ifadeyle, aslna evirir. Grld gibi, Ynusun sevgi dnyas insana mnhasr deil, zerreden topraa, topraktan hayvana, insandan Allaha uzanan bir seyir takip etmektedir. Gerek sevgi, Allah sevgisidir. Gerek k da, Allah kdr. Bunu, Ynusun yukardaki msrana dnnce ok daha iyi anlyoruz: Hakk gerek sevenlere cmle lem karda gelir Ynus, evresinden, tabiattan, insan deerlerden kk misaller getirmekle beraber, madd unsurlar gaye olarak ele almamtr. Onun gayesi ilhdir. Varln z mhimdir. Her eyin znde var olan mutlak varlk olunca, varlklara ve insana verilen deer de Allaha mnhasr olmaktadr. Sevginin temelinde mutlak yaratc -yani btnlk- vardr. Bu yzden, her trl sevgi insan iindir, diyerek eyay ve insan tanr vcudundan ayr gren felsef dnceye sahip kiiler, Ynustan farkl dnrler. Dolaysyla, burada aka diyebiliriz ki, Ynusun manev dnyasna felsef kavramlarla girilemez! Onun dnyasna, yine kabul ettii dnya grnn, ak, irfn ve vahdet-i vcud dncesinin kavramlaryla girmek gerekir. Ynusu felsef manda hmanist, panteist veya mistik kabul etmek doru deildir. Her eyden evvel, Ynusun tasavvuf anlay Kurna ve snnete dayanr. Ynusun tasavvuf dncesi dinamiktir. O, manev hayat toplumla i ie yaar. dealize ettii insan tipini anlatrken, hayattan, tabiattan ve evresinden ayrlmaz. Ynus Emrenin idealize ettii insan tipi, insan- kmildir. Bu insan, yaradl gayesi olan ilh ahlka ulam, stn vasflarla donanmtr. Ynusa gre ahlk, insan olmayan davranlar terk edip ilh yaradla ynelmektir. Ahlk olmayan davranlar, Ynusun szlne yaramaz kelimesiyle girer. Yaramaz davranlarn yarar davranlara dntrlmesi, insn- kmil olmann esasdr. Kmil insn, ak ile Allaha ulam, ilh ahlk ile ahlklanmtr. Ynusun tarif ve tavsifini yapt ikinci bir tip de, iyi ile kt, gzel ile irkin, ac ile tatl gibi ikilikler iinde bocalayan zhid veya

1038

mbted k tipidir. Bu insan tipinin davranlar dramatiktir. Ynus Emrenin hedefinde, bu insann eitimi vardr. nsan- kmilin stn vasflarn sayarak bu insann yetimesini arzulayan Ynus, dramatik davranlar sergileyen insna: Pervneleyin oda yanmayan k mdr diyerek, vcd birliine davet eder. Prensip bellidir; benlikten geerek tek olan mutlak vcdun varlyla var olmak. Yani, fenafillaha ulamak! airin eserinde zelliklerini sralad nc bir tip daha vardr. Hayvan insan eklinde adlandrlabilecek olan bu insann btn davranlar dnyev ve nefsdir; Bir zerre ak olmayan belli bilin yabandadr Ak olmayan gnl misl-i taa benzer Bu hayle aldanan otlar davara benzer gibi arpc msralar, hayvan insann zelliklerini gzler nne sermektedir. Ynus, vcud birliine inanan bir mutasavvftr. Ona gre, varlk tektir. O da, mutlak varlk olan Allahtr. Eya, yaratc olan Hak kavramndan zuhur etmi olup yine Hakka doru sefer eden birer tecellden (hayl, glge) ibarettir. Glge ve haylin asl yoktur. Neticede, hayl gidecek, hakikat kalacaktr. Eyann kendisine ait mstakil bir vcudu yoktur. Varlklara mstakil vcd izafe etmek irktir. Bunu yaayan ve bilen Ynus; Benden benliim gitti hep mlkm dost tuttu der. nsan insan yapan z, yaratlndaki ak nvesidir. Ak, var olmann sebebidir. Yaratlmlarn kolu ve kanad, vastasdr. Oldurucu, erdirici bir gtr. Kulun eksiklerini tamamlayan, kulu Hakka lyk klan bir cevherdir. Hulsa, Ynusa gre; Ak gelince, cmle eksikler biter Ynus Emre, iirlerinde iledii sosyal hayat ve evre unsurlarndan, madd deerlerden aka anlald zere, tasavvufu yaarken i dinamizmini kaybetmemi. bir lokma bir hrka kuralna dayanan statik bir mistisizm eitiminden ziyade, el krda dil yrda vecizesiyle izah edilebilecek bir eitimden gemitir. Bir baka syleyile, Ynus, toplum iinde halvet karm, kesrette vahdet bilinciyle yaam bir sfdir. Dri, kazan, ye, yedir; bir gnl ele getir diyen bir sf iin, baka bir gr ileri srmek mmkn deildir. Mslman Trkln dili, fikri ve vicdn olan Ynus Emrenin sanatn deerlendirirken, her eyden evvel bir slm mutasavvf olduunu bilmek gerekir. Onun ahsiyetini youran en nemli unsur, ledn bilgisidir. O, eserinin bir yerinde ledn ilmini stad kabul ederek, lm-i ledndr stdm bu hikmeti duyan benim der. Bu zellii esas olmak kaydyla, Ynus, dili, dn sistemi, evresi, deer verdii unsurlar, toplum anlay itibariyle Trktr ve milldir. Ynus Emrede sanat, dnce sistemiyle pareleldir. O, fikirlerini ilerken kuru bir dil kullanmaz. Dinamik, akc, ahenkli bir slup ile yksek bir estetik seviyeye ular. Ayn zamanda bu fikirlerin iirin estetik yaps iinde kaybolup gitmedii de bir gerektir. Yukarda sylediimiz gibi, Ynusun sanatndan bahsederken Onun sanatndan ziyade tasavvuf ahsiyetinin dnlmesi gerektiini belirtmekte yarar vardr. Esasen ilk edebiyat tarihi ve tenkitileri diyebileceimiz tezkireciler de bizim gibi dnmektedirler. Bu konuda Lmi, irin iirini anlatrken ser--ser esrr- tevhid ve etvr- tefrd ve rumz u irettir.15 demektedir. k elebiye

1039

gre Ynus, Tanr mektebinde okuyan bir riftir, yle diyor: Lisn- kli, lisn- hle tercemn etmi abdl u ebrrdandr. Ve lisan aynyla izhr- mafiz-zamr eden eshb- esrrdandr.16 BahrlVelye adl sf tabakatnn yazar eyh Sleymn Kstendilinin kanaati de, bunlardan farkl deildir. Ynus, eyhye gre, Trke ibarelerle gazel ve ilh tarznda pek ok tasavvuf srr izhr etmitir.17 Bursal Mehmet Tahirin u cmleleri, Ynusun sanatkr ahsiyetinin erevesini izer: lhiyat- rifneleri sde ve miyne olmakla beraber, gavmz- ilm-i tasavvuf cihetiyle pek ok mezmin-i hakkay cmi olduu kendisinden sonra gelen bil-cmle uref ve kmmelnin teslim-gerdesidir.18 Fuat Kprl, Ynusun sanatnn mill olduunu syler. Bu Trk sanatnn balca iki hususiyeti vardr. Birincisi Ona ahlk, sofiyne esaslarn veren slm-Nev-eflatun unsur; ikincisi, lisnn esas, dieri ekli tekil eden bu iki unsur Ynusun ahsiyetinde birbiriyle o sretle mecz olmutur ki, Ondan vcda gelen o yeni sanat ekli zevk itibariyle tamamen Trktr. Ynusun kltr sadece kendisine has Trke bir sf terminoloji kurmasyla snrl deildir. Onun Dvnnda yet ve hadislerden, Hint-ran ve Yunan mitolojisinden; efsanev unsurlardan, klsik dnem mutasavvflarndan, halk kahramanlarndan pek ok iktibaslar vardr. Bu arada, sosyal olaylarn ve mahall hayatn izlerini Onda ok canl olarak grmekteyiz. Trklerin slm medeniyeti dairesine girmesiyle birlikte yaamaya balad kltr deimelerinin de canl bir hidi olan Ynus, iirlerinde bilhassa mecz ve metafora bavurduu yerlerde bu deimelerle ilgili nemli ip ular vermektedir. Ksaca ifade edecek olursak, mutasavvfzn eserindeki Trk toplumu, aknc bir medeniyetten ekinci bir medeniyete geiin zelliklerini yaayan bir toplumdur. Mutasavvfmzn iirinde dikkatimizi eken bir baka zellik de, didaktizm ile lirizm paralelliidir. Bu ynyle Onun iiri Mevlnnn iirine benzemektedir. iirlerde grlen didaktizm, insana bkknlk verecek derecede deildir. nk, bin bir ak haliyle hallenen Ynus, iirinde tabi ve kne bir ed iindedir. Bu sebeple, denilebilir ki, ilhlerde, fikir duygunun potasnda erimitir. Ynus, eserinde insandaki deimeyen zellik ve gzellikleri yakalad; ak, ahlk, sevgi, mutlak hakikat, bilgi ve ilim, varlk, varolu, insan gibi btn zaman ve meknlarda tartlan evrensel kavramlarla ilgili orijinal grler gelitirdii iin de lmsz bir klsik kabul edilmelidir. Buraya kadar sraladmz zelliklerini dikkate alacak olursak, Ynusun sanatn u birka cmleyle zetleyebiliriz: Ynus Emrenin iledii tasavvuf, slm ve insan (moral) bir tasavvuftur. O, gayesi olan asln ve Allah ararken, lh deerlere sadk kald gibi, toplumdan ve toplumsal deerlerden de kopmu deildir. Ynus, tasavvuf grlerini dile getirirken kendi dilini ve terminolojisini kullanr. O, bu dili en sade bir biimde iledii hlde yksek bir tefekkre ulamtr. iirlerindeki ekil ve muhteva, kendine has, mill ve slm bir yap arzeder. O, insandaki z bilir. nsandaki deimeyeni yakalar. Bunlar anlatrken de semeye tbi tutar. Sanat, ilh bir ilhma ve ahenge dayanmaktadr. Eserlerindeki ses ve ahenk, yksek bir seviyededir. Syleyii orijinaldir. te, bu ve benzeri sebeplerle Ynus, yz yllardan beri yaayan bir ilh sesin sahibi olmutur. Ynusu okurken, karmza sde, masum ve ruhu efkat dolu bir derviin ilh bir lisanla konutuunu hissederiz; zaten bu sebepledir ki, Ynusun hreti, daha yaad ada yaylmtr.

1040

Bu mektep ir, klsik sf terminolojisinin Trke karlklarn ilk defa ve bilinli olarak kullanan; kendisine has soyut bir sf dili gelitiren kiidir. Anadoluda Ynustan sonra yaayan pek ok air mutasavvf artk Ynusun gelitirdii bu dili kullanp ilemitir. airleri Ynus dilinden konuturan sebep nedir? eklinde sorulacak bir sorunun cevab yine Ynusun menkabev hayatyla ve iirlerinde gizlidir. Ynus Emrenin destan hayat kendi andan gnmze kadar zellikle sf evrelerde bir slik modeli olarak srekli anlatlmtr. Bu zellik, iirleri iin de geerlidir. Onun iirleri, sliklere gerek usl (erkn) retiminde ve gerekse ak ve irfn telkin eden zellikleri ynyle asrlardan beri okunagelmitir. Ynus Mektebini daha iyi anlamak ve airimizin asrlardan beri sregelen etkisini gstermek bakmndan burada deiiz zamanlarda ve farkl mekanlarda yaayan Ynus dilinden konuan baz mutasavvf airlerden de bahsetmek yerinde olacaktr. Btn bu airler bir Ynus ekolnn ve dilinin varln aka ortaya koyacak niteliktedir. Divn bir tasavvuf ilmihali olarak kullanlan ve hemen hemen btn iirleri Ynusa nazire olan XVII. asrda yaayan Halvet airi Niyz-i Msrnin; Niyznin azndan Ynus durur syleyen Herkese n cn gerek Ynus durur cn bana19 veya; Bu szn Ynusu Msr deildir Lgaz bunda muammasn ol eyler20 dediine baklacak olursa, Anadolu ve Rumeli corafyasnda oluan Trk tasavvuf edebiyat, esasen Ynus Emreden ibarettir. Ynusun anlalmas demek, gerekte Trkenin, Trk tasavvuf dilinin ve topyekun tasavvuf dncenin anlalmas demek olacaktr. Btn bu ifadelerin kant Ynus muakkiplerinin divanlarnda aka kaydedilmitir. XV. asrn ilk yarsnda sivrihisarda yaad anlalan Mevhb- Mahbb adl mesnevnin airi eyh Baba Ysuf, Ynus Emrenin Sivrihisarl bir aziz olduunu belirterek yle der: Azzlermi husus Ynus Emre Edermi zhd uzlet uyup emre Bu yerdedir bu zmrenin mezr merref eylemilerdir diyr21 XVI. asr Halvetlerinden Elmall Vhib mmnin; Biz Ynusun sebakn evliydan okuduk Gizli deil belliyiz imdi zamn iinde22 beytinde bahsettii Ynusun sebak, mutasavvf airin divnndaki nutkettii dncelerinden baka bir ey deildir. Vhib mmnin bu dersi, yani Ynusun fikirlerini Evliy diye bahsettii stad Yiitba Ahmed Efendiden talim ettii anlalmaktadr. Bunun doruluu bizzat Yiitbann eserleriyle de ortaya kmaktadr. ncelendiinde grlecei zere Yiitba Ahmed Marmarav de, hemen her manzmesinde Ynusun etkisinde kalmtr. Mensr eserlerinde de zaman zaman ondan alntlar yapar. Bunlardan Risletl-Hd adl eserinde Mridlerin uymalar gereken tarkat dbn anlatrken bu edeplere riyetin neminden dem vurarak unlar syler:

1041

An-kasdin birini kasd- terk, nice zamn kalbe perde olur. Lezzet-i ibdet ve saf-i slk bulunmaz. Bunlara riyet olunsa htrlarmza gelmez hikmetler mnkeif olur. Hazret-i Ynus buyurur ki: En sanmadn yerde yet ala perde Dermn eriir derde Allh grelim neyler Neylerse gzel eyler23 Yine, XVII. asr mutasavvflarndan Olanlar eyhi brahim Efendi, Kaside-i Mimiyyesinde yle der: Hayym dilinde syleyen dinen tensuh eyleyen Tabdukda Ynus Emre denen man-i irfn olmam Ynus dilinle manler telf tasnf eyledim Adm Nesm eyledim hem fazl- Yezdn olmuam24 Dier taraftan brahim Efendi, rencisi Sunullah Gaybnin derledii sohbetlerinin bir yerinde, Ynus Emreyle ilgili unlar syler: Lisn- kadm zre man icr eylemi er Ynus Hazretleridir.25 Ynus okuluna mensup airlerimizden birisi de skdarl Him Babadr. XVIII. asr mutasavvflarndan olan Him Baba, divnnn bir beytinde; Ynus Dedemdir syleyen Seyyid Haimdir dinleyen Bu esrr fehm eyleyen ayra ama rzm26 diyerek, azndan syleyenin Ynus olduunu belirtip, aynen Niyz-i Msr gibi, kendisini Ynus geleneine balamaktadr. Him Babann yetitirdii Giritli Salacolu Mustafa Celvet (XIX. asr) de, ayn grtedir: Ynus durur syliyen Salacolu elbet Bu sz sylemee himmet erdi dedemden27 XIX. asr Halvet airlerinden Mustafa Sabr, bir beytinde vahdet-i vcdcu bir yaklamla Ynusun kendisi olduunu syler: Menem Sabr menem kr menem Ynus ile Msr Menem lys ile Hzr Menem nazr ile manzr28 Ynusu takip eden mutasavvf airlerden aldmz bu manzum rnekler, bu Trkmen Kocas erenin sonraki asrlarda devam eden hret ve tesirini aka gstermektedir. Netice itibariyle,Vahdet-i vcd inannn cokun bir temsilcisi olan Trkmen dehas Ynus, cn evimizde imn yakan; gnlmzde Allah sevgisi uyandran iirleriyle adn ebediyyete mhrlemi bir gnl bidesidir. iirleriyle, varlk ve eyann mahiyetini derin bir kavrayla izah eden Ynus Emre; vcd birlii, ilim, ak, ahlk, nefis terbiyesi gibi konularda slam tasavvufundan hareketle mkemmel bir dnce sistemi ortaya koymaktadr. Dnn, bugnn ve yarnn dnyev skntlarla gnl daralan dramatik insan, Ynusun zamn ve mekn aan evrensel mesajlarndan ok eyler alacak, bitmeyen arzularn tketip gnl darlndan kurtulacaktr.

1042

Ynusun terbiye metodunda teferruat yoktur. nsann nefsinden Allaha yolculuk yapabilmesi iin tek bir eye ihtiyac vardr: Ak! u hlde sevmek her eyin badr. Kendini gerekletirmek, noksanlklarndan kurtulup tamamlanm bir varlk hline gelmek isteyen herkes, aktan balamaldr. Bir ak ahlks-kendi tabiriyle-bir ak bezirgndr. dnyaya, dav iin deil man iin; kavga iin deil, sevgi iin gelmenin bilinciyle yaayan mutasavvf airin gerek gerek muhataplar Tanr klardr: Akszlara benim szm Benzer kaya yanksna Bir zerre ak olmayan Belli bilin yabandadr. diyen Trkmen kocas, okunan ilhleriyle gnller yapmaa devam etmektedir. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 529. 22 Abdlvehhb mm, Divn- lhiyt, ahsi Ktp. nshadan. inasi Tekin, kinci Byezt Devrine Ait bir Mecmu Trklk Aratrmalar Dergisi, Bkz. Cihan Okuyucu, k Paann Ynus Emre ve Bakalar ile Karan iirleri, Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 300. Mustafa Tatc, Ynus Emre Divn, Ankara 1998, s. 357. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 300. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. I, stanbul 1983, s. 334. Faruk K. Timurta, Ynus Emre Divn, stanbul 1972, s. 38. Cahit ztelli, Ynus Emre, stanbul 1986, s. 64. Kemal Eraslan, Divn- Hikmetten Semeler, Ankara 1983, s. 38. Lami, Nefahat Tercemesi, s. 691. Mollazade Sleyman eyh, Bahrl-Velye, vr. 143b. Bu balklardan baz rnekler iin bkz. Mustafa Tat, Ynus Emre Bibliyografyas, Ankara Ali Nihad Tarlan, Mevln, stanbul 1974, s. 55. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. I, stanbul 1983, s. 335. Lmi, Nefahat tercemesi, s. 691. k eleb, Meair-uar, vr. 98b. eyh Sleyman Efendi, Bahrl-Velye, vr. 143b. Bursal Mehmed Tahir, Aydn Vilyetine Mensup Meyh, Ulem, uara, Mverrhin ve Muhammed Nr, Msr Niyz Divn erhi, stanbul 1976, s. 36. Muhammed Nr, a.g.e., s. 228. eyh Baba Ysuf Sivrihisr : Mevhb- Mahbb, Haz. Ahmet Kartal, Eskiehir 2000, s. Journal of Turkish Studes-Ali Nihat Tarlan Hatras, Cambridge. 1979, s. 354. Yaymlanmam Bildiri Metni.

1988, s. 9-12.

Etibbann Tercim-i Ahvli, zmir 1324, s. 193.

1043

23 24 25 26 27 28

Ahmed gke, Ahmed emseddin-i Marmarav, stanbul 2001, s. 102. Bilal Kemikli, Olanlar eyhi brahim Efendi ve Mfid Muhtasar, Ankara 2002, s. 40. Sunullah Gayb, Sohbetnme, stanbul Belediyesi Atatrk Ktp. Nu: K. 292. 33b. Him Baba, Divn- Him Efendi, stanbul Tarihsiz, s. 98. Giritli Salacolu Mustafa Celvet, Divn, Mustafa Tatc ve Dierleri, Ankara 2000, s. 189. Sabr, Divn, Milli Ktp. Yz. Nu: A. 4346, vr. 25a.

Abdllatif Gazz (eyh): Hulsatl-Vefeyt, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi Bl., Yz. Nu: 2257. Ahmed Eflak: Menkbl-rifn, (Haz. Tahsin Yazc), C. I-II, Ankara 1961. Ahmed Yesev: Divn- Hikmetten Semeler, (Haz. Kemal Eraslan), Ankara 1983. Akemseddin, (M. b. Hamza): Risletn-Nr, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi Bl. Nu: 2408. li, (Gelibolulu): Knhl-Ahbar, C. 5, stanbul 1277. li, (Yazcolu): Seluk-nme, Topkap Saray Ktp., Revan Kk blm, Nu: 1391. Alptekin, Turan: Ynus Emre Olay, Gsteri Dergisi, S. 120, stanbul 1990, s. 62-65. Alptekin, Turan: Ynus Emreyi Yeniden Deerlendirme, Gsteri, S. 124, stanbul 1991, s. 29. Arslanolu, brahim: Ynuslar Ayrmak, II. Uluslararas Trk Halk Edebiyat Semineri Bildirileri, Ankara 1987. k eleb: Meair-uar, (Ner. Meredith Owens), London 1971. kpaaolu: kpaaolu Tarh, (Haz. Nihal Atsz), Ankara 1985. Atilla, Osman: Byk Mutasavvf Ynus Emrenin Mezar Sandkldadr. Kocatepe Gazetesi, yl 2, s. 616, Afyon 1967, s. 3. Atilla, Osman: Ynus Emre ve Tapduk Emrenin Afyondaki Mezar ve Kaybolan Cnkler, Uluslararas Ynus Emre, Nasreddin Hoca, Karamanolu Mehmet Bey ve Trk Dili Bildirileri, Konya 1977, s. 109-121. Attar, (Feridddn): Tezkiretl-Evliy, (Terc. Sleyman Uluda) stanbul 1985. Ayvansaray, Hseyin: Vefayt- Meyh, stanbul niv. Ktp. Nu: 2414. Bali, Muhan: Ynus Emre ve Erzurum, ar Dergisi, s. 235, s. 22-26, Konya 1977. Banarl, Nihad Sami: Resimli Trk Edebiyat Trhi, C. I-II, stanbul 1983. Banarl, Nihat Smi: Mill Tekevvnmzde Ynus Emrenin Yeri, Kubbealt Akademi Mecmuas, C. 3, s. 7, stanbul 1974. Barkan, mer Ltfi: Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, C. II., stanbul 1942, s. 279384. Bagz, ilhan: Ynus iirinde Toplum Hikyesi, Milliyet Sanat. ubat 1991, s. 1991, s. 18-20. Baykara, Tuncer: Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985. Bayram, Mikail: Ynus Emre Eskiehirli olabilir mi. 25. Trk Dili Bayram ve Ynus Emre Anma Trenleri 6-7, Temmuz 1985, s. 4, Karaman 1985. Beygu, A. erif: Erzurum Trhi, stanbul 1936. Bilginer, M. Sadeddin: Allah ve nsan, stanbul 1977. Cemil Rifat: Ynus Emre (k Ynus), Mihrab, 1340, s. 13-14. Coan, Esat: Hac Bekta-i Vel Le Bekta Arta de Coppodore, Geneve 1971.

1044

Cumbur, Mjgan: Risletn-Nushiyyede Destn Unsurlar, IV. Milletleraras Trk Halk Kltr K. Bildirileri (Ynus Emre Seksiyonu), Ankara 1991, s. 11-21. Ebu Nasr Serrac: El-Luma-slm Tasavvufu, Haz. H. Kamil Ylmaz, stanbul 1996. Ebul-Hayr Rum: Saltuk-nme, (Haz. kr Haluk Akaln), C. I-II, Ankara 1987, 1988. Elvn eleb: Menkbl-Kudsiyye Fi Mensibil-nsiye, (Ner. smail Ernsal, Ahmet Y. Ocak) stanbul 1984. Eraslan, Kemal: Yesevnin Fakr-nmesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. X, stanbul 1977. Eraydn, Seluk: Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul 1994. Erden, Fethi: Ynus Emre Mezarlar, Makamlar veya Baka Ynuslar, Trk Yurdu, s. 319, stanbul 1966. Ergin, Osman: Ynusun Asl Ad Sait Hatta Sadettindir, Mill Mecmua, C. 12, Nu: 129, 1931, s. 214-220. Erturul, . Fenn: Vahdet-i Vcd ve Muhyiddin-i Arab, st, 1928. Erzi, Adnan Sadk: Trkiye Ktphanelerinden Notlar ve Vesikalar, I, Ynus Emrenin Hayat Hakknda Bir Vesika, I. Belleten, TTK, C. XIV. s. 53, s. 85-89, Ankara 1950. Evliya elebi: Sehayatnme, C. I-9, stanbul 1314. Fndkolu, Z. Fahri: Erzurumdaki Ynus Emreye Dir, Trk Yurdu, s. 319 s. 54-58, stanb 1966. Firdevs-i Rm: Vilayet-nme, Menakb- Hac Bekt- Vel, (Ner. Abdlbki Glpnarl), stanbul 1958; Ayn eser, Diyanet leri Bk. Ktp. (Ankara) Yz. Nu: 714. Flemming, Barbara: Ynus Emrenin Eserlerinin Metinsel Tarihinin Baz Ynleri, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1995, s. 355-362. Flgel: Die Arabischen, Persischen und Trkischen Handschiriften der Kaiserlich Konilichen, Hofbibliothek, Zu Wien, 1865, Nu: 677. Foy, Karl: Die Altesten Osmanischen Transcriptions Texte in gothischen Lettern, II, Mitthelungen Seminars Fr Orientolishe Sprachen, C. 5, s. 233-293, Berlin 1902. Gibb, Wilkinson: History Of Ottoman Poetr, C. I, London 1900. Gbb, Wilkinson: Osmanl iir Tarihi (History Of Ottoman Poetry), I-II, (Haz. Ali avuolu), Ankara 1999,. Giritli Salacolu Mustafa: Divn, (Haz. Mustafa Tatc ve Dierleri), Ankara 2000. Ggn, nder: Dnden Bugne Ynus Emre, (Y. E. ve Risaletn-Nushiyye) Ankara 1995. s. 51-66. Gkyay, Orhan aik: Ynus Emreyi ve Halk airlerini Anlamak, Tarih ve Toplum Dergisi, s. 40, s. 202-208, stanbul 1987. Glpnarl, Abdlbki: Ynus Emre Dvn, stanbul 1943. Glpnarl, Abdlbki: Ynus Emre Risalatal-Nushiyya ve Dvn, stanbul 1965. Glpnarl, Abdlbki: Ynus Emre ve Tasavvuf, stanb 1961. Gngr, . Hulus: Ynus Emrenin Mezar Hakknda Yeni bir Yorum, Karaman 25. Trk Dili Bayram ve Ynus Emreyi Anma Trenleri, Karaman 1985. Hac Bekta- Vel: Kitbl-Fevid, (Tertipleyen . L.) stanbul 1959.

1045

Hac Bekta- Vel: Maklt, (Haz. Esad Coan), stanbul (tarihsiz.). Hac Reit Paa: Tasavvuf, Tarikatlar Silsilesi ve slm Ahlk, stanbul 1966. Hallac- Mansur: Kitabt-Tavsn, (Haz. Yaar Nuri ztrk), stanbul 1996. Hammer, Purgstall, J. H.: Geschichte der Osmanischen Dichtkunts bis auf unsere Zeit Bd., 3, C. II., Besth 1837. Harir-zde M. Kemaleddin: Tbyan Vesilil-Hakik f Beyn Selsilit-Tarik, Sleymaniye Ktp. brahim Efendi Bl., C. I, Nu: 430. Him Baba: Divan- Him Efendi, ahsi Ktp. Yazma. Himmet Efendi (Bolulu): Adb- Hurde-i Tarikat, Sleymaniye Ktp. zmir Bl. Nu: 60365. Hkelekli, Hayat: Din Psikolojisi Asndan eyh-Mrid likileri ve Ynus Emre-Tapduk Emre, Fikir ve Sanatta Hareket, s. 23, stanbul 1981. Hday, Aziz Mahmud: Vakat- ftde, skdar, Selimaa Ktp. Yz. Nu: 574. Hseyin Vassf: Sefne-i Evliy, (ev. M. Akku-Ali Ylmaz), C. I, stanbul 1990. laydn, Hikmet: Ynus Emre, Trk Dili, s. 384, Ankara 1983. smail Hakk Bursav: erh-i Ebyt- Ynus Emre, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi Bl. Nu: 1521/2. Jan Copnsk: Le Trate De Bons Consels De Ynus Emre, Folia Orientalia, Tome XVII, 1976, s. 117-140, Tome XVIII, 1977, s. 65-85; Tome XV, 1979, s. 77-96. Kaplan, Mehmet: Ebed Ynus, Kaynaklar Dergisi, s. 5, stanbul 1985. Kaplan, Mehmet: Ynus Emrenin nsan ve Ahlk Gr-Risalat-al-Nushiyyann Tahlili, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XXI, stanbul 1973, s. 65-82. Kaya, Doan: Ynus Emre Ortakyde Yatyor, Halk Kltr, stanbul 1984/2. Kemikli, Bilal: Olanlar eyhi brahim Efendi ve Mfid Muhtasar, Ankara 2002. Kepeciolu, Kmil: Ynus Emre Nerede Yatyor, Nilfer Mecmuas, S. 4, Bursa 1945. Krml Selim Divne: Ariflerin Delili, (Haz. Halil eltik, Mmine akr), Ankara 1998. Kisling, H. J.: Ynus Emre Divnnn Mukaddime Beyitleri zerine Dnceler, Bildiriler, stanbul 1971, s. 160. Konyal, . Hakk: Aksaray Trhi, C. II, stanbul 1974. Konyal, . Hakk: Karamandaki Ynus Emre, Trk Yurdu, S. 319, C. 5, stanbul 1966. Konyal, . Hakk: Ynus Emre Nerelidir, Yedign Mecmuas, Nu: 626, stanbul 1945. Kprl, Fuat: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, (3. bsk.) Ankara 1976. Kprl, Fuat: Ynus Emrenin Mezar, Meydan Mecmuas, s. 20, 1 Haziran 1965. Kunter, H. Baki: Ynus Emre-Bilgiler-Belgeler, Eskiehir 1966. Kurnaz, Ceml: Divn Edebiyat Yazlar, Ankara 1997. Kueyr: Kueyr Rislesi, (Haz. Sleyman Uluda), stanbul 1981. Mansurolu, Mecdud: Anadoluda Trk Dili ve Edebiyatnn lk Mahsulleri, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. I, s. 1, stanbul 1946. Mansurolu, Mecdud: Anadoluda Trk Yaz Dilinin Balama ve Gelimesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. 4, s. 4, stanbul 1951. Mazolu, Hasibe: Eski Trk Edebiyat, Trk Ansiklopedisi, C. XXXII, s. 80-134.

1046

Mazolu, Hasibe: Ynus Emre Dvnnn Yeni Bir Yazma Nshas, Uluslararas Ynus Emre Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1995, s. 345-353. Mehmet Sreyy: Sicill-i Osmn, C. I-IV, stanbul 1311. Mehmet Tahir (Bursal): Aydn Vilyetine Mensup Meyh, Ulem, uara, Mverrhin ve Etibbann Tercim-i Ahvli, zmir 1324. Mehmet Tahir (Bursal): Osmanl Mellifleri, C. I, stanbul 1333. Mustafa Lutfi (eyh): Tuhfetl-Asri F Menkb- Msr, Bursa 1309. Niyz: Mansr-nme, (Haz. M. Tatc), stanbul 1994. Noyan, Bedri: Bektalik ve Alevlik Nedir, (2. bsk.) Ankara 1987. Okuyucu, Cihan: k Paann Ynus Emre ve Bakalar ile Karan iirleri, Yaymlanmam Bildiri Metni. Olgun, Tahir: Mazmunlar, (Haz. Cemal Kurnaz), stanbul 1996. ke, Ahmed: Ahmed emseddin-i Marmarav, stanbul 2001. ztelli, Cahit: Belgelerle Ynus Emre, Ankara 1977. ztelli, Cahit: Ynus Emre, stanbul 1986. ztrk, Mrsel: Ahmed Yesev, Hac Bekta- Vel ve Ynus Emre, Erdem Dergisi, C. 3/3, s. 9 Ankara 1987. ztrk, Y. Nuri: Tarihi Boyunca Bektailik, stanbul 1989. ztrk, Y. Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, stanbul1988. Rza Tevfik: Ynus Emre Haknda Biraz daha Tafsilat, Byk Duygu Mecmuas, Nu: 10, 1329 (1913), s. 177-183. Rza Tevfik: Ynus Emreyi Ziyaret, Peyam (Edeb lave), 1330 (1914), Nu: 43. Sabr: Divn, Milli Ktp. Yz. Nu: A. 4346. Sadk Vicdan: Tomar- Turk- Aliyye, stanbul 1338-1341; yeni bsk. Haz. rfan Gndz, stanbul 1995. Schimmel, Annemarie: Tasavvufun Boyutlar, (ev. Ender Grol), stanbul 1982. Sertkaya, O. Fikri: Ahmet Fakih, lm Aratrmalar, S. 2, stanbul 1996, s. 119-130. Sunullah Gayb: Sohbetname, stanbul Belediyesi Atatrk Ktp. Nu: K. 292. ahabeddin Shreverdi: Avarifl-Maarif-Tasavvufun Esaslar, Haz. H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990. emseddin Sami: Kmsul-lm, stanbul 1311. eyh Baba Ysuf Sivrihisr: Mevhb- Mahbb, Haz. Ahmet Kartal, Eskiehir 2000. eyh Sleyman Kstendili: Bahrl-Velye, Berlin Ktp. Yz. Nu: 1683. Tahral, Mustafa: Ynus Emrenin iirlerinde Tasavvuf Mefhumlarn Akisleri, Uluslararas Ynus Emre Semineri Bildirileri, Ankara 1995, s. 179-188. Tarama Szl: TDK. Yayn, Ankara 1969. Tarlan, A. Nihad: Mevln, stanbul 1974. Tatc, Mustafa: Edebiyattan eri, Ankara 1997. Tatc, Mustafa: Hayretnin Din Tasavvuf Dnyas, Ankara 1998. Tatc, Mustafa: Ynus Emre Bibliyografyas, Ankara 1988.

1047

Tatc, Mustafa: Ynus Emre Divn-k Ynus, C. IV, Ankara 1991; (2. bsk. stanbul 1997). Tatc, Mustafa: Ynus Emre Divn-nceleme, C. I, Ankara 1990; (2. bsk. stanbul 1997). Tatc, Mustafa ve dierleri: Yesevilik Bilgisi, Ankara 1998. Tatc, Mustafa: Ynus Emre-Makalelerden Semeler, stanbul 1994. Tatc, M. -Kurnaz, C.;: stanbulda Buharal Bir Mutasavvf: Emir Buhar, Ankara 1998. Tekin, Talat: Ynus Emrenin Gotik Harfleriyle ki Manzumesi, Erdem, C. 3, s. 8, Ankara 1987. Tekinda, ahabettin: Byk Trk Mutasavvf Ynus Emre Hakknda Aratrmalar, Trk Yurdu, s. 319, C. V, stanbul 1966. Tekinda, ahabettin: Kahramanllar, slm Ansiklopedisi, Cz 58-59, s. 316-321. Tezel, Naki: Nallhan ve Ynus Emre, lk, s. 63, Ankara 1944. Timurta, F. Kadri: Ynus Emre Divn, stanbul 1972. Timurta, F. Kadri: Ynus Emrenin Dili Ve Edebiyatndaki Yeri, Bilgi, C. 25, s. 291-292, 1972. Timurta, F. Kadri: Ynus Emreyi Anarken, Babalide Sabah, s. 2, 1/6/1972. Timurta, F. Kadri: Ynusun Dili zerine Notlar, II. Milletleraras Trk Folklor Kongesi Bildirileri, C. II, Ankara 1982. Topu, Nurettin: Ynus, Emrede Vahdet-i Vcud, Trk Yurdu, s. 319, C. 5, s. 84/87, stanbul 1966. Toprak, B. mit: Ynus Emre Divn, stanbul 1933. Toprak, B. mit: Ynus Emre Divn, stanbul 1982. Tosun, ismail: Ynus, Emre ve Hocas Tapduk Emrenin Yaam yks, zmir 1981. Tosun, smail; Dinkk, M.: Kuladaki Ynus Emre, Trk Yurdu, C. 5, s. 319, stanbul1966. Tschudi, R.: Das Vilayet-Nme des Hacim Sultan, Berlin 1914. Tuman, Nail: Tuhfe-i Nail, Haz. M. Tatc-C. Kurnaz, C. I-II, Ankara 2001. Uman, Abdullah: Rza Tevfikin Tekke ve Halk Edebiyat le ilgili Makaleleri, Ankara 1983. Uluay, M. aatay: Ynus Emrenin Kabri Meselesi, Gediz, C. VI, s. 68, 1943. Ulusoy, M. emseddin: Glzr- Msr, Yz. (Mellif hatt fotokopisi elimizde). nal, Tahsin: Ynus Emre ve Ahi Babal, Trk Dili Ve Ynus Emre-Kltr ve Sanat Dergisi, s. 5, Karaman 1988. nal, Tahsin: Ynus Emrenin Sosyal ve Kltrel evresi, Trk Kltr, s. 296, Ankara 1987. Yelkenci, Raif: Bir Etd-Bir ddia, n Dergisi, C. 6, s. 71-72 Isparta 1940. Yldrm, Dursun: Dede Korkut Ve Ynus Emrede Hayat, Tabiat, Tanr ve lm, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. 20. stanbul 1972. Ynus Emre: Divn- k Ynus, stanbul 1340.

1048

Anadolu'da Farsa iir Syleyen Trk airleri (X-XVI. Yzyllar) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kartal [s.682-695]
Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Seluklu hkmdar Alp Arslann (1063-1072) Malazgirtte 1071 ylnda Bizansllar bozguna uratmas neticesinde Anadolu batan baa fethe ve srekli yerleime alm, Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnn uzun sreci balam,1 btn n Asyann, Seluklular tasarrufuna gemesi salanmtr.2 1071 Malazgirt zaferini mteakip Anadoluya Orta Asya ve randan sel gibi Ouz kitleleri akn etmeye balam,3 Anadolunun derinliklerine kadar ilerleyerek, kendileri ile beraber, Trk dilini, kltrn, rf ve idaresini de gtrmlerdir. Btn Anadolu Trklerin eline getikten sonra, Trk boy ve halklar, eski Orta Asya bozkr geleneklerinden ayrlarak yeni yerleik hayat prensiplerine yaklamak durumunda kalmlardr.4 Anadolunun, Trkler tarafndan fethedilmesinden sonra, iktisad refahn, dnce zgrlnn ve dzenli devlet idaresinin hkim olduu, gzel sanatlarn gelitii bir saha5 olmas ve Anadolu Seluklu sultanlarnn airlere ihsanda bulunmalar, ilim adamlarna lyk olduklar ikram ve himayeyi gstermelerinden dolay6 Anadoluya Orta-Asya, Suriye, Irak, ran taraflarndan bir ok lim, mtefekkir ve sanatkr gelmitir.7 Necm-i Rznin, Mirsdl-ibd isimli eserinin mukaddimesinde yer alan u cmleler bunu ak bir ekilde gstermektedir: Vatanmdan, meskenimden umudumu yitirince, din ve dnya salahn, ehli snnet ve cemaatn yaad diyarda buldum. Orada emniyet ve adalet varm, dirlik dzenlik varm. O diyarda dindar, lim, dil ve insafl bir padiah varm. Memleketler hakknda bilgi sahibi olan tccarlara ve gr sahiplerine sordum soruturdum. Dediler ki: Bu zellikte bir yer bu zamanda ancak Anadolu ehirlerinde olabilir. Hem ehli snnet ve cemaattirler, hem adalet, insaf ve emniyetle donanmlardr. Allha krler olsun, o diyarda Seluklularn devam olan bir padiah var. Mslmanlar rahat, huzur ve emniyeti o hanedann glgesinde bulmutur.8 Anadoluda gerek Dnimendliler gerekse Seluklular dneminde ilm ve edeb faaliyet nce saray muhitinde balam, mteakiben bu faaliyet II. Kl Arslann oullarnn valilikleri zamannda ehirlerdeki ehzade muhitlerine de sirayet etmitir. zellikle skun ve asayiin iyice salanmasyla Anadoluda hummal bir itima ve fikr hareket kendini gstermitir.9 Anadolu Seluklu sultanlar, Karahanllar, Gazneliler ve Byk Seluklularda olduu gibi airleri ve limleri koruyup onlara eitli ihsanlarda bulunmulardr. bn Bb, Sultan Rkneddn Kl Arslann zhidleri, bidleri, limleri ve fazllar ycelttiini, dknlerin ve gariplerin tarafn tuttuunu, halka ve gariplere iyi davrandn syler.10 Sultan Rkneddn Sleymanahn cmertlii ve iyilii yznden devrin ileri gelen limleri, fazllar, airleri ve sanatkrlarnn ou onun sarayna koup, sanatlarnn inceliklerini onun yce grne arz etmiler ve ondan bol miktarda bahi almlardr.11 Anadolu Seluklu sultanlar arasnda iir syleyenler de vard. iirleri olduu kaynaklarda geen sultanlar ise, Aleddn Keykubd I,12 Gyseddn Keyhusrev I,13 zzeddn Keykavus14 ve Rkneddn Sleyman IIdr.15

1049

Bu sultanlar, iir yazmalarnn yannda yazlan iirleri eletirip Arapa ve Farsa yazlan eserlerin slubu hakknda da dncelerini ifade etme bilgi ve yeteneine sahiptiler. Nitekim bn Bb, Sultan Rkneddn Sleymanahn, airlerin iirlerini, nsirlerin ise nesrini, engin bilgisinin ve parlak zekasnn terazisinde lp tarttn, mkemmeli eksikten, doruyu yanltan, salam rkten, kabay inceden, iyiyi ktden ayrt ettikten sonra iirleri aruz ve kafiye asndan ustalkla deerlendirdiini belirtir.16 Anadolu Seluklu sultanlarndan II. Kl Arslann olu Nasrddn Berkyarukun Hr-zd ile Peri-nejd hikyesini son derece gzel, akc, sanatl ve mkemmel bir ekilde Farsa olarak nazmettiini bn Bb, byk vglerle anlatr ve mesneviden rnek beyitler nakleder.17 Kaynaklarda, Anadolu Seluklu sultanlarnn airlere verdii bol dl ve bahilere ait eitli bilgilere de tesadf edilmektedir. bn Bb, zzeddn Keykavus her zaman bata bulunup armaanlar vermeyi yaplmas gerekli eylerden saydn, airleri dllendirmede arya kat zaman bile yine kendisini kusurlu saydn syledikten sonra, Hsameddn Slrn kz tarafndan sultan iin yazlarak Musuldan ona gnderdii kasideyi aktardktan sonra unlar syler: Bu iiri alan Sultan, onun her beyti iin 100 krmz dinar vermelerini buyurdu. Toplam 72 beyit olduu iin hazineciler, Musuldan gelmi olan kasideyi getirene 7200 dinar teslim ettiler. Ayrca kasideyi getiren postacya (ksd) da o devrin fazl ve sekin kadnna dendiinden baka hilat, binek hayvan ve iki bin de dinar verdiler.18 Sultanlar, bazen gzel bir iirinden dolay baz airlere sarayda eitli grevler vermiler veya derecelerini ykseltmilerdir. Sultn I. Keykavus, Shib emsddn Muhammed-i sfahnnin syledii bir rubai houna gidince, onun mutfak sorumluluu grevine (erf- matbah), has ktiplik (in-y hs) grevini de eklemitir.19 emseddn Tabas, Nizmeddn Ahmed-i Erzincnnin yazd bir kasideye, zzeddn Keykavus vgsnde bir cevap yazar. Bunun zerine Sultan, ona Rum memleketlerinin emr-i arizlik ve ina makamn (mertebe-i mansb- in-yi emr-i arizi-yi memlik-i Rm) verir.20 Anadolu Seluklu devlet adamlar arasnda da iir syleyenler bulunmaktayd. Keml-i Kmyr,21 Mecduddn Ebbekr,22 Nizmeddn Ahmed-i Erzincn,23 emseddn Hamza-i Tugr24 ve emseddn Muhammed-i Isfahn25 bu zellikteki kiilerdendir. Gazneliler dneminde balayan ve Seluklular dneminde artan Acem meliklerinin hnmelerine ve rivayetlerine; ran detlerine saldr ve tarizin,26 Anadolu Seluklu Devleti dneminde yazlan iirlerde de olduu grlmektedir. Nitekim Zahreddn Fryb, Rkneddn Sleymanh hakknda yle der: Byk Sultan Sleymanah Rkneddnin doruluk glgesine snrm. nk felek ona kinci skender adn takm. nk onun divannda Kayser gzel szler syler, nk onun saraynda Fagfur kapclk eder. lke tahtnda dinin direi Rkneddnah, Sleymanlk bulunca cinler ve periler her an nnde saf dururlar Onun kadehi Kevser suyuna ve nesim rzgrna ah ektirir. Onun ad saygnlk kitabna balk olur. Eer biri Rstemin mzrandan veya Nerimann grznden bahsederse, onun mzrana ve grzne rnek bulmu olurEy ah, eer kinin gkte mekan tutarsa, Mter Behram olur ve Zhre Keyvanlk yapar.27

1050

Bu tarz deerlendirme daha sonra Osmanl Devleti dneminde yazlan iirlerde de grlmektedir. Ahmed Paa Sultan Mehmed iin: Husrev sen ol Ferdunsn ki edn bendenn Hk-i pyi cevher-i tc- ser-i Hkndur28 Nect Bey Sultn Mehmed iin: Hn Muhammed ki o gerdn-azamet dergehinn Bendesi olmaga Keyhsrev Dr kyil29 Sultn Cem ise, Yavuz Sultn Selim iin yle der: Hkmi efgendesidr Rstem-i destn- cihn igi bendesidr Hsrev-i hkn- kerem30 Bk, Knn Sultn Sleyman hakknda unlar syler: Hsrev-i Cem-azamet dver-i Hkn-satvet Belki en kem kul Cemabd-i hakri Hkn . Adl dd- mer sdk u saf-y Sddk lm irfn- Al hilm hay-y Osmn Sana Kisryi adletde mudil tutsam Fazladur sende olan devlet-i dn mn Ravza-i dn emen-zr- erat olal Matar- lutfun ile milket-i Rm bdn Menzil-i zendeka v mecma- ilhd olal Sarsar- kahrun ile htta-i rn vrn31 Bu durum, Gazneli ve Seluklu dneminde oluan ve gelien Farsa iirin muhteva olarak Anadoluda da devam ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. Anadolu Seluklu Devletinde Farsa iir syleyenler Trk asll Anadolu Seluklu Devleti hanedanna mensup sultanlar, ehzadeler, devlet adamlar ile Orta Asya ile randan gelen Trk asll airler ve eyhler; randan gelen ranllar olarak karmza kmaktadr. Seluklu Devletinin Mool basks ile zayflamas zerine, bulunduklar blgelerde kendi adlarna hkm srmeye balayan Trkmen beylerinin32 Arap ve Acem kltrne fazla itibar etmemeleri, mill geleneklerine ve kendi blge azlarna verdikleri deer, ilim adamlarn, air ve edipleri korumalar, Trk dili ve edebiyat iin verimli bir dnemin balamasna sebep olmutur. Bu beylerin, memleket kazanmak iin yaptklar savalar ve siyas mcadeleler srasnda bile ilim ve edebiyat hareketlerini tevik etmeleri, bazlarnn Arapa ve Farsay iyi bilmelerine ramen Trke yazmay tercih etmeleri dikkate deerdir.33 Nitekim lys Bey zamannda Mentee saraynda yazlan, bu beye ithaf edilen ve ona nispetle lysiyye tesmiye edilen tp kitab, lyas Beyin arzusu zerine Trkeye tercme edilmitir. Yine Peinli Mahmdun iinde melce-i ulem-i zm diye vlen Menteeolu Mahmd adna yazd Bz-nmede Mahmdun melliften, mukaddimesinde bize naklettii bu kitb benim in Trkye dndrverirsen azm minnet ola szleriyle istemi olduu Farsadan Trkeye yaplm bir tercmedir. Ayrca bn Batutada, Aydnolu Mehmed Bey

1051

adna Birgide yazm olduu hadislerin, bu bey tarafndan maiyetinde bulunan limlerden birine Trk dilinde erh edilmesinin emredildii anlatlmaktadr.34 zellikle bu dnemde, beylerin tutumlar sayesinde, eitli konularda telif ve tercme yzlerce eser meydana getirilmitir.35 Daha sonralar Beylikler dnemi Trk kltr zerinde kurulan Osmanl Devletinin ykselii ile Osmanl Trk dili ve kltr, saray ve ordunun yan sra yksek memurlarn da dili olmutur.36 Osmanl Devletinin kurulu dnemine rastlayan XIV. asrda, Trk dili bir nceki asra gre daha ok ilenip gelimi, yazar ve air says artm, mensur ve manzum pek ok eser yazlmtr.37 Bu dnemde Trke artk Anadoluda tamamyla yerlemi ve bir edebiyat dili hline gelerek, dintasavvuf, tarih, hams (epik) ve ahlk mahiyette eserler verilmitir.38 zellikle Anadolu Seluklu Devletinin yklmasndan sonra ortaya kan Anadolu Beyliklerinde, Trkeye ok byk itibar gsterilip ehemmiyet verildii iin pek ok eser telif ve tercme edilmitir.39 Beylikler dneminde yazlan bu Trke eserler, ya bir ithaf olarak mellifin kendi arzusuyla veya beylerin etraflarndaki ulema ve sanatkrlara bizzat emirle meydana geldii grlmektedir.40 XIV. asrda Anadoluda Trke edeb eserlerin yannda Farsa edeb rnler de verilmeye devam edilmitir. Bu asrda rif elebi ve Nesm gibi Farsa divan tertip eden airlerin yannda Glehr ve Yrcn gibi Farsa mesnevi yazan airler de olmutur. Bir ksm airler ise, Farsa baz iirler sylemilerdir. Ancak bu asrda, Trke eser vermei uurlu ekilde isteyen ve bunu gerekletirmee alan airler de grlmektedir. Bu airler, Anadoluda bir mill edebiyat ann almasn salamlardr. Bunlarn banda Glehr ve k Paa gelmektedir.41 XV. asr ortalarna kadar Emr Sleyman,42 elebi Mehmed, II. Murad, Tokatl Hac Ivaz Paa ve Timurta Paazade Umur Bey gibi hkmdar ve devlet adamlarnn gsterdikleri himaye ve tevik sayesinde Osmanllarda siyas ve asker baarlar yannda ilm ve fikr hareketler de hzla genilemitir.43 zellikle II. Murd dneminde eitli konularda yazlm bir ok Arapa ve Farsa eser Trkeye tercme edilmitir.44 Osmanl Devletinin kltr ve medeniyet alannda ilerleme devri olan bu asrda, bilhassa Ftih Sultn Mehmedin 1453 ylnda stanbulu fethi, daha nce balayan edeb kprdanmalar daha da glendirmitir.45 stanbulu her ynden bayndr bir ehir hline getirmeye kararl olan Ftih Sultn Mehmed, bu ehrin her bakmdan slm Dnyasnn merkezi olmasna byk nem vermitir. Bu gen padiah, gelenleri byk ba ve iltifatlarla karlayarak, kurulduundan beri hep birinci derecedeki kltr merkezlerinden biri olagelmi olan stanbula belki kltrel adan tarihinin en hareketli dnemini yaatmtr.46 Bylece bu asrda, stanbulun fethinin de getirdii cazibe ve istikrar sonucu Osmanl Devleti, ran Meverannehir, am ve Msr gibi slm aleminin nemli ilim merkezleri seviyesine ykselmitir. Fatih devrinde tahsil iin Osmanl Devleti dna giden talebelerin saysnda ok byk azalma grlrken, dardan gelen alimlerin saysnda art olmutur.47 Bu dnemde zellikle Ftihin stanbulu dnyann nemli kltr merkezlerinden biri hline getirmek iin sanatkrlar, bilginleri ve airleri burada toplamaya balamas, ehzadeler Korkud, Cem ve Ahmedin etrafnda edeb evrelerin teekkl etmi olmas48 ve bata Mahmd Paa olmak zere Ftihin vezirlerinin de ilim ve sanat adamlarn korumalar49 bu yzylda edebiyatn hzl geliimine katklar salamtr.

1052

Arapa ve Farsann yan sra Slavca, Rumca dahil alt dil bildii sylenen Ftih Sultan Mehmed, yalnz slm dnyasnn kltrne ilgi duymam, zellikle stanbulu fethettikten sonra Bizans kltrne, bat dnyasnn tarihine, sanatna da byk bir ilgi gstermitir.50 Ftih, kltrl ve serbest fikirli olup tutucu deildi. Bilginleri sarayna davet ederek51 bilimsel konuma ve tartmalar yaptrrd. Onlara bazen g konular vererek makaleler yazdrr ve bunlar incelerdi. Farsa ve Arapaya evrilmi olan felsef eserleri okur ve yanna artt bilginlerle fikir alveriinde bulunurdu. Bilimselproblemlerde, hangi rk, din ve mezhebe mensup olursa olsun bilginleri himaye eder ve onlara eserler yazdrrd.52 Hatta Trabzon imparatoru Davidin maiyetinde bulunan ve sadrazam Mahmut Paann akrabas olduu rivayet edilen filozof Georgios Amirokisi kendisine musahip yaparak sk sk huzuruna artp fikir ve grlerinden istifade etmitir. Herhangi bir lkede byk bir bilgin bulunduunu haber ald zaman derhal onu stanbula getirttirmi. Nitekim Astronomi bilgini Ali Kuu, kendi dneminde stanbula gelmi, Molla Cmyi de davet etmiti.53 nl ressam Belliniyi stanbula davet ederek kendi resmini yaptrm ve onu iyi bir ekilde himaye etmitir.54 Nitekim Ftih Sultn Mehmedin bu hususiyetini latife eklinde ihtiva eden eitli hikyelere rastlanmaktadr. Ayn zamanda air olan Ftih Sultn Mehmed, dneminin bilginlerini ve sanatkrlarn himye ettii gibi, rkna, dinine ve mezhebine bakmakszn syledii iirlerle kudretini ispat etmi airleri de himayesine alm ve onlara ihsanlarda bulunmutur. Bu uygulamadan dolay Orta Asya, ran ve Arap corafyasndan birok air stanbula gelerek Ftihin tevecchn kazanm ve onun himayesine girmitir. Bunlardan bir ksm Trk asll kiilerdir. zellikle Ftihin bu tutumundan dolay evresinde 185 airin55 topland bilinmektedir.56 Ftihin zellikle Acem diyarndan gelen ve syledii iirlerle airlik kudretini ispat eden kiileri sarayna alp onlar himaye etmesi bazen eletiri konusu edilmitir.57 Oysa Ftihin bu tavr herhangi bir mill fikre hizmet etmek iin ya da onu korumak iin deil, sadece devlet ynetimi adabndan ve hkmdarlk icaplarndan olmasndan kaynaklanmaktadr. Gemi zamanlardan beri air, sultan iin nemli hatta zaruri olarak telakki edilmekteydi. nk sultanlarn isimlerinin baki kalmasnda en nemli vastalardan birinin airler tarafndan sylenilen iirler olduuna inanlyordu. Nitekim Balasagunlu Ysuf tarafndan 1069/1070 ylnda yazlan ve Trkenin en muazzam eserlerinden biri olan Kutadgu Biligin balarnda yer alan Bura Han vgsndeki blmde, Bura Hana eitli armaanlarn sunulduunu, ancak bu armaanlarn unutulduunu; kendisinin ise sultann isminin yazld bu eserini armaan ettiini, bundan dolay sultann adnn ebed kaldn ifade eden u beyitler: Olarnng tangruk kelir hem barr Mening bu tangruk bold meng kalr Nee tirse dnya tker alknur Bitise kalr sz ajun tezginr Kitabka bitindi bu hakan at Bu at meng kald ay terken kut58 Ayrca nemli kaynak eserlerden olan ehr Makle (tlf. 550-551/1155-1157) mellifi bunu izah ederken Sultann adnn bekasn salayacak, divanlara ve kitaplara yerletirecek iyi bir aire mutlak

1053

ihtiyac vardr, kanlmaz lm gelince sultann ordusundan ve hazinesinden eser kalmaz. Ad ise airlerin iirleriyle ebedileir59 demesi bu dnceleri destekler ve dorular mahiyettedir.60 Yine Kutadgu Biligde, dlmiin, Odgurma alimler ile mnasebet hakknda syledii u dnceler dikkat ekicidir: Onlar pek ok sev ve onlardan hrmetle bahset; ok veya az, onlarn bilgilerini ren. Faydal ve zararl eyleri birbirinden ayrt ederek, doru ve temiz yol tutan kimseler bunlardr. Mmknse ilimlerini ren ve bilgilerini bil; onlara iyilik yap ve yardmda bulun; onlara dil uzatma.Onlara malndan hisse ayr, onlar yedir, iir; gler yz ve tatl szle hizmetlerinde bulun. Onlara kar sert ve kaba dil kullanma; tuz-ekmek yedir, sayg gster ve hrmet et. Onlar dinle, bilgilerine gre hareket et; tavr ve hareketleri hakknda arkalarndan dedi-kodu yapma. Senin iin lzm olan onlarn ilmidir. Onlar insanlara yol gstererek dorulua sevk ederler.Bunlar ile mnasebet kur ve iyi gein; bylece saadete kavuarak, her iki dnyada mesut olursun.61 Btn bunlar gerek Ftih Sultn Mehmedin gerek ondan evvelki ve sonraki Osmanl sultanlarnn airlere, alimlere gsterdikleri tevecchn sebebini aklar mahiyettedir. XV. asrda yurt dndan gelmi olanlar arasnda Hmid, Kif, Kabl, Mel, Riyz, Ali bin Mlk, Shil, Vhid, Fakh elebi gibi airlerle mniler, Al Kuu gibi alimler, Ahmed Kutbuddn-i Acem, Hoca Ataullah- Acem, Lr-i Acem, Muhammed krullah- irvn gibi tabipler bulunmaktayd. Mezkur airlerden Hmid ile Kablnin Farsa divanlar, Ftih dnemini canlandran ve Padiahn kazand zaferlerin yanklarn tayan belgelerdir. Ayrca Kifnin Farsa Gaznme-i Rm adl eseriyle, Al bin Mlkun Ftihin Uzun Hasan ile yapt sava ve kazand zaferi tasvir eden Zafernmesi yabanc diyarlardan gelip de Ftihin saraynda toplanan airlerin grdkleri rabetin birer mahsul olarak devrin hayatn aksettiren eserler olarak grlmektedir.62 Bu asrda Farsa iir syleyen airler nceki asra gre byk art gstermitir. Ayrca tertip edilen Farsa divan ile telif edilen Farsa mesnevilerde de bir artmann olduu grlmektedir. XVI. yzyl Osmanl devletinde siyasi gelimelerin yannda btn kurumlarda da olumlu gelimelerin gzlemlendii bir dnemdir.63 lkedeki umum gelimenin tabi bir sonucu olarak ilim, kltr ve edebiyat bu yzylda devletin bymesiyle orantl olarak byk bir gelime gstermitir. Osmanl padiahlar, bir yandan ard ardna yaptklar seferlerle byk devletin kuruluunu tamamlamaa urarken, bir yandan da ilimde, kltrde, edebiyatta ve btn sanatlarda ilerleme ve ykselmenin gerektiini grmler ve bunun gereklemesi iin byk gayret gstermilerdir. Bu dorultuda saraylarn yabanc ilim adamlarna amlardr. Ayrca yaptklar seferler sonunda tannm limleri ve sanatkrlar yanlarnda stanbula getirerek himayelerine almlardr.64 Fuzl gibi Devlet merkezine gelememi olanlar ise koruma ve gzetimleri altna alp orada brakmlardr. 65 Bu asrdaki Osmanl padiahlar, devlet byklerinin hemen hepsinin air, ilim ve sanat hmisi olmalar, zellikle padiahlarn tamamnn iirle fiilen ilgilenmeleri sayesinde stanbul, sanat ve edebiyat merkezi haline gelmitir.66 limin, sanatn, iir ve edebiyatn gelimesini hazrlayan byle uygun bir zeminin olumas sonucunda, XVI. yzylda byk ilim adamlar, tarihiler, airler ve nesir ustalar yetimi, Osmanl Devletinin byklne lyk bir Osmanl-Trk kltr ve edebiyat meydana getirilmitir.67 Ayrca bu asrda Anadoluya Orta Asya, ran ve Arap corafyasndan gemi

1054

asrlara oranla olduka fazla air gelmitir. Bu airlerin bir ksm Trk asll kiilerdir. Ahd, Ahmed-i Tabes, Aly, Ank, Basr, Beyn, Bdr, Cdy, D, Derv elebi, Ed, Efltn, Elkas Mrz, Emn, Emrek, Esr, Ferd, Fethullah-i Ktib, Figr, Fikr, Garb Anadoluya gelen airlerdendir. XVI. asrda devletin gelimesi ve glenmesiyle, lkede zenginliin, bilgi seviyesinin artmasyla orantl olarak iirdeki gelime daha da hzlanm, iir ls olarak benimsenen aruzun en iyi ekilde kullanlmasyla bilhassa kaside, gazel ve mesnevide en parlak devrine ulamtr. Bu dnemde Osmanl Trkesi ise klsik biimini almtr.68 Ayrca bu dnemde Farsa iir sylenmeye devam edilmitir. Bata Osmanl sultanlarndan Byezd-i Vel, Yavuz Sultn Selm ve Knn Sultn Sleyman olmak zere bir ok air Farsa iir sylemitir. Bu asrda Farsa iir syleyen airlerin says gemi asrlara oranla olduka artmtr. Bu dnemde tertip edilen Farsa divanlar ile yazlan Farsa mesnevlerin de gemi yzyllara oranla art gsterdii mahede edilmektedir. Anadoluda zellikle Trk asll airler tarafndan yazlan Farsa iirlerden dolay, Trklerin ran kltrn benimsedikleri ve o kltre esir olduklar ifade edilmektedir. Mesel bu sulamaya Farsa bir divan tertip eden Yavuz Sultn Selm de maruz kalmtr. Oysa mlik-i memlikl-arab vel-acem (Arap ve Acem lkelerinin sahibi) diye vasflandrlan69 Yavuz Sultn Selmin, gerek Farsa iir sylemekle gerekse Sad ve Hfzn divanlarn okumakla fatihi olduu rann manevi esiri olduunu ifade etmenin yanl bir yarg olduu grlmektedir.70 nk Yavuz Sultn Selm, Trkeye nem veren bir kiidir. kt seferlerde yannda Trke eserler bulundurmu ve msait zamanlarnda onlar okumaya gayret gstermitir. Ayrca pek ok eseri Trkeye tercme ettirmitir.71 Farsa iirlerinin yannda Osmanl Trkesi ve aatay Trkesi ile de iirler sylemitir.72 Hoca Sadettin Efendinin Yavuz Sultn Selm hakknda syledii u manzume de bu konuya aklk getirecek tarzdadr:73 Trk v Fris v Ttr Nazm iderdi nefs er Ali Emrye gre, Yavuz Sultn Selmin o dnemin gerei olarak Farsa iir sylemesi ve bir divan tertip etmesi, hikmeten ve siyaseten bir mecburiyetten kaynaklanmtr.74 Yavuz Sultn Selm, hasm sml-i Safevnin: lem teh zi-merdum u pur od zi-dv u ded B-dv u ded i re konem y Al meded tarizli ve ateli szlerine karlk: Ber-cn-i hric zedeem pene un esed Hn-i Huseyn m-talebem y Al meded eklinde cevap vermitir.75 Ayrca sml-i Safev, Anadolu zerindeki emelinin esiri olarak Hat mahlas ve Osmanl Trkesi ile iirler sylemi, syledii bu iirleri dervileri ve halifeleri vastasyla Anadoluda yayarak halk etrafnda toplama gayretinde bulunmutur. Bunun zerine Yavuz Sultn Selm, teskn-i fesd iin krkbin haneden fazla ahaliyi Anadoludan Rumeliye nakletmi ve sml-i Safevnin Trke iirlerine mukabil Farsa iirler sylemitir.76 Bu dnemlerde Anadoluda bata Osmanl hanedanna mensup sultan ve ehzadeler olmak zere, Trklerin Farsa olarak da iir sylemelerini ran kltrn ve edebiyatn taklit etmek ve rann manevi esiri olmak eklinde alglamamak gerektii kanaatindeyiz. nk bu tavr, asrlar

1055

boyu sren birlikte yaama ve ayn dinin getirdii kurallar, yeni hayat tarzn renme ve yaama yllarndaki beraberlii hissettiren hatta vurgulayan bir tablo olarak grlmelidir. Bu durum ise, taklitiliin tesinde, Trklerin Maverannehir ve Horasanda syledikleri gibi Anadoluda da Farsa iir syleme kolayln devam ettirdiini gsteren bir durum olarak alglanmaldr.77 Gerek Osmanl sultanlar ve ehzadeleri, vezirler, eitli meslek erbab vs. Farsa iir sylemeleri bu gelenein bir tezahr olarak kendisini gstermektedir. Ayrca bu dnemlerde Farsa iirler sylenirken byle bir dnceye sahip olmadklar kanaatindeyiz. Ayrca Osmanlnn rana bak asn gsteren Yavuz Sultn Selmin78 Farsa gazeli ile Knn Sultn Sleymnn Trke gazelinin bu bakmdan manidar olduunu dnyoruz: Askerimle stanbul tahtndan hareket edip ran tarafna sefere ktm. Kzlba melmet kanna gark ettim. Msr valisi can u gnlden benim azm himmetimin klesi oldu. Padiahlk sancan dokuz felein fevkine ykselttim. Nusret engini (musiki aleti) zafer bezminde almaya balar balamaz bu mjde Irak mlknden Hicaza kadar yayld. (Irak, Hicaz musiki makamlardr). Klcmdan Maverannehr kana gark oldu. Dmann gzn Isfahan srmesinden mahrum ettim. Dmana bir nazar edince gam stmasndan ter iinde kald ve her klndan Amu nehri akt. Mlk tahtas (bisat: oyun tahtas) zerinde devlet atrancn oynamaya baladm zaman Hind ah, kil (Ferzne) askerimin karsnda malup bir fil hline geldi (pl-i mt). Ey Selm, mihr vef potasnda altn gibi eridikten sonra cihan mlknn paras zerine benim ismim yazld.79 Allah Allah diyelm sancak- h ekelm Yriyp her yaneden arka siph ekelm ki yirden kuanalum yine gayret kuagn Buluup toz ile topraa bu rh ekelm Py-ml eyleyelm kiverini surh- sern Gzine srme diy dd- siyh ekelm Bize farz olm iken olmaz slma zhir Nice bir oturalum bunca gnh ekelm Umaram rehber ola bize Ebbekr mer Ey Muhibb yryp rka siph ekelm80 zellikle Yavuz Sultan Selim dneminde Arap lkelerinin fethiyle bu lkeler devletin bir paras haline gelerek, bata am ve Msrdan olmak zere ok sayda Arap ilim adam ve talebe grev yapmak ve tahsil grmek iin stanbula gelmitir. Pek ok Trk de ayn maksatla Arap lkelerine gitmitir. Kahire ve stanbul devletin en nemli iki ilim ve kltr merkezi olmu, ikisi arasndaki yar Osmanl Devletinin sonuna kadar devam etmitir. Buna karlk ah smailin ortaya kmas, randa iiliin resmi ideoloji haline gelmesiyle Osmanl Devleti ile ran-Maverannehir arasndaki irtibat da kopmutur.81

1056

Yukarda XI-XVI. asrlarda Anadoluda Farsa iir syleme gelenei hakknda bilgi verdik. imdi bu asrlarda Anadoluda iir syleyen airlerin listesini vermek istiyoruz. Daha nce bu dnemlerde Farsa divan tertip eden airler ile Farsa mesnevi yazan airleri belirtmeyi uygun gryoruz. Bu dnemlerde yaayan 23 airin Farsa Divan olduu kaynaklarda belirtilmektedir. Bu airler unlardr: Fahruddn-i rk,82 Mevln Cellddn-i Rm,83 Sultan Veled,84 rif elebi,85 Nesm,86 Seyf-i Fergn,87 Ahmed-i D,88 Cem Sultan,89 Glen-i Saruhn,90 Hmid,91 lh,92 Kabl,93 l,94 Basr,95 Derv Niyz,96 brhm Glen,97 Kef,98 Mrz Mahdm,99 Muhibb,100 Mnr,101 Niyz,102 Selm,103 hid.104 Ayrca bu dnemlerde 26 air tarafndan 32 Farsa mesnevi yazlmtr. Bunlardan Emr Ahmed Kn-i Ts ve Gubrnin 2, Sultn Veled ve hidnin ise 3 tane Farsa mesnev yazdklar grlmektedir. Yazlan Farsa mesneviler ile mellifleri unlardr: Dehhn, eluklu h-nmesi;105 Emr Ahmed Kn-i Ts, Seluk-nme, Kelle ve Dimne;106 Fahruddn-i rk, Uk-nme;107 Kad Burhneddn-i Anev, Ensl-kulb;108 Mevln Cellddn-i Rm, Mesnev-i Maneviyye;109 Nasr-i Sivas, Ftvvet-nme;110 Nasrddn Berkyaruk, Hr-zd u Peri-nejd;111 Sultan Veled, btid-nme,112 Rebb-nme [tlf. 700/13001],113 ntih-nme [tlf. 708/1309];114 Yrcn, Karaman hnmesi;115 Ysuf Meddh, Hmnme [tlf. 699/1299];116 Glehr, Felek-nme [tlf. 701/1301];117 Glen-i Saruhn, Rz-nme;118 Hmid, Hasbihl-nme;119 Manev, Mahzenl-ebrr [874/1469];120 Mal, Hnkr-nme;121 ehd, Tevrih-i l-i Osmn;122 rif Fethullh elebi, ehnme-i l-i Osmn;123 Ed, Selmnme;124 Esr, Sftun-neb;125 Gubr, h-nme,126 ebistn- Hayl;127 brhm Glen, Manev;128 drs-i Bidls, Tercme ve Nazm- Hads-i Erban;129 Sf, ehrengz-i stanbul;130 hd, Glen-i Esrr [tlf. 951/1544],131 Ik-nme [Bu mesnev, Sultan Veledin eseri olarak stanbulda baslmtr],132 Tr-nme; eyh Abdullh- ebuster, em u Pervne,133 Mr Ayn-i rz, Terceme-i Nesrl-lel.134 Grld gibi bu dnemlerde Anadoluda 23 air Farsa Divan oluturmu, 26 air ise Farsa eitli konularda mesnevi yazmtr. Bu airlerden 6 tanesi ise hem Farsa Divan oluturmu hem de Farsa mesnevi yazmtr. Bu da bize Anadoluda 43 airin Farsa Divan oluturduunu ve Farsa mesnevi yazdn gstermektedir. Ayrca bu airlerin bir ksmnn Anadoluya Orta Asya ve ran corafyasndan geldii grlmektedir. Bunlar da karrsak bu saynn olduka azald grlmektedir. Bu dnemlerde yaayan 302 airin Farsa iir yazd gz nne alnrsa bunlarn sadece %14.23nn Farsa Divan ile mesnevisinin olduu grlr. Bu da bu dnemlerde yaayan airlere oranla olduka dk bir rakamdr. Dier %85.77lik kesim ise Farsa iir yazma geleneinden hareketle ya Farsa bir kaside ya bir gazel ya da birka beyit yazmlardr. Farsann Trkler tarafndan zellikle iir dili olarak kullanld malumdur. Ancak yukardaki durum, Anadoluda oluan edebiyatta Farsann ifade edildii dzeyde etkili olmadn yanstmas bakmndan dikkati ekmektedir. Bu da yukarda belirttiimiz gibi taklitiliin tesinde, Trklerin Maverannehir ve Horasanda syledikleri gibi Anadoluda da Farsa iir syleme kolayln devam ettirdiini gsteren bir durum olarak grlmelidir. airler arasnda, Farsa hi deilse bir iki beyit syleme geleneinin olduu da gz nnde bulundurulmaldr.

1057

Burada ksaca u konuya da deinmenin faydal olacan dnyoruz. Osmanl Devleti zamannda Farsa hibir zaman resmi dil olmamtr. Elde bulunan Fatih Sultan Mehmedden nceye ait tahrir defterleri ve eriye sicilleri Trkedir. Farsa yaygn olarak tekrarlandnn aksine, Anadolu Seluklu Devleti dneminde dahi sadece iki vezirin vezirlii dneminde resm kaytlar iin kullanlmtr. Anadoluda bu amala kullanlmas da Shib Ata Fahreddn Alnin (. 687/1288) vezareti srasnda 1259den sonra olmutur. Kaynaklara gre bunun sebebi, onun Arapa bilmeyiindendi. Karamanolu Mehmed Beyin, Konyada 15 Mays 1277de Trkeden baka dil kullanlmayacan fermanla duyurduu ve Osmanl Devletinin de 1299da kurulduu dikkate alnrsa Farsann devlet kaytlarnda ne kadar ksa bir dnem iin geerli olduu grlecektir.135 Bizim tespitlerimize gre, XI-XVI. asrlarda Anadoluda Farsa iir syleyen airlerin toplam says 302dir.136 Bunlarn yzyllara gre dalm Tablo 1de grld ekildedir. Tablo 1den kan sonuca gre, Osmanl Devleti dneminde, Farsa iir syleyen airler birbirini takip eden asrlarda artma gstermektedir. Anadoluda Farsa iir syleyen airlerin byk ounluu XVI. asrda yaamtr. Bu durum kltrel almalarn siyas almalar belli bir mesafeden izlemesi ve her ikisi arasnda yakn bir ilikinin bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Anadoluda Farsa iir syleyen airlerin memleketlerine gre dalmna bakldnda yle bir manzarayla karlalmaktadr:220

Tablo 1: Anadoluda Farsa iir Syleyen airler Yzyl Say % airler Aleddn Keykubd I (s. 358),137 Celleddn-i Verkn (s. 358), Dehhn (s. 359), Eb Bekir bin Zek-i Konev138, Emr Ahmed Kn-i Ts (s. 359-60), Evhadddn-i Kirmn (s. 360-1), Fahrddn-i rk (s. 361), Gyseddn Keyhusrev I (s. 361-2), Gys,139 bn Bb,140 zzeddn Keykvus I (s. 362), Kad Burhneddn-i Anev,141 Keml-i Kmyr (s. 362), Mecduddn Ebbekr (s. 362-3), Mevlen Celleddn-i Rm (s. 171-260), Muhammed bin Gz-i Malatyav (s. 363), Mhezzeb-i Kayser,142 Nsr-i Sivs,143 Nasrddn Berkyaruk (s. 363-4), Nasrddn Sicistn-i Sivs,144 Necmddn-i Rz,145 Nizmeddn Ahmed-i Erzincn (s. 364), Nizmeddn Hurd,146 Rvend (s. 364-5), Rkneddn Sleymn II (s. 365), Sadeddn Mesd,147 Sadruddn-i Konev,148 Sircuddn-i Urmev,149 Sultn Veled (s. 365-74), emseddn Hamza-i Tugr (s. 374), emseddn Muhammed-i Isfahn (s. 374-5), Tceddn Hlet (s. 375), Ysuf Meddh (s. 375-6) h Sdk,150 Ahmed (s. 377-8), Al el-Al,151 rif elebi (s. 379), k Paa (s. 380), Azz bin Erder-i Esterbd,152 Bedreddn elebi,153 Burhneddn lys elebi,154 Cell Ergun,155 Dvud Dede,156 Emr lem elebi,157 Feyz-i Belh,158 Glehr (s. 381), Hamd-i Engr (s. 382), Hzr Paa,159 brhm Bey (s. 382-3), Kad Burhaneddin (s. 383-4), Nesm (s. 384-5), Seyf-i Fergn160 Raziyuddn Baba Kazvn,161 h elebi (s. 385), eyh Cemleddn-i Aksary (s. 385); Yrcn,162 Zeynddn163 Abp-i Vel (s. 386), dil Efendi,164 Adn (s. 386), Ahmed Paa (s. 387), Ahmed-i D (s. 388-9), Ali b. Mecdddn-i ahrd Musannifek,165 Al Kuu,166 k Ahmed (s. 389), At (s.

1058

389-90), Avn (s. 390), Ayn (s. 391), Cafer Dede (s. 391), Cem Sultn (s. 391-2), Ceml elebi,167 ker,168 Dede mer Ren (s. 393), Edhem (s. 393-4), Emr Ahmed-i Buhr (s. 394), Fakih (s. 394), Fn,169 Glen-i Saruhn (s. 394-5), Halm (s. 395), Hamdullh Hamd (s. 395-6), Hmid-i Isfahn (s. 396-7), Handn (s. 397), Hzr Bey (s. 398), Hoca Kara Fakh (s. 398), Hmm (s. 398-9), lh (s. 399), Kabl (s. 399-400), Kif,170 Lel (s. 400-1), Ltf (s. 401), Mahmd b. Kd-i Manyas,171 Manev (s. 401), Mesh,172 Mal (s. 401-2), Molla Hayl,173 Mun (s. 402), Nahif (s. 402), Nect Bey (s. 402-3), Nizm (s. 403), Nr (s. 403), Sun (s. 403), ehd (s. 403), ems (s. 405), eyh (s. 405-6), Temenny (s. 406), Zeyneb Hatun (s. 406) Abdulazz (s. 407), Abdulvehhb- Hemedn,174 Abdurrahmn Alemh (s. 407), Adl,175 Ahd (s. 407-8),176 Ahmed Beg (s. 408), Ahmed elebi (s. 408), Ahmed elebi (s. 408-9), Ahmed Karahisr,177 Ahmed-i Tabes,178 Aly (s. 409), l (s. 409), Ali Efendi (s. 409-10), Ank (s. 410), rif Fethullh elebi (s. 410-11), rif Hseyin elebi (s. 411-2), Ak (s. 412), At,179 Azm (s. 4123), Bahr (s. 413), Baht (s. 413), Bk (s. 413-4), Basr (s. 415), Basr (s. 415-6), Behit (s. 416), Beyn (s. 417), Bdr (s. 417), Bostanzde Mehmed Efendi (s. 417), Cafer elebi (s. 418), Cell (s. 418-9), Cenb Paa (s. 419), Cinn (s. 419-20), Cdy (s. 420), amak Mehmed Efendi (s. 4201), D (s. 421), Dern (s. 421), Derv Beg (s. 421), Derv elebi (s. 421), Derv elebi (s. 421), Derv Niyz (s. 421-2), Dvne Mehmed elebi (s. 422), Ebul-fazl (s. 421), Ed,180 Efltn (s. 423), Elks Mrz,181 Emn,182 Emrek (s. 423), Emre (s. 423), Esr (s. 423-4), Fahr-i Halhl,183 Fakr (s. 424), Fris (s. 424), Ferd (s. 424), Ferruh elebi,184 Ferruh,185 Ferruh-i stanbul,186 Fethullh Ktib,187 Fevr (s. 424-5), Feyz (s. 425), Fign (s. 425), Figr,188 Fikr (s. 425), Gan (s. 425-6), Garb (s. 426), Gazl (s. 426-7), Gn (s. 427), Gubr (s. 427-8), Gubr (s. 428), Gnh,189 Habb,190 Habb-i Bergud,191 Hce elebi (s. 429), Hfz- Acem (s. 429-30), Hl (s. 430), Hl (s. 430), Hl (s. 430), Halfe (s. 431), Hasan Zarf Efendi (s. 431), Htem (s. 431), Htem (s. 431-2), Htif (s. 432), Hayl (s. 432), Hayli-i Glen (s. 432), Hayreddn Hzr,192 Hazn-i Semerkand,193 Hazn (s. 433), Helk (s. 433-4), Hzr (s. 434), Hill (s. 434), Hsrev elebi,194 Hudy (s. 434), brhm Glen (s. 434-5), drs-i Bitlis (s. 435-7), s Halfe,195 lm (s. 437), md (s. 438), nyetullh (s. 438), shak elebi (s. 438), sml,196 Kadr (s. 438), Kef (s. 439), Lal (s. 439), Ll Dede (s. 439), Lmi elebi (s. 439-40), Lrendeli Hamd (s. 440), Lyh (s. 440), Masm (s. 440-1), Mahf (s. 441), Myil,197 Mehmed (s. 441), Mehmed (s. 441), Mehmed Efendi (s. 441), Mehmed Emn (s. 442), Meyl (s. 443), Meyl (s. 443), Minnet (s. 443), Mr Ayn-i rz,198 Mrz Mahdm (s. 443-4), Mrim elebi,199 Moll Nasrullah Vkf- Halhl,200 Muhammed Mezheb-i Kirmn,201 Muhibb (s. 444), Muhy (s. 445), Muhy-i Konev (s. 445), Muhy (s. 445), Murd (s. 446), Murd (s. 446), Mushib-i Tebrz,202 Mustaf (s. 446), Muti (s. 446-7), Mderris (s. 447), Mnr (s. 447), Mslim (s. 447), Nevl (s. 447-8), Nev (s. 448), Nihn,203 Nisr (s. 448), Nin (s. 449),

Niyz (s. 449), Nutk (s. 449), Penh (s. 449-50), Pervz Efendi (s. 450), Remz (s. 450), Rzy (s. 450), Rzy (s. 450-1), Rzy Geng-i Irk,204 Rifat (s. 451), Saby (s. 451), Saby (s. 451), Sabr (s. 451-2), Sad elebi (s. 452), Safy Dede,205 Sf (s. 452-3), Said,206 Sil,207

1059

Sil,208, Salh (s. 453), Sarf (s. 453), Say (s. 453), Sedd Tabb,209 Sehb (s. 453-4), Seh Bey,210 Selm (s. 454), Seyd (s. 454-5), Seyyid Hseyn-i Bverd,211 Sultn Beduzzamn,212 Srr (s. 455), h Kasm (s. 455-6), h Mehmed (s. 456), h (s. 456), h (s. 456), hid (s. 457-62), n (s. 462), ehd (s. 462), ems (s. 462), emsuddn-i Berda,213 erh (s. 463), evk (s. 463), evk (s. 463), eyd,214 eyh Abdullh- ebuster,215 eyh Baba Ysuf Sivrihisr (s. 463-4), eyh Fethullh,216 kr (s. 464-5), Tb (s. 465), md (s. 465), Vlih (s. 465), Vsk,217 Vasl (s. 466), Vefy (s. 466), Yakn (s. 466), Ysuf- Sne-k,218 Zaf,219 Zaf (s. 466-7), Zrek (s. 467-8), Znnn (s. 468) 1 2 3 Norman Itzkowitz, Osmanl mparatorluu ve slm Gelenek, le Yaynlar: 54, Tarih A. Caferolu, lk Anadolu Vatan Kltr Kurucular, Trkiyat Mecmuas, Cild: XVII 1972, Hasibe Mazolu, Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve

Gerekler Dizisi: 4, 2. Bask, stanbul 1997, s. 27. stanbul 1972, s. 3. Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan XIX. Seri-Sa. 4, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1972, s. 297. 4 5 6 A. Caferolu, a. g. m., s. 3-4. Hikmet laydn, Anadoluda Klasik Trk iirinin Balangc, Trk Dili, Cilt: XXX, Say: 274smail Hakk Uzunarl, (1948), XII. ve XIII. Asrlarda Anadoludaki Fikir hareketleri ile

279, 1974, s. 770. ctima Messeselere Bir Bak, III. Trk Tarih Kongresi, Ankara 15-20 Kasm 1943, Kongreye Sunulan Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan IX. Seri-No. 3, Ankara 1948, s. 295. 7 8 9 10 smail Hakk Uzunarl, a.g.t., s. 288. Muhammed Emn Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, (eviren: smail Hakk Uzunarl, a.g.t., s. 288. bn Bb [El-Hseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferi er-Rugadi]; (1996), El Evamirl-alaiye

Mehmet Kanar), nsan Yaynlar: 172, nceleme-Aratrma Dizisi: 81, stanbul 1995, s. 73.

fil-umuril-alaiye [Seluk-name], (eviren: Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yaynlar: 1833, 1000 Temel Eser Dizisi: 164, Ankara 1996, C. II, s. 163. 11 12 bn Bb, a.g.e., C. I, s. 79. Ahmet Kartal, Osmanl Medeniyetini Besleyen Kltr Merkezleri (XI. Asrdan XVI. Asrn

Sonuna Kadar Trk Edebiyat ve Fars Edebiyatnn Mnasebetleri), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999, [Baslmam Doktora Tezi], s. 358. 13 14 15 16 17 18 19 Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 361-62. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 362. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 365. bn Bb, a.g.e., C. I, s. 79-80. bn Bb, a.g.e., C. I, s. 41-44; Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 363-64. bn Bb, a.g.e., C. I, s. 142-47. bn Bb, a.g.e., C. I, s. 221.

1060

20 21 22 23 24 25 26

bn Bb, a.g.e., C. I, s. 149; M. Fuad Kprl,; (1986), Trk Edebiyat Tarihi, tken, Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 362. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 362-63. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 364. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 374. Ahmet Kartal, a.g.dt, s. 374-75. Bu konuda geni bilgi iin bak. Adnan Karaismailolu, Osmanl Dnemi Trk iirinin ran

Yayn Nu: 157, Kltr Serisi: 28, 4. Basm, stanbul 1986, s. 209.

Edebiyat le Mnasebeti zerine Dnceler, Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Uluslararas Kongresi 7-9 Nisan 1999 Konya, Konya 2000, s. 607-14; Adnan Karaismailolu, Seluklu Devletinin Edeb Faaliyetlerdeki Etkinlii, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, 11-13 Ekim 2000, Seluk niversitesi, Konya (Yaymlanmam Tebli); Ahmet Kartal, Farsada Trke Kelimeler ve Fars Edebiyatnda Trk Kavram le lgili Unsurlar, Bilig, Say: 11, Gz, Ankara 1999, ss. 31-54; Ahmet Kartal, Karahanl, Gazneli ve Seluklu Saraylarndaki Edeb Faaliyetler zerine Dnceler, Bilig, Say: 17, Bahar, Ankara 2001, ss. 55-70. 27 28 29 30 s. 25. 31 32 Sabahattin Kk, Bk dvn [Tenkitli Basm], Trk Dil Kurumu Yaynlar: 601, Ankara Bu devrede kurulan beylikler ve onlar hakknda geni bilgi iin bak.: smail Hakk 1994, s. 8-9. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XIII. Dizi-Sa. 16a2, 4. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988. 33 Zeynep Korkmaz, Anadolu Beylikleri Devrinde Trk Dili ve Karamanolu Mehmet Bey, Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 629, Ankara 1995, s427. 34 115-16. 35 Beylikler dnemi Trk dili ve edebiyat hakknda geni bilgi iin u almalara baklabilir: Zeynep Korkmaz, Anadolu Yaz Dilinin Tarih Gelimesinde Beylikler Devri Trkesinin Yeri, Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 629, Ankara 1995, ss. 419-23; Zeynep Korkmaz, Anadolu Beylikleri Devrinde Trk Dili ve Kara manolu Mehmet Bey, Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 629, Ankara 1995, ss. 424-8. Paul Wittek, Mentee Beylii, 13-15 inci Asrda Garb Kk Asya Tarihine Ait Tetkik, (Trkeye eviren: O. . Gkyay), Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan IV. Seri-No. 1, Ankara 1944, s. bn Bb, a.g.e., C. I, s. 80-81. Harun Tolasa, Ahmet Paann iir Dnyas, Ankara 1973, s. 72. Ali Nihat Tarlan, Nect Beg Divan, stanbul 1997, s. 59. Halil Ersoylu, Cem Sultann Trke Divan, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 543, Ankara 1989,

1061

36 37 86. 38 39

Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, (eviren: Yavuz Alagon, Yayna Hazrlayan: Tanl Hasibe Mazolu, Trk Edebiyat, Eski Mad., C. 32, Trk Ansiklopedisi, stanbul 1982, s. Trk Dnyas El Kitab, C. 3, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 121, Seri: 1, Keml Yavuz, XIII-XVI. Asr Dil Yadigarlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl

Bora), letiim Yaynlar: 428, Aratrma-nceleme Dizisi: 65, stanbul 1997, s. 119.

Say: A-23, kinci Bask, Ankara 1992, s. 111. Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri, Trk Dnyas Aratrmalar, Say: 27, Aralk 1983, s. 10-14; Trk Dnyas El Kitab, C. 3, s. 111. 40 41 42 Keml Yavuz, a.g.e, s. 14. Trk Dnyas El Kitab, C. 3, s. 111. Bu yzyln balarnda Yldrm Byezdin olu olan Emr Sleymann Trkeye verdii

nem dikkat ekicidir. Trk diline kazandrlmasn istedii eserleri bizzat kendisi semi; ayrca yanndakilere Trk dili ile yazmalarn tavsiye etmitir. Bak. Muhammed Nur Doan, XV. Yz Yl Anadolu-Osmanl Edebiyatnn Tekmlne Toplu Bir Bak, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 56, Ekim-1988, s. 107. 43 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, TrkTarih Kurumu Yaynlar, XIII. Dizi-Sa. 16a4, 5. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, s. 535. 44 45 Ramazan een, Onbeinci Yzylda Trkiye Tercmeler, XI. Trk Tarih Kongresi Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yaynlar, Cilt: 14, s. stanbul 1993. Fatih Bildirileri, C. III, Ankara 1994, s. 899-919. Sultan Mehmed dnemi Trk dili ve edebiyat hakknda geni bilgi iin u almalara baknz: Mehmed Fuad Kprlzde, Ftih Devrinde Edeb Hayat, Yeni Mecmua, Numara: 46, 30 Mays 1918, ss. 389-91; Al Emr, Mekteb-i ddTalebe-i Sbkasndan, Sbk Kprlzde Fuad Beyin Evvel 6949 Numaral kdm Gazetesinde ve Sonra da 46 Sayl Yeni Mecmuada Nereyledii-Ftih Devrinde Edeb Hayat-Makalesi Hakknda Drdnc Nushamzdan m-bad, Trh ve Edebiyt, Aded: 6, 31 Austos 1334, ss. 109-16; A. nan, Fatih Devrinde Trke, Trk Dili, Cilt: 2, Say: 20, 1 Mays 1953, Ankara, ss. 506-9; Agh Srr Levend, Fatih Devrinde Trk Dili ve Edebiyat, Trk Dili, Cilt: 2: Say: 20, Mays 1953, ss. 495-505; Gnl Tekin, Fatih Devri Trk Edebiyat, stanbul Armaan, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 17, stanbul 1995, ss. 161-233. 46 Mustafa sen, Yr Var Gel Araptan Ya Acemden, telerden Bir Ses, Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yaynlar: 200, Kaynak Eserler: 34, Ankara 1997, s. 305-6. 47 Ramazan een, stanbulun Fethine Kadar Osmanllardaki lm Durum, stanbulun Fethinin Trk lim ve Kltrne Katks, Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Uluslararas Kongresi 7-9 Nisan 1999 Konya, 2000, s. 242-43. 48 49 Gnl Tekin, a.g.e., s. 185-89. Agh Srr Levend, a.g.e., s. 497; Gnl Tekin, a.g.e., s. 184-85.

1062

50 51

Gnl Tekin, a.g.e., s. 164. Ftih dneminde stanbula gelen veya davet edilen ilim adamlarnn bir ksm Anadoluda

yetimi, bir ksm da Msr ve dier slm memleketlerinin o asrda en maruf ehirlerinden gelmilerdir. Ftih bunlar tanyanlarn tavsiyelerine uyarak ve temas ettiklerinden memnun kalarak buraya gelmelerini ve kalmalarn istemi ve onlar madd refaha kavuturmutur. Bu ilk gelenler arasnda Moll Hsrev ve Moll Zeyrekten baka Hocazade ve Moll Alddn-i Ts vard. Ftih zamannda bu alimler iki ekilde grlr. Bir ksm esasen yetimi hlde bu gen hkmdarn yannda bulunmutur. Mesel Moll Hsrev ve Moll Grn babalarnn devrinden intikal etmitir. Bir ksm da henz yetimektedir; ancak o devrin sonlarna doru ilm bir mevki ve payeye nail olmulardr ki, Moll Manisaolu Mehmed bunlardandr (nver, 1953: 6). 52 Mesel, Ftih Sultn Mehmedin hazr bulunduu bir ulema meclisinde vahdet-i vcd felsefesi zerine bir anlamazlk km ve zamann kazaskeri, bu meseleyi ancak Moll Cmnin zebileceini sylemitir. Ftih Sultn Mehmed bu sz zerine, Cmye hediyeler gndererek bu meselenin zlmesini ondan rica etmitir. Bu rica zerine Cm Risle fil-vcd adl eserini yazarak Ftihe gndermise de, bu risale stanbula varmadan sultan vefat etmitir. Bak. Gnl Tekin, a.g.e., s. 163. 53 54 93. 55 56 s. 3. 57 58 59 60 Bu konuda geni bilgi iin bak. Al Emr, a.g.e., s. 111-13; Mustafa sen, Yr Var Gel Reid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig I, Tpkekimle Yaplm kinci Bask, Trk Dil Kurumu Ahmed Nizm Arzi-yi Semerkand, ehr Makle, (be-Say u htimm u Tashh: Allme Ayn dnceleri destekler mahiyette olan grlere Rvend tarafndan Konyada Araptan Ya Acemden, s. 313-14. Yaynlar: 458, Ankara 1979, s. 28. Muhammed-i Kazvn), Tehrn 1368, s. 62. Keyhsrev bin Kl Arslana ithaf ve takdim edilen Rhatus-sudr ve yets-srr (tlf. 599/1203te balam, iki yl srmtr) adl eserde de rastlanmaktadr. Bu konuda bak. Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend; (1957), Rhat-s-sudr ve yet-s-srr [Gnllerin Rahat ve Sevin Almeti] I. Cilt, (Muhammed kbalin 1921de G. M. S., Hde bastrd Farsa metinden Trkeye eviren Ahmed Ate), Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan II. Seri, No. 14, Ankara 1957, s. 43, 60-61; Ahmet Kartal, Trk Yaz Dilinin Gelime alar, Trk Yurdu, Trkeye Sayg zel Says, Cilt: 21, Say: 162-163, ubat-Mart 2001, Ankara, s. 227. 61 Reid Rahmeti Arat, a.g.e., s. 314. Al Emr, Karaman Tarihinden naklen Ftih Sultn Mehmedin yannda 685 airin Mustafa sen, Klasik iirin Merkezi Olarak stanbul, Bilig, Say: 13, Bahar, Ankara 2000, bulunduunu sylemektedir. Bak. Al Emr, a.g.e., s. 109. Moll Cmnin Ftih Sultn Mehmede teekkr iin yazd mektup iin bak. A. Sheyl Yaar Ycel-Ali Sevim, Klsik Dnemin Hkmdar, Fatih-Yavuz-Kanuni, Atatrk nver, lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar, Fasikl: I, stanbul 1947, s. 90-92. Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII. Dizi-Sa. 134, Ankara 1991, s.

1063

62 63 64

Agh Srr Levend, Fatih Devrinde Trk Dili ve Edebiyat, s. 497. Byk slm Tarihi, C. 14, s. 552. Trk Dnyas El Kitab, s. 131. Ayrca Yavuz Sultan Selimin ran ve Msrdan getirdii

sanatkrlar hakkndan bilgi iin bak. Ertan Gkmen, Yavuz Sultan Selimin randan ve Msrdan Getirdii Sanatkarlar, Trk Kltr, Say: 407, Mart 1997, ss. 15-23. 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 Mustafa sen, Yr Var Gel Araptan Ya Acemden, s. 306. M. Fuad Kprl, Trkler (III. Edebiyat) mad., slm Ansiklopedisi, Cilt: 12/II, stanbul Byk slm Ansiklopedisi, C. 14, s. 552; Trk Dnyas El Kitab, C. III, s. 143. Trk Dnyas El Kitab, C. III, s. 143-44. Mehmed Mecd Efendi, akaik- Numaniye ve Zeyilleri, Hadaiku-kakaik, (Hzr. Al Emr, Trk Edebiyatnn ran Edebiyatndaki Tesiri, Trh ve Edebiyt, Aded: 2, 30 Al Emr, a.g.e., s. 24-27. Al Emr, a.g.e., s. 31-34. Al Emr, a.g.e., s. 34; Hoca Sadettin Efendi, Tct-tevrh, (Hzr. smet Parmakszolu), Al Emr, a.g.e., s. 27. Al Emr Efendi, a.g.e., s. 27-28. Al Emr, a.g.e., s. 29. Ahmet Kartal, Klsik Trk Edebiyatnn ran Edebiyat le Mnasebeti zerine

1993, s. 551; Trk Dnyas El Kitab, C. III, s. 135.

Abdlkadir zcan), ar Yaynlar: 50, Tpk Basmlar: 3/2, stanbul 1989, s. 381. Nisan 1334, s. 24.

Cilt: IV, Kltr Bakanl Yaynlar: 301, Bavuru Kitaplar: 5, Eskiehir 1992, s. 363.

Dnceler, Trk Yurdu [700. Ylnda Osmanl zel Says], Cilt: 19-20, Say: 148-149, Aralk 1999Ocak 2000, Ankara, s. 258. 78 79 80 Yavuz Sultn Selmin Dou (ran) siyaseti hakknda bilgi iin bak. Selhattin Tansel, Ali Nihad Tarlan, Yavuz Sultan Selim, Trk Klasikleri Serisi: 8, Ahmet Halit Kitabevi, Cokun Ak, Muhibb Divan, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 712, 1000 Temel Eser Yavuz Sultan Selim, stanbul 1969, s. 31-100. stanbul 1946, s. 214. Dizisi: 129, Ankara 1987, s. 562. 81 82 Ramazan een, stanbulun Fethine Kadar Osmanllardaki lm Durum, stanbulun eyh Fahruddn brhm Hemedn, Klliyt-i Dvn [Kasyid, Gazeliyyt, Terciiyyt,

Fethinin Trk lim ve Kltrne Katks, s. 243. Terkbt, Mukattet, Musellest, Uk-nme y Deh-nme, Rubiyyt, Lemet ve stilht-i rfnyi rk], (Mukaddime: Sad Nefs), Tehrn 1373. 83 Mevln Celleddn Muhammed-i Mevlevi-yi Rm, Kulliyt-i Dvn-i ems-i Tebrz [beinzimm: Seyri der-Dvn-i ems be-kalem-i Al Det-erh-i Hl-i Mevlev be-kalem-i Beduzzamn Furzanfer], p-i sevvum, Tehrn 1345; Abdlbaki Glpnarl, Mevln Celleddin, Dvn- Kebr, 7 Cilt, Kltr Bakanl Yaynlar: 1383-9, Klsik Trk Eserleri: 17, Eskiehir 1992.

1064

84 85 Tezi]. 86 Nu. 395/2. 87 88

F. Nafiz Uzluk, Divan Sultan Veled, Anadolu Selukileri Gnnde Mevlevi Bitikleri: 3, Mehmet Vanlolu, Ulu rif elebi ve Dvnnn Tenkitli Metni, Atatrk niversitesi, Sosyal

Uzluk Basmevi, Ankara 1941. Bilimler Enstits, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal, Erzurum 1991, [Baslmam Doktora stanbul niversitesi Ktphanesi FY 448; Sleymaniye Ktphanesi, Kad-zde Ksm, Kthya Vahid Paa Ktphanesi, Nu. 1575; stanbul niversitesi Ktphanesi FY 171. Tulga Ocak, Ahvl ve sr ve Tahll Er-i Dvn-i Frisi-yi Ahmed-i D, Dnigh-i

Topkap Saray, Revan Kk Ktphanesi Nu. 894. Tehrn 1352, [Baslmam Doktora Tezi]; smail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i D, Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan, Trk Dili ve Edebiyat Zmresi No: 518, stanbul 1952, [Faksimile Metin], ss. 273-88. 89 smail Hikmet Ertaylan, Sultan Cem, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1951; Abdurrahman Naci Tokmak, erh-i Hl-i Sultn Cem ve Tahkk ve Tahll-i Dvn- Frisi-yi , Tehrn 1976, [Baslmam Doktora Tezi]. 90 91 Ebrahim Farzan, Gulen-i Saruhn, Hayat, Farsa Dvn ve Rz-nmesi, stanbul smail Hikmet Ertaylan,; (1949), Klliyyt- Dvn- Mevln Hmid, stanbul fethinin niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1980, [Baslmam Doktora Tezi]. beyznc yldnm mnasebetiyle yaplan . . Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan; Seri: 3-Say: 2, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1949, ss. 57-530. 92 93 smail Hikmet Ertaylan, lh Dvn, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan, stanbul 1960. smail Hikmet Ertaylan, Klliyyt- Dvn- Mevln Kabl, stanbul fethinin beyznc yldnm mnasebetiyle yaplan . . Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan; Seri: 3-Say: 1, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1948. 94 95 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 409. Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi Ksm, Nu. 292, vr. 229b-281a; Fikret Sarsoy,

Basrnin Farsa Divan, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Krkkale 2001 [Baslmam Yksek Lisans Tezi]. 96 97 98 99 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 422. Ftih Ktphanesi, Nu. 3866. Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 439. Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 444.

100 Cokun Ak, Muhibbnin Farsa Divan [Metin-eviri], Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Bursa 1995; Kasm Gelen, Kanun Sultan Sleymann Farsa Divan, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, stanbul 1989 [Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi]. 101 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 447. 102 Ahmet Kartal, a.g.e., s. 449.

1065

103 Ali Nihad Tarlan, Yavuz Sultan Selim, Trk Klasikleri Serisi: 8, Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1946. 104 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 461. 105 Fuad M. Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Trk Tarih Kurumu Belleten, Cilt: VII, Say: 27, Temmuz 1943, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1943, s. 396-97. 106 Kni-i Ts, Kelle ve Dimne-i Manzm, (be-Tashh: Magali Tudova), Bunyd-i Ferheng-i rn, 1358. 107 eyh Fahruddn brhm Hemedn, Klliyt-i Dvn [Kasyid, Gazeliyyt, Terciiyyt, Terkbt, Mukattet, Musellest, Uk-nme y Deh-nme, Rubiyyt, Lemet ve stilht-i rfnyi rk], (Mukaddime: Sad Nefs), Tehrn 1373, ss. 297-357. 108 Fuad M. Kprl, a.g.e., s. 459-521; Dvud brhim Ensl-kulb, TDV slm Ansiklopedisi, Cilt: 11, stanbul 1995, s. 242-43. 109 Mesnevi-yi Manev, Telf: Celleddn Muhammed bin Muhammed bin el-Huseyn el-Belh er-Rm, (Hzr. Reynold A. Nicholson), p-i Heftum, Si Cild, Tehrn 1370; Mesnev, (eviren: Veled zbudak, Gzden Geiren: Abdlbaki Glpnarl), Mill Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar: 770, ark-slm Klasikleri: 98, 6 Cilt, stanbul 1988; Mevln Calleddn-i Rm, Mesnev (Faksimile Basm), Kltr Bakanl Yaynlar: 1667, Trk Klasikleri Dizisi: 34, Ankara 1993. 110 Abdlbki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt: XI, Say: 1-4, stanbul 1949-1950, ss. 181-203. 111 bn Bb, a.g.e., C. I, s. 41-42. 112 Behed-dn Mevln Celled-dn Muhammed bin Huseyn-i Belh, Veled-nme [Mesneviyi Veled], (B-Tashh u Mukaddime: Cell Hum), Tehran 1315; Abdlbki Glpnarl, Sultan Veled, btid-nme, Konya Turizm Dernei Yayn, Gven Matbaas, Ankara 1976. 113 Veyis Deirmenay, Sultan Veled ve Rebabnme, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal, Erzurum 1996 [Baslmam Doktora Tezi]. 114 stanbul niversite Ktphanesi FY 1009 (=Halis Efendi 1905); FY 1009 (=Halis Efendi 3292; Konya Mevln Mzesi htisas Kitapl Nu. 2122/3; 2123; 2124; 2127; 2128/3. 115 Fuad M. Kprl, a.g.e., s. 396, 399-401. 116 . Hikmet Ertaylan, Ysuf-i Meddh Yeni ki Varaka ve Glah Nshas-Hm-nme, Dsitn- bls-i Aleyhil-lane ve Maktel-i Huseyn, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, Cilt: 1, Say: 1, stanbul 1946, ss. 105-21. 117 Saadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 511, 1000 Temel Eser Dizisi: 90, Ankara 1982; Saadettin Kocatrk, Glehr ve Felek-nme [nceleme ve Metin], A. . Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, No: 347, Ankara 1984. 118 Ebrahim Farzan, Gulen-i Saruhn, Hayat, Farsa Dvn ve Rz-nmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1980 [Baslmam Doktora Tezi]. 119 smail Hikmet Ertaylan, Klliyyt- Dvn- Mevln Hmid, stanbul fethinin beyznc yldnm mnasebetiyle yaplan . . Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan; Seri: 3-Say: 2, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1949, ss. 3-56. 120 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 268.

1066

121 Robert Anhegger, Ftih Devrinde Yazlm Farsa Manzum Bir Eser: Mulnin Hnkrnmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi 1949-1950, Cilt: 1, Say: 1-2, stanbul 1950, ss. 145-66. 122 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 408. 123 Osmanllar hakknda tam bir Farsa ehnme yazan air rifdir. Be cilt olarak planlanan eser son derece gzel minyatrlerle sslenmitir. ehnme-i l-i Osmnn I. cildi peygamberlere, II. cildi slmiyetin douuna, III. cildi eski Trk devletleri ve Seluklulara, IV. cildi Osmanl Devletinin kuruluuna, V. cildi ise Knn dneminin bir ksmna (1520-1555) ayrlmtr. Bunlardan gnmze I ve V. ciltlerin tamam, dierlerinden sadece son blm eksik IV. le II. ciltten birka minyatr gelebilmi, III. Cilt ise btnyle kaybolmutur. 60. 000 beyit tuttuundan sz edilen ehnmenin en byk blmn (yaklak 36. 000 beyit) Sleymnnme adn tayan V. cilt oluturmaktadr. Eser, on be satrlk drt stun halinde gzel bir nestalikle yazlm ve altm dokuz minyatrle sslenmitir. Eser Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine, Nu. 1517de bulunmaktadr. Bak. Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 410. 124 Abdsselam Bilgen, Ad-yi rz ve Selm-nmesi [Aratrma, Metin ve eviri], Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dou Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal (Fars Dili ve Edebiyat), Ankara 1987 [Baslmam Doktora Tezi]. 125 Huseyn Nahcivn, Nufz-i Zebn u Edebiyyt-i Fris der-Turkiye Dovre-i l-i Osmn, Neriyye-i Dnigede-i Edebiyyt-i Tebrz, umre-i Devvum, Sl-i ihrdehum, Tebrz 1341, ss. 176-91; Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 423-24. 126 Sleymniye Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa Ksm, Nu. 764; Manisa l Halk Ktphanesi Muradiye Kitaplar Nu. 1346. 127 Sleymniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Ksm, Nu. 3830; Manisa l Halk Ktphanesi Muradiye Kitaplar Nu. 2715. 128 Bayezit Devlet Ktphanesi, Nu. 3588. 129 stanbul niversitesi Ktphanesi, Farsa Yazmalar Blm Nu. 823; Sleymaniye Ktphanesi, Ll smail Ksm Nu. 30. 130 Nuruosmaniye Ktphanesi, Nu. 3383. 131 Nuri imekler, hid brhm Dedenin Glen-i Esrr [Tenkitli Metin-Tahlil], Seluk niversitesi, Soyal Bilimler Enstits, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal, Fars Dili ve Edebiyat Bilim Dal, Konya 1998 [Baslmam Doktora Tezi]. 132 Sultan Veled, Baheddin, erh-i Ak-nme-i Hazret-i Baheddin Veled, (rihi: Hlid), Mihran Matbaas, stanbul 1305. 133 Sleymaniye Ktphanesi, Kad-zde Mehmed efendi Ksm, Nu. 415; Mehmet Kanar, Fehm ve ebisterden em ve Pervane, nsan Yaynlar: 106, rfan Dizisi: 1, stanbul 1995. 134 Nuruosmaniye Ktphanesi, Nu. 4337; Ahmed Ate, stanbul Ktphanelerinde Farsa Manzum Eserler I [niversite ve Nuruosmaniye Ktphaneleri], Mill Eitim Basmevi, stanbul 1968, s. 471-72.

1067

135 Adnan Karaismailolu, Gecikmi Bir Tenkit: Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat Kitab, Yedi klim, Say: 137, stanbul 2001, s. 55-56. 136 Doktora tez almamzda, XI-XVI. asrlarda Anadoluda Farsa iir syleyen airlerin saysn XI-XIII. asrlarda 20, XIV. asrda 10, XV. asrda 40, XVI. asr 152 olmak zere toplam 222 olarak tespit etmitik. Daha sonraki aratrmalarmz neticesinde bu say XI-XIII. asrlarda 33, XIV. asr 24, XV. asr 49, XVI. asr 196 olmak zere 302ye kmtr. Bu listeye sadece kaynaklarda Farsa iir syledii belirtilenler ile Farsa iirlerinden rnek verenler alnmtr. 137 Bu tabloda yer alan ve sayfa numaralar verilen airler doktora tezimizde yer almaktadr. Bu sayfa numaralar ise doktora tezimizden verilmitir. Bak. Ahmet Kartal, Osmanl Medeniyetini Besleyen Kltr Merkezleri (XI. Asrdan XVI. Asrn Sonuna Kadar Trk Edebiyat ve Fars Edebiyatnn Mnasebetleri), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999 [Baslmam Doktora Tezi]. ve doktora tezimizde geen airlerin getiiairlerden doktora tezimizde geenlerin getii. 138 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 136-37. 139 Ahmed Ate, a.g.e., s. 105-7. 140 bn Bb, a.g.e. 141 M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, s. 459-521; Dvud brhim, a. g. an. m, s. 242-43. 142 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 93-96. 143 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 114. 144 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 137. 145 lhme Mifth-Vel Vehhb, Nigh be-Revend-i Nufz ve Gosteri-i Zebn ve Edeb-i Frs der-Turkiye, Tehrn 1374, s. 65-66. 146 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 114. 147 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 119-20). 148 Sadeddin Nzhet-Mehmed Ferd, Konya Vilyeti Halkiyyt ve Harsiyyt, Vilyet Matbaas, Konya 1926, s. 89-93. 149 Muhammed Deyhm, Tezkire-i uar-yi zerbaycan-Trh-i Zindeg ve sr-, C. I, Tebrz 1367, s. 335-37. 150 Nail Tuman, Tuhfe-i Nil, Mill Eitim Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Ktphanesi No. B. 870den Ofset Bask, [2 Cilt], C. II, s. 533; Esrr Dede, Tezkire-i uar-y Mevleviyye, (Hzr. lhan Gen), Ankara 2000, s. 29-30. 151 Ahmed Ate, a.g.e., s. 317-18. 152 Azz b. Erdeir-i Esterbd, Bezm u Rezm (eviren: Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yaynlar: 1203, Kltr Eserler Dizisi: 153, Ankara 1990. 153 Nail Tuman, C. I, s. 92; Esrr Dede, a.g.e., s. 56-57. 154 Nail Tuman, C. I, s. 94; Esrr Dede, a.g.e., s. 51-56. 155 Esrr Dede, a.g.e., s. 96-105. 156 Nail Tuman, C. I, s. 274; Esrr Dede, a.g.e., s. 189-90. 157 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 627; Sadeddin Nzhet-, a.g.e., s. 7. 158 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 812; Esrr Dede, a.g.e., s. 432-34.

1068

159 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 250; Esrr Dede, a.g.e., s. 137-40. 160 Ahmed Ate, a.g.e., s. 207-9. 161 Mr Nizmeddn Al r Nev, Meclisn-nefis, (be-Say u htimm: Ali Asgar Hikmet), Tahrn 1323, s. 338; Emn Ahmed-i Rz, Heft-iklm, (B-tashh u talk- Cevd Fzl), Cild-i sevvum, Kitb-furi-yi Al Ekber-i lm ve Kitb-furi-yi Edebiyye, Tehrn trhs., s. 159-60. 162 Fuad M. Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, s. 399-401. 163 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 392; Esrr Dede, a.g.e., s. 223-24. 164 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 601; Esrr Dede, a.g.e., s. 332-35. 165 Mehmed Mecd Efendi, a.g.e., s. 185-87; Mustafa iekler, Ali b. Mecdddn e-ahrd Musannifek, Tuhfetl-vzer [nceleme-Metin], stanbul 1999; Mehmed abnzde, Tercme-i Tuhfe-i Mahmd- Muhteem, stanbul 1285. 166 A. Sheyl nver, a.g.e., s. 113-15. 167 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 157; Esrr Dede, a.g.e., s. 1106-8. 168 Trke Yazma Divanlar Katalou, Cilt: I-II, stanbul 1947, s. 216-17; Hatice Aynur, 15. YY airi ker ve Dvn nceleme-Tenkitli Metin, stanbul 1999. 169 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 750; Esrr Dede, a.g.e., s. 419-21. 170 Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1972, s. 13-14. 171 Mustafa zkan, Mahmd b. Kd-i Manys, Glistn Tercmesi[Giri-nceleme-MetinSzlk], Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 562, Ankara 1993, s. 3-6. 172 Mine Mengi, Mesh Dvn, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn-Say: 80, Divanlar Dizisi: 1, Ankara 1995; k elebi Meair-uara [ncelemeTenkitli Metin], C. 2, (Hzr. Filiz Kl), Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eski Trk Edebiyat Anabilim Dal, Ankara 1994 [Baslmam Doktora Tezi], s. 423. 173 A. Sheyl nver, a.g.e., s. 97-101. 174 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 640; Esrr Dede, a.g.e., s. 339-41. 175 Adl, Trke Dvn, Millet Ktphanesi Ali Emr Nu. 277 [Mill Ktphane, M. F. A. (D) 167], 37b-39a; brahim Alettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, trhs., s. 6566. 176 Ahmet Kartal, (1999a), Sdki-i Kitbdrn Mecmaul-havs simli Tezkiresi ve Onda Yer Alan Anadolulu airler, Trk Kltr, Say: 440, Yl: XXXVII, Aralk, Ankara 1999, s49-50. 177 Sheyl nver, Hattat Ahmed Karahisr, Afyon Turizm Dernei Yaynlar, stanbul 1964; Cunbur, Mjgan; (1982), l Hattatlarn ve Kitap Sanatlarnn Destanlar [Menakb- Hnervern], Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 499, 1000 Temel Eser Dizisi: 86, Ankara 1982, s. 52, 54, 128; Ali Alparslan, nl Trk Hattatlar, Kltr Bakanl Yaynlar: 1390, Trk Bykleri Dizisi: 143, Ankara 1992, s. 49-63. 178 Sm Mrz Safev, Tezkire-i Tuhfe-i Sm, (Tashh u Mukaddime ez: Ruknuddn Humynferruh), Tehrn 1346, s. 209-11.

1069

179 At (2000), Tuhfetl-uk (Uk-nme) [nceleme-Metin-Dizin], (Hzr. Seyfullah Trkmen), Krkkale ni. Sosyal Bilimler Enstits, Krkkale 2000 [Baslmam Yksek Lisans Tezi]. 180 Ahmet Kartal, a.g.dt., s. 421; Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 364-66; Abdsselm Bilgen, a.g.dt.; Ahmet Kartal, Ali r Nevnin Meclisn-nefis simli Tezkiresi ve XVI. Asrda Yaplan Farsa ki Tercmesi, Bilig, Say: 13, Bahar, Ankara 2000, s. 34. 181 Muhammed Deyhm, Tezkire-i uar-yi zerbaycan-Trh-i Zindeg ve sr-, Cild-i evvel, Tebrz 1367, s. 16-18; Sdik-i Kitbdr, Tezkire-i Mecmaul-Havs be-Zebn-i Turki-yi agatay, (Tercume-i n be-Zebn-i Fris be-Hme-i Abdurresl Hayympr), Tebrz 1327, s. 22-23; Muhammed Ali Terbiyet, Dnimendn-i zerbaycan, p-i Evvel, Tehrn 1314, s. 50-51. 182 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 406-7; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 36; Doktor A. Hayympr, Ferheng-i Suhenvern, Cild-i evvel, p-hne-i Fecr-i slm, p-i Evvel, Tehrn 1368, s. 98. 183 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 391-92; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 690; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 184 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 761-62; Esrr Dede, a.g.e., s. 410-13. 185 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 762-63; Esrr Dede, a.g.e., s. 435-38. 186 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 404-5; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 698; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 36. 187 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 393; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 687; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35-6; Mehd-i Beyn, Ahvl u sr- Ho-nuvsn, ihr Cild, ntirt-i lm, p-i Devvum, Tehrn 1363, s. 564. 188 Ceml Kurnaz, Trkiye-Orta Asya Edeb likileri, Aka Yaynlar: 289, Kaynak Eserler: 75, Ankara 1999, s. 108. 189 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 867, Esrr Dede, a.g.e., s. 448-54. 190 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 381; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 191 Hasan elebi, Knal-zade; (1989), Tezkiret-uar, (Hzr. brahim Kutluk), C. I, 2. Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, XVIII. Dizi-Sa. 41, Ankara 1989, s. 112, 279-80. 192 Mehmed Mecd Efendi, a.g.e., s. 503-4. 193 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 377-78; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. I, s. 307; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 194 Nail Tuman, a.g.e., C. I, s. 249; Esrr Dede, a.g.e., s. 140-46. 195 Mehmed Mecd Efendi, a.g.e., s. 416. 196 Muhammed Emn Riyh, a.g.e., s. 154-55. 197 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 73, 248; Al r Nev, Meclisn-nefis, (Tayrlovi: Suyima Ganieva-Mesul Muharrir: Vohid Zohidov), zbekistan SSR Fahlar Akademisi, Takent 1961, s. 106. 198 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 392; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 660; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35.

1070

199 Mehmed Mecd Efendi, a.g.e., s. 184; Muammer Dizer, Ali Kuu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 913, Trk Bykleri Dizisi: 80, Ankara 1988, s. 33-34. 200 Muhammed Al Terbiyet, a.g.e., s. 392-93. 201 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 400; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 831; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 36. 202 Muhammed Deyhm, a.g.e., C. II, s. 596; Muhammed Al Terbiyet, a.g.e., s. 347; Mehd-i Beyn, a.g.e., C. III-IV, s. 905; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 849. 203 Mehmed Mecd Efendi, a.g.e., s. 421. 204 Sm Mrz Safev, a.g.e., s. 319. 205 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 558; Esrr Dede, a.g.e., s. 288-90. 206 Ahmed Ate, a.g.e., s. 504-5. 207 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 67, 241; Al r Nev, Meclisn-nefis, s. 102; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. I, s. 437. 208 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 118, 289; Al r Nev, Meclisn-nefis, s. 186; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. I, s. 437. 209 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 381; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. I, s. 443-44; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 210 Seh Bey, Trke Dvn, Paris, Biblioteque Nationale, Suppl. 360; Gnay Kut, Sehi Divan, eviren, Yl: VI, Say: 20, Aralk, 1978, ss. 23-43; mer Faruk Akn, Sehi Bey mad., slm Ansiklopedisi, Cilt: 10, stanbul 1980, ss. 316-20. 211 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 97, 273; Al r Nev, Meclisn-nefis, s. 15152; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. I, s. 262. 212 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 127-28, 315-16; Al r Nev, Meclisn-nefis, s. 203-4. 213 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 370-7; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35. 214 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 523; Esrr Dede, a.g.e., s. 263-64. 215 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 366-69; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 620; Ahmet Kartal, a.g.e., s. 35; Muhammed Al Terbiyet, a.g.e., s. 266-67; Muhammed Deyhm, a.g.e., C. I, s. 537-39. 216 Mr Nizmeddn Al r Nev, a.g.e., s. 389; Doktor A. Hayympr, a.g.e., C. II, s. 687. 217 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 1133; Esrr Dede, a.g.e., s. 521-22. 218 Nail Tuman, a.g.e., C. II, s. 1127; Esrr Dede, a.g.e., s. 530. 219 Trke Yazma Divanlar Katalou, Cilt: I-II, stanbul 1947, s. 113-14. 220 Bu tabloya doum yerleri belli olan airler alnmtr. 221 Klsik Trk edebiyatnn oluup gelimesinde tasavvuf erbabnn nemli bir yere sahip olduu malumdur. Bu durumu rnein Kbrsta oluan ve gelien Klsik edebiyatta grmek mmkndr. Nitekim tm airler arasnda %3. 7 lik bir oranla temsil edilen tasavvuf erbab, Kbrsta neredeyse %50 lik bir orana ulamaktadr. Bunda kukusuz mevlevliin byk etkisi sz konusudur. Trk edebiyat ile birlikte btn gzel sanatlara byk katklar salayan mevlevlik, airler tarafndan da en ok tercih edilen tarikat olmakla birlikte (%68) Kbrsta durum biraz daha farkldr ve burada

1071

klasik iir neredeyse mevlevlikle balad dense bu ifade abart saylmamaldr. Kbrsta ilk mevlevihane fethi takiben 1607 ylnda kurulmu, Siyh Dede ile dergh ilk mevlev airi yetitirmitir. Bu yakn alakada Konya ile Kbrs arasnda coraf yaknlk da rol oynam olmaldr. Bak. Mustafa sen, Osmanl Kltr Corafyas inde Kbrsn Yeri ve Kbrsl Divan airleri, nc Uluslar aras Kbrs Aratrmalar Kongresi, 13-17 Kasm 2000, (Yayma Hazrlayan: smail Bozkurt), Gazimagusa, s. 160.

1072

Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenlerinin Edeb Faaliyetleri / Do. Dr. Muhsin Macit [s.696-701]
Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenleri hakknda bugne kadar yaplan almalar daha ziyade siyas tarihle snrlandrlm, kltr ve sanat hayatna dair, yeri geldike deinilen hususlarn dnda, ayrntl bilgi verilmemitir. Bilim ve kltr hayatyla ilgili olarak . Hakk Uzunarlnn Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adl eserinde olduka muhtasar bilgi vardr.1 John E. Woodsun Trkeye 300 Yllk Trk mparatorluu Akkoyunlular, ad ile evrilen eserinde devrin kltr ve sanat hayatna dair tahlillere girimitir te yandan, Faruk Smer, Akkoyunlular devrindeki kltr hayat hi incelenmemitir, diyerek bu alanda alma yaplmasnn gereine iaret etmitir.2 Bu tespit, Karakoyunlular iin de geerlidir. Hatta Karakoyunlularn sanat ve kltr hayatlarna dair almalar yok denecek kadar azdr. Karakoyunlu Trkmenlerinin siyas tarihi, balangtan Cihnha kadar, Faruk Smer tarafndan yazlmtr.3 Faruk Smerin iki cilt olarak tasarlad halde ikincisini yazmaya muvaffak olamad Karakoyunlular hakknda bilinenler, bugn bile onun verdii bilgilerle snrldr. Faruk Smerin ikinci ciltte ele almay tasarlad Cihnh dnemiyle ilgili en nemli kaynak ise Mkrimin Halil Ynann slm Ansiklopedisine yazd Cihnh maddesidir.4 Bilindii zere Karakoyunlu Devleti, Celyirlilerin egemenliinde bulunan Van Glnn kuzeyindeki Ercite Bayram Hocann nderliinde siyas bir teekkl olarak tarih sahnesine kmtr. Akkoyunlular ise Tur Ali Bey nclnde ilk aknlarn yaparak 1340 ylndan itibaren Trk tarihinde yerlerini almlardr. Karakoyunlularn egemenliine Akkoyunlular son vermi, onlar da Safevler tarih sahnesinden silmilerdir. Aa yukar XIV. yzyln ikinci yarsndan XVI. yzyln ilk yarsna kadar ran, Irak, Azerbaycan ve Trkiyenin dousunda bu Trkmen devletleri hakimiyetlerini srdrmlerdir. Bylece bir buuk asrdan daha fazla devam etmi olan Mool egemenliine fiilen son vermek suretiyle bu corafyada Trkmen nfuzunu yeniden tesis etmilerdir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenleri devlet tekilatlarnda ve ynetim tarzlarnda olduu gibi kltr ve sanat hayat asndan da byk lde Celyirlilerin mirasn devralmlardr. Celyirli hkmdarlar sanat ve ilim erbabn himaye etmekle kalmam, ayn zamanda kendileri de eserleriyle bu faaliyetlere katlmlardr. zellikle Celyirli Ahmedin byk bir air, hattat ve musikiinas olduu bilinmektedir. Hatta Celeyirli Ahmet Trk musiki tarihinin en nemli isimlerinden Meragal Abdlkadirin (.1435) hocasdr. Abdlkadir, hocas Celyirli Ahmedden bahsederken onun edvr ilmini iyi bildiini, telli sazlar aldn, ok iyi besteler yaptn ve Safiyddin Urmevnin (.1294) Kitbl-edvr ve erefiyye adl Arapa eserlerini kendisine okuttuunu nakleder.5 Abdlkadir, sanat hayatnn en parlak yllarn, yakn ilgisini grd Sultan Ahmedin saraynda geirmitir.6 Musikide stad olduu kaynaklarda ifade edilen Celyirli Ahmedin, Farsa mrettep bir divn vardr. Ayrca Mecmuatn-nezirde yer alan eylemez redifli Trke bir gazeli bilinmektedir.7 lk defa Kprlnn yaynlad bu gazel, Mustafa Canpolat tarafndan yayna hazrlanan Mecmuatn-nezirin dnda Cmin-nezir ve Mecmaun-nezirde de yer almaktadr.8 Celyirli Ahmedin iirleri ve

1073

Maragal Abdlkadirin mzikolojiyle ilgili eserleri, daha sonra Karakoyunlularn hkimiyetine giren corafyada gzel sanatlarn ne lde gelitiini gsteren nemli kaynaklardr. Karakoyunlular dnemi sanat hayatna dair mstakil almalar yaplmam olmasna ramen siyas tarih kapsamndaki aratrmalarda Cihnh ve onun olu Pir Budakn sanatkrlar himaye ettiklerine ve iir sylediklerine iaret edilmitir.9 Fatih devri airlerinden Ahmed Paann bir beytinde de Cihnhn patronaj konumuna atf yapldna gre onun hmilik vasfnn Osmanl airlerince bilindii anlalmaktadr. Gonca gibi cmesin k ide n blbl gibi Okya irm cihn-hun gazel-hn drst10 G.21/9 Cihnh ve dnemini siyas tarih aratrmalarnn dnda ele alan tek alma V. Minorskyye aittir; onun makalesi de ehl-i hak mezhebi hakkndaki almalar erevesinde Hakk mahlasyla iirler yazan Cihnhn British Libraryde bulunan divnnn yazma nshasyla snrl kalmtr.11 Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenlerinden bugn bize ulaan yazl kaynaklarn says az, mevcut olanlar ise genellikle Farsadr. Mevcut kaynaklar da byk lde daha mtecnis bir yap arz eden Safev tarihini aratran bilim adamlarnca deerlendirilmi, her iki Trkmen devletinin siyas faaliyetleri Safevlere braktklar miras erevesinde ele alnmtr.12 Karakoyunlular dnemi kltr hayatyla ilgili ipular ieren biyografi kitaplarna dayal ayrntl almalarn yaplmam olmas, konuyla ilgili pek ok hususun hl krk dkk anekdotlar eklinde naklinden ibaret kalmasna sebep olmutur. yle ki Karakoyunlu hkmdarlarnn tarih sahnesine ktklar Erci ve bakentleri olan Tebrizde in ettirdikleri yaplarla ilgili olarak bize ulaan bilgiler bile byk lde yazl metinlerdeki anlatlarla snrldr. Karakoyunlulara ait olduu sanlan ve gnmze kadar varln srdren baz mimar yaplar hakknda ise bir takm soru iaretleri mevcuttur. Mesel son yllara kadar Karakoyunlular dnemine ait olduu sanlan Van Ulu Caminin Ermenahlara ait olduu artk kesinlik kazanmtr.13 Ayn ekilde Cihnhn babas Kara Yusuf, 1420 ylnda Tebrizin kuzey-dousundaki Ucanda ldnde cesedinin Ercie getirilerek defnedildii kaynaklarda anlatld halde bugne kadar Kara Yusufun mezarnn bulunduu yer tam olarak tespit edilememitir. Ercite Zortul Ky yaknlarndaki anonim kmbetin Kara Yusufa ait olduu sanlmaktadr.14 Kitabelerinden ve tarih kaytlardan Karakoyunlular dnemine ait olduu tespit edilen ve lkemiz snrlar ierisinde bulunun en nemli mimar yap, Van istikametinden Ercie girite, yolun solunda kalan Kadempaa Hatun Kmbetidir. Bu kmbet, 863/1458 ylnda Celyirli emirlerinden Devlet Yr olu Rstem tarafndan Kara Yusufun hanm Kadempaa Hatun ve oullar iin yaptrlmtr. Hem bu kmbette hem de yukarda sz edilen anonim kmbette mezar kalnts mevcut deildir.15 Karakoyunlu Cihanhn Tebrizdeki hayratna dair vakfiye sretleri gnmze kadar ulat halde (Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi 3340) Tebrizdeki mimar yaplardan sadece Muzafferiye Klliyesinden geriye kalan Gkmescid varln muhafaza edebilmitir.16 Zamann ve insanlarn yapt tahribat pek ok eserin yok olmasna sebep olmutur. Szgelimi Uzun Hasann, Tebrizde yaptrd mimar yaplar Safevler tarafndan zellikle tahrip edilmitir. yle ki 1514 ylnda Tebrize giren Osmanllar, Uzun Hasan Beyin yaptrd camii bile harap bir halde bulmulardr.17 Btn bu

1074

tahribata ramen yine de Akkoyunlular dneminden kalan mimar yaplar Karakoyunlulardan kalanlardan ok fazladr.18 Karakoyunlular devrinde nak ve cilt sanatnn zellikle Pir Budakn himayesinde gelitii bilinmektedir. Pir Budak babasnn ars zerine, 1458 ylnda Herata gittiinde orada bulunan air ve nakkalardan Kemleddin Bn ve onun babasnn da iinde bulunduu bir grup sanatkr beraberinde gtrmtr.19 Sanatkrlar koruduu, kaynaklarda deiik vesilelerle ifade edilen Pir Budak, nakkalar da saraynda himaye etmitir. Onun himayesinde yaplan ve zamanmza ulaan minyatrl yazmalarn bir ksm 1454 izleyen yllarda irazda, bir ksm da 1462den sonra Badatta tamamlanmtr.20 Karakoyunlu Cihnh ve Pir Budak ile Akkoyunlu Halil ve Yakupun himayelerinde gelien nak slbu, XV. yzyl sonlarnda Akkoyunlu himayesi altnda yksek bir zgnlk dzeyine ve gelikinliine ulam; Herattaki nl Timur ekolle rekabet eder hale gelmitir.21 Bu Trkmen slbu, daha sonra Safev atlyelerinde yaplan eserlerde deierek devam etmitir. Mimar ve nak sanatnda olduu gibi iir sanatyla ilgili eserler bakmndan da Karakoyunlular dneminden bize ulaan eserlerin says Akkoyunlular dneminden kalanlardan ok daha azdr. Karakoyunlu hanedan iinde eseriyle bize kadar ulaan tek isim Cihnhtr. Hakk mahlasyla yazd Trke ve Farsa iirleri bir divnda toplanmtr.22 Cihnhn olu Pir Budak da airdir. Babas tarafndan ldrlen bu talihsiz ehzdenin airliine dair bilgi veren Heratl Fahri, onun evresinde ok yetenekli insanlar vard ve kendisi de ok gzel iirler yazard, dedikten sonra rnek olmak zere u Farsa beyti nakleder: Nmem Buda v bende-i b-d- Haydarem Fri zi-tc- Hsrev taht- Sikenderem [Adm Budak ve ben Haydarn yaral klesiyim. Hsrevin tac ve skenderin taht bana gerekmez].23 Kaynaklarda Cihnhn olu Pir Budaka yazd mesnevi eklindeki bir mektubu ve Pir Budakn cevap olarak yazd iddia edilen bir mesnevi nakledilir.24 Cihnhn yazd iddia edilen mesnevi eklindeki bu iir, divnnn bilinen yazma nshalarnda mevcut deildir. Cihnh Divnnn Bak nerinin giriinde, Pir Budak tarafndan yazld ve dillerde dolat iddia edilen u Trke beyit yer almaktadr ki baka hi bir kaynakta grmediimiz bu msralarn Pir Budaka aidiyeti phelidir: stemirem hayvsn nrn Koy desinler Pir Budan ba var25 Cihnh hakknda ok menfi ifadeler kullanan ve Cihnhla olu Pir Budak arasnda cereyan eden olaylar deerlendiren Devleth, Pir Budak hakknda vc sfatlar kullanr.26 Pir Budakn airlii hakknda en derli toplu bilgiyi ise kaynaklardaki verileri deerlendiren Kurbanov verir. Onun, Heratl Fahri ve Devlethn tezkirelerine dayanarak verdii bilgiler, Pir Budakn Trke iir yazdna dair herhangi bir tespiti ihtiva etmemektedir.27 Karakoyunlu hanedan iinde Cihnh ve olu Pir Budaktan baka skenderin iki kznn; ryi ve h Saryn da air olduklarna dair kaynaklarda bilgiler vardr.28

1075

Akkoyunlu dneminde yazlan Trke edeb eserlerden elimize ulaanlarn saysnn Karakoyunlular dnemine oranla daha fazla olduunu daha nce belirtmitik. Akkoyunlu dneminde yetien airler sz konusu olduunda Tebrizli Ahmed, Hidyet Bey, Kiver, Habib, Tebrizli Hatay gibi airler ve Dede mer Ren, brahim Glen gibi sfiler ve onlarn eserleri bir rpda saylabilir. Kaynaklarda adna rastlanmad halde iirleri bize ulaan ve Yakup Bey zamannda yaad anlalan Edhem29 gibi airlerin bulunabileceini dikkate alrsak Akkoyunlu beylerinin muhitinde Trke eser veren airlerin saysnn artaca kolaylkla tahmin edilebilir. Yakup Beyin himayesinde eser veren Trk airleri ile Baba Figan, Ehl-i iraz ve Moll Cm gibi Farsa syleyen airlerin onun hakkndaki vgleri bilinmektedir. Bu nevi iirlerde Sultan Yakupun airlii ve hmiliine ilikin tespit ve deerlendirmeler devlet adamlndan daha fazla vurgulanmtr. Onun saraynda bulunmad halde Moll Cm, Sultan Yakupla ilgili medhiyeler yazp takdirlerini bildirmekle kalmam, ayn zamanda Akkoyunlu hanedanyla da teden beri iyi ilikiler iinde olmu, hatta Uzun Hasan dneminde Tebrizi ziyaret etmitir. Karakoyunlu Cihnh hakknda da iirler syleyen Cm, geni bir corafyada etkili olmutur. Moll Cm, sf ve air kimliiyle Hseyin Baykarann Heratta gerekletirdii hamleye katkda bulunmu, onun zamannda Herat ehri iir, musiki, hat, nak ve ciltilik gibi sanat dallarnda ayr bir slbun merkezi olmutur. Hseyin Baykarann muhitinde yaayan lim ve sanatkrlarn kaydettikleri irtif, dier kltr ve sanat merkezlerindeki sanatlarn imrenecekleri bir dzeye erimitir. Hseyin Baykarann bilhassa Moll Cm (.1492) ve Ali ir Nev (.1501) ile kurduu mnasebet, airler tarafndan ynetici-sanatkr ilikisinin gzel bir modeli olarak alglanm ve takdim edilmitir. Osmanl airlerinin divanlarnda bu anlay yanstan ok sayda beyit vardr.30 Ayn ekilde Akkoyunlu Sultan Yakupun muhitinde eser verdiini bildiimiz Nimetullah Kiver de iirlerinde Nevye duyduu hayranl belirtir ve Hseyin Baykara gibi bir hmi bulamad iin hayflanr: Nev himmetinden Kiver ehl-i nazar bold Cihn mlkin tutar iri nazar bolsa Nevnin Kiver iri Nev irinden eksk imes Bahtna dseydi bir Sultn Hseyn Baykara31 Balangta Celyirli Ahmedin emiriyken olu Pir Budak araclyla egemenliine meriyet kazandran Kara Yusufun, Timurlularn egemenlii altndaki corafyada siyasal bir gce erierek, kendisine bal Trkmen airetleri arasnda birlii salamasyla ayn corafyada Karakoyunlularn pek uzun srmeyen tarihi balamaktadr. Karakoyunlularn Tebrizi merkez yaparak douya ynelmeleri Azerbaycan topraklarnda Trkmen nfusun artmasn salarken, daha sonra Akkoyunlu-Osmanl ve Safev-Osmanl mcadelesi de bilhassa gebe Trkmenlerin ran corafyasnda yerlemelerine sebep olmutur. Bu corafyada Timurlularla Karakoyunlularn siyas mcadelelerine ramen HeratTebriz arasnda kltrel etkileimin ve iletiimin salandn devrin kaynaklarndan reniyoruz. yle ki Tebriz ve civarnda yetien Trk airleri hakkndaki bilgileri ncelikle Herat tezkirelerinden ediniriz. Cihnhn airliine dair, yetersiz de olsa, ilk bilgileri veren yine Herat tezkirecileridir. Ali ir Nevnin Meclisindeki Cihnh Mirz dag ir aytur irdi cmlesi,32 Devlethn, Cihnh aalamakla birlikte onun airliine ilikin tespitleri ve nihayet Moll Cmnin onun hakkndaki iirleri bir arada deerlendirildii zaman Hakknin air kimlii az ok belirginlik kazanmaktadr. Hatta Herat

1076

tezkire yazarlarndan Moll Cmnin, Cihnh hakkndaki iirleri, onun airlii hakknda bilinen en nemli vesika hviyetini uzun zaman korumutur.33 Tebriz-Herat hattnda kltrel ilikilerin gelimesinde Cihnhn, Herata kadar bir sefer dzenlemesi, ancak oullarndan bekledii yardmn gelmemesi zerine geri ekilmesiyle sonulanan siyasal ilikilerin de rol vardr. Cihnhn Herat seferi siyas tarih asndan deerlendirildii halde Cihnhn ve olu Pir Budakn dnlerinde beraberlerinde getirdikleri lim ve airlerin Tebrizdeki sanatkrlarla kurmu olabilecekleri muhtemel ilikiler zerinde durulmamtr. Orta ada ynetici elit zmrenin siyasal iktidarlarn, himaye ettikleri sanatkrlarn eserleriyle pekitirdikleri bilinen bir husustur. Bu bakmdan Pir Budakn beraberinde Bin gibi mehur sanatkrlar getirmi olmasn szn ettiimiz gelenein bir sonucu olarak grmek gerekir. Gebe Trkmenlerin Karakoyunlu idarecileri ile Fars kkenli elit sanatkr zmresi arasndaki ilikiler, dnemin edebiyatndaki Fars etkisini izah etmek asndan da dikkate deer bir durumdur. Cihnh dneminde ranl bilim ve sanat adamlarnn himaye edilerek rahat bir hayat yaamalar kadar, Moll Cmnin hem Osmanl sultanlar hem de Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmen devlet adamlarnn tevecchlerine mazhar olmas basit bir hayranlktan te, yneticilerin hretli lim ve sanatkrlar himaye etmek sretiyle siyasal iktidarlarn pekitirmek arzularndan kaynaklanmaktadr. Ne var ki Karakoyunlular, yaadklar corafyada merkez otoriteyi glendirecek kurumlar zamannda oluturamamlardr. Geri Cihnh, merkez idareyi glendirmek iin baz giriimlerde bulunmu, 1465 ylnda Tebrizde Muzafferiye Medresesini kurmutur. Muzafferiye Medresesinde ders veren ve yetien kltr ve sanat erbabnn daha sonra Akkoyunlular dneminde, zellikle kltr ve sanat adamlarn himaye ettiini bildiimiz Yakup devrinde de bu kltr merkezinde faaliyet gsterdikleri malumdur. Muzafferiye Medresesinin mderrislerinden Celleddin-i Devvnnin, Akkoyunlular dneminde himaye edildiini ve Osmanl ulemas tarafndan da tanndn biliyoruz. Cihnhn yaptrd Muzafferiye Cm ve Medresesini glgede brakacak olan Nasriye Cm ve Medresesini 1484 ylnda yaptran Yakup Bey, retbd baheleri, Het-behit saray, han, hamam ve su kanallaryla Tebrizi daha mamur bir ehir haline getirmitir. Akkoyunlu Yakupun edebiyat, bilim ve gzel sanatlar zerindeki himayesi, Tebrize uluslararas bir n salamtr. Uzun Hasann vefatndan sonra Sultan Yakup (1478-1490) zamannda da sayg ve itibar grd anlalan Dede mer Ren, Farsa bir iiriyle vd bu hkmdar zamannda Tebrizde vefat etmi (1487) ve tekkesinin hazresindeki trbeye defnedilmitir.34 Ruennin halifesi brahim Glen de Yakup Beyin yakn ilgisini grmtr. Glen, Tebrizi anlatt bir gazelinde Sultan Yakuptan vgyle sz etmitir.35 Yakup Bey zamannda Akkoyunlu saraynda mnlik yapan dris-i Bitlis (.1520), ayn zamanda hkmdr ocuklarna lllk hizmetinde bulunmutur. brahim Glennin muhitinde bulunan Bitlisli dris, Risle-i Bahriyye, Risle-i Hazniyye adl eserlerini Sultan Yakupa sunmutur.36 Muhy, dris-i Bitlisnin, Kad s ve Moll Mesdun divanlarn brahm Glennin arzusu zerine tedvin ettiini ve bu divanlarn kendisinde olduunu ifade etmektedir.37 Muhynin eserinde, Sultn Yakup ve Kad s hakknda olduka ayrntl bilgiler verilmekte, Yakupun ve snn Farsa iirlerinden rnekler sunulmakta ve Cmnin Sultan Yakupa yazd iirlerinden iktibaslar yaplmaktadr.38

1077

Akkoyunlu hkmdarlarnn himayesinde 875/ 1470de Ebubekir Thrnnin Diyarbekriyye adl eseriyle balayan saray tarihilii Fazlullah Hunc-Isfahannin Emin adl eseriyle daha yksek bir dzeye ulamtr. irazl Ehl, Baba Fign ve Bn kendileri de birer edebiyat dkn olan Yakup ve Kad sann tevikleriyle serpilen airler evreninin nde gelen yldzlar arasndayd. Bu airlerin, Fars iirinin Hint esinli tasavvuf biimleniine katkda bulunmu olmalar muhtemeldir. Dahas Hseyin Baykarann Herattaki saraynda yaayan sf air Cm, baz vesilelerle Yakupla yazmakla kalmam, Salaman u Absal adl mesnevisini de Sultan Yakup adna dzenlemitir.39 Ayrca Nev, Akkoyunlu Yakup hakknda bilgi verirken Trkmen seltini arasnda anung dik pesendde ztlg v hamde sfatlg az bolgandur, eklinde samimi ifadeler kullanmtr.40 Meclis mellifi Neva bata olmak zere Yakup Bey hakknda bilgi veren biyografi yazarlar onun Farsa iirlerinden rnekler verirler. Zeki Velidi Togan Knhl-ahbra atfta bulunmak suretiyle Yakup Beyin Trke iirler yazdn belirtmektedir. Hatta Trk-slm Muhitl-marifi adl eserin Azerbaycan maddesine istinaden Yakup Beyin Trke iirlerinin Ali Emiri Efendi Ktphanesinde bulunduunu sylemektedir.41 Ancak ktphanelerde yaptmz aratrmalara gre dzenli bir yayn seyri olmayan Trk-slm Muhitl-marifi adl ansiklopedinin Azerbaycan maddesine kadar kmad anlalmaktadr. Ayrca Zeki Velidi Togann naklettii malumat baka kaynaklarda yer almamaktadr. Ancak Ali Emiri Ktphanesindeki iir mecmualar tarandnda daha kesin yarglara varmak mmkn olabilir. XV. yzylda Tebriz ve Heratta Fars ve Trk sanatkrlarca ortaya konulan eserler, stanbulda Osmanl devlet adamlarnn da dikkatini ekmekle kalmam, Moll Cm ve Devvn gibi alarn aan bilgin ve airlerin Osmanl sultanlar adna eser telif ve tertip etmelerine sebep olmutur. Herat ve Tebriz gibi baka kltr merkezlerinde yaayan airlerin en azndan bir ksmnn daha sonra Osmanl devlet adamlarnn himayelerinde hayatlarn srdrdkleri bilinmektedir.42 Akkoyunlu ve Karakoyunlu hkimiyetindeki corafyada balangta Snn bir tarikat olarak faaliyet gsteren Erdebil Tekkesinin nl eyhlerinin daha sonra siyasal amalarna ulatklarnda mezhep ayrmasnn neticesi olarak Snn sanatkrlara hayat hakk tanmam olmalar bu g hzlandran nedenlerin banda gelir. Osmanl-Safev mcadelesinin srd bu topraklarda deiik metotlarla, takiyye yoluyla faaliyet gsterenlerin yan sra aka tercihini yaparak yaad muhitten ayrlan sanatkrlarn yeni muhitlerinde karlatklar slplar etkiledikleri muhakkaktr. Nitekim Hind slbunun ortaya kmasnda Safev basksndan bunalan sanatkrlarn byk lde katklarnn olduu iddia edilmektedir.43 Anadolu sahasnda ilk rn veren air ve yazarlarn Horasan kkenli ahsiyetler olduu bugn artk hibir kukuya yer brakmayacak ekilde ortaya konulmutur. Dehhn, Hoca Mesud, Mevln gibi ahsiyetler Horasandan Anadoluya gen nemli simalardr. Ayrca Seluklu tarihinde ok nemli bir muhalefet hareketinin ncs Baba lyasn soyundan gelen k Paann, Osmanl devlet adamlaryla kurduu iliki, hatta Akpaazdenin Osmanl tarih yazclnn, en azndan imdilik, bilinen ilk ismi unvann tamas siyasal otoritenin salad ideolojik dnm gstermesi bakmndan nemlidir. Bu dnemde Osmanl devlet adamlarnda ve airlerinde ok doal olan tarih kken ilgisi Dou Trkesinin tabi kullanmn gerektirecek dzeydedir.44 stanbulun fethinden sonra Osmanllarn itibar edilebilir bir ecere oluturma gayretleri, Akkoyunlu Uzun Hasann, Trkmenler

1078

zerindeki kken birlii iddiasndan kaynaklanan nfuzunu zayflatma abalar ile btnleince Osmanl aydnlar arasnda teden beri var olan Trkistan ilgisi belirgin bir ekilde artmtr. Bu ilgi, siyasal otoritenin merluk kazanmasyla birlikte giderek kken birlii iddiasndan ziyade kltrel ve estetik anlay bakmndan bir etkileimi dourmutur. Ali ir Nevnin Dou Trkesini, yani aataycay edeb dil olarak zirveye karmasyla birlikte Osmanl airlerinin aatayca gazeller sylemeleri bu etkileimin sonucudur.45 Osmanl airlerinin aatayca iirleri bata Kemal Eraslan ve Osman Fikri Sertkaya olmak zere baz aratrmaclar tarafndan yaynlanmtr.46 Osmanl airleri ykndkleri, rnek aldklar ranl airlerin yannda Nevnin de adn anmlardr.47 Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Osmanl yneticilerinin, siyasal bir tehdit oluturmamak kaydyla, tasavvuf muhitlerle kurduklar karmak ilikiler Herat-Tebriz-stanbul hattnda Trk kltr ve edebiyatnn gelimesinde etkili olmutur. Bu geni corafyada eitli heterodoks zmrelerin ok rahat dolatn, kltr ve sanat alannda tayc fonksiyonu stlendiklerini unutmamak gerekir. Sufi evrelerin deien iktidar artlarna ayak uydurma konusundaki esneklikleri, yerel idarecilerin iktidarlarn sf ve sanatkr zmrelerin desteiyle takviye etme arzularyla rtnce heterodoks zmrelerin deiik adlar altnda faaliyet gstermeleri kolaylamtr. Pek ok Hurf airin Anadoluda Bektailer ve dier corafyalarda Kalenderiler iinde ok rahat hareket ettikleri bilinmektedir. Hseyin Baykarann Herattaki saraynda, Nakibend geleneini vahdet-i vct nazariyesi erevesinde yorumlayan Moll Cm.48 Erdebilde eyh Safi derghnda faaliyet gsteren Safev eyhleri, Tebrizde Akkoyunlu Uzun Hasan ile olu Yakup Beyin yakn ilgisini gren Aydnl Dede mer Ren (.1487) ile ondan feyzalan Amidli brahim Glen,49 ve ayn corafyada Esterbdl Fazlullahn ahsnda adeta yeni bir Mansr yaratan Hurfler, mistik tecrbeleriyle btn sanatlar olduu gibi iiri de derinden etkilemilerdir. Anadoludan bu muhitlere gidip sf retinin kurallar ierisinde yetkinlie ulaan ahsiyetlerin uygun zemin bulunca yaptklar propagandalarn diyr- Rm airlerinin eserlerine vahdet-i vcdu bir renk katt muhakkaktr. Moll Cmden esinlenen Moll lh,50 brahim Glennin mridi olan Usl,51 Fazlullah- Esterbdnin mridi Nesm ve onun Anadoludaki takipileri Firiteolu ve Refi gibi airler Osmanl sahasnda kendilerini ifade edebilecek imkn bulmulardr. Hatta Nesm, Anadoluda ve Rumelide yetien pek ok airi etkileyerek gl bir Hurfi edebiyatnn serpilip gelimesinde etkili olmutur.52 Bu ilikiler zaman zaman siyasal iktidarlar tarafndan da tevik edilmitir. Osmanl padiahlar Fatih Mehmed, Yavuz Selim ve Kanun Sleymann sanatkrlar himaye etmek hususundaki gayretleri ve istikrarl ynetimleri XV. ve XVI. yzyllarda bilhassa ran corafyasndan Anadoluya sanatkrlarn gn hzlandrmtr. Fakat, merkez otoritenin sarsld devrelerde Anadoludan bilhassa Akkoyunlu ve Safev merkezlerine doru bir akn olduu da kaynaklarda ifade edilmektedir.53 Teke yresinde ba gsteren h Kulu ayaklanmasnda olduu gibi merkez otoriteyi tanmayan kenardaki oymak ve airetlerin Safev sarayn snlacak bir merci olarak grdkleri bilinmektedir. Dolaysyla Safev saraynda Trke iir syleyen kzlba airlerin en azndan bir ksmnn Anadoludan gen Trkmenler olduu tahmin edilebilir. Ama ne yazk ki, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safev merkezlerinde yazlan Trke eserlerin ok az bir ksm elimize ulamtr.

1079

Eseri elimize ulaan air ve yazarlarn deerlendirilmesi de Anadolu airleri zerindeki tesirleri orannda olmutur. Bilhassa Akkoyunlu ve Safevlerin hkimiyet alanlarnda yetien airler, Horasan ve Anadolu arasnda kpr konumundadrlar.54 Bunu eserlerindeki dil ve slp zellikleri de gstermektedir. Nitekim Sultan Yakupun saray airi ve Safev saraynn melik-uars Habb, stanbula geldiinde Osmanl tezkire yazarlarndan k elebi onun hakknda ekser-i edlar Acemne ve hilf- slb- ur-y zamnedr, diyerek slbundaki farklla iaret etmektedir.55 Herat-Tebriz ve stanbul gibi merkezlerde kmelenen sanatkrlarn yakn evrelerini etkileyerek dnemlerinin anlayna uygun slplar gelitirdikleri bilinmektedir. zellikle nak ve cilt sanatyla ilgili almalarda salkl analizleri yaplan slp ayrmalarnn ve etkilerinin iir ve dier gzel sanatlar iin de geerli olduu muhakkaktr.56 Btn sanat dallarnda grlen bu gelimeler, etkileimler ve ortaya kan slplar kltrel iletiimin siyasal iletiimden daha derinlerde olduunu gstermektedir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenleri devraldklar miras iyi deerlendirmi, eitli sanat dallarnda zgn eserler vererek Trk kltr ve sanat hayatnn devr-i dimi ierisinde Herat ve stanbul arasnda bir kpr grevi stlenmilerdir. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, 224-227. Faruk Smer, Akkoyunlular, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1989, II, 274. Faruk Smer, Karakoyunlular, Ankara 1984. Mkrimin H. Ynan, Cihnh, MEB slam Ansiklopedisi, stanbul 1945, III, 173-189. Murat Bardak, Maragal Abdlkadir, stanbul 1986, 31; Ylmaz ztuna, Abdlkadir Murat Bardak, 23-33. M. Fuat Kprl, XVI. Asrda Bir Azeri airi, Hayat Mecmuas, IV, 82 (1928), 2-3. Cemil ifti, Maktul airler, stanbul 1997, 35. Mkrimin H. Ynan, 188. Ahmed Paa Divann (1966) nereden Ali Nihat Tarlan bu beyitte geen cihn-h

Meri, Ankara 1988, 13.

kelimesinin zel isim olduunu artracak bir iaret kullanmad gibi (s. 137), Harun Tolasa da Ahmet Paann iir Dnyas adl eserinde (Ankara 19773) beyti gazelhn-blbl ilikisi erevesinde ele almtr (s. 8). 11 12 13 14 15 Vladimir Minorsky, Karakoyunlu Cihn h ve iirleri, (ev.: Mine Erol), Seluklu Roger Savory, Studies on the Hstory of Safawid Iran, London 1987, 35-52; Michel M. Orhan Kl, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van 1997, 213. Mehmet Top, Erci Zortul Kmbeti, Dnyada Van, 16, (1999), 23-26; Abdsselam Abdsselam Uluam, 187-191. Aratrmalar Dergisi, II, (1970), 153-180. Mazzaou, The Origins of the Safawids, Wesbaden 1972, 10.

Uluam, Ortaa ve Sonrasnda Van Gl evresi Mimarl I: Van, Ankara 2000, 182-186.

1080

16

Ara Altun, Gkmescid, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1996, XIV, 142-143; Gssou

Mahmudi (1993), Tebrizdeki slm Mimar Eserleri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1993, 13-53. 17 18 19 143-151. 20 21 22 Gner nal, Trk Minyatr Sanat, Ankara 1995, 150-155. John E. Woods, 300 Yllk Trk mparatorluu Akkoyunlular, (ev.: Sibel zbudun), Muhsin Macit, Cihnh ve Trke iirleri, Bilig, 13, (2000), 9-19. Hakk Divannn bilinen 1. Londra British Library Or. 9493. 2. stanbul Sleymaniye Ktphanesi Fatih Ksm No. 3808. 3. Erivan Matenadaran Elyazmalar Arivi No. 965. 4. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ktphanesi smail Saib No. I. 2221. Hakk Divan ayrca kril harfleriyla kez baslmtr. 1. Hakk, iirler, (haz.: Latif Hseyinzde), Erivan 1966. 2. Cahanah Hakiki, (haz.: E. Rahimov vd), Bak 1986. 3. Cihanah Hakiki, (haz.: R. Recebov), Akabat 1999. Biz yazma nshalarn ilk ikisini ve kril harfli neirleri dikkate alarak Hakknin Trke iirlerini yayna hazrladk. 23 24 25 26 27 28 29 30 Fahri-i Herev, Ravzats-seltn, (haz.: Hayyampr), Tebriz 1345, 66. Devleth, Devleth Tezkiresi, (haz.: Necati Lugal), stanbul 1977, IV, 537. Ebulfez Rahimov vd., Cahanah Hakiki, Bak, 1986, 5. Devleth, IV, 537. G. Kurbanov, 143-151. . Hakk Uzunarl, 224; Faruk Smer, Karakoyunlular, 143. Frat Sevin, Edhem Divn ve Tahlili, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mehmed avuolu, Kanuni Devrinin Sonuna Kadar Anadoluda Nev Tesiri zerine Faruk Smer, Akkoyunlular, II, 274. Metin Szen, Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, stanbul 1981. G. Kurbanov, Porseyazne Literaturnoe Nasledie Turkmen v XIV-XV vv. Akabat 1990,

stanbul 1993, 242-243. drt yazma nshas vardr:

Yksek Lisans Tezi, Van 2001, 91. Notlar, Atsz Armaan, stanbul 1976, 75-90; Muhsin Macit, Molla Cmnin Osmanl Edebiyatna Tesiri-I, Erdem VII, 20 (1995), 519-529. 31 32 33 34 35 36 Cihangir Kahramanov, Kiveri Eserleri, Bak 1984, 3-4; Roza Eyvazova, Kiveri Divannn Meclisn-nefis, Topkap Saray Mzesi Ktp. Revan 808, 686b. Ali Asgar Hikmet, Molla Cami, (ev.: M. Nuri Gencosman), stanbul 1991, 54-56. Mustafa Uzun, Dede mer Ren, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, IX, 81-83. Nihat Azamat, brhim Glen, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 2000, XXI, 302. Abdlkadir zcan, dris-i Bitlis, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 2000, XXI, 487. Dili, Bak 1983, 10.

1081

37 353. 38

Muhy-yi Glen, Menkb- brhm-i Glen, (haz.: Tahsin Yazc), Ankara1982, 70, Muhy-yi Glen, 203. TDV slam Ansiklopedisine dris-i Bitlis maddesini yazan

Abdlkadir zcan, dris-i Bitlis, s es-Svec ile Necmeddin Mesudun dualarn toplayarak eyhe sundu, eklinde bir ifade kullanmaktadr. Muhynin ayrntl olarak anlatt bahiste sz edilen husus, Svec ve Mesudun iirlerinin tedvinidir, Muhynin verdii bilgiyi zcan yanl aktarmaktadr. Baka sayfada iirlerini derleyerek bir divan haline getirdiini syler ancak bu sefer Muhyye atf yapt sayfa numaras (s. 116) doru deildir. Bkz. Abdlkadir zcan, XXI, 486. 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
56

John E. Woods, 242. Ali ir Nevi, 686a. Zeki Velid Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, 381-82. Cemal Kurnaz, Trkiye-Orta Asya Edeb likileri, Ankara 1999, 199-207. Sabahat Deniz, Trk Edebiyatnda Hind slbu, Yeni Trkiye (Osmanl), IX, (1999), 639. Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdaln Bilinmeyen Bir aatayca Gazeli, Trk Kltr Eleazar Birnbaum, The Ottomans and Chagatay Literature, Central Asiatic Journal, XX Ayrntl bilgi iin bkz. Cemal Kurnaz, 44. Mehmed avuolu, 75-90. Hamid Algar, lk Dnem Nakibend Geleneinde bn Arabnin zleri, (ev.: Salih Mustafa Uzun, IX, 81-83. Mustafa Kara, Moll lhye Dair, Osmanl Aratrmalar, VII-VIII, stanbul 1998, 365-392. Mustafa sen, Usl Divn, Ankara 1990, 13-17. rne Melikof, Astar-bdl Fazlullah ve Hurfliin Azerbaycanda, Anadoluda, Rumelide Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Mustafa sen, Trk Dnyasnda Bir Kpr sim: Fuzl, Fuzl Kitab, (haz.: Beir Filiz Kl, Meir-uar (nceleme-Tenkitli Metin), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Oktay Aslanapa, Orta Asyada Cild Sanat, Erdem, VII, 20 (1995), 505-517;

Aratrmalar (kr Eline Armaan), Yl XXIX/1-2 (1991), 164-171. (1976), 158-170.

Akdemir), slm Aratrmalar, V, 1 (Ocak 1991), 1-20.

Gelimesi, Uyur idik uyardlar, (ev.: Turan Alptekin), stanbul 1994, 183-198. Ankara 1999, 4. Ayvazolu), stanbul 1996, 43-47. Enstits, Doktora Tezi, Ankara 1994, I, 302-3.
E. Grube, Herat-Tebriz-stanbul, The Development of a Pictorial Style, Essays for Basil Gray, Ed. R. Pinder-Wilson, Oxford 1969, 84-109.

1082

KIRKKNC BLM TRKYE SELUKLULARI VE BEYLKLER DNEMNDE KLTR VE SANAT Anadolu Seluklular ve Beylikler Devri Kltr Sanat / Prof. Dr. Oktay Aslanapa [s.705-723]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Son aratrmalar Anadolu Seluklu sanatnn, Byk Seluklu sanatnn devam olarak gelitiini gstermektedir. Bu sanat, Azerbaycan zerinden ldenizoullar; Suriye zerinden de Zengilerle gelen etkiler sonucu gelimitir. Dier taraftan Byk Seluklu sanat da, daha nceki Karahanl sanatnn kurduu esaslar zerinde gelimitir. Milat ncesi yllara uzanan Trk sanat ve kltr, Karahanllarla slam temeline oturduktan sonra, parlak ve devaml bir gelime gstermitir. Bu gelimelerde, Trk sanatnn btn dnemleri, birbirleri ile olan balantlarn kaybetmemitir. Bu dnemlerde nemli bir yeri olan, Anadolu Seluklu sanat aratrmalarnda Friedrich Sarre ilk sralarda yeri alr. Fransadan gm bir Alman aileden gelen Sarre, 1890 ylnda Leipzig niversitesinde Mecklenburg Sanat zerine doktorasn yaptktan sonra, 1895 yl yaz aylarnda Almanyadan zmire, oradan da yol boyunca grd yerleri inceleyerek Konyaya 22 Haziranda gelir. Bu ilk Anadolu gezisi hemen bir yl sonra byke resimli bir cilt halinde Reise in Kleinasien-Sommer 1895Forschungen zur Seldjukischen Kunst und Geographie des Landes (Berlin 1896) olarak yaymlanmtr. Kunst und Kunsthandwerkde 1907de kan Mittelalterliche Knpfteppiche makalesi 1905te, Konya Aleddn Camiinde Seluklu hallarn kefeden Martinin 1908 ylnda bunlar yaymlamasndan bir yl nce, bu hallar hi grmeden tanesini fotoraflarndan inceleyerek tantmak suretiyle ncl almtr. Daha sonra 1909da Seldschukische Kleinkunst kitabnda bu Seluklu hallar tekrar yaymland. 1905 ylna kadar defalarca Aleddn Camiini inceleyen Sarre, giriin iki tarafna serili duran hallar fark edememitir. Bu hallar ilk defa, sveli ve Viyana niversitesinden mezun F. R. Martinin, o zamanlar Alman Konsolosluunda grevli ve Danimarka asll Loytvede bunlarn ok byk ilmi deerlerini iaret etmesiyle aydnla kp ksa zamanda tannmtr. Martin, Edhem Paann yardmlar ile, bu hallarn resimlerini ektirmi ve korunmas iin Loytvede vermitir. O da bir msaade almadan habersizce bunlardan n Berlin mzesi mdr Sarreye gndermitir. Bylece Sarre hallar, Martinin 1908deki yaynndan 1 yl nce yaymlayp tantma frsat bulmutur. En byk hal sanat uzmanlarndan biri olan Kurt Erdmann, bu hallarn Dnya hal sanatnn temelini oluturduunu kabul etmitir. Son yllarda Tibet Budist manastrlarnda kefedilen ve sipari zerine Konya Seluklu hal tezghlarnda yapld anlalan hallarla bunlarn nemi daha da artmtr.

1083

1910 ylnda Denkmler Persische Baukunst-Geschichtliche Untersuchung und Aufnahme Muhammedanischer Backsteinbauter in Vorderasien und Persien (Berlin 1910) ad ile bastrd byk kitabn drdnc blm Seldjukischer Bauten in Konia baln tar. ok mkemmel basks yedi yl sren bu kitapta metin iindeki ahane 229 resimden baka, ayr bir cilt halinde baslan 123 levhalk albm, kitapta ele alnan eserleri daha iyi tantmaktadr. Ancak Sarre btn bu eserleri rana mletmektedir. Herzfeld ile birlikte hazrladklar Archaeologische Reise im Euphratund Tigrisgebeit adl eser 4 cilt halinde 1911-1920 yllar arasnda yaymlanm, eserin editr Sarre olmutur. Yine Herzfeld ile birlikte, Samerra kazlarnn seri halde yaymland Die Ausgrabungen von Samerra (Berlin 1923-1930) ciltlerindeki Die Keramik von Samerra adl iki ciltlik blm hazrlamlardr. Sarre, Herzfeld ile birlikte 1907-1908 yllar arasnda stanbuldan Halep, Badat ve Basra krfezine yeni bir geziye kt. Bu seyahatten maksat; erken dnemlere tarihlenen slmi bir kaz alan semekti. Seim dnld gibi Samerra oldu. Osman Hamdi ve Ethem Beyler plan uygun grdler. Gen yata ksz kalan Sarreye annelik eden halas Elise Wetzel-Heskmann da bir slami arkeoloji aratrma vakf ile bunun gereklemesini salad. Sarrenin Konya ile ilgili 1936da Berlinde baslan Der Kiosk von Konia adl eseri, 1895teki notlar, fotoraflar, para halindeki inilerin yardm ile Anadolu Seluklu hakknda son eseri olmutur. Sarre, Berlin niversitesinde profesr, Berlin Kaiser Friedrich Museumda Islamische Abteilungun 1921den 1931e kadar mdr olmutur. Kendi koleksiyonu olarak toplad esiz deerde eserlerin byk ksmn da bu mzeye balamtr. Koleksiyonun hallar ksm bir bombardman esnasnda yanmtr. Sarre, Almanyann ykln kurduu mzenin ksmen mahvn ve eserlerin daln grerek 31 Mays 1945 ylnda ld zaman 80 yana varmt. Almanya o zamanlar en kt yln yaad iin lm pek akis uyandrmamtr. 1 Haziran 1945 gn Sarrenin evine el konulmu, ailesi dar atlm, zengin kitapl, notlar, koleksiyonlar ve fotoraf arivi yaklmtr. Anadolu zerine almasn ona tannm bir arkeolog ve Bergama kazlarnn yneticisi Carl Humann (1839-1896) tavsiye etmitir. Sarre, ran ve Trkistana 1897-98 ve 1899-1900 de yapt byk seyahatlerin dnnde, 1900 ylnda Humannn lmnden hemen sonra kz Maria Humann ile evlenmitir. Strzgowskinin stanbul ve znike seyehat ettii ylda, Anadoluda Seluklu eserlerini inceleyen bir amatr, Japonyada mparatorluk Topografya ve Jeoloji Harita Merkezinin mdrln yaptktan sonra Trkiyeye gelen E. Numann, 1890 ylnda Alman irketleri adna Anadoluyu dolam ve 1896da grd eserleri Seldschukische Baudenkmale in Kleinasien adl bir makale halinde Sddeutsche Bauzeitungda yaymlamtr. E. Naumannn da ha nce kard Vom Goldenen Horn Zu den Quellen des Euphrat (Mnchen-Leipzig 1893) adndaki kitab Anadoluyu tantan daha yaygn bir eser olmutur. Yzyln balarnda Danimarka asll ve Alman Elilii kadrosunda grevli, Konyada Konsolos temsilcisi olarak grev yapm J. H. Lytved, Konya Seluklu yaplarnn kitabelerini inceleyerek, ok hatal kitabe kopyalar da olsa, az sayda ok gzel baskl kitabn Konia, Isschriften der Seldschukischen Bauten (Berlin 1907) ad ile karmtr.

1084

R. Hartmann 1927 ylnda uzun bir seyahatten sonra yaymlad Im neuen AnatolienReiseeindrcke (Leipzig 1928) adl eserinde Seluklu sanatnn inkar edilemeyeceini beyan eder. Fakat Hartmann bunun arkasndan Bizans-Arap ve ran sanatnn karmasndan, orijinal, kendi bana bir varlk olarak Seluklu sanatnn yaratldna ve bu husustaki ipularnn Sarre sayesinde elde edildiine iaret eder. Bununla ayn zamanda mimar K. Klinghardt, Deutsche Bauzeitung (LXI/1927/s. 681-688) de kan Vom Geist Trkischer Und Seldschukischer Kultbauten adl ksa makalesi ile yepyeni bir deneme yapmaktadr. Fakat bundan ok daha nce, 1923te Avusturyal sanat tarihisi ve Strzgowskinin asistanlarndan Heinrich Glck, Anadolu Seluklu Sanatn Die Kunst der Seldschucken in Kleinasien und Annenien (Leipzig 1923) 10 sayfalk bir text ve 23 resimden ibaret bir bror olmakla beraber ilk defa ayr bir monografi halinde yaymlamtr. Anadolu Seluklularnn ilk eseri Konyadaki Aleddin Camiinin, zamanla plan deimitir. Abanozdan 1155 tarihli minber, ilk camiden kalm olup, Ahlatl Mengiberti usta tarafndan yaplmtr. Sultan Mesud ve olu II. Klarslann kitabelerini tar. ki farkl devir halinde, klasik Trk camilerinin mihrap n kubbesi ve dz atl eyvan ile stunlar zerine douda alt, batda drt paralel nef bir araya gelmitir. Aleddin Keykubadn Nidedeki camii, klsik unsurlar bir araya toplar. Meknn lo ve ar arkaik etkisi, mimari sslemeler ve aydnlk feneri ile bir derece yumuatlmtr. Malatya Ulu Camiinde, mihrap n kubbesi, buna bitiik eyvan ve havuzlu i avlu tuladan yaplm olup, plan randaki Seluklu camilerine (Zevvare gibi) dayanyordu. Aleddin Keykubadn hanm Mahperi Hatunun 1238de Kayseride tamamen kesme tatan yaptrd Huand Hatun kompleksi, cami, medrese, kmbet ve hamamdan ibaret olup, Seluklularn ilk klliyesidir. Masif kulelerle, medrese ve cami dtan bir kaleyi andrmaktadr. Kayseride 1249 tarihli Hac Kl Camii, mterek revakl avlunun iki yarmda medrese ile kaynam plan ile dier bir Seluklu klliyesidir. Camiler yannda, Seluklu mescitleri de tek kubbeli yaplar olarak dikkati eker. ounun nnde bulunan tonozlu veya dz atl giri yerleri, XIV. yzylda camilerde ok yaylan son cemaat yerlerinin ncleridir. Konyada Ta Mescit (1215) ve Sral Mescit (XIII. yzyln son yars) bunlarn en karakteristik rnekleridir. Bunlar, eitli kubbeye gei problemlerini ele alarak son cemaat yeriyle tek kubbeli ilk Osmanl camilerinin balangcn hazrlamtr. Anadolu Seluklularnn aa direkler zerine dz atl ve zengin sslemeli ahap camileri, nc bir gruptur. Bunlarda ok renkli kalem ileri, mozaik inili mihraplar ve aa ileri, scak bir atmosfer yaratmaktadr. En byk ve orijinal ahap cami, btn zenginlikleri iinde toplayan Beyehirde Erefolu Camii, yzyln sonunda 1299da tamamlanmtr. Anadoludaki ilk medreseler de, Danimendli ve Artuklu lkelerinde ortaya kmtr. Tokat ve Niksarda, Danimendlilerden, Yabasann avlusu rtl, kubbeli medreseleri, Diyarbakrda Artuklularn ak avlulu, eyvanl Zinciriye (1198) ve Mesudiye (1198-1223) medreseleri ile balayan gelime, Kayseride (1203 tarihli) ifte Medrese Seluklulara gemitir. Sivasta Keykavus ifahenesi (1218), eyvanl bir medrese olup, tula, ini ve ta sslemelerle ilk Seluklu abidesidir. Sslemeleri

1085

Byk Seluklulara dayanr. Konya Sral Medresede (1242), ini sslemeler bu tarihte baka benzeri olmayan bir zenginlikle canlanm, kubbeli medreseler grubuna giren Karatay (1251) ve nce Minareli (1260-65) medreselerde ini ve ta sslemeler en olgun eklini almtr. 1271 ylnda Sivasta birbiriyle rekabet eder durumda eyvanl gruptan, ikisi ifte minareli byk abidevi medrese yaplm olmas dikkate deer. Bunlardan az sonra gelen Erzurum ifte Minareli Medrese ise, mimarisi, plan ve sslemeleri ile ahenkli bir birlik halinde en byk ve gsterili Seluklu medresesi olmutur. Bu tarihte Sivasta bulunmu olan Marco Polo bu mimari aheseri dikkate bile almadan Sivastan ayrlmtr. Kmbet ve trbeler, Anadoluda mtevazi lde yaplmakla beraber, mimari bakmdan yaratc bir aratrma ve deneme abas ile zengin eitleri meydana getirilmitir. Divriide Mengceklilerden Emir Sleyman bn Seyfeddin ehinah iin 1195te yaplan Sitte Melik Kmbeti, XII. yzyldan kalan en gzel mezar antlarndandr. Seluklular zamannda, Konya Aleddin Camiine kuzeyden balanan II Klarslann kmbeti, onun lm tarihi olan 1192den nce, yani XII. yzylda yaplmtr. Bu mtevazi kmbet iinde sekiz Seluklu sultan yatmaktadr. Lahitler, kabartma ini kitabelidir. Sade ongen prizmatik yaps, ta ve ini sslemeleri, kitabeleri, Bursa kemerli yaps ile bu kmbet, Seluklularn ilk aratrmalarndan biridir. Seluklu sultanlarndan kalan dier trbe, I Keykvusun 1217de Sivasta yaptrd Darifann sadaki eyvannda kalmaktadr. Kare mekan zerine Trk genleri ile oturan tula kubbenin rtt mekn stnde dtan on kenarl kmbet ykselmektedir. Anadoluda yalnz Seluklu sultanlarna mahsus kmbetlerin on kenarl olduklar anlalyor. Sultann lhdi ve yaknlarna ait dier lhitler de hep ini kapldr. Tercandaki Mama Hatun Kmbeti, kesme tatan itinal bir yap olup, yuvarlak dilimli silindirik gvde zerine konik klahl asl kmbetin etraf daire biiminde geni bir kuatma duvar ile evrilidir. Kayseride Dner Kmbet, on iki keli ve dtan mukarnas korniler zerine konik klahl, iten silindirik mekn zerine kubbe rtl bir yap figrl plastik sslemelerin bolluu ile gze arpar. Kmbetlerin okluu ve eitlilii ile Kayseriden sonra ilk planda gelen Ahlat, Anadoludaki eitli abidelerde kitabelerle adlar yazlan mimar ve ustalarn yetitii eski bir sanat merkezidir. Burada 1273 ylndan Ulu Kmbet, Ahlat klsik kmbet slbunun kalan en eski eseridir. Anadoluda Seluklularn yksek kltrn en canl ekilde aksettiren eserler, onlarn kervansaraylardr. Bunlar Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklularn ribatlarna balanmakla beraber, tamamen kesme tatan, gerekten saraylar andran byk lde abidev yaplardr. Bugn bilinenler yzden fazla olup, dokuzu Seluklu sultanlar tarafndan yaptrlan Sultan Hanlardr. Dierleri vezirler ve emirler gibi Seluklu devlet adamlar tarafndan yaptrlmtr. En eskisi, II. Klarslan tarafndan yaptrlan Aksaray Kayseri yolundaki Alay Han, bunlarn ilki olup, geometrik sslemelerin en eski rneklerini gsterir. En byk kervansaray, Aleddin Keykubad tarafndan 1229da tamamlanan, Konya-Aksaray yolundaki Sultan Han, 110 x 50 m. byklkte olup, 4500 m2lik yer kaplar. Revakl avlu ve kapal holden meydana gelen bu Sultan Handa kk mescit bir ant gibi ykselmekte olup, mimari sslemelerin en zengin merkezi olmutur. Avlu ve hol portalleri

1086

de bu zenginlie katlmaktadr. Seluklu sultanlarnn kudreti ve tekiltlarnn salaml bu abidelerde belirmektedir. Bunlar, Seluklu mimarisinin en gsterili eserleridir. Adeta dtan bir kaleyi andrr. Sultan hanlarn kapal hol blm, talyan gotik katedrallerini hatrlatan ok kuvvetli bir mekn etkisi yaratmaktadr. Sivas-Malatya yolunda, Ta Han ad ile de tannan Hekim Han nefli hol, kareye yakn ve daha geni avlusu ile Sultan Hanlarn plan emasna uygundur. Ta Han holnde Arapa, Ermenice ve Sryanice olarak dilde yazlm kitabeleriyle dikkati eker. Seluklu sls ile orijinal kitabesine gre Malatyal hekim Ebu Salim bin ebil Hasan el emmas tarafndan yaptrlp hol 1218de avlusu ise I. Aleddin Keykubad zamannda, az sonra tamamlanmtr. Dier kitabeler de ayn bilgiyi verir. Bir de Kprl Mehmed Paann 1747de mimar Hasan Aaya tamir ettirdiini gsteren Osmanl dnemi kitabesi vardr. Tamir daha ok avlu ksmnda olmutur. Anadoluda Seluklu saray ve kkleri, sultan hanlar yannda ok mtevazi yaplardr. ou kaba ta tuladan nispeten basit grnteki bu yaplarn kabaln gidermek iin zengin ini ve tuk sslemeler kullanlyordu. Bunlarn ilki olan, Konyada II. Klarslan (l. 1192) tarafndan yaptrlp, I. Aleddin Keykubad tarafndan tamir ettirilen Aleddin Kknden yalnz bir duvar kalmtr. Kk, iten ve dtan zengin eitli ini tuko sslemelerle kapl idi. Kalan paralar mzelerdedir. Aleddin Keykubadn Beyehir gl kysnda 1236da yaptrd Kubad Abad ve Kayseri yaknnda 1224-26 tarihli Keykubadiye saraylar, rahmetli Zeki Oral tarafndan kefedilip, ilk aratrmalar halinde tamamlandktan sonra kazlarla meydana karlmtr. Seluklu sanat, XIII. yzyln son yars iinde, lhanl basksna ramen, ok nemli eserler meydana getirecek bir kuvvet ve canllk gstermitir. Fakat yava yava ezilerek, 1308de Seluklu devleti yklmtr. Bu srada snrlara yerleen Trkmenler birer birer bamszlklarn ilan etmesiyle, yirmiden fazla devlet ortaya kmtr. XIV. yzyl banda Seluklu mimarisinin canlln kaybetmediini gsteren eserler vardr. Yzyln sonlarna kadar Seluklu mimarisi slbu etkisini gstermekle beraber, bu zamanda kurulan birok Trk devletleri ve beyliklerde, yeni aratrmalarla birok deiik slp gelimeleri kendini gstermektedir. Bunlar, Seluklu sanatnn temelleri zerinde yeni slplar ortaya koyarak Osmanl mimarisinin parlak gelimesini hazrlamlardr. Etrafndaki dier yaplardan ayrlm ve nnde son cemaat yeri bulunan tek kubbeli, kk karakterde camiler, bu gelimenin balangc olup, Anadoluda Seluklu mescitlerine balanmaktadr. Karakoyunlulardan Cihanahn Tebrizde 1465te yaptrd Gk Mescitte, randa kubbe problemi deiik bir grle ele alnm olup, tamamyla simetrik olan planda, mekn kubbe ve tonoz rts altnda toplama gayreti gze arpar. Tula yap, zengin ini sslemeli olup, mimari Himmetullah bin Mehmed el Bevvabdr. Akkoyunlulardan Uzun Hasann olu Zeynel Beyin Hasan Keyfte bulunan, tuladan silindirik gvde zerine mifer biiminde kubbeli kmbeti, mozaik inilerden renkli sslemeleriyle gze arpar. XV. yzyln son yarsndan kalma ve olduka harap durumdadr. Dier bir Akkoyunlu kmbeti Ahlatta Rstem Beyin olu Emir Bayndr iin 1492de yaplmtr. Silindirik gvde, gneye doru stunlar ve kemerlerle alm, st mukarnas kornilere oturan konik klahla rtlmtr. Kitabede ad yazlan mimar Baba Can Azerbaycandan gelmi olmaldr.

1087

Anadoluda Trk Mimarisi SelukluDnemi Anadoludaki Trk mimarisinin, daha nce randan Dou Trkistana kadar uzanan Asya lkelerinde Trklerin meydana getirdii mimari eserlere ball ve balayan bir gelimenin devam olduu, son aratrma ve yaynlarla iyice anlalmtr. Anadoluda Melikahn adan tayan 1091-92 tarihli iekli kfi kitabesiyle Diyarbakr Ulu Camii ve 1128 tarihli Siirt Ulu Camii, Byk Seluklularla ilgili eserleridir. Hemen pek az tannan Bitlis Ulu Camii, cephesinde payeye gml kufi kitabeye gre 1150 tarihlidir. Cedede bina hazel cami el mbarek, diye balayan bu tamir kitabesinde ad geen Ebul Muzaffer Mehmed bin el Muzaffer bir Reidin kim olduu bilinmiyor. Yalnz bu tarihlerde Bitliste Dilmaoullar hakimidi ve 1143te len emseddin Yakut Arslann yerine, Atabek Zenginin yannda bulunan, kardei Fahreddin Devlet ah getirilerek Emir ilan edilmiti. Slanenin kurucusu Emir Dilmaolu Mehmetin soyundan biri olabilir. Burada Artuklu camilerine benzer bir plan ok sade bir ekilde ortaya kmaktadr. Kble duvarna paralele uzanan nef birer tonozla rtldr. Mihrap nnde bir nef boyunca kubbe ile belirtilmi, darda konik bir at ile rtlmtr. Tonozlarn zeri dz toprak damdr. Bu sebeple dtan yalnz mihrap n kubbesinin konik klah gze arpar. Cami aslnda, ykse kemerle darya ak iken bunlar sonradan rlerek kap ve bencere haline getirilmitir. Siirt Ulu Camii gibi bu da avlusuzdur. Diyarbakr Ulu Camiinin revakl avlusundan sonra her iki cami de avlunun kaybolmas, asl mekann gelitirilmesi ve kubbe problemi zerinde durulduunu gsterir. Bitlis Ulu Camii ilk defa, simetrik, dengeli bir pln iinde mihrap n kubbesi ile salam bir ta mimari gstermesi bakmndan XII. yzyln tam ortasnda nemli bir gelimenin balangc olmaktadr. Bu plan, tamamyla enine bir karakter gsteren daha sonraki Artuklu camilerinde gelimesine devam etmitir. Artuklularn Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camii (1152-1557) ile Anadolu camilerinin muhteem slubu balar. sfehan Mescidi Cumasndaki Melikah Kubbesi, ayn plan ekli ile, burada bir mihrap n kubbesi olarak deerlendirilmitir. 13.50 m. apndaki mukarnas tromplu kubbe, iten ve dtan tamamyla yapya hakim olup, bylece Anadoluda Trk cami mimarisinin avidevi ekli inanlmaz birkuvvetle gerekletirilmitir. Kubbenin kaidesinde Artuklulardan Necmeddin Alpinin 1152-1176 kitabesi vardr. Son tamirlerde zevksiz portaller ve pilpayerle ekli bozulmutur. Artuklulardan Fahreddin Karaarslann Harput Ulu Camii 1156 havuzlu avlu kltlerek camiin iine alnmtr. Plan Zevvare Mescidi Cumasn hatrlatr. Artuklularn aheser yaps, harap durumdaki Kzltepe (Dunaysr) Ulu Camii 1204 Yavlak Arslan ve Artuk Arslan tarafndan yaptrlm olup, d grn ve baz detaylar bakmndan inanlmaz bir zenginliktedir. ki renkli talar, dilimli kemerler, istiridye niler Tengilerden gelen etkileri gsterir. nnde halen yklm olanrevakl avlusu vardr. Plan iinde gelierek, iten ve dtan btn yapya hakim olan mihrap n kubbesi, revakl avlu, kltlp cami iine alnm avlu ve zengin sslemeli salam kesme ta mimarisi ile Artuklu camilerininin abidevi slubu sonraki gelimelerin temeli olmutur.

1088

XII. yzyl Danimendli camileri, orijinal ekilleri ile zamanmza gelmemitir. Saltuklu camilerinin birincisi, Erzurumda Kaleye hakim, bir kmbet biiminde deiik yaps olan mescittir. XII. yzyl sonundan kalm olmaldr. Erzurumdaki Ulu Camii tamirlerle bozulmu haldedir. Mengceklerin en eski yaps, Divrii Kalesinde ehinahn Kale Camiidir 1180-81 kitabesine gre, Azerbaycandan gelen mimar, Meragall Hasan bir Firuzdur. Cepheyi kaplayan portal, eitli ta, tula ve ini sslemeler ve kitabeleriyle dikkati eker. ehinahn torunu Ahmed ahda 626 (1228-29) Darifa ve trbe ile birlikte klliye olarak yaptrld Ulu Camide, Divriide yeniliklerle dolu en nemli Mengcekli eserini meydana getirmitir. Gneyden camiye bitiik olan darifa, hanm turanmelik tarafndan ahlatl hrrem ah, i mimar ve ssleme bakmndan bir aheser yaratm olmakla beraber, dtan tatmin edici bir grnyoktur. Masif dz duvarl cepheler her biri ayr zelikte drt abidevi portalle canlandrlmak istenmitir. Ta sslemeler, randa Byk Selukluluran tuk ilerindeki plastik slubun taa gemi bir devam gibidir. Bat portalinde, Seluklularn ift bal kartal armas ile Ahmet ahn doan kuu armas, rlyef halinde ilenmitir. Anadolu Seluklularnn ilkeseri konyadaki Alaaddin Camiinin, zamanla paln deimitir. abonozdan 550 (1155) tarihli minber, ilk camiden kalm olup, Ahlatla mengiberti usta tarafndan yaplmtr. Sultan meSud ve olu Klarslan IInin kitabelerini tar. ki farkl devir halinde, klasik Trk camilerinin mihrap n kubbesi ve dz atl eyvan ile, stunlar zerine, douda alt, batda drt paralel nef biraraya gelmitir. nndeki Klarslan IInin yaptrd ongen kmbet ile yarm kalm sekizgen bir kmbet ve kuzeydeki abidevi cehphesi ile boydan boya uzanan navlu yer almtr. Alaaddin Keykubadn emri ile camiye son eklini veren mimar, aslen aml olan Muhammed Havlan, inileri yapan usta ise Kerimeddin Erdiahtr. Bugn yalnz mihrabn st yars ile, kubbeye gei ilerinde, fruze, laciverd, mor renkli, geometrik ve nebati sslemil mozaik iniler kalm olup, bunlar camiin tamamland 1219 tarihine uymaktadr. Ahaeddin Keykubadn Nidedeki camii, klasik unsurlar biraraya toplar. Usta kitabesinde stad Sddk Bin Mahmut ile kardei gazinin adlar okunmaktadr. Mekann lo ve ar arkaik etkisi, mimari sslemeler ve aydnlk feneri ile bir derece yumuatlmtr. Malatya Ulu Camiinde, mihrap n kubbesi, buna bitiik eyvan ve havuzlu i avlu gibi zengin ve nemli ksmlar tuladan yaplm olup,plan irandaki Seluklu camilerine (zevvare gibi) dayanyor. Firuze patlcani ini mozaik sslemeler ve kitabelerle renklendirilmi olan camiin mimar, Malatyal Yakub Bin Ebubekirdir. dilimli tromplarla sekizgen bir tambur zerine oturan tuladan ve zengin sslemeli kubede, Karahanl ve Byk Seluklu geleneine dayanr. Daha sonra eklene tatan yaplm ksmlarala ekli deien camii, Alaeddin Keykubadn 1224te yaptrd anlalmtr. Ahaeddin Keykubadn hanm Mahperi Hatunun 1238de Kaysekide tamamen kesme tatan yaptrd Huand Hatun komleksi cami, medrese, kmbet ve hamamdan ibaret olup Seluklularnn ilk klliyesidir. Masif kulelerle, medrese ve cami dtan bir kaleyi andrmaktadr. Mihrap n kubbesi, eyvan ve kk kara avlu ile belirtilmi olan orta nefiyle Malatya Ulu Camiinebalanan Huand camii, dier taraftan yanlara doru geniletilen mihrah blm ile Kayseri ve Erzurum Ulu camileri emasna girmektedir.

1089

Kayseride 647 (1249) tarihli Hac Kl Camii, mterek revakl avlunun ikik yannda medrese ile kaynam plan ile, dier bir Seluklu klliyesidir. Camiler yannda Seluklu mescitleri de tek kubbeli yaplar olarak dikkati eker. ounun nnde bulunan tonozlu veya dz atl giri yerleri, X-IV. yzylda camilerde ok yaylan son cemaat yerlerinin ncleridir. Konyada ta mescit (1215) ve sral mescit (XIII. yzyln son yars) bunlarn en karakteristik rnekleridir. Bunlar, eitli kubbeye gei problemlerini ele alarak son cemaat yeriyle tek kubbeli ilk Osmanl camilerinin balangcn hazrlamtr. Anadolu Seluklularnn aa direkler zerine dz atl ve zengin ssleme ahap camileri, nc bir gruptur. bunlarda ok renkli kalem ileri, mozaik inili mihraplar ve aa ileri, scak bir atmosfer yaratmaktadr. En byk ve orijinal ahap cami, btn zenginlikleri iinde toplayan Beyehirde Erefolu Camii, yzyln sonunda 1299da tamamlanmtr. Anadoludaki ilk medreselerde, Danimendli ve Artuklu lkelerin ortaya kmtr. Tokat ve Niksarda, Daniimendlilerden Yabasann avlusu rtl, kubbeli medreseleri, Diyarbakrda Artuklularn akavlulu, eyvanl zinciriye 1189 ve Mesudiye 1198-1223 medreseleri ile balayan gelime, Kayseride 1205 tarihli ifte medrese ile Seluklulara gemitir. Sivasta Keykavus ifahanesi 1218 ayvanl bir medrese olup, tula, ini ve ta sslemelerle ilk Seluklu abidesidir. Sslemeleri byk Seluklulara dayanr. Konya sral Medrese 1242te, ini sslemeler bu tarihte baka benzeri olmayan bir zenginlikle canlanm, kubbeli medreseler grubuna giren Karatay 125 ve nce Minareli 1260-65 medreselerde ini ve ta sslemeler en olgun eklini almtr. 1271 ylnda Sivasta birbiriyle rekabet eder durumda eyvanl gruptan, iksi ifte minareli byk abidevi medrese yaplm olmas dikkate deer. Bunlardan az sonra gelen Erzurum ifte Minareli Medrese ise, minaresi, plan ve sslemeleri ile ahenkli bir birlik haline enbyk ve gsterili Seluklu medresesi olmutur. Kmbet ve trbeler, Anadoluda mtevazi lde yaplmakla beraber, mimari bakmndan yaratc bir aratrma ve deneme abas ile zengin eitleri meydana getirilmitir. Divriide Mengceklerden Emir Sleyman ibn Seyffeddin ehinah iin 1195de yaplan Sitte Melik Kmbeti, XII. yzyldan kalan en gzel mezar antlarndandr. Kesme tatan sekizgen gvde zerine piramit klahl kmbette, grii cephesi birbiriyle kesien sekizgenlerden drtl dm motifleri ve iie iki sekiz genden ibaret geometrik motifler gibi, eski Trk sslemeleri ile karakteristiktir. Seluklular zamannda, Konya Alaeddin Camiine kuzeyden balanan Klarslan IInin kmbeti, onu lm tarihi olan 1192den nce, yani XII. yzylda yaplmtr. Mimari Hocendili Yusuf bin Abdlgaffardr. (Hocend, Niabur yaknnda). Bu mtevazi kmbet iinde sekiz Seluklu sultan yatmaktadr. Lahitler kabartma ini kitabelidir. Sadeongen prizmatik yapas, ta ve ini sslemeleri, kitabeleri, Bursa kemerli kaps ile bu kmbet Seluklularn ilk aratrmalarndan biridir. Seluklu sultanlarndan kalan dier trbe, Kenkavus Iin 1217de Sivasta yaptrd Darifann sadaki eyvannda kalmaktadr. Kara zerine Trk genleri ile oturan tula kubbenin rtt mekan stnde dtan on kenarl kmbet ykselmektedir. Anadoluda yalnz Seluklu sultanlarna mahsus kmbetlerin on kenarl olduklar anlalyor. Daha nce, Nahcivanda Mmine Hatun Kmbeti 1186de on kenarl olarak yaplmtr. Anadoluda geri kalan kmbetler, sekizgen, on ikigen ve silindirik olarak deimektedir. Keykavus kmbetinin on kenarnda herbiri tuladan eitli

1090

geometrik

sslemeler

gsteriliyor.

Bunlardan

ou

Harrekan

kmbetlerinin

sslemelerini

tekrarlamaktadr. Beyvana alan trbe cephesi, koyu mavi zerine beyaz kabartma ssl kitabesi ile Seluklu tula ve ini mozik sslemelerin Anadoluda ilk abidevi eseri olup, ini mozaik sanatnn sonraki parlak gelimesinin iaretlerini tamaktadr. Azerbaycandan gelen ustann ad Marendli Ahmed olarak sadaki alnln altna yazlmtr. Parlak krmz tulalardan cephe, firuze, mor ve beyaz srl tula ve inilerle rgl kufi kitabeler, geometrik yldz ve gemeler halinde mozaik olarak ilemitir. sultann lahdi ve yaknlarn aait dier laihtler de hep ini kapldr. Ahlatl ebul nema bir mufaddal adl bir mimarn eseri olan Tercandaki Mama Hatun kmbeti, kesme tatan itinal biryap olup, yuvarlak dilimli silindirik gvde zeren konik kllahl asl kmbetin etraf daire biiminde geni bir kutama duvar ile evrilidir. Plan ekli, son yllarda Masson tarafndan Aral glnn dousunda Tagiskende yaplan kazlarda meydana karlan mezar antlarna benzemektedir ki, bunlarn M.. III. yzyldan kalma Hun mezarlar olmas muhtemeldir. Keyseride dner kmbet, on iki keli ve dtan mukarnas korniler zerine konik klahl, iten silindirik mekan zerine kubbe rtl bir yapdr. Figrl plastik sslemelerin bolluu ile gze arpan ve abidevi bir adr andran kmbetin portal cephesinde, ah Cihan Hatun iin yaptrldn belirten tarihsiz bir kitabe vardr. slubuna gre 1276 yllarna maledilebilir. Kmbetlerin okluu ve eitlilii ile Kayseriden sonra ilk planda gelen Ahlat, Anadoludaki eitli abidelerde kitabelerde adlar yazlan mimar ve ustalarn yetitii eski bir sanat merkezidir. Burada 672 (1273) yllarndan Ulu kmbet, ahlat klasik kmbet uslubunun kalan en eski eseridir. 7 m. apnda silindirik gvde zerinde, sivri konik bir klahla abidevi adr eklindedir. Anadoluda Seluklularn yksek kltrn en canl ekilde aksettiren eserler, onlarn kervan saraylardr. bunlar Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklularn ribatlarna balamakla beraber, tamamen kesme tatan, gerekten saraylar andran byk lde abidevi yaplardr. Bugn bilinenler yzden fazla olup, dokuzu seluklu sultanlar tarafndan yaptrlan Sultan Handr. Dierleri vezirler ve emirler gibi seluklu devlet adamlar tarafndan yaptrlmtr. En eskisi II. Klarslan tarafndan yaptrlan, Aksaray-Kayseri yolundaki , bunlarn ilki, olup, geometrik sslemelerin en eski rneklerini gsterir. Portaldeki iki gvdeli arslan kabartams Karahanllarn Tirmiz saraylarnda grlen sembolk figrn bir benzeri ve devamdr. Bugn Alay Han ok harap durumdadr. En byk kervansaray, Alaeddin Keykubad tarafndan 1229 tamamlanan, Konya Aksaray yolundaki Sultan Han, 110x50 m byklkte olup 4500 m2lik yer kaplar. Konyada Alaeddin Camiini tamamlayan Muhammed bn Havlan el Dmki, bunun da mimar olmutur. Revakl avlu ve kapal holden meydana gelen bu Sultan Handa kk mescit, bir ant gibi ykselmekte olup mimari sslemelerin en zengin merkezi olmutur. Bu avlu ve hol portalleride bu zenginlie katlmaktadr. Seluklu sultanlarnn kudreti ve tekilatlarnn salaml bu abidelerde belirmektedir. Bunlar, Seluklu mimarisinin en gsterili eserleridir. Adeta dtan bir kaleyi andrr. Sultan hanlarn kapal hol blm, talyan gotik katedrallerini hatrlatan ok kuvvetli bir mekan etkisi yaratmaktadr. Anadoluda Seluklu saray ve kkleri, Sultan Hanlar yannda ok mtevazi yaplardr. ou kaba ta ve tuladan nispeten basit grnteki bu yaplarn kabaln gidermek iinzengin ini ve tuk sslemeler kullanlyordu. Bunlarn ilki olan, II. Konyada Klarslan (. I. 1192) tarafndan yaptrlp, I. Alaeddin Keykubad tarafndan tamir ettirilen. I. Alaeddin Kknden yalnz bir duvar

1091

kalmtr. Kk, iten ve dtan zengin eitli ini ve tuko sslemelerle kapl idi. Kalan paralar mzelerdedir. Doanc svari figr ile byk kare iniler, mimari tekniinden yerli gri hamurdan yaplm olup, Byk Seluklularn Rey ve Keandaki mimari tekniini devam ettirmektedir. Alaeddin Keykubadn Beyehir Gl kysnda 1236da yaptrd Kubad Abad ve Kayseri yaknnda 1224-26 tarihli Keykubadiye Saraylar, rahmetli Zeki Oral tarafndan kefedilip ilk aratrmalar halinde yaynlandktan sonra kazlarla meydana karlmtr. 1965te K. Ottoborn tarafndan balatlp, sonra Mehmet nderle birlikte yrtlen kazlar sonunda, Kubad Abadda birka saray iine alan kk bir Seluklu ehrinin plan, btn ile ortaya kmtr. Bunlar, sur duvarlar, itlerle evrili firdevse (paradeison) av hayvanlar park, byk saray ve altnda, gl kysnda Alanyadaki Seluklu tersanesinin kk bir benzeri olan iki gzl tersane ili kk bir saraydan baka onalt kadar yap kalntsndan ibarettir. Bu arada Seluklu saraylarnn ini ve tkuo sslemelerinin en zengin rnekleride meydana karlmtrki, bunlar ayakta ve oturmu insan figrleri, sirenler, harpiler, ift bal kartal, eitli ku ve hayvan figrleri ve sembolik figrler ile Seluklu tasvir sanatnn yaratc gcn btn canll ile aksettirmektedir. Keykubadiye, bir kaynaktan kan sularn meydana getirdii kk bir gl kysna sralanm kk kkten ibarettir. Seluklu sultanlarnn en gzel tabiat manzaralar iinde saray ve kklerini yapmak hususunda kuvvetli bir gr sahibi olduklar anlalyor. Ayn eyi daha nce Gaznelilerde ve sonra Osmanllarda doutan gelmeyen bir kabiliyet olarak grlmektedir. Keykubadiye kkleri de eitli sslemelerle zenginletirilmitir. Kazlarda, bunlardan bir ok paralar ele geirilmitir. Saray ve kklerde kullanlan iniler, Seluklularla son bulmu, bunlarn devam olmamtr. Seluklu sanat, XIII. yzyln son yars iinde, lhanl basksna ramen, ok nemli eserler meydana getirecek bir kuvvet ve canllk gstermitir. Fakat yava yava gezilerek, 1308de Seluklu Devleti yklmtr. Bu srada snrlara yerleen Trkmenler, birer birer bamszlklarn ilan ederek, yirmiden fazla devlet ortaya kmtr. XIV. yzyl banda Seluklu mimarisinin canlln kaybetmediini gsteren eserler vardr. Yzyln sonlarna kadar Seluklu mimari slubu etkisini gstermekle beraber, bu zamanda kurulan birok deik slup gelimeleri kendini belli etmektedir. Bunlar, Seluklu sanatnn temelleri zerinde yeni sluplar ortaya koyarak Osmanl mimarisinin parlak gelimesini hazrlamlardr. Etrafndaki dier yaplardan ayrlm ve nnde son cemaat yeri bulunan tek kubbeli, kk karekterde camiler, bu gelimenin balangc olup, Anadoludaki seluklu mecsitlerine balanmaktadr. Karakoyunlulardan Cihanahn Tebrizde 1465te yaptrd gl Mescitte, randa kubbe problemi deiik bir grle ele alnm olup, tamamiyle simetrik olan planda, mekan kubbe ve tonoz rts altnda toplama gayreti gze arpar. Tula yap, zengin ini sslemeli olup mimar Himmetullah Bin Mehmed El Bevvabdr. Akkoyunlulardan Uzun Hasann olu Zeynel Beyin Hasan Keyfde bulunan, tuladan silindirik gvde zerine mifer biiminde kubbeli kmbeti, mozaik inilerden renkli sslemeleriyle gze arpar. XV. yzyln son yarsndan kalma ve olduka harap durumdadr. Dier bir Akkoyunlu kmbeti Ahlatta Rstem Beyin olu Emir Bayndr iin 1492de yaplmtr. Silindirik gvde, gneye doru stunlar ve kemerlerle alm, st mukarnas kornilerle oturan konik klahla rtlmtr. Kitabede ad yazlan mimar Baba Can Azerbaycandan gelmi olmaldr.

1092

Karaman Hatuniye Medresesi, Murad Hdavendiarn kz ve Karamanolu Alaeddin Beyin hanm Nefise Sultan tarafndan 1382de mimar Numan bin Hoca Ahmede yaptrlmtr. ki eyvanl, revakl avlusu ve beyaz mermer portali vardr. Bunun drt sra bordrnde Sivas Gk Medrese portali sade ve yaven bir slupta tekrarlanmaktadr. Nidede 1409 tarihli Ak Medrese, yksek takkaps ve iki katl cephesiyle bir saray andrr. Bursa Hdavendigar Camii cephesiyle benzerlii, eseri yaptran Karamanolu Ali Beyin Bursada dedesinin yannda geirdii yllarn hatrasdr. Dier taraftan ikikatl, iki eyvanl olan ile seluklu medreseleri geleneine uygunluk gstermektedir. Bu devrin eserlerinden Aydnolu sa Beyin 1374te Selukta (Efes) yaptrd sa bey Camii ok nemlidir. Mihrapduvarna paraleel dz ahap atl iki uzun nef, ortadan iki kubbe ile kesilmitir. nnde dz ahap atl revaklar ve ortada sekizgen havuzu ile revakl avlu dou ve bat portallerinde birer minare vard. Plan, am Emeviye Camiinden gelen Diyarbakr Ulu Camiine ve baz Artuklu camilerine dayanyor. Mimar Ali bn El Dmkinin ad, burada am ehrinden gleen etkilerle iaret edebilir. Mermer bloklarla kapl ve ana cepheyi gsteren ve orta da portali ile klasik Osmanl camiilerinin revakl avlu cephelerine nc olmutur. Saruhanllar da, merkezleri Manisada, belki btn beylikler devrinin en nemli cami plann ortaya koymulardr. shak Beyin 1376da yaptrd bu ulu cami, birok nemli gelimelerin yedi blml drt neften ibaret camide, duvara bitiik iki stun ile alt payenin meydana gelmitir. XIV. Yzyl Mimarisi Beylikler Devri 1077de Anadolu Seluklu Devleti, zayf bir hkmdar olan, II. Gyaseddin Keyhsrevin 1243 Kseda muharebesinde Mool ordusuna yenilmesi, Erzurum, Sivas ve Kayserinin yama ve tahribi ile sarsld. Sonra vergiye balanmak art ile sulh yapld. Seluklu Devleti btn tekilat ile 1277ye kadar kendini korumutur. Fakat bu tarihte Memluk sultan Bebarsn Anadolu seferinden sonra lhan Abaka, Anadoluya gelerek katliam yapm, Moollarn zulm ve basks artm, Anadolu harap olmutur. tibarn kaybeden bundan sonraki Seluklu sultanlar ancak temsili olarak devletin banda bulunmu, lhanl hakimiyeti altnda ezilen Seluklu Devleti, 1308de yklm gitmiti. Bununla birlikte, Seluklu sanat XIII. yzyl sonras iinde, ok mhim eserler meydana getirecek bir kuvvet ve canllk gstermitir. Snrlara yerlemi bulunan Trkmenler, Seluklulardan sonra birer birer bamszlklarn iln etmeye baladlar. Bylece kurulan yirmiden fazla beylik arasnda, Ermenak, Karaman ve Konyada Karamanl, Ktahyada Germiyanl Eridirde Hamidoullar, Beyehirde Erefoullar, Mula, Pein, Milasta Menteeliler, Kastamonu ve Sinopda Candarl, Sinopta Pervane, Birgi ve Selukta Aydnoullar, Manisada Saruhanllar, Mara, Elbistanda Dlkadirliler, Adanada Ramazanoullar, nihayet St, Bursa ve znikte Osmanllar vardr. Bunlardan her biri kendini Seluklu devletinin mirass gibi gryordu. 1335te de lhanl mparatorluu paralanm, onlarn Anadolu valisi, Uygur Trklerinden Ertana, Sivas ve Kayseri merkez olmak zere bamszln iln etmitir. Sonra batda Osmanl, Orta Anadoluda Karamanl, gneyde Dlkadirli Kuzeyde andarl (veya sfendiyaroullar) douda Ouz boylarndan Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletleri meydana geldi. Balangta Diyarbakr merkez yapan Akkoyunlular, Vanda ve Urmiye gl sahalarnda yerleerek Horasandan, Osmanl ve Memlk snrna kadar genileyen Karakoyunlu devletine son

1093

verip btn Kafkasyay ve ran alarak, merkezlerini Tebrize naklettiler. Batda Tunaya kadar Rum ellerini fetheden Osmanllar, birlii kurmak iin, aralarnda Frat snr olan Akkoyunlularla mcadeleye baladlar ve onlar malup ederek uzaklatrdlar. Akkoyunlulardan sonra Dou Anadolu, bir mddet Safevilerden ah smailin nfuzu altna girmise de Yavuz Sultan Selim buralar yeniden ele geirdi, Dulkadirlileri de ortadan kaldrarak Gney Anadoluyu alp, Anadolu birliini kurdu. Seluklular zamannda bir devlet elinde bulunan Anadolu, yine tek bir devlete balanm oldu. XIV. yzyl banda Seluklu mimarisi ve ta sslemeleri kuvvetini ve canlln kaybetmemitir. lhanl hkmdarlar iin yaptrlan eserlerde bu, aka bellidir. Amaysada Sultan Olcayto ve hanm Yldz Hatun adna kleleri Anber bin Abdullah tarafndan yaptrlan ifahane, 1308-9 revakl avlusu ve iki eyvan ile klsik Seluklu medrese plnna uygundur. Abidev zengin sslemeli portal, iki yannda simetrik birer pencere ve kelerdeki silindirik kulelerle cephe iyice belirtilmitir. Portal, Anadoluda erken devir sath sslemeler, Sivasta grlen iri plastik palmet ve rumler, Divrii kuzey portali ve Konya portallerinden gelen unsurlarla Seluklu ta sslemelerinin birok motiflerini bir araya toplamaktadr. Kap kemerinin kilit tanda diz km bir insan figr rlyefi ilenmitir. Bimarhanede talebeye ameliyatlar gsterilirdi. 1465te Kitab1-Cerrahiye adl minyatrl bir eser hazrlyan Sabuncuzade erefeddin bin Ali, burada 14 yl hekimlik yapm. XIX. yzyla kadar da birok hekimler yetimitir. Erzurumda Yakutiye Medresesi de, Seluklu kubbeli medreseleri grubuna girmekte olup, Portal kitbesine gre Sultan Olcayto ve Bulgan Hatun adna, 1310 da Hoca Yakut tarafndan yaptrlmtr. Orta blm, drt paye zerine iki tonoz ve aralarnda mukarnasl, ortas ak (oklsl) bir apraz tonozla rtldr. ifte minareli medreseden gelen etkiler aka grlr. Orta blme alan eyvan vardr. Byk eyvann arkasndaki kmbet de oradakine uygundur. Mescit, sa yan eyvandadr. Minareler ke kuleleri zerine alnarak iki taraftan cepheyi kavramaktadr. Yalnz sadaki minare, erefeye kadar ayakta kalmtr. Bu, ifte minareli cephelerin de sonuncusu olmutur. Kuvvetle ileri frlayan portal kitlesinin iki d yanna ilenen arma kompozisyonu, ifte Minareliden biraz deitirilerek, hurma aacnn tepesine ift bal kartal yerine ba saa veya sola dnk kartal, alta da simetrik olarak karlkl birer arslan figr ilenmitir. Nidede, 1312de, lhanl valisi Sungur Aa zamannda, IV. Klarslann kz Seluklu prensesi Hdavend Hatun, kesme tatan sekizgen gvde zerine on altgen piramit klahl bir kmbet yaptrmtr. Dou kenar, gsterili bir portal eklinde dzenlenmi olup, dier kenarda birer pencere almtr. Portalden baka yzeylerin herbirinin st kenar sivri kemerli iki alnlk ve mukarnaslarla klha geii salamaktadr. Bu alnlklardan birinde ift bal kartal armas, kuzey penceresi kemerinin ke dolgularnda birer harpi figr yksek kabartma olarak ilenmitir. Ayrca yksek kabartma olarak ilenmi arslan veya panterler, bitki sslemeleri arasna gizlenmi eitli insan balar ve figrleri kmbede fazlas ile sembolik bir mn vermektedir. Geometrik yldz gemeler, palmet ve rumilerle mukarnaslar portali, alnlklar ve pencerelerin etrafn ykl bir ekilde sslemektedir. Bunlar, Seluklu ta sslemelerinin kaba ilenmi dank kompozisyonlar halinde ve Amasya ifahanesinde olduu gibi fakat burada bol sayda figrl kabartmalarla zenginletirilmi olarak son bir topluluunu meydana getiriyor. Tokatta Nurettin bn Sentimurun 1314 tarihli kmbeti

1094

de kesme tatan kare bir gvde zerine tuladan yldz planl piramit bir klhla rtl olup, i kubbeye geii salayan tromplar dtan belirtilmitir. ki renkli geme talardan sade bask kemerli kapnn stnde iki satrlk kitabe yer almaktadr. Caddeye bakan dou penceresinde Seluklularn barok karakterli palmet ve rumileri bordr halindeki dier Seluklu sslemeleriyle birlikte devam etmektedir. Musul blgesinde Zengiler devrine ait Avnuddin kmbetiyle benzerliine ve aradaki balantya daha nce iaret edilmiti. Anadoluda Seluklu mimar slubu, XIV. yzyl sonlarna ve hatta XV. yzyl balarna kadar etkisini gstermekle birlikte, bu zamanda kurulan birok Trk devletlerinde yeni aratrmalarla deiik slup gelimeleri kendini belli etmektedir. Van Ulu Camii, zengin sslemeli tula bir yap olup Dou Anadoluda Karakoyunlularn hakim olduu blgede nemli bir gelimeye iaret etmektedir. Daha 1913te harap durumda grnen cami, sonra tamamen yklm, yalnz minarenin gvdesinden bir para kalmtr. Bachmannn yaymlad resim ve plna gre, mihrap nnde, 9 m. apna yaklaan, her biri ayr sslenmi mukarnaslarla dolgulu kubbe, be ar payeye ve mihrap duvarna oturmaktadr. Yanlardan iki sra, kuzeyden sra halinde bunu eviren kk apraz tonozlar sekizgen payeler zerine oturmutur. 1970te balyan ve 1973e kadar mevsim sren kazlar sonunda, cami kalan ksmlar ile yeniden ortaya karlmtr. Elde edilen kalnt ve bilgilere gre tula ekilleri ve tuk sslemeler, tula rgl tonozlardan birok byk paralar ve bunlarn teknii, kullanlan tula malzemesi ve har, tarihlendirme bakmndan baz ipular vermektedir. Duvarlarda alttan iki sradan yedi sraya kadar kesme ta, st ksmlarda paye ve tonoz rtsnde tula kullanlmtr. Zeminin altgen tulalarla deli olduu anlalmtr. Gneydou kede yklm halde meydana karlp temizlenen sekizgen tula paye ve drt yana yelpaze eklinde alan tonoz balangc, yap teknii ve tahmini ykseklii hakknda bilgi vermesi bakmndan nemlidir. Dekoratif tula rgsnde tulalar arasnda kalpla deiik rnekler halinde ssl derzler bol sayda ele geirilmitir. Fakat kazda en ok dikkati eken zellik, btn tahmin ve mitlerin aksine camide hibir ini sslemenin kullanlmam olmasdr. Mihrap, gney duvar, dou ve bat yanlar rlyef halinde, zengin tula ve stuk sslemelerle kaplanmt. tuk sslemeler sar, mavi, yeil ve krmz olarak drt renkle boyanarak gz alc bir etki yaratlmt. Van Ulu Camiinin bu ince detayl tula ve tuk sslemeleri, kompozisyon olarak Byk Seluklu sanatna ve zellikle Kazvinde Mescid-i Cumann tula terrakota ve stuko sslemelerine balanmaktadr. Fakat, dier taraftan iri petek mukarnasl kubbe, tonozlar ve stuk sslemeler on drdnc yzyl slubuna uygunluk gsteriyor. Sultaniyede Olcayto Hudabende trbesinde (13041313) st galerilerde bunlara benzer renkli tuk kabartmalar grlmektedir. Olcayto trbesinde tulalarn kalpla sslenmi derzleri, stuk rlyef halinde rumiler ve kvrk dallardan ke dolgular, panolar halindeki sslemeleri evreleyen bordrler hep Van Ulu Camiindeki sslemelere gtren bir sluptadr. Tarih bakmndan camiin yaplmas iin en uygun devir, Karakoyunlulardan Kara Yusufun Timurun gelmesinden nceki ilk saltanat (1389-1400) yllar olarak grlmektedir. Kazlarda bol miktarda ele geirilen tonoz ykntlar ve duvar sslemeleri ile harcn cinsi ve teknii de bu tarihlendirmeyi hakl karm bulunmaktadr.

1095

ok defa olduu gibi burada da byk Seluklu mimar ssleme slubu Kazvinden gelen ve Mescid-i Cumay bilen bir usta tarafndan yeniden canlandrlm olabilir. Dier bir Karakoyunlu hkmdar Muzafferiddin Cihanahn 1436-1467 Timurdan sonraki devirde 870de (1465) Tebrizde yaptrd Gk Mescit veya Muzafferiye Mescidi, btn randa kubbe problemini deiik ekilde ele alan tek yap olarak Karakoyunlu cami mimarisini aydnlatabilir. Her iki camide meknn kubbe ve tonoz rts altnda toplanmas gayreti gze arpar. Tebriz Camiinin pln tamamyla simetriktir. Tula yap Van Ulu Camiinden daha zengin olarak ini sslemelidir. Mimar olarak Himmetullah bin Muhammed el Bevvab ad okunur. Van Glnn dou kysnda, Gevata 736 (1335) tarihli Halime Hatun kmbedi, Bursa kemerini andran nilerle tekilatlandrlm 12 kenarl bir yap olup, zeri konturlar palmet eklinde silmelerle kapl piramit klhla rtldr. stiridye biiminde nihayetlenen dar ve uzun nileri eviren geni dikdrtgen bordrlerden biri kesien sekizgenlerle drtl dm motiflerini devam ettiriyor. Ahltn XIII. yzyl kmbetlerine benzemekle beraber, sslemeler daha zengin ve gelimi bir slp gstermektedir. Bu tarihte Van Gl evreleri, Celyirlilerin hakimiyeti altnda idi. Fakat Karakoyunlular da onlarla birlikte buralara yerlemiti. Portal zerindeki nesih kitbede ad geen Abdlmelik zzeddin Karakoyunlu Trkmen beylerinden biri olabilir. Ahlatta Geva Halime Hatun kmbedinin hemen tam bir benzeri olarak yaplan Erzen Hatun kmbedi, 1396-97 tarihlidir. Yalnz piramit klh zerindeki kontur halinde kabartma palmetler yerine her taa ilenmi eitli rozetler gelmitir. Karakoyunlularn ilk devrine girmektedir. Karakoyunlulardan Cihnh zamannda Van glnn kuzeyinde, Ercie yakn Kadem Paa Hatun kmbedi, 1458 Karakoyunlu emirlerinin anneleri iin yaplmtr. On ikigen kmbette her kenar eviren dikdrtgen profillerin ortasna derin niler alm olup, portal cephesindeki sls kitbe ve kap kemerindeki palmet, rumi ve rg motiflerinden baka sslemesi yoktur. Patnos yolunda, ayn tarihlerden anonim kmbet de, palmet, rum ve iri nebat motifler ve st kenarda yet kitbesinden baka portal kemerinin iki yannda balar arkaya dnk simetrik birer kartal daha yukarda dekoratif iki aslan kabartmas pencerenin st tarafnda da iki bal kartal rlyefi gibi figrlerle ilenmitir. Kaba bir iilikle, Geva Halime Hatun ve Ahlat Erzen Hatun kmbetlerinin iyice bozulmu halde Karakoyunlularn sonuna doru, uzak benzerleri olan bu kmbetlerde nispetler bozulmu, eski mimari kalite ve slp kaybolmutur. Karakoyunlularn yerine gelen Akkoyunlu Trkmelerinin yaptrd eserlerden 1378-1508 onlarn ilk merkezleri Diyarbakrda baz camiler kalmtr. Bunlarn ilki, vakfiyesine gre 1489da, Hoca Ahmedin yaptrd Ayni Minare Camii, kanatl denilen ilk Osmanl camileri grubuna giren deiik sade ve kk bir yapdr. ki taraf dz, tonoz ortas apraz tonozlu uzun bir mekn, begen biiminde ve tonoz rtl mihrap knts ile ters T biimi almakta olup, nnde drt blml, dz atl bir son cemaat yeri ve dta kalan sekizgen gvdeli minare ile basit bir yapdr. Kap ve pencerelerde simetri yoktur. Akkoyunlulardan Cihangirin olu Sultan Kasmn yaptrd tromp kubbeli eyh Matar Camii, deiik siyh-beyaz kesme ta sralarndan gz alc bir yap olup, nnde, gzl son cemaat yeri vardr. Camii nnde, drt stun zerinde ykselen kare minare, kitbe kuana kadar siyah, ondan sonra siyah-beyaz ta sralar ile devam eden deiik bir grntedir. Osmanllarn Bursada,

1096

Timurta Paa Camiinin, drt paye zerine silindirik gvdeli minaresini hatrlatr. Camide baka ssleme yoktur. XV. yzyl sonunda, Kasmn kardei brahim Beyin yaptrd mescit, iki kare paye zerinde alt blme ayrlm olup, bunlar biri mihrap nnde, ikisi bunun sanda kubbemsi bask tonozla, dier blmler apraz tonozla rtldr. nnde Trk genleri ile kubbeli son cemaat yeri vardr. Epey tamir grm olup, XV. yzyldan kalan Nebi Camii, iki kare paye zerine, yanlara doru ikier yarm tonozla geniletilmi tromplu kubbe olarak siyah tatan yaplmtr. Kubbe, konik bir at ile dtan gizlenmitir. kubbeli son cemaat yeri vardr. Bunun solunda Osmanl yaps minare ykselir. Burada tek kubbeli yapy yanlara doru geniletme yolunda ekingen bir adm atlm olmaktadr. Uzun Hasana mal edilen (1453-1478) siyah-beyaz kesme talardan Safa veya Iparl Camii de, Osmanllar zamannda 1531de iyice tamir grmtr. Bu da drt paye yanlara doru ortada birer tonoz, kelerde birer paye, iki duvar zerine oturan kk kubbe ile geniletilmi byk tromplu bir kubbeden ibarettir. Nebi Camiindeki gelime, burada daha belirli olmutur. nnde be kubbeli son cemaat yeri vardr. D pencere alnlnda, atlamal birer kenar krk sekizgenlerin kesimesinden doan drtl dmlerin ortas rozetli yldzlarla balantl ta sslemeler Gaznelilerin, Ribat Mahisindeki tula rnekleri tekrarlyor. Be kubbeli son cemaat yerinin solunda kaidesinden klhna kadar sslenmi gsterili minare ykseliyor. Panolar dolduran palmet, lotus, rum ve hatay ta sslemeler, Osmanl devrini gsterir. Basit in kaplamalar da vardr. Diyarbakrda Akkoyunlu camileri, kk lde gsterili, deiik ta mimarisi, pln ve sslemeleri ile gze arpan yaplardr. Mardin Kalesinde, XV. yzyl ortasndaki bir Akkoyunlu Camiinden, 3 m. boyda sekizgen bir minare kaidesi kalm, bunun kuzey cephesine, rlyef halinde Akkoyunlu markas ilenmitir. Sikkelerinde de bu marka vardr. Fakat onlarn en nemli abidev eseri olup, Kasm Beye maledilen 1487-1507 Sultan Kasm Medresesi, Artuklularn Sultan sa Medresesinin 1385 plnna ve mimarisine (yivli kubbeler) uygun bir yapdr. Belki Akkoyunlular Mardini alnca, yarm kalan medreseyi tamamlam ve bu yzden kitbe konmamtr. Tula tonozlu revaklar ve yanlara doru derin tonozlarla geniletilmi tromp kubbeli cami, bu zamandan olabilir. Revakl avluda, byk eyvann selsebili kanallarla ortadaki havuza balanmtr. Baz revaklar ilenmi zengin yldz tonozlarla rtldr. ki teras zerinde iki katl medrese cami ve trbe ile birlikte klliye eklindedir. Portal cephesi, Aydnolullarnn Seluk, sa Bey Camii gibi 1376 Suriyeden ve Memlklerden gelen etkilere iaret eder. Renkli ta sslemeler de gneyden gelen etkileri gstermektedir. Mardinde, Kara Yavlak Arslann olu, Sultan Hamza 1435-44 trbesi, tromplu ve dtan yivli bir kubbeyi eviren havari drt tonozla Galla Placidia trbesini hatrlatr. Sslemesi olmayan basit bir yapdr. Uzun Hasann kardei Cihangirin trbesinde, yldz tonozlu bir holden, tonozlarla iki tarafa doru geniletilmi kubbeli uzun bir mekana girilir. Kapnn zerinde rlyef halinde Akkoyunlu markas taa ilenmitir. Baka ssleme yoktur. Uzun Hasann olu Zeynel Beyin, Diclenin sol kysnda bulunan silindirik gvde zerine, mifer biiminde kubbeli kmbedi, dierlerinin aksine tuladan yaplm, dtan firuze srl tula ve

1097

portalde firuze, siyah ve sar ini mozaiklerden nebat sslemelerle cazip bir yapdr. Pir Hasan adl mimarn bu orijinal kmbedi, XV. yzyln ikinci yansndan kalma ve olduka harap durumdadr. Zengin renkleri ve nebati motifleri ile inilerde bir slup yenilii vardr. Akkoyunlularn mimar bakmdan ilgi eken dier yaps, Ahlatta Rstem Beyin olu Emir Bayndr iin 1491de basit bir camiiye bitiik olarak yaplan kmbettir. Silindirik gvde, gneye doru 1/3 nispetinde, stunlar zerine dekoratif kemerlerle alm st mukarnas kornilere oturan konik klhla rtlmtr. Kitbede ad yazlan mimar Baba Can, Azerbaycandan gelmi olmaldr. Bakde, irvanahllarn saray kompleksinde, revakl avlu eklindeki divanhanenin ortasnda, Ahlattaki kmbede benzer, fakat sekizgen plnda bir yap ykselir. XV. yzylda yapld kabul edilen bu blm, mimar ve zaman bakmndan Ahlatla yakn balant halindedir. Azer adna benzeyen mimar, oradan gelmi olmaldr. irvanahlarla Akkoyunlular arasnda iyi mnasebetler vard. Zeynel kmbedinde de, Azerbaycanda Nahcivandan gelen etkiler bellidir. Dier taraftan, stanbul Sultan Ahmet meydannda, Kayser Wilhelmin Sultan Abdlhamid II. adna yaptrd Alman emesi ile, Ahlat Bayndr kmbedi arasndaki benzerlik ilk bakta gze arpar. Avrupada ge Romanesk Devri slbunun baz zellikleri her iki yapda belli olmaktadr. Hamidoullarnn Eridirde yaptrdrdklar 1302 tarihli Dndar Bey veya Ta Medresesi tamirle bozulmusa da aslnda iki katl ve iki eyvanl yaps ile Seluklu slubuna tamamyla uygundur. Orijinal stun balklarnda nebat rlyefler ve kelerinde kanatlar ak birer ku figr ilenmitir. 1238 tarihli portali, Seluklu kervansarayndan sklerek tekrar kullanlmtr. Hamitoullarnn Antalyada, Korkutelinde Emir Sinaneddin Medresesi (1319), ayn ekilde iki katl ve iki eyvanl Seluklu medreseleri geleneini devam ettiriyor. Burada, olduka bol spoli (devirme) malzeme kullanlmtr. Gney kaps zerindeki kitbesine gre, Hamitoullarndan Mbarizeddin Mehmed Bey tarafndan, 1373te Korent ve yon balkl, bazlar balksz 12 stun zerine Trk genleri ile alt kubbeli Yivli Minare Camii, eski harap bir kilisenin duvarlarndan faydalanlarak yaplmtr. Bat kenarnda, kubbelere bitien tonoz rtl bir blm vardr. Kubbeler dtan kiremit rtleri ile dikkati eker. Halen Antalya Mzesi olan bu cami ile Hamitoullar zamannda, Anadoluda ok kubbeli Ulu Camii tipinin en eski rnei meydana getirilmi olmaktadr. ehrin sembol haline gelen erefeden yukars yenilenmi Yivli Minare, gerek slubu gerek zerindeki kitbesi ile Aleddin Keykubad I. zamanndan bir Seluklu eseridir. Bu minarenin bal olduu ilk camiden bir iz kalmamtr. Mehmed Bey, Camiinden drt yl sonra (1377de) len olu iin, kesme tatan sekizgen gvde zerine piramit klah ve mermer portalle bir kmbet yaptrmtr. Seluklu kmbetlerinin sadeletirilmi, her kenarna svesiz pencereler alm bir devamdr. Antalyaya yerleen Teke Trkmenleri yznden bunlara Tekeliler ad verilirse de aslnda Hamidoullarnn Antalya ubesinden baka bir ey deildir. Uygur Trklerinden Ertanann (veya Erdana, Orta Anadoluda kurduu Ertanaoullar Devleti zamanndan iki orijinal mezar ant, deiik bir slubun douunu gsterir. Bunlardan, Krehirde k Paa Trbesi 1322, tamamen mermerden yaplm olup, asimetrik uzun cephesi, Krgz adrna benziyen kubbesi ve yana alnm dar ve uzun portali ile Seluklu mimarisinden tamamyla farkl

1098

grlerle, yeni bir slubu haber vermektedir. Kitbe de ok deiik olarak kubbenin nne gelmi, girinti yapan saak silmeleri ile erevelenmitir. Portalde, istiridye niin etraf, rg motiflerinden bir bordrle evrilmi, dz cephenin ortasnda alakta, sivri kemer alnlkl tek bir pencere almtr. Girite, yanda, dar bir holle kubbeli kare mekandan ibaret trbe deiik mimari unsurlarn ahenkli bir btn meydana getirdii yeniliklerle dolu bir abidedir. Sivasta Ertanann olu eyh Hasan Beyin, Gdk Minare ad ile tannan kmbedi, kesme tatan kare bir alt yap zerine tula olarak iri plastik genlerle oturan silindirik gvde halinde ykselir (1347). Piramid klah yklmtr. Tulalar arasna yerletirilen firuze iniler, iri baklava rneklerine gre sralanarak, renkli bir grn yaratmaktadr. st kenarda, aralkl olarak sralanm iniler, koyu mavi zerine beyaz rumilerle deiik bir rnek gsteriyor. Ertanallardan kalan dier bir eser de, Kayseri dnda Emir Ertanann hanm Suli Paa Adna, 1339da yaptrd Kk Medresedir. D grn, kk bir kapdan girilen salam bir kale gibidir. Kesme ta duvarlarn mazgal dileri de buna uygundur. Giri eyvannn iki yanndaki uzun tonozlu birer odadan baka, kapal mekn olmayan yap, payeler zerine revakl bir avludan ibarettir. Avlunun ortasnda, ykseke kare bir kaide zerinde, piramit klhl sekizgen kmbet ykselmektedir. ehir dnda, byle salam ve darya kapal medresenin, aslnda bir ribat olduu anlalmaktadr. Kmbette, Ertana ve hanmnn gml olmas ihtimali vardr. Yap, btnyle byk bir mezar ant etkisi uyandryor. Kayseride, XIV. yzyl ortalarndan kalma iki kmbet de, Ertanaoullarna mal edilebilir. Bunlardan, muntazam kesme tatan dmdz, silindirik bir gvde halinde ykselen Sral Kmbetin konik klh yklm, altndan plak ta kubbe meydana kmtr. Yklan klah, firuze inilerle kapl idi. Kmbetin ad da oradan gelmektedir. Kmbet, ieriden on iki kelidir. Sekizgen gvde zerine, ksmen harap durumda, piramit klahl Ali Cafer kmbedi, kuzeyinde bugn yklm olan dikdrtgen bir giri hol ile dikkati eker. Sade geometrik hatlar ile her iki kmbet, Seluklu kmbetlerinden ayrlmaktadr. Kayseride bu devirden kalan dier kmbetler de ayn zelliktedir. Nidede Sungur Aann 1335 tarihli camii XVIII. yzylda yanarak aa direkler zerine dz at ile rtlm ise de, aslnda kbleye dikey nefli bir pln gsteriyordu. Daha geni olan orta nef, drt kubbe, yan nefler drder apraz tonozla rtl idi. Dou cephesinin ortasndaki portal ifte minareli idi. Bunu gney yannda cepheye bitiik sekizgen kmbet bugn de ayaktadr. Sungur Bey Camii dou ve kuzey portalleri ile mihrabnn ta sslemeleri ve deiik nispetleriyle mimari bakmdan da ilgi ekmektedir. Portal sslemelerinde kvrk dallar arasnda arslan, griffon gibi hayvan balan, Bnyan Ulu Camiini hatrlatyor. Yalnz burada daha gelimi bir slp ve itinal iilik vardr. Gney portalinde, kap kemeri zerindeki svede ift bal kartal armas ve her iki portalin alnlnda, gotie benzer ebekeli daire pencereler, mihrabn ke stunlarnda gotie benzer balklar, ok garip grnlerdir. A. Gabriele gre bunlar, Doudan, belki Kbrstan gelen etkiler olabilir. Palmet, lotus gibi nebat sslemeler yannda geometrik yldz ve gemeler de nemli bir yer kaplamaktadr. Burada, Konya Sahip Ata klliyesinden sonra ilk defa bir camide ifte minareli portalin grn, sslemelerdeki deiik kompozisyon ve gotik etkiler bir yeniliktir. Halen Nide Dar Camiide

1099

bulunan minberinin kitbesinde Eb Sait Bahadr Han ile camiyi yapan ustalar Hoca Ebubekir ile Sungur Aann adlar yazldr, tarih yoktur. Kk boyda, sedef kakmal, sade bir minberdir. Ertanallardan kalan yaplarda, Seluklulardan farkl yeni bir slubun douu kendini belli etmektedir. Osmanllardan sonra en kudretli ve devaml Trkmen Beylii olan Karamanoullan (1256-1483) Seluklu Devletinin yerine gemek iin ok iddial olduklarndan, Seluklu slup ve geleneini en ok onlar devam ettirmitir. Cami mimarisi bakmndan Karamanoullar, sistemli bir gelime ile belirli bir yenilik getirmemilerdir. Payeler ve kemerler zerine dz at ile rtl, bazen mihrap n kubbesi olan camiler ve tek kubbeli camiler oktur. Karamanllarn ok tamir gren Aksaray Ulu Camii (1431) ise, yatk dikdrtgen plnda, kbleye dikey be nefli bir yap olup, mihrap nnde yelpaze pandantifli kubbe ve ayn eksende ikinci blm kubbesinden gayr, neflerin beer blm de apraz tonozlarla rtldr. Portali bat yandan almtr. Zengin sslemeli aa minber, Seluklu yaps olup, II. Klarslannn harap olan camiinden buraya getirilmitir. Camiinin avlusu yoktur. Konyada, XIII. yzyln ilk yarsnda yapld tahmin edilen bir camiden, 1332de geniletilip yenilenerek bugnk eklini alm olan pliki Camii de, Karamanl devrinde Hac Ebubekir tarafndan yaptrlmtr. Yatk dikdrtgen cami, mihraba dikey yedi nefli olup, orta nef pandantif kubbe, yan nefler ikier apraz tonoz ve mihrap duvar nnde dz tonozla rtldr. Mermer Osmanl mihrab altnda topraa gml eski ini mozaik mihrabn bir ksm grlebilmektedir. Medreselerde Seluklu gelenei, en ok Karamanllarda canl kalmtr. Bunlardan Aksarayda Zinciriye Medresesi (1336), drt eyvanl, revakl avlusu, in mozaik izleri grnen kble eyvan ve bunun iki tarafnda oval kubbeler ile dikkati eker. Abidev portal, Seluklu zelliklerini devam ettiriyor. Ermenakda, Emir Musa Beyin 1339 tarihli ok harap durumdaki Tol Medresesi de, iki eyvanl revakl avlusu ile klsik plna uygundur. Portal, giri eyvannn iine alnmtr. Mukarnas dolgularn altnda kitbe ve kare pencere ile ok yksek portal, Seluklulardan farkl olup, alak bir kemerle ieri almaktadr. Karamanda, Sultan I. Muradn kz ve Karamanolu Alaeddin Beyin hanm Nefise Sultan tarafndan, 1382de, mimar Numan bin Hoca Ahmede yaptrlan Hatuniye Medresesi de, iki eyvanl, revakl avlusu ile ayn pln devam ettiriyor. Kuvvetle ileri frlayan abidev, beyaz mermer portalin drt sra bordr, Erzurum ifte Minareli Medrese ve Sivas Gk Medrese portallerinin bordrlerini sade ve yavan bir slpla tekrarlamaktadr. Beyehir Erefolu Camii ve Ta Medrese portalleri de bu gruba girer. Nidede Ak Medrese (1409) iki katl iki eyvanl tamamyla simetrik pln ile Seluklu medreselerine uygun olmakla beraber, yksek abidev portali ve ikinci katta ift ka kemerli galerilerle dar alan cephesi, adeta bir saray andrr. Bursa, ekirgede Hdavendigar Camii cephesi ile gzden kamayan benzerlik, eseri yaptran Karamanolu Ali Beyin, Bursada, Sultan Murad Hann yannda geirdii yllardan gelmektedir. Kendisi de, elebi Sultan Mehmedin kz ile evlenerek akrabaln kuvvetlendirmitir. Akmedrese portali, dik gen mukarnas ni zerindeki ka kemeri, gemeli kaval silmelerle yan duvarlara oturan sivri revak kemerleri ve arkas pencereli kble eyvan ile mimari bakmdan yenilikler ortaya koymaktadr. Avlunun ortasnda bir de kuyu vardr. Medresede kt tamirler sonunda, cephenin ekli bozulmutur, hlen mzedir.

1100

Kayseri, Hatuniye Medresesinde (1432) pln, kk farklarla Seluklu medreselerine benzerse de Korent ve yon balklarnn kullanld mimaride epey deiiklik olmutur. Cephenin sa kanad, tamamen eme haline getirilmitir. Bundan bir yl sonra, Karamanda II. brahim Bey tarafndan tamamlanan (1433) imaret, mescit, medrese, darl-kura ve tabhane ile brahim Beyin kmbedini iine alr. Seluklulardan daha sade ve sslemesiz yelpaze pandantiflerle byk kubbe, geni orta blm rtmekte olup, daha sade bir st kat vardr, revak yoktur. ikin sivri kemerli portalin satrlk sls kitbesi ve sslemeleri de, Seluklulardan farkldr. in mihrab, stanbulda inili Kkte bulunmaktadr. `Kmbette brahim bey ve iki oluna ait, zengin al sslemeli lahit vardr. maret, Karamanllarn en zengin eserlerindendir. Karamanda bunun ncs olan, XIV. yzyl ortalarndan kalma Musa Paa Medresesi, stunlar zerine revaklarla, orta blm kubbe rtl simetrik bir yap idi. Giriin sanda ykselen minaresi de imaretteki minarenin tam benzeri idi. Bu medrese, 1927de yktrld. Eyvanl medreseler gibi, onlarn kubbeli medreseleri de Seluklu geleneini devam ettirmektedir. Konyada Karamanllar, iinde Kuran renmek ve namaz klmak iin iki Darlhuffaz yaptrmlardr. Bunlardan Hasbey Darlhuffaz (1421), tuladan kare bir mekan zerine Trk genleri ile oturan, olduka yksek bir kubbe ile rtldr. Tula duvarlar, yandan kesme ta, cephede ise geometrik yldz gemeler ve rg motifleri ile ilenmi mermer levhalarla kaplanmtr. Mermer levhalarn ou dklmtr. inde in mozaiklerden zengin mihrap, Seluklu geleneinin devamdr. erisi olduka karanlktr. Tarihi bilinmeyen Nasuh Bey Darlhuffaz, kesme tatan tek kubbeli olduka byk bir Karamanl yaps olup, nndeki kubbeli revak ksm yklm, akant frizli kemer ayaklar kalmtr. Sekizgen tamburun her kenarnda yuvarlak bir pencere duvarlarn stnde de iki sivri kemerli pencere arasna bir yuvarlak pencere alarak mekan iyice aydnlatlmtr. Burada, XV. yzyl Osmanl mimarisinin etkisi belli olmaktadr. Karamanl mezar antlarna gelince, 1391de ldrlen Karamanoulu Aleddin Beyin Karamandaki, kesme tatan on ikigen kmbedi, yivli konik bir at ile rtl olup ok haraptr. Bir cepheyi dolduran sade portali, st kenar dolanan yet kitbe kua ile Karamanllarn bu en abidev kmbedi, bir camiye bitiikti. Bunu balayan duvarn bir paras durmaktadr. Kmbet, btn ile Seluklulardan farkl bir mimari zellikte, sadelik iinde abidev grntedir. Konyada, 25 m. ykseklikteki gsterili Mevln Kmbedi de, Karamanllar zamannda son eklini almtr. 1273te Mevln lnce, olu Sultan Veled ve Seluklu emirleri ilk trbeyi mimar Tebrizli Bedreddine yaptrm, i sslemeleri de Abdlvahid tamamlamt. Drt kemer zerine mukarnasl kubbe eklindeki bu ilk trbe, tahminen 1397de, Karamanolu Aleddin Ali Bey tarafndan, stne silindirik gvde konik at ile in kaplamal yivli bir kmbet eklenerek ykseltilmitir. Akehirde, 1268de len Seyyid Mahmud Hayrannin kmbedi de, Karamanolu II. Mehmed Bey zamannda (1409) son eklini almtr. Tatan bir kaide zerinde, tuladan ok keli kasnakla, dilimli silindirik gvde ykselmektedir. renkli srl tula sslemeler, ayrca sonradan bunlar arasna yerletirilen yldz ve ha biiminde inlerle zenginletirilmi olan kmbedin, kabartma in kitbede ad yazlan mimar Asl bin Abdullah, belki de daha nce, Konya Mevln kmbedine de son eklini veren mimar olabilir.

1101

Konyada Fakih Dede ve Kalenderhane gibi dier XV. yy. Karamanl kmbetleri de, kesme tatan sekizgen gvde zerine tuladan piramit klhlar ile Seluklu tiplerini devam ettirir. Candaroullar Beyliinde, XIV. yy.n tek kubbeli ve Osmanllardan gelen ters T biiminde, kanatl camiler, onlarn hakim olduu Kastamonu blgesinde grlr. Bunlardan, kare mekn zerine tromplu kubbe ile rtl bn Neccar Camiinin (1353) kubbeli son cemaat yeri, 1943 depreminde yklmtr. Zengin ilemeli kap kanad, Ankaral nakka Abdullah bin Mahmudun eseridir, 1356da yaplmtr. Kastamonu yaknnda, Kasaba kynde, Emir Mahmud Beyin, 1366da yaptrd direkler zerine kk, ahap rtl camii, dtan ok basit grnmekle beraber, iinin ok renkli kalem ileri ile tavan sslemeleri artc bir tazelik ve gzelliktedir. Ta mihrabnn sslemeleri, Sinop Ulu Camiinden gelmektedir. nce ilemeli kap kanatlar ise, yine Ankaral Abdullah bin Mahmudun eseridir. Candarllarn sonuncusu smail Bey (1443-1460), Kastamonuda, cami, trbe, medrese, imaret, han ve hamamdan ibaret bir klliye yaptrm, bunun plnl ve nnde, ortadaki yivlenmi be kubbeli son cemaat yeri bulunan camii, 1454te tamamlanmtr. Arka arkaya ayn ykseklikte iki kubbe ve ndeki kubbenin iki yannda orta mekna birer kk kap ile alan tonozlu, asimetrik meknlar halindedir. Ortas ak (opaionlu) birinci kubbe mukarnasl pandantifler, mihrap nndeki kubbe, mukarnasl tromplar zerine oturmaktadr. Medresenin kitbesi (1475) Osmanl devrini gsteriyor. Avluyu ve kubbeli dershanenin nne eviren ahap revaklar yklmtr. Kesme tatan salam duvarlar zerine yelpaze yivli tromplarla tula kubbeli cazip trbe, 1460tan nce tamamlanmtr. Ftih Kastamonuyu alnca, smail Beye, Yeniehir, negl ve Yarhisar tmar olarak vermi, sonra kendisi Filibeye gnderilmi ve lnce, orada gmlmtr. Bu sebeple trbede akrabalar ve onun koruduu baz limler yatmaktadr. indeki on kadar ta lahdin sls kitbeleri ok itinaldr. Germiyanllarn merkezleri Ktahyada yaplan camileri, klsik plnda, nnde kubbeli son cemaat yeriyle tek kubbeli yaplardr. Kare mekn zerine Trk genleri ile oturan kubbesi ile 1477de, Ahilerden eyh Mehmed tarafndan yaptrlan Kurunlu Camii, bunlarn en eskisidir. Son cemaat yeri,ortada ayna tonoz, yanlarda birer kubbeden ibaret olup, ne doru aktr. limlerden shak Fakihin 1433 tarihli camii ile II. Yakub Beyin subas Hisarbeyolu Mustafa Beyin 1487 tarihli camii, gsterili cepheleri, itinal mimarileri ile gze arpar. Her camiin duvarlar kesme ta ve tula sralar ile rlm, yalnz Hisarbey camiinde, son cemaat yerinde, kesme talarn etraf krmz tulalarla evrilerek dekoratif bir etki salanmtr. Stun balklar Trk genlidir. Ta mihrabn etrafn eviren bir sra in iki renkli rumilerle, XV. yzyl zellii gstermektedir. Germiyanl emirlerinden Umur bin Savcnn bir rasathane olarak 1314te yaptrd Vacidiye Medresesi, Seluklularn kubbeli medreseler grubuna girer. Kubbeli giriin solundaki tonozlu odada, rasat aletlerinin konulaca yerler bellidir. Trk genlerine oturan byk kubbenin ortasnda rasat iin geni bir opaion altnda havuz vardr. Byk eyvann iki tarafndaki, ortalar ayn ekilde ak kubbeli odalar dershanedir. Tonozlu talebe hcreleri, orta kubbenin iki yanndadr. Sadaki hcreler yklmtr. Germiyanllarn ilk yaps olan medrese, kuvvetle ileri frlayan sivri kemerli sade portali ve saylar azaltlm meknlar ile

1102

Beylikler devri iin karakteristiktir: Bugn mze olarak kullanlmaktadr. Germiyanllardan II. Yakub Beyin (1390-1428) yaptrd kendi trbesini de iine alan, medrese, mescit ve imaretten ibaret klliyenin tam tarihi belli deildir. Ortas ak byk bir kubbe ile rtl adrvanl hol, yanlarda ikier kk kubbeli mekn ve arkada kubbeli bir eyvanla, ilgi ekici bir pln vardr. Yan kubbelerden birer tanesi de, eyvan biiminde ortaya ak olup, soldaki mescittir. Mihrabn arkasnda, kk bir kubbe halindeki trbe, parmaklklarla ayrlmtr. Yakub Beyin lahdindeki inilerden birka, XV. yy.dan, fakat byk ksm son tamirlerden kalmadr. Bylece, ortadaki byk kubbeli, adrvanl, hole taraftan alan kubbeli eyvan ve kemerle dar alan, kubbeli sahanlk eklindeki giriin iki yannda kubbeli birer oda ile ok deiik ve ilgi ekici bir pln gsteren Yakub Bey imareti, Germiyanoullarnn en byk eseridir. Bugn ktphane olarak kullanlmaktadr. Ana hatlar ile pln tipi, kanatl camiler grubuna girer. Germiyanllar, Osmanl mimarisinin etkisinde eserler meydana getirmiler, yalnz ilk yllardan kalan rasathane, bir yenilik olmutur ve Seluklu geleneine baldr. Germiyanl emirlerinden Saruhan ve Aydn beyler fethettikleri yerlerde, sonra birer beylik kurmulardr. Saruhanllar, merkezleri Manisada belki btn Beylikler devrinin en nemli ve ilgi ekici cami plnn meydana getirmilerdir. Ishak Beyin 1376da medrese ve trbe ile birlikte klliye olarak yaptrd Ulu Camii, birok nemli gelimelerin balangc olmutur. Burada, klm halde tekrar ortaya kan revakl avlu ksm, camii ile hemen hemen bir plnn iki yars halindedir. Mihrap duvarna paralel yedi blml drt neften ibaret camide, mihrap duvarna bitiik iki stun ve alt payenin meydana getirdii sekizgen ema zerine kemerlere oturan, 10.80 m. apnda pandantifli mihrab n kubbesi, nef boyunca bunlar kesmektedir. Camiden bir duvarla ayrlm ortas havuzlu avlu da kubbe ile ayn geniliktedir. Kubbeyi ve avluyu yandan eviren dier blmler, stunlar zerine kubbeye benzer kk apraz tonozlarla rtldr. Stunlarn balklar spoli (korent) ve orijinal mukarnasl olarak karktr. Mihrap n kubbesinin gelimesi bakmndan pln, Artuklularn Silvan (1157) ve Kzltepe (1204) Ulu camilerine balanmaktadr. Karakoyunlulara malettiimiz Van Ulu Camiinde, kare bir pln zerine oturan kubbe ile ayn gelime grlr. Manisa Ulu Camii, sekizgen ema zerine oturan merkez kubbesi ile toplu ve geni bir mekn yaratlmas yolunda Bat Anadoluda grlen yeni bir gelimedir. Camiye girince mihrabn karsna rastlayan kemer yivlenerek belirtilmi olup, bir tak gibi byk kubbeye almaktadr. Kble duvarnda kemer ayan tayan Korent balkl iki stun arasnda basit mihrap, camiin mimarisine gre orijinal olmayp sonradan yaplm gibi grnyor. Buna karlk eitli yet ve kitbelerle abanoz aacndan, ince detayl zengin sslemelerle minber, Antepli Mehmed bin Abdlaziz ibn el-Dikknin eseridir. Ayn usta, bundan 24 yl sonra, daha gelimi bir slpla, Yldrm Beyazd iin Bursa Ulu Camiinin ahane minberini yapmtr. Camiden tamamyla ayr ve son cemaat yerini de iine alan revakl avlu, Camii meknnda olduu gibi Osmanl mimarisinde gelitirilen yeni bir cami tipinin balangc olmutur. Buradaki merkez kubbe ve revakl avlu sismeti, Edirnede, Sultan Murad II.nin erefeli Camiinde (1447) byk orta kubbe yanlarda ikier kk kubbe ve kubbeli revaklarla evrili adrvanl avlu ile kuvvetli bir ilerleme gstermitir.

1103

Renkli ta kakmalarla ssl kuzey portali, Ishak Beyin 1376 tarihli kitbesini tamaktadr. Avlunun bu cephesi, iki sra pencerelerle almtr. Srl tulalarn deiik dizilmeleri ile renkli, gsterili minare, avlunun bat duvarna bitiiktir. Ayn tarafta bulunan bat kapsndan medreseye, apraz tonozlu bir koridorla geilir. Tek eyvanl, iki katl, asimetrik medrese, kuzeye bakan dar ve uzun ok sade portali ve minareye bitien cephenin iki yannda birer eme ile dikkati eker. Mimar Emet bin Osmann ad, Ktahyann kazas Emetle ilgili olabilir. Kitbesine gre medrese, camiden iki yl sonra yaplmtr. Evliya elebiye gre, Saruhanllarn Nifteki (Kemal Paa) Emet Camiinin mimar da Emet bin Osmandr. Medresede, avlunun sol tarafnda, Ishak Beyin, kaps koridora alan trbesi nnde tonozlu bir cenazelikle kare pln zerine pandantif kubbelidir. 1388de len shak Bey ortada, hanm ve oullar yanlardaki lahitlerdedir. Kapsnda, sivri kemerli alnlkla kitbe, geometrik yldz gemelerle ssldr. Klliye, cami plnna dorudan doruya bal olmayp, bat yanna eklenmi durumdadr. lyas Bey Mescidi (764/1362) ise, kare mekan zerine, tromplu bir kubbe nnde, yanlar duvarla kapal iki kubbeli son cemaat yeri ile kitbesi belli en eski Saruhanl eseridir. Revak Sultan trbesi de, iten tromplu kubbe, dtan piramit at ile rtl tarihsiz bir Saruhanl yapsdr. Manisa ve civarnda bulunan dier Saruhanl eserleri, belli bir yenilik getirmiyor. Aydnoullarnn yaptrd ilk eserlerde Seluklu etkisi kuvvetini gstermekte ise de, sonuna doru yeni fikirlerin ortaya ktn belli eden eserler vardr. Aydnoulu Mehmed Beyin, Birgideki Ulu Camii, 1312 kesme tatan be nefli bir yap olup, daha geni orta nef, tromplu mihrap n kubbesi ile iyice belirtilmitir. Bunun dnda nefler, tamamen stunlar ve kemerler zerine ahap meyilli at ile rtldr. D cephesi ve portali ok sadedir. Allmam ekilde gneybat kesinde ykselen minare, firuze srl tulalarn baklava ve zikzak biiminde sralanmas ile sslenmitir. Caminin Seluklu geleneine balanan, firuze ve koyu mor renkli geometrik yldz ve gemelerden rneklerin hakim olduu mozaik inili mihrabnda, yalnz tek bir bordr, ifte kvrk dall rumilerle ssldr. Kubbenin orta nefe bakan kemerinin ke dolgularnda da bir ayet kitbesi ve geometrik rneklerden iki renkli in mozaikler grlr. Ceviz aacndan panolarla ivisiz gemeli ahane minber de, Seluklu slubunu devam ettiriyor. Kitbesine gre camiden sekiz yl sonra 1320de, Muzafferiddin bin Abdlvahid ustann eseridir. ok ince detayl kvrk dallar, rumi ve palmetlerle geometrik yldz ve gemelerden rneklerle ilenmitir. Ayn ustann eseri olan ift pencere kapaklarnda da deien rneklerle ince detayl sslemeler grlmektedir. Caminin son cemaat yeri sonradan yaplmtr. Aydnolu Mehmed Beyin Camiinin bat cephesinde, minarenin paralelinde bulunan, 1334 tarihli trbesinin kare pln zerine pandantif kubbesi ve kasna, lacivert srl tulalarla sslenmi, bunlarn ou dklmtr. Pencere kenarlarnda firuze ve lacivert inilerden, yldz biiminde ssler vardr. Kubbenin tam ortasnda, mozaik iniden, yuvarlak bir madalyon grlr. Aydnoullarnn en nemli eseri, merkezleri Selukda (Efes), 1374te yaplan Isa Bey Camiidir. Saruhanllarn Manisa Ulu Camiinden iki yl nce, Aydnolu sa Bey tarafndan, kitbesinde, aml olduu belirtilen mimar Ali bn el Dmakye yaptrlmtr.

1104

Dz ahap atl revaklar ve ortada sekizgen havuzu ile revakl avlu, Manisadan nce burada grlr. Halen revaklar kaybolmu, avluyu eviren on iki stun kalmtr. Camide mihraba paralel, dz ahap atl, hlen ak iki uzun nef, ortadan iki kubbe ile kesilmitir. Mihrap nndeki kubbenin gen pandantifleri, frze, koyu mavi ve kahverengi mozaik inilerle kk altgen levhalarla dolgulu, altgen yldzlardan geometrik bir rnekle ssldr. Kubbenin sekizgen kasnanda, paralar halinde, firuze inlerden mukarnas dolgular vardr. Bunlar Seluklu slubuna bakar. Camiinin pln, am Emeviye Camiinden gelen Diyarbakr Ulu Camiine ve Artuklu Camilerine dayanmaktadr. Nefleri ayran drt granit stundan nn orijinal mukarnas balklar, birinde kompozit bir Roma bal vardr. Cami, Geen yzylda Kervansaray haline getirilerek, mihrap yerinde bir kap alm ve mihrabn st ksm, zmirde Kestane Pazar Camiine konulmutur. Dou ve bat portallerinde birer tula minare vard. Doudaki yklm, batdaki tamir grmtr. Burada, Nide Sungur Bey Camiinden sonra, beylikler Devrinde ikinci defa ifte minareli bir cami ile karlayoruz. Cami ve avlu boyunca uzanan, mermer kapl, ok gsterili ve abidev bat cephesi, iki katl pencere sralar ile canlandrlm olup, dier kk ldeki Beylikler devri camilerine nispetle ok daha byk ldedir ve Seluklulardan etki almaktadr. Daha yksek olanlar ve uzun portal, cami ile avluyu ayran snrda, mermer ve renkli ta sslemeleri ile mukarnas sralar zerine, yivlenmi kavsaral bir ni halindedir. Kemerden yukar mermer kaplamalar dklmtr. Yksekteki portale gtren merdivenlerin iki tarafnda sralanan alak niler belki de dkknlard. Abidev cephede, renkli talarla ssl pencereler arkadaki meknla balantl deildir. Bunlarda birbirinden farkl mukarnas ve eitli ta sslemeler arasnda, Zengilerin dml gemeleri de gze arpar. Burada, Bursa, Edirne ve stanbulda ilk byk Osmanl camilerindeki cephe mimarisinin ncl durumu vardr. Beylikler Devri mimarisinde, Bat Anadoluya yaklatka artan yenilikler ve kuvvetli gelitirme iradesi, Osmanllarda en yksek ifadesini bulmutur. Aydnoullarnn, nnde son cemaat yeriyle tek kubbeli dier camileri, genel tablo ierisinde ayr bir zellik gstermezler, trbelerde de durum ayndr. Anadolunun en gneybatsnda Beylik kuran Mentee Trkmenleri de mimaride komular Aydnoullarndan geri kalmayan bir canllk gstermilerdir. Erhan Bey zamannda, 1330da Milsta yaplan Hac lyas Camii, dz ahap atl olmakla beraber, btn cepheyi kaplayan, kiremit rtl, kubbeli son cemaat yeri ile nem kazanr. Kubbeleri tayan payeler, yan kubbeler nnde, arada birer stunla ift sivri kemer halinde, orta kubbede ise yksek ve geni bir sivri kemer olarak deiik bir ritmle ne almaktadr. Bat yannda, ak bir merdiven zerindeki balkon biiminde minaresi, Mils iin karakteristik olmutur. 1378de Ahmed Gazinin bol spoli malzeme ile yaptrd Milas Ulu Camii, payeler zerine kbleye dikey uzanan nefli bir yap olup, doudaki apraz tonozlarla batdaki nef ve mihrap n kubbesi ile daha geni ve yksek orta nef, dz tonozla rtlmtr. Pln, Seluklu camileri geleneine baldr. Mihrap n kubbesi, yedi sra basit mukarnas dolgulu pandantiflere oturmaktadr. Minaresi dtan merdivenli balkon eklini tekrarlyor. Osmanllarn ilk fetih ylnda, Yldrm Bayezidn Mentee valisi Hoca Firuzun, Milsn en muhteem eseri olarak 1394te yaptrd Firuz Bey Camii de, Menteeli mimarisi iinde grlebilir.

1105

Bunun pln, Osmanllarn ilk yllarnda, daha Bursada Orhan Camiinde (1339) gelimi olarak grlen biiminde sralanm kubbelerle, yan meknl veya zviyeli camiler grubuna girer. znikte, Nilfer Hatun mareti (1388) de ayn plnda yaplmtr. Firuz Bey Camiinde, payeler zerine be sivri kemerle btn kuzey cephesini kaplyan son cemaat yeri, orta blmde bir kubbe ve yanlarda iki kemer boyunca birer tonozla rtlmtr. Ortadaki kemer, Bursa Orhan Camii son cemaat yerinin orta kemeri gibi zikzak biiminde yivlidir. Yandaki kemerlerin altnda geometrik yldz ve gemelerle drt korkuluk ebekesi ve kemer ayaklarnn mukarnas konsollar ile zenginlik artrlmtr. Dierlerinden daha alak olan giri blm, i ie kareler halinde, bindirme teknii ile tatan bir rt ile tanmaktadr ki, hemen yaknnda bulunan bir Roma mezar yapsnda ayn teknik grlr. Giri blmnn iki yannda, mukarnasl yivli tromplarla birer kubbeli oda sonra biraz deiik tromplarla mihrap n kubbesinin rtt ileri knt yapan asl mekn yer alr. Drt taraftan mukarnas bordrle evrili ve be sra mukarnasl mihrap nii, porfir ke stunlar, ni iinde yaz ve kandil motifleri, ke dolgularnda rumi ve palmet kabartmalarla ahne bir slp gsterir. Buradaki rum ve palmetler sonra Bursa bidelerinde in ve ta olarak devam ettirilmitir. Mihrap pervazna dikey olarak mimar Musa bin Abdullah ile nakka Musa bin Adilin adlar yazldr. Minber yenidir. ki kat halinde, deiik kemer ve sveli pencerelerle cami, dtan gri, yeil, sar, mor damarl ve benekli mermer bloklarla kaplanm zengin mukarnasl pencereler renkli kama ta gemelerle sslenmitir. Bat taraf pencereleri sadedir. Mukarnas bordrl ve renkli kilit talar ile ssl dar ve uzun bir portali vardr. Firuz bey Camii, pln ve mimarisi bakmndan getirdii yeniliklerle, XIV. yy. sonundaki erken Osmanl camilerini etkilemitir. Camiin yannda, bir sra halinde uzanan kubbe, apraz tonoz ve beik tonozla rtl 12 odal, basit medresesi harap durumdadr. Yldrm Beyazddan sonra tekrar beylik haline gelen Menteelilerden lyas Beyin, 1404te Balat (Milet) da yaptrd Cuma Camii, 14 m. apndaki tromplu kubbesi ile, tek kubbeli camilerin gerekten en abidev ve gsterili eseridir. Kare plndan kubbeye gei geni Trk genleri ile balayp, mukarnaslar ve istiridye biiminde tromplarla nihayetleniyor. Tromplarn sslemeleri ve dolgular birbirinden farkldr. 7,35x5,20 m. boyutlu muhteem mihrap, birok bordrler ve mihrap niinin alt sra mukarnaslar ile mekna hakimdir. Ana cephenin ve son cemaat yerinin yerini alan, eyvan gibi byk kemerlerle evrilmi blml portali, mermer ebekeler ve renkli kama talaryla ok caziptir. Seluklu havasn tar. Bursa kemeri ile ieri almaktadr. tamamyla mermer kaplamal cepheler, iki sral ikier pencereli olup, herbiri farkl sslemelerle ilenmitir. Oluklu silmeler, aadan yukar, iki pencereyi iine alr. ok itinal ve kaliteli ta sslemeler, Firuz Bey Camiinden daha ok gelimitir. Evvelce bakr kaplamal olan kubbe, 1905 tamirinde kiremitle rtlmtr. Cami kuzeyinde bir trbe ve yanlarda medrese odalar ile klliye halinde idi. Trbesi harap olmu, medrese odalarndan douda yalnz biri kalmtr. Buradan klliye fikri, ak revakl avlu, iki katl pencereler, mermer kaplama ve renkli ta sslemeler, erken Osmanl mimarisini etkilemi olmaldr. Fakat znik Yeil Cami (1378) mimarisi de lyas Bey Camiine etki yapmtr, denebilir. Mnasebetler karlkl olmutur. Ahmet Gazinin, 1375te, Peinde, kesme ta ve moloz tandan yaptrd medrese, revaksz havuzlu avlunun etrafn eviren dz tonozlu on hcre ile, byk eyvann yerini alan Ahmet Gazinin

1106

kubbeli trbesinden ibarettir. Gneyde, iki yandaki merdivenler dz toprak dama gtrr. Trbenin iki yanndaki odalarn stnde ikinci bir kat vardr. Sivri kemerli gotik portal, cepheden ileri frlayan abidev bir grntr. Trbe de, gotie alan geni, sivri bir kemerle avluya almaktadr. Ke dolgularnda bayrak tutan iki arslan kabartmas ile birer ta levha vardr. Sadaki bayrakta, Ahmet Gazinin ad yazldr. Nide Sungur Bey Camiinin (1335) kuzey portali ve pencere ebekelerinde grlen gotik etkiler, ondan krk yl sonra, Peinde Ahmet Gazi Medrese ve trbesi potalinde kendini belli etmektedir. Bunlar Akkda ve dier ehirlerde, bir de Kbrsta bulunan katedrallerle, dou gotiinden gelen etkilere balanabilir. Pein ve civarnda, Menteelilerin, nnde apraz tonozlu son cemaat yeriyle Kepez Yelli Cami, Turgut kynde lyas Bey Camii gibi tek kubbeli dier camileri, tonozlu odalar ve tonozlu bir eyvanla surlar dnda Karapaa Medresesi ile Kepez mevkiinde ayn plna benzer dier bir medrese rahlesi, mimari bakmndan belirli bir yenilik getirmez. Beylikler devrinde, Anadolu Trk Mimarisinde ortaya kan ve batya doru uzadka daha fazla beliren btn yenilikler ve balang halindeki slup gelimeleri, yine bu beyliklerden biri olup, sonralar hepsine hakim olan Osmanllarn elinde en iyi ekilde deerlendirilip, dnya apnda bir Osmanl Trk Mimarisinin yaratlmasna yol amtr.

KAYNAKLAR ASLANAPA, Oktay: Trk Sanat, C. I, II, stanbul 1972-1973. ERDMANN, Kurt: Zur trkischen Baukunst seldschukischer und osmanischer Zeit stanbuler Metteilungen, 8, 1958, s. 1/39. GABREL, Albert: Monuments turcs dAnatolie, 2 cilt, Paris 1931-34. GABREL, Albert: Voyages archeologiuques dans la Turquie Orientale. Avec un recueil dinscriptions arabes par Jean Sauvaget. Paris, 1940. KURAN, Aptullah: Anadolu Medreseleri, C. I, Ankara, 1969. BAKIRER, mr: Anadoluda XII. yzyl tula minarelerinin konum, ekil, malzeme ve tezyinat rnekleri, (A study on thirteenth century brick minarets in Anatolia) Vakflar Dergisi, IX, 1971, s. 337365 ing. zet). ERDMANN, Kurt: Das anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Teil I. Katalog. Text, Abbildungen. Berlin 1961. (2. Cilt). stanbuler Forschungen Bd. 21. OTTO-DORN, Katharine: Bericht berdie Grabung in Kobadabad 1966, Archaologischer Anzeiger, 1969, 438-506. ZERGN, M. Kemal: Anadoluda Seluklu kervansaraylar, Tarih Dergisi, 20, 1965, s. 141170. TURAN, Osman: Seluk Kervansaraylar, Belleten, X, 1946, s. 471-495. GLCK, Heinrich-DIEZ, Ernst: Die Kunst des Islam. Berlin, 1925. (Propylaen Kunstgeschichte V. ). GRUBE, Ernst: The World of Islam. New York, 1967.

1107

KAFESOLU, brahim: Seluklu Tarihi. stanbul 1972. KAFESOLU, brahim: Seluklular Maddesi 1964, Isl. Ansk. KHNEL, Ernst: Die slamische Kunst, u kitapta: A. Springer, Handbuch der Kunstgeschich der Kunstgeshichte Die aussereuroplische Kunst. Leipzig, 1929, s. 369-548. Die Kunst des Islam. 2. Bask, Stutgart, 1962. AKOK, Mahmut: Diyarbakr Ulucami mimar manzumesi, Vakflar Dergisi, VIII, 1969, s. 113139. ALTUN, Ara: Mardinde iki Artuklu Medresesi, Sanat Tarihi Yll, III, 1969-70, s. 253-263. BAKIRER, mr: Anadoluda XIII. Yzyl tula minarelerinin konum, ekil, malzeme ve tezyinat rnekleri, (A Study on thirteenth century brick minarets in Anatolia). Vakflar Dergisi, IX, 1971, s. 337365 (s. 363-65 ng. zet). ELDEM, Halil Edhem: Anadolu Seluklular devrinde mimari ve tezyini sanatlar. Ankara (t. s. ), (Trk Tarihinin Ana Hatlar, seri I, No. 4). ERDMANN, Kurt: Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, 2 cilt, Berlin, 1962. ORAL, M. Zeki: Konyada Ald-din Camii ve Trbeleri, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, 1956 (1967), s. 45-75. OTTO-DORN, Katharina: Bericht ber die Grabung in Kobadabad 1966 Archaeologischer Anzeiger, 1969, 438-506. ZERGN, M. Kemal: Anadoluda Seluklu Kervansaraylar, Tarih Dergisi, 20, 1965, s. 141170. TURAN, Osman: Seluk Kervansaraylar, Belleten, X, 1946, s. 471-495. GEL, Semra: Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara, 1966.

1108

A. KLTR VE SANAT HAYATI Seluklu Dnemi Kltr Ortamndan Bir Kesit: XII. Yzyl / Prof. Dr. Aynur Durukan [s.724-742]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye

Anadolu Seluklu Dneminin ilk evresinin (1075-1192) siyasal ve kltrel tarihini ksaca ortaya koymaya alacam bu yazy hazrlarken karlatm sorunlarn banda, Seluklu Dneminin erken safhasna ait kaynaklarnn ok snrl olmas gelmitir. Bununla birlikte, mevcut dnem kaynaklar (yapm kitabeleri, vakfiyeler ve tarihler bata gelmek zere) araclyla, yine de dnemin kltr ortam hakknda sylenebilecekler olduu kansndaym. Dnemin siyasal tarihi ile ilgili kaynak ve yaynlarn pek doyurucu olduunu sylemek mmkn deildir. Dnem tarih kaynaklarndan bn Bibi ve Anonim Seluknmenin1 yan sra, Azim, bn lEzrak, bn addad, Kamal al-din, Mateos, Michel ve Abul-Farac2 ile zellikle erken dnem hakknda nemli bilgiler ieren Bizans kayna3 belirtilebilir. Dnemin siyasal tarihi ve dolayl olarak kltr yaam konusundaki en kapsaml yaynlar, kltr yaamna ynelik baz verileri de deerlendirerek Seluklu dnemini yalnzca lkemize deil, dnyaya da farkl boyutlaryla tantan O. Turana aittir.4 Ayrca, E. Merilin bir kitabnda da, Seluklularn siyasal ve kltrel yaamna ynelik nemli bilgiler mevcuttur.5 Bu arada C. Cahenin, ikisi dilimize evrilmi baz yaynlarn da ihmal etmemek gerekir.6 Seluklu dnemi ticaret etkinliklerini ve sosyal yapsn ele alan kapsaml kitaplardan biri . Turana, dieri ise T. Baykaraya aittir.7 Erken dnemi pek iermemekle birlikte, Yakndou Ticareti konusunda en kapsaml yaynlardan biri de W. Heydin iki ciltlik kitabdr.8 D. Kubann iki kitab ile bir makalesi Seluklu kltr hayatna ve sanatna yeni bak alar getirmektedir.9 O. Arkn makalesinde, Seluklu kltr yaamnn genel bir deerlendirmesi yaplmtr.10 S. gelin bir makalesi ile benzer ierikteki iki kitabnda Seluklu kltr hayat ve sanat balamnda nemli deerlendirmelere yer verilmitir.11 Konu ile ilgili en son yaynlar olmas ve bir tarihinin gzyle kltr yaamna yaklalmas asndan A. Sevimin genel nitelikteki iki makalesini de unutmamak gerekir.12 Seluklu kltr yaamnn biimlenmesinde ba rol oynayan yap banilerine/kurucularna ynelik drt yayndan sz edilebilir. Bunlardan H. Cranein makalesi, Seluklu Dneminde bani konusuna genel bir giriten sonra, eserleriyle banilerin byk bir blmnn listesini veren ok nemli bir almadr.13 Bu almaya tarafmdan yaplan yeni bir yayn eklenebilir.14 Kadn banilere ynelik iki yayn bulunmaktadr.15 Seluklu kltr yaamnn olumasnda nemli katklar olan sanatlarla ilgili alt yayndan sz edilebilir. L. Mayerin slm mimarlarn ve ahap ustalarn tantan kitaplarnda Seluklu sanatlarnn bir blmne de yer verilmitir.16 Z. Bayburtluolunun ahap ustalarn, bata mimar ve mtevelliler olmak zere yapm etkinliine katks olan kiileri ele alan kitaplar bu konudaki en kapsaml

1109

almalardr.17 Z. Snmezin Seluklu ve Beylikler dnemi sanatlarn eserleri ve kitabeleriyle birlikte tantan kitab alandaki nemli yaynlardandr.18 Konuyla ilgili son yayn tarafmdan yaplmtr.19 Bu yaynlara karn, Seluklu kltr hayatnn elimizdeki veriler erevesinde tm boyutlaryla deerlendirildiini sylemek yine de mmkn deildir. Amacm, dnemin kltr ortamn tarihsel bir perspektif iinde ele almaktr. Bu nedenle, nemli tarihi olaylar ve kltrel etkinlikler bir arada sunulacaktr. Bir dnemin kltr yaamn tarihinden soyutlamann mmkn olduu kansnda deilim. Konuya tarihsel perspektif iinde bakmadan nce bir-iki hususu vurgulamak istiyorum. Anadolunun slmlama sreci Seluklulardan ok daha nceleri balamtr. zellikle Gneydou Anadolu blgesi sz konusu olduunda bu sreci Hz. mer (639-661) ve Emeviler (661-750) zamanna kadar geri gtrmek mmkndr. Gnmze gelen eserler balamnda rnek pek fazla deilse de, Anadolunun byk bir blmnn 1071 ylndaki Malazgirt Savan izleyen yllarda ele geirilebilmesinde bu oluumun nemli bir pay vardr. Nitekim, Diyarbakr, Mardin ve Urfa gibi yerlemelerimiz Seluklu Dnemi ncesinde byk lde slmlamt. Buralarda, bata Emevi ve Abbasilerin (750-869/898-930) egemenlikleri olmak zere eyhoullar (869-898), Hamdaniler (930-980), Bveyhiler (978-982), Mervanoullar (984-1085), Byk Seluklular (10861093) ile Suriye Seluklularnn (1093-1097) egemenliklerinden sz edilebilir. Bu slalere, Byk Seluklulara tbi olan nalolu (1097-1183) ve Nisanoullarn (1142-1183) da eklemek gerekir. Blgede, Trkmen beylii olan Artuklularn egemenlii ancak 12. yzyln son eyreinde balamtr (1183-1232; 1298-1393). Erken dnemde, anlurfa ilimize bal Harran nemli yaplarla donatlmtr. Kukusuz Trk egemenlii ncesinin en nemli eseri Diyarbakrdaki Ulu Camidir. lk yapmlar Antik Dneme geri giden Diyarbakr, Silvan, Mardin, Harputtaki surlar ve kaleler bu dnemlerde nemli onarmlar geirmilerdir (Resim 1). Ayrca, Diyarbakrn gneyinde, Yenikap yaknndaki Dicle Kprsnden sz edilebilir. Gney yznde, kemerler ile korkuluk arasndaki iekli kufi kitabesinden 1064-65 ylnda Kad Ebul Hasan Abdlvahidin ynetiminde mimar Ubeyde yaptrlm bir Mervanolu eseri olduu anlalmaktadr. 10 gzl bazalt talarla yaplm kpr 180 m. uzunluundadr. Seluklu sanat yerine Seluklu Dnemi sanat kavramnn kullanlmas daha doru olacaktr. nk, Anadoluda Trkmenler arasnda egemenlik mcadelelerinin yaand 12. yzylda, Seluklular dnda zellikle iki nemli beylikten sz etmek gerekir (Resim 2). Bunlardan biri olan Artuklular Gneydou Anadolunun hakimi konumundadrlar. Ancak, asl mcadele Orta Anadoluda, zellikle Seluklularn Konyay bakent yapmalarndan sonra Danimendoullar (1095-1175/80) ile yaanmtr. Ayrca, Dou Anadoluda, byk lde Seluklulara tbi olan iki beylik, Saltuklular (1080-1201) ve aklc politikalar sonucu uzun mrl olan Mengcekoullar (1071-1252), dnemin nemli eserlerine damgalarn vurmulardr. 12. yzyla aslnda sanat etkinlikleri asndan egemen olan Seluklular deil, bata Artuklular ve Danimendliler olmak zere beyliklerdir. Bu dnemi belki de, Seluklu Devletinin egemenlii altndaki beylikler safhas olarak grmek daha doru bir yaklam olacaktr. 12. yzylda yapm etkinlikleri byk lde sultanlarn ve beylerin patronluunda gerekletirilmitir. Bu kiilerin dnem kaynaklar araclyla kesin olarak belgelenebilen eserlerinin

1110

says 134tr. Bu eserlerin byk bir blm antsal lekte tek yaplardr. Bu eserlerin ortaya konmasnda 38 baninin yan sra, yapm yneticileri ve sanatlarn da nemli katklar vardr. Ne yazk ki dnemin mimarlk rnlerinin yardan ou gnmze gelememitir. Bu nedenle, banilere kyasla yapm yneticisi ile sanat ad ve nleri daha snrl kalmaktadr. Kitabe ve vakfiyeler araclyla saptayabildiim yapm yneticisi says 7, sanat says ise 5dir. Sz konusu yapm yneticisi ve banilerin kimisi birden ok eserin yapmnda almlardr. Sadece bu veriler dahi, dnemin yapm etkinliklerinin boyutu ve ierii hakknda yeterince fikir verebilmektedir. Mimari alandaki rnlerin zenginlii ehir yaamnn canlln ve boyutlarn ortaya koymaktadr. Seluklu evresinde bakent Konyann yan sra, zellikle lkeleraras youn ticaret ilikileriyle gelien bata Kayseri, Sivas, Malatya ve Diyarbakr olmak zere birok ehirde kalabalk bir nfusun barnmaya balad ve gelimi ehir yaamnn gerei olan hemen her tr yapnn ina edildii anlalmaktadr. Yapm etkinliini belki baz ana balklar altnda vermek konuyu daha anlalr klacaktr. Yap trleri olarak dokuz ana grup karmza kmaktadr: 1) Askeri yaplar: Surlar, kaleler ve ehir kaplar; 2) dari yaplar: Saraylar ve kkler; 3) Dini yaplar: Camiler, mescitler ve namazghlar; 4) Eitim yaplar: Mektepler, medreseler, darlhadis ve ktphane; 5) Salk yaplar: Maristan; 6) Dini ve sosyal yardm kurumlar: Darlacezeler; hnkah, tekke ve zaviye trnde tarikat yaplar; 7) Ticaret yaplar: ehir ii ve d hanlar, bedesten ve arlar; 8) Su yaplar: Hamamlar ve emeler; 8) Dier bayndrlk yaplar: Kprler; 9) Mezar yaplar: Trbeler. lgin olan bir zellie de iaret etmek istiyorum. Seluklu Anadolusunda, Osmanllar da dahil olmak zere Anadolu ve Anadolu dndaki tm slm evrelerinden farkl olarak yapm etkinliinin odan camiler deil, tm etnik gruplardan byk kitlelere hizmet veren ticaret ve salk yaplar oluturmutur. Orta a dnya ticaretinin en nemli ortaklarndan olan Seluklular, yalnz devlet politikasnda deil, sanat etkinliklerinde de en byk arl ticarete vermiler ve doudan batya, kuzeyden gneye Anadoluyu kateden ana ticaret, hac ve sefer yollarn ok sayda ehir d hanlaryla sslemilerdir. Sslemilerdir diyorum, nk bu yaplar yalnz biimsel ve ilevsel zellikleriyle deil, mimari sslemeleriyle de dneme damgalarn vurmulardr. Seluklu sslemecilii en baarl rneklerini ta malzeme kullanm ile vermitir. Bunu hem yerleimlerdeki hemen her tr yapda, hem de ehir d hanlarnda her boyutuyla 12. yzyln 2. yarsndan balayarak bulmak mmkndr. Ayrca, bata camilerdeki minberler ve rahleler olmak zere birok yapnn kap kanatlar ve pencere kapaklarnda ahap iiliinin de yetkin rnekleri karmza kar. Anadolu dnda yaygn olarak rg ve ssleme malzemesi olarak kullanlm tula ve al ise Anadoluda ta ve 12. yzyl sonlarndan balayarak iniyle kyaslandnda ok snk kalr. Ssleme trlerinin her trevinin kullanlabildii ve belki de dnemin sanat anlaynn en iyi ortaya konabilecei bir malzeme olmas nedeniyle ta sslemecilii nemli rnekler vermeye balamtr. Ancak, kukusuz ta sslemeciliinin en parlak an, 13. yzylda her boyutuyla bulabilmek mmkn olacaktr. Nitekim, figrl rneklerden bitkisel ve geometrik dzenlemelere kadar zengin bir ssleme daarc karmza kar. Buna, yaznn da kitabeler dnda tmyle ssleme amal kullanmn ekleyebiliriz. Tm slm evrelerinde, erken dnemler (7-9. yzyllar) dnda

1111

figrl bezemenin en youn kullanm alann Anadoluda bulmasnda kukusuz malzeme tercihlerinin de nemli bir pay olmutur. El sanatlar rnleri asndan ne yazk ki bu denli ansl deiliz. Bu dnemden gnmze olduka az sayda rnek gelebilmitir. Kukusuz Seluklu Dnemi Anadolusunun ilkin Moollar, daha sonra Beylikler ve Osmanl dnemlerinde, hatta Cumhuriyetin balarnda yz yze geldii ykmlar bu sonucu yaratan en nemli etmenlerden biri olmaldr. Mimaride bu denli zengin rnler veren ilk Beylikler ve Seluklularn el sanatlarna ilgisiz kalmas beklenemezdi. Bu ksa giriten sonra, tarihsel sre iinde dnemin kltr ortamna bakabiliriz. Anadoluya ilk Trkmen aknlar 1040larda Horasandan Batya hareket etmeleriyle balamtr. Bu olay izleyen yllarda Byk Seluklu Sultan Turul Bey, bata devletin kuruluunda nemli rol olan Seluk Beyin torunu ve yeeni Kutalm Bey olmak zere yannda bulunan ehzadeleri batdaki lkelerin fethiyle grevlendirdi. Dou Anadoluda ilk fetihler Kutalm Bey ve arkadalar tarafndan 1047-48 yllarnda gerekletirildi. Bu aknlar sonucunda Bizans mparatorluu 1049-50de Byk Seluklu Devleti ile bar anlamas yapmak zorunda kald. Emevler Devrinde stanbulda yaplan ve harap bir durumda olan camiin tamiri, mihrabnn zerine eski Trk hkimiyet simgesi olarak kullanlan ve Turul Beyin de mhrnde bulunan ok ve yay iaretinin konmas, Msr Fatm halifelii adna okunan i hutbesinin, Snn Abbas Halifelii ve Seluklu Sultanl adna deitirilmesi kararlatrld.20 1054 ylndan balayarak Anadoluya daha dzenli aknlar yaplmaya baland. Dou ve Gneydou Anadoluda birok Bizans kalesi fethedildi. Bylelikle blgedeki Bizans gc byk lde krld. Turul Beyin lmnden (1063) sonra baa geen Alp Arslann ilk ii, saltanat mcadelesine girien Kutalm Beyin isyann bastrmak ve Anadolu seferlerini srdrmek olmutur. 1064 ylndaki bu mcadele srasnda Kutalm Bey atndan derek vefat etmitir.21 Kardei Resultekin ile oullar Mansur ve Sleyman tutsak alnmlardr. Dou Anadoluda Ermeni Prenslii kurmaya alan Giorg, Seluklularn yllk vergi demek art ile Seluklu vasal olma nerisini kabul etti.22 Ermeni ve Grclere kar kazand zaferlerden sonra, asl amac Anadoluda geni apta fetihler yaparak Bizansa ar darbeler indirmek olan Alp Arslan, lkenin dou snrlarnda kan karklklar nedeniyle Anadoludan ayrld; Kutalmoullar Mansur ve Sleyman Anadoludaki fetih hareketlerini srdrmekle grevlendirdi.23 Ancak kardeler, Anadoluda Byk Seluklulardan bamsz olarak hareket etmeye baladklar iin yakalanarak hapse atldlar. Bu tarihten sonra aknc birlikleri, fetihlerini doudan Orta Anadoluya, hatta yer yer Marmara Denizi kylar ve Karadenize kaydrdlar. Bunun zerine Bizans mparatoru IV. Romanos Diogenes (1068-71) Anadoludaki Seluklu igallerine son vermek amacyla hazrlad byk bir orduyla Malazgirt nlerine gelmise de, 26 Austos 1071de Sultan Alp Arslan ynetimindeki Seluklu ordusuna yenilmi,24 bylelikle Anadolunun zellikle dou ve gneydou kesimleri byk lde Trklerin egemenlii altna girmitir. Alp Arslann 1072 ylnda lm zerine, hapisten kaan Kutalm oullar Frat rma boylarnda Diyarbakr, Urfa ve Birecik evresinde fetihlerde bulunmulardr. Alp Arslann yerine geen Melikah Kutalm oullarn Anadolunun fethiyle grevlendirmi, kendilerine hkmdarlk menuru vermitir.

1112

Sultan Melikahn amac, kendisine kar dmanca bir tutum iinde olan Kutalmoullarn uzaklatrmak ve hibirinin tek bana devlet kuramayaca bir ortak hkmranl salayarak onlar zayf durumda brakmakt. Ayrca, Anadolunun fethine memur edilen dier beylerle de, Anadoluda tek devletin kurulmas engellenmek istenmitir. Nitekim, Anadoluda uzun sre, Sultan II. Kl Arslan zamannn (1155-92) ortalarna kadar bata Danimendoullar ve Artukoullar olmak zere beyliklerle Seluklu Devleti arasnda g mcadeleleri yaanmtr.25 Kutalm olu I. Rkneddin Sleyman ah, aabeyi Mansuru Sultan Melikahn da yardmyla ldrterek ailenin en gl lideri olmu, 1074 ylnda Anadolunun bat sahillerine ulam ve 1075 ylnda zniki bakent yaparak Seluklu Devletini kurmutur. Bizans mparatorluunda bagsteren kargaalklar srasnda Sleyman ahn mparator III. Nikephoros Botaniatese (1078-81) yardm, Rumeliye karlk znikin Seluklulara braklmasna yol amtr. Ksa srede Anadolunun doudan gneye ve batya kadar birok yeri Trklerin eline gemiti.26 Sleyman ah ve onu izleyen sultanlar, eski Trk gebe hukukuna gre topraklar kylye datyor ve devlet mlkiyeti altnda herkesin tasarrufuna olanak salayan bir miri toprak rejimi, yani mlkiyeti devlete ve tasarrufu kyllere ait sistemi kuruyorlard.27 Melikaha sadakatini eitli vesilelerle gsteren Sleyman ah, 1077 ylnda Melikahtan sultan unvan ile hitap eden bir menur alarak tek bana Anadolu Seluklu Devleti tahtna kmtr.28 1078 ylnda Sleyman ah askeri ssn skdarda kurdu ve 1080de Trkmenler Boazn Asya tarafna yerletiler. Bunun zerine 1081 ylnda, Sleyman ah ile Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos (1081-1118) arasnda yaplan antlamaya gre, Kocaeli yarmadas dnda hemen tm Anadolu Sleyman aha braklm oluyordu.29 Ayn tarihte, Badattaki Halife tarafndan Sleyman aha sultan unvannn verildii kaynaklarda belirtilir.30 Bu dnemde Sleyman ah youn bir biimde Anadolu fethine girimi, Antakya seferinden nce Orta Anadoluya, sahil blgelerine, btn Anadolu vilayetlerine egemenliini yaym ve bu blgelere valiler atamtr. Sleyman ah, yakn ilikileri bulunan, Trablusamda bamsz bir ynetim kuran ve ticaret yoluyla zenginleen ii inanl Ebu Talip bn Ammara bir eliyle bavurup, fethetmi olduu lkeler iin kad ve hatipler gndermesini istedi.31 Bu dnemde, Taylu Danimendin olu Gmtekin Ahmed Gazi de, Sleyman ahn days ve tbii olarak Sivas, Amasya ve Tokat yrelerinde Danimendli Beyliini kuruyordu.32 Sleyman ahn egemenlii ksa srede ok geni bir alana yaylmtr. Bu dnemde, Anadolunun karklndan yararlanan Ermeniler Frat blgesinde younlaarak prenslik kurmular, Seluklularn dou ve gneyde slm lkeleriyle ilikilerini kesmeye almlardr. Douda kurulan Ermeni Krallnn Melik ahn desteini kazanmas, Sleyman ah dou seferine zorlamtr. Sleyman ah 1082 ylnda ukurovaya girerek Tarsusu fethetmi, 1083de Antakya dnda tm blge egemenlii altna girmitir. Antakyann fethi ise 12 Ocak 1085de gereklemitir.33 ehirdeki Byk Kasiyan (Cassinus) Kilisesi camiye evrilerek ilk Cuma Namaz burada klnd, Suriyeden birok kii de buna katld. Hristiyan halkn istei zerine ehirde Meryem Ana ve Aziz Cercis (Georgios) kiliselerinin inasna izin verildi. Dnemin nl airi Ebul-Muzaffer Muhammed Abverd (l. 1113) de byk fetih nedeniyle sultana kaside yazd.34 12. yzyl Arap tarihilerinden el-Azmi, Antakyann fethiyle ilgili olarak, Antakya Kapsndaki Deyrlmlkte, bakr bir

1113

at zerinde, yine ok torbalaryla birlikte bakrdan yaplm yedi Trkmen askerini tasvir eden bir Trk tlsmnn bulunduunu belirtmitir.35 1085 Temmuzunda Halep kuatlm ve bu olay Byk Seluklularla Sleyman ah arasndaki sorunlar arttrmtr. Nitekim, Melik ahn kardei Tutu ile Artuk Bey Halep zerine yrdler; iki ordu arasnda 4 Haziran 1086da Ayn Saylam mevkiinde yaplan savata Sleyman ah yenilgiye urad ve esir dmemek iin klcn ekerek intihar etti (veya sava meydannda ehit edildi) ve Halep Kapsnda defnedildi.36 Sleyman ahn Trbesi, Mritpnar snr kapsna 37 km. uzaklkta, Frat rmann dou kysndaki Karakozak ky snrlar iindedir. Sleyman ah Dnemi yapm etkinliklerine ynelik ne yazk ki hemen hibir bilgiye sahip deiliz. Yalnz saray(lar) 19. yzyla kadar seyahatnamelerde gemektedir. Nitekim, 19. yzyl seyyahlarndan C. Texier, Sleyman ahn znikte, gl kysnda, Senatus Saray yaknndaki Sarayn ehir haritasna ilemitir.37 Ancak, yerinde yaptmz aratrmada ne sarayn, ne de bu dneme ait olabilecek baka bir yapnn varln saptayamadk. 1071 sonrasnda Sleyman ahn yan sra baka beyler de fetihlerde bulunmulardr. Bunlar arasnda Erzurum ve evresinde Saltuk Gazi; Kemah ve Divrii evresinde Mengcek Gazi; Niksar, Malatya ve Sivas evresinde Danimend Gazi; Mardin ve Diyarbakr evresinde Artuk Bey ve zmir evresinde aka Bey egemen olmulardr.38 Anadoludaki ikinci byk Trk gc olan Danimendli Beylii bu dnemde Malatyaya egemen olmusa da, Seluklular gibi onlarn da ilk nemli merkezlerinde yapm etkinliklerine ynelik hibir veriye rastlayamyoruz. Benzeri bir durum, bilgilerimiz erevesinde dier beylikler iin de geerlidir. 1087 ylnda Sleyman ahn yerine, Antakya seferine karken naip olarak znikte brakt Ebul Kasm devlete sahip km; hatta rivayete gre znik tahtna karak sultan unvann da almtr.39 Ebul Kasmn, Sleyman ahla Bizans Devleti arasnda 1081 ylnda yaplan antlamay bozarak boazlara doru aknlar, Marmara sahilinde Kios Limannda donanma inasna girimesi, zmirde beylik kuran Bizans Saraynda yetimi aka Bey ile ittifak giriimi zerine, Byk Seluklu Sultan Melikah Anadoluya ve znik zerine bir ordu gndermitir. 1092 ylnda Melik ahn emriyle ldrlmesine kadar sren Ebul Kasmn naiplii zamannda da, Seluklularn yapm etkinliklerine ynelik herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Bu dnemde, Diyarbakr Ulu Camiinin 484/1091-92 tarihli Melikah onarmnn gerekletirildii bilinmektedir. Diyarbakr Ulu Camii, enlemesine ok destekli ve mihrap n vurgulu, revakl d avlulu plan emasyla Emevi Dnemi geleneklerinin bir uzantsdr. Muhtemeldir ki ilk yapm Emevi Dnemine kadar geri gtrlebilir. 1092 ylnda Melik ahn lm zerine hapisten kurtulan Sleyman ah olu I. zzeddin Kl Arslan Isfahandan znike gelerek babasnn yerine tahta km ve sultan unvann alm, aka Beyin kz ile evlenmi, Bizansllar Marmara kylarndan atm ve 1095 ylnda Dou Anadoluda fetihlere balamtr. Trk fetihlerine kar, Bizans Devletinin kkrtmas ile I. Hal Seferleri balam ve nc olarak 1096 ylnda Anadoluya gelen kei Pierrein znik saldrs, Kl Arslann kardei Kulan Arslan (Davud) tarafndan pskrtlmtr. Bu baar, Kl Arslann Hallar

1114

kmsenmesine yol amtr. Hallarn znike kadar ilerleyemeyeceini dnen Sultan, bakenti ve sahip olduu topraklar korumak yerine Dou seferine kt. Bu tedbirsizliin sonucunda Hallar, Bizans ordularyla birlikte kuattklar zniki 26 Haziran 1097de ele geirmilerdir. Eskiehirde de Hal ordularn durduramayan Kl Arslan, 4 Temmuzda Eskiehir Savanda Hallara yenik dm, Marmara ve sahil blgelerini kaybetmi; bunun zerine ete savalarna girierek Hallara byk kayplar vermi ve Hal ordusu Suriyeye gemitir.40 Bu dnemin dier nemli bir olay aka Beyin Sultann emriyle ldrlmesidir. aka Beyin Bat Anadoludaki etkinlikleri Bizansllar byk lde tedirgin etmeye balamtr. Yaptrd gemilerle Urla ve Foa ehirlerini Bizansllardan ald; daha sonra Sakz Adasn fethetti. Hatta bir rivayete gre Chos (stanky), Rodos ve dier adalar da sratle ele geirdi.41 aka Bey, Bizans Devletini yalnzca karadan ykmann olanakszln dnerek, Trk tarihinde ilk kez nemli bir denizcilik harekatna giriti. aka Bey bu planna o denli gveniyordu ki, imparatorluk unvan ve alametlerini tamaya balamt.42 aka Beyin anakkale Boazndaki etkinlikleri, kendisini bu blgenin hakimi sayan Sultan I. Kl Arslan da tedirgin etmeye balamt. Ayn zamanda Sultann kaynpederi olan aka Beyin ilerleyii nedeniyle Bizans mparatoru iki rakip hkmdarn atmasn istiyor ve bunu tevik de ediyordu. Seluklu Sultan topraklarn douda geniletmek, Bizans mparatoru ise Balkanlarda serbest kalmak iin aka Beye kar birlemek zorunda kalmlard. Nitekim, Sultann zerine sevk ettii ordu ile Bizans donanmas arasnda skp kalan aka Bey, Sultann yanna giderek ondan yardm istemi, ancak I. Kl Arslan iki ziyafeti srasnda (1097 ncesi?) aka Beyi ldrtmtr.43 Hal ve Bizans yenilgilerinden sonra I. Kl Arslan Konyaya yerleerek burasn kendisine bakent yapt. Daha 1102 ylnda Konyal Abdullah isminde bir limin oradan ama gidip vazlarda bulunduuna dair bir kaydn, ehrin ksa srede nasl bir Trk-slm ehri haline gelmi olduunu gsterdii ne srlmektedir.44 Bu arada, Baudouin de Boulogne tarafndan Urfada Hal Kontluu kurulmutur (1098-1146). Baudouin, yl Urfada etkili olmu, daha sonra Kuds Hal Devletinin resmi ilk kral olmutur (lm 1118).45 Bu arada, Hal seferlerinin devam olarak, Danimend Ahmed Gazi 1101 ylnda Malatya yaknnda Hal ordularna kar byk bir zafer kazanm ve Malatyay fethetmitir. Bu arada, Hallar tehlikeli olarak grmeye balayan Bizans mparatoru Aleksios Komnenos Kl Arslan ile anlama yapmak zorunda kald. Bu anlamayla, Bizansllarn igali altnda bulunan Marmara sahilleri, zmir blgesi ve Antalya evresini Sultan terk etmi, buna karlk mparatorluun dier blgeleri Seluklulara braklmtr. Danimend Gazinin lmnden sonra 1105 ylnda Kl Arslan Malatyay fethetmitir.46 Sultann doudaki giriimleri zerine, Erzurum hkmdar Saltuk ve Ahlat hkmdar Skmen beyler (1100-1207) dnda btn beyler ayn yl sultann tbiiyetini kabul etmek zorunda kalmlardr.47 Kl Arslan 22 Mart 1107de Musula girdi, tahta kp Sultan Muhammed Tapar namna okunan hutbeyi kendi adna evirdi; onbir yandaki olu Mesudu (ehinah) melik olarak atad, eini de orada brakt.48 Muhammed Taparn kumandan avlnn byk bir ordu ile ilerlemekte olduunu renen Sultan, Musuldan ayrlarak glerini toplad. Habur Irma zerindeki savata Kl Arslann ordusu yenilgiye urad, Habur Irmandan kar kyya gemek isteyen Sultan 14 Haziran 1107de

1115

rmakta boularak ld. Birka gn sonra kyya vuran cesedi Silvanda defnedildi.49 Silvan valisi bulunan atabeyi ona orada bir trbe yaptrd ve bu trbe Kubbet s-Sultan adn ald. Bu trbeye, bata 1122 ylnda len Artuklu Beyi I. lgazi olmak zere birok devlet adam ile 1130 ylnda Kl Arslann kz Saide Hatun defnedildi. Buraya bir zaviye yapld; daha sonra buras byyerek Sultan Mahallesi adn ald.50 Mateos, ok iyi ve tatl bir zat olduu iin Hristiyanlarn Sultann lm nedeniyle byk yas tuttuklarn belirtir.51 Bu trbe ne yazk ki gnmzde ayakta deildir. Seluklu Dnemindeki ilk bakr sikke Sultan I. Kl Arslan tarafndan bastrlmtr. Sikkenin zerinde Sultann ad ve es-sultan unvan ile bir svari tasviri yer alr.52 Dnemin en nemli yaps, Danimend Gazi tarafndan 1086-1104 yllar arasnda ina ettirilen Tokattaki Garipler Camiidir.53 Yap, 7 m. apndaki kubbesiyle merkezi tipin Seluklu Dnemi sonuna kadarki tek rnei olmasnn yan sra, 3 m. apndaki kubbeli hnkr mahfili ile erken dnemde zel bir konuma sahiptir (Resim 3). Danimendlilerden Melik Gazi, Bizansllar malup ettii gn doan oluna Yabasan adn verir; kendisi ve olu Niksar imar ederler. Danimend Gazinin mezar zerine trbe, tekke ve imaret ina ettirirler. Yabasan, babasnn lmnden sonra Suli olu Halifet Gazi (Alp) ile birlikte Bizans topraklarnda savalar yapar. Yabasan Sivas ehrinde birok imaret yaptrr; dedesi Melik Danimend Gazi zamanndan kalma btn harap olmu cami ve medreseleri imar eder.54 Anadoluda telif edilmi ilk yazma olarak kabul edilen bnl Kemal lyas b. Ahmedin Keful-Akabe adl eseri 1105 ylnda Danimendli Beyi Gmtekin Ahmed Gaziye ithaf edilmitir. Eserde, Melikin eitli lkelerdeki baarl fetihleri anlatlmaktadr.55 I. Sleyman ahn lmnden sonra ortaya kan buhran bu kez daha iddetle ba gsterdi. Nitekim, Musulu egemenlii altna alan Kl Arslan 1107 ylnda lnce, Hal saldrlarn krdktan sonra kurduu birlik de hzla dald ve Seluklu Devleti byk bir sarsntya urad. Bu durumdan yararlanan Bizansllar da Seluklularn fethetmi olduklar birok yreyi geri aldlar. avl da Musulu ele geirdi. Bu arada ehinah (Melikah) kardei Mesudu hapsettirip 1110 ylnda Konyada sultanln iln etti.56 1110-16 yllar arasndaki ehinah Dnemi hakknda kaynaklarda hemen hibir bilgi yoktur. Bu dneme ait belirleyebildiimiz tek yap Artuklu evresinden gelmektedir. Mardindeki 1111 tarihli Cami el-Asfar, Artuklu Beyi Necmeddin tarafndan yaptrlmtr. Mardindeki 1108/09-1122/23 tarihli Emineddin Klliyesinin (cami-medrese-namazgh-eme-hamam-mevcut olmayan maristan) yapmna Emineddin zamannda balanmsa da, yine Artuklu Beyi Necmeddin zamannda, ancak Seluklu Sultan I. zzeddin Mesud Dneminde tamamlanabilmitir (Resim 4). Yap topluluu, Anadoludaki belirleyebildiimiz ilk klliye olmas asndan byk bir nem tamaktadr.57 Hapisten karlan I. zzeddin Mesud, Danimendli Emir Gazinin yardmyla ehinah yenmi ve onu ldrttkten sonra 1116 ylnda Seluklu Devletinin bana gemitir. Bu buhranl dnem, Kl Arslan zamannda gcn byk lde yitiren Danimendlilerin gittike blgede sz sahibi olmasna yol at. Nitekim, 10 Aralk 1124te Malatya yeniden Danimendlilerin eline geti ve Malatyadan Sakaryaya kadar tm Seluklu yrelerini egemenlikleri altna aldlar. Bylelikle Danimendliler, Anadoludaki en nemli g haline geldiler. Melik Gazi Dnemi Danimendlilerin en parlak zamandr. 1134 ylnda lm zerine baa geen Melik Muhammed, uzun zamandr harap kalan Kayseriyi imar

1116

edip burasn kendisine bakent yapmtr. Yklm kilise ve tapnaklarn talaryla yeni yaplar (saraylar ve camiler) ina ettirmi; Kayseri Ulu Camii de onun tarafndan yaptrlmtr.58 Ayrca, dier slm lkelerinden alimleri sarayna getirtmitir; bu kiiler iinde en nls Abdlmecid b. smail elHerev idi.59 Yeni bir Hal tehlikesine kar 1138 ylnda Bizansllar ile Seluklular anlatlar ve bu olay Seluklularn douda eski egemenliklerini kurmalarn salad. Bu arada, Trabzon Dukas Konstantin Gabras da gcn arttrm ve Seluklularla anlaarak mstakil bir devlet kurmutur. 1141 ylnda Sultan Mesudun Frat boylarna kadar Danimendli topraklarn ele geirmesi, Danimendli Beyi Yabasann Bizansllarla anlamasna yol at. Bu istilalar karsnda imparator, Trkleri Anadoludan karmak iin byk bir ordu ile harekete geti. Bat Anadoluyu Trklerden kurtard, Akehiri ele geirdi ve Konya nlerine kadar geldi. Bu dnemde, yaygn kannn aksine Konya ehrinin surlarla evrili olduu anlalmaktadr.60 Konya evresinde ve Anonim Seluknameye gre Konya vilayetinde byk tahribat yapan imparator, II. Hal Seferinin balamas zerine stanbula dnmek zorunda kald.61 Bu olaydan sonra mparator, I. Mesud lnceye kadar sefere kmad gibi, Hal tehlikesine kar Sultanla anlamak zorunda kald. II. Hal Seferi, madeddin Zenginin 1146 ylnda Urfa Hal Kontluunu ortadan kaldrmas, Antakya Dukal, Trablus Kontluu ve Kuds Kralln tehdit etmesiyle 1147 ylnda balad. Geen sefere oranla ok daha byk ve rgtl ordular Alman Kral III. Konrad ve Fransa Kral VII. Louisnin ynetiminde 1147 ylnda Anadoluya girdi.62 Bunun zerine Sultan Mesud btn glerini toplad, ehir ve kaleleri tahkim ettirdi, hisar ve burlar tamir ettirdi, hendekler kazdrd, eliler gndererek komu Trk hkmdarlarndan yardm istedi.63 Alman ordular ile Sultan Mesudun ordular arasnda 25 Ekim 1147de Eskiehir (Dorylaion) yaknnda yaplan sava sultann zaferiyle sonuland ve Hal ordusu dald. Seluklular bu zaferden sonra saysz ganimetle kalelerine dndler. Sryani Michele gre, Trklerin lkesi o kadar ganimetle doldu ki, Malatyada gmn deeri altn derecesine ykseldi.64 Sultann lkesinden gemenin olanakszln anlayan Hal ordular, znikten Bergama, zmir ve Seluk yolu ile Trk topraklar dnda sefere devam etti, Denizli ve Antalya zerinden Suriyeye gemek zorunda kald.65 Sultan Mesud, olu Kl Arslanla birlikte douda ve gneydouda seferlere giriti. Anonim Seluknameye gre sultan, fethedilen yerlerde camilere 77 minber koydurtmu, halifeden gelen hatipler tayin etmi ve kendisine de hilatler gnderilmitir.66 Sultan, kendisine kar ayaklanan Danimendlilere kar nc kez Malatya zerine yrd ve tm Danimendlileri egemenlii altna ald. 12. yzyl ortalarnda Ermenilerin Gney Anadoluda genileme siyaseti, Bizans mparatorunu Sultan Mesudla anlama yapmaya zorlad. Sultan, 1154 ylnda tm ukurovay istilaya balad. Ancak, bu srada balayan veba salgn, frtna ve sel Seluklu ordusunun Antakyaya ulaamadan geri dnmesine neden oldu. Kilikya seferi dnnde hastalanan Sultan lkesini oluna paylatrd, Kl Arslan kendisine veliaht seti ve on ay sonra 1155 ylnda ld.67 Anadolu Seluklularnn kitabeler ve dier kaynaklar yoluyla belirleyebildiimiz ilk yapm etkinlikleri ve ykselme dneminin balangc Sultan I. Mesud Dneminde karmza kmaktadr. Sultan Konya ehrini, zellikle de Kaleyi (Alaeddin Tepesi) imar etmitir (Resim 5). Turana gre,

1117

kale iindeki cami, saray ve kalenin ilk inas Mesudun eseridir.68 Sultan Mesuda ait tarihsiz bir bakr sikkenin bir yznde es-sultan l-muazzam unvanyla sultann ad, dier yznde ise ortada, bir elinde kre, dierinde labarum tutan Bizans mparatoru I. Aleksius Komnenosun bst yer almaktadr.69 lgintir ki, Beyliklerin ayn dneme ait bakr sikkeleri de bezemeleri ile Bizans paralarna benzemektedir.70 lk rnekleri 12. yzyln ilk eyreinden itibaren Danimendli Beyi Melik Gazi Gmtekinin (1084-1134), 1122lerden balayarak Artuklu Beyi Hsameddin Timurtan (1122-52), 1145lerden balayarak Saltuklu Beyi zzeddin Saltukun (1145-74) sikkelerinde grlr. zzeddin Sal tukun bu tipteki tarihsiz bir sikkesinde Sultan Mesudun adnn gemesi, beyliin Seluklulara tabiiyetini gsteren bir veridir.71 Ayrca, egemenlik simgesi olarak da karmza kan davulun (tabl) Danimendli Beyi Melik Gaziye hem Halife, hem de Sultan Sencer tarafndan gnderilmi olmas dikkat ekicidir.72 Sultan Mesud Dneminden elimizde bir yap ile biri bu yapya ait iki minber kitabesi vardr. Konyadaki Alaeddin Camiinin Kale Camii olarak ina edilen dou blmne, 1155 tarihli minber kitabesinden de anlald gibi I. Mesud Dneminde balanmtr (Resim 6). Ayn minberde yer alan II. Kl Arslann adn tayan tarihsiz kitabe, caminin bu dnemde tamamlanm olduunu dnmemize yol amaktadr. Ayrca, dier bir kitabede ad geen Ahlatl amel-i stad el-Hac Mengmbertinin yapnn mimar olduu, nne baklarak ne srlebilir. Dier kitabe, Karamanolu Beylii zamannda, 1408-09 ylnda Taceddin Mehmed Bey tarafndan yenilenmi Aksaraydaki Ulu Caminin tarihsiz, ancak I. Mesudun adn veren kitabesidir (Resim 7). Ayrca, minberin sprgelik blmndeki kitabede, mescit ve minberin mimarnn Hoca Ntekin el-Ceml olduu yazldr. Hoca Ntekinin devletin dzenleyicisi, haccn ss ibareleriyle tantlmasnn yan sra, devlet, ycelik ve kalclk ynndeki baars srekli olsun ifadesinin kullanlmas, kendi konumunun yan sra, yapnn tm mimari etkinliinden sorumlu olduklarn dndm mimarlar konusuna da farkl bir bak getirmektedir. Ayrca bu dnemde, Amasyadaki yenilenmi Fethiye Camii 1116 ylnda kiliseden camiye evrilmitir. Bugn mevcut olmayan Eskil Camii de bu dnemin eseridir.73 I. Mesud Dnemindeki camilerin yan sra, bugn mevcut olmayan ve mezar kitabesine gre Mart 1115 tarihli Konyadaki Kad Hrremah Dar l-Hadisi ve Amasyadaki 1145lere tarihlenen Sultan Kprsnn varl da bilinmektedir. I. Mesud zamannda, sonraki dnemlerden farkl olarak yap saysnn azl ve camilerde sultan dnda baka hibir baninin adnn gememesi, buna karlk iki camide sanat adna yer verilmesi dikkat ekicidir. Ayrca, Kad Hrremahla ilikilendirilen bir darlhadisin bu denli erken bir tarihte mevcudiyeti dndrcdr. Hrremahn, Alaeddin Camiinin 1236 tarihli vakfiyesini tanzim eden Kadlar Kads Ebul-Meali Ahmedin babas olduunu ne srlmektedir.74 zzeddin (dinin deeri) unvanyla anlan Sultan I. Mesudun Aksaray kitabesinde, kendisini Rum ve Ermeni lkelerinin hkmdar olarak gstermesi dikkati ekmektedir. Sultan I. Mesudun Amasya cvarnda Simre ehrini ina ettirdii, iinde camiler, fukara ve yolcular iin meskenler (zaviyeler) ve su tesisleri yaptrd; kendisi iin burada yaptrd trbesine defnolunduu, trbesinin vakflar, Kuran okuyucular ve sair maal vazifelileri bulunduu rivayet edilmektedir.75 Ancak Turan, bu rivayetin doru olamayacan, onun bu kasabay inas doru olsa

1118

bile Konyada hastalandn, Seluklu sultanlarnn trbesini (Knbed-hane) onun ina ettirdiini ve babasnn tabutunu da buraya getirmek istediini, bu durumda nann Simreye naklinin pek doru olamayacan ne srmektedir.76 4. yzylda Konya piskoposu olan Amphilochius adna Kalede ina edilen Kilise, Seluklu Dneminde mescide evrilmi ve Eflatun Mescidi olarak adlandrlmtr.77 Yapnn hangi tarihten balayarak mescit olarak kullanld kesin olarak bilinmiyorsa da, Kaledeki nemli yapm etkinliklerini gerekletiren Sultan I. Mesud zamannda kilisenin de mescide dntrldn dnmek makul grnmektedir. I. Mesud Dneminde beyliklerin de imar etkinliklerine katkda bulunduklar anlalmaktadr. lk rneimiz, imdiye kadar avlusundaki Artuklu Beyi Fahreddin Karaarslana (1144-67) ait vergi kitabesine dayanlarak 1146 ya da 1156 yllarna tarihlenen Harput Ulu Camiidir (Resim 8). Minber kitabesine dayanlarak yap 1120 ncesine, ubukoullar zamanna yerletirilebilir.78 avlulu plan emas ve bezemeli tula minaresiyle randaki Byk Seluklu camilerine yaklaan yap, enlemesine ok destekli, mihrap nnde bir birimi kaplayan kk kubbesi ve son cemaat yeriyle onlardan ayrlr. Anadoludaki son cemaat yeri bulunan en erken tarihli camidir. Diyarbakrn ermik ilesindeki Ulu Camii 1144-45 ylnda Artuklu Beyi Fahreddin Karaaslan tarafndan yaptrlmtr.79 Artuklu camilerinin en kk lekli rneklerinden olan yap, bu evrede yaygn kullanlan enlemesine ok destekli plan emasndadr (Resim 9). Danimendlilere ait 1143lere tarihlenen Kayserideki Klk Klliyesi (cami-medrese-hamam), Artuklu evresi dndaki ilk yap topluluudur.80 Klliyenin ana yaps olan Cami byk boyutlu, Artuklu rneinden farkl olarak boyuna ok destekli ve mihrap n kubbeli tiptedir (Resim 10-11). Yapnn kuzeydou kesindeki portalinde yer alan kitabede 1211 tarihi ve Danimendli Beyi Yabasann torunu Adsz Elti Hatunun ad okunur. Yapnn, ksmen yenilenmi ini mozaik kapl mihrab da bu dneme ait olmaldr. imdiye kadar ilk defa karlatmz bu kadn baninin, yapnn onarmn yaptrtt anlalmaktadr. Medrese ise, Anadoludaki bilinen en erken tarihli kapal avlulu, tonoz rtl ve ksmen iki katl rnektir (Resim 12). Cami ve medrese ile birlikte yapld dnlen Hamam harap bir durumdadr. Anadoluda Trk dneminde ina edilmi ilk ifte hamamdr. Gnmze yalnz erkekler blmnn baz birimleri gelebilmitir. Bitlis Ulu Camiinin 1150-51 tarihli onarm Dilmaolu Beyi Ebul Muzaffer Muhammed tarafndan gerekletirilmitir. ermikten daha byk boyutlu olan yap enlemesine ok destekli ve mihrap nnde tek birimin zeri kubbeyle rtl plan emasyla, Artuklu Dnemi mihrap n kubbeli antsal yaplarna geite nemli bir yer tutmaktadr (Resim 13). Yenilenmi yaplardan Diyarbakrdaki 1150-51 tarihli nalolu beyi Ebul Kasm Ali tarafndan muhtemelen mimar Hibetullah el-Grganye yaptrlm mer eddad ve 1155 tarihli Cizre Ulu camileri de bu dneme ait yaplardr. Cizre Ulu Camii, biri yurdumuzda, dieri ikisi yurt dndaki mzelerde bulunan tuntan ejder biimli kap tokmaklar ile zel bir konuma sahiptir (Resim 14). Bilim ve kltrle yakndan ilgilenen, ilim adamlarn ve sanatlar koruyan Melik Hsameddin Timurtan (1122-54), Mardindeki Hsamiye Medresesi ile karsndaki Camiyi ina ettirdii ne srlr.81 Melikin ayrca Mardinde byk bir Ktphane kurduundan sz edilir.82

1119

ok destekli plan emas gsteren camilerden Artuklu rneklerinin enlemesine, Danimendli yaplarnn boylamasna dzene sahip olmas, iki evre arasnda grlen nemli bir farkllk olarak dikkatimizi ekmektedir. Beylik yaplar arasnda, camiler ve yap topluluklar dnda, iki Artuklu kprs saylabilir. Hasankeyfteki kitabesi bulunmayan harap durumdaki Dicle Kprs Arap corafyacs bn Havkala (10. yzyl) gre 1116 ylnda Artuklu Beyi Karaarslan tarafndan yaptrlmtr.83 Ana kemerinin 40 m.lik akl ile blgedeki en byk kprleri gemitir. Kprnn boyunun 100 m.yi at sanlmaktadr. kinci kpr Diyarbakrn Silvan ilesi yaknnda, Batman suyu zerindeki nl Malabadi Kprsdr (Resim 15). Kitabesine gre 1147 ylnda Artuklu Beyi Hsameddin Timurta (1122-54) tarafndan ina ettirilmitir. blmden oluan kpr dou ve batda hafif eimle yollara balanmaktadr. Kayalklar zerine kurulmu be kemerli kprnn orta kemeri 38.60 m. aklndadr. Renkli talarla ina edilmi kpr yalnz mimari zellikleri asndan deil sslemesi ile de ayr bir nem tamaktadr. Biri gen, dieri altgen biimli selyaranlarn zerinde figrl rnekler dikkati eker. Bunlardan birinde ereve iinde, ayakta duran bir figr oturan ve ellerini uzatm dier figre bir ey sunmaktadr. Balarnda sivri ulu birer klah vardr (Resim 16). Altta ise ayakta duran bir insan figr grlmektedir. Dier yzde ise, iki stuna dayanan gzel bir ereve iinde nlar ile bir gne, tam ortada bir insan figr ve gnein altnda da bir arslan vardr. Artuklularn nemli merkezlerinden olan Mardin yaknndaki Kohisarn (Kzltepe/Dunaysr) bu dnemde uluslararas bir ticaret pazar haline geldii, Suriye ve Diyarbakrn yan sra Konyadan gelen yerli ve yabanc tacirlerin urak yeri olduu belirtilmekte; youn ticaret nedeniyle ksa zamanda gelien yerleimde hanlar, arlar, funduklar, hamamlar, cami ve medreseler ina edildii belirtilir. Ayn dnemde, Diyarbakr yaknndaki surlarla kuatlm Meyyfrknin (Silvan) de kalabalk arlar olduu; tm yapm etkinliklerinin Artuklu beylerinden Necmeddin Alp (1154-76) ve olu Kutbeddin (1176-84) tarafndan gerekletirildiinden sz edilir.84 Silvandaki Dr l-Acemiye Saray da Necmeddin Alp zamannda ina edilmi olmaldr.85 Ayrca, Kzltepe yaknndaki Harzemde Artuklu beylerinin Kasr l-Kutb ad verilen ok gsterili bir saraylar bulunduu ne srlr.86 Muhtemeldir ki, saraya adn vermi olan Artuklu Beyi Kutbeddin lgazi (1176-84) tarafndan yaptrlmtr.87 Danimendli Melik Muhammedin 6 Aralk 1143te Kayseride lm, beyliin taht kavgalaryla sarslmasna ve Seluklular karsnda nemini yitirmesine neden oldu. Bu olaydan sonra Danimendli Beylii Malatya, Sivas ve Kayseride ayr beyler tarafndan ynetilen ayr beylie blnd.88 Bu durum, Sultan Mesudun topraklarn geniletmesini ve Anadoluda stnlk kazanmasn salad. Sultan I. Mesudun 1155 ylnda lm zerine yerine geen olu II. Kl Arslan Elbistan meliki idi. Sultan Mesud leceini anlaynca lkesini oullar arasnda paylatrrken Kl Arslan Konya tahtnda sultan iln ediyor, btn devlet erkn ve beylerin katld bir merasimde kendisi tahttan inerek olunu oraya karyor; bana ta koyuyor ve herkes onun nnde eilerek sultanlk merasimi yaplyordu.89 II. Kl Arslan Seluklu Sultan olarak tahta ktnda gl bir devletin ynetimini stlenmiti. Kayseri dahil btn Orta Anadolunun yan sra, Amasya ve Malatya Seluklularn eline gemiti. Bu

1120

yrelerde Bizans topraklarn ynetimleri altna alan Seluklular kuzeyde Eskiehir, gneyde ise Denizli yaknlarna kadar sokulmulard. Kl Arslann zellikle douda yapt fetihlerle artan gc, Bizans mparatoru I. Manuel Komnenosu (1143-1180) Zengiler ve Danimendliler ile ittifaka zorlad.90 Ancak, bir olay durumu tersine evirecektir. Erzurum hkmdar zzeddin Saltukun kzn nikahlayan Kl Arslan, eini getirtmek iin bir gelin alay gnderdi. Ancak, Danimend olu Yabasan gelin alayna hcum edip Saltukun kzn ald ve onun dinini deitirdikten sonra yeeni Zunnun ile evlendirdi. Kl Arslan ordusu ile Yabasan zerine yrdyse de, Bizansllarn yardmyla glenen Yabasann ordusuna yenildi. Bunun sonucu olarak 1157lerde kurulmaya allan Anadoludaki Trk birlii yeniden bozuldu.91 1162 ylnda Kl Arslan, Bizans mparatorunun yapt ittifak bozmak iin stanbula gitmeye karar verdi. Bizans mparatoru Manuel Komnenos, zayf duruma den Sultan desteklemeyi karna uygun grd. Amalanan byk tren, yer sarsnts nedeniyle olduka snk gemiti. Sultan uzun bir sre imparatorun yannda kalm ve zellikle at yarlaryla ilgilenmiti. Sultan, kendisine ok sayg gsterilen bir konuk olarak bir sre mparator Manuelin yannda kaldktan ve imparatorun hazinesinden, deer ve mikdarnn okluundan, imparatora acaba ayn mikdarda deerli hazineler kalp kalmad hakknda kendisinde phe uyandracak kadar gzel hediyeler aldktan sonra, kolu koltuu bunlarla dolu, sevinle yeniden lkesine dnd.Saraynn muhteem salonlarndan birisine, sultana hediye etmeyi tasarlad btn eyleri sra sra yerletirtti. Bunlar birok altn ve gm sikke, muhteem giysiler, gm vazolar ve altn kadehler, deerli zarif kumalar ve dier sekin mcevherlerdi.92 Aralarnda yaplan ve Seluklularn aleyhine olan anlamaya gre, Sultan mparatordan ald byk maddi yardma karlk, Bizansllardan ald baz ehirleri geri verecek ve Trkmenlerin aknlarna engel olacakt.93 Bu dnemde, Malatya Danimendli Meliki Zulkarneyn iin Takvim el-Adviya adl eser Tabib brahim b. Ebu Said el-Alai tarafndan yazlmtr.94 Bu arada, sultann yokluundan yararlanan Yabasan, 1163 Eyllnde Harput ve emigezek blgelerini ele geirdi. Kl Arslann amac Yabasandan intikam almak ve kardei ehinah bertaraf etmekti. Sultan Danimendli topraklarna yryp Sivas igal etti. Yabasan, damad ehinah ile bulumak ve birlikte Seluklu saldrsna kar koymak iin ankrya gitti, 4 Austos 1164de orada ld ve Sivasta defnedildi. Nizameddin Yabasan Sivas ve Niksarda imar faaliyetlerinde bulunmu; cami, trbe (Danimend Ahmed Gazinin), hnkah ve hanlar ina ettirmitir.95 Kl Arslan Danimendliler aleyhine genileme siyasetini srdrrken ulusal birlii salamaya alt. Sultann fetihlerine ve Anadoluyu birletirme emellerine en byk engel tekil eden Zengi Atabeyi Nureddin Mahmudun 1174 ylnda lmesi zerine Kl Arslan tm Danimend illerini fethetti. Danimendli beylerinin Bizans sarayna kamalaryla96 Sultan, uzun sredir Seluklularla rekabet eden Danimendlileri ortadan kaldrarak Anadoluda ulusal birlii salad. Danimendlilerin bu dnemde, allm Arapa yazl ve bazen bezemeli, bazen de bezemesiz bakr sikkelerinin yan sra Bizans tipi paralar da basmaya devam ettikleri anlalmaktadr. Bu sikkelerin de bir yznde melikin ad ve unvanlar ile bazen ayn yzde, bazen de dier yznde Bizans paralarnda grlen bstlerin benzerleri karmza kar.97 Artuklularn da bu trde benzer sikkeleri vardr.98 Benzer bir durum, ou sikkesi bezemesiz olan Erzincan Mengcekli Beyi Fahreddin Behramahn 1167-68 ve 1183-84

1121

tarihli iki sikkesinde de karmza kmaktadr.99 Buna karlk, Mengcekli Beyi Seyfeddin ehinahn (1175-96) stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan tarihsiz bir sikkesinde, kendi ad ve unvanlarnn yan sra yer alan Sultan II. Kl Arslann ad ve unvanlar, bu dnemden balayarak Mengceklilerin Divrii kolunun Seluklulara tbi olduunu gstermektedir.100 Seluklularn glenmesinden rahatsz olan Bizans mparatoru Manuel Komnenos, 1176 ylnda byk bir orduyla stanbuldan hareket etti. Bunun zerine, glerini toplayan Kl Arslann ordusuyla Bizans ordusu arasnda Myriokephalonda (Karamkbeli) yaplan sava Seluklular kazand ve artk Anadoluda stnlk kesin olarak Seluklulara geti.101 stanbulda, mparatorun yeeninin saraynn duvarlarnda, Konya Sultannn kahramanlklarn gsteren resimlerin bulunduuna dair rivayet de ilgintir.102 Bizans tarihisi Vasiliev, Bizans mparatorluunun 1453 ylnda ortadan kalkn bu bozgunla balatmaktadr.103 Kl Arslan, uzun mcadelelerden sonra yalanm ve artk sefere kamaz olmutu. Onun durumunu gren oullar arasnda veliahtlk kavgalar ba gsterdi. Sultan, eski Trk feodal devlet geleneine gre daha iyi ynetebilmek iin lkeyi on bir olu arasnda paylatrd.104 Annesi Bizans imparatorluk ailesinden olduu sylenen en kne ise bakenti ve devletin ynetimini brakt. Seluklu slalesinde ilk kez olarak en kk oluna, Firdevsin ahnmesinden bir isim seer ve ona Kayanidlerin bir kahraman kabilesinin kralnn ad olan Keyhsrev ismini verir.105 Ancak lkenin paylatrlmas, daha sonra da grlecei zere huzuru ve istikrar deil, huzursuzluu getirir. Kardeler, sultan olan babalarna bal olmakla birlikte, her melik kendi eyaletinde yar bamsz bir hkmdar konumundayd. Kendi adlarna para bastryor, hutbe okutuyor, ina ettirdikleri yaplara isimlerini yazdryor, ancak sultan unvann alamyorlard. Bylece Seluklu topraklar, Kl Arslana ve Konya merkezine bal on bir beylie ayrlm bulunuyordu. ehzadelerin bakentleri birer kltr merkezi haline gelmiti. Nitekim, Niksar ve Koyulhisar meliki Nasreddin Berkyaruk ah, eski ran efsanelerinden Hr-zd u Peri-zd kssasn nazme alm ve bunun bir paras bize kadar gelmitir. Selahaddin Eyyubinin emriyle 1191 ylnda ldrlen eyh ahabeddin Shreverdi bir sre Konyada kalm ve kurucusu olduu rakiyye felsefesini Anadoluda yaymaya almtr. Bu felsefenin, Berkyaruk ah ve kardei Rkneddin Sleyman ah tarafndan benimsendii ne srlr.106 ahabeddin Shreverdi de Pertevnamesini onun namna yazmt. Rkneddin Sleyman ahn kardei Melik ah ve Keyhsrevin de eyh Mecdeddin shaka yazdklar Farsa iirler ksmen bize intikal etmitir. Tiflisli erefeddin Hseyin (l. 1231), Kifayet t-Tb adl eserini Melik ah namna yazmtr.107 Sleyman ah Malatyal Muhammed b. Gaziyi himaye etmi, o da Ravzat l-Ukul adl terbiyevi eserini ona ithaf etmiti. Bu dnemde karmza kan meliklere ait tek kitabe, geirdii onarmlarla zgn niteliklerini yitirmi Ankaradaki Alaeddin Camiinin Aralk 1197-Ocak 1198 tarihli minberidir (Resim 17). Kitabede Kl Arslan olu Mesuddan melik olarak sz edilmesine karn, tad stn gelmi melik, dnyaya ve dine hayat veren, Rum ve Yunan lkelerinin meliki, Allahn yardmcs trndeki unvanlar Seluklu sultanlarnn tad unvanlara edeerdir. Minberdeki ikinci kitabede, minberin ve muhtemelen yapnn ustas olarak neccar brahim b. Ebubekir er-Rumi ad da yazldr. Kitabe verisine dayanarak Oral, sanatnn Rumlu (Anadolulu) olduunu belirtmektedir.108

1122

Ankara Etnorafya Mzesinde bulunan 7299 envanter nolu oyma tekniindeki bitkisel bezemeli ahap kap kanatlar Ankara Aleddin Camiine ait olmakla birlikte, tarih ve isim iermez. Ankara meliki Muhyiddin Mesud yapm etkinliklerinin yan sra, evresine sanatlar ve zellikle airleri toplamtr; bunlarn banda Bedi-i Engriyei, Muhyevi-i Engriyei ve Mahmud Engriyei adl airler gelmektedir.109 Melikin stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan iki bakr sikkesinden biri 1191 tarihlidir.110 Ayrca, Sivas Meliki Kutbeddin Melikah ile Malatya Meliki Kayserahh tarihsiz bakr sikkeleri vardr.111 Bu sikkelerdeki figrl bezemeler yine Bizans paralarndaki rnekleri anmsatr. II. Kl Arslan sayesinde glenen ve Anadoluda siyasal birlie kavuan Seluklu Devleti, kardeler arasnda ve hatta babalarna kar balayan mcadele ile sarslm ve III. Hal ordusu bu paralanm lkeden geebilmitir. Alman mparatoru Frederik Barbarossa, III. Hal ordusunun banda 1190 ylnda snrlara geldii zaman, Seluklu Anadolusu siyasal birliini yitirmi, saltanat mcadelelerine girimi ve Sultan Kl Arslan da Konyada olu Kutbeddin Melik ahn saltanat arac haline gelmiti. III. Hal seferi, Selahaddin Eyyubinin Suriyede Hallara kar kazand byk zaferler ve Kudsn fethi (1189) zerine balamt. Bu durum nedeniyle Bizans mparatoru II. Isaak Angelos (1185-95) ile Selahaddin Eyyubi arasnda 1189 Hazirannda yaplan antlamaya gre, stanbulda camide hutbenin Selahaddin Eyyubi adna okunmas, ehirdeki Mslmanlarn onun himayesi altnda bulunmas, buna karlk yeni fethedilen Kudsteki kiliselerin Bizans mparatorluuna ve Ortodoks mezhebine mensup din adamlarna verilmesi kararlatrlmt; ortak dmanlara, yani Seluklular ile Hallara kar ittifak yaplm ve stanbul camiinde kesilmi olan hutbe Mslman tacirlerin katlm ve byk bir merasimle okunmutur.112 Bu srada Kl Arslan ile olu Kutbeddin Melik ahn elileri Edirneye varmlar, Alman ordusunun Anadoludan serbeste gemesi, kendi paralar ile erzak ve dier gereksinim maddeleri almalar kouluna dayanan bir anlama yapmlardr.113 Uluborlu evresinde Trkmenlerin saldrsna urayan Hallar, Akehir ovasnda ilk kez Seluklu ordusu ile karlatlar. Seluklular, 1190 Maysnda Konyaya doru ekilmeye ve son savunmay Konya nnde yapmaya karar verdiler. Alman ordusunun Konya yaknnda, Sultana ait surla evrili iki sarayn tahrip ettii ve rmakla sulanm bir alana geldii rivayet ediliyor ki, Almanlarn Meram balarnda karargh kurduklar anlalyor.114 Seluklular Konya nnde engeller ve hendekler yapp ok yamuru ile, zrhl Alman ordusunu durdurmaya altlar. Hendekleri ve surlar amak isteyen dman ordusunun hcumlar pskrtld. mparator ovada savarken, dkann kumandasndaki ordular surlar amay baardlar. ehre giren Hal ordusu arlar yamalayarak erzak ve ganimetlerle gereksinimlerini karlad, birok tahribatta bulundu. Bu olaydan on yl sonra Altunaba vakfiyesi, Eski ar yannda Yeni arnn mevcudiyetini kaydeder115 ki, bunun bu tahribat sonucu olduu anlalyor. 14. yzyl Arap tarihilerinden Hamdullah Mstevfi, kalenin II. Kl Arslan tarafndan yaptrldn ne srer.116 Muhtemeldir ki, Sultan I. Mesud zamannda imar edildiini bildiimiz Kale surlar, Hal tahribat sonucunda Sultan II. Kl Arslan tarafndan onarlmtr. Kl Arslan ve Melik ah, kaleden (Alaeddin tepesi) Frederike eli gndererek bar nerisinde bulundular. Anadoluda mcadelenin glklerini bilen imparator bu neriyi kabul etti. Bylelikle Hal ordusu Seluklu topraklarndan ayrld; Alman imparatoru da Silifke aynda boularak ld.117

1123

Kardeler arasndaki saltanat kavgalarndan bkan II. Kl Arslan, Uluborlu meliki kk olu Gyaseddin Keyhsrevin yanna giderek veliaht yapt oluyla birlikte, sultanln iln etmi Melik ahtan Konyay geri ald ve Aksaray kuatt. Ancak, kuatma srasnda hastalanan Kl Arslan 26 Austos 1192de ld.118 Kaynaklar, Kl Arslann Anadoludaki Mslman olmayan tebaaya ok geni bir dini hogr gsterdiini, zgr ve geni grl bir sultan olduunu belirtirler. Vekayinmenin yazar Michel ile 1181de dost olmutu. Malatyaya gittii zamanlarda onun, Mslman bilim adam ve filozoflarn katlmyla huzurunda dini ve felsefi tartmalar yaptrrd. Michele gre, sultan daima yannda Kemaleddin adl bir filozof bulundururdu. Kl Arslan, Malatyada kald bir ay iinde patrikle eitli sohbetler yapm, ona hediyeler gndermi, Sryanilerin kutsal bir yer kabul ettii, ayn zamanda nemli bir kltr merkezi olan Bar-Sauma Manastrn vergiden affeden bir ferman vermitir.119 Bu dnemde Bar-Sauma Manastr ve Malatya Katedrali tmyle onarlmtr. Zamannda, Anadolunun Ortodoks kiliseleri tekilatn korumu ve stanbul patrii ile ilikileri serbeste devam etmitir.120 Michelden nce Denis Bar Salibhi, daha sonra da Orta a Monofizit bilginlerinin en by ve sonuncusu olan Bar Hebraeus bir sre burada yaamtr. Ayrca, 1200 yllarnda Malatyada yazlm resimli bir Sryani ncili bulunmaktadr.121 Bata bakent Konya ve Malatya olmak zere, Anadolunun eitli kesimlerindeki manastrlar serbestlik iinde etkinliklerini srdryorlard. Benzer bir durum Yahudiler iin de geerliydi. Yahudiler de Seluklularn nemli ticaret ehirlerine yerlemeye balamlar, ayr mahallelerde yaamakla birlikte bata ticaret olmak zere her tr etkinliklerini serbeste yrtyorlard. Bizans kilisesinin skc basksndan kurtulmu olduklar belirtilmektedir.122 II. Kl Arslan zamanndaki kltr etkinlikleri hakknda kaynaklarda yapsal lekte fazla bilgi yoktur. Kl Arslan zamannda Konyadan geen ve Mslman ziyaretghlar hakknda kitap yazan el-Herev, ehirde zengin ve beylerin bahelerinde mermerden erkek ve kadn heykelleri grm ve bunlar tasvir etmitir. Ayrca, Obrukta bulunan bir ziyaretghta mescit, kilise ve heykeller bulunduunu, bunlarn Trkler tarafndan Hz. mer zamannda ehit olmu Mslmanlar olarak ziyaret edildiini, Rumlarn da bunlar kendilerine ait sayarak buraya geldiklerini, iki din mensuplarnn cami ve kilisede dua ettiklerini belirtir.123 Bu dnemde, Tiflisli erefeddin Hseyin, Kamil ut-Tabir adl Farsa eserini sultana ithaf etmitir.124 lkenin ekonomik geliimine kout olarak, gm ve bakr sikkelerinin yan sra,125 ilk kez olarak altn dinar Kl Arslan tarafndan bastrlmtr. Konyada 1177-78 ylnda baslm altn sikke, Sultann adn, yce sultan unvann, tarih ve darp yerini iermektedir.126 Konya Aleddin Camiindeki minber kitabesinde Kl Arslan, halifenin yardmcs, dnya ve dinin deeri, fatihler babas ile Arap ve Acemlerin sultan, Rum ve Ermeni ve Frenk ve am lkelerinin sultan unvanlarn kullanmtr (Resim 6). Sultan II. Kl Arslan, 1170 ylnda yeniden kurduu Aksarayda (Archelais) kendisine bir saray (Aksaray ad buradan gelir), askerlerine evler ina ettirirken ehirde camiler, medreseler, ribatlar (zaviye) ve arlar yaptrm; Azerbaycandan buraya gaziler, bilim adamlar ve tacirler getirtmitir. ou kez burada oturduu ve seferlerine buradan balad iin Aksaraya Dar z-Zafer, Dar l-Cihad veya Dar r-Ribat unvanlar verilmitir. Ordusunda dini grevleri yerine getirmek ve gaza ruhunu canl tutmak iin bilim ve din adamlar bulundururdu.127

1124

Kl Arslan, Danimendlileri ortadan kaldrarak Anadoluda ulusal birlii saladktan sonra, ekonomik ve kltrel kalknmaya byk nem vermitir. Nitekim Hal kaynaklar, Frederik Barbarossann geliinde Konyay byk ve grkemli, sur ve hendeklerle evrili bir ehir ve ortasnda kale olarak tantrlar. Hal ordusu, Sultann ehir yaknndaki (Meram) iki gzel sarayn ykm, ehirde ve kalede Sultana ve olu Melik aha ait saraylar grmlerdir.128 Kl Arslann olu II. Rkneddin Sleyman ah zamannda, 1202 ylnda dzenlenen emseddin Altunaba Vakfiyesi, bu dnem Konyas hakknda nemli bilgiler verir. Bu vakfiyede belirtilen yaplarn bir blmnn Kl Arslan zamannda mevcut olduklar dnlebilir. Nidenin de Kl Arslan tarafndan imarna ait bir mermer kitabe 14. yzylda ehrin Ereli Kapsnda mevcuttu.129 Bunlarn dnda, bir trbe ile bir hamam gnmzde mevcuttur: Konya Alaeddin Camii avlusundaki, muhtemelen Sultann lmnden nce 1190larda ina ettirdii II. Kl Arslan Trbesi ile Aksarayda harap durumdaki Eski Hamam. Cuhal Yusuf adl mimarn yapt Kl Arslan Trbesi ise, Anadoluda baka hibir rneini tanmadmz ongen prizmal gvdeli kuruluuyla dikkati ekmektedir. Ayrca, st katnda gney duvarda byk bir mihrap, kapnn bulunduu kuzey duvar dnda byk niler grlmektedir. Sultanlarn byk bir blmnn, ou ini kapl sandukalarnn yer ald yap antsall, oranlar ve mimari zellikleriyle sultan trbesi olarak yapldn gstermektedir (Resim 18-19). Buna karlk, mevcut olmayan bir imaret, bir medrese, bir bedesten, bir hamam, bir eme ile iki saray da bu dnemde ina edilmitir. Bu yaplar, Aksarayda Kaledeki maret, Konyadaki Zeyneddin Medresesi, Aksaraydaki Bedesten, Aksarayda i kaledeki Hamam, 1175 ylnda Seluk Bey tarafndan yaptrlm Sivrihisardaki Akdoan emesi; Aksarayda Kaledeki ve Akehirdeki saraylardr. Ankara Etnorafya Mzesindeki bezemeli ini paralar muhtemelen sultan tarafndan yaptrlm harap durumda bulunan ve gnmze gelebilen dou blm koruma altna alnm Konyada Kaledeki Kke ait olmaldr (Resim 5, 20-21). Yapmna Sultan I. Mesud zamannda balandn belirttiim Kaledeki Saraya ait olduu anlalan Kk Sultan II. Kl Arslana mledilmekte, ancak Sultan I. Keykubad tarafndan onarld iin Aleddin Kk olarak da adlandrlmaktadr. Konyann imarn ve surlarnn yeniden inasn gerekletiren Sultan II. Kl Arslann Kk, Kale burlarndan biri geniletilerek yaplmtr. Sanat kitabesi bulunmamasna karn, Anonim Karamanoullar Tarihinde sanatsnn, Sultann Trbesinin mimar Cuhal Yusuf olduu ne srlr.130 Alman aratrmac Sarrenin yapm olduu aratrmalarda, kerpi, moloz ta, kesme ta ve tuladan yaplm iki katl ve st kat balkonlu yapnn duvarlarn bezeyen figrl ve bitkisel bezemeli al ve inilerin yan sra, bir blm minai tekniinde olan ok sayda keramik bulunmutur (Resim 22-23).131 Kl Arslan lkede siyasal birlii ve gvenlii saladktan sonra, dou-bat dorultusunda gelien ve Anadoluda birlemeye balayan byk ticaret yollar da ekonomik ve kltrel kalknmaya olanak salad. Nitekim, belirleyebildiimiz ilk Seluklu ehird han (kervansaray) da kendisi tarafndan Aksaraya bir konak uzaklkta ina edilmitir. Aksaray-Nevehir yolunun yapm srasnda ak blm tmyle yklan karma tipteki 1192 tarihine yerletirilen Alay (Alai) Han, II. Kl Arslan tarafndan yaptrld ne srlen ilk sultan handr.

1125

Ayrca bu dnemde, bugn ykk olan iki ehird hannn daha yaptrldn biliyoruz. Bu yaplar, Kalnlar Boaz Han ile Okla Handr.132 Alay Han, Anadoludaki belirleyebildiimiz ilk karma tipte, yani ak avlu ve kapal blmden oluan hanlardand. Bu plan emas Anadoluda ok benimsenecek, Orta Asya ve randa grlen ak avlulu ve drt eyvanl geleneksel tipin yerini alacaktr. Gnmzde kapal blmn portali hem kurulu ve bezemeleriyle daha sonraki ta portallere nclk edecek, hem de kap kemeri zerindeki ift gvdeli ve tek bal arslan motifi Seluklu figrl ssleme ikonografisinde nemli bir yere sahip olacaktr (Resim 24-25).133 Bu motif salt ssleme amacyla yaplmamtr, dier tm ssleme rgeleri gibi simgesel yan n plana kmaktadr. Muhtemelen gl hkmdar imgesiyle, Seluklularn en parlak dnemlerinden birini yaatan Sultan II. Kl Arslan simgelemektedir. Snmez, Alay Hann mimarnn da, silik kitabesindeki el-Hlati ibaresine ve devamndaki okunamayan, ancak en-neccar olabilecei dnlen sanat nne dayanarak, el-Hac Mengmberti olabilecei grndedir.134 Skmenli (Ahlatahlar) Beyliinin (1100-1207) merkezi olan ve Kubbet l-islm olarak anlan Ahlatn daha 12. yzyln 2. yarsnda nemli bir merkez olduu anlalmaktadr. Bu dnemden sonra da Ahlatl sanatlar nemli yaplara damgalarn vuracaklardr. II. Kl Arslan zamannda merkezde ina edilmi yaplara baktmzda, dorudan sultan tarafndan ina ettirilmi tek cami, Konya Aleddin Camiinin dou blmdr. Bu yap, daha nce de belirttiimiz gibi Kale/Saray Camiidir ve yapmna I. Mesud zamannda balanm, II. Kl Arslan tahta getikten ksa bir sre sonra (1155) onun emriyle tamamlanmtr. Bu dnemde ina edilmi dier camilerden zgnln byk lde koruyan be, yenilenmi iki ve mevcut olmayan bir rnek beylik eseridir. lk yapmz, 1152-57 yllar arasna yerletirilen ve mihrap n kubbesinin eteindeki kitabesinden Artuklu Beyi Necmeddin Alp tarafndan yaptrld anlalan Silvan Ulu Camii; dieri ise, kitabesine gre 1176 Austosunda Artuklu Beyi Nureddin Muhammed tarafndan yaptrlm Mardin Ulu Camiidir. (Resim 26) Ayrca Mardin Ulu Camiinde, 17 Nisan 1186 Cuma gn Artuklu beyi Ebu Mansur Albkuun emriyle dzenlenmi bir vergi kitabesi yer alr. Kitabeden, Caminin yan sra, Medrese, Mekteb ve emeye vakfedilenler saylrken, caminin yannda bulunan Thiyl ars ile gneyindeki Hamamdan, Mardindeki Un Han, Kllar, Kavaflar, Tccarlar ve Bakkallar arlar ile Sr Pazarndan ve Mardinin Kk Vadisindeki Sultan Balarndan sz edilir. Yapnn banisi olan Melik Muhammedin Mardin Surlarnda 1172 tarihli bir kitabesi bulunduu bilinmektedir. Silvan Ulu Camii, antsal lekteki ilk yap olmasnn yan sra, cami mimarisinde yaklak ikiyz yetmi yl boyunca alamayacak olan 13.50 m. apndaki kubbesiyle de cami geliiminde ok nemli bir yere sahiptir (Resim 27-28). Ayrca, yapnn cephelerinin dzenlenii, zellikle de konsollu ve sahte galerili kuzey cephesi dikkat ekicidir. ki Ulu Cami de, Artuklu evresinde yaygn olarak grlen d avlulu, enlemesine ok destekli ve mihrap n kubbeli tipin en gelimi rnekleridir. Mevcut olmayan 1164 tarihli Mardindeki Muzafferiye Camii medrese ile birlikte ina edilmitir; 1158-86 yllar arasna yerletirilen medresenin banisinin Melik Muzaffer Kara Arslan olduu belirtilmektedir. Caminin banisinin de ayn kii olduu dnlebilir.

1126

Dier beyliklerden Danimendliler iki, dier ise birer cami ina ettirmilerdir. 1165lere yerletirilen Niksar Ulu Camii, banisi bilinmeyen antsal lekte bir Danimendli eseridir. Yap iki kubbesi, ha tonoz rts ve portali ile dikkat eker. lk defa bu yapda ok blntl plan emas karmza kar (Resim 29). Buna karlk, 1160 ylnda Melik Salar Aydodu tarafndan yaptrlm Niksardaki Cin Camii kk boyutlu sade bir yapdr. Tek meknl dikdrtgen planl caminin ibadet mekn sivri tonozla rtldr. Kitabesine gre 1179-80 tarihli olan Erzurum Ulu Camii, Saltuklu Beyi Muhammed tarafndan yaptrlmtr. Yangn geirmi yap 1967 ylnda onarlmtr. Boylamasna ok blntl yap zgn durumunu byk lde yitirmitir.135 Dier nemli bir mescit, Saltuklularn merkezi Erzurumda 12. yzyl sonlarnda ina edildii ne srlen Kale Camiidir (Resim 30).136 Kale burlarndan birisine yaplm kk boyutlu yap, ok blntl ve mihrap n kubbeli tipin ilgin bir eitlemesidir (Resim 31). 1180-81 tarihli Divrii Kale Camii ise, kitabesine gre Mengcekli Beyi ehinah tarafndan Meragal stad Hasan b. Piruza yaptrlmtr. ok blntl yap, orta blmn tonoz rtsne karn, iki yandaki pandantif geili kubbeleriyle dikkati eker. Ayrca, hnkar mahfili ve tula-ta portali ile de zel bir yere sahiptir (Resim 32). Yine Divriideki 1196 tarihli Sitte Melik Trbesi de ayn bani tarafndan yaptrlmtr. Melik ehinahn (1175-96) stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan tarihsiz bakr sikkesinin bir yznde Sultan II. Kl Arslann ad ve unvanlarnn yazlm olmas, Mengceklerin bu tarihten balayarak Seluklulara tabiyetini gsteren nemli bir veridir.137 Ancak, yap kitabelerinde yalnz kendi ad ve unvanlar yazldr. Di yarbakrdaki, minare kitabesine gre 1160 ylnda ina edilmi ancak byk lde yenilenmi Kale Camii Nisan oullarnn yapsdr. Kemaleddin Ebul Kasm Ali tarafndan, masraflar kendisine ait olmak zere yaptrlm caminin mimarnn, Diyarbakrdaki baz nemli yaplarda alm Hibetullah el-Gurgandir. anlurfa Ulu Camii ise, bitiiindeki medresenin kitabesine dayanlarak 1191 ylna ve Selahaddin Eyyubiye mal edilmektedir. Beylik camilerinin hepsi antsal lekte yaplar olmalarnn yan sra, mimari ve ssleme zellikleriyle de dikkati ekmektedirler. D avlulu Niksar ve anlurfa Ulu Camileri, farkl ynelilerine karn birok ortakl barndran plan emalar gsterirler. Niksar Ulu Camii, erken bir tarihte boylamasna ok blntl tipin nemli bir rneini oluturmann yan sra; orta blmde, eksenin gneyindeki kubbesi ile de ilgin bir eitleme ortaya koyar. Buna karlk anlurfa Ulu Camii, geleneksel enlemesine ok destekli Artuklu tipi yerine, ayn ynelite ok blntl ve mihrap n simgesel kubbeli bir uygulamann rndr. Her iki yapnn i mekn da, kubbeler dnda ha tonozla rtldr. D avlusuz olmasna karn Niksar Ulu Camiine benzer zellikler gsteren Erzurum Ulu Camii boylamasna ok blntl tipin deiik bir uygulamasdr. rt sistemini, mihrap nnde kubbe, orta blmde bindirmeli ahap tavan oluturur; dier birimlerin rt sistemi ise tartmaldr. Evliya elebi, rt sisteminin ahap destekler zerine ahap tavan; yapnn restitsyonunu yapan Karamaaral ise krgir destekler zerine sivri tonoz olduunu ne srmektedir. Erzurum Kale Mescidi ise, ok blntl ve mihrap n kubbeli tipin kk boyutlu bir rneidir. meknn en egemen iki gesi, mihrap nndeki pandantif geili kubbe ile kuzeyindeki ha tonoz rtl birimdir. Yan blmler sivri tonozlarla rtlmtr. ok blntl tipin en gelimi ve rt sistemi asndan Anadoludaki ilk rnei Divrii Kale Camiidir. meknda orta blmdeki birimler

1127

sivri tonoz, buna karlk iki yandaki sekiz birim pandantif geili birer kubbeyle rtldr. Kubbenin i mekna byk lde egemen olduu bu plan emas ancak 14 ve 15. yzyllarda daha da gelitirilecek, Osmanl Beyliinde i mekndaki tm birimlerin edeerde kubbelerle rtld ve 1399-1400 tarihli Bursa Ulu Camiinde kubbe saysnn 20ye ulat bir plan emasna geii hazrlayacaktr. eitli dnemlerdeki onarmlarla zgnln ksmen kaybetmi Diyarbakr Kale Camii ise, dier rneklere karn kk lekte bir yapdr. Tm bu veriler, bu dnemde beyliklerin, zellikle cami alanndaki imar etkinliklerine Seluklulardan daha fazla katkda bulunduklarn ve Seluklularda da yaygn olarak kullanlacak yeni plan emalarnn uygulaycs olduklarn gstermektedir. Nitekim, Artuklu evresi dnda, tm beyliklerde boylamasna ok blntl tipin yelendii anlalmaktadr. Seluklularda 13. yzylda doruuna ulaacak ta sslemeye katklarn da grmezlikten gelmek mmkn deildir. Sivrihisardaki 1175 ylna yerletirilen ve banisinin eyh Mehmed Efendi olduu bilinen Kl Mescidinin yalnz minaresi ayaktadr. Horasanl eyh Mehmed Efendinin (lm 1174-75), 530/1135-36 ylnda kad olarak grev yapt ne srlmektedir.138 Bu kadar erken bir dnemde, bir din adamnn kk boyutlu bir yapda da olsa bani olarak karmza kmas ilgintir. Dier bir dikkat ekici rnek Konya-Ilgn Mahmuthisar Tekkesi Kyndeki Dedii Sultan Camii ve Tekkesidir. Yap topluluu, Sultan II. Kl Arslann azadl cariyesi olan ve kitabesinde alim, dindar, din ve dnyaya boyun een, dnyann erefli kadn olarak tantlan ahnevber Atika tarafndan 1180 ylnda yaplmtr.139 Yapnn mimar, kitabesinde Hatunun klesi olduu belirtilen Emineddin Mrgundur. II. Kl Arslan Dnemi cami ve mescit saylar ile bu yaplarn bani ve sanatlarna baktmz zaman bile, I. Mesud Dnemine kyasla ok daha zengin bir yapm programyla karlamaktayz. Seluklu evresi dndaki banisi belirlenebilen yedi cami beyler tarafndan yaptrlmtr. Seluklu evresinde ina edilmi ilk camide de (Konya Aleddin, Aksaray Ulu ve Ankara Aleddin camileri) usta adyla karlamamz vurgulanmas gereken bir zelliktir. Bu sanatlardan birinin minber kitabesinde kendini en-neccar olarak belirtmesine karn, dierinin amel-i stad n kullanarak kendini ahap ustalarndan ayrmak istemesi ve muhtemelen de Konyadaki Kale Camiinin ahap ustas deil, yapmndan sorumlu mimar olarak karmza kmas nemlidir. Ayrca, bu ustann Ahlatl olmas da dikkat ekici dier bir husustur. Bu dnemde, sonraki dnemde (13. yzyln ilk yars) ta iilii ile nlenecek Ahlatn nemli ustalar yetitirdii, bunlardan en azndan birinin sultann en nemli yapsnda mimar olarak alm olmasyla ne srlebilir. Nitekim, bu ustann Sultann en nemli ikinci yaps olan Alay Handa da alm olmas ihtimali, bu grmz destekler niteliktedir. Ayrca, beyliklerin ina ettirdikleri camilerden ikisinde de, biri Meragal, dieri Curcanl iki usta adnn kitabelerinde belirtilmi olmas, Artuklu ve Mengcekli beylerinin Anadolu d evrelerle, zellikle de Orta Asya ile ilikilerini ortaya koymas asndan ilgintir. Bu dnemde, Danimendli evresinde iki nemli medrese karmza kmaktadr. Her ikisi de Danimendli beyi Yabasan tarafndan yaptrlmtr. Niksarda harap durumdaki Yabasan Medresesi, gnmzde Niksar Melik Gazi Trbesinde yer alan kitabesine gre 1157 ylnda yaplmtr. Yapnn rt sistemi tmyle ve duvarlar ksmen yklm olmakla birlikte, kapal avlulu, iki eyvanl ve zgnnde avlusunun 10 myi akn bir kubbe ile rtl olduu anlalmaktadr. Bu takdirde, Anadolu-Trk mimarisinde kubbe ile rtl ilk kapal avlulu medrese ile karlatmz

1128

syleyebiliriz. kinci rneimiz Tokattan gelmektedir. Yapm tarihi sorunlu olmakla birlikte, kitabesinde bani ad bulunduu iin 1142-64 yllar arasna yerletirebiliriz. Salam durumdaki Tokat Yabasan Medresesi kapal avlulu, avlunun 14 m. apnda kubbeyle rtl olduu iki eyvanl bir medresedir (Resim 33). 14 m. apndaki kubbesi Anadolu-Trk mimarisinin 14. yzyln ilk eyrei sonlarna kadar yaplm en byk boyutlu kubbesi olmasyla zel bir yere sahiptir. Kademeli kat gei sistemi de nemlidir. Nizameddin Yabasann, gnmzde mevcut olmayan, ancak 1218 tarihli Sivas Keykavus ve 1225 tarihli Amasya Halifet Gazi Medresesi vakfiyelerinde adlar belirtilen Sivas Nizameddin Hnkah ile Amasya Yabasan Hannn da banisi olduu anlalmaktadr. ki yap da, Yabasann 1164 ylndaki lm dikkate alnarak bu tarihten nceye yerletirilebilir. Kayseri-Pazarrendeki Melik Gazi Trbesi olarak bilinen yap da Danimendli Beyliine aittir. Bu nedenle, Beyliin ykl tarihi olan 1175 ncesine yerletirilebilir. Dikdrtgen prizmal trbe tula iilii ile dikkati ekmektedir (Resim 34). Niksardaki 1182-83 tarihli Hac krk Trbesi olarak tannan yap Atabey Bedreddin Ebu Mansur ehinah, tarihsiz Kulak Trbesi ise Hacip Esededdin Arslandomu tarafndan yaptrlmtr. Bu dnemin dier yaplar arasnda, Mengcekli Beyliine ait Erzincan ili Kemah ilesindeki Mengcek Gazi Trbesi olarak bilinen Seluk ah Trbesi nemli bir rnek olarak karmza kmaktadr. Trbenin banisi, Mengcekli beyi Behram ahn olu ve Kemah valisi Seluk ah; sanats ise mer b. brahim et-Taberdir. ki katl ve dtan sekizgen biimli trbenin iten alt kat sekizgen, st kat yuvarlak planldr; alt kat ha tonozla, st kat iten kubbe, dtan konik klhla rtldr (Resim 35-36). 6 Ekim 1191 tarihli vakfiyesine gre, gnmzde mevcut olmayan Kemahtaki Hamam ile Darlaceze de Seluk ah tarafndan yaptrlmtr.140 Byk Seluklu etkilerini zellikle tula iiliinde yanstan trbe erken dnemin nemli rnekleri arasnda saylr. Kemahtaki dier yap kitabesizdir; Behram ah Zaviyesi olarak bilinmekte ve 12. yzyln son eyreine ait bir Mengcekli yaps olarak tannmaktadr (Resim 37). Zaviye ile ilikili grebileceimiz Erzincan Mengcekli beyi Fahreddin Behramahn Sultana tabiiyetinden sz edilir. Ayrca, Sultann damad olmasnn da bu balln sonucu olduu belirtilir.141 Artuklu evresinde nemli bir dier kpr, ermik ilesindeki 1179-80 ylnda Artuklu Beyi Necmeddin Alpnin kz Zeyneb (Zbeyde) Hatun tarafndan kendi parasyla yaptrlan Kprdr. Zeynep Hatuna maledilen dier bir yap ise, Diyarbakrn Hani ilesindeki Hatuniye Medresesidir. Bugn ok harap durumda bulunan yap ak avlulu ve eyvanl medreselerdendir.142 Yapnn ana eyvan ve dtan gney duvar bitkisel ve geometrik dzenlemelerle bezelidir (Resim 38). Harap durumda bulunmasna karn, Artuklu mimarisinde sslemenin nemli bir yer tuttuu sayl rneklerdendir. Bunda banisinin kadn olmas da etkili olabilir. Yine bir kadn baninin eseri olan iki yapdan sz edilebilir. Mardindeki Sitti Radviyye Medresesi ve Hamam, Artuklu Beyi Necmeddin Alpnin hanm Sitti Radviyye tarafndan 1176-85 yllar arasnda yaptrlmtr.143 Byk lde deiiklie uram Medresenin revakl ak avlulu, iki eyvanl ve ift katl olduu anlalmaktadr. Gney duvar ortasnda mihrap nii bulunan gney eyvan cami olarak kullanlmaktadr. Hamam ise, drt eyvanl ve drt halvetli tiptedir. Artuklularn bu dnemde cami, medrese, iki kpr ve bir hamam ile yapm etkinliine en ok katks olan beylik olduu anlalmaktadr. Silvan surlarndaki Burlardan birinde, Artuklu Beyi Necmeddin Alpnin 1165-66 tarihli kitabesi karmza kmaktadr.

1129

lgin bir veri Harran Surlarndan gelmektedir. 1192 tarihli kitabesinden Ebul Kasmn attar olduu anlalmaktadr. Ayrca bu dnemde Artuklulara ait baz el sanat rnleri de bilinmektedir. Bunlarn en nls, Inssbruckta Ferdinandeum Mzesinde bulunan bakrdan yaplm mine tekniindeki tabak/tastr (Resim 39). Mine tekniinin bakr zerine uyguland tek byk boy slm rneidir. kenarn nesihle yazlm Arapa bir kitabe frizi dolar. Bu kitabede Hasankeyf Artuklu Beyi Rkneddin Davudun (1108-44) ad geer. Eser yalnzca teknii asndan deil, sslemeleri ile de Bizans sanatnn etkilerini yanstr. Ortasndaki byk ve yuvarlak madalyonun iinde, Byk skenderin ge kn temsil ettii ne srlen bir tasvir grlr. ki tekerlekli arabada oturan gen bir hkmdarn grifonlar tarafndan ge ekilii betimlenmitir. Aratrmaclar, bu sahnenin Rkneddin Davudun tasviri olduunu, Davudun Byk skenderle zdeletirilerek yceltilmek ve sonsuzlatrlmak istendiini ne srer. Ana sahnenin evresinde, iinde hkmdarlk sembolleri bulunan alt madalyon yer alr. Bu madalyonlardan birinde, aznda ylan tutan ba hleli bir kartal; ikisinde kanatlar ve kuyruu iek gibi am tavus kuu; dier madalyonda ise hayvan mcadelesi (boa ve geyie saldran arslan ve grifon) grlr. Madalyonlarn arasnda ise, iki grifon tarafndan korunan palmiye biimli hayat aac tasviri, sultani elence sahnelerini temsil eden rakkase ve amuda kalkm akrobat figrleri grlr. Dta da kaidenin evresinin dolanan eritte dolgu motifi olarak on iki kollu halar kullanlmtr. Anadoluya gelmi Horasanl veya Anadolulu Bizansl bir usta tarafndan yaplm olabilecei dorultusunda grler vardr.144 Mimarlk ve el sanat rnlerinin yan sra, eyh ahabeddin Shreverdinin Elvah- madiyye adl eserini Harput Artuklu Beyi madeddin Ebubekire (1185-1203) ithaf ettii belirtilir.145 Artuklu sikkeleri incelendiinde, Hasankeyf Artuklularndan Fahreddin Kara Arslan (1144-67) ile II. Kutbeddin Skmenin (1185-1200), Mardin Artuklu beylerinden I. Necmeddin Alpnin, (1154-76) Harput Artuklularndan madeddin Ebubekirin bakr sikkeleri, Bizans tarzndaki bezemeli erken gelenei byk lde devam ettirmektedir.146 Artuklularn Diyarbakr, Mardin ve Silvan gibi merkezleri, zellikle ticaretle ksa srede zenginlemilerdir. Yukarda szn ettiim Mardin Ulu Camiinin vergi kitabesi bile bu konuda nemli veriler sunmaktadr. Ayrca, bata dris (12. yzyl), bn Said ve Marco Polo (13. yzyl) olmak zere birok corafyac ve seyyah zellikle eitli lkelere ihra edilen dokumalarndan vgyle sz ederler.147 Skmenli Beyliinin (1100-1207) arasnda Ahlatta egemen olduklar bilinmektedir. Ahlat 11. yzyldan balayarak ticaretin yan sra, ilim ve kltr alannda da nemli bir merkez olmutur. Nitekim, hem Konyadaki Kale Camii ve muhtemelen Alay Handa, hem de daha sonra zerinde duracamz Divrii Klliyesi gibi ta yaplara damgasn vuran nemli sanatlarn bu merkezde yetitikleri yaztlarndan da anlalmaktadr. Kubbet l-islm olarak tannan Ahlatn nemini, Harzemahlar ve Mool istilalarndan sonra byk lde yitirdii kaynaklarda vurgulanmaktadr.148 Hasankeyf Artuklu Beyi II. Skmenin ei ve Saltuklu Beyi II. zzeddin Saltukun (1132-68) kz ahbnnun Ahlatta nemli yapm etkinliklerinde bulunduu bilinmektedir. Saptanabilen tek kitabesi, Ahlat Krk Burtaki 16 Kasm 1164 tarihli onarm yaztdr. Bu onarmn el-hesab (mhendis) nn tayan Karaku tarafndan yapld belirtilir. Ayrca ayn kaynakta, ahbnnun ta ve kireten

1130

dokuz kpr, Bitlis Kapsnda hanlar (funduklar) ina ettirdii yazldr.149 Ahlatn demir ilerinin ve zrnnn (arsenik) ok nl olduu ve eitli lkelere ihra edildii; hatta Ahlat ile Erci arasnda byk ticari gemilerin iledii ne srlr.150 Anadoluda 12. yzyl, Konyadan Kayseri ve Sivasa, Erzurumdan Diyarbakr, Silvan ve Mardine kadar, youn uluslararas ticaretin de etkisiyle ehir hayatnn eitli yaplarla canllk kazand ve yapm etkinliklerinin younlat bir evredir. Bu dnem, beyliklerin, zellikle de Danimendoullar ve Artukoullarnn tm sanat etkinliklerine damgasn vurduu, greli olarak Seluklu sanatnn ve kltr ortamnn, lkede ulusal birlii salama kaygsyla daha snk kald bir zaman dilimidir. Ancak, II. Kl Arslann uzun saylabilecek saltanat zamannda artk ehir ilerindeki ve dlarndaki farkl ilevlere cevap veren yaplarla Seluklu sanatnn biimlenmeye baladn; bu dnemin, 13. yzyln ilk yarsnda ok daha eitli ve olgun rneklerle ifadesini bulacak yeni sanat anlaynn habercisi olduunu ne srmek pek yanl bir yarg olmasa gerektir. DPNOTLAR 1 bn Bibi, Anadolu Seluk Devleti Tarihi, ev. M. N. Gencosman, Ankara 1941; Ay. yaz., El

Evamirl- Alaiye fil-Umuril-Alaiye, haz. M. ztrk, 2 cilt, Ankara 1996; Anonim, Seluknme, yay. F. N. Uzluk, Ankara 1952; Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, 2 cilt, 2. bask, Ankara 1987 (1945). 2 Azim, Azim Tarihi. Seluklularla lgili Blmler (H. 430-538=1038/39-1143/44), yay. A. Sevim, Ankara 1988; bn l Ezrakil Farki, Tarihl Farki, yay. B. Abdlltif, Kahire 1959; bn addad, el- Alakl-hatire fi zikri merai am vel-Cezire, yay. S. Dehhan, Dmk 1963; Kemal al-Din ibn alAdim, Bugyat at-Talab fi Tarih Halab, yay. A. Sevim, Ankara 1976; Mateos, Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136), ev. H. D. Andreasyan, Ankara 1962; Michel le Syrien, Chronique Michel le Syrien, patriarche Jacobite dAntioche (1166-1199), ev. Chabot, 4 cilt, Paris 1899-1924; Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, ev. . R. Dorul, 2 cilt, 2. bask, Ankara 1987 (1945). 3 Zonaras, Chronique, ev. St. Amour, Paris 1560; Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. F. Iltan, Ankara 1995; Anna Komnena, Alexiad, ev. B. Umar, stanbul 1996. 4 O. Turan, Seluklu Kervansaraylar, Belleten, X (1946), s. 471-496; Les souverains

seldjoukides et leur sujets non-musulmans, Studia Islamica, 1953, s. 65-100; Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Ankara 1965; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, 2 cilt, stanbul 1969; Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973; Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, 2. bask, stanbul 1984 (1971) 5. bask, stanbul 1984 (1971). 5 6 Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, 3. bask, Ankara 1997. Cl. Cahen, The Historiography of the Seljukid Period, London 1912; The Turkish

Invasion. The Seljukids (La premire pntration Turque en Asie Mineure), A History of the Crusades, ed. K. M. Setton, I, Philadelphia 1958, s. 135-176; Pre-Ottoman Turkey. A General Survey

1131

of the Material and Spiritual Culture and History c. 1071-1330, London 1968; Seluklu Devri Tarih Yazcl, ev. N. Kaymaz, Tarih Aratrmalar Dergisi, VII/12-13 (1969): 193-221; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Y. Moran, stanbul 1979; Trklerin Anadoluya lk Girii (XI. Yzyln kinci Yars), ev. Y. Ycel-B. Yediyldz, 2. bask, Ankara 1992 (1988). 7 8 9 . Turan, Trkiye-talya likileri, I, stanbul 1990; T. Baykara, Anadolunun Seluklular W. Heyd, Histoire du commerce du Levant au moyen ge, ev. F. Raynaud, 2 cilt, Leipzig D. Kuban, Anadolu-Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, stanbul 1965; Batya Gn Devrindeki Sosyal ve ktisadi Tarihi zerine Aratrmalar, zmir 1990. 1885; Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. E. Z. Karal, Ankara 1975. Sanatsal Evreleri, stanbul 1993; Orta a Anadolu-Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 103-117. 10 11 O. Ark, The Culture of the Seljuk and Ottoman Periods. Art, Arts of Cappadocia, ed. L. S. gel, Ortaa erevesinde Anadolu Seluklu Sanat, Malazgirt Armaan, Ankara Giovannini, London 1971, s. 35-43. 1972, s. 131-138; Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986; Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul 1994. 12 A. Sevim, Seluklularn Anadolu Kltrne Bak, Antalya IV. Seluklu Semineri (Bildiriler), 13-14 Mart 1992, Antalya 1993, s. 80-82; lk Anadolu Beyliklerinde Kltr, mar ve Ekonomik Etkinliklere Genel Bir Bak, Prof. Dr. Fikret Iltana 80. Doum Yl Armaan, stanbul 1995, s. 93-99. 13 14 H. Crane, Notes on Saldjuq Architectural Patronage in Thirteenth Century Anatolia, A. Durukan, Anadolu Seluklu Dnemi Kaynaklar erevesinde Baniler, Sanat Tarihi Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXXVI (1993), s. 1-57. Defterleri, (2001), s. 43-132. 15 M. Cunbur, Kltr Mirasmzda Seluklu Kadn, Eskiehir I. Seluklu Eserleri Semineri, 1718. VIII. 1989, Eskiehir 1990, s. 13-20; A. Durukan, Anadolu Seluklu Sanatnda Kadn Baniler, Vakflar Dergisi, XXVII (1998), s. 15-36. 16 17 18 19 20 21 22 23 L. Mayer, Islamic Architects and their Works, Genve 1956; Islamic Woodcarvers and Z. Bayburtluolu, Anadoluda Seluklu Dnemi Sanatlar. I. Aa i Ustalar, Erzurum Z. Snmez, Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slm Mimarisinde A. Durukan, Anadolu Seluklu Dneminde Bani-Sanat likileri, Prof. Dr. Zafer A. Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, Ankara 1990, s. 4; Cl. Cahen, a.g.e. Cl. Cahen, a.g.e., (1992), s. 15. A. Sevim, a.g.e., (1990), s. 7. Ay. es., s. 11. their Works, Genve 1958. 1988; Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1993. Sanatlar, Ankara 1989. Bayburtluolu Armaan. Sanat Yazlar, ed. M. Denkta-Y. zbek, Kayseri 2001, s. 247-278. (1992), s. 11.

1132

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

O. Turan, a.g.e., (1984), s. 24-32; A. Sevim, a.g.e., (1990), s. 12-13; Cl. Cahen, a.g.e., M. A. Kymen, Sleyman ah ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluu, Belleten, LVII Anna Komnena, a.g.e., s. 25. Michel le Syrien, a.g.e., III, s. 172. M. A. Kymen, a.g.e., s. 76-77. Anna Komnena, a.g.e., s. 126. Michele le Syrien, a.g.e., III, s. 172. A. Sevim, a.g.e. (1988), s. 87; Cl. Cahen, a.g.e. (1992), s. 37. Abul-Farac, Gregory, Abul-Farac Tarihi, ev. E. A. W. Budge-. R. Dorul, I, 2. bask, O. Turan, a.g.e. (1984), s. 69; A. Sevim, a.g.e. (1988), s. 87; Cl. Cahen, a.g.e. (1992), s. Michele le Syrien, a.g.e., II, s. 32-33. A. Sevim, a.g.e. (1990), s. 33. Anna Komnena, a.g.e., s. 195; Kamal ad-din, a.g.e., s. 83; Aksaray, a.g.e., s. 115; AbulC. Texier, Description de lAsie Mineure, I, Paris 1839, s. 38. A. Sevim, a.g.e. (1990), s. 27-28. Anna Komnena, a.g.e., s. 197. S. Runciman, A History of the Crusades, I, Cambridge 1957, s. 183-194; Ay. yaz., Hal

(1992), s. 20-24. (1993), s. 71-79, bil. s. 73-74.

Ankara 1987, s. 331. 37. Mateos, a.g.e., s. 161de kesin tarih vermemektedir.

Farac, a.g.e., I, s. 333.

Seferleri Tarihi, ev. F. Iltan, I, 3. bask, Ankara 1998, s. 142-149; P. M. Holt, The Age of the Crusades, London-New York 1986, s. 21-22; I. Demirkent, Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Klarslan, Ankara 1996, s. 28-32. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 58. 50 51 52 Mateos, a.g.e., s. 272; Aksaray, a.g.e., s. 126. Mateos, a.g.e., s. 231. H. Erkiletliolu-O. Gler, Trkiye Seluklu Sultanlar ve Sikkeleri, Kayseri 1996, s. 42. Zonaras, a.g.e., XVIII, s. 737. Anna Komnena, a.g.e., s. 265. Ay. es., s. 269-271; ayrca aka Bey hakknda ayrntl bilgi iin bkz. A. N. Kurat, aka bn el-Esr, el-Kmil fit-Tarih, yay. C. J. Tornberg, XII, Lugduni Batavorum 1876, s. 162. I. Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1118), I, Ankara 1990, s. 1. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 107; I. Demirkent, a.g.e. (1996), s. 52-53. Michel le Syrien, a.g.e., I, s. 193. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 108-109, 149; I. Demirkent, a.g.e. (1996), s. 55-56. O. Turan, a.g.e., s. 109; Cl. Cahen, a.g.e. (1992), s. 54; I. Demirkent, a.g.e. (1996), s. 56-

Bey, Ankara 1987.

1133

53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68

T. Cantay, Bir Kuzeybat Anadolu Gezisinden Notlar, Sanat Tarihi Yll, VII (1976-77), O. Turan, a.g.e. (1984), s. 126. M. Bayram, Anadoluda Telif Edilen lk Eser Kaf al-Akaba, slm Tetkikleri Enstits Michel le Syrien, a.g.e., III, s. 199; Abul-Farac, a.g.e., I, s. 349. A. Altun, Mardinde Trk Devri Mimarisi, stanbul 1971, s. 66-69. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 167-173. M. H. Ynan, Anadolunun Fethi, stanbul 1944, s. 471. Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), s. 36. Anonim, a.g.e., s. 34. Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), s. 40-42. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 183. Michel le Syrien, a.g.e., s. 276. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 183-185. Anonim, a.g.e. (1952), s. 38. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 192. Ay. es., s. 194. Yazar, Seluklularda ilk bakr sikkenin Sultan I. Mesud zamannda

s. 21-40, bil. s. 25-27.

Dergisi, VII/3-4 (1979), s. 271-287.

bastrldn belirtmektedir. Ancak, daha nce vurguladmz gibi, ilk bakr sikkenin Sultan I. Klarslan zamannda basld yeni almalarla ortaya kmtr. Bkz. s. 8, dipnot 58. 69 70 Figured Coinage of the Artuqids and Zengids, Near Eastern Numismatics, Iconography, Epigraphy and History. Studies in Honor of George C. Miles, ed. D. K. Kouymjian, Beirut 1974, s. 353358; M. Broome, a.g.e., s. 87-88; N. Lowick, Coinage and History of the Islamic World, ed. Joe Cribb, Aldershot-Norfolk 1990, s. 95-99. 71 72 73 74 75 76 77 . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 389. O. Turan, a.g.e. (1988), s. 40. bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 161. . H. Konyal, Abideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s. 843. Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, I, stanbul 1327/1909, s. 412. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 195. F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, I, Oxford 1929, s. 17, 22; II, s. . Artuk-C. Artuk, stanbul Arkeoloji Mzeleri. Tehirdeki slm Sikkeler Katalou, I, P. Casanova, Numismatique des Danishmendides, Revue Numismatique, Paris 1894stanbul 1971, s. 350, no. 1059; M. Broome, A Handbook of Islamic Coins, London 1985, s. 111. 96, s. 308; . Artuk-C. Artuk, a.g.e., s. 384-387, 389, 396-397; H. M. Brown, Some Reflections on the

364-365; S. Eyice, Konyann Aleddin Tepesinde Seluklu ncesine ait bir Eser: Efltun Mescidi, Sanat Tarihi Yll, IV (1970-71), s. 269-303.

1134

78 312. 79 80 81 82 83 s. 39. 84 s. 22-25. 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 s. 83-84. 96 97 98 99

A. Durukan, Harput Ulu Camiinin Dndrdkleri, Dn ve Bugnyle Harput

(Sempozyum: 24-27 Eyll 1998-Elaz), yay. haz. F. Karaman, Elaz 1999, s. 305-337, bil. s. 307R. H. nal, Diyarbakr lindeki Baz Trk-slm Antlar zerine Bir nceleme, Erzurum E. Yurdakul, Kayseri-Klk Camii ve Medresesi, Ankara 1996. Hamam iin ayrca bkz. Y. Ktip Ferdi, a.g.e., s. 19. bn l-Ezrak, a.g.e., s. 179a. C. ulpan, Trk Ta Kprleri (Orta adan Osmanl Devri Sonuna Kadar), Ankara 1975, Ktip Ferdi, Mardin Mlk- Urtukiyye Tarihi (944 H.), yay. Ali Emiri, stanbul 1331 (1913), Sarayda geen baz olaylar iin bkz. bn l-Ezrak, a.g.e., s. 194b-195a. mdeddin Isfahan, el-Bark u-mi, s. 52b. O. Turan, a.g.e. (1973), s. 208. Michel le Syrien, a.g.e., I, s. 253; Abul-Farac, a.g.e., II, s. 376-377. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 197. A. ay, a.g.e., s. 18-19. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 201; A. ay, a.g.e., s. 35. Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), s. 82-83. Michel le Syrien, a.g.e., I, s. 319; Abul-Farac, a.g.e., II, s 399. M. H. Ynan, a.g.e., s. 474. O. Turan, a.g.e. (1984), s. 202; A. ay, a.g.e., s. 41-42; Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), s. 84. P. Casanova, a.g.m., s. 311-313. . Artuk-C. Artuk, a.g.e., s. 390-393, 397-399. Ay. mak., s. 87, 312.

1975, s. 5-12. nge, a.g.e., s. 131-140.

100 M. van Berchem-Halil Edhem, Materiaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum. III. Asie Mineure, I, s. 104; . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 389. 101 O. Turan, a.g.e. (1984), s. 209; A. ay, a.g.e., s. 68-78; Niketas Khoniates, a.g.e. (1995), s. 124-131. 102 G. de Tyr, Histoire, ne. M. Paulin, II, Paris 1879, s. 379. 103 A. Vasiliev, Histoire de lEmpire Byzantin, II, Paris 1928, s. 87. 104 Kutbeddin Melik ah Sivas ve Aksaraya; Rkneddin Sleyman ah Tokat ve evresine; Nureddin Sultan ah Kayseri blgesine; Muiseddin Turul ah Elbistana; Muizeddin Kayser ah Malatyaya; Muhyiddin Mesud, Ankara merkez olmak zere ankr, Kastamonu ve Eskiehire; Gyaseddin Keyhsrev Uluborlu ve Ktahya evresine; Nasreddin Berkyarukah Niksar ve

1135

Koyulhisara; Nizameddin Argunah Amasyaya; Muzaffereddin Arslan ah Nideye; caeddin Sancar ah da Ereli ve gney ularna melik olarak atand. Bkz. bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 24. 105 Rudolf Fahrner, Alaeddin Keykubad, Robert Boehringer. Eine Freundesgabe, Tbingen 1957, s. 193- 231, bil. s. 194. 106 . H. Uzunarl, a.g.m., s. 290. 107 W. Pertsh, Die persichen Handschriften, Wien 1859, s. 64. 108 M. Z. Oral, Anadoluda Sanat Deeri olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, V (1962), s. 23-77, bil. s. 34. 109 bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 25, 59, 91. 110 . Artuk, Abbasi, Seluk, Artuk veBurcu Memluklarna Ait Nadir Sikkelerden Birka, V. Trk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Nisan 1956, Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1960, s. 216225, bil. s. 217; . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 352-353. 111 . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 352. 112 bn l-Esir, a.g.e., XII, s. 19. 113 Taenon, Bibliotheque des Croisades, fr. ev. Michaud, Paris 1829, s. 28. 114 Niketas Khoniates, Historia, Bonn 1835, s. 538-544. 115 O. Turan, Seluk Devri Vakfiyeleri. I. emseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, XI (1947), s. 197-235, bil. s. 220. 116 Nakleden G. Le Strange, a.g.e., dipnot 61, s. 148. 117 Niketas Khoniates, a.g.e. (1835), s. 545; bn l-Esir, a.g.e., XII, s. 35. 118 bn l-Esir, a.g.e., XII, s. 35; A. ay, a.g.e., s. 113. 119 Michel le Syrien, a.g.e., IV, s. 390-391, 394-395. 120 O. Turan, a.g.e. (1984), s. 231. 121 Cl. Cahen, a.g.e. (1968), s. 214; Ay. yaz., a.g.e. (1979), s. 213. 122 O. Turan, a.g.m. (1953), bil. s. 68-72, 76-79, 91-93; Cl. Cahen, a.g.e. (1968), s. 212-215; Ay. yaz., a.g.e. (1979), s. 205-214, bil. s. 213-214; . Turan, a.g.e., s. 89. 123 el-Herevi, Kitab z-Ziyarat, nr. D. Sourdel-Thomine, Damas 1953, s. 59-60. 124 S. nver, Seluk Tababeti, Ankara 1940, s. 90. 125 . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 350-351. 126 . Artuk, Abbasi ve Anadolu Selukilerine ait iki Esiz Dinar, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, 8 (1958), s. 44-46, 86-87, bil. s. 46. 127 bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 137-138; Aksarayi, a.g.e., s. 38; Anonim, a.g.e., s. 38. 128 Michaud, a.g.e., IV, s. 180-181. 129 O. Turan, a.g.e. (1984), s. 234, dipnot 92. 130 . Uzluk, Mevlevilikte Resim, Resimde Mevleviler, Ankara 1957, s. 31. 131 F. Sarre, Konya Kk, ev. . Uzluk, Ankara 1967, s. 7-26. 132 bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 268-269. 133 S. gel, Seluk Sanatnda ift Gvdeli Aslan Figr, Belleten, XXVI (1962), s. 529-538. 134 Z. Snmez, a.g.e., s. 184-185. 135 H. Karamaaral, Erzurum Ulu Camii, Yllk Aratrmalar Dergisi, III (1981), s. 137-177.

1136

136 R. H. nal, Les monuments islamiques anciens de la ville dErzurum et de sa rgion, Paris 1968, s. 18-22. 137 Sikke iin bkz. . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 389. 138 T. zalp, Sivrihisar Tarihi, Eskiehir 1961, s. 43. 139 Yap topluluu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. . Bakrer-S. Faroqhi, Dedii Dede ve Tekkeleri, Belleten, XXXIX (1975), s. 447-471. 140 R. Yinan, Mengceklere ait bir Vakfiye Sureti, Tarih Aratrmalar Dergisi, VIII-XII/14-23 (1970-74), s. 17-21, bil. s. 18-19. 141 Anonim, a.g.e., s. 39; Michel, a.g.e., s. 405. 142 A. Durukan, Hani Hatuniye (ZeynepHatun ya da Zeynebiye) Medresesi, Vakflar Dergisi, XX (1988), s. 131-168. 143 A. Altun, a.g.e., s. 74-78, 112-114; ayrca hamam iin bkz. Y. nge, a.g.e., s. 121-130. 144 S. Redford, How Islamic is it? The Innsbruck Plate and its Setting, Muqarnas, VII (1990), s. 119-135. 145 L. Massignon, Recueil de textes indits concernant lhistoire de la mystique en pays dIslam, Paris 1929, s. 113. 146 Sikkeler iin bkz. . Artuk-C. Artuk, a.g.e., I, s. 396. 147 dris, Gographie dEdrisi, ev. Jaubert, Paris 1824, s. 153; bn Said, a.g.e., s. 86a; Marco Polo, a.g.e., s. 25. 148 bn Bibi, a.g.e. (1941), s. 147. 149 bn l-Azrak, a.g.e., s. 194b, 196b. 150 O. Turan, a.g.e. (1973), s. 118-119 ve dipnot 90.

1137

Trklerin Akdeniz Kltrel Blgesine Entegrasyonu / Prof. Dr. Xnia Celnarova [s.743-747]
Slovakya Bilimler Akademisi / Slovakya Akdeniz ktann benzersiz kesiiminde bulunur. Akdeniz sadece bu blgedeki devletler arasndaki ilikilerin younluuna katkda bulunmam, ayrca bunu Asya, Avrupa ve Afrika arasnda gerekletirmitir. Sz konusu corafyada her daim varolan dou-bat, kuzey-gney aras tansiyona ramen blgede ortaya kan veya yokolan kltrler tarih boyunca Akdenizin yaratc ruhunun sonularn yanstmlardr. Yedinci yzyl boyunca slamn ortaya k ve Hicazdan balayarak hzla yaylmas sonucu Akdeniz, yeni dinin ve Hristiyanln belirledii iki medeniyet arasnda bir snr haline geldi. ki din sistemin Filistin ve Arabistann semitik ortamndan ilham alan etki alan zamanla btn dnyaya yayld. Dou ve bat arasndaki tansiyon, ykselii srasnda slamn Akdeniz evresine getirdii bir tansiyon olarak tanmlanabilir. nk slam kendi batsn Kuzey Afrika ve spanyada tanmlad ve kendisine gre barbar olan kuzeydeki halklar iin bu terimi kullanmay dnmedi.1 11. yzyln ortalarnda Akdeniz evresinde dou ve bat arasndaki tansiyon Hristiyanln Yunan Ortodoks ve Latin Katolik kiliselere ayrlmasnda kendini gsterdi. Bu durum daha nce birleik olan Helen-Roma medeniyetinin zlmesini salad. Tam bu srada Akdenizin geleceinde ok nemli rol oynayan yeni bir faktr ortaya kt. Bu faktr sadece sz konusu blgede deil GneyDou ve Orta Avrupada da devletlerin ve milletlerin kaderine yn verecekti. Yeni slam yaylmaclarnn Orta Douya dalmas Hristiyanlar tarafndan Mslmanlar iin kullanlan Saracen kelimesinin yerini Trklerin almasna neden oldu. Trkler slam dnyasna Snniliin gayretli destekleyicileri olarak nfuz ettiler, Buyid hanedann safd brakp Abbasi hlifeliinin ad altnda birleik bir imparatorluu ynettiler. Ouz kabilesi Kk Asyann bir ksmn ele geirdi ve Alp Arslan ynetiminde Seluk ordusu 1071de Bizans mparatoru Romanus Diogenesi Malazgirt Savanda yenince Bizans mparatorluunun kaps Trk gebelere alm oldu. Anadoludaki Seluk sultanlar bakentleri koniondan (Konya) fethettikleri blgenin Byk Roma mparatorluuna ait olduunu bilerek kendilerine Rumun Sultan dediler. Osmanl hanedannn 4. sultan I. Bayezid (1389-1401) halife unvann kullanma peine dt.2 Kk Asyann Seluklular ve onlar takip eden Osmanllar Batdan gelen tccarlarla iyi ilikiler kurdular. Anadoluda kurulan Fransz, talyan, Yahudi yerleimleri ve temsilcilikleri yarmadann yeni sahiplerinin ve kltrlerinin tannmasn salad. Ne yazk ki dounun bilgisi batya sadece ticari ilikilerle gelmiyordu. Akdeniz boyunca hatta daha kuzeyde sralanan Bat Avrupa lkeleri Hal Seferlerine katlanlar tarafndan da bilgilendirilmekteydi. 1095teki ilk sefer Malazgirtte Hristiyan imparatoru yenen Mslman Seluklularn zaferine bir tepkiydi. Hallar douya slam igali altndaki Hristiyanl kurtarmak amacyla gidiyorlard. Ancak, 1204te ciddi kayplar vererek Arap ve Seluk saldrlarna direnmi, dou Hristiyanlnn kalesi, Bizans ele geirdiler. Bakenti Konstantiniye olan Bizans mparatorluu 1261de Palaelogoslu VII.

1138

Michael tarafndan tekrar canlandrld. Bu ancak nceki devletin bir glgesiydi. Doulu Hristiyanlarn Papa tarafndan ynlendirilen Batl Hristiyan devletlere korku ve gvensizlii sonraki iki yzyl devam etti. Bu phe gtrmeyen duru tarihi Ducas tarafndan yle resmedilmitir: Sultann sar Latin tacna tercih edilir.3 Trklerin Anadoluda ilerlemesi ve yarmadann Trklemesi 11. yzyldan 14. yzyla kadar sren uzun bir sreti. Bu sre Seluklu ordusuyla balad. Trkleme paradoksal bir biimde Mool aknlaryla sarslan Seluk egemenliinin bitiiyle glendi. Seluk saldrlarn takip eden byk Trk gruplarnn gleri Anadoluya Trkmen aknlarna neden oldu. Bizans glerinden kaan Trkler Azerbaycana geri dnd.4 Seluklularn Malazgirt zaferinden sonra ve Seluk Devletinin kuruluuyla Trkler, antik kltrlerin beii olan blgede kk saldlar. Hereye ramen Bizansn Anadoludaki Trk varln geri evrilemez bir gerek olarak kabul etmesi yzyl ald. Bu durum 1176 Miryakefalon Savanda II. Kl Arslann Manuelin Anadoluyu tekrar alma ihtirasn yenmesinden sonra gerekleti. 12. yzyln sonundan itibaren Batl kaynaklar Anadoluyu Trkiye olarak tanmladlar.5 Trklerin egemenliinden sonra Kk Asya etnik, dini, dilsel ve kltrel olarak ciddi bir deiim geirdi. Yzyllarca bir arada karm ok eitli etnik gruplara Trkler de katld ve byk oranda onlar asimile etti. Yarmadann Trklemesi Orta Asya ve randan gelen ikinci ve byk bir Trk gyle takviye oldu. Malazgirtten sonra gerekleen ilk ge kyasla bu ikinci dalga temelde gebe bir karakter tamyordu. Yerleik kyller, tccarlar ve dini liderler Moollar yok etmeden nceki Dou slamnn ekonomik ve kltrel merkezlerinden geldiler ve Anadoluda yerel Mslman liderlerden byk destek grdler.6 Seluklu egemenliinden sonra oluan kk devletler -beylikler- zellikle Trkleme srecini ve Anadolunun tamamen bir Trk yerleimine dnmn glendirdi. Seluklularn resmi dili olan Fasa yerine beyliklerde bat Ouz formunda Trke kullanlmaya baland.7 Beylikleri yneten askeri elit tarafndan Arap-Fars geleneinden eviriler ve uyarlamalar yapld. Klasik iir, didaktik nesir, epik ve dini karakterli iirlerin ilk defa evrilmesi 14. yzyla kadar gider.8 Bu evirilerin yaratc bir ierii vard. Anadoluda ilk orijinal edebi almalara ilham verdiler. Sekin mistik iirlerin Kara Hamid edebiyatnn devam haline gelmesi ve Anadoludaki Trk edebi geleneinin ncs olmas ans eseri deildi. slam mistisizmi 11 ve 12. yzyllarda btnsel bir felsefi boyut kazanarak Fars iirine ve Ahmet Yesevinin (lm. 1166) hikmetlerinde mistik iire yanstld. Muhtemelen Yesevinin lmnn ardndan Divan- Hikmet olarak toplanan iilerin dili Yusuf Has Hacibin (11. yy.) Kutadgu Biligindekine Yakn Dou Trk diyalektiindeydi.9 Hikmetler, slam ncesi Trk uluslarn geleneinden gnmze gelen mirasn en arpcs olan hece vezniyle yazlmt. Bu sayede Yesevi dervileri Dou Trkistan gebeleri zerinde nemli bir etki brakt. 13. yzyldaki Mool istilasndan sonra gelen Yesevi, Rufai, Hayderi ve Kalenderi dervileri Ahmet Yesevinin Hikmetleri araclyla slam gebeler arasnda yaydlar. zellikle Hac Bekta Veli (1270de ld) Anadolu Trkleri arasnda Ahmet Yesevinin retilerini yaymada nemli derecede etkilidir.10

1139

Hac Bektan ad Osmanl mparatorluundaki en nemli ve etkili sufi tarikatyla balantldr. Bektailik kendi zengin edebi geleneiyle daha ok normal insanlara ynelik oldu. Mevlana Celaleddin Rumi (1207-1273) ve olu Sultan Veled (1226-1312) ile balantl Mevlevilikin entelektel biri ynelimi vard. Trkmen gebelerin ve Anadolunun yerleik halknn slamlamasnda sufizm en byk pay ald. Anadoluda ruhbanlk ve mistisizm eilimleri Hristiyan dnemin balangcnda Orfik mezheplerin yaylmasna rastlar.11 Yeni monoteist dine inananlara zulmeden Roma imparatorlarna duyulan tepki mistisizmin yaylna neden oldu. 7 ve 8. yzyllarda Araplar tarafndan Filistin, Suriye ve Msrdan atlan Hristiyanlar Kapadokyadaki yeralt manastrlarnda snak buldular. 9. yzylda btn aileler mistisizme yneldiklerinde manastrlarn says olduka artt.12 Bizansta tefekkrle sonsuz hayata hazrlanan insanlar sayg duyulan din adamlar tarafndan vld.13 Aslnda sufizm, mistisizmin eski ve zengin bir geleneinin olduu ran ve Hint altktasndan etkilendii halde teosofisini temelde neoplatonizmden ald. Neoplatonistlerin ilahi bilgiye ak yoluyla ulama fikirleri sonunda sufizmin Hristiyan kiliseninkine benzer bir ekilde basit mnzevilikten mistisizme ekillenmesine neden oldu. Derin dinsellik ve mistisizm, Bizans edebiyatnda nemli bir iz brakmt. Tanryla iletiimi vurgulayan etkileyici lirikler ve azizlerin hayat ilahiler halindeydi. Byk Bizans mistiklerinden Simeonun (949-1022) iirleri aka neoplatonizmle ilikilerini gsteriyordu. Simeonun yenilii onun halk iirinden ald vezinde yatyordu.14 3 yzyl sonra Anadoluda Trk mistii Yunus Emre (1241-1321) adn dnemin ve sonraki nesillerin belleine kazd. Simeon gibi o da popler hece veznini kulland. Yunus Emre Trk halk iiriinden ald imaj ve ifadelerle sufizmin prensiplerini ve ahlaki deerlerini getirmeye alt. iirinde en sk kullanlan temalar birlik ve ik (ak) oldu. lahi bilgiye ak yoluyla ulama fikri phesiz sufizmin basit mnzevilikten gerek mistisizme dnmne yol at. Tanryla ruhsal birlemeye ynelmi Hristiyan kilise de ayn kaynaktan beslenerek benzer bir geliim geirdi. Bu kaynak her iki dinin de teosofisini etkileyen neoplatonizmdi. Birlik ifadesinde anlalan evrendeki yaratan ile yaratlan prensibindeki birlikti. Helenistik felsefede kken bulan bu monist kavram Ibn el-Arabi (1165-1240) tarafndan entelektel ve estetik seviyelerde formle edildi. Takipileri bunu oluun birlii (vahdet el-vcut) olarak adlandrdlar. spanyal bu Arap teoloji filozofu ve airin, neredeyse yar bin yllk slam mistisizmini esiz bir ikilde yeniden ele al Anadoluda olduka fazla ilgi ekti. Bu yalnzca bn Arabinin Seluklu sultan Keykavusun daveti zerine Konyaya gelmesinden dolay deil ayn zamanda onun en nemli yorumcusu haline gelen Sadreddin Konevinin (lm. 1274) abalar sayesindeydi.15 Hereyin birlii yaratcnn ve yaratlan dnyann bu dnyadaki birliinden gelir. Tanr ve dnya arasnda balayc olan insan dinle alakal olarak bu birliin farkna varmaldr. Ayn amaca giden eitli yollar fikri Plotinos tarafndan formule edilmiti. bn el-Arabi farkl dini sistemlerin varln tek ve mutlak dorunun (hakk) ifadesi olarak alglam ve farkl dinlerin varln da bu tekliin ve Tanrnn kapsayc varlnn ispat olarak grmt. Tanr sevgisinin btn dinlerde olduunu kabul eden ve aralarndaki farklar sadece ifade farklar olarak gren sufizmde takdire ayan bir tolerans gelimi ve eitli formlar Anadoluda yerlemiti. Hristiyanlarn mistik iir, ark, mzik ve dansn yapld tekke

1140

ve dergahlara giri hakk vard. Dou ve Bat hristiyanlnca geni yer verilen ancak resmi slam tarafndan knanan azizlere sayg burada ortaya kt. Bu faktrler Anadolu Hristiyanlarnn lml dnmne neden oldu. Hristiyan dnyadaki azizlere sayg gznnde bulundurulduunda durum zellikle olumluydu. Eski ahit peygamberlerinden lyas slam tarafndan da tannmt. Bu peygamber Anadolunun yerlileri tarafndan zellikle ereflendirilmiti nk onun gn baharn geliiyle birlikte kutlanyordu. lyasn ismi slami kahramanlardan el-Khadirin (Hzr) ismiyle birleti.16 Farkl kltrlerin birleimine tipik bir rnek olan Hdrellez Bayram Anadoluda hala kutlanr. Hzr-lyas figrleri Mevlana Celaleddin Rumi ve Yunus Emrenin epik iirlerinde Bektai dervilerinin ve Trk airlerinin liriklerinde, divan iirinde ve halk hikayelerinde gze arpar. Hzr ilk olarak 9. yzylda Trklerin toplu slamlamas henz balamadan ncesine dayanan Ouzlarn kahramanlk kitab Dedem Korkut kitabnda grlr. Hzr daha sonraki geliim srecinde mistik bir figr olarak ortaya kt. Bu olay muhtemelen Sir-Deryadaki epik Trkler tarafndan Kk Asyaya getirildiinde gerekleti. Bu durumda epik, antik epik ve Bizans halk epiiyle birleerek zenginleti.17 Hzr-lyas ayrca dervi tarikatlarnn nde gelenlerinin veya kurucularnn hayatlar hakknda efsanelerle birleti. Velayetname veya menakbname Trk halk epiinin en popler trdr. En geni epik biyografi 13. yzylda Horasandan Kk Asyaya gelen yar mitik bir figr olan Hac Bekta Veli hakkndadr. O ve takipileri 1820nin sonuna kadar Osmanl mparatorluunun sosyal, kltrel ve siyasal hayatnda nemli rol oynayan Bektailik tarikatn kurdular. Velayetnamede eski ve yeni ahitten sk motiflerle Hac Bekta Veli ve dier Bektai azizleri resmedildi.18 Bir dereceye kadar bu Kuranda tekrar eden kitab- mukaddes manzaralaryla alakal olsa da halk epiinin oluturduu evre daha etkili olmutur. Bu evre ounluu Mslman olmu orijinal Hristiyan nfus tarafndan olumu etkilerin ok olduu yerlerde gelimiti. Velayetname-i Hac Bekta Veli bu kez dnyevi bir Trk efsanesinin kahraman olan Yanko bin Madyan da kapsar. Konstantiniyenin Sultan Mehmed tarafndan 1453te fethinden sonra yeni yerleimci Trkler yerel Rumlarn mit ve efsanelerinden etkilendiler ve kendilerine adapte ettiler. Trk hikayecileri mparator Nicomedian Yanko bin Madyan ve Nicomediay (zmit) stanbulla deitirerek anlattlar. Yunan efsanelerinin epik adaptasyonu srecinde Yankonun hikayesi Orta Asyadan (kahramann ksrak tarafndan doumu ve ocukluu), ncilden (Yanko, Sleyman gibi Saba krallarnn soyundand) ve slamdan (stanbula yaplan efsanevi bir gece uuu) eitli motiflerin bir araya gelmesiyle ok daha detayl hale geldi. Bektailer Sleyman adn alan Yankoyu Mslman olarak adapte ettiler ve Hac Bekta Velinin yanna gmdler.19 stanbulun Osmanllarca aln ve bylece Bizans mparatorluunun sona ermesi sadece Trkler iin deil ayn zamanda yeni, gl ve gzn Akdenize dikmi bir komu edinen Avrupa lkeleri iin de nemliydi. Akdenizde durumunu salamlatran Osmanl mparatorluu ktalararas bir zellik kazand ve bunu yklna kadar srdrmeyi baard. Mslman Sultann Hristiyan imparator karsndaki stnl slami gelenekten bir motifin geliini hzlandrd. Bu slami fetihler sonunda gerekleecek olan efsanevi bir ehrin -kzl elmafethiydi. 16. yzyldan balayarak Osmanl kaynaklar yenieriler arasnda ortaya kan kzl elmann

1141

eitli varyantlarndan bahseder.20 Kzl elma Osmanl ilerleyiinin batya doru genilemesiyle birlikte nce stanbulu sonra Budapete ve Viyanay sembolize etti. Efsanenin bir mektup eklinde yazlm olan bir versiyonu zel bir ilgiyi hakeder. Bu mektup, Trk-slam kzl elma motifini Bizans-Hristiyan uyuyan kral motifiyle birletirir. Romal Papa olarak bilinen Hristiyan kral uzun uykusundan uyanarak Mslmanlardan intikam alaca gn bekler.21 slamn Hristiyanlk zerine son zaferiyle Mslmanlarn hatalarn dzeltmek iin bekleyen Hristiyan kral motifi birarada ikircikli vir durum sergiler. stanbulun Trkler tarafndan aln gibi tarihi bir olay kanlmaz olarak Bizans yazarlarnn eserlerinde yank bulur. Yeni Romann son Bizans imparatorunun ve ilk Mslman yneticisinin acl tarihi Ducas, Chalcondylas ve Critoboulos sadece ehrin kuatlmas ve d hakknda deil ayrca Bizansn dnden nce ve sonra Osmanllarn gcnn nasl artt hakknda da yazmlardr. Laeonicus Chalcondylas tarafndan yazlan Apodeixis Historionda Romallar Rumlarn Trkler tarafndan toplu yokediliini Troyann uzun zaman nce yklnn cezalandrlmas olarak gryor.22 Trklerin Troyallarn devam olduundan stanbulun dnden ksa bir sre sonra Batda dolaan anonim bir mektuptan da bahsediyor.23 Bu mit hem Rnesans Avrupas hem de lyaday evirten II. Mehmed tarafndan kabul edilir. stanbulun alnmasndan sonra II. Mehmed Batllarn gznde Bizans imparatorlarnn varisi olarak belirir ve Papa II. Pius II. Mehmede Dounun ve Rumlarn meru imparatoru olmas iin vaftizlik teklif eder.24 Fatih kendini iki kta ve iki denizin yneticisi ilan eder ve Bizansl bir Basileus gibi geleneksel Yunanca bir trenle Gennadiusu patrik olarak takdim eder. Bertoldodi Giovanni tarafndan yaplan bir madalyonda II. Mehmed, bir Yunan arafyla Bizansl bir ynetici gibi resmedilir. Madalyon Lorenzo Medici tarafndan Osmanl Sultanna bir hediye olarak sunulmutur.25 Niccolo Machiavelli (Il Principe, 1513) ve Vicenzal Gion-Maria Angiolello (1476-90 arasnda Osmanl mparatorluunda yaad) Osmanl Sultannn kiiliinden ideal kiilik olarak bahseder.26 Bizans kltr Helenistik ve doulu kltrlerin birarada yaamasyla ortaya kt. II. Mehmed dneminde birletirme sreci batdan yeni gelen destekle zenginleti. talyan ressam ve heykeltralar ve Yunanl mimarlar sarayn ihtiamna katkda bulundular. mparator, 850.000 km2 lik bir muhteem blgeyi yenilenen bakentiyle ynetti ve Byk skenderin douyu fethetmesi gibi kendisinin de baty fethettiini hayal etti. Fatih, slami efsaneler ve edebi eserlerden hayatn rendii Byk skenderin kiiliinden bylendi. 11. yzyldan itibaren skender temas slami Dou edebi geleneinin bir paras haline geldi. Batdaki skenderle ilgili edebi gelenein tersine doulu skender sadece ideal ynetici olarak deil ayn zamanda bilge bir kii olarak ifade edildi. skenderin bitmeyen seferleri onun bilgiye ulama istei tarafndan motive ediliyordu. Bu gelenek Firdevsinin (lm. 1021) ah-namesiyle balam, Nizaminin (1141-1209) skender-namesiyle devam etmi, Alier Nevainin (1441-1501) Mesnevi Sadd-i skenderine kadar gelmitir. Kk Asya Trklerinin edebiyatnda skender geleneinin ncelii air Tacettin brahim Ahmediye (lm. 1413) aittir. Yazd skendername, Osmanl preslerinin aynas olarak ifade edilmitir. skender, Ahmedinin eserini ithaf ettii I. Bayezid iin bir model olabilir. Benzer ekilde

1142

airden nce Nizami felsefi ynn vurgulamtr. Bu edebi eser nemli bir kaynakt nk bize I. Murad ve I. Bayezid ynetimindeki Osmanl Devletinin ilk dneminin bak asn sunar. sann doumuna ve Hristiyanla adanm msralar Ahmedinin yazd dnemde Anadoluda Hristiyanlarn yaadn kantlar. Bir mslman olarak slamdan daha ok ilham almtr. Muhammed peygamberin kiiliine olan inanc aka ifade edildii halde Ahmedi sufizmin etkilerini de dahil edip skender ve Glah arasndaki ak motifine ve Mesnevideki dier motiflere de yer vermitir. Fatih Mehmedin torunlar ve byk torunlar Balkanlar ve Orta Avrupadaki Akdeniz lkelerine seferlerini Byk skenderin zaferleri gibi deerlendirdiler. I. Selim ve Muhteem Sleyman, herkesin inand Akdenizi yneten dnyay ynetir grne dayanarak Akdenizdeki hakimiyeti ele geirdi. Bunun sonucunda Akdenizdeki lkeler hzl bir kltrel deiim iine girdiler. II. Mehmed ve takipilerinin ynetiminde stanbul eskisi gibi hem siyasi, ekonomik ve dini hayatn merkezi hem de nemli bir edebi-kltrel merkez haline geldi. Osmanl Trkesinin Arapa ve Farsadan sonra slam dnyasnn 3. nemli dili haline gelmesiyle stanbul, Osmanl Devleti iinden ve Akdenizdeki Arap lkelerinden insanlar ekmeye balad. 19. yzyl ortalarndan sonra Fransz bilim adamlar ve hmanistlerinin evirilerinin stanbulda baslmaya balanmas Suriye ve Msr entelijansiyasnn gelimesini salad. Din, devlet ve ulus hakkndaki yeni anlaylar gen Trk aydnlarnn politik nedenlerle sndklar Paris ve Londrayla birlikte stanbulda kk sald. Bu akmlar Ortadou ve Afrikann aydn snflarnn oluumunda nemli bir rol oynad. 1863 veya 1864te Ziya Paa Luis Viardotun Essai sur lhistoire des Arabes et des Mores dEspagne (ilk basm Paris 1833) adl eserini Endls Tarihi ad altnda evirerek bastrd. Eser byk yank uyandrd ve Endls temasnda bol miktarda iir, hikaye ve oyunlara ilham verdi.27 nl air ve yazar Yahya Kemal Beyatl, Trkleri Kk Asya ve Balkanlarda ortaya kan bir ulus olarak anlamlandrd. Ona gre ulusun dili, kltr ve tarihi slami ve Akdeniz kltrlerinin ve medeniyetlerinin etkileimiyle burada olumutu ve Malazgirt sava bu ulusun tarih ve kltryle balangcyd.28 Fransz dnr Hippolyte Taine ve air Maurice Barrs etkisinde Yahya Kemal kelimenin modern anlamyla bir ulusun oluumunda corafi faktr nemli olarak deerlendirdi. Yerellikle ve ulusun yerleimiyle belirlenen tarih, etnik temel, dil ve dinle tamamland.29 Yazar Yakup Kadri Karaosmanolu ile birlikte Yahya Kemal Akdeniz kltrel mirasyla ilintili Nev-yunnilik adnda bir edebi hareket kurdular.30 Orta Asya steplerinin gebeleri olan Trkler altktann kuzeyi, gneyi ve batsndaki denizlerin avantajlarn kullanarak zamanla bir ulus haline geldiler, Akdeniz lkelerinden etkilendiler ve onlar etkilediler. Anadoluda bir edebi gelenek Osmanl mparatorluuyla ayn anda ortaya kt. nemli derecede, bu gelenek, hayatiliini, eitliliini ve devamlln deien sosyal ve ekonomik koullarda dahi Akdeniz evresine borludur. Akdeniz evresindeki lkelerle ve Akdeniz kylarn ykayan dier denizlerin gelimi kltrleriyle devaml iliki iinde bulunmalar Trklerin belli bir seviyede

1143

sabitlenmelerini engelledi. Trkler kimliklerini koruduklar halde Mslman uluslar arasnda Batya alan ilk ulus oldular.

DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 Lewis, B.: The Middle East and West, Bloomington, Indiana University Press 1964, s. 29. The Cambridge History of Islam, Vol. 1, Central Islamic Lands. Ed. by s. M. Hold, A. K. S. Alnt Nicol, D. M: The Reluctant Emperor. A Biography of John Cantacuzene, Byzantine The Cambridge History of Islam, Vol. 1, s. 232. Ibid, s. 243-4. Seluk Devleti kurulduktan hemen sonra gmenlerin bir ksmn oluturuyorlard. Anadolunun 13. YYdaki dilsel durumunu renmek iin baknz: Doerfer, G.: Die Stellung

Lambton and B. Lewis, Cambridge University Press, 1970, s. 279. Emperor and Monk, c. 1295-1383. Cambridge University Press 1996, s. 177.

Baknz: ibid, s. 233. des Osmanisches im Kreise des Ogusischen und seine Vorgeschichte. In: Handbuch der Trkischen Sprachtwissenschaft. Teil I. Herausgegeben von G. Hazai, Akadmiai Kiad 1990, s. 46. 8 9 s. 145. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Hac Bekta Veliyi Ahmed Yeseviye balayan gelenekle ilgili baknz: ibid, s. 48-54. Svenick, I. S.: Rann krestanstvo. Apokryfy. (The Early Christianity. Apocrypha. ) Papadopulo, A.: Islamische Kunst. Freiburg-Basel-Wien, Herder 1977, s. 98. Runciman, S.: Byzantine Civilization. London, Methuen 1961, s. 212. Averincev, S. S.: Vizantinskaja literatura (The Byzantine Literature). In: Istorija mirovoj Schimmel, A.: Mystische Diamensionen des Islam. Die Geschichte des Sufism. Mnchen, Daha fazla detay iin baknz: Ocak, A. Y.: slam-Trk nanlarnda Hzr-lyas Klt. Daha fazla detay iin baknz: ZhirmunskY, V. M.: Tyursky geroichesky epos (Turkic Bu motiflerin analizi iin baknz: Ocak, A. Y.: Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi Vesela, Z.: Jak Yanko syn kobyly zaloil Carihrad (How Yanko the Son of Kobyla Detay iin baknz: Bjrkman, W.: Die Altosmanische Literatur. In: Philologiae Turcicae Kprl, F.: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara, Arisan Matbaaclk Sanay 1984, Fundamenta II., Wiesbaden, Otto Harrassowitz 1965, s. 413.

Bratislava, Spektrum 1990, s. 39.

literatury. Tom vtoroj (The History of World Literature. Part 2). Moscow, Nauka 1984, s. 352-353. Diederichs 1992, s. 376. Ankara, Ankara nversitesi Basmevi 1990, 263 s. Heroic Epose). Leningrad, Nauka 1974, s. 517-631. nan Motifleri Istanbul, Enderun Kitabevi 1983. XVI+262 s. Established Constatinopole). Novy Orient, 1979, s. 122-124.

1144

20 145. 21 22 23 24 417. 25 26 27 28 29 30

Boratav, s. N.: Kzl-Elma. In: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Ed. by C. E.

Bosworth, E. van Donzel, B. Lewis and Ch. Pellat. Volume V. Khe-Mahi. Leiden, E. J. Brill 1986, s. Ibid., s. 146. Baknz: Khalkokondyles, L.: The Last Battle of Byzantium, Prague, Odeon 1988, s. 246. Schwobel, R.: The Shadow of the Crescent: the Renaissance Image of the Turks. Babinger, F.: Mehmed the Conqueror and His Time. Princeton University Press 1978, s. Tauer, F.: Sv@t islamu (The World of Islam), Praha, Vy_ehrad 1973, s. 188. talyanlar, II. Mehmet ilikileri iin baknz: BABINGER, F.: Mehmed the Conqueror and Daha fazla detay iin baknz: LEWIS, B.: Islamic History. Ideas, Men and Events in the Baknz: Kaplan, M.: Ziya Gkalp ve Yahya Kemale gre Malazgirt Savann mana ve Kabakl, A.: Trk Edebizat III. stanbul 1990, s. 434. Daha fazla detay iin bkz.: Toker, .: Edebiyatmzda Nev-Yunnilik Akm, Trk Dili

Nieuwkoop, B. de Graaf 1967, s. 204.

His Time, ss. 494-508. Middle East. Bradford and London, Alcove Press 1973, ss. 117. ehemmiyeti. Trkiyat Mecmuas, Vol. XVII, 1972, s. 149-145.

Edebiyat Aratrmalar Dergisi, 1982, 1, s. 136.

1145

Anadolu'da Seluklu Dnemi Sanat Ortam / Yrd. Do. Dr. Kenan Bilici [s.748-754]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Anadolu Seluklu Dnemi sanat ve kltr ortamn tanmak, ayn zamanda insanlk tarihinin en nemli evrelerinden biri olan Orta an bir kesitini de anlamak demektir. ounlukla hatrlanmak istenmeyen ve neredeyse tarihin alacakaranlk kua gibi nitelendirilen bu a, bir yanyla dou ve bat dnyasna zg maceralarn, deta doast olaylarla rlm destans kahramanlklarn, toplumlarn kaderlerini belirleyen byk savalarn ve aclarn yaand bir dnem ve bir ksm Shakespearen figrleri hatrlatan kudretli yneticilerin ya da tam tersi bir ou ocuk yata tahta getikleri halde, kaderin bir cilvesi olarak, tarihin kendilerine gsterisiz roller bitii portrelerin oluturduu bir tarih galerisidir; fakat bir yanyla da, sonradan byk toplumsal dnmlere ve yeniliklere yol aacak bilim, felsefe, teknoloji ve sanat alanlarndaki ilerlemeleriyle dnya tarihinin byk ve merkez bir kesitidir. 11. yzyln sonlarndan balayarak bir yzyl boyunca dou ve bat dnyasn depresyonlu ve kaotik bir ortama srkleyen ve her iki dnyada ancak travma olarak nitelenebilecek byk krlmalara yol aan Hal Seferlerinin iddet ve dehet yaratan ilk byk dalgalarndan sonra balayan 13. yzyl, Anadoluda sadece Mevln Celleddn Rm, Hac Bekta Vel, Evhadddn Kirmn, Sadrddn Konev, Ah Evren, Yunus Emre ve Sultan Veled gibi mutasavvflarn ayn tarih kesitinde bulutuklar ve lkenin sanat iklimini tasavvufun oluturduu bir a olarak yaanmam; fakat ayn zamanda, bu corafyay, ok farkl kkenlerden gelen insanlarn rd bir uygarlklar dokusu, bir gelenekler ve grenekler park haline de getirmitir. Bu a, bir yandan, spanyadan gelerek Vahdet-i Vcd felsefesini bu lkede gelitiren Muhyiddn bnul-Arab gibi bir mutasavvf, El-Cezer gibi bir bilim adamn, farmakolojiyi tbbn bir dal olarak gsteren ilk ve tek kitap olan Kitab al-Teshil fi al-Tbb ve al-Hikmann yazar Ebu Bekr Ezrk gibi bir hekimi ya da Mirsdl-bd adl eserin sahibi Necmeddin Razyi, Kelk bin Abdullah, Kalyan el-Konev, aml Muhammed bin Havlan, Kerimddin Erdiah, Tuslu Muhammed bin Muhammed bin Osman, Halepli Ebu Ali ve Cafer bin Mahmud, Varka ve Glh Mesnevisinin nakka Hoylu Abdlmmin bin Muhammed, Tebrizli eyh Bedreddin, Aynddevle-i Rum ve Nakka eyh Bedreddin gibi dnemin nl mimar ve sanatlaryla, evrensel boyutta ileri ve yksek dzeyli bir felsefe, bilim ve sanat ortam iinde yanyana getirmekte; dier yandan, I. Gyseddin Keyhsrev, I. zzeddn Keykvus ve I. Aleddn Keykubad gibi dnemin kudretli sultanlarn, Celleddin Karatay, Kemleddin Kmyr, Sahib emseddin sfehan, Shib Ata Fahreddin Ali, Sadeddin Kpek, Pervne Muinddin Sleyman veya Kazvinli Fahreddin gibi bazlarnn ihtiraslar makamlarnn gcn aan nl vezirleri de ayn tarih kesitinde buluturmaktadr. Ayn ada, batda Dominiken ve Fransisken tarikatleri kurulmakta, douyla yaplan deniz ticareti sayesinde kuzey talya ve Gney Fransann liman kentleri gsterili ve zengin merkezler haline gelmektedir. 12.yzyldaki feodal anari ve siyas karmaalar, yerini giderek seimle ibana gelen monarilere brakrken, Alman Krall Hohenstaufen yklmakta, buna karlk Habsburg ve

1146

Lksemburg gibi yeni hanedanlklar domaktadr. Dier yandan, Engizisyon da bu dnemde kurulmu; Magna Carta da yzyln hemen balarnda imzalanmtr. Bu a, ayn zamanda, talyan mistik dnr Bonaventura Johannes Fidanzann, Skolastiin ykseli dneminin temsilcileri Alman Albertus Magnus ve Aquinolu Thomas ile ngiliz doctor mirabilis Roger Bacon, Meister Eckart, Alexander von Hales gibi filozoflarn, ayrca Hugo von Trimberg, Cimabue, Giovanni Pisano, Dante, Giotto, Gottfried von Strassburg, Adam de la Halle gibi air, ressam, yazar ve troubadourlarn yaad, Toulouse, Montpellier, Cambridge, Oxford, Lizbon ve 14. yzyln hemen banda da Roma ve Perugia niversitelerinin eitime balad, ayrca ngiltere, Fransa ve Almanyada Roma Hukuku derslerinin okutulduu bir dnemdir. Avrupada, Reims, West Minister, Amiens, Sallsbury, Chartres, Notre-Dame, Magdeburg ve Siena katedralleri ile Rnesansa yolaacak Gotik sanatn son evresi yaanmaktadr. Anadoludaki Seluklu a, Asyadan balayp, in, Hint ve ran gibi, Dou dnyasnn, her biri bir toplumu eritebilecek akl almaz corafyalarndaki byk kltr, sanat ve uygarlk merkezlerinin birikimleriyle zenginleerek batya ynelen Trk politik strktrnn, slm dnyasna hakim olma srecinin bir parasdr. Bu, ayn zamanda, byk imparatorluklarn ykselip birbiri ardnca kaybolduklar ve korkun mcadeleler srasnda deta halla pamuu gibi atlan Asyann sonsuz corafyasndaki uluslararas kltr evreleri ve merkezlerinden geerek, Yakn ve Orta Douya, sonra da Anadoluya ynelen ve giderek evrensel bir kltr kimliine brnen uzun bir servenin de yksdr. artcdr ki, bu ykde barol oynayanlar, tpk Bat dnyasndaki Germenik kavimler, Vandallar, Burgundiler, Ostrogotlar, Lombartlar ya da Franklar gibi krallklara benzer ekilde, nce asker aristokrasiye dayal yar ger devletler halinde ortaya km; zamanla dalgal bir sre izleyerek asker-tarmsal politik strktrlere dnmlerdir. ylesine ki, Byk Seluklu Sultan Turul Beye 1058de Badattaki merasimle Abbs Halfesi Kam bi-Emrillah tarafndan ta giydirilip, Dinin temeli ve Halfenin orta lkaplar verilerek Dnya Sultan iln edilmesi ile Frank Kral Charlemagnea 800 ylnda Papa III. Leo tarafndan Romanorum gubernans imperium unvan verilerek Roma mparatorluk tacnn taklmas arasnda bile anlaml ilikiler kurulabilir. 11. yzyl, ayn zamanda, eski dnyann merkezi saylabilecek corafyalarnda, ortada Bizans, batsnda Katolik Avrupa ve gney dousunda da n-Asyaya hzla yaylan slmiyetin temsil ettii l bir dnyann biimlendii adr. Her ne kadar skenderin Dou seferi, Msrn Avrupa, Anadolu ve Orta Dou ile olan ilikisi gibi ticari ve toplumsal yaknlamalar ya da pek Yolu gibi varln ge alara kadar korumu eski bir kltrel ban varlna dayanarak Dou ve Bat dnyalarnn birbirlerinden haberdar uygarlk alanlarn ierdii bilinse de, yalnzca slm dnyasnn, 7. yzylda balayan varlnn, Uzak Doudan Atlantike kadar uzanan fiziksel srekliliiyle btn uygarlklarla dorudan ilikili ve kaynatrc bir merkez kltr alan oluturabildii gerei de gzden uzak tutulmamaldr. Bu kltr alannn ve Trklerin slm dnyasna hakim olma srecinin en belli bal meknlarndan biri ve belki de en nemlisi Anadoludur; ve Seluklu a, bu corafyay byk bir merkeziyet denemesine sahne yapacaktr.

1147

11. yzyln balarndan ortalarna kadar sren ilk keif amal aknlar ve bunu izleyen Malazgirt zaferi ile balayan Trklerin Anadoluyu fethi ve burada tutunarak lkeyi Trk ehreli bir sosyal ve kltrel btnle ulatrmalar sreci, hi phesiz ksa vadeli bir operasyon deildir. Alp Arslann kazand zafer, gc tartmal olsa da, Anadoludaki Bizans varln byk lde krm; olu Melikah zamannda Trk aknlarna direnecek organize bir Bizans asker gc kalmamt. Dorusu istenirse, Yakn ve Orta Dou ile Bizans ve Avrupann 11. yzyln ikinci yarsndaki bunalml siys konjonktr de, lkenin yeni fatihleri iin elverili bir yaylma ortam yaratm olmaldr. Nitekim, Kutalmolu Sleyman Beyin ksa bir sre iinde zniki alarak 1075 ylnda buray Seluklu bakenti yapmas, hatt skdara kadar ilerleyip Boazlarn kontrolnde sz sahibi olmas ve Tarsus, Adana, Masisa, Anazarba ve btn Kilikya beldelerini hakimiyeti altna alarak nihayet 1085 ylnda Suriyenin Hristiyan bakenti Antakyaya girmesi, deta badndrc bir hzla 10 yl iinde gereklemitir. Ne var ki 10 yl sonra herey, yine ayn hzla deiecektir. Fransada, 1095 ylnda toplanan Clermont konsilinde Papa II. Urbann yapt ar zerine 1096 ylnda ilk Hal Seferi balad. Bunu 1147 ylndaki ikincisi, 1189 ylnda da ncs izledi. Sleyman Beyden sonra Seluk tahtna geen I. Klarslan zamannda, Kei Pierrein nclndeki halkn Hal Seferinin znik yaknlarnda yokedilmesine karlk, Dorylaion savann kaybedilmesiyle arkadan gelen byk ordunun 1097 ylnda Anadoluyu gemesine engel olunamad; stelik bu sefer srasnda bakent znik de kaybedildi. 12. yzyln sonlarna kadar Anadoluyu sarsan bu bir yzyllk dnemde, I.Klarslandan sonra tahta geen ahin-h, Sultan Mesd ve II.Klarslan zamanlarnda, Seluklu siys tarihi, bir yandan Hallara kar sava verirken, bir yandan da yerlemi bir merkez idare kurmak ve mmkn olduu kadar byk toprak paralarn bir idare altnda toplamak iin mcadele ile geti. 12. yzyln ortalarna gelindiinde, Anadolu artk Bat dnyasnda uzun zamandr Turchia adyla tannmakta; kimi Venedik belgelerinde Seluklu Sultanlar da hep Soldanus Turchia olarak gemektedir. II. Kl Arslann mparator Manuel ve ordusuna kar Myriokephalonda kazand asker zafer, Bizans bir daha geri gelmemek zere Anadoludan uzaklatrm; tarih, birbirleriyle mektuplaacak kadar ahsi dostluklarn ilerletmi olan Seluklu Sultan II. Klarslan, Eyyb Sultan Selhaddin, Alman ulusunun Kutsal Roma-Germen mparatoru Friedrich Barbarossa, ngiltere Kral Arslan Yrekli Richard ve Fransa Kral Philippei, ok farkl amalar ve hayallere adanm hayatlaryla ayn zaman kesitinde yanyana getirmitir. Kaderin bir cilvesi, hepsi de, nce, 1189 ylnda muazzam bir ordunun banda Anadoluya giren, fakat inand yksek idealler uruna yola kt Kutsal Topraklar gremeden 1190 ylnda Silifke ovasnda Gksun rmanda boulan ve bozulmamas iin sirkeye yatrlan cesedi Antakyaya dalm bir halde ulatrlarak aceleyle, doduu topraklardan ok uzaklarda Antakya Katedraline gmlen mparator Barbarossa olmak zere, 10 yllk bir sre iinde ve birbirleri ardnca leceklerdir. 13. yzyl Seluklu Anadolusu iin, I. Gyseddin Keyhsrev ve oullar olan I. zzeddin Keykvus ile I. Aleddin Keykubadn saltanatlar, devletin ykseli ve siys snrlarn geniletme devresidir. Yarm yzyla yakn sre iine birok fetih sm; Kilikyadaki Ermeni hakimiyeti zayflatlm, Hal seferleri srasnda kapanan Suriye kervan yollarnn yerini antsal han inaatlar ile donanan

1148

Anadoludaki ticaret yollar almtr. Bu dnemde Anadoludaki ticar yaplarn ve yollarn nem kazanmasnn ardnda, Hallarn Suriye ve Filistinde kurduklar krallklara son veren Eyyblerin geri aldklar limanlarn byk bir ksmn bir daha Latinlerin yararlanmamas iin tahrip etmelerinin rol aranmaldr. Mool yaylmasnn Akdenize ulat yzyln yarsnda, Suriyedeki limanlarn Moollarla sava halindeki Memlklarn elinde bulunmas, bu limanlarn hzla Levante ticaretindeki nemlerini kaybetmelerine neden olmutur. Bu husus, blgede ticaret yapan Batllar, Asya ilerine giden tm ticaret yknn zorunlu gei yollar zerindeki baka lkelere ynelmek zorunda brakm; bylece gzler, eskisinden daha fazla olarak Anadoluya evrilmitir. Nitekim Marco Polo bile, ine gidebilmek iin Anadoludan gemek zorunda kalmt. Bu balamda, lkede uluslararas ticaretin gelimesine byk aba harcanm; szgelii Konyal tccarlar stanbula gidip orada alveri yaparak Chonaede Aziz Mihail fuarna katlrken, Kayseri-Pazar rendeki Yabanlu Pazar, Mardinin gneyindeki Dunaysar Pazar, Krehir ile Kayseri arasndaki Ziyaret Pazar ve Germiyandaki lemddin Pazar gibi fuarlar uluslararas hret yapmlard. Daha 12. yzyln sonlarnda stanbulda ticaretle uraan Seluk tccarlar kolonisi, Kayseride kendilerine ait bir kiliseleri ve frnlar bulunan Pizallar kolonisi ve Sivasta da Cenevizliler kolonisi vard. Sinop ile Antalyay birletiren izginin dousunda kalan blgeler, Seluklu a Anadolusunun en gelimi kesimi olmulardr. 13. yzyln en nemli kentleri, uluslar aras ticaretin ana arterini iinde barndran bu kesim zerinde konumland gibi; hanlarn byk bir blm de Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum, Malazgirt zerinden Hoya ve oradan da Tebrize ulaan bu ana gzergh zerinde ina edilmitir. rnein Sivasn 13. yzyldaki nfusunun 120.000, Kayseride ise 100.000 kiinin yaad yolundaki kimi kaytlar, abartl bile olsa, yine de youn biimde kentlemi bir Trkiye imgesi yaratmaktadr. Ticarette el deitiren mallarn eitlilii, 13. yzylda Anadolu halkna yeten bir sanayinin gelimi olduunu dndrmektedir. Nitekim, bu ticar etkinliinden trdr ki, Pegolotti de Aliyyede kullanlan lleri talyan lleri ile karlatrmal olarak gsteren bir izelge dzenlemek gereini duymutu. Sultanlk, tarm ve hayvancl gelitirmek iin destekleyici nlemler alrken, topran bo braklmamas ve iletilmesine byk nem veriyor; bu amala halka hayvan ve tohumluk datld gibi denecek vergilerde de kimi dzenlemelere gidiliyordu. Doal kaynaklar arasnda, zellikle Toroslardaki ormanlardan salanan kereste, Dou Akdeniz lkelerinde aranan deerli bir rn haline gelmi; Ortaa Avrupasnda boya sanayiinde kullanlmaya balanan ap iin ise, ocaklarn iletme ve sat haklar Cenevizlilere verilmiti. Ksacas, sadece Dou ile deil, fakat ayn zamanda Bat, zellikle talya ile srdrlen ticar ilikiler ve bu amala yaplan antlamalar, Seluklu Dneminde Anadoluyu slm dnyasnn geni ekonomik ve ticar faaliyeti erevesine sokmutur. 1237de I. Keykubadn ldrlmesinden sonra yerine olu II. Keyhsrev geti. On yllk saltanat srasnda Baba syan yaanm; akabinde 1243de Moollarla yaplan Kseda Sava ile Seluklu Devletinin fiilen yok olmasna neden olacak bir sre balamtr. Bu dnemde Seluklu bakenti Konyann siyas nemini kaybetmesi, ticaret hayatn da olumsuz etkilemi; Seluklu Trkiyesinin bat blgelerinin ticarette oynadklar rol azalrken, arlk merkezi douya, lhanl bakenti Tebrize kaymtr.

1149

Mool istilsyla paralara ayrlan Seluklu lkesinde, 14. yzyln balarnda yeni bir devir balar. Bir tr ara devre ya da gei dnemi olan bu srete, siyas kargaa, suikasd, hal, her trl entrika ve maddi ykmlara karlk, kltrel gelime noktalanm deildir. Tek fark, bundan byle Anadoluya hakim olacak politik gcn, yeni bir tarihsel meknda kazand deneyimler dorultusunda, kk bir kara devleti deil, fakat devlet ideali ok deiik ve arlk merkezi Batya kaym byk bir mparatorluk olmasndadr. Osmanl ykselii, Trk politik ve askeri gcn, nce Bizans ve ardndan Bizans ap Katolik Avrupa ile bir kere daha yzyze getirecektir. Bylece ini ve klaryla ikiyz yl akn bir sre devam eden bir uygarlk dnemi, Anadoluda, baka alanlarda olduu gibi sanat alannda da genel olarak Seluklu diye tanmlanabilecek bir sanat ve kltr ortam yaratmtr. Bu srecin, Orta ve Yakn Dounun hibir kesinde Seluk ad kalmayana kadar devam ettii yorumu, bir dereceye kadar dorudur. phesiz dnemin toplumsal, kltrel ve teknolojik deimelerini, sanat alannda, en bata mimari antlar ve bunlarn oluturduu maddi evre temsil ediyor. Ne var ki, Anadolunun Seluklu gemiini ortaya koyan mimari antlarn bugnk durumlarna bakarak, Seluklu yap ortamn tam ve eksiksiz olarak deerlendirmek mmkn deildir. Geri, bu konuda hayli nemli almalar/tespitler yaplm ve kimi gelime izgileri belirlenebilmitir; szgelii, Anadoludaki cami mimarlnn, bir yandan Arap camisi de denilen, fakat dorusu Suriyenin ge antik miras zerinde ekillenen Erken slm mimarisine zg ok ayakl/am Ulu Camii modelini tekrarlayan Diyarbakr Ulu Camii ya da Siirt ve Harput Ulu Camileri gibi eyvanl-avlulu ran ve Silvan ya da Kzltepe Ulu Camileri gibi Asya kkenli tiplerin anlaryla balad bilinmektedir. phesiz bu yorumlara, Anadoluda ortaya kan yeni tipler de eklenebilir. Divrii Kale Camii, zgn bir uygulama olarak, slm cami modelini, Anadolu Bizans kiliselerinin bazilikal plan ile rttren ilgi ekici bir Mengcekolu yapsdr. Bu trden genellemeler, medreseler iin de yaplabilir. ster Danimentli, Mengcekli ve Artuklu isterse lhanl ya da Seluklu olsun, Anadolu Seluklu a medreseleri, bir yandan genel plan emas ile drt eyvanl Byk Seluklu medreselerine bal kalmakla birlikte, yerel malzeme seimi, form-strktr ve kltrel yorumda farkllamakta; dier yandan kapal medreseler randan douya Asyadaki konut mimarisine yaklarken, ak avlulu olanlarn da Budist viharalar ile yakn ilikiler sergiledii bilinmektedir. Trbeler arasnda, zellikle Saltuklulara ait rneklerin, Grc kilise ve mezar yaplaryla ile olan biimsel ilikileri dikkat ekicidir. Ayn ekilde Anadoludaki hanlar da, Byk Seluklu ve Karahanl dnemine ait ribat ve kervansaraylarla planimetri dzeyinde analojiler yaplmasna imkn salamaktadr. Byle bir yap ortam iinde Alanyadaki Tersanenin bir ei yoktur. Dier taraftan, kazs tamamlanan ve Anadoludaki imdilik bilinen en erken tarihli saray rnei olduu anlalan Alanya kalesindeki Seluklu Saray kalntsnn da, Anadolu dnda, Erken-slmda ve Asyada da (Samarra veya Leger- Bazar gibi) ncleri bulunabilecek, kendine zg bir geometrik yaps olan ve balca kompozisyon geleri, avlular (hatt avlular gemesi), eyvanlar, tren salonu/salonlar, takaplar, masif duvarlar ve kulelerin meydana getirdii, belirli bir aks dzeni ve simetri endieleri tayan, ksacas bu haliyle geleneksel geler ieren bir saray imajnn tipik temsilcisi olduu anlalmaktadr. Bu kalnt, bir yandan, ada bir medresenin avlu-revak ilikisini hatrlatan plan ile, tipolojik olarak btn bir dnemin birbirinden farkllamam yap ortamna dair yorumlar kartma imkn sunarken, dier yandan, inaat zellikleri ile de, Seluklularn, kalede devrald Bizans yap

1150

alann, kendi yap birikimleri ile btnletirip yeni ve rasyonel bir mimari dzene dntrebilme becerilerini de sergilemektedir. Ayrca, restitsyonu ile ulalabilen i grnmnde, deta, Akdeniz evresinde yaygn Antik Palatiumlar, deyim yerindeyse ge devir talyasnn Palazzolarn artran grsel ayrntlar, hatt Osmanl konutunda etkisi olabilecek kimi dzenlemeleriyle, Seluklu ann Dou Akdeniz kltr alanna getirdii mimari yorumun ve srekliliin de kavranmasna imkn tanmaktadr. Btn bunlarla birlikte, sadece Krehirdeki Caca Bey Medresesinin vakfiyesinde yazl ve hepsi de zamanla ortadan kalkm yaplarn varl bile, Seluklu sanat ortamnn, bu dnemin tarih anlaryla rlm ve kimisi bakent olan Konya, Aksaray, Sivas, Kayseri, Erzurum ya da Antalyann bugnk kent dokular iindeki seyreklemi Ortaa maddi grntlerine baklarak yazlamayacan da ortaya koyuyor. Nitekim, elimizdeki tek zgn Orta a sokann, Sivasta ifte Minareli Medrese ile Keykvus ifahanesi arasnda kalm olmas, Ortaa kltr miras ve tarih evrenin korunmas adna acnacak bir durumdur. Ayn gzlem, btn Mevlev kaynaklarnda sz edilen byk fresk ya da kat zerine yaplm resim etkinlii iin de yaplabilir. Bunlardan bugne hibir ey kalmam olmas da, ayn anlayla tahrip edilmi olduklarn gstermektedir. Dier yandan sorun yalnzca, maddi evreyi/kltr oluturan antlarn ya da artifaktlarn, byk lde ortadan kalkmas da deildir; nitekim, bata camiler olmak zere, zellikle ilk yapldklar dnemden balayarak, eitli nedenlerle, devaml deiiklikler ve ilveler geirerek gnmze ulam ve ou zgn halini kaybetmi yaplar da, Seluklu mimarisi konusunda tutarl yorumlar yaplmasn gletirmektedir. Bu balamda, Seluklu bakenti Konyada, Aleddin Tepesindeki camiyi, bugnk durumuna bakarak, Melik ahn sfahandaki Mescid-i Cumas ile e zamanl yapld halde, rann eyvanl cami tipinin Anadoluda yerlememi olduuna kant olarak gstermek ne denli yanltc ise, ayn ekilde, bir zamanlar saray camisi olarak da ilev gren bu yapda, cephesinin yamal hali ve i mekndaki dzensizlikler ile avlusundaki hanedan trbesine baklarak, Mainz, Speyer gibi Ren Katedralleri ya da Bizans mparator mezarlarnn yer ald nl Havariyun Kilisesinin grkemi ve zeni yannda, sunduu sadelik ve tevazunun, Seluklularda dini yapnn prestij ve politikadan bamszln aklad yorumu da o denli tartma konusudur. Biz, Seluklu sanatn ya da daha genel anlamda Anadolu Orta an, bal bulunduu tarih kesitiyle birlikte, mukayeseli bir kltr tarihi yazcl boyutunda henz incelemeye balamadk. Bu, sanat tarihinin, olgularn zerinde durmayan Ortaa vakanvislii tarznda, benzerlikleri ou kez tartmal biimsel ilikiler kurmaktan ibaret olmadn anlamay gerektiriyor. Byle olmad iindir ki, bir tr topluluk refleksine dnm attitudeler halinde, neredeyse Seluklu andaki her yaratmay, genellikle Yakn Dou veya Asyadaki Trk ncllerine balama gayreti iine girilmekte, szgelii motif ya da figrl temalarn, hatt kimi ahap tekniklerinin kkenleri Asya prehistoryasnn derinliklerinde ve Hun kurganlarnda aranmaktadr. Fakat byle bir yaklam, neden szgelii, randa, 14. yzyln bana ve hi deilse Olcaytu zamanna kadar Mool yasalaryla ynetilen ve hl aman geleneklerine bal olduklar iddia edilen lhanllar Dneminde bile Anadoludaki gibi bir figrl plastikten bahsedilemediini, ayrca Asyada slmiyeti kabul ederek varln 13. yzyln ilk yarsna kadar srdrm olan Karahanllarn, belki de amanizm ile slm hukukunu uzlatrmak abas

1151

iinde, yazl edebiyatta slm ncesi inanlarna referans verirken, binalarnda ya da seramiklerinde bu (pagan?) inanlar sergileyecek figratif uygulamalara yer vermediini aklayamamaktadr. Geri Anadoluda, ezamanl olarak 11-12. yzyllar ve sonras iin rana ya da Asyaya balanabilecek, birbirini etkileyen geili sanat gelimeleri ve biimsel yaknlklar ya da birebir rtmeler vardr; nitekim byle olmasa idi, ne Van Ulu Camii ne de Hasankeyf-Zeynel Bey Trbesi mimarlk tarihinde bir yere oturtulabilirdi; fakat kken szkonusu olduunda, zellikle Anadolunun arpc zenginlikteki figr evrenini Asyann bronz ana kadar geri gtrmek fazla safdilliktir. Bu balamda, sanki byk bir yap alan, deta bir antiyeye dnen 13. yzyl Anadolusunda, bu an ruhunu tam anlamyla yanstan Divrii Klliyesinin plannda temel Euclidien geometrik tasarmlarn bulunmas, hatt yapda yakn yllarda kefedilen n tasarm ya da alma izimlerinin Orta a Bat mimarisi ile ilikilendirilmesi ve zellikle Gotik Portal olarak tanmlanan Darifa portalinde Hal seferleri srasnda Bat kaynakl bir mimar ve sanat hareketinin aranmas artk doaldr; kald ki, buradaki dekoratif ta tonozlarn, Byk Seluklu lkelerinin dekoratif tula tonoz gelenei ile, Kafkasyadan Suriyeye kadar uzanan blgedeki ta tonoz yap geleneinin etkileimi sonucu ortaya kt sylenmiken, yksek kabartma heykel niteliindeki dekoratif temalarn, gneybat Fransadan Moskovann batsna kadar yaylan ge Romanesk sanat rnleri ile olan benzerlii, hatt daha genel anlamda bunlarn Orta Doudaki Latin modelleriyle biimsel ilikileri henz yeni tartmaya almaktadr. Bu dorultuda, Divrii Klliyesinden Antalyadaki gotik etkili kimi yap paras ya da yap leindeki kitbelere ve Alanyada Tophane Burcundaki mchicoulislere (Arap dnyasnda marabiye olarak bilinen cumbal kmann kkeninin bu mimari biime dayanmas ihtimal dahilindedir) kadar bir dizi rnein, Dou Akdeniz evresindeki uygarlk alanlaryla ilikisi sorgulanabilir. Bu husus, 14. yzyldan Nide-Sungur Bey Camiinin i strktr kadar dou portalindeki kaburgal ha tonoz ve yuvarlak pencerelerin de, 13. yzyln sonlarna ait Suriyedeki ge Gotik stildeki bir Hal kalesi olan Krac des Chevaliers ile olan yakn ilikisini de aydnlatabilecektir. phesiz bunlar, Ortaada mimari evrenin, kollektif bir alma alan olarak ekillendii gereini deitirmiyor; bu, bir yandan patronagen, dier yandan da etnik kimlikleri konusunda Tiflisli, Ahlatl, Hoylu, Konyal, Halepli, Merendli ya da aml olmalar dnda yaptklarndan baka bir ey bilmediimiz, aralarnda blge farklar hari milliyet fark olmayan ve ortak bir kltr ortamn paylaan sanatlarn meydana getirdii, kimilerine gre kltrel bir btnl barndrmayan, kimilerine gre de kendi klasiine ulamadan son bulmu ve ulusal olmayan bir dnya grnn geerli olduu bir Orta a panoramasdr. Byle bir a, Tanpnarn deyimiyle,muhtelif memleketlere mensup byk bir Trk kalabalnn yan sra, Rum ve Ermeniler, Grcler, Bizansllar, Suriyeli, Msrl, Irakllar, Ltin tccarlar, Horezmliler, Hal dkntleri, ine kadar uzanan lkelerin insanlarnn yaad bir panorama iinde, Anadolu insann youran fikri ve spiritel akmlar da ekillenmi; slm lkelerine mensup eyhler ve fakihler ile herbirinin szn dinleyecek bir grup insan, gebe ya da kentli biraraya gelmi, ayrca birok tarikat de ortaya kmtr. Halkn bu din ve mistik eilimleri yannda, Sultanlarn, Vezirlerin, Melk ya da Emrlerin de air ve filozoflarla zenginleen yksek dzeyli bir kltr evreleri vard. Nitekim Rkneddin Sleyman ahn filozof ehbeddn Shreverdi ile yaknl,

1152

I. Aleddin Keykubadn Mevlna ailesini Trkiyeye getirterek onlara lkenin gerek sultanlarym gibi davrand, III. Keyhsrevin yetimesinde Kad Nurddn gibi bir bilim adamnn byk rol oynad, nl Seluklu veziri Sahib sfehannin meclisinde Tebrizli Mevlna Taceddin ile her ilimden konumalar yapt ve daha sonra Tebrizli hattat Veliyddin ile saatlerce hat alt bilinir. Bunlara, I. zzeddin Keykvusa, daha ehzdelii srasnda Malatyada balayan eitiminde dolayl olarak etkisi bulunan bnul-Arabnin yazd nashatnme niteliindeki mektubu da eklenebilir. Bu haliyle, Seluklu Trkiyesinde antsal mimarinin yapmn da elinde tutan Saray, sadece devletin ynetildii en st kurum deil, fakat toplumun tm beceri ve yaratlarnn da en st dzeyde gerekletii bir evreydi; fakat yine de, bu incelmi yksek kltrel ortamda, dnyann her yerinde olduu gibi, politik menfaat oyunlarnn her trlsne rastlamak da mmknd. ifahane ya da uluslararas ticaret yollar zerinde ykselen hanlar gibi byk kamu yaplarnn inaatn ve hizmetini, daha ok bu ynetim kurumu ve evresi stlenmi gibidir. Bu balamda, Seluklu anda caminin dine bal bir prestij yaps olmayp yalnzca ibadet mekn olarak grld ve Seluklu Sultanlarnn, Byk Seluklularla beraber kendilerine atfedilen din politikasn, Snniliin koruyucular roln, din yaplarna yanstm grnmedikleri iddiasnn gerei yanstt sylenebilir. Burada Divrii rneine tekrar geri dnmekte yarar var: Divriideki Ulu Camii ve ifahaneden oluan klliye, deta toplumun imgelerin dilini anlayarak onunla zdeletii ve byle bir davurumcu biimi isteyecek rafine bir kvama geldiini gsteren olaanst mimari tasarm gc ve motif zenginliiyle, Ortaan snrlarn aan bir eserdir. Binann plan ve mimari dekorun arpc ayrntlar, insan bir an iin, Asyadan Yakn ve Orta Douya, Kafkasyadan Azerbaycan ve rana uzanan geni bir corafyaya mensup eitli sanatlarn sanki tek ama dorultusunda zenle seilerek biraraya getirildiklerini ve binada altklarn kabule gtrmektedir. Bu balamda, Divrii ile eseri yaptrtan Mengcekolu Ahmed ah ve ei Turan Melikin durumu, garip bir ekilde, Floransay Rnesans Avrupasnn kltr merkezi haline getiren ve Ghiberti, Brunelleschi, Donatello, Alberti, Fra Angelico, Ucello, Boticelli ve Michelangelo gibi sanatlarn hamisi durumuna gelen Medici ailesini ve Cosimo il Vecchioyu hatrlatmaktadr. phesiz bu, abartl bir yorumdur; fakat, Divrii rnei gibi, Konyadaki Sahip-Ata Camii ya da nce Minareli Medrese portalleri, Karatay Medresesi kubbe i bezemesinin ini kaplamas, Sivastaki Gk Medrese, Buruciye ve ifte Minareli Medrese portallerine, ya da Kayseri, Nide, Tokat veya Malatyadaki antlara baklarak, Seluklu ann, D. Kubann deyimiyle, tpk Bat kltrnn Hristiyan ikonografisi arlkl resim ve heykel sanatlaryla toplumun dnyadaki varlna paralel bir ikinci sanal hayat bu mediumlarla yaatmasna benzer tarzda, btn bir 13. yzyl Anadolusunda byk bir kltrel dnme nclk edeceini anlamak mmkn. Gerekten de, Batda gnlk yaam, resim ve heykelle, romanla, tiyatro ve opera ile, mzikle birka kez yaratmann bilimsel gzlemi gelitirme ve hayat somut olarak kavrama yolunda en byk mekanizma olmasna karlk, bunun varlnn ve ilk admlarnn Seluklu anda izlenip, sonradan yokolduunun saptanmas, ackldr. Ve herhalde bu dramatik tkeniin son tan da, 14. yzyln ilk yarsnda Anadoluyu dolaan Tancal seyyah bn Batuta olmutur. KAYNAKLAR

1153

ALTUN, A., Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet, stanbul. 1988. GORDLEVSKI, V., Anadolu Seluklu Devleti, Ankara. 1988. KUBAN, D., Trk ve slm Sanat zerine Denemeler, stanbul. 1982. KUBAN, D., Seluklu Sanat Dnyas, Aleddinin Lambas, Anadoluda Seluklu a Sanat ve Aleddin Keykubad, stanbul. 2001, s., 24-29. KURAN, A., Anadolu Medreseleri, I. Cilt, Ankara. 1969. MLAYM, S., Deiimin Tanklar, Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, stanbul. 1999. GEL, S., Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul. 1994. TANYEL, U., Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci (11. -15. yy), stanbul. 1987. TURAN, O., Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul. 1980 (3). TURAN, O., Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul. 1993 (3). TURAN, ., Trkiye-talya likileri, I- Seluklulardan Bizansn Sona Eriine, stanbul. 1990. SMER, F., Yabanlu Pazar, Seluklular Devrinde Milletleraras Byk Bir Fuar, stanbul. 1985.

1154

Seluk Kervansaraylar / Prof. Dr. Osman Turan [s.755-765]

Seluk kervansaraylar, XIII. asrda, Trkiyenin iktisadi vaziyetini, memlekette cereyan eden ticari faaliyetleri ve devletin bu hususta takip etmi olduu siyaseti anlayabilmek iin zerinde durulmas gereken ok dikkate ayan bir mevzudur. Seluk tarihinin hemen her meselesi ve her mevzuu gibi, bunlar da, kitabeleri ve mimari ehemmiyetleri hakkndaki tasviri mahiyette mahdut baz yazlar istisna edilecek olursa, henz tarihi bakmdan ciddi hibir tetkike tabi tutulmamtr ki, bunlarn mhim saylacak olanlar yeri geldike burada zikredilecektir. Uzaktan baklnca bir kale, ilerine girildii zaman bir yolun bir konak menzilinde kervan kafilelerinin her trl ihtiyalarn karlayacak bir tekilata malik olan bu binalar; ne kemiyet ve ne de keyfiyet bakmndan slm dyasnn baka blgelerinde emsaline rastlanamayacak bir kymet tarlar. Seluk sultanlar ve yksek devlet adamlar byk ticaret yollar zerinde hemen her menzillik (takriben 30-40 kilometre) mesafede bir kervansaray yaptrmlardr. O ekilde ki, bu kervansaraylarn harabeleri bizim iin bu devrin tarihi yollarn ve ehemmiyetlerini tespit edecek canl vesikalardr. Fakat Seluk Devrinin ticari faaliyetlerini anlamak iin kervansaraylarn tetkiki ne kadar lzumlu iin kervansaraylar douran amilleri ana hatlaryla bilmek de o nispette zaruridir. Bu mnasebetle bu husus iin ok umumi de olsa, burada ksa bir bilgi vermek faydaldr. I. Anadolunun Mslman ve Hristiyan kavimler arasnda bir kpr vazifesini grp dnya ticareti bakmndan byk bir ehemmiyet kazanmas Seluk istilasnn mesud neticelerinden biridir. Memleket Bizans idaresinde iken dnya ticaretinin ald istikamet de ierisinde bulunduu artlar bu topraklar iin hi de msait deildi. slm ve Hristiyan leminin arpma sahas olan Anadolu, bu mnasebetle muntazam ve geni ticari mnasebetlere elverili olmad gibi, harplerin verdii tahribt da iktisadi inkiafa engel idi. Bundan dolay asrlarca medeni slm memleketlerinde rabetle aranan imalin krkleri, btn slm devletlerinin ordularn besleyen ve yksek snflarn saraylarn dolduran kle ve cariyeleri, en yakn ve tabii bir yol olan Anadoludan deil, ancak Harezm ve ran vastasyla gidip slm lkelerine dalyordu. Dier taraftan kara yollar gibi, XI. asra kadar, deniz yollarnn ald istikamet de Anadoluyu tamamyla bunlarn yaratt ticari faaliyetler dnda brakyordu: Akdenizin dou, bat ve gney kylar slm kavimlerinin eline getikten ve geit yerleri onlar tarafndan igal edildikten sonra bu deniz, bir slm gl haline geldi.1 Bu durum Avrupada ehir hayatn ve iktisadi imknlar felce uratarak feodal (derebeylik) cemiyetin domasna neden oldu. Bu suretle yalnz Mslman ticaretine mnhasr kalan Akdeniz gemicilerinin Anadolu limanlarna uramalarna lzum ve imkn kalmamt. Mslman hakimiyetinde iken Akdeniz ticaretinin istikameti Orta Asyadan Badata, oradan da Suriye limanlar vastasyla Afrika ve Endls limanlarna yneliyordu. Bu umumi izgiler, Bizansllar idaresinde iken Anadolunun maruz bulunduu iktisadi gerilemenin sebeplerini izah eder. Seluk istilas Anadoluyu slm dnyasnn geni iktisadi ve ticari faaliyetleri erevesine sokmakla, bu lkenin tarihinde yeni bir devir ald. Ancak cenuptaki medeni slm memleketleriyle imal kavimleri arasnda cereyan eden ticari mbadeleler iin siyasi engeller ortadan kalkarak

1155

Anadolu yolu byk bir ehemmiyet kazand. Fakat bu vaziyet, Seluk istilas vuku bulur bulmaz birden teesss edemedi. Bunun iin nce Bizans ve Hal taarruzlarn krmak ve rakip hanedanlar ortadan kaldrarak Anadoluda milli birlii kurmak gerekiyordu. Gerekten ancak bu artlarn saland XII. asrn sonlarna dorudur ki, Trkiyede ticari faaliyetler geni bir lde balad ve memleket her trl medeni gelimeler iin imkn bulabildi. Trklerin Anadoluya yerlemeleri srasnda Akdeniz ticaretinde vukua gelen inklap da, Trkiyede imal-cenup istikametinde tekasf eden ticari faaliyete muvazi olarak ark-garp istikametinde, ikinci bir faaliyetin domasna sebep oldu. Seluklulardan nce slmlar, Hristiyanlara kar karalarda gerilerken, denizlerde bir mddet daha mevkilerini muhafaza edebilmilerdi. Fakat X. asrn sonlarnda slmlar, fatih Trkler sayesinde karalarda tekrar ilerlemeye baladklar zaman denizlerde sratle ekilmeye mecbur kaldlar. Bu suretle, evvelki devrin aksine olarak, Akdeniz ticareti tamamyla Hristiyan kavimlerin eline geti. Bu ticari faaliyetler, garpta iktisadi ve medeni hayatn gelimesine ve ykselmesine, binaenaleyh Hristiyan ve Mslman kavimler arasnda geni bir nispette mnabebetlerin balamasna, fikri sahada olduu gibi, maddi mahsuller hususunda da byk bir lde mdadelelere yol at. te o zamanki medeni dnyann ortasnda bulunan Trkiyenin milletleraras bir kpr haline gelmesi bu umumi artlarn bir neticesidir. Seluk Trkiyesinde cereyan ettiini mahede ettiimiz byk ticari faaliyetlerin birinci saiki, bu umumi artlarn Trkiye lehinde gelimesi ise, ikincisi hi phesiz, Seluk Devletinin gttn grdmz ok dikkate ayan iktisadi ve ticari siyasetidir. Filhakika II. Klarslan, I. Gyaseddin Keyhusrev, I. zzeddin Keykavus ve I. Alaaddin Keykubad gibi bu devrin byk ve ileri grl sultanlarnn, bu umumi artlarn ehemmiyetini tamamyla kavrayarak, iktisadi ve ticari faaliyetleri artrmak iin eitli vastalara, birok koruyucu ve tevik edici tedbirlere bavurduklarn gryoruz. Onlar fetihlerini, ticaret yollarn emniyet altnda bulundurmak, iktisadi gayeleri ilk plana almak suretiyle yapm ve ona gre ayarlamlardr. Bu gaye, bizzat devrin kaynaklarnda da ak olarak gsterilmektedir. Sinop ve Antalya gibi memleketin giri ve k limanlarnda ticari mbadeleleri kolaylatrmak ve gelitirmek iin, bu ehirlere byk sermayeli tccarlar yerletirdiler ve onlara her trl yardmlarda bulundular. Trkiyeye gelen yabanc tccarlara imtiyazlar verdiler, en az bir gmrk tarifesi tatbik ettiler. Yollarda herhangi bir ekilde zarar gren, soyguna urayan veya emtias denizde batan tccarlarn mallar devlet hazinesinden tazmin edilmekte idi ki, bu Seluk Devletinin bir devlet sigortas tatbik ettiini gsterir. Bu keyfiyet, dnya ticareti tarihi iin de ok ehemmiyetlidir. Zira ticaret tarihiyle uraanlar, sigorta messesesinin zuhurunu ancak XIV. asra, Ceneviz ve Venediklilere kadar karmaktadrlar. Devletin giritii bu tedbirler arasnda ticaret kervanlarnn, baz yollarda, askeri mfrezeler idaresinde sevk edilmesi, tenha yerler ve geitler gibi tehlikeli sahalarda muhafz kuvvetler bulundurmas keyfiyeti de dikkate ayandr. Gerekten bir Orta a devleti ne kadar kuvvetli ve asayii ne kadar salam bir surette temin etmi olursa olsun, o zamanki artlara gre zengin emtia nakleden kervanlarn hudutlarda dman apulcularna, ierilerde gebe ve ekya basknlarna hedef tekil edecekleri gznne getirilecek olursa, bu tedbirlerin lzum ve ehemmiyeti kendiliinden anlalr. Esasen buna Seluklularn tesirinde bulunan ada dier baz komu devletler de rastlamaktayz.2 II.

1156

te Seluk kervansaraylarnn vcut bulmas, ksaca iaret ettiimiz bu umumi artlarn ve gdlen bu ticari siyasetin bir neticesidir. En ehemmiyetli Seluk kervansaraylar, yukarda iaret ettiimiz zere, Anadoluyu ark-garp, imal-cenup istikametinde kateden iki byk milletleraras ticaret yolu zerinde bulunmaktadr. Bu yollardan ark-garp istikametinde olan Antalya ve Aliyeden balayarak Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi byk merkezlerden geerek ran ve Trkistana varr. Moollar zamannda Kk Ermenistann ticari ehemmiyet kazanmas neticesinde, orada, Ceyhan nehrinin biraz arknda bulunan Yumurtalk (Ayas-Lajazzo) liman inkiaf ederek Antalyaya rakip olmutu. Buradan Trkiyeye giren Garp emtias, Kk Ermenistan iinden geerek Konya veya Kayseri istikametlerinde Trkiyeye gelir ve ana yolla birleirdi. Konya-Akehir istikametinde giden ikinci derecede bir yol stanbula ve Garp Anadolu vadilerine vasl olurdu. Tarihi kaynaklara ve bugnk harabelerine gre bu yol zerinde bulunan balca kervansaraylar unlardr: Alaiye civarnda erefzah Hanndan (II. Keyhusrev) imale doru menzil menzil sra ile Evdir Han (I. zzeddin Kaykavus), Krkgz Han (II. Keyhusrev),3 Susuz Han ve ncir Han4 (Burdur ve Isparta civarnda, II. Keyhusrev), Uluborluya bal Dadil kynde Er-toku (I. Keyhusrev-I. Keykubad zaman),5 Akehirin garbnda shakl Han (Sahib Fahreddin Ali),6 Akehir ile Ilgn arasnda Altunaba (Argt Han)7 gibi kervansaraylar vardr. Konya, Aksaray ve Kayseri arasnda Zencirl, Obruk, Kaymak, Zazatin (Sadeddin Kpek), II. Klarslan, Alaaddin Keykubad, Aksaray-rgp arasnda Hoca Mesud, Alai (Nevehir yolunda), Pervane, Azkara, Latif kervansaraylar bulunmaktadr.8 imal-cenup istikametindeki yol Trkiyeye, Msr, Suriye veya Avrupa limanlarndan deniz vastasyla gelindiine gre Antalya, Aliye ve Yumurtalk vastasiyle dahil olur; Kayseriden Sivasa kadar birinci yolla birleir; veyahut Suriye, Irak karayolu Elbistan-Kayseri istikametinde devam ederek Sivastan Tokat vastasyla Sinop, Samsun limanlarna, oradan da deniz yoluyla, imalin Krm sahilinde en mhim liman olan, Sudaka vsl olurdu. Bu yol, Elbistanda Malatya, Diyarbekir vastasyla ark Anadolu ve Iraka ikinci bir kol verir. Bu ana yol zerinde Kayserinin 40 kilometre arknda Karatay, Kayseri ile Sivas arasnda, Kayseriden 40 kilometre ileride, Sultan Han (I. Keykubd), Lala; Sivas ile Tokat arasnda sra ile Yenihan (lhaniler zaman), iftlik Han, Tokat ile Zile arasnda Hatun Han (Pazar Han, II. Gyseddin Keyhusrev), daha ileride zine-Pazar Han9 gibi mehr kervansaraylar mevcuttur ki, btn bunlar ve bulunduklar yollar cidd arkeolojik tetkiklere muhtatrlar. Bu byk kervansaraylarn hemen hepsinin XIII. asra ait olmas bu devrin iktisad ve ticar vaziyetinin ne kadar ehemmiyet arz ettiini gstermeye kfidir.10 Filhakika kervansaraylarn vcut bulmas ile ticar faaliyetler arasnda sk bir muvazilik gze arpar. II. Klarslan zamannda siyas gelime ile birlikte ticar faaliyetler sratle inkiafa balarken bununla ahenkli olarak kervansaraylarn da ina edildii grlmektedir. Sultanlara ait ilk kervansaray, II. Klarslan tarafndan Aksaray civarnda yaplmtr.11 Bu hdise, bu sultann Aksaray ehrini kurarak burada byk binalar, saraylar, medreseler ina ettirmesi, oraya Azerbaycan vesair yerlerden Mslman halk, gzler, limler, tccarlar getirerek yerletirmesiyla alkaldr.12 Bundan sonra ayn sebepler dolaysyla kervansaray inas sratle ilerler ve XIII. asrn ikinci yarsna kadar devam eder. II. Gyseddin Keyhusrev zamannda, hkmdarn zayf bir ahsiyet olmasna ramen, ticar zaruretler ve iktisad gelimeler dolaysyla,

1157

babas Keykubd zamanndaki gibi kervansaray yapma ileri btn hzyla devam etmitir ki, bunu bu devre ait kervansaraylarn kitbeleri gstermektedir. III. Seluk kervansaraylarnn yapld yerler ve bulunduklar yollar ile mimar vaziyetleri gibi hususlar zerinde duracak deiliz. Burada onlarn tarih ehemmiyet ve rollere hakknda kaynaklarn verdii haberler nispetinde malmat vereceiz. Bu yalnz Seluk kervansaraylar iin deil, imdiye kadar hi aratrlmam olan dier devirlere ait kervansaraylarn mahiyetini anlamak bakmndan da faydal olacaktr. Seluk kervansaraylar asker bakmdan haiz olduklar ehemmiyet dnda, yukarda iaret ettiimiz ticar siyset icab olarak, iki mhim gayeyi gznnde bulundurmak suretiyle ina edilmilerdir: 1. Zengin ticar emtia nakleden kervanlara, hudut civarlarnda dman apulcularndan, gebe ve ekya basknlarndan koruyacak emniyetli konak yerleri salamak. Bundan dolaydr ki, bunlar mstahkem surlarla evrilmi; surlar zerinde kule ve burlar ina edilmi; kaplar demirden yaplm ve bu suretle her trl tehlikelere kar koyabilecek bir mdafaa tertibatyla tehiz edilmilerdir. Kervansaraylarn salad emniyeti, haiz olduklar mdafaa kudretini anlamak ve ticar faaliyetlerdeki rollerini meydana koyabilmek iin Kerimeddin Aksaraynin zikrettii bir vaka bu bakmdan bizim iin ok ehemmiyetlidir: Konya-Aksaray yolu zerinde (Aksaraya bir menzil mesafede) bulunan Aladdin Keykubd Han, Karamanllar ile Memre adl bir Trk beyi arasnda vuku bulan bir muharebede tahribe uram ve iki burcu yklmt. Bu ykklk dolaysyla Konya-Aksaray yolu, emniyetsiz bir hale geldiinden, birka yl ilemez oldu. Bu srada (XIV. asrn balar) mellif Kerimeddin, Gazan Hann yarl ile Seluk lkesi vakflarna nzr olunca, yklan bu iki burcu yaptrd ve syede yol eski revnakn kazanarak ilemeye balad. Fakat bu defa, Anadoluda zulmyle mehr olan, Mool kumandan rincin kendisine kar ayaklanan lyas adl bir Trk bey ile mcadeleye giriti. lyas rincine kar dayanamad iin bu kervansaraya snd. Mool kumandan, lyas teslim almak maksadyla iki ay kadar kervansaray muhasara etti; 20,000 kiilik oku kuvvetler yannda zamann ta atan arrde, ate saan neffte ve mancnklar gibi btn muhasara silhlar ile gece gndz urat ise de kervansaray drmeye ve lyas elde etmeye bir trl muvaffak olamad.13 Bu malmat, bize kervansaraylarn yollarn emniyeti bakmndan oynadklar rol gstermeye kfidir. Esasen bugnk vaziyetleri de, bu keyfiyeti tamamyla teyit edecek mahiyettedir. Bu mnasebetle yollarn korkulu ve geit yerleri Osmanllarda olduu gibi Seluklularda da devlet tarafndan muhafz askerlere veya vergi muafiyeti karl civardaki kyl halka tevdi edildii veya bu trl yerlerde, yollarn ehemmiyetine gre kervansaray veya zaviyeler ina edildii grlmektedir. Artuk oullar zamannda (560 hicri) Ahlattan Bitlise doru yaplan byk yolun zeri de kprler ve kprlerin balarnda fonduk (han)lar yapld ki, Bitlis altndaki fonduk yz yolcuyu, hayvanlarn ve bu nispette emteay alacak bir durumda idi.14 Eflakinin bir fkras yollarn emniyeti iin kervansaraylarn ne kadar ehemmiyetli ve zaruri telakki edildiini meydana koymak iin burada zikre layktr: Birgn Sivasl Fahreddin Sivastan gelmi, Muineddin Pervane ve baka emirlerle birlikte Mevlanay ziyarete gitmi; Mevlana ona geliinin hangi konaktan olduunu sorunca Fahrettin: Emir Pervane hanndan geldiini sylemi. Mevlana ona bu

1158

yol zerinde Pervanenin han olup olmadn sorunca o, Evet vardr, onun zamannda emniyet ve asayi o derecededir ki, kervan hangi sahraya konarsa konsun orada korkusuz konaklayabilir demitir.15 2. Kervansaraylarn hedef tuttuu ikinci mhim gaye de, yolcularn konduklar veya geceledikleri yerlerde, her trl ihtiyalarn temin etmek idi. Gerekten bu maksatla kervansaraylarda vcuda getirilen tesisler ok dikkate ayandr. lerinde yatakhaneleri, ahaneleri, erzak anbarlar, ticari eyay koyacak depolar, yolcularn hayvanlarn koyacak ahrlar, samanlklar, yolcularn namaz klmalar iin mescitleri, misafirlerin ykanmas iin hamamlar, adrvanlar, hastaneleri ve hatta, kaytlardan karabildiimize gre, eczaneleri, yolcularn ayakkablarn tamir ve fakir yolculara yenisini yapmak iin ayakkabclar, hayvanlar nallamak iin nalbantlara varncaya kadar her ihtiyac karlayacak tekilat ve tesisleri ve btn bunlar, bunlara dair gelir ve masraflar idare edecek divan (bro) ve memurlar vard. Bu byk yollar zerinde yaplan ve umumiyetle yapclar Seluk sultanlar ve devlet adamlar olan bu muazzam kervansaraylar, hep vakf idiler ve maddi byklkleri ve tekilatlar nispetinde de zengin vakflara maliktiler. Bu suretle bu kervansaraylara inen tccar ve sair her trl yolcu, zengin olsun fakir olsun, orada her trl ihtiyacn meccanen grebilirdi. Vaka tarihi kaynaklarn azl ve henz ouna ait vakfiyelerin elimize gememesi dolaysyla hepsinin vakf olduunu bugn iin vesikalandrmak mmkn deilse de mevcut kaytlar ve devrin hususiyeti bu temilin tamamyla hakikate uygun olacan gstermektedir. IV. Kervansaraylarn vakflar hakknda Aksarayinin, yukarda, Aksaray civarnda bulunan I. Alaaddin Keykubat hanna dair verdii malmat dikkate ayandr. Vakf gelirlerinden iki burcunun 10.000 dirhem yani harpten nceki Trk parasyla 20.000 lira16 ile tamir edilmesi vakf gelirinin ehemmiyeti ve bir kervansarayn inas iin sarf edilen mebla hakknda bize umumi bir fikir verebilir. Ayn suretle, Keykubadn Kayseri-Sivas yolu zerinde yaptrd dier kervansarayn (Sultan Han) da vakf olduunu biliyoruz. Aksaray civarndaki kervansarayn (Sultan Han)17 byklk ve mimari bakmdan ayn olan bu kervansaray, kitabeleri olmamas dolaysyla kime ait olduu, hangi devir ve tarihte yapld imdiye kadar anlalamamtr.18 Halbuki Memlk Sultan Baybarsn Anadolu seferinden bahsederken Kalkaandi, el-Omar ve Baybars tarihi mellifi bunun da Keykubada ait ve vakf olduunu beyan ederler. Bu mellifler, Baybarsn Kayseriden ordusuyla ve birtakm Seluk devlet adamlarn yanna alp dndnden bahsederken, Alaaddin Keykubad kervansaraynn Karatay kervansarayndan daha byk olduunu, sultann, ordusuyla, burada konakladn, hana ait byk vakflar mevcut olup, bunlar arasnda kuzular kervansaraya gelen yolculara kesilmek iin civarnda birtakm vakf koyun srlerinin beslendiini, sultann askerlerinin bunlardan kesip yediini sylemilerdir ki, bu malmat ok dikkate ayandr.19 Ehemmiyeti dolaysyla aada zerinde fazla duracamz Karatay kervansarayndan baka vakf olduunu mevsuk olarak bildiimiz kervansaraylar Altun-aba ve Er-toku kervansaraylardr. En eski Seluk kervansaraylarndan (vakfyesi 598de) olan ve Akehir ile Ilgn arasnda ina edilmi bulunan Altun-aba kervansaray, onun Konyadaki medresesi ve baka vakflar iin yaptrd, vakfiyesinde zikredilmektedir. Fakat kervansarayn pek ehemmiyetli olmamas dolaysyla olacaktr ki, orada yalnz kervansaraya gelen

1159

fakir yolcularn snmas ve hann aydnlatlmas iin gereken odun ve bezirden ve hancya verilecek denekten bahsolunmaktadr.20 Vakfye Konya ile Gorgorom (Beyehir) yolu zerinde, Konyada yerlemi Tebrizli tacir Hac Bahtiyar bin Abdullaha ait baka bir vakf kervansaraydan daha bahsedilmektedir ki, bunun da burada zikri faydaldr. Mrarezeddin Er-tokuun vakfyesi onun medrese, mescit ve kervansaray gibi vakflarna ait ise de, lmnden ok muahhar olan bu vesikada onun bu evkaf ve bu arada kervansaray hakknda hibir tafsilat vermemektedir.21 V. Seluk kervansaraylar hakknda, tarihlerin ve vakfyelerin verdii bu kaytlar mhim olmakla beraber, bu muazzam bidelerin tarihi mahiyetlerini, tekilat ve ileme tarzlarn kafi derecede meydana koyacak bir kymet tamazlar. Halbuki Celaleddin Karatay tarafndan yaptrlan Karatay kervansaray hakknda, gerek tarihi kaynaklar ve gerekse byk bir tarih eseri olarak, zamanmza kadar gelen vakfyesi dolaysyla, ok daha geni bir bilgiye sahip bulunuyoruz. Bilhassa vakfyesi, yalnz Karatay kervansaray deil, btn Seluk kervansaraylarnn mahiyetlerini meydana koymak iin byk bir kymet tamaktadr. Bundan dolay dier byk kervansaraylara ait vakfiyeler, bir gn elimize geecek olursa, bu devir tarihi hakknda ok mhim vesikalara malik olacaz demektir. XIII. asrda ok faal bir vaziyette olan (inas 1240ta) Karatay kervansaray hakknda, dier kaynaklarn ksa kaytlarndan22 sarf nazar, en iyi malmat ElOmar ve Kalkandnin eserleridir. Baybarsn Kayseri seferinde orduda bulunan Muhiddin bin Abdzzahir bu seferinden bahsederken, yolda uradklar mezkur kervansarayn da gzel bir tasvirini yapmtr. Abdzzahirin mektubu Kalkaandi tarafndan aynen nakil ve El-Omari tarafndan da hlasa edilmitir. Buna gre Hann surlar ve surlar zerinde, kelerde, kuleleri olup bykl ykseklii dolaysyla en gzel binalardan biridir. Duvarlar yontma ve mermer gibi cilal krmz talardan yaplm olup, zerlerinde, kalemle emsalini resmetmek imknsz olan, naklar ve resimler vardr. Kapsnn dnda iki kap arasnda kaldrmla denmi, Rabaz23 gibi mstahkem surlarla evrili bir yer vardr ki, burada dkknlar bulunur. Hann kaplar en iyi demirden yaplmtr. erisinde yazlk kkler (Evavins-sayfiyye), klk meknlar vardr. Kervansarayn gzelliini, mahiyetini oradan gemedike tasvir etmek imknszdr. Yaz ve k, iinde her eyi bulmak mmkndr. Kervansarayda hamam, hastane (bimaristan), illar, yatak ve yemek takmlar ve ahrlar vardr. Her yolcu derecesine gre misafir edilir. Sultan yani Baybars, oradan geerken kervansarayda misafir kald. Buna ait byk vakflar vardr ki, bunlar civarnda ve baka beldeler de bulunur. Hann gelir ve masraflarna ve vakf gelirlerine bakmak iin orada daireler (devavin), memurlar ve katipler mevcuttur. Tatarlar bunun gelirine dokunmadklar iin eskisi gibi ilemeye devam etti.24 Kaynaklarn hibir kervansaray hakknda vermedii bu dikkate ayan malmat, vakfiyenin ehemmiyet ve tafsilatna ramen oradaki baz eksiklikleri ikmal edecek bir mahiyettedir. 1247 ylnda tanzim edilen vakfiye, kervansarayn vakflar ve masraflar ile onlara ait memur ve mstahdemlerin ilerini idare ve kontrol etmek iin mtevelli, mrif (mfetti) ve nazrdan mteekkil bir heyet tayin etmitir. Bu mnasebetle el-Omari ve Kalkaandi tarafndan zikredildii halde vakfyede kaydedilmeyen baz vazifeler ve mstahdemler bu heyetin salahiyetine braklm demektir.

1160

Vakfn kendisinden sonra kardeleri ve onlarn ocuklarna tahsis ettii tevliyet iin vakf gelirinin altda biri ayrlmtr. Mrife ylda 500 dirhem yani harpten nceki Trk parasyla takriben 1000 lira ve 50 mudd yani takriben 160 kile (bir kile otuz kilo hesabyla) buday maa tayin edilmektedir.25 Nazrn maa da yllk 360 dirhem ile 24 mudd budayd. Kervansarayda yolcularn namaz klmas iin yaplan mescide bir imam ve mezzin tayin edilip bunlardan birincisine ylda 200 ve ikincisine 150 dirhem para yirmi drder mudd buday maa verilmektedir:Vakfye kervansarayda bir muzf, bir de hanc hn gibi vazifeleri birbirine yakn gzken iki memur tayin etmektedir ki, birincisinin yllk maa 200, ikincisinin 150 dirhem para ve yirmi drder mudd buday olduuna gre, muzfinin mevkii daha stn olmak icap eder. Filhakika mevki isimlerine nazaran da bunu tayin etmek mmkndr. Bundan dolay herhalde birincisi, kervansarayn bir nevi iileri mdrdr. Gelen yolcular kabul eden, onlarn yemek, yatmak ve dier ilerini idare eden odur. Hanc da hayvanlarn hizmetine, ahr ilerine bakmaktadr. Vakfyenin arkasndaki 646 tarihli zeylinde hancnn maana 50 dirhem daha ilave edilerek 200 dirheme karlmtr ki, bu aradaki mevki fark hakkndaki mtalaamza aykr deildir. Kervansarayn bir de havayi memuru (emir havayici) vardr ki, bunun vazifesi phesiz hann erzak ve levazm (ambar) ilerie bakmaktr. Bunun yll, 200 dirhem para ve yirmi drt mudd budaydr. Hana gelen hayvanlarn hastalarna bakmak iin orada daimi bir baytar bulundurulmakta ve ylda kendisine 100 dirhem para, 24 mudd buday verilmektedir. Hann ve vakflarnn ilerine bakmak iin de atl bir kimse (emir) mevcuttur ki, buna 100 dirhem para, 24 mudd buday tahsis ediliyor. Kervansarayda, gelen yolculara parasz yemek piiren ve datan bir ahane mevcuttur. Burada yemek piiren mahir bir aya ylda 200 dirhem para ve 24 mudd buday maa tayin ediliyor. Kervansaraya gelen Mslman-kafir, hr-kle her yolcuya msavi olarak gnde, her okka yz dirhem itibaryla okka (yani bir kilogram) ekmek, 250 gram pimi et ve bir anak da yemek verilecei art kouluyor.26 Bundan baka bu devrin birok imaret ve zaviyebine ait vakfyelerinde grdmz gibi her cuma akam bal helvas yaplarak msavi bir surette btn yolculara datlmas kaydedilmektedir. Ahanenin ne kadar yolcuya yemek verebilecei malum deilse de herhalde hann istiap edebilecei yolcu nispetinde olduu muhakkaktr. Nitekim mutbak iin, vakfiyede, satn alnaca bildirilen takmlar burada bize bir fikir verebilir. Bu kayda gre, Kervansaraya elli byk kase anak, yirmi bakr tabak, yz byk odun anak, elli tahta tabak ve yine bakrdan maml on byk, be orta, be kk tencere, iki byk kazan, iki byk leen vesair mutbak takmlar alnacaktr. Bununla beraber bu mutbak takmlarnn btn mevcudu gsterdiine hkmedilemez. Yolcularn ihtiyalar yannda onlarn hayvanlar iin lazm olan arpa ve saman da vakfiyede tayin edilmitir. Vakfiye, Kervansaray iinde bir hamamn bulunduundan bahsetmiyor. Yalnz zeylinde, kydeki hamamn vakfedip kervansaraya gelen yolcularn, ky halk ve baka yabanclarn burada ykanacaklarn zikrediyor. Bununla beraber dier emsali gibi bunun iinde de bir hamamn bulunmas icabeder. Nitekim, yukarda zikrettiimiz, el-Omari ve Kalkaandi bundan bahsettii gibi bugnk vaziyette de harabesi gzkmektedir.27 Bu, sair hususlarda olduu gibi vakfiyenin btn tekilat ve memuriyetleri zikretmedii ve bu trl ileri kiilik idare heyetine brakt tarznda izah edilmek icabeder. Kydeki hamamn vakfedilmesi de kervansaraydaki hamamn kifayetsizlii ile alakal olsa

1161

gerek. Vakfiyede kydeki hamamcya 120 dirhem para ve yirmidrt mudd buday yllk veriliyor. Bundan baka ker vansarayn bir ayakkabcs vardr; hana gelen yolcularn ayakkablarn tamir eder veya ayakkabs olmayan fakirlere verilecek yeni ayakkablar hazrlar. Buna ylda 100 dirhem para ve 24 dirhem mudd buday tahsis edilmitir. Buna ait malzeme iin her yl ihtiya nispetinde deri ve sahtiyan ve hayvanlarn nallanmas iin gerektii kadar ivi ve nal alnmasn kiilik heyetin takdirine brakmaktadr. Vakfiye, kervansarayda hasta olan btn fakirlerin oradaki il ve merubatla shhat buluncaya kadar tedavi edilmesini art klmaktadr ki, bu kayt el-Omari ve Kalkaandinin handa bir hastane (bimaristan) bulunduu hakkndaki haberini teyit etmekte ve her iki kaynak bu hususta birbirini ikmal etmektedir. Bununla beraber baytar ve maa vakfiyede zikredildii halde bir tabip veya hastabakcnn bulunduuna dair bir iaret yoktur. yle anlalyor ki, orada daimi bir tabip bulundurmak mklat dolaysyla, herhalde hastalarn vaziyetine gre, eer hastalk hafif ise bir hastabakcnn nezaretinde basit bir tedavi ile iktifa ediliyor ve eer hastalk ar ise Kayseri ve Sivas gibi yakn byk merkezlerden tabip getiriliyordu. Nitekim Ktahyada bulunan Germiyanolu Yakup Beyin imaretine ait vakfiye kitabesinde, imarette hasta olana hekim getirilecei, il verilecei ve bunlarn cretinin vakftan denecei zikrediliyor ki, bizim vakfiyenin bu kaydn bu tarzda izah etmek iin ehemmiyetlidir.28 Herhalde bu hususta daha vazh bilgilere sahip olabilmemiz iin dier byk Seluk kervansaraylarnn vakfiyelerini elde etmemiz gerekiyor. Dier taraftan fakir hastalar ld taktirde tekfin masraflarnn da vakf gelirinden denecei art klnyor. Trkistanda kervansaraylar gelen yolcularn alakalarna gre ktphane ve satran takmlar da bulunuyordu. Trkiyedeki emsallerinde de olacan sanyoruz.29 Bundan sonra hann ve mescidin aydnlanmas iin gerektii kadar ya (zeyt) ve mum ayrca snmas iin odunun alnacan kiilik heyetin takdirine brakmtr. Vakf Karatay, evkaf gelirinin artt taktirde, maalarn (cmekiyyt) arttrlmas ve kervansaray iin yeni gelir kayna olacak mlk ve akarn satn alnmasn art klmaktadr ki, bu cihetler, nerettiimiz vakfiyede izah edilmitir. Grlyor ki, bu tafsilata ramen, vakfiye, oradaki dier birtakm vazife ve tesisleri zikretmemitir. Bu arada el-Omari ve Kalkaandinin burada vakflarn gelirini, kervansarayn masraflarn hesap ve idare eden divan (bro) ve orada alan memurlarla dkknlara dair ok mhim kaytlara hi temas etmemitir. Bunun gibi memur ve mstahdemlerin oturduklar evlerin onlara kira ile mi, kirasz m verildikleri kaydedilmitir, iki emsali messeselerde meccan olduuna dair malmatmz mevcuttur. Dier taraftan kervansarayda sarf edilen ekmein nasl tedarik edildiinden bahsedilmiyor. Muhakkak ki, orada vakfa ait bir frn mevcuttur. Mesel, 765 tarihli Ali Paa zaviyesinin ihtiyalar iin orada bir vakf frn vardr.30 Bundan baka yolcularn hamam yapmalar ve ykanmalar iin lazm gelen sabun da zikredilebilir ki, Niksarda 723 tarihli Ahi Pehlivan zaviyesi hamam iin on ritl sabun tahsis edilmitir.31 Bu, ksmen de vakfiyenin kervansarayn ilk zamanlarna ait olmas ve zamanla kadrosunun genilemi bulunmasyla ilgili olabilir. Herhalde Msr mellifinin buradan getii zamanda (1277, yani vakfiyeden otuz yl sonra) yolun ehemmiyeti nispetinde vakf gelirinin ve binaenaleyh tesis ve masraflarn da artm olmas icap eder ki, bunun vakfiyenin bir-iki yl sonra zeyli bile gstermektedir.

1162

VI. Moollar zamannda Kk Ermenistan vastasyla yaplan geni ticari mbadelelerde bu yolun biraz daha ehemmiyet kazanmas dolaysyla kervansarayn da roln arttrm olduu phesizdir. Bu zamanda bu yoldan geen mehur talyan seyyah Pegolottinin Gksn ile Sivas arasnda (phesiz Kayseriye uramakszn) bahsettii iki kervansaraydan (Gavazara) biri Karatay, dieri de Keykubad kervansaray olmak icap eder.32 Tabiatyla btn dier kervansaraylara nispetle vesika bakmndan ok daha iyi bir vaziyette bulunmasna ramen eldeki malmat, Karatay kervansaraynn btn faaliyet tarihini meydana koymaktan ok uzaktr.33 imdiye kadar ilim alemince mehul kalm olan bu tarihi malmat dahi, bize Seluk kervansaraylarnn ne muazzam bir tekilata sahip olduunun, memleketin iktisadi ve ticari durumunun nasl bir seviyeye eritiini gstermek iin bir fikir vermeye kafidir. Bu bize, Seluk tarihi hakknda henz balamam saylan almalarn ne kadar mit verici neticeler douracana da bir iaret saylabilir. Bu kervansaraya ait masraflar karlamak iin ona yaplm olan vakflar da dikkate ayandr. Kervansaraya, o civarda bulunan ky vakfedilmitir ki, bunlardan biri, hann arazisi iinde bulunduu Sarahor kydr. Bu ky, sahibine veya kervansaraya nispetle bilhare Karatay (Karaday) adn almtr. Bundan baka, biri Kayseride, teki Behramah Karahisarnda olmak zere, iki han da kervansarayn mevkuflar arasnda idi. Dier taraftan Kayseri ehrinde kira getiren on ev, ehir civarnda 36 para arazi, iki ayr ve Kayseri civarnda Seluk ordularnn geit ve bayram merasim ve elencelerinin yapld ovada kin, Mehet kasabasndaki drt ev, bir frn, 19 tarla, kervansarayn bulunduu Karatay kynde kira getiren 15 dkkn ve says bildirilmeyen birtakm evler de bu vakflara dahil idi. Vakfye gelirin artmasyla yeni emlak ve akarn satn alnarak bu vakflara ilve edileceini sylemesi, zamanla vakflarn oaldn tahmine imkn vermekte ise de, bu hususta fazla bir ey bilmiyoruz. Yalnz vakfiyenin zeylinde bu artn tahakkuk ettiine dair kaytlar mevcuttur. Bu malmat bir kervansarayn ne kadar bir geliri istihlak ettiini ve btn Seluk kervansaraylarnda memleketin umumi servetinden ne byk bir yeknun yolcular hesabna kullanldn gsterir. Burada, yolcularn byk bir ksmnn yabanc olmas dolaysyla, bu istihlakin memleketin umumi menfaati bakmndn bir zarar tekil edip etmeyecei hatra gelebilir. Fakat urasn unutmamak icap eder ki, Seluk Devrinde i ve d ticarette grdmz byk faaliyetler, bu kervansaraylar olmakszn bu derecede inkiaf edemezdi. Bu ticaretin dorudan doruya veya dolaysyla yaratt iktisadi imknlarn bykl gznne getirilecek olursa kervansaraylarn memleketin umumi menfaati bakmndan oynadklar rol daha kolay anlalr ve o zaman iin bunun zaruri bir iktisadi tedbir olduu da meydana kar. Yalnz u kadarn gznne getirmekle iktifa edelim ki, Trkiyenin hakiki inhitat bu yollarn milletleraras ehemmiyetten dmesiyle balar. Bu da Dou-Bat ticaretinin Akdenizden okyanuslara intikali, Trkiyeyi eviren slm memleketlerinin siyasi ve medeni gerilemeleri ile, XV. asrda balar. Nitekim XVI. asrda yalnz milletleraras ticaret bakmndan deil, Osmanl mparatorluunun kurulmasnn yollar zerinde husule getirdii neticeler dolaysyla da, bu yol tamamyla ticari ehemmiyetini kaybettii iin bu asra ait Osmanl tahrir defterinde kervansaray basit bir zaviye olarak mevcut bulunmaktadr. Kyn nfusu 800 kiiye indi;

1163

halbuki bugnk nfuk 485tir. XIII-XIV. asra nazaran bir inhitat manzaras arz eden Anadolunun XVI. asrda bugnknden daha kesif olduunu ileri srmemizi mmkn klacak dier misaller de mevcuttur. Kervanlarn getii kasabalar gibi konaklad kervansaraylarn civar da, kk bir ticaret merkezi haline gelirdi. XIII. asrda, Suriye, Irak, arki Anadolu ve Ermenistandan Kayseri, Sivas istikametinde ilerleyen yollarn kavanda bulunan Karatay kervansaray civar da byle bir merkez idi. Kervansarayn inasndan sekiz sene sonra orada on be dkkn ve kira getiren evlerin bulunmas, bu ticari faaliyet hakknda bize bir fikir verebilir. Bratianunun srf kervansarayn bulunmasna dayanarak burasn bu asrda byk bir ticaret merkezi diye vasflandrmas, biraz mbalal olmakla beraber, yerinde bir tahmindir.34 Tokat ve Zile arasnda, Sivastan Karadeniz limanlarna giden byk yol zerinde bulunan Pazar han ile Azine Pazar han gibi hanlarn isimleriyle buralarda birtakm pazarlarn (panayr) ve bunun neticesi olarak da baz kasabalarn meydana geldii muhakkak olarak kabul edilebilir. Evliya elebi, Azine pazarnn kaza olduunu ve orada mamur bir han bulunduunu syler (III, s. 327). Yine onun Sivasn bir menzil imalinde Sivas Yeniehri hakknda verdii malmat, yukarda kaydettiimiz yeni hann yerinde vcut bulmas dolaysyla zikre ayandr. Bin haneli gzel bir Mslman ehri olduunu, bir camii, iki mescidi, bir hamam, bir mekteb-i sibyan ve tatan muazzam bir han bulunduunu, kervansarayn yz tavla at aldn, hann nnde yolun her iki tarafnda elli dkkn mevcut olduunu, Sivasla Tokat arasnda bir menzil olduundan gnden gne bydn, ar ve hann iki banda kale kaps gibi byk kaplar bulunduunu zikrettikten sonra, eskiden korkulu ve derbent yer olmas dolaysyla hl burada oturan halkn rf vergilerden muaf olduunu syler (III, s. 236). Konya-Kayseri arasnda ok daha faal bir yol zerinde bulunan kervansaraylarn da, ayn eit ticari faaliyetleri ve netice olarak, baz kasabalar meydana getirdii kabul edilirse de maalesef kaynaklarn yokluu sarih bir ey sylemeye manidir. Yalnz Sadetin Kpek (Zazatn) kervansaray civarnda baz kklerin mevcudiyetini biliyoruz ki, bu yukardaki tahminimizi teyit eder bir kayttr.35 VII. Seluk kervansaraylarnn tarihi mahiyeti hakknda verdiimiz bu malmat ikmal edebilmek iin, bunlarn meneileri meselesine ksaca temas etmek faydaldr. phesiz bunlar daha evvel slm dnyasnda kurulan ribtlarn bir devamndan baka birey deildir. Bundan dolay Seluk Devrine ait kronik, kitabe ve vakfiye gibi kaynaklarda bunlara kervansaray, han kelimeleriyle mteradif olarak ribt da denilmektedir. Ribtlar, umumiyetle slm dnyasnn hudutlarnda, askeri gayeler iin, yaplm mstahkem yerlerdir. slm memleketlerinin her tarafndan gnll askerler, gaziler cihad yani slmiyet urunda muharebe yapmak iin hudutlardaki bu mstahkem yerlerde barnrlar. lerinde yatacak, yiyecek yerleri, anbarlar, mescit ve hamamlar, hayvan ahrlar bulunan bu ribtlar hudutlarda bir mdafaa sistemi halinde devam ederlerdi. Bundan dolay mstahkem surlarla, surlar zerinde kulelerle tehiz edilirlerdi. Dman tarassut eden kulelerinde ate ile verilen iaretler sayesinde, uzak hudut boylar arasnda sratle haberlemek mmkn olur ve dmann vaziyetine kar alnacak tedbirler bildirilirdi. Bu ribtlar, vaziyete gre devletin veya maln cihat uruna tahsis eden zenginlerin byk vakflaryla beslenirdi. Arap corafyaclar, yalnz Maverannehirde 10.000 ribt bulunduunu sylerler.36

1164

slm hudutlar daha ileri lkelere gittikleri zaman tabiatyla bu ribtlar, askeri mahiyetini kaybederek vakflar ve eski tekilatyla yolculara mahsus bir kervansaray halini alrlard ki, kervansaraylarn ribt adn almas bununla ilgilidir. Mamafih stahr, daha X. asrda Trkistanda yolculara ve hayvanlarna meccanen bakan ri btlarn mevcut olduunu sylyor. Ona gre Maverannehir halk kadar misafirperver ve dindar halk yoktur. Misafirleri kabul etmek iin bn Battnn Anadoludaki Ahiler hakknda dedii gibi, birbirleriyle mnazaa bile ettiklerini, baka slm lkelerinde zenginlerin ou maln zevklerine, mezmum ilere sarf ettii halde, buradaki servet sahiplerinin mallarn hayr ve cihat urunda harcadklarn, yollar imar ve tenha yollarda ribtlar vcuda getirdiklerini, hibir belde, bir ky, yol giden bir l veya yolcularn konaklad bir yer yoktur ki, orada bir ribt yapmam olduklarn, bunlarn ekserisinde yolcularn meccanen yeyip yattklarn, hayvanlarn yemlediklerini syler. Hatta o, Semerkant mntkasnda bulunan bir menzile ok defa birden yz, iki yz yolcu hayvanlaryla birlikte konup meccanen yeyip yattklarn, sahibinin bundan zlmek deil memnun olduunu, burasnn yz yldan fazla kapsnn kapanmadn hayretle zikreder.37 Makdis de, Trkistandaki ribtlardan bahsederken, Espicapta 2700 ribt bulunduunu, ehirdeki Karatekin ribtnn vakflarndan aylk gelirinin yedi bir dirhem olduunu, bunun fakirlerin ekmek ve yemek parasna sarf edildiini yazar.38 Grlyor ki, btn hayr ilerinde olduu gibi, askeri gayeler dnda, yolcularn meccanen yemek ve yatmalar iin kervansaray (ribt) inas ananesi slm aleminde en fazla Trkistanda inkiaf etmi idi. Seluklular, birok ananelerle birlikte bu kervansaray ananesini de Trkistandan getirmiler ve slm aleminde, her sahada olduu gibi bu hususta da, takip ettikleri devletilik zihniyetiyle, imparatorluklarnn her tarafna yaymay devletin menfaati icab saymlardr ki, Osmanl mparatorluunun ayan dikkat bir maharetle tatbik ettii devletilik Seluklularla balayan bir hareketin gelimesinden baka bir ey deildir. Bu, slm tarihinde Seluk istilasnn, zerinde durulmas gereken, ehemmiyetli neticelerinden biridir. Yukarda Trkiye Seluklularnn bahsettiimiz iktisadi ve ticari siyasetleri ve bu arada kervansaray ina etmeleri keyfiyeti de bunun bir tezahrdr. Nizamlmlk kervansaray ina edilmesini, kariz yapmak, kanal amak, kpr kurmak, kyleri imar, ehir ve kaleler ina etmek, talebeler iin medrese vcuda getirmek gibi ilerle birlikte, Seluk padiahlarnn vazifeleri arasnda sayar.39 Filhakika bu keyfiyet, bize kadar kalan eserlerle mahede edilebilecei gibi slm melliflerinin mttefikan rivayetleriyle de meydana kmaktadr.40 Bundan dolay kervansaray ananesinin Yakn arkta inkiaf, Seluklularn ve ondan doan Trk devletlerinin eseridir. Fakat bu husustaki faaliyetlerin en ok inkiaf ettii saha, Seluk Trkiyesidir. Bu, yukarda belittiimiz gibi, memleketin coraf ve ticari mevkiile ilgili olduu gibi, Trkistan ve Trkiye mnasebetleriyle, dolaysyla etnik durumda yani Trk geleneini en iyi yaatacak artlar haiz olmak ile de alakal olmaldr. Yine Nizamlmlk diyor ki, padiah ordusuyla hareket ettii zaman konak yerlerinde halka zahmet edilmemesi iin bu gibi yerler padiahn haslar haline konmal ve bu gibi yerlerde yaplan ribtlar (kervansaray) civar ordunun konak yeri olmaldr.41 Bu, Seluk kervansaraylarnn askeri ehemmiyet ve gayelerini de meydana koymak bakmndan ayan dikkattir. Filhakika Karatay kervansaray. Seluk ordularnn dou ve bat hareketlerinde konaklad bir yer olduu gibi Memlklar Sultan Baybars da Anadoluya gelirken ordusu ile burada misafir olmutur. Yukarda Aksaray civarnda bulunan Alaaddin kervansarayndan, orada vuku bulan muharebeden

1165

bahsetmitik ki, bu da onun ordu iin bir konak olmasyla izah edilmek icabeder. Mool Kumandan Baycunun Eyyuphisan civarnda bulunan Klarslan ribtnda (yannda) klad, Kongurtayn ayn havalideki Pervane ribt etrafnda karargah kurduu hakkndaki kaytlar, kervansaraylarn ordunun emniyeti ve ihtiyalarn salamas bakmndan grdkleri hizmetlerle ilgilidir.42 bn Bibinin kervansaraylar hakknda verdii kaytlarn da, hemen hep asker hareket ve seferler dolaysyla meydana kmas manaldr. Esasen yukarda Karamanllarn ve rincinin mcadeleleri dolaysyla Keykubad kervansaray hakknda verdiimiz malmat, bu ehemmiyeti daha ak olarak ifade etmektedir. Kervansaraylarn mdafaa vaziyetleri hakknda verdiimiz malmat, asker ehemmiyetleri ve bu emmiyetleri ve bu maksat urunda kullanlm olacaklarn meydana kor. Hususuyla hudutlara yakn olan kervansaraylarn muharebe zamanlarnda, eski hudut ribtlar vazifesini grd muhakkaktr. bn Bibi, I. zzeddin Keykavusun Eyyubilerle yaplan muharebesinden bahsederken esir olan Seluk askerlerinin hanlara hapsedildiini, II. Keykavusun Klarslann askerlerini Alaaddin kervansaraynda tevkif ettiini bildirmekle beraber bu asker ehemmiyetleri bakmndan pek de bir ey ifade etmez.43 Mdafaa tertibatlar dolaysyla korkulu geit yerlerinde kervansaray ina ediliyordu. Osmanl mparatorluu da bu yoldaki faaliyetlere geni bir nispette devam etmitir. Fahrettin Mbarekah yollar, kprler ve korkulu geit yerlerinde kervansaray (ribt) ina edilmesini padiahlarn vazifeleri arasnda zikreder.44 Yukarda Sivasn imalinde bir menzil uzaklkta bulunan Yeni han hakknda Evliya elebiden naklettiimiz malmat Yeni hann hem Sivastan bir menzillik mesafede bulunmas hem de korkulu bir derbent olmas dolaysyla bir kervansarayn kurulmas iin zaruri olan artlar haiz bir yerde vcut bulduunu gstermektedir. Ticar bakmdan ehemmiyetsiz olan kk yollarda da, hayrseverler tarafndan kurulan ve devletin himaye ve teviklerine mazhar olan zaviye, hanekh ve imaretler ticar faaliyetleri hedef tutan hayr messeseleri olmamakla beraber, yolcular barndrmalar, kervansaraylarn vazifelerine bir yardmc olmalar dolaysyla burada zikredilebilir.45 Seluk kervansaraylar, Osmanl devrinde, bir taraftan Anadoluda milletleraras ticar faaliyetlerin durmas, te yandan imparatorluk yollarnn Seluk Trkiyesi yollarna mutabk olmamas, bunlarn ehemmiyetini drm, birounu az ileyen yollar zerinde birer zaviye haline getirmiti. Mesel, Osmanl mparatorluunu, Suriye ve Iraka balayan yol, Konya-Adana istikametini takip etmi, Antalyadan Sivasa veya Elbistandan Kayseri ve Sivasa giden yol ancak bu vilayeti balayan tali bir yol mahiyetini almt. Bununla birlikte Osmanl mparatorluu, ihtiya nispetinde yollar zerinde Seluklular gibi kervansaray inasna devam etmitir. Byle olduu halde Seluklularn hkm srdkleri sahalarda yollarn deimi olmasna ramen, bu trl bir inaat gzkmez. Fakat imparatorluun, yalnz hac yolu olmas dolaysyla din deil, asker ve siyas ehemmiyeti bakmndan da mhim olan stanbuldan Suriyeye giden yol zerinde, Suriye dahilinde, kervansaraylar bina ettii gznne getirilecek olursa, stanbul-Suriye arasnda, Anadoludan getii yerlerde, kervansaray yapp yapmad aratrlmaya muhta bir mevzu olarak kalyor. Suriyede yaplan bu kervansaraylardan birinin vakfiyesine dayanarak Netyicl-vukuatn verdii malmat bizim Seluk kervansaraylar hakknda verdiimiz malmat ikmal etmek ve bunlarn tekilat ve mahiyetlerini daha iyi belirtebilmek maksadyla burada zikredilmek icabeder. III. Ahmed zamannda Enite Hasan

1166

Paann yaptrd Kara Mugurt kervansaraynn vakfiyesine gre, buras hacca ve btn Arabistan taraflarna giden yolun bir geidi iken zamanla kyleri yklm, arazi bo kalm ve bu havali hrsz ve ekiya yata haline gelmi olduundan, Hasan Paa, halkn refah ve asayiini, yolun emniyetini temin etmek maksadyla bu yeri yedi bin be yz kurua satn alarak vakfetmitir. Vakf, orada bir kale, iinde bir cami, iki hamam ve doksan ocakl bir han, bir mektep, bir imaret, otuz dkkn ve burada vakf ilerine ve artlarn ifaya memur mtevelli, katip, vaiz, kayyim, mezzinler ve kale muhafz olan neferler iin evler ina etmiti. Gelip geen yolcular korumak iin gnde on be ake ulufe ile yirmi alt nefer svari, otuz ake gndelik ile bir svari aas, yirmi ake ile kethda, on yedi ake ile bir alemdar, on alt ake ile bir avu ve kale muhafz iin onar ake gndelik ile on be nefer Piyade, on be ake ile bir dizdar, on ikier ake ile drt kapc tayin edildii gibi, cami, mektep ve imaret memur ve mstahdemlerine de muayyen yevmiyeler tahsis edilmitir. Bundan baka kervansarayda alan btn insanlara orada pien yemeklerden verilecei vakfiyede yazldr. Kervansarayda yolculara yemek veren imaret iin de ylda yz seksen be kile pirin, drt yz krk okka sade ya, bin iki yz okka koyun eti, yz okka bal ve buna mmasil dier maddeler tayin etmitir.46 Bu, kervansaraylarn imar, iskan ve emniyeti temin bakmndan ne byk bir rol oynadklarna, kervansaraylarn nasl mamureler yarattklarna gzel bir misaldir. Sokullu Mehmed Paann Lleburgazdaki kervansaray hakknda Evliya elebinin verdii malmat bu messeselerde cari olan usul ve adetleri gstermek bakmndan dikkate deer: Bir bab-azim ire kala misal karu karuya 150 ocak han-i kebirdir. Haremli, develekli, ahrl olup sadece ahuru binden ziyade hayvan alr. Kapuda daima ddebanlar nigehbanlk ederler. Badela kapuda mehterhne alnup kapu sedd olunur. Ddebanlar vakftan kandiller yakup dibinde yatarlar. Eer nisflleylede taradan msafir gelirse kapuyu aup ieri alrlar; mhazer tam getirirler. Amma cihn yklsa ieriden tara bir dem brakmazlar; art- vkf byledir. Ta cmle msafirin kalktkta yine mehterhne dlp herkes malndan haberdar olur. Hanclar, dellrlar gibi: Ey mmet-i Muhammed! Malnz, cannz, atnz, donunuz tamam mdr diye rica edp nid ederler. Msafirin cmlesi Tamamdr; Hak, shib-i hayrata rahmet eyleye dediklerinde, bevvplar vakti fi iki dervzeleri gde idp yine kapu dibinde gafil gitmen, bisat gaip etmen, her kesi refik etmen, yrn Allah sn getire dey dua ve nasihat ederler. Herkes bir cnibe revn olur. Bu hann garbnda vzera ve vkel, yan ve kibar in haremli, divan hneli, yz elli hcreli, hamaml, kilerli, matbahl bir sry- azm vardr ki, medhinde lisan kasrdr.47 Sultan Sleyman namna yazlan kanunnamede kervansaraylar hakknda konulan hkmler Evliya elebinin ifadesini teyit etmektedir. Kervansarayclar emin ve mutemed kimseler olup her sabah kervansaray halkna icazet vermeden kervansarayda konan halktan istifsar edp kimsenin rzk srkat ve nehb olmad malum ve muhakkak olduktan sonra krbnsaray kapsn avere. Ve Krbnsarayc bu many eyidp dstr vermi olup sonra krbnsaray halkndan kimsene rzkn ve esbabn urland dise mesm olmaya. Ve eer krbnsarayc ol many eyitmeden halka dstur vermi olup ol gice krbnsarayda konan halkn nesnesi urlanm olup ki, muhakkak ola, krbnsaraycdan un gadr oldu urlanan esbabn kymetini krbnsaraycya tazmin ettreler.48 VIII.

1167

Yollardaki kervansaraylara mukabil ehir ve kasabalardaki hanlar da tccar ve yolculara mahsus olmakla beraber, bunlarn tamamyla ticar mahiyette ve cretli messeseler olduunu burada belirtmek lazmdr. Elimizdeki btn vakfiyeler bunu teyit etmektedir. Bundan dolay bunlara asla ribt (ndir olarak kervansaray) denilmeyip, sadece han denilmitir. ehirlerde ticari ehemmiyetleri nispetinde hanlar vardr. bn Sad, ana ehirlerden ve byk merkezlerinden biri olarak vasflandrd, Sivas yolunda (Kayseri-Sivas aras), yolculara mahsus olmak zere, yirmi drt han bulunduunu syler.49 Orta ada Sivasn 120.000 nfusu olduunu50 bir Bizans tarihisi syler ki, bu ehir btn ark-garp, imal ve cenup yollar zerinde byk bir ticar merkez idi. Ticar maksat gtmeyen ilim ve tasavvuf adamlar, derviler ve fakirler iin, her ehirden olduu gibi, Sivasta da birtakm zaviyelerin bulunduunu ve bu trl misafirlerin hanlarda kalmadklarn biliyoruz, Eflaki, Mevlanann babas Bahaeddin Veledin Konyaya ilk geliinde I. Alaaddin Keykubad tarafndan davet edilmesi zerine Bahaeddinin ona mamlarn inecei yer medrese, eyhlerin hnekh, beylerin saray, tccarlarn han, rindlerin zaviye, gariplerin mastaba olduunu syleyerek onun Altun-aba medresesine indiini yazarken zamann bu trl messese ve bunlarn gayelerini belirtmi olur.51 Bu husus, dier kaynaklarda ve bunlardan kalan vakfiyelerde tasrih edilmitir. ehirlerdeki hanlar yollardaki kervansaraylara benzer bir tekilata malik idi. Mesel, I. Keykavusun Sivasta yaptrd Dr-ifnn vakfiyesinde (618 tarihli) orada bulunan Emir Ahur madeddin Ayaza ait bir fondukta (han) bir mescidin bulunduu kaydedilmitir. Nitekim ticaret maksadyla ehirde bulunan yabanc tccarlar arasnda bir de Ceneviz kolonisi mevcuttu ki, bunlarn uzun zaman kiralayp oturduklar Kemaleddin fondukunda da bir kilise bulunuyordu.52 Krehirde Caca olu vakfiyesi yalnz vakfn orada on bir hanndan bahseder ki, bunlarn birinde bulunan mescidin imamn ve onun maan kaydeder. Mntecibd-dinin eserinde Belhte bulunan Ribt-i Risman-furanda bir medrese ve bir ktphane bulunduuna dair bir kayt mevcuttur ki, bu messeselerin tekilat bakmndan dikkate ayandr.53 Evliya elebi Sivastaki hanlarn saysn on sekiz olarak verir.54 Fakat ehirlerde bulunan bu gibi hanlar, yalnz tccar yolculara mahsus olmayp bizzat tccarlarn da yerleip alveri ettikleri yerlerdir. Sahib Fahreddin Alinin Sivastaki ahibiyye medresesine ait mhim vakfiyesinde onun orada bulunan bir hannda on dokuz dkkn bulunduu kaytldr. Trl kaytlar bu eit hanlarn tccarlarn cinsine ve ihtisasna gre ayrldn gstermektedir. Nitekim vakfiyelerde Pamuk han, Bezzazlar Han, ekerciler Han, Saralar Han... gibi trl ticaret veya tacirleri barndran hanlara rastlyoruz. ehirlerdeki baz hanlarn halkn zevk ve elence yeri olarak kullanld da gzkmektedir. Mesel, XIII. asrda Konyada bulunan Ziyaeddin Han byle idi. Rivayete gre, burada ok gzel, ho sesli, engi alan bir kadn vard. Onu dinlemeye gidenlerin birou kendisine ve sesine ak olmulard ki, sultann hazinedar erefeddin de bunlar arasnda idi ve nihayet o, be bin dinar (yani takriben yz bin lira) mihr vermek suretiyle onunla evlenmiti.55 Ehemmiyetlerini belirtmeye altmz Seluk kervansaraylar hakknda daha etrafl bilgi edinmek, phesiz ancak bundan sonra kacan umduumuz vakfiye vesair vesikalarla mmkn olabilecektir.

1168

DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 bn Haldunun ok gzel ifade ettii zere, Artk Hristiyan kavimler Akdenizde bir tahta Seluk Devri ticaretinde ait tafsilat yaknda neredeceimiz Orta-ada Trkiye stisadi Bkz. R. Riefstahl, Cenubi-Garbi Anadoluda Trk Mimarisi, Trk. ter. stanbul 1941, s. 50. F. Sarre, Reise in Kleinasien, s. 88. Neredeceimiz Seluk vakfiyeleri adl eserimize bkz. . H. Uzunarl, Kitabeler II,. s. 50. Seluk vakfiyelerine bkz. Bu kervansaraylar iin bn Bibi mufassalna s. 230, 234, 591, 593, 611, 613, 621, 623, paras bile yzdremiyorlard. Tarihi adl eserimizdedir.

626, 692; Aksarayi ner. Osman Turan, 41, 42, 70, 125, 127, 299, 304, 307; F. Sarre, Reise in Kleinasien, Berlin 1891, s. 71, 83. 9 10 bn Bibi, 256; A. Gabriel, Monuments Turcs dAnatolie, II, p. 114, 167; . H. Uzunarl, Yalnz Seluk Devrinin deil, laik mimarimizin en byk ve medeniyet tarihimizin en Kitabeler I, s. 75. kymetli adidelerinden olan kervansaraylarmzn bugnknden daha fazla tahribe uramamalar iin ilgili makamlarn teebbse girimelerinin milli ve medeni bir bor olduunu hatrlatmak lazmdr. 11 Bugn Klarslan Kervansaraynn mevcudiyetine dair ne bir kitabi ve ne de bu isimde bir harabenin mevcut olduunu bilmiyoruz. Fakat zzeddin Keykavus ile Rkneddin Klarslan arasndaki mcadeleden bahsederken bn Bibi (s. 591-593) bunun Aksaray civarnda bulunduunu syler. bn Bibi, kervansaray Klarslan veya Sultan han adyla zikreder ki, eserin hlasasn yapan kardei (Houtsma neri) kervansaraydan yalnz sonuncu adile bahseder. Aksarayi ise daha sarih olarak Klarslan ribatnn Aksaray civarnda olduunu, Baycunun orada kladn syler (s. 42). bn Bibi muhtasar sahibinin bu devir tarihini ve bu yolu iyi bilmesi dolaysyla bu iki adn, yani sultan han ve Klarslan han adlarnn ayn eye delalet ettii phesizdir. Halbuki daha sonralar Alaeddin Keykubad tarafndan Aksaraya bir menzil mesafede yaptrlan kervansaraya da Sultan han ad verilmi ve verilmektedir. Byle olmakla beraber bn Bb ve Aksaray, bunu Alaeddinin adn zikrederek tasrih ederler. te yandan Anonim Seluk-nme ve el-Veled -efik (s. 297) iki sultan arasnda cereyan eden vakay Aleddin kervansaray yannda meydana gelmi olarak yazarlar. Hatt Nideli Kad Ahmet bu muharebede len (bn Bb, s. 592) dedesi Celleddin Hutennin mezarn da Alaeddin kervansaray civarnda syler, ki bu vaziyette ona mensubiyeti dolaysiyle yanl malmat verdiini sanmak mmkn olamaz. Kaynaklarn vakay, Klarslan veya Aleddin kervansaray civarnda gstermeleri, kitbe ve harbesinin henz tespit edilmemi olmasna ramen, birincisinin mevcdiyetinden phelenmek tarznda deil, herhalde her iki kervansarayn birbirine yakn bir sahada bulunmasyla izah etmek icabeder. 12 13 Msmeret-l-ahbar s. 30; El-Veled -efik, Fatih ktphanesi, No. 4519, s. 191, 292, Msameret-l-ahbr, s. 229, 304. rincin kervansaray muharasnda muvaffakyetsizlie 293; Anonim Seluk-nmede buna dair faydal kaytlar vardr. uramasn, Aksaraynin burlar tamirine atfederek ona tamir masrafna alt bin ilvesiyle on alt bin

1169

dirhem ceza keserek orada len Moollarn diyetini tazmin ettirmitir, ki mellif bunu rincinin zulmleri arasnda zikreder: Gariptir ki slmiyette, hkmet idaresinde memleket vakflar nazr iin hiyanet thmeti harabiyet olduu halde, rincinin hkmetinde imar sebebiyle olmutur. Bu kervansaray II. Keykvus ve IV. Klarslan arasnda vuku bulan mcdele esnasnda (652) Husameddin Bcr ve Felekddin Halil tarafndan byle bir kibete daha uram, kaplar yklm, orada bulunan yolcularn bir ksm ldrlm ve mallar yama edilmiti (bn Bb, 613). Bu kaplar III. Gyseddin Keyhusrev zamannda, 677de, yeniden yaplmt, ki bunu ifade eden kitbesi zamanmza kadar gelmitir. (F. Sarre, Reise, s. 36). 14 15 16 17 18 bn-l-Azrak, Trih Meyyafrkn, s. 189 a. (British Museum). Menkib-l-rifin, Ankara Umum Ktphanesi Yazmas (varak 75 a). Seluk Devrinin para meseleleri hakknda ad geen eserimizde malmat vardr. Kitbesi 626 (1229)da yapldn gstermektedir (F Sarre, Reise, s. 85, 87). A. Gabriel, hann yapld zaman ve bnisi hakknda baz seyyahlarn ileri srd yanl

tahminleri tespit ve reddetmekle beraber kime ait olduunu meydana koyamad gibi ina tarihini de 650 ylna doru kabl eder (Mounuments Turcs dAnatolie, I., p. 93-98), ki yanltr. Keykubda ait olmas dolaysyla 634ten sonra olamaz. 19 Rahala el-Sultan fl-yevm el-sni ve nezele bi-menzileti karb Hn el-Sultan Aluddin Keykubd yurefu bi-kervansaray ve hazel-han bunyetun azmetn min nisbeti Han Karatay ve leha evkafun azimetun ve min cumleti m vucide kariben minhu ezvdun kesretun min el anm, tabeset fh el-askir el-mansre seelt anh fe-kle: nneh vukfe al hazl-hn yuzbehu nitcuh bilvrdn al hazl-hn ve hazl-anm min cumletul-vukuf (Meslik-l-absr), nr. F. Taeschner, s. 16; ubh-ul-a, XIV, s. 161; Baybars Tarihi, terc. . Yaltkaya, s. 89. 20 21 22 23 24 25 vardr. 26 Halbuki yukardaki Msrl mellif kervansarayda herkesin derecesine gre misfir edildiini sylyor. Vakf artna aykr olan bu keyfiyetin zamanla byle bir ekil alp almad phelidir. Bu belki Msr ordusu iin istisna bir hal olduundan mellifi byle bir ifadeye sevk etmitir. 27 28 Bak. Halil Edhem, TOEm. XXXIII, s. 516. Ve dahi anda (imrette) kim ki hasta olas olursa ana hekim gtreler, il ettireler ve Altun-aba vakfiyesi, Belleten XLII (1947), s. 197-235. Er-toku vakfiyesi, Belleten XLIII, s. 415-429. Karatay ve vakfiyeleri, Belleten XLV, s. 170. Orta-ada slm ehirleri, i ve d olmak zere, iki ksmdan mteekkil olup d ksma Kalkaand, Subh ul-aa, XIV, s. 152; el-Omar, Meslik l-abr, s. 10; Ayn, kd lBu zamanda kullanlan ller hakknda Orta ada Trkiye ktiSad Tarihinde malmat

zhir veya rabz, i ksma da btn veya ehristn ad verilir. Cmn, XIX, s. 611, Velyddin Ef. Ktp. No. 2391.

hekim hakkn vireler ve edviye pahasn vereler ve anda kim lesi olursa kefen saralar (. H. Uzunarl, Ktahya ehri, s. 82. 29 30 bn ul-Esr, XII, s. 94. M. Cevdet, Zeyl ala fasl il-ahiyyet il-feteyn, stanbul 1932, s. 288.

1170

31 32 33

Ayn eser, 286. W. Heyd, Histoire du Commerce du Levant, II, p. 113. XVI. asr tahrir defterinde basit bir zviye haline gelen kervansaraya ait vakflarn mhim

bir ksm Osmanl mparatorluu tarafndan timar haline evrilmitir ki, bu trl mdahaleler iin daha birok misaller mevcuttur. 34 167. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Rz-i diger azm-i Konya numdend, ahli-i berdet-i mahd t be-kervansaray-i Ribtlar hakknda Prof. Fuad Kprlnn Vakflar Dergisinde Ribt adl mhim K. Meslik el-memlik, BGA. I, Leiden 1927, s. 289, 290. Ahsen t-teksm, BGA., III., Leiden 1906, s. 283. Siyset-nme, Tahran Halhli neri, s. 6. Bunun iin misal olarak Rvend, Rahat u-Sudr, (s. 65, 66); Necmeddin Rzi Mirsd lSiyset-nme, s. 71. Aksray, Msmeret l-ahbr, s. 42, 127. bn Bb, s. 194. Tarih-i Fahreddin Mbarekh, n. D. Ross, s. 17. Orta a Trkiyesinde byk bir yekn tutan bu messeseler hakknda, birok vakfiyeleri Saadeddin Kpek be-kkh-i rste pezre dend. (bn Bb, 593). makalesine baknz (II, s. 267-288). Recherches sur le commerce gnois dans la Mer Noire au XIII e sicle, Paris 1929, p.

ibd (s. 13)nin parlak cmlelerine bak.

elimizde bulunduundan, kervansaraylara nazaran daha iyi bir durumdayz. Bunlar hakknda ayr bir tetkik hazrlyoruz. 46 Netyic l-vukuat, II, s. 105-106. Prof. Fuad Kprl Suriyedeki Osmanl kervansaraylar hakknda arkeolojik bir aratrma yapan J. Sauvagetin makalesi dolaysyla bu tarih malmat vermitir (Vakflar Dergisi, II, s. 468). 47 49 Evliya elebi, III, s. 300. 48 TOE neri, s. 8. bn Sad, Kitb bast al-arz, Tetuan 1958, s. 120. Bu kaynaktan bu malmat alanlar

hanlar Sivasta bulunduunu sylemekle hata ederler. Kaynan meydana kmas zerine bu ht dzeltilmitir (Ebl-Fid, Gographie, II, p. 139; ubh l-aa, V, s. 349). 50 52 53 Khalkokondyle, I, 47. 51 Menkib al-rifn, varak 8 a; Cl. Huart, terc. I, p. 22. Bratianu, Commerce genois, p. 163. Medrese-i Atabeg ve ribt Rismn-furn ve timr dat-i hazne-i ktb derin ribt be-

vey baz gzrend, ta hazne-i ktb-r be-hazr-i eime-i mutebern Dvn birderarz dihend ve tafsl-i mhezzib-i mnahhk hnend ve be-hzin-i emn-i sedd siprend. Atabet l-ketebe, Msr Yazmas, 35 b, 36 a. Bu kitap hakknma Muhammed Kazvnnin, Bst-Makale (II, s. 156)sine baknz. 54 55 Seyahat-nme, III, s. 253. Eflk, Menkib l-rifin, Ankara Umum Ktp. Yazm. Varak, 89 b; Mevlnnn Mektuplar,

stanbul 1936, s. 75.

1171

Tasvirlere Gre Anadolu Seluklularnda Giyim ve Kuam / Prof. Dr. zden Ssl [s.766-784]
Yldz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giyim ve kuam herkesin ilgisini eken toplumsal psikolojik ve ekonomik ok ynl bir konudur. D etkenlerden korunma amac ile balayan giyim ve kuam moda denilen olgunun da yaratlmasna yol amtr. Anadolu Seluklarnn Anadoluya gelileri (1071) ile ykllar (1308) dneminde yarattklar sanat eserlerinde tasvirli figrlerin giyim ve kuamlar incelenmitir. Konu ile ilgili yazl kaynaklar, tarihilerimiz tarafndan yaymlanm olduundan, sanat tarihisi olarak aratrmamz tasvirlerin deerlendirmesi olarak dndk ve konuya aklk getirmeye altk. Hristiyan ve ikonografyasndan gelen giyim tarz ile tarikatlarn giyimleri aratrmamzn dnda braklmtr. Seluklu giyim ve kuamn oluturan gelerin; ss eyalarnn, nc ve ada evrelerle yaknlklar aratrld, ayn zamanda eitli sosyal snflardaki farkl giyim ekillerini belirli sembollerle simgeleyen figrlerin saray tekilat ile balantlar kaynaklara inilerek incelendi: Giysilerde kuma desenleri ile devrin kumalar arasnda da paralellikleri tespit edildi. Konumuza k tutan btn yaynlar mmkn olduu kadar incelendi, bugne kadar yaplm olan bu dank almalarn yardm ile konumuz iindeki tasvirlerde giyim ve kuam hakknda toplu bilgi verilmeye alld. Farkl Malzeme zerinde Giyim ve Kuamn zellikleri Balk ve Sa ekilleri: Kiinin bakalarndan stnln belirlemek iin d grnm ile, giyimi ile, bal, sa ve sakal ekli ile farkl olmaya dikkat etmesi ilk insanlarla birlikte balamtr. lkel topluluklarda bakanlarn balarna koyduu iri tyler ve giydikleri postlar ile farkl grnleri farkl bir snflamay ortaya karmtr. Mslman topluluklarnda dier inan ve grteki kiilerin giyimlerinde de farkllk grlr. Anadolu Seluklularnda Hristiyanlar kemer takar, Museviler ise omuzlarna krmz kuma paras koyarak farkllk belirtiliyordu.1 Dounun ideal gzelliini gsteren tasvirlerde Trk tipi yuvarlak ehreli, akaklara doru hafif ekik badem gzler, yay kalar, sivri kalkk burunlu ve kk azldrlar. Bele kadar inen rgl salar Gktrk heykellerine kadar inmekte, arkada tek veya ift rgldr.2 Uygurlarda, Abbasilerde, Cevsak l-Hakani Saray duvar resimlerinde ayn tip sa rgleri grlmektedir. rgl sa gelenei Anadolu Seluklularnda da devam etmitir. Bu sa ekilleri tasvirlerimizdeki farkl malzeme zerinde izlenir. Minyatrlerde genellikle diziler halinde nden ve arkadan bele veya ayak bileine kadar iner. (Resim 1, a, b; Desen 4, 13 a, 134, 136, 137, 139, 140, 143 a, b, 164). ini ve keramiklerde rgl salar kulak hizasnda veya omuza kadar iner. Dz, da kvrk ayn zamanda kulak arkasndan balanmas ve kymetli talarla sslenmesi de yaygn sa eklidir (Desen 63, 65). Tek rgl salar, nden ve arkadan omuza, bazen de bele kadar iner (Desen 66a, 67, 68, 69). Dz arkadan bele kadar inen sa tipine Trkler San Sa derler3 Arkaya doru salnan salara Sulundu denir.4 Erkeklerin rdkleri salara ylidi5 Kadnlarn rd salarnargdenir.6 rgl salara kei klndan yaplm takma zlflerinde ilave olarak takld

1172

tasvirlerimiz arasnda grlmektedir (Desen 63, 137, 139). Madeni eya zerinde malzeme farkna ramen sa ekilleri net olarak grlr (Desen 110). Altn kakmal bronz aynada svarinin rgl salar nden beline kadar ift izgi eklinde ilenmitir. Sikkeler zerinde salar kulak arkasnda toplanmtr (Resim 4). Nadiren rastlanan kvrck saa bomak kknden gelen bourda sa denir.7 Uzun sa modasn Msrda Memlklerde benimsemilerdi. 1315 tarihinde Mekkeyi ziyaret eden Muhammet Bin Kalaun, dnte salarn kesince uzun sa modas Msrda son bulmu oldu.8 Balarn etrafndaki hleler semavi parlakl ve mevkii simgeler (Resim 1). Kadn figrlerini erkeklerden ayrlan ynleri ssleridir. Yzlerine srdkleri pudraya stbec-dzlk, kren denirdi.9 Enlik, 10 ad verilen krmz boyadan allk srdklerini kaynaklardan renmekteyiz. Cam isinden yaplan aa tlarla kirpiklere srlen srme, Trk kadnlarnn ss malzemeleri idi. Yzlerine ben koydurmalar da bir gelenektir (Desen 63, 72, 75). Anadolu Seluklu kadnlar da avu iine (Desen 139) ve balarna kna srdkleri kaynaklardan renmekteyiz.11 Kadn balarnn erkeklerden ayrlan bir zellikleri de balarna daha uzun sa koymalardr. Bu sa ekline yett sa-yetrm sa veya art sa (arka sa) denir.12 Siyah ve Kzla alan sa renginin yaygn olduunu kaynaklardan renmekteyiz.13 Tasvirlerimizde dounun ideal gzelliini ifade eden figrlerde eitli balk ekilleri grlr. Yamak, hanmlarn balarn rtmek iin kullandklar tlbent veya ipekli kumalardan yaplan ba rts olup omuzlarna kadar iner (Desen 13 c). Sokaa karken giyilen yaman dier ad da Sre Mahramadr. Kiinin mevkiine gre ipekten olur. Bazen arkadan ve nden belden aaya kadar iner (Desen 13 b). Hun Trklerinde de ayn tip yaman kullanld grlmektedir (Desen 261). Duvar inilerinde de yamak tasviri izlenmektedir (Desen 60). Ta zerinde ise daha sade ekilde uygulanmtr (Desen 105, 106). Divan- Lgat-it Trk dili aklamalarnda Uragut14 Saraguland (Kadn ba rtsn rtt.) Saragu (Kadn yama).15 eklinde geer. Yamak ile kzenek ayn anlamda kullanlr. Kzenek sznn yz peesi olmas daha uygundur.16 Yaman altna Hotoz, Takke ve skp gibi balklar giyilir.17 Ba rts brnmek szlnden gelir. Brnck, Brncek veya Brmcek eklinde grlr. Kkeni Orta Asyaya kadar iner.18 Balklar belirli snflarn simgesi olarak kullanlm ve yz yllarca ekillerini korumulardr. Uygur hanmlar yksek topuzlarn zerine eker klah gibi Botak denen balk giyerlerdi. Anadoluda Hotoz eklindedir.19 Trk kadnlarnn ss iin salarna taktklar kk balklara da Hotoz denir.20 Takke-Kllah baa konan ufak bir balktr. pekten bir kaytan ile ene altndan geirilerek balanr. Sakaldrk denir (Desen 37a, b).21 Brk tepesi sivri olmayan bir eit kllahtr. Beyaz uhadan veya keeden yaplrd. Srmal olanlara skf denir. Brkleri byklkleri ve ekilleri bakmndan eitlidir. Yksek olanlara Sukarla brk denir.22 (Resim 2; Desen 12 b, c) Baz Brkler ise nden ve arkadan kanatl veya tyl olur, buna kuturma23 (Desen 7b, c, d, e, f) ve kenarl brklere kdhglg, 24 tiftikten yaplan beyaz bala da Kyma25 denir. Altn varak ve krntlar Kimsen26 ile sslenen brklere Brk Burtaland27 denir. Tasvirlerimiz arasnda, brklerin genellikle n taraf yksek olup, etrafna krk geirilmitir (Desen 12 b, c, 30). Uygur rahiplerinin balklarn hatrlatr.28 Sultanlarn giydii taylasanl destarlara rf destar denir. Seluklu Sultanlarnn balarna destarl kk sark sardklarn, tebrik ve kabullerde tahta oturduklar zaman, balarna ta koyduklarn kaynaklardan renmekteyiz.29 Sark, ayakta sa el ile ban etrafndan sadan sola dolanr ve dini gelenee gre yeni sark ilk defa Cuma gn sarlrd. 66 eit

1173

sark sarma ekli vardr. Kadnlarn sarklarnn takkeleri altn, gm ile sslenirlerdi. Sark ayn zamanda meslekleri de simgelerdi. En byk sara sahip olan kimse st dzeydeki dini kiidir.30 Kymetli talardan yaplm olan talar, tasvirlerimiz arasnda yaygn olan bir balk eklidir (Desen79, 80, 81 a, b, c, d). Bu ta ekilleri Orta Asyada Gktrklerde ve Hun Devri kurganlarnda da grlmtr.31 Tasvirlerimizde de rneklerini grmekteyiz. Balk eitlerini 6 gruba ayrabiliriz. 1- Talar: Ta ekilleri ve gelenekleri Orta Asya Hun Devri kunganlarna kadar iner32 a) Tek tallar, alnn ortasna gelecek ekilde salara oturtulur. Badem eklinde kymetli talardan yaplmtr. Byk badem eklinde firuze talarnn kahkllerin arasna konulmas da gelenektir (Desen 1, 2, 3, 25, 73, 74). b) Diadem eklinde inci sras ile ba evreler (Desen 4) Alnn ortasna ta koymakta gelenektir (Desen 80, 81, a, b, c, d, 124, 125, 126, 128). Daha sade ekillerine de rastlanr (Desen 75, 79). Orta Asya kadnlarnda33 ve Abbasi dnemi Cevsak l-Hakani Saraynn taht salonunda stunlarn zerindeki figrlerde de ayn balklar grlr.34 Diadem rnekleri Gaznelilerde, Byk Seluklularda kullanlmtr. Kagarl Mahmut divannda Diadem-Didim,35 gelinlerin gerdek gecesi giydikleri ta eklinden bahseder. Orta Asyadan kesintisiz olarak Anadolu Seluklularna kadar devam eder. c) Dilimli ta: eitli ekildedir. Tek dilimli talar (Desen 90, 91, 93 a, b, 110), ki dilimli olanlar, sivri gen eklinde (Desen 88, 89), ve daha fazla dilimli (terekli) olanlar (Desen 5a, b, c, 34 a, 77, 94, 95, 96), tasvirlerde grlr. Bu tipin erken rneini Gktrklerde, Altayda sosyal hayat tasvir eden kompozisyonlarda izlenir.36 Dilimli talar asrlarca bozulmadan btn Trk dnyasnda kullanlm, tasvirli rneklerimizde de kantlanmtr. lhanl Dneminde Reidddinin eserlerinde de izlemekteyiz.37 2- Takke-Klah: Ufak bir balk tipidir. Tasvirlerimiz arasnda yuvarlak (Desen 6a, 37a, 78, 102, 111c, 113) veya bask konik eklinde grlr (Desen 29a, b, 33, 66 b, 114). Sikkeler zerinde grlen sivri ulu balk tipinin bir eidi de (Desen 120), kymetli bir ta baln ortasndadr. Tepesi dmeli ve kordonlu olan bir dier rnek (Desen 116), yalnz madeni eserler zerinde grlyor. Bere eklinde olan balklarn da takkenin bir eidi olarak dnebiliriz (Desen 87, 111a, b, c, d, 119). Kayk takke olarak adlandrdmz bir grup ise kk tepelikleri veya kk sorgulu olanlar sikkeler arasnda bir grup olutururlar (Desen.121, 122, 123 a, b). Kanatl klah tipi iki tarafndan sivri kanat olan balk tipidir (Desen 8a). Osmanl mparatorluunda bu balk tipine yelken kllah ad verilir. 3- Brk: Tepesi dz, bir eit kllahtr. uhadan yaplr. Kenarl ve srmaldr. Brkler eitlidir. Alak brkler bir grup oluturur (Desen 7a, b, c, d, e, f). Bazen baln yanlarnda dme veya uuan tyler grlr (Desen 9), bazen de takkenin zeri tamamen tylerle kapland grlr (Resim 3; Desen, 27e, 35, 53, 83, 127, 129). Bu tip balk minyatrlerde, keramik, tuk ve madeni eserlerde, El-Cezerinin Otomata albmnde, elence gemisinde (Resim 3; Desen 27a, b, c, d) izlenir. Brk tipleri yz yllarca deimeden Orta Asyadan Anadoluya kadar gelmitir. Bilge Kaann kabartmasnda 8.yyda (Desen 264), Byk Trk Kahraman Kl-Tegin (Kl-Tigin) Hann kartal armal Brk ve Trkistan da baslan sikkelerde hkmdar ve Hatun firlerinde (Desen 265) grlr. Ayn tipin devamn Anadoluda Divrii Darifasnda (Desen 117, 118), bu formun daha ematik olarak ilendiini orum Kalehisar buluntular arasnda sigrofitto teknii ile yaplm keramik paralarda da

1174

grlr. Brk eitleri arasnda yukar devrik olanlara kdhlad38 klha ky dikti brk denir (Desen 34b, c, d, 47, 48, 54). Bu grubun bir eidi olarak kenarl brklerde grlmektedir (Resim 14, 15; Desen 44, 45). 4- Kavuk ve Sark: Ba kisvesi olan kavuun ii genellikle pamukla doldurulur, uha ve bezden dikilir. Sark ise tlbent veya aldan olurdu. Sark Trklerin yakn douya geldikten sonra kullandklar bir eit balktr. Tasvirlerimizde taylasanl ve taylasansz sarklar grlr. Sarkk braklan sark ucuna taylasan denir (Resim 5; Desen 10a, b, c, 11e, 12a, 26, 28) Byk Seluklulara ait Perdah teknii ile yaplm Rey Keramiinde 13.yy, sark ile (Desen 259), varka ve Glah minyatrnde (Desen 10 b) ve Leker-i Bazar Saraynda 11. yy. kolon zerindeki figrn bandaki sark ile ayn paraleldedir (Desen 10c, 11a). Tasvirlerimizde taylasanl sarklar eitli malzeme zerinde bir grup oluturmaktadr (Desen 11a, b, c, d, 28b, c, d, 36, 57, 58). Trkler sarn eklini bozmadan devam ettiini rneklerle kantlamlardr. 5- Yamak: Kadnlarn balarn rten ve omuzlarna kadar inen rtye yamak denir. Kubadabad saray inilerinde peeli kadn figr (Desen 59) bandaki meyve taba ile saray Hizmetkarlarndan olan tek bir rnektir. Takkeli yamakta ise, yaman altnda bir balk bulunur. Yaman ular ise boynu sarar (Desen 13a, 105, 106), bazende omuzlar rter ve yandan balanr (Desen 13b, c, 31) veyahut yamak arkadan etek ucuna kadar iner, buna Sre Mahram denir (Desen 13b). 6- Askeri Balklar: Alpin ban korumak iin giydii bala Tulga-Mifer denir. Tepesi yuvarlak kulakl Miferler-Tulga olarak adlandrlr (Desen 14c, 15a, 19a, b, 20, 22). Tepesi bask ve kk bir yuvarla olan miferlerde grlr (Desen 14b, 16, 19a, b, 24). Ayr bir grup olarak tepesi sivri, kulakl Tulgalar (Desen 15b, 18, 19a, 24, 108a, b, 109a, b) ve tepeleri sivri tek veya ift boynuzlu olarak Tulga-Miferlerde tasvirlerimizde, minyatrlerde, ta zerinde ve tun plak zerinde grlmektedir (Desen 23b, 24a, c, d, ). ncelediimiz balk tiplerinde Orta Asya Trklerinin balk eitlerinin byk deiikliklere uramadan Anadoluya kadar geldiini izliyoruz. Kaftan ve Hrka: nemli giyim gesi, eitli renk ve biimlerde olup astarszdrlar. Diz kapana veya ayak topuklarna kadar iner. Kaftan eski Trklerin giyimidir. Gktrk heykellerinde ve Uygurlarda dik veya devrik yakal kaftanlar grlr.39 (Desen 266a) Bu kaftan ekli Anadolu Seluklularna kaynak olmutur. Astarl kaftanlara kapama denir. i pamukla doldurulan cepsiz kaftanlara kle ve hizmetkarlar giyerdi. Bu kaftanlara ekrek Kapa denir.40 Kaftanlar kiilere gre deerli kumalardan yapld resmi ve mutlu gnlerde giyilirdi. Kaftan giydirme hkmdar tarafndan mkafatlandrlr, erit ve dmelere gre derecelenirdi.41 Kaftanlarn beden ksm vcudu sarar, dme ile bele kadar iliklenir veya dmesiz olurdu. Kol yenleri ksa veya uzun olur, elleri rten uzun kollara yen kapa denir. Byle yen kapakl kaftanlar, merasimlerde giyilirdi. Tasvirlerimiz arasnda Glah minyatrlerinde (Desen 145 a, b) rnekleri mevcuttur. Kaftanlar modellerine gre gruplandrlr. Kapal Yakal Kaftanlar: Bele kadar kaytanl olanlar (Desen 193 a, b, c), kemerli ve dz etekli kaftanlar (Desen 172 b, 174, 201b, 203b), ayrca kapal yakal, uzun kollu, dize kadar inen kaftanlar (Resim 13; Desen 130, 149, 167, 168, 170, 171a, b, d, 201a, b, 205, 229, 234, 235) ve kapal yakal drapeli, beli kuakl, (Desen 133a, b, c, 138, 140b, 141, 142 a, b, 143 a, b, 161 a, 166, 231) ve kapal yakal, uzun, dar kollu, beli kemerli kaftanlar (Desen 169, 170, 171 c), minyatrlerde ve duvar

1175

inilerinde grlmektedir. Yakas (V) eklinde Ak Olan Kaftanlar: Beli kemerli olan (Resim 1; Desen 135, 139, 140 c, d, 142b, 143a, 144, 148a) ve yaka kenar ipek bordrl ve krkl kaftanlar (Desen 216), i gmlek (mintan) kaftann iinden grlr (Desen 191). Yakann kenarn kaln bir bordr evreler (Desen 238) ve dme ile nihayetlenir (Desen 203a). Mintanlar kapal yakal bordrl (Desen 180a, 184, 237, 239) rnekleri izlenir. Kol Yenleri Bol Olan Kaftanlar: Kollarn bolluu bilee kadar ayn genilikte (Resim 1; Desen 134, 135, 138, 139, 140d, 142 a, b, 143a, 144, 146, 148, 149, 160, 165, 212) farkl malzemeler zerinde ilenmitir. Uzun yenli elleri rterek sarkan kaftanlar zel gnlerde giyilirdi. Varka Glah Minyatrnde matem sahnelerinde (Desen 132a, b, 145a, b) izlenir. Uygurlarda ayn anlamda kullanlmtr (Desen 271a). n Kenar Ak Olan Kaftanlar: El-Cezerinin Otomat albmnde iki sunan ibrikli otomatik klenin kaftan (Desen 164) nden etek ucuna kadar yuvarlak olarak nihayetlenir. Gmlekleri mintan kapal yakal ve bezeli olarak grlr (Desen 180 a, d, e). Kaftanlarn nleri bantlarla tutturulan rnekleri de Konya Alddin Kknn minai tekniinde inilerde uygulanmtr (Desen 181). Bu bantlarn enli olarak boyundan etek ucuna kadar inen farkl ekilleri (Desen 180b, c, f) grlmektedir. Gmlek-mintan tasvirlerimizde kaftan veya yelein iinde grlr. Yuvarlak dilimli yakas (Desen 191) ilemeli ssl (Desen 240, 241), dik yakal, dmeli (Desen 163 b) veyahut boyunda kordon ve kk allar da grlr (Resim 4; Desen 233, 236, 237, 239). Bu allarn farkl ekillerini de omuz zerinden apraz ekilde belinin etrafn sarmakta ve Uygurlarda da ok yaygn ekilde kullanlmtr. Genel olarak kaftan, mintan, hrka, etek, yaka bordr veya dme bulunur. Dier ortak yn kaftanlarn sadan sola doru kapanmasdr. alvar-akr (Pantolon) Don: alvar ve akr Trklerin tipik giyimi olup, sava kavimlerin giyim tarzdr. Bu giysiler kaftann altna giyildii iin i giyim olarak adlandrlr. alvar: Beli bzgl, paalar ayr ve genie dikilmi, st dondur. pek ve pamuklu bezden yaplr. Kadnlarn alvar daha bol ve erkeklerin ise daha dar olur. Beli ukur ile balanr. alvarn paas dar olarak, diz kapandan ayak bileine kadar inerse (potur) denir. zerine bazen tozluk giyilir. alvarlar desenli (Desen 132a, 134) veya desensiz az bzgl (Desen 136, 139) yahut degradeli olup ayak bileinin stne dklr (Desen 135, 140c). akr alvarn ksas olup, geni paalar diz kapandan bzlmtr. Bir nevi askeri giysidir. Sava sahnelerinde svari figrlerinin ksa kaftanlarn arasnda grlr (Desen 155). ki askerin akr giysileri (Desen 211) ta malzeme iin gzel bir rnektir. Madeni eserler zerinde akr daha farkl bir grnm sergiler (Desen 218), mineli tas zerinde grlen rnekte akrn bolluu bzgl izgilerle belirtilmi, ksa etek gibi grlr. Pirin ibrik zerinde akr daha sade ve konturlarla belirtilmitir (Desen 219, 222, 223, 224, 225, 226). Uygurlarda daha farkl grnmdedir (Desen 269 b). Potur, ekil olarak akra benzer, daha dar olmas ve diz kapandan ayak bileine kadar orap gibidir. Tasvirlerimiz arasnda tun plak zerinde bada kurmu iki asker figrnde net bir ekildedir (Desen 228 a, b). Minyatrlerde ElCezerinin Otomatlarnda mzisyen grubunda (Resim 5, 6; Desen 161 d, 163b) grlr. Potur sava giysisi olarak grld gibi resmi giyim olarak da kullanlmtr. Pantolon-Don: Belden aaya giyilen Kisvenin addr. Ayaklar ayr ayr rter. Pantolon rneklerini Uygurlarn svari figrlerinde eitli ekildedir. Dar, uzun (Desen 131) ve paalar yuvarlak

1176

yrtmal (Desen 153a, 269a, ) veya diz kapana kadar bol paal olarak (Desen 270a) farkl malzemeler zerinde ilenmitir. alvarlarn bol paal ve ssl olanlarn kadnlar, daha dar ve sade olanlar erkeklerin giydiini tespit etmi oluyoruz. Ayakkab: Giyimi tamamlayan elerden biridir. Trklerde ayakkab olarak izmenin kullanldn, zellikle Gktrklerde kee veya deriden yapld42 buradan slam dnyasna yayld bilinmektedir. En iyi izmelik deri sarndan43 ve Trkmen keisinden yaplrd. Hun Devrine ait M.. I. yzyln balarnda Noin Ula buluntular arasnda ksa konlu izme ve M.. II. ve I. yylarda Pazrk kazlarnda, Byk Hunlara ait buluntular arasnda kee orap ve izmeler bulunmutur.44 izmenin rengi Trklerde nemlidir. Krmz izme Orta Asyada Hkmdarlk semboli idi. Anadolu Seluklularnda sar izme giyildiini ve bunun en yksek mertebeye eritikleri anlamna geldiini kaynaklardan renmekteyiz.45 ncelediimiz tasvirlerde izme giyim gesi olarak nemli bir yer tutar. Minyatrler kaynak oluturur. izmelerin zerlerinin desenli oluu, izmeye verilen nemi kantlar (Desen 140b, 132b, 150, 151) Varka ve Glah Minyatrnde eitli rnekleri grlmektedir. izmelerin konlar bazen dz, bazen de diz kapana kadar yuvarlak dizlik eklindedir (Desen 200a, b, c, 211, 218, 225, 226, 228a, b). Farkl malzemeler zerinde izlenmektedir. izme grubu iinde incelediimiz giysi gelerinden olan Dolak-Pataya ynden dokunur ve ucunda pskll ipleri vardr (Desen 133a, 137, 140a). Varka ve Glah minyatrlerinde en gzel rneklerini gryoruz. Sava figrlerinde grlen Dolak daha belirgin bir ekildedir (Desen 154, 155). Dolak ve tozluk, ark veya ayakkab ile giyilir. ark, burun ksm sivri kesilen deriden yaplr. Topuk ve yan ksmlarn ip geirilerek ayaa gre ekillendirilir (Desen 141, 154). Trklere zg ayakkab ekli arktr. Ayrca kadnlarn mest giydikleri, mestin ularna taklan pullarla bezendiini tasvirlerimizdeki figrlerde grlmektedir (Desen 134, 136, 139). Taklar: Giyim ve kuam tamamlar. Altn ve gmten yaplan halka eklinde boyuna taklan kolyeler (Desen 75) Kubadabad Saray inisi zerinde sade bir rneini ve srsz keramikler zerinde kymetli talardan gsterili gerdanlklar snrl malzememiz iinde (Desen 81a, b, c, d) Varka ve Glah minyatrnde ve Alanya, Alara Kalesi fresklerinde (Desen 135, 139, 143a, 202a) rneklerini grmekteyiz. Kymetli taklar sosyal tabakalara gre deiiklik gsterirler. Aile bykleri tarafndan kzlarnn alnlklarna ve kahkllerine kymetli talar taklrd.46 (Desen 71, 72, 73, 74) Kol Bantlar (Tiraz): Anadolu Seluklu figrleri tasvirlerinde giyimi oluturan kol bantlar-Tiraz kiinin toplu iindeki mevkiini simgeler. Genellikle dz kumalardan yaplrd. En erken rnekleri pencikent duvar resimlerini 7-8. yy.larda grlr (Desen 254). Kol bantnn zerinde yuvarlak talarla bezeli olanlar kiinin mevkiini simgeler. Dz bant ve yazl kol bantlar Seluklu giyimini tamamlar (Desen 172, 174, 188, 190, 194, 202a, b, 204), farkl malzemeler zerinde rnekleri izlenmektedir. Kemer: Trklerde kemer giysinin bir parasdr. Sosyal seviyelerini, zel zevklerini ve varlk derecelerine gre eitli madenlerden yaptklar kemer ve taklarla giyimlerini tamamlarlar. Tokal kemerler altn, gm, tun ve yeim tandan yaplrdr. Madeni plakalarla sslenen kaylardan oluan kemerlerin ular sarkk ve bu ulara eitli gnlk ihtiyac karlayan eyalar aslrd. Bu tip kemerler Orta Asyada, Uygurlarda ve Avrupaya Avarlara kadar yaylmtr.47 (Desen 267) Orta Asya Gktrk heykellerinde 6-8. yy.da (Desen 266),48 Abbasi dnemi Cevsak-l Hakani Saraynda boa veya yaban keisi tayan figrn kemerinde asl kama ve 10. yy.a ait Niapur duvar resimlerinde,

1177

svari figrnde, eitli boyda kemere asl sarkancalar, ayn ekilde Leke-i Bazar Saraynn taht salonunda sralanm askerlerin belinde de gnlk yaantya ait eyalarn asld grlr. Bu rnekleri madeni kapta (Desen 227a, b) ve tasvirlerimiz iinde kullanm eitlerini izlenmektedir (Desen 172, 173, 175, 176, 178, 191, 196b, 203 a, b, 214, 215). Kuak zerine bazen ayr bir deri kuak sarlr. Yn kuan yn iplikleri ile elde rldn ve buna suf denildiini kaynaklardan renmekteyiz.49 Bu tipin sade rneklerini (Desen159, 161, 179, 197, 198, 200a, 203b) ve geni kuaklarnda kullanldn minyatrl el yazmalarda tespit etmi oluyoruz (Desen 133a, b, 137, 139, 143b, 166). Trklerde delikanllk ana gelen genlere trenle kuak kuatmak bir gelenektir.50 Kuaklar beli sardktan sonra ular nden uzun veya ksa olarak balanr (Desen 132b, 133c, 143b, 145a, 147, 204, 212, 228). Kemerin kuaktan fark nden tokal oluu (Desen 218a, b, 254). Kymetli talardan, gm ve altndan yapldn kaynaklardan grmekteyiz. Eski Trk kemer ekillerini Varka ve Glah minyatrlerindeki sava sahnelerinde, kemerlerin sarkancalarnn birbiriyle ikier ikier dmlenip ularndan pskller sarkmaktadr (Desen 151, 158, 218f). Bu rneklerle Anadolu Seluklularnn Orta Asya kemer eklini terk etmedikleri izlenmektedir. Hkmdar: Seluklularda insan figrl eserler arasnda bada kurmu figrler, Trk taht oturuu ana motifi olarak yer alr. Hkmdar sahnelerinin en erken rnei 8. yy.a ait olan Bilge Kaann maiyeti ile gsteren kompozisyondur.51 (Desen 264) Bilge Kaan elinde kadehi bada kurmu ekilde grlr. Bu kompozisyon geleneinin eitli rneklerini, deiik uygarlklarda farkl malzeme zerinde dnem ve evre karakterlerine uygun biimde ilenmitir. Anadolu Seluklularnda sk rastlanan taht-hkmdar tasvir sahnelerinde, hkmdar ortada bada kurarak oturmu, bann stnde ta sanki askda duran bir ta kre olarak grlr (Resim 10; Desen 83). Stuk malzeme zerinde grlen bu figrn hkmdar tasviri olduu, gsne kadar inen rgl salar ve sa elinde bir kadeh tutar ekilde grnm bunu kantlar. Kubadabad ve misis buluntular arasnda bu kompozisyona uygun rnekler grlmektedir (Resim 18; Desen 189, 191, 192). Hkmdarlarn kaftanlar yakal, sadan sola kapanr, yenleri dar kvrktr. Hkmdarlk semboli olan kadehi sa ellerinde tutarlar. Hkmdar sahnelerinde melek figrl emalar ok yaygndr. 1180 tarihli Gneydou, Artuklu blgesine ait bakr sikkede taht zerinde oturmu olan hkmdar, sa elinde hkmdarlk sembol kre tutar, sol elini dizine dayamtr. Banda ise sivri ulu balk (Mjganl balk) ortasnda da kymetli bir ta grlr (Desen 233). Bu bakr sikkede taht evreleyen klasik Seluklu dm motifinin iki yannda bir melek figr taht korur ekildedir. Bu meleklerin balarnda da yuvarlak balklar grlr. Bada kurarak oturmu ve Sultan simgeleyen figrler yuvarlak yzl rgl salar ve zlfleri nden ve yandan iner. Kulaklarnda kpe halka eklindedir. Balklar dilimlidir (Desen 5), Varka ve Glah minyatrnde Kubadabad duvar inilerinde (Resim 2; Desen 56) ve ta malzeme zerinde (Desen 95) izlenmektedir. Melek figrlerinin ve hkmdar maiyetinin balklarn Konya Alaaddin Kk duvar inilerdeki figrleri de (Desen 38, 39) ayn balklar grlr. 13. yy. Varka ve Glah minyatrnn (Desen 138, 141) giysilerindeki kuma desenleri de devrin kumalar ile ayn paraleldedir. Snrl tasvirli rneklerimizde, hkmdar sahneleri farkl malzeme zerinde kompozisyonun konusuna gre deiir. Tam cepheden grlen bada kurmu, ayaklar grlen (Desen 220), ayn zamanda pabularn grnmesi de bir grup oluturur. Sola veya saa dnk olanlar sa tarafna dnm, yere melmi, sa dizine oturmu, sol dizini bkm ekilde,

1178

gnlk yaantlarn yanstrlar. Saray hayatn yanstan oturu ekli genellikle cepheden hafif dnk bada kurmu ekillerdir. Ellerinde eitli hakimiyet sembolleri tutarlar. Sadan sola kapanan kaftanlarn yakalar krkl (Desen 184), nleri etek ucuna kadar ak olabiliyor (Desen 180 a, d, c). Kubadabad duvar inileri Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn giyim-kuam zenginliini sergiler. Sava ve Avc: Anadolu Seluklularnda av ve sava sahneleri saray elence hayatnn bir blmn tekil eder. Trklerde avlanmak eski bir gelenektir. Trklerin atalar olan Ouzlar, zamanlarn sava yapmak toy ziyafet vermekle geirirlerdi. Av trenleri dini bir zellik tard. Avlandklar geyik, tavan, kaz, yaban rdei ve keklik gibi hayvanlar trenlerle yerler, iki, mzik ve raks ile bu ziyafeti tamamlarlard. Av sahneleri Anadoluda daha sade bir slup ile devam etmi ve Orta Asya kltr, geleneklerini srdrmlerdir. Konya Alaaddin Saray farkl malzemeler zerindeki figrler kompozisyonlara kaynak oluturur. Ayn sarayn buluntular arasnda stuktan yaplm svari figr (Resim 11; Desen 208), palmet ve lotus kvrmlarndan oluan bezemeler arasnda svari figr hareket halinde grlr. Svariler genelde askeri giyimlidir. Bellerinde kemer, balarnda brk eklinde balklar grlr (Desen 86). Pirin ibrik zerindeki av sahnesinde (Desen 227a) daha farkl bir grnm sergiler. Krk bir vazo zerinde elinde klc olan bir avc, (bir hizmetkar olabilir) nnde bir aslan ve koar ekilde iki kpek yer alr. Avcda yksek bir balk (Desen 78), yz yuvarlak, ince sakall ve arkaya toplanm salar, uzun kollu giysisi sadan sola doru kapanr (Desen 196 b). Ayanda sivri burunlu, uzun konlu izmesi grlr. Bu figr hizmetkar olarak kabul edersek, svari figrnn vazonun krk ksmnda tasvir edildiini dnebiliriz. Hizmetkar Emir-i ikr-Badzar av kpeklerine ve kulara bakan, hkmdarla ava giden kii veya Emir-i Silah merasimlerde hkmdarn silahn tayan kii olabilir. Topkap Saraynda tehir edilen altn kakmal elik aynann ortasnda at zerinde ahin tutan figr, uzun sal gen yakal ve yakann kvrm kavis izerek beline kadar iner (Desen 216). Diyarbakr Mzesinde, Artuklu dnemine ait mezar tanda sivri balkl, sol elinde ahin tutan figr benzeri bir rnektir (Desen 206). ematik bir slup ile ilenmi olan figrn sa elinde mzrak, sol elinde dizgin ve ahin grlr. Konik eklinde balk, giyimi kapal ve dz izgiler ile bezelidir. Bu tip kuma desenini minyatrlerde (Desen 171 a, d), ta zerinde (Desen 205) ve keramiklerde (Desen 171b, c, d) izlenir. Mezar talarnda grlen avc figrleri len kiinin iyi bir avc olduunu simgeler. Mezar talarnda av sahnelerindeki figrlerin balarnda kavuk veya tepesi sivri serpular grlr (Desen 206). Ok ve yay Trklerin nemli silahlar olmakla beraber ayn zamanda spor aletleri idi (Desen 226, 227a). Oklar, kayn ve grgen aacndan yaplrd. Hedefi amamalar iin kuu, kartal ve benekli gvercin tyleri gibi malzemelerden yaparlard. Okun ucuna, hedefi delmesi iin temren geirilirdi. Bu temrenler demir veya kemikten yaplrd. Oklar, ok torbas trkee konurdu. Deriden yaplan trkeler 80 veya 90 ok alrd. Sava sahnelerinde grlen dier sava aleti cda, karg, sngdr. Cda ksa mzraktr. Aatan yaplm ve zerine sivri bir temren geirilmitir. Karg ise kaln ve boumludur. Boumlarn aras kam ile doldurulmutur. Karg hafif olduu iin madeni temren geirilerek kullanlr. Sng ksadr, grz vurmak iin kullanlan silahtr. Grzn ucunda madeni bir topuz vardr. Sap maden veya aa olabilir.52 Zrhn ad demir don olarak geer. Dede Korkut Destannda kahramanlarn giydii zrhlar demirdendir.53 Zrhlarn, kolu koruyan parasna korucuk ve dizi koruyan parasna da dizcik denir. Gktrk dnemi Krgz atllarnda miferlerin tepelikleri genellikle sivri bazende tek veya ift boynuzludur.54 Varka ve Glah

1179

minyatrlerinde sava figrlerinde eitli tulga-mifer ve zrh rnekleri izlenir. Yuvarlak tulga (Desen 15a, b, 20), hafif bombeli (Desen 14a, b, c), sivri tepeli (Desen 17, 18, 19, a, b, c, 24) ve tepeleri sivri tek veya ift boynuzlu olarak grlr (Desen 24a, c, d, 23b). Balklarn ense ve siperlikleri de vardr. Bazen balklarnda altna giyilen ve omuzlara inen zincir rg balklarla izlenir (Desen 19a, c, 21, 22). Tulgalarn bir ksm yzn tamamn ak brakarak omuzlara kadar iner (Desen 19b, c, 20, 21, 22, 24). Bazen de mifer ve tulga, yz rter, sadece gz hizasnda iki yuvarlak delik ak braklr (Desen 23a, b). Tasvirlerdeki sava giysileri hakknda bize k tutan desenler arasnda ta kabartmalar gelir. Konya Ta Eserler Mzesinde tehirde olan iki zrhl sava tasvirlerinde sivri tepelikli, enselikli ve siperli tulga-miferler (Desen 108a, b), bazende tulga-miferlerden sarkan kurdelalar (Desen 109 b) ve 13. yy.a ait minai tekniinde yaplm bir tabakta uuan kurdelalar grlr (Desen 263). Zrhlar uzun veya yuvarlak plaklarn yan yana sralanmasndan oluan frizler eklindedir. Genellikle vcudun beden ksmn kaplar (Desen 211), kollar serbest brakr (Desen 153, 157, 158), bazende btn vcudu kaplar (Desen 152, 154). Gktrklere ait (zrh giyimli mezar bekisi) heykelde (Desen 262) 55 tasvirlerimizdeki figrlerde ayn paraleldedir. Atl savaa uygun binici kyafetini oluturan dier paralar, izme, akr ve dolaktr (Desen 155). Ayaklarda izme daha younlukta olup pabuta kullanlmtr (Desen 153, 155). Sava sahnelerinde atlarn zerinde zrhlarda grlr. Buna Keim denir. Atlarn kuyruklarnn dmlenmesi, yelesinin rlmesi ve sslenmeleri eski bir gelenektir. Sava sahnelerindeki giyimler Orta Asya Trklerinin giyim ve kuamlar ufak deiiklerle Anadoluda da devam etmitir. Mzisyen ve Oyuncu: Mzik eski Trk topluluunda nemli bir yer tutar. Seluklular Dneminde slam dininde algnn nemli olmas Trk Mutasavvuflar ve dervilerinin, Tekke Mzii ve Trk Musiki Edebiyatn gelitirmi olmalardr. Anadolu Seluklu Sultanlar elenceye nem verirlerdi. Milli alg olan kopuz Moolistandan Orta Avrupaya kadar yaylmtr. Orduda alnan zurna ve davul hakimiyetin simgesidir. Bezeklikte Uygur Budist Tapnann duvar freskinde, dini bir raks tasvirinde, tek aya zerinde dans eden kadn tasviri, bol giysili ve srtnda uuan kurdelalar ile danszn hzn simgeler (Desen 218 f). 12. yya ait Artuklu Dnemi, mine ilemeli bronz kap zerinde iki figrn desenli bol giysileri, balarnda yuvarlak takkeler yer alr (Desen 218c). Dans eden dier figrler, bluzlar tokal kemerlerle gslerinin altnda toplanm, yuvarlak yakal (Desen 218a), dier figrn giysisi diz kapann zerinde, belinde tokal kemeri (Desen 218b) boynuna earp balam ve aya orapldr. Rakkase ve zurna alan figr ise kapal yakal, uzun etekli ve bol giysili, balar takkelidir (Desen 218c, e). Ayn mineli tabakta raks ve mzikli sahnelerin iinde grlen grupta gre tutan kiiler (Desen 218 d) ksa etekli bzgl giyimli ve bellerinden ukurlar sarkar. Bu sahneler konumuza k tutar. Konumuz ile ilgili dier bir rnek olarak kakma teknii ile yaplm altn ve gm varaklarla ssl olan pirin ibriin zerinde saray elence sahnelerinin temalar izlenir (Desen 223) Havada takla atarak elinde tek dml ejder tutan figr ile ayrca karlkl kre oyunu oynayan figrler yer alr (Desen 224). Memluk Sultanlarnn tarihi meydanlarda bu oyunu oynadklarn kaynaklardan reniyoruz.56 Alanyada Alara Kalesi fresklerinde de yaplan aratrmalardaki buluntulara gre el ele

1180

tutuarak dans eden figrlerin oluturduu bir elence sahnesi olduu tahmin edilmektedir (Desen 202 a, b). Geni bir mzisyen topluluunu El- Cezerinin Otomat minyatrlerinde izleriz. Elence gemisi eklinde tasvir edilen iki cihaznda sol tarafta mzisyenler, sa tarafta kubbeli blmde bada kurmu, ellerinde kadehleri olan sarayllar grlr (Resim 3; Desen 159). Bu kompozisyon saray elence sahnesini simgeler. Giyimleri mzisyen ve sarayl grupta ufak farkllklar gsterir. Sultan yakas, kol kenar ve kemeri altn yaldzldr. El-Cezerinin Otomatasnda dier bir rnek olarak alar saat tasviridir (Resim 5). Burada orkestray oluturan grupta giysiler kendi aralarnda da farkllk gsterir. Ks alan figrn etek ular kemerine tutturulmutur (Resim 5; Desen 161 d). akr diz kapann altnda grlr. Ayanda ise mest vardr. Kompozisyonun ortasnda bada kurmu olan figr sakall ve banda kavuk ve haleli, Kudm alar vaziyettedir (Desen 161c). Giysisi sadan sola kapanan bol drapeli ve sarkancal bir kemer ile belinde toplanmtr. Borazanclar ise ayakta, drapeli giysileri, ayaklarnda izme ve orap grlr (Desen 161 a, b). Ayn el yazmann hakem adl dier bir iki cihaznda (Resim 6; Desen 163a) en altta elinde bir srahi iki dolduran figr ve bunun st ksmnda tambur, tef ve ney alan, bada kurmu mzisyenler yer alr. zerinde kubbeli mekanda aya ile topa basan, elindeki kaklar sallayarak oynayan bir rakkase, dik yakal kolsuz bir mintan ve akr diz kapann zerinde ve dier figrlerden farkl bir grn sergiler (Desen 163b).Kubbe topuzu zerinde at stnde svari giysileri iinde atl bir figr yer alr. Seluklu saray yaantsnda mzik, raks ve arap birbirinden ayrlmaz gelerdir. Saray Hizmetlileri: Saray hizmetlilerini oluturan figrler grubu Seluklu Saray Tekilatndan kaynaklanr. Hizmetliler grubu daima ayakta tasvir edilmilerdir. Kadn hizmetkarlarn giyimleri ile erkek hizmetkarlarn giyimleri birbirinden ayrdrlar. Saray Tekilatnda grlen Hkmdara hizmet eden, eitli lkelerden kle ve esir alnp sarayda yetitirilen kiiler zamanla st kademelere kadar ykselmitirler. Vezir Saadettin Kpek balangta Emir-i ikaridi. Av kpeklerinin ve av kularnn bakmndan sorumlu olup hkmdarla ava gitmekle grevli olan kiidir. Bazdar-Emir-i ikar olarak adlandrlr Konya nce Minareli Medresede tehirde olan mezar tandaki kabartmada (Desen 204) Sultann av hayvanlarna bakan kii tabureye oturmu bir ekilde sa elinde ahin tutar, BazdarEmir-i ikar olduu, ayanda izmesi, kuak, kolunda tiraz ve uzun kaftan ile grlmektedir. Kubadabad inilerinde, kucaklarnda av hayvanlar ile grlen figrler (Desen 197, 198, 199) Emir-i ikardr. Bu figrlerin balar krktr. Giyimleri uzun ve nden kaytanl olup, etek ucuna kadar iner. Bellerinde boumlu kemer, ayaklarnda izmeler grlr. Beden ksm krk olan sadece ayaklar grlen dier iki figr (Desen 200 b, c) saray hizmetlilerinden olabilir. Hkmdarn silahn tayan kiiye Emir-i Silahdenir.57 Muharebe sahnelerinde askeri giyimli olarak grlrler (Desen 153, 154, 155). Ellerinde karg, kl ve kalkan tutarlar. Figrlerin giyimlerinde farkllk izlenir. Ayaklarnda dolak, ark ve pabu grlr. Saraya gelen konuklar karlayan ve geiren kiilere Emir-i Hacib denir. Ellerinde omak tutarlar. Hkmdarlar korumakla grevli olan kiiye Emir-i Candar denir. Pirin ibrik zerindeki hkmdar figrnde (Desen 219) sol tarafndaki Emir-i Candar elinde klc ve giysisi ile farklln belirtir. Yere melmi bir figr hediye sunmaktadr. Hkmdara ibrik ve leen getirerek abdest almasna hizmet eden kiiye ibrikdar tadar denir. Cezerinin Otomatlar el yazmasnda (Desen 164) ibrikdarn elinde ayna ve havlu grlr. Banda

1181

krkl bir brk, kaftan ksa kollu, altn yaldzla bezeli, mintan kapal yakaldr. Ayanda yandan dmeli tozluklar grlr. Hkmdarn merubat muhafaza ile grevli kiiye arabsalar-arabdar denir (Resim 6; Desen 163a). arabdar bada kurmu kadeh nnde, elinde srahi ile tasvir edilir. Kadn hizmetkarlar sarayn mutfak tekilatnda grlr. Kubadabad Saray duvar inisinde banda meyve sepeti tayan peeli hanm (Desen 59) tek rnektir. Varka ve Glah minyatrnde Rebinin adrnda oturan Glaha hediye getiren hizmetliler (Desen 140a, b), ayakta bir aya yere dz basan dieri ise onun yannda parmak ular zerinde ksmen yere basan ayana dayal ekildedir. Bu figr hizmet ifadesidir. Tasvirlerimiz iinde oturmu, ayakta grlen ve ellerindeki sembolleri olan figrler grevlerini simgeleyen hizmetliler grubunu oluturur. Sonu olarak Anadolu Seluklu Sanatnda giyim-kuam tarz Orta Asya Trk sanatndan kaynaklanan etkilerle yeni yerletikleri yrelerden kendilerine z giyim-kuam oluturmulardr. Bugn Anadolunun baz yrelerinde ayn giyim eklinin devam izlenmektedir. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 23-33. 18 19 gel B. Kltr Tarihi a.g.e. C. 5, s. 150. Esin E. Trk Kltr El-Kitab, CII, I/a 1978 stanbul, s. 319. Turan. O, Les Souverains Seldjoukdes et leurs sujets non musilmans Studia slamica I, gel. B, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi Ankara 1962. S. 158. gel. B, Kltr Tarihine Kagarl Mahmut, Divan-i Lugat-it Trk (Terc. Besim Atalay) Ankara 1939. I. S. 403. Kagarl Mahmut, a.g.e., I. S. 449. Atasoy. N. a.g.m. s. 137. Atasoy. N. a.g.m. s. 137. Kagarl Mahmut a.g.e I s. 449. el B. Trk Kltr Tarihi a.g.e C. 5, S 276. Mayer L. A. Memlk Costume, Geneve 1952 S. 17, 18, 31. Atasoy. N. a.g.m. S. 137. Kagarl Mahmut a.g.e., I S. 437. Kymen M. A. Alparslan Zaman Trk Giyim-Kuam, Kagarl Mahmut a.g.e., I S. 115. Atasoy N. a.g.m. S. 137. Kymen M. A. a.g.m. S. 82. Kagarl Mahmut a.g.e., II. S. 304. Kymen M. A. a.g.m. S. 88. Kagarl Mahmut a.g.e. II. S. 287-III. S. 47-I. S. 42. eitlidir. Kagarl Mahmut. a.g.e. I. s. 105. Kagarl Mahmut. a.g.e. I. s. 138. Kagarl Mahmut. a.g.e. I. s. 487. Dozy. R. P. A. Dictonnaire Ditaille des noms des vtements vhez les arabes. Amsterdam imek S. Baa giyilen balklar Trk Folklor Aratrmalar, Say 139-140 ubat 1961, s. 1953, S. 65, S. 93. Giri., Ankara 1978, C. 5, s. 297-298.

Atasoy. N. Seluklu kyafetleri zerine bir deneme Sanat Tarihi Yll, IV, 1970-71 s. 137.

Seluklu Aratrma Dergisi. III. Ankara 1971. S. 82.

Yksek olanlara Sukarla brk denir. (Resim 2; Desen12 b, c) (22). Baz brkler.

1845, s. 66. gel B. Kltr Tarihi a.g.e. C. 5, s. 191.

1182

20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

imek S. a.g.m. s. 2333. Kagarl Mahmut a.g.e., I. s. 530. Kagarl Mahmut a.g.e., I. s. 493. Kagarl Mahmuta.g.e., I. s. 490. Kagarl Mahmut a.g.e., I. s. 496. Kagarl Mahmut a.g.e., III. s. 175. Kagarl Mahmuta.g.e., I. s. 437. Kymen M. A. a.g.m. s. 62. Kagarl Mahmut III. s. 200. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 358, Levha 37. 2. 3. 4. Uzunarl . H. Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1970 s. 65. slam Ansiklopedisi, Sark Maddesi. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 192. Atasoy N. a.g.m. s. 147 Resim. 53. ESN E. Trk l-Acemlerin eseri samerada Cevsak ul-Hakaninin duvar resimleri Sanat Kagarl Mahmut a.g.e., I. s. 397. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 142 Levha 13/1. Talbot-Rice D-Gray, B, The ll ustratons to tha World History of Rashid al-Din, Edinburg, Kagarl Mahmut a.g.e., III. s. 336. Smer F. Ouzlar Ankara 1968 s. 398. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 135, 136. gel B. Kltr Tarihi a.g.e., s. 7. Kagarl Mahmut a.g.e. I. s. 477. Gkay, O. Dedem Korkutun Kitab stanbul 1973 s. CDV1. Kymen M. a.g.m. s. 67. gel B. slamiyetten ncea.g.e., s. 192. Kagarl Mahmut a.g.e., I. s. 152. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 63. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 63. Kagarl Mahmut a.g.e., . III. s. 120. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 170 Levha 35-36. gel B. slamiyetten nce a.g.e., s. 155-157. Kymen a.g.m. sayfa 71, 72. Kagarl Mahmut III. sayfa 129. Kagarl Mahmut II. sayfa 249. gel B. slamiyetten nce a.g.e., sayfa 238. gel B. slamiyetten nce a.g.e., sayfa 220. Gkay O. CCLXV. Gkay O. CCCLXV sayfa 120, 141, 148. gel B. slamiyetten nce a.g.e., sayfa 220. Emel E. Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn, Trk Kltr XXXIV. 1965 s. 769. Uzunarl . H. Osmanl Tekilatnda Methal Ankara 1970 s. 310. Uzunarl . H. a.g.e., s. 82.

Tarihi Yll V. stanbul 1975 s. 350.

1976. s. 22, 52, 54, 70.

1183

Geleneksel Trk Taklar / Prof. Tevhide zba [s.785-799]

Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi / Trkiye Gemii gnmze tayan el sanatlarmz; sosyal, kltrel ve ekonomik yaam biimimizi yanstan en kalc ve anlaml belgeler arasnda yer alr. eitli uygarlk ve kltrlerin merkezi ve geit yolu olan Anadoluda el sanatlarnn ok eski gemii vardr. Yzyllar boyu sregelen geleneksel zevk, biim ve renk anlaynn btn etkinlii sanat eserlerinde grlmektedir. Bu geleneksel zevkin znde, Eski a Anadolu sanat eserlerinin gnmze kadar gelmi izleri yatmaktadr.1 Sslemecilik, insanlk tarihi ile birlikte balam ve insanlarn en doal tutkusu olarak ortaya kmtr. Ssleme, insanlarn kendilerini, yaadklarn ortam ve kullandklar eyalar gze en ho grnecek biimde gzelletirmesi iin sluplam ekil, resim ve motiflerle deerlendirilmesidir.2 nsanlarn sslenme gereksinmelerinden birisini de en ilkel eklinden gelimiine kadar tak oluturmaktadr. Tak, takmak kelimesinden gelmektedir. Mcevher veya ziynet eyas diye de adlandrdmz tak, insanlarn sslenmek amacyla taktklar eitli ta, maden, doa rnleri ve buna benzer malzemelerden yaplm kullanm eyalardr.3 Ayrca ssleme-form ve malzeme geninin oluturduu dzenin yan sra gerekli teknik imkanlar ve ustal kullanarak ortaya konulan fonksiyonel kullanm eyasdr. Taklar sslemenin dnda, inanlara ve geleneklere bal kalarak da hazrlanmakta, bu amala hazrlanan taklar, toplumun inanlarn yanstmas bakmndan kutsal saylmaktadr. Taklarda Tarihi Geliim Yazl kaynaklarda taklarn, ilk kez ne zaman kullanld konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte,4 ok eski alardan beri kullanld eitli buluntulardan anlalmaktadr. .. 7. bin-6. binin ilk yarsna tarihlenen ayn ve atalhyk buluntular arasnda eitli talardan kemik ve hayvan dileri ile, deniz ve yumuakalarn kabuklarndan yaplm gerdanlklar ile hayvan, ku, iek gibi eitli biimler verilmi taklar olduka kalabalk bir grup oluturmaktadr. 5 . . nc binin yars ve ilk Tun anda Anadoluda ok zengin taklarn varl Troya ile Alaca mezarlarnda bulunmu rneklerle kantlanmaktadr. Altn ve gm kpeler, sa ssleri, gerdanlklar, bilezikler, balar ssl ineler, levha zerine kabartma, oyma, kesme, telden rg ve burma som dkm teknii ile deerli madenleri ilemesi tak yapmnn yksek bir dzeye eriildiini gstermektedir. 6 Hitit krallk ve mparatorluk dnemlerinden gnmze kadar kalabilmi tak says azdr. Tasz altn yzkler ayn zamanda mhr olarak da kullanlmaktadr. Bunlarn zerinde baz rneklerde kazma teknii ile ilenmi figrler, bazlarnda ise sarmal motiflerle erevelenmi ivi ve hiyoroglif yazlar yer alrlar.7

1184

Afyon Yanarlar da (Emre. 1978) yaplm olan arkeolojik kazlar iki Hitit mezarlndan elde edilen malzemeler, saray sanatnn yan sra bir Hitit halk tak sanatnn da varln belirlemektedir. Bu buluntular arasnda yer alan, deniz kabuklarndan yaplm kolyeler, Neolitik dnemden bu yana sregelen bir gelenein rnekleridirler. 8 Van gl evresinde M.. 900-600 yllar arasnda gelien Urartu devleti teokratik bir saray sanat yaratrken, geni lde Asur sanat etkisi altnda kalmtr. Urartu kuyumculuk sanatnn en eski rnekleri Altntepedeki kral mezarlarndan kartlmlardr. Dkm, granle ve repause tekniklerinin ok iyi kullanld Urartu tak sanatnda, yatay ve dikeyde simetrik bir geometri egemendir. Bu taklardaki figrler, byk plastik eserlerdeki slup zelliklerini gsterirler. 9 Frig taklar M.. 1. binin ilk yarsnda Anadoluda grlen taklar arasnda kullanlan tun fibulalar dneme damgasn vuran adeta bir moda yaratarak ihra ettii tek tak trdr. Bunlardan baka altn tanelerden oluan gerdanlklar, yarm ay biiminde kpe Frig kuyumculuunun baarl rnekleridir. 10 M.. 6 yzyldan balayarak, zellikle Greko-Pers dneminde Lidya taklarnda ss talarnn kullanm giderek artar. Msr sanat, etkisiyle ortaya kan, kutsal bcek skrabe eklinde yzk talar, talar zerine figrler kaznm mhr amal yzkler, altn gm ve bronz montrl sarka eklinde mhrler, bu dnemin eserleridirler. 11 Asur, Ge Hitit gibi eski Ortadou kltrlerinde ok sevilen, ular hayvan balar biiminde biten bileziklerin Klasik ada da benimsenmi olmas sz edilen etkilenmeye bir rnektir. Kolye tasarmlarnda granle bezemeli kozalar ve filigre sslemeli kre boncuklar da Klasik ada ok yaygndr. 12 Hellenistik ada tak biimlerinde eitlilik artar. Taklar ounlukla arya kaan kompleks bir dzenlemededir. Heykel ve dier plastik sanatlarda olduu gibi taklarda da arpc, etkileyici nitelikler gzlenir. Bu dnemin nemli bir yenilii altn kuyumculuuna rengin girmesidir. Klasik Grek taklarnda ss talarnn az kullanlmasna karn Hellenistik a taklarnda renkli ta, cam ve mine kullanlmas ile l l bir grnm kazanlmtr. 13 M.S. 2. yy.dan itibaren Roma kuyumcular, Hellenistik taklarn ar karmak dzenlemelerinden,14 kibarlk ve inceliinden kurtulup gzel ve sade taklar rettiler. Ayrca altnn yan sra geni lde ss ta kullanp renkli dekoratif etkiler elde ettiler. Bu taklar gnmzde fazla ilgi toplamam hatta baz aratrmaclar bu sadelii haksz olarak teknik bilgi ve fantezi eksikliine balamlardr. 15 Roma kuyumculuunun sade ve dekoratif formlar Erken Bizans taklarnda da srdrlmtr. Romadan kaynaklanan Savat (Niello) teknii, altn ve gm eserlerin sslenmesinde stsanatsal bir dzeyde uygulanmtr. Bir Roma gelenei olan nian yzkleri ile paralarn yzk kolye gibi tak kompozisyonlarnda kullanm Bizansta da devam etmi ve gnmze ulamtr. 16 Roma dneminde sadeleerek yaln bir etkileme kazanan ask kpeler, Orta Bizans dneminde ar karmak dekoreli iilikleri ile Helenistik an parlak dnemlerini anmsatrlar. Hatta bu kpelere daha ok dekoratif etkileme kazandrmak iin omuza kadar sarkan iri rnekler yaplm ve

1185

bunlar ok deiik sstalar, barok inciler, filigre ve granle altn teknikleri ile ilenmi, ardalanmal bezemelerle donatlmtr. 17 Ekonomik kn sanata yansmas olan estetik gerileme ve slam dininin etkisi ile Ortodoks kilisesinde balayan ikonolastik akmn basks kuyumculuu da etkiler. Artk basit ve sade taklar szkonusudur. Ucuz halk taks olan cam bilezikler yaygnlar. Camlar genellikle kobalt mavisi dz renk olup zaman zaman deiik renkte dekore edilmi rnekler de gzlenir. Bin yllk bir gemii olan ve kkleri, M.. III. binlere kadar inen antik kltrlere dayanan Bizans kuyumculuunun, son dnemlerinde ada olan Anadolu Seluklularn ve daha sonraki Osmanl kuyumculuunu teknik ve form uygulamalarnda geni lde etkiledii belirgindir. 18 Tarih ncesi kadn ile Hitit Dnemi (M. . 2000) kadnna bakldnda her iki kadnn da salarn altn halkalarla, boyunlarn ise idollerle ssledikleri grlmektedir. Seluklu Dnemine (M. S. 1071-1300) ulaldnda kna yaklm ellerini yzklerle, bileziklerle ince belini altn kemerlerle ssleyen Anadolu kadnyla karlayoruz. Taklarn her birinde, eski uygarlklarn kkl tak gelenekleriyle gebe Trklerin Orta Asyadan getirdikleri geleneklerin kaynamasna tank oluyoruz. Osmanl Dneminin balamasyla da hem slamn etkilerini hissediyor, hem de gizemli Osmanl kadnnn ortaya kn gryoruz. Osmanl kadn zenginliini toplum iindeki konumunu salarnn ularna takt altn taklarla belli eder, peesinin altna birbirinden gzel taklar gizlerdi. Baz padiahlarn hkmdarlklar zamannda kadnlarn taktklar taklara fermanlarla snrlamalar getirmi olmalar Osmanl kadnnn takya ne kadar youn bir ilgi gsterdiinin kantdr. 19 Anadolu kadnlarnn taktklar balklarda anlamlar yreden yreye deien altn ve gm pullar ve maallahlar gze arpar. Balklardan sarkan altn pullarn says baz yrelerde kadnn ka ocuu olduunu belirtirken, baz yrelerde ka yllk evli olduunu anlatr. Gen kzlarn, evli veya dul kadnlarn taktklar taklarda da farkllklar gstermektedir. 20 Nazardan korunduuna inanlan mavi boncukla bezenmi taklarn boyuna omuza veya ocuk beiine taklmas Anadoluda ok yaygndr. Anadolu insanlar binlerce yldr bu gelenei, kendilerini ve sevdiklerini ktlklerden korumak amacyla srekli yaatmaktadrlar. Kurandan alnm zl szlerle sslenen taklar ise dini anlamlar ierir. Muska yerine kullanlmaktadr. 21 Trk toplumunda dnler, doum gnleri, snnet trenleri ok nem tamaktadr. Yeni domu bebeklere, snnet olan erkek ocuklarna ve gelinlere altn tak takmak gelenektir. Bu gelenek ailenin btnln dostlar arasndaki balarn glenmesini salamakla birlikte ayn zamanda taklan taklar bir gvence olarak grlmektedir.22 Tak eitleri Ba Sslemelerinde Kullanlan Taklar Gzel grnmek her insann yaradlndan gelme bir duygudur. Dolaysyla insanolu, beendii ve kendini gzel gstereceine inand her nesneyi vcudunda tamaya ve takmaya zen gstermitir. Kullanlan malzeme, teknik, ekil ve bezeme zellikleri ile kullan biimlerinden dolay verdikleri mesajlar Anadolu taklarna ayr bir anlam kazandrmtr. Bu nedenle kadn inan ve zenle takt

1186

taklar ne zaman ve nasl kullanacan yaam biimi ierisinde renerek toplumun geleneklerine bal olarak srdrmtr.23 Eski Trklerde kadn sslenmeye nce bandan balam yz gzelliini, yze srlen allk ve gze ekilen srmeler, yanaklara konulan benler, kulaklara taklan kpeler, rgl salar ve sa ssleri, ilemeli balklar ve talarla zenginletirmitir.24 Anadolu kadn taklarndan, ba sslemelerinde kullanlan taklar arasnda, zengin teknik ve motiflerle sslenmi tepelik, fes ss, alnlk, yanak dven, kpe gibi taklar baz yrelerde bir arada kullanld gibi baz yrelerde birka fes zerine veya fessiz olarak da kullanlmaktadr.25 Tepelik Dz veya kubbemsi, genellikle dairesel; ok nadir kare (Fotoraf 1) biimde olup fesin zerine dikilerek veya fesin zerine oturtularak takld gibi, fessiz serpu gibi sa zerine oturtularak da kullanlan tak eididir. (Fotoraf 2-3-4-5-6) Dairesel olan tepeliklerin aplar 8 ile 16 cm arasnda deimekle birlikte, 12 cm. ile 14 cm. arasnda olan tepelikler ounluktadr.26 Tepelikler, ekilleri ayn olmalarna ramen, kullanld yere ve kullanan kiiye gre malzeme, teknik ve ssleme zellikleri bakmndan farkllklar gstermektedir.27 Onun iindir ki, birbirine yakn iki ehirde bile ok farkl tepelikler retilmitir. Mesela Vandaki savatl tepelikler mehur iken, Bitliste gm kakmal ve ortas sivri olanlar hakimdir. Biraz daha ierilerde Mardine gelindiinde telkari teknii ile retilmi, boluklar gherseli tepelikler dikkati ekmektedir. Akdeniz ve Ege yrelerimizde tepelikler genellikle kakma tekniklerinde olup dier kakmalardan motif farkllklar ile ayrlmaktadr.28 Fesin tepesine tamamen oturan ve tepe yuvarla geniliinde olan tepeliklerin yan sra, bazlar kubbeli olup etrafndaki zincirlerden gm paralar (penez) sarkmaktadr. Anadoluda zellikle Sivas yresinde delikli gm paralar zincirsiz dorudan fesin zerine, aralarnda boluk kalmayacak ve st ste gelecek biimde dikilir ve fes bylece gm paralarla kapanm olur.29 Buna benzer bir rnee Tarsusa bal amalan kynde rastlanlmtr. Gm yerine altn paralarla hazrlanm olan fes, hala yrenin yal kadnlar tarafndan kullanlmaktadr. Sslemenin yan sra fonksiyonel zellii olan bu altnlar ba ars iin kullanlmaktadr. Fes Ss Anadolunun eitli blgelerinde fesin n ksmndan yanlara doru taklarak kullanlan tak eididir. Ssleme teknii ve kullanlan malzeme bakmndan farkllk gsteren fes ss; gen, daire ve deiik motiflerin zincir, para ve eitli ekillerdeplakalarn (penez) sslenmesinden olumaktadr. Fes ssleri biri ortadan ikisi de yanlardan olmak zere yerden fese tutturulmaktadr. Fese tutturulan blmlerdeki plakalarn zerinde, trnak iine oturtulmu renkli talar ve deiik ssleme teknikleri kullanlm motifler yer almaktadr.30 (Fotoraf 8-9-10-11) Fes ssleri blgelere gre de deiik isim alrlar. Hatta ayn yrede iki ayr kyde dahi bu farkllk gze arpmaktadr. Mesela Tarsusa bal Kaburgedii kynde fes ssne iril, amalan kynde ise tomaka denilmektedir. Alnlk

1187

Ba sslemelerinde, kadnlarn alnlarna gelecek biimde fesin zerine, taktklar eitli zincir,boncuk ve paralarla ssl altn veya gmten yaplm taklardr. Farkl biim, malzeme, motif ve mesajlarla hazrlanm alnlklarn, gemite olduu gibi gnmzde de baz yrelerde hala kullanlm olmas dikkati ekmektedir. Geleneklerine bal yrelerimizden Ankara ili Beypazar ile merkezinde gelinlerin fes zerine kulland iki ayr alnlk fotoraf 12-12a ve 13-13ada grlmektedir. st ksm kubbemsi alt kenarnda dz olan alnlklarn alt kenarnda boncuklara dizili paralar yer almaktadr. Tamam altn gibi deerli madenden yaplm olan taklarn yzeyleri kabartma ve kazma teknikleriyle sslenmitir. Fotoraf 12-12ada nazara kar kullanlan maallah, yazs ile bitkisel motifler, fotoraf 13-13ada ise, bereketi, soyluluu ve sonsuzluu simgeleyen hayat aac motifi yer almaktadr. Her iki alnlk da; fesin yanlarnda yer alan inci, boncuk ve altn paralarla btnletirilmitir. Yanak Dven Fesin yanlarna, yanaklara sarktlarak taklan, zincir, penez ve boncuklarla ssl taklardr. (Fotoraf: 14-15-16-17-18-19-20) Bu taky, takan kii yrdke takda bulunan zincir ve penezlerin yanak zerinde hareket etmesinden dolay Yanak Dven ad verilmi olabilir. Ayrca yanak dven taknn zlflerin zerine taklmasndan dolay olsa gerek Tansu (1977), bu taky zlf bast olarak ifade etmektedir. Genellikle gmten yaplm deiik formlarda olan yanak dvenlerin, bala veya fese tutturulmak zere arka tarafnda ine, alt kenarnda ise yerletirilen eitli boncuk ve penezlerle sslenmi zincirler yer almaktadr. Taknn yzeyi blgenin zelliine gre, telkari, kabartma, kazma, granl gibi tekniklerle sslenmi, bazen de deiik boncuklarla sslemeler zenginletirilmitir. Kpe Kula ssleyen kadna zg bir tak eididir. Duru (1970), kpeyi kulak asks olarak tanmlanmaktadr. Anadolu kadnnn en fazla kulland taklardan olan kpeler, biim olarak fazla eitlilik gstermezler. Dikkati eken zellik son derece yaln olmalarna ramen etkileyici olmalardr. (Fotoraf: 21-22) Gmn kendine zg beyaz rengi gerek savatla gerekse deiik ssleme teknikleriyle daima gzellik kazanmtr. Kpeler genellikle hilal biimli iki ince levhann bombeletirilmesi sonucu meydana getirilmitir. 31 (Fotoraf: 23) Tarak Sa taramak saa ekil vermek iin kullanlan tarak ayn zamanda kadn ba sslemelerinde sa tutturmak iin ssleme unsuru olarak da kullanlmaktadr. (Fotoraf: 24) Ankara Etnografya Mzesinde bulunan 16686 envanter nolu tarak buna gzel bir rnek tekil etmektedir. Fotoraf 25te grlen tarak, dilerinin st ksm, ajur (Delik Dii) teknii uygulanm iek ve kvrml dallar ihtiva eden motiflerle sslenmitir. Ayrca zerinde iki adet ku motifi bulunan, telkari (Filigre) ve granl teknii kullanlarak hazrlanm bitkisel bezemeden oluan ve taran stne oturtulan ta, takya olaan st gzel ve sanatsal bir grnm kazandrmtr (Bkz. Barta, 1998, s. 96). Boyunda Kullanlan Taklar Kolye

1188

Kolye veya gerdanlk denilen, boyuna taklan taklar, kadn ss eyalarnn byk bir blmn oluturmaktadr. (Fotoraf: 26-27) Kolye kelimesi her ne kadar boyun taklarnn tmne verilen isim olarak alglanmaktaysa da gerekte bu tak grubunun sadece bir eidini belirlemektedir. Genellikle tek geli boyun taklarna kolye; boyunu saran taklara boyunluk kst veya bomak ok geli olanlara da gerdanlk denilmektedir.32 Baz yrelerde gbee kadar uzayan altn dizilerinden oluan kolyelere ise gbek taks veya katar denilmektedir. Anadolu kadn parlakla, gsterie ok nem verir. Bu nedenle altn gnein lts, gm ise ayn parlts olarak kullanr ve altn daha ok tercih eder. nk altnn lts boyundaki zerafeti daha ok etkiler. 33 Geleneksel kolyeler ierisinde boyunu saran kolyelerin (kst) ounlukta olduu dikkati ekmektedir. zellikle gmten retilmi bu kolyelerin genel zellii; ularndan deiik ekillerde ve boylarda zincirli veya zincirsiz penezler sarkan, ayn formda plakalarn yan yana sralanmasndan olumaktadr. (Fotoraf: 28-29-30-31) Hamayl Boyuna apraz veya normal olarak aslan gen, kare, dikdrtgen veya yuvarlak, bazen yldz eklinde veya baka ekillerde rastlanan birtakm muhafazasdr. Genellikle Asya kavimlerinin kulland bu taklara Trk hayatnda da rastlanmaktadr.34 (Fotoraf: 32-33-34-35) Baz aratrmaclarn hamayl ile ilgili aklamalar ise yledir: Hamayl kelimesi de muska gibi Arapadan dilimize gemi bir kelimedir. Asl hamaildir. Kl ba manasna gelen hamali zamanla bir ss unsuru haline gelmitir.35 i bo olan hamayllarda ekil ne olursa olsun bir tarafna muhafaza iin iine konulan kap bulunmaktadr. nsanlar nazardan, byden ve dier ktlklerden korunmak iin hamail ve muska tarlar. Hamaillere bakldnda, olduka gsterili talar ve boncuklarla ssl olduklar ve genellikle de gmten yapldklar grlmektedir.36 Balangta sadece tlsm amacyla yazlan yazlarn muhafazas iin yaplan hamayllar, zamanla kadnlarn gzel grnmek iin yaptrdklar daha sonra da iine bir eyler yazdklar taklar haline gelmitir. Yenisini yaptramayan baz genler, zel gnler iin byklerin hamayllarn takarlard.37 Ayrca hamayllar muskalar gibi gizli yerlerde tanmaz, herkezin grebilecei ve dikkatini ekecak kadar gz nndedir.38 Bele Taklan Taklar Kemer ve Kemer Tokalar Kemerler, kuaklar gibi her gn kullanlmayp, zel gnlerde ve zel kyafetlerle kullanlan iki ile be parmak geniliinde, beli bir kere doladktan sonra toka ile nihayetlenen bir giyim tamamlaycsdr.39 (Fotoraf: 36-36a-37-38-39-40) Kuaksz bir Anadolu kadn giyimi dnmek, hemen hemen imkanszdr. Genlerde gm kemer, kolan kuak, kemerbest gibi etnografik elerle karmza kmaktadr. Evlenecek kza babasnn takt krmz kuak, ba balama gn damat evinde taklan slale kemerinin farkl anlamlar vardr. Aile by hanmlarn ise kullandklar al kuaklar, scak tutmas bakmndan

1189

ayrca nem kazanr. Trklerimizde ki Gm kemer ince bele dar gele szleriyle de yer bulan kemer, vazgeilmez geleneksel kadn taklarmzdandr.40 Ayrca kemer, atalarmzn bize atl bozkr denilen zamanlardan, yani M. . ikinci yzyldan kalma bir hediyesidir. Daha o zamanlar, Trkler kemeri hem ihtiya hem de ss eyas olarak kullanmlardr.41 Kemerler zellikle Anadolunun deiik yrelerinde, blgelere gre karakter kazanmtr. Mesela, Karadeniz yremizde altndan ve gmten yaplan hasr rg kemerler, Dou Anadoluda savadl gm kemerler, Orta Anadoluda savadl gm kemerler, Orta Anadolu ve Trakyada telkari kemer balamak gelenek haline gelmitir. zellikle stanbul kemerleri kymetli kumatan yaplm olup, tokalar altn veya gmtendir. Bu altn veya gmten yaplm tokalarn yzeylerine genellikle mhlama teknii ile yeim ve mercan gibi kymetli talar oluturulurdu. stanbulda saray iin yaplan kemerlerin, padiaha ait olanlarnn kl kuanma gibi baka bir grevi vardr.42 Kemer, kadnlarn genellikle bindall, kaftan, etek gibi kyafetlerinin zerine de kullandklar taklardr. Kemer, toka ile btnleen bir ssleme unsurudur. Ancak, sslemenin baz kemerlerin tokalarnda younlat, bu nedenle baz tokalarn kuaklara tutturularak da kullanld grlmektedir. Kemer toka ile btnlemesine ramen dier adan ele alndnda kemerleri ayr, kemer tokalarn ayr olarak incelemek mmkndr.43 Kemer tokas kemerlerin birletii noktada btn veya gemeli olarak bulunan genellikle eit iki para halinde yuvarlak, elips ve badem eklinde deiik teknik ve motiflerle ssl blmdr.44 Toka kelimesi Trke olup, eski anlamyla iki akarsuyun birletii yer demektir. Zamanla dilde birok ekillerde kullanlmtr. Tokalamak iki elin birlemesi, karlkl mutabakat, anlama, birleme anlamnda olup, anlamdan maddeye geite kemer tokas ifade kazanmtr.45 (Fotoraf: 41-42-4344) Gse Taklan Taklar Gs Ss-Pantatif Elbise zerine dz veya engelli ine ile taklan deiik motif ve tekniklerle ssl, metalden veya metal ile tan birlikte kullanlmasyla, genelde oval, kare, yuvarlak, dikdrtgen formlardaki taklardr. (Fotoraf: 45-46) Bu taklara Broda denilmektedir. Kou (1967) brou yle aklar; Kadnlarn gse ve baa taktklar mcevherli byk ine, kelimenin asl Franszca olup dilimize 1939dan sonra Tanzimat devrinde gelmitir. Trk kadnlar boro diye ifade etmektedirler. Pantantif; ayrca halk arasnda yaka inesi olarak da bilinmektedir. Bilee Taklan Taklar lger (1997 s. 27) bilee taklan taklarla ilgili grn; bilee taklan taklar arasnda kol bileklerine taklanlar, bilezik, ayak bileklerine taklan taklar ise halhal olarak aklamaktadr. Bilezik Kadnlarn kollarn, bileklerini sslemek iin taktklar halka. Kounun (1967) bilezikle ilgili aklamas yledir; Bilezik, kadn kolunun bilek ve dirsek aras kullandklar sslere verilen addr. Bezek ss demektir Bilek bezei de zamanla ksaltlp bilezik olmutur. Deerli madenlerden yaplanlarn yan sra baka nesnelerden yaplm olanlar da vardr. (Fotoraf: 47-48-49-50-51) ok eski bir ss taksdr, ilkel boylarn da iinde olduu her millet

1190

takmaktadr. Stun bilezik, zincir bilezik gibi saysz eitleri bulunmaktadr. Tellerin bklmesi ile yaplan bileziklere burma, aktmal olanlara akarsu ya da aktma, dilimli bileziklere dilmi, savatllara kabara, bir tel durumunda olanlara eve, boncuk dizilerine tor yahut yandm ve baka kimi eitlerine de yedek ad verilmitir. zellikle yedek, Anadoluda ok yaygndr. Tabii ya da daha geni bileziklere de, kolba ve kolak gibi adlar verildii de grlmektedir.46 Kadnlarn ss eyas olarak en ok nem verdii taklardan biri olan bilezikler, gemite olduu gibi gnmzde de en fazla kullanlan taklar arasnda yer almaktadr. Altn, gm gibi deerli madenlerle birlikte, ok kymetli talarn ahengiyle oluturulan bilezikler, deerlerine deer katmaktadrlar. Ayrca; ince, kaln, erit veya halka biiminde hazrlanan bilezikler ekil farkllna ramen zerindeki sslemeler ve verdikleri mesajlarla ayr bir nem kazanmaktadr. Halhal Kadnlarn ayak bileklerine taktklar taklardr. randa M. . iki bin sonlaryla . . 7. yzyl tarihleri arasnda kabartmalardaki figrlerde halhallara rastlanmtr.47 Kou (1967) halhal Arap kadnlarnn gnlk sslemelerinde, Trklerde ise, halka eklinde olan takya sralanm kk zil eklindeki toplarn, raks srasnda ses kartarak oyuna renk katmas nedeniyle rakkaseler (engi kz) tarafndan kullanldn belirtmektedir. Fotoraf 52de Malatya yresine ait olan halhal; gemite ocuklarn ayak bileklerine taklarak ve bylece yryerek annesinden uzaklaan ocuun yerinin belirlenmesi amacyla kullanlmtr. Parmaklara Taklan Taklar Yzk Yzk parmaa taklan halkalardr. Eskiden uzun sre mhr olarak kullanlan yzkler, ayn zamanda bir g ve onur belirtisi olmutur. (Fotoraf: 53) Anadolu el sanatlar, kadn ve erkek yzklerine ok iten bir yaklam getirmitir. nk yzk tek ama iin kullanlmayp birok ilevi vardr. Belki yzn en nemli amac ss eyas olarak kullanlmasdr. Elin parmaklarna grsel bir estetik kazandran yzk iki blmdr. Parman alt ksmn kavrayan dz halka ve st ksmnda yzk ka olarak tanmlanan ksm. Buradaki ileme yzn kimliini ortaya koyar.48 Genellikle yzk kana tan tutturulmas iin bir montr yerletirilir ve montrn iine de eitli formlarda yzk talar oturtulur.49 Yze nitelik kazandran, deerli ve yar deerli deiik malzemelerden yaplan, yzk kalarnda yer alan talar kk boyutlarda olmalarna ramen byk iilik gsterirler.50 (Fotoraf: 54-55-56) Balangta otorite gstergesi olarak ortaya kan yzkler, daha sonra hkmdar ile halk, yksek din grevlileri ve Tanr arasnda ba simgeleyen, ayrca evlilik birlilii ve balln temsil eden bir anlam kazanmtr. Dolays ile yzk erkek ve kadnlarn vazgeemeyecei taklar arasnda nemini korumaktadr.51 Taklarda Kullanlan Malzemeler Taklarda kullanlan malzemeler, taklarn zelliklerini belirlemesi asndan nemlidir. Bu malzemeler; madenler, talar, deniz rnleri, kemikler, deriler ve dier benzeri maddeler olmak zere eitlilik gsterir.52

1191

Tak yapmnda kullanlan malzemelerin cinsi, zellikle ulam imkanlarnn snr olduu erken alarda, evrede bulunan deniz kabuklar, kemik, ahap paralar gibi malzemelerle snrl kalmtr. Zamanla gelien ticari ve kltrel ilikiler sonucu ve maden kaynaklarnn deerlendirilmesiyle zellikle altn ve gm gibi madenlerin ortaya kmasyla tak yapan sanatkarlarn malzeme eitleri de artmtr.53 Eski usta ve sanatkarlar, talar ve metalleri taklarda kullanrken, biim ve fonksiyon gibi zellikleri sosyal, teknik ve sanatsal davranlar ile de denetlemi ve saysz eserler retmilerdir. Bu sanatkarlarn iyi bir doa aratrmacs olduklarn, rettikleri eserler ortaya koymaktadr.54 eitli talar mercan, inci ve benzeri deniz rnleri madeni taklara monte edilerek kullanld gibi yan yana dizeler halinde de kullanlmaktadr. Madeni taklarn ana malzemesi altn, gm, bakr, bronz ve pirin gibi ilenmeye elverili madenlerdir.55 Altn lk kefedilen ve ilenen madenlerden biri olan altn, doada yaygn olarak bulunur. Keif tarihi neredeyse insanlk tarihi kadar eski olan altn, ss eyas olarak karmza M. . Alt binden itibaren kmaya balar. Maden yataklarnn getii dere azlarndan toplanan veya kayalar iindeki damarlardan karlan altn, iinde bulunan dier madenlerden arndrldktan sonra kullanlmaya hazr duruma gelir. Yumuak ve kolay ilenebilir bir madde olan altn, souk haldeyken de ilenmeye msaittir.56 Altn, gm ve bakrla kark olarak da bulunur. nceleri doal alamlar saflatrlmadan kullanlmlardr. Bete bir orannda gm bulunan altn alamna beyaz altn veya electrum ad verilir.57 Trklerin ana yurdu Orta Asyada ve Altaylarda zengin altn yataklarnn bulunduu bilinmektedir. Erken slam devrinde altn, hem; ta ibrik, marapa gibi kullanm eyas olarak, hem de yzk, kpe, bilezik, gerdanlk gibi ziynet eyas yapmnda kullanlmtr.58 Gm Altn gibi mcevhercilikte kullanlan kymetli bir madendir.59 lenmeye ok msait olan gm madeni doada hem doal hem de cevher olarak bulunmaktadr.60 Gmn kefedilmesi M. . drt bine inmektedir. Bu devirden itibaren ss eyas olarak ufak apta kullanlmaya balamtr.61 Gm elde edilen balca cevherler, galen ve gm klorrleridir. Bir kurun-kkrt bileimi ve madenimsi grnml olan, galen cevherlerinin iinde hem gm hem de kurun madenleri bulunmaktadr. Galenin erime noktas dk olduundan bu cevher dier cevherlerden uzun bir sre atete braklmak art ile, st ak bir ortamda tasfiye edilmektedir. Galenin tasfiyesi sonucu, gm-kurun karm bir alam elde edilmekte, sonra bu alamn uzun bir sre stlarak oksidasyonla ayrlmas ve geride saf gmn kalmas salanmaktadr. Orta, Bat ve Kuzeydou Anadoluda bol miktarda galen ve gm klorrleri bulunmakta, ilk gm tasfiyesinin ise Anadoluda yapld tahmin edilmektedir.62 Her trl ilenmeye elverili olan gm, hem ziynet eyalarnda, hem de tabak tepsi, vazo gibi ev ss eyalarnn yapmnda kullanlmaktadr.63 Bakr

1192

En nemli madenlerden olan biri bakr, insanlk tarafndan ilk kefedilen ve ilenen bir maden olarak nemini hibir zaman kaybetmemitir.64 Bakr doada hem doal maden olarak hem de cevher olarak bulunur. Bakr altndan ve gmten daha sert bir madendir. Souk halde dvlp ekillendirilemez. Bakr souk halde uzun sre ekilendii takdirde madenin zerinde atlaklar olur ve dalma yapar. Bu nedenle ekileme esnasnda sk sk stlarak yumuamas salanr ve ileme devam edilir.65 Fakat bakr scakken de dvlmeye elverili deildir, bu yzden lnmas gerekir. Istlp sovutma ilemine bakr tavlama denilmektedir.66 Pirin Yine bir alam olan pirin, bakr-inko birleimidir. Altn gibi sar ve parlak olan pirincin iindeki inko miktar azaltlp oaltlarak renginin sarl ve parlakl ayarlanr. inko fazlal pirincin rengini beyazlatrr ve matlatrr.67 Pirin, M. . 1. binin ilk yarsnda kefedilmitir, ancak bu kefin hangi tarihte ve nerede olduu konusunda kesin bir belge yoktur. Pirin alam da bronz kadar sert ve salamdr. Bu nedenle tavlanmadan ilenmez.68 II. yzylda altn ve gm katlnn bu metalleri snrl kullanmdaki rol ok byktr. Soy metallerin azalmas maden sanat ustalarn yeni teknikler gelitirmeye yneltmitir. Bylece pirin ve bronz zerine altn-gm kakma teknii ortaya kmtr.69 12. ve 13. yzylda Horasan Blgesi, Musul am, Konya ve Artuklu blgesi nemli maden yapm merkezleri olmutur. Bu blgelerde retilen kazma desenli, gm, bakr ve altn kakmal eserler, slam maden sanatlarnn en gzel rnekleridir.70 Dikkatle incelendiinde Seluklu Dnemi maden sanat randan Suriye, Mezopotamya ve Anadoluya kadar uzanan ayn teknikleri uygulayan geni bir maden sanat ekolnn ispatdr. Motiflerin zenginlii ve zellikle kakma tekniinin geni lde uygulanmas maden sanatnn stnln ortaya koymaktadr.71 Bu adan Seluklu dnemi maden sanat iin Altn a olarak tannr. Byk Seluklu Devletinin yklmasyla maden sanat gerilemi daha sonra Anadolu ve Balkanlarda Osmanl Devletinin kurulmasyla da madenler ilenmeye alm ve Osmanl devri maden sanat doruk noktasna ulamtr. Tombak ad verilen ve deiik bir teknik olan altnlama genellikle Osmanl maden sanatnda bolca uygulanmtr. Tombakta bakr tercih edilmitir. Altnlama Orta Asyada ele geen metal buluntular zerinde grld gibi Niapurda yaplan kazlarda zellikle kemer tokalarnda olmak zere, ahap ve bronz eserlerde ve at koum takmlarnda grlmtr.72 Osmanl dneminde gm ve altn yaln olarak ilem grmtr. Soy metallerden eserler yaplrken devletin kontrol mekanizmas ve kontrol bir an olsun sanatkar yalnz brakmamtr.73 Maden ve maden alamlarnn uyguland dier bir sanat dal da kuyumculuktur. Her alanda olduu gibi bu alanda da saray ve halk ii eklinde bir ayrm yaplabilir. zel itina ile hazrlanan eserler, kymetli talarla sslenerek saraya, Sultan ve evresine sunulmaktadr. Topkap Saray Hazine dairesinde sergilenen eserler bunlarn en gzel rnekleridir.74 Halk ii dediimiz, Anadolunun eitli blgelerinde imal edilmi ve bu yrelerin isimleriyle tannan rneklerin yapmnda, gm, bakr ve pirin her zaman tercih edilmitir. Dvme ve kalp yoluyla hazrlanan bu eserlerin zerleri genellikle altn, mercan ve emay ile renklendirilir, bu yolla yaplan kemer, tepelik, ask ve eitli taklar Osmanl sanatkarlarnn emeklerinin ve ince sanat zevkinin rnleri olarak gnmze kadar gelmitir.75

1193

Tak yapmnda metalin dnda eitli ta ve benzeri malzemeler de kullanlmaktadr. Ta ve benzeri malzemeler taklarda altn ve gm ile birlikte kullanldklar gibi tek tek diziler halinde kolyeler veya yzk pantantif gibi taklar olarak da dorudan retilmektedir. Doada nadir olarak bulunan gerek rengi gerekse parlakl nedeniyle tarihin ilk alarndan beri ss eyas olarak agat, amber, akuamarin, beril, cam, elmas, fildii, kemik, inci, kalsedon, karneol, sedef ta (kaya ristali), lapis, oniks, safir (gk yakut), topaz, trkuaz (firuze) yeim ta, zmrt gibi ok eitli talar kullanlmaktadr.76 Deerli talar taklarda deerli metallerle zellikli soy metal olan altn ile kullanlrken yar deerli talar ise dier metallerle birlikte kullanlmaktadr. 77 Talar da, doada deerli veya yar deerli olarak bulunmaktadr. Talarn deerleri, sertlik ve optik zelliklerine gre deimektedir. Renkleri ise bileimlerindeki maden oksitlerine baldr. Bu renk bazen tan geirmesi veya yanstmas eklindedir.78 Taklarda kullanlan deerli talar arasnda elmas, yakut, zmrt, safir, opal gibi talar yer almakta, yar deerli talar arasnda yrelerine gre adlandrlan Simav akikleri, Erzurum ta (Siyah kehribar) ve Eskiehir lle ta gibi talar bulunmaktadr. Bunlardan baka, cam teknolojisinin ilerlemesiyle doal kristallerin taklitleri yaplm, bu camlar, prizma eklinde biimlendirilerek zmrt, yakut, elmas, safir gibi gerek kristallere benzetilip taklarda youn olarak kullanlmtr.79 Bilim ve tekniin ksr olduu ilk alarda Anadoluda geleneksel ura olan ve bugn birka kk atlye haricinde yok olmu ta ileme sanat, akik boyama sanat, sedef kakma ilemi sert talar tralama ve yontma, talarla yiv ekme ve cilalama ile o gnn tekniine gre bu el sanatnn ne denli sabr evreninden getii bir gerektir.80 Bir sr medeniyetlerin beii olan Anadoluda ta ileme sanat blgesel olarak kendini kabul ettirmi iken Eskiehir lle ta sarraflardan halk ozanlarna konu olmu, hepimizin yakndan tand Erzurum ta (Siyah Kehribar) gelmi gemi Anadolu ta ileme sanatnn ayakta kalan son urasdr.81 Yazl kaynaklar, ktphane ve mze eserleri; Ktahya akikleri, dnyaca n salm simav ate opali paha biilmez kuvars, ametist, beril ve grant kristalleri ile ilgili bilgiler vermektedir. Bu bilgiler dorultusunda Anadoluda ilettikleri maden ocaklarnda, yalnz kymetli ta topladklar da bir gerektir. Tak Yapm Teknikleri Tak yapmnda kullanlan metaller nce temel teknikler kullanlarak yaprak metal (safiha), tel ve kalplara dkmle oluan eitli form haline getirilirler.82 Daha sonra dier el sanatlarnda olduu gibi taklarda da eitli maden ssleme tekniklerini kullanarak dnemin ve yrenin zelliklerini tayan ve sanat deeri yksek olan eserler retilir. Bir takda tek bir ssleme teknii kullanld gibi, ounlukla da baz taklarda birden fazla teknik kullanlmaktadr. Madeni taklar sslerken, telkari, granlasyon, savatlama (niello), kakma, ajr, kaplama (yaldzlama), kalpla kabartma ve mineleme gibi ssleme teknikleri kullanlmaktadr. Telkari: nce altn veya gm tellerin, kvrlarak, sarlarak ya da rlerek eitli desenler oluturacak ekilde dzenlenmesi ve birbirine tutturulmas veya madeni bir zemine tutturulma ilemidir.83

1194

Telkari teknii, XV. yzyldan beri ok yaygn olarak grlm, zellikle Dou Karadeniz, Dou ve Gney Anadoluda gelime gstermitir. Yurdumuzda telkari tekniinin kullanld nemli merkezlerden birisi Mardin ilinin Midyat ilesidir. Bunun dnda Sivas, Edirne, Diyarbakr, Elaz, Trabzon, Bursa, Beypazar gibi yrelerde bu tekniin kullanld merkezler arasna girmektedir.84 Granlasyon Bir motifin tmnn veya belirli blmlerinin ya da izgilerinin, madenlerden eitli byklk ve ekillerde hazrlanm taneciklerin yan yana veya metal zerine lehimlenmesiyle oluturulan ssleme tekniidir. Taneleme anlamna gelen granlasyon (granl) tekniinin Osmanllardan kalma, Trke tanmlamas gherse olup szck gnmzde de kullanlmaktadr.85 Granlasyon teknii taklarda yalnz bana kullanld gibi, adeta telkari tekniini tamamlayan bir ssleme unsuru olarak, telkari ile youn biimde kullanlmtr. Savatlama (Niello): Gm eyann zerini sslemek iin elik kalemle alan oyuklara; bakr, kurun ve kkrtten oluan bir alam konarak elde edilen siyah izgiler ve bu izgilerle yaplan sslemelerdir.86 Niello, Latincede siyah demek olan nigellus kelimesinden gelmektedir. slam dnyasnda bu teknik kullanlan savat kelimesinin de Arapada karartma anlamna gelen savat ile ilgisi olduu tahmin edilmektedir. Ancak, savat Trkede yalak anlamna gelmektedir. Orta Asya maden sanatnda byk lde kullanlan savatlama tekniinin yalak ukur anlamndaki savat kelimesiyle veya su olduu anlamndaki savat kelimesiyle bir ilgisi olmas da mmkn grlmektedir.87 Savatlama teknii 19. yzylda bilezik, kstek, cep saati zarf kemer, balk vb. kk ss eyas yan sra, hamam tas gibi eyalar zerinde ve maden sanatnda geni lde kullanlmtr.88 zellikle Trkistan, ran, Kafkasya ve Dou Anadoluya ait gm eserler zerinde de bu teknie sk sk rastlanmaktadr. Kakma: Taklarn zerindeki oluklara renkli ta ve cam paralarnn kesilerek yaptrlmas ilemidir. Her ne kadar mineleme ve kakma birbirine benzese de minelemede paralar eritilerek oyuklara yerletirilir.89 Kakma teknii uygulanm taklar arasnda zellikle tepelik, kemer tokalar ve bilezikler de youn olarak kullanlmtr. Kazma: Altn, gm, bakr, tun ve pirin gibi metallerin zerine derin izgilerle yaplan sslemelerdir. Kazma tekniinde ucu keskin kalemler ile burin denilen tahta sapl ve sivri ulu kazma aleti kullanlmaktadr.90 Kazma srasnda alan yivler ierisindeki maden kalntlar kesilerek temizlenir. Kazma teknii dier ssleme teknikleri ile birlikte her blgede ve her eit maden zerine uygulanmaktadr.91 Ajur (Delik ii): Madeni eserler zerine, kesici ve delici aletler kullanlarak yaplan delikli ssleme tekniidir. Bu teknikle desen yaplrken, maden tabakas zerine izilen desenin zemin ksmlar kartlr, bazen de zemin braklr, desenler kartlr. Daha sonra kesilen kenarlar trplenerek dzeltilir.92 Kaplama (Yaldzlama): Bakr, tun, gm gibi eserler, mekanik ve kimyasal yollarla altn madeni ile kaplama tekniidir.93 Kaplanacak eserin d hafif darbelerle przlendirilir, incecik dvlen altn levha bu yzeye yerletirilir, ya dvlerek ya da srtme yntemi ile eser kaplanr.94 Ayrca amalgama yntemi ile de yaldzlama yaplr. Bu yntemle altn tozlar cva ile ayn oranda

1195

kartrlarak kaplanacak eserin zerine srlr, cva snn etkisiyle uar, altn tozlar kalr ve bylece altn kaplanm olur.95 Kaplama teknii, Orta Asyada M. . 3. yzyldan itibaren Trk kurganlarndaki eserler zerinde de grlmtr. Kalpla Kabartma: Kabartma desenlerle sslenecek eserlerde, ayn desenin tekrarlanmas halinde kalpla kabartma teknii kullanlmaktadr. Kalpla kabartma teknii seri retim gerektiren taklarn sarkalarnda kullanlan koza, yaprak, iek vb. ekillerdeki paralarda uygulanmaktadr.96 Bu teknie kolyelerde (kst) kemer tokalarnda, tepelik, alnlk, yanak dvenlerde ska grlmektedir. Kalpla kabartma tekniinde srekli kullanlabilecek kurun gibi kolayca deforme olmayacak pozitif ve negatif kalplar retime hazr hale getirilmektedir. nce metal levha bu iki kalp arasna yerletirilerek kuvvetli bir eki darbesiyle pozitif ve negatif kalplar iie gmlrken levhay ezerek desen formunun alnmas salanr.97 Dier bir kalpla kabartma yntemi ise; kabartma olarak yaplmas istenen desenin negatifi, tun veya kurundan bir kalbn zerine oyulur, tavlanm haldeki madeni levha, kalptaki kabartma yaplacak yere konur, arkasndan eki ile kuvvetlice vurulur, negatif desen, eserin zerine pozitif olarak kmas salanr.98 Mine (Emaye): Metal yzeyler stne, yksek s uygulanarak, cam benzeri bir sr katmannn (mine) kaynatrld bezeme tekniidir. Mine, toz cam ve metal oksit karmndan yaplr. Deiik oranlardaki katk maddeleri ile saydam ve saydam olmayan mineler yapld gibi metal oksitlerin katlm ile de eitli renkler elde edilebilir.99 Toz cam ve mine katlan renklendirici maden oksitlerinden elde edilen mine, tabakalar halinde dklerek soutulur. Karm souduktan sonra krlarak paralara ayrlan ve havanda dvlen cam paralarndan kaba bir toz elde edilir. yice ykanan bu toz, eser zerinde hazrlanm olan yuvalara doldurulur, kurumas beklenir. Daha sonra frnlanr. Isnn etkisiyle eriyen cam madene yapr ve esere gzel bir grnm kazandrr.100 Orta Asya eserlerinde grlen bu teknik, slam sanatnda az kullanlm, fakat Osmanl dneminde olduka rabet grmtr.101 Taklarda Kullanlan Ssleme Konular Tak yapan sanatlar dier ssleme sanatlarnda olduu gibi dnemin ssleme unsurlarn burada da, maden ssleme tekniklerinden; telkari, savat, kakma, kazma, kabartma, mineleme ve eitli talarla sslemeler yaparken bezeme konularyla birlikte zletirmi ve olaanst eserler ortaya koymutur. Trk sanatnn en karakteristik ssleme unsurlarndan geometrik biimlere ve llere uygun, gen, kare, daire, ekenar veya baklava, yldz motifleri youn olarak grlmektedir. Genel anlamda evrenin sonsuzluunu simgeleyen geometrik formlar veya motifler anlam ykl olular ile de ayrca deer tamaktadr. Bunun yannda, sanatkarlar bitkisel bezemelerden iek, yaprak, dal ve aalar, bazen doaya ok yakn bazen de kkeni belli olmayacak biimde stilize ederek tek bana veya dier ssleme motifleri ile birlikte, yine maden ssleme teknikleriyle btnletirerek byk bir ustalkla kullanmlardr.

1196

Taklarda figrl motiflere fazla rastlanmamakla birlikte 16686 envanter numaral Ankara Etnografya Mzesinde yer alan tarak ku motifleri bitkisel bezemelerle dantel gibi telkari tekniinin zerindeki grnm dikkati ekmektedir. Yazl bezemeler de, byk bir ustalkla uygulanmtr. Taklarda yer alan yazlar ve turalar gerek kazma ve gerekse savat teknii uygulanarak byk bir anlam kazanmtr. Fotoraf 3 ve 6daki tepelikler ve Fotoraf 53-54te yer alan yzkteki yazl bezemeler bunun en gzel rnekleridir. Az da olsa rumi motifleri grlmektedir. Herhangi bir eyi simgelemek veya belirli bir fikir uyandrmak amac tayan ve kkenleri inanca dayanan sembolik motifler, zellikle ba sslemelerindeki taklarda youn olarak grlmektedir.102 Ayrca, tepelik, fes ss, alnlk, yanak dven, kolye, hamayl ve kemer tokalarnn ularnda eitli motiflerle ssl plakalar (penez) sarkan zenginlii, bolluu, dourganl simgeleyen zincirler de dikkati ekmektedir.103 Sarkan zincirlerin ularndaki plakalarn ounluunda el motifleri yer almaktadr. Bu da; Trk folklornn zellikle doum olayn simgeleyen ana ve bereket arasnda bir iliki kurmaktadr.104 Gemiten gnmze gelen, bugn mzelerimizde sergilenen, depolarda korunan olduka zengin bir kltr mirasna sahibiz. Bu mirasn en nemli eserlerinden olan geleneksel Trk taklar,Trk ssleme ve el sanatlar ierisinde de nemle yerini korumaktadr. Geleneksel Trk El Sanatlar denildiinde akla gelen ey, Trklerin rettii sanatlardr. Bu da daima geni halk kitlelerinin yzyllar boyunca deimeden sregelen tek retim biimidir. Bu rnlere ticari olarak bakldnda blgeyi tantc deiik tasarmlar, turiste verecei mesaj, yrenin gemiini, bugnn ve geleceini iine alabilecek ekilde hazrlanm olmas gerekmektedir. Dier adan bakldnda ise, bu zellikleri rnlerin o yrenin kimliini en sessiz, en doru ve en nemli mesaj verecek ekilde dnlm olmas ve yreye turist ve gelir getiren kaynaklara zemin hazrlam olmas gereken zelliklerdir 105 Zengin Anadolu kltrnn, dier sanat dallarnda olduu gibi tak sanatnda da yol gsterici ve paha biilmez bir kaynak olduu inkar edilemez. Bu esiz hazineden faydalanmak sureti ile amza uygun, modern anlaml ve orijinaline sadk kalnarak, hem zevkli taklar ortaya kmasn salayacak, hem de Trk Sanatnn Dnyaya tantlmasnda nemli bir rol oynayacaktr. DPNOTLAR 1 2 3 4 17. 5 6 7 Payzn, S., a.g.m., s. 17. Payzn, S., a.g.m., s. 14. Tre, A. Savacn, M. Y. Anadolu Taklar III., Antika, stanbul, 1986, s. 12. zba, T., Kltr ve Sanat, Ba Sslemelerinde Kullanlan Anadolu Kadn Taklar, Akar, A., Cahide, K., Trk Ssleme Sanatnda Motif, (Ankara 1978) den Aktaran T., zba, T., a.g.m., s. 14. Payzn, S., Antik Dergisi, Anadolu Kadn Taklar, apa Ofset Basmevi, stanbul, 1998, s. Trkiye Bankas, Ankara 1993, s. 50. zba, Geleneksel Kadn Taklar I., Ankara 1993, s. 13.

1197

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 23. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

Tre, Savacn, a.g.m., s. 12. Tre, Savacn, a.g.m., s. 13. Tre, Savacn, a.g.m., s. 14. Tre, Savacn, a.g.m., s. 15. Savacn, M., A., Anadolu Taklar IV., Antika Dergisi, stanbul, 1986, s. 13. Block, A., Die Geschichte des Schmucks, (Mnchen 1976) dan Aktaran, M. Y. Savacn, Tre, A. Savacn, Y., Antika Dergisi s. 4, Anadolu Taklar V., stanbul, 1986, s. 10. Tre, A. Savacn, Y., a.g.m., s. 11. Tre, A. Savacn, Y., a.g.m., s. 12. Tre, A. Savacn, Y., Anadolu Taklar VI., Antika Dergisi s. 15, stanbul, 1996, s. 12. Tre, A. Savacn, Y., a.g.m., s. 14. zba, T., Trkiyede Yaygn Eitim ve Sanat, Geleneksel Kadn Taklar II. S. 10, zba, a.g.m., s. 9. zba, a.g.m., s. 9. zba, a.g.m., s. 9. zba, a.g.m., s. 15. Payzn, S., Antik Dergisi, Anadolu Kadn Taklar, Apa Ofset Basmevi, stanbul 1998, s. zba, a.g.m., s. 8. zba, T., Image, Geleneksel Trk Kadn Taklarndan Tepelikler ve ada Taklar, zba, a.g.m., s. 19. Kuolu, M. Z., Dnk Sanatmz Kltrmz, stanbul 1994, s. 38. Kuolu, a.g.e., s. 38. zba, a.g.m., s. 14. Alka, a.g.m., s. 64. Bingl, I., Anadolu Medeniyetleri Mzesi Antik Taklar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara Alka, a.g.m., s. 64. Kuolu, a.g.e., s. 44. Kuolu, a.g.m., s. 44. Alka, a.g.m., s. 61. Kuolu, a.g.e., s. 47. Alka, a.g.m., s. 61. Kuolu, a.g.e., s. 47. zba, a.g.m., s. 10. Kuolu, a.g.e., s. 47. Kuolu, a.g.e., s. 54.

A. Tre, Anadolu Taklar IV., stanbul, 1986, s. 13.

Ankara 1994, s. 8.

Ankara 1999, s. 19.

1999, s. 33.

1198

43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79

zba, a.g.m., s. 10. Kuolu, a.g.m., s. 53. Kuolu, a.g.m., s. 53. lger, N., Ankara li Beypazar lesi Kuyumculuunda Gnmzde retilen Gm, Bingl, a.g.e., s. 35. Alka, a.g.m., s. 63. Bingl, a.g.e., s. 35. Alka, a.g.m., s. 63. Bingl, a.g.e., s. 35. zba, a.g.m., s. 9. Savan, Y., Tre, A., Anadolu Kadn Taklar, (Ankara 1986a) dan Aktaran zba, T., Savacn, Tre, a.g.e., s. 26. zba, a.g.m., s. 9. Eruz, F., Konuan Maden, Yap Kredi Kolleksiyonlar 4, stanbul 1993, s. 15. Bingl, a.g.e., s. 8. Eruz, a.g.e., s. 17. Bingl, a.g.e., s. 19. Erginsoy, ., slam Maden Sanatnn Geliimi, stanbul 1978, s. 10. Eruz, a.g.e., s. 17. Erginsoy, a.g.e., s. 10. Erginsoy, a.g.e., s. 10. Eruz, a.g.e., s. 17. Erginsoy, a.g.e., s. 10. Eruz, a.g.e., s. 17. Eruz, a.g.e., s. 19. Erginsoy, a.g.e., s. 16. Erginsoy, a.g.e., s. 10. Eruz, a.g.e., s. 23. Eruz, a.g.e., s. 23. Eruz, a.g.e., s. 23. Eruz, a.g.e., s. 25. Eruz, a.g.e., s. 25. Eruz, a.g.e., s. 25. Ayfer, A. Kuyumculuk Meslek Bilgisi ve Mcevher Sanat, stanbul, 1996 s. 76. zba, a.g.m., s. 11. Savan, a.g.m., s. 4. zba, a.g.m., s. 15.

Bilezik rnekleri ve Yeni Tasarmlar, (Yaynlanm Yksek Lisans Tezi) Ankara 1997 s. 49.

Geleneksel Kadn Taklar I., Ankara 1993, s. 26.

1199

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 s. 26. 98 99

zba, a.g.m., s. 15. zba, a.g.m., s. 11. Bingl, a.g.e., s. 5. Erginsoy, a.g.e., s. 37. Kuolu, a.g.e., s. 105. Bingl, a.g.e., s. 26. Payzn, a.g.m., s. 4. Erginsoy, a.g.e., s. 43. Barta, H. rcn, Kltr Bakanl Yaynlar, 2168, Trk El Sanatlar, Ankara, 1998, s. 97. Bingl, a.g.e., s. 28. Erginsoy, a.g.e., s. 33. a.g.e., s. 33. Eruz, a.g.e., s. 31. Erginsoy, a.g.e., s. 47. Bingl, a.g.m., s. 28. A.g.m., s. 28. Erginsoy, a.g.e., s. 37. Savan, Y., Tre, A., Ylmaz, M., Anadolu Taklar, Antika Dergisi, S. 20, stanbul 1986, Erginsoy, a.g.e., s. 37. Bingl, a.g.m., s. 27.

100 A.g.m., s. 27. 101 Eruz, a.g.e., s. 33. 102 Gkbuket, M., Anadoluda Gz ve Nazar nanlar, Trkiyemiz Dergisi, Ak Yaynlar Dizisi: 29, stanbul 1979dan aktaran zba, T., Ankara l Merkezinde Yaayan Kadnlarda Bulunan Geleneksel Gm Taklar zerine Bir Aratrma, Ankara 1989, s. 26. 103 zba, T., a.g.t., s. 43. 104 zba, T., a.g.t., s. 43. 105 Alka, A., a.g.m., s. 62. KAYNAKLAR AKAR, Azade ve C. Keskiner. (1978). Trk Ssleme Sanatnda Motif. stanbul. ALKAI, Ayten. (2001). Tak. Tombak Antika Kltr Koleksiyon ve Sanat Dergisi. (36), 62. AYFER, A. (1996) Kuyumculuk Meslek Bilgisi ve Mcevher Sanat, stanbul. BARITA, H. rcn (1995) Trk El Sanatlar, Kltr Bakanl Yaynlar: 2168 Sanat Eserleri Dizisi: 192, Ankara. BNGL, Ik. (1999). Anadolu Medeniyetleri Mzesi Antik Taklar. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. BODUR, Fulya. (1999). Trk Maden Sanat. Ankara Trk Kltrne Hizmet Vakf Sanat Yaynlar.

1200

ERGNSOY, lker. (1978). slam Maden Sanatnn Geliimi. stanbul. ERUZ, Fulya. (1993). Konuan Maden. stanbul: Yap Kredi Kolleksiyonlar 4. KOU, M. Ekrem. (1967). Trk Giyim Kuam Szl. Ankara. KUOLU, M. Zeki. (1994). Dnk Sanatmz Kltrmz. stanbul. ZBAI, Tevhide. (1995). Ba Sslemelerinde Kullanlan Anadolu Kadn Taklar. Ankara: Trkiye Bankas Kltr ve Sanat. ZBAI, Tevhide. (1993). Geleneksel Kadn Taklar. Ankara: Trkiyede Yaygn Eitim ve Sanat Dergisi. (5). Ankara. ZBAI, Tevhide. (1994). Geleneksel Kadn Taklar. Trkiyede Yaygn Eitim ve Sanat Dergisi. (10). Ankara. ZBAI, Tevhide. (1999). Geleneksel Trk Kadn Taklarndan Tepelikler ve ada Taklar. mage. Ankara. ZKAN, Seyit. (1982). Filigran Telkari. lgi Dergisi (34). stanbul. PAYZIN, Sevim, (1985). Anadolu Taklar. Antik Dergisi. stanbul. SAVAIN, M. Y, A. Tre ve (1986a). Anadolu Taklar 4. Antika Dergisi. stanbul SAVAIN, M. Y, A. Tre ve (1986b). Anadolu Taklar VII. Antika Dergisi 4. stanbul. TANSU, Sabiha, (1986). Geleneksel Kyl Taklar ve Balklar. Trkiyemiz Dergisi. LGER, Nihal, (1997). Ankara li Beypazar lesi Kuyumculuunda Gnmzde retilen Gm Bilezik rnekleri ve Yeni Tasarmlar. Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). ZBAI, T., Ankara il Merkezinde Yaayan Kadnlarda Bulunan Geleneksel Gm Taklar zerinde Bir Aratrma, Ankara, 1989, s. 80. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). GKBUKET, Mine, (1979). Anadoluda Gz ve Nazar nanlar, Trkiyemiz Dergisi, Ak Yaynlar Dizisi: 29, Apa Ofset Basmevi, stanbul.

1201

Byk Bir Kltr ve Sanat Merkezi Ahlat / Prof. Dr. Halk Karamaral [s.800-806]
Gazi niversitesi Mimarlk-Mhendislik Fakltesi / Trkiye Ahlatn tarihi kark ve kanalktr. eref b. Ebul Matahhar el Ensr tarafndan bir Ahlat tarihinin yazlm olduunu dier baz kaynaklardan biliyoruz. Bu eserin Ahlatn ve Ahlat dolays ile Van Gl havzasnn ve komu devletlerin tarihi hakknda da ok mhim bilgileri ihtiva ettii phesizdir. Bugn maalesef bu bilgilerden mahrum bulunuyoruz. Eldeki bilgilere gre Ahlat Halife mer zamannda, 641de fethedilmitir. Fakat ehri 928de Bizansllar zapt etmitir. X. yzyln sonunda Ahlata Mervanoullar hkim olmutur. 1055te Trkler tarafndan alnan Ahlat Anadoluya yaplan aknlarn ss olmutur. Alp Arslan Malarzgite Ahlattan hareket etmi; fakat zaferden sonra Ahlat yine Mervanoullarna brakmtr. 1085 Melikhn bir ordusu Ahlat tekrar alm; buras hkim olduu yerlere ilveten Emr Sunduka tevcih edilmitir. 1100de Skmen Ahlatta Ahlat-hlar, Ermen-hlar veya Skmeniyye diye anlan Trk devletini kurmutur. 1207de Eyyblerin idresine geen Ahlat, 1229da Celleddin Harezmah tarafndan alt ay sren bir muhasaradan sonra zapt edilerek yamalanm ve yaklp yklmtr. 1230da Aleddin Keykubdn kumandan Kamyarn Seluklu lkesine katt ehir 1244te Moollarn eline gemi; 1336da lhanl mparatorluunun paralanmasndan sonra vliler ve emrler arasnda sk sk el deitirmi; bir mddet Karakoyunlularn ve bilhare Akkoyunlularn hkimiyetinde kaldktan sonra 1503te Safeviler tarafndan zapt edilmi; Nihayet aldran zaferi ile kati olarak Osmanl topraklarna dahil edilmitir. Ahlat XIII. yzyln en byk ilim, kltr ve sanat merkezlerinden biri idi. Beldeye Kubetul-slam denilmesi, Ahlatn bu unvan tayan Merv ve Buhara ile mukayese edilmesini gerektirir. Tabakat kitaplarnda birok Ahlatl limin isimlerine rastland gibi, Anadoludaki ok mhim baz Seluklu eserleri de Ahlatl sanatkrlarn imzalarn tamaktadr. Konya Ulu Camiinin 550/1155 tarihli kndekr minberi Ahlatl Hac Mekki b. Bergnin; Divriideki Ulu Cami ve Dr-if Ahlatl Hurhn (Hrrem h da okunabilir) ve takriben 1240ta yaplm olan Tercandaki Mama Hatun trbesi de Ahlatl Mufaddall Ahvlin eseridir. Ahlat ve Van Gl havzasndaki eserler bu listenin dndadr. Mimr kalntlara gre eski Ahlat 11 km. uzunluunda ve 5 km.+ derinliinde bir shay kaplamakta idi. Devaml istillar ve bilhassa depremler bu byk ehri mahvetmitir. XIII. yzylda Ahlatn nfusu herhalde 300.000 den az deildi. nk 1247de vuku bulan bir depremden sonra buradan Eski Kahireye 12.000 hne g etmesi, ehrin bykl ile birlikte mtlaa edilirse bu rakamn isbetli olduu anlalr. Bu nfusun byk ounluunun Trk olduu rahatlkla kabl edilebilir. Trklerin geliinden evvel Ahlat ziyret etmi olan Nsr- Husrev burada Arapa, Ermenice ve Farsa konuulduunu kaydetmektedir. Fakat XI. yzyln ortalarndan itibaren bu havaliye kesf Trk gleri balamtr. Moollarn yurtlarndan kmalar neticesinde Dou Trkistandan itibaren muhtelif Trk zmrelerinin byk kitleler hlinde batya akmalar ile btn Anadolu tamamen Trklerle dolmutur. Ahlata Ouzlardan baka dou Trk oymaklarnn ve bir miktar Moolun da yerletii muhakkaktr. Bunu baz yer isimleri ile trbe kitbelerinden anlyoruz.

1202

Evliya elebide de bu konu ile alkal ok dikkate deer kaytlara rastlyoruz: Evliya elebi hem mverrihlerin Ahlata Ouz taifesi ehri dediklerini, hem de ehrin lisannn aatay ve Moolcaya karb bir lehe olduunu sylemektedir. XIII. yzyln nc eyreinde Ahlat ziyaret eden Zekeriya Kazin Ahlatta konuulan dillerin Trke, Ermenice ve Farsa olduunu nakletmektedir. Ermenice ekalliyetin, Farsa da st tabakann dili olsa gerektir. Arapaya yalnz kitabelerde rastlanmaktadr. Krte diye bir dilin varl ise bahis mevzuu deildir. Ahlatta ilk aratrmalarmz 1966da yaptk ve 1967de temizlik ameliyelerine ve kk apta kazlara baladk. almalarmz daha ziyde ehrin merkezi olduunu tahmin ettiimiz blgeye teksf ettik. Fakat btn bu sha hatt vakf arzi ve eserler ahslarn mlkiyetine getii iin, almalar son derece g olarak yrtlebilmi; arazi sahiplerinin muvafakati ile balatlan baz sondaj ve kazlarda sonradan durdurulmutur. Kaleler ve Srlar Ahlatn Kalesi Taht- Sleyman deresinin dousunda, kuzey-gney istikametinde uzanan kayalk bir tepenin zerine ina edilmitir. Bu tepe Taht- Sleyman, Harbe ehir ve ki Kubbe mahalleri arasndaki ukurlukta sarp bir ada gibi ykselmektedir. Kaleye kuzey ve gney ularndan balanan bir sr, Harbe ehir ile ksmen ki Kubbe mahallesini iine almaktadr. erefnmenin bahsettigi Orta Sr bu olmaldr. Rahmetli Abdrrahim erif Ahlata yer altndan indirilen byk su kanalnn balang yeri olan Kulaksz mahallesi ile ksmen bugnk Ahlatn bulunduu Ergezen mahallesini de ihta eden cesm bir srun ksmen 1 m. ykseklie kadar ayakta duran, fakat byk ksm temele kadar yklm olan bakiyesini grdn anlatmaktadr. Bu anlatlan hi phesiz D Sr (ehir sru) olmaldr. Kaynaklarda geen Krk Bur adnn bu kaleden hangisine verildiini kaynaklara ve kazlara dayanarak tyin ve tespit edemedik. Ancak, Krk Burun D Sr iin az olduunu, bu adn Kaleye veya olsa olsa Orta Sra verilmi olabileceini ileri srebiliriz. Celleddin Harezmhn devrin btn muhsara silh ve aletlerini kullanmasna ramen, Ahlat alt aydan fazla mukavemet etmiti. Ahlat, alk neticesinde ve bz nakillere gre bir kumandannn ihneti ile dmtr. Harezmh Ahlat zapt ettikten sonra komu hkmdrlara gnderdii fetihnmelerde Gk Burlarna msv olan srlarn burlarn yktrdn ve ok derin hendein aldn sylemektedir. Kaynaklarn bildirdiine gre Ahlat Kalesi ve srlar, bu hdiseden evvel ve sonra, mteaddit defa tmir ve tahkim edilmitir. Mool istilasndan sonra, dier bz ehirlerde de olduu gibi, sr fonksiyonunun tamamen kaybetmitir. Bugn Kalenin bakiyesi ksmen mevcuttur. Orta Srdan ise, kaplama talar sklm iki bur parasndan baka ayakta bir ey kalmamtr. Bu kalntlardan kuzeyde, ki Kubbe mahallesinde bulunann topraa gml ksmn atmz zaman, kaplama talar yerinde duran, 20 m. apnda yuvarlak bir burla karlatk. Bu, byk bir ke burcu olmaldr. Bu burcun 50 m. kadar gneyinde, ki Kubbeyi Taht- Sleyman mahallesine ve Harbe ehre balayan yol gemektedir. Yolun bur hizsndan Orta Sra dhil olduunu ve burada bir kap bulunmas lzm geldiini dnerek yolun gney kenarnda bir sondaj yaptk ve kapnn gney yanndaki kuleyi bulduk. Yolun kar tarafndaki tmsein yola bakan yzndeki anm olan toprak tabakasnn altnda da kapnn kuzey yanndaki kuleye it kalntlar meydana kmtr. zerine bir dkkn yaplm olduu iin bu kulede almadk. Gneydeki kap kulesinin stndeki ve etrafndaki topra tamamen kaldrdmz

1203

zaman dikkate deer bir tmire rastladk: Kule zayf grld iin dtan yine yuvarlak bir duvarla takviye edilmitir. lk yapnn kaplama talar ile takviye duvarnn yz talar, eski eserleri bir ta oca gibi kullananlar tarafndan sklm, soyulmutur. Yukarda bahsettiimiz byk bur ve bu kap kuleleri ile Orta Srun kuzeydou kesi ve dou snr tespit edilmi bulunmaktadr. Kuzeyden gneye uzanan bu hat zerinde, arzinin vaziyetine ve sathtaki tmsek ve engebeye gre, sru shhatli olarak izebilmek iin sondaj yerlerini tespit ettik. Fakat arazinin ahslarn mlkiyetine gemi olmas bu sondajlar yapmamza imkn brakmamtr. D srdan ise, bugne kadar, hibir ize tesdf edemedik. Bu srun btn Ahlat ihta ettiini zannetmiyoruz. Abdrrahim erif Beyin verdii bilgiye dayanarak, srun balad Kulaksz Mahallesinden ayrlan bir kolun gneydouya doru ilerleyerek Orta Srun kuzeydou kesine balandn; Ergezen Mahallesine inen kolun da Gle kadar uzandn tahmin ediyoruz. Bu takdirde, Orta Srun gneydou kesinden ayrlan bir kolun da yine Gle kadar uzandn kabul etmek lzmdr. Yavuz Sultan Selim Han tarafndan yaptrlan ve Kanuni Sultan Sleyman Han tarafndan geniletilen Yeni Kale ise Van Glnn kenarnda, dikdrtgen biiminde bir plna gre yaplmtr. Yeni Kale iinde skender Paa Cmii 992/1584 ile Kad Mahmud Camii 1006/1597 ve harap bir hamam bulunmaktadr. Bu kale ve sadece rlvelerini yapabildiimiz cmilerin ve hamamn zerinde almak imknn bulamadk. Kmbetler, Mezarlar ve Aktlar Ahlatn parlak devrinden gnmze kadar ayakta kalabilen eserler, knbetlerin ve mezarlarn bir ksmndan ibarettir. Hlen kmbetlerden on drt adedi tamamen veya ksmen mevcuttur. Halk arasnda Darphane denilen ve neriyta da bu isimle intikal eden yap bakiyesi de XIV. yzyla ait bir kmbetin mumyalk ksmdr. Bildiimiz kadar ile Ahlatda yalnz Skmenler zamannda sikke darp edilmitir. O darphanenin de nerede olduuna dir bir bilgiye ship deiliz. Mevcut kmbetlerin en eskisi 619/1222 tarihli eyh Necmeddin Kmbetidir. Dierleri hep Mool istilsndan sonraki devirlere ittir. Bunlardan ifte Kmbet (ki Kubbe), yni Buatay Aka 679/1281 ve Hseyin Timur 678/1279-80 kmbetleri ile Hasan Padiah 673/1275 ve Usta agird (1285) knbetleri, keleri pahl yksek bir kaide zerine oturan yuvarlak gvdeleri Mool devrinin tipik rnekleridir. Mumyalk katlar ok derindir. Dou ynnde bulunan mahzen kapsna sonradan ilve edilen bir merdivenle inilir. Buatay Aka ve Kei Kmbetinin (1290-1310) st ksm, bugn ancak izleri kalm olan fresklerle sslenmitir. Dier salam kmbetlerin en mhimleri, baheler iindeki anonim kmbet (irin Hatun?) XIV. yzyln ilk eyrei, Erzen Hatun Kmbeti 799/1396-97, limolu Kmbeti (Yarm Kmbet) XIII. yzyln sonu ve Emr Ali Kmbeti XIV. yzyln ba, Bayndr Kmbeti XV. yzyln sonu saylabilir. Ahlatn yedi mezarlndan en by ve en mhimi Meydanlk Mezarldr. Bu mezarlk Bayndr Kmbetinden, ki Kubbe mahallesini Harbe ehir ve Taht- Sleymana balayan yoldan Usta agird knbetine kadar uzanan, dnynn en byk ve en muhteem mezarlklarndan birisi, belki de birincisi idi. Tarla amak iin mezarln byk ksm kaldrlmtr. Ahlatta almaya baladmz zaman (1966) Bayndr Knbetinin yaknnda bulunan bz mezar talar dahi on yl iinde ortadan kalkmtr. Mezar talarnn ve sandkalarn ou, tezyinat ve kitbeleri seilemeyecek

1204

kadar kaln bir yosun ve liken tabakas ile kapl idi. Yzlerce hide ve sandkay temizledik ve toprak altnda kalm sandukalardan yirmi beini tamamen meydana kardk. Meydanlk Mezarl XIII. yzyldan XVI. yzyla kadar kullanlmtr. Burada muhtelif tipte mezarlar bulunmaktadr. Bunlar Beyhan Karamaaral tarafndan neredilmi olduu iin tafsilta girimeyerek birka noktaya temas ile iktifa ediyoruz: hidelerde bir ok emr, vli, eyh, kad, lim isimlerine rastlanmaktadr. Ayrca, her biri sanat eseri olan bu mezarlarda yirmi iki sanatkr imzas tespit edilmitir. mza kitbelerinde kullanlan lkaplardan, bunlarn aralarndaki baba-oul ve usta-rak mnsebetleri tespit edilebildii gibi, bir sanatkrn raklndan ustalna kadar yapt eserleri, slup gelimesini tkip etmek de mmkn olmaktadr. Bz mezar kitabelerinde ah ve fet unvanlarnn getiini ve buhran zamanlarnda feteynn mcadelelere karp devletin nizam ve istikllinin mdafaa ettiklerine dir bz kaytlar da dikkate alrsak, XIII. yzylda Ahlatta kuvvetli bir ah tekilatnn bulunduuna hkmedebiliriz. ok alka ekici bir husus da Erzen Hatun Kmbetinin mimr olan Kasm b. stad Ali ve Gevadaki Halime Hatun Kmbetinin mimr olan stad Esed b. Pehlivan Hvendin imzalarna mezar talarnda da tesadf edilmesidir. Grlyor ki, bu bidev mezar talarn yapanlar, hi deilse bir ksm, sdece ta ustalar deildi. Bz tip mezarlar ve hideler Trk kltrnn btnl ve devamll bakmndan da ayr bir ehemmiyeti hizdir. ahidelerin bir ksm Orkun bidelerinin formu, lleri ve esprisindedir. Bz steller zerinde bulunan ift bal ejderler, aradaki ba tamamlamaktadr. Btn bunlar Orkun havlisinden batya akan dou Trk oymaklarnn Ahlata yerletiklerini gstermektedir. imdi ele alacamz mezar tipleri de bu grmz desteklemektedir: Ahlat mezarlklarnda bzlar dz, bzlar hafif bir tmsek tekil eden, evresine ve zerine irice talar dizilmi mezarlara tesdf ettik. Bunlarn da ok yakn benzerleri Altaylarda, Moolistanda ve Sibiryada bulunmaktadr. Zaman ve yer fark dolays ile bunlarn baz deiiklikler gstermeleri tabidir. Mezar tipleri iinde mhiyeti henz mnakaa edilmekte olan, halkn akt dedii kurgan tipi mezar odalardr. Bunlara ki Kubbe ve Taht- Sleyman mahalleleri ile mezarlklarda ve bilhassa Meydanlk Mezarlnda tesadf edilmektedir. Aktlar, gvdesi ksmen vey tammen topran iinde kalmak zere kare, dikdrtgen, sekizgen vey direv pln zerine dzgn kesme tala ina edilmi birer oda hlindedir. Yalnz bir yerde, birbirine eklenen akt, birinden dierine kemerli birer kap ile geilebilen gz tekil etmektedir. Aktlarn bzlar, topran zerinde bulunan gvdeleri ile, gnmze olduka salam olarak erimilerdir. km olanlar ise, zeminde bir ukur meydana getirmilerdir. Ksmen salam olanlardan on kadar km olanlardan da otuz kadar akt tespt ettik. Bunlarn dnda, birka da kendilerini toprak zerindeki hafif bir tmsek ile belli etmektedir. Salam olanlardan altsnn gvdesini tammen meydana kardk ve dolmu bulunan i ksmlarn temizledik. Zemin bzlarnda dzeltilmi toprak olarak braklm; bzlarnda kille svanm; bir tnesinde tula, bir dierinde de Sal tbir olunan ta levhalarla kaplanmtr. km, olanlardan altsn ve tmseklerden birini atk. Kare vey dikdrtgen olanlarda kenar lleri 4 m. il 7 m. arasnda deimektedir. Salam olanlarda beik, apraz veya aynal tonoz kullanlmtr. Bilinen btn aktlarn iine, igal srasnda Ruslar tarafndan girilmitir. Hatt, dokunulmam bulacamz tahmn ettiimiz bir tmsei atmz zaman, zeminin altnda bulunan mezar hcresine kadar girilmi

1205

olduunu grdk. Mahalli rivyetler aktlardaki cesetlerin mumyal olduu yolundadr. Bu rivyet, aada zah edeceimiz zere, aktlarn bir ksm iin doru olabilir. ncelediimiz aktlar ina tarz bakmndan gruba ayrlabilir: Birinci grubu tekl eden aktlar ksmen topran zerinde in edilmitir. Tonozda vey tonozun hemen altnda mazgal biiminde kk pencereleri ve zemin hizsnda kemerli vey dz atkl kk birer kaplar mevcuttur. Kaplarn yn muayyen deildir. Bzlarnda kap yer seviyesinin altndadr. Bunlarda kapnn nne tatan bir kapak konulmu ve kapy da iine almak zere, gvdenin bir ksm dtan toprakla doldurulmutur. Bzlarnda doldurulan ksmda kalan kaplama talar kabaca ilenmitir. Bu tip aktlara konulan hi biri kalmam olmakla berber, mumyal olduklar ileri srlebilir. Aada bahsedeceimiz zviye kalntsnn gney tarafnda bulunan ve sonradan nne bir methal ilve ilve edilerek giri yn deitirilmi olan yap kalnts, genel olarak zannedildiinin aksine bir akt olmayp bir kmbetin mumyalk ksmdr. kinci gruba giren aktlar ise, yer derin olarak alp akt in edildikten ve kapsn nne tatan bir kapak konulduktan sonra, dtan tammen toprakla rtlmtr. Bunlarn tonoz ksm zemin zerinde hafif bir tmsek tekl etmektedir. Bu tmsein zerine de kaba talar serpitirilmitir. Bu tip aktlarda havalandrma menfezleri bulunmad ve her taraf kapal olduu iin cesetlerin mumyal olduunu katiyetle syleyemiyoruz. Fakat bz trbelerde, mesel Harputtaki Arap Baba Trbesinde de pencere yoktur, fakat ceset mumyalanmtr. Bu tip aktlardan ki Kubbe Mahallesinde, tepede bulunan aktn zemni tula delidir. Bu deme, burada cesedin topraa gmlmediini, mumyalanarak muhfaza edilmi olabileceini dndrmektedir. nc gruptaki aktlar da ikinci gruptakiler gibi yerin iine yaplmtr. Fakat bunlarda ceset gmldkten sonra odann yalnz d deil, ii de toprakla tammen doldurulmu ve hsl olan tmsein zerine, bir iret gibi, irice talar serpitirilmitir. phesiz bu tip aktlarda ne kap, ne de tonoz bulunmaktadr. Bugne kadar Anadoluda Trk devrinde yaplm bu tip mezarlara Ahlat dnda tesadf etmedik. Yalnz Divriide, Sitte Melik Trbesinin nnde bulunan kare biimli gn bir akt bakiyesi olmas muhtemeldir. phesiz bu husus bir kaz ile aydnlatlabilir. Mykende, Eski a Anadolusunda, Ras amrada Makedonya, Trakya, Etrurya ve Gney Rusyada muhtelif tiplerde mezar odalar bulunduu mlmdur. Aktlarn yalnz Ahlatta grlmesi, mhiyet ve hatt yer yer form benzerliklerine ramen, bu mezar odalar ile aralarnda dorudan doruya bir ba kurulmasna imkn vermemektedir. Dier taraftan, Moolistanda inin kuzeyinde ve Altaylarda da ayn mahiyette kurganlarn bulunduunu biliyoruz. Turfan yaknlarnda, Astana civrndaki mezarlkta bulunan ve M.S. VII. yzylda tarihlendirilen mezar odalar ile Ahlattaki aktlar arasnda yakn bir benzerlik mevcuttur. Kez, O. Sirnin Yalu nehri boyunda, Tang-kou civrnda kazlan tmlsler hakkndaki trifleri de aktlar tutmaktadr. Bunlardan ounun ii 3x3,5 m. lsnde bir karedir. Muntazam kesilmi ta bloklarla kaplanm ve bindirme kubbe ile rtlmlerdir. Mezar odasnn nnde kk bir medhal, n oda, vardr. ki veya odal mezarlar da mevcuttur. Marko Polonun anlattklarna gre, Cengiz Hann (. 1227) Gobbi lnn kuzeyinde, Turmegerdeki (Ning-hia) mezr da st topraktan bir tepe olan, tatan kubbeli bir oda idi.

1206

H. Leder, Orkun civrnda da ou direv olan tepeleri ve bunlar arasnda km olan birinin iinden kapsn grm olduunu da kaydetmektedir. Bu tip mezrlar Trkistana, Tibete, Bat Sibiryaya ve Hindistana kadar yaylmtr. Kuzey Hindistanda, Salihundamda bulunan stupalarn bzlar ile de Ahlattaki aktlar arasnda benzerlik vardr. Bunlar, tmls tarznda, yuvarlk veya drt keli mezar odalardr. indeki kinci Han ve kinici Wei slleleri zamnnda yaplan Thupalarn (stupa) topraa gml olanlar da mevcuttur. Tipleri blgelere ve devirlere gre deise de, mhiyetleri ayn olan bu mezr yaplar Uzak Doudan Makedonya ve Etruryaya kadar olan geni shada grlmektedir. Bunlar arasnda mene bakmndan bir alka tesis edilebilir mi? Bugn k bilgilerimizle buna cevap vermek imknna ship deiliz. Ancak, yukarda kaydettiimiz zere, Orkun havlisindeki yma mezarlara (Krgz Mezrlar) Ahlatta da rastlanmas, Orkun antlar ile Ahlat mezar talar arasndaki form, ller ve ejder motifleri bakmndan byk bir benzerlik bulunmas, aktlarn da yine ayn glerle Ahlata geldiini ve bunlar Gktrklerin mezarlarnn zerine yaptklar barklarn bir devam olduunu dnyoruz. Ahlattaki aktlar, st ksm yklm knbetlerin mumyalk kat olarak grmek isteyenlere itirak edemiyoruz. Aktlarn hepsinin st ksmndan hibir iz kalmamak zere alt katn tonoz hizsna kadar yklm knbet kalntlar olduunu kabl etmek mmkn deildir. Dier taraftan bunlarn bzlarnn llerinin ok kk, bzlarn da ilerini doldurulmu olmas knbetlerde grlmeyen bir husustur. Muvakkat Yerleme Yeri 1968 yaz almalarnda, Meydanlk Mezarlnda, ksmen zemn zerinde olan bir aktn gvdesini meydana karmak iin etrfn aarken akta dayanan ve douya doru uzanan bir kuru duvara tesadf ettik. 1969 yl almalarnda bu duvar tkip ettiimizde kuzeye doru kol verdiini ve douya doru devm eden ksmnda belli bir yerde kuzeye dndn grdk. Kol tkip edilince, aktn kuzey tarafnda ve ok yaknnda bulunan g de amak gerekti. Burada da yeni bir akt bulundu. 1970 mevsiminde, aralardaki duvarlar tamamlannca bir yerleme yeri meydana kt. Ahlatn byk depremler geirdii mlmdur. Ahlatl rif Efendinin yazma rislesinde, ehri harap eden bir depremde halkn mezrla snarak bir mddet orada yaad sylenmektedir. Bulunan yer ilenin snd byle bir muvakkat yerleme yeridir. Burada ayr mutfaklar olan byk oda mevcuttur. Bunlarn her birinde tandrlar bulunmaktadr. Birisinde ayrca bir musluk ta da meydana kmtr. Asl dikkate deer olan husus, burada, krlm ve tekrar tmr edilerek tekrar kullanlm olan bir kpn ele gemesidir. Bu muvakkat yerleme yerini, ehri harap eden 675/1276 depremi olmas ok muhtemeldir. Bu iki aktn bu trihten evvel yaplm olmalar lzm gelir. Ancak, arada yarm yzyl aan bir zaman farknn bulunduunu da zannetmiyoruz. Bezirhne Orta Sr dhilinde, ki Kubbeden Taht- Sleymana giden yolun gney kenarnda, batya bakan, alt ksm kemerli yksek bir duvar grlmektedir. 1970te bu duvardan douya doru baladmz kazda deiik bir pln gsteren bir yap ile karlatk. Bin, kayalk zemin zerine ve arazinin meyline uyularak yaplmtr. Pln dzgn olmayan bir dikdrtgendir. Bugn ayakta duran yksek duvar asl yapnn bat duvarnn nne sonradan yaplm bir taviye duvardr. Bin, bir takm duvarlarla blmelere ayrlmtr. Kalntnn gneybat kesinde, zemni kuzeye doru meyilli olarak

1207

tesviye edilmi, kareye yakn dikdrtgen biiminde bir oda; bunun kuzeyinde kuzey-gney istikametinde uzanan ve kble ynnde mihrba benzeyen bir nii ihtiva eden, sal deli dikdrtgen biiminde byk bir oda yer almaktadr. Bu meknda birbirine yakn be tandr bulunmaktadr. Binnn gney duvarnn ortasnda bir ni, muhtemelen bir mihrap bulunmaktadr. Buras binnn mescididir. Mescidin kuzeyinde, zemni mescidden iki metre kadar aada byk bir mekn bulunmaktadr. Bu ksmn dou ve bat duvarlarnda birer plstr, ortada da yukar doru kademeli olarak incelen byk ayak mevcuttur. Burada bir takm muhdes duvarlar da grlmektedir. Ortas delikli yuvarlak ta, arlk olarak aslan ta ve zemnde akan bir maddeyi toplamaya yarayan kk bir ukur grlmektedir. Binnn kuzey duvar douya yakn bir yerinden kuzeydouya kol vermektedir. Gayri muntazam olan dou duvarna da bir takm duvarla balanmaktadr. Bu ksmlar tammen amak ve mnalandrmak kaz artlar bakmndan maalesef mmkn olamamtr. Kaz srasnda muhtelif tipte kiremitler de ele gemitir. Binnn iki katl ve ahap atl olduunu dnyoruz. Burasnn, hi deilse alt katnn bezirhne olarak kullanld muhakkaktr. Pln belli yap tiplerinden hibirine uymayan binnn tarihi de mehulmzdr. Cmi Seluklularn fethedilen her ehirde olduu gibi, Ahlatta da XII. yzylda bir Ulu Cmi yaptrm olmalar beklenir. Evliya elebi Ahlatta kendi hline terkedilmi kubbeli birok eski cmi bulunduunu kaydet tikten sonra Emr Hoy Cmii zerinde durmaktadr. Emr Hoy ve cmii hakknda bakaca malmata ship deiliz. Dier taraftan son Eyyb vlisi Hsmeddin Alinin Ahlatta bir cmi ve bimristan yaptrd kaynaklarda gemektedir. Bu cami 1229a doru yaplm olmaldr. Ahlatta Ulu Cmiinin yeri olarak Bezirhne mnsebetiyle bahsettiimiz yksek takviye duvarnn dousu gsterilmekte idi. Burada, Bezirhne adn verdiimiz yap mevcuttur. Bu binnn gneydousunda Bayndr lkokulu bulunmakta idi. 1972de okulun bat tarafndaki bir tmsein topran kaldrdmz zaman bir minre kaidesine tesdf ettik. Minreye balanan duvarlarn uzan, cmiin okulun ve okul bahesinin altnda kaldn gstermekte idi. Minre cmiin kuzeybat kesindedir. Minrenin tarafn atmz zaman kuzey ve bat ksmnn salla denmi olduunu grdk. Kuzey cephesinin bat tarafnda da bir mihrbiye mevcuttur. Duvarlarn minreye balan, camiin zaman iinde tmir ve tdillere mruz kaldn gstermektedir. Bu sondaj ve temizlik ameliyeleri srasnda deste stun tarznda ayak paralar, minreye yakn yerlerde firze srl, dikdrtgen biiminde, yzeyi yuvarlak ve arka ksm yuvarlak sapl paralar ile karolar ele gemitir. Bunlar minre gvdesinin srl tulalarla kapl olduunu, yapnn dier ksmlarnda da ini karolarn kullanldn gstermektedir. Okulun, baka bir yerde ina edilen yeni binasna naklini temin ettik ve minrenin bat tarafndaki yapy atk. Burada, kubbeli olduu anlalan bir yap ortaya kt. Bu kaz henz tamamlanmadndan bu yapnn da, cmiin de tam planlarn elde edemedik. Fakat u kadarn syleyebiliriz ki, bu cmi lhanl dnemine ittir. Ahlatta ilk yaplan cmi, yani Ulu Cmi Taht- Sleyman mahallesinde idi. Bu cmiden gnmze, bir evin bahesinde, otlar arasnda yatan tuladan yaplm bir minre paras gelebilmitir. Hamamlar

1208

Evliya elebinin bir kitbeden kopya ettiini syledii Ahlattaki sarn miktar hakkndaki listede hamamlara it rakam ok mbalaldr. Biz, altmz ksmlarda hamam yeri tespit ettik ve bunlardan ikisini meydana kardk. lk atmz hamam cmiin ve bezirhnenin batsnda dik bir meyille inilen dzlktedir. Bu dzln Ahlatta arnn yeri olduu sylenmektedir. Burada bulduumuz hamam da kk bir ar hamamdr. Bu hamamn kazsna 1970de balanm; bu yap da bir ahsn arazisi iinde bulunduundan kaz 1971 alma mevsimi sonunda durdurulmutur. Kesme tala yaplm olan hamamn zemin zerinde kalan tamamen, zemin altndaki ksm da ksmen sklmtr. ki mevsim iinde hamamn scakl ile etrafndaki halvetlerden bei, klhan ve su deposu meydana karlmtr. Su deposu tonoz, dier meknla kubbe ile rtldr. Hamam dikkati ekecek kadar kktr. Bu ller hamamn sabahleyin iine gelen esnafn ykanmas iin yaplm olduunu dndrmektedir. Dier kaz yerlerinde olduu gibi burada da kitbe bulunmad iin trihi hakknda kati bir ey syleyemiyoruz. Tahminimiz XIII. yzyln balarnda yaplm olduudur. Atmz ikinci hamam srun kuzeydou kesindeki burcun dnda ve yaknndadr. Bu bir ifte hamamdr. Gerek su deposunun bykl ve tertibi, gerekse kuzey-gney istikametinde uzayan kaln blme duvar bunu gstermektedir. Alm olan shann gneydou kesinde ortada gbek tann yer ald scaklk ve bunun etrafnda aksiyal bir tertiple sralanan eyvanlar ve kelerdeki halvetler kanaatimizce erkekler ksmna ittir. Daha iyi durumda kalabilmi olan erkekler ksmnda duvarlar ve tonozlar kesme tala, kubbeler ve ke elemanlar tula ile ina edilmitir. Zemin dhil, btn hacimlerin kire harla svand, kalabilen bakiye ve izlerden anlalmaktadr. Kurnalar sivri kemerli niler iine yerletirilmi ve sval zemine gmlmlerdir. Mevcut su knklerinden ve musluk deliklerinin tek oluundan, bu kurnalara sadece ykanlacak derecede lk su aktld tespit edilmitir. Sval zemin kaplamas altnda kare veya dikdrtgen kesitli ayaklara oturtulmu sallar, cehennemliin tavann tekl etmektedir. Hamam, muhtelif devirlerde tmir ve tdilta maruz kalmtr. Tarihi hakknda kati bir ey syleyememekle berber, burcun ok yaknnda olmas dolays ile, srun fonksiyonunu kaybetmesinden sonra yaplm olduunu rahatlkla ileri srebiliriz. naatta Seluklu ve Osmanl dnemlerinin temizliini ve titizliini grmek mmkn deildir. Bu hussu da dikkate alarak hamamn Akkoyunlular zamannda, Bayndr Mescidine (1477) yakn bir tarihte yaplm olduuna kani bulunduumuzu syleyebiliriz. Zviye Meydanlk Mezarlnn kuzeydousunun biraz ilerisinde, birbirini tkip eden gayri muntazam tmsekler ve ukurlar sralanmakta idi. Bu silsilenin gney ucunda, Rahmetli Abdrrahim erif Beygunun da Rus igali zamannda tonozunda alm bulunan bir delikten iine girdii bir kmbetin mumyalk ksm bulunmaktadr. 1969da bu kmbet kalntsnn evresini gneyden balayarak atmz zaman kuzeyde bulunan kapsnn nne sonradan bir medhal ilvesi ile giri ynnn batya evrildiini grdk. Bu medhalin azna balanan kesme tala rlm 1.10 m. kalnlnda muntazam duvarlar tkip edilerek byk bir yapnn kalnts ortaya karlmtr. Duvar bakiyeleri bugnk zeminin 4 m. kadar altndadr. Duvarlarn aralarn ve stlerini dolduran muazzam moloz yn sebebiyle burada kaz ok ar ilerlemitir. Bu yap ve knbetin mumyalk ksm da, 1932de Ahlatta tapu memuru olan bir kimse tarafndan Ahlatn dier yerleri gibi bir ahsa tapuland iin, istimlki cihetine gidilmek mecburiyeti domu ve kazya bu sretle devam etmek mmkn olmutur.

1209

Kaznn son durumuna gre bin, dou ve bat yanlarnda bulunan birer eyvann iki tarafnda dzenlenen salon ve odalardan mteekkil idi. Bulunan bir merdiven boluu zemnin zerinde bir katn daha bulunduunu gstermektedir. tikf hcreleri ve dervilerin yaamas iin gerekli meknlarn bulunmas bu binnn bir zviye olduunu ortaya koymaktadr. Binnn kmbetten sonra ina edildii, mumyaln nne bir medhal ilvesi ile giri ynnn deitirilmesinden bellidir. Zviyenin trihi hakknda henz kati bir fikir beyn etmek imknna sahip deiliz. Ancak, burada XIV. yzyln ilk yarsna tarihlendirebileceimiz, sgrafitto ve luster tekniinden yaplm, bir ksm figrl bol miktarda seramik parasnn bulunmas, bizi yapnn da ayn tarihlerde in edilmi olduu neticesine gtrmektedir. Ahlat aratrmalar ve kazlar Ahlatl sanatkrlarn eser verdikleri yerlere de teml edilerek devam etmelidir. Sadece Ahlatta gen bir meslek adamnn mrn dolduracak kadar i vardr. El sanatlarna ve mimariye it bulunacak her eserin de bizim bu yerler iin tapu senedimiz olduu unutulmamaldr.

1210

B. TRKYE SELUKLULARI SANATI Anadolu Seluklu Sanat / Prof. Dr. Gnl ney [s.807-819]
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye On birinci yzyln ortalarndan balayarak Anadoluya akmaya balayan Trk boylar, Seluklu sultan Alp Arslann 1071de Bizans ordularn bozguna uratmasndan sonra adm adm yeni bir kltr ve sanat ortamn yeertmeye baladlar.Anadolunun fethinde yardmc olan Trkmen komutanlar, ksa srede aldklar blgelerde ilk beylikleri kurarak bu topraklara damgalarn vurmak iin imar faaliyetine giritiler. Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri ve Malatya yresine Danimend (10711174); Hasankeyf, Mardin, Diyarbakrda Artuklu (1101-1302); Erzurumda Saltuklu (1081-1202); Erzincan, Kemah, ebinkarahisar ve Divriide Mengcek (1171-1252) Beylikleri ksa srede Anadolu Seluklu Birlii ve Devleti ile btnleti. XII. yzyl, i karklklar, batda Bizansla ve Hal ordularyla, douda Ermenilerle yaplan savalar yznden Seluklularn sanat dnyasna youn katkda bulunamad bir aray dnemidir. XII. yzyl sonunda, Sultan II. Klarslanla Konya merkez olmak zere balayan hzl yaplama, Sultan I. Alaeddin Keykubadn hkmdarlk yllarnda doruuna vararak, slam dnyasna yeni bir solukla Seluklu sanat ortamn kazandrd. Kuzeyde Sinop, gneyde Antalya ve Alanya limanlaryla denize alan Seluklular, batda Ktahya ve Denizliye kadar uzanarak Yunan, Roma, Bizans ve Akdeniz kltr merkezleriyle tantlar. Seluklu sultanlar, vezirleri btn slam aleminin, Dou Trk devletlerinin, Ermenistan ve Bizansn sanatlarn Anadoluya eken sanat koruyucular oldu. Bu zengin sanat ortamnda Konya, Akehir, Beyehir, Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya, Antalya, Alanya, Sinop, Erzurum, Diyarbakr gibi iller camiler, medreseler, ifahaneler, trbeler, hamamlar, klliyelerle donatld. Konya, Seluklu sanatnn kalbi oldu. Bu eserlerde grlen ilgin Seluklu sanat sentezi ve yaratc gc, slam sanatnda yeni bir sayfa oldu. Zenginleen ticaret nedeniyle kentleri birbirine balayan kervanyollar zerinde kervansaraylar ve kprler ina edildi. lk ve en grkemli kalelerden biri olan Artuklu Devrinden Diyarbakr Kalesinde olduu gibi, kentleri korumak iin kaleler, burlar yapld. XIII. yzylda Konya, Sinop, Antalya, Kayseri, Divrii, Alanya, Seluklu sultanlarnn glerini kantlamak istercesine antsal ta kalelerle ve surlarla kuatld. Hemen hemen her yeni gelen sultan bu kaleleri onartt, baz ilaveler yapt. Diyarbakr ve Konya Kalelerinde en youn ekilde grld gibi, Seluklular kalelerinde arma olarak ift bal kartal, g simgesi olarak arslan heykelleri ve kabartmalarna yer verdiler. Diyarbakr Kalesi burlarnda kanatl ars lanlar, sfenksler, Konya Kalesinde eitli devirme Bizans ve Antik a kabartmalar arasnda insan heykelleri ve Seluklu figr dnyasnn zengin sembolik repertuvarn yanstan Orta Asya tarz bada kurarak oturan kaftanl sultan, melek, siren, ejder, kartal, balk, fil, gergedan gibi kabartmalar, onlarn slamiyete ramen engin hogrs ve inanlarnn figrlerle ifade edildii eski geleneklerine balln gsterir.

1211

zellikle Sultan Alaeddin Keykubad Dneminde Konya, Beyehir, Kayseri, Antalya, Alanyada yaplan yazlk ve klk saraylar, av kkleri Anadolu Seluklu sanatna, saray yaamna, kltrne yeni bir renk katt. Bu yaplar ssleyen mimari geler, detaylar, ta iiliinde, tulada, inide, ahapta slam sanatna zgn kkleri ksmen Orta Asyaya kadar uzanan yeni bir soluk kazandrmtr. Bu ilgin sentezde ve yaratda eski Trk unsurlarnn yan sra ran, Irak, Suriye blgesindeki slam ve yerel Bizans, Ermeni sanatlarnn izlerini de buluruz. Kuzeydou ve Dou Anadolu eserlerinin ta sslemesinde Azerbaycan ve Kafkasya kltrleriyle akrabalk, Gneydou Anadolu eserlerinde Suriyenin Eyyubi, Zengi dnemi eserleriyle benzerlikler dikkati ekerken, Orta ve Bat Anadoluda randan Bizansa, Antik dnyaya ve Akdenize kadar alan daha karmak izlere rastlarz. Mimaride ve mimari sslemede karlalan bu sentezin izlerini tanabilir el sanatlarnda da buluruz. inide, seramikte, ahapta, kumata, halda, minyatrde, madeni eserlerde kitabeyle belirtilmemise usta ad, yapm merkezi gibi bilgileri veremeyiz. Eserlerin tanabilir olmas blgeler aras etkileimi daha da younlatrmtr. 1243 ylnda Sivasn dousunda Ksedada Mool ordusuna yenilen Seluklular, Mool kym ve yamalamasndan sonra da sanatsal varlklarn 1308 ylnda tarih sahnesinden silininceye kadar, idari ve mali kntye ramen, glerini kantlamak istercesine srdrdler. Bu sanatsal atlmda Avrasya kltr izleri yeni bir ivme kazanr. Mool aknlaryla Trkistan, Horasan, Azerbaycan ve randan gelen yeni Trk topluluklar ve ustalar Anadoluda eski Trk geleneklerinin ve kltrnn tazelenerek yeniden canlanmasna yol at. Sonuta, yzyllarn izini tayan ekiller, teknikler, denemeler, yeni bir yarat ile Seluklu sanatnda ifade buldu. Sanat eserleri, mevcut yerel ve komu kltr varlklarnn yansmalarndan oluan sentezin yan sra, phesiz bir toplumun dnce, gelenek ve dinsel inan ortamndan ilham alr. Seluklu a Anadolusunda an dnne, edebiyatna, el sanatlarna, doudan gelen Ahmet Yesevi, spanyadan gelen Muhyiddin ibn l Arabi gibi sufilerin, Horasandan gelen Hac Bekta Velinin, Konyay mekan tutan Bahaeddin Veled, Mevlana Celaleddin, Sultan Veled gibi tasavvuf byklerinin etkisi olmutur. Asya Trklerinin yaygn dini olan amanizm byk lde tasavvuf ve sufi inanlara adapte edilmi, Anadoluya zg bir karakterle, maden sanatnda, inilerde, seramiklerde, allarda, ta kabartmalarda, Seluk sanatna zg sembolik bir figrl anlatmla ifade edilmitir. Seluklu sanatn ssleyen kartallar, kular, tavuslar, arslanlar, sfenksler, sirenler, ejderler, hayat aalar vb. bu karmak inan ve gelenek dnyasnn izlerini yanstr. amanizm, doa glerine insan, hayali yaratklar ve hayvan biimi verir. Bu figrlerin kale, kervansaray, saray gibi antsal yaplarda ve hatta medrese, trbe gibi dini mimaride, eitli el sanatlarnda yer almas eski geleneklerin yan sra, tasavvufun etkisiyle ve Seluklularda var olan hogr ortamyla mmkn olmutur. amanizmde nemli yeri olan yldzlara ve gezegenlere ibadet, Orta Asya adrna gk kubbe tasarm ile yansmtr. Anadolu Seluklu ta iii kompozisyonlarnda sanki evren gk kubbe yldz sistemlerinin, bitkisel kvrmlarn birbirlerine dolanarak, kesierek, sonsuz eitlemelerini oluturur. Btn biti gibi grnen noktalar sonsuz kesime noktalardr. izgiler bir gruplamadan tekine doru sonsuzdan gelip sonsuza giderler. Bu, sanki tanrsal ifadenin yansd evren dzenidir ve tasavvuf gr ile uyum iindedir.

1212

Mimari Seluklu lkesini donatan yaplarda arlk, dini mimaride, cami, mescit, medrese, trbe ve klliye yaplarndadr. Klliyelerde cami ve medrese ana yaplar olmak zere, bazlarnda trbe ve hamam da yer alr. Kimisinde de medresenin yerini, ayn plan zelliine sahip olan ifahane alr. Sivil mimaride, kervanyollar zerinde sralanan kervansaraylar, antsal rneklerle nemli yer tutarlar. Bunlar, saylar az olmakla birlikte arpc ini ve al bezemeleri ile bizi artan saraylar izler. Bugne ancak birka rnekle kalan ve genelinde kervansaraylarn iinde rastladmz hamamlar konusunda bir genelleme yapamayz. Diyarbakr, Konya, Kayseri, Antalya, Alanya Kaleleri gibi kaleler ve eitli kprlerle birlikte btn bu dini ve sivil yaplarda Seluklular alarnn ve ncesinin slam rneklerinden plan tipi, malzeme ve ssleme asndan farkl ve zgn zellikler sunarlar. Tulay kullanan ran Selulularnn aksine, mimarinin ana malzemesi, yzyllar boyu Anadolunun geleneksel yap malzemesi olan tatr. D grnmleri sade olan Seluklu yaplarnda n cepheler zenle ilenmi ta veya tula minareleri, eyvan karakterli, byk ustalkla bezenmi tatan takaplar ile dikkati ekerler. Ta bezeme program yap trne gre deien zellik gstermez. Blgesel kesin farkllklar da saptanamaz. Ancak, Divrii, Sivas, Tokat, Erzurum gibi doudaki eserlerde yksek kabartma ve tantl sslemeye daha ok arlk verildii dikkati eker. Tekstil gibi, yass kabartma oymalar, daha ok Konya, Kayseri, Akehir gibi, Orta Anadoluda hakimdir. ounlukla stalagtit kavsaral olan takap nii, farkl geometrik, bitkisel bordrler, rozetler, neshi ve kufi yaz eritleriyle kuatlr. Niin yan duvarlarnda ssl, kk niikler (mihrabiyeler), stunceler ve stun balklar ince bir sanat zevkiyle ilenmitir. XIII. yzyln ilk yarsndan olan Kayseri ifte Medrese (1205), Konya Sral Medrese (1242-3), Divrii Kale Camii (1180), Divrii Sitte Melik Trbesi (1195-6), Antalya Evdir Han (1215-9), Aksaray Alayhan (1210-20) gibi erken eserlerde yass ve tekstil karakterli ta iilii dikkati eker. XIII. yzyln ikinci yarsnda ta dekor daha dolgun ve Barok karakter kazanr. Geometrik bezemenin yan sra, ok katl etkisi veren, birbirini kesen, bitkisel bir a, rumiler, neshi ve kufi yazlar ilenir. Konya nce Minareli Medrese (1260-70), Sahipata Medresesi (1258), Sivas Gk Medrese (1271) ve Buruciye Medresesi (1271), Erzurum ifte Minareli Medrese (XIII. yzyl sonu) ve Beyehir Erefolu Camii (1299-1300) gibi eserlerin cephe ve takap sslemelerinde bu zellii izleriz. Bu yaplarda sanki Mool aknlaryla Anadoluda yeniden canlanan Dou etkileri, ran Seluklularnn cokun ve tantl al iiliinin taa uyarlanmasyla ekillenmitir. Seluklu takaplarnn bezemeleri sistem beraberliine ramen her rnekde birbirinden farkldr. Kervansaraylarn avlu ve ahr takaplarnn ssleme programlar birbirinden farkldr. Seluklu cami ve medreselerinde yap dna siluet kazandran ve baz medreselerde ift olarak yaplan minareler, kbik ve kare planl ta kaide zerinde silindirik tula veya ta gvdeyle ykselir. Antalya Yivli Minare (XIII. yzyl sonu) tuladan, Amasya Burmal Minare (1242-43) tatan yaplm, camilere adn veren antsal karakterli eserlerdir. Konya Karatay Medresesi, Erzurum ve Sivas ifte Minareli Medrese, Akehir Ta Medrese, Konya Sahipata Camii gibi eserlerin minareleri geometrik dzenlemelerle sralanm tulalar, firuze, patlcan moru renkli srl tulalar ve ini mozaik bezemelerle dikkati ekerler. Bu tarz zengin ssl srl tulal minarelerin ncs Anadolu olur ve XIII. yzyln sonlarnda randa, lhanl a mimarisinde yaygnlarlar.

1213

Seluklu mimarisinde d cepheleri ve takaplar ssleyen zengin ta iilii yap ilerinde mihrap, minber, eyvan, kubbe geileri, konsol, kemer, stun ve stun balklarnda farkl ve zgn ilemelerle dikkati eker. Stun ve stun balklarnda Seluklu tarz stalagtitli veya bitkisel bezemeli rneklerin yan sra, ok sayda Bizans ve Antik Dnem devirme malzemenin kullanldn izleriz. Divrii Ulu (1228), Nide Alaeddin (1223), Dunaysr Ulu (1204), Kayseri Huand Hatun (1238-39) vb. camilerinin ta oymal mihrap iilii takaplarla yarr. Cami ve medreselerin iinde, duvarlarda, kemerlerde, kubbelerde, kubbe geilerinde, eyvanlarda, mihraplarda grlen firuze, patlcan moru ve lacivert renkli srl tulalarla, salanan geometrik dzenlemeler, ini mozaik sslemeler ann en zengin rnekleridir. Srl tulalarda grdmz renklerle, bitkisel, geometrik veya yaz harfleri eklinde kesilmi kk ini paracklarnn meydana getirdii ini mozaik alanlar, ilk kez Anadolu Seluklularnda geliir. Seluklu ini mozaik mihraplar, slam sanatnda daha sonra yaygnlaan ini mihraplara rnek olur. Konya Alaeddin ve Sahip Ata, Ankara Arslanhane, Kayseri Klk Camilerinin, Sivas Gk Medrese Mescidi ve ay Ta Medrese vb. mihraplar byk ustalk gerektiren ini mozaik iilikleriyle nldr. Camiler Seluklu cami mimarisinde farkl etki alanlarnn izini tayan be ana plan tipi izlemekteyiz. Bu be tipe tam olarak girmeyen fakat onlardan esinlenen ara tipler de mevcuttur. Transept tipi (apraz sahnl) olarak adlandrlan camiler Diyarbakr (ilk yapl VII. yzyl, XIIXIII. yzyllarda son eklini ald), Silvan (1152-1157), Dunaysr (1204-5), Mardin (XII. yzyl) Ulu Camileri gibi Gneydou Anadoluda hakimdir. Bu tipin ncs Emevi Dneminin nl am Ulu Camiidir (meyye Camii 706-714). Bu camilerde enine uzanan harim, mihrap aksnda maksura kubbesi ile talanan ve transept olarak adlandrlan, daha yksek sivri atl dik bir sahnla kesilir. am Ulu Camiinde olduu gibi, ou rnekte avlu stunlu bir revak srasyla evrilir. Baz rneklerde avlu yoktur veya bugne kalmamtr. Kufe tipi olarak adlandrlan camiler daha ok orta Anadoluda yaygndr. Enine planl harimde eit ara lklarla sralanan stun veya destekler dz aty tar. Mihrap aks zel olarak vurgulanmaz. Arap Yarmadasnda, VII. yzylda Kufa ehrinde ilk rnei grlen bu cami tipi adn oradan alr. Bu tipin avlulu ve avlusuz rneklerine rastlarz. Sivas Ulu Camii (1197-98), Konya Alaeddin Camiinin ilk yaplan dou blm (1155) bu tipe rnektir. Sivrihisar (1274) ve Afyon Ulu Camileri (1273) dz ahap kirili tavanlar ve ahap stunlar ile Anadoluya zg ilgin Kufe tipi rneklerdir. XIII. yzyl Anadolusunun daha yaygn cami rnekleri Bazilikal tip olarak adlandrlan gruba girer. Kble ynne gre uzunlamasna ynlenen, stun veya desteklerle 3-5 sahna ayrlan bu yaplarda orta sahn daha geni ve yksektir. Avlular yoktur. ou kez kble aksnda veya orta sahnda says deien kubbeleri vardr. Orta sahnn merkezindeki kubbe veya tonoz aydnlk feneri olarak isimlendirilen bir aklkla aydnlanr. Bu plan tipi Anadoluda bol olarak grlen Ermeni, Grc ve Bizans Dnemi bazilikalarndan ilham alm ve slam dnyasnda ilk kez Seluklularda gelimitir. Divrii Ulu Camii (1228), Nide Alaeddin Camii (1223) bazilikal planl rneklerdir. Ankara Arslanhane (1289-90), Beyehir Erefolu (1299-1300) Camileri Orta Asya adr geleneine ve XI-XII. yzyl Trkistan ahap camileri geleneine uzanan ahap tavanl, konsollu ve kirili rneklerdir. Arslanhane

1214

Camiinde devirme Bizans Dnemi stunlar kullanlrken, Afyonda ahap stun ve balklar kullanlmtr. Bu eserler Seluklularn zgn Dou-Bat sentezi uygulamasn yanstr. randa Byk Seluklularn ana cami tipi olan, revakl byk avlunun etrafnda drt eyvann yer ald camiler Anadoluda terk edilir. Bu tipin ilgin bir uzantsn tek eyvanla Malatya Ulu Camiinde (1247-1273) buluruz. Bu ilgin yap dekoratif ekilde kullanlan tula malzemesiyle de ran geleneini srdrr. Yapnn byk ustalkla yaplm ini mozaik ve srl tula iilii ran etkili planda Anadolu ayrntsn verir. Kare planl gvde zerinde tek kubbeli cami ve mescitler, Anadolunun her yresinde yzyllar boyu, baz detay farkllklar ile karmza kar. Son cemaat revak, nlerinde veya yanlarnda hol gibi blmleri olan rnekler olduu gibi, sadece duvarlarn tad kubbeden ibaret olanlar da vardr. Bu yaplarn kkeni konusunda eitli grler ortaya atlmtr. lhamlarn byk olaslkla ran blgesi Byk Seluklu trbelerinden almlardr. Genelinde moloz ta veya tuladan yaplm olan bu kk cami veya mescitler dta ssl ta takaplar, ta veya tula minareleri, ite srl ve srsz tula dizilerinin bezedii kubbeleri ile zenle yaplm yaplardr. Konya Hac Ferruh (1215) ve Hoca Hasan (XIII. yzyl sonu) Mescitleri, Akehir Ferruh ah (1224) ve Ta Medrese (1250) Mescitleri bu gruptan rneklerdir. Medreseler Vakflar tarafndan ynetilen ve btn Seluklu kentlerinde antsal yaplar olarak ykselen Seluklu medreseleri, eitime verilen nemi gstermektedir. Burada renciler parasz olarak slami bilgiler, tp, astronomi, matematik, felsefe konularnda eitilirdi. lk medreseler, Byk Seluklu Veziri Nizam-l mlk tarafndan rann eitli kentlerinde, Badat ve Basrada kuruldu. Mool aknlarnda yaklp yklan Seluklu medreselerinin Orta Asya ve randaki ev planlarndan ilham ald kabul edilir. Bu yaplarda ak bir revakl avlu etrafnda, biri giri olmak zere drt eyvan bulunmaktayd. Anadoluda erken rneklerde st kubbeyle rtl kapal avlu etrafnda tek veya eyvann uygulandn grrz. Bu plan tipinin paralellerine Suriye Eyyubi ve Zengi mimarisinde rastlarz. Artan ihtiya nedeniyle giderek, randa olduu gibi ak avlulu medreselerin yapm oald. Kapal avlulu medreselere rnek olarak Afyon Boyalky (1210, bugn ykk), Isparta Atabey Ertoku (1224), Niksar Yabasan (XII. yzyl), ay Ta Medrese (1278-79), Konya nce Minareli (1260-70) ve Karatay (1251) medreselerini verebiliriz. Tek eyvanl olan Konya nce Minareli ve Karatay Medreselerinde, avluyu rten byk tula kubbe, ilkinde nefis bir ini mozaikle, ikincisinde srl ve srsz tulalarn meydana getirdii dekoratif dzenlemelerle bezenmitir. Karatay Medresesinin cephesinde kullanlan iki renkli mermer iilii ve bezeme kompozisyonu bize an Suriye mimarisinin etkisini gsterir. Kitabesinden rendiimize gre, yapnn mimar amdan geldii iin, szn ettiimiz ran-Suriye-Anadolu sentezi bizi artmaz. Kapal ve ak avlulu medreselerde, ana eyvann iki yannda veya giri eyvannn yannda yer alan kubbeli mekanlarn fonksiyonlar eitli yaplarda farkldr: Bunlar mescit, trbe, dershane, mderris odas gibi kullanmlar iin yaplmtr. Ak avlulu medreseler daha yaygndr. Avlunun iki, ya da drt kenarnda revaklar yer alr. ki eyvanl rneklerde, eyvanlardan birisi giri, dieri ana eyvandr. Drt eyvanl medreselerde ise, giri ve ana eyvann yan sra, iki yan kanat zerinde birer adet de yan eyvan bulunmaktadr. rneklerine

1215

daha seyrek rastlanan eyvanl medreselerde, ana eyvan dndaki dier iki eyvann medrese bnyesi iindeki konumlar, rnekler arasnda farkllklar gsterebilmektedir. ki eyvanllara rnek olmak zere Diyarbakr Zinciriye (XII. yzyl sonu), Kayseri Huand Hatun (1237-38), Antalya Karatay (1254), Konya Sral (1242-43) ve Tokat Gk (1275) Medreseleri sayabiliriz. Kayseri Seraceddin Medresesi (1238-39), Kayseri Avgunlu Medrese (XIII. yzyln ilk yars) ve Ermenek Tol Medrese (1339) ise eyvanl rneklerdir. Drt eyvanl medreseler daha antsal yaplardr. Erzurum ifte Minareli (XIII. yzyl sonu), Kayseri Sahibiye (1267-68), Sivas Gk (1271) ve Sivas Buruciye (1271-72) medreseleri takaplarnda ve cephelerinde zengin ta sslemeleri, firuze ve patlcan moru renkli srla tula ve ini mozaikleri, zenginletirilmi ssl tula minareleri ile ehrin nemli bir odak merkezi olurlar. Erzurum ifte Minareli Medrese, Sivas Gk Medrese ve Erzurum Yakutiye (1310) Medresesinin cephesinde hayat aac zerinde nar meyvalar, ku, ift bal kartal; Erzurum ifte Minareli Medresede aacn altnda ejder ifti, Yakutiyede arslan ifti, Sivas Keykavus Darifasnda ise (1217), eyvann kemer alnlnda insan ba eklinde ay ve gne kabartmalar grlr. Bu figrler medreseleri ve ifahaneyi sanki evrenin kaps, dnyann, kentin merkezi gibi belirler. Bu inanlar daha nce konu ettiimiz aman-tarikat etkisini akla getirir. Erzurum ve Sivas ifte Minareli Medreselerinde iki katl olan talebe hcreleri ve girite takapy kuatan minare ifti de bu yaplarn nemini vurgular. Kayseri ifte Medrese (1205-6, Sultan I. Gyaseddin Keyhusrev ve kz kardei Mahperi hatun) gibi medrese, trbe ve ifahane olarak tasarlanm ift yaplar da Anadoluya zg bir yenilik olarak dikkati eker. Sivas Keykavus Darifas da medrese, ifahane ve trbe kompleksine sahip yaplara rnektir. Trbeler Orta a slam sanatnda en bol ve eitli trbe rneklerini Anadolu Seluk sanatnda buluruz. Younluk daha ok Dou ve Gneydou Anadoludadr. randa tulann dekoratif ilenii ile yaplan ve genelinde antsal karakterli olan trbeler Anadoluda biraz daha mtevaz ta yaplardr. Altta, ounlukla kare planl mezar kat (kripta), stte eitli plan kesitleri gsteren gvdeye sahip, iten kubbeli, dtan konik veya piramidal klah atl, ift katl yaplardr. Uzaktan bakldnda adr anmsatrlar. Seluklu trbelerinin Trklerin Orta Asya mezar adr geleneinden etkilendii kabul edilir. eitli Trk boylarnda, l nce ziyaret edilip at yaklan mezar adrnda tutulur, sonra da bilinmeyen, tercihan tepelik bir yere gmlrd. Trbelerde st gvdenin adr, mezar hcresinin de ziyaret edilmeyen gm yerini artrd kabul edilir. Van blgesindeki baz trbelerde mezar hcresinde mumya kalntlarna ratlanm, Seluklularn bu gelenei Orta Asyadan Anadoluya getirdikleri ve ksmen srdrdkleri gr ileri srlmtr. Genelinde sembolik basit bir ta lahdin bulunduu, lnn ruhuna dua edilebilen kk mescit gibi tasarlanan ve basit ta mihraba sahip olan gvde ksmna baz rneklerde merdivenle klr. Merdivensiz rnekler de vardr. Bu durum bize, lnn ziyaret edilmedii eski Trk gelenei ile, slamiyette lnn ruhuna yaplan dua ve mescit geleneinin, yerine gre farkl etkileimini dndrr. Trbelerin iinde ssleme dikkati ekmez. D cephede, klah at altnda, mukarnas dizisi ve geometrik desenli bir a eklinde bordr, mescit takapsn kuatan, okgen gvdeli rneklerde her yzde ereve gibi tekrarlanan, geometrik, bazen de bitkisel bezemeyle karan ta kabartmalar, baz

1216

trbelerde izi amanizm inanlarna kadar uzatlan sembolik hayat aac, kartal, ku, arslan ve maske tasvirleri grlr. Seluklu trbeleri gvde planlarna gre gruplandrlr. Silindirik, okgen, kare gvdeli ve tek eyvan eklinde rnekler vardr. Silindirik gvdeli trbelerin daha ok XIII. yzyl sonlarnda ve Dou Anadoluda Ahlatta, Van yresinde youn olduunu grrz. Ahlatta Ulu Kmbeti (1273), XIII. yzyl sonlarndan Esen Tekin, Boatay Aka ve kars irin Hatunun ve Hasan Padiahn (1275) trbelerini rnek olarak sayabiliriz. Sekizgen gvdeli trbelere btn Anadoluda rastlarz. Tokat Ebul Kasm, Krehir Melik Gazi, Amasya Halifet Gazi, Divrii Sitte Melik ve Kamereddin, Erzurum Emir Saltuk Trbeleri XIII. yzyln eitli sekizgen gvdeli trbelerine rneklemelerdir. okgen gvdeli trbeler, Anadolunun her blgesinde karmza kar. Konyada Alaeddin Camiine bitiik Sultan II. Klarslan Trbesi en erken rneklerdendir (1192). Kayseri Dner Kmbet (1276) cephelerini bezeyen hayat aac, ift bal kartal ve arslan kabartmalaryla Orta Asya aman geleneklerini yanstmaktadr. Bura da lnn ruhunun hayat aac vastas ile ku eklinde br dnyaya -gk kubbeye- kainata geii sembolize edilmektedir. Ayn mezar sembolizmi, daha ge tarihli (1312) Nide Hdavent Hatun Trbesinin cephelerindeki kabartmalara da yansr. Nefis ta iiine sahip, Sivas, Tokat, Akehir, Krehir mzelerinde bulunan mezar talarnda hayat aac, gk kubbeyi simgeleyen rozetler, ift ku, ift bal kartal, ift arslan kabartmalar grlr. Bu figrler l klt ile ilgili Orta Asya inanlarnn slami tarikatlara yansmas ile aklanabilir. Niksar Melikgazi ve Hac krk trbelerinde olduu gibi, gvdesi kare planl trbeler enderdir. Melikgazi Trbesi nak gibi ilenen tula malzemesi ile Byk Seluklu kmbetlerine benzeyen istisnai bir rnektir. Byk Seluklu cami ve medrese yaplarnn eyvan blmlerinden esinlenen, sivri kemerli tonozlu, tek bir eyvan eklindeki trbeler de sraddr. Afyon yaknnda Boyalky (XIII. yzyl sonu), Akehir Emir Yavta (1256), Konya Gmehane (XIII. yzyl sonu) trbeleri buna rnektir. Emir Yavta Trbesi tula iilii ile de ran Seluklu malzeme geleneini srdrr. Bu trbelerde alttaki mezar hcresi de beik tonozludur. Devaml yenilikler deneyen Anadolu Seluklu mimarisinde Tercan Mama Hatun Trbesi (XIII. yzyl ba) srad bir rnek olarak bizi artr. Gvdesi sekiz silindirik dilim oluturan trbenin etraf daire eklinde, i yzndeki on bir ni de lahitlerin yer ald bir duvarla evrilmitir. Bu zgn plan tipi Ermeni ve Grc merkezi kubbeli kiliselerini anmsatr. Kervansaraylar (Hanlar) Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu rneklerinden esinlenen Anadolu Seluklu kervansaraylar, yz aan rnekle en youn ve eitli yap grubunu oluturur. Antik devirlerden ve Bizanstan kalan kervanyollarn onaran ve yeni yollarla kentleri biribirine balayan Seluklular, kervanlarn bir gnde ulaabilecei mesafe dnlerek 40 km. civarnda aralklarla kervasaraylar ina ettiler. Burada kervanlar, tccarlar, gebeler, derviler, askerler barnabilmekteydi. Kervansaraylar ticaretin artmasna, kervanlarn emniyetle seyretmesine yarad gibi, savalarda askeri karargh gibi de hizmet etmekteydi. Yolcularn rahat iin hanlarda doktor, baytar, nalbant, araba tamircileri ve hizmetkarlar bulunmaktayd. gne kadar bedava yiyecek iecek verilirdi.

1217

Kervansaraylar tatan yaplm, emniyeti salamak iin cephede eyvan gibi tek takaps olan antsal yaplardr. Planlar genelinde iki ana mekandan oluur. Takapyla girilen etraf revakl avlu, zel misafirler iin kapal odalar, hayvanlarn ve yolcularn dinlenmesi iin eyvan gibi ak mekanlarla kuatlmtr. Baz rneklerde, Konya-Aksaray yolunda Sultanhan (Alaeddin Keykubad 1229), Kayseri-Sivas yolunda Tuzhisar (Alaeddin Keykubad 1236-37), Kayseri-Malatya yolunda Karatay (Gyaseddin Keyhusrev (1240-41) kervansaraylarnda olduu gibi, avlunun ortasnda, sivri kemerlerle birbirine balanan ve drt masif destekle tanan, kare planl kk bir kk mescit vardr. Son yllardaki aratrmalar Karatay Hannda, ncir Hannda olduu gibi avlu etrafndaki bir mekann hamam olarak kullanldn ve tuvalet, akarsu sistemlerinin olduunu gstermitir. Avlunun arkasnda, bazilika gibi uzunlamasna planl, yine antsal bir ta kapyla girilen, -be sahnl kapal mekan yer alr. Masif ayaklarla tanan st rtde tonozlar sralanr. Ortada aydnl temin eden aklkl kubbe mukarnaslarla kuatlr. Kapal blm, zellikle souklardan korunmak iin, hayvanlar ve insanlarn birlikte barnmas iin planlanmtr. Mekann ortas yolcular iin set eklinde yksek tutulmu, etraf hayvanlarn yemlenmesi iin yalakla kuatlmtr. Emniyet nedeniyle aydnlanma, kubbe akl dnda, mazgal gibi dar tepe pencerelerinden salanr. Kervansaraylarda szn ettiimiz ak avlulu ve kapal mekanl rnekler dnda, AfyonKtahya yolunda Eret Handa (XIII. yzyl sonu), Doubeyazd-Batum yolunda Idr Handa olduu gibi, (XIII. yzyl sonu) sadece kapal mekanl plan da uygulanmtr. Srad olan bu rneklerde avlu yoktur. Yine daha az rastlanan, sadece avludan oluan kervansaraylar da vardr. Antalya-Isparta yolunda Evdir Hann (I. zzeddin Keykavus 1211-19) revakla kuatlm avlusunda biri giri olmak zere drt eyvan vardr. Antalya-Burdur yolunda Krkgz Handa ise dar hol gibi giriten sonra byk avlu, kapal odalar ve revaklar grlr (II. Gyaseddin Keyhusrev 1237-46). Antalya-Alanya yolundaki arapsa Han (1237-46) kk ve dar tutulan kapal mekanyla daha ok bir depoyu hatrlatr. Antalya-Alanya yolundaki Alara Han (Alaeddin Keykubad 1231-32) sadece kapal mekanl hanlar arasnda farkl plan zellii gsterir. Merkezde byk kapal uzun blm drt zel yolcu odas ve eyvana sahiptir. Bunlarn etrafnda hayvanlarn barnmas iin U eklinde kapal mekan yer alr. Kervansaraylarda sslemenin sadece takaplarda yer ald grlr. Eyvan gibi, heybetli, mukarnas kavsaral takaplar, zengin geometrik ve bitkisel ssl kabartma bordrlerle kuatlmtr. Cami ve medrese kaplar kadar etkileyicidirler. Kayseri Karatay Handa Trk-in hayvan takviminden etkilendii kabul edilen eitli takvim hayvan kabartmalar, Aksaray Sultan Han mescidinde kemerleri ssleyen karlkl ejderler, yap dnda arslan ba eklinde su oluklar Seluklu figr dnyasnn kervansaraylara yansyan rnekleridir. Eridir-Denizli yolunda ardak Hann takapsnda arslan kabartmalar (1230), Antalya-Burdur yolunda ncir Hann kapsnda srtnda gne tayan ift arslanlar ise Sultan II Gyaseddin Keyhusrevin armas olarak burada yer almtr (1239). Sultann sikkelerinde de ok benzer ekilde gne-arslan amblemi grlr. Bugn ou bakmsz ve terk edilmi olan Seluklu kervansaraylarn daha gzel gnlerin beklemesini diler, acemi mteahhitler tarafndan kazs yaplmadan ve plan sorunlar zlmeden yaplan restorasyonlarn son bulacan mid ederiz. Saraylar ve Saray inileri

1218

Bugn harap durumda olan Seluklu saraylar konusundaki bilgiler son yllarda artan kazlar, rastlant buluntular ve yaynlarla artmtr. Seluk sultanlar kk bir medrese plann anmsatan ana saray nitesi etrafnda eitli irili ufakl yap gruplarndan oluan yazlk ve klk saraylar, av ve elence kkleri yaptrmtr. Seluklu Dneminin nl tarihisi bni Bibinin anlatmlarndan renkli saray yaants ve elenceleri konusunda bilgi sahibi oluyoruz. Kazlar ve yaynlarla en etrafl tantm, Sultan Alaeddin Keykubadn Beyehir gl kysnda bulunan yazlk saray Kubadabad konusunda olmutur (1236). Diyarbakr Artuklu Saray (Melik Salih Mahmut, 1200-1220) ve Sultan Alaeddin Keykubadn Kayseri Keykubadiye, Alanya kale Saraylarnda yaplan kazlar, Seluklu saraylarnn zengin figrl inileri, allar, freskleri ve hatta Diyarbakrda mozaikleri konusunda bizi aydnlatmtr. Mzelere rastlant buluntularla ulaan, Alaeddin Keykubad Dnemine ait olduu kabul edilen isimsiz Antalya saray, Antalya Aspendos ve Akehir saraylarnn figrl ini buluntular ayn teknik, desen ve kompozisyon zellikleriyle, muhtemelen gezici ustalar tarafndan oluturulan, Anadolu saraylarna zg saray bezeme programnn varln ortaya koyar. lk yapl Sultan II. Klarslan Dneminden olan (1156-1192) ve sultan Alaeddin Keykubad tarafndan geniletilip onarlan Konya Alaeddin Kk ise, figrl ini bezemesinde yedi renkli minai tekniini kullanarak Byk Seluklu seramiklerinin mimariye yansm rneklerini verirler. Saray tamamen harap olduundan plan konusunda bilgi sahibi deiliz. Bugn Konya Karatay Medresesi Mzesinde sergilenen Kubadabad ve Alaeddin saray inileri Seluklu saraylarnn bezemesi konusunda bizi aydnlatr. Duvarlar 1.80 m. ykseklie kadar saray yaantsn ve sembolik koruyucu yaratklar yanstan sralt ve lster tekniinde ilenmi yldz formlu inilerle bezenmitir. 22-23 cm. apndaki yldzlar firuze renkli ve bitkisel desenli ha biimli inilerle biribirine balanmtr. Bir d dnyas gibi gzler nne serilen figrl iniler sultan, saray ileri gelenlerini, hizmetkarlar, av elencelerini, tlsml ve byl inanlar bize aktarr. Sarayllar mor, firuze veya sar yaldzl (lster) renkli kaftanlar ile bada kurmu otururken grlrler. Uzun salar, Seluklu tipi hotozlu balklar, hale ile evrili dolgun yanakl, iri gzl yzleri an modasn yanstr. Ellerinde cenneti simgeleyen nar meyvas, haha dal veya iek, bazen de kadeh grlr. Ayakta canlandrlan hizmetkarlar meyvalar, av hayvan, iki srahisi tarken canlandrlmtr. Sfenks, siren, grifon, ejder, ift bal kartal gibi doa st gcne inanlan, koruyucu veya uur getirici yaratklar tlsml bir masal atmosferi yaratr. Seluklularn inanna gre kartal, sultan koruyan, ona kudret, kuvvet, aydnlk ihsan eden bir sembold. Bu nedenle sk sk kalelerde de ta kabartma olarak yer alrlar. Baz inilerde gvdelerine ilenmi es sultani yazs sultann armas olarak btn kuvvet ve ihtiamlar ile canlandrldklarn kantlar. Sonsuz hayat ve cennet sembol olan tavus kuu, hayat aac ve nar meyvalar birlikte canlandrlarak bizi ebedi aleme gtrr. Saraylarda byl bir masal atmosferi yaratan simgesel resimlerin yan sra, erken slam a soylularnn geleneksel elencesi ve sporu olan av ile ilgili zengin bir anlatmla karlarz. Kaan eitli av hayvanlar, kvrk hareketleriyle sanki sultann av bahesinde cokuyla resmi geit yaparlar. Kular, arslan, ay, yaban eei, deve, at, kei, olak, antilop, tavan, kurt, tilki, av kpei birbirini izler.

1219

Seluklu saray inilerinin gezici ustalarla yresel atlyelerde yapldklar sanlmaktadr. Kubadabad kazlar srasnda bulunan imalat art paralar, baz ini frn malzemesi bu dnceyi dorular. El Sanatlar Seramik Seluklu dini mimarisinde ve saraylarda zengin ini uygulamasna karn, kullanm seramiinin kstl olmas ilgintir. ada Yakn Dou ve Msr blgesi slam sanatnda, zellikle randa Byk Seluklu seramiklerinin zenginlii ile kyaslannca durum daha da artcdr. eitli mzelere dalm tesadfi buluntularn yan sra Keban ve Atatrk Baraj kurtarma kazlar ile Kubadabad ve Alanya kale gibi saray kazlarnda ele geen buluntular bu konudaki bilgilerimizi zenginletirmitir. Srsz seramikleri kp, testi, kase, vazo, kandil, matara, anak, mlekle ok yaygndr. En bol rnekler Samsat kurtarma kazlarnda bulunmutur. eitli renk ve kalitede hamurun kullanld bu seramikler henz sistematik ekilde deerlendirilmemitir. Sgraffito teknii adn alan, ince ulu bir aletle seramik hamuru zerine srlen beyaz astar izerek desenlendirilen ve sonra renksiz, sar, yeil, mavi, kahverengi veya kark renkli srla desenledirilen seramikler, Anadolunun her yresinde farkl kalitede ve renkte hamurla grlr. Bu tipte, ok eitli kullanm iin olduka kaba ekilde ilenmi rnekler vardr. Btn Orta a dnyasnda var olan bu seramiklerin Anadoluda da yaygn ekille retildikleri anlalmaktadr. Sgraffito seramikler geometrik ve soyut bitkisel desenler veya bada kuran sarayl, ku, balk, hayvan figrleriyle bezenmitir. Sralt teknii olarak tanmlanan effaf firuze sr altna siyahla veya renksiz sr altna firuze, koyu mavi, siyah ve fes krmzs geometrik veya bitkisel ekiller, neshi ve kufi yazlar, bazen de saray inilerinde olduu gibi soyut insan ve hayvan motifleriyle bezenen seramikler de yaygndr. Bunlarn kalite ve desenleri an Suriye Rakka blgesi rnekleriyle benzerlik gsterir. Buluntularn okluu, Rakkadan gelen ustalarla Anadoluda da retildiklerini gsterir. Desenlerin effaf sr altna kaln astar boyas sliple ilendii rnekler Seluklularda azdr. Lster (yaldzl) tekniinde seramikler saray inilerinde olduu gibi, renksiz veya mor sr stne kahverengi, sar tonlaryla ilenmitir. Sr stnde yaldzl etkisi veren bu bezeme, metal oksitlerinin frnlanmasyla salanr. Kullanlan motifler sralt rneklerle paralellik gsterir. Arkeologlarmzn yllardr mze depolarnda unuttuu Seluklu a kaz buluntularnn deerlendirilmesiyle, bu konudaki bilgilerimizin zenginleeceini umuyoruz. Ahap Anadolu Seluklu ahap iilii minber, rahle, korkuluk, sanduka, pencere ve kap kanatlar ile stun balklarnda byk ustalkla uygulanmtr. Cami ve medrese gibi yaplarda bulduumuz bu eserlerin bazlar da Ankara Etnorafya, stanbul Trk ve slam Eserleri gibi mzelere nakledilmitir. Aksaray Ulu, Konya Alaeddin, Kayseri Huand Hatun, Divrii Ulu, Ankara Arslanhane, Sivrihisar Ulu, Beyehir Erefolu gibi eitli camilerin minberlerinin kap, gvde (merdiven, korkuluk, yan aynalklar ve sprgelik) ve erefe (sahanlk, kubbe, klah, alem) blmleri farkl bitkisel, geometrik ekiller, yazlar ve hatta deiik teknikler oluturarak byk sabr ve ustalkla ilenmitir.

1220

Minberlerin yan aynalklarnda bir atma teknii olan kndekari teknii kullanlmtr. Bu iilikte sekizgen, baklava ve yldz biiminde bitkisel kabartmal ahap paralarn biribirine balayan kenarlar oluklu ahap kiriler i ie geerek biribirine balanr. Paralar ve kirileri biribirine tutturmak iin ivi veya tutkal kullanlmaz. Salaml salamak iin arkada ahap bir iskelet bulunur. Yaplmas zor olan bu iilik yerine paralarn biribirine yaptrld, ivilendii veya blok eklinde kabartma olarak ilenen ve kndekari grnm veren rnekler de vardr. Taklit rneklerde ahap paralarnn kuruyup ufalmasyla arada atlaklar, yarklar grlr. Konya Alaeddin, Aksaray Ulu, Malatya Ulu Camilerinin ve Ankara Etnorafya Mzesindeki Siirt Ulu Camiinin minberleri hakiki kndekarinin baarl rnekleridir. Kayseri Ulu ve Huand Hatun camilerinin minberleri ise taklitlerdendir. Daha hafif ve ince olmalar gerektiinden pencere ve kap kanatlarnda tek parada kabartma ile ayn grnty salayan iilik uygulanmtr. Seluklu kap, pencere kanad, rahle, krs ve sandukalarnda, minberlerin yan yzleri dndaki alanlarda dz veya yuvarlak sathl derin oyma, ift kat izlenimi veren oymalar, dantel gibi delikli ajur eklinde oymalar, eri kesim teknii adn alan, kk Avrasya el sanatlarna kadar uzatlan rnekler ahap ustalarnn becerisini sergiler. Dekoratif yazlarla ilenen kabartma minber kitabelerinden bazen caminin yapl tarihi ya da ahap ustas renilmektedir. Divrii Ulu Camii minberinde ad geen Ahmad b. brahim al Tiflisi ahap ustasnn addr. Ahap camiler olarak gruplandran Afyon ve Beyehir Erefolu gibi camilerin kirilerinde, konsollarnda rastladmz krmz, mavi, sar, beyaz renkli, Seluklu slubunda bitkisel ve geometrik bezemeler, Konya Mevlana Mzesinde bulunan ve 1278 tarihli rahle zerinde ift bal kartal desenli lake boyamalar, Seluklularn ahab deerledirmesindeki eitlilii gsterir. Hal Sanat Kk, Asya Hunlarnn M.. 3-2. yzyllarda Altaylarda Pazirik kurgan buluntularna uzatlan hal sanat, byk aradan sonra en erken rneklerle Anadolu Seluklularnda karmza kar. Beyehir Erefolu, sekizi Konya Alaeddin, biri Divrii Ulu Camiinde, yedisi eski Kahirede Fustatta (fragman halinde) bulunan Seluklu hallar, stanbul Trk ve slam Eserleri, Konya Mevlana, svete Stokholm Milli ve Gthenburg Rhs Mzelerinde, Londra Edmund de Unger ve Kopenhag David koleksiyonlarnda sergilenmektedir. Atina Benaki Mzesinde de ufak paralar halinde Fustat kazlarnda bulunmu Seluk hallar vardr. Bunlarn Msrda bulunmas Anadolu halclnn devrinde ne kadar moda olduunu ve baka lkelere ihra edildiini gsterir. ok anm ve bazlar para halinde olan bu hallarn Konya, Kayseri, Aksaray ve Sivas yrelerinde dokunduu tahmin edilmektedir. Alaeddin Camiinde bulunanlarn, yapnn Alaeddin Keykubad Dnemindeki onarm ve ilaveleri srasnda, Erefolu Camii rneklerinin de caminin yapm srasnda buraya konulduu sanlmaktadr. Seluk hallar Grdes veya Trk dm adn alan ift dmldr. Atklar genelinde krmz, zgleri beyaz sert yn ipliktendir. Bunlarn 5-6 m. uzunlukta, 15 m2ye varan byk taban hallar olduklar anlalmaktadr. Kk boyal olan hallarda ak ve koyu krmz, kahverengi, lacivert, sar, krem, az olarak da yeil renkler kullanlmtr. Zeminde koyu mavi veya krmz renk tercih edilmitir. Kufi yazdan gelien ve stilize bir dzenlemeye sahip kaln kenar bordr iinde, birbirini tekrarlayan dzende bitkisel kkenli geometrik ekiller bulunmaktadr.

1221

dolguda bitkisel motifler yldz, okgen veya rozet eklinde stilize edilmitir. Kufi yazlarda ise ok ba gibi sivri ular, kanca gibi kvrntlar kullanlmtr. XIII. yzylda Marco Polo ve XIV. yzylda bn Batuta Anadoluyu gezmi ve eserlerinde Anadolu hallarn methetmi, eitli lkelere ihra edildiklerini belirtmilerdir. Seluk hallar konusundaki yetersiz bigilerimizin yeni aratrmalar ve buluntularla gelecekte artacan ummaktayz. Kuma Sanat Bugne kalan Seluklu kumalar konusunda bilgilerimiz ok yetersizdir. Byk Seluklularn Rey ve Save ehirlerinde retilen yedi renkli minai tekniinde yaplm tabaklarnda canlandrlan sarayllarn Seluklu slubunda bitkisel, geometrik ve figr desenleriyle bezenmi zengin desenli kaftanlar kuma iilikleri konusunda fikir verir. Londra Victoria and Albert Mzesinde bulunan, XI. yzyla tarihlenen ipekten ran Seluklu kumanda, rozet iinde yer alan hayat aac motifi iki ejder kuyruklu kanatl arslan ve kularla kuatlmtr. Rozetin bordrnde kartal ve grifon figrleri grlr. Anadolu Seluklularnn da figr desenli ipek kuma geleneini srdrdkleri anlalmaktadr. Fransada Lyon kentinde Tekstil mzesinde bulunan, kufi yazl kitabesinde Sultan Alaeddin Keykubadn ad geen krmz renkli brokar kumata, altnl simle dokunmu srt srta palmet kuyruklu iki arslan yer alr. Berlin Kunstgewerbe Mzesinde bulunan bir baka krmz brokar kumata, kalkan biimli madalyon iinde altnl simle ift bal kartal, fonda rumilerle kaynaan ejder balar grlr. Lyon kumayla kalite ve slup benzerlii, bu kuman da XIII. yzylda Konyada dokunduunu akla getirmektedir. Seluklu Devrinin tarihisi bni Bibi, anlatmlarnda sarayllarn zengin kaftanlarndan ve sultanlarn eitli trenlerde verdikleri armaan kaftanlardan sz eder. 1271-72 ylnda in yolculuundan dnen ve Anadoludan geen Marco Polo, seyahatnamesinde burada bol miktarda iyi kalite ipek dokunduunu belirtir. Seluklu saraylarn ssleyen inilerde canlandrlan saray soylularnn ve hizmetkarlarnn kaftanlar da bize kuma desenleri hakknda fikir verir. En bol rneklerini bugn Konya Karatay Medresesi Mzesinde sergilenen Kubadabad Saray inilerinde bulduumuz kaftanlarda iri rozetler, damla eklinde benekler, iri iekler, yollar grlr. Cam Sanat Kubadabad kazs buluntular ve Konya eserleri, Seluklularn yaplarnda al ebekeler iinde kaln renkli camlar kullandklarn gstermitir. Ortas gz gibi ukur, kenarlar kaln olan bu kobalt mavisi, yeil ve sar renkli camlar arkasn gstermez. Yap iine aydnln girmesi iin kullanlmlardr. Samsat, Kubadabat, Alanya kale kazlarnda bulunan irili ufakl renksiz veya sar, yeil, mavi, bordo renkli kadeh, bardak, ie, kase paralar, bilezikler cam kullanmnn yaygn olduunu gstermektedir. En bol buluntular bugn Adyaman Mzesinde sergilenen Aa Frat havzas baraj kurtarma alannda bulunan Samsat hy kazsnda ele gemitir. Saray kazlarnda bulunan emaye ve altn yaldz ssl lks ince cam bardak ve kadeh fragmanlar Orta a Yakn Dou slam sanatnda yaygn olan, alta doru daralan, az huni gibi genileyen kadehlerin yaygn olduunu gsterir. Bunlarn bazlarnda kabara gibi kntlar, bazlarnda ise ince altn yaldzl bordrler iinde mavi, beyaz, fes krmzs renklerle ok zarif emaye boyamalar grlr. Harran kazlarnda da benzer ekilde geni azl bir cam kadeh zerinde emaye

1222

ile ilenmi kaftanl bir figr grlr. Kubadabat Saray inilerinde canlandrlan baz sarayl figrlerinin elinde izlenen kadehler de bu formdadr. XIII. yzylda Suriyede Halep ve am ehirleri emaye ve altn yaldzla ilenmi lks cam iilii ile nldr. Suriyeden gelen kervan yollar zerinde bulunan Samsat, Harran gibi merkezlerde bu tip camlarla karlamak doaldr. Anadoluda bulunan rnekler Suriye imalat olabilecei gibi, oradan gelen ustalarla Anadoluda da yaplm olabilir. Konya Karatay Medresesi Mzesinde sergilenen, Beyehir Kubadabad Saray kazsnda bulunan 30,5 cm. apnda emaye tekniinde ilenmi yass bir taban kitabesinde Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubadn olu II. Gyaseddin Keyhusrevin ad gemektedir. Kitabede ad geen Sultan II. Keyhusrev nedeniyle taban Anadoluda yaplm olabilcei akla gelir. Ancak taba tantan J. Sourdel ve K. Otto-Dorn, kitabenin yazl tarzn ve emaye kalitesini Halep cam rneklerine benzetirler ve taban Suriyeye sipari edilmi ithal bir rnek olduunu kabul ederler. Bilindii gibi, Artuklu ve Seluklu sultanlar iin Suriyeden sipari edilmi madeni eserler de vardr. Kubadbad Saray cam taba Suriyede yaplm olsa bile emaye camlarn sultanlar tarafndan sipari edildiini gsteren nemli bir eserdir. Mzelerimizin depolarnda bulunan saysz arkeolojik malzemenin Orta a tabakalar maalesef yeterince deerlendirilmemitir. Gelecekte bu konudaki almalarn yaplmas ile Seluklu cam iilii iin bilgilerimizin artacan umuyoruz. Minyatr Seluklularn Anadoluya gelmeden belli bir resim stili gelitirdiklerini, el sanatlarnn eitli dallarnda, zellikle fresk, seramik ve inide yer alan figrler gstermektedir. Bu figrlerde benzer slubu srdren saray yaants ve inanlaryla ilgili zengin bir konu program sunulmaktadr. Trkistandan Anadoluya VIII. yzyldan XIII. yzyla kadar uzanan geni bir zaman diliminde el sanatlarnn eitli dallarnda karlalan resim stilinin paralellerini minyatrlerde eksiksiz olarak izleyemiyoruz. Orhon vadisinde hkm sren, Dokuz Ouz Trklerinden Uygurlarn minyatrlerinde, Gazne ve Byk Seluklu figr sanatnda grlen ortak resim programnda, uzun sal, dolgun yanakl, ufak azl, ince burunlu, ekik gzl ve kal bir yz emas, figrlerin renkli kaftanlar giymesi ve saray soylularnn bada kurarak oturmas belirgin zelliklerdir. Bugne kalan Anadolu Seluk minyatrleri ok azdr. El sanatlarndeki resim bolluu mevcut olmas gereken minyatrlerin yok olduuna, Mool aknlarnda yakldna iaret eder. Topkap Saraynda bulunan tarihlendirilmemi, Farsa yazlm, 71 minyatre sahip olan (hazine 841) Varka ve Glah Mesnevisi, Seluklu minyatr sanat iin gerek bir hazinedir. Yedinci yzylda yaam bir Arap airinin hikayesini konu alan eser ilk kez XI. yzylda Gazneli Sultan Mahmuda takdim edilmitir. Topkap Mzesindeki Varka ve Glah yazmas bilinen ilk minyatrl rnektir ve XIII. yzyla tarihlenebilir. Nerede yapldklar tartmal olan minyatrlerin, Kemal zerginin aratrmalar sonucu Azerbaycanda Khoy kentinden gelerek nce Kastamonuya sonra da Konyaya yerleen Abd-al Mumin bin Mohammed tarafndan yapldklar kabul edilmektedir. Ackl bir ak hikayesini konu alan Varka ve Glah Mesnevisinde konularn ou resmedilmitir. Hikayeye gre, Beni eybe kabilesinden dillere destan gzellikteki Glah ile yiit Varka birbirine aktr. Evlenecekleri gn Glah komu kabilenin kendisine ak reisi tarafndan karlr. Bunun sonucu eitli savalar mcadeleler olur, sonunda aklar biribirine kavuur.

1223

Minyatrler metin iinde frizler halinde yerletirilmi, ince bir ereve iine alnmtr. Krmz, mavi ve siyah renkler kullanlmtr. Konular zetli olarak, hareketli ve canl ekilde anlatlm tr. nsan figrleri iki boyutlu ematik ekilde, hayvanlar daha gerekci bir uslupla canlandrlmtr. Figrlerin etrafnda dekoratif ekilde tabiat canlandran soyut gl, aa, iek ve nar dallar, tavuk, horoz, ejder, tavan, tilki, at, kedi tasvirleri grlr. Varka ve Glah minyatrleri Seluk Devri saray hayatn, gebe adr yaantsn, geleneklerini, elencelerini gmlme adetlerini, kyafetlerini, doaya verilen nemi yanstan bir vesika olarak deerlendirilebilir. Burada Trk, Orta Asya, Hint ve in etkili unsurlar Seluklu figr sanat sentezi ile yorulmutur. Anadolu Seluklularna ait Bizans etkisinde kalan minyatrler de yapld grlmektedir. Paris Milli Ktphanesinde bulunan (bibl. Nat. Persan 174) Nasr El Sivasinin tezkeresine ait minyatrler kark sluplaryla dikkati ekerler. Kayseri ve Aksarayda 1272-73 yllarnda yaplan bu minyatrler Seluk Sultan III. Gyaseddin Keyhusreve ithaf edilmitir. Yazar Seistandan gelip Sivasa yerlemitir. 146 sayfalk neshi yazl minyatrl kitap blmdr. Birinci blmde yazar btn slam aleminde seyahat ettiini, astroloji, tlsml bilgiler ve byclkle uratn yazar. kinci blm Kitab Dakaik El Hakaik (hakikatn ayrntlarnn kitab) 1271 de Aksarayda yazlmtr. Burada yazar Nasr El-Dinin ad geer. Munis Al-Havarid adn alan nc blmn yazar Nasr El-Rammal El-Sati ElSivasidir. 1271 ylnda Kayseride yazlm ve ayn kii tarafndan minyatrlenmitir. Figrler primitif stilde yaplm, astrolojik tasvirler, by sahneleri hilkat garibeleri, ok kafal ve kollu melekler, hayali kular vb. canlandrlmtr. Minyatrler deiik ve benzerleri olmayan rnekler olarak dikkati ekerler. Seluklu Devri Konyasnda byk olaslkla bugne kalmayan daha baka minyatrler de yaplmtr. Mevlana Celaleddin Rumi (. 1273) Mesnevisinde, eytann Allah tarafndan yaratln anlatrken baz resimlerden sz eder. Bunlar XIII. yzyl ortalarnda Konyada bulunan minyatrler olmaldr. El Cezeri tarafndan yazlan ve resmedilen Otomata olarak isimlendirilen mekanik ve otomatik aletlerin bilimini, iletmesini reten Kitab Fi Marifat El-Hiyel El-Hendesiye isimli Topkap Saray Mzesindeki kitabn minyatrleri de Artuklu Devrinin ilgin rnekleridir (III. Ahmet, 3472). Eser Artuklu Emiri Nasreddin Mahmudun emriyle (1200-1222) Diyarbakrda (Amida) yazlmtr. Cezeri 25 yl Artuklu hanedanna hizmet etmitir. Otomata Arimedin ve Yunan alimlerinin mekanik keiflerinden ilham alr. Eserde alt blmde 50 otomatik aletin yapm anlatlr. 179 yaprak halindeki eserde her alet resimle etrafl ekilde anlatlr. Minyatrlerdeki figrler yuvarlak yzleri, uzun salar ve kaftanlaryla Seluklu slubunu yanstr. Resimler erevesiz olarak metnin iine datlmtr. Bunlar eitli otomatik saatler, hayvan ve insan biimli iki kaplar, srahiler, havuzlar, su aletleri, saray kaps, kilitler, kap srgleridir. Otomatann eitli mzelere dalm, farkl devirlerde yaplan 14 Arapa kopyas vardr. Kstl saydaki rneklerin gsterdii gibi, bugne kalan ve Anadoluda yapld kabul edilen minyatrler devrin minyatr slubuna uymaktadr. stanbul Topkap Saray Mzesinde, Ayasofya ve Sleymaniye Ktphanelerinde, XII-XIII. yzyl ge Abbasi Devri eseri olarak tantlan ve eitli yaynlarda Badat okulu minyatrleri olarak adlandrlan, Anadolu Seluklularna ait olmamakla birlikte Seluklu slubuna sahip minyatrler vardr. Bu eserler Suriye ve Iraktaki Seluklu minyatr

1224

stilinin uzantsdr. Ayn gruba giren baz minyayrler de d mze ve koleksiyonlarda bulunmaktadr. Bazen ayn albme ait minyatrlerin farkl mze ve koleksiyonlara dald grlr. Maden Sanat Byk Seluklularn ran, Atabek dneminin Suriye ve Mezopotamyada varl bilinen zengin madeni eserleriyle kyaslandnda, Anadolu rnekleri ok azdr. Anadoluda bulunmu Seluklu altn ve gm eserleri konusunda ilk arpc rnekler Malazgirt kazlarnda ele gemitir. eitli mcevher paralar, dnemin yazl kaynaklarn bize aktaran bni Bibi ve bni Batutann bahsettii altn, gm tabak ve anaklarn da varlna iaret eder. Gney Rusyada, Krmda ve Kuzey Kafkasyada ele geen, XIII-XIV. yzyllara tarihlenen mezar kazlar buluntular arasnda Seluklulara ait olduu kabul edilen, altn ve gm kadehler, ssl kemer paralar bunlarn komu lkelere de ihrac edildiklerini gsterir. Londrada British Museumda benzeri bulunan, muhtemelen Diyarbakrda yaplm Artuklulara ait altn yaldzl gm kemer tokas paralar ift bal kartal, ift sfenks ve grifon kabartmalar ile Seluklu ta iiliinde ve el sanatlarnda rastladmz figr stilini yanstr. Anadolu maden iiliinin zellikle Gneydou Anadoluda Artuklu blgesinde ve Konyada younlat dikkati eker. Tun, pirin, elik ve bakrdan yaplan eserlerde farkl ileme ve ssleme teknikleri kullanlmtr. Dvme teknii ile yaplan ve delik ii ile sslenen eserlere rnek olarak Beyehir Erefolu Camiinde bulunmu, bugn Ankara Etnorafya Mzesinde serginlenen, kitabesinde 1280 ylnda Konyada Nusaybinli Ali bn Muhammed tarafndan yapld belirtilen tun kandili gsterebiliriz (env. 7591). Kandil, zerindeki heykel karakterindeki boa balar, girift rumi bezeme, neshi yazl kitabe ile Seluklu Devrine ait en nemli eserlerden biridir. Kopenhag David Koleksiyonunda bulunan ve XII. yzyl banda Konyada yapld sanlan iekli kufi ayet yazs ile ssl bir tun kandille (env. 17/1970), XIII. yzyln ortalarndan olduu sanlan, Konya Mevlana Mzesinde bulunan, tavus, arslan, kartal, deve ve tavan figrleriyle bezeli pirinten kre eklindeki (env. 399) buhurdan, ayn teknik yapm zelliklerini gsteren deerli nadir rneklerdir. st piramit biimli, ku kafesine benzer, delik ii ve dvmeli, byk ihtimalle Konya yapm olmas gereken, Mevlna Mzesinde bulunan tun kandil (env. 400) iek rozetleri, ejder ifti, ejder ba kuyruklu arslan ve ift bal kartal figrleriyle dier rneklerde olduu gibi, Anadolu Seluklu figr sembolizmini yanstmaktadr. Kandilin kitabesinden Hasan bn Ali el Mevlevi isimli bir usta tarafndan yapldn reniyoruz. Bezeme slubuna gre kandilin XIII. yzyln nc eyreinde yapld sanlmaktadr. Btn bu rneklerde ay-gne, gece-gndz, aydnlk-karanlk gibi, k sembolizmi ile ilgili kartal, arslan, sfenkse kar boa, tavan, ejder figrlerini grmekteyiz. ift bal kartaln ayn zamanda Seluklularn armas olarak kalelerde ve paralarda yer aldn biliyoruz Dkmle elde edilen kabartmalarla ssl tun eserlerin says fazladr. Aynalar, kap tokmaklar, havanlar, dirhemler, taht ssleri genelinde sembolik anlam olan kabartma insan ve hayvan fgrleriyle bezenmitir. ou on iki burcu ve yedi gezegeni temsil eden kabartmal figrlerle bezeli ve d mze ve koleksiyonlarda yer alan aynalarn Artuklulara ait olduu dikkati eker. Bugn Kopenhag David Koleksiyonunda bulunan (eskiden ttingen-Wallerstein Koleksiyonunda), kitabesinde Ebul Fadl Artuk ahn ad geen, bur ve gezegen tasvirlerinin ortasnda ak kanatl kartaln yer ald ayna XIII. yzyln ortalarndan tipik bir rnektir.

1225

Dkmle yaplm tun eserler arasnda en bol olanlar ou Diyarbakrda ele geen, mzelerimizde silindir, sekiz veya on kenarl rnekleri bulunan, ar ve masif havanlardr. Kabartma hayvan figrleri, rozetler veya damla gibi kabartmalarla bezenmilerdir. Kabartma yarm ve tam palmetlerle ssl, ortas halka eklinde delikli yuvarlak dirhemlere de mze ve koleksiyonlarda bol olarak rastlanr. Seluklu kap tokmaklar, kolay tanp sklebildikleri iin bugne birka rnekle kalmlardr. Cizre Ulu Camiine ait, biri Kopenhag David Koleksiyonunda, dieri stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde bulunan kvrk gvdeli iki ejder figr arasnda arslan bann yer ald tokmaklarda, arslan-ejder kartl ile k-karanlk gibi iki zt prensibin mcadelesi tekrarlanmaktadr. Diyarbakr Mzesinden alnan ve bugn Kopenhag David Koleksiyonunda bulunan ejder kuyruklu tun sfenks heykelcii Artuklu blgesinin bir baka ilgin figrl rneidir. Dkmle yaplan tun eserlerin bazlar Kahire Harari Koleksiyonunda bulunan tun mangalda olduu gibi, delik ii ile sslenmitir. Yan yzlerinde ajur gibi ilenmi soyut arslan-ejder mcadelesinin verildii mangal yine Gneydou Anadoludandr. Dkmle birlikte bezemenin kazma ile ilendii tun eserler Diyarbakr blgesine ait davullarda grlr. stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesindeki davullarda helezoni bitkisel bir sarman zerini dolanan ejder ve insan bal kufi kitabe bordr byk zevk ve ustalk rndr. randa Byk Selulularda yaygn olan dvme eserlerin kakma ile bezendii rnekler Anadoluda enderdir. stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesinde, Artuklu blgesinde XIII. yzyln ortalarnda yapld kabul edilen gm ve altn kakmal pirin ibrii kakma iilii iin rnek gsterebiliriz (env. 102). brik zerinde taht, av, elence, polo oyunu ve Hristiyan aziz figrlerine yer verilmitir. stanbul Topkap Saray Mzesinde bulunan (env. 2/1792) altn kakmal elik ayna, Artuklu blgesinden bildiimiz tek elik rnektir. Ayna ortasnda yer alan, ahinle avlanan avcnn etrafn dolanan av hayvanlar, karlkl ejderler, ava uur getiren grifon gibi doa st yaratklar Seluklu saray sslemelerinden tandmz resim programna paraleldir. Innsbruck Ferdinandeum Mze sinde bulunan, Bizansta yaygn olan mineleme teknii ile yaplm ve kitabesinde Artuklu Hasankeyf Meliki Skmenolu Rkneddin Davudun ad geen (1114-1144) yayvan tas, devrinin tek mine iilii rneidir. Kabn ortasnda, Bizans sanatnda grlen, Byk skenderin grifonlar tarafndan ge ykseliinin temsil edildii sahne, Seluklulardan tanmz, madalyonlar iinde yer alan kartal, arslan, boa, grifon vb. figrleriyle kuatlmtr. ki kltrn karmasn veren ilgin bir eserdir. Yukarda ksaca deindiimiz eserlerin gsterdii gibi, Seluklu maden sanat malzeme, teknik, ssleme program ve etki alanlar asndan eitlilik gstermektedir. Dayankl malzemesi nedeniyle yok olmayan bu rnlerin eitli dnya mzelerine ve koleksiyonlarna dalarak bugne uzanmas sevindiricidir. KAYNAKLAR ALTUN, Ara, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul 1978. ALTUN, Ara, Orta a Anadolu Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet, stanbul 1988.

1226

ARIK, Rhan, Kubadabad, stanbul 2000. ASLANAPA, Oktay, Anadoluda Trk ini ve Keramik Sanat, stanbul 1965. ASLANAPA, Oktay, Turkish Art and Architecture, London 1971. ASLANAPA, Oktay, Trk Hal Sanat, stanbul 1972. ASLANAPA, Oktay, Anadoluda lk Trk Mimarisi, Balangc ve Gelimesi, Ankara 1991. ATASOY, Nurhan-Filiz AMAN, Turkish Miniature Painting, stanbul 1974. BAER, Eva, Metalwork in Medieval Islamic Art, Albany 1983. BAYBURTLUOLU, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Sanatlar, I, Aa i Ustalar, Erzurum 1988. BAYBURTLUOLU, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1993. BAKIRER, mr, On nc ve On drdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara 1976. BAKIRER, mr, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm, 2 cilt, Ankara 1981. CANTAY, Gnl, Anadoluda Seluklu ve Osmanl Darifalar, Ankara 1992. DANESHVARI, Abbas, Animal Symbolism in Varq# wa Gulsh#h, Oxford 1986. DURUKAN, Aynur-Mehlika Sultan NAL, Anadolu Seluklu Dnemi Sanat Bibliyografyas, Ankara 1994. ERDMANN, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, Berlin 1961. ERDMANN, Kurt-Hanna ERDMANN, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, II-III, Berlin 1976. ERGNSOY, lker, slm Maden Sanatnn Gelimesi (Balangcndan Anadolu Seluklularnn Sonuna Kadar), stanbul 1978. GIERLICHS, Joachim, Mittelalterliche Tierreliefs in Anatolien und Mesopotamien, Tbingen 1996. HILL, Derek, The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht-Boston 1974. KARAMARALI, Beyhan, Ahlat Mezar Talar, 2. Bask, Ankara 1992, (Ankara 1972). KUBAN, Doan (Yayna Hazrlayan) vd., Seluklu anda Anadolu, stanbul 2001. KURAN Aptullah, Anadolu Medreseleri, I, Ankara 1969. MLAYM, Seluk, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler-Seluklu a, Ankara 1982. MLAYM, Seluk, Deiimin Tanklar, Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, stanbul 1999. OTTO-DORN, Katharina, Trkische Keramik, Ankara 1957. GEL, Semra, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara 1966. GEL, Semra, Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986. NEY, Gnl, Trk ini Sanat (Turkish Tile Art), stanbul 1976. NEY, Gnl, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, 1. 2. ve 3. bask, Ankara 1978 (1. Bask). NKAL, Hakk, Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara 1996.

1227

SCHNEIDER, Gerd, Geometrische Bauornamentik der seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1980. SCHNEIDER, Gerd, Pflanzliche Bauornamentik der seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1989. SZEN, Metin, Anadolu Medreseleri, Seluklu ve Beylikler Devri, 2 cilt, stanbul 1970-72. SSL, zden, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Ankara 1989. NAL, Rahmi Hseyin, Osmanl ncesi Anadolu-Trk Mimarisinde Takaplar, zmir 1982. YAVUZ (TKEL), Ayl, Anadolu Seluklu Mimarisinde Tonoz ve Kemer, Ankara 1983. YETKN, erare, Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul 1972. YETKN, erare, Trk Hal Sanat, stanbul 1974.

1228

Trkiye Seluklular Mimarl / Prof. Dr. Ara Altun [s.820-827]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Onbirinci yzyln sonlarnda Trk boylarnn Anadoluya yerlemeleri 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu kentlerinin ehresinde deiikliklere yol amtr. Daha nce Gney ve Dou Anadolu corafyasnda Erken slam mimarisi formlar ve yap program ile tanm olan Anadolu kentlerinde yeni gereksinimler dorultusunda deiik bir ehircilik anlay ve yap tipleri siluetin deimesine yol amtr. Tmne Trkiye Seluklular a diyebileceimiz XI-XIV. yzyllar iinde, balangta yeni yap programnn Anadoluya yerlemesinde Artuklu, Danimentli, Saltuklu, Mengcekli Dnemi mimarisinin etkin olduu bir gerektir. Byk camiler doal olarak yeniliin ilk iaretidir. Ancak bayndrlk yaplar arasnda retim kurumlar olarak Medreseler ve ifahaneler (hastahaneler) hemen dikkati eker. slam Mimarisi programna Trklerin katks olan Mezar Antlar ve yol ebekelerine gven salayan Kervansaraylar ise merkezler dndaki Anadolu corafyasna dalm egemenlik sembolleri olduklar kadar, Asya ilerinde balayan mimari gelenein Anadoluya tandn ve devamll gsteren kantlardr. zellikle malzemenin deimesi, tasarmdaki gelimelerin hzn kesememi, Trkiye Seluklular ann mimar ve ustalarnn, ortak yaratma heyecan gelime izgisi zerinde Orta an antsal yaplarnda sergilenebilmitir. zellikle cami mimarisindeki gelimeler tasarm esaslarndaki devamllkla dikkati ekmekte, dier bayndrlk yaplar yannda sivil mimaride mtevazi ller iinde gelenek srdrlmekte, ancak srekli gelitirilmektedir. Antsal Osmanl mimarlna hazrlk olan bu dnemi bir btn iinde deerlendirmek gerekmektedir. Anadoluda ilk Trk devletlerinin yaratt mimari eserler, Trkiye Seluklularnn Batda Hal seferleri ve Bizans ile olan askeri-siyasi uralar srasnda n plana kmakla birlikte, zellikle XIII. yzylda Anadolunun siyasi birliinin Konya merkezli Trkiye Seluklular idaresinde toplanmasyla bayndrlk alannda da kuvvetli bir gelime ivme kazanmtr. Anadoluda Trk Birlii ile Birlikte Mimarlk Sanatnda Yeni Bir Uslup XIII. yzyl Anadoluda Seluklu sanatnn muhteem slubunun yaratld devirdir. Kesme ta antsal mimari ve yaratlan mekn etkisini zenginletiren ll ini mozaik mihrap ve kubbe ileri, geometrik ve bitkisel sslemeli aa minber ve kap-pencere kanatlar bu devrin mimarisine ayr bir zellik, mimari tarihi iinde sekin bir yer kazandrr. Konyada Alaeddin Camii, XII. yzyl ortasndan muhteem aa minberinden anlald gibi Sultan Mesud ve Klarslan Devrinden balayp, 1220de zzeddin Keykavustan sonra Alaeddin Keykubat tarafndan tamamlatlm bir yapdr. Anadolu Seluklularnn siyasi ve askeri faaliyetlerinin en youn devrine iaret eden bu sre iinde yap, geni ve iki ana blml olarak ortaya kmtr. Douda eitli stunlara dayal dz atl blm vardr. Ortada iki paye ve duvarlara dayal kemerler zerinde Trk genleriyle geilmi kubbeli blmn arkasnda dz atl bir eyvan yer alr. Bunun batsnda ise, bir ksm dzgn rme payelere oturan yine dz atl fakat sivri kemerli blm grlr. Bunun gneybat kesinde payeler arasndaki sivri kemerler iki katldr ve burada yanndaki kapsyla bir zel mahfil sz konusudur. Kuzeyde, kubbeli blmn hemen arkasnda avluda yer alan iki kmbet vardr. Piramit ats ile dardan da yapya hakim bir grn olan on kenarl

1229

kmbet, mimar Hocendli Yusuf bin Abdlgaffar tarafndan yaplm olan II.Klarslan Kmbetidir. Dieri ise, tamamlanmamtr ve muhtemelen zzeddin Keykavus iin yaplmaya balam sekizgen bir mezar antdr. Avlunun kuzeyinde, iki portali, st ksmnda stunlarla elde edilen galeri grnmyle yksek bir duvar, batdan, doudaki ok stunlu blmn balangcna kadar devam eder. Buras, hareketli portalden baka, eitli niler iindeki kitabelerle adeta bir kitabeler mzesi halinde olmakla birlikte, yapm srasna kesin aklk getirilememektedir. Drt Seluklu sultan ve drt ustann isimlerini veren kitabelere baknca: Minberde Sultan Mesud ve II. Klarslan ile usta, Ahlatl el-Hac Mengmberti ve 1155 tarihi grlr. Klarslan Kmbetinde Yusuf bin Abdlgaffar el Hoceni ad vardr. Kuzey avlu duvarnn dousunda yldz biimli kitabe niinde, Alaeddin Keykubatn camiyi tamamlatma emri grlr. Bunun yannda iki satrl bir kitabede, mtevelli olarak Atabek Ayaz ve mimar olarak Muhammed bin Havlan el Dmki (aml) ad vardr. Zigzagl kemerli kitabe niinde, 1219 tarihiyle birlikte zzeddin Keykavusun emri ve Mtevelli Atabek Ayaz ad tekrarlanr. ki renkli ta gemeli portaldeki satrlk kitabede, caminin Alaeddin Keykubatn Atabeyi ve Mtevelli Ayaz eliyle tamamland yazldr. Batda dilimli ni iinde, zzeddin Keykavusun mescit ve trbeyi Atabek Ayaza 1219da emrettii eklinde bir kitabe vardr. Batdaki daha basit portalde ini zerinde Alaeddin Keykubatn ad ile birlikte muhtemelen ini ustas olarak Kerimeddin Erdiah ad ve 1220 tarihi grlr. teki ahane ini mozaik mihrap ile gen geilerin ini mozaik kaplamalar Alaeddin Keykubat Dnemine uygundur. Kitabelerde ad tekrarlanan Atabek Ayaz, Artuklu blgesinden Seluklu hizmetine gelmi, Konya Alaeddin Camiinden baka, Alaeddin Keykubatn Sultan Hannda ve Sinop Kalesinin onarmnda da mtevelli olmutur. aml mimar ve Zengi blgesi zellii olan iki renkli ta gemeler ile Sinop Ulu (Alaeddin) Camiinin plan zelliklerinde bu bakmdan eitli ilikiler bulmak mmkndr. 1223 ylnda Alaeddin Keykubat, Baere bin Abdullaha, Sddk ve Gazi bin Mahmud adndaki iki karde mimara Nide Alaeddin Camiini yaptrd. Kesme tatan yap, mihrap duvarna dikey neften meydana gelir. Plan zerinde grlen bu zellik, yapnn iine girildiinde ok farkl alglanr. Mihrap nnde yanyana deiik apta kubbe ile rtl blm, silmeli kemerlerle dier ksmlardan ayrlp enine bir nef meydana getirmitir. Dier blmler, zeri ak braklarak kltlm bir i avlu niteliini kazanan merkezin etrafnda yer almtr. Sadece bu rnek bile, Anadolu Trk mimarisinde yaplar yorumlarken, planlarla snrl kalmamak gerektiini ortaya koymaktadr. Anadolu Trk mimarisinin devamllk izgisi iindeki araylarn kavrayabilmek iin yaplar, ilerine girerek yaamak gerekir. Ana portal dou yanndadr. Sslemeleri, ta iiliinde figrl kabartmalaryla yapnn yksekliini aar. lk orijinal Anadolu Seluklu minarelerinden biri olan kesme tatan silinidir biimindeki minarenin arakasnda, kuzeyde, zel mahfile alan ikinci giri yer alr. Yine Alaeddin Keykubatn yaptrd Malatya Ulu Camii ise, kesme ta ve tula bir yap olup, 1224te tamamlanm, daha sonra onarmlar grmtr. Malatyal usta Yakup bin Ebubekirin bu eseri, alacak bir biimde ran Byk Seluklu camilerine benzemektedir. Mihrap nnde kubbe ve arkasnda revakl i avluya alan eyvan dnda dier taraflar tonozlarla rtldr. Bu yap ve mimar, Anadolu Trk ustalarnn ran Byk Seluklu mimarisine yabanc olmadklarn, fakat yepyeni bir yaratma heyecan ile yeni denemeleri tercih ettiklerini gsteriyor. Yapda, eyvan ve revaklardaki ini mozaik ve srl tulann ayr bir nemi vardr. eitli devirlerde onarm ve eklemeler grm olmakla beraber ana hatlar ile orijinal

1230

grnmn korumu bir yapdr. 1247 tarihli bat portalinde geometrik sslemeler, 1273 tarihli dou portalinde ise, bitkisel sslemeler ta iilii olarak dikkati eker. Bu portallerde usta Hsrev ad grlr. ini mozaik kitabelerin dibinde ayrca mimar ad ile birlikte Hattat Ahmet bin Yakup ad da iki kez tekrarlanr. Klliyelere Doru Alaeddin Keykubatn hanm Mahperi Huand (Hunad-Hondi) Hatunun 1238de Kayseride yaptrd Huand Hatun Klliyesi, cami, medrese, hamam ve kmbetiyle ilk Anadolu Seluklu Klliyeleri arasndadr. H. Karamaralnn son aratrmalar, yaplarn bir arada tasarlanmam olduunu ortaya karmakla birlikte, bu niteliini geni anlamda korumaktadr. Cami, mihrap n kubbesi, eyvan, kk aklkl orta nef gibi zellikleriyle bir bakma Malatya Camiine benzer. Yanlara doru geniletilen mihrap blm ile de Kayseri ve Erzurum Ulu Camilerine yakndr. Kesme ta yaplardan cami ve medrese, kmbeti de iine alan bir kale grnndedir. 1249 tarihli Kayseri Hac Kl Camii Medresesi ise, iki portalli cephesi, ortak revakl avlu etrafnda kaynam medrese ve mihrap n kubbeli cami planyla, cami-medrese kompozisyonunun baarl bir rneidir. 1237 tarihli Amasya Burmal Minare Camii, minaresiyle olduu kadar dikine gelien nefli yapdaki denemelerle de dikkati eker. Cephesine bitiik bir de kmbet vardr. Amasyada cephesinin yannda yer alan kmbetinin kvrml ats yannda geni bir eyvan eklindeki cephesi ve mihrap duvarna dik gelien neflerin kuzeyinde medrese grevindeki meknlaryla Gk Medrese Camii de nemli bir basamak yapdr (1266). Da ak eyvann iki yanndaki pencereler, ie ak iki byk eyvana iaret eder. Bu blm, nndeki enine koridorla, gneydeki cami blmnden ayrlan medrese ksmdr. Yapnn ad da bu iki ilevin bir arada tasarlanmasndan kaynaklanmaktadr. 1256da Emirlmera (?) emriyle yaptrlm olan Bnyan Ulu Camii, ana mekn drt kaln paye ve mihraba dik sivri kemerlerle nefe ayrlm, dz atl bir yapdr. Son yllarda onarlm olan yap, kelerinde kuleleriyle, kesme tatan antsal bir cepheye sahiptir. Kk bir eyvan biimindeki portal niinde, on iki hayvanl eski Trk takviminden esinlenmi figrl bir bordr yannda dikkati ekici bir usta kitabesi vardr. Bu usta kitabesiyle, nl Seluklu mimar Kaluyan Kaluyan bin Karabuda eklinde baba ad ile birlikte grlmektedir. XIII. yzyln balarnda ilk ekliyle Alaeddin Keykubat tarafndan ele alnm olmas ihtimali bulunan Sinop Ulu Camii de 1267de Sleyman Pervanenin onarmna sahne olmutur. Gneydou Anadoludan Artuklu camileri ile yakn ilikiler grlen bu yapda, mihrap nnde, yanyana kubbe enine gelien meknda dikkati ekmektedir. Anadolu Seluklu camilerinin gelime zinciri 1281de Ger Arslan ve kardei Sivasti Hatun tarafndan yaptrlan Develi Ulu Camii ile gelimesini tamamlam grnr. Ayn prensipleri tekrarlayan be nefli yap, mihrap n kubbesi ve orta aklyla Anadolu Seluklu camilerinin karakterini devam ettirmekle birlikte, mihrap n kubbesi yanndaki tonozlarn enine gelimesi dikkati ekici bir rt zellii olarak kabul edilmelidir. Vakfiyelerde XIII. yzyln balarnda Alaeddin Keykubat tarafndan onarld eklinde kaytlara rastlanan Akehir Ulu Camii mihrap n kubbesi ve nef dzeniyle Develideki camiyi hatrlatmaktadr. Ancak onarmlarla ekli olduka bozulmutur. Minarede ise 1213 tarihi ilgi ekicidir. Akehir gibi Bayburt Ulu Camii de ksmen dz rtl ve mihrap n kubbeli Seluklu Dnemi Anadolu camilerindendi. Son yllardaki yenilemede bu karakterini kaybetmitir.

1231

Sivri kemerli, ounlukla mukarnas dolgulu ve eitli ta iilii gsteren portalleri yannda, kk eyvanlar biiminde girileri de grlen Seluklu camileri, kesme ta mimarinin Anadoluda yeni bir aratrma rneidir. Geleneksel formlarn deitirilerek yeni bir sentez iinde kaybolmadan yaatld bu yaplar yannda, Aa Direkli Anadolu Seluklu Camileri ikinci bir grubu meydana getirirler. Aa Direkli Camiler Eski Bir Gelenei Anadoluda Yaatr ok eski bir Trk mimari gelenei yaatan bu camilerin en gzel rnekleri, kesme ta muhteem portalle birletirilmi olan Konyadaki 1258 tarihli Sahip Ata Camii ile balatlabilir. Hanikh ve trbesi ile hamam bir arada bir klliye meydana getiren yaplardan aa direkli cami harap olmu, sadece ini mozaik mihrab yeniden yaplan camide korunmutur. ifte, yivli minareli portal ve sebillerle bu giri mimar Klk bin Abdullahn imzasn tamaktadr. 1272 tarihli Afyon Ulu Camiinde aa direklerin orijinal mukarnas ili yksek balklar ve yan mahfiller dikkati eker. Krka yakn bu tr balktan bir blmnde renkli kalemii izleri vardr. XIII. yzyln ortalarna tarihlenen Sivrihisar Ulu Camii ise, mihrap duvarna paralel alt nef eklinde dzenlenmitir. Burada nefleri meydana getiren altmtan fazla balk aa direk deiik zelliklere sahipti. Korunabilenlerin st ksmlar ilgi ekici oyma bezeme ve renklendirmeye sahiptir. Minberi de ayrca nemlidir. 1244 tarihli ve Hasan bin Mehmed adndaki ustann kitabesini tar. Minare kapsnda 1232 tarihli bir kitabeye ramen, kendisi XV. yzyla aittir. Kuzeydeki kapda 1274/75 tarihli el sultani yazl bir kitabe ve ayn ylda III. Gyaseddin Keyhsrevin naibi Emir Mikail bin Abdullahn onarmna iaret edilir. Ankara Arslanhane (Ahi erefeddin) Camii ise, mihraba dik kirili be nefli bir yap olarak karmza kar. Burada aka, orta nef daha yksek tutulmu, yan nefler kademeli olarak alalmtr. 1289/90 tarihinde Hsameddin ve Hasan adl iki kardein onartt bu yap, kesme ta antsal portalinin st mahfile almasyla mimari bakmdan dikkati ektii gibi, ini mozaik-al karm nl mihrab ve aa minberiyle de tannr. Aa direkler zerinde ahap konsollara oturtulan kirileri dz atl ve toprak daml, deiik bir i mekn etkisine sahip bu yaplarn en gelimii yzyln sonunda, 1299da tamamlanm olan Beyehirdeki Erefolu Camiidir. Mihrap nnde mozaik ini kaplamal kubbesi, orta nefte altna kar kuyusu alm avlu fikrini yaatan akl ile heriki gelenei birletiren yapnn yksek ta portali ve ini mozaik mihrab ile girite hazrlk blmnn duvarn kaplayan ini mozaik kaplamalar, kaliteli aa iilii dikkati eker. Yanndaki kmbetin kubbe iini ssleyen ini mozaik ayrca dikkate deer. Alt sra halinde 48 mukarnas balkl aa direin tad tavan yedi nefli yapy rter. Gneybat kesinde yksekte yer alan ahap korkuluklu zel mahfil ile mihrap nn ana mekndan ayran aa ebekeler zerinde durulacak zelliklerdendir. Dier aa direkli camilerde olduu gibi, burada da kitabeli aa minber nemli ksmlardandr. Camilerde Merkezi TasarmDenemeleri Seluklu Mescitleri XIII. yzyl Anadolu Seluklu mimarisinde cami mimarisinin nc grubunu tek kubbeli mescitler meydana getirir. Akehir ve Alanya da da rnekleri bulunmakla birlikte, Konya ve evresindekiler daha ok tannr. Tek kubbeli, kk lde ele alnm yaplardr. zelliklerinin orta yan, bir ksmnda kapal, bir ksmnda ak revak eklinde hazrlk meknlarna sahip olmalardr. Bu hazrlk meknlarnn hepsinin kble ynnn karsnda bulunmad, bazlarnn yanda bulunduu

1232

dikkati eker. Bir ksmnda da bu meknlarn bir blmnde trbe niteliinde mezarlar bulunur. Bu yaplar, kubbeye geilerde eitli sorunlar ele alarak zmeye alan deneme yaplar olarak da deerlendirilebilecek zelliklere sahiptir. ini mozaik mihraplar ve sslemeleri de ayrca zerinde durulmaya deer yanlardr. 1215 tarihli Ta Mescit, kapal son cemaat yeriyle olduu kadar, hem d hem i portalleriyle ve buradaki geometrik ta iilii ile de zerinde durulan bir yapdr. XIII. yzyln son yarsndan tek kubbeli Sral Mescit ise, kemerle yandan alan son cemaat yeri ve minaresiyle dikkati eker. Antsal minaresiyle Hoca Hasan Mescidi, Alanyada 1230 tarihli Akebe Sultan, Akehirde devirme malzemenin deerlendirildii 1235 tarihli Kk Ayasofya, 1250 tarihli Ta Medrese Mescidi, nce Minareli Medresenin (Konya) yanndaki Ykk Mescit gibi rnekler oaltlabilir. Buralarda denenen merkezi mekn anlay ve hazrlk meknlar, XIV. yzyl iinde gelierek Osmanl dneminin klasik tek kubbeli ve blml son cemaat yeri bulunan cami tipine temel olacaktr. Anadolu Seluklu Medreseleri, avlulu ve avlusunun zeri rtl, her ikisini de gelitirmi ve uygulamtr. Avlusunun zeri ak olan medreselere avlulu, avlusunun zeri rtl olan medreselere ise ksaca kubbeli demek yaygnlamtr. Her iki tip yap, ayr bir gelime izgisi iinde, ama, ayn zaman dilimi iinde uygulanp gelimitir. lk Bayndrlk Eserleri Arasnda ki Tp Medresesi ve Hastane Kayseride 1205/06 tarihli ifte Medrese, ifahane ve tp medresesi olarak ele alnmtr. Gyaseddin Keyhsrev Iin medresesi ve kardei Gevher Nesibenin ifahanesinden oluan her iki yap eyvanl, revakl avlulu emaya sahiptir. Piramit atl kmbet buradadr. 1217de Sivasta Sultan zeddin Keykavus I tarafndan yaptrlan ifahane de anlald kadaryla, bugnk yapya ek bir blmde ifahane ve medresenin birlikte ele alnd bir rnekti. Drt eyvanl, revaklarla evrili avlusunda ocakl medrese odalar bulunan en byk llere sahip Seluklu medresesidir. Gney eyvann on kenarl ve piramit atl kmbet biiminde st rtye sahip trbesi kaplar. ini mozaik sslemeli trbe cephesi ve kasnaktaki tula iilii dikkati eker. Ustas Marandli Ahmeddir. Ana eyvann iki yannda ay ve gne eklinde sembolik figrler yer alr. Vakfiyede ayrca mimar Bedreddin adna rastlanr. orum/Alaca, Kalehisar Medresesi ve Antalya, maret Medresesi XIII. yzyln ilk yarsndan iki ve drt eyvanl ak avlulu uygulamalardr. Konyada Sral Medrese iki katl revakl avlulu ve eyvanl bir medresedir. 1242 tarihinde medreseyi yaptran, Alaeddin Keykubatn lalas, Bedrettin Muslihin trbesi giritedir. Ana eyvan kaplayan ini mozaik sslemelerden adn alan medresede, portalin ta iilii de dikkati eker. Eyvan kemerinde Tuslu Muhammed ustann kitabesi vardr. Sahip Ata nn Akehirdeki Ta Medresesi, da ak mescidi ve ift erefeli tula minaresiyle eyvanl bir yapdr. Minare gibi, revaklarda da tula kullanlmtr. Sral medresede de olduu gibi, burada da trbe medresenin bir blmn kaplamakta, ana eyvann iki yanndaki kubbeli odalar grlmektedir. Ksmen harap durumundaki mermer kaplamal portal antsal cephe etkisini arttrmakta idi. Ak avlulu medreseler ynnden Kayseri nemli bir merkezdir. Avgunu (XIII. yzyl ortalar), Seraceddin (1238/39), Huand (1237/38), Sahibiye (1267/68) medreseleri hep bu tipin gelimesini srdrrler. Sinopta kaynaklardan

1233

bilinen alt medreseden sadece 1262/63 tarihli Pervane Medresesi gnmze ulaabilmitir. ki eyvanl revakl avlulu yapnn eyvan kemeri mermer kaplamaldr. 1271de Sivasta yaplan medrese, birbirleriyle yarrcasna ak avlulu medreselerin gelimesini srdrrler. ifte Minareli Medresenin yalnz antsal cephesi btn ta sslemeleri ve ke kuleleri ile ayaktadr. lhanl Veziri emseddin Cveyninin belki de Klk bin Abdullaha yaptrm olabilecei yapnn, iki katl ve drt eyvanl olduu sondajlarla kesinlemitir. Gk Medrese ise, drt eyvanl emas yannda mermer kaplama antsal ifte minareli portali, yanda yer alan emeyi dengeleyen mescit penceresi ve ke kuleleriyle kesme ta mimarisinin nemli rnekleri arasndadr. ifte Minareli portalinde oniki hayvanl eski Trk takvimine balanan kabartmalar yannda, eyvanndaki ini mozaik kaplamalarla da dikkati eker. Sahip Atann bu yaps, Bnyan Ulu Camiinde ad tam olarak Kaluyan bin Karabuda eklinde okunan Konyal Kaluyan ustann eseridir. ki katl olarak planlanm olmas mmkndr. Ayn tarihten Buruciye Medresesinde drt eyvanl avlu emasnda meknlarn dal, iyice durulmu bir kompozisyona sahiptir. Sivasdaki bu medreselerde, kubbeli birimler olarak mescit ve trbe gibi blmlerin ssleme detaylaryla ele alnm olduu grlr. Adn firuze ini kaplamalarndan alan Tokat Gk Medrese, ak avlulu tipin iki katl uygulanm ilgi ekici bir rneidir. Son aratrmalarla yannda dier bir blmle birlikte, ifahane-tp medresesi eklinde planlanm olabilecei kuvvet kazanm grnyor. Eyvann gneyindeki blmde trbenin yer ald, bugn ukurda kalm portali pencereli bu yapnn 1265ten sonra Pervane tarafn dan 1279da Moollar tarafndan idam edilmeden nce yaptrld dnlmektedir. Sivastaki ifte Minareli Medrese gibi lhanl egemenlii devrine balanmak istenen Erzurum ifte Minareli (Hatunuye) medresenin 1277den nce tam bir Seluklu slubu ile yapld anlalyor. Sonunda, eyvana bal byk kmbetle birlikte, plan biraz uzayan yap, drt eyvanl, iki katl revakl muhteem bir yapdr. Mimari boyutlar kadar sslemelerdeki dengesiyle de dikkati eker. Portal, eyvanlar, payeler ve mekn dalyla Anadolu Seluklu Medrese Mimarisinin btn zelliklerini ve plastik anlayn aksettiren bir yapdr. Portalde bitkisel ssleme arasnda damarl palmiyeler, ejder ve ift bal kartal kabartmalar dikkat eker. Anadoluda Danimentlilerle balayan kapal medrese tipi, Seluklularda ele alnarak gelimesini srdrmtr. 1210 tarihli Afyon, Boyalky Medresesi haraptr. skn blgesi dnda bir hanikh karakteri gsteren yapda simetrik ve dengeli bir plan vardr. 1224ten Isparta Atabeyde Ertoku Medresesi, bitiik kmbeti ve ortada ayrca drt stuna oturtulan merkezi kubbesiyle deiik bir uygulamadr. Seluklularn en zengin antsal mekn yaplarndan birine sahip olan Konyada 1251 tarihli Karatay Medresesinde dengeli ve simetrik bir plan emas grlr. Ortadaki byk kubbenin ortasnda bir aydnlk feneri vardr. Eyvann iki yanndaki kubbeli odalar btn medreselerde kanlmaz uygulamalar olacaktr. Kubbe ve duvarlar kaplayan zengin ini ve mozaik sslemeler, mimari ile tam bir denge iindedir ve meknn etkisini kuvvetlendirir. Prizmatik Trk genleriyle yelpaze gibi alarak ortas havuzlu avluyu kubbenin yldz biimi geometrik rtsyle rter. Portalde Zengi zellii olarak grlen geometrik renkli ta gemeler dikkati eker. Sahip Atann mimar Klk bin Abdullaha 1260-65 tarihinde yaptrd Konyadaki nce Minareli Medrese, antsal portali, yannda da ak mescidi ve ifte erefeli minaresiyle apayr bir grne sahiptir. Minarenin st ksm ve

1234

mescit yklmtr. ri plastik ta iilii yannda, dml geni eritler halinde deerlendirilen kitabeler, yksek ve derin bir ni halindeki portale ayr bir zellik katar. Tek ve baeser olarak deerlendirilir. Firuze ubuk yivli tula minarenin st ksm yklmtr. te tula rtnn sade mekn etkisi, plak tula ile elde edilmitir. Kubbe, Karatay kubbesini aa yukar tekrarlayan bir konstrksiyona sahiptir. Bu devrin bir dier nl mimar Oul Bey bin Mehmedin imzasn tayan ayda Ta Medrese durulmu bir plana sahiptir. Portaldeki aslan kabartmas ile iteki zengin mozaik ini kaplamalar dikkati eker. Gzlemevi olarak kullanlan Krehir Cacabey Medresesi, iki renkli ta potali, geni cephesinde beliren kmbeti ve ekli minaresiyle bu kapal medreselerin dier bir uygulamasdr. 1272 tarihli yapnn kmbeti ve ekli minaresinde ini sslemeler grlr. Mezar Antlar Anadoluya Dalm Egemenlik Sembolleridir Kmbet ve Trbeler eklinde ele alnan Mezar Antlarndan medrese, klliye, ve dier yaplara bal olanlar yannda tek bana yaplm olanlar da nemli yer tutar. XII. yzyl iinde Seluklu kmbetlerinin ilki olarak grlebilecek Konya Alaeddin Camii avlusundaki II. Klarslan Kmbeti 1192den nce yaplmtr. Sade, on kenarl, piramid klhl, Hocendli Yusuf bin Abdlgaffar ustann bu kmbetinde, kabartma ini kitabeli lahitlerde sekiz Seluklu sultan yatmaktadr. Keykavus In Sivastaki ifahanesinde hazrlanan trbesinin cephesi Marendli Ahmet Ustann eseridir. steki on kenarl ve piramit atl kmbet ise, Karagan kmbetleriyle yakn benzerlikler kurulabilecek tula sslemeye sahiptir. 1206 tarihli Kayserideki ifte Medresede yer alan Gevher Nesibe Kmbeti, iteki kubbe tromplar darya akseden piramit atl grn ile ayr bir yere sahiptir. Seluklu ailesine ait bu trbelerin dnda, genel tipolojiden ayrlan bir XIII. yzyl ba eseri Tercandaki Mama Hatun Kmbetidir. Ahlatl Ebul Nema bin Mufaddal adndaki ustann imzasn tayan yap, mumyalk zerinde ykselen klhl bir kmbeti evrelemektedir. On bir nili evre duvar, geometrik ta iilii gsteren bir potalle, ortadaki kmbeti daire biiminde evirmektedir. Aradaki balantlar kopuk olmakla birlikte M.. III. yzyldan Hunlara mal edilen Aral gl evresindeki mezarlara benzer planlanmas, zelliini arttrmaktadr. Kayserideki kmbetler arasnda, slubuna gre 1276 yllarna mal edilen, ah Cihan Hatun adna tarihsiz kitabeye sahip Dner Kmbet, on iki keli, konik klahl bir yapdr. Figrl plastik sslemelerin bolca kullanld antsal bir adr andrr. XIII. yzyln ortalarnda Orta Anadoluda dier kmbet ve trbelerin ounlukla medrese camilere bal olduu grlyor. Kayserisonra mezar antlar ve zellikle kmbetleriyle tannan Ahlat, nemli yap ustalarn yetitiren bir merkezdir. 1222 tarihli kare planl eyh Necmeddin, 1275 tarihli Hasan Padiah, 1279-81 tarihli ifte Kmbetler gibi burada mezar talar da dikkati eken zellikler gsterir. zellikle figrl olanlar dikkati ekerler. Ahlatn ve Seluklu mezar antlar klasik slubunun temsilcisi saylabilecek Ulu Kmbet, burada 1273 tarihinden beri 7 m. apndaki silindir biimi gvde zerinde konik klahl antsal bir adr gibi durur. Keleri pahl kbik alt yap mumyala iaret eder. Gvdede hareketli ta iilii ince detaylar gsterir. Orta a Anadolu Trk mimarisinin bu nemli merkezinde H. Karamaralnn kazlar nemli veriler salamtr. Amasyada krk piramit ats ve srl tula kaplamalaryla Gk Medrese Kmbeti (1266) gibi deiik baz uygulamalar yannda, yine burada 1278 ylndan kalma Turumtay Trbesi, dz rtye yaklaan tonozlu mumyal, kalkan duvar, ta sslemeleriyle deiik

1235

bir uygulamay gsterir. Anadolu mezar antlar iinde trbe ve kmbetlerden farkl olarak eyvan tipi trbeler ad verilen yaplar vardr. Tonozlu bir mumyalk stnde, merdivenlerle klan bir eyvan esasna dayanan bu tip mezar antlar, Afyon-Konya evresinde yaygn olarak saptanabildii gibi, Ktahyada da deiik uygulamalar XIV. yzyl iinde grlebilmektedir. Seyitgazide Alaeddin Keykubatn annesine balanan mmhan Hatun Trbesi en erken rnekler arasndadr. Afyon Osmanky Herdena Bahar Baba Trbesi, Afyon Gazlglakviran Saya Baba Trbesi XIII. yzyl ortalarna ait rneklerdir. Akehir/Reis Emir Yavta Trbesi (1256), Afyon/Sincanl-Boyalky Eyvan Trbesi, Kastamonuda XIII. yzyl sonlarndan Ak Sultan Trbesi, Ktahya-Afyon yolundaki rnekler hep ayn zellikleri kk farklarla tekrarlarlar. Bu tipin en antsal rneini ise Konyadaki Musalla Mezarl iinde XIII. yzyl sonlarna tarihlendirilen Gme Hatun Trbesidir. IV. Klarslann hanm olan Gme Hatunun kaynak bilgilere gre XIV. yzyl balarnda henz sa olmas gerekmektedir. Ta yannda tulann da kullanld byk ldeki yap st ksmndaki dendenler ve ini mozaikleriyle de dikkati eker. Bu tip mezar antlarnn XIV. Yzyl iinde de dikkate deer bir gelimesi izlenebilir. Kervansaraylar Seluklu Dnemi Yollarnn Gvenliini Salamaktadr Anadoluda Seluklu Devri mimarisinin btn zelliklerini, mekn denemeleri ve portallerdeki ta sslemeleriyle sergileyen en nemli yaplar, Orta an en ilgi ekici kurumlar halinde karmza kan kervansaraylardr. Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu kervansaraylar gibi Anadoludaki kervansaraylarn bazlarnda da Ribat deyimine kitabelerde rastlanmas ilgi ekicidir. Anadoludaki Seluklu kervansaraylar gerekten saraylar andran, kesme tatan, kale gibi yaplardr. Her trl yol bakm ve hizmetinin vakf olarak bir sre iin cretsiz yapld bu yaplarn dokuzu Seluklu sultanlar tarafndan yaplm Sultan Hanlardr. Dierlerinin says yz geer. Anadoluda bu yaplarn genel ad Han dr. Ribat fonksiyonu belki erken devirler iin dnlebilir. Kervansaraylar ise daha sonra yaktrlm uygun bir terimdir. Anadolu Seluklu Kervansaraylar, mimarileri ve sslemeleri ile birlikte ayr ciltlik bir yaynla etraflca ele tantlmtr. En eskisi II. Klarslann (1156-1192) AksarayKayseri yolundaki Alay Han olan Sultan Hanlarnn zzeddin Keykavus tarafndan yaptrlm olan ikincisi, Antalya-Isparta yolundaki Evdir Handr. 1214-18 yllar arasnda yaplm olmaldr. Genel emaya uygun Avanosta Sar Hann da onun tarafndan yaptrlm olmas mmkndr. Kaynaklarda ad geen, dier sultanlarn yaprd hanlardan ou gnmze ulaamamtr. Buna ramen zellikle Alaeddin Keykubat, zzettin Keykavus ve Gyaseddin Keyhsrev (1236-46) dneminde pek ok hann yaplm olduu kitabelerden anlalmaktadr. Gnmze ulaan ilk Sultan Hanlarndan Evdir Han ve Alay Han, avlu blm yklm olmakla birlikte, kapal blm ve portaliyle klasik emay tadn gstermektedir. Geometrik ta sslemeleri yannda, portaldeki tek bal ve iki gvdeli aslan kabartmasyla da tannr. Evdir Han ise, iki sra revak eklinde, drt eyvanl bir avlu emas ile deiik bir uygulamadr. Alaeddin Keykubatn yaptrm olduu sultan hanndan ilk ikisi, Anadolu Seluklu Kervansaraylarnn klasik emasnnn anlalmas iin ak belgelerdir. lki Konya-Aksaray yolunda 1229 ylnda mimar Muhammed bin Havlan el Dmkinin eseri olan Sultan Handr. 4500 metrekarelik bir alan kaplayan yap iki blmden oluur. Hol ad verilen kapal blm ile avlu birarada yaplmtr. Revakl avlu, avlu ve kapal hol portalleri, kapal blmn ortasndaki kubbeli, mukarnasl

1236

aydnlk feneri ve payelere oturan tonozlu dzen yannda, avlunun ortasnda drt paye zerinde ykselen kk mescit nemli yap zelliklerindendir. Portaller ile Kk Mescidin ta sslemeleri ise ayrca zerinde durulacak yanlarndandr. Alaeddin Keykubatn ikinci yaps Kayseri-Sivas yolundaki (Tuzhisar-Palas) Sultan Han daha kk llerle ayn plan emasn tekrarlamaktadr. Onun Antalya-Alanya yolunda 1232 ylnda yaptrd Alara Han ise, deiik bir plan anlay ile ele alnmtr. Ortaya alnm blmeli mekanlar, epeevre kapal ahr blmleri ile kuatlm, yapnn tamam kapal tonoz rtleri altna alnmtr. Bir bakma Tercan ve Afin (Eshab Kehf) hanlar ile birlikte ayr bir grubu (e odakl) meydana getirir. Gyaseddin Keyhsrevin yaptrd ncir Han (1238/39); Sultan Han emesnda avlusu ykk bir durumdadr. stiridye kabuu biimindeki rtsyle eyvan eklindeki portali ileri frlam olarak dikkati eker. Eridir Han ise,yine onun 1237/38de yaptrm olduu klasik emadaki bir yap olup byklk bakmndan drdnc sray alr. Antalya-Isparta yolunda Krkgz Han, Gyaseddin Keyhsrevin yaptrd nc sultan han olmakla birlikte klasik emadan ayrlmaktadr. Evdir Hanla baz benzerlikler gsteren avlu eyvanl, revakl dzene sahiptir. Kapal tek nef halinde yatay blm buna eklenir. Eyvan biimi portal ve kesme ta dnda sslemesiz oluu dikkati eker. Yine Gyaseddin Keyhsrev zamannda tamamlanan Kayseri-Malatya yolundaki Karatay Han, plan emas ile klasik hanlar tekrarlayan, giri eyvanndaki figrl kabartmalar, salam kalm hamam, mescit ve trbe gibi blmlerle dikkati eker. Mescit ou hanlarda olduu gibi bir blm halinde ele alnm, kk mescit olarak uygulanmamtr. Hoca Mesutun 1237de tamamlanan Aksaray-Kayseri yolundaki Azkara Hannda ise klasik ema kk mescitle birlikte uygulanmtr. Portali yana alnm, ta sslemelerde geometrik motifler kullanlmtr. Alaeddin Keykubat zamannda yapmna balanp da Gyaseddin Keyhsrev Devrinde tamamlanm Karatay ve Azkara hanlara karlk, Alaeddin Keykubatn son ylnda vezir ve mimar Sadettin Kpek tarafndan 1236/37de Konya-Aksaray yolunda Zazadin Han yaplmtr. Enine gelien yapnn portali de yandandr. Cephede iki renk ta kullanarak hareket elde edilmi, mescit portalin stine alnmtr. Hol kubbesi mukarnas dolgulu trompludur. 1206 tarihinden Konya-Beyehir yolundaki Kzlren (Kzlviran-Yaz) Han, da taan bir portal eklinde dzenlenmi giriin stnde bulunan mescidiyle, bu uygulamann kk lde olmakla beraber ilk denemelerinden saylabilir. 1249da Vezir Fahrettin Ali, Sahip Atann Akehir-ay yolunda yaptrd shakl Han, klasik emaya uyan ve avlusunda kk mescidi bulunan bir handr. erefza Han, Antalya-Alanya yolunda ekli ok bozulmu olmakla birlikte 1236-46 yllarndan kalma uzun tek nef halindeki bir uygulamadr. Antalya-Isparta yolunda, klasik emada Susuz Han, Malatya Hekim Han, Konya-Akehir yolunda Horozlu Han, Eridir-Denizli yolunda Goncalda Ak Han, Boyabad-Vezirkpr yolunda Pervane Muineddin Sleyman bin Alinin mimar Gevherbaa yaptrd Durak Han (1266), 1268 tarihli Krehir-Aksaray yolunda Kesikkpr Han (Vezir Nureddin Cebrail bin Caca Bey) gibi zerinde durulmas gereken pek ok yap, eski kervan yollar boyunca dalm durumdadr. Usta ve mimar kitabeleri yannda, yaptranlarn kitabeleri de baz problemlerin aydnlatlmasnda belge niteliindedir. eitli geometrik ve bitkisel sslemelerin zenginlii yannda, figrl sslemeler bakmndan inanlmaz bir eitlilik gze arpmaktadr. Akehir-Afyon yolunda ay Han ayn zamanda hanlar zerinde son Seluklu kitabesini tar. Mimar Oulbey bin Mehmedin bu eseri 1278/79 ylnda Ebul Mcahid bin Yakup adna yaplmtr. Kapal hol ksm ayaktadr. Avlu

1237

duvarnn izleri vardr. Yarm kubbeli nii andran portalde, kasetli byk genler ve kuyruu ejder biiminde yryen aslan kabartmas dikkati eker. Anadolu Seluklu hanlar, kale grnl d yzlerini yaklatka portallerindeki zengin ta iilii ile yumuatan yaplardr. Avlu ve kapal hol blmleriyle yolcularn her trl ihtiyacn gideren gvenli konaklar olmulardr. Bunun yannda, zellikle kapal blmlerindeki mekn etkisi tartlmaz kuvvettedir. Saray ve Kkler Bayndrlk Yaplar Kadar Antsal Olmayan, Dnyalar Hareketli Yaplardr Anadoluda Seluklu Saray ve Kkleri, kervansaraylarn yannda ok mtevazi yaplar olarak ele alnr. ou kaba ta ve tuladan yaplan bu eserlerde, zengin tuk ve zellikle ini kaplamalar dikkati eker. Konyada Klarslan tarafndan yaptrlan (1192den nce) ve Alaeddin Keykubat tarafndan onartlan kkten yalnz tonozlu bir ksm kalmtr. Figrl, yerli hamurdan, minai tekniinde iniler, randa Rey ve Kean Seluklu inileriyle ayn teknii devam ettirir. Beyehir gl kysnda, 1236da Keykubat tafndan yaptrlan Kubad Abad ve Kayseride 122426 tarihli Keykubadiye saraylarndaki kazlar sonunda birka saray yapsndan meydana gelen kk yerlemelerin genel plan hakknda fikir edinilmitir. Kubad Abadda Alanyada grld gibi kk bir tersane bulunmaktadr. On alt kadar dank yap ve av parkndan meydana gelen Kubad Abadda bulunan iniler insan ve eitli hayvan figrleri, gl kular ve sembolik figrlerle bezenmitir. Kubad Abad kazlarna R. Ark tarafndan yeniden balanmtr. Keykubadiyede ele geirilen inilerde ise geometrik rnekler nemlidir. kkten meydana gelen bu saray da dierlerinde olduu gibi, dinlendirici bir manzaraya hakim ve rahat yaplardan meydana geliyordu. Bu, Gaznelilerden beri izlenebilen ortak bir grn sonucudur. Alanya-Antalya arasnda Alara tepesinde 1224-25 yllarndan Alaeddin Keykubat tarafndan ele alnm hamaml kk, i kalededir. Muhteem bir manzaraya ak olan yapnn iki blml kk hamamnda figrl duvar freskleri arasnda, ini paralar da dklm olarak bulunmutur. Ayn blgede Aspendos tiyatrosunun sahne ksmnda bir blm, Alaeddin Keykubat tarafndan kk bir kk halinde onartlmtr. 1241-42 tarihli Erkilet, Hzr lyas Kk, tepe zerinde kk bir kale gibi, kesme tatan, mermer portalli bir yapdr. Cami, mutfak, merdiven gibi ilgi ekici blmleriyle Karatay Hann yan blmlerine benzer bir planlamaya sahiptir. Yine Argnckta Haydar Bey Kk, Aksarayda tepede yer alan ve bni Bibiye gre IV. Klarslana ait olmas gereken, trbenin yanndaki kk, Antalya evresindeki baz kk kalntlar, Antalya Yanky Hisar (Silyon) Kk ksmen incelenmi olan ok dank kklerden bazlardr. Anadoluda saysz Seluklu Devri kprs kervan yollar zerinde kervansaraylarla birlikte gvenli bir yol ve ulam ebekesi meydana getiriyordu. Trkiye Seluklular dnemi mimarisi, XIII. yzyln son yars iinde kuvvetli lhanl basksna ramen ok nemli eserler yaratacak kuvvet ve canllk gstermitir. 1308te tamamen egemenliini kaybeden Seluklularn yerine XIV. yzylda Trkmen Beylikleri birer birer bamszlklarn ilan ederek yirmiden fazla kk devletin ortaya kmasna yol amlardr. lhanl basksnn giderek yn deitirmesi ve batda bu beyliklerden biri olan Osmanllarn glenmesiyle, Anadolu birlii yzyln sonunda yeniden salanm ve bu temel zerinde mimari yeni bir ivme kazanmtr.

1238

Anadolu Seluklu Mimarisinde Sreklilik ve Deiim / Prof. Dr. mr Bakrer [s.828-835]

Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye Giri Trklerin Orta Asya ilerinde tarih sahnesine klar ile balayan sre, X. yzylda slamiyeti kabul etmeleri sonras kurulan ilk Mslman Trk Devletleri ve XI. yzyl ortasnda Ouz Trklerinin randa Byk Seluklu Devletini kurmalar ile devam eder. Yine ayn yzylda, daha elverili yaam olanaklar aramak zere eitli kollardan batya alan Seluklular, bu balamda Anadoluya da keif nitelikli aknlar ynlendirmiler ve bu aknlar izleyen 1071 Malazgirt Zaferinden sonra da byk kitleler halinde, kalc bir yurt tutmak zere Anadoluya g etmilerdir. XI. yzyl sonlarnda, Anadoluda n Beylikler olarak tanmlayabileceimiz Danimend (10951175), Mengcek (1071-1252), Saltuklu (1080-1201), Artuklu (1098-1407) Beylikleri ile Konya ve evresinde kurulan Seluklu Beylii (1071-1308) ile balayan politik eitlilik, XII. ve XIII. yzyllarda Seluklu Beyliinin, Artuklular dndaki beylikleri kendi idareleri altnda toplayarak Konya merkez olmak zere Seluklu Devletini kurmulardr.1 Anadolu birliini tamamlamak zere sava ve politik ilikilerle hareketlenen bu dnemin kltr asndan da bir sentezin balangc olduu ve sentezin zamanmza ulaan en belirgin, en youn kantlarnn belki de mimarlk alannda vurguland sylenebilir.2 Mimaride ekillenen sentezi tanmlarken bir taraftan Trklerin Anadoluya gelmeden nce bulunduklar kltr ortamndan beslenen bir sreklilik, dier taraftan yeni corafi evrenin olanaklarna ve koullarna uyum salama araylarnn doal sonucu olarak Anadolunun yerli kltrleri ile yorularak ekillenen bir deiimden sz etmek olasdr. Bu yazda bu iki zt kavramn yani birlik ve btnl getiren sreklilik ile eitlilii getiren deiimin, genelde ve malzeme zelinde nasl bir grnt verdikleri irdelenmektedir. Konuya, genel erevesi ierisinde bakld zaman, Anadolunun fethinin arkasndan youn bir yaplamann geldii grlmektedir. n Beylikler dneminde balayan ve Anadolu Seluklu Devleti dneminde srdrlen dzenlemelerin ve yeni inaatlarn banda, eski kentlerin yeni gelenlerin gereksinimlerine uygun olarak yenilenmesi gelmektedir. rnein, ilk alardan balayarak bir yerleme alan olan Konyada yeni bir kltrn merkezi olmann gerektirdii deiiklikler yaplrken, yakn evresinde Akehir ve Beyehir gibi yeni kentler de kurulmutur. Bu etkinlikler erevesinde ayakta duran kale ve sur duvarlar onarlm veya geniletilmi; yine ayakta duran yap stoku, ilk aamada gerekli ilevlerde kullanlmak zere uyarlanmtr. rnein, kilise ve benzeri dini ilevli yaplarn yn deiiklii ile cami ve mescit olarak yeniden ilevlendirildikleri, gnmze kadar gelen rneklerle saptanabilmektedir. Ancak, XII. yzyln ortalarndan balamak zere ve kukusuz bir yaplama program erevesinde dini ilevli cami ve mescitler; an yaplar olan trbe ve kmbetler; eitim yaplar olan medreseler; sosyal ierikli ifahane ve hamamlar; dini ve sosyal amal hankah ve zaviyeler; sultanlar ve yneticiler iin de saray ve kklerin inaatna baland ve bu inaatlarn XIII. yzyln ikinci yarsna kadar youn ve hzl, yzyln son eyreine doru da yavalayarak ve azalarak devam ettii grlebilmektedir.

1239

Bunlara ek olarak, Anadoludan geen, ancak Bizans mparatorluunun son zamanlarnda bakmszlk ve savalar nedeniyle bozulmu olan kervan yollarnn onarlmas, yeni kurulan, sahil blgelerinde yeni alnan kentlere ulaabilmek zere, bu kervan yollarna uzantlarn eklenmesi, yaplama programnn paralardr. Kervan trafiinin yeniden canlandrlmas amacyla yaplan dzenlemeler erevesinde kprler kurulmu, bu yollarda seyahat edecek tccarlarn ve yolcularn gvenli konaklamalar iin han ve kervansaraylar ina edilmitir. Bunlarn byk blm, Anadoluya gelenlerin slam kltr ile ekillenmi yaam biimleri ve alkanlklarnn gerei olan dini ve sosyal kurumlarn daha nce gelitirdikleri, dolaysyla ilev asndan sreklilik gsteren yap trleridir. Ancak, ilevdeki srekliliin her zaman biime yansmad ve Anadoluda cami ve medrese gibi geleneksellemi yap trlerinde dahi, sentezin paras olarak, biime yansyan eitlemeler grlebilmektedir ki bunlar deiimin ncleri olarak grmek olasdr. Konuya malzeme asndan bakld zaman, bu yap trlerinin ortaya kmalarn salayan yap malzemelerinde yalnz eitlilik deil zaman ierisinde bir deiim de izlenmektedir. Ksaca tuladan taa gei olarak tanmlanabilecek olan deiim, Trklerin Anadoluya gelmeden nce bulunduklar kltr evrelerinde mimari anlatmn bata gelen yap malzemesi olan tulann Anadoluda nceliini kaybederek ikinci derecede bir yap malzemesine dnmesi ve yerini tan almasdr. nceki uygulamalarn aksine tulann Anadoluda, zorunluluktan ok bir seim sonucu kullanlyor olmas ise malzemenin btn olanaklarnn denendii bir eitlilik sunmaktadr. Yap malzemelerindeki bu deiimin nedenleri arasnda en bata, belirli bir hazrlk dnemi ve zel retim koullar gerektiren tulaya karn Anadolunun jeolojik evresinde iyi kalite yap tann bolluu nedeniyle bu malzemenin n alardan balayarak bazen kerpi ve tula ile birlikte, bazen de, zellikle belirli yrelerin ve belirli dnemlerin mimarisinde tek bana youn ekilde kullanlyor olmas gelir. Birinci olaslk iin atalhyk yerlemesi, ikincisi iin de Boazky, Alacahyk ve Aliar gibi Hitit yerlemelerinden sz edilebilir. Tan yap malzemesi olarak ncelik kazanmasnn dier nedenleri arasnda, ta yap geleneinin iklim koullarna daha uygun olmas, yap talarnn, inaat alanlarna yakn ta ocaklarndan kolaylkla tanabiliyor olmas, Anadolunun n kltrlerine ait yaplardan alnan yap talar ve mermerlerin hazr malzeme olarak tekrar kullanlabilmesi ve bu yeni yap geleneinin Anadoluya g eden mimar, usta ve sanatlarn yan sra Anadolunun yerli kltr ile gelimi mimar, usta ve sanatlarn katklar ile beslenmesi saylabilir. Gelenek Yap malzemesi olarak tulann tarih ierisindeki yerini grebilmek zere geriye doru bir baklacak olursa, ilk alardan balayarak Anadolunun kendi bnyesinde ve yakn evresinde nce kerpi, sonra da tulann, bazen tek bana ancak ounlukla ta ile birlikte kullanmnn, yaygn ve geleneksellemi olduu grlebilmektedir. Elle ya da kalpla biimlendirilen kerpi birimlerinin duvar rglerinde yanyana ve st ste sralanrken, aralarnda balayc olarak amur har kullanlmasna ve salamlk amacyla yzeylerinin kaln bir amur sva tabakas ile rtlmesine rnekler, Neolitik dnem Anadolu yerlemeleri yan sra Kuzey Mezopotamya ve Orta ran blgelerinde de kazlarda ortaya karlmtr.3 Yine n alardan balayarak, M.S. X. yzyla kadar, tula duvarlar, yzey kaplama malzemeleri ile rtlm, deta arkalarna gizlenmitir.4 Bu yzey kaplama malzemeleri, farkl kltr

1240

evrelerinde, farkl dnemlerde ve farkl yap trlerinde dokuma, duvar resmi, srl tula, ini, al, mozaik ve mermer gibi eitlilik gstermektedir. rnein, atalhyk yerlemesindeki konutlarda, kerpi duvarlarn i yzeyleri, dokuma ve duvar resimleri ile, Roma mimarisinde tula duvar yzeyleri mermer, Bizans mimarisinde mozaik, douda Mezopotamyadaki erken dnemler mimarisinde srl tula, Emevi mimarisinde al ve mozaik, Byk Seluklu mimarisinde ise srl tula ve ini birimlerle kaplanarak tayc kerpi veya tula duvar rtmek yan sra ssleme olanaklar yaratan bir yzey oluturduklar grlebilmektedir. X. yzyla kadar tula, salt yapsal amalarla kullanlm ve malzemenin renk ve ssleme olanaklarndan yararlanlmamtr. Buna karlk X. yzyl srecinde Horasan, Trkistan ve Gaznede giderek yaygnlaan tula kullanmnda, malzemenin yapsal olanaklarnn yan sra ssleme olanaklarndan da yararlanlmaya baland ve nceleri kaln sva tabakas altna gizlenen bu tr yzeylerin giderek ak brakldklar izlenmektedir. X. yzylda, tula malzemenin ne kmas eklinde zetlenebilecek bu tr uygulamalara da plak tula slubu denilmektedir.5 Bu uygulamalarn en erken hangi kltr evresinde denendii ya da ortaya kt kesin olarak saptanamamtr. Ancak, tulann yapsal kullanm sra snda grsel niteliklerinin de fark edilerek hem yap hem ssleme malzemesi olarak deerlendirilmesine tanklk edebilecek ilk yapnn 907 ylnda Buharada ina edilen smail Samani Trbesi olduu da sylenir.6 X. yzyldan ayakta kalan bu tek yapnn d ve i bnyesinde, tulalarn farkl istifi ile ekillendirilen rg eitlemelerinde farkl mimari elemanlarn biimlerine uyum aray arlk kazanmaktadr. lk kez bu yapda, plak tula yzeylere ncelik verilmesi yan sra bu yzeyler, baka bir malzeme altna da gizlenmemitir. Dolaysyla, bu dnemde Kuzey Irak ve Semerkantta hkm sren Samanoullar Devletinin tula yap geleneinin yaratlmasnda nclk ettii gr benimsenmitir. Benzer bir tula kullanm, 977-978 yllar arasnda Semerkant yaknnda, Timde ina edilen Arap Ata Trbesinde ortaya kmakta ve burada n cepheye uygulanan tula rg trlerinin eitlilii gelimi bir tula iiliine iaret etmektedir.7 rneklerin kstll nedeniyle, tulann hem yap hem ssleme malzemesi olarak kullanmnn X. yzyl srecinde yalnz Horasan blgesine zg kald dnlrken, yzyln sonlarndan balamak zere ve zellikle XI. yzyl ierisinde plak tula slubunun benimsendii yap saysnda bir artn yan sra bu yaplarn farkl blgelere de yayldklar izlenebilmektedir. Karahanllar, 999 ylnda Trkistanda Samanolu Devletine son verdikten sonra Trkistan, Horasan ve Gaznede tula yap geleneini srdrmlerdir. Hatta, Karahanllarn da Samanolu Trbesindeki tula iiliinden etkilenerek, kerpi kullanmn braktklar ve plak tulaya ncelik verdikleri ileri srlmtr. Hazarada IX. ve X. yzyllara tarihlenen Deggaron Camii, Buhara-Semerkant yolu zerinde 1078de ina edilen Rbat- Mali Kervansaray, yine Buharada Maghak- Attari Camisi; zkentte 1012 tarihli Nasr bin Ali, 1152 tarihli Celalettin Hseyin ve 1186 tarihli Gney Trbe olarak tannan an yaplar ile XI. ve XII. yzyllar arasna tarihlenen Tirmizdeki Sarayda, tula, artk esas yap malzemesi haline gelmekte ve zellikle cephe dzenlemelerinde yapm srecinde malzemenin tm ssleme olanaklarndan da yararlanld gzlemlenmektedir. Bu yaplar kmesine, XI. yzyla tarihlenen Burana ve zkent minareleri, 1032 tarihli Tirmiz minaresi, XII. yzyldan Tirmiz yaknnda 1108 tarihli

1241

Car Kurgan, Buharada 1127 tarihli Vabkent ve yzyln sonlarna tarihlenen Firuzabad minareleri eklenebilir.8 Gazneliler Dneminde, kerpi inaattan tulaya geii ve tulann ssleme olanaklarndan yararlanlmasn simgeleyen antsal yap XI. yzyla tarihlenen Leker-i Bazar Saraydr. Temelleri tula, duvarlar kerpiten ina edilen yapnn kabul ve tren salonlarnn i mekanlarnda, duvarlarn st ksmlarnda kerpi zerine ssl tula rgler kaplanmtr. Gazne yresinde, Tus Valisi Arslan Cazip tarafndan, 997-1028 yllar arasnda, Sangbastta yaptrlan trbe ve minare, Sultan Mahmut ve Sultan Mesut tarafndan yaptrlan, birincisi 1098-1115, ikincisi 1117-1149 yllar arasna tarihlenen kuleler ile 1108 tarihli Devletabad minaresinde tulalarn farkl istiflerine ve farkl kaydrma dzenlerine dayanan rg eitlemeleri uygulanmtr.9 Gazne yaplarnda tula kullanmnn younlamas Sultan Mahmudun seimi ve Gaznede oluturduu kltr merkezinin ncelikleri arasnda deerlendirilirken, Orta ran blgesinde ayn seim, Vezir Nizamlmlk ile badatrlmakta ve bu blgede tulann birinci derecede bir yap malzemesi olarak benimsenmesinin bir zorunluluk olmad halde, malzemenin yaygn kullanmnda XI. yzyl sresince, ynetim ve eitime dzen getirmek zere yapt katklar yan sra yap etkinliklerini de destekliyen Nizamlmlkn katklar olduu savunulmaktadr.10 Byk Seluklular Dneminde Orta ran blgesinde giderek gelien tula yap geleneine nc olarak Gurganda 1007 ylnda ina edilen Kmbet-i Kabus gsterilir.11 Yapnn silindirik gvdesini hareketlendiren yarm daire ve gen kntlarn yzeyleri, kesintisiz devam eden, dz tula rg ile kaplanmtr. Kmbet-i Kabusu tarih-dizin sras ile izleyen an yaplar ve dini yaplarda ise, Yezdde 1037 tarihli Duvazdah mam ve Damganda 1056 tarihli Chihil Duktaran Trbeleri; 1055-1058 yllar arasna tarihlenen Ardistandaki Mescid-i Cuma, Isfahandaki Mescid-i Cumann 1080de ina edilen blmleri; Barsianda 1098 tarihli Mescid-i Cuma ve minaresi ile yine XI. yzyldan Simnan, Sava, Sabzevar ve Isfahanda Mescid-i Ali minareleri, bu dnemdeki youn tula uygulamalarna birka rnek olarak verilebilir.12 XI. yzyldan zamanmza kadar gelebilen rnekler arasnda, an yaps ise tula rglerinin eitlilii ve plak tula slubunun nereye kadar gtrlebildiine tanklk edebilen yaplardr. Malzemenin tm olanaklarnn deerlendirildii, ayrca yapnn mimari ve strktrel elemanlar ile yzey sslemesinin btnletii bu yaplar ise, Karraganda 1067-68 tarihli I. Anonim Trbe, 1093 tarihli II. Anonim Trbe ile Demavendde kesin tarihi belli olmayan, ancak yzyln sonlarna tarihlenen Anonim Trbedir.13 Bu yapnn yan sra Isfahandaki Mescid-i Cumada yukarda belirtildii gibi 1080 tarihinde yaplan ekleme ve deiiklerin paras olan Gney Dou kanadndaki tayc ayaklar ve tonozlar ile Gney ve Kuzey kanatlar daki eyvanl mekanlarn kubbeleri kanmzca, XI. yzyl sresince, bu blgede yap ve ssleme malzemesi olarak ncelik kazanan tula ile yaplan uygulamalarn nasl bir dzeye eritiini gstermektedir. Bunlar yakndan izleyen dier baz rnekler ise, Azerbaycan blgesinde, Nahivanda 1167 tarihinde ina edilen Yusuf bin Kuseyr ile 1186 tarihli Mmine Hatun Trbeleridir. Her ikisinin n cepheleri ve zellikle ta kaplar da, kesme tulalar ile ekillendirilen geometrik rg dzenlemeleri ile kaplanmtr. Anadoluda XIII. yzyl banda trbe kasnaklarna yine tula ile uygulanan geometrik dzenlemeler ile bu iki yap arasnda yakn benzerlikler saptanabilmektedir.14

1242

randa Byk Seluklular Dneminin en belirgin katks olarak gelien plak tula gelenei, XII. yzyln ortalarna kadar devam eder. Bu srete lek fark gzetilmeden, dini ve sivil ilevli her tr yapda, kule ve minarelerde uygulanan tula rgler, kaplayacaklar yzeylerin biimlerine uygun seilmi ve rg eitlemelerini bir araya getirme arzusu zellikle minarelerde ncelik kazanmtr. Ancak, yzyln ortalarna doru tula rg eitlemelerinin tek dze olmaya balad ve nceleri, rglerin sadece derzlerine, bir bezeme oluturmak amacyla eklenen al birimlerin giderek evrelerine ve tm yzeye taarak tula yzeyi rten bir tabakaya dntkleri izlenmektedir. Orta ran blgesinde balayan ve plak tulann rtc bir yzey kaplamas arkasna saklanmas ile sonulanan bu uygulamalar, giderek Horasan ve Trkistan blgelerine de yaylmakta ve tulann hem yap hem ssleme malzemesi olarak kullanm son bulmaktadr. Buna karn ayn yrelerde tulann geleneksel yap malzemesi olarak kullanm devam eder ve ilk gelen al kaplamalarn yerini ise zaman ierisinde daha parlak ve renkli ini kaplamalar almaktadr.15 XII. yzyl ortalarnda ran blgesinde plak tula yzeylere ilgi azalrken, Kuzey Irakta Zengiler dnemi yaplarnda ksa bir sre de olsa tula yap gelenei devam ettirilmitir. Musulda 1148 tarihinde balatlp 1170 tarihinde Nurettin Zengi tarafndan tamamlattrlan Musul Ulu Camiinin tula minaresi ile Erbil ve Sincandaki tula minareler bunlara birka rnek olarak verilebilir.16 Yukarda zetlenen ereve tulann ssleme olanaklarnn vurgulanmas ve yzeyin plak braklmas ile gelien tula yap geleneinin X. ve XII. yzyllar arasnda, Horasan, Gazne ve Orta randa Karahanllar, Gazneliler ve Byk Seluklular tarafndan ve Kuzey Irakta Zengiler tarafndan, farkl lek ve ilevlerde ok sayda yapda uygulandktan sonra giderek nemini kaybettiini ve tula yzeylerin rtc kaplamalar altnda gizlenmeye baladklarn gstermektedir. Bu son aamadan hemen nce ise tula, Seluklularn geleneksel yap malzemesi olarak Anadoluya tanmtr. Sreklilik ve Deiim n Beylikler ve Seluklu Dnemi Anadolu mimarisinde tula, Orta ran, Horasan ve Trkistanda olduu gibi farkl ievler iin ina edilen byk ve kk lekli tm yaplarda kullanlan balca yap malzemesi olmam, tan yannda ikinci derecede bir yap malzemesi olarak benimsenmi ve Anadoluda ilk yaplama etkinliklerinin balamasndan XIII. yzyl sonuna kadar bu niteliini korumutur. Seluklu Dnemi Anadolu mimarisinde tula iin seici bir kullanmdan sz etmek olasdr. Bunun doal sonucu olarak da, nceki yzyllara oranla sayca az, ancak belli bir amaca hizmet etmek zere seildii iin de, nitelik asndan dikkat ekici rnekleri verilmitir. Tulann Anadolu Seluklu Dnemi mimarisindeki kullanmn daha nce denenmi ve yerlemi bir gelenein devam olarak grmek ve deerlendirmek olasdr, ancak gelime srecini tamamladktan sonra gelen bu yap geleneinin Anadoludaki uygulamalarnda yaratc g kstlanmam, daha nce yaplanlar gelitirmek ve yeni teknik olanaklar aramak zerine younlalmtr. Bu nedenle Anadolu Seluklu mimarisinde tula kullanm, malzeme asndan n uygulamalarla bir sreklilik gsterse de bunlarn bir kopyas ya da devam olmayp, getirdii kendine zg yenilikler ve eitlemelerle, genelde yaplarn biimsel zelliklerinde de kendini belli eden, deiimin parasdr.17 Ayakta duran yaplar arasnda, srekliliin en iyi tanklar Konyada pliki Camii ile yine zaman ierisinde onarmlar geiren Kayseri/Pnarba ve Erzincan/Kemahta iki trbedir.18 Zamanmza

1243

eitli onarmlar geirmi olarak gelen, ancak beden duvarlarnda hl zgn yapnn izlerini tayan 1202 tarihli pliki Camiinde tula salt yapsal amala beden duvarlar ve st rtde kullanlrken, Anadoluda byk lekli ilk ve byk olaslkla tek rnek olmaktadr. Dz tula rgnn salamlnn yan sra duvar yzeyinde yaratt doku, Orta ran blgesinde Byk Seluklular tarafndan XI. yzylda ina edilen, Ardistandaki Mescid-i Cuma, Isfahandaki Mescid-i Cuma ve Barsianda Mescidi Cumay anmsatmaktadr. Tarihsiz olan ve yaklak olarak XII. yzyln ikinci yars ile sonu arasna tarihlenen Kayseri/Pnarba (Pazarren) Melik Gazi Trbesinde, ta temeller zerinde btn tuladan ina edilen beden duvarlarnn d ve i yzleri ile st rt, tula rg eitlemeleri ile kaplanmtr. Bu yap ile, XI. yzyl sonlarndan, Karahanllar Dnemine ait Karragandaki I. ve II. Anonim Trbeler ve Demavenddeki Anonim Trbe arasnda benzerlikler bulmak olasdr. yle ki, Melik Gazi Trbesinde yapnn biimi ile balantl olarak rg eitlemelerinde saysal bir azalma varsa da teknik ve iilik Karragan ve Demavend Trbeleri ile ayn paraleldedir. Yine XII. yzyl sonlarna tarihlenen, Erzincan/Kemahta Mengcek Gazi Trbesinin takapsnda ince tula eritlerle kurulan geometrik rg dzenlemeleri, Nahivanda 1167 tarihinde ina edilen Yusuf bin Kuseyr ile 1186 tarihli Mmine Hatun Trbelerine yakn benzerliktedir Bu ilk trbeler, Anadolu ncesine dnerler. Ancak, tarih olarak yakndan izleyen dier iki trbe, yenilik getirmitir. XIII. yzyln bandan, Aksaray yaknnda Selimekyde bulunan Anonim Trbe ve yine Aksaray yaknnda Nenezikyde yer alan Bekar Sultan Trbesinde tula ve tan zgn bir dzen ve uyum iinde birliktelikleri grlmektedir. Bu zellikleri ile bu iki trbenin, yukarda sz edilen Melik Gazi ve Mengcek Gazi Trbelerinin aksine, tuladan taa geii belgeleyen, giderek deiimi belgeleyen yaplar arasnda yer aldklar sylenebilir.19 Ancak, Selimeky ve Neneziky Trbeleri, Anadoluda tuladan taa geii belgeleyen en erken tarihli yaplar da deildir. Onlardan nce gelen, kitabesine gre 1155 tarihli Cizre Ulu Camii ile Artukoullarnn Hasankeyf kolundan Fahrettin Karaaslan Devrine ve 1146 veya 1155-1165 yllar arasna tarihlenen Harput Ulu Camiinde ayn birliktelik daha baarl ve kalc bir biimde denenmitir. Cizre Ulu Camiinde, onarmlar srasnda epeyce bozulmu olmakla birlikte, giri eyvann rten beik tonozun i yznde moloz ta zerine tula kaplama hl grlebilmektedir.20 Harput Ulu Camiinde, beden duvarlar moloz ta rgdr. mekanda kesme ta ayaklar zerinden balayan yatay istifli, dz tula rg gei ve st rtde de devam eder. Yapsal amal bu sadelie karlk, yapnn kuzeybat kesinde yer alan minarede kesme tula ile yaplan geometrik dzenlemelerin eitlemeleri aadan yukarya doru sralanan geni bantlar ierisine yerletirilmitir. eitlilik, retim ve uygulama teknikleri ve zgnlk asndan Anadolu mimarisinde tek olan ve herhangi bir rnee dayanmayan bu geometrik dzenlemeler, daha sonraki tula minarelerde de tekrarlanmamtr.21 Harput ve Cizre Ulu Camilerini XIII. yzyl banda izleyen, 1205 onarm tarihli Kayseri, 1212-1213 tarihli Sivas ve 1213 tarihli Akehir Ulu Camilerinde yap ktleleri kesme ya da moloz ta inaattr; tula sadece minarenin yap malzemesidir.22 yi kalite tan yakn evredeki ta ocaklarndan kolaylkla tanabildii Anadoludaki birok kent iin bu doal bir uygulama yntemidir ki, 1230 tarihli Alanya Akebe Sultan Mescidi, 1220-35 tarihli Bayburt Ulu Camii, 1258 tarihli Konya Sahip Ata Camii ve XIII. yzyln son eyreinde ina edilen

1244

Ankara Arslanhane Camii de ta yap yannda tula minarenin ykseldii, daha ge tarihli birka rnek olarak yukardakilere eklenebilir.23 Bu cami ve mescitlerde, ta yap yannda tula minarenin yer almas, ilk rneklerde belki de bani, mimar ve sanatlarn zel beenisine ve seimine baldr; ancak zaman ierisinde srekli yinelenerek yerlemi bir uygulamaya dnt grlmektedir. Bylece balangta deiim olarak deerlendirilen bir uygulama, srekli yinelendii zaman yeni bir gelenee dnmektedir. Byk lekli yaplar iin dier bir seenek ise, ilk olarak Harput Ulu Camiinde rastlanan ve beden duvarlarnda ta, gei ve st rtde tula kullanlan yap sistemidir. Bu uygulama, XIII. yzyl ierisinde Camilerin yan sra Medrese ve Darifa yaplarnda da benimsenmitir. Tarih-dizin sras ile, yzyln ilk yarsnda 1217-1220 tarihleri arasnda zzeddin Keykavus tarafndan Sivasta ina ettirilen Keykavus Darifas, Isparta/Atabeyde, Mubarizddin Ertoku tarafndan 1224 ylnda yaptrlan Ertoku Medresesi, 1224 tarihinde ina edilen, 1247 ve 1274 tarihlerinde kapsaml onarmlar geiren Malatya Ulu Camii, Konyada 1242-1243 tarihinde, II. Giyaseddin Keyhsrev Dneminde Bedrettin Mslih tarafndan yaptrlan Sral Medrese, Akehirde Seluklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali tarafndan 1250 tarihinde yaptrlan Ta Medrese, yzyln ikinci yarsndan da, Konyada yine Sahip Ata Fahrettin Ali tarafndan 1264 ylnda yaptrlan nce Minareli Medrese, 1266-67 arasna tarihlenebilecek Amasya Gk Medrese Camii, Sivasta her ikisi de 1271de ina edilen, ilki Sahip Ata Fahrettin Ali tarafndan yaptrlan Gk Medrese, ikincisi lhanllardan Muzaffereddin Barucirdi tarafndan ina ettirilen Baruciye ya da Buruciye Medreseleri, son olarak da yine Konyada Vezir Sahip Ata Fahrettin Ali tarafndan 1258 ylnda yaptrlan Sahip Ata Camiine 1279-80de eklenen Trbe ve Hanikah kesme veya moloz ta d yaplar ve tula kaplanan i mekanlar ile dnemin en belli bal ve grkemli rnekleridir.24 Bu yaplarn i mekanlarnda tula, Harput Ulu Camii gibi tek bana ve yatay istifli en sade rg trleri ile veya eitleme olanaklar sunan yatay/dey istifli rg trleri ya da tula rgye ini birimlerin eklendii rg ile kullanlmtr. Son seenekte, derzlere yerletirilen, ya da birim olarak rgnn paras olan iniler, eitleme yan sra renk getiren katklar ile Anadolu Seluklu Dnemi yaplarnda tan sade ve renksizlii ile vurgulanan d ktlelere renkli, hareketli i mekanlar getirmilerdir. Ancak, tula rglere ini birimlerin eklenmesi, Orta ran blgesinde zellikle XIV. yzylda younlaan ve tula yzeyi tamaman rten bir kaplama yaratmaktadr. Burada ini, tulann yannda ikinci bir eleman olarak yer almakta ve rglerde baz ssleme gelerini yaratmak ya da vurgulamak zere kullanlmaktadr. Sreklilik ve deiim temas ileriye ve geriye doru irdelendii zaman, yukarda sz edilen ve kukusuz btn grntleri ile deiimi vurgulayan bu antsal yaplar yannda, tula geleneini hi denecek derecede veya ok az bir deiimle srdren, ancak kk ve sade yaplar ile gzden kaabilecek mescitler, malzeme kullanmlar ile daha ok sreklilii vurgularken, plan ve ktleleri ile ileriye dnk yenilikler getirerek erken Osmanl dnemine yaklamaktadr. XIII. yzylda, en ok Konya, daha sonra Akehir, Aksaray gibi Orta Anadolu blgesi kentlerinde ina edilen bu kk lekli, ou tek mekanl mescitlerde ta temeller zerinde beden duvarlarnn, gei ve st rtnn, dta ve ite btnyle tuladan ina edildii veya temellerin yan sra alt yapnn belirli bir yksekliinden balayarak st rt ile birlikte tuladan ina edildii grlmektedir. Bunlar,

1245

Konyada 1213-19 tarihli Baarabey, 1220 tarihli ekerfuru, XIII. yzyln ilk yarsna tarihlenen Karaaslan ve Zemburi Mescitleri; Akehirde 1223 tarihli Altn Kalem, 1224 tarihli Ferruhah, 1226-27 tarihli Gdk Minare Mescitleri; Alanyada 1230 tarihli Akebe Sultan Mescidi ile Aksarayda XIII. yzyln bana tarihlenen Cnckl Mescit gibi ounluu, yzyln ilk yarsnda ina edilen yaplardr. Harputta, 1279-80 tarihli Alaca Mescit ile Tokatta 1300 tarihli Alaca Mescit, corafi konumlar ve daha ge tarihleri ile zaman ve mekan ierisindeki yaylmaya tanklk ederken, Konyada yzyln son eyreinden Sahip Ata (Tahir ile Zhre), Sakahane ve Beyhekim Mescitleri de yine ge tarihleri ile dnemin son rnekleri olur. Yukarda isimleri sralanan antsal cami ve medreseler ile daha kk lekli trbe ve mescitlerin ortak zellikleri iin aadaki genelleme yaplabilir: Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu mimarisinde tulann bazen salt yapsal ama iin tek bana ya da ta ile birlikte kullanldn, bazen de yapm srecinde ssleme olanaklarndan da yararlanldn ve hatta ssleme olanaklarnn kuvvetli vurgulandn izlemek olasdr. rnein, tula XIII. yzyl yaps birok kk mescidin beden duvarlarnn inaatnda salt yapsal malzeme iken, ayn mescitlerin i mekanlarnda, st rtlerinde veya minarelerinde hem yap hem ssleme malzemesi olmaktadr. Dier taraftan, tatan ina edilen baz yaplarn yine i mekanlarnda ve st rtlerinde veya minarelerinde tulann ssleme olanaklarn sergiler trde bir kullanma rastlanmaktadr. Sonu Yukarda kmelenen yaplar, tuladan taa geiin olduu kadar malzemede eitliliin benimsendii nclerdir. Buna karlk, bu yaplarla ada, ancak Nide, Kayseri ve Erzurum gibi kaliteli taa kolaylkla eriilen blgelerde veya han ve kervansaraylar gibi byk programl, buna ek olarak salamlk ve kalcln ncelikli olduu yap trlerinde ta, tek yap malzemesi olarak ortaya kmaktadr. Tan ne kmasna deiimin son aamas olarak baklabilir. Corafi blgenin malzeme olanaklar, yap trnn ve yap kurgusunun salam ya da hafif malzeme gerektiren zellikleri ve bunlara ek olarak bani, mimar ve sanatlarn beeni ve seimleri ile ekillenen gelimeler, Seluklu Dnemi Anadolu mimarisinde yeni aray ve denemelerin yerini ve nemini tanmlamaktadr. Ancak, bu aamalar, tarih-dizin sras ile birbirini izleyen gelimeler deildir. Blgesel farklar veya yapldklar dnemde ok daha nemli ve etkili olabilecek, ancak bugnk verilerle tamamnn anlalmas zor olan nedenlerle, ayn tarihlerde ina edilen yaplarda farkl yaklam saptamak olasdr. yle ki, XII. yzyln ikinci yarsnda Kayseri/Pnarbada btn tuladan ina edilen Melik Gazi Trbesinde ve ayn zelliklerdeki Kemah Mengcek Gazi Trbesinde tula, Seluklularn Anadoluya gelmeden nce bulunduklar kltr or tamnn mimarisinden beslenen geleneksel bir kullanm sunarken, 1155-65 yllar arasna tarihlenen Harput Ulu Camiinde yap malzemesi olarak ta ve tula, bir ikili oluturmakta ve yapnn kendilerine ayrlan blmlerinde, ta, salamlk gerektiren alt yapda; tula, hafiflik gerektiren gei ve st rtde yer almaktadr. ki malzemenin yapdaki uyumlu dalmnn, Seluklularn Anadoluya gelmeden nce bulunduklar kltr ortamnn mimarisinden ok Anadolunun yerel mimarisi ile beslenen, bir deiim getirdii dnlebilir. Halbuki yine ayn dnemden, Sivas/Divriide 1180 tarihinde ina edilen Divrii Kale Camii tan tek bana yap malzemesi haline geldii son aamay,

1246

sentezi erken bir tarihte sunarak hepsinin nne gemektedir. Burada tula yoktur; yapnn tm tatan ina edilmitir; ancak tan kullanmda ilgin bir tula zentisi seilmektedir. yle ki, takapnn kemer keliklerinde ta, boyut ve biim olarak, tula gibi hazrlanm ve tula rglerini anmsatan bir dzenle istiflenmitir. Takapnn erevesinde ve kemer alnlnda kaln iki bant ierisinde yer alan, taa oyulmu geometrik rg dzenlemeleri de kesme tula birimler ile gerekletirilen geometrik dzenlemelerin yalnz benzeri deil, onlarn taa aktarlm bir tekrardr.25 Orta ran blgesinde Isfahan ve Ardistan Mescid-i Cumalarnda, Azerbaycan blgesinde de Nahvanda XII. yzyl sonlarnda Yusuf bin Kuseyr ve Mmine Hatun Trbelerinde kesme tula ile uygulanm olan geometrik rg dzenlemeleri Divrii Kale Camiinde tata yorumlanm tek rnek deildir. XII. yzyl sonuna ve XIII. yzyl bana tarihlenen dier baz yaplarn takaplar ve mihrap erevelerinde ereveyi oluturan bantlar ierisinde benzer dzenlemeler yinelenmitir. rnein, Kayseride 1205 tarihli Gevher Nesibe Sultan Darifas ve Nidede 1223 tarihli Alaaddin Camiinin takaplarnda taa aktarlm olarak yinelenmektedir. Dolaysyla tuladan taa gei, yaplarn yalnz ktlelerinde deil, mimari sslemelerinde de gereklemektedir.26 Tula birimlerin niteliklerine uygun olarak ekillenen geometrik rg dzenlemelerinin taa aktarlmas, XIII. yzyl banda ina edilen birok yapnn takaplarnda kendini gsterir. Bu erken rneklerin basit gemeleri yzyl ierisinde gelitirilerek girift rglere dnecek ve yine Anadolu Seluklu Dneminin antsal takaplarn ssleyecektir. Ancak buna genel bir kural olarak bakmak da yanl olur. nk 1217-1220 arasnda ina edilen Sivas Keykavus Darifasnda mimari sslemenin en nemli gesi olan geometrik gemeler, taa oyulmu olarak takapda yer alrken, ayn yapnn trbe kasnanda bu gemeler yine tula ile ekillenmektedir. Dolaysyla balangta da belirtildii gibi yap malzemesi olarak tan birinci srada geldii n Beylikler ve Seluklu Dnemleri Anadolu mimarisinde tula iin seici bir kullanmdan sz etmek olasdr. Bu seimde corafi blge ve yap trnn etkilerinin yan sra bani, mimar ve sanatlarn beenisi ve yaratmak istedikleri eseri nasl grmek istediklerinin nemli vurgusu olduu dnlebilir. DPNOTLAR 1 416. 2 3 ARIK, O., The Culture of the Seljuk and Ottoman Periods, Arts of Cappadocia, Geneva Bu rtcln temelinde, tulann doal rengi, duvar yzeylerinde tula birimlerinin 1971, s. 35-37. srekli yinelenmeleri ile ortaya kan yeknesaklk gibi estetik nedenler olabilecei gibi, pimi tula yzeylerin geirgen yaps nedeniyle rutubete kar koruyucu bir nlem olabilir. 4 5 S. LLOYD, Building in Brick and Stone, History of Technology, (der. Singer, Holmyard, A. U: POPE, (der. ), A Survey of Prsan Art and Architecture, Oxford, 1967, (Londra 1939), Hall), Oxford, 1954-56, s. 456. s. 916-18, 950-63, 981-89, 1267-68, naked brick ya da exposed brick style terimi baka yazarlarca da benimsenmitir. Bu konu iin ok eitli kaynak vermek olasdr, ancak en ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa bkz.: . KAFESOLU, Seluklular, slam Ansiklopedisi, cz. 105, stanbul, 1965, s. 320-

1247

Y.e. s. 946-48, 1268-69, Lev. 264, A, B, C; E. COHN-WIENER, Turan, slamische

Baukunst in Mittelasien, Berlin, 1930, Lev. I-III; L. REMPEL, The Mausoleum of smail Samanid, Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology, say: IV (1936), s. 198-209, ek. 17; O. GRABAR-D. HILL, Islamic Architecture and Its Decoration, London, 1965, s. 49, ek. 1-2. 7 O. GRABAR, The Earliest Commemorative Structures, Ars Orientalis, VI, Michigan, 1966, s. 19, no. 12. O. ASLANAPA, Trk Sanat, I, stanbul 1972, 2. 24, Lev. 38-40. . BAKIRER, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm, Ankara, 1981, cilt. 1. s. 6. 8 Metni uzatmamak iin burada isimleri verilen yaplar iin ayr ayr kaynak gsterilmemitir, aadaki yaynlarda sz edilen yaplarn bazlar ya da hepsi iin bilgi bulunabilecektir: A. U. POPE, y.e. a.y; M. CEZAR, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977, s. 108-9, 114-48, 350-51; O. ASLANAPA, y. e. s. 19-37; . BAKIRER, a.e., s. 5-15, bu almamzda kaynaklar ayrntl olarak belirtilmitir. 9 M. CEZAR, y.e., 234-38, 201-9, E. DIEZ, Churasanische Budenkmaler, Berlin, 1918 cilt. I., s. 52-56. A. SCHRODER, A Note on Sangbast, Bulletin of the American Institute for Persian Art Archaeology, IV, 1936, s. 136-39. . BAKIRER, y.e. a.y. 10 11 12 A. U. POPE, a.e. a.y. Y.e., s. 970-72, 989; O. GRABAR, a.e., s. 22. A. U. POPE, a.e., s. 951-52, 970-72, 989, 1022, 1291. A. GODARD, Historiqu du

Masjid-i Djuma dIsfahan, Athar--Iran, II, 1937, s. 17-24, O. BAKIRER, a.e. a.y. 13 6. 14 15 16 17 18 19 20 21 375, 395. 22 23 . BAKIRER, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm, Y.e., s. 348-49, 368-69, 407-09, 491-92., Malatya ve Aksarayda ait olduklar yaplar Ankara, 1981, cilt. 1. s. 259-261, 266-274. ykldklar iin halen tek balarna ayakta duran tula minareler de kukusuz ayn ta yap, tula minare ikileminin rnekleridir. T. YAZAR, Nahivan Mimarisi, (Hacettepe n. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam . BAKIRER, a.e. a.y. F. SARRE-E. HERZFELD, Archologische Reise im Euphrat und Tigris Gebiet, Berlin . BAKIRER, a.e. a.y. Y.e., s. 264-66, 235-242, 247-255. Y.e., s. 245-46, 255-58; Z. BAYBURTLUOLU, Nide-Aksaray, Selime Ky trbesi, . BAKIRER, a.e., s. 221. Y.e., s. 222-225; . BAKIRER, Harput Ulu Camii Minaresi, Bedrettin Cmerte Armaan, Doktora tezi), Ankara, 1999, s. 136-181. D. STRONACK-T. T. YOUNG, Three Seljuk Tomb Towers, Iran, IV, Londra, 1966, s. 1-

1912-20, II, s. 229, 314-18, M. CEZAR, a.e., s. 396, 404.

nasya, 6/65, Ankara 1970, s. 14, 15.

Hacettepe niversitesi, ve Beeri limler Fakltesi, Beeri Bilimler Dergisi, zel say, Ankara 1980, s.

1248

24 25 26

Y.e., s. 276-300, 316-35, 384-87, 390-91, 399-409, 427-35, 444-53, 467-68. S. GEL, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara 1987 (1966), Res. 1. . BAKIRER, Erken Dnem Mimari Sslemesinde Geometrik Dzen Denemesi, VIII.

Trk Tarih Kongresi, Ankara 1976, Bildiriler, Ankara 1981, s. 951-959.

KAYNAKLAR ARIK, O., The Culture of the Seljuk and Ottoman Periods, Arts of Cappadocia, Geneva: Nagel, 1971, s. 35-37. ARIK, O., Balang Dnemi Anadolu Trk Mimari Tezyinatnn Karakteri, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara 1972, s. 173-77. ASLANAPA, O., Trk Sanat, I, stanbul 1972. BAKIRER, ., Harput Ulu Camii Minaresi, Bedrettin Cmerte Armaan, Hacettepe niversitesi ve Beeri limler Fakltesi, Beeri Bilimler Dergisi, zel say, Ankara 1980, s. 375-395. BAKIRER, ., Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm, 2 cilt, Ankara 1981. BAKIRER, ., Erken Dnem Mimari Sslemesinde Geometrik Dzen Denemesi, VIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1976, Bildiriler, Ankara 1981, s. 951-959. BAKIRER, ., Geometric Aspects of Brickbonds and Brick Revetments in Islamic Architecture, International Congress on Islamic Architecture and Urbanism, King Faisal University, Dammam, Jan. 1980, Proceedings (ed. A. Germen), Dammam King Faisal University, 1983, s. 87-120. . BAKIRER, Anadolu Mimarisinde Ta ve Tula ilii Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara 1993, s. 266-68. . BAKIRER, Anadolu Seluklu Mimarisinde Yap Malzemeleri, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan, 1994, Konya 1995, s. 173. BAYBURTLUOLU, Z., Nide-Aksaray Selimeky Trbesi, nasya, say 6, Ankara 1971, s. 65-66. CEZAR, M., Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977. COHN-WIENER, E., Turan, slamische Baukunst in Mittelasien, Berlin, 1930. DIEZ, E., Churasanische Budenkmaler, 2. cilt, Berlin 1918. DURUKAN, A., Selimedeki Trbe ve Anadolu Trk Sanatndaki Yeri, Bedrettin Cmerte Armaan, Hacettepe niversitesi, Sosyal ve dari Bilimler Fakltesi, Beeri Bilimler Dergisi, zel Say, Ankara 1980, s. 413. GRABAR, O. -HILL, D., Islamic Architecture and Its Decoration, London 1965. GRABAR, O., The Earliest Commemorative Structures, Ars Orientalis, VI, Michigan, 1966, s. 7-47. KUBAN, D., Orta a Anadolu Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara 1972, s. 103-17.

1249

LLOYD, S., Building in Brick and Stone, History of Technology, (der. Singer, Holmyard, Hall), Oxford 1954-56, s. 456. GEL, S., Orta a erevesinde Anadolu Seluklu Sanat, Malazgirt Armaan, TTK, Ankara 1972, s. 131-38. POPE, A. U., (der. ), A Survey of Prsan Art and Architecture, Oxford, 1967, (Londra 1939). L. REMPEL, The Mausoleum of smail Samanid, Buletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology, say: IV (1936), s. 198-209, ek. 1-7. SARRE, F., -HERZFELD, E., Archologische Reise im Euphrat und Tigris Gebiet, 2. cilt, Berlin 1912-1920. SCHRODER, A., A Note on Sangbast, Bulletin of the American Institute for Persian Art Archaeology, IV, 1936, s. 136-39. STRONACK, D., -T. T. YOUNG Jr., Three Seljuk Tomb Towers, Iran, IV, London 1966, p. 120. SEHER-THOSS, S., -SEHER-THOSS, H., Design and Colour in Islamic Architecture, Washington, D. C., 1968. YAZAR, T., Nahivan Mimarisi, (Hacettepe n. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam Doktora tezi), Ankara 1999.

1250

Trk Mimarisinde Klliye / Prof. Dr. Gnl Cantay [s.836-853]

Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk Mimarsinde klliye kurulularn anlamak ve okuyucuya aktarabilmek, klliyenin zaman iin tarifi, anlam, fonksiyonel ve sosyal nemine aklk getirmeyi gerektirmektedir. En basit anlam ile, klliye eitli fonksiyonel yap birimlerinin birarada planlanp ina edildii sosyal kurulu olarak tanmlanabilir. Bir klliyeyi meydana getiren yaplar, bata cami ve trbe olmak zere, medrese, tp medresesi, darifa, imaret (aevi), tabbane (misafirhane), han-kervansaray, arasta-ar, hamam, sbyan mektebi, ktphane, sebil, eme, muvakkithane, kpr ve baz ek yaplar olmaktadr. Ancak bu yaplarn tamamnn bir klliyeyi oluturduu sylenemez. Bu yaplardan birkann birarada planlanp ina edilmesi, kuruluun klliye ad ile tannmasna yeterli olmutur.1 Klliye ad ile tandmz bu fonksiyonel yaplar topluluu daha nceleri hangi adla anlmakta idi? phesiz yaptrann ad, yap topluluunun adlandrlmasnda birinci derecede nemli olmakta ve bu kurulular, kurucunun ad ile tannmaktadrlar. Fatih Klliyesi, Kanun Sultan Sleyman Klliyesi (Sleymaniye Klliyesi) gibi. Ancak ina edildikleri yllarda, klliye ad ile tandmz bu kurulularn farkl bir kelime ile adlandrldn kaynak ve vakfiyelerden reniyoruz. Bu kurulularn yapldklarnda, imaret kelimesinin anlam ve sosyal ierii ile ifade edildiklerini grmekteyiz.2 stanbulda Fatih mareti, Edirnede II. Bayezid mareti, stanbulda Sultan Selim mareti, Haseki mareti, Sleymaniye mareti ve Atk Valide mareti gibi. Bu kurulular, zellikle kitabelerinde maret kelimesinin yer almas ve ayrca ynetmelik niteliindeki vakfiyelerinde imaret ad ile belirtilmi olmakla dikkati ekmektedir. Bu noktada imaret kelimesinin hukuk, kltr, medeniyet ve imarla ilgili olarak eitli tanmlar yaplabilmekte ise de, konumuzla ilgili tanm, imar kapsam iinde olandr. Ancak yakn gemiten beri, imaret kelimesinin aevi anlamnda yerlemi bir terim olarak kullanm ile karlamaktayz. Mevcut imaret yaplarnn zerinde imaret kelimesinin yer ald bir kitabe grlmemekte, halk dorudan ilgilendiren aevi olduundan, imaret kelimesi bir yaktrma olarak aevi iin kullanlm olmaktadr. Sadece Anadoludaki Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerine ait farkl fonksiyonel yaplara baktmzda, yaplarn ilev amac ve planlamas ne olursa olsun (cami, trbe, medrese, darifa gibi), kitabelerinde imaret kelimesinin yer aldn gryoruz. Hatta mimar ile ilgili kitabelerde deil, Milstaki Ahmet Gazi Camiinin ahap minber kitabesinde de, imaret kelimesini buluyoruz.3 Osmanl dnemi iindeki rneklerimiz ise, imaret kelimesinin anlamnn yap ile ilgili olduunu, dolays ile ilevsel yaplar topluluu olan kurulular ifade etmek iin kullanldn ve a iinde klliye kelimesinin yerini tuttuunu gstermektedir. Bu kurulularn inasndan sonra, bulunduklar yerler yeni imaret ad ile anlmtr. Edirnede II. Bayezidin yaptrd klliye, bu semtin Yeni maret ad ile anlmasn salam, bu kurulutan sonra Edirnede ilk yaplan yap Eski maret ad ile anlmtr. Bu tr kurulularn rneklerini, Osmanl dneminde Anadoluda ve stanbulda bulmak mmkndr. Fatihin, stanbulda, Osmanl sosyal yapsna uygun hale getirerek yeniledii Bizanstan kalan Pantepoptes Manastr Kilisesinin Eski maret ad ile anlmas ve kendi adna kurduu klliyenin Yeni maret ad ile tannmas gibi.4 stanbuldaki iki nemli klliyeyi de, Kanun Sultan

1251

Sleyman, Mimar Sinana ina ettirdii halde, ehzadebandaki olu ehzade Mehmedin ad ile, Sleymaniyedeki klliye ise kendi ad ile anlmaktadr. maret ad ile sistemli yap topluluklar olarak ina edilen klliyelerin, bu noktada ina edildikleri yerin evresinde yaayanlarla sosyal ilikisi balam ve devam etmitir. Klliye kuruluu, sadece yaptrann hayr anlay ile ilikili olmayp, ilevsel yaplarn ihtiyaca cevap verebilecek eitlilikte ve hacimde olmas da nemli olmutur. Bu ise her dnemde klliyeyi yaptrann sosyal ve ekonomik durumuna bal olarak deimitir. Ekonomik durumun en gl olduu dnemlerde byk lekli, grkemli yaplardan oluan klliyeler ina edilmi, zellikle II. Bayezid ve Kanun dnemlerinde gelimesini tamamlayan Hassa Mimarlar Ocann mimarlar ve Mimar Sinan ile onun ekolnden yetien mimarlarla klliye mimarsinde nemli antsal kurulular meydana getirilmitir. Bu kurulular, bir yandan an mimar anlayna Klasik mimar adn kazandrrken, bir yandan da Anadoluda, menzillerde yeni yerleim yerlerinin kurulmasn ve zamanla buralarn ehirlemesini salamtr. Edirne, stanbul, Amasya, Manisa gibi, zaman iin byk ehirlerde ise, ehir dokusu iinde eski semtlerin yeniden mmur hale gelmesine veya yeni semtlerin domasna sebep olmutur. Erken Osmanl Dnemi klliye kurulularndan balayarak, klliyenin ehir dokusu iinde, yol ve ticaret merkezleri ile ilikisinin, daima mimarlar tarafndan gz nnde tutulan nemli bir nokta olduu anlalmaktadr. Menzil klliyelerinin kuruluunda da, yol ile klliyenin konumu ve ticar hayat arasndaki ilikiye daima nem verilmitir. Menzil kurulularnda, nemli bir nokta da, bunlarn kurucularndan nce, yre sakinlerinin bu menzil yerlerinin (derbend, dideban, bel, belen, geit derek, madik), enlendirilmesi arzu ve isteinin, devlet ileri gelenleri tarafndan gerekletirilmi olmasdr.5 na edilen bu klliye kurulularnn devamlln salamak iin vakflar tesis edilmi ve vakfiyeler dzenlenmitir. Klliyelerin ina edildikleri yre halk ile ilikisi, sadece din olmam, ticar, eitsel ve sosyal yardm anlay ile i ie srdrlmtr. Klliye yaplarnda tabbane, han (kervansaray), dkkanlar, arasta ticar hayatla ilgili olarak var olurken, camiye cemaat salanm, medrese, mektep, ktphane yaplar, klliyenin evre halknn ocuklar iin birer eitim merkezi olmutur. Baz klliyelerde, tp medresesi niversite dzeyde hekim yetitirirken, darifa yaplar, hem salk, hem de tp retimi yaplan eitsel kurumlar olarak halka hizmet sunmutur. maret yaplar ise, klliyede grev yapan tm personel ve rencilerin yan sra, hastalara, konuklara ve fakir evre halkna hizmet vermitir. Klliye kurulular, kurucunun ekonomik gcne bal olarak, farkl sayda ve eitlilikte fonksiyonel yap birimleri ierirken, klliyenin planlanmasnda yerin topografyas, yaplarn ekillenmesinde nemli rol oynam, gerek klliye yaplarnn konumlanmasnda, gerekse fonksiyonel birimlerin, mekn zelliklerini koruyarak planlanmalarnda, tercihler yeni plan araylar ile yorumlanmtr. Her fonksiyonel yap birimi, kendi tr iinde, hem plan, hem de cephe anlay ynnden gelimelerle ina edilmitir. Klliye mhendisleri-mimarlar, lek olarak, yzyllar boyunca Trk mimarsinde devletlerin gelien siyasi ve ekonomik gc ile paralellik gsteren yap topluluklar ina etmiler, ancak an klliye anlaynda meydana gelen farkllamay da eserlerinde vurgulamlardr. I. Trk Mimarsinde Anadolu

1252

Dnda Klliye Uygulamas Trk mimarsinde, Anadolu dnda klliye uygulamas nasl olmutur? sorusuna cevap arandnda, Trk mimarsinde klliye uygulamasnn meydana kn ve gelimesini aratrmak gerekir. Genel olarak, Samanoullarnn ykl tarihi olan 999dan balayarak, Buhara, Semerkant, Tirmiz gibi ehirlerde saraya bal fonksiyonel yap topluluklarnn varl kabul edilir.6 Bu ehirleri Karahanllar, Samanoullarndan alarak, onlara ait yaplar kullanmamlar, yeni yaplar ina etmilerdir.7 Bu yeni yaplarn, ehirlerin iinde veya dnda ina edilmi, saray yapsnn esas olduu dier fonksiyonel yaplarn (cami, idar yaplar, ar, ahrlar), sarayn etrafnda yer ald ve bir tahkimat duvar ile evrili saray klliyeleri olarak adlandrlabilecek nitelikte kurulular olduu anlalmaktadr. Karahanllarn Tirmiz ehir d saray kuruluu (XI. yzyl) ile Gaznelilerin Leker-i Bazar Saray (XI. yzyl) etrafnda yer alan fonksiyonel yaplar, bu tr kurulularn rnekleri olarak ortaya kmaktadr. Byk Seluklularn da hkmdar emri ile yaplan ilk resm yaps, Niabur (ran), sonra Reyde ina edilen saray yaplar idi. Turul Beyin Kendime saray yapp, yannda Allahn evini (cami) ina etmezsem utanrm eklindeki ifadesi, saray klliyeleri olarak adlandrlabilecek kurulularn, Byk Seluklular Dneminde de nemli olduunu aklamaktadr.8 Ancak Mvernnehir blgesinde yaayan Budist Trkler, Budist manastrlarnn din ve sosyal ynnn zellii olan hayr yapma ve bu amala vakflar kurmak geleneine sahip olduklarndan, Mslman Araplar bu blgeye geldiklerinde kurumlam bir durumla karlamlar idi. Dolays ile slamiyetin din ve sosyal fonksiyonlu yaplar iin bu blgedeki Trk devletlerinde hazr bir ortam var idi.9 Karahanllarn Tirmiz ehrindeki Hakim Tirmiz Klliyesi (XI. yzyl)nin cami, medrese ve trbe kurululu yaps bizi artmamaktadr.10 Kaynaklardan medrese mimarsinin ilk rneklerini Gaznelilerin verdii renilmekte ise de, cami, medrese ve dier fonksiyonel yap birimlerinin bir klliye oluturacak ekilde konumland rneklerin varl henz bilinmemektedir. Yaynlarda Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklulardan bize ulaan rnekler, daha ok, ayn fonksiyona sahip, kendi bana camiler, medreseler, kervansaraylar, hamamlar gibi belirli bir plan emasnn baz farkllklarla uyguland yaplar olarak grlmektedir. Ancak Byk Seluklu hkmdar Turul Bey tarafndan Badatta cami, hamam, ar ve evresindeki evlerle Turul Bey ehri olarak anlan bir kurulu ina ettirildiini reniyoruz. Bu ise Byk Seluklularn, Karahanllarn Tirmiz ehrindeki Hakim Tirmiz Klliyesi gibi, fonksiyonel ve sosyal ierii farkl yaplardan meydana getirilmi klliye kurulularnn varlna iaret etmektedir.11 Dier taraftan, Byk Seluklular zamannda, ticaret hayatnn gelitiini ve salamlatrldn da kaynaklar ortaya koymaktadr. Bunun gnmze ulaan rnekleri ribtlardr (kervansaraylar). Ticaret hayatnn gelimesi ile zenginleen lkede, zellikle nfusu artan ehirlerde, ehrin dokusunu etkileyen, deitiren nemli yap topluluklar da ina edilmitir. Az da olsa, o devrin tarih kaynaklar ve seyahatnameleri bu durumu aklayan bilgiler vermektedir. Byk Seluklu lkesindeki zenginleme, menzillerde olduu gibi, ehirlerde de geni lde imr faaliyetlerine yol am, Sultan Sencerin bakent yapt Merv, byk bir ehir haline getirilmitir.

1253

Merv ehrinde, kuzey-gney ve dou-bat ynlerinde uzanan ve birbirini kesen iki ana yolun kesime yerinde, kubbe ile rtl bir arnn yer almas, sarayn, cami, medrese gibi yaplarn ar yaknnda bulunmas, zellikle Sultan Sencerin kubbesi firuze srl tulalarla kapl muhteem trbesinin, caminin yannda ina edilmi olmas, Mervde bir klliye kuruluunu aklar niteliktedir.12 Byk Seluklularn Semerkant, rgen, Amul ehirlerinde de, tek olarak yaynlarda tantlan cami, medrese, hamam, kervansaray gibi yaplar paralelinde, klliye nitelikli kurulularn bir paras olarak dnlebilir. Byk Seluklu mparatorluu, 1194te Irak Seluklu sultan III. Turulun Harzemahlardan Teke tarafndan ldrlmesi ile son bulmu olmasna ramen, rgen Harzemahlar dneminde de gelimesini srdrmtr. Merv, Niabur, Belh, Gazne, Buhara ve Semerkant ehirlerinde de bu gelimenin srdrld bilinmekte ise de, bunlar gnmze gelebilen sayl birka harap cami ve trbe yapsdr. Oysa bu dnemde sfilik nemli olmu, bilginler, din ve tarikatlar nem kazanm idi. Hi phesiz, 11-12. yzyllarda bu bilginler ve din adamlar adna medreseler, zaviyeler, camiler ve hatta klliye nitelikli yap topluluklar yaplm olmal idi. Moollarn tahribatnn ilk olarak Harzemahlarn eserlerine kar olduu dnlr ise, bu yaplarn ounun gnmze ulamama nedeni anlalr. Byk Seluklu mparatorluunun yklma srecinde birtakm devletler kurulmutur. Bylece balayan Atabekler dneminde, Atabeklerden nemli olmu, Seluklu mimarsi yeni eserlerle devam etmitir. iraz ve evresinde Salgurlu Atabekleri (1148-1286), mescit, medrese, ribt, darifa, trbe, kervansaray, ar gibi yaplarla eitli mimarlk eserleri ortaya koymulardr. Bunlardan Atabek Ebubekirin irazdaki evinin yerine, cami, ribat, darlhadis medresesi ve darifadan meydana gelen bir klliyeyi, vezir Fahreddin Ebubekirin ina ettirdii kaynaklardan renilmektedir.13 Daha Byk Seluklularn gl saylabilecei bir dnemde, Kuzey Irak ve Suriyede ayr bir Seluklu Devleti durumu gsteren ve Suriye Seluklular olarak anlan, aslnda Musul ve Halep Atabekleri olan Zengler (1127-1222), Halep ve am ehirlerine sahip idiler. Irak Atabeklerinin ortaya koyduu mimar eserlerde, Byk Seluklularn mimar zelliklerinin daha belirli olmasna karlk, Suriyedeki eserlerde, bu yerlerde Emevler ile balayan lk slm mimarsinin zelliklerini yanstan yaplarn varl grlmektedir. Halep Atabeyi Nureddin Zengnin (1146-1174) yap faaliyetleri arasnda, Halep, Rakka, Hama, Kuds, Musul gibi ehirlerde ulu cami tipinde cami yaplarnn ina edildiini veya onarldn gryoruz. Bu camilerin plan emalarnda, genellikle am Emeviye Camiinin plan emasna bal kalnmtr. Oysa cami mimarsi yannda, Suriyeye medrese mimarsini Atabekler sokmu ve Nureddin Zengnin eitli ehirlerde ina ettirdii medrese yaplar gnmze kadar gelmitir. Suriyede Byk Seluklulardan beri grdmz drt eyvanl medrese plan emasnda baz deiiklikler grlmeye balar. Medrese yapsnn btnn meydana getiren dikdrtgenin d duvarlar iinde drt eyvan emas grlmekle beraber, kble ynndeki mekn, avlunun bir kenar boyunca, enine dikdrtgen bir cami haline getirilmitir. Bylece medrese plan emas iinde nemli

1254

fonksiyonel bir mekn (cami) yorumlanm ve bu btnle medrese cephesinde giri meknlarnn ya bir tarafnda veya her iki tarafnda kubbeli trbe meknlar katlmtr. Bylece antsal bir cephe mimarsi yaratlarak plann btnnde eitli fonksiyonel birimler yorumlanmtr. Atabek Nureddin Zengnin amdaki Nuriye Medresesi (1172 Hicr 567), bu zellikleri gsteren nemli bir rnek olmutur. Nureddin Zeng gibi Sunnlikin koruyucusu olan Selhaddin Eyyub tarafndan medrese mimarsi Suriyede devam ettirilirken Msra da girmitir. Eyyubler Dneminde kble eyvannn cami birimi olarak gelimesini srdrdn ve medrese meknlar ile cami meknnn, d konturlarda bir btnlk gstermediini tespit edebiliyoruz. Bunun nemli rneklerinden biri, Halepteki adbaht Medresesi (1193 Hicr 589)dir. Son Abbas Halifesi Mustansrn Badatta ina ettirdii Mustansriye Medresesi (1233), Zeng mimarsinin etkisinde drt mezhep iin ve iki katl olarak dzenlenmitir. Bu yapda dikdrtgen bir avlu etrafnda drt eyvan plan kuruluu grlmekte, kble tarafndaki eyvan, dikdrtgen ekilli ve avluya kemerli aklkla balanan bir cami olarak yorumlanm bulunmaktadr. Medrese odalar ile doudaki dar kenar boyunca yer alan ve bir koridora alan alt dikdrtgen mekna sahip olan yap, eitim amal iki medrese ile camiden oluan bir kompleks halindedir. Bu Zeng etkisinin ak bir sonucudur. Kaynaklardan renildii zere, matematik ve tp bilimleri ile ilgili iki eyhin bulunmas, bu medrese pozitif bilimlerin iki nemli dalnn eitiminin yapldn, dolays ile btnn bir eitim sitesi olarak yorumlandn ortaya koymaktadr.14 Eyyubler, Suriyede nemli antsal medreseler, trbeler ve dier fonksiyonel yaplar ina etmilerdir. Bunlardan bazlar gnmze ulamtr. Medrese ad ile tannan bu Eyyub yaplar da, plan kurulular ile Zeng medreseleri gibi, bir avlunun drt kenarnda drt eyvan emasna bal kalm ve avlunun kble kenar boyunca dikdrtgen cami birimi yer almtr. Antsal cepheyi meydana getiren giri blokunun yannda ise trbe, ya amdaki Adiliye Medresesinde (1223) grld zere cephe ile btnleen bir unsur olarak, yap blokuna bal planlanm, yahut da Ralepteki Sultaniye Medresesindeki (1231) gibi cami birimi ile btnlemitir. Eyyub topraklar zerinde kurulmu olan Memlkler, daha Necmeddin Eyyb Dneminde Trk asker ve komutanlarndan gl bir muhafz ordusuna sahip olmular, bu srada lhanl hkmdar Hlag, Badat alp, Filistine ilerlemi ise de, 1260da Ayn- calud Savanda lhanl ordusunun yenilmesi zerine, Baybars, Memlklerin idaresini ele geirmitir. Sultan Baybars Dneminde Memlk mimarsinin temelleri atlm ve bu dnemde daha ok Emevlerin eski cami geleneine balanan camiler ina edilmitir. Klliye nitelikli kurulular ise, Sultan Kalavunun ina ettirdii klliyede zelliklerini ortaya koymutur. Makrizye gre, inaata 1284/85 (Hicr 683) ylnda balam, eser trbe, medrese ve maristan yaplarndan meydana gelen bir btn olarak, 35 m. uzunluundaki ve 20 m. yksekliindeki antsal cephesi ile, en byk klliye yaps olmutur. Kalavun Klliyesinde bir avlu etrafnda drt eyvan plan emas ile ina edilen medrese yapsnda, Zeng gelenei devam ettirilerek, dou eyvan derleme stunlarla sahnl bir cami bloku halinde yorumlanm, kuzey ve gney eyvanlar klm, kuzey eyvan Kalavun Trbesi ile medreseyi balayan geite, medresenin almasn salayan bir gei mekn haline dnmtr. Yapda, medresenin bat eyvan, gneybat kesinde bulunan bir kap ile maristana balanmtr.

1255

Kalavun klliyesinde, medrese ve trbe bloku, batdan bitiik olarak maristanla btnlemitir. Maristan bloku da, ana plan emas ile, drt eyvan kuruluunda olmakla beraber, kadn ve erkek hastalar iin yaplan avlulu yap birimleri ve dier ek blmlerle, kendi iinde bir kompleks oluturmutur. Maristan kompleksinin batdan, ayr bir girii de bulunmaktadr. Memlkler Dneminde esasta, drt eyvan plan emasnn tekrarlanmas ile meydana getirilmi olan bu klliye yaps, geleneklere bal, fakat yaygn bir klliye planlamas olarak tek rnektir. Bundan sonra ina edilen klliye durumundaki iki kurulutan ilki, Kalavunun olunun yaptrd Melik Nasr Muhammed Klliyesi (1295-1303) olup, yapda trbe ve drt eyvanl medresenin, dou eyvannn cami olarak dzenlendii grlr. Ayn tarihlerden Emr Salar ve Sencer Cevl Klliyesinde (1303) de, medrese ve iki trbe yaps ile minare, ayn cepheyi oluturacak ekilde planlanmtr. Gene Kahirede Sultan II. Baybarsn trbe ve drt eyvanl medrese planndaki hanikah, bu klliye kurulularnn dier bir rnei olarak grlmektedir. Bunlarda medrese yaplar, plan kurulular ile, Zeng geleneini devam ettiren yaplar olmulardr. 14. yzyln ortasnda ina edilen Sultan Hasan Klliyesi (1356-1363), kenar uzunluu 32 m lsndeki avluya alan drt eyvan emasna balanan, d konturlar ile, uzun kenarnn 150 myi bulduu bir cephe ile, dikdrtgen d konturlara sahiptir. Bu dikdrtgenden dar taan hacim ise, kubbeli, kare planl trbe yapsdr. Kble eyvan nnde ykselen trbenin iki kesinde ykselen birer minare, btne antsal bir ifade kazandrr. Kble eyvan, geni bir kemerle adrvanl avluya alan cami yaps olmu ve bu avlu etrafndaki meknlar, kat olarak dzenlenmitir. Eyvanlar arasndaki kelerde, avlularnda birer havuzun yer ald, tek eyvanl birer medrese, drt mezhep iin planlanmtr. Bylece Sultan Hasan Klliyesi, drt eyvan emasnn, bir klliyedeki bamsz fonksiyonel yap birimlerinin planlanmasndaki son aamas olmutur. Msrda Trk Memlkleri Dneminden sonra, erkes Memlkleri Dneminin, benzer plan kuruluu ile en nemli yaps, Sultan Salih Berkok Klliyesidir (1386). Klliye, kare planl bir d grne sahip olup, adrvanl, kare bir avlunun her kenar boyunca, destek ve kemerlerle oluturulmu bamsz yap birimleri eklindedir. Kble ynndeki eyvanda, sra pembe granit stunlar ve kemer sistemi zerine kubbelerle, ok kubbeli cami birimi yer alr. Caminin her iki tarafnda kubbeli birer trbe planlanm, medrese odalar ise sa kedeki trbenin arkasnda, bir koridor zerine sralanan meknlar ile ndeki kubbe rtl revaklar olarak tasarlanmtr. Bylece, Suriyede Zeng mimarsi ile balayp, Eyyubler ile devam eden drt eyvanl plan emas ile klliye yorumlamas, Msrda, Trk Memlkleri mimarsinde, bu emann en geni ekilde uygulanan rneklerini vermitir. erkes Memlkleri dneminde de, drt eyvan eklindeki ana plan emas, byk lde fonksiyonel birimlerin planland bir btn olarak yorumlanmtr. Kare planl ve kubbeli, bir veya daha fazla sayda trbe birimleri ise, gerek planda, gerekse cephelerde, bu ana emay btnleyen hacimler ve ktleler olarak yer almtr. Bir avlu etrafnda drt eyvan plan emas, daha Karahanl ve Gazneli kervansaraylarnda antsal llerde kullanlm, Byk Seluklu mimarsinde, kervansaray, medrese, cami gibi tek fonksiyonlu yaplarda, ayn ekilde varln ortaya koymutur. Suriyedeki Zeng mimarsinde, fonksiyonel yap birimleri, ana hatlar ile, bir avlu etrafnda drt eyvan kurululu plan emasnda yorumlanmaya balam, Eyyubler ile Suriye ve Msrda, bu plan emasnn klliye mimarsine

1256

yerlemesi gereklemitir. Memlkler Dneminde ise, byk lekli ve antsal nitelikli rnekleri olan klliyelerin planlanmasnda kullanlmtr. II. Anadolu Trk MimarsindeOsmanl ncesi Klliyeleri A. Anadolu Seluklu MimarisindeKlliye Uygulamas Anadoluda Trk mimarsinin rneklerini ortaya koyan devlet ve beylikler, Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklularn eitli fonksiyonlara sahip yap birimlerinin plan yorumunu, mimar anlayn bilen, zmleyen bir kltr yaps ile Anadoludaki birliklerini ortaya koymular idi. Bunun sonucu olarak, bu mimar bilgiler, kltr birikimi, Anadoluya hem kuzeydoudan hem de gneydoudan girmi ve yaygnlk kazanarak devam etmitir. Byk Seluklu komutanlarndan Artuk bin Ekskten adn alan ve kol halinde 1. Hsnkeyf ve mid, 2. Mardin ve Meyyfrikn, 3. Harput Artuklular olarak.15 Anadoluda mimar eserlerini vermeye balayan Artuklulardan, Mardinde Emineddin Klliyesinin (1108-1122 Hicr 502-516) gnmze baz birimleri eksik olarak ulaan kuruluu, en erken klliye rnei olarak bilinir. Anadoludaki bu en erken klliye yaps, cami, medrese, darifa, hamam ve eme gibi fonksiyonel yap birimlerinden meydana gelmitir. Klliyede byk bir alan kaplayan hamamn batsndaki avlunun gneyinde cami, kuzeyinde medrese, dousunda eme yer alr. Bugn namazghn bulunduu yerde ise, darifa yer almakta idi.16 Topografik artlar sebebi ile kademeli bir yaplamann grld klliyede, cami ve medrese ayn avluyu paylamakta, ayr fonksiyonel yaplar, organik bir btnlk iinde yer almaktadr. Kk ldeki bir dier klliye, bir Anadolu Seluklu eseri olan Tunceli Mazgirtteki Elti Hatun Klliyesidir. Yap, farkl plan emas ile kare giri meknl cami (1229), kuzey duvarna bitiik eme (1252), kmbet ve gnmze gelmeyen medresesi ile, fonksiyonel yaplar topluluu olarak grdmz ikinci rnek olmaktadr. Anadolu Seluklu Dneminden gnmze ulaan klliye rneklerinin, klliyeyi meydana getiren fonksiyonel yap birimlerinin farkl ekillerde konumlanmas ile ina edildii anlalmaktadr. Yukarda sz edilen iki rnek, bamsz yaplardan meydana gelen klliye rnekleridir. Bu dnem klliyelerinin farkl yap konumlamalarna bal olarak planland ve mimar grn kazand grlmektedir. Konyada Aleddin Tepesinin dousundaki pliki Camii ile mihrap duvarna bitiik Altunba Medresesi, bir klliye oluturan yaplardr. Klliyenin II. Kl Arslan zamannda dzenlenen vakfiyesi 1202 (Hicr Receb 598) yln verir.17 Cami mihrap duvarna bitiik medrese yaps ile, klliye oluturan erken tarihli bir rnek, Danimentlerin Kayseri Ulu Camii ve kble ynnde camiye bitiik olan Melik Gazi Medresesidir. Anadolu Seluklu Dneminden 1206 (Hicr 602) tarihli kitabesi gnmze gelen ulu cami, bir Danimentli eseri olarak kabul edilir, medrese de Danimentli hkmdar Melik Gazinin adn tar, gnmze gelmemitir.18 Kayseride, cami ve medreseden meydana gelen dier bir Danimentli yaps, gnmze ulaan Klk Klliyesidir. Kap kitabesine gre, Yabasann kz Adsz Elti tarafndan 1210 ylnda ilk onarmn rendiimiz bu klliye, mihrap n kubbeli ok destekli bir cami ile caminin batsna bitiik olarak ina edilen ve dar dikdrtgen ortak avluya revak kemerleri ile alan medreseden meydana

1257

gelir, medrese iki katldr. Yapda, cami ve medrese, d mimar olarak bir btn halinde tasarlanm, plan kuruluu ynnden de, her iki birim tam bir organik btnlk iinde konumlanmtr. Kayserideki Hac Kl Klliyesi (1249 Hicr 647), cami ve medrese birimli, nemli bir Anadolu Seluklu klliyesidir. Klliye, II. zzeddin Keykvus zamannda Ebul Kasm bin Ali el-Tus tarafndan ina ettirilmitir. Cami ve medrese gibi, iki ayr fonksiyonlu yapnn oluturduu klliye rneklerinde grldnden ok farkl bir plan anlay, btn ekillendirmitir. Klliyenin d grn ile ortaya koyduu btnlk ve zellikle douda yer alan ortak cephenin devamllk ifadesi, cami ve medrese plannn yorumlanmas ile de bir btn olarak ortaya kmaktadr. Mihrap n kubbeli cami, mihrap duvarna dik be sahnla, enine gelimenin bir ifadesi olarak planlanm, iki ayak ve kemerle, iki eyvanl medresenin kare avlusuna almtr. Bu revakl medrese avlusu, cami ile medreseyi btnletiren nemli bir unsur olmutur. Yukarda sz geen Kayserideki Klk Klliyesindeki cami ve medresenin ortak kk dikdrtgen avlusu, bu ortak avlunun ilk rnei olmakla beraber, Hac Kl Klliyesinde hacimlerin ve avlunun durumu, daha belirgin olarak planlanm ve sonraki dnemlerin kanatta revakl cami-avlumedrese btnlemesinin, bir lde prototipini oluturmutur. Anadolu Seluklularnn Konya ve Kayseride cami ve medrese olarak, din ve eitim fonksiyonlu bitiik veya birarada planlanm klliye kurulular gibi nemli bir rnek de, Mengcekoullar Dneminde, Divriide ina edilmitir. Divrii Ulu Camii ve Darifas (1228/29 Hicr 626)nda, mihrap n kubbeli, mihrap duvarna dik be sahnl ulu cami ile eyvanl, kubbe alt revakl, giri ynndeki bat kanad iki katl olarak planlanm darifa, birarada yorumlanmtr.19 Bu klliyede de, caminin mihrap duvarna bitiik olan darifa, bu durumu ile daha nceki rneklere benzemekle beraber, bu klliyenin plan d konturlar ile bir dikdrtgen olarak dzenlenmi ve kuzeydeki antsal cami girii ile uzun bat cephede yer alan iki antsal kap, cephenin btnl iinde ifadelendirilmitir. Klliyede, varolan btnlk ierisinde, darifann ana eyvannn sol kesi kmbet olarak deerlendirilmi, bir pencere ile camiye alan kmbet, iki yap arasndaki organik btnlk iinde, sadece dtan yldz klh ile belirmitir. Bylece, Mengcekli hkmdar Ahmed ahn camiyi, hanm Melike Turan Melikin darifa yapsn ina ettirdii iki ayr fonksiyonlu yaplar topluluu, Ahlatl Hurrem ahn mimarlk bilgisi yannda, topografik problemleri baar ile zd bir klliye olmutur. Anadolu Seluklu Dneminin, fonksiyonel birimlerin drde ykseldii nemli bir klliyesi, Kayseride Huand Hatun Klliyesi (1238 Hicr 636)dir. I. Alleddin Keykubadn hanm Mahperi Huand Hatunun ina ettirdii kurulu, mihrap n kubbeli, mihrap duvarna dik yedi sahnl cami yaps ve ona dik olarak konumlanm, bitiik, eyvanl ve avlusu drt kenarda revakl medrese ile ina edilmitir. Caminin medrese ile bitiik konumda olduu kuzeybat kede cami alan ierisinde, kk bir avluda kurucunun kmbeti yer almtr. Yaplar topluluunda, cami, kmbet, medrese yaplar arasnda organik bir btnlk salanmtr. Klliyenin batsna ina edilen hamam, kare planl ayr bir yapdr. Klliyede, Divriideki klliyeden daha zayf olarak, cami, kmbet, medrese arasnda, organik btnl olan bir yorumlama grlmektedir. Anadolu Seluklu mimarsinde bu anlayla ina edilen bir klliye de, Konya Sahip Ata Klliyesidir (1258-1283 Hicr 656-682). Anadolu Seluklularnda en eski aa direkli cami olan Sahip

1258

Ata Camii, mihrap duvarna dik, be sahnl tek fonksiyonel bir yap iken, mihrap duvarnn soluna dtan eklenen kare planl trbe ve buna, mihrap ynnde bitiik, serbest drt eyvanl, merkez kubbeli hanikh yaps ile klliye durumuna getirilmitir. Camiden gnmze ulaan kapda, iki tarafta yer alan sebiller, Mimar Klk bin Abdullahn adn verir. Anadolu Seluklu Dneminin, yukardan beri tantmaya altmz klliye kurulularnda, fonksiyonel yap birimleri iinde, daima cami yaps nemli olmu, dier yaplar (medrese, darifa, kmbet/trbe, hamam gibi) camiye bal kalm idi. Ancak 13. yzyln ikinci yarsnda ina edilen klliyelerde, medrese biriminin, klliye yaplar iinde nem kazanarak n plana kt grlmektedir. Bu ekilde iki klliye kuruluundan ilki, Akehirdeki Ta Medrese Klliyesidir (1250 Hicr 648). ki taraf revakl avlu ile eyvanl medrese plan emasnda ina edilen medresede, giriin solunda, iki revak akl gerisindeki mekn, kubbeli trbedir. Genel olarak, Anadolu Seluklu medreselerinde, ke meknlarndan biri, -bazen yan eyvanlardan biri- trbe olarak dzenlenmitir. Burada ise, avlu revakna alan kare mekn, trbe olmutur. Mumyala alan medresenin giri sol ke mekn ise, tamamen bamsz bir ekilde, bir eyvan olarak d cepheye almtr. Cephede yer alan bu eyvandan, cephenin solundaki mescidin son cemaat yerine de, bir aklkla geilmektedir. Minare, mescit, trbe ve medresenin bitiik olarak konumlanmas, bu kk ldeki klliyede cephe birliini salamtr. ift erefeli, srl tula sslemeli minare, cephenin hkim unsuru olmutur. Bu yaplara, cephenin karsna onbir yl sonra, 1260 (Hicr 659) Hanikh ve eme birimleri de katlarak, ok fonksiyonlu yaplardan meydana getirilen bu klliye tamamlanmtr.20 Konyada nce Minareli Medrese Klliyesi (1260-1265), kubbeli medrese kuruluundaki medrese ile, ona bitiik, iki blml son cemaat yeri bulunan mescidin, ayn cephede yer almas ile bir btnlk ifadesi tar, mescidin solunda ykselen ift erefeli minare, btn deerlendirmitir. Bu zellik, yapy Akehir Ta Medreseye balar. Mimar Klk bin Abdullah, klliyeye medrese, mescit ve minare dnda, gnmze gelmeyen bir de mektep katmtr.21 Anadolu Seluklu Dnemi klliye mimarsinde, medrese yapsnn nemsendii klliye kurulular, 13. yzyln ikinci yarsnda meydana getirilmitir. Ancak medrese yaplar, kendi mimar tr iinde, Anadoluda bandan beri nemli olmutur. Hatta Anadoluda, bitiik olarak ina edilen medrese yaplar ile eitim ve sosyal ierii gl kurulular, daha 13. yzyln ilk yllarnda tesis edilmitir. Byle bir klliye, Kayseride Gevher Nesibe Darifas ve Tp Medresesidir (1205 Hicr 602).22 Klliye, revakl avlulu, drt eyvanl medrese plan emas yan yana tekrarlanarak ve soldaki ifahane blokuna, bir koridor zerine sralanan meknlar ile bir kanat eklenerek planlanmtr. Tp medresesinde, sa ke mekn nnde, revaklarn gerisindeki blme kmbet ina edilmitir. Bu kmbet, Anadolu Seluklu medrese plan emas iinde yorumlanan ilk kmbet rneidir. Dier taraftan, Anadoluda, drt eyvan emasnda, avlusu revakl bu medrese plan, Suriyedeki Atabekler ve Eyyubler dnemi medreselerinden farkl olarak uygulanmtr. Atabekler, Eyyubiler ve Msrda Memlk mimarsinde, bir avlu evresinde drt eyvan ve ara meknlar eklinde yorumlanan bu plan, Anadoluda, Artuklu mimarsinde revakl avlu ile birlikte yorumlanm ve Anadolu Seluklu mimarsine geerek medrese plannda kullanlmtr. Halepte 1235te ina edilen bir Eyyub eseri olan Firdevs Medresesinde revakl avlu ve gerisinde kubbeli revaklar grlmektedir. Bu zellik, Artuklu ve daha

1259

sonra Anadolu Seluklu medrese mimarsinin, Suriyede Eyyub Dnemi medrese mimarsine etkisini aklar. Anadolu Seluklu mimarisindeki bu ilk eitim sitesi (klliye) nden sonra, 13. yzyln nc eyreine tarihlenen bir eitim klliyesi de Tokattaki Muineddin Pervane Darifas ve Tp Medresesi olmutur.23 Pervane Munieddin Sleymann balatt, II. Mesudun hanm olan kznn tamamlatt yap, iki avlu etrafnda dzenlenmi bir ifte medrese durumunda olduundan, btnn ifahane ve tp medresesi olarak dnlp konumland ortaya kmtr. Bylece Anadolu Seluklu mimarsi iinde, nemli yap topluluklar olarak, eitli ekillerde konumlanan klliye kurulularna, 13. yzyln bandan itibaren pozitif bilimlere ve insan salna yer verilen eitim klliyelerinin katlm olduu grlr. Kurucularnn adlarn yaatan bu tp medresesi ve ifahanelerin, ina edildikleri ada, site-niversiter anlamda kurulular olduu, sosyal hizmet alannda da hizmet verdii aktr. Anadolu Seluklu Dnemi klliye mimarsine balanan son kurulu, Seluklulara bal Erefolu Sleyman Beyin Beyehirde ina ettirdii Erefolu Klliyesi olmutur. Yaplar topluluunda, cami 1297 (Hicr 696) tarihleridir. Bu klliyede, caminin sokaa uygunluunu salamak iin, mihrap n kubbeli, aa direkli yapda, kuzeydou ke pahlanarak, antsal bir cephe oluturulmutur. Cephenin sandaki sebil ile, caminin dousuna bitiik olarak ina edilen kmbet, yerlerini bulan unsurlardr. Ancak bu klliye, sadece cami, sebil ve trbeden ibaret deildir. Caminin batsnda, scaklk mekn drt eyvan emasnda olan kk bir hamam ile gneybatda kitabeli klliye kaps ve evre duvar kalntlar vardr. Klliyeyi meydana getiren fonksiyonel yaplar yannda, kitabeli klliye kaps ve duvar kalntlar, klliyenin bir evre duvar ile snrlandn aklamaktadr. 12. yzyln bandan, Artuklularn Mardindeki Emineddin Klliyesindeki oraganik btnlk. Seluklu klliye planlamasnda, mevcut yap topluluklarn deerlendirerek, 13. yzyln sonunda, Erefolu Klliyesinde, evre duvar ile salanmtr. Anadolu grdmz zellikleri, ylece ifade etmek ve bu yaplar arasnda bir ayrm yapmak mmkndr; 1. Cami ve medrese gibi, din ve eitim fonksiyonlu yap birimlerinin bitiik olarak ina edildii klliyeler. 2. Cami ve tp bilimleri ile salk hizmetlerinin srdrld medrese planndaki eitim birimi ve bir meknn kmbet olarak deerlendirildii klliyeler. 3. Yan yana tekrarlanan, medrese plan emasnda veya biraz farkl bir plan kuruluu ile konumlanan, tp eitimi ve salk hizmeti fonksiyonlu kurulular. B. Anadolu BeylikleriMimarisinde Klliyeler Anadolu Trk mimarsinde, Anadolu Seluklu Dnemi klliye kurulularndan sonra, Beylikler Dneminde ina edilen klliyeler, nemli bir yer tutar. Beylikler dnemi klliyeleri, beylerin kendi adlarna ina ettirdikleri byk kurulular olarak karmza kmaktadr. Daha Anadolu Seluklarna bal olarak, Beyehirde Erefolu Sleyman Beyin ina ettirdii klliye, kuruluu itibar ile, Anadolu Seluklu klliye mimarsi geleneinden ayrlm, bu zellii ile varln ortaya koymu idi. Anadoluda Seluklu Dneminin sonlarnda ortaya kan bu beyliklerin klliyeleri, gnmze kadar devam eden birer varlk kant olmulardr. Ancak Anadoluda kurulan yirmi kadar beyliin

1260

hepsinde, klliye mimarsinin rneklerini bulmak mmkn olmamaktadr. Daha ok, Anadolunun, Konya ve Adanay iine alan orta ve gney blgelerinde, batdaki beyliklerin merkezlerinde, dnemin antsal klliye kurulular ile karlalmaktadr. Bu klliyeler, genelde, fonksiyonel yap birimlerinin, klliyeyi oluturan planlamada, eitli ekillerde konumlanmas sebebi ile, farkllklar gstermektedirler. Anadolu Beylikleri Dneminde din fonksiyonun ar basmas paralelinde, sosyal yardm fonksiyonunun da nem tad klliyelerin ina edildiini dndren iki kurulutan ilki, Germiyanolu II. Yakub Beyin, Ktahyada yaptrd klliyedir. 1411/12 (Hicr 814) ylnda ina edilen klliyenin, vakfiye kitabesinden anlaldna gre, imaret, mescit, trbe ve medrese ile, satn alnarak klliyeye katlan Yeni Hamam btn meydana getirmektedir.24 Ters T plan emasndaki imaret yaps ile dokuz odal medrese ve hamamdan oluan klliyede, imaret yaps iinde mescit mekn, tabbane meknlar ve trbe bulunmakta, bir yapda btnleen bu birimler, bu btnle katlan son cemaat yeri ile ayn planda, baar ile yorumlanan unsurlar olmaktadrlar. Kalntlarn incelenmesi, gney eyvanna alan trbe meknnn knts ile gneydou ke mekn arasndaki d bolukta, medresenin dershanesinin bulunduunu ve douya doru medrese meknlarnn uzandn aklamaktadr. Bu btnlkten ayrlan tek fonksiyonel yap, vakfiyede belirtildii zere, satn alma yolu ile klliyeye katlan, yol ar konumdaki hamamdr. Gene Germiyanolu Beylii mimarsinde, shak Fakih Klliyesi (1433/34 Hicr 837), mescit, trbe beraberlii ile medrese ve emeden meydana gelen, daha kk lde bir uygulama olarak grlr. Byle imaret (sosyal yardm) fonksiyonu, n planda tutularak ina edilen dier bir klliye, Karamanolu Beylii mimarsinin bu eserle, Karamanda antsal ifadesini bulduu, II. brahim Bey Klliyesi (1432/33 Hicr 836)dir. Kitabesine gre, imaret, mescit, medrese, kuruluu iinde yorumlanm, yapnn btn, be blml bir son cemaat yeri ve minare ile ifadesini bulmutur. Bu fonksiyonel meknlar btnlne, gney-douda kare planl, klh rtl kmbet yaps bitiik, son cemaat yeri karsnda, antsal eme yol ar olarak katlmtr. Germiyanoullarnn II. Yakub Bey Klliyesinden sonra, Karamanoullarnn bu klliyesi, iki kat zerine, fonksiyonel meknlarn birarada yorumland nemli bir klliye rnei olarak gnmze gelmitir.25 Ancak unutulmamaldr ki, Osmanl Beyliinin, Bursa Hdavendigr Klliyesinde, cami ve medrese, ters T plan emasnda, iki katl olarak 1366-1385 yllar arasnda, her iki imaret klliyesinden de farkl bir kuruluta ve daha erken bir tarihte ina edilmitir. Anadoluda Beylikler Dnemi klliye kurulularndan, Anadolu Seluklularnn bitiik fonksiyonel yap birimlerinden meydana gelen klliye geleneini devam ettiren, antsal nitelikte en erken rnek, Manisa Ulu Cami Klliyesi (1376 Hicr 778)dir. Saruhanolu shak Beyin, cami, medrese, trbe ve medrese cephesinde iki emeden meydana gelen bu klliyesinde, bir taraftan, mihrap n kubbesinin, byk lde sekiz dayanak zerine uygulanmas gerekletirilirken, dier taraftan, ayn llerle adrvanl, revakl ve ynde girileri bulunan avlu ile, Osmanl mimarsine rnek olabilecek zellikler ortaya konmutur. Cami ve bir mekn trbe haline getirilmi, avlusu revaksz medrese, paralel eksenlerde yan yana konumlanarak, Beylikler Dnemi mimarsinde nemli bir rnek yaratlmtr.

1261

adrvanl avlu unsurunun, Menteolu lyas Beyin Balatta 1404 (Hicr 807) ylnda ina ettirdii klliyede de yer ald grlmektedir. lyas Bey Klliyesi, 14 m. apl, tek kubbeli camii ile nemli bir gelime ortaya koyarken, adrvanl avluyu eviren revaklar gerisinde yer alan medrese odalar, cami ile ayn eksen zerinde planlanm olmalar ile dikkati ekmektedir. Medresenin dershanesi, caminin kuzeydousundadr, kubbeli bir eyvan olarak ina edilmitir, yannda kubbeli trbe (?) bulunmaktadr. Klliyede, ayn eksen zerinde bulunan ve ayn avluyu paylaan cami, medrese ve trbe yaplarnn organik btnl dnda, kuzeydouda kk bir de hamam vardr. Byle bitiik fonksiyonel yaplardan meydana gelen bir klliye kuruluunu, Karamanolu mimarsinde de buluyoruz. Karamanda eyh Aleddin Karaba Vel Klliyesi (1465 yl dolaylar), cami, imaret ve trbeden meydana gelmitir. Bu klliyede, iki sra destek dizisi ile, mihrap duvarna dik sahnl cami, ayn eksen zerinde, eyvanl, avlu kubbesi revaksz, medrese plan emasnda ina edilen, imaret ve tekke fonksiyonlu yap ile bitiik konumdadr. Btnde iki yap birimi, mihrap ekseni zerinde birleirken, imaretin gney kanad, blml bir son cemaat yeri olarak camiye katlm, doudaki ana giri kaps ile de, bir giri revak olarak kubbeli avluya almtr. Sekizgen planl ak trbe, caminin gneybatsna ina edilmitir. Osmanl mimarsinde, stanbulda Fatih Klliyesinin (1463-1470), planlanm ina edildii yllarda, Karamandaki bu klliye, Anadolu Seluklu mimarsinde uygulamasn grdmz, farkl fonksiyonel yap birimlerinin, bitiik olarak konumland son rnektir. Ancak, klliye yaplarnn ayn eksen zerinde planlanmas ynnden, Fatih Dneminin stanbul dndaki, ayn eksen zerinde ina edilen cami, medrese ve ortak adrvanl avlulu negl shak Paa Klliyesinden (1468-1482 Hicr 873-887) nce yaplmtr. Anadolu Trk mimarsinde, daha Seluklulara bal Erefolu Sleyman Beyin Beyehirdeki klliyesinde, gelimi bir klliye planlamas ile karlatmz, fonksiyonel yaplar topluluu eklinde konumlanm klliye kuruluu, Beylikler Dnemi mimarsinde de uygulanm ve Osmanl Beyliinin Bursadaki klliye kurulular paralelinde rnekler meydana getirilmitir. te Osmanllarn Mentee valisi Firuz Beyin Milsta yaptrd, ters T plan emasndaki camii (1391 Hicr 793), bat tarafndaki, tek sra onbe mekndan ibaret medrese yaps ile birarada, klliye olarak ina edilmitir. Ayr fonksiyonel yaplarn birarada konumlanmas ile meydana gelen nemli bir klliye de, Candarolu smail Beyin Kastamonuda 1454 (Hicr 858) ylnda yaptrd klliyedir. Gnmzde klliye yaplar, ehir merkezinde bamsz yaplar olarak alglanmaktadr. Ters T plan emasnda, be blml son cemaat yeri ile cami, karsnda kare planl trbe ve imaret, avludan dar taan kubbeli dershane mekn ile, erken dnem Osmanl medrese plan emasnda yorumlanm olan medrese (1475), kuzeybatda dikdrtgen planl Kendir Han ve bugn sokak iindeki hamam, klliyenin snrlarn aklayan yap birimleri olmutur. Caminin gney tarafna, drt ayak zerine, dokuz kubbeli bir de bedesten ina edilmi, klliye bu ekilde ticar bir nem kazanmtr.26 Beylikler Dnemi mimarsinde, ayr fonksiyonel yaplarn birarada konumlanmas ile ina edilen en ge klliye rnei, Adana Ulu Cami Klliyesi (1513-1541 Hicr 919-948)dir. Ramazanoullarnn nemli bir mimar kuruluu olan bu klliye, mihrap n kubbesinin yer ald ve iki ynde kubbeli revaklarla evrili dikdrtgen avlunun gneydou kesinde, cami ile organik btnlk iinde

1262

planlanm, giri revakl trbesi ile, bamsz bir yap olarak alglanmaktadr. Ancak caminin dousunda, caminin mihrap eksenine dik olan eksen zerinde ina edilen mederese ile, btn bir klliye olarak ortaya kmaktadr. Anadoludaki Trk devletlerinin kronolojik sralamasnda, Artuklu mimarsi ile ortaya kan, birden fazla fonksiyonel yapnn klliye anlay ile yorumlanmas, esas gelime olarak, Anadolu Seluklu mimarsi ile uygulamada eitlilik gsteren nemli rneklerle balam, Beylikler Dneminde ise ok az bamsz yaplardan kurulu klliyeler ina edilmitir. Beylikler Dneminde, kendi kk varlklarn, mimar anlaylarn ifade edecek, kalc yeniliklerle ortaya koyan klliye kurulular, Erken Osmanl mimarsinin paralelinde meydana getirilmi, bunlar Yavuz Sultan Selim Dnemine kadar uzanan kurulular olmulardr C. Osmanl Dnemi Klliyeleri Trk mimarsi, yzyllar boyunca, belirli fonksiyonel yaplarn rneklerine sahne olmutur. Klliyeler, bu yaplar btnlnde bulunduran, toplumun din, kltrel, sosyal ve ticar yapsyla ilgili nemli kurululardr. En basit anlam ile, klliye eitli fonksiyonel yap birimlerinin birarada plnlanp, ina edildii sosyal kurulu olarak tanmlanabilir. Anadoluda, Trk devletlerinin sosyal devlet anlay iinde, nemli zellikleri ortaya koyan klliyelerin, Osmanl dneminde, balangcndan sonuna kadar tutarl bir gelime gstererek devamll grlr. Klliyeyi meydana getiren yaplar, bata cami, trbe, medrese, tp medresesi, darifa, imaret (aevi), tabhane (misafirhane), kervansaray-han, arasta-ar, bedesten, hamam, sbyan mektebi, ktphane, sebil, eme, muvakkthane, kpr ve baz ek yaplardr. Bu yaplarn tamamnn bir klliye oluturduu, sylenemez. Bu yaplardan bir kann birarada plnlanp, ina edilmesi, kuruluun klliye ad ile tannmasna yeterli olmutur. na edildikleri yllarda, farkl bir kelime ile adlandrldn, kitabe ve vakfiyeleri aklamaktadr. na edildiklerinde imaret kelimesinin anlam ve sosyal ierii ile ifade edildii grlr. stanbuldaki Fatih mareti, Edirnede II. Bayezid mareti ve dier rnekler gibi. maret ad ile sistemli yap topluluklar olarak ina edilen klliyelerin, ina edildikleri yerin evresinde yaayanlarla sosyal ilikisi devamllk gsterir. Erken dnemde, Bursa ve Edirne bakentlerinde, ehrin Trklemesini, yeni yerleim alanlarnn kurulmasn ve ehrin bymesini salar. stanbuldaki rnekler ile de, ehrin yakasnn grnn deerlendiren ve byk bir dnya devletini simgeleyen kurulular olmulardr. Klliyeler ticar hayatn srekliliini, gvenliini salayan menzil kurulular olarak da, bulunduklar yerlerin gelimesine, ehirlemesine imkn hazrlamlardr. 15-17. yzyllar arasnda Atk Sinan, Mimar Hayreddin, Mimar Koca Sinan, Davut Aa ve Mehmed Aa klliye kurulularnn nemli rneklerini yaratmlar, en uygun tasarm tercihleriyle eserlerini ina etmilerdir. zellikle 16. yzylda, stanbulda, Edirnede ve ama, Bosnaya kadar uzanan menzillerde meydana getirilen bu kurulularn, tek tek yaplar olarak deil, bir btn olarak plnland grlr. Bu zellikle, klliye kurulular, nemli yenilikler ortaya koyan bir gelime gstermilerdir.

1263

Ad bilinen yap tasarm ustalarnn mimar olarak deerlendirilmi olmas, onlarn mhendislik yan ile topografyay deerlendiren yorumlar zerinde durulmamas ise kaynak ve yaynlardan snrl bir yararlanma salamtr. Gnmze ulaan Osmanl dnemi klliyeleri tasarm ustalarnn mhendislik ilgisini aklayan rneklerdir. Yzyllar boyunca Osmanl Devletinin gelien siyas ve ekonomik gc ile paralellik gsteren yap topluluklar ina etmiler, ancak an klliye anlaynda meydana gelen farkllamay da eserlerinde vurgulamlardr. na edildikleri dnemler dikkate alnarak gnmze ulaan klliye yaplar deerlendirildiklerinde, Erken Osmanl Klliye Mimarsinin rneklerinin belirli baz zellikler ortaya koyduu grlmektedir. ehirlerin bakent olular, yaplamalar zerinde etkili olmutur. znik, Bursadan nce alnm, ancak en erken tarihli eserler Bursada ina edilmitir, eklinde yaynlarda ifade edilen durum son aratrmalarla deimitir. Bilindii gibi, klliye tanmna uyan bir yaplamay znikte de grmekteyiz. znikte Orhan Beyin ina ettirdii Orhan mareti, tabhaneli cami ve hamam ile sade bir klliye oluturmaktadr. Gene iki bninin fonksiyonel birer yapy birbirine yakn ina ettirerek oluturduu klliye yaps ise, I. Murad adna, znik Yeil Camii (1378-92) ve I. Muradn annesi adna ina edilen Nilfer Hatun mareti (1388) meydana getirmitir. Bu yaplar ^ (Ters T) pln yorumunun sadece imret fonksiyonu yklenen bir yapda uygulanmasnn rnei olurken, Yeil Camii ana meknn kare prizmadan vazgeilerek dikdrtgen prizma olarak uyguland ilk rnek olmu, bu mekn deiimi st rt probleminin kresel yarm kubbe ile birlikte, baka unsurlarla zlmesi problemini de, cami mimarsi btnlnde ele alnd rnei oluturmutur. Bursada ise Orhan Klliyesi (H. 740/M. 1339) ^ pln yorumunda cami, medrese, ahane, emir han, hamam, zaviye ve mektepten oluan klliyeden medrese, ahane, zaviye ve mektep gnmze ulamamtr. Bursa Orhan Klliyesi, Anadolu Beylikleri paralelinde Anadolu Seluklularna bal Erefoullarndan sonra, Osmanllar bamsz bir beylik olarak ilk klliye btnlnn saland bu klliyeyi ina etmiler ve sonraki rneklerle de gelimeyi srdrmlerdir. Bursa Orhan Klliyesi, klliyenin btn iinde ilk defa ticar amal bir yapnn da yer almas ile ayrca nemli olmaktadr. Emir Han, 14. yzyln ilk yarsnda bir taraftan klliye kuruluu ierisinde yer almas ile, dier taraftan kervansaray plnlamas ile gsterdii zelliklerle dikkati eker. Bursada ikinci klliye kuruluu ehrin bat snrlarn belirleyen Hdavendigr Klliyesidir (13661385)dir. Tabhaneli caminin st katnda medrese, yanda imaret ve nndeki yama dzlnde trbe ve yol kenarnda gusulhane (gir-k hamam) ve camiyi eviren duvarla btnlemi kemerli emesiyle bir btn oluturur. Bursa ehrinin doudaki gelimesinin snrlarn belirleyen kurulu ise Yldrm Klliyesidir (Vakfiye tarihi 1400//H. 802)dir. Bu klliyenin yaplar, kotta konumlanmtr. Grld gibi Erken Osmanl Dneminde, Bursada ehrin bat ve dou ularn belirleyen bu klliyeler gibi daha iki klliye ina edilmitir. Bunlar Orhan Klliyesi gibi yola bal kurululardr. lki elebi Mehmetin balatp olu II. Muratn kendi adn ina ettirdii Muradiye Klliyesi (H. 828-829/1425-26) olmaktadr. Her iki

1264

klliyede gnmze btnl bozularak ulamtr. Muradiye Klliyesi ise antsal trbe yaplarnn meydana getirdii haziresiyle ayrca klliye kurulularnda bir gelenei balatan rnek olmutur. Erken dnem Osmanl mimarsinin Edirnedeki rnekleri aratrldnda ise; sadece II. Muratn drt ayr yerde vakf eserleri ina ettirdii anlalr. lk klliye nitelikli kurulu ise Yldrm mareti (Eski maret) adyla tandmz Yldrm Klliyesidir (H. 799/M. 1397)dir. Bu ilk klliye iddiasz yaplar topluluu olarak dikkati eker, Bursadaki rnekler gibi evre duvar ile evrelenmitir. Edirnedeki ikinci klliye kuruluu ise ehrin kale kuruluu dnda, kale nndeki dzlkte ina edilmi, gnmzde ise btnl anlalamayan bir durumda alglanabilen Eski Cami Klliyesidir (tamamlanmas H. 816/M. 1414). Camini kble tarafnda (Vakflar Blge Mdrl binasnn bulunduu alan ile yol ve yeni yaplama altnda kalan alanda) bir medrese, ve imaret yaps bulunmaktayken, gene batsndaki park alan altnda Ta Han-ki Kapl Han adyla kaytlarda bildirilen ve gnmze ulamayan han yaps, klliyeyi meydana getiren fonksiyonel yaplar olmaktayd. Gnmzde ise Ulu Cami plan geleneindeki Eski Cami ile gelir vakf olan ok kubbeli bedesteni (Edirne Bedesteni) ayr ayr isimlendirilmesi gibi, btnl dnlemeyen yaplar olarak alglanmaktadr. Edirnede II. Muradn ina ettirdii klliye nitelikli kurulutan ilki Dr l hadis Klliyesi (h. 835/m. 1435), ikincisi Muradiye Klliyesi (1434-36) ile Osmanl mimarsinde nemli bir gelimeyi ortaya koyan erefeli Cami Klliyesidir (H. 841-851/M. 1437-47). Caminin gneydousunda yer alan Saatli Medrese (Yeni Medrese) ve mektep ile vakf olarak ina edilen Alaca Hamamn (H. 844/M. 1439) gnmze sadece mzede kitbesi ulamtr. Edirnede II. Muratn klliye yaplarn ina ettirdii yllarda, devlet adamlar da klliyeler ina ettirmilerdir. Gazi Mihl Klliyesi (H. 825/M. 1422) tabhaneli cami, imaret, ifte hamam ve Tunca zerindeki kprden ibaret yaplaryla, Edirne giriinde, ehri batya aan menzil klliyesi olmutur. Gazi Mihal Klliyesine ulaan yolun zerinde ina edilen ah Melek Paa Klliyesi (H. 832/M. 1429) ise znik Yeil Cami plannn Edirnedeki uygulamasna rnek olmutur. Edirnede Beylerbeyi Klliyesi ise (h. 832/m. 1428-9) han yaplar ve sra dkknlaryla bir ticaret klliyesi olarak dnlebilir. Bu yaplar maalesef gnmze gelmemi, vakfiye bilgisi olarak kalmtr. Erken Osmanl Dnemi klliye rnekleri sadece Bursa ve Edirnede deil, snrlar geniledike dou ve bat topraklarnda da ina edilmitir. Bursada Yeil Klliyesi ina edildii yllarda Glpazarnda Mihal Bey Klliyesi (H. 821/M. 1418) sonra Ankarada Karacabey Klliyesi (H. 831/M. 1427) orum, Osmanckta Koca Mehmet Paa Klliyesi (H. 840/M. 1436-37) ile, Balkanlarda Osmanl Devleti snrlar geniledike, klliyeler ina edilmitir. skpteki shak Bey Klliyesi (H. 842/M. 1438-9) gibi. Bu klliye de varl bilinen iki han yapsyla ticar hayatla ilgili bir yerde ve konumda ina edilmitir. Erken Osmanl Klliye mimarsinin rneklerinin belli baz zellikler ortaya koyduu grlmektedir. Bu klliyelerde cami fonksiyonel yaplar topluluun ana yapsn oluturmu, klliyeyi meydana getiren fonksiyonel yaplar, arazinin topografyasna bal olarak konumlanmlardr. Gene erken dnem klliyelerinin muhteem rnekleri hkmdarlarn yaptrd klliyeler olarak, yeni yerlemelerin douunu salayan ekirdei oluturmulardr.

1265

Bursa ve Edirnede ina edilen Erken Osmanl klliyelerinin, Fetihten sonra stanbulda farkl konumlanmalarla devam ettii gzlenmektedir. Fethi mteakip stanbul, Edirne ve Amasya, Tokatta ina edilen sultan klliyelerin fonksiyonel yap yerleimlerinin eksenel bir uygulamaya sahip olduu grlr. Ancak devlet grevlileri tarafndan ina ettirilen klliyelerde ise, Bursa ve Edirnede grdmz klliye planlamasnn devamll aktr. 15. yzyln bu klliyeleri, ticaret merkezi durumunda olan kapal ar yresinde Mahmut Paa Klliyesi (1462) ile Bayram Paa Deresinin dkld alana yakn bir yol aznda ina edilmi olan Murat Paa Klliyesi (1471), Fatih dneminde Vefada ina ettirilen eyh Muslihiddin Ebul Vefa Klliyesi (H. 881/M. 1476), ehrin sur ii dokusunda yer alan rnekler, olmaktadrlar. Fatih dneminin en erken tarihli klliyesi ise Eyp Sultan Klliyesi (H. 863/M. 1459) ehrin sur d dokusunda, kutsanm bir yerleim yeri olarak gelimesini srdrmesine neden olmutur. Ancak Mimar Sinan Dnemine kadar, erken dnem klliyelerinin zelliklerini tayan klliyelerin ina edildii 35-40 yllk bir srede, bulduumuz rnekler arasnda Sultan Ahmetteki Firuz Aa Klliyesi (h. 896/m. 1491) ile emberlitataki Atk Ali Paa Klliyesi (H. 902/M. 1496-7) stanbulun Antik Dnemden beri deimeyen ana yolunun (Divan Yolu) iki tarafnda yer almtr. stanbulun gneyindeki eski doku iinde ise bu iki klliyeden nce ina edilmi olan Davut Paa Klliyesi (H. 890/M. 1485), Sultan II. Bayezid Dneminin rnekleri olarak grlr. Bu klliyelerde bata cami olmak zere medrese, trbe, imaret vs. gibi fonksiyonel yaplar bnyeleri ile ilgili statik problemlerin zlmesiyle de nemli olmulard. stanbulun alnmasndan sonra Fatihin kendi adna ina ettirdii klliye yaps ise farkl olarak, fonksiyonel yaplarnn eitlilii ve konumlanmalar kadar bnyesinde 16 medrese (Sahn- Semn medreseleri) bulundurmakla da, Bursa Yldrm Klliyesinden sonra eitimin dzenlendiini de belirleyen klliye kuruluu olmaktayd. Bu durumunu Kanun Sultan Sleymann Sleymaniye Klliyesindeki dzenlemesine kadar da korumutu. Fatih Klliyesi (1462-1470) At Meydanndan balayp, Edirne Kapsna uzanan yolun kuzey kenarnda Mimar Sinaneddin Yusufun (Atik Sinan) hazrlad plana gre ina edilmitir. Klliye kuruluu itibariyle eksenel bir dzenlemeye sahiptir. Orta eksen zerinde cami ve haziresi, yanlarda paralel bir ift eksen zerinde drderden sekizer medrese ve bunlar dou ve batda btnletiren klliye duvarlar ile, bu duvarlarda yer alan klliye kaplar, orba Kaps, Trbe Kaps, Boyac Kaps, Breki Kaps gibi. Fatih Klliyesi paralel be eksen zerinde toplad cami ve eitim yaplarnn dnda sosyal salk hizmetlerinin verildii darifa, tabhane, imaret ve kervansaray- develik yaplar ise klliyenin kble tarafnda, ara iki eksen zerinde konumlanmtr. Ancak imaret altndaki kervansaray tahtan olarak ina edilmitir. Medreselerden kuzeydekiler Karadeniz, gneydekiler Akdeniz Medreseleri adyla tannmakta, Macar Kardeler Caddesi ald srada Akdeniz tetimmeleri istimlk edilmi, bulunmaktadr. stanbul ve dnda ehirde ayn ban tarafndan drt klliye ina edilmitir. Bu klliyelerin mterek zellii coraf topografyaya uyumlar, ehirlerin eksenini belirleyen nehirlerin oluturduu ana eksene dik olarak fonksiyonel yaplarn, paralel eksenli yerleimleridir.

1266

Sultan II. Bayezidin annesi iin Tokatta ina ettirdii Hatuniye Klliyesi (1485), Amasyadaki II. Bayezid Klliyesi (1486), Edirnedeki II. Bayezid Klliyesi (1484-1488) ile stanbuldaki II. Bayezid Klliyesi dir (1501-1506). stanbulda dier ehirde grlen nehirlerin yerini, ise Divan Yolu Caddesi almtr. stanbulda 16. yzyln ilk eyreinde ayn derecede nemli dier bir klliye ise Kanun Sultan Sleyman tarafndan tamamlatlan ve Halie hakim bir tepenin dzlnde konumlanan Yavuz Sultan Selim Klliyesi (1522), II. Bayezid Dnemi klliyelerinin zelliklerini yanstr. Mimar Sinan ncesi, stanbul ehir dokusunda yer alan bu yap topluluklar, Mimar Sinan dneminde ve daha sonralar da nemini koruyan klliyeler olmutur 16. yzyln byk bir zaman diliminde, Mimar Sinann %70-80ini stanbul ve yakn evresinde gerekletirdii eserlerine tek tek bakldnda, ok eitli fonksiyonel yaplar ina ettiini ve bunlarn byk lde tamirlerle de olsa zamanmza ulatn grmekteyiz. Mimar Sinan ve ekolnn ortaya koyduu eserleri, genel anlamda ve Osmanl Trk Mimarsi iinde, nemli olan zellikleriyle, ehir dokusu iindeki konumlar ve sosyo-ekonomik etkileriyle ele alacak olursak, grupta toplamak mmkn olmaktadr. - ehir Klliyeleri - Menzil Klliyeleri - Mnferit yaplar (Bunlar: camiler, mescitler, ticaretle ilgili yaplar; kervansaraylar-hanlar, ar ve arastalar, su ve yol ile ilgili yaplar; emeler, su yollar, su kemerleri, kprler vs.) Mimar Sinann planlayp ina ettii nemli ehir klliyelerini iki byk ehirde buluyoruz; stanbul ve Edirne. Ayrca hayatnn son gnlerinde Manisada da Sultan III. Murad iin bir klliye planladn, ancak inaatn halefleri tarafndan tamamlandn da reniyoruz. Mimar Sinann stanbulda planlayp ina ettirdii Haseki Klliyesinden (1539) balayarak, skdardaki Atik Valide Klliyesine (1582-83) kadar ortaya konulan eserleri iinde, kendisinin de nemli sayd klliyenin inaat sresince meydana getirdii dier klliyelerin ehir dokusunda nerelerde ve nasl yer aldklarna, ehrin nemli yollar ile ticaret merkezleri ve limanlar arasndaki ilikilerine bakmaya alrsak; Mimar Sinann stanbulda ina ettirdii ilk klliye olan Haseki Klliyesi (tek kubbeli camiye 1612de ikinci kubbeli mekn ilave edilmi) ehrin eski dokusu iinde yer almakta, bir yolun iki tarafna ve parseline sadk kalarak, yaplarn planlanm olmasyla da nemli olmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman, olu ehzade Mehmedin Manisada lm zerine, Mimar Sinana olunun hatrasna bir klliye yapmasn ister. Bunun zerine Sinan cami, medrese, tabhane (misafirhane), kervansaray, imaret, mektep, muvakkithane, eme ve trbe gibi fonksiyonel yap birimleri ile ehzade Klliyesini (1544-48) yaratr. Bu klliyede Sinan, merkez bir byk kubbe etrafnda drt yarm kubbeyi kullanarak, cami plannda yenilikleri ortaya koyarken, fonksiyonel yaplardan tabhane ve kervansaray bitiik olarak ve imareti de yol ar planlamtr. 16. yzyln banda, bu dzenlemeye yakn bir klliye planlamasnn stanbulda Sultan II. Bayezid Klliyesinde gryoruz. stanbulda ehzade Klliyesinin inas ile Vefa ve evresinin nemi artm, klliyenin arkasnda ina ettii saraylar ve kervansaraylarla (Pertev Paa ve Ali Paa Saraylar) bu mahallin nemi daha da vurgulanmtr.

1267

Sinann daha sonra stanbulda ina ettii Sleymaniye Klliyesinde (1557) camiye uzun ekseni boyunca merkez kubbeye iki yarm kubbe ilavesi ve yanlarda, orta ve kelerdeki byk, aradakiler daha kk olmak zere kubbe ile yorumlayarak, buna paralel iki eksen zerinde ise sbyan mektebi, iki medrese, tp medresesi ve ecza deposunu (dr l-kkir), deniz tarafnda ise cami d duvar altna dkknlar, bu dkknlar karsnda bir sra dkkn, gerisinde de gene iki medrese ina ederek, hamam ve kble ynnde dr l-hadis medresesinin, Kanun ve Hrrem Sultan trbelerini planlamtr. Mimar Sinan bu klliyede sosyal ierikli tabhane, imaret ve darifa yaplarn ise cami uzun eksenine dik bir eksen zerinde konumlamtr. mareti tabhanenin yanna alm, altna ise kervansaray L eklinde, topografik artlardan istifade ederek yerletirmitir. Bu klliyede Sinan, batdaki medreseler srasnda yer alan tp medresesi, dr l kkir ve paralel iki eksen zerine ift avlulu olarak konumlad darifa ile, eitim yaplar ekseni zerinde bir tp kompleksi de oluturmutur. Kaytlarda ar olarak zikredilen ve klliyede ticar hayat devam ettirecek olan dkknlar ise medreseler nnde bir sra dkknlar, Tiryakiler ars olarak yer alm, gene bir arasta da deniz tarafnda topografik artlara uygun bir ekilde yukarda belirtildii gibi planlanmtr. ehzade Klliyesinin inaasyla nemi artan Vefa ve Saray Atk arasnda kalan yerler, Sleymaniye Klliyesinin inaasnn tamamlanmasyla daha da nemsenmi, klliyenin dou medreseleri nndeki yerlerde de Kanun Dneminin kubbe vezirlerinden Siyavu Paann saray ina edilmitir. Mimar Sinann ehzade ve Sleymaniye klliyelerinden sonra ehrin Hali-Eminn ynndeki ticar merkezle balantsn salayan ve gelimesini etkileyen klliye, Rstem Paa adna ina ettii fevkni cami ile yaknndaki byk ve kk Rstem Paa hanlarnn oluturduu yaplar topluluu olmutur. Rstem Paa Klliyesinde (vakfiyesi 1561) daha nce ehzade ve Sleymaniye klliyelerinde grdmz gibi yaplar arasnda organik bir ba yoktur. Ancak Sinan, topografik artlar burada da ok iyi deerlendirmi, topran nemli ve pahal olduu bu ticar alanda, birbirine ok yakn iki han ile altnda dkknlarn yer ald sekiz destekli camiyi planlayp ina etmi ve bu klliyeyi tamamlayan medreseyi de Yeildirekte (bugn Caalolu) ina etmitir. Rstem Paa, iskele ve gmrklerin bulunduu bu ticaret merkezinde, klliyesini ina ettirerek deta ticar hayata yatknln, Mimar Sinann eserleriyle ifadelendirmitir. Dier taraftan Mimar Sinan, 1550lerde balad Sleymaniye Klliyesindeki inaatn ilerlemeye balad yllarda Hadm brahim Paa adna Silivrikapda bir klliye planlayarak, 1551de hemen sur kapsna balanan yolun iki tarafnda, ina etmiti. 1554de de Topkapda kale iindeki dzlkte Kara Ahmet Paann cami, medrese ve trbeden meydana gelen klliyesini ina etmitir. Mimar Sinan Sleymaniye Klliyesinin tamamlanmasndan sonra bu defa da Edirnekapda olduka yksek ve her yerde farkl kotlar olan, surlarn nnde, Mihrimah Sultan adna, Kanuni Sultan Sleymann emriyle 1558de tamamlanan klliyeyi plnlayp ina etmitir. Bu klliyede cami avlusunu eviren revaklar ve gerisindeki meknlar ile bu meknlarla ayn duvar paylaan dkknlar (bugn yok) bir arada, bir btnlk iinde plnlanp ina edilmilerdir.

1268

Grld gibi Mimar Sinan, bir taraftan ehrin eski dokusu iinde Haseki Klliyesi ile balad imar hareketini srdrrken, Atmeydan-Edirnekaps yolu zerinde ve bu yolun kuzeyinde ina ettii ehzade Klliyesi, Hali kysndaki ticaret merkezine ulamak iin att ilk adm olmu ve sonra Saray Atkin bir ksm arsas zerine ina ettii Sleymaniye Klliyesi ile bu ba gelitirmi ve Rstem Paa Klliyesi ile de liman ticaretine ulam, dier taraftan ise ehrin nemli yollar zerinde, nce Silivrikapda Hadm brahim Paa Klliyesini, Topkapda Kara Ahmet Paa Klliyesini ina ederek, Edirnekapda Mihrimah Sultan Klliyesi ile hemen ehrin girilerinde, ehrin Osmanl-Trk karakterini vurgulayan eserler meydana getirmitir. Mimar Sinan ehrin Marmaraya hakim bir yeri olan Kadrgada, topografyas olduka sarp bir yerde Sokullu Mehmet Paa adna bir Klliye (1571-72) planlam ve ina etmitir. Bu yaplar topluluunda da Edirnekap Mihrimah Sultan Klliyesinde grdmz yaplar aras organik ba ayn gte hissedilmektedir. Mimar Sinan Sokullu iin ina ettii klliye ile Kadrga Limanna ulaan bir alanda, Marmaradan bakldnda ehrin grnn belirleyen bir ant klliye oluturmutur. Risalet l-Ebniyeden Mimar Sinann Kadrga Liman ile Topkap Saray arasnda kalan yerlerde de saraylar ina ettiini reniyoruz. Atmeydannda bir saray yapt gibi, ayrca Makbul brahim Paann sarayn yenilemi (l. 1536), Sinan Paa iin de bir saray yapmtr. Kadrga Limannda da 1561de len Rstem Paa iin bir saray ina etmi, bylece Marmaraya hakim yerlerde bir saraylar zinciri oluturmutur. 16. yzylda stanbul ehrinin sur d dokusunda farkl nemi olan yer ise, Eyp semtidir. Eyp semti bilindii gibi fetihten sonra nemi vurgulanan ve ilk Eyp Sultan Klliyesinin ina edildii bir yerdi. te bir yzyl sonra, Mimar Sinan bu dokuya gene topografik artlar en g bir yerde, planlayp ina ettii Zal Mahmut Paa Klliyesi (1566-68) ile katlmtr. Hali surlarnn stanbul kara surlar ile bulutuu yerde, sur kulesini de katt bir klliye daha ina etmitir ki, Erikap vaz Efendi Klliyesi (1585) olup, sadece cami yapsyla tannmaktadr. Oysa bir hamam ve meydan ortasnda su maksemi de gnmze ulam klliye yapsdr. Burada Sinan sur kulesinin ikinci kat ile topografyann btnletii alana camii yerletirmitir. Bylece Klliye Halie hakim bir konum kazanrken ehrin siluetinde de yer almtr. Mimar Sinan bir taraftan stanbulu klliyeleri ile mamur hale getirirken, bir taraftan da Galata ve skdarda klliyeler ve saraylar ina ederek, 16. yzyln imar hareketini srdrmekteydi. Sinann Galatada Rstem Paa iin bir han ina ettiini (1554-60) ve bir saray yaps meydana getirdiini biliyoruz. Boaza alan kylarda ise nemli bir liman olan Beiktata 1555de tamamlanan Kaptan Derya Sinan Paa iin bir klliye ina etmitir. Sinan Paa Klliyesinde de cami ile medrese organik bir btn oluturmutur. Bu kyda Fndklda Molla elebi adyla tandmz Kazasker Mehmet Efendi iin 1560 yllarna tarihlenebilen, alt destekli plan emasnda bir cami ile 1561 tarihli hamamdan meydana gelen bir klliye ina etmitir (Hamam yol yapmnda ortadan kalkmtr). Mimar Sinan Fndkldan sonra Kasmpaada Kaptan Derya Piyale Paa adna, bir vadide byk bir klliye (1573) ina etmi, camiyi taraftan eviren revaklarla, cephenin ortasnda ykselen minare ile ve 24 stunlu revakla sarlm sekizgen trbe yapsnda, bninin arzusunu belirleyen zellikleri yanstmtr.

1269

Mimar Sinan, Hali kysnda Azapkapda da Sokullu Mehmet Paa Klliyesini (1577) Kadrgadan sonra ikinci bir klliye olarak, ina etmitir. Haliin Boaza doru devam eden kysnda ise devrinde nemli bir asker liman olan, Tophanede Kaptan Derya Kl Ali Paa Klliyesi (1580) ni planlayp ina etmitir. Bylece Mimar Sinan Hali ve takip eden kylarda gnmze ulaan yap topluluklaryla, bu kylardan stanbulun grn gibi, stanbuldan da bu kylarn grnn ifadelendiren, klliyeler meydana getirmitir. Fakat stanbul ve Haliin Boaza uzanan kylarndan baka, a iin skdarda nemlidir. stanbulun sur ii dokusunda, Sinan ehzade Klliyesini ina ederken, skdarda da Mihrimah Sultan Klliyesini (1547) inaat alanna bal olarak, farkl bir uygulama ile meydana getirmitir. Gene kaynaklardan Mimar Sinann skdarda Rstem Paa, Sokullu Mehmet Paa iin birer ve Siyavu iin de iki saray ina ettiini reniyoruz. Ancak Mimar Sinann meslek hayatnn sonlarna doru skdarda bir kk bir de byk olmak zere iki klliye daha ina ettiini gryoruz. Bunlardan ilki hemen kydaki dzlkte ems Paa Klliyesidir. (1580) dieri ise yukarda, kademeli teraslarn dzlnden istifade ederek planlayp, ina ettii Atk Valide Klliyesidir (1582-83). Bu klliyede cami ekseni zerinde yer alan medrese sokaa uydurularak, Kadrga Sokullu Medresesinde grdmz gibi fevkni olarak ina edilmitir. Sosyal fonksiyonlu yaplar topluluu organik bir btn oluturacak ekilde planlanmtr. Dier taraftan stanbulda Piyale Paa Klliyesinin ina edildii yllarda Edirnede Selimiye Klliyesinin (1569-1575) inas srmekte, klliyenin ana yaps camide sekiz dayanakl merkez kubbenin statik meselelerini baaryla zen, mekn btnl, klandrmay, d grnn piramidal siletini en yksek deerlerle salayan Mimar Sinan, stanbuldaki klliyelerinden farkl olarak, burada kble ynnde simetrik bir ift medreseye yer vermitir. Daha sonra III. Murat dk kottaki dkkn srasn T planl aryla tamamlam, tonoz rt ortasnda dua kubbesine yer vermitir. arnn gney boluunda bitiik olarak bir mektep fevkn olarak ina edilmitir. Selimiye ars (arastas) nnde ise bir orta akln iki tarafnda avlusu revakl kare plan kurululu bir kervansaray da ina edilmitir. Ancak temelleri iin kaz gerekmektedir. Anadolu yakasnda ise, Atk Valide Klliyesi geni kapsaml sosyal yaplar ile, zaman iin, Anadoluya kan kervanlara, hareket eden ordulara nemli bir menzil kuruluu olmutur. Gene 16. yzyl sonunda Mimar Sinann planlad, Mahmud Aann inaatn srdrd, sonra Mehmed Aann tamamlad, Manisadaki Muradiye Klliyesinde (h. 994/m. 1585) fonksiyonel yaplar yola bal olarak ve birbirine paralel eksenler zerine ina edilmitir. Mimar Sinan stanbuldaki klliyelerini de ehrin belli tepeleri zerine ina etmitir. Selimiye Klliyesi farkl olarak, kubbe dzenlemesi ve drt minaresi ile Edirne ehrini talandran bir eser olmutur. Mimar Sinan ve ekol stanbul ve Edirnede nemli klliyeleri ina ettikleri yllarda, stanbuldan Balkanlara ve gneyde snrlarmz dnda kalan, ehir ve menzillerde de klliyeler ina etmilerdi. Bu klliyelerin ina edililerinin nedenini anlayabilmek iin, Osmanl mparatorluunda nemli olan derbend tekilatna bakmak gerekir.

1270

Yollar zerinde derbendlerin, geitlerin, belenlerin bulunduu yerlerde, menzillerde, yayalarn, postann, ordunun, tccarlarn ve dolaysyla kervanlarn getii nemli mevkilerde gerektiinde klliyeler ina edilmitir. Menzil klliyeleri daha 15. yzyldan balayarak Anadolu ve Rumelide nemli yollar zerinde ina edilmeye balamtr. Ancak 16. yzylda Mimar Sinann yorumlad menzil klliyeleri, bu yzyln bandan ina edilmi olanlarla beraber, bir zincirin halkalarn meydana getirmektedirler. 16. yzylda Mimar Sinann menzillerde planlad klliyelerden gnmze ulaabilenlere bakacak olursak; Karapnarda Sultan II. Selim Klliyesi (1569-70), Payasta Sultan II. Selim Klliyesi (1574), Ilgnda Lala Mustafa Paa Klliyesi (1583-84) ve Trakyada Lleburgaz Sokullu Klliyesi (1569) ile Havsada Kasm Paa Klliyesi (1569-70) gibi, nemli menzil klliyelerinin, genel hatlaryla hemen ayn plan emasnda konumland ve klliyenin eksenini oluturan, arasta yapsnn da menzil yolu ile akk olarak planland, anlalmaktadr. Bu menzil klliyelerinde ticaretle ilgili yap birimlerinin birinci derecede nemli olduu da adeta vurgulanmtr. Menzil yolu, klliyenin ekseni olan arastann iinden kervansaraya ulam, yolcular burada konaklam, belli ticar kurallara gre mal ve para deiimi yaplm ve kaynaklarda, zellikle Evliya elebi Seyahatnamesinde anlatld gibi uurlanmtr. te Mimar Sinan, menzillerde planlayp ina ettii klliyelerinin yol ile organik btnlemesine verdii nemi, ehirlerde zellikle stanbulun sur ii dokusunda meydana getirdii klliyeleri konumlarken de, daima nemli bir zellik olarak, ortaya koymutur. Mimar Sinan, gerek ehir gerekse menzil klliyelerini konumlarken, topografik artlar en iyi deerlendiren bir mimar olarak, eserleri ile yaamaktadr. 16. yzylda Mimar Sinan ve ekol, bir taraftan menzillerde ina edilen klliyelerle, gnmz yerleim birimleri olan ile ve ehirlerin ekirdeini olutururken; bu yzyl sur ii stanbuluna da iki nemli kara paras zerinde Haliin kuzeyinde Kasmpaa-Galata-Beikta kylarna ve skdar yakasnda kyya, kydan ieriye uzanan yol zerinde nemli klliyeler ina ederek, stanbul ehrini surlarn dna tamtr. Diyebiliriz ki, Mimar Sinan ve ekol bugnk stanbul ehrinin snrlarn, hayat boyunca meydana getirdii eserleriyle daha 16. yzylda izmitir. Mimar Sinann 1588 ylnda lm zerine, adn duyurmaya balayan Mimar Davud Aa III. Mehmedin annesi Safiye Valide Sultan adna Eminnnde Yeni Cami Klliyesinin (H. 1006/M. 1597) planlam, duvarlar bir metre ykseltilmi ve lmtr. Yapyla srasyla Dalg Ahmed avu ve Mimar Davud Aa ilgilenmi ve yap 1663 ylnda tamamlanmtr. Klliyede Hnkr Kk yenilik olarak yer alrken, Msr ars da 1660 ylnda klliyeye katlmtr. Yeni Cami Klliyesinin yapm durduu sralarda, Mimar Sedefkr Mehmet Aa Sultan Ahmet Klliyesini (H. 1018-1026/M. 1609-1617) ina etmitir. Bu Klliyenin ina defterlerine gre cami, hnkr kk, medrese, mektep, darlkurra, trbe, sebiller, darifa, imaret (darlziyafe, frn, mutfak), dkknlar, arasta, hamam, kira odalar, mahzenler ve evlerden meydana gelen zengin fonksiyonel yap topluluuna sahip olduu anlalmaktadr. Bu durumuyla Sultan Ahmet Klliyesi ile Yeni Cami Klliyesi 17. yzyl banda Sinan geleneinde ina edilmi klliye rneklerini oluturmaktadr. Ancak fonksiyonel yap olarak baz farkllamalar da balamtr.

1271

Mimar Sinandan sonra ina edilen, caminin nem tad bir kurulu Cerrah Mehmet Paa Klliyesi (H. 1002/M. 1593) olmutur. 16. yzyln son yllarnda stanbulda ina edilmi olan byle kk klliyelerde, Sinann sonradan halefleri olacak mimarlarn adlar grlr. arambadaki Mehmed Aa Klliyesi (H. 993/M. 1585), Fatih Mesih Paa Klliyesi (H. 994/M. 1585/86), Erikapda vaz Efendi Klliyesi (H. 994/M. 1586), Karagmrkte Nianc Mehmed Paa Klliyesi (H. 992-997/M. 1584-1588) gibi. 16. yzyln sonlarnda caminin nemli olduu, az sayda fonksiyonel yapya sahip kk klliyeler gibi, medrese yapsnn nem tad, klliye kurulular da ina edilmitir. Bunlar Divanyolunda Anber Aa Klliyesi (1580), arkapda Koca Sinan Paa Klliyesi (H. 1002/M. 1593), Sarahane banda Gazanfer Aa Klliyesi (H. 1004/M. 1595-1596), Veznecilerde Kuyucu Murat Paa Klliyesidir (H. 1015/M. 1605-1606) dir. 17. yzylda stanbulun skan mimar dokusunda byle kk klliyelerin inas devam etmitir. Vefada Ekmekiolu Ahmed Paa Klliyesi (1610), Haseki Klliyesinin yannda Bayram Paa Klliyesi (H. 1043/M. 1634), emberlitata Kprl Mehmet Paa Klliyesi (H. 1070/M. 1659), yolun karsndaki Vezir Han ticar yapsyla yer almtr. Divanyolu zerinde arkapda Kara Mustafa Paa Klliyesi (H. 1094/M. 1683), Sarahanede Amcazade Hseyin Paa Klliyesi (H. 1111/M. 1700) ile Fatihte Feyzullah Efendi Klliyesi (H. 1112/M. 1700) ina edilmilerdir. 17. yzyl iinde skdarda kk bir klliye rnei olarak inili Klliyesi (H. 1050/M. 1640) ina edilmi, Anadoluda ise byk klliye nemli menzillerde ina edilmitir. Bunlar Antalya, Elmalda mer Paa Klliyesi (H. 1019/M. 1610-1611); Uluklada kz Mehmet Paa Klliyesi (H. 1028/M. 1619) kla-kervansaray fonksiyonlu bir kurulu olarak; Kayseri-Aksaray menzilinde ncesuda Merzifonlu Kara Mustafa Paa Klliyesidir (H. 1081/M. 1670). 17. yzyl menzil kuruluu olarak ina edilen bu klliyeden Elmaldaki Mimar Sinan klliyelerinin cami-medrese arasndaki organik btnlemesini vermekte, Ulukla ve ncesu klliyeleri plan kurulularyla 16. yzyln menzil klliyelerinde grlen, arastann eksen olduu pln kuruluu emasn yaatmaktadrlar. 18. ve 19. yzyllarda Batllama dneminde ina edilen klliye rneklerinde ise, her iki yapnn, caminin ya da medresenin nem tad planlamayla klliyelerin ina edildii grlmektedir. Divanyolunda orlulu Ali Paa Klliyesi (H. 1120/M. 1708) stanbuldaki bir uygulama olurken, Aydnda ayn yllarda Nasuh Paa Klliyesi (1708) ina edilmitir. 18. yzylda cami merkezli klliyeler geleneini devam ettiren topluluklar ise, skdarda Yeni Valide Klliyesi (1708-1710), Hekimolu Ali Paa Klliyesi (H. 1147/M. 1734), Anadoluda Mukara (Nevehir) Damat brahim Paa Klliyesi (H. 1139/M. 1726), Caalolunda Hac Beir Aa Klliyesi (H. 1158/M. 1745), Veznecilerde Seyyid Hasan Paa Klliyesi (1745) bnyesindeki misafir Han ile nemli olmaktadr. 18. yzyln ortalarnda ise klasik klliye kuruluunda, klliye yaplar yeni anlayn da rnekleri olarak ina edilmeye balar ve Nuru Osmaniye Klliyesi (1748-1755), Lleli Camii Klliyesi (17591763), skdardaki Ayazma Klliyesi (1760) nemli rnekleri olutururlar.

1272

18. yzyln son byk klliyeleri ise Bahekapdaki I. Abdlhamid Klliyesi (1775-1789) IV. Vakf Han ile nemli olurken, Beylerbeyi Klliyesi (1778) iki katl hnkr dairesiyle 19. yzyl rneklerine nc olur. 18. yzylda Anadoludaki klliye rnekleri ise Krehir, Glehirde Silhdar Seyyid Mehmed Paa Klliyesi (1780) ile Doubayezitte II. shak Paa Klliyesi (1784) olmaktadr. 19. yzylda klliye yapm devam etmi nemli rnekler ina edilmitir. skdarda Selimiye Klliyesi (1805), Tophanede Nusretiye Klliyesi (1826), Yenibahede Bezm-i lem Valide Sultan Klliyesi (1845), Fatihte Hrka-i erif Klliyesi (1850), Dolmabahede Bezm-i lem Valide Sultan Klliyesi (1854) farkl amalarn n plana kt klliyeler olmutur. 19. yzyln ikinci yarsnda ina edilen Aksaraydaki Pertevniyal Valide Sultan Klliyesi (1871) ise ann kark mimar slubunun sentezi olarak gnmze ulamtr.

DPNOTLAR 1 Brhn- kat tercmesi, (1799); emseddin Sami, Kams-i Trk, 2. cilt, stanbul, 1317. Klliye kelimesine yer verilmemitir. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 5. Basm, Ankara, 1982, s. 638 de Klliyye, Klliyyet 1. Ummlik, btnlk. 2. okluk, bolluk. 3. Osmanl mparatorluu zamnnda Araplardaki bz medreselere, niversite kelimesinin karl olarak verilen bir ad. Meydan Larousse, 7. cilt, s. 721-722de Klliye byk camilerin etrafnda yaplm medrese, ktphane, hamam, aevi gibi kurumlarn hepsine birden verilen ad (Medrese, niversite anlamnda kullanl daha yaygndr). Bu kaynaklarda yzeysel aklamalarla yetinilmitir. Ayrca, Osman Ergin, Trk ehirlerinde maret Sistemi, stanbul 1939, s. 19 vd. H. Ziya lken, Vakf Sistemi ve Trk ehircilii, Vakflar Dergisi, 9. Ankara 1971, s. 13-38. H. Ziya lken, Bir Trk sitesinin kuruluu, Yeni nsan, 86, stanbul 1970, s. 18-24. Doan Kuban, Trk ehir Yaps zerine, Mimarlk ve Sanat, 1, stanbul 1961, s. 37-41. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul 1967. 2 3 4 5 6 Ferit Develliolu, a.g.e., s. 517de mr enlendirme, bayndr hle getirme. mret 1. Osman Ergin, a.g.e., s. 1 vd. Gnl Cantay, Anadolu Seluklu ve Osmanl Kitabelerinde S. Yldz tken, stanbul Kiliselerinin Fetihten Sonra Yeni Grevleri, banileri ve Adlar, Gnl Gresever (Cantay), Anadoluda Osmanl Devri Kervansaraylarnn Gelimesi, . G. A. Pugachenkova ve V. . Rempel ile A. Nilsen, V. Nusov, D. Schlumbergernin Umran, bayndrlk. 2. Yoksullara yiyecek datlmak zere kurulmu olan hayr evi. Yaplarn Adlandrlmas, Sanat Tarihinde Terminoloji Semineri 21-23 Nisan 1988, (baskda). Hacettepe Beer Bilimler Dergisi, 10/2, Ankara 1979, s. 71-72. . E. F. Trk ve slm Sanat Krss Doktora tezi, stanbul 1974, s. 8 vd. aratrma ve kaz sonularna dayanan yaynlar; Doulu ve Batl aratrmaclarn yaynlarna dayal sentezler olarak Emel Esinin yaynlar; btn bu yaynlar dikkatli bir inceleme ile, tarih kaynaklar ve belgelerle de kronolojik ilikileri kurarak Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977, eserinde senteze ulatran Mustafa Cezarn yayn ile aklk kazanan, Samanoullar, Karahanl,

1273

Gazneli ve Byk Seluklu mimar verilerini daha geni olarak tanmaktayz. G. A. Pugachenkova, Puti razvitia arkhitektury yuznogo Turkmenistana, Moskova 1958.; G. A. Pugachenkova-V. . Rempel, storya iskusstva Uzbekistana, Moskova, 1965 A. Nilsen, Monumentalnaya arkhi tektura Bukharskogo oasiza XI. -XII. v., Takent 1956.; V. Nusov, Arkhitektura Kirgizi si drevneyhih vremen do naih dney, Frunze 1971. Emel Esin, Trk-slm Mimarsinin Trkistandaki ilk bideleri, Trk Dnyas, 2, Ankara 1966, s. 1-10. 7 8 9 10 11 12 13 14 G. A. Pugachenkova-V. . Rempel, a.g.e., s. 189dan M. Cezar, a.g.e., s. 218-219. Osman, Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1969, s. 66. W. Ruben, Budist Vakflar Hakknda, Vakflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 173-181. G. A. Pugachenkova-V. . Rempel, a.g.e., s. 197den M. Cezar, a.g.e., s. 159. Osman Turan, a.g.e., s. 87. Yakut, Mucem al-buldan, c. 3, s. 122den M. Cezar, a.g.e., s. 289. Erdoan Meril, Tarih Kaynaklara Gre Salgurlu Atabeyliinde mar Faaliyetleri, Sanat Osman Turan, Celleddin Karatay vakflar ve vakfiyeleri, Belleten, XII, 1948, s. 75.

Tarihi Yll, VIII, stanbul 1978, s. 129-138. (s. 136 not 52de rznme, s. 60 dan alnan bilgi). Gnl Cantay (Gresever), The Fatih Complex: The first educational site in stanbul, Economic and Touristic Bazaar nternational, I/6, stanbul 1983, s. 43. 15 16 17 Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1985, s. 243-249. Gnl Cantay, Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar. Ankara 1992, s. 39-40. brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya, 1964, s. 819-821.

emseddin Ebu Said Altnda ibn Abdullahn medreseyi, caminin gney duvarna yerletirdiini, yapnn tula olduunu aklar, eserin Anadolu Seluklularnn en eski medresesi ve vakfiyesinin de, en eski vakfiye olduunu belirtir.; Metin Szen, Anadolu Medreseleri, c. 2, stanbul 1972, s. 104-107. pliki medresesi olarak tantt yapy 1196/97 (Hicr 593) ylndan nceye balar. 18 19 20 21 22 23 24 Halil Edhem (Eldem), Kayseriye ehri, stanbul 1334, s. 52. Gnl Cantay, a.g.e., s. 61-69. brahim Hakk Konyal, Akehir, stanbul 1945, s. 293-294. brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, s. 813. Gnl Cantay, a.g.e., s. 47-52. Gnl Cantay, Tokatta Tp Medresesi ve ifahanesi, Bilim ve Teknik, 152, Ankara, A. Sheyl nver, Anadolu ve stanbulda imaretlerin Ahane, Tabhane ve

1980, s. 7-11.; Gnl Cantay, Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar, Ankara 1992, s. 60-66. Misafirhanelerine veMessislerinin Ruh Kemllerine Dair, . . Tp Fakltesi Mecmuas, 18, Ayr Basm, stanbul, 1941, s. 2398-2400. 25 26 A. Sheyl nver, a.g.m., s. 2396-2397. Mustafa Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar

Sistemi, stanbul, 1985, s. 262.; . Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984, s. 176 vd. KAYNAKLAR

1274

Ayverdi, E. Hakk: stanbul Mimar ann Mene Osmanl Mimarisinin lk Devri 630-805 (1230-1402). c. 1, stanbul 1966. Ayverdi, E. Hakk: Osmanl Mimarisinde elebi ve Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451). c. 2, stanbul 1972. Ayverdi, E. Hakk: Osmanl Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1481). c. 3-4, stanbul 19731974. Yksel, . Aydn: Osmanl Mimarisinde II. Bayezid, Yavuz Selim Devri 886-926 (1481-1520). c. 5, stanbul 1983. (Gresever) Cantay, Gnl: Bayburt Kylerinde Trk Mimari Eserleri, Sanat Tarihi Yll III. 1969-70, s. 33-47. (Gresever) Cantay, Gnl: Haseki Darifas, Sanat Tarihi Yll V. 1973, s. 101-117. (Gresever) Cantay, Gnl: Anadoluda Osmanl Devri Kervansaraylarnn Gelimesi. stanbul 1975. (. . E. F. Sanat Tarihi Blm Yaynlanmam Doktora Tezi). (Gresever) Cantay, Gnl: Manisa and Mesir Festival, Economic and Touristic Bazaar International, Mart-Nisan stanbul 1983, s. 46-47. (Gresever) Cantay, Gnl: The Fatih Complex The first Educational Ste in stanbul, Economic and Touristic Bazaar International, Austos 1983, stanbul, s. 43-46. (Gresever) Cantay, Gnl -B. N. ehsuvarolu -A. (E. ) Demirhan: Trk Tp Tarihi. Bursa 1984. Cantay, Gnl: Mimar Sinan Klliyelerinde Kervansaray Planlamas, II. Uluslararas Trkslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, Bildiriler, 2 cilt, stanbul 1986, s. 87-103. Cantay, Gnl: Sinan Klliyelerinde Darifa Planlamas, Mimar Sinan Dnemi Trk Mimarl ve Sanat, stanbul 1988, s. 45-58. Cantay, Gnl: 16. Yzyl Klliyelerinin ehirlerin Gelimesine Etkisi, Sinann Osmanl Trk ehircilik ve Belediyeciliine Katks, Uluslararas Yuvarlak Masa Toplants, Bildiriler, stanbul 1988, s. 1-12. Cantay, Gnl: Edirne Semiz Ali Paa ars, Erdem, V/13, Ankara 1990, s. 123-127. Cantay, Gnl: 16. Yzyl Klliyelerinin ehirlerin Tarih Topografyasn Belirlemesi, Prof. Dr. Ylmaz nge Armaan, Konya 1993, s. 75-78. Cantay, Gnl: Trkiye pek Yolu zerindeki kurulular I., III. Uluslararas Trk Kltr Kongresine sunulan bildiri, (25-29 Eyll 1993, Ankara), Baskda. Cantay, Gnl: pek Yolu zerindeki Kurulular II., XII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, (12-17 Eyll 1994, Ankara), Baskda. Cantay, Gnl: Trklerde vakf ve ta vakfiyeler, Vakf Kltr Varlnn Korunmas, Yaatlmas ve Bu Amala Mal Kaynak Salanmas Semineri, Bildiriler, Ankara 1994, s. 147-162. Cantay, Gnl: Anadolu Trk Mimarisinde Kadn Baniler, XIII. Sanat Tarihi Haberleme Semineri (Tarih ncesinden Gnmze Anadolu Kadnnn Sosyal ve Kltrel Konumu)ne Sunulan Bildiri, (9-13 Mays 1994, stanbul).

1275

Cantay, Gnl: Erken Osmanl Mimarisi ile Timurlu Mimarisi arasnda liki kurulabilir mi? Bir Karlatrma Denemesi, Ulu Bey ve evresi Uluslararas Sempozyumu, Bildiriler, Ankara 1996, s. 89-102; resim 342-352. Cantay, Gnl: Bursada Osmanllarn ilk tp kuruluu, Erdem (Aydn Sayl zel Says II. ), Ankara 1996, s. 499-504. (4 plan+13 resim). Cantay, Gnl: Karamanoullar Mimar Btnlnde Alnan-Aktarlan Etkiler, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm Bedreddin Cmert Ansna Sanatta Etkileim Sempozyumu, Bildiriler, (25-27 Kasm 1998, Ankara), Ankara 2000, s. 76-85.

1276

Seluklu Kervansaraylar / Yrd. Do. Dr. smail Ayta [s.854-864]

Frat niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Kervansaraylarn Kkeni Her dnemde, ulam yollarnn belirli mesafelerinde konaklama yerlerinin mevcut olmas gerekir. nsanlarn seyahat ettii yollar zerinde dinlenebilecei ve ihtiyalarn karlayabilecei, soygunlardan korunabilecei menziller olmalyd. Mesela inlilerin kervan yollarnda askeri kaleler ve hisarlar bulunduu ve bunlarn hem yollarn gvenlii hem de tccarlarn mallarnn kontrol ile grevli olunduu bilinmektedir.1 Eski Trklerin de benzer amala ina ettikleri birok yapnn bulunduunu kaynaklardan reniyoruz. Uygurlar ile in M. 629 ylnda ittifaka girince, in bakentinden Uygur iline giden yol stnde 68 tane askeri han yaplmt ve buralarda kmz ile et datlyordu.2 Bunlarn bir ksmn Trkler, bir ksmn da inliler yapm olmaldr.3 Trk-slam han mimarisinin kaynan ise slam yaplarndan olan ribatlara balamak daha dorudur. Ribat, Arapa rbt kknden gelmektedir.4 Kuran- Kerimde ribat kelimesine Enfal suresinin 60. ayetinde (8/60) rastlanmaktadr. Min ribat-l hayl olarak geen ayetin mealinde Onlara kar gcnz yettii kadar kuvvet ve cihat iin balanp beslenen atlar hazrlayn. Bununla Allahn dmann, sizin dmannz ve onlardan baka sizin bilmediiniz Allahn bildii kimseleri korkutursunuz. Allah yolunda ne harcarsanz tam olarak size denir. Hi hakszla uratlmazsnz diye buyrulmaktadr.5 Bu yaplarn kkeninde Mslmanlktaki cihat fikrinin bulunduu ve dini-askeri mahiyette bir kurum olduu grlmektedir.6 lk ribatn nerede ne zaman ina edildii hakknda deiik grler bulunmaktadr. Tarihi bilinen ribatlarn en eskisini, Tunus sahilindeki manastrda, Abbasi Valisi Hartama bin Ayan 795 tarihinde yaptrmtr.7 Ancak tarihiler ilk ribatn Ukbe bin Nafi tarafndan Hz. merin Halifelii dneminde yaptrldn belirtmektedirler.8 Orijinal plann gnmze kadar koruyarak gelebilen en nemli rnek Sus Ribatdr. Alebi Emiri Ziyadetullahn M. 821 ylnda yaptrd bu eser, dikdrtgen planl, iki katl olup, keleri ile kenarlar ortasnda kuleler bulunan yksek ve kaln duvarla evrilidir. Gneydou kesinde, iaret kulesi grevini de yklenen minaresi vardr. Gney cephesindeki tek giriten revakl ve st ak avlusuna geilir. Avlunun etrafnda depo, samanlk ve ahr olarak kullanlan penceresiz mekanlar yer alr. kinci katta ise konaklama odalar ve giriin bulunduu gney cephesinde 11 sahnl ve iki kemer gzl bir mescit yer almaktadr.9 slamiyetin yayld btn snr boylarnda ina edilen bu yaplar zamanla yeni grevler stlenirler. XI. asrdan itibaren bir mstahkem mevki olan ribatlar ayn amala yaplmaya devam etmekle beraber sonradan gariplerin, yoksullarn ve renim iin civardan gelenlerin barndklar merkezler olarak da kullanlmtr. Bu nedenle medrese ve yardm evi grevlerini yapan kurumlara da ribat denilmitir. slam dnyasnda XI. yzyldan balayarak tarikatlarn yaylmas zerine belirli tarikat yelerinin toplant yeri olan hanghlara, tekkelere de ribat ad verilmitir. Bu bakmdan ribat terimi deiik zaman ve

1277

blgelerde tekke anlamnda kullanlan hankh, zaviye, dveyre, buka, sevmaa dergah ve asithane gibi tabirlerle eanlaml olmutur.10 Ayrca askeri ve ticari yollar zerinde kervanlarn korunmasn salamak iin yaplan kale tarzndaki menzil binalarna da ribat ismi verilmi, sonradan bunlara han denilmitir. XVIII ve XIX. asrlarda ran ve Maverannehirde ribat kelimesi genellikle han ile e anlaml olarak kullanlmtr.11 Anadolu Seluklu Dneminde ise bu yaplarn kitabelerinde, gelenee uygun olarak bazen ribat, bazen de han terimi kullanlmtr. Ribatn sonradan kazand anlama hizmet eden eserler, Osmanllarn ilk devirlerinde zaviye olarak yaplmaya devam etmitir. Zaviye ve tekkelerin seyahat ve ticari iler bakmndan tehlikeli yerlere kurulmas, ayrca bu blgelerin imar ve iskanna yardmc olmas devlet tarafndan tevik edilmitir. Bylece hem buralarn emniyeti salanm, hem de bir dini liderin etrafnda toplanarak ibadet etme imkan verilmitir. lk Trk Kervansaraylar Trk mimarisinde en eski menzil hanlar Karahanl ve Gaznelilerden kalm olup, bunlara ribat ad verilmitir. Bunlarn mimarisi ve planlar daha sonra Byk Seluklular ve Anadolu Seluklularnn yaptrdklar hanlarda gelitirilmitir.12 Ancak bazlar ise Emevi kasrlarnn planlarndan etkilenmitir.13 Malzemeleri ounlukla kerpi olmakla birlikte, Daya Hatun ve Kurtlutepe kervansaraylarnda tula da kullanlmtr. Asyadaki Trk kervansaraylarnn yaplm ilk planlar kroki eklindeyken, yakn zamanda bunlarn lleri kontrol edilmi ve baz detaylar planlara eklenmitir.14 Orta Asya kervansaraylar blgenin iklim artlarna uygun olarak ak bir orta avlu etrafnda gelien plan emalarna sahiptir. Ode-Merguen Kervansaray, Beykent Ribat, El Asker Kervansaray, Hurmuzfarra Kervansaray ve Daya Hatun Kervansaraynda, bu ema uygulanmakla birlikte, mekanlarn avlu etrafnda dalmlar farkllklar gstermektedir. Bunlar arasnda, Ode Merfuen Kervansaray, Beykent Ribat, Daya Hatun Kervansaraynda, mekanlar, merkezi bir orta avlu etrafnda, eit arlkta yerletirilmilerdir. Sz konusu plan emas, ribat- Melike nclk ettii dnlen Akakale Kervansaraynda ise, iki kez tekrarlanarak, antsal boyutlara ulamtr. Ribat- Melik ise, birinci ina evresinde drt, ikinci ina evresinde ise avlusuyla, ok avlulu plan emas gsteren bir rnektir. Bu yapda da, mekan dalm simetrik bir dzenleme gsterir. Birinci ina evresinde; gneydeki byk avluda, sadece giriteki uzun kenarda, kuzeydou ve kuzeybatdaki kk avlularda ise iki ksa kenarda, kapal mekanlara yer verilmitir. kinci ina evresinde ise, gneydeki byk avlunun dou ve bat kenarlarna da mekan ilavesi yaplmtr. kinci ina evresinde deiiklie urayan drt eyvanl, revakl avlu ise kapal bir blm haline dntrlmtr. Ribat- Melik, her iki ina evresinde de avlulu han emasnn, ok avlulu bir varyasyonu olarak deerlendirilebilir. Ayrca, ikinci ina evresindeki merkezi kubbeli kapal blmyle dikkati eken bir rnektir.15 Byk Seluklu kervansaraylarndan en nemlisi olan Ribat- erif Niabur-Merv yolunda ina edilmitir. Yapm tarihi M.1144 olarak kabul edilen eser, drder eyvanl iki avlulunun etrafna sralanm mekanlardan meydana gelmitir. Revakl olan ikinci avlu, kubbeli camisi ve yolcu odalaryla gelimi bir plan gsterir.16 Anadolu Seluklu

1278

Kervansaraylar Kullanm amac ve plan ile Anadoluya Trklerin getirdii bir yap tipi olan kervansaraylar, kitabelerinde ve kaynaklarda han veya ribat olarak isimlendirilir. Mesela Aksaray civarnda olduunu bildiimiz Pervane Kervansarayndan, Aksaray Pervane kervansary, bn Bibi ise Pervane ribat olarak bahsetmilerdir.17 Hanlar, ina edildikleri yerlere gre ehir ii hanlar ve ehir d (menzil) hanlar olmak zere ikiye ayrlr. Seluklu Dneminden gnmze ehir ii han ulamamtr. Burada ele alnan yaplar menzil hanlar, yani kervansaraylardr. Anadoluda kervansaray inas, fetihten yaklak bir asr sonra Bizans ve Hal saldrlarnn krlmasndan sonra balamtr. Anadolu, Bizans hakimiyetindeyken Akdeniz ticaretinin yn, Orta Asyadan Badata, oradan da Suriye limanlarnn aracl ile Afrika ve Endls limanlarna yneliyordu. Fetihten sonra gelimi slam devletleri ile Kuzey devletleri arasnda gelien ticari ilikiler iin engeller ortadan kalkarak Anadolu byk bir nem kazanmtr. Seluklular, Dou ile Bat arasndaki ticari ak kolaylatran, dzene sokan ve gvence altna alan birtakm nlemlerle Anadoludaki ticareti arttrarak devletlerini daha da zenginletirmilerdir. lkeye gelen yabanc tccarlardan az miktarda vergi alnm, ayrca yollarda herhangi bir ekilde zarar gren, soyguna urayan veya gemisi batanlarn mallar devlet hazinesinden karlanmtr. Bu durum Ceneviz ve Venediklilerden yz yl nce, Anadolu Seluklularnn devlet sigortas sistemini uyguladn gstermektedir. Bu tedbirler arasda ticaret kervanlarnn koruyucu askerler ile yol almas da vardr.18 Menzil hanlar, planlarndaki mekanlar itibaryla hem yolcularn konaklama ve barnmalar hem de grevlilerin ihtiyalar dikkate alnarak ina edilmilerdir. Bu kervansaraylar tccarlar iin gvenli bir barnak, askerler iin mkemmel bir konak, nemli yollarn ve geitlerin gvenliini korumak iin birer derbent (karakol), gerektiinde de dmana kar durabilmek iin iyi birer kale olarak kullanlmlardr. Kervansaraylar, sultanlar, bunlarn hanmlar ve dnemin dier devlet bykleri tarafndan yaptrlan vakf eserleridir. Osman Turan, Altunapa, Ertoku ve Karatay Hanlarn vakfiyelerini yaynlayarak bizlere nemli bilgi ve yorumlar sunmutur.19 Mesela, Karatay Hann masraflarn karlamak iin, kyn arazi gelirleri, Kayseri ehri iinde kira getiren on ev, Meshed kasabasnda drt ev, bir frn, on dokuz tarla, ehir civarnda otuz alt para arazi ve iki ayr vakfedilmitir. Ayrca kervansarayn bulunduu Karatay (Sarahol) kynde, kira getiren onbe dkkan ve says bildirilmeyen evler de bulunmaktadr. Gelirlerin artmas ile yeni emlak ve akarn bu vakflara ilave edileceinin belirtilmesi, zamanla gelirin oaldn gstermektedir. Vakfiyenin M.1247 tarihli ekinde Karatay kyndeki hamamn da bu vakflara dahil edildii gr anlalmaktadr. Ayn vakfiyede hann ileyii, alanlarn cretleri ve grevleri, neler iin ne kadar harcama yaplaca hakknda da bilgiler bulunmaktadr. Hana gelen Mslim-gayrimslim, hr-kle ayrt edilmeden eit olarak gnde 1 kg. ekmek, 250 gr. pimi et, bir anak da yemek verilmekte, her cuma akam ise bal helvas datlmaktayd. Hayvanlara da gerekli miktarda yem verilmekteydi. Hann ihtiyac olan yem ve yiyeceklerin giderlerinin yannda odun, ivi, nal, aydnlatma iin yaklacak ya, mutfak eyas iin harcama kaytlar mevcuttur. Ayrca alanlarn maalarnn miktar da belirtilmitir. Grevliler arasnda va

1279

kflarn gelir ve giderlerini idare eden mdr, ilerin kontrol iin mfetti, bunlara yardmc olan nazr bulunmaktayd. Ayrca hamamc, imam, mezzin, yolcularn konaklama ilemlerini yapan muzif, erzak ve ambar memuru, a, nalbant ve ayakkabc bulunmaktadr. Bu hizmetler iin yatakhaneler, ahaneler, erzak ambarlar, depolar, hayvanlarn kald ahrlar ve samanlklar mevcuttur. Mescit, hamam, adrvan, hastane ve eczaneler de bulunmaktadr. Kaynaklara gre en eski Seluklu kervansaray II. Klarslan tarafndan Aksaray yaknnda yaptrlm olan, fakat hakknda bilgi sahibi olmadmz binadr. Seluklu kervansaraylarnn ounluu ve en byk, en muhteem olanlar XIII. yzyln ilk yarsnda yaplmlardr. I. Gyaseddin Keyhusrev, I. zzeddin Keykvus ve Aleddin Keykubad gibi byk sultanlarn hkm srdkleri bu devir, Seluklu Devletinin siyasi ve askeri kudretinin zirveye ulat; Anadoluda emniyet, huzur ve refahn tam olarak saland ve ticaretin devlet tarafndan tevik ve himaye edildii bir altn adr. Bu artlarn neticesi olarak milletleraras ticaret yollar Trkiyeye intikal etmi ve Anadolu, Asya ile Avrupay birbirine balayan bir kpr olmutur.20 Seluklu Dnemindeki ana kervan yollar21 yledir: Dou-bat ynnde olan Antalya ve Alanyadan balayp Konya Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzurum ve Erzincan gibi byk merkezlerden geerek ran ve Trkistana varyordu. Konya-Akehir istikametine giden dier bir yol stanbula ve Bat Anadoluya ulamaktayd. Msr, Suriye veya Avrupa limanlarndan gelen kuzey-gney istikametindeki yol, Antalya veya Alanya vastasyla Trkiyeye dahil oluyordu. Bu yol Konya, Kayseri, Sivas, Tokat zerinden Sinop veya Samsun limanlarna, oradan da deniz yoluyla kuzeyin en mhim liman olan Sudaka ulayordu. Ayrca, ikinci bir yol Kayseriden, Elbistan, Malatya, Diyarbakr zerinden Dou Anadolu ve Iraka ulayordu. Son yllardaki aratrmalarda bu ana yollara balanan ok sayda tali yollar ve kervansaraylar da tespit edilmitir. Mesela Malatyadan civar illere 6 ayr yol gzergahnn varl anlalmtr. Bunlardan MalatyaKahta,22 Malatya-Elbistan,23 Malatya-Divrii, Malatya-Sivas,24 Malatya-Harput,25 gzergahlarnda, menziller arasndaki mesafe ila 18 kilometre arasnda deimektedir. Diyarbakr-Bitlis yolunda,26 Konya-Hatunsaray-Seydiehir gzergahnda27 ve Konya-Eridir yolunda28 da ayn younlukta kervansaraylar tespit edilmitir. Bylece hanlar arasndaki mesafelerin daha ksa olduu anlalmaktadr. Kervansaraylarn hepsinde temel e; klk salon ve ahr da denilen barnan varldr. Barnak, yolcularn dinlendii ve yatt, ykn indirilip bindirildii, hayvanlarn dinlendii ve beslendii bir alandr. Kervansarayn plan tipi ne olursa olsun hayvan-yolcu-yk lsnn temel ihtiyalarna cevap veren bu ksm hi deimez.29 Bu l mimari olarak iki erit halinde zlmtr. Birinci erit zemin kodunda olup burada hayvanlar ve dolam alan yer alr. kinci erit ise yerden 0.90 m.-1.30 m. ykseklikte bir seki olarak ekillenir. Seki ile ahrn sadece yatay bir ilikisi olmad, yani sekinin ykseklii ile zemin ilikisinin deitii birok rnekte grlmektedir. Azkara Handa olduu gibi, birok kervansarayda zeminin arkaya doru ykseldii, aka izlenmektedir. Susuz, Karg, Kurueme ve Karatay Handa olduu gibi, seki ile ahr eridi arasnda, sekinin stnde suluk-yemlik ilevini yklenen bir dizi ta anak sralanmtr. Az sayda rnekte ise sekilere belirli aralklarla tandrlarn da yerletirildii anlalmaktadr. Bu durum Susuz Handa bir onarm srasnda rastlant olarak ortaya kmtr.

1280

Dokuzun Han ile Kzlren Hann hemen yaknndaki kervansaray plan emasna sahip yapdaki tandr kalntlar, kullanmn yaygnlna iaret etmektedir. Baz barnaklarda yk ve insan sekisinin, ksmen de olsa, ayrlm olabilecei grlmektedir. Sadettin Handa seki, arka ucunda yatay bir koridor eridi ile ikiye ayrlmaktadr. Alara Handa bamsz iki yk seki izi, Obruk Handa ise arka ksmda bamsz daha kk sekiler bulunmaktadr. Birok kervansarayda bulunan yar ak galeriler barnak ksmndaki dzenin tekrar niteliinde olup, byk bir olaslkla uygun mevsimlerde kullanlan bir seenek durumundadr. Bu galerilerde ahr eridi d duvara paralel, seki eridi ise avluya bakar biimde yerletirilmitir. ok farkl konum ve byklkte odalar, eyvan, eme, mescit, hel, hamam gibi hizmet mekanlarnn yan sra atda yer alan galeri ve gzetleme odalarnn varl da bilinmektedir.30 Kervansaraylarn giriine yakn ve bir ksm birbirine balantl olarak yaplan byk boyutlu odalar ise herhalde kervansarayn ynetim veya depo olarak kullanlmtr. Birounun darya penceresi yoktur. Yolcular iin yaplm odalar kk boyutludur. Yar ak yaam mekanlar olan eyvanlar mevcut olduklar kervansaraylarda, farkl say ve farkl konumlardadr. Alara ve Eshab- Kehf hanlardaki yaam mekanlarnn bir oda-bir eyvan olarak dizilmesi ok yaygn bir uygulama deildir. ounlukla says bir-be arasnda olan ve boyutlar deien eyvanlar asimetrik olarak yer alrlar fakat her zaman zeminleri aldklar alannn tabandan 30 cm-70 cm. civarnda daha yksektir. Kervansaraylarn mescidi farkl konumlarda tasarlanmtr. Avlu ortasnda fevkani kk mescit, Azkara Han, Kayseri ve Aksaray Sultan Hanlarnda bulunmaktadr., Alara, Obruk ve Sar Handa giri eyvannn zerinde, Karatay Handa giri eyvanna bitiik, Karg Handa barnan bir kanadndadr. Sar, Alara ve Obruk Handa giri eyvan zerinde yer almaktadr. Kk ve giri zerindeki mescitlerde harime k haricinde, duvar iinden atya klan bir merdiven daha vardr. Bunlarn birounda bezeli mihrabn yan sra, bezeli bir st rt ile de mescidin nemi vurgulanmtr. nsan ihtiyacnn ve temizliin temeli olan su tesisleri kervansaraylarn vazgeilmez unsurlardr. Baz kervansaraylarda yaplan kazlarla baz mekanlarn hel veya hamam olduu belirlenmitir. Yalak, su delii, su haznesi, knk gibi elerden dolay eme bu servislerin en kolay ayrt edilebilenidir. emelerin ou eyvan biimindedir. rnein Azkara Hann emesi ak galeride, n cephenin arkasndadr. Hann iinde eme olduu zaman, ayn tesisattan yararlanarak dna da bir eme yaplmtr. Azkara, Obruk, Alara ve Avanos Sar Handa srt srta iki eme vardr. Aksaray Sultan Hann kk mescidinin ve Kzlren Hann fevkani mescidinin altndaki ksmlarda eme olduu anlalmaktadr. Kervansaraylarda hamam iki trl tasarlanmtr. Bunlardan birincisi yapnn ok yaknnda ayr bir bina olarak ina edilmitir.31 Azkara, ncir, Ishakl, Alara Hanlarnn hamamlar byledir. kincisi ise, Karatay Han ve Tuzhisar Sultan Hannda olduu gibi kervansaraylarn iindedir.32 Hamamlar ne kadar kk olursa olsun tek mekanl deildirler. Bilinen mekanlar dizisini bir soukluk bir lklk ve bir scakl vardr. Helnn vazgeilmezliine ramen servis mekanlar arasnda genellikle yer almamas, bu ilevin ounlukla barnak ksmnda zldn gstermektedir. Herhalde ahr eridinin ularna yerletiriliyor, byk olaslkla, dier ksmlardan imdi mevcut olmayan ahap blmelerle ayrlyordu.

1281

Bu tr blmelerin izleri Aksaray Sultan Handa kedeki helda vardr. Evdir Hann hels kuzeybatdaki payanda iinde olup, konumu itibaryla imdilik tek rnektir. Hellarn toplu olarak yapnn bir ke mekanna yerlemesi yaygn bir uygulamadr. Karg Handa olduu gibi kanalizasyon kanal dorudan dar verilmektedir. Aksaray Sultan Handa toplu hel, yapnn kuzeybat kesindeki byk mekandr. Dou, kuzey ve bat eperinde byk bir ta kapl kanal dolamaktadr. Kanaln stnde ahap blmelerle ayrlm ok sayda hel bulunduu, duvardaki izlerden anlalmaktadr. Toplu helnn yan sra bat kanadnda, bir n mekandan girilen ve farkl byklkte beik tonozlu er blmenin bulunduu, birbirinin ayn iki mekanlar dizisi vardr. Bu blmelerden, i duvara bitiik, daha dar olan herhalde heldr, Bu birimin iki kez yaplmas kervansarayn bykl veya ihtiyatan kaynaklanmamaktadr. nk benzer byklkteki kervansaraylarda byle bir dzenleme yoktur. Bu tasarm ancak kullanclarn gerektirdii bir sosyal hiyerari ile aklamak mmkndr. Bu varsaymdan giderek, hell hamamn birinin Sultan, dierinin erkan, toplu hellarn ise yolcu ve askerler tarafndan kullanld dnlebilir.33 Kervansaraylardaki mekanlarn ilevleri plan tipine bal deildir. Servis mekanlarn eitlemesinin ve saysnn bir handan dierine ok deitii dikkat ekicidir. Kk bir handa az, daha byk bir handa daha ok sayda oda olacak diye bir uygulama yoktur. En byk boyutlu ve programl hanlardan olan Karatay Handa, ak galeriler, trbe, mescit, hel, hamam gibi servis mekanlarnn yan sra yolcular iin tasarlanm oda says sadece drttr. Buna karn ke yakn boyutlu Alara Handa sekiz oda, alt eyvandan oluan bir mekanlar grubu yolculara ayrlmtr. Bir dier husus da barnak ksmann tasarmnda bir simetri gzetilmesine karn, servis mekanlarnn bir araya gelmesinde asimetrik dzenlemenin daha yaygn olmasdr. Anadolu Seluklu menzil hanlarnda mimari zellikleri dikkate alnarak plan tipolojisi yaplmtr. Kurt Erdmann, barnak ve avlu ksmlarn varln dikkate alarak kervansaraylar gruba ayrm,34 daha sonra bunlara ek olarak Ayl Tkel Yavuz tarafndan drdnc bir gurup eklenmitir.35 Kervansaraylarn Tipolojisi 1- Avlu ve barna olan kervansaraylar. a- Barnak ile avlusu ayn genilikte olanlar. 1) Genilik ve uzunluk olarak edeerde olanlar. Bunlara rnek olarak Altunapa Han, Dokuzun Han verilebilir. 2) Sadece kaplad genilik edeer olanlar. Kurueme Han ve Krkgz Han bu planda yaplmtr. b- Barna avluya gre dar olanlar. Anadoludaki byk ebatl Seluklu menzil hanlar ounluu bu planda olup byk bir ksm sultanlar tarafndan ina ettirilmitir. Aksaray ve Tuzhisar Sultan Hanlar, Karatay Han en nemli rnekleridir. 2- Sadece barnaktan ibaret hanlar. Bu hanlara genellikle iklimin souk olduu blgelerde tercih edilmitir a- Tek rt altnda olanlar. En gzel rnei arapsa Handr. Yeni tespit edilen Derebucak yaknlarndaki Tol ve Ortapayam Hanlar36 ile bilinenlerin says oalmtr. b- ok blntl rtye sahip olanlar iftlik Han ve aydaki Eret Han bu gruba girer

1282

c- Orta Aksn belirlenip kubbe ile vurguland hanlar. resun Han bu plan dahilinde yaplmtr. 3- Ak avlulu hanlar. Kare ya da dikdrtgen avlu etrafnda mekanlarn sraland bu tipin en gzel rnei Evdir Handr. 4- E odakl hanlar. Bu plandaki hanlarda kapal mekanlar birbirine kaynamtr. Avin yaknlarndaki Eshab- Kehf Han, Alara, Mama Hatun, Sevserek Han bu plan tipinde yaplmtr. Yukarda ikinci grup olarak ifade edilen, sadece barnak veya barnak n iki- servis mekan olan hanlarn tarihlendirilme sorunu vardr. Rahmi Hseyin nal, bunlarla ilgili iki makalesinde37 konuyu tartmtr. Yaynlarnda kitabeleri ve sslemeleri olmayan38 bu hanlarn deerlendirme ve tarihlendirmesine dikkat ekerek; 1978 ylna kadar yaynlanm yirmi handan bir tanesinin 1200 m2den fazla alan kaplad, ikisinin 800 m2yi drdnn 400 m2yi, nn 300 m2yi at, geriye kalan nn de 100-300 m2 arasnda deitiini ifade eder. Devamla, avlu ve barnaktan oluan byk sultan hanlarnn ortalama 2000 m2 civarnda bir alan kapladklar dikkate alnrsa, avlusuz hanlarn mtevaz yaplar olduklar anlalmaktadr. Bu yaplar itinal ta malzemeye ve iilie de sahip deillerdir. Bunlar maddi sebeplere balamak mmkn grnmektedir. 1243 Kseda Savandan sonra Moollara tbi olan Seluklu Sultanlar devlet idaresinde fazla sz sahibi olamamlardr. Mali kaynaklara da el konulduundan lke knt iine srklenmiti. Her bakmdan glklerle dolu olan bu dnemde, bozulan asayi sonucu ticaretin zayflad da bir gerektir. Bu durumda byk ve grkemli hanlar ina etmek gereksiz ve masrafl bir i olmalyd. Bu balamda Dumluca Han (Divrii-Sivas), Pamuk Han (Divrii-Sivas), Kantarm Han (Harput-Divrii), Hoca Cihan Han (Konya-Beyehir), XIII. yzyln sonlarndan XV. yzyln balarna kadar uzanan bir tarih dilimi iine yerletirmek, gerek yaplarn karakterlerine, gerekse tarihi gereklere daha uygun dmektedir demektedir. Beylikler Dnemi hanlar zerine alan Ali Ba, sadece barnaktan oluan kitabesiz hanlara, Beylikler Dnemi ierisinde farkl tarihler nerir.39 Kalolar Han ile ortak zellikleri olan Hoca Cihan Han, Pamuku Han (Konya Hatunsaray), Atlas Han (Ereli-Karaman), Kavak Han (KonyaBeyehir), Eret Han gibi birok eseri yazl belge ve ocak-baca mimarisine sahip olmadklar halde Beylikler Dnemine tarihlemitir. Bilindii zere Seluklu Dnemi yaplarnda snmak iin tandrlar kullanlmtr. Yukarda belirtildii gibi sekilere belirli aralklarla tandrlar yerletirilmitir.40 Ayn almada Ali Ba, ayn pln zellikleri gsteren Zalmanda Han (Konya-Altntekin Kasabas Kokaya Ky) iki ocak ve takviye kemerlerindeki tula kullanmndan yola karak XV. yy.n ilk yarsna tarihlemitir. Yeniceky Han (Ktahya-Afyon), bat i duvarndaki almak rg, tula kemer sistemi ile tula hatll molozta rgl tonoza dayanarak XIV. yzyl ortalar ile XV. yzyl ortalarna tarihlemektedir. Ortaky Kervansarayn ise giri cephesindeki ta+tula almak rgye, portalindeki sslemeye, ocaklarnn varlna ve Bursa kad sicillerine dayanarak XIV. yzyl sonlar ile XV. yzyl ortalarna tarihlemektedir. Bu plandaki hanlar ierisinde kitabesi ile sabit en eski rnek Bursa-Karacabey yolundaki Issz Handr.41 Kitabesine gre Sultan Bayezid zamannda M. 1395 tarihinde ina edilmitir. Eyvanl giriin her iki yannda birer servis mekan yer almtr. sahnl barnaktan bu mekanlara birer gei vardr. Yapdaki mevcut iki ocak, yanlardan daha yksek tutulmu olan orta sahnn sekisi zerinde

1283

bulunmaktadr. Duvara bal olmakszn ortada bulunan bu ocaklar, tula bacalar orta sahnn tonozunun dna kadar ykselir. Bu durum, yolcu sekilerini ve buna bal olarak ocaklarn orta sahndan yan sahnlara henz alnmadn gstermektedir.42 Issz Han, daha nceye tarihlenen ayn plnl hanlara gre ocaklarndan baka bol pencereli oluu, orta sahn tonozunun tamamen tula, duvarlarnn ise almak rgs ile yenilikler gstermektedir. sahnl barnak ksmndan oluan Akale yaknlarndaki Karasu Han (Aveyishan) mevcut kitabesindeki isime dayanarak 17. yzyl balarna tarihlenmitir43 19.50x32.60 m. ebatndaki yapya gney yndeki dar cepheden girilmektedir. Duvarlarn nnde yeralan toplam 21 oca bulunmaktadr. Eer kitabesi onarma deil de yapmna ait ise, bu plnn 17. yzyl balarna kadar uygulandn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu aklamalardan sonra unlar ifade etmek isteriz. Yukarda da anlatld gibi, Rahmi Hseyin nal, bunlarn ebatlarnn avlulu hanlara gre daha kk, genelde itinasz ve sslemesiz olduklar tespitine katlyoruz. Anadolu Seluklularnn 1243 Kseda yenilgisinden sonra Moollara tbi olduklarndan onlara vergi dedikleri de bilinmektedir. Ancak bu dnemde Anadoluda imar faaliyetleri azalmad gibi, yaplarn ebatlar bym, ykseltileri artm, bol sslemeli eserler meydana getirilmitir.44 Bunlar anlamak iin Konya nceminareli Medreseye (1269), Konya Sahip Ata Klliyesine (1258), Sivas Gk Medreseye (1271), Erzurum Hatuniye Medresesine (1291) bakmak yeterlidir. Ayrca Moollarn Anadoluya geliinden sonra yaplm kesin tarihi bilinen birok kervansaray vardr.45 Bunlarn hepsinde ortak zellik; kitabeli, byk ebatl, zengin ta sslemeli olulardr. Bu eserler Moollarn geliinden sonra ekonomi ve ticaretin bozulmuluu, buna bal olarak da daha kk ebatl, avlusuz, itinasz ve sslemesiz eserlerin yaplm olaca dncesini rtmektedir.46 Barnaktan oluan hanlarn belirtilen zelliklerde ina edilmelerinde baka sebepleri aramak gerekir. Burada nemli olan bir hususu daha ilave etmek durumundayz. Moollarn haberlemeye, zellikle de posta ulamna byk nem verdikleri bilinmektedir. Hakimiyetleri altndaki geni ve uzak blgelerden ksa srede haber alabilmek iin derbent tekilatn kurmulardr. Kervansaraylar da hem yolcular iin bir konaklama yeri, hem de derbent grevlileri sayesinde blgede asayii salamak iin bir nevi karakol amacyla kullanmlardr.47 Bu durumda yol gzergahlarnda byk hanlar arasna haberlemeyi hzlandrmak iin, srekli hayvanlarn hazr bulunduu kk yaplara ihtiya duyulmutur. Byk kervansaraylardan baka, bu kk istasyonlar, gvenlik ve zaruri ihtiyalarn da giderildii merkezler olarak hizmet etmi olmallar. Yukardaki bilgilerden sonra sadece barnak veya barnak n servis mekanndan oluan hanlarla ilgili olarak unlar ifade edebiliriz: Yeni bilgi ve belgeler elde edilmedike bu yaplarn tam olarak tarihlenmesi mmkn deildir. Kk ebatl, kitabesiz, sslemesiz olan bu hanlarda eer tula malzeme ve ocaklar da yok ise eserler Moollar haki miyeti ncesi ve sonras, yani XIII. yzyln balarndan XV. yzyln balarna kadar zellikle posta-derbent amal ina edilmi olmaldrlar. Dier bir ihtimal de XIII. yzyldan sonra kurulmu olan ok saydaki beyliin ekonomik ynden zayf olmalar, genellikle byk programl yaplar ina edememelerine balanabilir. Ancak bu durum, hanlarda olduu gibi dier yaplar iin de geerlidir. Bu

1284

kervansaraylar ve kullanm amalar ile ilgili olarak yaynlad nemli bir makalede Ayl Tkel Yavuz, yukardaki fikirlerimizi destekleyen mahiyette grler belirtilmitir.48 Kervansaraylarn kitabelerinde yaptranlarn ad kaydedilmesine ramen mimar ve sanatkarlarn ismine ok az rastlanmaktadr. Bunlardan Aksaray Sultan Han portalinde, kap kemerinin sol yannda mimar olarak Havlan olu Mehmed ismi okunmaktadr. Tuzhisar Sultan Hannn kuzeydou kesindeki kulesinin orta blmnde mimarnn Yadigar (?) olduu kaydedilmitir.49 Karatay Hann giri eyvan tonozunda, Hekim Hann barnada dank olarak ve Azkara Handaki iaretlerin de adlarn bilemediimiz ta ustalarna ait olduu kabul edilmektedir.50 Kervansaraylarn inasnda kullanlan ana malzeme kesme tatr. Ancak Kurttepe, Kzlren, Kurueme, Dokuzun Hannda olduu gibi baz eserlerde kaba yonu ta ile az da olsa antik malzeme de kullanlmtr. zellikle sultan hanlar tamamen kesme ta ile ina edilmilerdir. Aksaray Sultan Hannn portalinde ise mermer kullanlmas ender rastlanlan bir durumdur. Barnan orta sahnndaki aydnlk feneri olarak dzenlenen kubbelerin i rglerinde Horozlu ve aydaki Ta Handa olduu gibi tula da kullanld grlmektedir. Kervansaraylarn, zellikle ta kaplarn sslemesi ve ta iilii, dnemin en gzel ve en nemli rneklerini oluturmaktadr. Portali ynden kuatan geometrik geme eritleri sslemenin esasn oluturur. XIII. yzyln banda, Evdir Handa olduu gibi, enli bir erit bulunur iken, zamanla eritler daralm, fakat saylar oalmtr.51 Yldz arlkl geometrik kompozisyonlarn yannda rumi motif eritleri dikkat ekmektedir. Kervansaraylarn sslemesinde nemli olan dier bir husus da insan, hayvan, ejder ve melek kabartmalarnn bulunuudur. Karatay Hannn portalindeki ku, boa ve insan ba, giri dehlizinin yan tarafnda mukarnaslar arasndaki eski Trk takvimindeki hayvan figrleri ve giri eyvannn avluya bakan yznn alnndaki ejderler, aslan eklindeki rtenleri dikkat ekicidir. Tuzhisar Sultan Hannn kk mescidinin kemerleri zerindeki ejderler, ardak Hann portalindeki aslan heykelleri, ncir Hann portalindeki aslan ve gne kabartmalar, Ak Hann portalindeki 16 hayvan kabartmas, Alay Hann portalindeki tek bal ift vcutlu aslan kabartmas dier figrl sslemelerdir.52 Seluklu Dneminin en nemli kltr ve sanat eserlerinden olan kervansaraylarn bugnk durumu iler acsdr. ounluu ynt halinde olan iki yz civarndaki bu eserlerin, onarmlar yaplarak gnmz ihtiyalar dorultusunda kullanlmalar, gelecek nesillere salam olarak aktarlmas bakmndan nem arz etmektedir. DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 Emel Esin, Muyanlk, Malazgirt Armaan, Ankara, 1972, s. 78. E. Esin, a. g. m., s. 78. Mustafa Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977, s. 173. Fuat Kprl, Ribat, Vakflar Dergisi, S. 2, Ankara, 1942, s. 268. Sleyman Ate, Kuran-I Kerim ve Yce Meali, Ankara, 1982, s. 183. F. Kprl, a. g. m., s. 268. G. Marcais, Ribat, slam Ansiklopedisi, C. 9, stanbul, s. 735. F. Kprl, a. g. m., s. 268.

1285

9 10 11 12 13 14 15 16 17 s. 25. 18 19

S. Kemal Yetkin, slam Mimarisi, 2. Basm, Ankara, 1959, s. 100, 101. F. Kprl, a. g. m., s. 269. F. Kprl, a. g. m., s. 274. Oktay Aslanapa, Trk Sanat, stanbul, 1984, s. 38. Ceyhan Gran, Trk Hanlarnn Geliimi ve stanbul Hanlar, Ankara, 1978, s. 3. nci Kuyulu, Anadolu Seluklu Kervansaraylar ile Orta Asya Kervansaraylarnn . Kuyulu, a. g. m., s. 67-68. Yukardaki ve Orta Asyadaki dier Trk kervansaraylar hakknda geni bilgi iin; Mustafa Haluk Karamaaral, Anadolu Seluklu Kervansaraylar nasya, S. 61-62, Ankara, 1970, Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, Belleten, C. X, S. 39, s. 473-474. Osman Turan, a. g. m., s. 471-496; A. y. emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat,

Karlatrlmasna Ynelik bir Deneme, Sanat Tarihi Dergisi, S. VIII, zmir, 1996, s. 51-78.

Cezar, a.g.e., s. 169-213.

Belleten, S. 41, Ankara 1947, s. 197-236; A. y., Mbarizeddin Er-Toku ve Vakfiyesi, Belleten, S. 43, Ankara 1947, s. 415-430; A. y., Celalettin Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, S. 45, Ankara 1948, s. 17-170. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 H. Karamaaral, a. g. m., s. 25; M. Kemal zergin, Anadolu Seluklular anda Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 474. smail Ayta, Seluklu Dneminde Malatya-Kahta Kervanyolu ve Kervansaraylar, Birinci smail Ayta, Malatya-Elbistan Kervanyolu Gzergah ve Kurttepe Han, VI. Milli Seluklu smail Ayta, Malatya ve Yresindeki Trk-slam Devri Yaplar, Yaynlanmam Doktora smail Ayta, Malatya-Harput Kervanyolu Gzergah ve Kervansaraylar, Dn ve Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakr-Bitlis Kervan Yolu ve zerindeki Hanlarmz Vakflar Ali Ba, Konya-Hatunsaray-Seydiehir Kervan Yolu zerine Dnceler, V. Seluklu Ali Osman Uysal, Konya-Eridir Gzergahnda Baz Kervansaraylar, III. Seluklu Kltr Ayl. Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylarnn Tipolojosi, IV. Milli Ayl Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Kervansaraylarnda Mekan-lev likisi inde Ayl. Tkel Yavuz, Kervansaraylarnn Tipolojosi, s. 186. Anadolu Yollar, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1959.

Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, C. I., Konya, 2001, s. 49-59. Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 1997, s. 35-47. Tezi, Konya, 1998, s. 17-22. Bugnyle Harput I, Elaz 1999, s. 225-247. Dergisi, S. XXV, Ankara, 1995, s. 9-34. Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirirleri, Konya, 1996, s. 141-147. ve Medeniyeti Semineri Bildirirleri, Konya, 1994, s. 71-83. Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1995, s. 184. Savunma ve Barnma, IX. Vakf Haftas Kitab, Ankara 1992, s. 261-262.

1286

32 33 34 35

Karatay, Azkarave Tuzhisar Sultan Hanlarnn hamamlar hakknda geni bilgi iin bkz. Ayl. Tkel Yavuz, Kervansaraylarnn Tipolojosi, s. 187. Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts I-II, Berlin 1961. Ayl Tkel Yavuz, Anadoluda Eodakl Seluklu Hanlar, O. D. T. . Mimarlk Faklyesi

Ylmaz nge, Anadoluda XXII-XIII. Yzyl Trk Hamamlar, Ankara 1995, s. 185-228.

Dergisi, S. 2, Ankara 1976, s. 187-201. Ayn yazar, ilevlerini dikkate alarak sonradan yapt tipolojide bu yaplar yalnzca barnaktan ibaret olanlar ve avlusu ile servis mekanlar birlikte olanlar diye iki byk gruba ayrmtr. Bkz. Ayl Tkel Yavuz,. Kervansaraylar Tipolojisi, s. 187-189. Yeni tesbit edilmi ve edilecekler dikkate alnarak bu tipolojilerin yeniden ele alnmas gerekmektedir. 36 53-59. 37 Rahmi Hseyin nal, Osmanl ncesi Devirden Yaynlanmam Birka Han zerine Bir nceleme, Atatrk nv. Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi, Ankara 1978s. 453-470; Rahmi Hseyin nal, A Propos de la Datation Des Khans Seldjoukides Sans Cour en Anatolie, The Art of Saljuqs in Iran and Anatolia (Ed. R. Hillenbrand) Costa Mesa, California 1994, s. 295-299. 38 Dier avlusuz hanlardan farkllk arz eden, tek sahnl barnak ve bir mescidden oluan arapsahan (1236-1240) tarihi olan tek rnek diye bilinirken Derebucak yaknlarndaki Tol (kitabesine gre 13. Yzyln ilk yars) ve Ortapayam Hanlar ile say oalmtr. Osman Kundurac. a. g. m.; Barnak n mekan olan Idr kervansaray ise dier avlusuz hanlara gre 51.50. x 24.40 m. ebatlar ile oldukca byk, portoldeki zengin geometrik sslemeleriyle de istisna bir rnektir. Bkz. Rahmi Hseyin nal, Idr Yaknlarnda Bir Seluklu Kervansaray ve Dou Beyazit-Batum Kervanyolu Hakknda Notlar, Sanat Tarihi Yll, S. III, stanbul 1970, s. 7-15. 39 40 Ali Ba, Beylikler Dnemi Hanlar, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya 1989. Geni bilgi iin bkz. Ayl Tkel Yavuz, Kervansaraylarn Tipolojisi, s. 184; Yerhanda Osman Kundurac, Kubad Abad-Alanya Arasndaki Seluklu Kervanyolu zerine Yeni Aratrmalar 1, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, C. II, Konya 2001, s.

(Erzincan-Refahiye) iki ocan bulunuu dikkat ekicidir. Kitabesi olmayan eser eodakl plnl yaplarla kyaslanarak 13. yzyln ilk yarsna tarihlenmitir. Eer tarihlenmeyi doru olarak kabul edersek, bu ocaklarn varl Seluklu Dnemi iin istisnai bir durumdur. Bkz. Rahmi Hseyin nal, Sevserek Han (Malatya-Ptrge) ve Yerhan (Erzincan-Refahiye) Hakknda Bir nceleme, I. Trkoloji Kongresi, Tebliler, stanbul 1979, s. 954-957. 41 42 Ali Ba, a.g.t, s. 91-95; Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri 630-805 Beylikler Dneminde balad kabul edilen ocak ve buna bal olarak baca mimarisi, (1230-1402), stanbul 1966 s. 528-530. Klasik Osmanl Dneminin ehir ve menzil hanlarnda vazgeilmez uygulama olmutur. Burada Malatya ve civarndan birka rnek belirteceiz. Eski Malatyada 1638 tarihli Silahtar Mustafa Paa Hannda yolcu odalarnda ve klk salonda ok sayda ocak ve atda bacalar mevcuttur. MalatyaHarput yolundaki 1634-1638 yllarna tarihlenen Kmr Handa bamsz yolcu odalar ve barnakta ocaklar bulunmaktadr. smail Ayta, Kmr Han, Vakflar Dergisi, S. XX, Ankara 1988 s. 249-264; smail Ayta, Kmr Han, Frat Havzas Sanat Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Elaz 1992, s. 155165. An-Kemaliye yolu zerindeki 16. Yzyln ikinci yarsna tarihlenen sadece iki sahnl

1287

barnaktan ibaret Arnavut Handa da ocaklarn varl dikkat ekmektedir. mit Serdarolu AnKemaliye Yolu zerindeki Arnavut Han, Keban Projesi 1969 almalar, Ankara 1971, s. 139-143. 43 44 Hamza Gndodu, Akale Yaknlarnda Karasu (Aveyishan) Han, Vakflar Dergisi, S. Haluk Karamaaralnn Anadoluda Mool stilasndan Sonra Yaplan Dini Mimarlk XXII, Ankara 1991, s. 289-293. Eserlerinin Plan ve Form zellikleri adl doentlik tezinde ele almtr. Bununla ilgili olarak bkz. Haluk Karamaaral, Erzurumdaki Hatuniye Medresesinin Tarihi ve Banisi Hakknda Mlahazalar, Seluklu Aratrma Dergisi III, Ankara 1971, s. 240. dipnot 69. 45 Bunlardan 1268 tarihli Kesikkpr (Cacabey) Han (Krehir-Aksaray) barnak n avlulu pln, byk ebatlar ve zengin ta sslemesi ile, Afyonun ay ilesindeki 1278 tarihli Han da ayn zellikleri tar. Dier bir eser de 1249 tarihli shakl (Sahip Ata) Han (Konya-Afyon) olup, yine pln ve ebatlar bakmndan nemlidir. Bu eserler hakknda bilgi iin bkz. Kurt Erdmann; a.g.e.; smet lter, Tarihi Trk Hanlar, Ankara 1969; M. Kemal zergin, Anadolu Seluklu Kervansaraylar, Tarih Dergisi, C. 15, S. 20, istanbul 1965, s. 141-170. 46 Ancak ekonomik faktrn, Moollardan bamszln kazanan Anadolu beyliklerinin imar faaliyetlerinde etkili oluu dikkat ekicidir. zellikle 15. yzyln ilk yarsna bakldnda, beyliklerin imar faliyetlerinde adet ve llerinin azald anlalmaktadr. Beyliklerin bamszln ilan ettikleri bu dnemde, dar alanlarda az gelirleri olmutur. Ayrca kendi aralarndaki mcadeleler de nemli bir etkendir. 47 48 49 146. 50 51 52 Zafer Bayburtluolu, a.g.e., s. 240. Haluk Karamaaral, a. g. m., s. 26. Seluklu Dnemi kervansaraylar ve dier yaplardaki ta iilii ile kompozisyonlar Derbent tekilat hakknda geni bilgi iin bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbent Dekilat, stanbul 1967. Ayl Tkel Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Hanlar ve Posta-Menzil-Derbent Zafer Bayburtluolu, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum 1993, s. 141, Tekilatlar, Doan Kubana Armaan, stanbul 1996, s. 25-38.

hakknda geni bilgi iin bkz. Semra gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, 2. Bask, Ankara 1987; Gnl ney, Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, 3. Bask, Ankara 1992; Rahmi Hseyin nal, Osmanl ncesi Anadolu Trk Mimarisinde Takaplar, zmir 1982.

1288

XIII. Yzyl Anadolu Seluklu Cami Mimarisinde Geliim ve Beylikler Dnemine Etkileri / Yrd. Do. Dr. Rabia zakn [s.865-871]
Yldz Teknik niversitesi Meslek Yksekokulu / Trkiye On birinci yzyln ikinci yarsndan sonra, Malazgirt zaferini izleyen yllarda Anadoluya gelip yerleen Ouz boylar; tm lkenin yapsn hem krsal alanda hem de kentlerde byk lde deitirerek, ksa zamanda kendi toplum yaplarnn geleneklerine uygun bir mimari ortam yaratmlardr.1 Malazgirt zaferini izleyen birka yl iinde byk bir Trk nfusunun Anadoluya yerlemesiyle kurulan Anadolu Seluklu Devletinin (1077-1308); eitli mcadeleler, savalar ve karklklar yznden XII. yzyln ortalarna kadar belirli bir yap faaliyeti olmamtr. Mimari adan Danimendli, Saltuklu, Artuklu ve Mengcekli gibi Trkmen Beylikleri ile bir hazrlk dnemi geiren Anadolu Seluklular; XII. yzyln sonunda yerleik dzenin temelleri salamlatktan sonra byk bir yap faaliyetine girimiler, bata cami olmak zere mescit, medrese, kmbet, hamam, darifa, kervansaray gibi deiik ilevli yaplarla Anadoluda mimari alanda yeni bir dnem balatmlardr. Bazen tek balarna, bazen de yakn ilevli yaplarla bir klliye oluturan Seluklu Dnemi yaplar; Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu yaplaryla karlatrldnda olduka mtevazi llerde olduklar grlmektedir. Ancak yap tipleri, mimari ve bezeme zellikleriyle inanlmaz bir zenginlikte, yaratc bir aratrma ve deneme abas iinde srekli ve tutarl bir geliim izgisi gstermektedirler. Trklerin; Uygur, Karahanl ve Gaznelilerden balayarak Byk Seluklularla devam eden kubbeli yap gelenei Anadoluda da devam etmitir.2 Camilerde, medreselerin kare planl avlularnda, medrese odalarnda ve kmbetlerin i hacimlerinde rt eleman olarak kubbenin kullanld grlmektedir. Trk mimarisinde kubbe, yzyllar boyunca sembolik ve mistik bir anlam kazanmtr. Yeryzn simgeleyen karenin ve g simgeleyen kubbenin bir araya getirildii kare planl, kubbeli yaplar ise yer ve gk tasarmn birletirerek dorudan doruya evren yaps olmaktadrlar. Kubbe, geleneksel teknolojide ise geni bir mekan blnmeksizin rtebilen tek mimari zm olabilmesi nedeniyle tercih edilmitir. Anadolu camilerinde, o dnemin teknik olanaklaryla ok sayda cemaat iin kapal bir ibadet mekan gerekletirmek nemli bir sorundur. Gerek tek bana, gerekse bir klliye iinde yer alan gnmze ulam Anadolu camilerinin en yaygn tipi; slmiyetin ilk yllarndan beri denenen, rt sistemi ok sayda stun -paye veya ayak- zerine oturan, mekan btnlnn salanamad yaplar veya bu tipin deiik yorumlara uram rnekleridir. Balangta kubbe, ok sayda stun ile paralanan camilerin mihrap nne -belki Byk Seluklu gelenei olarak- yerletirilmitir. Bu dnemde kubbenin henz simgesel anlamndan teye geemedii, genellikle kk boyuttaki yaplarda kullanld ya da mihrap n kubbesi olarak deerlendirildii grlmektedir. Gerek camilerde snrl bir alan olan mihrap nndeki kubbe, gerekse dier yap trlerindeki kubbeler -birka rnek dnda- henz yapnn plan emas ile strktrn belirleyen ve i mekan yneliini artlandran ana tema olamamtr. Anadoluda XII ve XIII. yzyl boyunca; Byk Seluklular, lk Trkmen Beylikleri ve Anadolu Seluklular tarafndan ok sayda kubbeli yap gerekletirilmitir. Bu yaplar arasnda, toplu bir

1289

mekana ynelme ve kubbe geliimi asndan zellik gsteren yaplara ilk olarak Byk Seluklular Dneminde rastlanmaktadr. Byk Seluklular tarafndan yaptrld tahmin edilen Siirt Ulu Camii iin, Anadoludaki bilinen ilk tek kubbeli camidir, denilebilir. Kitabesine gre, 1128de bir onarm geiren caminin yapm yl bilinmemektedir. Tula duvar rglerinden anlald kadaryla ilk yap; tonoz bingilere oturan kubbeli bir mekandan olumuken daha sonra bunun dousuna ve batsna birer kk kubbe, eyvan ve buna dikey tonozlar eklenerek yap geniletilmitir3 (ekil: 1). Byk Seluklular tarafndan yaptrld tahmin edilen ve 1150 ylnda onarlan Bitlis Ulu Camiinde ise ilk defa simetrik, dengeli bir plan iinde mihrap n kubbesi ile karlalmaktadr. Bitlis Ulu Camii XII. yzyln tam ortasnda nemli bir gelimenin balangcn oluturmaktadr (ekil: 2). lk Trkmen Beylikleri olan Danimendliler (1080-1178), Artuklular (1098-1234), Saltuklular (1071-1202) ve Mengcekler (1080-1277) ise Seluklulardan nce Anadoludaki ilk yaplar gerekletirmilerdir.4 Trkmen Beyliklerinden Artuklularda, mihrap n kubbesi, ilk defa farkl bir anlayla deerlendirilerek, bir bakma yapnn arlk merkezi durumuna getirilmitir. Srekli deiiklie uram olmasna karn Silvan Ulu Camii (1030); mihrap nndeki 1157 ylnda tamamlanm olmas mmkn kubbesi ile bu alanda iyi bir rnektir (ekil: 3). Kubbeli strktr olanaklarnn aratrld btn mekana egemen olan mihrap nndeki bu kubbenin, daha nceki mimari deerlendirmelerle, zellikle Byk Seluklulara ait sfahan Mescid-i Cumasndaki Melihah kubbesi ile benzerlii dikkat ekicidir. Bu dnemde, camilerin dnda medreselerde de, kubbenin kullanld grlmektedir. Ancak medreselerde kubbe, farkl bir biimde ele alnm, camilere oranla daha geni aklklar kubbeyle rtlmtr. Bunun en gzel rnei, Tokat ve Niksardaki Yabasan Medreselerinde gerekletirilmi ve Anadoluya yepyeni bir mimari form kazandrlmtr5 (ekil: 4-5). Danimendliler Dneminde, Nizameddin Yabasan tarafndan yaptrlan bu medreselerdeki kubbeler, Anadolu Trk mimarisinin ilk antsal kubbeleridir.6 Her iki Yabasan Medresesinin de gerek yap gerekse plan ekliyle benzer olmalar merkezi-kubbeli medrese tipinin gelii gzel ortaya kmadn gstermektedir. Tokat Yabasan (ukur) Medresesindeki (1151-1152) 14 metre apndaki bask kubbe, tromplarla orta avlunun duvarlarna oturmaktadr. Yaklak 8 metre apndaki st ksm ak olan kubbenin kasnaksz oluu, bask grnn etkilememekte ve tromplarn ok aadan balamasna sebep olmaktadr. Merkezi avluyu rten bu kubbe, XII. yzyln ortasnda Danimendliler Dneminde etkili bir mekan ekillendirmesinin gcn yanstmaktadr.7 Anadolu Seluklu Dneminde ise; camilerin byk bir ksm, tm slm lkelerinde gelenek haline gelmi olan ta ayakl veya ahap dikmeli, dz daml veya mihrap n kubbeli ulu cami tipinin ya da bu tipin deiik yorumlara uram rnekleridir. Konyada XII. yzyl ortalarnda yapld bilinen en eski Seluklu camii olan Alaeddin Camii, mihrap n kubbesi ve ok ayakl, dz daml plan tipi ile Byk Seluklu ve Artuklu camilerinde grlen emann devam ettiini gstermektedir. Nide Alaeddin Camiinin (1223) mihrap duvar boyunca uzanan kubbesi, yapnn gerek iten gerekse dtan Anadolu Seluklularnn mimari slubunun bir aratrma abas iinde olduunu kantlamaktadr. Mihrap nndeki bu kubbeler, kk birer hacim denemesi saylrsa da yap iini stunlardan kurtarp toplu ve geni bir mekana gtrmekten uzaktr. XIII. yzylda ulu cami tipinden ayrlan ve toplu bir mekana ynelme dncelerinin ilk admlar olan ikinci bir ibadet yapsna daha rastlanmaktadr.

1290

Kk lekteki fazla dikkat ekmeyen planlar ve sade cepheleri ile Seluklularn muhteem yaplar arasnda adeta kaybolmu ve unutulmu olan bu yaplar, mescitlerdir. Tasarm ve bezeme ynnden kendi ilerinde bir evrimi ve gelimeyi ieren snrl saydaki bu kk yaplar, Seluklu mimarlk ve bezeme ortam iin saysz deerlerle ykldrler. zellikle Konya ve evresinde ortaya kan ve kk topluluklarn ibadet ihtiyacn karlamak zere yaplm olan kare planl, kubbeli mescitlerde, kk lde fakat salam mekan denemeleri ve mimari gelimeler dikkat ekmektedir. Bu yaplar, Beylikler Dneminde de etkisini srdren ve gelitirilen plan emalar, Osmanl mimarisindeki kubbeli mekan geliimine olan katklar, yar ak ve kapal giri blmleri, kubbe geilerinin eitlilii, sade cephelerinin yan sra ilerindeki zengin bezemeleri ve ini mozaik mihraplar ile zerinde durulmas gereken yaplardr. Mescitler; 4.00 m. ile 8.50 m. arasnda deien kare veya kareye yakn planl, zeri kubbe ile rtl ana mekana sahiptirler. Sadece birka yapda dikdrtgen plan emasyla karlalmaktadr. Akehir Kzlca Mescitte dikdrtgen planl mekann oval bir kubbeyle rtlmesi, Konya Abdlmmin ve Beyhekim Mescitlerinde ise dikdrtgen alt yapnn gei elemanlar ile kareye dntrlmesi XIII. yzylda mekann geniletilmesi yolunda atlm ilk admlar ve abalar olarak deerlendirilebilir. Tek kubbeli Seluklu mescitlerinde; tek mekanl, iki mekanl ve mekanl plan tipi gelimitir. ki mekanl olarak tasarlananlarda, ana mekann nne ikinci bir mekan eklendii grlmektedir. XIII. yzylda tek kubbeli strktre dayal yap, biimsel olarak kendi iinde bir btn oluturmasna karn, kubbe boyutlar henz geni bir mekann rts olabilecek nitelie erimediinden snrl bir ibadet yaps durumundadr. Bu nedenle kubbeli ana mekann nne giri blm olarak kullanlan ikinci bir mekan eklenmektedir. XIII. yzylda bir yenilik olarak ortaya kan giri blmleri, kapal ve yar ak olarak biimlenmektedir. XIII. yzylda yaplm olan giri blml mescitlerin iinde Konya Hac Ferruh Mescidi (Ta Mescit) ayr bir yer tutmaktadr. XIV. yzyl camilerinde byk gelimelere varan tek kubbeli ve nnde kapal bir giri blm bulunan plan emas, ilk bu yapda grlmektedir. ve d portalleri ve Seluklu camilerinde bile az rastlanan zengin ta bezemeleri ile Anadolu cami mimarisinde nemli bir yere sahiptir. zgn biimini koruyan ve yapm yl kesin olarak bilinen 1215 tarihli Konya Hac Ferruh Mescidinden yola klarak, giri blmlerinin nce kapal olarak biimlendii daha sonra n cephenin dar alarak yar ak giri blmlerinin oluturulduu tahmin edilmektedir. Giri blm yar ak mescitlerde; iki yan cephe, ana mekan duvarlarnn ne doru uzatlmas ile kapatlmakta veya yan cephelerden biri minare ile snrlandrlmaktadr. ki yandan kapal hale getirilen giri blmnn n cephesi baz rneklerde stunlar veya ayaklar zerine oturan kemerlerle da almaktadr. Ana mekann snrl oluu nedeniyle gereksinim duyulmaya balanan giri blmlerinden bazlarnn; mescitlerin kuzey cephesinde, mihrap ynnde yer almas, birkanda mihrapeye rastlanlmas bu blmlerde namaz klndn ve son cemaat yeri olarak tasarlandklarn dndrmektedir. Giri blm, yar ak ve kapal olarak tasarlanan bu yaplar son cemaat yerinin ilk rnekleri ve ncleridirler. mekanl plan emas ise sadece bir yapda grlmektedir. Konya Bulgur Dede Mescidinde, ana mekann nne yar ak bir giri blm, batsna ise ikinci bir mekan eklenmitir. Yap, giri

1291

blmnde yer alan mihrabnn antsal llerde olmas ve ana mekann zeminden ykseltilmesi ile farkl bir plan emasna sahiptir. Mescitlerde duvarlarla snrlandrlm kare mekan rten kubbe, ana motif karakterinde olmakla birlikte ezici llerde deildir. Yapm tekniklerinin getirdii statik snrlamalar nedeniyle daha byk aklklarn geilemedii grlmektedir. Kubbe dorudan doruya yapnn beden duvarlar zerine oturmakta, duvarlardan kubbeye kasnaksz geilmektedir. Kubbe gei elemanlarndaki eitlilik ise dikkat ekicidir. Byk Seluklu gelenei olarak en ok tercih edilen gei eleman tromp olmakla birlikte, trompun olduka sadeletii grlmektedir. Gei eleman olarak trombun yan sra pandantif ve genli kuakta kullanlmaktadr. zellikle genli kuan eitli biimleri denenmitir. Bunlardan biri Konya Beyhekim Mescidinde uygulanarak, dikdrtgen planl alt yap genli kuakla kareye dntrlm ve zerine kubbe oturtulmutur. Beylikler Dnemi Etkisi XIII. yzyln ikinci yarsnda Seluklu idaresinin zayflamas, yzyln sonunda tamamyla Mool egemenliine girmesi ve dalmasyla; Anadolunun eitli blgelerinde, saylar yirmiyi aan ve giderek glenen Beylikler bamszlklarn ilan etmilerdir.8 Bata merkezi otoritenin zayflamas olmak zere birok siyasi ve toplumsal olayn sonucunda ortaya kan Anadolu Beylikleri; varlklarn kantlamak istercesine youn bir imar faaliyetine girimiler ve Anadoluda mimari alanda yeni bir dnem balatmlardr. Bu dnemde; XIV. yzyln sonlarna kadar Anadolu Seluklularnn mimari slubunun etkisinde kalnd, Seluklu geleneinin ve sentezinin bir ekilde korunduu grlmektedir. Ancak bir taraftan da farkl blgelerde, Beyliklerin politik ilikilerine ve hakim olduklar blgenin yerel geleneklerine bal olarak birtakm denemeler, aratrmalar ve yenilikler ortaya kmtr. Bazen blgeler arasnda farkllklar ve deiik slup gelimeleri de kendini belli etmektedir. Orta ve Kuzey Anadoluda, yeniliklere ramen genel izgileriyle Seluklu Devrinde hakim olan slubun izleri ar basmaktadr. Dou ve Gneydou Anadoluda Seluklu Devrinde de olduu gibi Suriye ve Msrdaki Zengi, Eyyubi ve Memlk slam sanat gelenei kendini hissettirmeye devam etmektedir. Bat Anadoluda ise yenilikler ve slup gelimeleri artmakta zellikle Osmanl Beyliinde yeni bir arayn eitli ilgin denemeleri grlmektedir. Seluklularda birok yapda grlen ta ayakl, stunlu veya ahap dikmeli, dz ahap tavanl, kemerler zerine oturan ahap atl, tonozlu, ok kubbeli veya mihrap n kubbeli cami tipleri Beylikler Dneminde de kullanlmtr. Bu plan tiplerinde, birok yap yaplm,9 plan tipleri gelitirilerek birok yenilik denenmitir.10 Ancak bu plan tiplerinin iinde; XIII. yzyl tek kubbeli Seluklu mescitlerinde denenen ve merkezi mekan anlaynn ilk rnekleri olan ema ve nlerindeki giri blmleri, Beylikler Devrinin en yaygn cami ve mescit tipi haline gelmitir. XIV ve XV. yzyl Anadolusunun hemen hemen her blgesinde grlmeye balanan tek kubbeli plan emas, teknik olanaklarn zorlanmasyla yeni mekansal gelimelere nc olmutur. Bu yaplarda denenen merkezi plan emas, Osmanl dneminin tek kubbeli ve blml son cemaat yeri bulunan klasik cami tipini oluturmu ve gelierek antsal, merkezi planl Osmanl camilerini hazrlamtr. Ana Mekana Etkisi Anadolu Seluklular Dneminde; mekann bytlmesi ve tek bir kubbe altnda toplanmas dncesinin ilk rn olan ve XIII. yzylda deneme yaplar olarak deerlendirilebilecek zelliklere

1292

sahip tek kubbeli mescitlerin plan emas, XIV. yzylda gelitirilerek tek kubbeli camilerin ana emas haline getirilmitir. XIII. yzylda mescitlerin kubbe ap 4.45 m.den 8.10 m.ye kadar karlm, tek kubbeli mekan geniletmek amacyla eitli plan tipleri denenmitir. Tm bu abalara karn XIII. yzylda kubbe boyutlarnn henz geni bir mekann rts olabilecek nitelie eriemedii grlmektedir. XIV. yzylda ise mekan sorunu bilinli olarak ele alnarak teknik olanaklarn zorlanmasyla tek kubbeli strktrn eitli rnekleri denenmi; hemen hemen ayn yllarda birbirine ok yakn karakterde camiler yaplarak mekann geniletilmesi ve kubbe apnn bytlmesi sorunu zlmeye allmtr (Tablo: 2). XIV. yzyln banda, kare planl tek bir mekandan oluan; Bursa Alaeddin Camii (1326), Afyon Kubbeli Mescit (1330) ve znik Hac zbek Camiinde (1333) yaklak 8.00 m. olan kubbe ap, yzyln ortasnda Gebze Orhan Camiinde 12.00 m.ye, XV. yzyln banda Balat lyas Bey Camiinde (1404) ise 14.50 m.ye karlmtr. XIV. yzyl iinde tek kubbeli camilerin strktr asndan iddial bir rnei olan Mudurnu Yldrm Bayezt Camiinde (1388); sekizgen kasnaa oturan kubbenin daha da byyerek 19.65 m.ye kt grlmektedir. Ancak burada kubbe ap, cami yksekliine oranla fazladr ve mekan kubbeli bir yapdan ok antsal bir adr olarak etki yapmaktadr.11 XIV. yzyldaki tek kubbeli camilerin geliim izgisi iindeki en nemli deiiklik ise; belirli bir kubbe akl ile snrl olan kare mekann, yan hacimlerle geniletilmesidir. Merkezi kubbenin altnda toplanan mekann, Bilecik Orhan Camiinde (XIV. yy. ba) birer kemerle drt ynde eyvan eklinde, nn Hoca Yadigar Camiinde (1374) yine kemerlerle, Mut Lal Aa Camiinde (1356-1390) ise yarm tonozlarla yanlara doru geniletilmesi bu dorultuda ilk denemeler olarak kabul edilebilir (Tablo: 3). znik Yeil Camide (1378-1392) ortaya kan ve son cemaat yerini yapnn iinde de tekrarlayan plan emas ise, kare planl ana mekann geniletilmesi yolunda nemli bir admdr. Bylelikle, Seluklu mescitleri ile bamsz bir kimlik kazandrlan tek kubbeli kare mekana, XIV. yzylda kubbe apnn bytlmesi ve mekann geniletilmesiyle Ulu Cami olabilme imkan da kazandrlmtr. Tek kubbeli camilerde balangta kubbe ykn tayan duvarlar kalndr, i mekann aydnlatlmas iin gerekli olan aklklar snrldr ve henz d kitleye dokunulmamtr. Teknik olanaklarn gelimesiyle zamanla duvarlar incelmi, pencere saylar artmtr. Bu dnemde tek kubbeli strktr geliirken, bir yandan da ok ayakl camilerdeki mihrap n kubbesinin bytld grlmektedir. Mekann toplu olarak ele alnd Manisa Ulu Cami (1366-1376) ile ilk defa ok ayakl cami bnyesinde toplu ve geni bir mekana doru gidilmektedir. XIV. yzyldaki bu yenilikler, deneme ve araylar Osmanl mimarisinin alt yapsn hazrlamaktadr. Bu yzylda eitli tipleri grlen kare planl ve tek kubbeli ema benzer eitlemeleriyle XV. yzylda da camilerin temel mimari biimi olmaya devam etmitir. stanbul Firuz Aa Camii, XV. yzyln sonunda tek kubbeli cami tasarmnn geldii noktay gstermesi asndan nemli bir rnektir. XV ve zellikle XVI. yzylda tek kubbeli hacmin snrlanm mekann yaymak amacyla kubbeli strktrn tm olanaklar aratrlm, kubbe duvarlardan kurtularak mekan iinde egemen bir hale getirilmitir. Ana mekann geniletilmesi ve kubbe apnn bytlmesi XVI. yzyln tm olanaklar ile birleerek yeni boyutlar kazanmtr. Artk tek kubbeli yaplar yerine, merkezi kubbeli veya merkezi planl yaplar yaplmaya balanmtr. Merkezi planl yaplarda, yap tmyle kubbe

1293

strktrne gre biimlenmekte ve ana mekann bykl merkezi kubbenin byklne bal olduu iin yine kubbe apnn bytlmesi sorunu ile kar karya kalnmaktadr. Kare planl ana mekan rten kubbenin ap Seluklu mescitlerinde 8.10 m. iken Beylikler Devrinde 19.65 m.ye karlm ve gittike genileyerek XVI. yzylda 31.50 m.ye ulaan lsyle antsal boyutlara erimitir. Son Cemaat Yerlerine Etkisi Son cemaat yerlerinin Anadolu cami mimarisinde ilk ortaya k ve sistemli olarak kullanl XIII. yzyl tek kubbeli Seluklu mescitlerinde olmutur.12 Giri blmleri kapal olan Konya Hac Ferruh (Ta Mescit) ve Beyhekim Mescitleri ile giri blmleri yar ak olan Konya Zenburi, Karatay, Hoca Hasan, Sral, nce Minare Medrese, Akehir Kileci ve Akehir Ta Medrese Mescitleri; son cemaat yerinin ilk rnekleri ve ncleridirler. XIII. yzylda tek kubbeli mescitlerde ana mekann snrl oluu nedeniyle gereksinim duyulmaya balanan giri blmleri nce biim olarak gelimi; XIV. yzylda ise tutarl bir biimde yerleerek, sadece kuzey ynne yerletirilip ykseltilerek ve bazen de mihrape konularak, biim ve ilev bakmndan tamamiyle son cemaat yerine dntrlmlerdir (Tablo: 4). Bu dnemde, kare planl ve tek kubbeli camilerin geliimi srerken son cemaaat yeri de yap tasarm iindeki yerini almtr. XIV. yzylda fonksiyonel bir son cemaat yerinin ilk olarak hangi yapda biimlenmeye baladn belirlemek gtr. Karaman Beylii Dneminde, kare planl ancak dz toprak daml baz mescitlerde, giriten sonra yazlk denilen ve hazrlk yeri niteliinde olan hacimler yer almaktadr (Ermenek Aka Mescit 1330, Ermenek Ulu Camii 1302). Yine Karaman Beylii Dnemine tarihlenen mihrap n kubbeli Ermenek Meydan (Emin Rstem Paa) Camiinde; mihrap ynnde yer alan, iki ta ayan tad dz daml yar ak bir son cemaat yeri bulunmaktadr. Ancak tarihi bilinen ilk rnek olarak son cemaat yerinin kubbelerle rtl olduu Milas Hac lyas Camii (1330) kabul edilmektedir. Bursa Alaeddin Camiinin (1326) son cemaat yeri, depremler ve onarmlar sonucu olduka deimitir. Bulunan izlere gre oluturulan plan kabul edilirse, Milas Hac lyas Camiinden drt yl nce kubbeli bir camide ilk son cemaat yerinin ortaya kt grlmektedir. Bu yaplardan sonra XIV ve XV. yzyllar boyunca tek kubbeli camilerde son cemaat yeri gelitirilerek eitli biimleri denenmitir. znik Hac zbek Camii (1333) ile 1930lu yllarda yktrlan znik Hac Hamza Camiinde (1345) mihrap ynnde olmayan iki stunlu giri blmleri, fonksiyonel bir son cemaat yeri fikrinin henz oluma aamasnda olduunu ve Seluklu geleneinin son bulmadn gstermektedir. Seluklu mescitlerinde ana mekann snrl oluu nedeniyle gereksinim duyulmaya balanan kapal ve yar ak giri blmleri ile fonksiyonel bir son cemaat yeri mimari motifi hazrlanrken ayn zamanda farkl bir cephe dzeninin de temelleri atlmtr. XIV. yzylda minarelerin kuzeydou veya kuzeybat keye yerletirilmesiyle cephe biimleniinin tamamland birok cami iin nc yine Seluklu mescitleridir. Seluklu mescitlerinin d grnlerinde nemli bir etkisi olan minareler, giri cephesinde yer almakla birlikte XIII. yzylda henz yeri belirlenmemitir. Ayrca plan ve ktlede yap ile tam bir kaynama iinde olmadklar grlmektedir. Mescitlerdeki giri blm -minare beraberlii, XIV. yzyl

1294

camilerinde son cemaat yeri- minare beraberliine dnerek, plan ve ktlede yap ile tam bir uyum ortaya kmtr. Kastamonu bni Neccar Camii (1353); mihrap ynnde yer alan, nden ve yandan kemerler zerine oturan kubbeli son cemaat yeri ve caminin bnyesine katlm minaresi ile bu tipin XIV. yzyln ikinci yarsndaki en gelimi rneklerinden biridir. znik Yeil Camiinin (1378-1392) srl tula bezemeli minaresi ise XIV. yzyln sonlarnda bile Seluklu geleneinin hl srdn gsteren ender rneklerdendir. XIV ve XV. yzyl Osmanl camilerinin n cepheleri ise ounlukla Seluklu mescitlerindeki giri blmlerinden gelimi olan revak motifiyle dzenlenmitir. Klasik Osmanl mimarlnda n cephelerin dnda yan cephelerde de kullanlm olan yan revaklar, fonksiyon bakmndan Seluklu mescitlerindeki giri blmleri ile ayndr. Revak eklindeki bu blmler ylesine yerlemitir ki cami olmayan yaplarda da cephe mimarisinin ana eleman olmulardr (znik Nilfer Hatun mareti 1388, znik Yakup elebi Zaviyesi XIV. yy., Bursa Yldrm Bayezt Trbesi 1406). Bu dnem mimarisinde baz zgn gelerin, yapm tekniklerinin ve bezeme unsurlarnn da gelitirildii grlmektedir. Bezemeler, zellikle n-giri cephesinde, son cemaat yeri cephesinde ve portalde younlamakta, yan cephelerde ise pencerelerin bezenmesi ile snrl kalmaktadr. Sonu olarak; XIII. yzyl Anadolu Seluklu Dnemi mimarisi kendinden sonra gelen Beylikler Dnemi mimarisini etkilemitir. Beylikler Devrinde, Seluklu mimarisinin canlln kaybettii; fakat bu arada Osmanl sanatndaki antsal slubun hazrland sylenebilir. Beylikler Devri mimarisi, belirli bir karakter ortaya koymaktan ok, mimari alandaki deneme ve araylar ile Osmanl mimarisine bir alt yap hazrlamtr.

DPNOTLAR 1 Kukusuz Anadolu ilk kez XI. yzyln ikinci yarsnda Mslman topluluklarla karlamamtr. zellikle Gneydou Anadoluda, VII. yzyln sonlarnda birok eski kent, Mslmanlarn yaygnlk kazand nemli yerleme merkezleri durumuna gelmitir. Anadoluya Trklerin ilk girii ise, IV. yzyln sonlarnda Hun Trkleri tarafndan gerekletirilmitir (Sevim 1993, 33). 2 Trklerin, Anadoludaki kubbeli bazilikalardan ve merkezi planl kiliselerden etkilenmi olmalar mmkndr. Ancak kendilerine hibir ekilde yabanc olmayan kubbeyi, Trkler Anadoluya gelmeden ncede bilmekte ve kullanmaktaydlar. Anadoluda; kubbenin beraberinde getirdii yapsal sorunlar, belli bir strktr anlayyla Bizansn pandantifli kubbesinden ayr bir kimlikte olup yapdaki yeri ve yap btnn etkileyii deiik sonular vermektedir. ou rneklerde, alt yapya Trk genlerinden bir kuakla oturan Anadolu Seluklu Devri kubbesi, Bizans mimari geleneklerinden ayr bir gelimeyi gstermektedir. 3 4 Siirt Ulu Camiinin yan kubbeleri 1260 ylnda eklenmitir (lgen 1962, 153). Kuban; bu beyliklerden biri olan Artuklularn esas itibaryla Mezopotamya ile bir btn

tekil ettiklerini, ayn ekilde Dou Anadoludaki Saltuklularn corafi konum itibaryla Anadoludan ok Azerbaycan ve Kafkasya ile ilikili olduklarn, Van blgesi ve Ahlatn ise hem ran hemde Suriye ve Mezopotamya etkisi altnda kaldn belirtmektedir (Kuban 1970, 14). Bylece dou ve gney

1295

blgelerinin dnda sadece Danimendlilerin ve Seluklularn idaresinde bulunan Orta Anadolu, Anadoluya zg yeniliklerin ortaya kabilecei bir blge olarak kalmaktadr. 5 6 Niksar Yabasan Medresesinin (1157-1158) kubbesi gnmzde ykk durumdadr. Artuklular dnda, ilk Anadolu medreselerinde ounlukla bu kapal avlulu ema

kullanlmtr. lk merkezi kubbeli medreseler, Basrada Ebu Mansur Gm-tekinin yaptrd 11351136 tarihli medreselerdir. 7 8 Kuran 1969, I, 15; Szen 1972, II, 22, 26, 29. Aydnoullar Birgi ve Selukta, Menteeoullar Milas, Pein ve Mulada,

Saruhanoullar Manisada, Ramazanoullar Adanada, Candaroullar Sinop ve Kastamonuda, Pervaneoullar Sinopta, Dulkadroullar Elbistanda, Karamanoullar Ermenek, Karaman ve Konyada, Erefoullar Beyehirde, Karasioullar Bursa, Balkesirde, znik ve Hamidoullar Eirdirde, lhanl Germiyanoullar Ktahyada, Osmanllar Stte, paralanan

mparatorluunun varisi olmak iddiasnda olan Ertenoullar Sivas ve Kayseride hkm srmektedirler. Douda ise Ouz boylarndan Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devleti vardr (ney 1989, 1). 9 XIII. yzyl Anadolusunda birok rnei grlen, mihraba dik, uzunlamasna veya be sahnl plan tipindeki camilere, Beylikler Dneminde de ska rastlanmaktadr. Beyehir Erefolu Camii (1299), Ankara Arslanhane Camii (1289-1290), Kastamonu Candarolu Mahmut Bey Camii (1366), Ankara Hac vaz Mescidi (XV. yy. ba), Nide Sungurbey Camii (1355), Birgi Ulu Camii (1312), Milas Ulu Camii (1378), plan bakmndan Seluklu geleneini srdren camilerdir.
10

Mihrap n kubbeli yaplarn en gelimi rnei olan Manisa Ulu Camii (1376) sekizgen

ema zerine oturan merkezi kubbesi ile toplu ve geni bir mekan yaratlmas yolunda Bat Anadoluda grlen yeni bir gelimedir. lk defa bu yapda, mihrap nnde boyutlar olduka byk bir kubbe kullanlmtr. Bu ema, daha sonra Osmanl dnemi antsal yaplarnda tekrar ele alnacak olan uzun bir gelimenin basama saylmaktadr. 11 12 Ayverdi, bu denemenin kubbe iin bir inai tecrbe olduunu ancak mimariye bir fayda Aratrmaclar tarafndan; son cemaat yeri fikrinin Anadoluda XIV. yzyl Beylikler getirmediini belirtmektedir (Ayverdi 1962, 82). Devrinde ortaya kt kabul edilmekte, son cemaat yerinin ilk rnekleri olarak XIV ve XV. yzyl znik, Bursa, Milas, Milet ve Ktahyadaki camiler gsterilmektedir (Otto-Dorn 1941, 102; Diez 1950, 200; Sylemezolu 1955, 79-80; Ersen 1986, 28; z 1987, I, 12). 13 KAYNAKLAR Ayverdi, E. H., Mudurnuda Yldrm Bayezd Manzumesi ve Ta Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, 5 (1962), 79-86. Altu-Kolat, ., Bat Anadolu 14. Yzyl Beylikler Mimarisinde Yapm Teknikleri, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999. Ersen, A., Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Biim Dzenleri ve Bizans Etkilerinin Nitelii, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1986.

1296

Huart, C., Mevleviler Beldesi Konya, ev. N. Uzel, stanbul 1978. Kzltan, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, T, stanbul 1958. Konyal, . H., Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, stanbul 1964. Konyal, . H., Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi. Ermenek ve Mut Abideleri, stanbul 1967. Kprl, M. F., Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar I, Belleten, XXVII (1943), 27den ayr basm, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1943. Kuban, D., Claude Cahenin Pre-Ottoman Turkey Adl Kitab ve Anadoluda Trk ehri Mimarisi ve Sanat le lgili Baz Dnceler, Anadolu Sanat Aratrmalar, II, T Mimarlk Fakltesi, stanbul 1970, 7-30. Kuban, D.,Ortaa Anadolu Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, 103-117den ayr basm, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1972. Kuran, A., Tokat ve Niksardaki Yabasan Medreseleri, Vakflar Dergisi, VIIden ayr basm, 39-43, stanbul 1968. Kuran, A., Anadolu Medreseleri, I, ODT, Ankara 1969. Lytved, J., Konia, nschriften der Seldschukischen Bauten, Berlin 1907. Meineche, M., Fayencedekorationen Seldschukischer Sakralbauten in Kleinasien, I-II, Tbingen 1976. Oral, Z., Konyann Tarihi Eserleri ve Bugnk Durumlar, Konya Dergisi, 84-85 (1945),32-40. Otto-Dorn, K., Das Islamische znik, Berlin 1941. Otto-Dorn, K., Die Kunst des Islam, Baden-Baden 1965. gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar I, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1971. gel, S., Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986. nder, M., Konyada eker Furu Mescidi, Ant, 29 (1961), 6-8. nder, M., Mevlana ehri Konya, 2. Bask, Ankara 1971. ney, G., Beylikler Devri Sanat XIV. -XV. Yzyl (1300-1453), Ankara 1989. nge, Y., Konyada Beyhekim Mescidi, n Asya, 29 (1968), 10-11. zakn, R., 13. yy. Tek Kubbeli Seluklu Mescidleri, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1995. Pope, A. U., A Survey of Persion Art, II, London 1967. Sarre, F., Konia, Seldschukische Baudenkmaler, Berlin 1921. Sevim, A., Anadolunun Fethi-Seluklular Dnemi, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1993. Sylemezolu, K., slam Dini lk Camiler ve Osmanl Camileri, stanbul Teknik niversitesi, stanbul 1955. Szen, M., Anadolu Medreseleri I-II, stanbul 1970-72. Talbot Rice, T., The Seljuks in Asia Minor, London 1961. Tuncer, O. C., Anadolu Seluklu Mimarisi ve Moollar, Vakflar Bankas, Ankara 1986. Turan, O., Seluk Devri Vakfiyeleri I. emseddin Altunaba, Vakfiyesi ve Hayat, Belleten, 42 (1947), 197-221.

1297

Turan, O., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973. Turan, O., Seluklular ve slamiyet, stanbul 1980. Uur, M. F.; Koman, M. M., Seluk Veziri Sahip Ata ile Oullarnn Hayat ve Eserleri, Konya 1934. Uur, M. F.; Koman, M. M., Seluk Byklerinden Celalddin Karatay ile Kardelerinin Hayat ve Eserleri, Konya 1940. Uzluk, F. N., Anadolu Selukileri Devleti Tarihi III, Ankara 1952. Uzluk, ., Konya Abideleri, Konya 1939. lgen, A. S., Siirt Ulu Cami, Vakflar Dergisi, 5 (1962), 153-155. Yaln, O., Konya, 3. Bask, stanbul 1967. Yetkin, S. K., Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanl Sanatn Hazrlay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, IV, 3-4 (1955), 39-43. Yinana, M. H., Trkiye Tarihi-Seluklular Devri, stanbul 1944. Ycel Y., XIII -XV. yzyllar Kuzey Bat Anadolu Tarihi. oban-oullar Candar-oullar Beylikleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1980.

1298

Anadolu Trk Mimarisinda emeler / Do. Dr. Mustafa Denkta [s.872877]

Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Su her dnemde insanlarn ve toplumlarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin vazgeilemez bir ihtiya kayna olmutur. lk alardan itibaren insanolu daima bir su kaynann yaknnda yaama ihtiyac duymutur. Suyun insan hayatndaki bu neminden dolay, tarih boyunca btn medeniyetleri oluturan toplumlar, suyu temin etmek, ona kolay ve kesintisiz olarak ulaabilmek iin eitli mimari zmler aramlar ve bulmulardr. Anadoluya gelen Trkler de nceki medeniyetlere ait su yollarn ve kaynaklarn kullanmaya devam etmilerdir. Trkler de yaan kar ve yamur sularn sarnlarda toplamlar, akan sularn nlerini uygun bir yerde keserek, bentler yapmlardr. Bentlerden ya da kaynandan alnan su kanallarla, phrenklerle ve su kemerleriyle ehre getirilmitir. ehir merkezine getirilen su nce kertme havuzlarnda bir mddet dinlendirilerek ve temizlendikten sonra havuzlardan alnarak maksemlere nakledilmitir. Maksemlerde toplanan su, gnderilecei emelere, llelerle llerek datlr. Kaynaktan getirilen sularn dnda ayrca ehir merkezinde bulunan yer alt kaynak sular da, kuyular alarak kullanlmtr. Yine fazla derinde olmayan yer altndaki kaynak sular da dnme dolaplar kullanlarak yeryzne karlmtr. Anadoluya yerleen Trkler, ehirdeki emelere ilve olarak; ihtiya olduunda kullanmak zere suyun depoland sarnlar, camiilerde abdest almaya mahsus dier antlarda su sesi ve akndaki gzellii izlemek iin yaplan adrvanlar, emelerden farkl olarak akan suya bal olmayan fakat vakfeden kiinin arzusuna gre su, st, erbet ve benzeri ieceklerin datld sebiller, st blmndeki bir delikten suyun eitli kademelerden su oyunlar ile aktlarak insanlara su sesinin ve aknn btn gzelliklerinin izlettirildii selsebiller ve kaynaktan gelen suyun hem dinlendirildii hemde temizlendirildii havuzlar ina ederek halkn su ihtiyacn karlamlardr. Su, bugnk toplum hayatmzda ne kadar nemli ise, gemi yzyllarda yaayan toplumlarn hayatnda da o kadar nemli olmutur. Atalarmz bir cami, medrese, imaret, darifa, kervansaray vb. kltr ve medeniyet yaplar ina ettirdiklerinde, bu yaplarn hem halka kesintisiz olarak hizmet verebilmeleri hem de bakm ve onarmlarnn yaplarak gelecek kuaklara aktarlabilmeleri iin ok zengin vakflar kurmulardr. Ayn ekilde mahallelerimizdeki emelerimizin suyunun kesilmeden srekli akmas ve zaman zaman sel vb. felketlerle tahrip olan su ebekelerinin bakm ve onarm iin de vakflar kurulmu olduunu gnmze ulaan vakfiyelerden renmekteyiz1. Burada dikkatimizi eken en nemli husus, cami, medrese veya dier baka byk bir anta vakfedilen para ya da gayrimenkul kadar gelirlerin emelere de vakfedilmi olmasdr. Yine belgelerden anlaldna gre, emeler ina edilmeden nce ehrin kadsndan izin alndn ve mutlaka zengin mallara sahip bir vakf kurulduunu2 ve vakfn senedinin ehrin kads tarafndan onaylandn tespit etmekteyiz. Bu da, kendisi kk olan emelerimizin, topluma yapt hizmetin ne kadar byk ve masrafl olduunu gstermektedir.

1299

emeler vakf olarak inaalarnn dnda zellikle stanbulda dnemin mimari zelliklerini de yanstmalar bakmndan olduka nemli mimar antlarmzn banda gelmektedir. Bugn nnden geerken ok sade bir yap olarak grdmz emelerin fazla sanatsal bir zellii yok gibi gzkmektedir. Gerekten de, stanbul, Bursa, Edirne ve dier baz Anadolu ehirlerindeki antsal eme rneklerini dahil etmezsek, Anadolunun birok kentindeki eme rnekleri olduka sade yaplardr. Ama gerekten yapld dnemde o blge halkna ok byk hizmet vermi olan bu kk antlarmz, teknolojik gelimeler ve sosyal hayatmzdaki deimeler neticesinde eski fonksiyonlarn hzl bir ekilde kaybetmeye balamlar ve sonunda tamamen kullanm d kalmlardr. Fonksiyonlarn kaybeden emelerimizin akan sular belediyelerce kesilmi, bu da yetmemi gibi belediyelerce yaplan yol ama, yol geniletme vb. imar faaliyetleri bahane edilerek, birok eme tamamen yklarak ortadan kaldrlmtr. Bir de buna tabiat artlar eklenince emelerimizin tahribat daha da hzlanmtr. Bu da emelerimizin hzl bir ekilde yklarak ortadan kalkmasna seyirci kalan toplumumuzun, gemie sahip kma bilincinden ne kadar uzak olduunu bize gstermektedir. eme Mimarisi eme kelimesi, Farsa gz anlamna gelen em kelimesinden gelmektedir3. Szlklerde ksaca, gz gibi olan delik ve bu delikten akan su diye aklanan eme kelimesinin yerine, XIII-XIV. yzyllarda Arapa skaye, ayn yahut meska terimlerinin kullanld da grlmektedir.4 Sivas Gkmedrese emesi (1271) ve Bolvadin Alaca eme (1278) kitabelerinde, ayn kelimesine, Tokat/Pazar Hatun Han emesi (1239), Afyon ki Lleli eme (1379 yklm) ve Sinop Emir ahabettin emesi (1429) kitabelerinde sikaye kelimesine rastlanmaktadr.5 Anadolu ncesi Trk dneminde eme gibi kullanlan su tesisleri al, pnar veya suvat terimleri ile isimlendirilmitir.6 Trk su mimarisinin en yaygn, en tannm rnei olan emelere, nceki a medeniyetlerinde de rastlanmtr. Mezopotamya medeniyetinde de eme olduu ileri srlyorsa da, kazlarda ortaya kan kalntlarn emeden ziyade kuyu olduu kabul edilmitir.7 Yazl kaynaklar ve aa kan kalntlara gre, Anadoluda ilk emelerin M.. II. binde Hititlere kadar gittii ileri srlmektedir.8 Gnmze kadar salam olarak ulaabilmi en eski emeler Urartulara aittir. M.. IX-VII. yzyllar arasna tarihlenen bu emeler Van yaknndaki avutepe mevkiindeki Urartu Kalesi ierisinde bulunmaktadr.9 lk ada, M.. VII. yzylda Lemnosta bulunan pimi topraktan yaplm dz daml yapnn bir emeye ait olduu ileri srlmtr. Gerekten de byle bir emeye Korinthosta rastlanmtr.10 Yunan ve Roma ehirlerinin nemli yaplarndan birisi de emelerdir. Roma mimarisinde emeleri, umum ve lks evlerin bahelerinde bulunan emeler11 olarak iki grupta incelemek mmkndr. Roma Dneminde zengin insanlar evlerinin bahelerine ok zengin ekilde mozaikle sslenmi yuvarlak kemerli emeler ina etmilerdir. Bu yaplarda su, eme nii ierisindeki bir oluktan akmaktadr. Bu emelerin en gzel rnei Pompeide bulunmaktadr.12 Bu dnemde yaplan abidev emelere nympheum ad verilmitir. Romallar anda Anadolunun btn kentlerine ok sayda bu emelerden yaplmtr. Kaynaklardan kanallarla getirilen su, nympheumun havuzunda toplanmtr. eme binasnn n ve havuzun evresi ok zengin kabartma ve heykellerle zenginletirilmitir. Bu emelerin en nlleri Efesteki Hadrian emesi ile Miletos ve Side antik

1300

kentlerindeki eserlerdir.13 Bizans Dneminde ise daha kk boyutlu emeler ina edilmitir. Hristiyan sembolleri ile sslenmi iki Bizans emesi Efes harabelerinde bulunmutur14. Orta a slm ehirlerinde, dinin temizlie ve suya byk nem vermesi, Hz. Peygamberin sadakalarn en faziletlisinin su temini olduunu sylemesi, eme inasn tevik edici unsurlar olmutur.15 slm fetihleriyle ele geirilen blgelerdeki antik emelerin onarlarak kullanld bilinmektedir. X. yzylda spanyada Endls Emevilerine ait su yolu ve Aslanl eme, slm mimarisinde ilk eme rnekleridir.16 Ayrca Tunus, Fas, Cezayir ve Msrda deiik zamanlarda ina edilmi emelere rastlanmaktadr.17 Trklerin hayrat veya sadaka olarak yaptklar emeler ehir, kasaba veya yerleme merkezlerinde olduu gibi, ana yollarn kenarlarnda, aklk ve krlk yerlerde de ina edilmitir. Yerleme blgelerinde yaplan emelerin suyu byk oranda kaynaklardan su kanallar veya knkler vastasyla getirilmitir18. Su kaynandan suyu ehir merkezine nakletmek iin kullanlan knklere Osmanl Dneminde phrenk ad verilmitir. Bu phrenkler ortalama olarak 0.35-0.40 metre uzunluunda, 0.13-0.16 metre apndadr. Az ksmlar (birleme yerleri) erkekli diili olarak yaplr ve birbirinin ierisine geirilmekte ve balant yerleri de su kantsn nlemek amac ile lkm ad verilen ve kire ile zeytinyann kartrlmasyla elde edilen bir harla svanmaktadr. eme mimarisinde suyun aktlmas iin, gz gibi bir deliin olmas yetmez. Suyun kullanlabilir ekilde aktlmas iin lleden faydalanlmas gerekir. Lle ayn zamanda bir su l birimidir. Llenin alt katlar su terminolojisinde deiik isimlerle, farkl lleri ifade etmek iin kullanlmaktadr. Masura llenin 1/4idir. Masurann bir dier ad da hill dir. Her masura drde blnerek uvaldz ad verilen su ls ortaya kar. Szlklerde lle, bentlerde toplanan ve ehre isale edilen suyun, evler, emeler, hamamlar ve dier yaplara belirli miktarlarda verilmesi iin suyu maksemlerde lmeye mahsus kk ve ince bir boru paras olarak tarif edilir. Lle tabir olunan su lei yuvarlak bir kre eklinde ve 30 dirhem arlnda bir kurun topun girebilecei kadar bir delikten akan su miktardr.19 Eski vakf kaytlarnda yaplara tahsis edilen su miktar lle veya masura olarak belirtilmitir. Hatta bu su hakk, emlak gibi senetle (tapuyla) alnp satlmtr.20 Byle bir uygulamay H. 1075-M. 1664 tarihinde Kayserinin Yalman mahallesinde bulunan bir emenin 11 masuralk vakf suyunun bir masurasnn emenin mtevelli heyeti tarafndan satldn Kayseri eriye Sicil Defterlerindeki bilgilerden reniyoruz.21 Trk mimarisinde en eski emelerden biri, Mardinde Artuklulardan Necmeddin lgazi tarafndan 1109-1122 yllar arasnda geni bir klliye ierisine yaptrlmtr. Bu eme, gnmze ok az ksm salam olarak ulaabilen hamamn avluya komu olan cephesinin kesinde yer almaktadr. emenin zeri apraz tonozla rtldr.22 Seluklu Devrinde ilk emelerin nasl olduu hakknda kesin bir bilgimiz yoktur. Ancak dier su tesisleri gibi salam durumdaki antik devir emelerinin Trkler tarafndan da kullanld anlalmaktadr. Gnmze gelebilen Seluklu emeleri genellikle medrese, han, cami ve tekke yaplarnn n cephelerine ya da i avlularna alan cmle kaplarnn yaknlarndaki bir eyvan ierisine, yaplarn nnden geen yola ya da meydana alan yzlerine ina edildikleri mevcut rneklerden anlalmaktadr. En basit eme rnei 1204 tarihli Kzlren (Emir Kutlu)

1301

Kervansaraynn n cephesindeki fevkani kk mescidin altndaki duvar zerinde grlmektedir. D grn ile hibir zellii olmayan eme ok sadedir23. Sade ve basit emelerin bir dier rnei de 1239 ylnda ina edilen Azkarahann cephesindedir. Bu eme de zemin kaplamas arasna yerletirilmi, lleli bir su haznesi ile zemindeki bir yalaktan ibarettir24. Bu iki rnek Seluklu yaplarnda rastlanan en basit eme tipinin erken tarihli ilk rnekleridir. Anadoluda bilinen Seluklu emeleri arasnda Pazar Hatun Han (H. 636-M. 1238-39) emesi mimari adan ve dekoratif ynden nem tayan en eski rnektir. Bu eme hann kapsnn sol tarafnda bulunmaktadr. Fazla derin olmayan eme nii sade profillerle hareketlendirilmitir. emenin suyunu aktan iki llesi ejder bal olup bronzdan yaplmtr.25 Kayseride Sahabiye Medresesinin bitiiinde yer alan eme H. 665-M. 1266 ylnda Sahip Ata tarafndan ina ettirilmitir. eme orijinal yerinden sklerek bugn bulunduu yere nakledilmitir.26 Orijinal hali bilinmeyen bu eme niinin zeri muhtemelen yaplan son onarmlar esnasnda yuvarlak kemerli olarak yenilenmi olmaldr. Seluklu Devri emelerinin en gzel ve en ssl rneini 1271 tarihli Sivas Gkmedresenin cephesinde grmekteyiz. Bu emede iki ayr cinsten ta kullanlmak suretiyle renkli bir grnn olumas salanmtr. Fazla derin olmayan eme niinin zeri dilimli dekoratif bir kemerle rtlmtr. eme zerinde gayet ince ilenmi geometrik ve bitkisel sslemeler grlr.27 Mool istilasndan sonra, Seluklu Dnemindeki slp deiikliine paralel olarak XIII. yzyln son eyreinde, zellikle Dou Anadoluda hakim olan lhanl tesiriyle emeler de antsal llerde yaplmaya balanmtr. Anadoluda bilinen en byk Seluklu emesi, Erzurum Hatuniye Medresesinin n yznde yer alr. Bu eme niinin etraf kabartma profillerle ereve iine alnmtr.28 Yukarda bahsedilen Seluklu yaplarnn d cephelerindeki emelerin ortak zellii, deiik kompozisyon ve dekorasyonlarna ramen fazla derin olmayan niler halinde ina edilmi olmalardr. eme nilerinin fazla derin olmamasnn nedeni de duvarlarn tayc olmalarndan kaynaklanmaktadr. nk bu duvarlara alacak byk ebatl niler duvarlarn tayc fonksiyonunu kaybetmesine sebep olacaktr.29 Seluklu Dneminde bamsz olarak yaplan emelerden Nide Aleaddin Camiinin karsnda yer alan Hatrolu emesi (1277), Afyonun ay ilesindeki Yusuf bin Yakub Medresesi nndeki eme (1278) ve Bolvadindeki Alaca eme (1278), yukarda bahsedilen rneklerden mstakil olarak yaplm olmalar nedeniyle ayrlmaktadr.30 XIV. yzylda mevcut rneklerin yapmna devam edilmitir. XV. yzyldan itibaren kalabalklaan ehirlerin su ihtiyacn karlamak zere, deiik emeler yaplmaya balanmtr. Bu yzylda karmza kan eme tiplerinden birisi depolu emelerdir. Bu tip emelerin zerleri kubbe veya tonozlarla rtlmtr. Depoya gelen su hibir zaman lleden akan sudan fazla deildir. Bu tip emelere rnek olarak Isparta Ylankran (1519) emesini verebiliriz.31 Yine emelerin ahap bir saakla korunduunu gsteren en eski rnekler bu yzylda karmza kmaktadr. Bu uygulamaya rnek olarak, Afyon Gedik Ahmet Paa Medresesi (1472) n cephesinin solundaki emeyi gsterebiliriz.32 Bu yzylda ina edilen emelerin temel zellii, Seluklu Dnemindeki eme nilerinin zerini rten kemerin sivri olmas geleneinin devam etmesidir.

1302

XVI. yzylda ina edilen emelerde byk deiiklikler dikkati eker. Bunlar yle sralayabiliriz: Sadece insanlarn su iebilmeleri iin yaplan ve baz yaplarn d veya i cephelerine yerletirilen suluk adn verdiimiz emeler bu yzylda ina edilmeye balanmtr. rnek olarak Sleymaniye (1557) maksemi verilebilir. Yine Sleymaniye Klliyesinde grlen sra abdest musluklar bu dnemde karmza kan bir uygulamadr.33 Bu dnemde ina edilen emelerin nileri ierisinde dinlenme sekileri ile su tas koymak iin niler de yaplmaya balanmtr. Yine bu yzylda karmza kan bir dier eme tipi de namazghl emelerdir. Bu emelere rnek olarak Vezir Mehmet Paa emesini (1583) verebiliriz.34 Bu dnemde karmza kan emelerden bir dieri de saray, kk, kasr gibi sivil mimarlk yaplarnn pencere sveleri ya da duvar nileri ilerine yerletirilmi dekoratif emelerdir. Bunlara rnek olarak Topkap Sarayndaki Snnet Kknde bulunan emeyi gsterebiliriz. XVI. yzylda karlatmz dier bir eme tipi de, meydan ve iskeleba emeleridir. Abidev grne sahip olan bu emelerin bazen tek yzlerinde, bazen de iki veya drt yzlerinde eme olan nileri vardr. stanbuldaki meydan emelerinin ilk rnei Kumkap Niancda H. 999-M. 1590 ylnda, Halil Cevkan tarafndan ina edilmitir. Bu eme ahenkli oranlara sahip olup her cephesinde eme nileri vardr.35 Bu yzylda ina edilen emelerin ssleme programlarnda da baz deiiklikler gze arpmaktadr. Bunlardan bazlar; eme nii kemerinin keliklerine ve kemer kilit ta zerine rozet ve glelerin ilenmesi ile bu dnemde dier antlarda da karmza kan selvi aac, lle, karanfil gibi bitkisel motiflerin emelerin ayna talarna ilenmi olmasdr. XVII. yzyldan itibaren depolu meydan emelerinin yaplmas artmtr. rnek olarak Mahmut Paa Camii avlusu dnda kk bir meydann ortasnda yer alan Gzelce Mahmud Paa emesi (H. 1031-M. 1621-22) verilebilir. Yapldktan sonra birka kez onarm gren bu eme ok sadedir.36 Anadoluda XVIII. yzyla kadar ina edilen emelerde esas cephe biimlendiriliini oluturan kemer formu sivridir. Bu yzyldan itibaren ise yuvarlak formlu kemerlerin tercih edildii gzlenmektedir. XVIII. yzyldan itibaren karmza kan bir eme tipi de zellikle Boazii ve Hali sahillerinde denizden gelenlerin veya sandalla dolaan insanlarn istifade edebilmeleri iin yaplan kk sahil emeleridir.37 rnek olarak Kandilli skele emesi ile Kk Su Mihriah Valide Sultan emesi verilebilir. Bu yzylda karmza kan bir dier eme tipi de stun eklindeki emelerdir. Bu tip emelerde mermer direin iinde bir su kanal oyulmu olup nne de musluk balanmtr. Stunlarn st ksmlarna kitabe yazlmtr. rnek olarak, stanbul Kara Mustafa Paa Camii avlusundaki 1737/38 tarihinde Hac Beir Aa tarafndan yaptrlan eme gsterilebilir. Tarabyada H. 1247-M. 1831-32 tarihli Sultan II. Mahmud emeleri bu tipin en gzel rnekleridir.38 XVIII. yzylda karmza kan antsal llerdeki meydan emelerinin en gzel rnei, Topkap Saraynn esas girii, Bab- Hmayun nne Sultan III. Ahmet tarafndan 1728-29 tarihinde ina ettirilen emedir. Drt cepheli emenin kelerinde sebiller, ortada eme nii, eme niinin yanlarnda mihrap eklinde oturma sekileri bulunmaktadr. Sultan III. Ahmetin ayn tarihlerde yaptrd bir dier abidev meydan emesi de skdar skele Meydann sslemektedir. Bu emenin Topkap Saray nndeki emeden tek fark kelerde sebillerin bulunmamasdr. Buna karlk ssleme daha ll olup insan boyunda su ime musluklar vardr.39 XVIII. yzyldan itibaren batdan etkilenen mimarlar emeleri ar derecede sslemeye balamlardr. zellikle Lale Devrinde (1718-1730) ina edilen

1303

emeler daha zarif ve zengin ekillerle ssl olarak yaplmlardr. eme cepheleri genellikle mermerle kaplanarak kemerlere deiik formlar verilmitir. Baz emelerin yzleri ise, barok mimarinin etkisinde kalarak tabak ierisindeki iek ve meyveler esas olmak zere ok zengin bir ekilde natralist bir anlayla sslenmitir. Bu uygulamaya Bereketzade emesi (1732), Kabata Hekim Ali Paa emesi (1733) ve Kaptan Hac Hseyin Paa (1732) emeleri rnek olarak verilebilir.40 Lle Devrinde zerleri kabartmalarla ssl emelerin yaplmasna ramen klsik slpta sivri kemerli emelerin inasna da devam edilmitir. stanbul Mevlanakap civarnda Emine Sultan (H. 1151-M. 1738-39), Fatih Klliyesindeki medreselerin arasndaki geit zerinde bulunan Hac Ahmed Emin Aa (H. 1151-M. 1738-39) emeleri eski gelenei devam ettiren rnekler olarak gsterilebilir41. Yine bu yzylda ina edilen emelerin cephelerine, oval ereveler ierisine turalarn kabartma olarak ilenmeleri de dikkati ekmektedir. XIX. yzylda mevcut rneklerin yapmna devam edilmekle birlikte neoklasik akmn etkisiyle klasik dnem zelliklerini tayan baz eme rnekleri yaplmtr. stanbul Balmumcu Meydan emesi ile Orhaniye Klas nndeki eme, tamamen klasik Trk eme mimarisine dnn iaretlerini zerlerinde tamaktadr.42 Yine bu yzylda ina edilen eme nilerinin yan yzlerinde plastrlarn kullanlmas ve zellikle Anadoludaki emelerde antik mimar geleneinin devam olan iie iki kemer, duvara gml stun, stunce ve plastrlar, eme niinin zerini rten kresel rtnn talarnn nsal olarak dizilmesi gibi uygulamalarla dikkati ekmektedir.43 Yine bu yzyldan itibaren ina edilen emelerde ise mimarideki batlamaya paralel olarak kvrk dallar ve akant yapraklarndan oluan ssleme kompozisyonlarnn youn bir ekilde uyguland grlmektedir. XX. yzylda vakf sularnn belediyelere devredilmesi, modern su ebekelerinin kurulmas ve evlere su verilmesi nedeniyle sanat deeri olan emelerin inas byk oranda durmutur. Bugn sudan bahanelerle en ok ortadan kaldrlan kltr varlklarmzdan biri olan emelerimizi, kentli olmann bilinciyle gemie sayg duyarak korumak, medeniyet tarihimiz asndan gelecek kuaklara aktarmak zorundayz. 1 Mustafa Denkta, Kayserideki Tarihi Su Yaplar (emeler-Hamamlar), Kayseri, 2000, s. 235, 236.; Mustafa Denkta, Kayseride Trk Dneminde na Edilen ve Gnmze Ulaamayan Yaplar, Kayseri, 2000, s. 169. 2 3 4 5 277. 6 7 8 9 Ylmaz nge, Trk Su Mimarisinde., s. 5. Semavi Eyice, eme, s. 277. Nermin Sinemolu, Tarihi stanbul emeleri, Tarihi stanbul emeleri Kurtarmaldr?, I. Nermin Sinemolu, a.g.m., s. 89. Mustafa Denkta, Kayseride Trk Dneminde., s. 191, 192.; Mustafa Denkta, Karaman Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1986, s. 189. Ylmaz nge, Trk Su Mimarisinde Suluk Adn Verdiimiz emeler, Seluk Semavi Eyice, eme, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1993, s. emeleri, Kayseri, 2000, s. 10, 11.

niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Say: 1, Konya, 1981, s. 1-15.

Seminer Bildirileri, stanbul, 1985, s. 89.

1304

10 11 12 13 14 15 33-39. 16 17 18 19 20 21

Semavi Eyice, eme, s. 277. Behet nsal, Mimari Tarihi, stanbul, 1973, s. 508. Semavi Eyice, eme, s. 277. Ekrem Akurgal, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, stanbul, 1978, s. 158, 220, Semavi Eyice, eme, s. 277. Hatice Aynur-Hakan T. Karateke, III. Ahmed Devri stanbul emeleri, stanbul, 1995, s. Semavi Eyice, eme, s. 277-78. Hatice Aynur-Hakan T. Karateke, a.g.e., s. 39. Su yollar ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz., Kazm een, Mimar Sinan ve Krkeme M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimler ve Terimler Szl, C. II, stanbul, 1983, s. 372. Ylmaz nge, Trk Su Mimarisinde., s. 6. Mustafa Denkta, Kayserideki Tarihi., s. 85; Naci Aslan, Kayseri eriyye Sicilleri H. 1084,

337.; Nermin Sinemolu, a.g.m., s. 89.; Semavi Eyice, eme, s. 277.

Tesisleri, stanbul, 1988.; Halkal Sular, stanbul, 1991.; skdar Sular, stanbul, 1991.

1087 Tarih ve 81, 84 Numaral Defterlerin slm Hukuku Asndan Tahlili, (E. . Baslmam Doktora Tezi), Kayseri, 1995, s. 135. 22 23 24 25 Semavi Eyice, eme, s. 278. Bu eme defineciler tarafndan tahrip edilmitir. Geni bilgi iin bkz. Ylmaz nge, Trk Ylmaz nge, Trk Su Mimarisinde., s. 11. Ylmaz nge, Anadoluda Ejder Bal Madeni eme Lleleri, Seluklu Aratrmalar

Su Mimarisinde., s. 11.

Dergisi, Say: 1, Ankara, 1969, s. 183-185; Ad geen ejder bal eme lleleri 1970li yllarn banda kaybolmutur. Daha sonra bulunan bu ejder bal eme lleleri iin bkz. Hakk Acun, TokatPazar Mahperi Hatun Kervansaray emesinin Ejder Bal Llesinin Bulunuu, Ylmaz ngeye Armaan, Konya, 1993, s. 263-266. 26 M. Mesud Koman-M. Ferid Uur, Seluklu Veziri Sahib Ata ve Oullarnn Hayat ve Eserleri, stanbul, 1934, s. 102; Ylmaz n ge, Trk Mimarisinde Seluklu ve Osmanl Dnemlerinde Su Yaplar, Ankara, 1997, s. 46.; Halil Edhem, Kayseriye ehri, (Haz: Kemal Gde), Ankara, 1982, s. 121.; Mustafa Denkta, Kayserideki Tarihi., s. 28. 27 28 29 30 31 32 33 Ylmaz nge, Trk Su Mimarisinde., s. 11.; Semavi Eyice, eme, s. 279. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 54.; Semavi Eyice, eme, s. 279. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 12. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 50-52. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 58. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 57-58. Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 15, 65, 66.; Ylmaz nge, Mimar Kocasinann Trk

Mimarisine Getirdii Baz Yenilikler, XIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, 1983, s. 1698;

1305

Ylmaz nge, Mimar Kocasinann adrvanlar, Mimar Sinan Dnemi Trk Mimarl ve Sanat, stanbul, 1988, s. 188-189. 34 35 36 37 38 39 40 Semavi Eyice, eme, s. 280; Ylmaz nge, stanbulun Namazgahl emelerinden Semavi Eyice, eme, s. 280. Semavi Eyice, eme, s. 280. A. Sheyl nver, Boazii ve Hali Deniz Kenar emeler, nasya, C. VI, Say: 61/62, Semavi Eyice, eme, s. 280. Semavi Eyice, eme, s. 280-81.; Semavi Eyice, Ahmed III. emesi, Trkiye Diyanet rn Barta, stanbul emeleri, Bereketzade emesi, stanbul, 1989, rn Barta, Vezir Mehmed Paa emesi, Semavi Eyiceye Armaan. stanbul Yazlar, stanbul, 1992, s. 189.

Ankara, 1970, s. 11.; Ylmaz nge, Trk Mimarisinde., s. 16.

Vakf slm Ansiklopedisi, C. II, stanbul, 1989, s. 39-41. stanbul emeleri Beyolu Cihetindeki Meyve Taba Motifleriyle Bezenmi Tek Cepheli Ant emeler, Ankara, 1991. Semavi Eyice, Bereketzade emesi, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. V, stanbul, 1992, s. 489, rn Barta, stanbul emeleri, Kabata Hekimolu Ali Paa Meydan emesi, Ankara, 1993. 41 42 43 Semavi Eyice, eme, s. 284. Semavi Eyice, eme, s. 280. Mustafa Denkta, Kayserideki Tarihi., s. 298.

1306

Trk Sanatnda Kale Mimarisi / Yrd. Do. Dr. Ali Boran [s.878-892]
Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarihin erken dnemlerinden itibaren kale mimarsi, askerlik ve teknik ile sava usullerinin ilerlemesine paralel olarak gelime gstermitir. Eski alarndan gnmze kadar Trk sanat, kendine zgn zelliini korumu ve dnya sanat iinde de daima nemli bir yere sahip olmutur. z Trkede kla - ktle ve kalav - krgir anlamlarnda kullanlan kale, Azericede gala, Bakurtada ntma, Kazakada koran, Krgzcada ep eklinde sylenmektedir.1 Trkler slmiyeti kabul etmeden nce kale yerine balk kelimesini de kullanmlardr. slmiyeti kabulden sonra balk yerine kale szc yaygnlamtr.2 Karahanl Trkleri ile Ouz Trkleri ise Balk kelimesi yerine Kent szn kullanmlardr. Kagarl Mahmud, balk sznn bu mnsn bilmekte ve onun slmiyetten nce Trkler tarafndan ehir ve kale anlamnda kullanld sylemektedir.3 Kale kelimesinin kk olan ve Arapa ka-lea fiilinden gelen kal mastar, bir eyi kknden skmek manasna gelmektedir. Kula ve Kulla kelimeleri tepe gibi yksek olan ey anlam tamaktadr. Tarih boyunca kaleler, genellikle ehirlerin etraf, yol kava, nemli yere giden ana yol, geit yeri, dalar arasndaki boaz, denize uzanan burun, kydan az uzaktaki adalar, kpr balar, denizlerin boazlar gibi stratejik yerlerde, arazinin tabii zelliklerinden de yararlanlarak in edilmitir. Kaleler yaplrken kolay ve az sayda bir kuvvetle savunulabilmesi, gerektiinde ieridekilerin dar kabilmesi iin bir blmn olmas, uzun sre kuatmalara dayanabilmesi, kalenin birka ynnn tabii ekilde korunmas gibi unsurlar gz nnde tutularak in edilmilerdir. Kaleler ounlukla srekli kaln bir duvar (sur, beden) ve duvar boyunca dizilen aralkl burlardan olumaktadr. Duvarlar genellikle ta, kimi zaman da tuladan yaplr ve Horasan harcyla rlr. Burlar birbirini grebilecek ve korunabilecek biimde konumlanrlar. Kale duvarlarnn st, savunanlarn her yere yetiebilmelerini salamak amacyla dz yaplr ve bu dzle seirdim yeri denir. Duvar stnde barbata denen mazgall bir korkuluk yer almaktadr. Kayalk tepelerdekiler hri, genellikle duvarlarn alt ksmlarnda ii su dolu savunma hendei bulunur. Kalenin giriini korumak ve hendek zerinden geii salamak iin iner-kalkar ahap bir kpr yaplr. Kale duvarlarnn hemen nndeki toprak banda tahtel-kala (tahtakale) denir. Baz kale duvarlarnn st blmlerinde senkendaz veya kluhendaz denen ve alt blmlerindeki deliklerden ta, kaynar su vb. atlarak duvar diplerinin korunduu ahap ya da ta kmalar yaplmtr. Kale mimarsinin en nemli blm, kule veya burlardr. Kulelerden birisi dierlerinden yksek ve salam tutulur. Bu kuleye balhisar veya ba kule denilmitir. Yiyecek ambar, sarnlar ve koular kalelerde bulunmas gereken blmlerdir.4 Kaleler, genellikle i kale, d kale, ehristan ve ahmedek gibi blmlerden olumaktadr. Ahmedek ve d kale, baz kalelerde bulunmamaktadr. Bunun yerine kale, sadece i kale blmnden ibaret olabilmektedir. kale; surlarla evrili bir kentin en yksek yerinde hkmdarn, beyin ya da komutann oturmasna ayrlm, en son savunma yeri olan kale blmne denir. Surlarla evrili i kalede, ynetici saray, beylerin konutlar, darphne, tutuk evi ve ibadethne (cmi-kilise) gibi yaplar yer almaktadr. Kentin asl blmn oluturan ehristan (ehir), ticaret ve konut alanlarn,

1307

dn ve dier kamu yaplarn iine alan blme denmektedir. Kentin asl blmn oluturan ehrin etrafn eviren sura da d kale ad verilmektedir. Bir surla evrili Trk kentlerinin ehristan blmnde; mahalleler, kmaz sokaklar, saray, kamu yaplar, meydan, ulu cmi, vakf kurumlar ve pazar yerleri gibi blmler genellikle yer almaktadr. Kalelerin tamiri yakn zamana kadar devam etmitir. Bu balamda, burada kalelerin in tarihine ya da kkl tamiratna gre bir snflama yoluna gidilerek dnem tasnifi yaplmtr. Orta Asyadaki Kaleler (Hun, Gktrk, Uygur ve Byk Seluklu Dnemi) Moolistanda yaplan arkeolojik kazlar sonucunda Hunlarn baz ehirlerinin etrafnn surlarla evrili olduu ortaya kmtr. Gktrkler dneminde, 629 ylnda Hnen-an inden Hindistana giderken I-Gu ehrinde l kesiminde be kule grmtr. Bunlar yolun gvenliine salayan asker karakol niteliindeki kalelerdir. u ve Talas blgesindeki en eski yerleme yerleri ve ehirlerinin Trkler ve Sodaklarn ortaklaa kurduklar ve bu ehirlerin etrafnn surlarla evrili olduu anlalmaktadr. Gktrk dneminde u Havzasnda As Bara nemli bir ehirdir. ehirler nce evlerin yaplmas, sonra zamanla etrafnn tmseklerle evrilmesi, daha sonra da tmseklerin yerini duvarlarn almas eklinde olumutur. Karahanllara kadar ehirlerin genel ortak ynleri, drtgen eklinde kk i kalelerin olmas ve ayrca ehrin etrafnn da surlarla evrilmesidir. Surlarn etrafnda bazen de hendek yer almaktadr. Baz ehirlerin i kalelerinin de etraf hendekle evrilerek korumas glendirilmitir. Karahanllarda ise i ve d sur eklinde iki surla olutuu dikkati ekmektedir. Akbeim ehri: D kale, i kale ve ehristan blmlerinden oluan bir ehirdir. Trklerin yerleim alanlarnn en eskilerinden biridir. ehir planlamas olarak planl bir uygulama gze arpmaktadr. rdak Bek Kalesi: Tiyan-an Dalar eteklerinde Isk-Gln gneybat ynnde uzanan, kervan yollarnn kesitii yerde ehrin etrafn eviren kale, dikdrtgen planldr. Kelerde yuvarlak kulelerle tahkim edilen kalenin tek girii mevcuttur. Krgz Bahadrn kurduu ehrin boyutlar 117x120 mdir. XVIII. yzyla kadar kullanlan kalenin ykseklii 6 myi bulmaktadr. Malzemesi sktrlm pahsadr. Dtan hendekle evrilidir (izim: 1). Gula Kalesi: rdak-Bek Kalesinin batsndadr. Dikdrtgen planl kalenin duvarlarnda pahsa malzemeden yararlanlm, kare burlar ayn zamanda savunma annda at yapmak iin kullanlmtr. Kale iki blme ayrlmtr (izim: 2). Teik Kale: Tiyan-an blgesindeki kale, dikdrtgen planl, ke kuleleri ve ortasndaki ikinci bir yap ile atoya benzer bir zellik gstermektedir (izim :3). Orta Asyada saysz kale-kentler yaplm olmasna ramen, blgede kerpi malzemenin kullanlmas sonucu pek ok yap salam olarak gnmze ulaamamtr. Kara Hoa (dikut): Dou Trkistandaki Uygur ehirlerinin banda gelmektedir. ehrin etrafn eviren surlar drtgen planldr (izim: 4). Surlarda srl tula ile sslemeler mevcuttur.5 Kelerde yuvarlak ok saydaki burlarla surlar glendirilmitir.

1308

Uygur ehirlerinden Kara-Hoca (dikut) ehri, d kale, i kale ve ehristan blmlerinden olumaktadr. D kale dikdrtgen planl olup iki taraftan korunakl giri kaplar bulunmaktadr. Kalenin malzemesi sktrlm topraktandr. Bu dnemde daha pek ok kale-ehir modeli grlmektedir.6 Trkmenler, Gala olarak adlandrdklar kaleleri iki ekilde yapmlar ve Ul galalar (Byk kaleler) ve Kii galalar (Kk kaleler) diye de isimlendirmilerdir. Trkmen kalelerinin formlar drtgen ya da okgen planldr. Kale duvarlar yksek ve kapaldr. Gala garm eklinde adlandrlan hendek uzunlamasna kazlmtr. Kalede kerpi (pahsa), ta ve tula malzeme kullanlmtr. Mervde bien kerpi tula malzemeden daha fazla yararlanlmtr. Toprak dklerek yaplm kale iindeki blmde Erk (i kale) denilen ksm yer almaktadr. Trkmen boylarnn hepsi kendi kalelerini yapmlardr. Bunlarn pek ou kk kalelerdir. Obalarda boylar genellikle ayr ayr yaadklar iin, kalelerin adlar boylarn isimleri ile balantl olmaktadr. Eskiden gelen kale yapmcl geleneinde, ailelerin kendi avlusunun (mlknn) etrafnda yapt duvarlarn d cephesi kaleleri hatrlatmaktadr. Bu duvarlar aniden baskn olduu zamanlarda kale grevi grmektedir. Bu ekildeki avlularn rnekleri Ersar, Hala, Teke ve dier boylar tarafndan dier Trk blgelerinde de uygulanmtr. Sultan (Soltan) Kalesi (Trkmenistan): Akabad - arev demiryolu zerindeki Merv ehrinin tarihi M.. VI- IV yy.a kadar inmektedir. Sultan Alpaslan Mervde tahta km, Sultan Sancar zamannda buras bakent yaplmtr. Sultan Alparslan dneminde yapmna (1063-1072) balanan kale, Sultan Melikah (1072-1092) zamannda devam etmi ve Sultan Sancar (1118-1157) dneminde tamamlanmtr. ehrin etrafn eviren kale 374 hektarlk bir alan kaplamaktadr. Dzgn olmayan drtgen planl, surlarda 200e yakn burla tahkim edilmi ve kerpi malzeme kullanlmtr (izim: 5). Gnmzde ykk durumda ve Sultan Kalenin yaknnda Kk ve Byk Kz Kaleleri ile aim Kalesi vardr. Kk ve Byk Kz Kaleleri kk lekli ve dikdrtgen planl olup yine kerpi malzemeden in edilmitir.7 Mervde Sultan Kaleden baka Erk Gala (Erk Kale), Gevir Gala (Gevir Kale), Ahdullah Han Gala (Abdullah Han Kale) ve Bayraml Han Gala (Bayraml Han Kale) vardr (izim: 6). Erk Kale (Trkmenistan): Eski Mervin en nemli yaps olan yap, i kale ilevini grmektedir. Trkler tarafndan tamir edilerek kullanlan kale, okgen planldr ve etrafn hendek evirmektedir.8 Abdullah Han Kale (Trkmenistan): Yeni Mervde, 1407-1409 yllarnda in edilmitir. Dtan hendekle evrili kale, yine dtan 44 tane kule ile de desteklenmitir. Kalenin dou, bat ve gney duvarlarnda kap alm, kerpi malzeme kullanlmtr. Blgenin en nemli kalelerinden olan bu kale, dikdrtgen planl ve kaln surlar kerpi malzemedendir.9 Bayram Ali Han Kale (Trkmenistan): Abdullah Han Kalenin batsndaki kaleden gnmze, d kalenin bir ksm ile bunun etrafn eviren hendekten ok az ey ulamtr. X. yzylda yaplmaya balanan kale, XI-XII. yy.da nemli bir konuma sahip olmu ve 1885te Rus iglinden sonra terk edilmitir.10 Khne Urgen Kalesi (Trkmenistan): Harzemahlara bakentlik yapan ehrin etrafn eviren kale okgen planldr (izim: 7). Kerpi malzemenin kullanld kalede Ak Kale ve Da Kale kalntlar da vardr.11

1309

Buhara Kalesi (zbekistan): ehrin etrafn eviren kalenin yapm tarihi bilinmemektedir. Halk arasndaki efsaneye gre Alp Er Tonga tarafndan yaplm ve Cengiz Han ordular tarafndan yklmtr. Burada hkmdar saray, cmiler, trbeler ve kuyumcu atlyeleri vardr.12 Hive Kalesi (zbekistan) : zbekistann kuzeyindeki bu ehrin etrafn eviren kale, Amuderyann aa kesimindeki Harezm blgesindedir. Kale Harzemahlar, Moollar ve zbek lbars Hnedanl dnemlerinde kullanlmtr. Orta Asyann en sulu tarm havzasna sahip olan kent, her dnemde nemini korumutur. ve d kaleden oluan ve kerpi malzemeden yaplan kale, Han dneminde younlukla kullanlmtr.13 Anadoludaki Kaleler (Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ile Beylikler Dnemi) Trkler, Anadoluya geldikleri zaman eski alardan kalma, ou salam vaziyette pek ok kale ile karlamlardr. Gnmze kadar gelebilen kalelerin ou tamir edilerek, baz blmler eklenmi ve Trkler tarafndan kullanlmtr. Kaleler, yrenin iklim ve topografya zelliine en iyi biimde uydurularak ekillendirilmitir. Trklerin Anadoluya yerlemesi yalnzca lkenin nfus yapsn deil, yerleme sistemini de kkl biimde deitirmitir. Bununla birlikte, sz konusu deiimin ilk dnemi konusunda pek az ey bilinmektedir. 1071den nce balayan Trk aknlar lkenin en batsna dek uzanm ve Sleyman ah zniki bakent yapmsa da, bu aamada Trklerin yerleme sistemi ve kentler zerinde, dolaysyla kalelerde nemli deiiklik yapp yapmadklar belli deildir. Anadoluda Trkler tarafndan alnan yrelerde XII. yzyl ncesine ait fazla bir yapyla karlalmamas da bu dneme kadar Trklerin savalarla uratklarn gstermektedir. XI. yzyldan itibaren Anadoluda Trk yerlemeleri hzl bir biimde balam, XIII. yzyl sonunda da tamamlanmtr. Bizans dneminde Anadolunun yol gzerghlarna ve deniz kenarlarna kaleler in edilmitir. Trkler Anadoluya geldikleri zaman Orta Asyada da alk olduklar kale mimarsi ile karlamlardr. Anadolunun Trklemesinde fethedilen blgelerdeki kalelerin nemli bir rol vardr. Kalelerin alnmas ile Trk iskan bakmndan yeni bir oluum balyor ve her kaleye yeteri kadar asker koymak gerekiyordu. Bylece beylerin gc ve ileriye gitme olana azalyordu ve beyler bir lde o blgede kalyorlard. Saltuk Beyin Erzurum yresinde, Artuk Beyin Diyarbakr ve Mardin yresinde hkm srmesi buna rnek olarak verilebilir.14 Trk gleri kalelerde aileleri ile beraber kalmlar ve kale-ehir esi de bylece gelimeye balamtr. Fethedilen kalelere baz eklemeler yaplmlar ya da kendi teknikleri ve mimar geleneklerine gre Trkler yeniden ina etmilerdir. Anadolu Seluklu dneminde Anadolu imar edilmitir. Bu imar faaliyetinde yerel Trk beyleri de nemli bir yere sahiptir. Anadolu Seluklu Sultan Aladdin Keykubad zamannda dier mimar eserlerde olduu gibi kale insnda da zirveye ulalmtr. Bu dnemde Konya d kalesinin yapm (1221), Sivas surlarnn tamiri (1224), ayn yl Kayseri i kalesinin inas, 1225te Antalya i kalesinin yapm, 1227-1229da Alanya i ve d kalelerinin yapm, 1226da Alanya Kzl Kulenin tamamlanmas ve 1231 ylnda Khta Kalesinin tamiri gibi rnekler verilebilir.15 Ayrca i kalesi olmayan kalelere i kale eklenmi; kale cmii, hamam ve dier ihtiyalar karlamak iin de eitli yaplar yaplagelmitir. Anadoluda Trkler yeni yerleim yerlerinin yanna kaleler kurmulardr. Kalenin geliri yakn kylerden salanmtr. Babadan oula geen bu dzenlemeyi, Selukludan Osmanlya kadar kalelerde grmek mmkndr.

1310

Ardahan Kalesi: ehir merkezinde Kura Nehrinin kenarnda Byk Seluklu dneminde Sultan Alparslan zamannda yaplm olmaldr. Kale iindeki mescit ve hamamn 1068 tarihinde Sultan Alparslan tarafndan yaptrld bilindiinden, kale de bu tarihler arasnda in edilmi olmaldr. Knn Sultan Sleyman zamannda (1555-1556) yeniden in edilen kale dikdrtgen bir plana sahiptir. Kale okgen planl kulelerle desteklenmi olup, iinde kale mescidi ile hamam mevcuttur. Gnmzde ise asker kla olarak kullanlmaktadr.16 Kazan Kale: Ardahann kuzeydousunda, Kure Vadisinin kenarndaki doal tepe zerinde Trkistandan gelen Trkler tarafndan VIII-IX. yzyllarda kurulmu olan kale yaklak kareye yakn bir planda ve kesme ta malzemeden yaplmtr. Bu kalenin gzetleme kulesi, blgenin gvenlii iin in edilmitir.17 Kars Kalesi: ehrin kuzeyindeki yaln tepe zerinde yer alan i kale ile tepenin eteindeki d kaleden olumaktadr. kale, Karada tepesinin ekline gre yaplmtr. Seluklu dneminde XI. yy.da yeniden yaplan kale, Osmanl zamannda Knn Sultan Sleymann emriyle Kars Kalesinin 1548de tamir edilmesinden ksa bir sre sonra Safevler tarafndan yeniden yklmtr. Sultan III. Murad zamannda (1579) yenilenen kale, bugnk hlini o dnemdeki onarmdan almtr.18 D kale ve i kaleden oluan Kars Kalesinden gnmze, i kale salam olarak gelmi, d kaleden ise fazla bir ey ulamamtr. kale dou-bat dorultusunda dikdrtgen bir plana sahip olup, be kat surla evrilmi ve iki giri kaps mevcuttur. Ayrca i kalede bir mescid ve trbe bulunmaktadr. Pasinler (Hasankale) Kalesi: Erzurumun Pasinler ilesindeki kale, alar boyunca gei yolunu kontrol altnda tutmutur. Doal tepe zerindeki yap, topografyaya uygun olarak dzgn olmayan drtgen planldr. Yol gzergh zerinde olmas nedeniyle kalenin yapm tarihi, tarih ncesi dnemlere kadar gtrlebilmektedir. 1049 ylnda blge Trklerin eline gemitir. Bu tarihten sonra kale yenilenmi olmaldr. Zamanla yklan kale 1336-1339da lhanl Hac Toay tarafndan eski temelleri zerine yeniden yaptrlmtr. ve d kale blmlerinden ibaret yapnn d kale ksm gnmze ulamamtr.19 Kalede kesme ta malzeme kullanlmtr. Erzurum Kalesi: Dou Anadolu Blgesinin yksek ovalarndan biri olan Erzurum ovasnn gneydousunda kurulan ehrin etrafn d kale evirmektedir. pek Yolu (Kervan Yolu) zerinde yer almas, Roma ve Bizans dnemlerinde u ehir olmas gibi zelliklerinden dolay nemli bir yerleim yeri konumundadr. Doudan Anadolu ilerine alan nemli bir merkezdir. D kale ehrin topografyasna uygun ekilde yaplmtr. kale ehrin ortasndaki tepede dzgn olmayan dikdrtgen planl olarak kurulmutur. Erzurum Kalesinin ilk inaat tarihi tartmaldr. Ancak M.. I. binde yapld genel olarak kabul edilmektedir.20 1048de hasar gren kale, 1080 ylnda kurulan Saltukoullar tarafndan yeniden yaplmtr. 1514 ylnda Osmanl topraklarna katlmtr. Knn Sultan Sleymann I.-II. ran seferleri (1534-1548) srasnda Erzurum Kalesi iki kez tamir geirmitir. 4 Temmuz 1827de Erzurumu igal eden Ruslar, d kalenin talarn skerek Rus Kalesi denilen yeni bir kale yapmlardr. 1853 Krm Harbi ncesi Erzurum Tabyalarnn yapmnda da Erzurum d kalesinin talar kullanlmtr. 1867-1874 yllarnda kale tekrar onartlm, ancak I. Dnya Savanda Ruslarn igline maruz kaldndan gnmze ok az iz kalmtr. kale ise, gnmze salam olarak gelmi ve 1976 ylnda da bir tamir geirmitir.21 D kalede Tebriz Kap, Kars Kap ve Erzurum Kap vardr.

1311

spir Kalesi: oruh Nehrinin dousunda ve ehrin kuzeybatsndaki tepedeki spir i kalesinin gney ve gneybat taraflar sarp kayalklardan olumaktadr. Dou taraftaki merdivenlerle i kaleye klmaktadr. spir Kalesinin ekirdeini oluturan i kalenin hangi tarihte yapld bilinmemekle birlikte, M.. 665 ylnda yrede egemen olan Sakalarn yapt tahmin edilmektedir. 1071den sonra ise Erzurum yresinde egemenlik kuran Saltuklular (1071-1202) kaleyi yeni batan yapmlardr. Kale blgede Trk hkimiyetinin kurulmasnda nemli rol oynamtr. 1514 ylnda Yavuz Sultan Selim tarafndan Osmanl topraklarna katlmtr. 1535 ylnda da Knn Sultan Sleyman hem i kaleyi hem de iindeki mescidi tamir ettirmitir.22 Bayburt Kalesi: oruh Irmann yukar havzasnda ve bu rman kenarnda yer alan kale, Bayburta hkim, ehrin kuzeyindeki tepede in edilmitir. ehirden 60 m. kadar ykseklikteki kale, Karadenizi Basra krfezine balayan ticaret yolunun zerinde yer almaktadr. Tepenin konumuna gre yaplan i kale, dzgn olmayan drtgen bir plan gstermektedir. 3000 m uzunluunda ve 500 ile 900 m. arasnda deien geniliktedir. Saltuklular zamannda yeniden yapmna balanm, Anadolu Seluklu hkmdar Rkneddin Sleymann kardei Mugseddin Turul ahn Erzurum Emirlii zamannda tamamlanmtr.23 Bilhare, lhanl, Eretna ve Akkoyunlu hkimiyetinde kaldktan sonra, 1514de Osmanl topraklarna katlmtr. Knn Sultan Sleyman ve Sultan II. Murad zamannda da 925 (1574) tamir edilmitir. 1828-1829 Osmanl-Rus Sava srasnda byk lde yklm, 1967de tamir edilmitir. Genel yap karakteri olarak Seluklu dnemi zelliklerini yanstan Bayburt i kalesinin iinde cmi, kilise ve evler bulunmaktadr. Diyarbakr Kalesi: Dicle Nehrinin bat ucunda, Karacadaa kadar uzanan geni Bazalt Yaylasnn zerinde kurulmutur. Dicle Vadisinden 100 m. ykseklikte olup, arazinin doal yaps, kalenin eklini snrlamaktadr. Arazinin topografyasna uygun olarak yaplan Diyarbakr Kalesi, keleri yuvarlatlm dikdrtgen biiminde bir plan gstermektedir. D kale, 1.3 x 1.7 kmlik dz bir alan kaplamaktadr. D kalenin nemli kaplar ise Da Kap (kuzeyde), Mardin Kap (gneybatda), Urfa Kap (batda), Yeni Kap (douda)dr. Hz. mer dneminde yaz b. Ganem tarafndan 639 da slm topraklarna katlmtr (izim: 8). 899 ylnda Abbsler tarafndan surlar yeniden yaptrlm, 1011 ylnda ise Mervnler surlar tamir ettirmitir.24 Byk Seluklu Sultan Melikah dneminde onarlan kalenin zerine tamir kitbesi konulmutur. Nisanoullar (1142-1183), Artukoullar (1183-1232), Eyybler (1232-1240), Anadolu Seluklular (1240-1302), Akkoyunlular (1401-1507) ve 1515 tarihinden sonra da Osmanl dneminde kale eitli tamirler grmtr. 1524-1526 tarihleri arasnda Knn Sultan Sleyman tarafndan i kale geniletilerek bugnk hlini almtr. Osmanl dneminde kalede ilveler, yeni yaplar ve onarmlar yaplmtr. 1815 ylnda d kale ve i kale onarlm, Cumhuriyet dneminde de kk tmiratlar geirmitir. Tamamna yakn ksm gnmze ulaan kalelerin banda gelmektedir. Gaziantep Kalesi: Anadoluyu Mezopotamya ve Msra balayan yollarn merkezindeki Gaziantep, bu nemini Osmanlnn sonuna kadar hep korumutur. ehrin ortasndaki tepe zerine Bizans mparatoru Justianos tarafndan 527-565 tarihinde in ettirilmitir. 1481de Msr Sultan Kaytbay kaleyi onarttrmtr. Giri kapsndaki kitbeye gre de 1557de Knn Sultan Sleyman dneminde kale yeniden tamir grmtr. Dire planl kalede 36 kule ve bur vardr. Burlar ve

1312

kuleler, kare ve okgen planldr. Giri, kuzeybatdaki kulenin iinden ve asma merdivenle salanmaktadr. Yapnn etrafn eviren hendek gnmzde mevcut deildir. Kalede dzgn kesme ta malzeme kullanlm olup, iinde dehlizler, gizli yol, cmi ve hamam kalntlar vardr.25 Urfa Kalesi: ehrin gneybatsndaki Damlack Dann kuzey eteindeki tepede, i kale ile ehri kuatan d kaleden olumaktadr. Hz. brahimin atee atld mancnklar hlen i kalede durmaktadr.26 kalenin M.. IV. yzylda Abgarlar tarafndan yapld ve daha sonraki dnemlerde ve zellikle Hal Seferleri srasnda olduka nem kazand anlalmaktadr. Akkoyunlu Uzun Hasan ve 1516da Osmanllarn eline gemesinin ardndan tamir edilerek kullanlmtr. kale tepenin topografyasna uygun olarak yaplm, dou ve gney ksmndaki kayalar kesilerek hendek hline getirilmitir. 25 burla tahkim edilen i kalede cam, cephnelik, erzak ambarlar, sarnlar bulunmaktadr. D kale dikdrtgen planldr. Bey Kaps, Samsad Kaps ve Harran Kaps vardr. Duvarlarda Seluklu ve Akkoyunlu dnemine ait kitbeler mevcuttur. Urfa Kalesi Trkiyedeki en nemli kaleler arasnda yer almaktadr. Khta Kalesi: Adyamana 60 km. uzaklkta bulunan Kocahisar Ky yaknndaki tepenin zerinde, Eski Khtann iinde in edilmitir. Orta ada Khta Kalesi, Samsat-Malatya arasndaki ark yolunu kontrol altnda bulunduran nemli bir snr kalesidir. Ayrca Hal Seferleri esnasnda da nemli bir konuma sahiptir. Bu nedenle her devlet elinde tutabilmek iin buraya byk seferler dzenlemitir. kale, Khta ayndan yaklak 200 m. yksekliktedir. Khta i kalesinin kurulu tarihi bilinmemektedir. Ancak M.. XI. yzylda Hititler tarafndan kurulduu tahmin edilmektedir. Roma ve Bizans dneminde de kullanlan kale, 1071den sonra Trklerin hkimiyetine girmitir. XII. yzyln bandan itibaren Hal seferleri nedeniyle nemli bir snr kalesi durumunda olan Khta Kalesi, Yavuz Sultan Selim tarafndan 1516-1517da Osmanl topraklarna katlmtr.27 Doal tepenin zerine kurulan yapda dzgn kesme ta malzeme ile yaplm olup plan tepenin ekline gre dzenlenmitir (izim: 9). Hasankeyf Kalesi: Dicle Irmann gneyinde 100 m ykseklikteki bir kaya ktlesi zerinde bulunan ve Roma dneminde ran snrn kontrol altnda tutan i kale, Diyarbakr Cizreye balayan nemli kara ve su yolu zerinde bulunmaktadr. Hasankeyf Kalesinin i kale niteliinde olduu, kalenin eteinde oturan halk iin bir d kale yaplmad anlalmaktadr. Blgenin Trkler tarafndan fethinden sonra kalenin surlar yeniden yaplm, ehirdeki yaplar ise tamir grmtr.28 Kale doal bir korumaya sahip, drt taraftan dik yamalara kaya ktlesinin zerinde bulunmaktadr. kaleye iki patika yoldan klmaktadr. ki k yolu da kale kaplaryla kontrol altna alnmtr. Eski Hasankeyf ehrinin bulunduu doal tepe zerinde yer almaktadr. Dzgn bir plan gstermeyen Hasankeyf i kalesi, kaya ktlesinin ekline gre yaplmtr. Mardin Kalesi: Anadoludan Badata uzanan yolun zerinde ve Mezopotamya yerleim blgelerine almas gibi, konumundan dolay Ortaada nemli ticaret yollarnn kavandadr. Kalenin uzunluu 800 m, genilii 30 ile 150 m. arasnda deimektedir. Kale, doal kayaln ekline gre in edilmitir. Mardin Kalesinin29 1108den sonra da Artuklularn hkimiyeti grlmektedir. Bu dnemde kale iinde imar faliyetlerinde bulunulmu ve surlar da tamir edilmitir. Mardin Kalesi, 1402-1432 tarihleri arasnda Karakoyunlularn, 1432-1514 yllarnda da Akkoyunlularn egemenlii altnda kalmtr. Akkoyunlular zamannda surlar tamir grm ve bir de cmi yaptrlmtr. Osmanl

1313

dneminde ise 1549-1550 ve 1574 tarihlerinde kale tamir grmtr. XVIII. yzyln ortalarnda i kale ve d kaledeki yerlemeler terk edilmeye balanm, XIX. yzylda da i kale tamamen boaltlmtr. kale surlarnn talar ev yapmnda kullanlmak zere sklmtr. Mara Kalesi: Maran ortasnda, yma bir tepe zerine Hititler zamannda (M.. 1660-1190) yaptrlmtr. Kahramanmara Gneydou Anadoluyu batya; Dou Anadoluyu gneye balayan bir yerdeki kale, dikdrtgen plana sahiptir. Dulkadiroullarnn (1337-1522) hkimiyeti dneminde kale tamir grm ve bugn mevcut olmayan kitbeye gre Osmanllar zamannda 1509 ylnda yeniden tamir ettirilmitir.30 Konya Kalesi: Konya i kalesinde yaplan kazlar sonucunda kalenin tarihinin M.. 2000e kadar indii tespit edilmitir.31 Roma ve Bizans devrinde yaplan i kale, 1173 tarihinde II. Kl Arslan ve III. Kl Arslan (1203) zamanndaki tamir ve eklemelerle son eklini almtr. I. Aladdin Keykubad tahta geince i kalenin dardan gelen saldrlara, sel ve i tehlikelere kar ehri koruyamayaca iin d kalenin yapmn 1221 emretmitir. Ayn yl iinde 140 bur, 140 bey tarafndan yaptrlmtr. ehrin etrafn eviren d kalede Lrende, Telli, Aksaray, eme, Ayas, Erta, Ldik, Sille, stanbul, Antalya, Yeni Kap kaplar bulunmaktadr (izim:10). Ayrca surlarda 140 bur ve yzeylerde kabartmalar yer almaktadr. Fatih Sultan Mehmed, Konyay Osmanl topraklarna kattktan sonra, i ve d kaleyi tamir ettirmitir. 1589 ylnda da III. Murad tarafndan da tekrar onartlmtr.32 XVIII. yzylda kale nemini yitirmi, bu tarihten sonra da d kale yklmaya balamtr. 1896 ylnda i kalenin surlar tamamen yklmtr. Bugn i kalenin bat eteklerinde yer yer kalntlar grlmekte ve d kale surlarndan ise hibir ey kalmamtr. Karahisar (Afyonkarahisar) Kalesi: Ege ve Marmara blgelerini Orta ve Dou Anadoluya balayan nemli bir yol gzerghndaki kale, kentin ortasndaki 226 m. ykseklikteki yaln kayaln zerinde kurulmutur. M. . XIV yy.da Hititler tarafndan yaplm, Anadolu Seluklu Hkmdar Aladdin Keykubad tarafndan ykk kale yeniden ina edilmitir. Bu dnemde yap devlet hazinelerinin korunmas sebebiyle Karahisar- Devlet adn almtr. Osmanl dneminde de tamir edilen kale, yaln kayaln konumuna gre ekillenmitir.33 Alanya Kalesi: Kale, denize uzanan Kandeleri Burnu stndedir. Denizden ykseklii 260 m.yi gemektedir. Kalenin in edildii dalk burun 800 m.2yi gemektedir. Surlarn uzunluu 7 kmyi bulmaktadr. Alanya, Kbrs Krallna bal iken 618 (1217-18) ylnda Aladdin Keykubad tarafndan Seluklu topraklarna katlmtr. lk olarak Roma dneminde in edilen kale, Aladdin Keykubad buray fethettiinde ykk durumdadr. Sultan, Aliyyeyi alr almaz kalenin yapmn da balamtr. Kaleyi 623-629 (1226-1232) tarihleri arasnda Mimar Ebu Ali Haleb el-Kitbye in ettirmitir. Kale, 1293 ylnda Karamanoullarnn egemenliine girmi, 1427de de Memlkllerin eline gemitir. Gedik Ahmed Paa komutasndaki Osmanl ordusu savasz Alanyay Osmanl topraklarna katmtr (876-1471). Knn Sultan Sleyman dneminde kalede in faliyetlerinin devam ettii grlmektedir. 1955 ylnda da kalede onarm yaplmtr. Gnmze salam ekilde ulaan Trk kalelerinin en nemlilerinden biri durumundadr.34 Aliyye Kalesi, kuleler, tersane, ehristan ve i kale blmlerinden olumaktadr. Kalenin kuleleri, Konya kalesinin kuleleriyle ayn sayda olup, yapm teknikleri bakmndan da benzerlikler gstermektedir.

1314

Ktahya Kalesi: ehrin ortasndaki doal tepede, zerinde Bizansllar tarafndan daha nce var olan kale zerine yaplmtr. 1080den sonra Seluklu, Germiyanoullar ve son olarak da Osmanl Devleti zamannda tamirat ve yenilemelerle gnmze ulamtr. Surlarda be evreye ait izler mevcuttur. V-VIII. yzyla dek Bizans izlerine rastlamak mmkndr. Bizans ncesine ait izler de birka yerde grlmektedir. Ktahya Kalesi i kale, orta ve aa kale olmak zere blm olarak topografyaya uygun ekilde olup belli bir plan ekli yoktur. ift surdan oluan kale, Germiyanoullar dneminde (1302-1411) uzatlm, Osmanl dneminde Fatih Sultan Mehmed zamannda btn kale yeniden elden geirilmi ve aa kale eklenmitir. Aa kaledeki burlar kare planl olarak Osmanl kale mimarsinin gzel bir rnei durumundadr.35 Kastamonu Kalesi: Karadeniz Blgesinin nemli bir yol gzerghndaki kale, vadiden 112 m. yksekte kurulmutur. lk yapm tarihi bilinmemekte, Bizans mparatoru Komnenos tarafndan ve Seluklularn blgeyi fethinin ardndan tamir edildii anlalmaktadr. Daha sonra andaroullar ve Osmanllar, yeniletme ve geniletme ile buray bir Trk kalesi hline gelmitir.36 Kale, vdinin kenarnda tabii bir tepe zerinde dikdrtgen planl i kale ve gnmzde mevcut olmayan d kaleden ibarettir. kaleye kuzeydoudaki dik bir yoldan klmaktadr. Malzeme olarak moloz ta ve kire kullanlm, surlar deiik planl burlarla kuvvetlendirilmitir. Ankara Kalesi: Ankara i kalesinin yapl tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kentte asker garnizon kuran Hititler ya da Frigya Kral Midas (M.. VII. yy.da) tarafndan yaptrld sanlmaktadr. D kale, Bizans mparatoru Constantin tarafndan 668de yeniden yaptrlmtr. 1073te Seluklularn, 1101de de Hallarn eline gemi, 1227 ylnda yeniden Anadolu Seluklularnn hkimiyeti altna girmitir. Aladdin Keykubad kaleyi tamir ettirmitir. Yapnn kuzeybat kapsndaki kitbede (Bend Deresi tarafndaki) 1249 ylnda Seluklu Sultan II. Keykvusun kaleyi tamir ettirdii ve baz eklemeler yaptrd yazldr. Osmanl Devleti zamannda da kale nemini korumu, bu dnemde fazla bir ilve ve tamir olmamtr.37 Cenab Ahmed Paa, Celli syanndan korunmak iin d kaleyi tahkim ettirmitir.38 Ankara Kalesi, i kale ve ehri kuatan d surlardan olumaktadr. D surlar, kuzey-gney dorultusunda uzanmaktadr. 20 kulesi bulunan d kaleden gnmzde ok az ey kalmtr. kale, gney ve bat sur duvarlar bir dik a yapmaktadr (izim: 11). Dou duvar tepenin topografyasna gre dzenlenmitir. Dou, bat ve gney duvarlarnda 15-20 m.de bir 42 tane begen kule yerletirilmitir. 130 x 330 m. boyutlarnda 43.000 m2lik bir alan kaplayan i kale, dikdrtgen planl ve drt katldr. kalenin gneydou kesinde Dou Kalesi, kuzeydou kesinde ise kalenin en yksek yeri olan Ak Kale (Ali Ta) bulunmaktadr. D surlarda gneyde Hisar Kap ve Zindan Kap, kuzeydou kesinde Parmak Kap, batda Gen Kaps yer almaktadr. Ankara Kalesi, tarih boyunca deiik amalarla kullanlmtr. Savunma ilevinin yan sra, zindan, devlete ait nemli vesikalarn ve belgelerin konulduu, deerli eylarn ve paralarn sakland bir yer olarak i kale ileviyle rtt grlmektedir. Divrii Kalesi: Toroslarn kuzeydouya alan ve Dou Anadolu dalaryla birleen kollarnn belirdii dalk bir alanda, Frat nehrinin kollarndan biri olan alt rma ile birleen derenin yamacnda, kayalklar zerinde kurulmutur. alt rmandan 200 m ykseklikteki kalenin genilii 1.5 kmyi bulmaktadr. Bat ve gney cepheleri hri, dier cepheler sarp kayalklar ve uurumlar ile

1315

alt vdisine inmektedir. Divrii Kalesinin in tarihi bilinmemektedir. VII. yzylda yapld ve 1142den nce harap halde bulunduu bilinen Divrii Kalesi, bu tarihten sonra Mengcekoullar tarafndan yeniden in edilmitir. Kale 1236-1237 ve 1252 tarihlerinde de tamir grmtr. 12761277 yllarndaki lhanl istls srasnda Abala Hann verdii emirle kale temelinden yklmtr.39 Divrii Kalesi srasyla Eretnallar, Memlkller (1391) Osmanl Devleti ve tekrar Memlkller (1401) egemenliinde kaldktan sonra, 1514 ylnda Yavuz Sul tan Selim tarafndan kesin olarak Osmanl topraklarna katlmtr. XVII. yzyln banda harap haldeki Divrii Kalesi, E. elebinin gezisi esnasnda (1649) salam bir yap durumundadr. Daha sonraki yllarda kale terk edilmi, gnmzde i kalenin surlarnn byk ksm yok olmutur. Kayalk zerinde kurulan kalenin dzgn bir plan yoktur. kale ve d kale blmlerinden olumakta ve bugnk hliyle Mengcekoullarnn blgede yapt en nemli kalelerin banda gelmektedir (izim: 12-13). ki kaps bulunan i kalenin duvarlarnda dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr. orum Kalesi: orum i kalesinin in kitbesi ve vakfiyesi yoktur. kalenin Dnimendler (1095-1175) zamannda veya Anadolu Seluklular dneminde yaplm olduu sanlmaktadr.40 Anadolu Seluklu hkimiyetinden sonra lhanllar ve Eretna Beyliinin topra olan orum, elebi Mehmed devrinde Osmanl topraklarna katlm, bundan sonra Osmanl ynetiminde kalmtr. 1609 ylnda orum i kalesine bir varo eklenmitir. Bu tarihte varoun etrafna sur ekildii tahmin edilmektedir. D kale gnmzde mevcut deil ve ne zaman ykld da bilinmemektedir. kale gnmze salam ulam Trk kalelerinden biridir. orumun gney dousundaki doal tepe zerinde bulunan kale kare planldr. Fazla bir ykseklii olmayan tepe, gnmzde ehir ile btnletii iin ykseklii belli deildir. Sinop Kalesi: ehrin eski mahallesinde, deniz kenarndaki kale, Pontuslar zamannda (M.. 72) yaplmtr. Blgenin Trkler tarafndan fethinin ardndan zzettin Keykvus zamannda 1215de Mimar Ebu Ali Haleb el-Kitb tarafndan yeniden ina edilmitir. ki blm halindeki i kale Trk kale mimarsinin aheseridir. Gneydeki blmde hapishane ksm, asma kpr vardr. Kuzeydeki ksm ise ehri denizden gelecek saldrlara kar korumaktadr. Sinop kalesi ayn zamanda ipek yolunun nemli noktalarndan biridir.41 Kayseri Kalesi: Erciyes Dann eteinde, dz bir arazi zerine kurulmu ve ilk zamanlardan itibaren nemli bir kale durumundadr. ve d kale blmlerinden oluan Kayseri Kalesi, genel hatlaryla gen bir plan gstermektedir. ehrin etrafn kuatan d kale surlarnda yedi tane kap alm, bu surlardan fazla bir ey gnmze ulaamamtr. Kayseri Kalesinin ilk inasnn Roma ve Bizans dneminde yapld belirtilmekte ise de42 Sultan Aladdin Keykubad zamannda 1224 senesinde in edildii anlalmaktadr. Aladdin Keykubad adna da bir kale kitbesi mevcuttur. kale Anadolu Seluklu kale mimarsinin en nemli yapsndandr (izim:14). 1466da Fatih Sultan Mehmed Konya ve Kayseriyi Osmanl topraklarna katm ve i kaleyi tamir ettirmitir. XVIII. yzylda i kalede baz eklemeler yaplm, XIX. yzyln sonunda da kale byk hasar grmtr. 1975lerde balayan tamirat 1988de bitirilmitir. Onarm tamamlanan i kale, 1988den itibaren ar haline getirilmitir. Asl giri blm kuzeybat tarafta, iki yan aslan kabartmal kapdan salanmaktadr. kale dzgn olmayan drtgen planldr. Kale okgen ve kare burlarla tahkim edilmi ve seirdim yeri yapy batan sona dolamaktadr. Surlarda dzgn kesme ta malzeme kullanlmtr.

1316

Karaman Kalesi: Karaman Kalesinin XII. yzylda yapld, Karamanoullar zamannda XIIIXIV. yzylda da yenilendii sanlmaktadr. Karamanoullar zamannda i kale, beylerin oturduu yer hline dnmtr.43 Karamann Osmanl topraklarna katlmasnn ardndan valilerin oturduu yer olduunu E. elebiden renmekteyiz. kale gnmze salam ekilde ulam, ii 1990dan sonra tiyatro hline getirilmitir. Osmanl Dnemi Babakanlk Osmanl Arivleri Genel Mdrlnde Osmanl snrlar iindeki pek ok kalenin tamir edildiine dair belgeler mevcuttur. Bunlardan birka rnek aada verilmi olup, ariv almamz devam etmektedir: am Kalesi: am- erfin le Kalesinin ekser ksmlarn, vuk bulan zelzeleden yklmas nedeniyle tamir edilmesi gerei ve tmrtn yapldna ilikin kayt, 1172 yl.44 Edirne Kalesi: Bu yl (1166) mbarek Ramazan aynda vuk bulan zelzele-i azmede mahmiyye-i Edirne Kalesi ierisinde bulunan cephelerle de vuk bulan yklarn tmrt, mahzen-i mezkr zerine Horasan ve kire konularak tecddi, dern- cebehnede vki mnhedim olan sakaf- mescid-i erfin tecddi, neferan odalar, klk ve orta sofa, mutfak odaba odalar aa ve harem odalarnn etrafna tecdd olunacak duvarlarn yaplmas.45 Lefkoe Kalesi: Cezire-i Kbrsta vk Lefkoe Kalesinin mrr-i zaman nedeniyle muhtac- tamir olan yerlerde inhidma karb olup tamire muhta olan mahaller ve bin olunacak mahaller ile tmrt iin gerekli levzmt beyan etmektedir. Benf kapsnn imlinde tabyada mnhedim olan ksmlar ve Magosa kaps kurbunda vk tabyada mnhedim olan ksmlar.46 Silistre Kalesi: Silistre Kalesinin kulelerinin, burlarnn ve kale ierisinde bulunan Merhum Sultan Byezd Han ve dier baz ksmlarn tamire muhta olduunu ve bu tmrtla ilgili keifler ierir belge. Bu belgede yaplacak iler arasnda su kenar duvarnn yenilenme ve top tabyalarnn yenilenmesi.47 Nibolu Kalesi: Nibolu Kalesi 1166 ylnda tamir ve tekmil olunacak mahaller ve bu amala Vilyet-i Evkfta Eflak Voyvodas marifetiyle satn alnan kereste tedarikiyle ilgili bilgi verilmektedir.48 Anadolunun fethinin ardndan Seluklu ve beylikler tarafnda yaplan kaleler Osmanl Devleti zamannda da artarak devam etmitir. Anadolu Seluklu dnemindeki kale faliyetleriyle Anadolu, Osmanl zamannda da ktaya almtr. nk XIX. yzyla kadar blgelerin kesin fethi, kalelerin alnmasyla salanmtr. Osmanl dneminde ilk yaplan kale, Osman Gazinin Bursann fethi srasnda (1314) douda Kaplca Kapsnda, batda dan eteinde Balabancktaki Balabanck Hisardr. Bu iki kale, Bursa Kalesini fethin ncesinde gzetleme ve Bursann fethini hzlandrma amacna yneliktir. Bu tarihten nce bir kale in edilip edilmediini imdiki bilgiler nda bilemiyoruz. Osmanl Devleti zamannda, nceki dnemlere ait kentlerin byk ounluu kullanlmtr. Kenti eviren kaleler ise garnizon ve yneticilerin kalmalar amacyla i kaleye dntrlmtr. stanbul, Ankara ve znik gibi kentlerin surlar kendi snrn hi aamam ve eski nemini Osmanl dneminde koruyamamtr. Zaten bu surlarn koruma ilevi yoktur. Aksine dzen iinde ayak ba olmulardr. Surlarla korunan bir kenti gereksiz klan ey, lke snrlar iindeki uzak kentler iin salanm gvenlik dzeni ve savamaya alk bir ordu tarafndan belirlenmi asker

1317

koullardr. Merkez ynetim surlarla evrilmi kentlere fazla gvenmemitir. Profesyonel ordu ile gvenlii salamtr. te yandan kent dokusunun dk younluu ve kent d varolarn ise ok yaygn olmas mantkl bir kent suru yapmn zor, hatta imknsz klmtr. Osmanl Devleti, gerek savunma sistemi ok byk olmayan ve ounlukla ehir dnda stratejik nemi olan yerler ile limanlar korumak iin kaleler yapmtr. Bunlarn pek ou XVI. yy.dan nce in edilmilerdir. stanbulun fethi ncesinde yaplan Boazii ve anakkale Boazndaki kaleler Osmanl kalelerinin aheserlerindendir. Osmanl Devleti, Anadoludaki birok ehirde Cell isyanlar, Ruslar ve ranllar ile devaml anlamazlk iinde olmalar gibi nedenlerle kent surlarn korumu; bir ksm surlar yeniden yaplm ve i kaleler tahkim edilmitir. Amasya, Ankara, Bursa, Yarhisar, znik, Edirne, Diyarbakr, Gaziantep, Giresun, Kayseri, Silifke, Kastamonu, Hatay, Konya, Ktahya, Manisa, Rize, Sinop, Hoap, Khta, Mara, Van ve Kars gibi ehirlerde eski surlarn korunduu ve yer yer yenilendii anlalmaktadr. imbi Kalesi: Osmanl Devletinin Rumelide ilk fethettikleri kale gnmze ulaamamtr. Muhtemelen yeri Gelibolunun kuzeyinde, Bolayr ile kavak deresi arasndaki Kazan-aznn gneyindedir.49 Bu kale, Osmanl Devletinin Avrupada yapaca isknlarn balangc olmas nedeniyle byk bir neme sahiptir. Anadolu Hisar: stanbul Boaznn en dar yerinde, stanbulu fethetmek isteyen Yldrm Byezd, Gksu deresi aznda, kayalk zerinde 797 (1394-1395) ylnda bir kale yaptrmtr. Yldrm Byezd bu kaleyi bir garnizon olarak kullanm ve stanbul zerinde bask salamtr. Fatih Sultan Mehmed 1452de Avrupa yakasnda Rumeli Hisarn yaptrrken, Anadolu Hisarnn deniz tarafna hisarpee in ettirmitir.50 stanbulun fethinden sonra asl fonksiyonunu yitiren Anadolu Hisar, XVII ve XVIII. yzyllarda Karadenizden gelen aknlarn durdurulmasnda rol oynamtr. 1825e kadar salam olan kalenin 1830dan sonra hisarpeelerinin baz blmleri yktrlmtr. 1926 ve 1965 ylnda tamir gren kale gnmzde mze olarak kullanlmaktadr. Anadolu Hisar dzgn olmayan dikdrtgen planldr. Dzgn kesme ta malzemeden yaplan kale, Trk mimarlnn nemli bir eseridir Rumeli Hisar: stanbul Boaznn en dar yerinde, Anadolu Hisarnn karsnda Rumeli yakasnda yer almaktadr. stanbulun fethinden nce Anadolu Hisarnn karsnda, stanbulun kuatlmas srasnda, boazn kontroln salamak amacyla Fatih Sultan Mehmed tarafndan 1452 Martnda bizzat Fatih Sultan Mehmed Hann da bulunmas ile inaat balatlmtr. Drt ay gibi ksa bir sre ierisinde Mimar Mslihiddinin ynetiminde kale tamamlanmtr. 1460 ve 1464 yllarndaki depremde hasar grmesi zerine Fatih Sultan Mehmed tarafndan tamir edilmitir. 1510, 1773 ve 1794 yllarnda da yeniden tamir grmtr.51 1918 ylnda da svireli mimar tarafndan restorasyona tbi tutulmutur. 1955 ylnda esasl bir tamir grm olup, 1958de de mze haline dntrlmtr. Rumeli Hisarnn bulunduu yerde, deniz kysndan batya doru ykselerek dikleen kayalklar iki tepe oluturur. Tepedeki iki byk kule ve sahilde bir kuleyle gen gibi grnmesine karn dzgn bir plan gstermemektedir. Batdaki kara blmnn savunmasna byk nem verilmitir. Be kaps bulunan Rumeli Hisarnn surlarn ilk yapld tarihte deniz sular dvmekte iken gnmzde karada kalmtr.

1318

Yedikule Hisar: Bakule olarak da isimlendirilen Yedikule, Bizans mparatoru I. Theodosrus tarafndan 390 ylnda, imparatorlarn sava dnnde ehre girdikleri kap (Zafer Tak) olarak yaplm ve 1453te Fatih Sultan Mehmed tarafndan stanbul ile beraber fethedilmitir. Fetih srasnda belirli ksm yklan Yedikule, 1457-1458 yllarnda tamir edildikten sonra savunma amacyla kullanlmtr. Bu tamir esnasnda be kule olan kaleye iki kule daha eklenmesiyle Yedikule ismini almtr. Dz bir arazi zerinde ina edilen Yedikule Hisar, begen bir plana sahip olup, gen eklindeki kelerde byk kule ile her kolda birer yarm yuvarlak burlarla tahliye edilmitir. Surlarn kalnl 5 m, ykseklii 14 myi bulmaktadr. Fatih Sultan Mehmed zamanndaki tamirde bir mescid ve eme eklenmitir. kale halini alan Yedikule Hisarna Fatih dneminde devlet hazinesi konmutur.52 III. Selim dneminde hapishane hviyetinden km, 1895 ylnda Mzeler Mdrlne balanarak bir mzeye evrilmitir. Kale-i Sultniye ve Kilitbahir Kaleleri: Fatih Sultan Mehmed tarafndan anakkale Boazn kontrol altnda tutabilmek iin Anadolu ve Rumeli yakalarnda kale yapmna balanmtr. Anadolu yarmadasnn batya doru knt tekil eden Biga blgesi ile Gelibolu yarmadas arasnda uzanarak Ege ve Marmara denizini birletiren en dar yerinde, Rumeli sahilinde Kilitbahir Kalesi; Anadolu yakasnda da Sultan Kalesini ina ettirmitir. Bu kalenin Fatih Sultan Mehmedin emriyle Yakup Paa tarafndan 1463-1464 yllarnda yaptrld tahmin edilmektedir. Kale-i Sultn (Sultan Kale)nin iki taraf denize, bir taraf da karaya bakmaktadr. Kale kareye yakn bir plan gstermektedir. D kale ve i kale blmlerinden oluan kalede iki cmi ve cephnelik bulunmaktadr. Knn Sultan Sleyman tarafndan 1551 ylnda tamir ettirilmitir. Sultan II. Selim zamannda eklemeler yaplmtr. XIX. yzylda tahrip olan kalenin deniz tarafndaki d suru ile burlar Sultan Abdlaziz devrinde (1863) yktrlmtr. Yktrlan ksmlara toprak tabyalar eklenmitir. I. Dnya Sava srasnda kale geni lde tahrip edilmi, 1968 ylndan sonra ise yeniden tamir grmtr. Sultan Kaleye kar da eteinde yaplan Kilitbahir Kalesi gen biimli, gen yaprakl yonca biiminde bir duvarla evrilmitir. kalenin etrafn alak bir duvar evirmektedir. Kalenin etrafnda suyunu denizden alan geni bir hendek vardr. Kaleye kuzeyden hendek zerine inen ahap bir kprden girilmekte iken gnmzde bu kpr yok olmutur.53 Fatih Sultan Mehmed devrinde balayan kale yapm, Knn Sultan Sleyman dnemi sonuna kadar srmtr. zellikle de bu iki padiah dnemi kale yapmnn zirvede olduu bir dnemdir. Osmanl topra iinde stratejik neme sahip pek ok kale tamir edilmi ya yeniden ina edilmi yada yaplmtr. zi Kalesi (Krm): Kale Dinyeper ve Dinyester rmaklar arasnda kalan blgenin kontroln salamaktadr. Krm yarmadasn kontrol altnda tutan ve u nokta konumundaki kale, stratejik adan Osmanl Devletinin Kuzey Karadenizdeki en nemli savunma yaplarnn banda gelmektedir. Osmanl Devleti, zi Kalesini Karadenizin ve Tuna yollarnn kilidi olarak grd iin bu kaleye her dnemde byk nem vermitir. Kale, Gedik Ahmet Paa tarafndan Osmanl topraklarna 1475 ylnda katlmasnn ardndan Mengi Giray tarafndan Kara Kirman adyla 1492de ina edilmitir. Yukar, orta ve aa kale eklinde blm halindedir. Yukar kale drtgen planl ve etraf hendekle evrilidir. Aa kale Hasan Paa tarafndan 1626-1627 yllarnda yaplmtr.

1319

Kk Hasan Paa Kalesi (Krm): zi Kalesinin gneyinde, Hasan Paa tarafndan 1626da, zi nehrinin kenarnda yedi ayda tamamlanmtr. Dikdrtgen planl kalenin surlarnda ta malzeme kullanlmtr.54 Kefe Kalesi (Krm): Kale, Krmn en nemli liman kenti olan Kefe Limann korumaktadr. Fatih Sultan Mehmed, Karadenizi bir Trk gl haline getirmeyi amalyordu. 1475 ylnda Gedik Ahmed Paa komutasndaki bir donanma ile Kefe ve Krm fethedilmitir. Kefe, Osmanl Devletinin fetih yllarndan itibaren Krm Hanln kontrol ettii bir ss durumuna gelmitir. Bu ehir ayn zamanda bir ehzade sanca durumundadr. Ku bak olarak bir hilli andran ve i ve d kale blmlerinden oluan kale, Karadeniz sahilinde, krfez limann bats ve gneyi arasnda, deniz kenarndan Yaprakl denilen dan tepesine kadar topografyaya uygun olarak yaplmtr.55 smail Kalesi (Ukrayna): Tuna Nehri zerindeki kale, III. Selim zamannda 1794-1795 yllarnda yeniden yaplarak bu ismi almtr. Gnmze kadar ulamayan kalenin iinde han, 8 cmi ve 4 mezarlk vard.56 Sana Kalesi (Yemen): Yemenin bakenti Sanadaki kale, ehrin etrafn kuatmaktadr. Osmanl Devletinin kullanlmtr. Seluk Kalesi: Seluk yerleim yerinin kuzeybatsnda, Ayasolu tepesi olarak bilinen yerde, Kk Menderes delta ovasnn gneydousundaki bir tepe zerinde, Ege blgesini i blgelere balayan nemli bir kavaktadr. Ovadan yaklak 100 mlik bir ykseklii vardr.57 1090da kale Trklerin eline gemi, 1097de de Bizansllar tekrar geri almlardr. Mentee Beylii tarafndan 1304 ylnda tekrar Trk hkimiyeti altna alnan kale, 1309da da Aydnolu Mehmed Bey tarafndan Aydnoullar toprana katlmtr. Bu dnemde kale tamir edilmi ve bir cmi yaptrlmtr. Aydnoullar buray deniz seferi ve ticareti iin nemli bir liman ehri olarak kullanmlardr. Yldrm Byezd zamannda (1389-1390) Seluk Kalesi Osmanl toprana katlm ise de 1402 Ankara Savandan sonra tekrar Aydnoullarnn eline gemitir. II. Murad, 1425 ylnda blgeyi Osmanl topraklarna katmtr. Seluk Kalesi, Beylikler ve Osmanl dneminde nemli bir s durumundadr. Fatih ve Knn Sultan Sleyman dneminde kaleye byk bir nem verildii anlalmaktadr. eme Kalesi: Urla yarmadasnn bat ucunda, bu yarmadann karsndaki Sakz Adasna en yakn olduu yerdeki kale, II. Byezd tarafndan 1508 tarihinde Mehmed bin Ahmed bin Muallim isimli mimara yaptrmtr. eme Kalesi, 1770 ylndaki deniz savanda ve 1821-1828 yllar arasndaki Yunan isyannda byk bir ilev grm ve bu tarihlerde hasar grmtr. XIX. yzyldan sonra kale, asker zelliini yitirmitir. 17 Mays 1919dan 18 Eyll 1922ye kadar Yunan igline mruz kalmtr. 1950den sonra ise tamir edilmitir. Kalenin en alak yeri sahil eridinde, en yksek yerinin ykseklii 38 m. olan meyilli bir arazi zerinde kurulmutur. Bylece btn bur ve mazgallar, seirdim yollaryla bat ynnde limana hkimdir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen bir plan gstermekte olan eme Kalesi, Anadoluda Trklerin yapt nemli kalelerdendir.58 inde cmi, sarn ve eme bulunmaktadr. Van Kalesi: Van ovasnn ortasnda ykselen yaln kayaln zerine kurulan i kale ile bunun gneyindeki d kaleden oluan Van Kalesi, aldran savandan (1514) sonra ve I. ran seferi Yemeni 1536da almasnn ardndan kale yenilenmitir. Kale ehrin topografyasna gre yaplm olup dzgn bir plan gstermez. Surlarda dzgn kesme ta malzeme

1320

esnasnda (1534) alnmsa da sonradan tekrar Safevlerin eline gemitir. Osmanl Devletinin II. ran seferinde (1548) Van Kalesi Osmanl topraklarna katlmtr. Knn Sultan Sleyman tarafndan i kale tamir ettirilmitir. 1548 tarihindeki tamirden sonra Osmanl kalesi zellii kazanmtr. ranla ilikilerde bu kale nemli grevler slenmitir. Hoap Kalesi: Van-Hakkari karayolunun kuzeyinde, ehrin iinde bulunan Hoap Kalesi, Urartular zamannda Vandan Urmiye Glne ulaan gneydou ordu yolunu korumak amacyla kurulmutur. Osmanl Devletine tbi Mahmd Beylii zamanna kadar geen sre iinde kalenin durumu hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. kalenin giri kaps zerindeki kitbeye gre, 1052 (1643) ylnda Mahmud Sleyman Bey tarafndan yaptrlmtr. Tanzimat Fermanna (1839) kadar Mahmd Beyliinin merkezi durumunda olup, bu tarihten sonra kale terk edilmitir. Kalenin terk edilmesinin ardndan halk tarafndan tanabilen elemanlar gtrlmtr.59 Yaln kayalk zerinde kurulan kale, tepenin topografik konumuna gre in edilmitir. Dereden yaklak 150 m. ykseklikte olup, dou-bat dorultusunda kurulan Hoap Kalesi, i kale ve d kale blmlerinden olumaktadr. D kale, i kalenin dou, bat ve kuzey ynlerinde yaplmtr. Dzgn olmayan dikdrtgen planl i kale, 27.60 x 69.00 x 123.00 x 140.00 m llerinde olup, iinde mescid, saray, sarn, zindan, seyir kk, harem, selmlk, frn ve hamam bulunmaktadr. Silistre Kalesi (Bulgaristan) : Tuna nehri zerinde, nehre dklen rmaklardan biri etrafnda Yldrm Byezd tarafndan kurulmutur. ki kaps ve 11 kulesi bulunan kalede Yldrm Byezd adna bir de cmi vardr.60 skb Kalesi: Sultan II. Murad tarafndan 1446 ylnda tamir edilerek kullanlan kale, Vardar Nehrinin kysnda, ehrin bat tarafnda ve Yahudi Mahallesi ile Pazar Mahallesi arasndadr. skbn ortasndaki kale, begen planl olup, ok sayda burcu vardr. Yaln kayaln ortasnda yer almakta olup, blgeyi kontrol etmektedir.61 Bugn kaleden birka sur kalnts kalmtr. Koca Sinan Paa Kalesi (Krm): Kosovann eski Kakanik kentindeki kaleyi Koca Sinan Paa 1594 ylnda yaptrmtr. Kakanik vdisinin giriinde ve Lepenats deresinin sa tarafndaki kale, ta malzemeden yaplmtr. Yol gzerghn kontrol altnda tutan yap, II. Dnya Savann ardndan motel hline dntrlerek byk ksm yklmtr. Prizren Kalesi (Krm): Kosovann Prizren kentindeki kale Roma dneminde yaplm, Osmanl zamannda da yenilenmitir. Prizrenin gneydousunda Bistria vdisinin sol tarafndaki tepede yer almaktadr. Moloz tala yaplan kale, 1798 ve 1831de tamir grmtr. Osmanl-Avusturya savalarnda nemli rol stlenen kale, gnmzde harap durumdadr.62 Dra Kalesi (Arnavutluk): Adriyatik Denizinin kenarndaki limann gvenliini salamak iin kurulan kaleyi 1501-1502 ylnda Osmanl Devleti yeniden in etmitir.63 Kale, dzgn olmayan dikdrtgen plan, bakulesi, seyirdim yeri ve burlar ile XVI. yzylda Moradaki kaleler ve Fatih dneminde anakkale Boazndaki kalelerle malzeme, iilik ve ilev olarak adatr. Ebubekir Kalesi (Msr): Osmanl Devletinin Msr fethinin ardndan skenderiyenin dousunda, Ebubekirde 1527-1528 ylnda in edilmi olan kale, Ebubekir limann kontrol altnda tutmaktadr. Sekizgen planl ve etraf hendekle evrilidir.64 Eski Dimyat Kalesi (Msr): Msrn fethinden sonra Nil Nehrinin Akdenize kart noktada, liman kurumak amacyla yaplm olan kale, dikdrtgen planl olup, drt burla tahkim edilmitir.65

1321

Zigetvar Kalesi (Macaristan): 1566 ylnda Knnnin katld son seferde, Knnnin lmnden sonra kale fethedilmitir. Kale, kareye yakn dikdrtgen planl, drt kede birer bur ve etrafnda da hendek yer almaktadr. Estergon Kalesi (Macaristan): Tuna Nehri kenarndaki kale Osmanl dneminde onarlarak kullanlmtr. Kaleye yeni eklemelerle Osmanl kalesi haline gelmitir. Kanija Kalesi (Macaristan): Kale Sultan III. Murad zamannda alnmtr. Gln ortasnda bulunan kalenin drt tarafnda da birer tabya yer almaktadr. Osmanl Devletinin batdaki snr kalelerinin en nemlisidir. inde cmi vardr.66 XIX. yy.n balarndan itibaren sanayinin gelimesiyle birlikte toplarn hem gleri, hem de at menzili artmtr. ok kuvvetli toplarn glleleriyle paralanan kale ve surlarn talar adeta arapnel tesiri gstererek kaledeki kimseler iin daha tehlikeli olmaktadr. Kale mimarsinde en byk deiiklik, topuluun gelimesi sonucu olmutur. Bylece Yeni a iinde kale yapm, yksek surlarn yerine alak surlarn ins tarznda bir gelime gstererek, top atlarna hedef olmaktan kmtr. Osmanl devrinde bu yeni kaleleri yapmak zere II. Mustafa tarafndan Fransadan Macar asll asker mhendis Franois Baron de Tott getirilerek, stanbul ve anakkale Boazndaki kalelerin tahkmt, bu yeni sistemlere gre yaptrlmtr. Bu sebeple XIX. yy.n balarndan itibaren top gllelerine ta duvardan daha dayankl ve nnde geni bir hendei bulunan toprak ynlarndan meydana getirilmi bir tahkmat ekli denilebilecek tabyalar yaplmaya balanmtr. Tabyalar, dmann saldraca taraftan 5-10 m. kalnlnda bir toprak ynyla takviye edilmilerdir. Yar ykseklie kadar toprak iine gml olarak yaplan bu tabyalar, stten ve taraftan kaln bir toprak rt ile kaplanmas sebebiyle uzaktan hemen hemen hi grnmezler. Bylece tabyalar hem dman gznden saklanmakta, hem de topu ateinden korunmaktadr. Genel olarak bir tabya, cephesi dmann geli ynnn ters tarafnda kalan ve kaln bir toprak tabakasyla rtlm yan yana odalardan olumaktadr. Askerin talim ve toplanma yeri olarak kullanlan geni bir d avlunun bir kenarnda sralanan bu odalar kla, revir, cephanelik, depo olarak kullanlmaktadr. Tabyay meydana getiren bu binalar, dardan bir hendekle evrilmilerdir. Tabyalarda arazi durumuna gre i ve d avludan biri veya ikisi bulunmaktadr. Osmanl Devleti 93 Harbinden nce, Rusyaya kar douda Erzurum, Kars, Ardahan, batda Tuna boyundaki umnu, Silistre, Varna, Rusuk, Vidin ve Plevnede pek ok tabya yaptrmtr. Daha sonra Edirne ve Ege Denizi zerinden gelebilecek bir tehlikeye kar da anakkale Boaznn iki yakas tabya ile takviye edilmitir. Uak ve tank gibi tahrip gc yksek olan yeni sava aralarnn icadyla birlikte bu tabyalar nemini kaybetmilerdir. Ramazan Tabyas: Ardahann kuzeyinde Kura Nehrinin batsnda tepede, Osmanl - Rus Sava ncesinde 1877-1878de yaplm olan bu tabya, Batum, Ahska, Kars ve Erzurum yollarn kontrol altnda tutmaktadr. Genel plan olarak U eklinde ve dou bat ucunda er, kuzey ynnde ise alt hcre vardr. Tabyann evresinde savunma hendei ile gneyde n siper yer almaktadr.67 Ahali Tabyas: Ardahan ehrinin iinde Halil Efendi Mahallesinin kenarnda, Osmanl-Rus Sava ncesinde 1877-1878de halk tarafndan yaplm ve i ie iki dizi halinde ve aralarnda hendek vardr.

1322

Erzurum Azziye Tabyalar: Kars yolunun getii Hamam deresini tutmak iin yaplan bu tabya, C eklinde bir plan zerine yerletirilmitir.68 Sultan Abdlaziz tarafndan 1867-1872 tarihinde yaplmtr. Erzurumda bu tabyalardan baka 18 tabya daha Osmanl dneminde in edilmitir. XIX. yy.da ateli silahlarn nem kazanmas zerine yeni bir gelime gsteren kaleler, XX. yzylda modern imknlar ile de nemini yitirmi ve yeni kale yapmna gerek kalmamtr. nsanln ortak rnlerinden belki de en nemli yap tasarm olarak karmza kan kaleler, XX. yzyla kadar nemini hep kurumutur. Kentleri, yol gzerghlarn, limanlar ve snrlar koruyan kaleler, Trkler asndan ayr bir neme sahiptir. Yaptmz aratrma sonunda sadece Anadoluda 1000e yakn kale olduunu tesbit ettik. Bu kalelerin byk ounluu Trkler tarafnda kullanlmtr. Hunlardan Osmanl Devleti sonuna kadarki uzun bir tarih ve geni bir corafya iinde Trkler, kale mimarsinde nemli bir merhale kat etmilerdir. Bu nedenledir ki Trkler, asker adan byk baarlar elde etmiler ve ktay ynetmilerdir. Tespitini yaptmz bu kalelerle ilgili almamz madd destek bulunduu takdirde ksa sre iinde bilim dnyasna aktarlacaktr. Gnmzde pek ou ykk ya da metruk haldeki bu ata ydigr kaleler bizlerin yakn ilgilerini beklemektedir. 1 2 3 4 Ahmet Bican Ercilasun vd, Karlatrmal Trk Leheleri Szl, I, Ankara, 1991, s. 428. Balk: Kale, ehir slmlktan nce Trklerce kullanlm, aataycada ise balik olarak Faruk Smer, Eski Trklerde ehircilik, Ankara, 1994, s. 1. Kalelerle ilgili ayntl bilgi iin bkz.; O. Piper, Burgenkunde, Mnchen, 1912, s. 10-12; S.

isimlendirilmitir. Bkz.; Divan Lgatit-Trk Dizini, (ev: Besim Atalay), Ankara , 1996, 5.

Tay, The History of Fortification, London, 1954, s. 20-30; A. Gabriel, La Cit de Rbodes, Paris, 19211922, s. 50; a.mlf., stanbul Trk Kaleleri (ev: A. Ilgaz), stanbul, 1941, s. 177; . Utkular, anakkale Boaznda Fatih Kaleleri, stanbul, 1953; M. Wiener, Burger Der Kreuzritter, Berlin, 1966, 85; M. Murtaza ez-Zebd, Tcl Ars, V, Msr, 1306, s. 479-480; O. Zirojevic, Palanka, Studia Balcanica, no: 3, 1970, s. 173-180, F.C.E. Winter, Greek Fortification, London, 1971, s. 47-78; C. E. Arseven, Kale, Sanat Ansiklopedisi, II, 1993, 908; N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, I, Ankara, 1959, 5; M. Streeck, Kale, slm Ansiklopedisi, VI, stanbul, 1993, 124; V. Barthold, Farsada Ark-Erk (Kale), (Citadel), Belleten, XIII/50, 1949, 327; S. Eyice, Kale, Trk Ansiklopedisi, XXI, Ankara, 1974, 137; N. Djelloul, Les Fortifications de Bizerte lEpoque Ottomane, Arab Hictorial Rewiev For Ottoman Studies, 7-8, Zavan, 1993, 163-204; a.mlf., Les fortification Ctieres Ottomane de la Regence de Tunis (XVI e-XIX 2 Sicles), Zavan, 1995, 10-30; M. Z. Pakaln, Kale, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, stanbul, 1993, 143-144; A. dekan, Kale, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II, stanbul, 1997, 932; Tuncer Baykara, Trkiyenin Sosyal ve ktisadi Tarihi, Ankara, s. 60-69; A. Boran, Anadoludaki Kale Cmi ve Mescidleri, Ankara, 2001, s. 10; a.mlf., Osmanl Dnemi Kale Mimarsi, Osmanl, 10, Ankara, 1999, s. 347-363; D. Hasol, Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul, 1990, 261; M. Szen - U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1986, 120; Muhammed Mamedov-Ruslan Muradov, The Architecture of Turkmenistan, A Concise History, Mockba, 1980; E. Kluckert, Le Chteau Fort au Moyen ge, Chevalerie et Cultire de Cour, Lart Gothique, Paris, 1999, 240-242; B. Borngasser, Les Chteaux et Lhrsie Catheres en France Mridionale, Lart Gothique, Paris 1999, 116-118; Y. Attagarriev-O. Berdiev vd, Trkmenistann

1323

Arjitectura Yadigarlar, Leningrad, 1974, 100; Erol Yldr, Kuzey Kafkasyada Vaynah Kule Mimarsi, stanbul, 1997, 14; Kemal Gkan, Kbrsn Kaleleri, Gezi, 13, stanbul, 1998, s. 78-93; Kakacan Bayramov, Trkmen Kaleleri, II. Mzecilik Seminer Bildirileri, 19-23 Eyll 1994, stanbul, 1995, s. 116; N. am, Osmanl Tabyalar, Osmanl, 10, Ankara, 1999, s 343-346 Georgina Herrmann, Monuments of Merv Trachtional Buildings of the Kaarakum, London, 1999. 5 6 M. Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1971, s. 73. Cezar, a.g.e., 74; K. Rheidt, Kent mi Ky m ? Orta ve Ge Bizans Anadolusunda Konut

ve Yerleme, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul, 1997, 221. 7 s. 194-204. 8 9 10 11 12 13 s. 164. 14 15 16 Tuncer Baykara, Trkiyenin Sosyal ve ktisadi Tarihi (XI-XIV. Yzyllar), Ankara, s. 61, Kemal zergin, Anadolu Seluklularndan Aladdin Keykubad I. Dnemi Kitbeleri, (. . H. Gndodu, Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, Ankara, 2000, s. 39-42; P. Tulac, a.mlf, Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl, 5, 1999, s. 528-529. Edebiyat Fak. Tarih Blm Baslmam Mezuniyet Tezi), stanbul, 1955, s. 6-18. Osmanl ehirleri, stanbul, 1985, s. 31; E. elebi, Seyahatname (ev: M. elik), C. II, s. 322; Sevgen, a.g.e., s. 5 17 18 19 Gndodu, a.g.e., s. 48 Sevgen, a.g.e., 192; a.mlf., Kars Kalesi, Pirelli, 10 va.; Tulac,a.g.e.,s 202. . H. Konyal, Erzurum Tarihi, stanbul, 1960, s.463; H. Gndodu, Pasinler ve Herrmann, a.g.e., s. 16. Herrmann, a.g.e., s. 14-15 Herrmann, a.g.e., s. 19. Bayramov, a.g.e., s. 117; Mamedov vd., a.g.e., s. 60 G. Ramazanolu, Orta Asyada Trk Mimarsi, Ankara, 1998, 237. N. Kakc - H. Ylmaz, Orta Asya - Anadolu G Corafyas, z Brakanlar, Ankara, 1999, K. Bayramov, a.g.e., 116; Yaar oruhlu, Sultan Sancar Trbesinin inde Bulunduu

Tarihi Doku, Uluslararas Drdnc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasm 1997, Ankara, 1999,

evresindeki Tarihi Kalntlar Tarihte ve Gnmzde Hasankale (Pasinler), zmir, s. 231-276; H. Karpuz, Erzurum ve evresindeki Baz Seluklu Kaleleri, II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri (1-2 Haziran 1992), Konya, 1993, s. 162. 20 21 H. Gndodu, ehr-i Mbarek Erzurum, Ankara, 1989, 137; Sevgen, a.g.e. s. 104. Sevgen, a.g.e., 113; Beygu, a.g.e., 26; H. Karpuz, Erzurum ve evresindeki Baz

Seluklu Kaleleri, I.-II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 1993, 158; D. Knk, Erzurum, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, 549-550. 22 23 Gndodu, a.g.e., 1989, 210 va.; F. Krzolu, Milli Tarih ve Edebiyatmzda 27 Asrlk S. Karakoyunlu, Bayburt Tarihi, Ankara, 1990, 99 vd. Trklk Blgesi spir, Erzurum, 1970, 7 vd.; E.elebi, a.g.e., 649; Karpuz, a.g.e., 1993, 161.

1324

24

B. Darkot, Diyarbakr, slm Ansiklopedisi, III, 602; S. Savc, Diyarbakr Kalesi,

Karacada, V, 52, Diyarbakr, 1942, 461; N. Sevgen, Diyarbakr Kalesi, TTOKB, 74, 1948; B. Gunkut, Diyarbekir Tarihi, 1937, 30 vd.; M. Szen, Diyarbakrda Trk Mimarsi, stanbul, 1971, 15; S. etinta, Diyarbakr Kalesi, Kara Amid, II, 1972, 87; Gabriel, Mardin ve Diyarbakr Vilayetlerinde cra Olunmu Bir Arkeologya Seyahati Hakknda Rapor, Trk Tarih Etnorafya Dergisi, I, 1933, 134 vd.; M. V. Berchem - J. Strzgowski, Amida, Paris, 1910, 7-28; Szen, a.g.e., 20; Sevgen, a.g.e., 93;, 2325; . Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1955, 20; . Beysanolu, Diyarbakr Tarihi, I-II, Ankara, 1996, 132-441. 25 26 27 28 Yurt Ansiklopedisi, Gaziantep, IV, stanbul, 1982, s. 2969-3073. M. Szen, Anadoluda Akkoyunlu Mimarsi; stanbul, 1981, s. 191. F. Dirimtekin Commagene Kummachi-Tegaramme TTOKB, 27, 306, stanbul, 1970, 4 H. Yurtta, Hasankeyf Yaplarnn Sanat Tarihimizdeki Yeri, I, (A. . Sosyal Bil. Ens.

va.; Adyaman, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, I, stanbul, 1997, 20-21. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi), Erzurum, 235 vd.; Gabriel, a.g.e.(1940), 59 -60, 305; a.mlf., Hasankeyf ve Tarihi Kpr, (Trc.: N. Akurt), Karayollar Belleteni, 172, Ankara, 1964, 23 vd.; C. Cahan, Contribution a LHistoire du Diyar Bakr au Qatorzieme Siecle, Journal Asitatique, 245, Paris, 1955, 67 vd. 29 30 31 32 29. 33 159. 34 I. N. Sevgen, a.g.e., 35 vd.; T. Hachamidolu, Alanya Seluklu Kalesi, Antalya I. Seluklu Eserleri Semineri (22-23 Mays, 1984), 1986, 32; S. Lloyd - D. S. Rice, Alanya (Alaiyya), (N. Sinemolu), Ankara, 1989, 2 va.; E. Meril, Alaiyye Beylii, DA, II, stanbul, 1989, 332 va. 35 . Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, stanbul, 1932, s. 12-13; Ara Altun, Ktahyann Trk Devri Mimarsi Bir Deneme Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan Ktahya, stanbul, 19811982, s. 188-198; Clive Foss, Ktahya Yzey Aratrmas, 1982, I. Aratrma Sonular Toplants, stanbul, 23-26 Mays-1983, s. 151-156; M. etin Varlk, XVI. Yzylda Ktahya ehri, VIII. Trk Tarih Kongresi- II, Ankara, 1981, s. 1480-1491. 36 37 93. 38 Evliy elebi, a.g.e., II, 713. Mahmut Akok, Kastamonu ehri Tarihi Kalesi, Belleten, C.IX, S.35, Ankara, 1945, s. H. Akgn, Ankara Kalesi, Amfora, I, Nisan, 1993, 12; A. Erzen, lk ada Ankara, TTK, 401-404; Sevgen, a.g.e., s. 201. Tulac, a.g.e., 192-193; O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1996, 158Ara Altun, Mardinde Trk Devri Mimarsi, stanbul, 1971, 16-29; A. Gabriel, Voyages Hamza Gndodu, Dulkadirli Beylii Mimarsi, Ankara, 1986, s. 75; Sevgen, a.g.e., s. 257. M. Akok, Konya ehri indeki Aleddin Tepesinde Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan M. nder, Mevln ehri Konya, Ankara, 1971, 53 vd.; T. Baykara, Trkiye Seluklular Archologiques Dans LaTurqie Orientale, I, Paris, 1940, 12.

Arkeolojik Kazlarn Mimar Buluntular, Belleten, XXXIX, 154, Ankara, 1975, 217 vd. Devrinde Konya, Ankara, 1985, 32; F. N. Uzluk, Anadolu Seluklular Devleti Tarihi, III, Ankara, 1952,

1325

39

M.V. Berchem-H. Edhem, Materiaux Pour Un Carpus nscriptionion Arabicorum, I, Tbk

Basm, Kahire, 1910, 86; N. Sakaolu, Trk Anadoluda Mengcek Oullar, stanbul, 1971, 113 vd; E. elebi, III, 167. 40 41 42 . Bakrer, Balangtan Fatih Dnemine Kadar orum, orum Tarihi, orum, (ts), 64; . V. M. Ramsay, Anadolunun Tarih Corafyas (ev. M. Pekta), stanbul, 1960, 27; A. Gabriel, Kayseri Trk Antlar, (ev.: A. A. Ttenk), Ankara, 1954, 35; a.mlf., H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 277; . ahin, orum, DA, VIII, stanbul, 1993, 373 vd. 63. Sevgen, a.g.e., s. 290; Turan, a.g.e., s. 131, 302. Monuments Turcs DAnatolie, Kayseri, Nide, stanbul, 1, 1930, 23 va; M. Akok, Kayseri ehri Tarihi Kalesi, Trk Arkeoloji Dergisi, XXVIII-2, Ankara, 1976, 10 vd.; Sevgen, a.g.e., 210. 43 44 45 46 47 48 49 50 Y. nge, Karaman Kalesi, nasya, IV, 46, 1969, 8 va.; G. Totaysalgr, Karaman BOA., D. BM. BNE, NO:15914, s. 45-47. BOA., D. BM. BNE, NO:15914, s. 47-72. BOA.., D. BM. BNE, NO:15914, s .73-75. BOA., D. BM. BNE, NO:15914, s. 89-91. BOA., D. BM. BNE, NO:16074, s. 1-17. M. M. Aktepe, Osmanllarn Rumelide lk Fethettikleri imbi Kalas, Tarih Dergisi, I, Ayverdi, Osmanl Mimrsinin lk Devri, I, stanbul, 1966, I, 501 vd.; Gabriel, a.g.e., 45 vd.; (Lrende), Konya, 1944, 27, vd; elebi, a.g.e., IX, 33.

stanbul, 1949-1950, 283-307. Goodwin, a.g.e., 102; Sevgen, a.g.e., 47 vd; S. Eyice, Anadolu Hisar, DA, III, 1991, 147 va.; E. elebi, a.g.e., I, 354; . Hakk Konyal, bideleri ve Kitbeleriyle skdar Tarihi, I, stanbul 1997, 20 vd; W. Mller - Viener, Bildelexikon Zur Topographie stanbuls, 1977, 332-333. 51 A. Gabriel, a.g.e., 49 vd.; a.mlf., Rumeli Hisar, (ev: F. Karatay), stanbul, 1959, 101 vd.; Sevgen, a.g.e., 271 vd.; Ayverdi, a.g.e., 626; H. Datekin, Rumeli Hisar, Hisar Bahesinde Yaptm Kaz, Trk Tarih Kongresi, V, Ankara, 1967, 329 vd.; O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarsi, stanbul, 1991, 537; M. nder, Trkiye aheserleri, 73; S. Eyice, Rumeli Hisar, .A,, IX, 773 vd; Mller Viener, a.g.e., 335-336 52 H. Ethem, Yedikule Hisar, stanbul, 1932, 8 vd.; H. V. Yenisoanc - N. Bayraktar, Yedikule Hisar, stanbul, 7; A. Gabriel, a.g.e., 154; Ayverdi, a.g.e., IV, 666; S. Eyice, stanbul, stanbul, 1955, 95; Arseven (M. Kara), a.g.e., 110; S. Eyice; Yedikule Hisar ve Avlusundaki Fatih Mescidi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Yll, X, 1962, 80 vd. 53 54 Utkular, a.g.e., 27; Eyice, a.g.m., 146; M. M. Cerasi, Osmanl Kenti, stanbul, 1999, 186; C. Orhonlu, Osmanl Tarihine Ait Belgeler, Telhisler (1597-1607), stanbul, 1970, s. 78-79; Sevgen, a.g.e., 91-96; Pr Reis, Kitb- Bahriye, I, Ankara, 1988, 205. Bozkurt Ersoy - S. Belaeva, zi Kkalesi (Ukrayna Ochakiv) Arkeoloji almalar, Uluslar Aras Drdnc Trk Kltr Kogresi Bildirileri, 4-7 Kasm 1997, Ankara, 1999, 264-268; O. Aslanapa, Krm ve Kuzey Azerbaycanda Trk Eserleri, st., 1979. 55 Y. ztrk, Osmanl Hkimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara, 2000, s. 3, 193-196; E. elebi, a.g.e., VII, s. 391.

1326

56 57

. Kuyulu Ersoy, Ukraynadaki Trk Dnemi Eserleri, IV Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar Z. Arkan, XIV-XVI. Yzyllarda Ayasolug TTK, Belleten, LIV, 209, Ankara, 1990, 121,

ve Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, 24-27 Nisan 2000, Van, 2000, 195-203. vd; Sevgen, a.g.e., 69; G. Wiplinger - G. Wlach, Ephessus, Vienna, 1996, 172; E. elebi, VIII, 551; B. Darkot, Ayasoluk, slm Ansiklopedisi, II, 56, va. 58 M. Aktepe, eme, DA, VIII, stanbul, 1993, 287; Tuncer Baykara, eme Kalesi, Belleten, LIV, 210, Ankara, 1990, 624; Konyal, a.g.e., 165 vd.; A. Yksel, Osmanl Mimarsi Bayezid, Yavuz Sultan Selim Devri, stanbul, 1983, 89; E. elebi, a.g.e., VIII, 539. 59 M. Top, Hoaptaki Mahmd Beylerine Ait Mimar Eserler, Ankara, 1998, 11 va; A. S. lgen, Hoap (Mahmudiye) Kalas, lhiyat Fakltesi Dergisi, II, Ankara, 1953, 83 vd; Sevgen, a.g.e., 137 vd.; a.mlf., Hoap Kalesi, Corafya Dnyas, I, 1950, 80 vd. 60 61 62 63 64 65 66 67 68 E. H. Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimar Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, M. nba, Osmanl daresinde skb Kazas (1455-1569), (Atatrk ni. Sosyal Bilimler Raif Vrma, Kosavada Osmanl Mimar Eserleri, I, Ankara, 1999, 358. Kiel, M. Kiel, Ottoman Architecture in Albania 1385-1912, stanbul, 1990, 96-99; Pr Reis, A. Bayhan, Msrda Osmanl Devri Mimarsi, (Yznc Yl ni. Sosyal Bilimler Enstits Bayhan, a.g.e., 384. E. H. Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimar Eserleri, Romanya-Macaristan, stanbul 1977, Gndodu, a.g.e., 2000, s. 216-222 N. am, Erzurum Tabyalar, Ankara, 1993, 29-38, a.mlf, a.g.e., 1999, s. 344. IV, stanbul, 1982. Enstits Baslmam Doktora Tezi), Erzurum, 1995, 37-40.

Kitab Bahriye,Denizcilik Kitab,(Haz. Y.Senemolu), stanbul, 1973, II, 333. Baslmam Doktora Tezi), Van, 1997, 406.

33; F. Yeniehirliolu, Trkiye Dnda Osmanl Mimari Yaplar, Ankara, 1989, 45.

1327

Ortaa Anadolu Trk Mimarisinde Ssleme / Dr. Yldray zbek [s.893910]

Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Sslemenin E. Gombrich, O. Grabar, A. Riegl, E. Khnel, E. Baer ve Grottanelli gibi batl bilim insanlar ve C. E. Arseven, S. Mlayim, G. ney ve D. Kuban gibi Trk aratrmaclarca, hem yaplan hem de bitmi bir iin ad olarak, bir mimari eseri gzelletirmek amacyla fonksiyon dnda yaplm her trl ek eklinde tanmland bilinmektedi.1 Orta a slm dnrlerinden bni Halduna gre ssleme, sadece bir mimari eseri gzelletirmekle kalmayp, ayn zamanda onu yaptran baninin siyasal ve ekonomik konumu hakknda sokaktaki insana mesajlar ieren bir dildir.2 Miskeveyh gibi slm dnrleri ise sslemeyi, fonksiyon dnda ekstra bir i olduundan israf olarak dnmekte ve dolaysyla haram kabul etmektedir.3 Gazzali gibi mrnn son zamanlarnda tasavvufa ynelmi bir bilgine gre de ssleme, ana amac Tanrnn birliini ve ululuunu yanstmak olan bir ura olarak4 deerlendirilmitir. XI. yzyln ikinci yarsndan sonra Anadolunun belli blgelerine younlaan Trk aknlarnn sonucu olarak Anadoludaki Trk varlnn 1071 Malazgirt Zaferiyle tescil edildii bilinmektedir. Trklerin Anadoluya yerleme sreci iinde ina edilen Bizans yaplarnn says ve XI. yzyla salam olarak intikal etmi Bizans yap stou hakknda berraklam net bilgiler yoktur. te yandan XI-XII. yzyldan sonra Anadolu yap sanatnn Trkler tarafndan canlandrld ileri srlmektedir.5 Bu makalede, ilk rneklerini XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren vermeye balayan Anadolu Trk mimarisinin, stanbulun fethine (1453) kadarki sre iinde, bnyesinde barndrd ssleme rnekleri, malzemeye bal olarak ta, tula, ini, al, ahap ve kalem ii balklar altnda sekin rneklerden hareketle ele alnarak deerlendirilecektir. Ta Ssleme Anadolunun hemen her blgesinde farkl trlerde de olsa bol miktarda bulunan ta, Orta a Anadolu Trk mimarisinin6 temel malzemesi olmakta ve bu malzeme zerine ilenen bezemeler de Orta a Anadolu Trk mimarisinin temel karakteristii7 olarak kabul edilmektedir. Ta sslemenin Orta a Anadolu Trk mimarisinde d cephede younlat blgeler takaplar, pencereler, ke kuleleri, son cemaat veya giri revaklar, sundurmalar ve minarelerdir. mekanda mihraplar ve dnem iinde birka rneiyle karlatmz minberlerdir. Orta a Anadolu Trk mimarisinde ta sslemenin en youn olduu blgeler olarak dikkati eken takaplar, genellikle yaplarn yola bakan cephelerinin ortasna, bu cepheden belli oranda knt yapacak ekilde ve ou zaman duvar saa seviyesine kadar (baz rneklerde duvar seviyesinden daha yksek tutulmulardr) ykselen dikdrtgen bir ktle olarak konumlandrlmlardr. Fazla derinlii olmayan bir eyvan eklinde de dnlebilecek olan takap nilerinin, mukarnas veya tonozdan oluan rtleri, stunceleri ve yan nileri tm Orta a Anadolu takaplarnda grlebilecek unsurlardr.8 XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren antsal yaplarn nyzlerinde, cephe ortasndaki takapnn zerine yerletirilen ve son rneini XIV. yzyln ilk yars iinde

1328

izleyebildiimiz minarelerinde takaplara dikey bir ykseklik kazandrarak adeta onu bir anta dntrdn9 gzlemlemek mmkndr. XIV-XV. yzyllarda mimarinin zellikle cami-mescid nitelikli din mimarinin bnyesinde meydana gelen son cemaat veya giri reva yada avlu gibi deiik unsurlardan10 kaynaklanan zorunluluktan dolay boyutlarn kld, yzeylerin sslenmeden sade brakld izlenmektedir. Son cemaat yeri ve avlu gibi elerin olmad rneklerde ise takaplarn daralp uzayarak duvar seviyesinden daha yksek tutulduu ve yzeylerin mmkn olduunca bo braklmadan sslendii dikkati eker. XII. yzyln sonlarnda, 1180-81 yllarnda Mengcekoullarndan ehinah bin Sleyman tarafndan Meragal Hasan bin Firuza ina ettirilen Divrii Kale Camiinde takap, mukarnasl kavsara ve yan niler dnda tm eleriyle biimlenmitir. Geometrik sslemeli tek sra bordrn ynden kuatt takap, alnl, mukarnas balkl ve zeri geometrik dzenle sslenmi okgen gvdeli stunceleri ve Anadolu ncesi tula iiliinin gelenek olarak taa aktarlm ekli olarak yorumlayabileceimiz sivri formlu kemeri ve bordr sslemesiyle erken dnemin orijinal almalarndan biridir. Gerek takap alnlnda, gerekse takapy kuatan bordrde birim rnei karlm geometrik dzenin, ini levhalar hatrlatr ekilde hazrlanm talar zerine muhtemelen yerde ilenerek duvar zerine yerletirilmi olmas, bezemenin yapl sreci hakknda da bilgiler vermektedir (Foto: 1). Sivas Keykavus Darifasnn (1217-18) takaps, dnem iinde olduka geni tutulan ve yldz alarndan oluan geometrik dzenli kuatma bordr ve takap keliklerinde bugn tahrip olmu insan ba kabartmalaryla olduu kadar, ana eyvan kemerini kuatan bordryle de dikkat ekicidir. zellikle ileri saplar birbirleriyle geme yapan rumi, palmet, lots gibi bitkisel motiflerle doldurulmu sekiz dilimli madalyonlar, bitkisel dzenlerin bordr gibi dar yzeylere uygulanm rnekleri olarak gze batarlar. phesiz Orta a Anadolu Trk mimarisinde ta ssleme asndan en youn eser, Ahlatl Hrremahn bakanlnda bir ustalar grubunun, Divriideki demir madenlerini tm Orta Dou lkelerine satarak hatr saylr bir zenginlie ulaan Mengcekolu Ahmed ah ve ei Melike Turhan iin 1228 ylnda tamamladklar (dahas tam olarak bitiremedikleri) Divrii Ulu Camii ve Darifasdr. Tan tonoz yzeyinde bile bezenebileceini gsteren bu klliyede, caminin kuzey, bat ve dou takaps ile darifa takaps ta bezemenin d cephede topland yzeylerdir. Caminin kuzey takaps ile darifa takapsnn kavsaralarnda mukarnas rtnn kullanlmam olmas ilgintir. Caminin asl takaps diyebileceimiz kuzey girii (Foto: 2), simetrik iki bordrn stte byk bir lotse ulaan bordrle erevelenmitir. Yzeyden olduka tarlm yksek kabartma olarak ilenen rumi ve palmet biimli iri yapraklar, aralardaki gne kurslar veya ayna olarak tanmlanabilecek dairesel madalyonlara eklenip birbirlerine ulanarak st kuak ortasndaki lotse balanrlar. Takap kelikleri sslenmemise de, boluk korkusunun rumi, palmet ve lots gibi iri yaprakl bitkisel motifler zerinde hissedildii, bu yzeylerin ok katmanl olarak ilenmesinden bellidir (Foto: 3). zellikle kap nii zerindeki kitabe kuanda, bitkisel zemin zerine istiflenen sls hatl dzenleme bu korkunun bir baka gstergesidir. Kap niinin yan ve gney cephelerinde, yarm daire profilli ve ular apraz olarak kesilmi silmeler ve bunlarn oluturduu rg arasndaki yzeylerin sslemesi (Foto: 4) ile dou takapsnn kavsara niindeki ssleme ve darifa giri kaps

1329

zerindeki panolarn sslemeleri (Foto: 5), rneklerini ahap malzeme zerinde de izleyebileceimiz ilgin uygulamalardr. Caminin bat takaps, kntnn gney ve kuzey d yzlerine mukarnas rtl ni iine ilenmi ift bal kartal (kitabede Ahmed ahn Anadolu sultan olarak kabul ettiini bildirdii I. Aleaddin Keykubad simgeliyor olabilir) ve ongun kuuyla dikkati ekse de, kap atk ta zerindeki bezemeyle ran al iiliine, zerleri bezenmi ke stunceleriyle Hint ahap iiliine kadar uzanabilecek kltrel ve sanatsal ilikilere referans verebilecek eitlilik sunar (Foto: 6-7-8). Orta a Anadolu ta tezyinat iinde ncl ve ardl olmamasyla spontane olan ve hakl olarak mimariyi glgede brakan bu ta iilii Anadoludan rana, Hinte, Suriye ve tm Mezopotamya corafyasnn anlarn tar.11 Orta a slm bezeme szlnn neredeyse tamamnn aktarld eserin kuzey takaps, bitkisel bezemeli geni bordryle, ieklerle bezenmi elenge dnm bir tak gibi dnlerek ait olduu yapya simgesel bir cennet anlam yklemitir.12 Mool istilasndan sonra Anadoluyu yneten kudretli emirlerden biri olan Sahipata Fahreddin Alinin13 1258 ylnda Kelk bin Abdullaha ina ettirdii Konya nce Minareli Medresenin takaps (Foto: 9), dnemin sekin ta bezemelerini barndran rneklerden biridir. Yanlardan silmeler ve iki bordrle kuatlan takapda, takap kemeri zerinde gemeli dm yaptktan sonra saaa kadar uzanan ve birinde Fetih dierinde Yasin surelerinin ilendii yaz kua ana dzeni oluturmaktadr. eriye doru kademelenen yzeyleri bezeli stunceler, ni oyuunun st kesinde prizmatik bir kaideden ve hill biimli bir anaktan kan aa grnl bitkisel ekiller ve sanat kitabesinin altndaki geme dmler takapy hareketlendiren dier unsurlardr (Foto: 10). Medreseye adn veren minarenin ta malzemeyle yaplan kaidesinin yola bakan cephesinin bezemeye uygun yzey olarak benimsenmi olmas, d cephede takap dnda bezenecek yzey yaratma abas olarak da yorumlanabilir. ri kaval silmelerin birbiriyle gemeler yaparak yzeyi dikey iki panoya dntrd bu uygulamada pano yzeyleri ayn dzenlemeyle bezenmitir. Dikey eksende gelien dzende, atallanarak kvrmlar oluturan, kapal biimlere dnerek dilimli palmetleri ereveleyen yaprak ular dmelenmi rumili sistemlerin hakimiyeti gzlenir.14 Kudretli vezirler dneminde Sivasta birbirine yakn tarihlerde ina edilmi yapda; ifte Minareli, Buruciye ve Gk Medreselerde, cephe deiimlerini15, yeni bezeme eilimlerini gzlemlemek mmkndr. zellikle Gk ve ifte Minareli Medreselerde takap zerinden ykselen minareler, bu giri aklklarn adeta heykel kimlikli bir anta dntrrken, cepheye alan ni, pencere gibi oyuntu geler ve kelerdeki silindirik kuleler bezecek yeni yzeyler olarak deerlendirilmilerdir. Birbirlerine yakn tarihlerde ve yakn blgelerde ina edilmi olmalaryla ikisi vezir, biri tccar olan banileri16 arasnda ve belki de sanatlar arasnda da gizliden bir rekabet olabileceini gsteren bu medresede takaplar, mukarnasl kavsara alnlnn bitkisel sslemeyle doldurulmu olmalaryla da bir deiime iaret ederler. ifte Minareli Medresenin takap bordrlerinde geometrik dzenlemelerle bitkisel motiflerin iie kullanm dzenlemedeki ok katmanlla iaret ederken (Foto: 11), takapy kuatan ve duvar yzeyinden olduka tarlarak yzeyi palmet motifleriyle hareketlendirilmi konik kuleler (Foto: 12) Divrii Ulu Camii kuzey takaps ve Darifa takapsndaki uygulamalar hatrlatr. Ayn medrese takapsnn solundaki mihrap biimli nii ereveleyen bordr yzeyi, birbirlerinin anak yapraklarndan oalarak yzeyi rgleyen palmetlerden oluan ve kuvvetli k-glge ztl ieren dzenle, Divrii Ulu Camii mihrap

1330

sslemesinin yksek kabartma olarak tekrarlanm eklidir. Takap cephesinde sa kulenin solundaki ni, adeta Konya nce Minareli Medrese takapsnn minyatr leinde duvar yzeyine aktarlm17 halidir (Foto: 13). Beyaz ve gri damarl mermerle yaplan ve adnn burdan kaynaklandn dndmz Sivas Gk Medresenin takapsnda (Foto: 14), minarelerin altna gelen dikdrtgen ktlelerin yzeyi, yukardan aaya doru kaval silmelerin oluturduu iri dilimli palmet, sekiz keli yldz ve kk bir ni iine yerletirilmi hayat aacyla doldurulmutur. Hayat aac altndaki sekiz keli yldzlar iine ilenen ve biz braksaydk onlar seni gzleriyle yere sererlerdi (ykarlard) anlamnda nazarla ilgili bir ayetin ilenmi olmas (Foto: 15), yukarda bahsettiimiz rekabeti daha da aikr klan gstergelerdendir. Be bordrle kuatlan takap, minarelerin altndaki ktleler hari tm zellikleriyle Karaman Hatuniye Medresesinde adeta tekrarlanmtr. zellikle Sivastaki medresede grdmz bezeyici cokunun XIV. yzyln ilk yarsnda ina edilen Erzurum Yakutiye Medresesi, Amasya Bimarhanesi, Kayseri Dner Kmbet, Nide Hdavent Hatun Trbesi ve Nide Sungurbey Camii gibi lhanl yaplarnda18 yksek kabartma olarak devam ettirildii gzlenmektedir. Amasya Bimarhanesinin takaps, Sivas ifte Minareli Medresede grlen bezeme dzenini devam ettirmekle birlikte, daha Barok karakterli bitkisel dzenlere (Foto: 16) sahiptir. XIV. yzyln ilk yars iinde ina edilmi olan Dner Kmbet ve Nide Hdavent Hatun Trbesinde d cephenin tamam sslenmitir. Hdavent Hatun Trbesi (1312), mukarnasn mihrap ve takap ni rtleri dnda bezeme amacyla bordr ve iki farkl geyi/biimi (kaide/gvdegvde/klah) ayrc unsur olarak kullanlmas (Foto: 17), XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat Anadoludaki Osmanl yaplarnn son cemaat yerlerinde greceimiz korkuluk ebekelerinin teknik ve dzen bakmndan ncs uygulamalar pencere alnlklarnda (Foto: 18) tamas asndan devrin nemli yaplarndandr. Ayrca, klah altnda, sekizgenden onaltgene dnen gvdenin her cephesinin pencere alnl eklinde dzenlenerek bezenmesi (Foto: 19) ve daha da nemlisi bitkisel ya da geometrik dzenlerin aralarna gizlenmi insan ba, kartal vs. gibi gerek yaratklarla, pencere alnlk kelerine kabartlm harpi gibi fantastik yaratklardan oluan figrl bezemesiyle Orta a Anadolu ta iiliinin en sekin rneklerinden biri olmaktadr. Bitkisel dzenlerdeki yksek kabartma dier lhanl yaplarndaki uygulamalarla paralellik gsterir. 1335 tarihli ina kitabesinde lhanl sultannn adn zikrederek ona balln bildiren Nide emiri Sungurbeyin Nidede ina ettirdii Camii, rozas pencereleri, iri kaval silmeli apraz tonozu ve demet stunlaryla Orta a Anadolu Trk mimarisinin o gne kadar ainas olmad biimleri gstermesi yannda19, (Foto: 20-21) bitkiselden geometrie, mukarnastan yazya, silmeden figre o zamana kadar bilinen tm bezeme temalarnn ilenmi olmas ve muhtemelen takap zerinde ifte olduu dnlen minaresiyle gelenein ve yeniliin bulutuu bir eserdir. Caminin yola bakan dou cephesindeki takapsna oranla daha kk lekli olarak dzenlenen kuzeydeki kap (Foto: 22), drt bordr ve silmeyle erevelenmi kurgusundan ziyade, kap svelerinin i yzne ilenen dilimli dz-ters palmetlerden oluan bitkisel dzenleme (Foto: 23) ve kap stndeki rozas pencereyle dikkat eker. zellikle sve yzeyindeki bezeme, ilk rneklerini Samarra al bezemelerinde grdmz ve orijin olarak Trklere balanan ve Orta a Anadolu sanatnda benzerlerini daha ok ahap

1331

malzemede izleyebildiimiz eri kesim tekniinin20 baarl bir denemesi olmas asndan nem arz etmektedir. Caminin dou cephesindeki asl takap, zerleri bitkisel ve geometrik desenlerle sslenmi demet stunlarla birlikte yan niler ve ni duvar yzeyinin figrn de dahil edildii bir proramla bezenmitir. Bir bordr dzeni iinde kvrmlar yapan saplarn tad kurt balar, ayn ablondan kmcasna Bnyan Ulu Camii takap bordrnde21 de karmza kar. 1330larda ina edildiini dndmz Bnyan Ulu Camii ile Sungurbey Camiinde ayn ta ustalarnn alm olduu kabul edilebilir. Kayseri-Sivas Sultan Han, Kayseri Karatay Han, Burdur Susuz Han gibi ticaret ve konaklama yaplarnda bitkisel ve geometrik dzenli bezemelerin yan sra figrl bezemelerin zellikle de ejder figrlerinin (Foto: 24) kullanlm olduunu belirtebiliriz. Orta a Anadolu Trk ta tezyinat iinde iki ya da daha fazla renkli tala oluturulan bezemeler de bulunur. XIII. yzyl iinde Konya Aleaddin Camii (Foto: 25), Konya Karatay Medresesi takaplarnda ve Konya-Aksaray Sultan Han ya nilerinde iki renkli tala gemeli dmler eklinde rneklerini grdmz sslemeler XIV. yzyln ikinci yarsnda Seluk sa Bey Camiinin (1374-75) takap (Foto: 26) ve mihrabnda da devam ettirilmi, Balat lyas Bey Camii (1404) pencere alnlklarnda (Foto: 27), farkl renklerdeki talarla gemeli dmlerden farkl olarak geometrik dzenler denenmitir. Orta a Anadolu Trk ta sslemeciliinin XIV-XV. yzyl srecinde, Seluklu geleneinin en nemli takipisi olan Karamanoullarnn Karaman Hatuniye (1382) ve Nide Ak Medrese (1409) gibi yaplarnda, takaplarn beden duvarlarndan daha yksek olarak biimlendirildikleri (Foto: 28) ve klasiklemi rumi-palmet formlarnda lhanl yaplarndaki kadar abartlmam bir yksek kabartma teknii uygulanmtr. Ancak Karaman brahim Bey maretinin takapsnda, giri revayla nnn kapatlaca endiesiyle hem boyutlar klm hem de bezeme alak kabartma tekniiyle yaplmtr (Foto: 29). te yandan lhanl yaplarnn dnda XIV-XV. yzyl Anadolu ta sslemeciliinde en ok figrl anlatmlara Karamanolu yaplarnda rastlanmas, Seluklu geleneinin devam ettirildiinin bir gstergesidir.22 Son cemaat yeri ya da giri reva uygulamalarndan dolay, takap dzenlerinde mecburen antsallktan kanldn gsteren iki ilgin rnek znik Yeil Cami (1378-91) ve Milas Firuz Bey Zaviyesidir (1396). Milas Firuz Bey Zaviyesinde takap, ina kitabesinin yer ald basit bir giri aklndan ibaretken, giri reva ana kemeri zerindeki sundurma, konsol yzeylerindeki bezemeleriyle (Foto: 30-31-32) Timurludan Memlkluya biim ve motif repertuvarndan rnekler sunarak adeta girii vurgulayan takap ilevini karlayan bir e olmutur.23 znik Yeil Camide ise, son cemaat yeri giri kemeri arasnda zeri mukarnaslarla bezenmi sve ve kirile oluturulan kap formu (Foto: 33), kemer aklklar arasna yerletirilen geometrik bezemeli ebekelerle tamamlanmaya allmtr. Son cemaat yerinin, takapnn antsalln azaltaca ve bezemeleri kapataca endiesiyle yapmndan vazgeildiini gsteren en arpc rnek Bursa Yeil Camidir. Kuzey cephedeki kemer zengilerine baklrsa mimari tasarmda yaplmas dnlen son cemaat yeri, cephedeki takap, pencere ve ni gibi elerin bezemeleri dikkate alnarak ina edilmemitir. Tm klsik unsurlarn bnyesinde toplayan takap, zellikle alnlnda yer alan, dairesel kvrmlar yapan saplarn tad

1332

rumiler ve palmetlerin yksek kabartma tekniinde ilenmesiyle XV. yzyln ilk eyrei iinde ta bezemenin en nemli temsilcisi olur (Foto: 34-35). Takap yan ni yzeylerini dolduran bitkisel dzenlemede, ok eksenli, ok kurgulu bezeme anlaynn rneini grmek mmkndr. nnde son cemaat yeri olmasna ramen antsal lekte dzenlenen Edirne erefeli Caminin (mimarinin bu yapda o zamana kadar ulat antsal ykseklikte unutulmamaldr) takaps, daha ok mukarnas ve yaz gibi temalarn ilendii Orta a takaplarnn son rneidir (Foto: 36). Mukarnasn iri ktleler halinde sarktlar oluturarak aa doru indii rneklerden birini bu Caminin (1447) takaps oluturur. XIV. yzylla birlikte yap cephelerine alan ok sayda pencerenin alnlklarnn bezenecek yzeyler olarak deerlendirildiinin en gzel rnekleri ok eksenli, ok kurgulu bitkisel bezemeleriyle Bursa Yeil Cami pencerelerinde grlr (Foto: 37-38). XIV-XV. yzyl Anadolu ta sslemeciliinde izlenebilen ilgin uygulamalardan biri de pencere, kap gibi unsurlarn atk talarnn zemine bakan yzlerinin bezenmi olmalardr. Kolayca grlemeyecekleri dikkate alndnda ne amala yaplm olduklar tam bilinmeyen bu sslemelerin ou geometrik dzende yaplmken, nadiren bitkisel bezemeli rneklerle de karlalmaktadr. Firuz Bey Zaviyesi giri reva dou ve bat pencerelerinin atk talar, Bursa Yeil Cami mescid blmndeki pencerelerin tavanlar, Seluk sa Bey Cami avlu bat kapsnn giri blm tavan ve Balat lyas Bey Camii pencere ve kap kirilerinin alt yzlerindeki sslemeler24 bu bezemelerin rneklerinden bilinenlerdir (Foto: 39). Son cemaat yerlerinden dolay antsal takap yapma anlaynn terk edilmesi sonucu, bezenecek yzey arama abalar iinde deerlendirilebileceimiz bir uygulama Amasya Yrg Paa Camii (1434) son cemaat yeri dou duvarndaki revzen biimli panodur (Foto: 40). Rumi, palmet ve hatayi slpta ieklerden meydana gelen dzenlemede, emse benzeri madalyon kullanlm ayrca, kabartmalar ve zemin boyanmtr. Bunlar cilt ve tezhip sslemelerini artran uygulamalardr ve Amasyann erken Osmanl dneminde kitap sanatlar asndan nemli bir merkez olmasyla ilikilendirilebilir.25 D cephede ta sslemenin bulunduu elerden biri minareler olmakla birlikte Orta a iinde fazla rnei yoktur. Tamamen ta malzemenin kullanld Nide Aleaddin Camii minaresinde ta ssleme adna kayda deer bir bezeme program grlmez. Bursa Ulu Caminin bat minaresinin kaidesinde siyah-beyaz renkli tala yaplm kuaklar yapda alm olma ihtimali bulunan gneyli sanatlarn26 ii olmaldr. Dnem iinde en fazla ta ssleme barndran ve bundan sonra da ta sslemeli minarelere rnek olacak uygulamalarla Edirne erefeli Caminin (1447) avlusunun kuzeybatsndaki minarede karlalr. Bu minarede renkli tala yaplm lots-palmet dizisinin yan sra mukarnas balkl stuncelere atlan sivri kemerlerle blnm cepheler iine herhangi bir kabartma yada oymal ssleme iermeyen renkli ta kakmal pano dzenlemeleri yaplmtr (Foto: 41). Ta sslemenin i mekanda en youn bulunduu e mihraplardr. . Bakrerin belirlediine gre XII. yzyln ikinci yarsndan XIII. yzyln ortalarna kadar tespit edilen 19 mihraptan 14 tatan yaplmtr.27 Esasen mihraplar eleri itibariyle genellikle ayn eksende bulunduklar takaplarn mekan iine alnm kk rnekleridir.

1333

Artuklu yaplarndan Kzltepe Ulu Camiinin (1204),28 dz ve kaval silmeli ve geometrik dzenli yedi bordrle kuatlm mihrab yaklak lleri itibariyle Orta a Anadolusunun en antsal rneklerindendir. Tepelii olmayan mihrapta (Foto: 42), yedi dilimli olarak biimlendirilmi ve zeri yazyla bezenmi kemer ve istiridye kabuu eklinde dzenlenmi kavsara, XIII. yzyl banda olgunlam bir blgesel slp olarak kabul edilebilirken, ni yzeyinin girift geometrik dzenine karlk, kelik yzeylerinin sslenmeden braklm olduu gzlenir. Silvan Ulu Camiinin (1227)29 beyaz kire tandan yaplan birinci mihrab tpk Kzltepe Ulu Camii mihrabnda olduu gibi tepeliksizdir. zellikle kenar bordr, kelii ve kemer yzeyine ift yzeyli yksek kabartma tekniiyle ilenmi bitkisel yaz dzenleri ve ni yzeyini dolduran on iki kollu yldzlardan oluan girift geometrik bezemeleriyle dikkat eker.30 Yldzlarn kol aralarnn olduka derin olarak oyulmu olmas, buralara blgede rneklerini grmenin mmkn olduu ekilde renkli ta veya renkli har doldurulmu olabileceini (beyaz renkli kire tann byle bir dzenlemeye uygunluu unutulmamal) akla getirmektedir. Divrii Ulu Camiinin tamamlanamam izlenimi yaratan mihrab,31 birlikte tasarlanm demet stunceleri, ni ve kabarasyla kaplar kadar zel bir yere sahiptir. Ni ve demet stuncelerin yzeyi, zeminden yaklak 1 m. sonra kavsara ii de dahil olacak ekilde adeta yatay bir kuak gibi, yksek kabartma kaval silmelerle oluturulmu kartu benzeri baklavalar iine ilenmi palmetler ve dmlerle sslenmitir (Foto: 43). Bu yzeyin de farkl iki yatay kuak gibi dnld ileri srlebilir. XIV. yzyl Anadolu ta sslemeciliinde Orta-Anadolu cokusunu en iyi yanstan eserlerden biri olan Nide Sungurbey Camiinin (1335) yaklak 5 m. genilikteki antsal mihrab, ou geometrik dzenli, bitkisel ve yaznn da ilendii sekiz bordrle kuatlmtr. Bordrlerin belirli yzeyiyle kelikte yer alan yarm kre biimli, zerleri ajura yaklaan lde derin oymal geometrik bezemeyle sslenen kabaralar mihrap genelinde hakim olan yksek kabartma tekniini pekitirmektedir. Kelik, ni ve stunce yzeylerinin de bitkisel ve geometrik bezemelerle sslendii bu mihrap (Foto: 44), XIII. yzyln son eyreinden itibaren lhanl yaplarnda grdmz bo yer brakmadan ssleme anlaynn XIV. yzyln ilk yarsna erimi uzantsdr. Seluk sa Bey Camiinin seyahatnameler gibi eitli tarih kaynaklar ve mihrap ekilli mezar ta rneklerinden hareketle32 bugn orijinaline yakn ekilde yeniden yaplan mihrab (Foto: 45) zellikle kelik ve alnln ssleyen siyah-beyaz mermerle yaplm gemeli dm sslemesiyle, ad kitabeyle sabit olan aml ustann Suriye geleneklerini Anadoluya tad XIV. yzyl rneklerinden biri olarak kabul edilebilir. XIV. yzyln sonlarnda ina edilen znik Yeil Cami (1391) ve Milas Firuz Bey Zaviyesinin (1396) mihraplar ta sslemenin i mekandaki sekin rnekleri olarak dikkat ekerler. Yeil Caminin mihrab (Foto: 46), kenar bordrleri, kelii, kavsaras, ni ve stunceleriyle klsik bir mihrabn btn elerine sahip olmakla birlikte, ii rumi ve palmet motifleriyle doldurulmu ve kabaca palmet biiminde ekillendirilmi tepelikle XIII. yzyl mihraplarndan ayrlmaktadr. Ayrca ni yzeyine ilenen sekiz keli ve on kollu yldz dzenlemesi ile bunlarn zerine dairesel bir eksene ilenen kk daireler iine kabartlm be keli yldz ve ark- felek bezemesini (bunlarn toplam dokuz tanedir) (Foto: 47) Orta a slm dnyasndaki evren anlaynn taa yanstlm biimleri olarak

1334

yorumlamak mmkndr. bni Sina ve hvan- Safa gibi X-XI. yzyl slm dnrleri ve felsefe akmlarnn ortaya koyduu eserlerde ipularn grebildiimiz evrenin dokuz kreden meydana geldii eklindeki anlayn znike aktarlmasnda, Orhan Gazi Medresesinin ilk mderrisi olan Davud-u Kayserinin yaratt entelektel ortamn ve bu ortamdan beslenmi olduunu dndm bani andarl Halil Hayreddin Paann katks olmaldr. Bezemelerin ilendii mihrabn, yine Orta a dnrlerinin ounun dnyann merkezi olarak kabul ettikleri Kbeyi artrmas da bu yorumu destekler niteliktedir.33 Mukarnasl kenar bordrleri, tepelii, mukarnas balkl stunceleri, kavsaras ve tm yzeyi bezenmi keliiyle Firuz Bey Zaviyesinin mihrab (Foto: 48), Orta a Anadolu ta iiliinin nemli temsilcilerindendir. ki farkl bitkisel dzenlemenin olduka girift bir anlayla ilendii kelik bezemesinde, -be-yedi dilimli palmetler, i ie (hurdeli) rumiler baskn motiflerdir. Pervazna adn nakka ve ktib unvanlaryla ileyen Musa bin Adilin eseri olan bu mihrabn tepeliinde, Memlk el yazmalar ve Kuran- Kerimlerindeki34 tezhip rnekleriyle benzeen detaylar bulmak olasdr. Milasn yanbanda Balatta 1404 ylnda ina edilen lyas Bey Camii mihrab, ta malzemede eski ile yeninin bulutuu bir eserdir. zellikle alnlk dzenlemesi ve stunce kenarlarndaki kk niler, mukarnasl kenar bordrle dilimli palmetlerin dendan eklinde sralanmasyla oluan tepelik ve ileri yaz ve bitkisel bezemelerle doldurulmu kartular ta malzemede izlenen yeniliklerdir (Foto: 49). Bu yenilikler al malzemeyle yaplm mihraplar artrr. Esasen bezemeleriyle yeniden bamszln kazanan Mentee Beyi lyasn en yakndaki Osmanl eseri Firuz Bey Zaviyesiyle hesaplamas olarak da yorumlanabilir.35 Orta a Anadolu Trk mimarisinin ilk evrelerinde pek de ainas olmadmz ta sslemeli minberlere, XIV-XV. yzyl beyliklerinden bazlarnn eserlerinde rastlanmasn, bu yzyllar Anadolusunun siyasal anlamda yaad ok parallk, ayakta kalma mcadelesi ve minber-hutbesaltanat ilikileriyle balantl olarak yorumlayabiliriz. Uzun soluklu olmas arzulanan hakimiyetin, ahaba gre daha uzun mrl olan tatan minberler araclyla perinlendii ifade edilebilir. Ele aldmz dnem iinde yaplm drt ta minberden ikisi gnmze ulaabilmitir. Seluk sa Bey Camiinin (1374-75) dou kesine ylm paralaryla mermerden yapldn bildiimiz minberi, kol saylar farkl yldzlardan oluan geometrik dzenli bezemeyle sslenmitir. Sadece korkuluk blm ve kap alnl sslenen Bergama Ulu Camii (1399) minberi, Edirne Eski Camii minberine gre olduka sadedir. Edirne Eski Camii (1414) minberi, figr dnda o zamana kadar bilinen btn ssleme temalarnn (geometrik, bitkisel, mukarnas, yaz) neredeyse hi bo yer braklmadan ilendii, hatta basamak yzeylerinin de birbirinden farkl geometrik dzenlerle bezendii tek rnek olmas bakmndan nemlidir (Foto: 50-51-52). Burada, elebi Mehmedin muhtemelen kardeleri Sleyman ve Musa elebilerin inaatna balayp ancak bitiremedikleri Edirne Eski Camiyi tamamlatmas (1414) ve kardei Musa elebiyi ldrerek (1413) pekitirdii saltanatn antlatrd bir minberle36 karlalmaktadr. Kanmca elebi Mehmedin saltanatn antlatran bu minber, o sralarda Timur tarafndan gtrld Semerkanddan dnm olan Bursal Nakka Ali b. lyas Alinin Bursa Yeil Cami ncesinde becerilerinin de test edilmi olabilecei bir proje olmutur.37 Evliya elebinin ta ssleme anlatmlarnda sk sk karlatrma objesi olarak deerlendirdii ve nak tanmlamalar yapacak kadar detaylca anlatt Sinop Ulu Camiinin minberi, sfendiyar Bey

1335

tarafndan 1430 ylnda bu cami iin yaptrlmtr.38 Caminin mihrap n kubbesinin XIX. yzylda kmesiyle krlm, paralar daha sonra Topkap Saray Mzesine kaldrlmtr. Paralardaki bezemede rumi ve palmetlerin yan sra dierlerinden farkl olarak enine ve boyuna kesitleri alnarak ilenen hatay tarz akayk bezemeleri gzlenir.39 Daha ok ahap ve al malzemenin gzlendii Candarolu yaplarnda, mermerin minberde deerlendirilmi olmas yukarda ileri srdmz yorumlar destekler niteliktedir. Orta a Anadolu Trk ta bezemeciliinde zellikle yaplarn d cephelerinde en ok rastlanlan konulardan biri figrl anlatmlardr. Birka aslan heykeli ve rten dnda heykel mahiyetinde boyutlu rnekler az olmakla birlikte daha ok yksek kabartma niteliinde rlyef tarz bezemeler grlmektedir. nsan figrlerinin yansra, aslan, kartal, boa, geyik, tavan, balk, tavus gibi gerek hayvan figrlerinden baka ejder, kanatl aslan, ift bal kartal, harpi, siren gibi fantastik yaratklar bazen tek, bazen birbirleriyle mcadele eder biimde ilenmilerdir.40 Pekou slm ncesi Asya aman inanlaryla, astrolojik bur ve gezegen tanmlamalaryla, g ve bazen lmszlk, cennet gibi kavramlarn somutlatrlm sembolleri olarak deerlendirilen Seluklu figratif bezemelerinin tamamen olmasa bile belirli younlukta lhanl ve Karamanolu yaplarnda devam ettirildiini grmek mmkndr. Dnem iinde bat Anadoluda ina edilmi ta malzemeli yaplarn neredeyse tmnde figratif anlatmlardan kanlm olmas, tekke-zaviyeler evresinde gelien yerleik hayatn daha ok topraa ve bitki dnyasna dikkat evirmesiyle, Asiyatik unsurlarn unutulmasyla41 aklanabilir. XIII. ve XIV-XV. Yzyllarn bu balamda karlatrlmas Mevlnann hayvan tebihli hikayeleriyle Yunusun iirleri arasnda da yaplabilir. Bat Anadoludaki yaplarda figr terk eden bu tavr, coraf olarak gelenekten uzaklkla yada bir a modas eklinde de deerlendirilebilir. Tula Ssleme Anadolu ncesi Trk mimarisinde tula malzeme, zellikle Byk Seluklu Dnemi ran yaplarnda, corafyadan kaynaklanan bir zorunluluktan dolay birincil yap malzemesi durumundayd. Anadolu Trk mimarisinde ise, tatan sonra en nemli yap malzemesi olarak grlmektedir. Orta a Anadolu Trk mimarisinde yapsal ve ssleme amal kullanlan tula malzeme, topraa bal olarak zel retim koullar gerektiren, taa nazaran daha seri halde ve standart llerde daha ekonomik olarak elde edilebilmekte ve zel nitelikleriyle ta mimariye renk eitlemesi salayabilmektedir.42 . Bakrer, mescit ve trbe gibi kk lekli Orta a Anadolu Trk yaplarnda tulann daha ok benimsendiini, lleri itibariyle tm Orta a iin standartlam bir rnein olmadn ileri srerek,43 Konya pliki Camii dnda tamamyla tula malzemeden yaplm eser olmadn belirtmektedir. Seluklu Dnemi tulalar, tam (yaklak lleriyle kare eklindedirler), yarm (lleri itibariyle dikdrtgen biimlidirler) ve minare tulalar olarak gruplanan birim tulalar ve kesme tulalar eklinde iki ana grupta ele alnabilirler. zellikle tam ve yarm eklindeki birim tulalarn yatay, yatay/dey ve eik olmak zere farkl istif trnde rgye girdikleri ve bu rg sonucunda da tulann kendi geometrik yapsndan kaynaklanan bir zorunlulukla, duvar yzeyinde baklava dilimi vs. eklinde geometrik biimler olutuu grlmektedir. Kayseri/Pnarba Melikgazi Trbesinde (XII. yy. sonu) bu istif yntemini, sonuta

1336

ortaya kan bezemeleri ve tulayla yaplm mukarnas uygulamalarn da grmek mmkndr (Foto: 53). Srsz tulalarn srl tulalarla veya kk ini paralarla birlikte kullanmyla meydana gelen sslemeler, Seluklu Dnemi tula iiliinde sk rastlanan bir bezeme trdr. Malatya Ulu Camiinin mihrap n kubbesiyle (1247) (Foto: 54), Konya nce Minareli Medresenin avlu kubbesinde (1258) srl ve srsz tulayla ininin birlikte kullanmyla ark- felek biiminde bir dzenleme elde edilmitir. Amasya Gk Medrese Camii Trbesi (1266) kemerinde srl ve srsz tulalarn yatay/dey tarzda istiflenmesiyle olumu geometrik dzenleme dikkati eker.44 Srsz tula, srl tula ve ini birlikteliiyle oluturulmu en erken tarihli geometrik dzenlemelerden biri de Sivas Keykavus Trbesinin ifahane avlusuna bakan cephesindeki uygulamalardr (Foto: 55). Tula malzemenin ssleme amacyla en gzel kullanmlar, tula kaplamann yapld rneklerde grlmektedir. Bu uygulamalarda, herhangi bir yzeyi kaplayarak sslemesi dnlen bezeme dzeni, . Bakrerin E. Jacopstahldan aktardna gre,45 tahta bir kutu iine kesme tulalar ve ini paralarla, bir lde kalp olarak hazrlanan bezeme, tahta kutudan karlm bir levha olarak yapda kaplanaca duvar yzeyine sva yardmyla monte edilmektedir. Bu levhalarn duvar yzeyine harla monte edildiinin ve dolaysyla rg sonras kaplandnn en byk gstergesi olarak, kaplanan levhalarn zamanla dklmesiyle arka yzeyde duvarn ortaya kmas gsterilmektedir. Bu yntemle yaplan bezemelerin Orta a Anadolu Trk mimarisindeki erken tarihli rnekleri, Sivas Keykavus Trbesinin (1218-19) kasnak cephelerinde (Foto: 56), Malatya Ulu Camiinin avlu revak kemer keliklerinde ve Amasya Gk Medrese Trbesinin (1266) cephelerinde46 izlenebilmektedir. Anadolu Seluklularnn yklmasndan sonra XIV-XV. yzyl beyliklerinde tula malzeme daha ok yapsal amalarla deerlendirilen bir malzeme olmutur. lhanl eseri Yakutiye Medresesinin (1310) minaresi ve Eretna eseri Sivas eyh Hasan Trbesinin (Gdk Minare) (1347) (Foto: 57) silindirik gvdesindeki uygulamalar birer istisna olarak deerlendirilirse, tula malzemeli rneklerin Bat Anadoluda zellikle de Osmanl topraklarnda younlat grlr. Aydnoullarnn eseri olan Birgi Ulu Camiinin minaresiyle, Saruhanoullarnn ina ettirdii Manisa Ulu Camiinin minaresinde Seluklu geleneinde tula kullanm devam ettirilir. Tula, XIV. yzyl Osmanl yaplarnda yapsal amal olarak tala birlikte duvar rgsnde deerlendirilmitir. Almak duvar rgs eklinde tanmlanan bu yapsal kullanmda, ta ve tula says (iki sra tula bir sra ta veya bir sra ta sra tula gibi) eserden esere farkllklar gstermektedir. Son dnem Bizans mimarisindeki47 duvar rgsyle paralellikler, bezenecek yer ve dzen bakmndan farkllklar gsteren ve etkileimden ziyade birlikte yaama kout olarak var olan deerlendirme eklinde yorumlanan48 XIV-XV. yzyl Osmanl tula iiliinde, XIV. yzylda daha ok silisli dere tann, XV. yzylda kaba yonu ve moloz tan, XVI. yzylda da dzgn kesme tan tulayla birlikte kullanld dzenli bir geliimin49 varl gzlenmektedir. XIV-XV. yzyl Bursa ve Edirne yaplarnda tulann, altgen, begen, gen, kare ve baklava dilimi vs. okgen biimi verilmi kk ebatta talarla birlikte, revak kemerlerinin keliklerinde, ikiz kemer duvarlarnda ve pencere alnlklarnda geometrik dzenlemelerle deerlendirildii dikkati eker. Bursa Orhan Gazi Camii (1417-onarm-) (Foto: 58), Edirne Yldrm Camii (1399) (Foto: 59), Bursa

1337

Yldrm Medresesi (1400) ve Bursa Muradiye Camii (1426) (Foto: 60) yukarda anlatlan trde bezemelerin grlebildii eserlerden birkadr. ini Ssleme ini, Orta a Anadolu Hristiyan mimarisinde rneklerinin olmamasna baklrsa, Trklerin Anadoluya getirdii mimari ssleme malzemelerinden biridir. Anadolu ncesinde Trkistan ve randa ina edilmi Karahanl ve Byk Seluklu yaplarnda srl tulayla birlikte ininin de kullanld bilinmektedir.50 ininin Orta a Anadolu Trk mimarisinde daha ok i mekan bezeyen bir malzeme olarak deerlendirildii, hibir zaman ran ve Trkistandaki yaplarda olduu gibi kubbeyi ve duvarlar dtan kaplayan bir malzeme olarak ele alnmad grlmektedir.51 Anadoluda d cephelerde iniden ok srl tulann, bunun da daha ok minarelerde deerlendirildii belirtilebilir. mekanda ini, mihrap, eyvan, kubbe yzeyi, kubbeye gei eleri ve belli ykseklie kadar duvar yzeylerinde kaplama malzemesi olarak ele alnmtr. Seluklu Dneminde daha ok ini mozaik tekniinde yaplm sslemeler grlmektedir. ini mozaik teknii, yapl bakmndan kesme tula kaplama bezemelerine benzemektedir. Seluklu Dneminde daha ok Turkuaz ve patlcan moru renkli srl ini plakalardan, hazrlanan desene gre kk paralar kesilmektedir. Kesilen paralarn srl yzeyleri altta kalacak ekilde yerletirilmekte, aralara al har doldurulmaktadr. Bylece belli oranda renk uyumu elde edilmekte, oluturulan bezeme daha sonra yapda ssleyecei yzeye sva yardmyla monte edilmektedir.52 Konya Karatay Medresesi avlu kubbesinin ii ini mozaikle yaplm kapal geometrik dzenlemeyle bezelidir (Foto: 61).53 Bu gelenek Beyehir Erefolu Trbesi (1301) kubbesinde54 bitkisel dzenle devam ettirilmitir. ini mozaiin duvar kaplamas olarak kullanld iki nemli eser Konya Sral Medrese (1242-43) ve Sivas Gkmedresedir (1271). Sral Medresenin ana eyvannda, Turkuaz ve lacivert renkli srl inilerin oluturduu bitkisel bordrlerin yannda, esas dzen eyvan ana duvarnn yzeyini kaplayan ve sekiz kollu yldz dzeninde istiflenmi kfi yazlarla meydana getirilen sslemedir (Foto: 62). Benzer dzende sslemeler Gk Medresenin bugn ayakta olmayan ana eyvannda da bulunuyordu.55 Sral Medresenin ini sslemelerini yapan ve Tuslu bir aileye mensup olan Muhammed ibn Muhammed ibn Osman el-benna, Konyada bir ini atlyesi ap iletecek kadar nl bir sanat56 olmaldr. Sral Medresenin bezemelerine benzer sslemeli rnekler belki de bu ustann atlyesinde retilmitir. Anadolu Seluklularnn slm mimarisi iinde ini mozaik teknikli mihrap uygulamalarnn ncs olduklar ileri srlr.57 Konya Aleaddin (1220) ve Sahipata Camiinde (1258) grdmz ini mozaikli mihraplarn (Foto: 63) ayn dzende tekrarlanm rnekleri olarak Beyehir Erefolu Camii (1296-99) (Foto: 64), Birgi Ulu Camii (1310) ve Kazm Karabekir (Gaferyad) Ulu Camii (XIV. yy.) mihraplarn sayabiliriz. Daha ok Turkuaz ve patlcan moru renkli inilerin kullanld bu mihraplarda, bezemenin geometrik ve bitkisel dzenlerle birlikte zellikle kfi yaz ve mukarnaslarla yapld belirtilebilir. ster kfi ister sls olsun yaznn Turkuaz renkli iniyle yaplm rumi ve palmetli kvrm dallar zerine istiflendii dikkati eker. Seluklu Dnemi sralt ve lster teknikli saray inilerinin en gzel rnekleri Kubadabad Saray kazlarndan58 elde edilmektedir. Kubadabad Saray (1236) duvarlarn kaplayan iniler genellikle

1338

sekiz keli yldz ve ha eklinde biimlenmitir. Yldz eklinde biimlenen inilerde desenler effaf sr altna ve beyaz astarl zemin zerine Turkuaz, patlcan moru, siyah gibi renklerle ilenmiken, ha biimli inilerde desenler Turkuaz renkli sr altna siyah renkle ilenmitir. Sekiz keli yldz inilerinde genellikle figratif anlatmlar dikkati ekmektedir. Figrler, bada kurarak oturmu sultandan ift bal kartala, tavuskuundan pantere, grifondan harpi ve sfenkse kadar eitlilik gstermektedir. Ha biimli inilerde genellikle rumi ve palmetli bitkisel bezemeler szkonusudur.59 Kubadabad Saray kazlarnda ele geen inilerden bir ksm lster tekniklidir. Sr st teknii olan lsterde, desenler kahverengi ve sar tonludurlar.60 randa kullanm seramiklerinde bol rnekleriyle karlalan minai tekniinde yaplm iniler, Seluklu Dneminden sadece Konya Aleaddin Kknde grlr. Bu tr eserlerde yedi rengin sr altna ve stne, hamuru astarlamadan kullanlabilecei belirtilir. Mor, mavi, yeil ve Turkuaz sr altna dier renkler ise sr stne srlebilmektedir. Konya Kkndeki inilerde biim itibariyle Kubadabad Saray inileri gibidir. Ancak burada sekiz keli yldz inilerin daha kk olduu belirtilebilir. G. ney Konya Kkndeki minai inilerde grlen figrlerin daha ok minyatrlerdeki rnekleri hatrlattn61 ileri srer. Seluklu inicilii Karamanoullar, Erefoullar ve Aydnoullarnn yaplarnda daha ok ini mozaik tekniiyle devam ettirilmitir. znik Orhan Gazi maretini ssledii ileri srlen62 iniler ve znik Yeil Camiinin minaresini istisna kabul edersek Osmanl yaplarnda XV. yzyln ilk yarsna kadar ini bezemeyle karlalmamaktadr. Bursa Yeil Camii ve Trbesini ssleyen ve nakka Ali bin lyas Ali ve Muhammed el-Mecnunun gzetimindeki Tebrizli ustalarn yapt ok renkli sr tekniinde yaplan iniler Anadolu inicilii iin bir yeniliktir. Anadoluya tanm bir Timurlu beenisi olarak yorumlanan63 bu ini bezemelerde kullanlan ok renkli sr tekniinde, desenlerin hamur zerine frnlanmadan kalp basarak veya kaznarak ilendii, frnlamadan sonra desenlerin renkli srla ilenip tekrar frnland belirtilmektedir. Sr altna astarn kullanlmad bu teknikte, farkl renkteki srlarn birbirlerine karmalarn nlemek iin desen konturlarnda balmumu veya nebati yala mangan karmlar srlmektedir. Frnlama esnasnda balmumunun erimesiyle desenler arasndaki konturlar hamurun krmz renginde, mangall karmn erimesiyle de siyah renkte karlar.64 ok renkli sr tekniinin erken dnemde uyguland rnekler, Bursa Yeil Camii ve Trbesi (1421-1424) (Foto: 65, 66, 67) Bursa Muradiye Camii (1426), Ktahya II. Yakub Bey Trbesi (1427), Edirne Muradiye Camii (1436) ve Hasankeyf Zeynel Trbesidir (XV. yy. ilk yars) (Foto: 68). zellikle Osmanl yaplarndaki erken rneklerin Ali b. lyas Ali ve kendisiyle birlikte Tebrizden Anadoluya gelmi ustalar tarafndan yapldn kabul edebiliriz. Bu teknikte yaplm inilerde Seluklu Dnemi renk paletine sar, fstk yeili gibi renklerin eklendiini belirtebiliriz. Renkli srla boyamann getirdii kolaylktan dolay Bursa Yeil Camii, Bursa Yeil Trbe ve Edirne Muradiye Camii mihraplarndan hareketle, skk dzende ve ok katmanl bitkisel dzenlemeleri izleyebilmekteyiz. te yandan bu sslemelerde, Seluklu Dnemi rumi ve palmet motiflerine hatay slpta yaplm akayklar, lotsler, gl ve gl goncas gibi naturalist iek motiflerinin eklendiini de grmek mmkndr. XIV-XV. yzyllarda ini retim merkezi olmaya balayan znik en parlak dnemini XVI. Yzylda yaam ve daha sonra eski hretini kaybetmiken, Ktahya bugn de nemli bir ini retim merkezi olmay srdrmektedir.

1339

Al Ssleme slm corafyas iinde ilk rneklerini IX. yzylda Samarra saraylarnda grdmz al malzeme,65 Anadoluda daha ok cami, kk ve zaviyeli camilerde doal olarak i mekann bezemesinde kullanlmtr. Al malzemenin Orta a Anadolu Trk mimarisindeki kullanmnda; neredeyse btn rneklerde kalplama ynteminin uyguland dikkati ekmektedir. Sanattan daha ok, yar endstriyel bir ileyi olarak zenaata yaklaan bu tutumun zellikle ekonomik ya da malzeme veya zaman bakmndan kstl dnemlerin rn olduunu eserlerin ouna bakarak ileri srmek mmkndr. Ancak, Kubadabad Saray (1236) kazsndan kan rnekler ve zaviyeli camilerin tabhane hcrelerindeki dolap raflarnda fonksiyonelliin n planda olduunu kabul edebiliriz. Orta a Anadolu Trk mimarisinin XIV. yzyl bana kadar geirdii evre iinde al malzemenin daha ok saray ve kk gibi sivil mimarlk eserlerinde kullanld grlmektedir. Din mimaride XIV. yzyl ncesi rnekleri olarak Harput Ulu Camii avlu mihrab, Konya Sakahane Mescidi mihrab, Konya Sahipata Hanekh mihrab, Malatya Ulu Camiinin orijinal mihrabna ait olduu dnlen paralar ve Ankara Aslanhane Camii mihrabnn adlar saylabilir. Yukarda bahsedilen erken rneklerin ounda, birim rnei karlan dzenin (bu kelime-i tevhid gibi yazda olabilir, bir bitkisel veya geometrik rnek de olabilir) hazrlanm tek kalptan oaltlarak mihrap duvarna kaplama olarak gzlenir. Alnn ini mozaikle birlikte kullanmnda, patlcan moru ve Turkuaz renkli inilerle bir renk uyumu oluturduuna Ankara Aslanhane Camii mihrab en rneklerdendir. Bu mihrapta ayrca hem kalptan km yaz ve bitkisel bordrler hem de derin oyma tekniiyle biimlenmi, motif yzeyleri szge gibi deliklenmi dairesel panolar ve tepelik grlmektedir. Yzeyin szge eklinde deliklenmesiyle ran al iiliini artran bu uygulamann benzerleri birka Hasankeyf yapsnda tekrarlandktan sonra bir daha kullanlmamtr. XIII. yzyl al sslemeciliinin sekin rnekleri kazlardan elde edilen bulgulara gre saray ve kklerde karmza kmaktadr. zellikle Kubadabad Saray ve Konya Kknden kan paralar alnn saray ve kk duvarlarn kaplayan raflarda ve duvar bezemesinde kullanlm olduuna iaret etmektedir.66 Saray, cennet bahesiyle zdeletirerek tavuskuu kabartmalar, saray ailesine mensup kiilerin gnlk hayatndan bir kesit olan av sahneleri ana bezeme konularn oluturmaktadr. Kubadabad Saray ve Konya Kkndeki bu buluntular, yakn dnemlerde yaplan kazlarda elde edilen figrl al paralar iin, buluntunun elde edildii yerde bir kk olabilecei kanaatinin olumasn salamtr. XIV-XV. yzyl Anadolusu, neredeyse her ehirde bir devletin kurulduu beylikler dnemidir. Mool istilas sonras her beyliin lhanllara hara dedii bu dnemde, ekonomik adan gittike yoksullam olan halk birtakm din nderlerin evresinde toplanmtr ve bu balamda din ve sosyal ilevli kimlikleriyle zaviyelerin veya zaviyeli camilerin67 saysnda art olmutur. Bu eserlerin ounun vakfiyesinde ayende ve ravende diye tanmlanan gelip geen kiilerin cretsiz konaklayp, yiyip iecekleri belirtilmitir. Edirne Yldrm Camii (1399), Bursa Yldrm Camii (1400), Amasya Bayezid Paa Camii (1419), Bursa Yeil Camii (1424) gibi yaplarn konaklamaya mahsus blmleri olan tabhane mekanlarnda ocak ve dolap raf gibi unsurlarn aldan yapld belirlenebilmektedir. Bu rneklerden Edirne Yldrm Camiinde al malzeme, tabhane mekanlarndaki ocaklarda, kalplama tekniiyle hazrlanm bitkisel ve geometrik dzenler izlenebilmektedir.68 Bursa Yldrm ve

1340

Amasya Bayezid Paa Camiindeki tabhane mekanlarnda genellikle duvar ortasna yerletirilen ocan iki yannda eitli eyalar koymaya yarayan niler ve dolap raflar yer almaktadr. Bu rneklerde genellikle duvarn st blmlerinin ou, eitli geometrik dzenleri ieren byk ebatl panolarla sslenmitir. Bu yaplarda raf denilen kk nileri ksmen rten kemer keliklerinde ise, rumi, palmet ve hatayi slpta bitkisel dzenlerin tek eksende kvrmdallarla birlikte kalplama tekniiyle yaplm bezemeler yer alr (Foto: 69). Kemer kelii eklinde tek kalptan karlm paralarn, raf ya da dolap nii dnda dorudan duvar kaplamas eklinde kullanld rnekler de vardr. Tokata bal Turhal ilesinin Gmtop kyndeki Eretna Zaviyesinin (1375)69 bugn mescit olarak kullanlan kuzeybat tabhane hcresinin dou duvar tavuskuu kabartmal kemer kelii biiminde levhalar ve bordr nitelikli levhalarla kaplanmtr (Foto: 70). Sadece tavuskuu kabartmalaryla bezenmi bir dier rnek Tokat Horozlu marette (XV. yzyln ilk yars)70 yer alr (Foto: 71). XIV-XV. yzyl iinde al malzemenin XIII. yzyla gre mihraplarda daha youn kullanld gzlenmektedir. Bu yzyllara tarihlenen Ankara yaplarnn ounda,71 Ermenek Ulu (Foto: 72), Akaehir Ulu, Yollarba Ulu, Behramkale Hdavendigar, Kastamonu Kasabaky Mahmut Bey, Hasankeyf Ko, Edirne Gazi Mihal, Edirne ah Melek Paa Camilerinin mihraplar aldan yaplmlardr. Bu eserlerin mihraplarnn tmnde mihrap kelii ve ni gibi geni yzeylerde bile bitkisel dzenlerin yerine geometrik bezemelerin tercih edildii grlmektedir. Yanyana dizilmi palmetli tepelikleri, ileri akants yaprakl rozetlerle doldurulmu uzun ve ekenar altgenlerden oluan bordrleri ve yzeyleri eitli iek kabartmalaryla bezenmi mukarnaslaryla Karamanolu al mihraplarnda bir slp birliinde sz edilebilir. XIV-XV. yzyl Ankara yaplarnn al mihraplarnn bezemesindeki motif ve dzen birliktelii, Ankarada yerel bir atlyenin olabileceine iaret etmektedir. Al bezemelerin ounun ahaptan hazrlanm kalplar araclyla retilmi olmas ve Ankarann ahap iiliinde bir yerel atlye olmas bu yaklam destekler niteliktedir. Behramkale gibi Antik Dnem harabelerine ve ta kaynaklarna yakn bir blgede ina edilen Hdavendigar Camiinin mihrabnn al oluu (Foto: 73), eserin bir an nce tamamlanmas arzusuyla aklanabilir. te yandan Behramkale Hdavendigar Camii ile Edirne Gazi Mihal Camii mihraplar bezemeleri itibariyle birbirlerine benzerler. Kastamonu/Kasabaky Mahmut Bey Camii mihrabnda (Foto: 74), yap bnyesindeki ahap iilii ve boyal naklarla tek elden tasarlanm olabileceini gsteren izler sz konusudur. Hasankeyf Ko Camii mihrabnda (Foto: 75) bitkisel motiflerin yzeylerinin szge eklinde delikli olarak ilenii ran al bezemeleriyle ilintilendirilebilir. Kalem i Ssleme Orta a Anadolu Trk mimarisinde i mekanda ssleme elaman olarak daha ok ini kullanldndan ok fazla kalem ii bezemeyle karlalmaz. Kalem ii bezemeler de denilen boyal naklarn sva ve ahap zerine olmak zere iki trl uygulama alan vardr. XIII. yzyln ilk yars iindeki uygulamalarda, genellikle krmz ve siyah renklerle sva zerine zikzaklar ya da dama motifli bezemelerin ilendii grlr. Kzlren Han Mescidinin mihrap niinde,

1341

Konya Aleaddin Camiinin kubbeli blmnde, Beyhekim Mescidinin kubbesinde bu trden uygulamalar sz konusudur.72 Divrii Ulu Camii tonozlarndan bazlarnda (Foto: 76) krmz ve siyah a boyalarla yaplm palmet motifleri gzlenirken, bu boyalarn kabartma rneklerin yarm kalmlndan dolay m, kontur izgileri iin mi kullanld, yoksa boyama amacyla m yapld hakknda kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Alanya yaknlarndaki Alara Kalesi iinde yer alan kkteki kalem ii sslemelerde birtakm fantastik yaratklarla birlikte insan figrlerine de yer verildii grlmektedir.73 Bugn motiflerin seilemeyecek kadar tahrip olduu bir baka rnek ise Ahlatta 1281 tarihli Boatay Aka-irin Hatun Trbesinin duvarlarnda gzlenir. Trbe duvarlarnda hayat aac etrafna yerletirilmi tavus kular, kandil motifi ve sls yazl kuaklar vardr. Beyehir Erefolu Camii (1299) ahap tavannda74, konsol ve konsol aralarndaki yzeylere daha ok krmz ve siyah boyalarla yaplm rumi ve palmetli bezemelerle birlikte altgenlerle olumu alt kollu yldzlar, daireler ve krk izgilerle olumu yldzlardan meydana gelen geometrik bezeme yer almaktadr. XIV-XV. yzyllar iinde ahap zerine kalem ii rneklerine Kastamonu, Ankara ve Bursa gibi blgelerdeki eserlerde rastlanmaktadr. Tpk Beyehir Erefolu Camiinde olduu gibi Kastamonu Kasabaky Mahmut Bey Camiinin (1367) ahap tavannda, konsol ve konsol aralarndaki yzeylerde, ahap kirilerde ve kiri yastklarnda krmz ve siyah renk boyayla yaplm rumi ve palmetlerden oluan rozetler, geometrik bezemeler ve kirilerin belli yzeylerinde daha ok kfi yazya benzeyen gemelidml rozet sslemeleri vardr (Foto: 77). Kitabeleri olmamakla birlikte al sslemeleri mihraplarndan hareketle XIV. yzyl sonuna veya XV. yzyl bana yerletirilen Ankara Genei, rtmeli, Poyrac Mescitlerinin ahap tavanlarnda dier rneklerde olduu gibi,75 zellikle konsol yzeyleri ve direkler zerine atlan kirilerin yzeylerine dml rumi ve palmetlerin yansra, kol saylar farkl yldz rneklerinin arlkl olarak krmz ve siyah renkle ilendiklerini gzlemlemek mmkndr. Ahap zerine kalem ii bezemenin dnem iinde son ve olgun rnei Bursa II. Murad Trbesinin giri kaps zerindeki ahap saaktr.76 Yer yer ahap kabaralarla hareketlendirilen ahap saan tm yzeyi geometrik bezemelerle sslenmitir. zellikle yldzlarn kol aralarnda oluan begen yzeylere krmz ve siyah renk boya ve altn yaldzla yaplm rumili ve hatayili dolgu sslemeleri ilenmitir (Foto: 78). Orta a Anadolu Trk mimarisinin ikinci evresi olarak dnebileceimiz Beylikler Dnemi kalem ii rneklerinin ou, zellikle sva zerine yaplan rnekler daha ok Osmanl eserlerinde grlmektedir. znik Krkkzlar Trbesinin kubbe kasnana alan pencerelerin etrafn kuatan bordrlerde i ie kvrmlar yapan saplarn tad rumiler ve hatayi tarz akayklar gzlenmektedir. Siyah, krmz, sar ve yeil renklerin bezeme iindeki baskn renkler olduu sylenebilir (Foto: 79). XIV. yzyln ilk yars iinde yaplm olabilecei dnlen Bilecik Orhan Gazi maretinde malakari ve kalem ii bezemelerin birliktelii sz konusudur. maret kemerlerinden birinin karnna

1342

ilenen tek eksenli bitkisel dzende, siyah ve sar gibi soluk bir renkle dzenlenmi kvrmdal ve bunlarn tad yaprak kenarlar dilimlenmi rumiler yer almaktadr. Y. Demiriz bu bezemelerin, rumili dzenlemenin zemini tamamen dolduracak nitelikte ele alnm olmasndan hareketle XIV-XV. yzyl iinde erken rneklerden biri olarak deerlendirilmesi gerektiini ileri srer.77 Bursa Yeil Caminin kubbelerinin gei blgelerinde daha ok krmz ve siyah rengin egemen olduu rumi ve palmetli bitkisel sslemeler grlrken, koridor tavan veya duvar yzeyi gibi geni yzeylerde kvrm dallar ve hatayi tarz akayk ieinin ilendii izlenmektedir.78 XV. yzyln ilk yarsnda ina edilen Edirne Muradiye Camii (1436) ve Tire Yeil marette (1441) sva zerine kalem ii bezemelerin zgn rnekleriyle karlalmaktadr. Evliya elebinin Mevlevihane olarak kullanldn ileri srd79 Edirne Muradiye Camiinin duvarlarnn, kemer karnlarnn ve kapal avlu kubbesinin kalem ileriyle bezeli olduu grlmektedir.80 Baz blmlere ge dnemlerde ekleme yapld ileri srlen81 bu sslemelerde, mavi zemin zerine beyaz boyayla (bunlar ini kaplama zerindeki kuaktr), krmz zemin zerine beyaz, sar ve lacivert renklerle yaz ilenmi kartu ve dairesel madalyonlar dikkati eker. Yaz kuaklar arasnda kalan yzeylerde, rumi ve palmetlerden oluan bitkisel dzenlemelerin yannda, hatayi slpta ieklerin bir selvi biiminde demetlenmi olarak ilendii rneklerleriyle karlalmaktadr (Foto: 80). Hatayi slpta ieklerin bir selvi biiminde demet olarak dzenlenmi rneklerinin Timurlu dnemi el yazmalarndaki bahe betimlemelerindeki rneklerle benzerliinden dolay buradaki sslemelerin, Timurlu dnemi naklar hakknda yetkin olduu Bursa Yeil Caminin ini ve kalem ii sslemelerinden anlalan nakka Ali b. lyas Ali tarafndan yaplm olabilecei ileri srlr.82 Yine Evliya elebi tarafndan Mevlevihane olarak kullanld belirtilen Tire Yeil maretin (1441) 83 dilimlenmi yarm kubbeyle rtl mihrapl mescid mekannn pencere style kubbe etei arasndaki yzeyleri boyal naklarla bezenmitir. Rumi ve palmetlerden oluan nsal dizilimli dairesel madalyon dzenleri ve bu madalyonlar elenk gibi ereveler mahiyette hatayi slpta akayk, lots iekleriyle naturalist yapraklar bezemeyi oluturan motiflerdir. Daha ok yeil ve krmz renk boyalarn hakimiyeti sz konusudur (Foto: 81-82). Edirne Muradiye Camiinde olduu gibi burada da eitli nedenlerle tahrip olan yzeylere ge dnemlerde eklemeler yaplmtr. Bursa ehzade Ahmed ve Hatuniye Trbelerinde, duvar kaplama inilerinin zerinde kartu iine alnm yzeylere bitkisel zemin zerine istiflenmi yaz dzenlemeleri, kubbe iine rumi ve palmetlerden oluan nsal dizilimli bitkisel bezeme ilenmi kalem ii sslemeler bulunur.84 Ahap Ssleme Ahap malzemenin ssleme amal olarak Orta a Anadolu Trk mimarisinde, daha ok minber, kap, pencere gibi elerde kullanld gzlenmektedir. Bunlarn yan sra strktrel amalarla stun ve buna bal olarak stun bal, konsol vs. eklinde kullanmlar da sz konusudur. Ahabn Orta a Anadolu Trk mimarisinde mihrap olarak kullanld tek rnek rgp/Damse Ky Taknpaa Camii mihrabdr. Dnem iinde arlkl olarak ceviz ve abanoz aacnn tercih edildii ahap sslemede en yetkin rneklerle minberlerde85 karlalmaktadr. Minberler bezemelerinden ok yapm teknikleriyle gndeme gelirler. Genellikle kndekari tekniinde yaplrlar. Daha ok bir yapm teknii olarak

1343

adlandrabileceimiz kndekarinin gerek ve sahte (kendi iinde akma ve yaptrma biiminde iki tr vardr) olmak zere iki trnden bahsedilebilir. Gerek kndekaride, sekizgen, altgen, yldz veya baklava dilimi eklinde kesilmi ve genellikle yzeyleri zengin bitkisel dzenlerle bezenmi olan ahap paralarn kenarlar ibkey olarak oluklandrlr. Bu paralar, dbkey kk bir kaval silme eklinde biimlendirilen ve lambal olarak tanmlanan talarla gemeler yaparak birbirine birletirilir. zellikle minberlerin yan aynalklarnda gzlenen bu yapm tekniinde ivi yada tutkal gibi birletirici malzemeler kullanlmaz. Bu teknikte yaplm minberlerin dnem iinde en sekin rnekleri olarak Konya Aleaddin Camii (1155) (Foto: 83), Siirt Ulu Camii (XIII. yy.), Beyehir Erefolu Camii (1299) (Foto: 84), Birgi Ulu Camii (1322) (Foto: 85) ve Bursa Ulu Camii (1399) minberlerinden bahsedilebilir. Bu rneklerin tamamnda ana kurgunun kol saylar farkl yldzlardan olutuunu, ancak yldz kollarnn ve merkezlerinin kabartma veya oyma teknikleriyle ilenmi rumi ve palmetli bitkisel dzenlemeleri ierdiklerini belirtebiliriz. Bursa Ulu Camii minberinde baz yldzlarn merkez ve kollarnda yzeyden olduka takn kabaralarda gzlenmektedir. Sahte kndekaride, tek para ahap levha zerine, tasarlandklar geometrik dzene gre kabartma olarak ilenen okgen ekillerin aralar bo braklr ve buralara talar ivilenir. Bylece bu okgen ekiller birbirlerine gemelerle tutturulmu gibi bir grnm kazanrlar. Fakat ahabn zamanla kuruyup klmesiyle aralarda derin ayrklar oluur. Divrii Ulu Camii (1228) (Foto: 86) ve orum Ulu Camii (1306) minberleri86 (Foto: 87) bu tekniin zgn rneklerindendir. okgen biimlerin ve talarn bir ahap levha zerine ivilenmeden tutkalla yaptrlmas ise sahte kndekarinin bir baka trn oluturur.87 Ahabn kap ya da pencere gibi deerlendirildii rneklerde kndekari tekniiyle pek fazla karlalmaz. Minbere gre daha kk boyutlu bu rneklerde daha ok kabartma ve oyma teknikleriyle yaplm sslemeler grlr. Dz ya da yuvarlak yzeyli kabartma tekniiyle bitkisel motifler ve eitli figrlerin ilendii kap ve pencere kanatlarnn XIII. yzyl iindeki sekin rnekleri olarak Ankara Hac Hasan Camiinden Ankara Etnografya Mzesine getirilen Aslanl Kap ve Akehir Kileci Mescidi pencere kanad,88 XIV-XV. yzyl rnekleri olarak da, Birgi Ulu (Foto: 88) ve Bursa Yeil Camii pencere kanatlar,89 Kastamonu Kasabaky Mahmud Bey Camii ve Bursa Yeil Trbenin kap kanatlar zikredilebilir. rgp/Damse Ky Takn Paa Camiinin ceviz aacndan yaplan ve bugn Ankara Etnografya Mzesinde bulunan mihrab dnem iinde bitkisel, geometrik ve yaz dzenleriyle bezenmi tek rnek (Foto: 89) olarak bilinir.90 Orta a Anadolu Trk mimarisinde ahap sslemeleri yaratan sanatlarn, Ahlat, Tiflis, Tebriz, Antep, Harput ve Ankara gibi farkl corafyalara mensup olduklarn eserlerine iledikleri kitabelerden anlayabilmekteyiz. zellikle XIV-XV. yzylda Ankarada yerel atlyelerin olduu ve Ankaral sanatlarn n plna ktklar, Ankaradaki ahap eserlerin fazlal ve baka ehirlerde eserleri bulunan Ankaral sanatlardan hareketle ileri srlmektedir.91 Orta a Anadolu Trk mimarisinin sslemesinde ele alnan konulara baktmzda bitkisel, geometrik, figratif bezemelerin yansra, yaz ve mukarnasn temel ssleme konular olduu, bunlara ilaveten kandil gibi gnlk kullanm eyalarnn ve kemercik, niik ve stun dizisi gibi mimari formlarn da bezeme szlne katldn grmekteyiz. Her bezeme konusuyla ilgili olarak bu ksa yaznn snrlarn fazlasyla aan kymetli almalar mevcuttur. Ancak

1344

unu belirtebiliriz ki, bezeme konularnda, ya da yapl tekniklerinde, malzemenin kendisinden kaynaklanan zorunluluklar dnda farkllklar yoktur. Burada anlatmak istediimiz, ahap ve ta malzeme zerine ilenen ayn desenin, yumuak dokuya sahip olan ahap zerinde taa nazaran daha incelikli ilenmi olduudur. Tm bu sslemeleri yapan sanatlarn adlar dnda nasl bir sosyo-kltrel altyapya sahip olduklar ve baniyle ilikileri konusunda detayl bilgilere sahip deiliz. Ancak Orta a iinde sanatlarn byk blmnn kken itibariyle mensup olduklar memleketi, kitabede zikrediyor olmalar, Anadolunun bu ada yaad kltrel oulculuu yanstmas bakmndan nemlidir. Bu oulculuk iinde, Meraadan Tebrize, amdan Ankaraya, Tiflisten Tusa, Ahlattan Semerkanda uzanan bir slm corafyasyla birlikte, Akdeniz anan da bulmak mmkndr.92 Kanaatimce ou mimar kimliiyle anlan veya mimar olduklar kabul edilen, Muhammed bin Havlan el-Dmk, Kaluyan el-Konevi ve Klk bin Abdullah gibi sanatlarn eserlerindeki mekan tasarmyla takap kurgulamasna baklarak, bunlarn genelde bir cephe, zellikle de pekok inan ve dncenin yanstld takaplarn yaratclar olduu kabul edilebilir. Kabul edilegelen gezgin sanat gruplarnn nerede i bulursa oraya srklenii dnem iinde bir klsizm yaratamamtr. Tm Orta a iin var olmayan bakent tara ilikisi Orta a Anadolusunun siyasal anlamda paralanmlyla da ilikilendirilebilir. rnein XIII. yzyl ta sslemelerine bakldnda bakent olmasna ramen Konyann Sivas ve Kayseriden daha baskn, daha belirgin zellikleri yoktur. Adeta birbirine benzer bakent var gibidir. Burada merkezileememi siyasal yapnn ve dolaysyla saray tarafndan tesis edilememi nakkahane veya hassa mimarlk rgtleri gibi kurumlarn yokluu, yaratlamayan klsizmin balca nedenidir. Orta a Anadolusundan daha heterojen kltrel corafyaya sahip olan XVI. yzyl Osmanlsnn yaratt bakent ya da saray slbunda bu kurumlarn birincil derecede rol olmaldr. Bununla birlikte zellikle ini bezemeler iin XIII. yzyla zg bir teknik olarak ini mozaikin ad zikredilebilir. Gezgin sanatlarn yan sra Orta a oulculuunu besleyen bu yap iinde, savalarn (Mool istilas sonras durum, Timurun Anadoludan gtrd Ali b. lyas Alinin getirdii yeni beeni), g sonras ilticalarn (Amasyadaki uygulamalar), geleneklerin (Anadolunun yerli ta ileme ve ran/Trkistann tula malzemesi) ve bugnk kadar olmasa da ticaretin kltt/daraltt bir dnya sz konusudur. Alnp satlan, ou zaman akayklarla bezenmi bir ipek, kuma bir mavibeyaz in porseleni ya da ciltli, tezhipli bir kitap gibi grnse de, yenilie ak tutulan beenilerdir. 1 Ssleme zerine yerli ve yabanc bilim insanlarnn yapt almalardan bazlar iin bkz.

E. Baer, Islamic Ornament, Edinburg 1998; E. H. Gombrich, The Sense of Order. A Study in the Decorative Art, Oxford 1984; O. Grabar, The Mediation of Ornament, Princeton 1992; O. Grabar-D. Hill, Islamic Architecture and Its Decoration, London 1967.; L. V. Grottanelli, Ornamentation, Encyclopedia of World Art, X (1965), s. 831-850.; E. Khnel, The Arabesque, London 1976.; A. Riegl, Problems of Style. Foundations For A History of Ornament (trans: E. Kain), Princeton 1992.; L. Golombek, The Function of Decoration in Islamic Architecture., Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies, (Ed: M. B. Sevcenko), Cambridge 1988, s. 35-46. C. E. Arseven, Bezeme, Sanat Ansiklopedisi, c. 1, stanbul 1983, s. 218-219.; D. Kuban, Divrii Mucizesi.

1345

Seluklular anda slm Bezeme Sanat zerine Bir Deneme, stanbul 1999.; S. Mlayim, Deiimin Tanklar. Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, stanbul 1999.; G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992. 2 3 4 163-165. 5 6 7 8 S. el, Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986, s. 44. Ortaa Anadolu Trk mimarisinin genel zellikleri iin bkz. D. Kuban, Ortaa AnadoluO. Ark, Balang Devri Anadolu-Trk Mimari Tezyinatnn Karakteri, Malazgirt Takap eleri ve Osmanl ncesi geliimleriyle ilgili olarak bkz. R. H. nal, Osmanl bn-i Haldun, Mukaddime, (ev: Z. K. Ugan), stanbul 1986, s. 384-385. Miskevyhin grleri iin bkz. D. Kuban, Divrii Mucizesi. Seluklular anda slm R. Ettinghausen, Al-Ghazzali on Beauty., Art and Thought: Issued in Honour of Dr.

Bezeme Sanat zerine Bir Deneme, stanbul 1999, s. 170. Ananda K. Coomaraswamy on the Ossasion of His 70th Birthday, (Ed: K. B. Iyer), London 1947, s.

Trk Sanat Kavram zerine, Malazgirt Armaan, Ankara 1993 (2. bask), s. 103-117. Armaan, Ankara 1993 (2. bask), s. 173-177. ncesi Anadolu-Trk Mimarisinde Takaplar, zmir 1982. 9 Anadolu Seluklu mimarisinde nyz dzeni ve bu dzen iinde takaplarn konumlaryla

ilgili deerlendirmeler iin bkz. Z. Bayburtluolu, Anadolu Seluklu Devri Byk Programl Yaplarnda nyz Dzeni, Vakflar Dergisi, XI (1976), s. 80-81. 10 11 12 13 S. K. Yetkin, The Evolution of Architectural Form in Turkish Mosques., Studia Islamica, D. Kuban, Divrii Mucizesi. Seluklular anda slm Bezeme Sanat zerine Bir D. Kuban, Divrii Mucizesi, s. 164. Sahipata Fahreddin Ali ve baniliinde ina edilen eserler iin bkz. B. Brend, The XI (1959), s. 78. Deneme, stanbul 1999, s. 150.

Patronage of Fahr ad-din Ali bn al-Husain and The Work of Kalk bn Abd Allah in The Development of The Devoration of Portals in Thirteenth Century Anatolia., Kunst des Orients, X/1-2 (1975), s. 160186. 14 15 16 S. el, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara 1987 (2. bask), s. 52-53. Z. Bayburtluolu, a.g.m., s. 90-94. Anadolu Seluklu mimarisinde banilerle ilgili olarak bkz. H. G. Crane, Notes on Saldjuq

Architectural Partronage in Thirtieenth Century Anatolia., Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXXVI (1993), s. 1-57. 17 18 19 S. gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara 1987 (2. bask), s. 65-66. lhanl yaplarndaki ta bezeme iin bkz. N. aman Doan, lhanl Dnemi Yaplarnda A. Gabriel, Monuments Turcs dAnatolie, c. I, Paris 1934, s. 123-135.; U. Tanyeli,

Bezeme Anlay, 1999 Yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar, Ankara 2000, s. 101-118. Batllama Dnemi ncesinin Trk Mimarlnda Bat Etkileri (14-17. Yzyl), Trk Kltrnde Sanat ve Mimari, (Ed. O. Saolu-G. Tanyeli), stanbul 1993, s. 158-159.; . Bakrer, Nide Sungurbey

1346

Camiinin Takap ve Pencereleri iin Baz Dnceler, Celal Esad Arseven Ansna Sanat Tarihi Semineri Bildirileri, (Yay. Haz: B. Mahir), stanbul 2000, s. 73-84. 20 Eri kesim tekniiyle ilgili olarak zellikle u makaleye baklabilir. R. Ettinghausen, The Beveled Style in the Post-Samarra Period., Archaeologica Orientalia In Memoriam Ernst Herzfeld, (Ed: G. C. Miles), New Jersey 1952, s. 72-83. 21 22 23 24 25 26 Bnyan Ulu Camii takaps ve bordryle ilgili olarak bkz. R. H. nal, Osmanl ncesi N. aman Doan, The Figural Representations of Karamanid Period: An Iconographic Y. zbek, Dou-Bat Kavanda Bir Osmanl Yaps: Milas Firuz Bey Zaviyesi., Prof. Dr. K. Wulzinger-P. Wittek-F. Sarre, Islamische Milet, Leipzig 1935, s. 16.; A. Durukan, Balat S. Bac, Erken Osmanl Sanatnda Amasya, Tarih evresi, VIII (1994), s. 22-26. Bursa Ulu Camiinde gney (Suriye) etkileri iin bkz. N. elik, Bursa Ulu Camiinde Anadolu-Trk Mimarisinde Takaplar, zmir 1982, s. 105, resim: 61. Approach, 10 e Congres International dArt Turc, Geneve 1999, s. 607-614. Zafer Bayburtluolu Armaan. Sanat Yazlar, (Ed: M. Denkta-Y. zbek), Kayseri 2001, s. 400 vd. lyas Bey Camii, Ankara 1988, s. 22.

Gney Tesirleri., Milletleraras IX. Trk Sanatlar Kongresi, c. I, Ankara 1995, s. 557-565.; Y. zbek, Erken Osmanl Mimarisinde Ta Ssleme, (Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1999, s. 223. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 . Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihrablar, Ankara 1976, s. 31. A. Altun, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Geliimi, stanbul 1978, s. 84. A. Altun, Anadoluda Artuklu. s. 48., resim: 68-69. . Bakrer, On ve Ondrdnc, s. 151-152. . Bakrer, On ve Ondrdnc, s. 153.; D. Kuban, Divrii Mucizesi. s. 135-137. A. H. Bayat, Mezar Ta Tezyintndan sa Bey Cmii Mihrbna., Gemiten Gnmze Y. zbek, Erken Osmanl Mimarisinde Ta Ssleme, (Hacettepe niversitesi Sosyal Memluk Kuran- Kerimlerindeki tezhip sslemeleri iin bkz. D. James, Qurns of the Hafz Kadri, Menteede Menteelilerden Sonraki sr., Tarih-i Osmn-i Encmeni Y. zbek, The Minber of Edirne Old Mosque, Actes du II eme Congres du Corpus Y. zbek, Erken Dnem Osmanl Ta Sslemesi., Osmanl, c. XI (2000), s. 348. M. zkarc, Candaroullar Beylii Mimari Eserleri, (A. . Sosyal Bil. Ens. Yaynlanmam M. zkarc, a.g.t., resim: 203. Anadolu Seluklu sanatnda zellikle figrl heykel ve kabartmalarla ilgili olarak G.

Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu, stanbul 1999, s. 432-440. Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1999, s. 295. Mamlks, London 1988. Mecmuas, V/29 (1911), s. 310. Darcheologie Ottomane Dans Le Monde, Zaghouan 1998, s. 196.

Doktora Tezi), Erzurum 1992, s. 175.

neyin u yaynlarna baklabilir. G. ney, Anadolu Seluk Sanatnda Hayat Aac Motifi., Belleten, XXXII/125 (1968), s. 25-36.; Anadolu Seluk Sanatnda Balk Figr., Sanat Tarihi Yll, II (1968),

1347

s. 142-168.; Anadolu Seluklu Geleneinde Kulu, ift Bal Kartall, ahinli ve Arslanl Mezar Talar., Vakflar Dergisi, VIII (1969), s. 283-301.; Anadolu Seluk Sanatnda Ejder Figrleri., Belleten, XXXIII/130 (1969), s. 171-192.; Anadolu Seluk Mimarisinde Boa Kabartmalar., Belleten, XXXIV/133 (1970), s. 83-120; Anadolu Seluk Mimarisinde Arslan Figr., Anadolu (Anatolia), XIII (1971), s. 1-64.; Anadolu Seluk Sanatnda ift Bal Kartal ve Avc Kular., Malazgirt Armaan, Ankara 1993 (2. bask), s. 139-172. 41 42 43 44 45 46 46. 47 48 Son dnem Bizans mimarisiyle ilgili olarak bkz. S. Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, F. Yeniehirliolu, LEmploi de la brique sur les Faades Edifices Byantins et Ottomans stanbul 1980. aux XIV et XV e Siecles., Internationaler Byzantinistenkongress Akten 11/5, Jahrbuck der sterreichischen Byzantinistik, XXXII/5 (1982), s. 335-336. 49 A. Batur, Osmanl Camiilerinde Almak Duvar zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar, II (1970), s. 187-190.; Y. S. ener, XIV. Yzyl Bursa Yaplarnda Erken Osmanl Duvar rgs., Trk Etnografya Dergisi, XX (1997), s. 193-249. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 Anadolu ncesi ran ve Trkistan yaplar iin bkz. A. U. Pope, A Survey of Persian Art, S. Mlayim, Osmanl Mimarisinde ininin Konumu., erare Yetkine Armaan. ini . Yetkin, Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul 1986, s. 162. S. Mlayim, Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi, Sanat Tarihi Beyehir Erefolu Trbesinin kubbe sslemeleri iin bkz. Y. Erdemir, Beyehir Erefolu . Yetkin, Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul 1986, s. 87-89; resim: 53-55. M. Meinecke, Tuslu Mimar Osmanolu Mehmed olu Mehmed ve Konyada XIII. Yzylda G. ney, Trk ini ve Seramik Sanat., Balangcndan Gnmze Trk Sanat, Ankara Yaklak 35 yllk kaz buluntular hakknda u son yayndan bilgi salanabilir. R. Ark, Oxford 1939.; M. Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul 1977. Yazlar, stanbul 1996, s. 103-108. S. Mlayim, Anadolu Trk Sanatnda XIV. Yzyl, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, X . Bakrer, Anadolu Mimarisinde Ta ve Tula ilii, Balangcndan Gnmze Trk . Bakrer, Anadolu Mimarisinde Ta, s. 257 ve 266. G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 76. . Bakrer, Seluklu ncesi ve Seluklu Dnemi Anadolu Mimarisinde Tula Kullanm, G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 80, resim: (1991), s. 8-9. Sanat, Ankara 1993, s. 256.

Ankara 1981, s. 54-55.

Yll, XI (1982), s. 130. Sleyman Bey Camii ve Klliyesi, Beyehir 1999, s. 85., resim: 88-89.

Bir ini Atlyesi., Trk Etnografya Dergisi, XI (1969), s. 75-93. 1993, s. 284. Kubadabad, Ankara 2001.

1348

59 60 61 62 16-38. 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 287-289. 77 78 346-350. 79 80

G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 101-102.; G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 100. G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 100. O. Aslanapa, znikte Sultan Orhan maret Camii Kazs., Sanat Tarihi Yll, I (1965), s. G. Necipolu-Kafadar, From nternational Timurid to Ottoman: A Change of Taste in G. ney, Trk ini ve Seramik Sanat., Balangcndan Gnmze Trk Sanat, Ankara Samarra allaryla ilgili olarak bkz. E. Herzfeld, Die Ausgrabungen von Samarra, I. Der G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 83-84.; S. Eyice, lk Osmanl Devrinin Din-tima Bir Messesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. Zaviyenin mimarisi iin bkz. E. Yurdakul, Tokat Vilayetinin Gmtop (Dazya) Kyndeki E. H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Murad Devri. 806-855 (1403-1451) II, Al mihrapl Ankara yaplar iin bkz. G. ney, Ankarada Trk Devri Yaplar, Ankara G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 85. . Yetkin, Sultan I. Aleddin Keykubatn Alara Kalesi Kasr Hamamndaki Freskler., Beyehir Erefolu Camiinde ahap zerine yaplm boyal naklar iin bkz. Y. Erdemir, G. ney, Ankarada Trk Devri Yaplar, Ankara 1971.; Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. Y. Demiriz, Bilecik Orhan Gazi maretinin Bugnk Durumu ve Sslemesi Hakknda Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. Evliya elebi, Seyahatname (ev: Z. Danman), c. 5, stanbul 1970, s. 314. E. Gasparini, La Pittura Murali Della Muradiye di Edirne, Padova 1985.

resim: 72-82.

Sixteenth Century Ceramic Tiles., Muqarnas, VII (1990), s. 136-170. 1993, s. 290-291. Wandschmuck der Bauten von Samarra und seine Ornamentik, Berlin 1923. resim: 50-51. Konya Kk iin bkz. F. Sarre, Konya Kk, (ev: . Uzluk), Ankara 1967. . . ktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII (1963), s. 1-80. 551 ve 555. XIV. Yzyla Ait Eski Eserler., Vakflar Dergisi, VIII (1969), s. 243-247. stanbul 1989, s. 205-206. 1971.; B. Eskici, Ankara Mihraplar, Ankara 2001.

Sanat Tarihi Yll, III (1970), s. 69-88. Beyehir Erefolu Sleyman Bey Camii ve Klliyesi, Beyehir 1999, s. 63-75. Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. 189, 203, 204, 226.

Notlar., Vakflar Dergisi, XXI (1990), s. 171.; resim: 8.

1349

81 488. 82 83 84 85 86 87 88 150. 89 384. 90 91 92

Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. S. Bac, Erken Osmanl Kalemileri zerine Baz Gzlemler., . Metin Akyurt-Bahattin F. Tokluolu, Tire, Tarihi ve Turistik Deerleri, stanbul 1957, s. 14.; Y. Demiriz, Osmanl Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. Anadoludaki ahap minberlerle ilgili genel bir aratrma iin bkz. Z. Oral, Anadoluda orum Ulu Camii minberiyle ilgili olarak bkz. H. Karamaaral, orum Ulu Camiindeki Kndekari ve dier ahap teknikleriyle ilgili olarak bkz. G. ney, Anadoluda Seluklu ve G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara 1992, s. 147 ve Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. . Bakrer, rgpn Damsa Kyndeki Takn Paa Camiinin Ahap Mihrab., G. ney, Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yzyl (1300-1453), Ankara 1989, s. 35. slm sanat iinde heterojenlik yada kltrel etkileimle ilgili olarak ksa bir deerlendirme

Devam An Kitab. Eski Yakn Dou Kltrleri zerine ncelemeler, stanbul 1995, s. 38-39. Mimarisinde Ssleme I. Erken Devir (1300-1453), stanbul 1979, s. 642-650. 293-294-296. Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri., Vakflar Dergisi, V (1962), s. 23-77. Minber., Sanat Tarihi Yll, I (1965), s. 120-143. Beylikler Devri Ahap Teknikleri., Sanat Tarihi Yll, III (1970), s. 135-149.

Belleten, XXXV/139 (1971), s. 367-382.

iin bkz. R. Ettinghausen, nteraction and ntegration in Islamic Art., Unity and Variety in Muslim Civilization, (Ed. G. von Grunebaum), Chicago 1955, s. 107-131; Ortaa Anadolu mimarisi iinde am ve Suriye kltr evresinin etkileri iin bkz. G. nal, Orta alarda Anadoluda alan Suriye ve Mezopotamyal Sanatlar., Sanat Tarihi Yll, XI (1982), s. 83-94.; M. Meinecke, Die Mamlukische Architectur in Agypten und Syrien 648/1250 bis 923/1517, Glckstadt 1992; B. Tanman, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Memlk Etkileri, Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl. Uluslarst Bir Miras, stanbul 2000, s. 76-87. Ortaa Anadolu Trk sanat ile Timurlu dnyas arasndaki ilikiler balamnda bkz. W. Denny, Points of Stylistic Contac in the Architecture of ran and Anatolia, Islamic Art, II (1987), 27-43; J. Raby-Z. Tannd, Turkish Bookbinding in the 15th. Century. The Foundation of an Ottoman Court Style, London 1993; T. Cantay, XV. Yzyl Osmanl Sanatnda Grlen Timurlu Sanat Etkileri, Ulug Bey ve evresi Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1996, s. 103-107.; Osmanl-Bizans mimarisi etkileimleri iin bkz. A. Erzen, Erken Osmanl Mimarisinde Cephe Biim Dzenleri ve Bizans Etkilerinin Nitelii, stanbul 1986.; Bat Anadolu Beylikleri Latin dnyas arasndaki ilikiler konusunda bilgi verecek bir alma iin bkz. A. Arel, Mentee Beylii Mimarisinde Latin Etkileri., Uluslararas nc Trk Kltr Kongresi, c. I, Ankara 1999, s. 167-179.; U. Tanyeli, U. Tanyeli, Batllama Dnemi ncesinin Trk Mimarlnda Bat Etkileri (14-17. Yzyl)., Trk Kltrnde Sanat ve Mimari, (Ed. O. Saolu-G. Tanyeli), stanbul 1993, s. 157-188.

1350

Ortaa Anadolu Trk Ahap Sanatnda Kndekr Teknii / Yrd. Do. Dr. Rstem Bozer [s.911-917]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Trk sanatnn slam ncesi devirlerinden itibaren tandmz nemli dallarndan birisi ahaptr. Orta Asyadaki kurganlardan ele geen tanabilir eyada eitli rnekleriyle karmza kan bu sanat dalnda eri kesim denilen ok zel bir teknik kullanlmtr.1 Oyma grubuna giren eri kesim tekniinde motif sathlarnn zemine doru hafif bir kavisle ve eimli bir ekilde inerek kesimesi, zeminin ortadan kalkp sadece bir izgi olarak grnmesine, dolaysyla sslemede zemin ile motiflerin btnlemesine sebep olur. Bylece zeminin de desene katlmyla hem zemin izgisi hem de bu izginin meydana getirdii eitli kvrmlarn aralarnda kalan motifler soyut bir karakter kazanrlar ve baklar tm yzeyde dolatrarak haraketli ve akc bir grnt ortaya koyarlar. Bu teknik 9. yzylda Trkler aracl ile Samarraya getirilerek eitli malzemelerde orijinal bir slup ortaya koymu ve oradan da dier slam lkelerine yaylmtr.2 Msrda Tolunoullar zamanna (M. 868-905) ait ahap sslemeler Samarra ile ada olmalar asndan bu slubu tam olarak yanstrlar.3 Ancak, daha sonra gerek Msrda, gerekse Suriye, Irak, ran, Afganistan ve Anadolu gibi eitli blgelerde Samarradaki zgn sluptan gittike uzaklama ve zlme balam;4 dier oyma teknikleriyle birlikte ilenir olmutur. Eri kesimin de iinde bulunduu eitli oyma teknikleri Trk ve slam ahap sanatnda 12. yzyla kadar hakim bir rol oynam; bu yzyln ortalarna doru kndekari denilen yeni bir teknik ortaya kmtr. Menei hakknda kesin bilgiler bulunmayan bu tekniin ilk kez slam sanatnda ortaya kt5 ve erken rnekleri 12. yzylda Msr, Anadolu ve Halepte grld iin bu merkezde birbirine paralel olarak gelitii tahmin edilir.6 Msrda Fatmiler Devrinde uygulanmaya balayan kndekari teknii, Seyyide Nefise Trbesi (M. 1138-45) ve Seyyide Rukiye Trbesi (M. 1154-60) mihraplar,7 Kusda Amr Camii minberi (M. 1155), mam afinin sandukas (M. 1211), Sultan Lainin Tolunolu Camii iin yaptrd minber (M. 1296) gibi 12-13. yzyl rneklerinde belli bir geliim gsterdikten sonra, 14-15. yzyl Memluk devri eserlerinde oalarak dorua ular.8 Kahirenin yansra nemli bir ahap merkezi kabul edilen Halepte, Nureddin Zenginin yaptrd mihrap (12. yzyln 3. eyrei) kndekari tekniinin Suriyedeki erken tarihli temsilcilerinden saylmaktadr.9 Kndekari tekniinin Anadoluda ortaya k Msr ile yaklak ayn tarihlere rastlamaktadr. Anadolu Trk ahap iiliinde minber, krs, dolap kapa, kap ve pencere kanatlar gibi deiik uygulama alanlar bulan kndekari10 teknii, ayn grnty ortaya koyan farkl uygulamalarla taklit de edilmitir. Bu nedenle, eserlerdeki uygulan ekillerine gre hakiki ve taklit kndekari olmak zere iki gruba ayrlr. atma olarak da adlandrlan hakiki kndekari teknii, ayr ayr hazrlanan kenarlar oluklu (kinili) gen, yldz ve poligonal kk paralarn lambal talar yardmyla, ivi ya da tutkal kullanmadan birletirilmesidir.11 Uygulamadaki zorunluluktan dolay daima geometrik

1351

kompozisyonlarn kullanld bu teknikte, paralarn hem kk hem de birbirlerinden ayr ve bamsz olmas nem ve snn etkisiyle zamanla meydana gelebilecek bozulmalar nlemektedir. ok zor ve ustalk gerektiren bu teknikle, istenilen geometrik sslemeler elde edilirken, ayn zamanda sslenen yzeyin kendisi de meydana getirilmektedir. Bu nedenle hakiki kndekari teknii hem ssleme hem de bir kurulu teknii zelliini tamaktadr. Byk darbe ve yklere kar salaml arttrmak iin, sslenen ksmn arka yznde, bir iskelet ya da kap ve pencere kanatlarnda olduu gibi yekpare ahap levhalar bulunur. Teknik 12. yzyln ortalarndan itibaren Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerinde kesintisiz olarak uygulanmtr.12 Hakiki kndekari tekniine gre daha kolay olan taklit kndekari teknii yaplna gre akma ve kabartmal, tamamen akma ve yaptrma kndekari olarak iki grupta incelenebilir. akma ve kabartmal kndekari tekniinde, istenilen geometrik kompozisyon yanyana eklenen yekpare ahap levhalarn zerine izilir; gen, yldz ve poligonal paralarn aralarnda kalan ksmlar oyulur ve buralara geometrik rgy tekil eden talar aklr. Grn bakmndan hakiki kndekari tekniine ok benzeyen bu uygulamada, nem ve snn etkisiyle ahap levhalarda zamanla meydana gelen ayrlma ve atlamalar kompozisyonun btnln ve akcln bozmaktadr.13 Hakiki kndekari tekniiyle paralel olarak gelien ancak daha az rneiyle karmza kan bu teknik, Anadoluda genellikle minberler ve kap kanatlarnda 15. yzyln ortalarna kadar grlr. rnekler Ankara, Divrii ve Kayseride younlamaktadr.14 Daha az grlen tamamen akma ve yaptrma kndekari tekniinde, yanyana eklenen yekpare ahap levhalarn zerine, gerek ayr ayr hazrlanan gen, yldz ve poligonal paralar, gerekse bunlarn aralarndaki geometrik rgy tekil eden talar yaptrlr ya da aklr.15 Yaplndaki zelliinden dolay tarsi (marqueterie) tekniiyle paralellik gsterir. Fakat, bu kndekari tekniinin tespit edebildiimiz iki rneinde,16 ayr ayr hazrlanan paralarla meydana getirilen ssleme, grn bakmndan tam anlam ile hakiki kndekari tekniine benzemektedir. Bu nedenle, hakiki kndekariyi taklit ettii aka belli olan bu uygulamay taklit kndekari grubu iinde deerlendirmek durumundayz. Sz edilen tekniin, yaptrlan ya da aklan paralar dklmedii takdirde anlalmas g olduundan, zamanla bu ekilde yaplm yeni eserlerin tespit edilmesi mmkndr. Dier taklit kndekaride olduu gibi, burada da yekpare levhalarda zamanla meydana gelebilecek ayrlma/atlamalar tekniin dezavantajdr. Ayrca, mevcut iki rnee bakarak, bu teknikte yaptrlan paralarn dklme ihtimalinin ok olduu gzlenmektedir (Res.1-2). Orijinal bir iilik gsteren kndekari teknii ahap eserlerde deiik biimlerde taklit edilirken, benzer tarzda sslemeler, muhtemelen bu tekniin etkisiyle ta,17 al, ini18 ve maden19 gibi eitli malzemelere de uygulanmtr. Devirlere gre tercihler deimekle birlikte, kndekari tekniinin her iki grubu da oyma, kakma, tarsi ve kafes gibi dier ahap teknikleriyle birlikte kullanlmtr. Anadoludaki tarihi bilinen ilk ahap eser, ilk kndekari rnek ve ilk minber olma gibi eitli zellikleri bir arada bulunduran Konya Alaaddin Camii minberi, Seluklularn Anadoluya geldiklerinde gelimi bir ahap iiliine sahip olduklarn aka gstermektedir. Anadolulu bir usta, Ahlatl stad Hac Mengmberti tarafndan 1155 ylnda yaplan minberde20 yan yzler, erefe, korkuluk ve kapsndaki sve, ta ve kemer kelikleri gibi blmlere bir btn olarak bakldnda ok youn ve

1352

grift bir sslemeyle karlalr (Res.3). Korkuluklarn u ksmlarndaki gen sahalarda yer alan eri kesim tekniindeki sslemeler, Orta Asya kaynakl tekniin Anadoluya tanmas ve buradaki imdilik bilinen ilk rnei olmas bakmndan ayr bir nem tamaktadr (Res. 4). Minberde yan aynalklar, taht alt blmleri ve kap alnlnda grlen hakiki kndekari teknii 13, 14 ve hatta 15. yzylda da devam edecek bir takm zelliklerin balangc ve belirleyicisi olmu gibidir. eitli kollara sahip yldz kompozisyonlarn ne kt geometrik dzenlemelerde yer alan altgen, sekizgen, yldz vb. paralarn herbiri ince bir silmeyle erevelenerek yzeylerine derin saylabilecek yuvarlak sathl ve oluklu oymalarla palmet-rumili bitkisel sslemeler ilenmi; paralar balayan profilli enli talarla aralarnda derin oluklar meydana getirilmitir (Res. 5). talar ve geometrik paralar ayn seviyede olmakla birlikte talardaki oluklar paralarn plastik etkisini arttrc bir rol oynamaktadr. Paralar byk, talarn kompozisyonda kaplad alan oktur. Bu nedenle m2ye den para says da azalr. Dolaysyla eser zerinde gerekletirilen kompozisyonlar, tasarlanan geometrik sistemin aslna oranla dar bir kesitini sunabilmektedir. Yan aynalklarn kaplad alanlar biraz daha geni olduu iin baz rneklerde bu durum dikkati ekmese bile, kap kanatlar ile bu minberde de grld zere taht alt blmleri gibi daha dar alanlarda aka fark edilmektedir. talarn profillendirme biimleri, geometrik paralarn byklkleri, oluk/yiv ekilleri vb. detaylarda yzyl, sanat ya da blge gibi baz farkl tercihler olmakla birlikte, Konya Alaaddin Camii minberi iin yukarda belirtilen zelliklerin benzer uygulamalar 13. yzylda Siirt Ulu, Kayseri Lala Paa, Beyehir Erefolu, Sivrihisar Ulu; 14. yzylda Birgi Ulu (Res. 6), Damsaky Takn Paa, Manisa Ulu; 15. yzylda Manisa vaz Paa ve Hatuniye Camileri minberleri gibi rneklerde hakiki kndekari tekniiyle; 13. yzylda Ankara Aslanhane (Res. 7); 14. yzylda orum Ulu; 15. yzylda Ankara Ahi Elvan Camilerinin minberlerinde de taklit kndekari tekniiyle karmza kar. 12. yzyln ortalarnda, Konya Alaaddin Camii minberiyle yaklak ayn tarihlerde, yine hakiki kndekari tekniiyle yaplan Aksaray Ulu Camii minberi, ssleme younluu ve teknik uygulamalar bakmndan Alaaddin Camii minberiyle paralel zellikler gstermekle birlikte kndekari tekniinde kullanlan talarn dz braklmasyla ondan ayrlr. Burada dz braklan talara gre paralar yksek tutulmu; dolaysyla eitli ekillere sahip geometrik paralar daha n plana kmtr (Res.8). Bu paralardan bazlarnda kabaralar dikkati eker.21 Minberin kndekari tekniiyle yaplan kap kanatlar Anadoluda ikinci bir benzeri olmayan deiik bir ema gsterir.22 ift kanadn her biri dey olarak dta yaz bordryle, ite de kndekari bir panoyla deerlendirilmitir (Res. 9). Taklit kndekari tekniinde, 12. yzyla ait Ankara Alaaddin ve Divrii Kale, 13. yzyla ait Divrii Ulu (yan aynalklarda) ve Kayseri Ulu Camilerinin minberlerinde; hakiki kndekari tekniinde ise 12. yzyla ait Malatya Ulu Camii minberinde23 talarn dz brakld ve bitkisel sslemeli geometrik paralarn ne karld grlr. Ankara Alaaddin (M. 1197) ve Divrii Kale (M. 1180-81) Camilerinin minberlerindeki talarn birleme yerlerine kabara bal iviler aklarak hem salamlk arttrlm, hem de dekoratif bir grnm kazandrlmtr (Res. 10-12). Hakiki/taklit kndekari tekniiyle yaplan Malatya (Res. 13), Kayseri , Sivrihisar Camilerinin minberleri gibi kimi rneklerde, ister dz ister profilli olsun, talarn ok enli tutulduu gzlenmektedir. Divrii Ulu Camiinin, camiden 12 yl sonra Tiflisli brahim olu Ahmet tarafndan yaplan M. 1241-42 tarihli minberinin taht alt blmlerindeki talarda, Anadoluda Divrii dnda baka rneini

1353

bilmediimiz bir uygulama dikkati eker. Burada talarn sathlar ok ince ve zarif rumili bir desen ile sslenmitir (Res. 14). Ancak, bu durum hem geometrik hatlarn akcln engellemekte, hem de geometrik paralardaki bitkisel sslemelerle birlikte yzeyde ok grift bir doku oluturmaktadr. Benzer bir uygulamaya yine Divriideki ifahanenin kap kanatlarnda rastlamaktayz.24 Seluklu Devrinde kndekari tekniiyle yaplan kompozisyonlardaki geometrik paralar oyma tekniiyle sslenirken, 13.yzyln sonlarndan itibaren bu paralardan bazlarnn kakma tekniiyle deerlendirilmeye baland grlmektedir. Bugnk tespitlerimize gre, ilk rnei Beyehir Erefolu Camii minberinin (M. 1296-99) yan aynalklarndaki kimi paralarda karmza kan ve ahap zerine ahap kakma yaplmasyla balayan bu uygulama (Res. 15-16), 14. yzylda Nide Sungur Bey Camiinin kap kanatlar (M. 1335) (Res. 17) ile devam etmi; ayn usta tarafndan yaplan Manisa Ulu Camiinin kap kanatlar ile Bursa Ulu Camii minberinin yan aynalklarnda olduu gibi az saydaki rnekte farkl malzemelerin kaklmasyla bir k yaam; fakat asl artn 15. yzyln ortalarndan itibaren kap kanatlarnda gerekletirmitir. Hakiki kndekari tekniinin bilinen kap kanatlar arasndaki ilk rnei 1258 tarihli Konya Sahip Ata Camii kap kanatlardr (Res. 18-19). Anadoluda 12. yzyln ortalarndan itibaren minberlerde grlmeye balanan bu tekniin, kap kanatlarnda yaklak bir asr sonra uygulanmas, daha nceden de bu teknikte kaplarn yaplm olduunu, fakat gnmze ulamadn dndrr. Gnmze ulaan dier tekniklerle yaplm kap kanatlarnn 12. yzyln sonlarndan itibaren grlmesi ve 15. yzyla kadar hakiki kndekari tekniindeki kaplarn daha az sayda karmza kmas, Seluklu ve Beylikler Devri kap kanatlarnda kndekari tekniinin daha az tercih edildiinin iareti saylabilir. Yukarda da deinildii gibi, Orta adaki kndekari tekniinde paralarn byk, talarn enli tutulmas, hem istenilen geometrik kompozisyonun almn kanatlardaki panolara yerletirme problemini, hem de srekli kullanlan bir eleman olduu iin darbelere oka maruz kalmas nedeniyle dayankllk problemini ortaya karmaktadr. Bunlar da kndekari tekniinin Orta adaki kap kanatlarnda daha az tercih edilmesine sebep olarak gsterilebilir. Konya Sahip Ata Camii, orum Elvan elebi Zaviyesi (13. yy. sonu-14. yy. ba) ve Nide Sungur Bey Camii kap kanatlar hakiki kndekari tekniinin ortaa kaplarndaki nemli temsilcilerindendir (Res. 20). Konya ve Nide kaplarnda talar ile geometrik blmeler yaklak ayn seviyede olduklarndan bariz bir sath ayrm gstermezler. Fakat, Elvan elebi Zaviyesinin kap kanatlarnda, geometrik blmeler talara gre hayli yksek tutulduundan yzeylerde plastik bir etki brakmaktadr. 13. yzyln sonlarnda Beyehir Erefolu Camiinin kap kanatlar, hakiki kndekari tekniinin deiik bir uygulamasn verir. Burada, kenarlarna gen diler alarak eitli konumda yerletirilen paralar, arada ta olmadan, dorudan doruya birbirine geirilmitir (Res. 21). Paralarda bitkisel ssleme kullanlmayp bunun yerine yzeyler profillendirilmi ve bu profillerin birbirine balanmasyla btn panoda kesintisiz devam eden dikdrtgenler elde edilmitir. Kndekari tekniinin Seluklu ve Beylikler Devrinde yaygn olmayan bu ekildeki bir uygulamas, Konya Beyhekim Mescidinin pencere kanadna ait olduu sylenen paralarn restitsyonu sonucu ortaya kan anonim kap kanatlarnda (14. yzyln ilk yars) da grlmektedir.25 15.yzyla kadarki dnemde kap kanatlarnda taklit kndekari tekniine sadece 13. yzylda Divrii Ulu Camiinin dou kaps ile ifahanenin kap kanatlarnda rastlamaktayz. akma ve

1354

kabartmal kndekari tarznda grlen bu teknik, 15. yzylda Merzifon elebi Sultan Mehmet Medresesi (M. 1414-17) ve Osmanck Koca Mehmet Paa Camii (M. 1430-31) kap kanatlarnda uygulanmtr (Res. 22). Son iki rnek iilik bakmndan hakiki kndekari tekniine yaklaan bir grnt sunmaktadr. Manisa Ulu Camii minberinin taht alt ve yan aynalklarnda geleneksel zellikler henz srdrlrken, minberin kaps ortaadaki kndekari teknii uygulamalarnda baz yeniliklerin ncs gibidir. Antepli Daki olu Abdlaziz olu Hac Mehmed tarafndan M. 1376 ylnda yaplan26 eserde talar incelmi, geometrik paralar klm ve bunlara bal olarak, panolarda geometrik kompozisyonlarn daha geni almlar yer almtr. Dier bir zellik; kndekari tekniinde geometrik kurguyu oluturan talarn allageldii gibi dz deil, geometrik rgy yumuatacak ekilde kavislendirilmesidir (Res. 23). Bylelikle geometrik paralarn kenarlar da zorunlu olarak kavisli yaplmtr. Bu iki zellik yine ayn usta tarafndan M. 1399 ylnda yaplan Bursa Ulu Camii minberinin27 zellikle dou yz ve kaps ile Tebrizli Ahmet olu Hac Ali tarafndan yaplan Bursa Yeil Trbenin (M. 1421) kap kanatlarnda karmza kmaktadr (Res. 24). Kavisli ta uygulamasnn meneini tespit etmek gtr. Manisa ve Bursa Ulu Camii minberlerini yapan ustann Antepli olmas sebebiyle Suriye etkisinden sz etmek mmknse de, imdilik bu balantlar kuracak rneklerden yoksunuz. Muhtemelen ilk kez Anadoluda kullanlmtr. Msrda ise Anadoludan daha ge ortaya kmtr. Kahire Ebu Bekir Medresesinin 1479 tarihli minberindeki yldz kompozisyonlar o zamana kadar Msr eserlerinde grlmeyen kavisli talarla yaplmtr.28 Bursa Ulu Camii minberi Seluklu ve Beylikler Devri rnekleri iinde en antsal olandr. Hakiki kndekari tekniinin de mkemmel bir uygulamasn bulduumuz bu eserde, paralarn klmesi, buna karlk minber boyutunun bymesiyle yzeylere geometrik kompozisyonlarn geni almlar yerletirilebilmitir. Minberin zellikle mihrap tarafna bakan dou yznde, bazlar kndekari tekniiyle yaplan irili-ufakl kabaralar yzeylere son derece hareketli bir grnm kazandrmtr (Res. 25). Minberin gerek kap kanatlar gerekse sveleri yine kndekari tekniindedir (Res. 26). Svelerde kndekari teknii kullanm Anadolu iin alk olmadmz bir uygulamadr. Manisa Ulu Camiinin minber kapsnda balayan geometrik paralardaki klme 15. yzyln ortalarna kadar daha az rnekte grlmekle birlikte, Edirne erefeli Camii (M. 1447) kap kanatlarndan itibaren yaygnlamaya balam; bylelikle daha nceleri kap ve pencere kanatlarnda az tercih edilen kndekari teknii yzyln ortalarndan itibaren oalm ve 16. yzyla gelindiinde hemen hemen tm rneklerde bu teknik hakim olmutur.29 Buna paralel olarak geometrik paralardaki bitkisel sslemeler sadelemi ve oyma derinlii azalm; kakma ve tarsi teknii artarak devam etmi; giderek tm paralar kakma tekniiyle deerlendirilmeye balanmtr (Res. 27). Osmanl devrinde 15. yzyln ortalarndan sonra mermer minberlerin yaygnlk kazanmaya balamas, antsal saylabilecek geleneksel ahap minberlerin yava yava ortadan kalkmasna neden olduundan hakiki kndekari tekniinin de minberlerdeki kullanm unutulmaya yz tutmu; buna karlk kap ve pencere kanatlarndan baka vaaz krsleri, dolap kapaklar vb. daha deiik uygulama alnlar bulmutur (Res. 28).

1355

1 2

Baz rnekleri iin bkz. S. I. Rudenko, Der Zweite Kurgan von Pasyryk, Berlin, 1951; N. S. gel, Anadolu Aa Oymaclnda Mail Kesim, Sanat Tarihi Yll, I (1964-1965),

Diyarbekirli, Hun Sanat, stanbul, 1972. stanbul, 1965, s. 110; G. ney, Anadoluda Seluklu ve Beylikler Devri Ahap Teknikleri, Sanat Tarihi Yll, III (1969-1970), stanbul, 1970, s. 143; G. ney, randa Erken slam Devri Al iliinin Anadolu Seluk Sanatnda Akisleri, Belleten, Cilt: XXXVII, Say: 147, Temmuz 1973, Ankara, 1973, s. 266. 3 4 R. Ettinghausen, The Beveled Style in the Post-Samarra Period Archaeologica Ay. es., s. 72-83. Ayrca bkz., R. Bozer, Eri Kesim Tekniine Anadoludan Bir rnek: Orientalia in Memoriam Ernst Herzfeld, New York, 1952, s. 75. Konya II. Klarslan Trbesinin Ahap Kap Kanatlar, IX. Vakf Haftas Kitab, (Trk Vakf Medeniyetinde Hz. Mevlana ve Mevlevihanelerin Yeri ve Vakf Eserlerde Yer Alan Trk-slam Sanatlar Seminerleri, Ankara, 2-4 Aralk 1991), Ankara, 1992, s. 227-236. 5 6 7 E. Khnel, Der Memlukische Kassettenstil, Kunst Der Orients, I, Wiesbaden, 1950, s. 57. G. ney, Anadoluda Seluklu ve Beylikler, s. 135. Bu mihraplar iin bkz. P. Ravaisse, Sur Trois Mihrabs en Bois Sculpte, Memories

LInstitut Egyptien, II, Caire, 1889, s. 637-667. Ayrca bkz. . Bakrer, rgpn Damsa Kyndeki Takn Paa Camiinin Ahap Mihrab, nasya, Cilt: XXXV, Say: 139, Ankara, 1971, s. 367-378. 8 9 10 E. Khnel, a.g.m., s. 55-63. Ay. es., s. 57-not: 7. Mihrap iin ayrca bkz. E. Hersfeld, Damascus: Studies in Farsada, kendekari maden, tahta ya da baka bir malzeme zerine kazmak; knde

Architectura-II, Ars Islamica, X, 1943, s. 57-Res. 81. kaln aa, sulularn ve mahkumlarn ayana taklan tahtadan byk pranga; kari iilik anlamlarn tarlar. Bkz. Muhammed Muin, Ferheng-i Farsi, C. 3, (6. Basm), Tahran, 1363 (1984). Anlalaca zere kndekari terimi ele aldmz teknik uygulamay dorudan aklamamaktadr. Bu terimin sz edilen teknik iin ne zamandan beri ve kimler tarafndan kullanld da bugn iin belli deildir. 11 Tekniin tanm iin ayrca bkz. C. E. Arseven, Sanat Ansiklopedisi, C. III, stanbul, 1950, s. 1193-1195; H. Karamaaral, orum Ulu Camiindeki Minber, Sanat Tarihi Yll, I (1964-1965), stanbul, 1965, s. 12; G. ney, Anadoluda Seluklu ve Beylikler, s. 136. 12 Kndekari tekniini genellikle Osmanl devri iinde deerlendiren ve stelik bu tekniin Seluklular zamannda grlmedii, ancak Osmanl devrinde kullanlp gelitirildii eklinde yanl bilgiler bulunmaktadr. Bkz. C. Kerametli, Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Ba ve Fildii Kakmalar, Trk Etnografya Dergisi, Say: IV (1961), Ankara, 1962, s. 10-11; E. Ycel, Trk Mimarisinde Aa leri, Arkitekt, 37/329, 1968, s. 21-26; E. Ycel, Seluklu Aa ilii, Sanat Dnyamz, Yl: 2, Say: 4 (Mays 1975), stanbul, 1975, s. 3-11; E. Ycel, Osmanl Aa ilii, Kltr ve Sanat, Say: 5 (Ocak 1977), stanbul, 1977, s. 58-71. 13 H. Karamaaral, a. g. m., s. 121; G. ney, Seluklu ve Beylikler Devri, s. 137-138.

1356

14

orum Ulu Camiindeki minberde (M. 1306) de karmza kan bu teknik, minber

ustalarnn Ankaral olmas nedeniyle Ankara atlyelerinin eserleri iinde saylmaldr. Minber iin bkz. H. Karamaaral, a. g. m., s. 128-129. 15 16 (M. 1547). 17 18 19 S. gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara, 1966, s. 25, 27; S. Mlayim, . Yetkin, Trk ini Sanatndan Baz nemli rnekler ve Teknikleri, Sanat Tarihi Yll, I Msrda 13. yzyldan itibaren bronz ya da bronz kaplama kaplarda bu tekniin etkisi Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler-Seluklu a, Ankara, 1982, s. 82. (1964-1965), stanbul, 1965, s. 95. aka grlmektedir. (Bkz. E. Khnel, a. g. m., s. 58-59). Ayn zellik, Anadoluda, Cizre Ulu Camiinin bronz kaplama kap kanatlar (13. yzyln ilk yars) ile El-Cezerinin Diyarbakr Saray iin yapt bronz kap (12. yzyl sonu) (Bkz. M. Meinecke, Islamische Drachentren, zu einer Neuerwerbung des Museums fr Islamische Kunst, Museumspadagogischer Dienst Berlin, Nr. IV, Berlin, 1989, s. 56-57, Res. 5-6) gibi erken rneklerden itibaren karmza kmaktadr. 20 21 22 Z. Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Kndekari tekniiyle yaplan eserlerde kabara kullanm ilerleyen yzyllarda daha sk Maalesef bu nik rnek 1998 ylnda yerinden alnm, henz bulunamamtr. Bkz. H. Vakflar Dergisi, Say: V, Ankara, 1962, s. 30. karmza kmaktadr. Karaduman, Beyehir Erefolu Camii Kapsna Ait Panolarn lkemize adesi ve Dndrdkleri, Antik & Dekor, Say: 54, Eyll-Ekim 1999, s. 151. 23 24 25 26 27 28 29 Tarih iin bkz. R. Ettinghausen, a. g. m., s. 82; S, gel, a. g. m., s. 115. Kap kanatlarndaki bu talarn ou dklmtr. Y. nge, Konya Beyhekim Mescidine Ait Olduu Sylenen Pencere Kanatlar, Bedrettin Z. Oral, a. g. m., s. 67. Z. Oral, a. g. m., s. 71. E. Khnel, a. g. m., s. 63, ekil: 14. Baz rnekler iin bkz. R. Bozer, Sinan Eserlerinde Ahap ilii, VI. Vakf Haftas, Bkz. G. ney, Anadoluda Seluklu ve Beylikler, s. 138-139. Ankara Ahi Elvan Camii minberi (M. 1413) ve Kastamonu Yakup Aa Camii kap kanatlar

Cmerte Armaan, Ankara, 1980, s. 434-Res. 7.

stanbul, 1989, s. 327-346. ARSEVEN, C. E., Kndekri, Sanat Ansiklopedisi, C. III, stanbul, 1950, s. 1193-1195. BAKIRER, ., rgpn Damsa Kyndeki Takn Paa Camiinin Ahap Mihrab, nasya, Cilt: XXXV, Say: 139, Ankara, 1971, s. 367-378. BOZER, R., Eri Kesim Tekniine Anadoludan Bir rnek: Konya II. Klarslan Trbesinin Ahap Kap Kanatlar, IX. Vakf Haftas Kitab, (Trk Vakf Medeniyetinde Hz. Mevlana ve Mevlevihanelerin Yeri ve Vakf Eserlerde Yer Alan Trk-slam Sanatlar Seminerleri, Ankara, 2-4 Aralk 1991), Ankara, 1992, s. 227-236.

1357

BOZER, R., Sinan Eserlerinde Ahap ilii, VI. Vakf Haftas, stanbul, 1989, s. 327-346. DYARBEKRL, N., Hun Sanat, stanbul, 1972. ETTNGHAUSEN, R., The Beveled Style in the Post-Samarra Period Archaeologica Orientalia in Memoriam Ernst Herzfeld, New York, 1952, s. 72-83. HERSFELD, E., Damascus: Studies in Architectura-II, Ars Islamica, X, 1943, s. 13-70. KARADUMAN, H., Beyehir Erefolu Camii Kapsna Ait Panolarn lkemize adesi ve Dndrdkleri, Antik & Dekor, Say: 54, Eyll-Ekim 1999, s. 150-153. KARAMAARALI, H., orum Ulu Camiindeki Minber, Sanat Tarihi Yll, I (1964-1965), stanbul, 1965, s. 120-142. KERAMETL, C., Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Ba ve Fildii Kakmalar, Trk Etnografya Dergisi, Say: IV (1961), Ankara, 1962, s. 3-15. KHNEL, E., Der Memlukische Kassettenstil, Kunst Der Orients, I, Wiesbaden, 1950, s. 5568. MENECKE, M., Islamische Drachentren, zu einer Neuerwerbung des Museums fr Islamische Kunst, Museumspadagogischer Dienst Berlin, Nr. IV, Berlin, 1989, s. 54-58. MUN, Muhammed, Ferheng-i Farsi, C. 3, (6. Basm), Tahran, 1363 (1984). MLAYM, S., Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler-Seluklu a, Ankara, 1982. ORAL, Z., Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, Say: V, Ankara, 1962, s. 23-78. GEL, S., Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara, 1966. GEL, S., Anadolu Aa Oymaclnda Mail Kesim, Sanat Tarihi Yll, I (1964-1965), stanbul, 1965, s. 110-117. NEY, G., randa Erken slam Devri Al iliinin Anadolu Seluk Sanatnda Akisleri, Belleten, Cilt: XXXVII, Say: 147, Temmuz 1973, Ankara, 1973, s. 257-277. NEY, G., Anadoluda Seluklu ve Beylikler Devri Ahap Teknikleri, Sanat Tarihi Yll, III (1969-1970), stanbul, 1970, s. 135-149. NGE, Y., Konya Beyhekim Mescidine Ait Olduu Sylenen Pencere Kanatlar, Bedrettin Cmerte Armaan, Ankara, 1980, s. 425-436. RAVASSE, P., Sur Trois Mihrabs en Bois Sculpte, Memories LInstitut Egyptien, II, Caire, 1889, s. 621-667. RUDENKO, S. I., O Der Zweite Kurgan von Pasyryk, Berlin, 1951. YETKN, ., Trk ini Sanatndan Baz nemli rnekler ve Teknikleri, Sanat Tarihi Yll, I (1964-1965), stanbul, 1965, s. 60-100. YCEL, E., Trk Mimarisinde Aa leri, Arkitekt, 37/329, 1968, s. 21-26. YCEL, E., Osmanl Aa ilii, Kltr ve Sanat, Say: 5 (Ocak 1977), stanbul, 1977, s. 5871. YCEL, E., Seluklu Aa ilii, Sanat Dnyamz, Yl: 2, Say: 4 (Mays 1975), stanbul, 1975, s. 3-11.

1358

Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Sikkelerinde Grlen Geme Motifler / Gndegl Parlar [s.918-922]
Sanat Tarihisi / Trkiye Ortaada, kltr ve sanat politikalarnn, sanat etkileimlerinin, inanlarn ve dncelerin altnda meydana getirilen zengin sslemeler, figratif geler, bitkisel bezemeler, yalnzca sivil ve dini yaplarda, el sanatlarnda kullanlmam, sanat dilimlerinden birini oluturmasna ramen bugne kadar gzard edilmi olan sikkelerde de yerlerini almlardr. Trk sanatnda grdmz geometrik kompozisyonlarn deiik malzemelerde farkl tekniklerle yapldn, baz desenlerin ise belirli malzemelere gre gelitirildiini, sikkelerin de bu sanat gelerinin kullanld malzemelerden birini oluturduunu syleyebiliriz. Ne yazk ki dier malzemelerdeki almalara imzalarn koyan sanatlarn sikkelerde bu uygulamay srdrmemeleri, sikke tasarmclarn, sanatlarn tanmamz olanaksz klmtr. Ayn sslemelerin farkl malzemelerde bulunmas, bu desenlerin ayn nakkalar tarafndan izilerek, ayr malzeme ustalarnca, blgesel zelliklere gre uyguland, ayn motiflerin sikkelerde de bulunmas, sikkelerin de bu nakkalar veya sanat ekollerince tasarlandn dndrmektedir. Ortaa tarih sahnesinde yer alan, zellikle de Dou ve Orta Anadoluda kurulan beyliklerin sikkelerinde, insan ve hayvan figrleri, bitkisel bezemeler kullanlm, Bat ve Gney blgelerinde yer alan beyliklerin sikkelerinde ise sadece geometrik sslemeler ile kompozisyon dzenlemelerine gidilmitir. Ortaan son dnemlerinde ise geometrik motifler karekteristik bir zellik kazanmtr. Bu zellik Osmanlnn ilk dnem sikkelerinde de devam etmitir. Anadolu Seluklularnn, Artukoullarnn (rnek 1), Danimenoullarnn, (rnek 2), Saltukoullarnn (rnek 3), Mengckoullarnn (rnek 4) sikkelerinde mitolojik konular, insan ve hayvan figrleri, rumi ve palmetler, yldzlar, geometrik motifler, gemeler, mnferid olarak veya kompozisyonlar halinde bulunmaktadr. 5), Ayn dnemi (rnek paylaan 6), dier beyliklerde (rnek ise 7), Menteeoullarnda (rnek Hamidoullarnda Erefoullarnda

Germiyanoullarnda (rnek 8), Karamanoullarnda (rnek 9), sfendiyaroullarnda (rnek 10) zengin kompozisyonlar, geometrik motifler, yldzlar ve gemeler sikkeleri sslemektedir. Artukoullar sikkelerinde, daha ziyade mitolojik konularn hakim olduu figrler veya motifler grlrken (rnek 11), Anadolu Seluklu sikkelerinde atl hkmdarlar (rnek 12), aslanlar, bitkisel bezemeler, Rum ve palmetler, yldzlar ve birka rnekte de olsa grebildiimiz Rumlerle birlikte veya tek olarak kullanlan geme motifleri bulunmaktadr. (rnek 13-14-15), (izim 1). Geometrik sslemelerin ortaya kt tarih kesin olarak bilinmemektedir. Ancak her kltrde grlr. Yaplarda slam ncesinde, Yakn ve Ortadou slam sanatlarnda sistematik ve geometrik kompozisyonlar halinde hem i hem d tezyinat olarak kullanlmtr. Platon ve baz dier filozoflar geometrik motiflerin, psikolojik nedenlerin sonucu ortaya ktn dnmekte ise de geometrik ekillerin zengin teknik, geometri, cebir ve dier matematik bilgilerine dayand muhakkaktr.1 Geometrik dzenlemelerde, tekniinin dnda, benimsenen ikinci gr ise sembolizm yndr. Bunlarn totem, by gibi zel anlamlar tad, manevi kuvvetlere dayand, ritel ekillerin, dini ve mistik tasavvurlarn varlndan sz edildiidir. Bu grlere dayanarak, Trk-slam kltrnn

1359

yayld Anadolu topraklarnda, geometrik kompozisyonlar, deiik malzeme ve tekniklerle, ana ilkeleri ayn olmakla birlikte, farkl blgelerde, deiik usluplarla kullanldn, blge farkllklarnn ise, ileme tarzndan kaynakland sylenebilir. Geometrik formlarn her malzemede ayr bir biimde ilendii gz nne alnrsa, sikkelerde grlen geometrik form ise, geme, rg veya dm denilen ve bugn tipolojik isminin daha tam olarak oturmad ekildir. Gemeler, geometrik dzenlemelerin bir grubunu oluturmakta ve deyim olarak da daha ok birbirine halkalanan kapal formlar diye tarif edilmektedir.2 Dnyann en eski motifi olan gemeler, altan ve sten birbirlerini saran eritlerin devamll ve kesilmeden ak ile meydana gelir. erit says de olabilmektedir. Hititlerde, Dou sanatlarnda rastladmz gemeler Kelt ve Germen kavimlerinde nemli bir yere sahip olmutur.3 Hititlerde, zellikle de mhrlerde dekoratif anlamda kullanlmtr (rnek 16). Anadolu Seluklular ile beyliklerin sikkelerinde kullanlan bu gemeler bol ve zengin eitleri ile Seluklular dneminde varlklarn olaanst bir ekilde ta, ahap, ini, tekstil, maden gibi sanatlarda, sivil ve dini yaplarda, yaygn olarak da ta malzemede gstererek en gzel rneklerini vermitir. Yldz Demirizin eitlerini numaralad gemelerden zellikle de kitap sanatnda tezhip olarak kullanlan 3 / 08 nolu rnek ile ta malzemede kullanlan 3 / 02 nolu ssleme, Ahlat Bayndr Kmbeti, bni Tolun Camii, Zazadin Han gibi yaplarda bulunmaktadr ki,4 bu geme rneklerinin bir fragman alndnda sikkelerdeki rneklere yakn benzerlii grlmektedir (izim 2). Sikkelerdeki geme motifleri, mimari ve el sanatlarndan farkl bir biimde kullanlmtr. Anadolu Seluklu sikkelerinde Semra gelin5 yrek diye adlandrd gzl gemeler, iki yandan uzayan kollarla Rum motifi meydana getirmekte, geme ise burada gvde olma zelliini tamaktadr6 (izim 3). Seluklularn ve beyliklerin sikkelerinde gzl gemenin dnda be veya sekiz gzl gemeler de kullanlmtr (rnek 5-8). Seluklularda sade olarak gzl rumili veya be gzl abartmasz olarak kullanlan gemeler, beyliklerde daha gsterili, ular mzrak veya fleur de lijs ile bitmektedir. Sikkelerde grlen gemeler ayn zamanda tp amblemi olarak da sembolize edilmektedir. Zaman zaman Sadet Dm olarak da adlandrlan bu formun srf dneminin moda sslemesi olarak kullanlmad, bu tip gemelerin bu ismi almasnn altnda da mistik ve mitolojik bir anlamn yatt tahmin edilmektedir. Sikkelerdeki geme motifi ylan veya ejder motifi iin en yakn ekil olarak grlmektedir. Cell Esad Arsevenin Les Art Decoratifs Turcs kitabnda rneini verdii ankr Darifasnn portalinde (rnek 17) bulunan ve ylan gemesi biiminde zoomorfik (tp amblemi) figr rnei, Roma sanatnda kullanlan ylan veya ejder ile, Seluklu ve Smer sanatnda kullanlm olan ift ylan7 sembolleri (rnek 18a-b) sikkelerdeki gemelerle fevkalede benzerlik gstermektelerdir (izim 3). Gemeler ve dier geometrik dzenlemelerin srekli ve belirgin tutarl olarak kullanlmas ve gelimesi XI. yzylda Anadoluda olmutur. Anadoluya ise Trklerle geldii, Gazneliler ve Karahanllardan byk Seluklulara, oradan da Anadoluya ulat tezi en kuvvetli olandr. Ayrca bu devletlerin Anadolu Seluklular iin nc tezyinat olarak ilev grdkleri bilinmektedir.8 Ayn motifin, Orta Asya sikkelerinde ve Karahanllarda da grlmesinin tesadfi olmadn, bu ssleme gesinin

1360

inanlardan kaynaklanan, mitolojik ve manevi deerlerler tad kanaatini kuvvetlendirmektedir (rnek 19), (izim 4). Konya Kalesinden gelen ve bugn Konya nce Minareli Medrese Mzesinde bulunan ift bal ejderin ortada gzl geme motifi grnndeki ekli ile balarn bulunduu kollarn yanlara kvrm yapmas rnek 14teki geme ile ayn grnmdedir (rnek 18). Burada, sadece Rum kvrmlar yerine ejder balar yer almtr.9 Bu motifler ok az farklarla mitolojik veya manev deerlerle, deiik kltrlerde ortak biim karekteri gstermektedir. Gnl ney, Diyarbakr Kalesi Urfa kaps Ejderi ile (11843-4) (rnek 20) Konya Kalesindeki ejderlerin dm yapm gvdeleri rneklerinde de olduu gibi, Seluklularda grlen ejder motiflerinin zellikle ta kabartmalarda gvdelerin dmler meydana getirerek uzadn, ejderin dml gvdesinin ise Ay ve Gne tutulmasna iaret ettiini belirtmektedir. Mitolojiye gre ejderin gvdesindeki dmler Gne ve Ay tutulmasnn sembol olduu gibi, ejder bunun dnda evreni, kainat, su, yamur, bereket, ktlklerle mcadelenin sembol, yer alt karanlnn ifadesi olarak da grev stlenmektedir. Bazen de, sagatarius sembol olup burlarla ilgisi anlatlmakta ve iki bal olmasndan dolay da bann ikizler, kuyruunun ise yay burcunu temsil ettii ifade edilmektedir. Hatta Orta Asyada, gk kubbenin idaresinin ejder iftinin idaresine bal olduu inanc yaygndr. Ay ve Gne sembolleri ile birlikte kullanlmas ise astrolojik anlamndan baka, daha fazla k yutan hayvan olarak mitolojik anlam tayarak ve gece-gndz, ay-gne gibi ztla da iaret etmektedir.10 Ylan, aslnda fantastik bir figr olmamasna karn, ejderha ile zdeletirmesinden dolay nem kazanmaktadr. En erken kltlerde dahi ylan grlmektedir. rnein, Hititlerde takm yldz, antik a kahramanlk mitlerinde, Msr horus-kartal resimlerinin banda, Nordik Midgard ylannda, Azteklerde Quatzalcoatl, inlilerde ve Uzak Douda sularn ilk sakinleri ve yamur yadrdklar iin de gkyznn sakinleri gibi manevi deerlendirilen ylan betimlerine rastlanmaktadr.11 Ejdarha, ylan Dnyann yaratlnda katmanlar saran bir ilevsel grev de (rnek 21) stlenmidir.12 Esasnda, ylan betimi evrensel olup btn dnemlerde ve kltrlerde bulunur. Manev ykleri ile sikkelerde de yer almas olanaksz deildir. ster dekoratif ssleme, ister manev deerli olsun, serpen figr slm sanat eserleri arasnda nemli bir yer igal etmektedir. Eski Trke metinlerde, evren olarak isimlendirilen ylan, eski Trk kavimlerinde, hem su kaynaklarn hem de bulutlar temsil ettii iin astrolojik olarak da nitelendirilir. in ve Uzak Douda, umas dolaysyla gkler alemiyle ve mevsimlerle irtibatlandrlp, bolluk ve bereket sembol sfat da alan ejder13 Orta Asya ve Uzak Dou ikonografisinde de ok nemli bir rol oynamtr. Trklerle Anadoluya geen bu inann sihir ve by bozmak, nazar kesmek gibi glerinin yan sra, hastalklara kar olaanst koruyucu gcne de inan, Anadolu geleneklerinde yerini almtr. Ejder bal rtenler de bu inanlarn gstergesi olarak yaplmtr. Anadolu Seluklu ifahanelerinde bu motif salk ve mutluluk olarak, tp amblemi semboln simgelemektedir (rnek 22). Eski Tklerin, ok tanrl dnemlerinde evrenin, birbirine sarlm erkek ve dii ylann birlemesinden ortaya ktna inanlmaktadr. Evren ve hayat aac yani hayat, salk ve mutluluk, birbirine dmlenmi iki ylanla sembolize edilmektedir.

1361

Eski Yunan ve Romada, Tp Tanrs Aescculapius da asasna ylan sarl bir sembol tamaktadr.14 Ayrca, Helenistik astrolojisinde de sekizinci gezegen Cauzehar olarak kabul edilmektedir. Btn bu dnce ve inanlar da gsteriyor ki Anadoluda motifler yalnzca dekoratif ge olmasnn tesinde kozmik ller iinde plnlanm, belirli semboller halinde eserlerde yer alm, onlar ktlklerden korumak, muhafaza etmek, bolluk-bereket anlamnda da kullanlmlardr. Semra gel de ift ylanlarn evrensel simge karakterinin, kozmik dzen imgesini zenginletirdiini, bereket simgesi olmakla birlikte zt glerin ve yer alt glerinin gstergesi olduunu sylemektedir. Ejder veya ylan, gkkubbe ile ilgili olarak ay, gnei; burlarla ilgili olarak , hayat aacnn koruyuculuu grevlerinin dnda Asya kaynaklarnda da hkmdarla zdeletirilmilerdir. Seluklularn yaplarnda da, evren-hkmdar ikilisi imgesinde kullanld dnldne gre15 Neden sikkelerde de bu anlamda kullanlmasn? sorusu akla gelmektedir. Btn bu aratrmalar bize dier sanat eserlerindeki tasarmlarn, ann ve ait olduu madeniyetin ayrlmaz bir parasn oluturan sikkelerde de aynen uygulandn gstermektedir. Sikkelerde grlen gemelerin Asya kaynakl olabilecei grn, Karahanl sikkeleri (rnek 19) ile Seluklu sikkelerinin (rnek 15) mukayeseleri kuvvetlendirmektedir. Ancak Beylikler dneminde daha ok gzl rg motifli gemeler kullanlmtr ki, bu rneklerde tamamyla Mool ve lhanl sikkelerindeki rnekleriyle akmaktadr. Bu da Mool istilasnn Anadoludaki bariz tesirini ortaya koymaktadr (rnek 23-24-25). Sikkelerde kullanlan gemeler Anadolu Seluklu sanatnda taa uygulanan ile farkllk gtermektedir. Ancak ankr Darifaiyesindeki ylann rg motifi ile sikkelerdeki gemeler ayn biimi gstermektedir. Dolaysylada sikkelerde grlen gemelerin dekoratif amalarla da kullanlm olabilecei ihtimalinin yansra asl anlamnn bereket, hkmdarlk simgesi olma olasl daha imkn dahilinde bulunmaktadr. ncelemelerde de grld gibi taa uygulanan gemelerin dml fragmann, sikkelerde yansma bulmas, ann bulunduu tasavvuf dncelerden ve sanat etkileimlerinden kaynaklanmaktadr. Sonu olarak unu syleyebiliriz ki sikkelerde grlen gemeler yaln geometerik ssleme gesi deildir. Eski alardan beri bolluk bereket sembol olarak tarih sahnesinde grlen ylann kvrmlarnn dm eklindeki fragmann sikkelere ilenmesi ok daha gereki olmaktadr. M.. 3500 ylnda Meksikada yaayan Olmeklerin tanrlar tyl yland. Bolivyada yaayan Mayalarn kutsal metinlerinde ylan bilgelik sembol, piramitlerde bulunan bir duvar resminde bal ylan zerinde ge ykselen bir insann ruhunun temsili, Kamboyada Ankor tapnaklarnda ok bal ylan kabartmalar, Meksikada Teodokovanda tyl ylan tanrlarn bulunmas hep ayn inantan kaynaklanmaktadr. Orta Asyada, inde, Meksikada, Fransa-Laventada, Msrda, Anadoluda ve dnyann drtbir yresinde hem de birbirlerinden binlerce kilometre uzaklktaki medeniyetlerde ylan betimlerinin, Tanr, bolluk, bereket, g, kudret gibi ortak simge tad gz nne alndnda, sikkelerde de ayn gayelerle kullanldn, ssleme gesinden daha anlaml bir grevle ekil bulduunu syleyebiliriz.

1362

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Seluk, MLAYM. Deiimin Tanklar, stanbul, 1999, 173. Seluk, MLAYM. Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara, 1982, 11. Semra, GEL. Anadolu Seluklular Ta Tezyinat, TTK, Ankara 1966, 83. Yldz, DEMRZ. slam Sanatnda Geometrik Ssleme, stanbul, 2000, 32. Semra, GEL. a.g.e., Ankara 1966, 83. Gndegl, PARLAR. Anadolu Seluklu Sikkelerinde Yaz D Figratif geler, T. C. C. E. ARSEVEN, Les Arts Decoratifs Turcs. Seluk, MLAYM. a.g.e., Ankara 1982, 96. Gnl, NEY. Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten, Ankara 1969, 173. Gnl, NEY. a.g.e., 1969, 189. Candan, LK. Ejdarhann Motif Olarak Geliimi ve Osmanl Sanatnda Kullanm, Metin, AND. Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, stanbul 1998, 71. Banu, MAHR. Osmanl Saz Uslubu Resimlerinde Ejder konografisi, Ankara 1993, 272. A. Hulusi, KKER. Gevher Nesibe ifaiyesindeki Trk Tp Amblemi Ylanlar ve Salk, Semra, GEL. Anadolunun Seluklu ehresi, Akbank Yaynlar, stanbul 1994

Kltr Bakanl, Ankara, 2001.

stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler adna yaplan tez, stanbul 1995, 38.

Kayseri 1991, 69.

ARSEVEN, C. ESAD. Les Arts Decoratifs Turcs (Tarihsiz). ASLANAPA, OKTAY. Trk Sanat, Remzi Kitabevi, 3. Basm, stanbul 1993. ACUN, Hakk. Ejder Motifli Kap Tokmaklar ve Deiik rnekler, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar, Gner nala Armaan, Hacetepe niversitesi Armaan Dizisi, Ankara 1993. AKALIN, ebnem. Karatay Hann Bereket ve Nazar Boncuklar, Trkiyemiz, 59, stanbul 1988. AND, Metin. Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, Akbank Yaylar, stanbul 1998. AYKUT, Tuncay. Mool ve lhanl Paralar, Ak Ake, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul 1992. BLC, Kenan. Cizre Ulu CAM Kap Tokmaklarnn konografik ve Kronolojik Deeri zerine Bir Ett, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar, Gner nala Armaan, Hacetepe niversitesi Armaan Dizisi, Ankara 1993. BELL, Oktay. -. G. KAYAOLU. Anadoluda Trk Bakrclk Sanatnn Geliimi, stanbul 1993. DARGA, Mhibbe. Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul 1992. DAVIDOVICH, Elena. Hoards of Ancient and Medieval Coins From Tajikistan 1979. DEMRZ, Yldz. Trkiyede Byk Paral Tekniklerdeki rgl Bizans Zemin Mozaikleri, stanbul niversitesi Sanat Tarihi Bizans Sanat Lisans Tezi (Yaymlanmam), stanbul 1964. - slam Sanatnda Geometrik Ssleme, stanbul 2000. ERGNSOY, lker. slam Maden Sanatnn Gelimesi, Kltr Bakanl, stanbul 1978. KARAMAARALI, Beyhan. Ahlat Mezartalar, Kltr Bakanl, Ankara 1992. KKER, A. Hulusi. Gevher Nesibe ifaiyesindeki Trk Tp Amblemi, Ylanlar Salk Seluklu Gevher Nesibe Sultan Tp Fakltesi, Erciyes niversitesi, Kayseri 1991.

1363

MAHR, Banu. Osmanl Saz slubu Resimlerinde Ejder konografisi, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar, Gner nala Armaan, Hacettepe niversitesi Armaan Dizisi, Ankara 1993. MLAYM, Seluk. Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982. - Geometrik rgler, Thema Larousse, Milliyet, stanbul, 1993. - Deiimin Tanklar, stanbul, 1999. PARLAR, Gndegl. Artuklu Sikkelerinde Figratif geler, Dn ve Bugnyle Harput Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Elaz ubesi Yaynlar, Elaz 1999. - III. Osmann Fndk Sikkelerindeki Bitkisel Bezemeler, Fatih Sultan Mehmedin Hayvan Figrl ki Sikkesi, Osmanl Cilt II., Yeni Trkiye Kltr ve Sanat Yaynlar, Ankara 1999. - ift Bal Kartal Figrl Bir Artuklu Sikkesi zerine, Vakf ve Kltr Dergisi, Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, Say 4, Ankara 1999. - Anadolu Seluklu Sikkelerinde Grlen Alt Dilimli Gl Yapra Kompozisyonu, Antalya VI. Seluklu Semineri Bildirileri, Antalya, 2000 (Basmda), Antalya l Kltr Mdrl. - Figrl Artuklu Sikkeleri, Sky-Life, Say 199, stanbul 2000. - Anadolu Seluklularn Yldz Kompozisyonlu Sikkeleri, Trk Dnyas Kltr ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta 2000. - Anadolu Seluklu Sikkelerinde Kompozisyonlar, IV. Ortaa ve Trk Dnemi Kazlar ve Aratrmalar Sempozyumu Bildirisi, Yznc Yl niversitesi, Van 2000. - Osmanlnn Kurulu Dnemi Sikkelerinde Kompozisyon, IV. Eyp Sultan Sempozyumu Teblileri, Eyp Belediyesi Kltr Yaynlar, stanbul 2000. - Figrl Anadolu Seluklu Sikkelerinde nan Felsefesi, Sanat ve nan Sempozyumu, Mimar Sinan niversitesi Trk Sanat Tarihi Uygulama ve Aratrma Merkezi, stanbul (Basmda) 2000. - Sanat Tarihi Ynleriyle Figrl Seluklu Sikkeleri, Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyet Kongresi, Seluk niversitesi, Konya (Basmda) 2000. - Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rumi ve Palmet Motifleri, Prof. Dr. Zafer Bayburtlu Armaan Kitab, Erciyes niversitesi, Kayseri 2000. - Anadolu Seluklu Sikkelerinde Yaz D Figratif geler, T. C. Kltr Bakanl Yayn, Ankara 2001. SPENGLER, William F. and Wayne G. SAYLES, Turcoman Figural Bronze Coins And Their Iconography, Wisconsin Clios Cabinet, 1992. GEL, Semra. Ortaa erevesinde Anadolu Seluklu Sanat, Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1993. - Anadolunun Seluklu ehresi, Akbank Yaynlar, stanbul 1994. - Andolu Seluklular Ta Tezyinat, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1966. - Anadolunun Seluklu ehresi, Trkiyemiz, Abank Yaynlar, stanbul 1989. GEL, Bahaddin. Trk Mitolojisi, Cilt II., Trk Tarih Kurumu, Ankara 1995. NEY, Gnl. Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Bankas, Ankara 1978.

1364

- Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten, C. XXXIII, T. T. Kurumu, Ankara 1969. LK, Candan. Ejderhann Motif Olarak Geliimi ve Osmanl Sanatnda Kullanm, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler adna yaplan tez, stanbul 1995. Yap ve Kredi Bankas Kolleksiyonlar - Ak Ake, Mool ve lhanl Sikkeleri, stanbul 1992. - Dou -Bat Aras Bir Gk Kua, stanbul 1994. - Asyadan Anadoluya nen Rzgar, stanbul 1994. - Kudret ve Huner I., stanbul 1994. Akdenizin Mor Bin Yl, stanbul 1999.

1365

Anadolu Seluklu Dnemi Hal ve Dz Dokuma Yayglar / Prof. Dr. Bekir Deniz [s.923-932]
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk hal sanat ile ilgili kaynaklara gre, dml hal Orta Asyada, Trklerin yaad blgelerde ortaya km ve buradan dnyaya yaylmtr. Trklerin, ayn alarda, hal dnda, kee ve kilim sanat hakknda da bilgilerinin bulunduunu, ev ve adrlarn kee ve dz dokuma yayglarla (kilim, cicim, zili, sumak) sslediini ele geen buluntulardan renmekteyiz. Kaynaklarn ifadesine gre hal, Trk slale ve devletlerinde, sadece bir rt veya ssleme malzemesi deil, bir taht rts olarak da kullanlmtr. Bu nedenle de, tarihin ilk alarndan itibaren hal dokunmaktayd. VII-VIII. yy.larda da Trkistan, Ouzelleri, Anadolu, Buhara, Uygurlar ve Hazarlardaki tm Trk lkelerinde hal dokunuyordu;1 in kaynaklarndan, VII. yy.da Hoten ehrinde hal dokunduunu reniyoruz.2 Dou Trkistanda kee hallar da dokunmaktayd.3 Orhun Blgesi ndeki Uygur Kaanlarnn in imparatorlarna gnderdikleri yayglar da bu trden dokumalard. Dou Trkistanda, Uygurlar devrinde (VIII-IX. yy.larda) da hal dokunduu bilinmektedir.4 Kk-trk devrinden bir in masalnda, Kk-Trklerin veya kangl boylarn, len srasnda, ayrlara yn hallar serdikleri anlatlmaktadr.5 Yine, kaynaklarn ifadesine gre, miladi ilk asrlarda, bugnk Dou inin batsndaki, imdiki Kan-su vilayetinde bulunan ve eski ad Ho-hsi olan, Trkler arasnda, Gesi-Gecsi diye sylenen, Ping-liang ehri Gk-Trklerin nemli bir kltr evresi idi. Ping-liang, Asyada bilinen bir hal merkezine yakn idi. Gesinin (Ping-liang) dou komusu bir ilde, inlilerin Tu-y-hun dedii ve Trk olduklar sanlan bir kavim hal dokumakta ve hem douya, hem batya satmakta idi.6 Yine, Kk-trk, Kangl ve Uygur Kaanlklar devrinde (745-911), Dou Trkistan daki, Uygurlarn eski bakenti Koo blgesi bir kilim ve hal retim merkeziydi.7 E. Esin, dml hal ve kilim kalntlarnn ou, Uygur harfleri ile Trke yazlarn bulunduu ev ve han harabelerinden kmtr. Bey ve hatun resimlerinde de hallar tasvir edilmitir. A.Von Gabain Uygurlularda bodhimandala (mrkebe iin izilen ve mabdun sarayn veya kint temsil eden ekil) olarak kullanlan kk hallar bulunduunu tespit etmitir. Bu mhede, Trk hallarnn eski motiflerinden bazsnn temsl manlar bakmndan ok ehemmiyetlidir. Uygurlarda, ayrca byk hallar da vard. Bunlar, byk apta ve sade motifleri ile dikkati eker. Le Coq, bu hallarn motiflerinde de, temsili manalar aramtr diye yazar.8 Yine, kaynaklarn ifadesine gre, VIII. yy.n ilk eyreinde, Mveran-nehr (Maverannehir) blgesinde, Buharada gzel hallar dokunmaktayd. Buhara, slm devirde, halclk alanndaki bu hretini X. yy.a kadar srdrmtr. Bu asrn corafyaclar Buharann beenilen mallar arasnda hal (biat), seccde (musall-yi namz) ile, dier yayglarn zikretmektedir.9 Mveran-nehr blgesinde aniyana bal Darzenli Kasabasnda, Aran (Karaba) ve Dou Anadoluda hal dokunmaktayd.10 VIII-XI. yyda, Dou Trkistanda, Uygurlular devrinde hal dokunduu,11 Koo yaknndaki bir Uygur Budist tapnandaki, IX-XII. yy.larda yaplm duvar resimlerinde, dml hal zerinde Uygur hatunlarnn resimlerinin yer ald sylenmektedir.

1366

Yine kaynaklarn ifadesine gre, ayn alarda, Bargari (Van-zalp), Arcij (Erci), Ahlat, Nahvan, Bitlis ve Khoy nfusa kalabalk, nemli, gelimi ticaret ehirleriydi. Buralarda, kaliteli zili dokumalar yaplmaktayd.12 in kaynaklarndan, Trkistan ve Hazar Denizinin batsndaki Ouz Ellerinde hal dokunduunu, Ouzlar/Trkmenlerin slmiyetten nce 51-428 deki Arakllar a ve sonrasnda, hal dokuduklarn ve trenlerde hal kullandklarn, Dede Korkut Ouznamelerinden reniyoruz: XIV. yy.da Ouzlarn Azerbaycan Trkesi ile yazya geen ve boy veya ouzname ad verilen 12 tarih destann konu alan Dede Korkut (Korkut Ata) kitabnda, hal ve dier dokumalardan sz edilmektedir.13 Szgelimi, Amt suyu (Diyarbakrdan geen Dicle Nehri) ile Kraugun (Tiflisin kuzeyindeki Kazbek Da blgesi) hakimi Salur Kazan Bek, Srmelde (klak bakenti Idr ili) yapt toplant srasnda gelen Ouz Beleri iin, imenler zerine, doksan yerde ipek ala kal (alkrmz-hal) detmiti (II. boy). Eski Bayazit Kalesi Bei (Dou Bayaztta Sarp Da eteinde) Bre Be, olu Bams Beyrek, Pasn blgesinde (Erzurum-Kars aras) avlanyordu. Bu srada babas, bu olu iin stanbuldan smarlad armaanlar getiren bezirgnlarnn geliini ve olunun kahramanlk gsterdii mjdesini duyunca, onlar karlamak iin yere ipek kalalar (ipek hallar) yaym idi (III. boy). Ouz Ellerinden Kan Tural adl bir yiit, Turabozan (Trabzon) Beinin kzn istemeye giderken onu sayg ile karlamaya gelenler, Kan Tural iin konak yerinde Ak adr dikip, ala kal (krmz hal) dediler (VI. boy). Hanlar-Han Bayndr Han, Ouz ve Ta Ouz Beylerini, yllk toplantya ve toy denilen lene ardnda, otaklar kurdurmutu; bin yerde ipek khalalar detmiti (I, III, VII. Boylar). Birgn (yine) Hanlar-Han Bayndr Han, Ouz Belerini toplam bulunduu srada, TokuzTmen Grcistandan yllk hara gelmiti. Bu hara az grld iin onu, Berdede, Gencede (Azerbaycann Karaba merkezi) yerleip hudut bekilii yapacak, gnll bir kahramana balad. Bu toplantda da, otaklar dikilmi, bin yerde, ipek kalalar denmi idi (IX. boy). Ouzlar zamannda, bir gn, kaln, Ouz paas, Kan-Apkaz ung (Abaza ve Grcistan lkelerinin) karm (hasm) olan beler-bei Salur-Kazan Be, Srmelde (Karsn Idr Kesimindeki Klak merkezi) otaklarn diktirmi ve toplantya gelen Ouz Beleri iin, doksan yerde, ipek kala detmiti (XI. boy/Vatikan yazmas, IV. Boy). Aratrmaclara gre, Orta Asya Trk Hal Sanat hakknda ilk nemli buluntu, Rus arkeolog C. . Rudenko tarafndan, 1947-49 yllar arasnda, Sibiryada Altay Dalar eteklerinde, V. Pazrk Kurgannn da (oda mezar) kartlan ve gnmzde pazrk hals diye bilinen haldr. Hal, Kurgann iine su dolup buzullamas sonucu, gnmze kadar salam bir hlde gelmitir. Bugn Leningrad Ermitaj Mzesi nde sergilenmektedir.14 M. . III-II. yy. da, Asya Hunlar tarafndan dokunduu kabul edilmektedir.15 Kurgan iinde, halnn yan sra dz dokuma yayglar, kee ve koum takmlar da bulunmutur. Koum takmlarnda ve aa zerine Gktrk yazs ile yazlm Trke kelimelerin okunmas da, Hunlular devrinde dokunduunu dorulamaktadr.16 Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle (Grdes dm) dokunan bu hal dnyann en erken tarihli dml dokumasdr. Pazrk halsnn ardndan, Trk hal sanat asndan, Dou Trkistanda ele geen hallara kadar, uzun bir zaman boluu grlr. Sir Aurel Stein tarafndan, Pazrk halsnn bulunmasndan 45

1367

yl nce, 1906-1908 yllarnda, Dou Trkistanda, Lou-lan kuyu mezarnda ve lop-norda bir Budaha tapnanda (stupa) yaplan kazlarda, hal paralar bulunmutur.17 M. S. 3-6. yy.lara tarihlenen bu hallar bugn Hindistanda Yeni Delhi ve Londrada British Museumda sergilenmektedir. Tamamen ynden dokunan bu hallar, tek dmldr. Renklerinde mavi, krmz, yeil, sar, kahverengi ve bunlarn tonlar hakimdir. Geometrik karakterli, ekenardrtgen, dikey ve yatay zikzak ekilli desenlerle sslenmitir. 1913 ylnda, Turfan Blgesinde, A.Von Le Coq tarafndan Kua/Koo ehri yaknlarndaki Kzlda bir tapnan odasnda hal paras bulunmutur. Gktrkler dnemine ait bu hallar M. S. 5-6 yy.dan kalmadr. Bugn Berlin slm Sanat Mzesinde sergilenmektedir. Bu hal yn malzemeyle ve alternatif zgler zerine, dmlenerek dokunmutur. Sslemelerinde geometrik desenlerin yan sra ejder figr de grlr.18 Trk hallarnn nemli bir buluntusu da Abbasiler dneminden kald kabul edilen hallardr. Abbasiler anda bakent Samarra, 838-883 yllarnda, Trk askerleri ve Trklerin yaad bir merkez hline gelmi, bir Arap ehrinden ok Trk ehri grnm kazanmasnn yan sra, Trkslm sanat geleneklerinin ekillendii merkez hlini almtr. Trk hal dokuma gelenei, bu yolla, slm dnyasna tanmtr: 1935-36 yllarnda, Fustatta (eski Kahire) C. J. Lamm tarafndan yaplan kazlar sonrasnda, Abbasiler devrinden kald kabul edilen hal paralar bulunmutur. Bunlardan Kahire Arap Mzesinde bulunan kf yazl iki paradan biri H. 202 (M. 817/18) tarihlidir.19 Fustatta bulunan hallardan iki tanesi yine IX. yy.a tarihlenmektedir. sve Gotheburg Rhss Mzesine gtrlen rneklerden ilki 30,5 x 13 cm. boyutlarndadr. Halda krmz, kahverengi, mavi ve beyaz renkler hakimdir. Zemini kaydrlm eksenler halinde sralanan, altgenlerden meydana gelen bir kompozisyon gstermektedir. Stockholm Milli Mzesine (National Museum) gtrlen ikinci rnek ise yaklak 29 x 32 cm. boyutlarndadr. Krmz, deve ty rengine yakn kahverengi, mavi, yeil ve beyaz renklerle ssldr. Desenlerinde, ok iyi seilmemekle beraber, i ie girmi ekenar drtgenler grlr. Her iki hal da, tek zg zerine dm tekniiyle dokunmutur.20 Her iki hal da, muhtemelen, Trkler tarafndan Samarrada dokunmu ya da Trkler tarafndan Asyada dokunup Samerraya getirilmitir. Trk Hal Sanat tarihinde, nemli buluntulardan birisi de Eski Kahirede (Fustat) ortaya kartlan hallardr. C. J. Lamm tarafndan bulunan bu hallarn 100 kadar paradan meydana geldii bilinmektedir. Bunlardan sadece 29 tanesi Lamm tarafndan svee gtrlp, resim ve desenleriyle birlikte yaynlanmtr. lerinde Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemi hallar da mevcuttur. Bunlardan byk bir blm o dnemlerde Atina Benaki ve sve Stockholm Milli Mzesine kaldrlm, ilgin bulunan rneklerin bir ksm da New York Metropolitan Mzesine gtrlmtr. Atinaya gtrlen rnekler sonradan kaybolmutur. Bu hallarn desenlerini ancak izimlerinden tanmaktayz. Byk Seluklular dnemine ait olan rnekleri krmz, kahverengi, koyu mavi, zeytin yeili renklerle karakteristiktir. Tek dm tekniiyle, ynden dokunmutur. Desenleri geometrik karakterlidir.21 Metropolitan Mzesine gtrlen rneklerin koyu mavi zemin zerine, sar kf harflerin, Abbasi paralarndan daha gelimi bir teknik gsterdii sylenmektedir. Ayrca, bu hallarn, belki de, Abbasilerin dalmasndan sonra kurulan Ahitler veya Tulunlular devirlerinde dokunabilecekleri ifade edilmektedir. Kaynaklarda, zellikle, Tulunlularn Msr, Suriye ve Adanaya

1368

hakim olduklar dnemlerde, Humeravehy zamannda, halclk asndan dorua ulatklar, hallarn da bu dnemde dokunabilecekleri sylenmektedir.22 XIII. yzylda, Suriye, ran, Irak, Anadolu gibi ok geni bir corafyaya yaylan Byk Seluklularn mimar alanda ok byk eserler vermelerine ramen, hal ve dz dokuma yayglar ne yazk ki, gnmze kadar gelememitir. Kaynaklar bunun nedenini Moollarn Trk lkelerini fethettikleri dnemlerde, mimarye gre daha dayanksz olan hal, minyatr ve tekstil rnlerinin yamalanmasna balamaktadr.23 Ancak, bu dnemden gnmze gelen Makamat Minyatrlerinde hal resimleri grlmektedir. Szgelimi, stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Esat Efendi Kitapl, 2916 numarada kaytl bulunan, Makamat Minyatrnde, kadnn oturduu tahtn altndaki hal tasviri bu dnemde hal dokunduunu gstermektedir. Buradaki hal resmi, zellikle, zeminin geometrik kompozisyonlara bln ve motiflerin sonsuzluk prensibi iinde yayl bakmndan, Anadolu Seluklu hallaryla byk bir benzerlik gstermektedir. Trk hal sanat, Trklerin 1071 ylnda Anadoluyu fethetmesiyle birlikte, geliimini Anadoluda srdrmtr: Anadolu-Trk hal sanatnn temeli Orta Asya Trk hal sanatna dayanr. Trkler Orta Asyadan Anadoluya geldiklerinde hal geleneini de beraberlerinde getirmilerdir. zellikle Arap seyyahlarndan, 1274 yllarnda len bn Said, Kitb bast ularz fittl vel arz isimli eserinde, Bizansa ait Bat Anadoludan sz ettikten sonra, u bilgileri vermektedir: Bu blgenin batsnda Trkmen Dalar ve Trkmen lkesi bulunur. Trkmenler Trk soyunndan byk bir kavim olup Seluklular devrinde Rm lkesini fethetmilerdir. Bunlar sk sk kylara kadar giderek aknlarda bulunurlar, tutsak aldklar ocuklar slm tccarlarna satarlar. Trkmen hallarn (el busut-Turkmniyye) dokuyan bu Trkmenlerdir. Bu hallar btn lkelere satlr (el-meclbet ilel-bild). Antalyann kuzeyinde Togla (Tonguzlu?-Denizli) Dalar vardr. Bu dalarda kendilerine U denilen Trkmenler yaar. Bu Trkmenlerin 200.000 adr olduu sylenir.24 bn Said, Aksaray ile ilgili bilgiler verirken, bu ehirde gzel yn hallar (el-busutul mullh) imal edildiini bildirir.25 1271-72 yllarnda Anadoludan getii bilinen Marko Polonun sylediklerinde gre, dnyann en gzel hallar Anadoluda dokunmaktayd.26 Bu dokuma merkezleri arasnda Konya, Kayseri, Krehir, Aksaray gibi ehirlerin ad gemektedir. Yine, XIV. yy. balarnda Anadolu yu gezen bn Batuta, verdii bilgilerde, Aksaray mamur bir ehir eklinde zikredip, Anadolunun en gzel ve en muhteem ehirlerinden biri eklinde vasflandrr ve bu ehirde kendi adyla (Aksaray) anlan koyun ynyle hallar dokunur. Bu hallarn hi bir lkede ei benzeri yoktur. Bu sebeple bu hallar Suriye (e-am), Irak, Msr, Hindistan, in ve Trk lkelerine sevk olur der.27 Fustatta Seluklu ve Beylikler dneminden kalma, son yllarda da Hindistanda Seluklu dnemi hallarnn bulunmas bunu dorulamaktadr. Yine kaynaklar, bn Batutann XIV. yy. banda, Ldikte ok gzel hallarn yan sra, bordrleri altn tellerle dokunmu, ok dayankl ve kaliteli pamuklu kumalarn bulunduunu yazdn nakletmektedir.28 Bu da, Seluklular dneminde, hal dokunan yerlerde, ayn zamanda, kuma da dokunduuna iaret etmektedir. Anadolu Seluklu dneminden kalma bildiimiz 23 tane hal mevcuttur. Seluklu hallarndan ilk sekiz rnek Konya Alaeddin Caminde bulunmutur. Bugn stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde bulunan bu hallar 1905 ylnda, Alman Konsolosluunda grevli Danimarkal Loytdvedin

1369

delaleti ile, sveli F. R. Martin tarafndan kefedilmitir. F. R. Martin bu hallar yaynlamadan, hallarn resimlerini Loytdvedden temin eden Fredrich Sarre, hallar grmeden, bunlardan ta nesini yaynlamtr. F. R. Martin ise bunlar, 1908 ylnda, birincisi metin, ikincisi resimlerden meydana gelen iki cilt hlinde yaynlamtr.29 Fustatta bulunan hallardan yedi tanesinin de Seluklu hals olduu kabul edilmitir.30 Daha sonra R. M. Riestahl tarafndan,31 1930 ylnda, Beyehir Erefolu Caminde hal bulunmutur. Son yllarda, Tibette be hal daha kefedilmitir.32 Bu hallara dayanarak Anadolu Seluklu hal sanat hakknda fikir edinmekteyiz. Konya Alaeddin Camiinde bulunup, stanbul Trk slm Eserleri Mzesine getirilen Seluklu hallardan ilki (Env. No: 681), 2.85 x 5.50 cm. llernde, yn malzemeli ve Grdes dmldr. zg ipi iki katl, ift bkml ve kaln ve doal renklidir. Atk ipi tek bkml ynden ve krmz renklidir. Btn hlinde gnmze kadar gelebilen bir rnekltir. Zemini ak krmz zemin zerine, koyu krmz renkli, eli belinde veya kartal motifini hattlatan, ular ok gibi sivri motiflerle ssldr. Orta yerleri yuvarlak mavi desenlerle belirtilmitir. En dtaki dar bordrle, motifleri birbirinden ayran geme bordrleri, gnmzde yrk yldz diye anlan, sekiz kollu, yldzlarla ssldr. Geni bordr ise kuf yazya benzer, mek motifleriyle bezenmitir (Res.1). kinci rnek 685 envanter numarasyla kaytldr. 3.20 x 2.40 cm. boyutlarndadr. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle (Grdes) dokunmutur. zg ipi iki katl, ift bkml ve doal renklidir. Atklar tek bkmldr. Zemini koyu mavi zemin zerine ak mavi renkli, kaydrlm eksenler hlinde dizilen, sekiz keli yldz motifi iine yerletirilmi sekiz keli yldzlar ve bunlarn aralarnda kalan boluklarn iini dolduran elibelinde motifine benzer desenlerle sslenmitir. teki yldzlar krmz renklidir. En dtaki bordrle, desenler arasndaki gei bordrleri, gnmzde Ayvack (anakkale) hallarnda kilit (anahtar) diye anlan, karlkl yerletirilmi, elibelinde motifleriyle sslenmitir. Geni bordr ise, i zemin sslemesini andran desenlerin, mimari sslemelerdeki gibi, pano hline getirilmi, gemeli sslemeler gibi ilenmitir (Res.2). nc rnek 6.08. x 2.46 cm. llerinde ve yn malzemelidir. 689 envanter numaral bu halda zg saf renkli, iki kat ve ift bkmldr. Grdes dmyle dokunmutur. Zemini yatk ekenar drtgenlerle ssldr. Bunlarn da ii, gnmzde Demealt (Antalya) hallarnda yelek diye anlan ke dolgusu sslemelerine benzeyan, elibelinde motifini andran drt adet motifle ssldr. Geni kenar ise, dml kuf yazy andran, mek benzeri motiflerle bezenmitir. Drdnc rnek 688 envanter numarasyla kaytldr. 2.30 x 1.14 cm. boyutlarndadr. Yn malzemeyle, Grdes dm tekniiyle dokunmutur. zgleri iki katl ve ift bkmldr. Atklar tek bkml ve krmz renklidir. Zemini kenarlar engelli ekenar drtgenlerden meydana gelen geometrik desenlerle ssldr. Dtaki dar bordrle, desenler arasndaki geii salayan dar bordrler gnmzde Bat Anadolu Blgesinde altn engel diye anlan, ular ie kvrlm, yatk (S) ekilli geometrik desenlerle bezelidir. Geni kenar suyu ise kare panolarn iine yerletirilmi, i ie sekiz keli yldzlardan meydana gelen motiflerle bezenmitir. Beinci rnek 0.9 x 074 cm. boyutlarnda bir hal parasdr. 684 envanter numarasyla kaytl hal yn malzemre ve Grdes dm tekniiyle dokunmutur. zgs ift, atklar tek bkmldr. Zemini, ular elibelinde motifiyle sona eren, ekenar drtgen ekilli motiflerle ssldr. Gei bordr, gnmz Krehir hallarnda Trkoca deseni diye anlan, Bat Anadolu Blgesi hallarnda

1370

da nar yapra diye bilinen, bir ters bir dz yerletirilmi, ok ekilli desenlerle ssldr. Geni kenar suyu ise aralar elibelinde motifleriyle bezenmi, kuf yazya benzer, mek motifleriyle ssldr. Altnc rnek 692, 693 envanter numaralaryla kaytldr. ki para hlindedir ve ayr envanter numaras almlardr. 692 numaral hal 0.87 x 166, 693 numaral hal 1.32 x 1.23 cm. boyutlarndadr. Yn malzemeli ve Grdes dmldr. zgleri iki katl ve ift bkmldr. Atklar ise tek bkml ve krmz renklidir. Zemini kartala benzeyen elibelinde motifi ile ssldr. Geni kenar suyu ise beinci halnn kenar suyuna benzemektedir. Yedinci rnek 683, 692, 693 envanter numarasyla kaytldr. 2.26 x 1.23 cm. boyutlarndadr. ok ypranm durumdadr. Yn malzemeyle dokunan halnn zgs iki kat ve ift bkml, atklar tek bkmldr. Zemini engeli andran motiflerle bezelidir. Mavi zemin zerine beyaz renkle verilen desenler gnmzde, Anadoluda ku, ylan, eri (ylan) gibi isimlerle adalandrlmaktadr (Res.3). Sekizinci hal 0.77 x 0.17 cm. boyutlarndadr. 678 envanter numarasyla kaytl bulunan hal Konya II. Klaslan Trbesinden getirilmitir. Yn malzemelidir. zgleri ift bkml ve saf renklidir. Atklar tek bkmldr. Mavi zemin zerine ak mavi renkli etraf, gnmzde halk arasnda kvrm diye anlan, engel motifleriyle ssl ekanar drtgen ekilli bir motifin evresinde, her birinin ii gnmzde altn engel diye anlan, kk ekenar drtgen ekilli desenlerin meydana getirdii sekizgenlerle ssldr. Kenar bordr ise aralar elibelinde gigrne benzer motiflerle balanan, elif harflerinden meydana gelen (mek) kuf yazlarla ssldr. Beyehir Erefolu Caminde bulunan haldan ilki gnmzde Konya Mevlna Mzesindedir. 867 envanter numarasyla kaytl bulunan hal yn malzemeyle, Grdes dm tekniiyle dokunmutur. Ak krmz zerine ak kahverengi renklerle sslenen halnn zemininde, kaydrlm eksenler hlinde dizilen, kare ekilli bir pano iine yerletirilmi, halk arasnda, yrk yldz denilen, sekiz kollu bir yldz motifi ve bunlarn arasna yerletirilmi elibelinde motifleriyle sslenmitir. Bu hliyle Konyada bulunan II. halnn sslemelerine benzemektedir. En dtaki ve desenler arasnda gei sslemesi olarak kullanlan bordrlerde, anakkale yresinde kilit (anahtar) diye anlan, mihrab andran, elif harflerinden meydana gelmi bir ssleme grlr. Geni kenar zerinde ise, sekiz kollu yldzlardan meydana gelen, mimarideki sslemeleri hatrlatan gemeli geometrik bezemeler dikkati eker. Beyehir Erefolu Caminde bulunup Konya Mevlna Mzesine getirilen II. hal (En. No.Me.867) 1.70 x 2.54 cm. boyutlarndadr. Yn malzemeyle ve Grdes dm tekniiyle dokunan halnn zgleri ift, atklar tek bkmldr. Zemini koyu mavi renk stne, ak mavi renklerle yaplm ekenar drtgen ekilli desenlerle bezelidir. Ekenardrtgenlerin birleme yerlerinde, gnmzde Anadoluda halkn elibelinde, kurbaa gibi isimlerle adlandrd bir ssleme, i ksmnda ise sekiz kollu yrk yldz motifleri yer alr (Res.4). Ayn camide bulunan nc hal yine Konya Mevlna Mzesindedir. Yaklak be metre uzunluundaki bir halnn paras olduu tahmin edilen hal yn malzemeyle, Grdes dm tekniiyle dokunmutur. Zeminde keli ieklerden meydana gelen bir kompozisyon grlr. En dta ve geilerde kullanlan dar bordr zerinde kilit benzeri sslemeler, geni bordrde ise, ok ematize edilerek verilmi insan motifleri dikkati eker (Res.5).

1371

Fustatta (Eski Kahire) 1935-36 yllarnda yaplan kazlarda bulunup, buradan svee gtrlen yedi haldan ilki Stockholm National Museettedir.33 39 envanter numarasyla kaytl bu hal XIII. yy.dan kalmadr. 0.14 x 16.5 cm. boyutlarndaki hal yn malzemeyle, Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml, koyu kahverengi, atklar krmz renkli yndendir. Ak krmz zemin zerine koyu krmz ve mavi renkli, ierisi ekenar drtgenlerden meydana gelen, dtan da ko ba eklinde sslenmi, geometrik karakterli desenlerle bezenmitir (Res.6). Fustatda bulunan ikinci rnek yine Stckholm National Museettedir. XIII. yy.dan kalmadr. 0.26 x 0.17cm. boyutlarndaki kk hal paras krmz ve laciverte yakn mavi renklerle ssldr. Yn malzemeli ve Trk dm tekniklidir. zgleri ift bkml ve deve ty sars rengindedir. Atklar ise krmz renklidir. Zemini, krmz zemin zerine, orta yerleri yldz eklinde belirlenmi kare bir pano iine yerletirilmi sekiz keli yrk yldz ve elibelinde motifleriyle sslenmitir. Elibelinde motifleri Anadoluda bulnan rneklere gre insan figrne daha ok benzemektedir (Res.7). nc hal yine Stckholm National Museettedir. XIII. yy.dan kald kabul edilen hal 0.31.5 x 0.18 cm. boyutlarndadr. 42 Envanter numarasyla kaytldr. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml ve deve ty sars renkte, atklar tek bkml ve krmz renktedir. Zemini, pembemsi bir krmz zerine elibelinde motifleriyle, dar kenar suyu drt yaprakl ieklerle, geni kenar suyu ise kuf yazy andran desenlerle ssldr. Drdnc hal yine Stckholm National Museettedir ve 431 envanter numarasyla kaytldr. XIV. yy.dan kald kabul edilen hal 0.40 x 0.1.45 cm boyutlarndadr. Halnn sadece kenar bordr mevcuttur. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml ve deve ty sars renktedir. Atklar ise tek bkml krmz boyal yndendir. Krmz zemin zerine deve ty sars renkli kuf yazl bordrn ardndan, ii geometrik desenlerle doldurulumu, bir tes bir dz yerletirilmi genlerle ssl bir bezeme grlr. Beinci rnek yine Stckholm National Museettedir ve 0.27.5 x 0.10.5 cm. boyutlarnda, zemin parasdr. XIV. yy.dan kald kabul edilmektedir. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml ve deve ty sars, atklar tek bkml ve krmz renkli yndendir. Koyu sar zemin zerine kahverengi, lacivert ve mavi renklerle, kenarlar engelli ekenar drtgen ekilli desenlerle bezendii anlalmaktadr. Altnc rnek yine Stckholm National Museettedir ve XIII. yy.dan kalmadr. 0.33 x 0.9.5 cm. boyutlarnda kk bir paradr. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml deve ty sars renkli, atklar ise tek bkml ve krmz renklidir. Zemini, deve ty sar zerine krmz, kahverengi ve lacivert renkli artmal dizilmi yaprak ve ieklerden meydana gelen desenlerle ssldr. Yedinci rnek Gothenburg Rhss Museettedir. 31 x 25.5 cm. boyutlarndadr ve XIV. yy.dan kalmadr. Yn malzemeyle ve Trk dm tekniiyle dokunmutur. zgleri ift bkml sar, atklar ise tek bkml krmz renkli iptendir. Zemini, sar renkli zemin zerine, kahverengi, krmz ve gen, sekiz kollu yldz ve kare ekilli desenlerle ssldr. Geni bordr ise gemeli ekenar drtgenlerden meydana gelen desenlerle bezelidir. Son yllarda, Tibette, Budist manastrlarnda iken, 1990l yllarda, manastrlarn temizlenmesi srasnda ortaya kan, saylar 12 yi bulan hal kefedilmitir. Bu hallardan, Seluklu dneminden

1372

kald kabul edilen be tanesi, ilk kez Michael Franses,34 daha sonra da sayn Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafndan tantlmtr.35 Bu hallarn iinde zellikle hayvan figrleriyle ssl be halnn, sipari zerine Anadoluda dokunduu ve Tibete gtrld tahmin edilmektedir. Ynn cinsi, boya ve teknik adan Anadolu-Trk hallarna benzeyen bu hallar, bulunduklar yer nedeniyle, Tibet grubu diye adlandrlmaktadr. Teknik analizlerinden bunlarn 12. ve 13. yy.dan kald anlalmaktadr. Hallar, bulunduklar yer ve koleksiyonerlerin ismiyle Cagan hals, Kirchheim Koleksiyonu hals, Bruettine Koleksiyonu hals ve Eskenazi/Orient Stars hals eklinde adlandrlmaktadr. Tm rneklerde hal zemini drt eit kare veya dikdrtgen emaya blnp, bunlardan her birine, i ie yerletirilmi, hayvan figrleri ilenmitir. Bu hallarn kefedildii 1990 yllarna kadar, hayvan figrl rnei bilinmeyen Seluklu hallarnda da hayvan figrlerinin dokunduu ve bu desenle ssl Seluklu hallarnn Beylikler dnemi hayvan figrl hallarna nclk ettii gerei ortaya kmtr. Tibette, inliler tarfndan tahrip edilmi bir Budist manastrndan getirilen ve Nepalde Freed aan tarafndan satn alnp, New York Metropolitam Mzesine getirilen ve Cagan hals krmz, kahverengi, lacivert renkleridir. Teknik analizlerinden XIII. yy. son eyreinde dokunduu anlalan halnn dtaki dar bordr ve i zemini ayran gei bordr, gnmzde, Bat Anadolu Blgesinde altn engel diye bilinen ular kvrk, yatk (S) ekilli, geometrik desenlerle ssldr. Aralardaki, balayc nitelikteki, dar sular, yine Bat Anadoluda sr sidii denilen, geometrik desenlerle ssldr. Geni kenar sular ise, zemini, Anadoluda btrak, Bat Anadoluda da gvrm diye anlan, ekenar dtgenlerden meydana gelen geometrik desenlerle bezelidir. Halnn zemininde, karlkl veya st ste yerletirilmi drt tane hayvan figr yer almaktadr. Her bir hayvan figr iinde ikinci bir figr daha mevcuttur. stteki figrlerden birinin zemini lacvert, dieri kahverengi, alttakilerden her ikisi de kahverengi renklidir. Dtaki hayvanlar geni azalryla daha ok kpek figrne benzemektedir. Kuyruklar XVII. yy. Kirehir hallarndaki gibi, elibelinde motifiyle sona ermektedir. ayakl verilen figrlerin her bir aya zerine dik yerletirilmi, (S) ekilli birer damga ilenmitir. Ggslerinde de, ikisinin ayana, ikisinin de gsne yakn bir yerde, sanki drdnc ayan havaya kaldrm gibi grnen, birer ayak daha ilenmitir. teki hayvan figrleri, arkadan ne doru atlm kuyruklaryla, adeta kpek figrne benzemektedir. er ayakl ilenen figrlerin vcudunda, yatay yerletirilmi, zikzakl birer ssleme bulunmaktadr. Sa st kedeki figr kmz zemin, dier tanesi de lacivert zemin zerine tasvir edilmitir. Bu hallara benzeyen drt eski hal daha kefedilmitir. Bunlardan ilki Eberhard Hermann tarafndan 1992 Kasm aynda Mnihte sergilenmi, daha sonra Kirchheim tarafndan satn alnmtr. Yaynlanmayan dier hallardan biri Cenovada Bruettini Koleksiyonunca satn alnmtr. Bu hal, aan halsndaki gibi fakat, byk boy, tek bir hayvan figryle ssldr. Yatk (S) ekilli geometrik desenlerle ssl bir ereve iinde resmedilen hayvan figrleri i ie, byk, mavi renkli figrler eklinde ilenitir. Banda kulak veya buynuzlar mevcuttur. Kuyruu engel eklinde kvrm yapmaktadr. Dier hal ise Milanodaki Eskenazi ve dier firmalarca satn alnarak Orient Staras Koleksiyonuna katlmtr. Bu hal da drt byk hayvan figryle ssldr. He iki halnn kenar bordrleri de birbirlerine benzeyen, kufi yazlarla ssldr. Kirchheim Koleksiyonu hals: stten bir blm eksik olan bu halda krmz lacivert, kahverengi ve beyaz renkler hakimdir. Yn malzemeyle dokunmutur ve 310 x 173 cm. boyutlarndadr. 12-14.

1373

yy.a tarihlenmektedir. Kenar bordr elif harfinin tekrarndan meydana gelen ve bunlar balayc nitelikteki, ular ok gibi sivri, kuf yazlarla ssldr. Orta zemine, memderes motifini andran geometrik bir desenle geilmekte, iteki bordrde ise, bir ters bir dz yerletirilmi genlerden meydana gelen bir ssleme yer almaktadr. Sanki st ste iki kare blmden meydana gelen zeminde, karelerden biri iinde, i ie iki hayvan motifiyle sslenmi bir desen grlmektedir. Muhtemelen simetrik ve karlkl iki hayvan figr biiminde ilenmitir. Dtaki asl figrn boyunlu verilmi, kuyruu, bugn Anadoluda, pekok yrede kucaklama (kucaklama) diye bilinen bir desenle belirtilmitir. Uzun gvde, altta ve stte dilimle belirlenmi, hayvann drt baca, ayaklar sa tarafa dnk hlde ilenmitir. Deve ty kahverngi zemin zerine de ikinci bir hayvan motifi ilenmitir. Krmz ve lacivert renklerle ienen motif daha ok kpek figrne benzemektedir. Hayvann azndan alt ekenar drtgenden meydana gelen, zincire benzer bir motif sarkmaktadr. Kuyruu yine kucaklama motifi eklinde verilmi, dtaki figrden farkl olarak, kuyruun zerine, gnmzde eri (ylan/ku) diye anlan (V) ekilli, bir motif yerletirilmitir. bacakl ilenen figrn ayaklar yine sa tarafa dnk hlde verilmitir. Kirchheim Koleksiyonununda bulunan ve ehre hals diye adlandrlan bir baka hal yn malzemeli ve 235 x 170 cm. boyutlarndadr. Karbon testi sonularna gre 13-14. yy.dan kalmadr. Alt ve st ksmlar eksiktir. Dier yerleri ksmen salam vaziyettedir. Uzun kenarlar i ie iki geni kenar suyu ile kuatlmtr. Her iki kenar suyu da geometrik desenlerle ssldr. Zemini ise stuncelere veya birbirileriyle mcadele eden hayvan figrlerine benzeyen geometrik desenlerle doldurulmutur. Aralarda ku figrlerini andran motifler ve insan maskeleri grlmektedir. Halnn tamamnda krmz, kahvernegi, lacivert, mavi ve siyah renkler hakimdir. Grn asndan, gnmzde Emirda (Afyon) yresinde halen dokunan karademe kilimlere benzemektedir. Eskenazi/Orient Stars hals 173 x 310 cm. llerindedir. Zemini, Bruettini halsndaki gibi, iki eit dikdrtgene ayrlm, her biri iine, karlkl olarak birbirine bakan, drt ayakl, byk hayvanlar yerletirilmitir. st sradaki hayvanlardan soldaki yeil, sadaki mavi renklidir. Alt sradakiler ise bunun tersi biimde renklendirilmitir. Byk hayvanlarn balarnda kulak veya boynuzlar vardr. Her biri drder bacakl ilenmitir. teki hayvanlar ise er bacakl verilmitir. Kuyruklar engel eklinde sona ermektedir. Azlarndan da aa doru birer zincir motifi sarkmaktadr. Eskenazi koleksiyonunda bulunan bir baka hal tamamen Kirchheim Koleksiyonunda bulunan halya benzemektedir. Ypranm durumda bulunsa da, tam hldedir. 119 x 130 cm. boyutlarndadr. Karbon testinden 12-14. yy.larda dokunduu anlalmtr. Kenar bordr, elif ekilli, kufi yazlarla ssldr. Bir ters bir dz genlerle ayrlan zemini iki paraya blnmtr. Her blm iine karlkl yerletirilmi ikier hayvan figr yerletirilmitir. Hayvanlar i ie ikier hayvan eklinde ilenmitir. Dtaki hayvanlar uzun boyunlu ve kuyruklar, gnmzdeki kucaklama motifine benzer ekilde, geriye dnk vaziyette tasvir edilmitir. Drder tane ayaklar vardr. teki hayvan figrleri ise er ayakldr. Kuyruklar geriye dnk fakat, stte elibelinde eklinde bir desenle sona ermektedir. Azlarndan birer zincir motifi sarkmaktadr. Hal krmz zemin zerine, krmz, kahverengi ve

1374

lacivert renklidir. Figrler lacivert konturlu fakat, apraz bir ekilde, ikisinin zemini krmz, ikisinin zemini kahverengi renklidir. Deerlendirme ve Sonu stanbul Trk slm Eserleri Mzesinde bulunan Seluklu hallar birbirine benzemektedir. Renklerinde krmz, kahverengi, mavi, lacivert, yeil ve beyaz renkler hakimdir. Desenlerinde, kenar bordrde, dar sular zerinde, bugn, zellikle anakkale yresinde, halkn kilit dedii, kfi yazya benzer desenler (Res.5), geni kenar zerinde, birbirine gemeli sekizgen yldzlardan meydana gelen kompozisyonlar, geometrik bezemeler ve kfi yazya benzer sslemeler (mek) yer alr (Res.1). Zeminde ise, ekenar drtgen, sekizgen karakterli ve gnmzde halkn ylan veya ku diye isimlendirdii, engel ekilli bezemeler (Res.3), elibelinde motifleri bulunur. Tm bu desenler her halda farkl yerlerde ve Trk hallarna zg, sonsuzluk prensibi iinde ilenir. Desenler hi bitmeyecekmi gibi grnen bir karaktere sahiptir. Mevcut rneklerde atk ipleri krmz renklidir. Trk dm tekniiyle, doal boyalar ve bitkilerden elde edilen boyalarla renklendirilmitir. lerinde be-alt metre uzunluunda, 15 m2. byklnde rnekler mevcuttur.36 Kaynaklar, hallarn, muhtemelen, cami iin dokutturulduunu, II. Alaeddin Keykubad zamannda, caminin geniletilmesinden sonra, 1221-1250 yllarnda, camiye vakfedildiini,37 hatt, bunlarn cami iin zel dokutturulduundan, zerlerinde figr bulunmadn kabul etmektedir.38 Beyehir Erefolu Caminde bulunan Seluklu dnemi hallar malzeme, renk ve dokuma teknii bakmndan Konya Alaeddin Caminde bulunan hallarla ayn zelliklere sahiptir. Zemini geometrik kare, ekenar drtgen, kvrm motifleri (engel), yldz ve elibelinde motifleriyle ssldr. Kenarda yer alan dar bordrler ve desenleri birbirinden ayran kuaklar, gnmzde anakkale civarnda kilit diye anlan, Beylikler dneminde saf seccdeler zerinde de grlecek olan, kuf yazdan gelien, kk mihrap ekilli desenlerle sslenir. Geni kenarlar ise Seluklu mimari sslemesinde ok kullanlan, sekiz kollu yldzlardan gelien geometrik gemeler ve mek karakterli kuf yazlarla sslenir (Res. 4-5). Fustatda bulunan Seluklu hallar malzem, renk ve dokuma teknii asndan Konyada Alaeddin Caminde bulunan hallarla ayn zelliklere sahiptir. Desenlerinde kare, ekenardrtgen, kvrm (engel), gen gibi geometrik desenler grlr. Bir tesadf kabul edilse bile, elibelinde motifleri Konya rneklerinden daha ok bir insan figrne benzer. Kenar sularnda ise, Seluklu mimarisindeki geomertrik karakterli gemeli sslemelerle, kuf yazlar grlr (Res.6-7). Tibette bulunan Seluklu hallar Konya Alaeddin Caminde bulunan hallarn aksine hayvan figrleriyle ssldr. XIV. yy. hayvan figrl hallarn tersine, gereine yakn bir ekilde dokunan bu hallarda hayvan figrleri byk boy bir figr eklinde ya da karlkl yerletirilmi hayvan iftleri biiminde tasvir edilmilerdir. Zemini iki eit kareye blnm Beylikler dnemi hallarnn ncs saylabilecek bu rneklerde zemin yine iki eit kareye ayrlmakta, hayvan iftleri bu karelerin iine, simetrik hlde yerletirilmekte fakat, sanki anne karnndaki yavruyu canlandryormu gibi, i ie ilenmektedir. Hayvanlarn ayaklar zerinde Anadoluda hemen her yrede grlen, (S) ekilli damgalar yer almaktadr. Bazen ayaklardan biri havaya kaldrlarak verilmektedir. Kenar bordrleri elif harfine benzeyen, kuf yazlarla sslenmektedir. Renkleri ise Konya Seluklu hallaryla ayn zelliklere sahiptir.

1375

Tibet hallar iinde zellikle Kirchheim Koleksiyonunda bulunan ve ehre hals diye bilinen rnek, zemininde insan maskelerine benzer motiflerin bulunmas ve desenlerinin hayvan mcadelelerini andrmas asndan farkllk gstermektedir. Gnmzde benzerleri halen Emirda (Afyon) yresinde karademe kilim adyla dokunmaktadr. Adgeen bu halnn renginin koyuluu da kardeme kilimlere ok benzemektedir. Karbon testleri sonucu XII-XIV. yy.lara tarihlenen, bu hallarn malzeme ve teknik adan Anadoluda dokunduu kesin olmakla birlikte, nerede dokunduklar belli deildir. Ancak, bn Batutann Seluklu dnemi hallar hakkndaki .Bu sebeple bu hallar Suriye (e-am), Irak, Msr, Hindistan, in ve Trk lkelerine sevk olur39 eklinde syledii bilgilerini dorular niteliktedir. Tibet hallarnn, muhtemelen, sipari zerine dokunduu kabul edilmektedir. Ayrca, Konya Alaeddin Caminde bulunan hallarn, cami iin zel olarak dokunduu iin, figrssz yaplmalarna karlk, bunlarn figrl dokunmas zel sipari hallar olduu fikrini ortaya karmaktadr.40 Sonu olarak, Seluklu dnemi hallar Orta Asya Trk hallarnn geleneini Anadoluda srdren bir Trk hal grubudur. Gnmzde, minyatrlerde bulunan rnekleri dnda, Byk Seluklu dneminden kalma hal yoktur. Anadolu Seluklu dneminden ise 23 hal rnei mevcuttur. Bunlardan sekiz tanesi Konya Alaeddin Camiinde, tanesi Beyehir (Konya) Erefolu Camiinde, yedi tanesi Fustad (Eski Kahire) kazlarnda, be tanesi de Nepalde (Hindistan) bulunmutur. Bu hallara bakarak Seluklu dnemi hallar hakknda fikir edinmekteyiz. Hepsi de yn malzemeyle, Trk dm tekniiyle dokunmutur. Renklerinde krmz, kahvernegi, mavi, lacivet ve beyaz renkler hakimdir. Ksmen yeil renkler de grlr. Hemen hepsi de geometrik desenler ve hayvan figrleriyle ssldr. Kenar sular ise Seluklu mimari sslemelerinde grlen gemeli geometrik motifler ve kuf yazy andran desenlerle bezelidir. Seluklu mparatorluunun, politik adan, 1308 ylnda yklmasndan sonra ortaya kan Beylikler dneminde de, hal ve dz dokuma yayglar dokunmaya devam etmitir: Beylikler Dnemi Hallar, Trk Hal Sanat Tarihinde, XIV-XV. yy. Anadolu Trk Hallar diye adlandrlr. Bu hallar genellikle hayvan figrleriyle ssldr. Bu nedenle Hayvan Figrl Anadolu Hallar diye de bilinir. Bu hallar balangta Rnesans dnemi ressamlarnn tablolarna baklarak tayin edilmi, daha sonra Anadoluda yeni rneklerinin bulunmasyla Beylikler Devri hallar hakknda bilgiler oalm ve daha nce Seluklu dnemine ait olduu sanlan pekok halnn da XIV-XV. yy.dan kald ortaya kmtr41 (Res. 8-9). Beylikler Dnemi Hallarn daha ok, Avrupaya ihra edilen hallar, tablolarnda fon olarak kullanan, Rnesans dneminde yaam ressamlarn tablolarndan tanmaktayz. Bu tablolara baklarak, Anadoluda benzer rnekler bulunmu ve Beylikler dnemi hallaryla ilgili bilgilerimiz oalmtr. XIV-XV yy.da dokunan Anadolu Trk hallarn, Beylikler Dnemi hallar veya XIV-XV yy. Anadolu Hallar adyla tanyoruz. Beylikler Dnemi Hallarnn gnmze gelebilen rnekleri, yn malzemeli, doal boyalar ve bitkilerden elde edilen boyalarla renklendirilmitir. rneklerinin ounluu seccde byklndedir. Hallar daha ok hayvan figrleriyle ssldr. Hayvanlar genellikle slplatrlarak verilir. Bazen, birka hayvann eitli yerleri kartrlarak, tek bir motifmi gibi takdim edilir. Szgelimi, kuun kanad ile ejder gvdesi birletirilerek bir motif hlinde dokunur.

1376

Beylikler dnemi hallarn desenlerin ekline gre drt grupta incelemek mmkndr: lk gurupta, hayvan figrleri snrlar kesin izgilerle belirtilmeyen kareler iinde verilir. Zemin karelere ayrldnda, simetrik ilenen hayvanlardan her biri kare iinde kalyormu gibi ilenir. Bugn Konya Etnorafya Mzesinde bulunan ve sanat tarihiler, arasnda horozlu hal diye tannan hal bu tipin en nl rneidir (Res. 8). kinci grupta, hal zemini kk karelere blnr. Bunlardan her biri iine tek bana duran, bazen srt srta, bazen de karlkl duran hayvan iftleri ilenir. Baz rneklerde hayvanlar ift bal dokunur. zellikle Rnesans resamlarnn tablolarnda sk grlen bu tr hallarn benzerleri Fustat (Eski Kahire) buluntular arasnda da mevcuttur. nc grupta, hal zemini iki kareye ayrlr. Karelerden her biri sekizgenlerle doldurulur. Bunlarn da ii bir hayat aac etrafna yerletirilmi ejderler, tavus kular veya birbirleriyle mcadele eden hayvan figrleriyle sslenir (Res.9). Bu grubun nl rnekleri arasnda, svein Marby Kyndeki kilisede bulunan ve halclar arasnda Marby Hals diye tannan rnekle, Ming Hals diye tannan rnektir. Bir hayat aacnn iki yanna yerletirilen tavus kularndan meydana gelen sslemeye sahip Marby hals bulunduu dnemlerde Seluklular dneminden kalm en erken tarihli hal diye tanmlanm, ressamlarn tablolarnda benzer figrlerle ssl hallar bulunduunda, Beylikler andan kaldna karar verilmitir. Ming hals, bugn, Berlin slm Eserleri Mzesindedir. Hal, st ste yerletirilmi iki kare iindeki, birbiriyle mcale eden, ejder ve zmrt- anka kuuyla ssldr. Halda sar renkler hakimdir. XV. yy.da inde yaayan Ming Slalesinin kutsal rengi sar olduu iin bu halya da Ming hals demek gelenek halini almtr.42 Bu grup hallarda zeminin iki eit kareye bln XVI. yy. Erken Osmanl Dnemi hallarndan rnek alnm bir ema ortaya koyar. XVI. yy.da dokunan rneklerinin Bergama civarnda dokunduu kabul edilmektedir. Beylikler Dneminden kalan bu hallarn da, ayn ekilde, Bergama evresinde dokunduu sylenebilir. Drdnc grup rneklerde ise, halnn zemini bozulmu, nc grupta bulunan kareler kaybolmu, halnn zemininde kk madalyonlara dnmtr. Kareleri dolduran hayvan figrleri ise bota kalm ve kareler arasna serpitirilmitir. Fustat buluntular arasnda da rnekleri bulunan bu hallar o yllarda ve sonraki dnemlerde kilim ve dier dz dokuma yayglara da ilenmitir. Gnmzde hlen, Anadolu Blgesinde, Konya ve Aksaray yresi ile, Bat Anadolu Blgesinde Aydn ve Manisa civarnda dokunmaya devam etmektedir. Aksaray yresinde hayvan figrlerine enik (kpek yavrusu), bu tip dokumalara da enikli kilim (kpek yavrusu figrl kilim) ad verilmektedir. Aydn ve Manisa civarnda ise, ayn hayvan figrlerine inek, bu figrle ssl kilimlere de inekli kilim denilmektedir. Beylikler dnemi hallarnn saf seccde diye tannan rnekleri, zerinde yan yana duran insanlarn, camide, bir arada namaz klmak zere dokunmutur. Bu nedenle de hal zemini, bir kiinin sablecei genilikte, kk mihraplara blnmtr. Mihrabn konturlar ou kez, elif harfine benzeyen desenlerle belirtilmitir. Bugn stanbul Trk slm Eserleri Mzesinde, bu trden tane rnek bulunmaktadr: Bunlardan bir tanesi Konya Alaeddin Cami avlusundan bulunan II. Klaslan Trbesinden (En.no: 299), iki tanesi de Sivrihisar ey Baba Yusuf Tekkesinden getirilmitir. En.no:

1377

720de kaytl bulunan rnek, elif harflerinden meydana gelen mihraplar ve bunlar ssleyen er kandille ssldr. En. No: 744te kaytl bulunan rnek ise kenar erevesi kuf yazlarla, zemini yan yana ve st ste yerletirilmi mihraplarla bezelidir. Mihraplarn da ii yldz benzeri motiflerle doldurulmutur43 (Res.10). Beylikler dneminde balayan saf seccde dokuma gelenei, Osmanllar dneminde devam etmitir. Uak hallarnn XVI. yy. rnekleri ile, Grdes hallarnn XVII. yy. rneklerinde, Krehir hallarnn XVIII-XIX. yy. rnekleri arasnda bu trden rnekler mevcuttur. Ayrca, Macaristanda Zigetvar Zirinyi Miklos Museumda XVI-XVII. yy.dan kalma seccadeler bulunmaktadr. Gnmzde ise, Anadoluda zellikle Konya civarnda, hem hal hem de kilim tr dz dokuma yayglarda, benzer rnekleri, seccde adyla dokunmaya devam etmektedir. Anadolu Seluklular dneminde hal ile birlikte dz dokuma yayglar da (kilim, cicim, zili-sili-, sumak) dokunmaktayd. Ancak, dz dokuma yayglarn rnekleri gnmze kadar gelememitir. Mevcut rnekler genellikle hal tekniklidir. Haly dokuyanlarn dz dokuma yayg da dokuyabildiklerini kabul etmek gerekir. zellikle, yabanc kaynaklar, Osmanl dnemi kilimlerinin Seluklu dnemi kilimlerine benzediine dikkat ekmektedir.44 XIV. yy.da says onu geen bu beyliklerin en nde gelenleri Osmanllar ve Karamanoullar Beylikleri idi. Kendilerini Seluklularn vrisi sayan Karamanoullar, Osmanl hkmdar I. Murad Balkanlarda kazand baardan dolay tebrik etmi ve ona, det olduu zere, deerli armaanlar gndermiti. Bu armaanlar arasnda, drt ifti byk, be ifti de kk ebatta hallar da mevcuttu. Kl-i Karmn (Karaman hals) eklinde isimlendirilen bu hallarn, Karamann neresinde dokunduu kesin bilinmemekle beraber,45 gnmzde Karaman ve evresi Anadolunun hal depolarndan birisi durumundadr. XIV. yy.n balarnda Anadolu Seluklu Devletinin dalmasndan sonra, Anadoluda hakimiyeti elinde bulunduran Beylikler ve bunlarn en nemlilerinden Osmanl Beylii, dier kltr alanlarndaki gibi, halclkta da Seluklu geleneini devam ettirmitir. Kaynaklarn ifadesine gre, XIII. yy.n ikinci yarsnda, Orta Anadolunun bat ucunda yaayarak, St ile Domanite klak ve yaylak hayat geiren Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin oyma da hal ve kilim dokuyordu. Osman Bey yayladan dnerken, Bilecik Tekfuruna armaan olarak peynir, hal, kilim ve kuzular gnderiyordu. Hatta, Osman Bey komu Bizans tekfurlarnn dnlerine okunduunda ey hallar ve kilimler ve sriyle koyunlar getiriyordu. Mara-Elbistan blgesinde yaayan ve sonra bugnk Yozgat blgesinde de yurt tutarak orann Boz Ok adyla anlmasnda mil olan Dulgadrl Trkmenlerinin de hal dokuduklarn biliyoruz.46 Yine, Akkoyunlu hkmdar ve emirlerinin pek ok byk-kk halya sahip bulunduklarn ve otalarna, adrlarna onlar serdiklerini ve bu hallarn ala renkte olduunu gsterir. Btn bunlar da Akkoyunlu Trkmenlerinin, Bat ve Orta Anadoluda yaayan kardeleri gibi, hal sanatn bildiklerini ifade eder. 1-N. Grgnay Krzolu, Altaylardan Tuna Boyuna Trk Dnyasnda Ortak Motifler, Ankara, 1995, s. 39. 2-F. Smer, Anadoluda Trk Halclna Dair En Eski Tarih Kaytlar, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 44.

1378

3-Muhtemelen, kee kastedilmektedir. 4-F. Smer, Anadoluda Trk Halclna Dair En Eski Tarih Kaytlar, s. 44-45. 5-E. Esin, slmiyetten nceki Trk Kltr Trhi ve slma Giri, Trk Kltr El Kitab-II, C. I/bden ayr basm, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1978, s. 109; S. Tural, lmeke Yansyan iir: Hal-kilim, Bilig Yaynlar, Ahmet Yesvi niversitesi Yardm Vakf Yayn, Ankara, 1999, s. 38; N. Ggnay Krzolu, Altaylardan Tuna Boyuna Trk Dnyasnda Ortak Motifler, Ankara, 1995, s. 40. 6-E. Esin, M. V-VII nci Asrlardan Trih ve Arkeolojik Malzeme Inda Tasbar Kaann (M. 572-81) Kltr evresi, Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. brahim Kafesolunun Hatrasna Armaan, Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yayn, Y. XXIII/1-2, Ankara 1985, s. 233, 236. 7-S. Tural, lmeke Yansyan iir: Hal-Kilim, s. 38; N. Grgnay Krzolu, a.g.e., s. 40. 8-E. Esin, slmiyetten nceki Trk Kltr Trhi ve slma Giri s. 109; S. Tural, a.g.e., s. 38; N. Grgnay Krzolu, a.g.e., s. 40. 9-F. Smer, a.g.e., s. 45. 10-N. Ggnay Krzolu, a.g.e., s. 40. 11-A. V. Gabain, Das Leben im Uigurischen Konigrecih Von Qoco (850-1250), Wiesbaden, 1873, pp. 100-105 (N. Grgnay Krzolu, Altaylardan Tuna Boyuna, s. 40-41den naklen). 12-N. Grgnay Krzolu, a.g.e., s. 40. 13-Geni bilgi iin bkz. Krzolu M. Fahrettin, Dede-Korkut Ouznmeleri, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000; N. Grgnay Krzolu, a.g.e., s. 40-42. 14-Pazrk hals konusunda bkz. T. T. Rice, Ancient Arts of Central Asia, London, 1965, pp. 1153; E. D. Philips, The Royal Hordes, Nomad Peoples Of The Steppes, London 1965, pp. 78-89; M. P. Gryaznov, The Ancient Civilization Of Southern Siberia An Archaologial Adventure, Geneva, 1969, pp. 158; N. Diyarbekirli, Hun Sanat, stanbul, 1942, s. 132-154; N. Diyarbekirli, lk Trk Hals, I. Uluslararas Trk Folklor Semineri, 8-9 Ekim 1973, Ankara, 1974; N. Diyarbekirli, Pazrk Hals, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 1-8; N. Diyarbekirli, The Origin Of The Tradition Or Carpet Weaving Among Turkic Peoples And The Problem Or The Origin Of The Carpet Found in Pazrk in The Altai Region, Trk Dnyas Aratrmalar, Trk Hallar zel Says, S. 32, Ekim 1984, s. 9-43; K. Jettmar, Art Of Steppes, The Eurasian Animal Style, London 1967, pp. 114-138; O. Aslanapa-Y. Durul, Seluklu Hallar, Ak Yaynlar, Trk Ssleme Sanatlar Serisi: 2, stanbul, 1973, s. 55; . Yetkin, Trk Hal Sanat, kinci bask, Ankara, 1991, s. 2; E. F. Teke, Pazrk, Altaylardan Bir Halnn yks, Ankara, 1993. 15-O. Aslanapa-Y. Durul, Seluklu Hallar, s. 55 de, M. . III-II. yy. . Yetkin, Trk Hal Sanat, s. 7 de M. . 5-3. yy. a tarihlemektedir. . Yetkin, a.g.e., s. 7 de halnn 183 x 2 m. boyutunda olduunu yazmaktadr. 16-O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Gelimesi, Ar, Y. 1, S. 3, Aralk 1993, s. 18de, Trkolo Osman Nedim Tunann kurganda bulunan koum takmlarnda aa zerine Gktrke yazlm yazlar okuduunu sylemektedir. 17-A. Stein, Ancient Khotan, Oxford, 1907, pp. 337; A. Stein, Ruins of Desert Cathay, London, 1912, pp. 380-381, 385, fig. 16.

1379

18-F. Sarre-Th. Falkenberg, Ein Frhes Knpfteppichfragment Aus Chinesisch Turkestan, Berliner Museen, XLII, 1921, pp. 110 vd. 19-O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, Ar, Y. 1, S. 3, Aralk 1997, s. 18. 20-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 57. 21-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 57. 22-O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, s. 20. 23-O. Aslanapa, a.g.e., s. 20. 24-F. Smer, Anadoluda Trk Halclna Dair En Eski Tarihi Kaytlar, s. 46. 25-F. Smer, a.g.e., s. 47. 26-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 58. 27-bn Batuta (ev. smet Parmakszollu), bn Batuta Seyahatnmesinden Semeler, stanbul, 1971, s. 23; F. Smer, a.g.e., s 47-48. -Yeni bulunan Seluklu dnemi hayvan figrl hallar iin bkz. O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, Ar, Y. 1, S. 2, Austos 1997, s. 10-17; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, Ar, Y. 1, S. 3, Aralk 1997, s. 18-25. 28-N. Grs, Trk Dokumaclk Sanat, alar Boyu Desenler, Redhouse Yaynevi, 1988, s. 2930. 29-F. R. Martin, A History Of Oriental Carpets Before 1800, Vienna 1908 (O. Aslanapa, Halnn Bin Yl, st. 1987, s. 13den naklen). 30-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 58; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Bin Yl, st. 1987, s. 13-36; . Yetkin, Trk Hal Sanat, Ankara, 1991, s. 7. 31-R. M. Riefsthl, Primitive Rugs of The Konya Type in The Mosque of Beyshehir, The Art Bulletin, XIII, 1931, pp. 176 vd. 32-O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Gelimeler, Sanatsal Mozik, Y. 2, S. 19, Mart 1997, s. 54-57; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, s. 10-17; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, s. 18-25. 33-Hallar hakknda geni bilgi iin bkz. O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 35-40. 34-Michael Franses, The Historical Carpets From Anatolia, Orient Stars, London, 1993, s. 263-269 (O. AslanapaTrk Hal Sanatnda Yeni Keifler, s. 14den naklen). 35-Bu hallar hakknda geni bilgi iin bkz. O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, s. 10-17; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, s. 18-25; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Gelimeler, s. 54-57. 36-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 57; . Yetkin, Trk Hal Sanat, s. 7-18; G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ank. 1992, s. 155-163. 37-O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 58; . Yetkin, Trk Hal Sanat, s. 7; O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Tarihi Geliimi, s. 20-21. 38-O. Aslanapa, a.g.e., s. 21. 39-bn Batuta (ev. smet Parmakszollu), bn Batuta Seyahatnmesinden Semeler, stanbul, 1971, s. 23; F. Smer, a.g.e., s 47-48. 40-O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, s. 16.

1380

41-Beylikler devri hallar hakknda geni bilgi iin bkz. O. Aslanapa, Ein Anatolischer Tierteppich Von Ende Des 15 Jahrhunderts, Betrge Zur Kunstgeschchte Asens, In Memoriam Ernest Diez, . . Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Enstits No: 1, stanbul, 1963, s. 173-181; K. Erdmann (ev. H. Taner), Der Trkische Teppche Des 15. Jahrhunderts (15. Asr Trk Hals), . . Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul (tarihsiz); G. ney, Anadolu Seluklu ve Beylikler Dnemi Trk Hal Sanat-II, Bilim Birlik Baar, s. 41, Y. 10 (yer ve tarihsiz), s. 4-7. 42-Geni bigi iin bkz. O. Aslanapa, Trk Hal Sanatnn Bin Yl, s. 40. 43-Bu konuda geni bilgi ve fotoraf iin bkz. O. Aslanapa-Y. Durul, a.g.e., s. 49-51. 44-Y. Petsopoulos, Les Kilims, Tapis Tisss et Brods du Moyen-Orient, Freiburg, 1979; B. Frauenknecht, Frhe Turksche Tapssenen Early Turksh Tapestnes, Nmberg, 1984. 45-F. Smer, Anadoluda Trk Halclna Dair En Eski Tarihi Kaytlar, s. 49-50. 46-F. Smer, a.g.e, s. 49.

1381

Anadolu Seluklu Cild Sanat / Yrd. Do. Dr. Ahmet Saim Artan [s.933-943]
Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye Hilt, deri ve kap mnsna gelen Arapa bir kelime olup, bir mecmua veya bir kitabn yapraklarn dalmaktan korumak ve birarada toplu olarak bulundurmak iin, ince tahtadan, deriden veya zerine deri, kat, bez gibi eyler kapl, mukavvdan yaplan kaplara denir.1 lk cilt kapaklar ahaptandr. Daha sonra, parmenin kullanlmas ve kadn icdyla daha muntazam kaplar vcuda getirilmitir.2 inlilerin ict ettii kadn srrn, 600 yl sonra onlardan Trkler renmiler, bu srr 400 sene kadar saklamlar, onun ticaretini yapmlar, bunun sayesinde de bu blgede ciltilik bir sanat halini almtr. Trkler bu blgede cilt yapmay inlilerden nce baarmlardr.3 inde ciltiliin gelimesi, Uygurlu sanatkrlarn in illerine gp yerlemeleriyle balamtr.4 Bugnk mnda deriyle kapl bir kitap cildini ilk defa Uygurlular yapmtr. Her ne kadar, yerli ve yabanc kaynaklarn hemen hepsi, deriden yaplm ilk ciltlerin, Msrdaki Kptlere ve VIII-IX. yzyllara ait olduunu sylerse de, bir Uygur ehri olan Karahooda bulunan 2 yazma, bu grn sanki aksinin ispatdr,5 A Von le Coq tarafndan ortaya karlan bu ciltler, minyatr ve tezhiplerle bezenmi yazma eserleri rtmekte olup, zerlerindeki tezynat geometriktir. Ciltler, deriden kalp, usulnde hazrlanp, yer yer bakla oyulmu, altna yaldzl deri yaptrlmtr.6 Daha sonraki bir rnek de, gene Karahooda P.K. Koslov tarafndan bulunmutur S.F. Oldenburg, bu aratrmann tahlilini yaparak, bu kitap kapann XIII. yzyla ait olduunu belirtmitir.7 Orta Asyada Hunlardan beri szlp gelen ve Uygurlularda toplanan birok tezyn unsurun Karahanllar ve Gaznelilerden Byk Seluklulara, Atabeylere, sonra Anadoluda kurulan Trk devletlerine kadar uzanp devam ettii, Anadoluda Seluklu ta ilemeciliinin incelenmesi ile aka grlebilir. Bu motifler, Anadolu Beylikleri ve Osmanllarda devam ederek, Orta Asyaya kadar kurulmu btn Trk Devletlerini, bir zincirin halkalar gibi birbirine balamaktadr.8 Koslov tarafndan bulunan bu nc rnek zerindeki motifler, Seluklu ciltleri ile byk benzerlik gstermektedir. IX. yzylda Halfe Mutasm Billhn (833-842) tevik ve himayesinde Smarrya yerletirilen Uygur Trkleri, burada yaptklar ciltlerle bu sanat gelitirdiler. Bu sanat, bunlar vastasyla da slm dnyasna yaylm oldu. Tabiatyla Irak ve Horasan blgesi de ilk gelime merkezleri olmutur. slm cildinin bilinen ilk rnekleri, gene bir Trk devleti olan Tolunoullar (868-905) zamanna aittir. slm cildindeki bu gelime, XII. yzyla kadar, Ftmler, Gazneliler, Byk Seluklularla devam etmitir.9 XI. yzyln sonlarndan itibaren Anadoluya hakim olan Seluklular, burada XII ve XIII. asrlarda ok gzel ciltler meydana getirdiler. Seluklu cildi, Trk-slm cilt sanat ierisinde nemli bir yere sahiptir. nk Seluklu Cildi; Orta Asya Trk cilt sanat birikimini Anadoluya tam, onu burada gelitirip gzelletirmitir. Anadolu Seluklu cilt slbu, XIII. yzyln III. eyreinden itibaren Memlkler, XIV. yzyldan itibaren de, lhanllar ve Karamanoullar bata olmak zere, Anadolu Beylikleri ciltlerinde devam etmitir. Bu cilt slbu, ayn zamanda Osmanl Cilt Sanatna geii salamtr. XV. yzylda Memlklu cildi ile

1382

Osmanl cildi arasnda byk paralellik tespit edilir. Bu asrda Timurlular, Akkoyunlular, Karakoyunlular zamannda da gzel cilt kapaklar yaplmtr. XVI. yzyldan itibaren klasik Osmanl Cilt Sanat, Trk ve slm Cildinin en byk temsilcisi olarak, XX. yzyla kadar devam etmitir. Cildin ksa bir tarihini verdikten sonra, esas konumuz olan Anadolu Seluklu ve Bu slbu Tayan Ciltler e geerken, rahmetli Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nverin, konumuzu ok yakndan ilgilendiren nemli bir tespitini nakletmek istiyorum: Avrupa ve Amerika mzelerinde ok mhim eserler grlmektedir. Tehirde bunlara konan etiketlerde Seluk ismine rastlanmaz. Hatt Anadolu ismi de gemez. ran, Mezopotamya ve Rakka diye uydurma yerler iaretlidir. Elbette bir gn akl- selm bunlarn menelerini bulup karacaktr. (Seluklu kitaplarndaki tezynat konusu da byledir. Bilhassa) Kurn- Kermlerin fihristlerini yapanlar, Seluklu tezynat hakknda en ufak bir fikirleri olmadndan ve sorup renmekten de kendilerini vreste saydklarndan, filerine (kataloglarna) bakarak bunlar bulmak kbil deildir. ou Arap ve ran diye kaytldr. Biz, bulabildiklerimizi de birer birer bakarak tespit edebildik. Eer topladklarm, gremediklerimi tehise medr olursa, kendimi bahtiyar sayarm.10 Bizim imdiye kadar Anadolu Seluklu cildi zerinde yapmakta olduumuz aratrmalarda da, bu gerekler, btn akl ile aynen karmza kmaktadr. XI. yzyln II. yarsndan itibren Anadoluya yerleip, bilhassa XIII. yzylda, mimr ve el sanatlarnda ok gzel eserler brakan Seluklular, ayn faaliyeti cilt sahasnda da gstermilerdir. imdiye kadar, Dnya literatrnde Seluklu Cildi hi yer almamtr. Kendi aratrmaclarmz da, bu konu zerinde ok az durmulardr. slm Cilt Sanat zerinde aratrma yapan sanat tarihilerinin dtkleri en nemli hat; slm cildi deyince, Kk Orta Asyaya dayanan Trk Kltr ve Sanatnn izlerini tamayan bir rnee rastlamann pek mmkn olmad gereine ramen, XV. yzyln ortalarna kadar hl Trk Cildinin bulunmad eklindeki bir kanaat tamalar ve bu kanaatle de, Gazneli, B. Seluklu ve Timurlu Ciltlerine ran; Suriye, Msr ve Irak Trk Ciltlerine Arap veya Memlk cildi deyip, Anadolu Seluklu Cildinden hi bahsetmemeleridir. Bu fikrin temsilcileri olarak, bata Armenag Sakisian olmak zere; M. Aaolu, A. Grohman, Friedrich Sarre, E. Gratzl, M.S. Dimand, A.U. Pope, David James, Martin Lings, Yasin Hamit Safadi, Duncan Haldan sayabiliriz. Kanaatimizce bu dnce, aratrma noksanl ve fikr-i sbitin sonucunda domutur.11 imdiye kadar, Konya Mevln Mzesi, Koyunolu Mzesi ve Yusufaa Ktphaneleri ile Bursa YEBEK, Kayseri Rid Efendi, Amasya l Halk ve Ankara Diyanet leri Bakanl Ktphanaleri, stanbul, Topkap Saray Mzesi, Trk ve slm Eserleri Mzesi ve Sleymaniye Ktphanelerindeki yazma eserler zerindeki, Anadolu Seluklu ve bu slbu tayan ciltlerde yaptm aratrmalarn neticesinde Anadolu Seluklularna ait tespit edebildiim en erken cilt rnei 1154 tarihli, Kitblarbeyn fil-Kurn vel Hads isimli eserin kapadr. Bundan baka 1166, 1182, 1196 ve 1203 tarihini tayan ciltler de tespit edilmitir. Anadolu Seluklu Ciltlerinde, Uygur, B. Seluklu ve Gazneli Sanatnn akisleri hemen gze arpar. Ayrca, Seluklu ve Seluklu slbunu tayan ciltler incelendiinde, dnemindeki ahap, ini, ta, mezarta, maden ve minyatr sanatlarndaki motiflerle byk bir paralellik arz ettii grlr.

1383

Bir Anadolu Seluklu cilt kapanda, gerek kendinden nceki ve sonraki Trk Ciltleri, gerekse dier slm ciltleri ile, blmleri itibaryla bir farkllk grlmez. Fark, bir cildin iskeletinde deil, bunlarn uygulanmas ve tezynatndaki anlaytan domaktadr. Seluklu Cildinin Blmleri Her Ciltte olduu gibi, Anadolu Seluklu Cildi de, n ve arka kapaklar, mikleb, srt, sertb ve i kapaklardan mteekkildir. Btn bunlar, burada u ekilde uygulanmtr: a) Kapaklar: n ve arka kapaa baz sanat tarihilerimiz st ve alt kapak ta demektedirler. Bir cildin en nemli blm olan kapaklardaki emseler, Anadolu Seluklu ciltlerinde ayn karakterde yaplmlardr. Mesel, n kapak geometrik zeminli iken, arka kapak yuvarlak emseli; n kapak rm zeminli iken arka kapak yuvarlak emseli; n kapak geometrik zeminli iken arka kapak nebt ve ovalimsi olarak yaplrken, yuvarlak emseler iinde n ve arka kapak farkl tezynatl; n kapak yuvarlak arka kapak ovalimsi emseli, n kapak dilimli yuvarlak arka kapak 8 kollu yldzl emseli ciltler vardr. Bunun yannda, her iki kapa ayn karakterde olan ciltler de yaplmtr. b) Mikleb (Miklb): Ciltteki grevi, kitabn yapraklarn korumak olan mikleb, ok defa ait olduu kapaklarn zencirek, kebent ve emsesi tarznda yaplmtr. Bunun yannda, kapaklarla farkl miklebler de grlmektedir. Bu daha yaygn bir tatbkattr. Miklebde, kapak emselerine benzer emsenin dnda en ok kullanlan tarz, hillli ve Mhr-i Sleymanldr. Ayrca, zemini tamamen rg ve gemelerle doldurulmu mikleblere de rastlanmaktadr. Baz ciltlerde mikleb ve sertb grlmemektedir. 23 adet mikleb tipi tespit edilmitir: Hilalli, kuakl, tamamen rgl zemin, kademeli rgl, rmli, 6 dilimli yuvarlak iinde Mhr-i Sleymanl, yuvarlak iinde Mhr-i Sleymanl, beyz, 68-12 dilimli yuvarlak, 6-8-12 ak-kapal kollu yldzl, yuvarlak iinde yldzl, armd, 6 kollu yldz ve 6 dilimli yuvarlak iie, 4 tepeliin yanyana gelmesi ile, 2 yarm dairenin karlkl iie gemesi ile, tamamen nebt, baklava dilimi ii iee benzer, ok dilimli yuvarlaktan ovale geili, 4 kollu ucu salbekli, yuvarlak ucu oval, dilimli oval, dz oval, rgl, c) Srt: Srt, Seluklu ve dier Trk ciltlerinde daima dz ve yumuaktr. Bat ciltlerinde olduu gibi, bombeli (kambural) cilte rastlanmaz. d) Sertb: Mikleble arka kapak arasnda bulunan ve gene kitabn nn muhafaza iin yaplan sertbta ilk dnemlerde tezynt pek yoktur veya ok sde olarak yaplmtr. Daha sonra daha mzeyyen sertblar yapld gibi sde olarak da braklmtr. Yazl sertablar da ndiren grlrler. e) Kapaklar: Cilt kapaklarnn ileri, Anadolu Seluklu Ciltlerinde kendine has bir zellik tar. Bu, derinin, stlm kalpla ve kabartma desenlerle souk tarz da sslenmesidir. kapaklarda, arl rm olmak zere, nebt ve hendess ile, apayr bir tezynt zenginliiyle karlamaktayz. ok az saydaki kapak ileri de dz deri ile kaplanmtr. f) irze: Kitabn yapraklarn muntazam bir surette tutan ba ve rgdr. Kitabn forma halindeki sayfalar birbiri yanna dikilir. Bunlarn ularnda kalan ve kanat denen ipler de kitabn cilde balanmasr salar.12 Bir Kapan Blmleri Bir kitaptaki blmler ve bunun Anadolu Seluklu Ciltlerindeki uygulan ise yledir:

1384

a) Zencirek, bordr, cetvel: Kapa en dta ve drt taraftan evirir. Daha ok 4-5 mm. genilikteki zencirek kullanlr. Daha geni olan bordr de yaplmtr. Bazen iie 4-5 sra zencirekbordr grlmektedir. Bu zencireklerin aralar, ince-kaln cetvellerle ayrlmaktadr. imdiye kadar 27 zencirek tipi tespit etmi bulunmaktayz: Ters ve dz Post-Smarrl, srt-srta iki sra post-smarr; aralarndaki boluklar 4 kollu iek ile doldurulmu, 3 dilimli (ift Rmli) post-smarrl, 3 dilimli ter ve dz post-smarrl, post-smarrlar arasnda tepelikli motifli, bunun varyant, iki hilalin iie gemesi ile, post-smarr ucunda stilize ku motifli, ii tepelikli, dilimli kartulu motifin yanyana sralanmas ile, bunun dik karakterlisi, ters ve dz tepeliklerin yanyana gelmesi ile (Dendanl), ince ve geni sarmal, 2 eritli zencirek, 2-3 iplik rgl, muhtelif geometrik gemeli, kare karakterliden mteekkil, kartular iinde, tek ve ift sral 4 kollu yldz, bunun daha dekoratifi, ok geni rgl, rgler ve tokalarla geni bordr, Hatl, daire formu zerinde rmler, 8 kollu dbkey yldzlarn yanyana gelmesi ile, 4 kollu yldz ortasnda baklava dilimli merkezde noktal, dz cetveller eklinde, b) Kebend: Kelerde ve zencireklere bitiik olarak yer alr. Ke iei, ke ba gibi mnlara gelen kebende, kenar emsesi de denilmektedir. Kebendler, bazen 1-2 sra dz cetvel eklinde olursa da genellikle tezyn zellikler tarlar. Baz ciltlerde kebend yoktur. Tam zeminli geometrik ve rmli kapaklarda ise, tabii olarak kebend bulunmaz. Tespit edilebilen kebend tipi 19 adettir: Kebentsiz, dz cetvelli, kebent yerine balk pulu, intemn vs. noktal, 3-4-5-7-9 kademeli rgl, eyrek daire iinde mnhanili, oklu, zencirekle birleen keli, 2 dilimli, ucu armd ve tepelikli, bunun varyant, dz cetvel iinde 3 kare noktal, dz cetvel iinde frfrl, 3 dilimli cetvel iinde armd, ortas dml ift cetvelli eyrek daire, dz cetvel iinde mhrl imzl, klsie yakn, ortada i bkey yarm daire, stnde 2 kademeli rgl, eyrek daire iinde muhtelif dolgu, geometrik zeminli. c) emse: Anadolu Seluklu cilt kapaklarnn en mhim tezyn unsuru emse lerdir. emse, her ne kadar gne gibi mnsna gelmesi itibariyle yuvarlak olarak dnlebilirse de, kapakta genellikle ortada bulunan ve tezynta hakim olan unsurdur. emse, bazen de kapak zeminini tamamen rter. Yuvarlak emsenin dnda, oval, yldzl, altgen, sekizgen v.s. gibi emseye de rastlanmaktadr. emsele rin 26 tipini bilmekteyiz: Dz yuvarlak, 4 dilimli yuvarlak, 6 dilimli yuvarlak, 8 dilimli yuvarlak, 10 dilimli yuvarlak, 12 veya daha ok dilimli yuvarlak, dz yuvarlak ii Mhr-i Sleymanl, dilimli yuvarlak ii Mhr-i Sleymanl, Mhr-i Sleymanl, yuvarlak ii 5 kollu yldzl, yuvarlak ii 6 ak-kapal kollu yldzl, yuvarlak ii 10 kollu yldzl, yuvarlak ii 12 kollu yldzl, 6 kapal kollu yldzl, 8 kollu yldzl, merkezi 8 kollu yldzl tek ve ok merkezli geometrik zeminli, merkezi 10 kollu yldzl tek ve ok merkezli geometrik zeminli, merkezi 12 kollu yldzl tek ve ok merkezli geometrik zeminli, rm zeminli, yuvarlaktan ovale geie hazrlkl, dz oval, dilimli oval, klsie yakn oval, zincr-i sadet, sekizgen, dikdrtgen. d) Salbek: emselerin alt ve stlerine eklenen tezyn bir unsurdur. emseye bitiik olarak yapld gibi, ayr olarak da yaplmtr. Salbek, daha ok Anadolu Seluklularnn son dnemlerinde ve Beylikler ile erken Osmanl Dneminde, yuvarlaktan oval emseye geite kullanlmtr. Ama, daha erken dnemlerde istisnlarna da rastlanmaktadr.

1385

e) Dudak: Kapak ile sertb, sertb ile miklebi birbirine balayan, mukavvsz deriye dudak denilir. Bunun genilii 5-10 mm. kadardr. Ciltlerin Tezynt Anadolu Seluklu Ciltlerinde, Trk Sanatnn btn ubelerinde kullanlan motiflerin hemen hepsi aynen grlmektedir. nemli olan bir husus da, bu motiflerin, Seluklu ve Seluklu slbunu tayan ciltlerin yapld XII. asrdan, XV. yzyln II. yars balarna kadar, farkl oranlarda da olsa daima grlmesidir. Ciltlerde kullanlan tezynt, Hendes (geometrik), Rm, Nebt (hat,bitkisel) Hatt (yazl), Geme ve grift rgler, Muhtelif ara dolgusu gibi ksmlara ayrabiliyoruz. 1. Hendes Tezynt Trk ve Anadolu Seluklu Tezyntnn en ok kullanlan olan ve batl sanat tarihilerince yanllkla Arabesk ad verilen, Trk sanat tarihilerince de bu ekilde kullanlan hendes (geometrik) tezyntn meneinin Orta Asya Trk Sanatna dayandn bilmekteyiz.13 Anadolu Seluklu ciltlerinde hendes tezynt; a- Zemini tamamen kaplayan yldz alar eklinde b- Ciltlerin muhtelif yerlerinde mevzii olarak kullanlmtr. a- Zemini Tamamen Kaplayan Hendes Tezynt Bu ssleme tarznda; bir yldzn ve onun uzantsnn btn kapa doldurduu grlr. Daha ok d kapaklarda, ndiren i kapaklarda uygulanmtr. Zemini tamamen rten tezyntn; 1- Tek merkezli 6-8 kollu yldzl, 2- ok merkezli 8 kollu yldzl, 3- Tek merkezli 10 kollu yldzl, 4- ok merkezli 10 kollu yldzl, 5- Tek merkezli 12 kollu yldzl, 6- ok merkezli 12 kollu yldzl eitleri grlmektedir. b- Ciltlerin Muhtelif Yerlerinde Mevz Olarak Kullanlan Hendes Tezynt Bu ekildeki uygulamada, hendes tezynt; emse, mikleb, sertb vs. gibi yerlerde mevzii olarak grlrler. Bu ssleme tarznn da; 1- Yuvarlak, 2- 5 kollu yldzl, 3- 6 kapal kollu yldzl, 4- 6 kollu yldzl (Mhr-i Sleyemanl), 5- 8 kollu yldzl, 6- 10 kollu yldzl, 7- 12 kollu yldzl, 8- Oval, 9Sekizgen, 10- Dikdrtgen, 11- balpetei gibi altgen eklinde uygulamalar mevcuttur. Balangc ve sonu belli olmayan, son derece kark gibi grnen ama, tam bir dzen ve hengi gsteren bu yldz sistemleri, hereyin stnde olan ilh irdenin, Allahn sonsuzluunun bir ifadesidir.14 Hendes tezyntl rneklerin en eskileri 1154-1182-1196-1199 yllarna ait olup, en yenileri ise, XV. yzyln II. yarsna kadar uzanmaktadr. 2. Rm Tezynt Rm tezynt, balangcndan gnmze kadar ta, ini, ahap, kuma ve kitap sanatlar gibi btn ssleme dallarnn vazgeilmez bir paras olmu, zellikle de Anadolu Seluklular tarafndan gelitirilerek, bu dnemden itibaren kullanlmalar nedeniyle de Anadolulu demek olan Rm adn almtr. Bu motif, ayn maksatla Selk ad da verilmitir. Kaynan Orta Asya Trk sanatndaki hayvan figrlerinden alan rm, Trklerin slmiyeti kabulnden sonra son derece stilize edilerek hayvn yaplarndan tamamen syrlm, mcerred birer motif haline gelmitir.15 Anadolu Seluklu Ciltlerinin Tezyntnda rmlerin kullanllar aadaki ekildedir:

1386

a- Zemini Tamamen Kaplayan Rmler 1) D Kapaklarda: Burada, d kapaklar tamamen, iri ve daha ok msenn rmler ile kaplanmtr. Bu rmler, zencirekten sonra emse yerine kim olmaktadr. Bu ekildeki rnekler elimizde ok bulunmamaktadr. 2) Kapak lerinde: Rm, Anadolu Seluklu ciltlerinde daha ok msenn rmler ile kaplanmtr. Bu kullanl, Trk sanatkrnn muhayyilesi ve yaratclnn sonsuzluunun tam bir ifadesi olarak, son derece zengin ve deiik formlarda olmutur. Ayrca, rmler bazen son derece iri formlu, bazan onun tam aksine minik denecek kadar kk formda karmza karlar. Gene, rmler kvrmdal ve yuvarlak formlar (hatlar) zerinde uyguland gibi, merkezdeki 4 kollu msenn ve devam olarak da uygulanmtr. 3) Mikleblerde: Mikleb zeminini tamamen kaplayan rmler, bazen rm zeminli d kapaklarda birlikte ok defa da, d kapaklarn rm, hendes vs. olmasna bal olmadan mstakil olarak kullanlmtr. b- Ciltlerin Muhtelif Yerlerinde Mevz Olarak Kullanlan Rmler: Bu ekildeki uygulamada, form ve karakter itibariyle bir benzerlik grlrse de, bulunduu yerlerde bazan birinci, bazan ikinci ve daha sonra derecedeki nemi hizdir. Byle uygulanan rmleri: 1- Zencireklerde ok kk formlarda, 2- emse merkezinde, 3- 4 kollu yldz etrafnda teekkl eden 8 kollu yldzmar iinde, 4- Kapak ilerinde 8 kollu d bkey yldz etrafnda, 5- Baklava dilimleri arasnda ve armdler iinde, 6- i tepelikli dilimli kartular iinde, 7- arpk 4 kollu yldzlar ve etrafndaki dikdrtgenler iinde, 8- Yuvarlaklar ve aralarnda teekkl eden muhtelif ekiller zerinde grmekteyiz. Tabi olarak, bu ekildeki tatbikatta rmler; hendes ve nebt desenler arasnda kullanlmtr. Anadolu Seluklu Ciltlerinde kullanlan rm tezyntn en erken tarihlilerini 1196-1207-1223 olarak tespit etmi bulunuyoruz. Tarihlendirmede; hendes tezynttaki seyir burada da devam etmekte XII. yzyln son yllarnda balayan tatbkt, Seluklu slbu ierisinde XV. yzyl II.yarsna kadar grlebilmektedir. 3. Nebt (Bitkisel) Tezynt Anadolu Seluklu ciltlerinde, hendes ve rm tezynta gre daha az kullanlan nebt tezynta hat de denilmektedir. Orta Asyadan gelen ve in sanatnn etkisi altnda (htay) gelitii iin Hat adn alan bu ssleme tarz genellikle iek ve goncalar ele alr. Hatlerin en erken rnekleri Uygurlularca VIII ve IX. yzyllarda yaplmtr. ou kez asllar belli olmayacak, derecede stilize edilerek, ssleme alanlarnn hepsinde kullanlan hat motifi, Anadolu Seluklularnda olduka sade bir tarzda kullanlmtr.16 Nebt tezynt, ciltlerde daha ok kapak ilerinde kullanlm olup emse ve miklebte de grlmektedir. Hatlerin Anadolu Seluklu ciltlerinde uyguland ve tespit edebildiimiz en eski rnek rm ile birlikte kullanlmtr ve 1296 tarihini tayan bir eserin mklebinde grlmektedir. Ciltlerdeki nebt tezynta, Seluklulardan sonra bata Karamanoullar olmak zere dier Beyliklerde de rastlamaktayz.

1387

4. Hatt (Yazl) Tezynt slmiyeti kabllerinden sonra 1000 yllk mddet ierisinde slm sanatnn en byk temsilcisi olan Trkler, Kurn yazs olan Arap harflerini de tabiatyla kullanmlar, bunlar ini, ahap, maden, ta vs. eserlerde olduu gibi, Anadolu Seluklu devri cilt sanatnda da dekoratif bir unsur olarak grmlerdir. Hatt tezynt, Anadolu Seluklu cilt kapaklarnda yle uygulanmtr: a-Kullanl Yerine Gre: 1- emse ii ve dnda, 2- Bordr (zencirek) lerde, 3- Kebentlerde, 4- Sertbta, 5- Kapak ilerinde kullanlrken, b-Kullanl ekline Gre de 1- mz eklinde: 1a-Minik yuvarlaklar iinde, 1b- ri yuvarlaklar iinde, 1c-Dier geometrik ekillerde kullanlm, ayrca 2- Dz ekilde ve 3- Ayn yaznn tekrar eklinde uygulanmtr. 5. Geme ve Girift rgl Tezynt Dier Trk sanatlarna nisbetle; Anadolu Seluklu ciltlerinde ok grlen bir tezynt eidi de girift rg ve gemelerdir. Birbirine benzerlikleri ve ayn maksatla kullanllar sebebiyle bu iki mefhum birbirine ok benzer gibiyse de, biz burada geme yi cilt kapaklarnda ana tezyntn ii veya aralarn dolduran, ok defa dolgu eleman olarak kullanlan bir dolgu tezynt, rg y ise ona nispetle daha ll, kideli olan bir tezyini unsur olarak kabul etmekteyiz. Bunlarn u anda tipolojisi yaplamamtr: a) Gemeleri Kullanl ekline Gre: 1- emse zemininde, 2- emse dnda btn zeminde, 3Bordr ve zencirekte, 4- Miklebde kullanlrken, Yapl Tekniine gre de; 1- Kendisiyle (sade olarak), 2- Zemin veya ana tezyntn ortasndaki (kare, yuvarlak, gen) gibi merkezlerin etrafnda uygulanmtr. Gemelerin; Yatay, dik ve apraz birbirini kesen ekillerden mteekkil, sarmal, 3 iplik, 2 iplik, 4 kollu yldzn varyantlar gibi tiplerini grmekteyiz. b) rgleri Kullanl Yerlerine Gre: 1- Kebentlerde, 2- Zencirek ortalarnda, 3- emse ilerinde, 4- Geometrik yldzlar arasnda grrken, Yapl Tekniine gre ise: 1- Tek izgili, 2- ift hatl, 3- ift hatl ileri taramal olarak grebilmekteyiz. rglerin de: 2 sral, 3 sral, 4 sral, 5 sral, mstakil motif eklinde tipleri bulunmaktadr. 6. Muhtelif Tezynt Ciltte, gerek dier Trk, gerekse Anadolu Seluklu sanatnda ki motif zenginlii, yukarda saydklarmzla bitmemekte, bir grup tekil etmemekle birlikte, Anadolu Seluklu tezyntnn bir enisi olan birok motif ve tezyn unsur daha bulunmaktadr. Bunlar yle sralayabiliriz: a- Noktalamalar: Noktal, noktalamal tezynt, Trk sanat iinde, motiflerin aralarnda kalan bo zeminlerin doldurulmasnda nemli bir yer tutar. Bu tezynt, ahap sanatnda ok grlmekle birlikte Anadolu Seluklu ciltlerinde de sk sk uygulanmtr. Noktalamal tezynt, altn kakmal ve sade (souk) olarak kullanld gibi, tek ve ift sral noktal ekillerde de kullanlmtr.

1388

b- Post-Smarrl Tezynt: Bilhassa Anadolu Seluklu ciltlerinin zencireklerinde ska kullanlan Smarr tezyntnn birok eidi grlmektedir: 1- Ters Dz Post-Smarrl, 2- Srt srta 2 sra Post-Smarrl, 3- Aralarnda tepeliklerin bulunduu, 4- 3 dilimli ters-dz Smarrl. c- Balk Pulu: 1- Tek tahrirli, 2- ift tahrirli, 3- i noktal. d- Gamal Ha: e- Rzgar Gl (ark- Felek), f- Zencr-i Sadet, g- Sadet Sembol, h- Hill, Muhtelif dilimli gle, j- Zig-zagl ve baklava dilimli, k- Frfr, l- Tam daire ve eyrek gne kursu (stiridye-Mnhani). Anadolu Seluklu cilt kapaklarnda kullanlan tezynttaki motiflerin hemen hepsini, bata mmr olmak zere, ayn dnemin ta, ahap, ini, maden ve al, tezhp ve kuma sanatlarnda da grebilmekteyiz. Anadolu Seluklu Ciltlerinde Malzeme ve Teknik Malzeme Anadolu Seluklu ciltlerinde kullanlan malzemeyi iki kategoride inceliyoruz: 1- Cildin kendi malzemesi, 2- Cildi yaparken kullanlan malzeme ve let. 1- Cilt Malzemesi: Dier ciltlerde olduu gibi, Anadolu Seluklu ciltlerinde kullanlan malzemeler unlardr: a) Deri: Cilt kapaklarnda koyun (mein), kei (sahtiyan) ve ceylan (rak) derisi kullanlmtr. Anadolu Seluklu ciltlerinde en ok kullanlan ise kei derisidir. (sahtyan) Ciltlerde, derinin ak kahve, koyu kahve, kestane rengi tonlar en ok kullanlan renk olup bunun yannda, sarya yakn kahve, kzlaalar kahve tonlar da kullanlmtr. Anadolu Seluklu ciltlerinde krmz, vine r, yeil ve siyah renkli deriye hi rastlanmaz. Ciltlerin d ve i kapaklarnda, istisnalar dnda ayn renk deri kullanlmtr. Bilhassa i kapaklarda deri o derece inceltilmitir ki, konunun mtehasss olmayan kiilerce kolaylkla kat zannedilebilmektedir. b) Murakka Mukavv: Anadolu Seluklu ciltlerinde deri, mukavv zerine kaplanr. Daha nceki dnemlerde ve ilk slm ciltlerinde olduu gibi tahta kullanlmaz.17 Mukavv da imdi olduu gibi hazr halde bulunmaz, normal kalnlkta katlarn, suyunun bir dz, bir ters stste yaptrlmalar ve iyice muta ile dlerek sktrlmalar ile elde edilirdi. Hatt bunlarn kullanlm katlardan yaplarak, hurda malzeme ile tasarruf edildiini de ypranm kapaklarn altndaki mukavvlarn zerindeki yazlardan anlyoruz. Katlarn byle ce yaplna da murakka mukavv denilmektedir. Murakka mukavvnn hazrlanmasndaki bir baka incelik de katlar yaptran maddenin iine, ileride kaplar kurttan korumak iin ap, tenekr, ttn suyu gibi zehirli bir maddenin konmasdr.18 c) pek plik ve briim: Kitabn formalarn birbirine tutturmak iin; kadn da herli rengine uydurarak sar renkli ipek iplikler kullanlmtr. Kitab daha ok salamlatrmak iin rlen irzede ise ok renkli ibriimler kullanlmtr. d) Kakma Altn ve Zer-Mrekkep: Anadolu Seluklu ciltlerini, nceki devir ve bilhassa Osmanl ciltlerinden ayran nemli zelliklerinden birisi, altnn ancak kakma diyebileceimiz bir teknikle kullanlmasdr. nk, ciltler zerinde ok sk grdmz, belli bir kalnl olan ve bazen dt

1389

anlalan altnl noktalar ancak bununla izah edebiliyoruz. nk, bu altnl noktalar fra ile srlm zer-mrekkepli sslemelerden ok farkldr. Anadolu Seluklu son dnem ciltlerinde, kakma altn ve srme altn, birlikte kullanlm olup, son yllara doru srme altn daha ok grlmektedir. 2) Cilt Yapmnda Kullanlan letler: Anadolu Seluklularnn cilt yaparken kullandklar letleri imdilik 3 ksma ayrabiliyoruz. Elimizde Anadolu Seluklularna ait olduu bilinen bir let olmamakla birlikte, ciltlerin yapllar incelendiinde bu neticeye varlmaktadr. a) Byk Kalplar: Baz ciltlerde, bilhassa emse, mikleb ve kapak ilerinde yekpre dediimiz byk kalplar kullanlmtr ki bunu, ayn ebad ve motifin birok ciltte grlnden anlyoruz. b) Kk Kalplar: Bunlarn bazlarna minik kalplar da denilebilir. Bu kalplar daha ok zencireklerde, bordrlerde, emse motifi i dolgularnda, kebentlerde, sertbn muhtelif yerlerinde kullanlmtr. Bunlar bazen mstakil olarak kullanld gibi ekseriyetle ayn kalbn yan yana, alt alta st ste baslmas eklinde de kullanlmtr. c) Muhtelif letler: Cilt yaplrken kullanlan letlere, zencirek ivisi, kr let, yekh, teber vs. gibi muhtelif isimler verilmektedir. Bu letler daha ok kzdrlarak ve deri zerine bu ekilde bastrlarak kullanlmtr. Bunu, deri zerinde scakln tesiri ile meydana gelen renk deiikliinden anlamaktayz. Bu letler, souk olarak da kullanlmtr. Bilhassa d kapaklardaki hendes ve rm desenler bu ekildeki letlerle yaplmlardr. nk kapan btn yerlerinde kalbn salad standart ve yeknesakl grmek mmkn deildir. Simetrik motiflerdeki bu farkl durum daha briz olarak grlmektedir. Bu letler, izgi, cetvel ekmek, basit motifleri yapmak, rg ve gemelerde kullanlmak zere ayr ayr yapldklar gibi, bunlarn bir ou birbirinin yerine de kullanlmtr. Bunlar yle sralayabiliriz: 1- Zencireklerin kenarlarndaki cetvelleri ekmek, dz kebentleri ekmek, hendes ciltlerde yldz ve yldz kollarn yapmak iin kullanlan, ucu kavisli, ucunda bir sap bulunan madeni let. Bu letler, izginin uzun, ksa oluuna gre, kk veya byk olabilir. Biz bunu, bugn bile yaldz basmak veya souk cetvel ekmek iin ciltilikte kullanlan letlerden anlyoruz. 2- ok kk izgiler iin ise ucu dz letler kullanlm olmaldr. Bunun da muhtelif boylarkullantaki pratiklik asndan-bulunsa gerektir. 3- Balk pulu zemin dolgular iin, ucu yarm daireden kk, tepesi biraz sivrice ekilli metal letler kullanlmtr. 4- ki, , drt, be kademeli rgler ve gemeler iin, ular yarm daireden biraz fazla olan demir letler kullanlmtr. 5- En incesinden en kalnna kadar muhtelif byklkteki noktalar iin ucu sivri metal letler kullanlmtr. 6- Zencirekleri oluturmak iin, yaklak 1 cm2 boyutundaki metal zencirek ivisi kullanlmtr. 7- Altn parlatmak iin mhre kullanlmtr. Mhre przsz mermer veya talardr. Teknik

1390

Anadolu Seluklu ciltlerinde aadaki teknikler kullanlmtr: 1-Bask (pres) teknii, 2-Kakma Teknii, 3-Boyama Teknii 1- Bask Tekniinde Deiik Uygulamalar grlmektedir: a- Kalpla Bask Teknii: Bu tarzda yekpre veya paral kalplar, ok defa stlarak deri zerine bir presle bastrlr. Bu kalplarda motifler dii olarak (negatif) olarak hazrlanr, bylece kapak zerine motifler kabartma (erkek) olarak karlar. b- Kk Motifli, iekli letlerle Bask Teknii: Bu teknikte de kk metal letler deri zerine bastrlarak veya kk bir ekile hafife vurularak desenler kartlr. Bask tekniinde desenler altn yaldzsz, sade olarak kalrsa souk bask, altn yaldzl olursa scak bask adn alr. Bu teknik bir Uygur tekniidir. 2- Kakma Teknii: Bu teknik Anadolu Seluklu ciltleri ge dnemlerinde daha ok ve sk kullanlmtr. Kakma Teknii yle tatbik edilmitir: Tezhbte kullanlan varak altn ve miksiyon iin kullanlandan daha kaln levha halindeki altn; ok kuvvetli yaptrc srlm deri zerine ii dolu veya bo braklan yuvarlak bir elik kalem ile vurularak deriye det aklr. Bu ekildeki uygulamada; altn kaldrld zaman deride hafif bir ukurluk kalmaktadr.19 letin ok keskin olmas, ok hzl vurulmas, iyi yaptrlamama ve yllarn tahribi gibi sebeble de bu altnlar yer yer dklmektedir. 3- Boyama Teknii: Boyama Tekniinde; boya kvamna getirilmi olan varak altn, fra ile cetvel ekilir veya srlr. Kuruduktan sonra mhre ile srtlp parlatlr. Anadolu Seluklu Cilt Sanatnda ilik dnemlerde sadece bask teknii kullanlrken, daha sonra kakma ve boyama teknikleri de kullanlmtr. slp ve Kompozisyon zellikleri Anadolu Seluklu ciltlerinde grlen slbun zelliklerini ylece sayabiliriz: 1- Bu ciltlerin en nemli zelliklerinden birisi; n ve arka kapaklarda ayr ayr motifli emselerin kullanlmasdr. Mesel; n kapakta rmli bir tezynt grlrken arka kapakta yuvarlak bir emse kullanlmtr. Gene tamamen geometrik, yldzl bir kapan arkas, yuvarlak vs. olabilmektedir. 2- Bir baka nemli zellik, bir kapak, tam zeminli olarak yaplmken dierinin emse tarznda yaplmasdr. 3- Tam zeminli ciltlerde istisnlar dnda kebent yoktur. 4- Kapaklar evreleyen mutlaka bir zencirek veya bordr vardr. Bu zencirek ve bordr 1 ve 2 sradan fazla da olabilmektedir. 5- Mikleb genellikle yaplmtr. Basen miklebsiz kapaklar da grlmektedir. 6- Sertb ilk devirlerde genellikle bo braklrken, daha sonralar tezyin edilmitir. 7- Anadolu Seluklu ciltlerinde srt daima dzdr. Bombeli (kambural) cilte rastlanmaz. 8- Geometrik tezynt, dnemindeki dier ciltlere gre daha girift ve sktr.20 Zemini tam olarak rten tezyntta 6-8-10-12-16 kollu yldzlar, bunlarn uzantlarndan meydana gelen ak ve kapal kollu yldzlar ve eitli geometrik ekiller grlmektedir. Bu tezynt tek merkezli olduu gibi ok merkezli de olmaktadr. Bunlar kapak ilerinde nebt tezynt ile iie olarak da kullanlmtr.

1391

9- Anadolu Seluklu Cildinin nde gelen almet-i frikalarndan birisi de i kapaklardr. kapaklar deri ile kapldr ve ummiyetle kabartmal olarak ve rmlere bezenmitir. Bu deri ndiren bo braklmtr. Buradaki rmleri, kvrmdal, helezon ve yuvarlak formlar zerinde, ok sk ve kk veya ok iri hallerde grmekteyiz. kapaklarda, rmden daha az olmakla birlikte geometrik ve nebti tezynt grld gibi, bunlarn hepsinin birarada uygulanna ahit olmak da mmkndr. 10- Seluklu Dnemi son zamanlarnda, Beylikler Dneminde ve nihyet, Seluklu slbu tesiri altndaki erken Osmanl Dneminde emseler ovallemi, ularna salbekler eklenmitir. 11- XV. yzylda Anadoluda Seluklu slbu hakim olmutur.21 Anadolu Seluklu cildi ile beraber, muasr lhanl, Memlk vs. cildi arasnda bir kompozisyon birlii sz konusudur. Ancak, kompozisyon birlii iinde uygulamada farkllklar mevcuttur. Anadolu Seluklu cildinde kompozisyon ne olursa olsun, bir kapaktaki zencirek (bordr), kebent, emse iskeleti daima korunmutur. Bu sadkat iindeki tam zeminli, yuvarlak, dilimli yuvarlak, yldzl, drt kollu, begen, altgen, sekizgen gibi emseleri grmekteyiz. Anadolu Beylikleri ve Erken Osmanl devirlerinde de ayn kompozisyon bozulmamtr. Anadolu Seluklu ve bu slbu tayan ciltleri yapan usta isimleri, ciltlerin kebent ilerinde, emse merkezinde, mikleb emsesinde, sertbda, kebent nnde, zencirek kartuunda ve kapak ilerinde grlmektedir. Bu imzlar, ounlukla 4-6-11 mm. apnda yuvarlak mhrler eklinde, ayrca zencirek kartuu iinde ve ge dnemlerde kapak ilerinde, daha iri yuvarlak ve dier geometrik ekiller iinde yaplmaktadr. Ciltler zerindeki en erken tarihli imz 1256 tarihli ve Topkap Saray Mzesi III. Ahmet Ktphanesindeki 2334 numaral yazmann kebentindeki Mecdddin dir. Bu imzlar, daha ok Anadolu ve Suriyedeki ciltlerde grlmektedir.22 Bu ciltlerde, brahim. Yusuf el-Konev, Muhammed er-Red, Sermed, Esed, Hasan, Mcellid, el-Marib, Muhammed es-Seyyd, Mahmd, Emn, Abdurrahman, Mecdddin, Ahmed, Eyyb, Hasbiyallah eklinde imzlara rastlanmaktadr.23 Ciltteki imzlar 1434 ylnda bile grlmektedir. Bazan ayn imz geni bir zaman diliminde kullanlabilmektedir. Aratrmalar sonucunda Seluklu Cildi, baz noktalarda muasr dier slm lkeleri ciltleriyle baz benzerlik gstermektedir. Ancak, taranan yaynlarda, gemiten o gnlere ulaan ve anonimleen baz motifler dnda paralellikler de bulunmamaktadr.24 1970li yllara kadar yaplan dier yaynlardaki Msr, spanya, Kuzey Afrika Cilt rneklerinin de Seluklu Ciltleri ile paralellikleri bulunmamaktadr.25 Ancak 1970lerden sonraki yaynlarda26 ise, Kurn ve slm ciltleri gibi genel balklar altnda, Trk cildinden hi bahsedilmemektedir. Bizim aratrmalarmzda tespit ettiimiz rneklerin benzeri veya ayns olan ciltlere, Msr, Suriye veya Irak , Msr, Suriye olabilir gibi mulak ifadeler ve 1-2 hatt 3 asr gibi bilimsel anlay iin ok geni bir yelpze kullanlmaktadr. Ayrca, burada XIII. yzyl rnekleri ok ndirdir, XIV-XV. yzyl rnekleri arlktadr. Buradan iki nemli sonu kmaktadr: 1- XIII. yzyl III. eyrei ve ncesine ait rnekler Anadolu Seluklu rneidir. 2- XIII. yzyln II.yarsndan itibaren grlen slb birlii, bilhassa Memlk Devletinin 1250de kurulmas itibaryla Anadolu Seluklu Sanat ve Cildinden mlhem olmaldr. nk, 1246 zelzelesinden sonra, zamann Diyarbakrdan sonra en byk kltr ve sanat ehri olan Ahlattan Khireye 12.000 aile g etmitir.27 Bunlar iinde mutlaka, her sanat ubesinden yzlerce usta,

1392

tabiatyla mcellidler de bulunmakta olup, dolaysyla Orta Asyadan beri szlp gelen ve Anadolu Seluklular ile daha da olgunlaan cilt slbu buraya da tanm olmaktadr. Ayrca biliniyor ki, Memlk Sultn I. Baybarsn 1277 ylnda Anadoluya yapt bir seferden sonra Memlk Sanatnda baz Anadolu Seluklu Sanat izleri grlmeye balanmtr. Ayrca, Anadolulu gezgin mcellidlerin Memlk lkelerine gidip orada ciltler yaptklarn ve bunun da Memlklulara nispet edildiini dnmekteyiz. XV. yzyldan itibaren Anadolu Seluklunun son rnekleri ve Anadolu Beylikleri rnekleriyle paralellik arzeden rnekler de gene srarla Arap, ran, Msr cildi olarak takdim edilmektedir. Mesel; Vakflar Genel Mdrlnde bulunan ve Beylikler Dnemine ait 3 Kurn czndeki 8 dilimli yuvarlak emseli rnein28 ok benzeri XV. yzyl Kuzey Afrika ve Gney Arabistan cildi olarak takdim edilmitir.29 Bu ve dier eserlerdeki byle rnekler ok fazladr. Aratrmalarmzda ortaya kan 8 dilimli ve varyantlar olan 10 ve 12 dilimli yuvarlak emseli ciltler gsteriyor ki, bu slb, o asrda birden ok slm lkesinde kullanlmaktadr. Bu bilgilerin altnda ortaya kan sonu udur: Ortaa Trk-slm cildi, cidd ve uzun aratrmalara muhta bir pltformdur. Ayn slbu tayan Anadolu Seluklu, ran, Suriye, Msr ciltlerindeki rnekler sabrla incelenmeli, aralarndaki bazen ok briz, bazen ok kk olan uygulama farkllklar ortaya konulmaldr. O zaman Ortaa slm Cildi gibi olduka yuvarlak olan ifadeler, yerini Anadolu Seluklu Cildi , Msr-Memlk Cildi , Tunus-Fas-Endls Cildi hatt Karamanoullar Beylikleri Cildi gibi daha reel balklara brakacaktr. 1 2 3 4 5 Cell Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1975, s. 341. A.g.e., s. 343. Wolfram Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947, s. 221. smet Binark, Eski Kitap Sanatlarmz, Ankara, 1975, s. 3-4. Emel Esin, BTG: lk Devir Trk Kitap Sanatlar , Kemal Armaan Kitab, stanbul,

1984, s. 113 ve 120 (Resim: 1, Uygur bakenti Hooda, Mani dinine ait VIII-IX. asrlardan tapnakta (Grnvedel, K. ) bulunan cilt kalnts Berlin Dahlem, Statliche Museen, Preussischer Kulturbesitz, Turfan Sammlung, III 6268; (Resim: 2, A Von le Coq, Chotscho, Berlin, 1913, s. 8). 6 Bu ciltleri A. Von le Coq (Chotscho, Archiv fur Bunderei, Berlin 1913, X. Jahrgang, Heft III, 8) VI. IX. yzyllar arasna; Emel Esin ( BTG: lk Devir Trk Kitap Sanatlar , Kemal Armaan Kitab, stanbul, 1984, 113 ve120), VIII-IX. yzyllara; smet Binark ise ( Trk Kitaplk Tarihinde Cilt Sanat , F. . Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu Bildirileri, Elaz, 1987, 92) VII. yzyla tarihlemektedir. 7 8 9 Mehmet Aaolu, Persian Bookbindings of The Fifteenth Century, Michigan, 1935, s. 1. Oktay Aslanapa, Trk Kltrnn Deerlendirilmemi Kaynaklar, Trk Kltr, S. 1, Kemal , Trk Kitap Kaplar, stanbul, 1971, s. 7.

Ankara, 1962, s. 39-40.

1393

10 11

A. Sheyl nver, Anadolu Seluklu ve Belikleri Kurn- Kerm Hattatlar ve Tezynat Bu konuda daha geni bilgi iin bknz., Ahmet Saim Artan, Konya Mzelerinde

zerine , VI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara, 1967, s. 131-132. Bulunan Seluklu Ciltlerinin zellikleri, Konya, 1987, 12 13 Kemal , a.g.e., s. 11. Arabeskin meneinin Araplarn deil, Ortaasya Trk Sanat olduunu J. Strzygowski Baslmam Yksek Lisans Tezi.

yle ifade eder: Bilumum iml ve gebe kavimlerinde olduu gibi, Trk Sanatnn ess ekli hendesdir. slm Sanatna Arabesk i getirenler, Araplar olmayp Trklerdir. Bu tarz, Arnavut hazinesinden ve bilhassa bu hazinenin altn ziynet eyasndan pekiyi tandmz frkav kesfeti hiz palmetleri hv nihayetsiz hendes helezonlardr. Tulunlarn ziynet eyas gsteriyor ki, helezon, Trklerin en ok sevdikleri bir biimdir. Meydana karlan Arnavut hazinesi bunu teyit etmektedir. Fazla bir isticl ile Arabesk tesmiye edilen sanat eserlerinin, eski Trk meneinden olduu ve daha evvel, muahhar Helenizm ve Hristiyan sanatnda izleri mevcut olmadna gre, slmiyet vastasyla btn dnyaya nakledildii muhtemel telkk edilmektedir. (Bkz. Strzygowski, Josef, Trkler ve Orta Asya Sanat Meselesi, Trkiyt Mecmas, C. III (1926-1933) stanbul, 1935, s. 31 ve 37). 14 15 16 17 18 19 8. 20 680. 21 22 23 24 Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Cilt Sanat , Trkiyemiz, S. 38, stanbul, 1982, s. 12. A. Sheyl nver, Anadolu Seluklular Kitap Ssleri ve Resimleri , Atatrk Konferanslar Daha geni bilgi iin bknz; Ahmet Saim Artan Seluklu Ciltlerinde mzlar , I. Uluslar K. A. C. Cresswell The Works of Sultan Bibars al-Bundukdr in Egypt , Bulletin de Mjgn Cunbur, Trklerde Cilt Sanat , Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 679Semra gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezynt, Ankara, 1987, s. 124 ve 146. Azde Akar-Chide Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1987; Cahide Keskiner, Trk Motifleri, stanbul, 1990, s. 68. Kemal , a.g.e., s. 7. Kemal , a.g.e., s. 9. Bu ekildeki yaptrma altn, tezhbte de grmekteyiz (Bknz., A. Sheyl nver Doudaki

nci Ayan Birol-iek Derman, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1991, s. 179.

Kitap Sslerinden Bir Ksm Gemeler Hakknda , Arkitekt, S. 11-12den ayr bask, stanbul, 1947, s.

V, 1971-72, Ankara, 1975, s. 79. Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, C. I, Konya, 2001, s. 29-42 ve 511-518. Institut Franaise d Archeologie Orientale T. XXVIdan ayr basm, Cairo 1926, s. 129-193; slamic Architecture in Egypt, Egypt an the Sudan. 8th. Ed. Leipzig, 1928; The Muslim Architecture of Egypt II. Ayyubids and Early Bahrite Memlks (1171-1326), Oxford 1959; Richard Ettinghausen, Foundation-moulded Leatherwork a Rare Egyptian Technique also Used in Britain Studies in slamic Art and Architecture in Honour of Prof. K. A. C. Creswell, London, 1965, s. 63-71; Georges Marais, Sur les mosaques de la Grande Mosque de Cordoue , Studies in slamic Art and Architecture in Honour of Prof. K. A. C. Creswell, London, 1965, s. 147-165.

1394

25

Richard Ettinghausen, Near Eastern Book Covers And Their nfluence on European

Bindings , Ars Orientalis, III, Baltimur 1959, s. 113-131; R. Ettinghausen, Arab Painting, Geneva, 1962.; On the Cover of Morgen Manaf Manuscripts and Other Early Persian Bookbindings Studie in Art and Literature for Bella da Costa Greene, Princeton, 1954; Nci Zeyneddin, Musavverul HattilArab, Badad, 1968, s. 276; T. C. Petersen Early slamic Bookbindings and Their Coptic Relation , Ars Orientalls I (1954). 26 G. Bosch, C. Carswell, G. Petherbridge, slamic Binding and Bookmaking A Cataloque of an Exhibition, Chicago, 1981; David James, Qurans And Bindings, London, 1980; Qurans of the Mamlks, London, 1988; Martin Lings, and, Y. Hamd SAFAD, The Qurn, London 1976; M. Lings, The Quranic Art of Calligraphy and llumaniton, England 1976; Hayward Gallery, Teh Art of slm, Great Britain, 1976; Duncan Haldane, slamic Bookbindings, London, 1983; Johannes Pedersen, The Arabic Book, Nex Jersey 1984; H. C. Graf Von Bothmer, Meisterwerke slamischer Buchkunts Koranische Fund aus der Grossen Mosche n Sanaa , Yemen 1987; Duncan Haldane, Bookbindings , Encylopaedia ranica, C. IV, Newyork 1990, s. 363-365. 27 28 29 Evliya elebi, Seyhatnme, C. IV, stanbul, 1938, s. 138-139. Sadi Bayram, XIV. asrda Tezhiplenmi Beylik Dnemine Ait Kurn Cz , Vakflar Duncan Haldane, Sahhf ve Cilthyi slm, Terc. Hozer zern, Tahran, 1366, s. 62. KAYNAKLAR AAOLU, M., Persian Bookbindings of The Fifteenth Century, Michigan, 1935. AKAR A., KESKNER C., Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1978. AKSOY., ., Kitap Sslemelerinde Trk Barok-Rokoko slbi, Sanat, S. 6, stanbul, 1977. ARITAN, A. S., Konya Mzelerinde Bulunan Seluklu Ciltlerinin zellikleri, Konya, 1987, Baslmam Yksek Lisans Tezi. , Konya Dndaki Mze ve Ktphanelerde Bulunan Seluklu ve Seluklu slbunu Tayan Cilt Kapaklar, Konya, 1992, Baslmam Doktora Tezi. , Anadolu Seluklu Cilt Sanatnn zellikleri, I. ve II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler, Konya, 1993. , Seluklu Ciltlerinde mzlar, I. Uluslar Aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, C. 1, Konya, 2001. , Seluklu Cildinin Osmanl Cildine Etkileri, Hacettepe niversitesi, V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu, Bildiriler, Ankara, 2001. ARSEVEN, C. E., Sanat Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1975. ASLANAPA, O., Osmanl Devri Cilt Sanat, Trkiyemiz, S. 38, stanbul, 1982. , Trk Kltrnn Deerlendirilmemi Kaynaklar, Trk Kltr, S. 1, Ankara, 1962. BAKIRER, ., XIII. ve XIV. yzyllarda Anadolu Mihrblar, Ankara, 1976. BAYRAM, S., XIV. Asrda Tezhiplenmi, Beylik Dnemine Ait Kurn Cz, Vakflar Dergisi, C. XVI., Ankara, 1982. BERCHEM, M., nscriptions Mobilires arabes en Russie, Journal Asiatique, Vol. XIV., 1909. BNARK, ., Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara, 1975.

Dergisi, C. XVI, Ankara, 1982, s. 144-154.

1395

, Matbaacln Tarihesi, T. Kt. Der. Bl. C. VII., S. 2, Ankara, 1968. , Trk Kitaplk Tarihinde Cilt Sanat, F. . Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu Bildirileri, Elaz, 1987. BROL, . A. -DERMAN ., Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1991. BOSCH, G., C. CARSWELL, C., PETHERBRDGE, G., slamic Binding and BookmakingA Catalogue of an Exhibition, Chicago, 1981. BOTHMER, H. C. Graf Von Meisterwerke slamischer Buchkunst Koranische Fund aus der Grossen Moschee in Sanaa, Yemen, 1987. BNGL, N. R., Eski Eserler Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, . CAHEN, C., The Empire of The Great Seljukids, Prs Ottoman Turkey, Newyork, 1968. CRESWELL, K. A. C., The Works of Sultan Bibars al-Bundukdr in Egypt, Bulletin de Institut Franaise d Archeologie Orientale T. XXVIdan ayr basm, Cairo 1926. , slamic Architecture in Egypt, Egypt an the Sudan. 8th. Ed. Leipzig, 1928. , The Muslim Architecture of Egypt II. Ayyubids and Early Bahrite Memlks (1171-1326), Oxford 1959. CUNBUR, M., Knn Devri Kitap Sanat, Ktphaneleri ve Sleymaniye Ktphanesi, T. Kt. Der. Bl., C. XVII, S. 3, Ankara, 1969. , Trk Kitap Sanatlarna ve Minyatrlerine Genel Bir Bak, T. Kl. Der. Bl. C. XVII., S. 2, Ankara, 1968. , Trklerde Cilt Sanat, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976. I, K., Trk Kitap Kaplar, stanbul, 1971. , XVIII. Asr Lke Mzehhiplerinden Ali el-skdr, T. T. Ark. Etn. Der. S. V., stanbul, 1949. DMAND, M. S., A Handbook of Muhammedan Art, Chapter 5, Bokkbinding, Newyork, 1958. EBERHARD, W., in Tarihi, Ankara, 1947. ESN E., BTG: lk Devir Trk Kitap Sanatlar, Kemal Armaan Kitab, stanbul, 1984. ETTNGHAUSEN, R., Arab Painting, Geneva, 1977. , Foundation-moulded Leatherwork a Rare Egyptian Technique also Used in Britain Studies in slamic Art and Architecture in Honour of Prof. K. A. C. Creswell, London, 1965. , Near Eastern Book Covers And Their nfluence on European Bindings, Ars Orientalis, III, Baltimur 1959. , On the Cover of Morgen Manaf Manuscripts and Other Early Persian Bookbindings Studie in Art and Literature for Bella da Costa Greene, Princeton, 1954. EVLYA ELEB, Seyhatnme, C. IV, stanbul, 1938. HALDANE, D.,Bookbindings, Encylopaedia ranica, C. IV, Newyork, 1990. , slamic Bookbindings, London, 1983. , Sahhf ve Cilthyi slm, Terc. Hozer zern, Tahran, 1366, s. 62. JAMES, D., Qurans And Bindings, London, 1980. KAFESOLU, ., Seluklular, slm Ans., C. X. stanbul, 1966. KESKNER, C., Ssleme Sanatlarmzda Rm, Antika, S. 39, stanbul, 1988.

1396

, Trk Motifleri, stanbul, 1990. LNGS, M., SAFAD, Y. H., The Qurn, London, 1976. LNGS. M., The Quranic Art of Calligraphy and llumination, England, 1976. MARAS, G., MER, R. M., 1963. MUTLU, B., Trk Cilt Sanatna Toplu Bak, Akademi, S. 5, stanbul, 1966. MLAYM, S., 1982. CAL, O., Kitabn Evrimi, Ankara, 1971. GEL, S., Anadolu Seluklularnn Ta Tezynt, Ankara, 1987. ZERGN, M. K., Temrl Sanatna ait Eski Bir Belge: Tebrizli Caferin Bir Arz, Sanat Tarihi Yll VI, stanbul, 1976. PEDERSEN, J., The Arabic Book, New Jersey, 1984. PETERSEN, T. C., Early slamic Bookbindings and Their Coptic Relation, Ars Orientalis I, 1954. SAKSAN, A., La Miniature Persane du XII Sicle, Paris, 1939. Trkler ve Orta Asya Sanat Meselesi, Trkiyt Mecmas, C. III, SARRE, F., Konya Kk, ev. ehbeddin UZLUK, Ankara, 1967. STRZYGOWSK, J. (1926-1933), stanbul, 1935. EKER, M., Anadoluda Yazma Eser ve Ktphanelerin ok Oluunun Sebebleri, Diyanet Dergisi, C. XXV, S. 3, Ankara, . TANINDI, Z., Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde Ortaa slm Ciltleri Topkap Saray Mzesi Yll, S. 4, stanbul, 1990. , 1278 Tarihli En Eski Mesnevnin Tezhipleri, Kltr ve Sanat, S. 8, Ankara, 1990. , Karamanl Beyliinde Kitap Sanat, Kltr ve Sanat, S. 12, Ankara, 1991. , Sekin Bir Mevlevnin Tezhipli Kitaplar, M. Uur Derman 65. ya Armaan, stanbul, 2000. NVER, A. S., Doudaki Kitap Sslerinden Bir Ksm Gemeler Hakknda, (Arkitekt 11-12, 1946dan ayr bask) stanbul, 1947. , Seluklularda ve Osmanllarda Resim, Tezhip ve Minyatr, stanbul, . , Trklerde Resim, Tezhib ve Minyatr Tarihi (Orta Asya Ksm). , Anadolu Seluklu ve Belikleri Kurn- Kerm Hattatlar ve Tezynat zerine, VI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara, 1967. , Anadolu Seluklular Kitap Ssleri ve Resimleri, Atatrk Konferanslar V, 1971-72, Ankara, 1975. VON le COQ, A. C., Ariv fr Buchbinderei, Berlin, 1913. X. Jahrgang, Heft III. ZEYNEDDN, N., Musavverul Hattil-Arab, Badd, 1968. Anadolu Trk Mimrisinde Geometrik Sslemeler-Seluklu a-, Ankara, Sur les mosaques de la Grande Mosque de Cordoue, Studies in slamic Art Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar I, Vesikalar, Ankara, 1954. and Architecture in Honour of Prof. K. A. C. Creswell, London, 1965. , Trk Sanat Tarihi Vesikalar, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri I, stanbul,

1397