T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLM DALI

ANADOLUDA KYBELE - ATTS KLT

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Canan ALBAYRAK

Tez Danman Do. Dr. S. YCEL ENYURT

Ankara-2007

ONAY Canan ALBAYRAK tarafndan hazrlanan Anadoluda Kybele-Attis Klt balkl bu alma, ... . ... . 2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda (oybirlii/oyokluu) ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Arkeoloji Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

[mza]

.............. [Unvan, Ad ve Soyad] (Bakan) ........................................................ [mza]

............. [Unvan, Ad ve Soyad] ........................................................ [mza]

............. [Unvan, Ad ve Soyad] .........................................................

NSZ

Anadoluda Kybele-Attis Klt olarak saptam olduumuz bu alma, dnyada var olan patriyarkal (ataerkil) dzen karlnda, bir dnem yaanan matriyarkal (anaerkil) dzenin dini yapsn, mitolojilerden referans alarak ortaya koymaktadr. Kybele-Attis klt yalnzca Ana Tanra Kybele ile onun sevgilisi, kardei, olu kendini adam rahibi Attis arasnda geen mitolojik bir efsaneden oluan bir tapnm deildir. Aslna bakarsak Kybele-Attis mitosu tarznda olan sylenceler; insanlarn gnlk ve dnyevi gereksinimlerini ayarlamak zere pratik yaamda tm bereket, bolluk, zenginlik ve iyiliklerin gelmesinde etken olarak grlmtr. Dolaysyla soyut ve uzak olmaktansa yakn ve somutturlar. O halde Kybele-Attis Klt, halkn tanr ve tanrasn soyut bir yapdan koparmak isteyerek, onlar kendilerine en yakn bir ekilde grebilmek iin oluturduklar manifikasyondan ve antropomorfizmden baka birey olmamaldr. Bunun altnda yatan neden, o dnem insanlarnn inanma ihtiyacn ve hayatlarnn devam etmesi iin gerekli olan tanr-tanra inancn karlamaktr. Bu tez konusuyla okuyuculara anlatmak istediim, ele aldm KybeleAttis mitosunun salt bir ak hikayesi imajndan ziyade deiik amalara hizmet ettiini gsterebilmektir; ayrca, bu aratrmada insanlarn bireysel inan ve arzularn doyurmak amacyla oluturduklar bir dinin yayln ve farkl toplumlarda nasl bir ekil aldn incelemeye ve irdelemeye altm. Kybele- Attis Kltnn incelenmesi, Frig toplumunun, dinsel dnce tarznn znn kavranmas asndan da nem tekil etmektedir. Bu alma esnasnda, maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen aileme; aratrmalarm srasnda bana her konuda yardmc olan, fikir ve grleriyle bana yol gsteren tez danmanm Gazi niversitesi Arkeoloji Blm Blm Bakan Do. Dr. S. Ycel enyurta ve deerli hocam Yrd. Do Dr. A. Fatma Erola ok teekkr ediyorum.

ii NDEKLER

Sayfa NSZ.i NDEKLER ................................................................................................. ii GR ............................................................................................................. 1 I. BLM FRGYA ve FRGLER 1.1. Corafi ereve ....................................................................................... 5 1.2. Tarihsel Geliim ....................................................................................... 9 II. BLM FRGLERDE NAN SSTEM 2.1.Tanr Anlaylar ...................................................................................... 20 2.2. Tapnak Yaplar ..................................................................................... 26 2.3. Tren ..................................................................................................... 32 III. BLM KYBELE-ATTS MTOSU 3.1. Kybele ve Attisin Douu ...................................................................... 36 3.2. Kybele-Attis Birliktelii ve Attisin lm ................................................ 40 IV. BLM KYBELE-ATTS KLTNN KKEN SORUNU 4.1. Paleolitik a ......................................................................................... 49 4.2. Neolitik ve Kalkolitik a ....................................................................... 56 4.3. Tun a..72 4.4. Smer ve Akad ...................................................................................... 76 4.5. Babil . ..................................................................................................... 94 4.6. Suriye ................................................................................................... 100 4.7. Msr. ......................................................... 108

iii 4.8. Filistin (Levant Blgesi) ........................................................................ 116 4.9. Girit...... 120 4.10. Hitit ..................................................................................................... 126 4.11. Frig.. ........................................................................................ 139 V. BLM FRGLERDEN SONRA KYBELE-ATTS KLT 5.1. Yunan Kltrnde Kybele-Attis Klt .................................................. 161 5.2. Roma Kltrnde Kybele-Attis Klt ................................................... 175 VI. BLM KLT TRENLER 6.1. Yunanistan....... .................................................................................... 197 6.2. Roma ................................................................................................... 198 6.2.1. Mart Treni................................................................................ 198 6.2.2. Megalensia................................................................................ 207 6.2.3. Kurban ..................................................................................... 213 SONU ....................................................................................................... 221 KAYNAKLAR ............................................................................................. 227 TABLOLAR ................................................................................................ 251 HARTALAR................................................................................................255 RESMLER.........................................257 ZET...........................................................................................................344 ABSTRACT346

GR
Ben, ite buradaym. her eyin anas tabiat benim, btn unsurlarn hakimesi, btn balanglarn balangc, uluhiyetlerin en yksei, glgelerin kraliesi, gktekilerin ulhiyetim.
1

birincisi..

Birok

ekiller

altnda btn dnyada tebcil edilen biricik

(Apuleius, Metamorphoses XI.5.)

)2 ile sz anlamna gelen logos ),3 kelimelerinin birlemesinden oluan mitoloji, insanlarn grdklerine, duyduklarna bir eyler katarak, kendi hayal gleri ile yourmu olduklar somut olmaktansa soyut olan bir kavramlara 4 verilen isimdir. Bunun iinde, mitolojilerin gerekten yaanm veya yaanm bir olaydan etkilenilerek yazlm olan eserler olup olmadklarn tam anlamyla bilemiyoruz. Mitoloji ile mitos kelimeleri arasnda sk bir iliki vardr. erik olarak; mitoloji kelimesinin kapsamnda mitos kelimesi bulunduundan bu iki kelime kimi zaman birbirleri ile kartrlarak ayn anlam tayor gibi kullanlabilinir. Antik konusunda almlardr. Herodotosa gre mitos, tarihi deeri olmayan uydurma gvenilmez masallar olarak adlandrlr; Herodotosun dncesini onaylar ekilde dnem kendi yazarlarndan fikirlerini ne bazlar, srerek mitos bu kelimesinin tanm

kelimeyi

yorumlamaya

1 2

Hanar, 1945: 263. Liddel ve Scott, 1965: 1151. 3 Liddel ve Scott, 1965: 1057. 4 Erhat, 2003: 5.

2 Platonda mitosu, gereklerle ilgisi olmayan, uydurma, bo ve gln bir masal, diye tanmlar.5 Antik dnem yazarlarnn bu tanmlarna ramen; mitoslar, gemite yaam baz toplumlar iin kendilerinin dnce yaplar ile oluturduklar tanr ve tanralarn yaantlarnn, yaptklarnn aklayc olarak yazlan nemli yaznsal eserlerdir; Bu eserler, toplumlarn inanma ihtiyacn karlayan belirli bir taraf kitlesi toplayan bir din kurumu oluturmular ve birer klt uygulaycs haline gelmilerdir. Mitoslar ile din kurumlarnn i ie olmas da bu nedenle olabilir. lkada yaam insanlar, doa koullarnn fiziksel etkilerini zerlerinde hissetmiler; bunun iinde tabiat koullarnn kiiletirilmi hali olan mitoslar oluturmulardr.6 Mitoslar sayesinde de, dinlerin geliimi gereklemitir. Bu ilkel dinlerden biri de Paleolitik adan beri tapnm gren topran bereketlilik timsali douran, doyuran, besleyen Ana Tanra inandr. Ana Tanra fikrinin olumas, kadna yklenen mitolojik bir dnce olarak tm lka boyunca varln srdrmtr. Bu anlay, ylesine gldr ki, matriyarkal (anaerkil) dzenin brakld dnemlerde bile kadn, dourgan ruhu iinde tad gerekesiyle uzun sre tarih sahnesinde kutsanmtr. Kadnn dourganlk dileklerinin n plana kmas ve inanlarn kadnlar zerinde odaklanmasna paralel olarak, Ana Tanraya ithaf edilen tapnaklar bizlere kutsal dourgan kadn-tanra inanc hakknda nemli bilgiler sunmaktadr.7 Her toplumun kendine zg bir Ana Tanra anlay vardr; ancak bu tanrann z benliinde her eyi doyuran, douran besleyici kimlii her zaman varln gstermitir. Ana Tanra inan, Friglerde de doa tanras, hayvanlar hkimesi, kentlerin koruyucusu, bereket tanras Ana Tanra Kybele ile varln devam ettirmi; onlarn lkesinin tek bana hkimiyet kuran tanras olmutur. Bu tanra belli bir zaman sonra kendine

5 6

Erhat, 2003: 5. Necatigil, 1969: 7. 7 Ate, 2002: 41.

3 bir e, ocuk edinme ihtiyacna girmi; kendisine bir e edinmitir. Bu kii, rahip/kral, prens olan bir kiinin zamanla tanrlatrlmas ile oluturulmu olmaldr. Daha sonrada o, Yunanistan ve Roma mitoslarna, Kybelenin sevgilisi olarak Attis ad ile girmitir. Bu tanr, yln belirli zamanlarnda lendirilen, gen ve yakkl bir tanrdr. Onun Frigyadaki varl tam olarak saptanamasa da kkeninin Frigyaya dayandrlmas nedeniyle her zaman Anadoluya zg bir tanr olarak kalmtr. Bu tanrnn bandan geenlerin anlatld mitos, Mezopotamyadaki Dumuzi, Temmuz, Adonis, Osiris adl tanrlarn mitoslar ile benzerlikler tar. Bu mitoslarn hepsinde ortak bir zellik, mevsimlerin deiimine gre, devirli olarak kaybolup tekrar ortaya kmalardr.8 (Tablo: 2) Bu mitos trleri, topraa bal yaam srdren toplumlarn daha ok rn elde etmesi iin oluturulmu, bereketlilik ve verimlilik ile ilgili anlatmlardr. Biz de bunun iin bereketlilik ve verimlilik ile ilgili birbirlerine benzer ynler sergileyen tanr ve tanralar (Tablo: 1) zerinde durmaya altk. Aratrmamzn ana hedefi, Kybele-Attis Kltnn kkenini, geliimini ve yaylmn izlemektir. Bunun iin de ncelikli olarak, Frigler ncesi toplumlarn, Mezopotamya toplumlarnn kltlerini incelememiz gerekiyor. Ayrca, bu toplumlarn Friglere nasl bir etki yaptn anlamamz iin; onlarn din yaplarna, tanr anlaylarna, trenlerini de dikkat etmemiz gereklidir. Friglerde Kybele-Attis birliktelii ve onlara ait kltn yapsnn incelenmesi, phesiz almamzn merkezi olacaktr. Ancak Friglere ait yaznsal eserlerin azl bu dnemdeki kltn yapsn tam olarak anlayamamza neden oluyor. Bunun iinde mitosun anlatmnda Yunan ve Roma yazarlarnn yaznsal yaptlar ve arkeolojik materyalleri bize daha ok yardmc olacaktr. Kltn Frigyadaki karakteristik yaps ve tapnm eklinin ayrntlar tam olarak zlememitir. Frigya Devletinin ortadan kalkmasndan sonra, Lidyal Kybelenin hadm rahipleri Kybele-Attis kltn Yunanistan ve Romaya tam
8

Rousseau, 1974: 53.

4 olabilirler. Bunun iinde bu kltn yaylm kolaylamtr. dneminde kltn yeri ve tapnm olacaktr. Birinci blm, Frigya Devletinin antik dnem corafyas ve Demir Devrinde yaayan bu ulusun tarihsel bir ereve iinde yaptklar savalar, sosyal ve siyasi olaylar hakknda ksa bir bilgi verilmitir. kinci blm, Friglerin dini yaps (tanra ve tanrlar, tapnaklar, trenler) hakknda genel bir bilgi verilecektir. nc blm, Kybele-Attis mitosunun ierii hakknda Yunanl ve Romal yazarlarn verdikleri bilgiler nda Kybele-Attisin dou mitoslar, birliktelii ve Attisin lm anlatlmtr. Drdnc blm, Kybele-Attis birlikteliine temel tekil edecek Anadoludaki tanr ve tanra iftleri, Paleolitik adan balayarak Frig dnemine kadar ele alnmtr. Bunun yannda, Kybele-Attise kken tekil etmi olmalar varsaymna dayanarak; Smer ve Akad, Babil, Suriye, Msr, Filistin (Levant blgesi), Giritteki tanr ve tanra iftlerinin Kybele-Attis ile klt balantlar ve benzer ynleri incelenmitir. Beinci blm, Friglerden sonra Kybele-Attis Kltnn Yunanistan ve Roma Kltrne yaylmasndan sonraki safhalar, tapnm ekilleri, klt personellerinin yaant biimleri anlatlmtr. Altnc blm, bir mitos anlatmna dayanarak Yunanistan ve Romada uygulanan klt trenlerinin adlar, nasl ve ne zaman uygulandklar konusunda bir aklama yaplmtr. Sonu blmnde ise, Kybele-Attis Kltnn kkenine, geliimine dair tm anlattklarmzdan yola karak; kendimize ait fikrimizi beyan etmi bulunmaktayz.

Kybele-Attis

kltnn incelenmesi konusunda bir sonraki nokta da Yunan ve Roma

5 I. BLM

FRGYA ve FRGLER

1.1.Corafi ereve Frigyann genel olarak snrlar, douda Kapadokya, sonralar Galatia; gneyde Lykonia, Pisidya blgeleri, Kabalis, Milyas ve Kibyratis yreleri; batda Mysia, Lidya, Karia; kuzeyde de Bithinya ve Pamplogonya blgeleriyle komudur.9 (Harita: 1) Kolaylkla izilebilen bu emaya karlk, blgenin kesin snrlarn saptamak olduka zordur. Byk Frigya; bu blgenin, gney ve douda kalan geni bir blm oluturan ve iinde ad efsanelemi kral Midasn yaad yerinde bulunduu, Orta Anadolu Platosunun nemli bir kesimini kapsar. Bu blgenin kuzeydoudaki snrn, Pontus Kapadokyas ile snr (Kzlrmak) belirler.
10

Halys Irma

Yunanllar zamannda Friglerin en kuzeybatdaki belirttiine gre, kral

yerlemesi, Xenophon (Xenophon, 1. 2. 11.)un11

yolunun Lidyay terkettii yer olan Keramon Agoras idi. Ancak lkenin kuzeybat snrnn bilinmesine ramen, gney snr bilinmemektedir;12 gneybat snr Salbakos (Babada) da ve evresi belirler; 13 kuzeydeki snr, dou-bat ynnde uzanan Sndiken Dalar (1 787 m.) belirler. Frigyann batdaki; Mysia, Lidya, Karya ve Bithinya blgeleriyle snrn belirlemek olduka zordur. Herodotos (Herodotos, XII. 4. 4.)da bunu onaylar. Xenephon (Xenephon, I. 2. 10.) Frigyann batda, Mysia tarafna doru youn nufs barndran son kentinin Keramon Agora (Ahatky yakn) olduunu yazmtr; Kadoi (Gediz) kenti ise kimi zaman Frigya, kimi zamanda
9

Sevin, 2001: 195. Sevin, 2001: 195-196. 11 apar, 1987: 45-46. 12 apar, 1987: 45-46. 13 Sevin, 2001: 196.
10

6 Mysia blgesine dahil edilen bir kenttir. Herodotos (Herodotos, VII. 30.),14 Frigya ile Lidya blgeleri arasndaki snrn Lidya kral Kroisosun diktii Kydrara (Sarayky yaknnda) ehrindeki zerinde bir kitabe bulunan stun ile belirlendiini belirtir. Strabonun15 belirttiine gre; Karia ile Frigya blgeleri arasndaki snr; Karuru (Tekeky yakn) kentidir. Yine ayn antik dnem yazar,16 Frigya blgesinin snrlar hakknda yle bir aklama yapar: Phrygia Epikttosun stnde gneye doru Byk Phrygia yer alr, bunun sol tarafnda Pessinus ve Lykaonia ve Orkaorki blgeleri, sa tarafnda ise Maioniallar, Lydiallar ve Kariallar bulunur. Epikttosta, Phrygia Parreia olarak adlandrlan ksm ve Phrygiann Pisidia boyunca uzanan paras Amorion (Hisarky) dolayndaki ksmlar ve Eumeneia (Ikl) ve Synnada (uhut) ve ondan sonra Phrygia kentlerinin en bykleri olan Laodikeia (Goncal) kenti ile Apameia Kybtos (Dinar) olarak adlandrlan bir kent bulunur. Friglerin tarihleri boyunca siyasi ve kltrel adan en gl ve etkin olduklar blge, Yukar Sakarya vadisinde Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasnda kalan,17 Frigya Epiktetos (yani Kk Frigya) adn tayan18 ksmdr. Bu blge, deniz seviyesinden yaklak 1 250 m. ykseklikte olup, bu blgenin iinden Partheonius (Frigyadaki), Tembris (Porsuk), Sangarius (Sakarya nehri) (Strabon, XII. 3. 7.), Rhyndakus (Adrnas-Atranos ay) gibi Frig dinine ait mitoslarda ad geen kutsal birka rmak doar.19 Strabon,20 Frigya Epiktetosun Apamenia civarnda yani Mysia blgesinde olarak belirtir; bundan sonra da bu blgenin hibir kyya

14 15

Sevin, 2001: 197. Strabon, XII.8.17. 16 Strabon, XII.8.13. 17 Sivas, 1998: 18. 18 Sevin, 1982a: 230. 19 apar, 1987: 46. 20 Strabon, XII.4.5.

7 ulamadan Askania Glnn ve topraklarnn dou ksmlarna doru uzandn drr. V. Sevin:21 ..... Epiktetos daha ok Mysiann Abbaitis yresiyle ilikilidir. nk Byk skender sonras dnemde bu iki yrenin halkndan sk sk beraberce sz edilmitir. Frigya Epiktetosun anlam kazanlm, fethedilmi Frigya anlamna gelir. nk bu yre M..184 ylnda Bithinya kral 1. Prousiasun elinden Bergama kral II. Eumenese geer; bylece de bu blgeye sonradan kazanlm anlamna gelen epiktetos adnn verilmesi uygun grlmtr. Yrenin kentleri arasnda Aizanoi, Nakoleia, Kotiaion ve Dorylaion saylabilinir ve antik adaki bu kentlerden yola karak; bu yrenin gnmzde Ktahya ilinin gneyinden, kuzeyde znik Glne, kuzeydouda Mudurnu ve hatta Geredeye kadar uzanan bir alan kaplad ileri srlebilinir. Bu blgenin gneybatsndaki blmler Pisidiaya braklr; bylece de Frigya, birinci ve ikinci anlamlarna gelen Prima ve Seconda olarak ikiye ayrlr; daha sonra lke M.. 400 yllarna doru, byk ve kk anlamna gelen Magna ve Parva olarak yeniden paralara ayrlr; son olarak da M.. 360 yllarndan itibaren Pakatiane ve Saloutaria olarak blgelere ayrlr. 22 Gnmzde Anadolunun bat kesimini kaplad tahmin edilen

Byk Frigya, genellikle kendini evreleyen dalk blgelerden daha alak ve yzey ekilleri asndan daha silik bir fiziki yapya sahiptir. Buna karlk, bu blgenin ykseklii, ortalama 1000 m. civarndadr. Frigyann en dikkat ekici engebesi, Strabonun (626) Mysiaya dahil ettii, bat snrndaki Dindymos (Murat) Dadr (2 312 m.). Bu da ile ayn ad tayan baka bir da olan Dindymos (Gnyz da 1 820 m.) ise Frigler tarafndan kutsal saylmtr Strabon, 12.5.3.), Pessinus yresindeki bu da ile Agdistis Dindymene de

21 22

Sevin, 2001: 198. Sevin, 2001: 198.

8 denen Ana Tanra arasnda bir ilikinin varlna 567).

23

inanlyordu (Strabon,

Blgenin gneyinde, eteklerinde Apameiann kurulu olduu Signia (Akda 2 494 m.); (Plinius, N.H. V. 106.) Gneybat uta ise Kadmos ( Honaz 2 571 m.) ve Salbakos (Babada 2 308 m.) dalar yer alr. 24 Blge gerek su kaynaklar gerekse akarsular asndan da zengindir. Sakarya (Sangarios), (Resim: 1) Porsuk (Tembris), Seyit Suyu (Panthenios), Sarsu (Hermus),
25

Akar ay ( Cayster), Koca Su (Ryndakos)26 bu

topraklarn nemli akarsulardr. Blgenin ovalar arasnda ad en ok duyulmu olanlar: Maiandrosun (Byk Menderes) kollarndan Glaukosun (Kufi suyu) sulad Hyrygaleis (Baklan ovas) ve Doiantos (Banaz ovas); daha douda, Kaystros/Kaystroupedion (Akaray) ovas saylabilinir.27 Ayrca Manisa yaknlarndaki Sardes kentinden balayarak tm Anadoluyu boydan boya geen Kral yolu Frigyadan gemektedir.28 Herodotos (Herodotos, V. 52.) kral yolundan yle sz etmitir: Btn yol boyunca kraliyet konutlar ve ok gzel kervansaraylar vardr; hep insanlarn oturduklar yerlerden gvenlik iinde geilir. Lydia ve Phrygia ierilerinde yirmi stathmetikos ya da konak boyunca uzanr ki bu, doksan drt buuk parasang tutar, Phrygia snrnda Halys rmana rastlanr, bu rma geebilmek iin buraya hakim durumda olan sradalar ve rma gz altnda bulunduran nemli bir kaleyi amak gerekir.29

23 24

Sevin, 2001: 199. Sevin, 2001: 199. 25 Algan ve Ongar, 1998: 29. 26 Sivas, 1999: 10. 27 Sevin, 2001: 199. 28 Algan ve Ongar, 1998: 29. 29 Algan ve Ongar, 1998: 26.

9 1.2. Tarihsel Geliim M.. 12. yzyl balarnda Balkan yarmadasnda llyr ve Trak halklar arasnda ktlk ve toprak gibi sebepler yznden balayan anlamazlklardan kaynakland kabul edilen,30 iki aamada cereyan etmi byk bir kavimler hareketi gereklemitir.31 Tarihe Ege Gleri32 veya Deniz Kavimleri G olarak geen bu gler sonucu, Kta Yunanistan ve Ege Adalarndaki Akalar, Anadolunun bat ve Gneybat kylarna akn ederlerken Troyann tahribinden sonra, Anadolu ilerine yaylmaya balamlardr. Boazkyde, Aliarda saptanan bu dneme ait yangn tabakalar, istilaclarn ne kadar etkin olduklarna tanklk eder. Bu yangn tabakalar ile birlikte 33 Anadolunun Kzlrmak yay ierisinde kalan topraklarnn tmyle terk edildii, yaklak 400 yl boyunca yerleim grmedii savlanmtr ve bu dnem Anadolunun Karanlk alar (M.. 1200-750),34 olarak dikkate alnmtr.35 V. Sevinin36 belirttiine gre; Frigler ile beraber Avrupadan

Anadoluya yeni gelen halklar, Anadolunun baz yerleik halklar ile birlemiler, Orta Anadoluya ynelmiler; Hititlerin bakenti Hattuay yakp ykmlar ve bunun sonucunda da zayflayan Hititler,37 Dou Karadeniz Blgesinde yaayan Kaga topluluununda iinde bulunduu istilac gler tarafndan ortadan kaldrlmtr. S. Lloydun38 dncesine gre; Asur kaynaklarnda Muki kimi zaman da Muki ve Tabal denilen Frigler, Kagalarn birleii olmu belki de, Hititlerin yerlerinden edilmesinde Kagalara destek olmutur. Bu gr N. Baydurda39 onaylar.

30 31

Krolu, 1996: 3. Memi, 2001: 167. 32 Knal, 1962: 227. 33 Sevin, 1982a: 231. 34 Akurgal, 2000: 187. 35 Krolu, 1996: 4. 36 Sevin, 1982a: 231. 37 Krolu,1996: 3. 38 Lloyd, 2000: 59. 39 Baydur, 1970: 69.

10 Baka bir gre40 gre ise; Frigler, Anadoluya geldiklerinde Kommagene (Kummuhu) blgesini istila etmiler ve M.. 1100 ylnda Asur kral I. Tiglatpilazer tarafndan pskrtlmler ya da Asur devletine tabi olarak onlarn topraklarnda belirli bir sre yaamlardr. Gl bir uygarlk oluturan Friglerin tarihi ve siyasal yaamyla ilgili bilgilerimiz ne yazk ki yeterli deildir. Anadoluya nereden ve hangi yollar ile geldikleri, siyasal birlik kurma aamalarnn nasl gerekletii gibi olaylarla ilgili bilgilerimiz henz netlememitir.41 Onlarn yapt bu g, baz kimselere gre Troya savandan nce, bazlarna gre ise sonradr. 42 M.. 8. yzyl ortalarna doru Karanlk alarn sona ermesiyle birlikte,43 Demir anda (M.. 1200-750/700) Gney Anadoluda ve Suriyede Ge Hititler, Dou Anadoluda Hurrrilerin devam olarak Urartular, Orta Anadoluda Frigler, Lidyallar, Gneybat Anadoluda Lydiallar stn deerde uygarlklar yaratmlardr.44 Friglerin youn olarak oturduklar Orta Anadolu yrelerindeki kent adlar Yunanllar dneminden teye gememektedir. Gerekten kltrnn Hitit youn olarak yaad yrelerdeki orum, Yozgat, Tokat,

Boazky, Alaca, Aliar, Konya ve Krehir gibi kent adlarnn hibiri Hitit kkenli deildir. Bu durum Hititler ile Frigler arasnda bir boluun olduunu, Orta Anadolunun zellikle Kzlrmak yay iinde kalan yrelerinin M.. 750 ylna dein 400 yl boyunca terk edilmi durumda kaldn ya da gebe kavimlerinin ura olduunu kantlamaktadr. Nitekim bu yrelerde M.. 750den eski olabilecek hibir arkeolojik kalnt ele gememitir.45 N. Baydur,46 Friglerin, ancak M.. 8. yzylda gerek anlamda bir krallk haline gelebilmi olduklar grndedir.

40 41

plikiolu, 1994: 77. Akyldz, 1997: 63. 42 Baydur, 1970: 69. 43 Sevin, 1982a: 231. 44 Akurgal, 2000: 195. 45 Akurgal, 2000: 194. 46 Baydur, 1970: 71.

11 B. plikiolu47 ise, M.. 722-705 ylnda Asur kral II. Sargon zamannda Friglerin ortaya ktn belirtir. Friglerin M.. 8. yzylda benimsedikleri alfabe ile yazdklar ok sayda yazt gnmze ulamtr; ancak yaztlar, okunabilselerde anlalamamaktadr. Bu nedenle Friglerin tarihinde geen olaylardan sz eden belgeler ile bu olaylarn zamann belirten iaretleri, yaztlarn dnda iki ayr alanda aramak gerekiyor.Yunanl yazarlar Frigler hakknda kuaktan kuaa aktarlan bilgileri kaydederler; bundan tr Frig tarihinin ge dnemleri zerine syleyecek ok eyleri vardr. Asur ve Urartu krallarnn yllklarnnda bambaka bir bak acsyla, Frig yaylmnn Dou snrndaki siyasal gelimelerden sz edilmektedir. Frig yaylmasnn Troya savandan nce olduu konusunda dnce birlii vardr.48 Antik dnem yazarlarndan Homeros (Homeros, lyada II: 86263.) lyada adl eserinde: Phorkysle tanrya benzer Askaniadan gelmitir onlar, savaa girmek iin yanp tutuurlar.49 Baka bir blmde ise (Homeros, lyada III: 184.) kral Priamosun Amazonlara kar Sangarios rma kylarnda, Frigyal liderler Otreus ve Mygdonun mttefiki olarak savat belirtilmektedir. Tm bu anlatlanlar bize Friglerin Troya savandan nce ve savala ada olarak Askania Gl (znik Gl) ile Sangarios Nehri arasndaki blgeye yerletikleri aka gsterilmektedir. Oysa gerek durum daha deiiktir, nk, Herodotosun (Herodotos, VII. 73. 357.) sylediine gre, Makedonyallar arasnda saklanan geleneklerin anlatt zere Friglerin, o zamana dein Brygler ya da Brigler olarak tannm olduklar;50 bugn artk Troya VIIB2 aamasnda Orta Avrupa kkenli Hint-Ari bir kavim olarak Mysiallar ile birlikte Boazlar geerek Anadoluya girdikleri dnlmektedir.51 Bunun iinde Friglerin ad farkl olsa da en erken varl, M.. 5. yzylda yaam Herodotos tarafndan belirtilmitir.Hellenler genellikle bu olayn Troya Savandan nce olduuna
47 48

plikiolu, 1994: 77. Lloyd, 2000: 59. 49 Algan ve Ongar, 1998: 20. 50 apar, 1987: 44; Algan ve Ongar, 1998: 18-19. 51 apar, 1986: 341-342.

12 inanmlar ve bunu efsanede byk zenle korumulardr; bununla beraber, Lidyal tarihi Xanthus olayn, Mysiallar ile ortak bir istila halinde, savatan sonra olduunu kabul etmitir. Bylesi bir Hellen geleneine gre, Priamusun kraliyet hanedannn kz ile idi. Bir baka hikaye (Homeros, lyada. III. 184.) Troya kral Priamosun Sangarius nehri zerinde Amazonlara kar sava yaptklar zaman Frig nderleri Othreus ve Mygdonun bir mttefiki olarak nasl savatn anlatmaktadr.52 Troya kazlar da Troya Sava sonrasnda Anadoluya geldiklerini dolayl olarak dorulamtr. nk, Troya Savann yapld kabul edilen Troya VII Ada ve hatta onu izleyen VIIB1de bir kltr deiiklii grlmedii halde, VII B2de (M.. 1190-1100) Buckel seramik denilen ve Orta Avrupa kkenli bir seramik tr ilk kez ortaya kar. Bu seramiin ise genellikle Friglerin gelii ile ilgili olduu kabul edilir.53 Hitit mparatorluunu ykan n Frigler, M.. 12-8. yzyllar arasnda dank kabileler halinde yaamlar54 ve byk ihtimalle nce Douya Kommagene blgesine gitmiler, burada bir sre oyalandktan sonra Kzlrmak kavsi ierisine ve Argaios yresine gelebilmilerdir. 55 Daha sonra da M.. 8. yzylda hatr saylr siyasi bir g haline gelmilerdir.56 Gordion kazlarn yrten R. S. Younga57 gre ise, bunlar M.. 9. yzyln ortalarna doru, belki daha nce, Gordiona yerlemiler: .. ve buras daha sonra, Orta Anadoluda Ankara, Sinop, Alacahyk, Pazarl, Boazky, Konya; gneydouda Malatya; Porsuk nehrinin yukar vadisinde Midas ehri ve batda Manisaya kadar, Anadolunun byk bir ksmn kapsayan bir kralln bakenti olmutur. E. Akurgal,58 Friglerin siyasi bir topluluk olarak ilk defa M.. 750

ylndan sonra ortaya ktn sylemitir.

52 53

apar, 1987: 44. apar, 1986: 342; Baydur, 1970: 71. 54 Memi, 2001: 183. 55 Baydur, 1970: 72. 56 Memi, 2001: 183. 57 Umar, 1999: 242. 58 Akurgal, 1998: 191.

13 Y. ztunaya59 gre I. Gordios/Gordias ile balayan Frig krallar listesi unlardr: 1. I. Gordias/Gordios (M..800-?) 2. I. Gordios olu Midas 3. Midas olu I. Midas 4. II. Gordios olu II. Midas 5. II. Midas olu III. Midas 6. III. Midas olu IV. Midas 7. IV. Midas olu V. Midas 8. V. Midas olu Adraste (M..620) Herodotos (Herodotos, 1. 14 ve 35.); Frig kral slalesinin ilk krallar olan Gordias/Gordias, Midas ve Adraste/Adrastustan efsane ile kark bahsetmitir. Frigya Devletinin ilk kral I. Gordias/Gordiosdur.60 Bu kraln tarihi kiilii ve yaad dnemin siyasi olaylar hakknda herhangi bir bilgi yoktur; Onun kraliyetin bana gemesi ile ilgili bir mitos anlatm vardr: Kral Midasn babas Gordias/Gordios iftiyle ubuu ile uraan yazn kazandn kn yiyen, kendi halinde bir iftidir; gnlerden bir gn kzlerini kotuu arabasna binerek daha sonra Gordion olarak adlandrlacak kente doru yol almtr. Bu kral, le zerinin sar, kavurucu scanda kalmamak iin gn domadan yola kar. Sabahn erken saatlerinde belki de gn doarken kentin meydanna arabas ile gelir ve durur. Kentin tm halk toplanm yeni krallarn beklemektedirler. Yeni kral Gordias/Gordios olur. nk kentin bilicisi, o kentin kralnn sabahn erken vakitlerinde yk arabasyla gelip kentin meydannda duracan sylemitir. Gordias/Gordios bana gelen bu durum karsnda arrr. nceden ifti olan bu kii, imdi kral olmutur. O gnden sonra onun geldii bu kentin ad da Gordion olarak adlandrlr. Onun ilk ii kendisine krallk tahtn baheden at arabasn Zeus Basileos Tapnana adamak olur; tanrlar honut etmek iin arabasnn okunu
59 60

Algan ve Ongar, 1998: 23. Diakonaff ve Neroznak, 1985: 13.

14 boyunduruuna balayan ksmn da taze kzlck aacnn kabuuyla yapt ip ile sk skya balar, hi zlemeyecek gibi bir dm atar. Bu dm zmek ii bir ok kii urar; nk inana gre bunu zen tm Asyann hakimi olacaktr. Bu dm Byk skender zmeye alr; baaramaz ve klcyla dm keser. Bundan sonra da zlmesi zor tm dmler Gordion dm olarak adlandrlr.61 Gordias/Gordiosun olu Midasn tahta gei yl (M.. 742/738) dikkate alndnda, M.. 8. yzyln ilk yarsnda onun Frigya kral olmas gerekir.62 Kral Gordias/Gordiostan sonra Frigya Devletinin tahtna Gordias/Gordiosun olu Midas (Resim: 2) gemitir.Yunanllara gre Frigya Devletinin en gl hkmdar Midastr.63 M.. 13. yzyla ait Hitit belgelerinin birinde Mita yani Midas adna Dou Anadolu blgesinde rastlanr. Ayrca bu isim, M.. 8. yzyln ikinci yarsna ait Asur belgeleri ve Hitit hiyoroglifleriyle yazlm yaztlarda da grlr. Bu durum Midas adnn Makedonyal deil Anadolulu olduunu gsterir.64 Bu kral, kendine ait fildii tahtn Delphiye armaan olarak yollam; Kyme kralnn kz ile evlenmitir.
65

Gerek Antik bat kaynaklar gerekse arkeolojik buluntular, Frig-Bat M.. 8. yzyldan sonra younluk kazandn akca

ilikilerinin

gstermektedir. Buna gre kral Midas, bir yandan dou ve gneydou Anadoluda Urartu, Kuzey Suriye ve Assur ile dier yandan batda Bat Anadolu sahilleri ve Kta Yunanistan ile ilikiye giren Anadolunun lk Demir a kral olarak hakl bir ne sahip olmutur.66 Midasn gl dneminde Frig Krallnn kltrel etki alan; gneybatda Elmal yresinden, douda Amasyaya, kuzeyde Samsundan gneyde Konya ve Nide civarna dein yaylmtr.67

61 62

Algan ve Ongar, 1998: 23-25. Sivas, 1999: 32-33. 63 Diakonaff ve Neroznak 1985: 13. 64 Sevin,1982a: 235. 65 Sevin,1982a: 235. 66 Sivas, 1999: 36. 67 Sevin, 2003: 241.

15 M. J. Mellink:68 Bat dnyas yani Friglerin Yunanl komular, kralln Frigyal ynn, dou dnyas yani Asur, Kuzey Suriye ve Urartulu komular, kralln kendilerine daha yakn olan Mukili ynn tanmaktadr. diyerek antik bat ve dou kaynaklarnda Frig-Muki, MidasMita ayrmna aklk getirmeye allmtr. Midas, M.. 742/738-696/5 yllar arasnda toplam 42 yl Frig tahtna egemen olmutur.69 Babasnn dou ve Gneydou zerine yapmay planlad seferlere devam etmi Kilikya blgesindeki Toroslara kadar devletin snrlarn getirmitir. M.. 735-732 yllar arasnda Asurlular ile diplomatik ilikiler kurmu; sonra M.. 720 ylnda Urartu kral I. Rua ile Asurlulara kar ittifak yapmtr. Kilikya ovalarnda Asur gleri ile savamtr. Asur kral II. Sargon ile bar anlamas yapmtr.70 M.. 717 ylnda Kargam kral Pisiris ile Midas (Asur kaynaklarna gre Mukili Mita) ittifak yapm ancak Asur kral II. Sargon, Pisirisi ldrm; Frigleri de Kilikya blgesinde geri pskrtmtr. M.. 709 ylnda da Frigler, Kilikyadan vazgeerler ve Asurlular ile bar yaparlar. 71 II. Sargon ile Mita arasnda kurulan dostluk anlamasndan sonra Asur kaynaklarnda Mukiler ya da Mitadan sz edilmez olur. Buna karlk M.. 8. yzyl sonunda ve M.. 7. yzyl balarnda Antik Yunan kaynaklarnda Mukili-Mita yerine Frigyal Midastan sz edilmeye balanr. Bu durum Mitann siyasal ilgi alann batya evirdiini gsterir. Eskiye kazlarnda ortaya karlan bat kkenli eserlerin hibiri M.. 700 yllarndan daha eskiye gitmemektedir. Bu arkeolojik buluntular da Mitann batyla ilk ilikilerinin M. 8. yzyl sonlarnda baladna tanklk ederler.72 K. Samsa73 gre, Frigler, Midasn tahta kndan birka nesil nce Yakn Dou ve Kuzey Suriye dnyas ile ilkiye girmitir; Midasn, Assur

68 69

Sivas, 1999: 33. Sivas, 1998: 96. 70 Diakonaff ve Neroznak, 1985: 13. 71 plikiolu, 1994: 77. 72 Sevin, 1982a: 234. 73 Sivas, 1999: 33.

16 kaynaklarndan rendiimiz gneydoudaki faaliyetleri de daha nce kurulmu olan politik ilikilerin bir uzants olmaldr. Midas dneminde (M.. 725-695/675), Frigler btn Orta ve Gneydouya egemen, gl bir krallk dzeyine ulamlardr.74 Homeros Odyseus adl destanndan renildiine gre, Kimmerler, oldum olas bol kadaryla, sis ve bulutlarla rtl bir lke olan Krm adasnda yaayan istilac kavim, Tevratn Gomerler75 Asur vesikalarnn Gimirrai76 Yunan (Grek) yazarlarnn ise Kimmerioslar dedii Kimmerlerdir.77 Frigler, Midas lakabl krallarndan birinin ynetiminde M.. 8. yzyl sonlarnda en gl dneminlerini yaadklar srada; Kimmerler skitlerin saldrsna urayarak yerlerinden hareket ettirilmiler ve Kafkaslar zerinden bir yol takip ederek Anadoluya gelmilerdir. 78 Bu topluluklara, Urartu krallar I. Rua (M.. 735-734) ve I. Argiti (M.. 714-685) engel olamazlar. Gebeler ksa srede Orta Anadoluya doru ilerlemeye balarlar. Asur kral II. Sargonda (M.. 722-705) onlara engel olmaynca M.. 7. yzyln ilk yllarnda Kzlrmaka dayanrlar. 79 M.. 676da Frigya egemenliindeki topraklar istila edilir, bakent Gordion kuatlarak ele geirilir, tahrip edilerek yamalanr ve kral Midas ( Asur kaynaklarnda: Mita) boa kan ierek intihar eder (Strabon, 1. 3. 21.). leri srlen gre gre Kimmerler, Midasn tm altnlarn yamalayarak, beraberlerinde gtrmlerdir. En grkemli an yaayan Frigya Devletinin ani ykl ve Anadoludaki politik g ve etkinliini kaybedii istilac haline dnenKimmer gnn ne apta olduunu aka yanstmaktadr. 80 Kimmerlerden cann kurtarabilen kral ailesi, gerek Gordionda ve gerekse Orta Anadolunun

74 75

Akurgal, 1998: 191. Memi, 2001: 184. 76 Tarhan, 1983: 111. 77 Memi, 2001: 184. 78 Umar, 1999: 244. 79 Yldrm, 1996: 129. 80 Tarhan, 1983: 112.

17 eitli yerlerinde ayn kltr geleneklerini koruyarak beylikler halinde bir sre daha yaamlardr.81 Antik dnem yazarlarndan bazlar Frigya Devletinin ykld tarih ve ykan kiiler hakknda bilgi verirler: Eusibiosa gre Frigler M.. 696/695de; Lulius Africanusa gre ise, M.. 676 ylnda, Gney Rusyadan gelen gebe bir kavim olan Kimmerler tarafndan yklmlardr. 82 amz bilginleri arasnda da bunlarn gelileri tartmaldr. Bu tarihi M.. 8. yzyl sonlarna kadar indirenler olduu gibi M.. 685-680 yllarna karanlar da vardr. Baz bilginler ise bu olay M.. 685 ylna tarihler.83 N. Baydura84 gre ise, bu tarih ayrlklarn douran, Kimmerlerin tek saldrda deil zaman zaman yaptklar saldrlar ile Frigya Devletini kntye uratarak ykmalardr. Friglerden sonra Kimmerler ilerlemelerine ve saldrlarna devam etmi; Lidya kral Gyges, Asur kral Assurbanipal (M.. 668-627) ile diplomatik ilikiler kurmu, Frigyadan sonra Lidya zerine ynelen Kimmer tehlikesini savuturmaya almtr. Ancak Kimmerler ile ilikiler iyi gitmemi ve Lidyallar ile Kimmerler arasnda uzun sre devam edecek olan savalar yaanmtr. Lidya kral Gyges, M.. 645 yllarnda sava alannda ldrlmtr; ardndan tahta olu Ardys gemitir. Bu kraln saltanat dneminde de Kimmer istilas devam etmitir; yedinci saltanat ylnda, (M.. 639) Kimmerler ve onlar gibi kuzeyli bir gebe topluluk olan Trerler ile birleerek, Lidyann bakenti Sardes kentini yamalamlardr; 85 ama sonunda Lidya kral Alyattes, M.. 60986 ya da 65087 Kimmerleri yenmi ve datmtr. M.. 546 ylnda Lidya ve Frig topraklarna Persler hakim olmular ve bu blgelerde Pers satraplklar kurmulardr. Pers egemenliine karn
81 82

dolaylarnda

Sevin, 2003: 242. plikiolu, 1994: 77. 83 Baydur, 1970: 74. 84 Baydur, 1970: 74. 85 Uanku, 2000: 606. 86 Memi, 2001: 185. 87 Umar, 1999: 244.

18 Frigler eskiden
88

kulllandklar

dillerini,

yazlarn

kullanmaya

devam

etmilerdir.

Perslerin Frig topraklar zerinde egemenlik kurmalarna karn

Frigler, Yunan-Pers savalar esnasnda Pers kral Kserkesin ordusunda yer almlardr. Buradan Persler ile Frigler arasnda iyi ilikilerin kurulduunu anlyabiliyoruz. Perslerin Anadoluya hakim olmalar neticesinde, Pers krallar tarafndan meydana getirilmi olan kral yolu Frigyadan gemitir. Bu yol, Bat Anadoluda Sardesten balayarak, Orta Anadoluya ve buradan da Susaya kadar uzanr. Bu yolla parelel nemli baka bir yol da biraz daha kuzeyden, Smyradan (zmir) balayarak Orta Frigyaya, Doryleion (Eskiehir) ve Ankyraya ( Ankara) gelir, Kalecik yaknndaki bir kpr ile Kzlrmak Nehrine gemektedir. Kral yolu, antik an ulam an salayan nemli ticaret yollarndan biridir. Frigya, M.. 333 ylnda Byk skenderin Anadoluya seferi ile, Pers ynetiminden kurtulmutur. Sylentiye gre Byk skender Anadolu Seferinde Gordion ehri zerine yryerek, orada bulunan krdm kesmitir.89 Bylece Frigya topraklar Makedonyal Byk skenderin eline gemitir. Byk skenderin lmnden sonra onun haleflerinden birisi olan Monophtalmos (Tek Gzl) takma adl Antigonos, Frigyada kralln kurmutur. Ancak M.. 301 ylnda bugnk Afyon ilinin ay ilesi yaknnda, bugn yeri tam olarak bilinmeyen bir mevkide meydana gelen psos Sava, onun krallna ve yaamna son verdi. psos Savann galip tarflarndan birisi olan Suriye (Seleukoslar) kral I. Seleukos, Antigonosun merkezi Frigya olan kralln mttefiki Lysimakhos ile paylat. I. Seleukosun lm olmasyla90 Frig topraklarna M.. 278-232 yllarnda Galatyallar egemen olmulardr.91 Bat Frigya blgesi de Suriye krallndan yeni kurtulan Bergama monorisine geti. Bu istilalar bilhassa Ankara, Gordion, Pessinus gibi zengin Frig ehirlerini yamalamaya ve halkna fena hareketlerle terk
88 89

Diakonaff ve Neroznak, 1985: 14. Kaya, 2000: 15. 90 Kaya, 2000: 16-17. 91 Diakonaff ve Neroznak, 1985: 14.

19 etmeye mecbur etmilerdir. Mantino Valso kumandasndaki Roma ordusu M.. 189 ylnda blgeye geldiinde bu Frig ehirlerini terk edilmi olarak bulmutur. Daha sonra Romallar Suriye krallklarn Anadoludan attlar, Keltleri Galatyaya srdler ve blgenin bat ksmn Bergama idarecilerinin kontrolne braktlar. Bergama krall M.. 133 ylnda sona erince Frigya, V. Mithradates ve Bithinya kral II. Nikodemes, arasnda paylald; en sonunda M.. 116 ylnda Roma mparatorluuna katld. Frigyaya ait baz blgeler de Galatya ve Kapadokya ile birleti. 92 M.. 88de Pontus kral VI. Mithridates tarafndan ele geirildiyse de bu durum birka yldan uzun srmedi.93 Bizans mparatorluu zamannda (M.S. 5. yzyl) Frig ad kaybolmutur. Blge iki eyalete blnerek Pahatyana ve Saluttaris adn almtr.94 Friglerin en tannm ve zenginlii ile n salm kral Midastr. Bu kraln bandan geenlerin anlatld birok mitos vardr. Bunlar iinde en tannm olanlar, Midasa satyr Silenos tarafndan dokunduu hereyi altna dntrme yeteneinin verilmesi;95 Marsyas/Pan ve Apollonun kaval ve lir alma yarmasnda Pan/Marsyas beenmesi; yarmada Apollonun Midasa sinirlenmesi neticesinde onun kulaklarn uzatp eek kulana evirmesi96 verilebilinir.

92 93

Tokgz ve can, 1982: 12-13. Sevin, 2001: 195. 94 Tokgz ve can, 1982: 12-13. 95 Graves, 2004: 342-343; Erhat, 2003: 205. 96 Graves, 2004: 344; Erhat, 2003: 205-206.

20 II. BLM

FRGLERDE NAN SSTEM

2.1. Tanr Anlaylar lkel Anadolulu ve Hint Avrupal olmak zere iki ana blme ayrlan 97 Friglerin dini, ok tanrl bir din sistemine dayanmaktadr.98 Bundan dolay Friglerin adn ve saysn bilmediimiz birok tanr ve tanralar olmaldr. Adn bildiimiz Frig tanr ve tanralarnn belli ballar: Kybele, Sabazios, Men/Manes,99 (Resim: 3) Yunanllarn tanr Zeusuna tekabl eden tanr Papas,100 Attis ve Midastr. Ancak Frig tanrlar denilince hemen akla gelen tanra Kybeledir, bu tanra ou kez Frigyada yalnzca Matar (Ana), bazen Mater Areyastin ya da Mater Kubileya, kimi zamanda Agdistis (Kaya Kadn) adyla grlr. O, Friglerin gznde bir doa tanras ve hatta doann bizzat kendisidir. 101 Bu halk, Anadolunun dndan geldikleri ve bu blgeye geldikten sonra tanra Kybeleyi benimsedikleri halde Ana Tanra Kybeleyi kendi yerel tanralar gibi benimsemilerdir. Onlar, Frigya Kybelesini yle bir benimsemilerdir ki, lkenin tmn onun mlk saymlardr. Bunun sonucunda da, tanra Kybele tarihe bir Frig tanras olarak gemitir.102 Kybelenin Adlar ve Sfatlar: Hibir mitolojide hibir tanr onun kadar eitli adlarla

adlandrlmamtr. Bu ad ve sfat okluu, Ana Tanra olgusunun evrensel bir nitelik tadn gstermektedir.
Uanku, 2002: 30. Yldrm, 1996: 131. 99 Uanku, 2000: 69; Yldrm, 1996: 132. 100 plikiolu, 1994: 78. 101 Sevin, 2003: 248. 102 Sevin, 2003: 250.
98 97

21

Smerde; nanna Babilde; tar, Astarte Msrda; sis Suriyede; Atargatis;(Lat.) Kenan blgesi ( Filistin)nde ve Fenikede ; Anat ve Astarte Giritte; Rhea103 Kltepe tabletlerinde; Kubaba Hitit kaynaklarnda; Hepat Hititlerde; Arinnann Gne Tanras Frigyada; Kybele, Agdistis104 Lydiada; Kybebe, Kubebe Lykiada ad; Kybele Komana Pontika (Karadeniz Erelisi, Tokat blgesinin 9 km. kuzeydousunda) ve Kappodokiasnda; Ma105 Efeste; Artemis Yunanistanda ve Romada; Gaia, Rhea, Demeter, Mater, Magna Mater, Dindymos, Dindymene106 talyada (Nemi gl blgesinde); Vens, Vesta Ermenistan ve Arap kavimlerinde; Hubel ve Kble Hindistanda; Aditi Ayrca baz yer adlarndan treme sfatlara Yunanca Meter, Latince Mater szc eklenerek tanrann blgesel nitelii de dile getrilmektedir: Sipylene sfat Sipylos (Manisa) dandan, daia Giritteki da ve Troyaya hakim Kaz Dann tanras olduunu belirtir; bu sfalar arasnda en yaygn
103

Rhea, Giritteki Ana Tanrann addr; dier ad da dal Anadr. Bu ad Giritteki da danda Zeusu dourmasndan almtr (Can,1970: 505.). 104 Agdistis, Galatya Blgesindeki Pessinus kentinde Tanrlar Anasna verilen addr (Strabon, XII.5.3.); Kybelenin dou mitolojisinde ad Agdististir ve ift cinsiyetlidir (Baylad, 2004: 141; Barnett, 1960: 144.; Frig dilinde da" manasina gelen agdos kelimesinin varl ileri srlrken, bu kelimenin Eski Yunancada yine ayn manada kullanlan tepe, ykseklik, tmsek manalarn veren okhthos kelimesine benzetildii ve yaklatrld sylenmektedir. Agdistis sfat agdos kelimesinden tretilmi olabilir (Tuna, 2003: 26.). 105 Erhat, 2003: 184. 106 Strabon, Tanrann Dindymene sfatn Dindymos dandan aldn syler (Strabon, XII.5.3.).

22 olan da Dindymene addr ki Dindymos dann tanras anlamna gelir. Friglerden sonraki dnemlerde, Efes Artemisinde grlen kuleli balyla Mater Turrita107 ya da Turrigera (Lat. Kuleli ya da kule Tayan Ana) sfatn alr. Romallarda Magna Mater (Byk Ana) olarak anlr.108 Tanra Kybeleye elik eden sevgilisi ya da olu olarak grlen tanr Attis de Frig toplumu tarafndan nem verilen bir tanrdr. Bu tanr, KybeleAttis mitosunda byk bir rol oynadndan dolay bilinmektedir. Onun bir tanr m?, yoksa tanraya kendini adam bir rahip veya kii mi ? olduu konusu tartmaldr; genellikle mitos anlatmlarnda onun bir tanr kimliiyle ne kt grlr. Ancak onun tanr olup olmad konusunda kesin bir yarg yoktur. Bunun iinde birok bilim adam farkl grler ne srmlerdir. rnein; J. G. Frazere109 gre; O, bir bitki tanrsdr. Ancak bu tanrnn kimlii konusunda tam bir bilgimiz yoktur; nk Friglere ait yazl belgelerin tm okunamamtr. Bunun neticesinde de Attisin kim olduu konusunda halen tam bir aklama yaplamaz.110 Attisten sonra, Frig tanrlarndan en tannm olanlar: Sabazios ile Men/Manesdir.111 Bu tanrlar, Friglerin kendi yerel tanrlar olmaldrlar.112 Sabazios, ok eski bir Frig tanrs olmaldr. Baz aratrmaclara gre o, Friglerin yerel tanrsdr ve Frigler Anadoluya geldiinde o da bu blgeye gelmitir. R. D. Barnett,113 Dionysosun kkeninin tanr Sabazios olabilecei zerinde durmu ve Sabazios kltnn Trakyadaki eklinin Dionysos klt olduu eklinde bir fikir ne srmtr. Zira bu tanr da Dionysos gibi

107 108

Hamilton, 1969: 326. Erhat, 2003:184; Baylad, 1998: 40. 109 Frazer, 1991:284. 110 Burada, tanr Attis iin kstl bir bilgi vermemiz daha yararl olacaktr. nk Attisin kimlii ve ortaya k hakkndaki bilgiler, Friglerde Kybele-Attis Klt incelenirken yeteri kadar tartlacaktr. 111 Sevin, 2003: 248. 112 Uanku, 2002: 32. 113 Barnett, 1960: 149.

23 insanlara ba ve bahe yapmay retmi, Yunan dnyasnca benimsenmi ve onun cokulu klt Dionysosun kltyle e tutulmutur.114 Bir anlatma gre115 o, Zeusun bir ylan klna brnerek Persophoneyi hamile brakmas sonucu domutur. Tanr Men/Manes, bir Frig tanrsdr; onun bu zellikte olduunu Herodotos116da onaylar. Ayrca, Friglere ait kabartmalarda da o grlr.117 Artemis Anaeitis ile Menin birok adak yaztnda birlikte yer almalarndan hareketle, yerel mitolojinin bu iki tanry ana-oul olarak kabul ettiini dnebiliriz.118 Ancak tanr Men/Manesin, Friglerin yerel tanrs olup olmad ve bu tanrnn kkeni hakknda halen kesin bir yargya varlamamtr. Men/Manes kltnn Frigyada yaygn oluu ve onun betimlemelerinde Frig giysileri iinde, Frig klah ile srekli sakalsz ve ou kez uzun salar omuzlarna kadar den gen bir delikanl olarak gsterilmesi, onun bir Frig tanrs sanlmasna yol am olabilir. Oysa omuzlarnn gerisinde bir hilal ile simgelenen tanrnn, Anadoluda M.. 3. binyldan beri kutsal saylan ay tanrs ile ayn kkene dayand ve Friglerin tanry sonradan benimseyerek pantheonlarna kattklarn dndren gl nedenler vardr.119 V. Sevin,120 bu tanrnn bir Anadolu tanrsnn Frigyada ekil deitirmi hali olabilecei fikrindedir. F. Knal,121 Men/Manesin Hititlerin Ay tanrs Amma ayn olduunu ve onun kltnn Mezopotamyadaki Ur kentinden Anadoluya Harran zerinden geldiini syler.

114 115

Erhat, 2003: 264 Can,1970 : 506. 116 Knal, 1962: 271; Herodotos, Menin adn Manes olarak vermi ve onun Kotysn babas olduunu sylemitir. (Herodotos, IV.45.) 117 Knal, 1962: 271. 118 Malay, 1990: 390. 119 Uanku, 2000: 572. 120 Sevin, 2003: 154. 121 Knal, 1962: 271.

24 Frigler, ndoAvrupal olduu dnlen tanr Zeusa da inanmlardr. Frig dinindeki ndo-Avrupal tabakaya, Bagaios (ran dilinde Baga: byk) yada Papas (Baba) da denilen, Mazeus (kr. ran dilinde Mazda) isimli bir tanrnn tapnmn verebiliriz.122 Antik yazarlardan Hesychiosda123 Zeus Bagaiosun Friglere ait bir tanr olduunu dorulamtr. Bu tanrnn adlar ve sfatlar bulunduu blgelere gre deiir. Bunun somut rneklerini yaztlardan ve mezar stellerinden izlemek mmkndr. Midas kentinde, kentin tepe ksmndaki yerleim alanlarnn Ana tanraya ait olduu; yaztlardan anlald kadaryla bat ksmnn ise agrikltre ait tanr Zeus Thunderer, Zeus Brontona adand anlalmtr.Yaztlar, Roma dnemine aittir. Daha sonraki yllarda Kk Frigyada Kybele Klt, Zeus Bronton klt ile birlikte; Dorylaion (arhyk), (Naikoleia) ve kuzeydou Galatya ile Orta Frigya blgelerinde grlmektedir. Galatyada, Zeus Megistos, koniumda ve Lykoniada Zeus Patnios ve Zeus Keraunios Laodikeiada, Zeus Narenos; Bat Galatyada, Zeus Sarnendos dou Galatyada, Zeus Helios gneybat koniumda Sula Gl evresinde etkindirler. Zeus sk sk dier tanrlarla beraber de betimlenmitir. rnein; gneybat koniumda Sulada, At Kavakta, Listrada Hermes ile birlikte grlr. Dorylaionda bulunmu bir kabartmada Zeus kartal ile betimlenmitir.124 Bu tanrdan baka ndo-Avrupal olarak tanmlanan tanrlar da Friglerde grlr. Bu tanrlardan dou Frig pantheonunun ikinci tanrs tios, (bir Anadoludan alnt veya bir benzerini theos, tieio= theios), orouenos ve ouelastr.Yeni Frig yaztlarnda belirtilen eiro (hros) adl bir yeralt tanrs da vardr. Bu tanrlardan baka dier Frig kltleri de eski Frig yaztlarnn belirttii zere davo-wolf (?), pseuke-lion (?) ve vaki (bakiva) olarak st

122 123

Barnett, 1967: 23. Akit, 1993: 194. 124 Parman, 2002: 22.

25 kapal bahsedilir. Ayrca eski Frig yaztlarnda bahsedilen gne tanrs apelan mekas byk Apollo Frigyada grlr. 125 Friglerin baz figrleri betimlemeleri de onlara ait tapnm

gsterdiklerini dndrr; ancak onlarn klt dereceleri hakknda kesin bir bilgi yoktur. R. D. Barnett:126 Aristaeus, Agdistise ait olan kii anlamnda gerekte Agdisteousun sadece bir biiminden baka bir ey deildir. Marsyas, Apollo ile bir mzik karlamasnda baarszla uradktan sonra herhalde yeniden canlanmas iin ldrlen, Syrinksin bulucusu, bir rmak tanrs idi; bir baka bereket figr Lityerses, Herakles tarafndan ldrlen ve her yl ekin biiciler tarafndan yas tutulan John Barleycorn (ikiden yaplm arpa z)un nispeten vahi bir ekli idi. Bir kahraman olan Tyris ya da Tyrimnusdan da bahsedilmitir ama O Lidyaya ait grnmektedir. Ascanius ya da Ascaenus, Men ile eimsenmektedir.Telephoros, ilk kez Hellenistik ada grlen kukuletal bir ccedir. eklindeki aklamas da bu grmz onaylar. Roma dnemine (M.S. 30-M.S. 395) ait, Yozgatta bulunmu bir kaya kabartmasnda, Friglerde tapnm olduu dnlen figrler bir kere daha tasvir edilmitir. Bu kabartmada, aslan zerinde Kybele, Herakles, oturmu bir figr (Attis?), Asklepius, Telesphoros ve kartall bir kutsal alan iinde ya Kronusu ya da Zeusu temsil eden bir figr yer almaktadr. Ayrca, Frig mitoslarnda geen tanrlara ve deiik yaratklara da Frigyada tapnldn ve tanr olarak grldn dnebiliriz. 127 Bunlara, Sagaritis,128 Sangarios ve Silenos (Bacchus)129 rnek verilebilinir. Frigler mitolojik anlatmlardaki tanr betimlemelerinin yansra krallar ve kahramanlarn da kutsal saymlardr. Bunu ktisteslerden renebiliyoruz.

125 126

Orel, 1990: 107. Barnett, 1967: 23. 127 Uanku, 2002: 22-23. 128 Erhat, 2003: 264. 129 Hamilton,1969: 278-279.

26 Ktistes, ehirlerin kurucular, tanrlar ve kahramanlarna verilen addr. Friglere ait tanrlarn kutsal sayld ehir ktistesleri unlardr:130

Ktistes

ehir

Gnmz Ad Yasshyk Balahisar Gediz Dinar (Afyon) civarnda

Gordios ve Midas Gordion lios ve Midas Midas Pessinus Kadoi Kelenai Midaion Ankyra Prymnesos Temenos Temenothyrai (Flaviapolis)

Ankara Slnky (Afyon) Uak

Sonu olarak; Friglere ait yardmyla Friglerin

tanrlar ve tanralarn tm ve says bir ksmn

hakknda kesin bir bilgimiz yoktur; ancak yazl ve arkeolojik kaynaklar kutsal saydklar tanrsal varlklarn bilmekteyiz. Friglere ait ok sayda tanr ve tanra olmaldr.

2.2. Tapnak Yaplar Gemite yaam toplumlarda olduu gibi gnmzde yaayan toplumlarda da her dinin kendisine ait bir tapnm alan/merkezi vardr. Gemite yaam toplumlardan biri olan Friglerde bunlardan birisidir. Onlar, kendi tanr ve tanralarna eitli tapnm yerleri oluturmulardr. Bu tapnm yerleri kimi zaman ak alanlarda kimi zamanda kapal meknlarda olmutur. Bunlara rnek olarak Pessinus antik kentindeki tapnak yaps, kaya antlar
130

Pekman, 1970: 27-30.

27 (fasadlar), sunu ukurlar, altarlar (sunak) ya da merdivenli basamaklar verilebilinir. Friglerin en deer verdikleri tanrlarnn tanra Kybele olmas asndan bu tanraya ait tapnm alanlarn anlatmamz ncelik tar. Bu alanlardan da kapal meknlarda tanraya tapnmn olduuna dair tek rnek olmas asndan Pessinus tapna nemlidir. Bu tapnak, Eskiehir ilinin Sivrihisar ilesinin Pessinus kyndedir. Burada yaplan kazlar ilk olarak 1967 ylnda P. Lambrehts tarafndan balatlmtr. Gnmzde kazlar halen devam etmektedir. M.. 4. yzylda yaam antik dnem yazarlarndan A. Marcellinus (Rerum Gestaeum Libri, XXII.9.7):131 Pessinus (Balahisar) ehri adn Tanrann tasvirinin gkyznden dmesinden ve Grekede dmek anlamna gelen () fiilinden almtr. eklindeki ifadesiyle kentin ismini Kybelenin ta olan siyah tatan aldn belirtir. Bu ta tanra Kybelenin ta kendisidir. Tapnakta tanra Kybelenin yannda Kybele-Attis mitosundan yklenerek Attise de tapnlmtr. 132 Hellenistik dnemde tapnaa ek olarak bir tiyatro (Resim: 4) ya da dini bir erkna toplant salonu olarak hizmet etmi bir yap ve stoa eklenmi olmaldr. 133 Yap yaplan tamirat ve onarmlar ile Roma dneminde de kullanlm; Bizans dneminde tahrip edilmitir. Tapnak yapsnn plannn Yunan ve Roma tapnaklarnn plann anmsatmas, yapnn Frig dneminden sonra yapldn dndryor. nk Frigya Devletinde bu tip bir tapnak yapsnn kullanm grmesi ve bu yapdan baka bu tip bir yapnn Frigyada var olmamas olduka ilgintir. Byk olaslkla bu tapnak, arkaik bir tapnak olup, bu tapnakta herhangi bir Kybele yapt, Hellenistik dnem ncesi Frig izleri bulunamamtr.134

131 132

Akit, 1993: 141. can,1995: 28. 133 can, 1996: 4. 134 Tuna, 2003: 26.

28 Pessinus Tapnann var olup olmad konusunda C. Knay135 arkeolojik bulgulardan yola karak Frig dininde tapnak tarznda bir yap olmadn, Friglerin, dini merasimlerini, ayinlerini, ak mabetlerde, altarlarda gerekletirdiklerini ve bu ak mabetler ve kr altarlarnn Frig tapnaklarnn nasl olduunu bildirdiini sylemektedir. C. Knay gibi dnen ok sayda aratrmac ve yazar vardr. Ancak Pessinus Tapnann Friglere ait olduu yaygn bir kandr. Ak arazide Tanra Kybeleye tapnmn olduunu gsteren

tanrann tapnaklarn temsil eden, M.. 86. yzyllara ait Eskiehir ve Afyonkarahisar blgesi arasnda birok kaya ant bulunmaktadr. Bu antlarndan en nls, Midas/Yazlkaya Ant olarak adlandrlan yapdr. Midas Ant, (Resim: 5) Midas ehri platosunun kuzeydou eteinde, ne doru knt yapan kaya ktlesi zerinde yer alr. lk olarak 1800 ylnda W. M. Leake ve arkadalar tarafndan incelenerek kabataslak izimi yaplmtr. 1834 ylnda Ch. Texier, ant izerek gravrn yapmtr. Bu, antn aslna uygun ve tm grkemini yanstan ilk ve tek gravrdr.136 atnn sol st ksmnda dzletirilmi ana kaya zerindeki Paleo Frigce yaztta geen Midai kelimesinden dolay anta bu isim verilmitir. Yre halk ise -zerindeki yazt nedeniyle- ant, Yazlkaya olarak adlandrr. Gnmzde her iki isimde kullanlr. 137 Antn lleri: yk: 17.00 m.; gen: 16.50 m.; yerden yk: 1.201.80 m.dir.138 Bu ant semerdam atl, tepe akroterli ve megaron planldr. Tm yzeyi geometrik motiflerle bezenmi bu cephenin en nemli blm, iinde tanra yontusunun bulunduu kap biimindeki kaya oyuudur. Yontu gnmze ulamamtr.139 Bahayi Ant, Gkbahe kynn 1 km. gney batsnda, Koca Derenin bat kysndaki kayalk yamata bulunur.1837de J. Steuart tarafndan bu antn izimi kabaca yaplmtr. Adn, Gkbahe kynn eski
135 136

Knay, 1943: 86. Uanku, 2002: 142; Sivas, 1999: 52. 137 Sivas, 1999: 52. 138 Uanku, 2002: 142. 139 Sevin, 2003: 155.

29 ad olan Bahayiten almtr. Yre halk, ant Bahi emesi olarak adlandrmlardr. Douya bakan antn lleri: yk: 5.30 m.; gen: 3.45 m.; yol seviyesinden yk: 12. 60 m.dir.140 Antn bulunduu tf ktlesi 5.30 X 3.42 X 3.80 m. boyutlarndadr. Hafife da takn beik atl ve yan duvarlar ile kardan bakldnda adeta boyutlu bir eve benzemektedir. Ayrca, antn yakn evresinde, sel sularnn ortaya kard yeni kalntlar ortaya kmtr. Bunlar, birbiri ile ilintili baz mimari blmlerden meydana gelen bir yap kompleksine ait olmaldr. Buradaki blmlerden A2 zerinde, byk olaslkla Ana Tanra klt ile ilikili, ok dzgn bir ukur vardr.141 Aslanta Ant Afyon ilinin hsaniye ilesine bal Hayranveli kynn Gyn mevkiinde, derenin sol yamacndaki kuzeye bakan yksek kayalklardadr. Bu byk iki kayann n yz ile iki yan dzeltilerek byk kayalktan ayrlm n yzne, karlkl ayakta duran, iki byk aslan kabartmas ilenmitir. Aslanlarn ortasnda drt ke byke bir kap boluu almtr. Aslanlar, n ayaklarn kap svesine koyarak kkrer biimde ayaa kalkmlardr. Bu mezar, tanra Kybele ve onun aslanlarnn himayesindedir. Buras ayn zamanda bir toplanma, tapnma ve ayin yeriydi. M.. 6. yzyla aittir.142 Aslan Kaya Ant, Der beldesinin 4 km. gneydousunda, Der ler Kayas ky yolunun hemen batsndaki kaya ktlelerinin biri zerindedir. 1884 ylnda W. M. Ramsay tarafndan bulunarak detayl bir ekilde incelenmitir. zerindeki byk aslan kabartmalar nedeniyle yrede Aslan Kaya adyla tannan ant literatre ayn adla gemitir. lleri: yk: 7.15 m.; gen: 6.60 m.; yerden yk: 2.75 m.dir. Sa yan yzde, arka ayaklar zerinde fasada doru ynelmi devasa bir aslan kabartmas vardr. Sol yan yzde, drt bacakl bir hayvan bulunmaktadr. Aslana gre daha kk bu hayvan baz aratrmaclar
140 141

Uanku, 2002: 146. Sivas, 1999: 72. 142 Uanku, 2002: 150151.

30 grifon, bazlar ise aslan ya da sfenks olarak adlandrrlar. Alnlk pervazlarnn zeri meander dizisi ile bezenmitir. at orta dikmesi kalndr. Orta dikmenin her iki yannda -yrr pozda- antitethik iki sfenks kabartmas yer alr. Kap hizasnda, arka duvarda, antitethik iki aslan arasnda ayakta duran Ana Tanra kabartmas vardr. Anta ait yaztta, A. Krten ileri srd gibi materan kelimesi yazlm olmaldr. Ama bu kesin deildir.143 Ayrca bu antlar dnda, tanra Kybeleye adanm birok Byk ve Kk Kaya Ant vardr: Byk Kaya Antlar/Antsal Fasatlar: Areyastis/Arezastis Ant,

(Resim: 7) Delikli Ta Ant, (Resim: 8) Burme Ant, Malta/Malkaya Ant, Resim: 9) Deirmen Ant, Bitmemi Ant, (Resim: 10) Ylanta Ant. (Resim: 11) Kk Kaya Antlar/Kk Fasatlar: Kilise Mevki Ant, Kes Kaya 1 ve 2 Nolu Antlar, Kmbet -Berberini Ant, Gke Gney Ant, Midas ehriSmbll Ant, Midas ehri 1 ve 2 Nolu Antlar.144 Friglere ait dier bir dinsel yap tr de, ounlukla douya bakan ve bir eit oturma yerine doru kan, aslnda sunak olarak kullanlm olan merdiven eklindeki kaya tahtlardr. Bir eit oturma yerine doru kan bu merdivenlerin sunak olarak kullanldna inanlr; ancak bunlar tanrann oturmas iin hazrlanm sembolik tahtlar olarak hazrlanmtr veya dnlm olmas da olasdr.145 Antlar dnda, tanrya kurbanlar sunulan, dua edilen altar (sunak) ad verilen yaplarda vardr. Bunlar ounlukla krsal alanlarda, doann sszlnda, yerlemelerin eteklerinde, kenarlarnda bulunurlar. Kimilerine gre altarlar, topra ekip bien halkn kendi tarlasnn, kyn kendi arazisinin bolluu, bereketi iin dua ettii, adaklar adad dinsel yaplardr. Yani bunlarda ak hava tapnadr. Ana Tanraya ait kaya antlarnda ni
143 144

Sivas, 1999: 101108. Antsal ve Kk fasatlar iin detayl bir bilgi almak iin bkz: Sivas, 1999: 40179; Uanku, 2002:142159. 145 Uanku, 2000: 572.

31 ierisine yerletirilmi Kybele heykeli ve kabartmas bulunur; bunlarda ise tanrann idol sembolize edilmitir. Burada, tanra idol biiminde kaya ile btnlemi olarak srekli dururdu. Bu olay bir bakma Aslankaya, Kumca Boaz, Byk ve Kk Kap Kaya Antlarndaki tanra kabartmasnn ni iinde srekli bulunmas ve tata yaamasna benzemektedir. Bu durum, byk antlar ile altarlar arasnda ilevsel bir birliktelii salar.146 W. M. Ramsay tarafndan altar olarak adlandrlan bu yaplar, A. Krte tarafndan kaya tahtlar; K. Galling tarafndan ise basamakl tahtlar olarak snflandrlmlardr. Gnmzde ise, E. Akurgal bunlara kaya tahtlar adn verir. Ona gre dini trenlerde buraya Ana Tanrann oturan bir heykeli yerletirilirdi. E. Haspels, so called altar olarak adlandrlan bu altarlarn ilevlerinin ne olduunu bilmediini belirtir. Bununla beraber, arkas ift kavis biiminde olanlarn tanraya ait bir taht olabileceini kabul eder.147 Bu yaplar, biim bakmndan bir koltua ya da tahta benzemekle beraber; bazlarnda, bu tahtn arkal koltuk arkas gibi kavisli olarak izilmitir. Bu tahta Ana Tanrann bir heykelinin (idolnn) yerletirildii sanlyor. Ancak baz aratrmaclara gre, Frig Kybelesi oturmaz, niler iinde, aslanlar arasnda ayakta durur.148 Niler, genellikle kayalarn dik yzlerinde, ancak kolaylkla ulalabilen dikdrtgen oyuklardr. Arka duvarlarnda tanra heykelciklerinin ya da idolnn yerletirildii kk yuvalar vardr. Byk bir blmnde, ndeki kaya platformu dzeltilerek kk platformlar oluturulmutur.149 Bunlara rnek olarak; Midas ehrinin yaknndaki Midas 1 ve 2 Nolu niler, Khn vadisindeki 2 Nolu ni verilebilinir.150 Bu antlarda tanrann heykelinin ni ierisine yerletirildikten sonra, ni tapnak ilevi grr; Friglerin inanna gre, bu tapnan kaplarnn almas ile sellasnda tanrann grldne inanlr; kaplar kapal
146 147

Uanku, 2002: 167. Uanku, 2002: 163164. 148 Uanku, 2002: 164. 149 Sivas, 1999: 174. 150 Sivas, 1999:175177.

32 olduunda da yani ni ierisine heykel veya idol yerletirilmediinde de; halk tanrann epifanisini hayal eder.151 Muhtemelen, tanra Kybelenin heykelinin ya da idolnn ni ierisine yerletirilmesinden sonra onun nnde dualar edilmekte, sunular yaplmaktadr. Eer bu karm doruysa, niler kaya antlar, sunaklar gibi tapnak yaplar arasnda girebilir ve niler nnde yaplanlar tapnm olur. Tanra Kybeleye tapnm iin yaplm kutsal meknlar dnda, Friglerin dier tanrlarna da eitli tapnm alanlar yaplm olmaldr. Yunan ve Roma dnyasnda tapnmnn olduu bilinen tanr Attise tapnmn Frigyada nerede yapld tam olarak anlalamamtr. Ancak onun, Kybelenin kutsal meknlarnda tapnm grm olabileceini tahmin edebilir. Bu tanr dnda Friglere ait dier tanrlara tapnmn varln baz antik dnem yazarlar vastasyla renebiliyoruz. Strabon, Laodikeia ile Karuru ehri arasnda Men Karus sfatyla Tanr Men/Manese ait saygn bir tapnak bulunduunu;152, Askaios sfat ile de baka bir Men tapnann varlna iaret eder;153 ayn ismi tayan iki yerde Pisidia Antiokheiasnda ve Antiokheiallarn lkesinde bu tanrnn tapnaklarnn varlna da deinmitir.154

2.3. Tren Tren ya da bayram, toplumlarn tanrlar iin yas tutarak, elenerek yaptklar kutlamalardr. Bu trenler ilkel kltrlerde dini ibadetlerden ok daha fazla kapsamldr ve sosyal bir zmrenin kendisini ifade etmesinin en evrensel eklidir. lkel kltrlerde tren, avlanmadan nce ve sonrasnda, totem hayvan iin genellikle yiyecek retimini korumak amacyla yaplan yllk trenlerinde ve topluma giri ayinlerinde dzenlenir. Ziraat toplumlarda ise, mevsimle ilgili trenler yaygndr. Szgelii, baharda dzenlenen bereket
151 152

Uanku, 2002: 162. Strabon, XII.8.20. 153 Strabon, XII.8.14. 154 Strabon, XII.3.31.

33 trenleri nemli bir yer tekil eder. Bu trenler genelde gkle yerin birlemesini veya buna benzer retim konusunu simgeler.155 Tarihncesi alardan balayarak gnmze kadar gelen trenlerin yapldna arkeolojik ve filolojik belgeler yardm ile tank oluyoruz. Friglere ait tren uygulamalarnn da olduunu zellikle kaya antlarndaki sunaklar, niler yardmyla, grebiliyoruz. Tanra Kybele ve tanr Attis adna yaplan trenin ayrntlarna filolojik belgeler bize kaynaklk eder. ncelikli olarak Kybele-Attis mitosunu ksa bir ekilde anlatacaz; daha sonra da bu mitosun klte dnmesi sonucu kltn uygulaycs olarak halkn yapt trenler hakknda antik dnem yazarlarnn anlatmlarndan yola klarak genel bir bilgi vereceiz. Frigler, Ana Tanra Kybelenin sevgilisi, olu tanr Attise her yl ilkbaharda kavutuuna; bylelikle de doaya yeni bir hayat geldiine; tanra Kybelenin Attisi yitirdii aylarda ise, doann k uykusuna daldna inanmlardr156 ve daha sonra da bir mitos anlatmndan yola karak Ana Tanra Kybele ve Attise inanlarn dini trenler ile gstermilerdir. Antik kaynaklar tarafndan Kybele-Attis mitosunun Friglere ait olduu vurgulanmaktadr; ancak Friglerin Attis onuruna dzenledikleri dini trenler hakkndaki bilgilerimiz ne yazk ki snrldr; trenlerin ierii ve uygulann anlatan bilgileri, Ana Tanra kltnn Romaya tanmasndan sonra Romal yazarlarn yazdklar eserler vastasyla renebiliyoruz. Romal yazarlarn anlattklarndan yola karak trenler hakknda genel olarak u bilgileri verebilmekteyiz. Kybele ve Attis erefine dzenlenen dini trenler, Mart aynn 15inden 27sine kadar yani ilkbaharn balad, bitkilerin yeniden taze hayat bulduu bir zamanda uygulanr. Bayram asl olarak, Martn 21inde ormandan kesilen bir aacn Pessinustaki Kybele Tapnana getirilmesi ile balamaktadr. Aacn gvdesi gerek bir ceset gibi ynden bir sarg ile sarlr ve
155 156

Yurdaydn ve Da, 1978: 31. Uanku, 2002: 31.

34 menekelerden yaplm bir elenkle sslenmi olan am aac lm olan Attisi temsil eder. Efsaneye gre menekeler Attisin kanndan olumutur. Bu uygulamadaki asl gaye, bu am aacnn tanr gibi muamele grmesidir. 23 Mart gn hzn, keder ve oru gndr ve o gn inananlar oru tutarlar, ertesi gn yani 24 Mart gn Kan Gn ad ile anlmaktadr; bu gn barahip Archigalle: Arcigal adl rahip alparalar, zilsiz tefler, fltler eliinde ilahi bir mzik cokusu iinde vcudunda at kanlar mukaddes aa zerine saar ve tanrya kann sunar veya cinsel uzvunu kurban ederdi ardndan dier rahiplerde bunu uygulard. 157 Galluslarn bu hareketi, Attisin erkeklik organn kendi kendine kesmesinin taklididir. Bylece akan kan ve yitirilen erkeklik gc, daha evrensel bir nitelik kazanarak, bereket ve canlln geni bir alana, yani tm doaya gemesini salyordu. Bu vahi olayla, Tanrann Bahar Bayram kendine zg bir biim alr.158 Bu matemli ve yorucu geen gnn ardndan gizemli bir gece devam eder. Bu gece de yine Attisin canlanmas itibariyle, onun tanraya kavutuuna ve tanrayla birletiine inanlr, 25 Martta ise lgnca bir sevin ve enlie geilirdi: Buna da Hilaria yani Sevin ve Glme Bayram denilir. Tabiatn yenilenip canlanmas ile Attis uzun lm uykusundan uyanyor ve tanrnn yeniden dirilmesinden doan sevin Galluslar tarafndan kutlanr. enlikte insanlar yzlerine maskeler takar, lgnca elenirler. Yirmi drt saatlik bir dinlenmenin ardndan (buna Regeito denilirdi); bayramn 27 Mart gn, sokaklarda yaplan uzun bir gsteri alay ile tren son bulur, Kybelenin gmten yaplm heykeli iek yamuru altnda, rmaa gtrlr, suya batrlarak ykanlrrd. Buna da Lavatio yani ykanma denirdi.159 Friglerin trenlerinin Romada Mart aynda dzenlenen trenlerle benzer bir karakter yapsna sahip olduunu bildiimizden, bu trenlerin uyguland gnler ve bu gnlerde neler yapld, Romada dzenlenen Mart trenleri ierinde geni bir biimde anlatacaz. u anda Friglerdeki KybeleAttis trenlerinin anlatmn ve bu konu hakkndaki farkl bak alarn snrl
157 158

Batak, 1943: 43. Uanku, 2002: 31. 159 Batak, 1943: 4344.

35 olarak anlatabiliyoruz; nk kltn farkl anlatm biimlerini ve ierisindeki elerin irdelemesini daha sonraki blmlerde detayl olarak inceleyeceiz. Ayrca, tanra Kybele ve tanr Attis dnda, Friglerin tanrlar iin yaptklar dier dini trenler hakknda yeterli denilebilinecek kadar bir bilgiye sahip deiliz. Bu nedenle Frig tanrlar onuruna yaplan trenler hakknda bir bilgi veremiyoruz. R. Durununda160 dedii gibi, tarihi alarda dini trenlerin nasl

yapld konusunda, ou kez yazl belgelerin eksik olduu veya yaznn kullanlmad alarda, bu tr trenlerin yapld yer ile belki trenlerin bir aamas, bir kesiti, bazen de mimarlk kalnts, bir resim veya kabartma veya trenlerde kullanld sanlan eyalarn yorumlanmas ile o dnemin tren yaps bir parada olsa anlalr duruma gelmektedir.

160

Duru, 1986: 169.

36 III. BLM

KYBELE-ATTS MTOSU

3.1. Kybele ve Attisin Douu Tanra Kybele ve tanr Attisin dou mitosu hakkndaki bilgileri, Yunanl ve Romal yazarlarn bildirdiklerinden kstl bir ekilde de olsa renebilmekteyiz.161 Onlarn douu ile ilgili en detayl bilgiyi Diodoros (M.S. 1. yzyl), Pausanias (M.S. 2. yzyl sonu), Arnobius (M.S. 4. yzyl) vastasyla renebiliyoruz. Diodorosun anlatmnda, Kybele doar domaz annesi tarafndan terk edilir, mucizev bir ekilde hayatta kalr. Bebein babas Lidya Kral Maion ve annesi Dindymenenin kzdr. Doduu zaman babasnn Kybelon danda brakt bu ocuk, vahi hayvanlar tarafndan beslenmi ve Kybele adn almtr. Arnobiusun anlatmnda, Magna Mater (Kybele) Frigyadaki Agdos Dann altnda yatm uyurken, Zeus (Jpiter) onun rzna gemek ister. Tanr amacna ulaamaz menisini dar aktmak zorunda kalr. Gebe kalan da, Agdistis adnda, hem dii hem de erkek organlarna ve her iki cinsin cinsel drtlerine sahip olan vahi ve azgn bir yaratk dourur. Agdistisin ift cinsiyetli oluu ve bundan kaynaklanan ehvet dknl tanrlar iin bir tehdit oluturduundan, tanrlar onun erkeklik organn keserler. Bunlar topraa der ve toprakta bir badem aac trer. Daha sonra Sangariosun (Frigyada byk bir rmak) kz aatan badem toplar ve hemen hamile kalp, ok gzel bir ocuk olan Attisi dourur.162

161 162

Vermaseren, 1977: 2. Roller, 2004: 233.

37 Pausanias ise, Agdistis ve Attisin douunu yle anlatmtr: Zeus bir gece bir rya grr ve bunun etkisi ile tohumunu topraa dker. Bunun sonucunda Agdistis adnda bir hermaphrodite163 dnyaya gelir. Yapt azgnlklar ile tanrlar sinirlendiren Agdistisi durdurmak iin tanr Dionysos grevlendirilir. Dionysos, Agdistisin her gn serinlemek iin gittii suya arap kartrarak onu sarho etmeyi baarr ve sonrada erkeklik organn bir am aacna balar. Agdistis aylp kendine gelince birden zplar ve bylece kendi kendini hadm etmi olur. Agdistisin kesilen organndan akan kanlardan bir badem aac ve meyveler oluur. Irmak tanrs Sangariosun kz bu badem aacndan bir meyve alp koynuna koyar ve hamile kalr. Kzn babas bu durumu rendikten sonra kzn lme terk eder ama tanrlar kza yardm ederler ve onun beslerler. Kz, Attisi dourur. Babas Sangarios ocuun doduunu duyduunda bebek Attisi sokaa atar. Tanra Attisi alr ve onun himayesi altnda bir kei ve obanlar tarafndan yetitirilip kei st ile beslenir.164 Pausaniasn dier anlatmnda,165 Agdistisin domas ile ilgili baz ksmlar farkl anlatlmtr. Bu anlatm yledir: Phrygia ilinin snrlarnda Agdos adl ssz bir da varm, orada Kybele tanraya bir ta biiminde tapnlrm. Zeus tanraya tutkulu bir ekilde k olmu. Ana Tanra, Zeusa yz vermemi; Zeus onunla birlemeyi baaramaynca tohumunun bir ksmn da zerine brakm. Zeusun brakt menilerden bir ksm tanrann rahminden ieri girer. Sonra Agdistis olarak adlandrlan korkun bir yaratk dnyaya gelir. Tanrlar bu yaratn ortadan kaldrlmas gerektiini dnrler ve onu yok etme grevini Dionysosa verirler.166 Agdistis, Dionysosun yardm ile hadm edilir. Agdistisin cinsel organndan akan kandan bir nar aac

163

Hermaphrodite, hem kadn, hem erkek zellii tayan yani ift cinsiyetli varlklara verilen bir isimdir (Vermaseren, 1977: 90.). 164 Aka, 2004: 5; Vermaseren, 1977: 9091; Hepding, 1903: 109. 165 Aka, 2004: 6. 166 Vermaseren 1977: 9091; Aka, 2004: 6.

38 meydana gelir. Sangariosun kz aatan bir nar alr ve gsne koyar, hamile kalr. Sangarios kzn evden atar, fakat tanrlar Nanaya yardm ederler ve onu a kalmamas iin nar ile beslerler. Nana Attisi dnyaya getirdikten sonra ortadan kaybolur. Attis tanmad insanlar tarafndan kei st ve bal ile beslenir.167 Pausaniasn her iki anlatmnda da farkllklar grlmesine ramen, dou mitosu ile ilgili en nemli ayrntlar onun vastas ile renebilmekteyiz. Kybele-Attis dou mitosunun Anadolu kaynakl olmas muhtemeldir. nk olaylarn getii yerler, Anadoludadr. Mitosta ad geen rmak tanrs Sangarios, Frigya blgesinden geen bir rman addr. 168 Olaylar, Agdistis, Attis, Sangarios zerinde younlamaktadr. Agdistisin ve Attisin dou mitosunun kkleri Tun anda (M.. 3. yzyl), zellikle Hitit destan geleneinde yatar. Hititlere ait Ullikummi arks, Kumarbi sylencesi ve Yunan mitolojisinde Thegonia (Tanrlarn Douu) mitosu ile benzer ynler sergilemektedir169. Bu mitoslarn benzer blmlerini yle sralayabiliriz: Kumarbi efsanesinde, Hitit tanrs Alulu dokuz yl boyunca gkyznde kalr. Ancak Anu, Aluluya sava aar; onu yener, Tahta Anu oturur. Bu arada Alulunun olu olan Kumarbi de dokuz yl boyunca gkyznde hkim olan ve krall zorla ele geiren Anuyu tahtan uzaklatrr. Anu gkyzne kamaya alsa da Kumarbi onu yakalar ve reme organn srr. Anu Kumarbinin iine dklen reme organndan yeni bir hayatn domas iin onu nce Frtna Tanrsna sonra Aranzah (Tigris-Dicle) nehrine ve tanr Tasmisuya gebe brakr.170 Kumarbi efsanesinde, Agdistis ve Attisin douunun anlatmndaki gibi Kumarbinin, hadm edilen bir tanrdan dklen tohumlar ile hamile kaldn
167 168

Aka, 2004: 6. Frig blgesindeki Sangarios nehri hakknda bilgi veren antik kaynak, bkz: Strabon, XII.3.7 ve XII.5.3. 169 Roller, 2004: 241. 170 Karauuz, 2001: 48.

39 gryoruz. Ayn ekilde, tanrlar da Agdistisin erkeklik organn keserek onu gsz brakmak istemilerdir. Bu organlar kimse yutmaz, ama hamile kalma olaynn olduu grlr. Bu olay, Kumarbi efsanesinde de ayndr. Hititlere ait baka bir efsane olan Ullikummi arksnda da Attisin dou mitosu ile paralel bir anlatm vardr Ullikummi arksnda Phryg geleneinde grlen bir e bulunur. Bu iirde, Kumarbi Frtna tanrsn devirmek istemektedir. Frtna Tanrs, Kumarbinin Anunun cinsel organn yutmas sonucunda doan tanrlardan biridir. Kumarbi amacna ulamak iin Ullikummiyi yaratr. Kumarbinin spermlerini kayaya aktmas sonucu Ullikumminin171 domas, Arnobiusun anlatt Agdistisin spermlerini Agdos zerine aktmasna benzemektedir. Ullikummi gibi, Agdististe hkmedilmesi zor bir varlk olarak domutur. Her iki rnekte de tanrnn gcnn topland cinsel organlar, ama, bu organlarn karlmas yoluyla bu gcn yok edilmesidir. Buna karn, iki rnekte de tanrnn gc yok edilmemi bir sonraki nesile aktarlmtr. 172 Agdistis ve Attisin dou mitosunda grlen Agdistisin hadm edilmesi olay Yunan mitolojinde Hesiodosun Theogonia (Tanrlarn Douu) adl eserinde, Kronos ile Uranos arasnda geen mitosta da grlebilmektedir. Mitosla ilgili ksm yledir: Kronos ile annesi Gaia anlar. Gaia, Kronosu saklar ve onu pusuya yatrr, eline trpan verir. Kronos ile annesi Uranosu ortadan kaldrma planlar kurarlar. Uranos geceyle birlikte yeryzne iner. Ama pusuda bekleyen Kronos, babas Uranosun cinsel organn trpanla keser ve onlar frlatr. Atlan organdan kan kanlarla toprak ana hamile kalr; Erinysleri, tanrlarn, Parlak zrhl, uzun kargl Devleri, Orman perilerini dourur. Atlan haylar denize dmtr. Haylardan kan ak kpklerden (spermlerle) tanrlarn en gzeli Aphrodite dnyaya gelir.173

171 172

Roller, 2004: 241. Roller, 2004: 241. 173 Hesiodos,1991: 110111.

40 tAgdistisin kesilen erkeklik organndan kan tohumlar ile gzel bir bebek olan Attis doar; Theogonia (Tanrlarn Douu) efsanesinde de Uranosun tohumlarndan dnyalar gzeli Aphrodite domutur. Attisin douu ile Aphroditenin douu birbirine benzemektedir. Ayrca gl bir kral olan Uranosun ortadan kaldrlmak istenmesi ile tanrlarn Agdistisi ortadan kaldrmak istemeleri de benzer ynlerdendir. Theogoniadan baka, Yunan mitolojisinde Agdistisin hadm edilii ile benzer anlatmlar vardr. Hephaistosun Athenaya tecavz giriimi buna iyi bir rnektir. Bu mitos anlatmnda, tanra Athena Troya savanda kullanmak zere Hephaistostan kendisine silah yapmasn ister. Hephaistos aka ile kark ona birlikte olma karlnda bu istediklerini yapacan syler. Athena bu szleri ciddiye almaz; Hephaistosun demirci atlyesine gider. Tam bu srada tanr Hephaistos arkasn dner ve ona tecavz etmeye kalkr. Athena Hephaistostan kendisini kurtardnda, tanrnn bacan slattn grr; bacandaki bu kiri yn paras ile siler ve tiksinerek Atina yaknlarndaki bir yere atar. Yere den bu tohumlar, Toprak Anay ans eseri dller.174 Demeter ve Zeus arasnda geen mitosta da benzer bir anlatm vardr. Bu yklerin hibiri Agdistis ile Attisin douu ilgili yky aynen tekrarlamyor. Ama bu malzeme, Kybele-Attis yksnn, topran rzna geilmesi, gl bir tanrnn hadm edilmesi ve bu olayn tanrlar kahramanlar kuana geie yol amas gibi birok tuhaf enin hem Anadolu hem Yunan efsane geleneinde bilindiini gsteriyor.175

3.2. Kybele-Attis Birliktelii ve Attisin lm Kybele ve Attisin birliktelik mitoslar, Lidya ve Frigya (Pessinus) versiyonu olarak adlandrlan Yunan ve Roma yazarlarna ait anlatmlardr.

174 175

Graves, 2004: 106107. Roller, 2004: 243.

41 Lidya versiyonu olarak adlandrlan anlatmda, mitos Lidyada gemektedir ve Attis ile yabandomuzu arasnda yakn bir iliki vardr. Bu hayvan Atys ya da Attisi ldrr ya da bu hayvann avlanmas srasnda Attis istenmeyen yazgsna yenik derek ldrlr. Bu anlatm eklinde Attis, Kybelenin a ya da hadm rahibi deil; kral soyundan gelen yaayan bir kii olarak grlr. Herodotos (M.. 5. yzyl); Hermesianax (M.. 3. yzyl ba) ve Pausaniasn (M.S. 2. yzyl sonu) anlatmna dayanan Lidya versiyonu, bir kraln olu ya da rahip olan Attes ya da Atys isimli kiinin kaza sonucu yabandomuzu av srasnda bir kii tarafndan ldrlmesine176 ya da arada hibir arac olmadan direk yabandomuzu tarafndan ldrlmesine dayanr. Lidya versiyonu anlatmlar ierisinde en erkeni Herodotosa (M.. 5. yzyl) aittir. Ancak bu yazar, Kybele (Angdistis)- Attis ilikisinden bahsetmez; sadece o, Lidya kral Kroisosun olu olan Atysin bir yabandomuzu av srasnda Adrastos tarafndan ldrlmesinden bahsedilir. Bu burada Attis yerine Atys adn grrz. Herodotosun anlatm,177 Lidya kral Kroisosun iki olu vardr. Bunlardan biri dilsizdir; dieri ise Atys adnda tm yatlarndan her ynden daha nde olan bir gentir. Kroisos bir gn ryasnda olu Atysin demir ulu bir karg ile ldrleceini grr ve uyandnda ilk i olarak onu evlendirmeye karar verir. Ryasndan esinlenerek olunun komutanlk grevini elinden alr yani onun karg gibi silahlarla uramasn engelleyecek tm tedbirleri alr. Atysi evlendirme hazrlklarnn olduu bir zamanda Frigyadan bir misafir Lidyaya gelir. Bu kii Frigya kral Gordiosn olu, Midasn torunu Adrastostur. Kardelerinden birini ldrd iin lkeden atlmtr. Kroisos ona sahip kar ve kendi lkesinde diledii gibi yaayabileceini bildirir. Bu adam Lidya kralnn sarayna yerleir. O sralarda Mysia yresinin Olympos dalarnn olduu ksmda, Mysial iftilerin tarlalarn silip spren, ekinlere zarar veren bir yabandomuzu tremitir. Bu
176 177

zbayolu, 1999: 228. Herodotos, 1.3445.

42 iftiler ellerinden geleni yapsalar da yabandomuzunu yok edemezler; bunun zerine iftiler kral Kroisosa eli yollarlar ve onun olunun, adamlarnn kpeklerini alarak bu yabandomuzunu ldrmek iin gelmelerini isterler. Kral, olu dnda tm istedikleri kiilerin ve kpeklerin yollanacan onlara syler ama Atys babasnn Mysial eliler ile konutuklarn duyar ve kendisinin de bu avda bulunmas gerektiini babasna bildirir. Kroisos oluna ryasnda grdklerini anlatr ama olu Atysi bu ava gitmemesi iin ikna edemez; nk Atys, babasna bu avda sava gibi bir durumun olmadn, yabandomuzunun da karg kullanamayacak olduundan bana bir olay gelmeyecei syler ve ava katlr. Bunun zerine kral, olunu korumas iin Frigyadan gelen Adrastosu oluna gz kulak olmas iin yollar. Andrastosla kral krmayarak av partisine katlmak hi adeti olmad halde ava Atysi korumak iin katlr. Tm grevlendirilenler ve kpekler yola karlar Olymposa ulatklarn da yabandomuzunu bulmak iin bir srek av balatlr; domuzu bir keye sktrrlar ve karglarn onun zerine frlatrlar. Kroisosun grevlendirdii Adrastos kargsn frlattnda Atysi vurur, kargnn ucu saplanr ve o lr. Bylece de Kroisosun ryasnda grd kehanet doru kar. Ama zc olan bu cinayeti lkeye misafir olarak gelen kiinin ilemesidir. Adrastos, kardeini ldrd gibi birini daha ldrmtr. Bu avc grubundan biri koarak Lidya Devletinin bakenti Sardese varr ve krala olunun Adrastos tarafndan ldrldn bildirir. Bu lm onu altst eder ama onu asl zen olunun katilinin onu korumakla grevli olan kiinin olmasdr. Kroisos bu yaananlardan dolay, Zeusa isyan eder. Ava gidenler Atysin lsn Lidyaya getirirler; katil onlarn arkasndan gelmektedir. lnn arkasnda duran Adrastos bu yaptklarnn cezas olarak kendisinin ldrlmesinin gerektiini syler ve kurban edilmek ister. Ancak kral, ona konuum diye hitap ederek ocan sndren Adrastosa acr ve onu balar. Lidya kralnn olu trelere uygun olarak bir gmlr. Gece olunca yaptklarna dayanamayan Adrastos, Atysin mezar zerinde kendi canna kyar.

43 Bu anlatmda Atys, avclkla uraan, savalarda baarl olan bir kii olarak anlatlmtr. Akas bu kiinin Frigya dnda, Lidyada yaayan bir kii olarak bu ad almas olduka ilgintir. Ayrca, Atysin mezarnn Lidyada, bakent Sardes yaknlarnda bulunduunun da burada belirtildii grlr. O halde bu kii bir tanr olmaktan ziyade yaayan bir kiidir ve onun mezar yaplacak kazlarla belki de bulunabilinir. L. E. Roller,178 bu anlatmdaki Atysin Anadoluda yaayan erkeklere verilen bir isim olduunu ve bundan dolay bu kiinin tanr ya da rahip kral olan Attis olamayacan belirtir. Attisin bir yabandomuzu av srasnda ldrlmesi, Aphroditein gen sevgilisi Adonisin lmn hatrlatr. Aslnda bu hikyelerdeki yknn ekirdei vahi yabandomuzu sahnesi deildir. Bu sadece mitosun bir yzdr; ama genelde avlanma motifi yknn ekirdeidir.179 Hermesianaxn180 anlatmnda, Attis, Frigyal Kalaosun doutan hadm olan oludur. Bydkten sonra Lidyaya g eder ve orada Anann ayin enliklerini kutlar. L. E. Roller,181 Pausaniasn anlatmlarn, Pausanias A ve B eklinde ayrmtr. Pausaniasn anlatmlarndaki bu ayrm dnda, mitosun getii yerler ve ierii konusunda da baz farkllklar bulunmaktadr. Bunun iinde Pausaniasn anlatmlarnn ilkini Lidya versiyonu olarak adlandrlan anlatmlara; ikincisini de Frigya (Pessinus) versiyonu olan anlatmlarn arasna yerletirmemiz gerekir. Pausanias (Pausanias, VII.17.912.):182 Phrygial Kalaosun olu olan Attes reme iktidar olmakszn domutur. Byynce Lidyaya gider ve onlara Ana Tanra kltn kabul ettirir. Attes, Ana Tanra

178 179

Roller, 2004: 238239. Lancellotti, 2002: 53. 180 zbayolu, 1999: 230. 181 Roller, 2004: 233. 182 Aka, 2004: 136.

44 tarafndan o kadar hrmet ve takdir grr ki Zeus bu olaya sinirinden ve fkesinden Attesin arkasndan lkeye bir domuz gnderir. Bu domuz birok Lidyal ile birlikte Attesi de ldrr. Bu yzden Pessinustaki Galatyallar domuza dokunmazlar. Pausanias, Kybele ve Attis mitosunu anlatrken iki farkl Attis tiplemesi ortaya karr ve ayrca bu anlatmlarda olayn getii yerlerin de farkll gze arpar. Bunun iin de Lidya kralnn lkesine giden ve Kybele kltn Lidyallara tantan Attisin grld anlatm, Lidya versiyonu; tanraya sadk kalacana sz veren ama szn tutamayarak Pessinus kralnn kzna k olan Attisin bandan geenlerin anlatld olaylarn Pessinusta getii anlatmda Pessinus versiyonu anlatmlara dahil edilebilinir. Baz aratrmaclara183 gre, Pausaniasn anlatt mitoslardan Lidya versiyonu anlatm, yazar Hermesianaxdan alnt yaplarak oluturulmutur. Ayrca bu iki yazarn anlatmlarnn benzerlii de bunu gsteriyor. Ve ayrca Hermesianaxn anlatmnn Pausaniasn anlatmndan daha erken bir tarihte yazlmas da bu dnceye kaynaklk eder. Pausaniasn Lidya anlatmnda Attis, Frigyada lml bir babadan doan, ksr olan, yetikinliinde Lidyaya tanan, orada Ana Tanra ayinlerini Lidyallara tantan, byk bir toplayan, Zeus kltn glgede brakmasndan dolay Zeus tarafndan kskanlan 184 nemli bir ahsiyettir. Bu anlatmda, Kybele ve Attisin birlikteliine ve akna deinilmemesi dikkati eker. Buradaki Attis, tanraya kendisini adamasndan sonra tanrsal konuma ulam bir insan ya da rahiptir. Attisin normal bir insandan sonra tanr ya dnmesi, onun tanrayla ak yaamasndan deil; ona olan ballndan dolay olmaldr. Galatlarn et yememesini bu ekilde anlatan bir aklamann yaplmas ve bu klte girenlerin balk ve yabandomuzu eti tketmemeleri muhtemelen buradaki anlatmlarda tanrlarn ya da prenslerini ldrd iin lanetledikleri bu hayvann etini yememek iin olmaldr.
183 184

Roller, 2004: 236. Roller, 2004: 234.

45 Ayrca, bu tanr ve tanrann toprak ve tahl rnleri ile ilikisini dndmzde; Attis, tarladaki topraktan kan ekinleri, tanra da toprak ana olarak Attisi kucaklayan anneyi, Attisi ldren yabandomuzu da tahl bana gelecek ktlkleri simgelemektedir. Bundan dolay da bu hayvan verimsizlik ve bereketsizlik getireceinden istenmeyen bir varlk olmutur. Frigya (Pessinus) versiyonu olarak adlandrlan anlatmlar da

genellikle Attis, Angdistisi ya da Kybeleyi aldatan bir sevgili olarak grlr ve onun Kybelenin hadm rahibi olarak lmesi temas ana konudur. Frigya (Pessinus) versiyonu, Diodoros (M.S. 1. yzyl), Ovidius (M.S. 1. yzyl), Pausanias (M.S. 2. yzyl), Arnobius (M.S. 3. yzyl) ve Serviusun (M.S. 4. yzyl) anlatmlarna dayanr. Mitosun Lidya versiyonunda bir kraln olu olarak grlen Attis tiplemesi, Frigya (Pessinus) versiyonunda Kybelenin iradesine sahip olamayan sevgilisi olan bir tanr olarak karmza kar. Diodoros:185 ..... Kybele byynce ilk nce Attis ardndan da Papas adnda bir genci sevdi, onunla yakn ilikiye girdi, onun anne ve babasn tandnda hamileydi. Kraln sarayna gtrld, bakire olarak kabul edildi ama hamile olduu anlald ve baba onu byten obanlar ve Attisi ldrtt. Ve bedenleri mezarsz brakt. Bu gence kar olan sevgisi ve kendisini bytenlerin bana gelenlerden dolay ldran Kybele, dank salaryla, inleyerek ve tef alarak lkeden lkeye dolat durdu. Bu anlatmda Kybele ve sevgilisi Attis arasndaki iliki dier anlatmlara gre biraz daha farkldr. Burada, Attis ve Kybele uygunsuz bir iliki yaamlar ve sonucunda da cezalandrlmlardr. Dier anlatmlarda, Attis kusur ileyen, Kybele ise alan kii olarak; ahlaksal uygunsuzlua karyd. Ve ayrca buradan Attisin annesi Nanada grlen bakire Ana Tanra olmann kutsall burada da devam etmi gibi grlyor. Ve ayrca,

185

Aka, 2004: 126127.

46 anlatmda Attisin Kybele tarafndan deil de babas tarafndan ldrlmesi ve hadm edilmemesi dier anlatmlardan farkl olan baka bir noktadr. Ovidius (Ovidius, IV.181244.):186 ... Phrygial gen, gzel yzl Attis ormanlarda kule tayan tanray yendi lekesiz akla... itaat sz verdi ama yeminini bozdu ve Nympha Sangaritis ile kendisi olmaktan kt. Bunun iin fkeli tanra onu cezalanrd, Attis ldrd, evi yklyordu sanki, kat koarak Dindymus Dann tepsine, kh Mealeleri kaldrn kh Kamlar kaldrn diye barr; yemin eder Palaestine tanralarnn orada olduuna, Keskin bir tala kendini hadm edip uzun salarn peinden srkledi, kir toz iinde. yleydi l: hak ettim, kanla ettiim cezalar dyorum, bana zarar veren o blmler yok olsun... kasklarnn arln kaldrp att... lgnca kendinden gemesi rnek oldu ve kadns rahipleri salarn sallayarak aalk uzuvlarn keserler. Tanr Attisin hadm edilmesi temasnn ilk defa bu anlatmda ilendiini gryoruz. Pausanias (Pausanias, VII.17.912.):187 ... Attise Ana Tanra (Kybele) k olur. Attis ona sadk kalacana sz verir ama Pessinus kralnn kzna k olur. Attis kraln kz ile evlenecei srada dn konuklar arasndan Agdistis (Kybele) grnr ve kskanlndan Attisi ldrtr. Daa kaan Attis, bir am aacnn altnda kendini hadm eder ve lr. Kanndan menekeler meydana gelir. Bu yaptndan piman olan Agdistis(Kybele), Zeusa yalvarr ve Attisin yeniden dirilmesini ister. Ancak, Zeus Attisin bedeninin hi rmeyeceini, sann hep uzayacan, yalnzca sa elinin kk parmann hareket edeceine sz verir. Tanra, Attisi Pessinusta gmer ve o her yl yaplan trenlerde tanr olarak anlr.

186 187

Aka, 2004: 161-162. Aka, 2004: 137; Erhat, 2003: 1516; 185; zbayolu, 1999: 230.

47 Arnobius (Arnobius V.58):188 Gen Attise Agdistis ve Magna Mater ktr ve Agdistis gizlice Attise birok kez av hediyesi vermitir. Attis bir gn sarholuu srasnda onlarn akna ihanet eder ve Midasn kz a/o ile evlenir. Kral Midas dnnden Agdistisin haberi olmasn diye ehir kaplarnn kapanmasn emreder. Ama Magna Mater ehir duvarlarnn ba ile kaldrarak ieriye girer. Agdistis lgnlk iinde tm toplulua saldrr ve bunun sonucunda Attis kendini bir am aacnn altnda hadm eder ve kestii genital organn Agdistise frlatr. Magna Mater bunlar gmer ve bunlardan menekeler meydana gelir. a/o ise Attisin bedenini yne sarar ve sarar ve Agdistis ile birlikte o da alar. Daha sonra a/o kendini ldrr ve bedeni Magna Mater tarafndan gmlr. a/o kanndan mor menekeler mezarndan da badem aac meydana gelir. Magna Mater am aacn maarasna tar ve Agdistis ile birlikte Attis iin at yakar. kader tanrann isteine ramen Zeus, Attisin tekrar dirilmesine izin vermez. Ancak bedeninin rmemesine, salarnn uzamasna ve kk parmann hareket etmesine izin vermitir. Bunun zerine Agdistis, Attisin bedenini Pessinusta kutsar ve her yl rahipsel kutlamalar ile onurlandrlmasna izin verir. Bu anlatmda tanra, Kybele ad grlmez; Agdistis ad ile n plana kar. Bu anlatmda, Tanr Attisin lm de dier anlatmlara gre biraz daha farkldr. Onun lm, tanrnn kendisini bir am aacnn altnda hadm etmesi ile gerekleir. Buradaki Attisin bedeninin yne sarlmas, Mart trenlerindeki bir uygulamann temeli olmaldr. Demek ki Kybelenin hadm rahipleri, bu mitostaki Attis karakterini fazla nemsiyorlard. Ayrca, Agdistisin (Kybele), tanr Attisin cinsel organn toprak ierisine gmmesi, bu tanrnn remedeki gcnn gstergesidir. F. Maternum,189 Kybele-Attis mitosunda geen ayrntlarn anlamn yorumlarken Kybeleyi topraa Attisi de topraktan kan ekine benzetir.
188 189

Aka, 2004: 169. zbayolu, 1999: 236.

48 Kybelenin Attise olan sevgisini de topran ekini sevmesine, tanrnn hadm edilmesi cezasn da iftinin orakla olgun ekinleri kesmesiyle; tanrnn lmn de kesilen ekinlerden den tohumlarn topraa saklanmas eklinde niteler ve her yl topraa serpilen tohumlarn yllk srelerle yeermesini de Attisin yaama dnmesi ile ilikilendirir. Attisin cinsel organnn topraa gmlmesi sonucu menekelerin ortaya kmas nedeniyle; Adonisin kanndan menekelerin olumas arasnda bir balant kurulmu olunabilinir. Julianus,190 Kybelenin ei olan Attisin hadm edilmesini, maddi dnyann sonsuzluklarna doru hzl den Attisin isteklerine gem vurulmas olduunu belirterek insanolunun da Attis gibi iindeki taknla gem vurmasyla, bir olana eriebileceini vurgular. Servius:191 Gzel ocuk Attis, Mater Magnann st rahibidir. ehrin kral tarafndan seviliyormu ama onun bir zorbalk yapacan anlad zaman ormanlara kam. Ancak kral tarafndan bulunmu ve kraln kendisine tecavz etmesinden nce kraln cinsel organn kesmi. Ayn eyi lmekte olan kralda Attise yapm. Mater Magnann rahipleri bir am aacnn altnda lmekte olan Attisi bulurlar ve onu tanrann tapnana gtrrler. Onu hayatta tutabilmek iin her eyi yaparlar ancak sonu alamazlar. Attisin cesedini gmerler, tanra da her yl ona tren dzenler.

190 191

Drken, 2000: 75. Aka, 2004: 178.

49 IV. BLM

KYBELE-ATTS KLTNN KKEN SORUNU

4.1. Paleolitik a (M.. 100.0007000) Paleolitik192 a (Eski Ta a), avclk ve toplayclkla uraan, maaralarda, kaya snaklarnda yaayan insanlarn braktklar maddi kltr kalntlarndan (akmaktann yontulmasyla biimlendirilmi baltalar, kesiciler, deliciler ve kazyclar gibi aletler) adn almtr. Dier yandan, insanlarn yaam biiminin henz besin retimi aamasna eriemediine baklarak, bu kltr evresine Toplayclk ve Avclk Dnemi ad da verilmektedir.193 Bu ada yaayan insanlar bu srede hayvanlar avlayp, meyve, tohum ve bal toplayarak yaamlardr. Bu yaam biimi, iblm, kurnazlk, yardmlama ve zekya dayanmaktadr.194 A. Ribard,195 erkeklerin avclk ile uratklar zamanlarda kadnlarn toplanan hayvanlarn derilerini dikmek, ss eyalar yapmak ve krmz a boyasyla boyanmak suretiyle yaadklar klan ktlklerden ve tehlikelerden korumaya almalar gibi byk iler edinmelerinin onlar klan nnde saygn bir konuma tadn; kadnn dourganlnn klann gelimesini ve geleceini saladn ve bunun neticesinde de klanda alanlarn artmas ile klann glendiini ve kadnlarn da klan ierisindeki otoritesinin ve saygnlnn arttn belirtir. Ancak kadnlarn bu kadar ok grev yklenerek, Paleolitik toplum ierisindeki gl bir konuma sahip olmalar konusu tartmaya aktr. nk o dnemde yaayan insanlarn yaamalarn salayacak yiyeceklerin byk
192

Paleolitik kelimesi, Yunanca palaios=eski ve lithos=ta kelimelerinin birlemesinden oluur (Umar, 1999: 2.). 193 Dinol, 1982: 12. 194 Yldrm, 1996: 7. 195 Ribard, 1983: 8.

50 bir blmnn erkekler tarafndan temin edilmesi, erkein de buradaki gcn gsteriyor ve toplumun zerinde kadnn olduu kadar; erkein de sz sahibi olduunu anlatyor. Bunun iinde, bu ada ne erkeklerin ne de kadnlarn mutlak otoritesinin olduunu sylemek doru olmamaldr. Zira o dnemin sosyal yapsn gz nne aldmzda kadn ve erkein birlikte bir otoritesinin olduunu; ancak onlarn ayr grevler stlenmelerinden dolay farkl ynlerden stnlkleri olmaldr. A. Morali-Daninosa196 gre ise, kadnlar avclk ve toplaycln olduu zamanlarda erkekleri nemsiyorlard; ancak avcln yerini topraktan rn elde etmek ve hayvanclk alnca erkekler nemini yitirir ve kadnlar erkeklere gsterdikleri saygy gstermemeye balarlar; sosyal konumlar artar ve oymak mlkyetinin ve zel mlkiyetin ortaya kmasyla kadnlarn sz gemeye balar. Paleolitik a insanlarnn yaam artlar gnmzdeki kadar kolay deildir. Onlarn yenilebilecek bitkiler ve avlanacak hayvanlar bulmas iklim artlarna gre deiir. Mevsim k olduunda yiyecek bulmak ok zordur. Bu zorlu yaam biimi beraberinde onlarn maveniyata bal dncelerini de ekillenmitir. Maneviyata bal dncelerini de etkilemitir. Onlar, yaamn sonu, doumu srdren g (yumurta, tohum, kan), ldkten sonra yaam, yeniden doum gibi soyut kavramlar irdelemeye balamlar;197 bunun neticesinde de maara duvarlarna ilenen kadn resimleri, tanra heykelcikleri... vs. ortaya kmtr. Maara duvarlarna yaplan kadn resimleri ve kk fildii kadn heykelcikleri, kadnn simgeletirilmi dourganln ululamak iindir. nk insanlar, eyay yakalayp ele geiren kendine mal eden gizli gtr. Byclk, avcl daha verimli yapmaya, kadnlar daha dourgan etmeye yneliktir.198

196 197

Morali-Daninos, 1965: 13-14. Cbrolu, 2004: 29. 198 Ribard, 1983: 9.

51 Bylelikle de onlar, avlanmadan nce maara duvarlarna hayvan figrleri, kadn vcutlar, izmiler. Avn ve toplanan rnlerin bol olmasn dilemilerdir. Baka bir ekilde duruma bakarsak, kadnlarn maara duvarlarna plak ve cinsel uzuvlar belirtilmi ekilde betimlenmeleri, o adaki erkek nfusun kadnlara dknln de vurguluyor olabilir. Zira baz bilim adamlarnn Vens heykelciklerini Paleolitik an erotizmi olarak yorumlamalar199 da bu fikre dayanr. Paleolitik an maara duvarlarna izilen iri gsl, tombul vcutlu kadn resimleri zamanla deiime ve geliime urayarak ilkel grntlerinden syrlarak, bereketlilik ve dourganlk ile ilgili Ana Tanra heykellerine, idollerine dnm olmaldrlar. Byk olaslkla buradaki formlar, Friglerdeki tanra Kybeleye ikonografik adan olmasa da; anlay olarak etkilemitir. Ayrca burada anlatacamz Vens heykelcikleri, Ana Tanra kltnn en erken temsilcileri olmalar asndan nemlidirler ve bunun iinde onlara deinmemiz nceliklidir. F. Hanara200 gre: Dnce tarihi asndan son dnem Paleolitik Vens heykelcikleri kadnn yaamn balangc ve devamlln vcut bulmas ve kendisinin bir formu olmayp btn formlar kapsayan dnyevi maddenin lmszlk simgesi olarak gren lmsz ritel ideann saptanan en eski ifadesidir. Baka bir aratrmac ise,201 bu heykelcikler ile tropik bitki yetitiren toplumlar arasnda bir balant kurar; daha sonraki dnemlerde tarmla uraan toplumlarda da, Toprak Ana ya da Yce Anne olarak varlk gsteren Ana Tanra ile ayn olduklarn syler.

199 200

Camphell, 1992: 310; Morali-Daninos, 1965: 12-13. Camphell, 1992: 312. 201 Camphell, 1992: 311.

52 M. Eliade:202 Bu heykelciklerin dinsel ilevini saptamaya olanak yoktur. Bu anlamda kadnn kutsalln, dolaysyla tanralarn bysel, dinsel glerini temsil ettikleri varsaylabilinir. Fransann gneydousunda, Sibiryada, Baykal Glne ve Kuzey talyadan Ren Nehrine kadar olduka geni bir alan kaplayan Son Buzul ana ait, boylar 5-25 cm. arasnda olan fildii, kemik ve tatan yaplm Vens olarak adlandrlan kadn heykelcikleri,203 Ana Tanra olgusunun ekillenmesi asndan tarihin en eski eserleri olarak bilinir. Kybelenin bereketlilik ve verimlilik salayc zellii, onun kkenini incelerken Vens olarak adlandrlan dourganlk ve bereketlilik ile ilgili tanralar deinmemizi gerekli klar. Bunlardan: Laussel (Dordogne), Willendorf, Lespuque Vensleri; Sovyetler ve ekostavakyadaki bereket tanralar en dikkat ekici olan rneklerdir. Laussel (Dordogne) Vens, (Resim: 12) Gney Fransadaki bir kaya snann duvarna yaplmtr. Vcudu plaktr. Tombul vcutlu, geni kalal, iri, sarkk gsldr. Sol eli ile karnn tutarken; sa eliyle de bir boa204 boynuzunu havaya kaldrmaktadr.205 zeri krmz boya ile boyanmtr.206 Bu tanrann, eli ile karnn tutmas geleneinin uzantsnn Neolitik a Anadolusunda atalhyk ve Haclarda kadn heykelciklerinde devam ettii grlr. Bu zellik, kadnn dourganlk zelliinin olduunu gsteriyor. Laussel Vensnn eliyle bir boa boynuzunu tutmas, boa boynuzunun erkek tanrnn simgesi olabileceini dndryor. Erkek tanrlar, boa klt ile ilikilidir.207 Muhtemelen bu kadn, elinde tuttuu boa
202 203

Eliade, 2003: 3334. Eliade, 2003: 33. 204 Bu boynuz, bir bizona da ait olabilir. 205 Camphell, 1992: 308. 206 Camphell, 1992: 308. 207 st Paleolitik a maaralarnda ana tema olarak ilenen boynuzlu hayvan kompozisyonlarnn byle bir ekilde gndeme getirilmeleri; bundan sonra gelen uzun zaman dilimlerinde-Neolitik, Kalkolitik, hatta Bronz a ve ondan sonraki dnemlerde-tarih sahnesine yerleecek olan son derece kkl inanlarn habercisidir. nek/boa kltnn daha bu alarda balam olduu anlalmtr (Ate, 2002: 55.).

53 boynuzuyla cinsel birlemeye dayal dinsel bir treni gerekletiriyordu. Bu uygulama sonrasnda tanr ve tanra birbirine kavumu olmaldr. Byle bir varsaym kabul edilebilinirse, Paleolitik ada tanra ve boa ya da ona ait bir para ile temsil edilen tanr arasndaki cinsel birleme, Kybele ve Attis trenlerinde, tanr ve tanrann cinsel birlemesi anlaynn uygulanma amac ile ayn olmaldr. Nitekim tanrnn boa hayvan ile ilikilendirilmesi, onun bu hayvan gibi cinsel g ve istekliliinin fazla olmasndan olmaldr. Bu isteklilikte, tanra ile birleme sonunda son buluyor. Ayrca, Anadoludaki ikiz tanra rnekleriyle benzerlik tayan bir eserin Lausselde bir kaya kabartmasnda da bulunmas, (Resim: 13) farkl blgelerde bulunan eserlerin ortak bir temaya sahip olmas asndan dikkat ekicidir. Buradaki durum, bir yumurtann blnmesinin simetrik kadn kompozisyonlaryla anlatlm olduunu gsteriyor.208 Willendorf birikintisinin Vens, (Resim: 14) Aa Avusturyada, bir ls

iinde

bulunmutur.

Yumuak

yumurtams

kiretandan

yaplmtr. 11 cm. boyunda, kollarn gsnn zerinde birletirmi plak kadn heykelciidir.209 Gs ve kalalar ar gelimi (steotopijik form) yapdadr. Kollar, balon gibi ikin gslerinin iki yannda erit gibi uzanmaktadr.210 Gbek delii ve cinsel organ belirgindir. Kafas oval, salar belirtmek iin kazma izgiler ve delikler kullanlm olmaldr. Bu eser, ilkel dnemin insanlarnn oalmas ve doum bereketini temsil ediyor olmaldr. Willendorf Vensnn krmzya boyanm olmas211 bu eserin bir ayin eyas ve dinsel uygulamalarla ilintili olduunu gsteriyor.212 Anadoluda Willendorf Vens ile karlatrabileceimiz Amik ovasndan, Tell el eyh kazlarnda ele geirilmi bir kadn heykelcii,213 Avrupada olduu kadar Anadoluda da kadnn dourganln, retkenliinin nemsenen bir tema olduunu gstermesi asndan gzel bir rnektir.
208 209

Ate, 2002: 72. Thomson, 1983: 261. 210 Camphell, 1992: 348 211 Thomson, 1983: 261. 212 Ate, 2002: 81. 213 Knal, 1962: 18.

54 Lespugue Vens, (Resim: 15) Orinyasgen a, mamut diinden imal edilmitir. Ar gelimi gs ve kalal (steotopijik form), ilkel bir Ana Tanra, bereket tanras kltnn ok erken bir belirtisine iaret eder. Doini Vestonice bereket tanras, (Resim: 16) ekoslovakyadan Unterwisnitzde bulunmutur. plaktr. Kalalar ve gsleri ar bir ekilde byk ilenerek abartlmtr. Gsleri sarkktr. Vcut hatlar kazma izgiler ile verilmitir. Sovyetler Birlii, Gagarinodan bereket tanralar, (Resim: 17) plak, iri gsl, geni kalal ve gbeklidirler (steopijik form form). Vcutlar orantszdr. Onlarn bu grnts kadnlarn dourganlna dayanan bereketlilii simgeliyor olmaldr. Ancak buradaki kadn heykelciklerinde nemli bir nokta dikkati eker. Hepsinin yz uzuvlar belirtilmemitir. M. Ate,214 yzleri belirtilmeyen bu kadn heykelciklerinin, reme organlarnn n plana karlmasnn doumun biyolojik evreleri ile (hamilelik dnemi) ile ilgili olduunu dnr. Tanralarn iri gsleri ve dolgun vcut yaps, kadnn

dourganln retkenliini ve besleyiciliini simgeliyor olmaldr. Bu eserlerin, bereketlilik ve verimlilik ile ilikisi dnda, Tanra Kybele ile benzeyen baka bir zellikleri bulunmuyor gibi grnyor. Biz bunu bildiimiz halde bereketlilik ve verimlilik ile ilgili Ana Tanralarn en erken rneklerini Kybelenin kkenini incelerken gerekli bir ayrnt olarak grdk. Bylelikle de bereketlilik, dourganlk ile ilgili Ana tanralarn deiik yerlerde de olsa ayn zellik erevesinde ekillenmi olduunu anladk. Vens heykelcikleri dnda istiridye-inci klt de doum ya da yeniden doum ile ilikili olmasndan dolay nemlidir. Tm st Paleolitik aa damgasn vuran inci-istiridye klt mezarlarda kadn-ay-su yeniden oluum kavramlarn bir arada kullanarak lm ve yeniden doum fikrinin sembolik nesneler vastasyla anlatlmaya alld grlr. Bu eyalar, mezarlarda
214

Ate, 2002: 79.

55 l hediyesi olarak kullanlmlardr. Bundan da st Paleolitik insanlarda da lmden korkma ve hayata geri dnme arzusunun gelimi olduunu anlayabiliyoruz. stiridye dnda, mezar iindeki lnn dou-bat ynnde yatrlmas, krmz a boyas ile boyanmas; onlarn yeniden domalarnn istenmesindendir. Bu davranlar, dnyay anne, gmlmeyi topran rahmine yeniden dn olarak gren anlayn ok eski tarihlerde de kabul edilmi bir dnce olduunu gsterir. Sonu olarak, Paleolitik ada ldkten sonra yeniden canlanma anlaynn olmas, en ilkel toplumlarda dahi olsa, zaman ve mekn fark etmeden lm korkusunun geerliliini ilelebet koruyacan gsterir. Attis mitosunda Attisin lmedii ve her yl yeniden canland eklindeki anlatmda da ayn anlay grlyor. Bu, tanrnn yeniden canlanmasndan tr, Frigyallarn mutlu ve sevinli olmas da insanlarn lme kar aresiz kalmas duygusundan kaynaklanyor. Burada da istiridye kabuklarnn mezara konulmas, lnn krmz a boyas ile boyanmas onu yeniden hayata dndrerek, canl haline kavuturulmak ve zntlerden kurtulmak iin olmaldr. Ayrca, Paleolitik ada kadn temal duvar resimlerinin olmas, onlarn sadece cinselliinden ya da dourganlndan tr olmamaldr. Muhtemelen onlar, kutsal varlklar olarak grldklerinden tr de nemsenmilerdir. nk Paleolitik toplumlarda erkekler avlanmaya gittiklerinde evlerinin, ocuklarnn bakmn elerine brakyorlar; onlara nemli mesuliyetler yklyor olmaldrlar. Uzun bir sre evlerine dnemeyen erkekler, av bulana kadar yiyecek temini iin dolayorlar. Genelde Paleolitik insanlarn ataerkil olduklar sylenir ama aynann bir de dier yzne baktmzda durum hite yle deildir. Onlarda da ocuklarn babas yerine geerek, onlar ktlklerden koruyarak baba konumuna geerek aile ii ynetimde sz sahibi olduklar ve bunun sonucunda da duruma bal erkek ve kadn egemenliinin olduu dnlebilinir. O zaman da bu duvar resimleri, kadnlarn gcnn duvardaki yansmasdr.

56 4.2. Neolitik ve Kalkolitik a G. Childen Neolitik Devrim215 olarak adlandrd, M.. 9000 7000/6500 yllar arasnda aamal olarak gerekleen216 insanlarn topraa tohum ekmeyi, ekilen topraklar ilemeyi rendikleri ve retici konuma getikleri aa, Neolitik a217 denir. Bu adaki insanlar, yaptklar ta aletleri kum talarna srterek perdahlamay renmiler; ziraat kefetmiler ve domuz, kz, koyun kei gibi hayvanlar evcilletirmilerdir. Bunun yannda, tarlalara ektikleri mahslleri beklemek iin tarla civarnda yerlemilerdir. Bylelikle de yerleik hayat biimi domutur.218 Bu adaki toplumsal deiimlerden, manevi dnceler de etkilenmi;219 kadn ile toprak birbirleriyle zdeletirilmitir. Topran bereketi kadnn dourganl ile uyumlu grlm ve dolaysyla da mahsuln bolluundan kadnlar sorumlu tutulmutur; nk yaratmann srrn onlar bilmektedir. Daha ileriki tarihlerde, sabann kefedilmesinden sonra, tarm almas cinsel birleme ile zdeletirilmitir.220 Neolitik adan nce hayatn z ve kutsall kan ve kemik ile temsil edilirken, bu ada onlarn yerini sperm ve kadn alr. Ayrca kadnn kutsall n plana kar. nk kadnlar bitkilerin evcilletirilmesinde belirleyici rol oynadklar iin, ekili tarlalarn sahipleri olurlar ve bu da onlarn toplumsal konumunu ykseltip anayerlilik
221

gibi zgl kurumlar yani kocann

einde oturmas gibi bir kurum ortaya karr.222 Tanra Kybele ve tanr Attisin Anadoludaki kkenini incelememiz gerektiinde ncelikli olarak Neolitik a Ana Tanra heykelciklerine ve

215 216

Eliade, 2003: 55. Eliade, 2003: 55. 217 Cilal Ta Devri, Yeni Ta Devri,lk retim Evresi gibi isimlerin verildii bu dnem, iklim koullarndaki deiimin etkisinde kalmtr. yle ki gnmzden yaklak 1112 bin yl kadar nce wrm buzul rtsnn eriyip yok olmas ile dnyamzn iklim ve doal evre koullarnn, yaklak bugnk halini ald kabul edilir (Yldrm, 1996: 12.). 218 Knal, 1962: 13; Yldrm, 1996: 12. 219 Eliade, 2003: 56 220 Eliade, 2003: 5658. 221 Anayerlilik, kocann evlilikten sonra karsnn ailesinin yaad yere yerlemesine dayal bir evlilik dzenidir. 222 Eliade, 2003: 58.

57 onlara elik eden figrlere bakmamz gerekmektedir. Bunlardan Neolitik an Anadoludaki nemli yerleim merkezlerinden atalhyk ve Haclardan kartlm Kybele-Attise kken tekil edebilecek eserlerin incelenerek yorum yaplmas gerekmektedir. Adn kuzey ucundaki atallanan yoldan alan223 atalhyk, Konya ili umra ile merkezinin 11 km. kuzeyindedir.224 Bu hyk, dou ve bat olmak zere iki yerleme yerinden oluur. Erken Neolitik a tabakalar doudakindedir. imdiye kadar kesintisiz toplam 14 yap kat incelenebilen Dou atalhykn Erken Neolitik a yerlemesi binden fazla konut ve 5 6 bin kiiyi bulduu sanlan nfusuyla Yakn Dounun bilinen en byk ky ya da kasabalarndan biri durumundadr. Yaklak olarak M.. 70006500 yllar arasna tarihlenen hyn bu dneme ilikin kk bir blm kazlabilmitir. Bu nedenle elde edilen sonular doyurucu olmaktan uzaktr. 225 atalhykte dinsel adan boa klt ve Ana Tanra motifi ok nldr. Ayn zamanda insann tapnma gereksinimleri sonucu ortaya kan ve tapnaklarn temelini oluturan shrine ad verilen kutsal alanlarda, yap kompleksleri iinde yer almtr. Bu alanlarda, pimi toprak ve tatan yaplm heykelcikler ile kabartmalar ele gemitir. Bunlar byk ounlukla tapnaklarn bezemelerini de oluturan unsurlardr. 226 Tapnaklarda bulunan klt heykelcikleri atalhykteki Neolitik a dinini anlamak iin en deerli kaynaktr ve heykelcikler Neolitik yerleme yerlerinin ounda olduu gibi yalnzca Ana Tanradan olumayp eril bir tanry da simgelerler.227 Buradaki heykelciklerde erkek figrnlerine oranla kadn figrleri daha fazladr. Bunlarda her ya grubu temsil edilmitir. Figrinler arasnda gen kzlar ve erkeklerle yal kadnlar ile erikin erkekler, insanlarla hayvanlarn bir arada tasvirlerine de rastlanmaktadr.228

223 224

Mellart, 2000: 9. Sevin, 2003: 49. 225 Sevin, 2003: 49. 226 Kulaolu,1992: 10; Mellart, 2000: 139. 227 Mellart, 2000: 138. 228 Dinol, 1982: 13.

58 atalhykteki kadn heykelcikleri genelde: 1. Gen kadnlar 2. ocuklu ya da ocuk douracak kadnlar 3. Yal kadnlar Erkek heykelcikleri: 1. Gen Erkekler (belki tanrann olu) 2. Yal ve sakall erkekler, eklinde tasvir edilmitir. Ayrca figrnler arasnda gen kzlar ve erkekler ile yal kadnlar ve erikin erkekler, insanlar ile hayvanlarn bir arada tasvir edilenlerine de rastlanmaktadr.229 J. Mellart, atalhykten karlan kadn heykelcikleri ve

kabartmalarn Ana Tanra kltnn ncs olduu grndedir. Onun bu grn destekleyen birok bilim adam onun izinden gitmilerdir. 230 Ancak onun grne kart bir gr olarak L. E. Roller,231 burada grlen kadn heykelciklerinin Ana Tanra kltn temsil ettiini sylemenin erken olduu grndedir. Bizim dncemize gre ise, buradaki iri, tombul vcutlu, cinsel uzuvlar abartlm (steotopijik) yapdaki kadn figrleri ve heykelcikler, kadnlarn reme ve dourganlk gcnden tr kutsal, tapnlan varlklar getirilmesini salyor. Dolaysyla da bu, Ana Tanra klt anlaynn burada grldn vurguluyor. atalhykteki kadn heykelcikleri, genellikle iri gsl, koca gbekli, iman bir vcut yapsna sahiptirler. Bunlardan bazlar elleri ile gslerini, (Resim: 18) karnlarn tutmaktadrlar. Elleri ile gsn tutanlar, ocuuna st veren anne anlayn; karnlarn tutanlar ise ocuk bekleyen hamile

229 230

Kulaolu, 1992: 10. Roller, 2004: 49. 231 Roller, 2004: 50.

59 kadnlar simgeliyordur. Bu durum, onlarn bereketlilik, dourganlk ve remedeki ilevinden kaynaklanan kutsallndan olmaldr. atalhykte Ana Tanra Kybele ve onun sevgilisi Attis ile benzerlikler tayan tanralar aada verilmitir. Leoparl tahtnda oturan Ana Tanra heykelcii, (Resim: 19-20) II. tabakadan kartlmtr. M.. 6. binin ilk yarsna tarihlenir. Pimi topraktan imal edilmitir.232 Tanra, iri gsl, tombul vcutlu (steotopijik) bir yapya sahiptir. Tahtnn iki yannda panter ya da aslan olmas muhtemel kedigillerden iki hayvan betimlenmitir. Tanra elleri ile onlarn ban tutar. Bu da, onun hayvanlar zerinde bir yaptrm gcnn olduunu yani hayvanlar hakimesi (potnia theron) olarak betimlendiini gsteriyor olmaldr.233 Onun bacaklarnn arasnda, insan bana benzeyen bir para vardr. Bu para, byk olaslkla yeni doacak bir bebei simgeliyordur. Onun tanrann bacaklarnn arasnda olmas da bunu ispatlyor. O halde doum, kadnn bereketliliini, retkenliini ve ayn zamanda da erkek karsndaki gcnn simgesidir. Nitekim dourganln yalnzca kadnlara verilmesi, onlar kutsanm varlklar haline getirir. Burada da onu gryoruz. Ancak kadnn dourganlnn ilev kazanmas iin bir erkein doumdan nce kadnla birlemesinin gerekliliini gzden karmamak gereklidir. Belki de burada kadnlar simgeleyen Ana Tanrann yalnz bana dourganlktaki rolnn etkin olamayaca bilinmi ve bir erkek tanrnn olumas iin ilk admlar atlmtr. Demir Devrinde de buna benzer bir dncenin olabileceini varsaydmz da, Ana Tanra olarak nitelendirdiimiz tanra Kybelenin yannda yer alan erkek tanry -Attisi- tanrann kadn olarak retkenliinin ve verimliliinin ilev kazandrcs olarak grebiliriz. Ayrca, Attisi Kybelenin olu olarak dndmz de, leoparl tahta oturan tanrann bacaklarnn arasndaki bebei de onun nc karakteri olarak nitelendirebiliriz. Zira
232 233

Kulaolu, 1992: 172. J. Mellart, leopar, aslan gibi yrtc hayvanlar ile birlikte betimlenen tanralar, hayvanlar hkimesi (potnia theron) olan Kybele ile ilikilendirir (Vermaseren, 1977: 15.).

60 Kybelenin verimlilik ve bereketlilik zellii, onun dourganlk, reme ile ilgili tanralar ile ilikilendirmemize nedendir. Ancak buradaki grnty bir tanrann doum yapmas olarak dnmek daha akla yatkndr. Muhtemelen buradaki doum olay ile bereketlilik ve verimlilik ile ilgili ilikili kadnn dourganl vurgulanmtr. Z. ndirka,234 buradaki doum yapma eylemini tohumlarn yeryznde filizlenmesi ile ilikilendirir. Bu dnce, kadnn cinsel birlemenin ardndan erkein tohumlaryla hamile kalmasn, topraa atlan tohumlarn belli bir sreden sonra yeryzne kmas ile balant kurulmas ile olumutur. Bu adan da kadn ile toprak ayn zelliklere sahip olarak grlr. J. Mellart,235 bu tanray olaslkla erkek olan ocuu doururken betimlendii eklinde yorumlamtr. Tanralarn hemen altna yerletirilmi kobalar, onun dourduu ocuu simgelemek iin yaplm olmaldr. Demek ki Neolitik atalhykte koba, kk yataki erkek tanrlar simgelemi oluyor. Belki de, gnmzde erkek ocuklarna ko gibi ocuk denilmesi bu anlayn devam olabilir. Tanrann olunun simgesinin koba olmas dikkatimizi bir noktaya eker. Bu nokta, tanry simgeleyen ba ile Criobolium treninde Attise kesilen hayvann ayn trden hayvana (ko) ait olmasdr. atalhykteki Ana Tanra-leopar birlikteliini gsteren eserler gibi Babil, Girit, Hitit ve Frig tanralar da leopar/aslan tr yrtc hayvanlar ile ilikilidir. Onlarn bu ilikisi, tanralar ile leopar/aslan tr yrtc hayvanlarn arasnda ne tarz bir ilikinin olduunu dndryor. Ayrca tahta oturan Ana Tanrann iki yannda yer alan leoparlar ile Friglere ait kaya antlar ve Kybelenin atriblerinden Nitekim olan aslanlar arasnda bir iliki aslan olaca formuna dnlmelidir. buradaki leoparlar zamanla

234 235

ndirka, 2001:4. Mellart, 2000: 121 (Resim 83n altndaki aklama yazsndan alnt).

61 dnm236 ve Frigyadaki kaya antlarnda varlklarn devam ettirmi olabilirler. Ayrca, stilize bir Ana Tanra heykelciinin (Resim: 21) renginin siyah olmas ve zerinde kazma izgiler ile kadna benzer yz uzuvlarnn belirtilmesi, bu heykelcik ile Kybele tapnmnda etkin bir rol oynayan siyah idoln renginin ve grntsnn arasnda bir balant olduunu dndryor. Muhtemelen bu benzerlik, ans eseri olmaldr. Ancak bu benzerlii, atalhykten alnan idol eklindeki Ana Tanra formunun, kltrler ve zamanlar aras gei yaparak, Friglerde de varln devam ettirmi olabilecei eklinde de aklayabiliriz. F. Ik,237 bu esere benzeyen baka bir atalhyk yaptnn sivri ksmna ka ve gzn yaplmasnn ardndan oluan grntsnn onu ilkellie itmediine, sadece biimde deikenlie gtrdn syler ve Frig Kybelesini simgeleyen siyah idoln de ayn anlaytan doduuna deinir. Bu eserlerden baka birbirlerine sarlm kadn ve erkek tanr ifti, bir ocua sarlm kadndan oluan drt figrl kabartma eserde, (Resim: 22) nemlidir. Bu birbirlerine sarlm erkek ve kadn, kutsal evlilik (hieros gamos) ile ilikilendirilmi238 olmaldr. Muhtemelen bu sahnenin yannda yer alan bir anne ve ocuunun kucaklamasn gsteren sahne, kutsal evliliin ardndan gerekleen gsteriyordur. J. Mellart,239 bu drtl figr, solda bir iftin birlemesi, sada da eriilen ama (ocuk) olarak dnr. Bu birlemeyi kutsal evliliin en erken betimlemelerinden biri olarak yorumlar. Ancak bunu sylememiz bizim iin ne kadar dorudur; tartlabilinir. nk birbirine sarlm kadn ve erkei gsteren her eseri kutsal evlilik ile ilikilendirmek biraz dnlmesi gereken bir konudur. Biz, kutsal evlilik ile
236

cinsel

birleme

sonrasnda

bir

bebein

olutuunu

F. Ik: Ana Tanray simgeleyen aslan, atalhykte leopar benzeriyle balayarak, aslnda onunla zdeleen en gl yabanildir. (Ik, 1999: 12). 237 Ik, 1999: 16. 238 Kulaolu, 1992: 165 (2 Nolu eser). 239 Mellart, 2000: 141.

62 ilgili temalarn Smerlerde, Hititlerde ve Yunanllarda olduunu bildiimiz halde Neolitik adaki bu sahne ile kutsal evlilik arasnda balant kurarken aradaki zaman boluunu ve bu zaman boluu ierisindeki dnemde yaznn bulunmamasn hesaba katmalyz. Bunun iinde bu yaktrmay yaparken biraz daha temkinli yaklamak durumundayz. Baka bir ekilde oluturduumuz varsaymmza gre de, ocuuna sarlm tanray annelik zellii tamasndan dolay, tanra Kybele ile ilikilendirebiliriz. nk Kybele, Attisin sevgilisi olduu kadar annesi olarak da nitelendirilir. Bunun iinde onlarn arasndaki ilikinin buradaki gibi anaoul ilikisi ierisinde olduunu dnebiliriz. kiz tanra heykelcii, (Resim: 23) mermerden imal edilmitir. 17.2 X 9.7 cm. llerine sahiptir. VIA tabakas, 10 Nolu tapnakta bulunmutur. Tanralar, birbirine yapktr. ift gvdede yalnzca iki kol ilenmitir. Oturur durumdadrlar. Balarda, burun ve gzler izgi halinde ilenilmitir. Gsler kabartma, kollar gsler altnda tutturulmutur. Blok eklindeki gvdenin alt ksmnda, yatay bir izgiden oluan bir bant grlmektedir. Eser, M.. 6. binin ilk yarsna aittir.240 Buradaki eserin yapl amac hakknda iki farkl yorum yaplabilinir: 1. Yorum: Bir gvdeden kan iki ayr ba, kadnn doum yapmasndan sonra, onun vcudundan bir bebein olacan simgeliyor olabilir. Bunu gslerden birini tutan elin bulunduu tarafta olan ban dierine gre biraz daha gvdeye uyumsuzluundan ve ban bulunduu taraftaki elin sanki annesinden st isteyen bir bebek gibi sa, gs tutmasndan anlayabiliyoruz. 2. Yorum: ie iki insan eklindeki grnt, kadn ve erkein birbirinden ayrlmaz bir btn oluturduunu; kadnn erkekten ayr dnlemeyeceini gsterir. Bu karmlardan, birinci yorum biraz daha akla yatkn gibi grlyor. nk
240

ikinci

yorumda

ele

aldmz

erkek

ve

kadn

faktrn

Kulaolu, 1992: 167 (9 Nolu eser).

63 dndmzde, gvde de drt gsn bulunmas, burada iki dii varln olduunu gsteriyor ve ayrca iri gslerin kadnl simgelemesi, ikinci yorumumuzu rtr. O halde, buradaki durumu, bir kadnn kz ocuk dourmas eklinde dnebiliriz. F. Ik,241 bu heykelcik ile M.. 3. binyl son eyreinden Alacahyk prens mezarndan karlm altn ikiz tanra heykelciinin (Resim: 24) arasnda balant kurmutur; ve buradaki ikiz olma geleneinin, Tun a yerleim merkezlerinden Beycesultandaki ikiz tapnaklarda, (Resim: 25) ikiz stellerde devam ettirildiini belirtir; daha sonrada bu gelenein Demir Devrinde Frigyaya zg bir biim aldndan, Midaskentin kaya tahtlar arkalklarndaki resimler (Resim: 26) ile varln devam ettirdiinden bahseder. Buradaki tanralarn ikiz olmas, Angdistis-Kybele ve DemeterPersophone arasndaki ilikiye paralel bir inann temellerinin erken zamanlarda atldn dndrmesi asndan nemlidir. Ayrca, Alacahyk ikiz tanralarn gslerinin yuvarlak iki delikle belirtilmesi, burada da kadnn cinselliinin ve doyuruculuunun nemli bir tema olarak kullanlmas geleneinin devam ettiini gstermesi asndan nemlidir. Girit adasnda Miken Uygarlna ait anne ve kz, (Resim: 27) Yunan mitolojisindeki Demeter ve Persophone242 birliktelikleri buradaki ikiz tanra geleneinin devam olabilir. Z. ndirka,243 bu heykelciin Ana Tanra ve kzn simgelediine, burada Ana Tanrann iki anlamnn bulunduuna, bunlar yaamn kaynann ve onun var ettiklerinin bir arada betimlenmi olmas eklinde yorumlar.

241 242

Ik, 1999: 15. Demeter ve Persophone birliktelii iin bkz: Erhat, 2003: 85 ( Demeter maddesi). 243 ndirka, 2001: 5.

64 M. Ate,244 st Paleolitik a Avrupasndaki kaya duvarlarnda da bu heykelcik gibi ikiye ayrlan tanra formlarnn olduunu belirtir ve bunlar yumurtann blnmesi ve doum olgusunun balangcnn gstergesi, bir insandan bir insann oluumu fikrinin anlatlmas olarak yorumlar. atalhykteki sva kabartmalarnda tanralar yalnzca insan

eklinde olarak betimlenmitir, dier taraftan erkek betimlemeleri iin, eril reme gcnn arpc simgesi olan boalar ve kolar kullanlmtr. Leoparlar ise, tanr ve tanralar simgelemekten ziyade onlara elik eden niteleyici varlklar olarak grlr.245 Tapnak VI.1den ele gemi duvar resminde (Resim: 28) byke bir boa bann stnde ellerini ve ayaklarn yukar doru kaldrm leopar anmsatan tanr ve tanra ifti vardr. Bu ift, tanr ve tanra birlikteliini gstermesi ve bir boann boynuzlarnn zerinde grntlenmesi asndan dikkatle incelenmesi gereken bir malzemedir. Zira boa gibi eril gc temsil eden hayvanlara ait uzuvlar, tanrlarn erken dnemlerde gsterili tarzn ve onlarn cinsel gcn simgeler. rnein; Paleolitik a Laussel Vensndeki bizon boynuzu gibi. Leopar Tapnandaki (VI.B. 44) antitethik (karlkl) duran leopar ifti, (Resim: 29) dz krmz bir panel zerindeki orta panoda yer alrlar, her birinin uzunluu yaklak bir metredir. Soldaki daha tombul ve ksa bir dii; sadaki ise daha ince yapl erkek olan leoparlarn kuyruklar kalkktr ve balar birbirlerine dnktr.246 Muhtemelen karn ikin olan hamile bir tanray sembolize ediyordur; onun karsndaki karn zayf olan ise erkek tanry simgeliyor olmaldr. Zera birok yapda insan biiminde betimlenen tarnann bu tapnaktaki varl simgesel olarak bir ift leoparn bire bir byklkte kabartmalar ile ifade edilmitir.247

244 245

Ate, 2002: 72. Mellart, 2000: 75. 246 Mellart, 2000: 9194. 247 Mellart, 2000: 94.

65 Leopar tr yrtc hayvanlarn tanralarla ilikisini bildiimizden bu hayvann bir tanray simgelediini dnebiliriz. Onun hamile olmas da Ana Tanrann dourganlk ile ilikisini gsterir. VIB tabakasndaki mabedin kuzey duvarnda, boa balarnn hemen st ksmnda bulunan arka ve n bacaklarn yukar doru kaldrm leopar kabartmas, (Resim: 30) leopar ve Ana Tanra arasndaki ilikiyi aka ortaya koymas asndan dikkat ekicidir. Ayrca burada leopar eklinde gsterilen Ana Tanrann arka ayaklarnn arasnda boa balarnn dizili olmas da gzden karmamas gereken bir dier ayrntdr. nk erken dnemlerde tanrlarn boa bayla simgelendiini biliyoruz. Burada da tanrann bacaklarnn arasnda boa bann bulunmas, tanrann bir erkek tanr tarafndan hamile kalm olabilecei eklindeki dnceyi destekliyor olmas asndan nemlidir. Belki de burada grdmz Ana Tanrann bir erkek tarafndan hamile brakm olabilecei dncesi, tanrlarn egemenliklerini uzun bir sreden sonra yeniden ele geirdiklerinin gstergesidir. J. Mellart,248 tanrann bacaklarnn arasndaki ba, koa ait olmaldr eklinde yorumlar ve onu ko douran bir tanra olarak nitelendirir. Ni ierisinde gsterilen tanr ve tanra ifti sayesinde, leoparn, tanray; tanry da boa balarnn simgeliyor olduunu gsteriyordur. Bu ekildeki yaklam,249 bizi daha sonraki dnemlerde Anadoluda yaayan toplumlarn (Hitit, Frig) tanr ve tanralarn simgeleyen hayvanlara gtrr. Hitit tanras Hepatn, Frig Ana Tanras Kybelenin simgesi hep leopar/aslandr. Hitit ba tanrs Teupun, Yunan ba tanrs Zeusu simgesi de boadr. Bylece, leopar/aslan tr yrtc hayvanlar ile kadn tanrlarn; boa ile de erkek tanrlarn ilikilendiririldiini gryoruz. Bunun nedeni hakknda birok yorum bulunmasna ramen; onlarn arasndaki ilikinin tr netlik kazanamamtr.

248 249

Mellart, 2000: 94. Ik, 1999: 1112.

66 Buradaki grnt nedeniyle boa adl hayvan ile Attis arasnda bir balant kurulabilinir. nk Neolitik adan sonra Tun anda yaayan Hititlerde de boa ba tanrnn simgesidir. Hititlerde grlen tanry simgeleyen boa anlay, Friglerde tanra Kybelenin ei Attis ile baka bir nitelik kazanm olabilir. Bu zellikte onu, tanrann yannda ona hizmet eden, sevgisini sonsuz gsteren erkek tanr olmasn salamtr. .Bylece de erkek egemenliine dayanan g; tanrann yannda daha aada bir konum almas ile kadn (tanra) gcne yenik dm olmaldr. Ayrca, buradaki ni ierisine tanra yerletirilmesi anlaynn uzants, Frig kaya antlarndaki ni ierisine Kybelenin simgesinin yerletirilmesi olarak devam etmi olabilir. Neolitik an atalhykten sonra nemli yerleim merkezlerinden birisi de Haclar (M..5750)dr. Bu yer, Burdur ilinin 26 km. gneybatsndadr250 Haclar kazlarnda 8 yap kat tesbit edilmi, bunlardan IX-IV. tabakalar Neolitik, V-I. tabakalarnda Kalkolitik aa ait olduu saptanmtr.251 Buradan karlm eserlere baktmzda, kadn heykelciklerinde atalhykteki Ana Tanra geleneinin devam ettiini gryoruz.252 Fakat burada atalhyktekine oranla erkek heykelciklerinin says yok denecek kadar azalm; Ana Tanra heykelciklerinin saysnda da bir art grlmtr.253 Tanra figrleri, B. Kulaolunun254 tasnifine gre: 1. Ayakta duran tanra heykelcikleri, 2. Oturan tanra heykelleri, 3. Uzanm, dinlenir durumdaki tanra heykelleri, 4. Tahtnda oturan tanra heykelcikleri,

250 251

Dinol, 1982: 13. Knal, 1962: 14. 252 Kulaolu, 1992: 11. 253 Dinol, 1982: 1314. 254 Kulaolu, 1993: 26.

67 olarak drt grupta incelenebilirler. Gen kadn heykellerinde salar daima atkuyruu eklinde, yal kadnlarda ise topuz yaplm olarak ifade edilmitir. Erkek heykellerinin, Haclarda hi bulunmamasna karn, erkek ocuk tasvirlerine annesinin kucanda ya da tanras ile birlikte yer verilmitir. Haclardaki tanra heykelcikleri ikonografik adan atalhyktekiler ile benzerlik gsterir. Haclarn oturan ve doum anndaki tanray gsteren heykelcikleri atalhyktekiler ile desteklenir. Hayvanlarla ya da ocuklarla birlikte gsterilen kadnlarda; ayakta, oturmu, uzanm ya da doum annda tasvir edilmilerdir.255 Bu dnemde erkek heykelciklerinin saysnn, kadn heykelciklerine oranla azalmas; patriyarkal (ataerkil) dzenden, matriyarkal (anaerkil) dzene geiin olduunu gsteriyor olmaldr. Bu gei, avclk-toplayclk ile uraan tketici konumdaki insanlarn beslenmesi iin gereken yiyecein teminini salayan erkein rolnn, topraktan mahsul alnmas ve bitkileri yetitirmeyi renen halk tarafndan kadnlara verilmesidir. Bylece de kadnlarn retimdeki etkin gc onlar glendirmitir. Buradaki tanr ve tanralar hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra, bunlar arasnda kan eserlerden Kybele ve Attis ile ilikilendirilebilecek olanlar incelemememiz ve onlar hakknda bilgi vermemiz yerinde bir davran olacaktr. Bizde bunun iin, Haclardan karlm konumuz asndan nemli grdmz eserlerden yola ktk. Kucanda leopar tutan tanra heykelcii, (Resim: 31) pimemi topraktan yaplmtr. 5.3 X 5 cm. llerine sahiptir. VI. tabakadan Q5 evinden kartlmtr. Ge Neolitik aa (M.. 6. bin ortalar) tarihlenir.256 Tanra bir tabureye oturmutur; plak ve karn ve kalalar geni (steotopijik form) bir yapdadr. Karn ve gs ksmna doru uzanan bir yavru leopar

255 256

Kulaolu, 1993: 26. Kulaolu, 1992: 177 (50 Nolu eser).

68 gsne elleri ile bastrr. Gzler, Haclara zg badem eklinde, kazma izgilerle belirtilmitir. Tanrann yavru leopar gsne bastr tarz, bir annenin bebeine davran eklini anmsatr. O halde yavru leopar, tanrann olunu (olu?), bebeinin simgeliyor olmaldr. Eseri bu ekilde dndmzde, Frigler dnemindeki leopar/aslan ile Kybelenin ilikisi dndrc bir hal alyor. nk buradaki leoparlar ile ayn cinsten gelen aslanlarn Kybelenin kutsal hayvan olduunu biliyoruz. Peki, o zaman, buradaki Ana Tanra, leopar yavrusunu gsne niin bebei gibi bastrmtr? Bunu bilememize ramen, leopar yavrusunu bebek Attisin olumasn etkileyecek bir tanr olarak dnebiliriz. Bu gre kart olarak, Ana Tanrann dourganln vurgulamak iin ilenmi bir figr de olabilir. ocuklu Ana Tanra heykelcii, (Resim: 32) pimi topraktan yaplmtr. Yangndan dolay rengi siyahlamtr. Yk: 8 cm.; omuz gen: 7 cm., VI. tabakadan, Q5 evinden kartlmtr. Ge Neolitik aa (M.. 6. binyl ortalar) tarihlenir. Tanra bacaklarn yana atarak oturmutur. Steotopijik tiptedir. Sol eli ile gsn, sa eli ile de ocuu tutmaktadr. Yannda kendisini kucaklayan ve ocuu vardr. ocuk, sa kolunu tanraya atmtr.257 Byk olaslkla burada bir kadnn bebeini emzirme sahnesi ilenmi bulunmaktadr. Bu da kadnn annelik zelliinin, Neolitik ada da nemle vurgulanan bir tema olduunu gsterir. Ancak bu eserin Ana Tanra olarak adlandrlmas, onun yanndaki ocuun da tanr olarak nitelendirilmesini gerekli klyor. Eer bunlar tanra ve olu olarak nitelendirirsek, baka bir eserde yavru bir leopar olarak grld dnlen tanr Attisin Neolitik ncs, burada bir bebek olarak gsterilmi olabileceini varsayabiliriz. A. Erhat,258 buradaki ocuk motifinin tanrann sevgilisi ve olu Attisin ncs olduu grndedir.

257 258

Kulaolu, 1992: 179 (52 Nolu eser). Erhat, 2003: 183 (Kybele maddesi).

69 Kucaklaan tanr ve tanra heykelcikleri, (Resim: 33) VI. tabakadan Q5 evinden karlmtr. M.. 5600 ylna tarihlenir. Devety-gri alacal pimi toprak hamurundan imal edilmitir Tanrnn vcudunun st ksm ve ba kayptr. Tanr eli ile tanrann belini kavramtr. Tanrann kk bir burun knts, badem eklinde izilmi gzleri vardr. Vcut hatlarnn ince yapl oluu, onun gen olduunu gsteriyor. Kadnn iki kolu da omuz hizasndan itibaren yoktur. Bacaklar dizden bkk ve sol yana dorudur.259 Bu eserdeki kadn ve erkek figrlerinin kucaklama ekline

baktmzda, onlarn bu grntsnn bir sevime sahnesini andrdn grrz. Bundan dolay onlarn arasndaki ilikinin ana-oul ilikisinden ziyade, sevgili ilikisi eklinde olduunu dnebiliriz. Muhtemelen, bu figrler bir tanra ve onun gen sevgilisi, an simgeliyor olmaldr. 260 Bu adan duruma baktmzda bu tanr ve tanra ifti ile Kybele-Attisi karlatrabiliriz. nk buradaki tanra gibi Kybelede Attisten daha byk bir yaa sahipti ve onlarda sevgili idi. Kybele ve Attisin sevgili olduunu yazl eserlerde onaylar. Belki de Haclardaki bu figrler, Kybele ve Attisin Neolitik adaki biimlenmemi eklidir. Y. Cbrolu,261 tanrann sevgilisinin gen olmasn, onun hasat dneminde alnacak olan iyi ve bol rn temsil etmesi ile ilikilendirir ve topra temsil eden tanrann ve einin her yl deitiini syler. Tanrann her yl kendini yenilemesi ile topran ilkbaharda yenilenmesi arasnda balant kurar ve onun ilkbaharda bekretini yeniden kazandn dnr. Bekretinin bozulmasn da sabann topra srmesinden sonra olduuna ve tekrar saban srlene kadar onun bakire kalacana deinir. Burada boa ile tanr arasndaki iliki kurulabilir. Ancak bu figrleri salt Ana Tanra ve sevgilisi olarak dnmek yanltr. Belki de bu grnt, bir tanr ve tanra iftinin cinsel birlemesi ve

259 260

Kulaolu, 1992:179 (59. Nolu eser). Erkek figrnn kadn figrnden daha kk yaplmas, onun tanradan daha kk yata olduunun gsterilmek istendiini ya da erkeklerin kadnlardan daha alt konumlarda grldn gsteriyor olmaldr. 261 Cbrolu, 2004: 31.

70 sonrasnda tanrann dourgan hale geleceini simgeliyordur. Ayrca, Kybele-Attis birlikteliini gsteren buradakine benzer ekilde ikonografinin bulunmamas, bu tanr ve tanra iftinin Kybele ve Attisin Neolitik Haclarda ncs olmadn ve cinsel birleme olaynn kutsal grlm olabileceini dndryor. Gen tanra heykelcii, (Resim: 34) pimi topraktan yaplmtr. 7.6 X 6.2 m. llerine sahiptir.262 Yzst yatm; bacaklarn yana doru atmtr. Karn yere yakndr. Kafas biraz yukarya doru kalkktr. Salar arkada rg eklinde srta doru uzanr. Gzler kazma tekniiyle ekik bir ekil verilerek yaplmtr. Buradaki tanra heykelciinin iki bacan yana atar ekildeki duruu, doum yapan kadn ile benzer bir duru pozisyonuna sahiptir. Onun bu duruu, Neolitik ada doum yapan kadnn kutsallndan kaynaklanm olmaldr. nk kadnlar her zaman erkeklere verilmeyen bir yetiye sahip olmalarndan tr ayrcalkl grlmlerdir. Bundan olmaldr ki, tarm ile uraan toplumlarn dncesinde ekillenen kadnlarn cinsellii ile ilgili temalarda, kadnlar ile topra ilikilendirmitir. nk topraa atlan tohumlardan mahsul alnmas, bir annenin doum yaparak bebeine kavumasna benzetilmitir. Anadolunun bu iki buluntu yerinde olduu gibi, Neolitik heykelciklerin Ana Tanra diye yorumlanmas, byle bir tanrann kadnn reme gcn ifade eden ikonografik bir simge ile betimlenmi olaca eklindeki gnmz varsaymna dayanmaktadr. Ancak, tarihsel dnemlerde Meter (Kybele) ya da Magna Mater (Kybele) denilen tanra annelie ait zelliklerle neredeyse hi betimlenmemiti. Hibir zaman doum yaparken gsterilmemitir ve sadece ender olarak bir ocukla grlmtr. ok daha uzun bir zaman dilimini boyunca meydana gelecek deiimleri hesaba katmadan, Meterin

262

Kulaolu, 1992: 179 (60 Nolu eser).

71 olduu gibi tarih ncesine aktarmay

(Kybele)

tarihsel
263

imgelerini

beklememeliyiz.

Bu iki yerleim yerindeki Ana Tanra formlarna baktmzda, onlarn yalar byk, olgun kadnlar olarak betimlenmeleri dikkat ekici bir noktadr. Muhtemelen onlar, erkein yannda sz geen; gerektiinde einin yerine ocuklarna babalk yapan, yiyeceklerin teminini salayan bu adaki gl, otorite sahibi anneleri simgeliyorlardr. Kk yataki kadnlardan ziyade olgun yataki kadn heykelcikleri de bu yzden yaplm olmaldr. Gnmzde dahi bu anlayn uzants grlr. Buna rnek olarak, kk yataki kadnlara oranla byk olanlarn sznn aile ierinde daha kabul grmesi; ocuklarn babalarndan ziyade annelerinin szn daha abuk tutmalardr. Sonu olarak, atalhyk ve Haclardan kartlm Ana Tanra heykelcikleri, Anadoluda Ana Tanra inannn M.. 70005500 yllarna kadar indiini gsteriyor. Ayrca, buradaki kadn heykelciklerinin tarihine baktmzda, Ana Tanra kltnn Mezopotamyadaki toplumlardan daha nce, Anadoludaki toplumlar tarafndan bilindiini gsteriyor. Bylelikle de atalhyk ve Haclardaki doum yapan, ocuuna sarlan, leopar tutan tanra heykelciklerinin Friglerdeki Kybele kltnn oluumuna kaynaklk ettiini syleyebiliriz. Ana Tanra kltnn Erken Kalkolitik adaki izlerine Canhasan adl M.. 5. binyln yarsna (yaklak M.. 6. binyl) tarihlenen yerleim merkezinde rastlayabiliriz. Buradaki Ana Tanra heykelcikleri, Neolitik adakilerden biraz daha farkldr. Bunlar, daha kk boyutlu ve daha stilize ilenmilerdir. Ancak bu heykelciklerden biri, (Resim: 35) iri gvdeli ve iman olmas nedeniyle atalhyktekiler ile benzerdirler. Bu ada da kadnn dourganl ile ilgili tanra heykelciklerinin yaplmasna devam edilmitir. Bunu elleri ile karnn tutan tanra heykellerinden anlayabiliriz.

263

Roller, 2004: 58.

72 Ayrca, poloslu kadn figrin balarnn (Resim: 36) burada grlmesi, Frig dnemi Kybele ikonografisinin ekillenmesinde, bu eserlerin etkisinin olabileceini dndryor.

4.3. Tun a (M.. 30002000) Erken Tun anda kadn cinselliini vurgulayan stilize kadn idolleri, (Resim: 37) ve heykelcikler nplandadr. Bunun yannda Neolitik adaki ocuunu douran, besleyen kadn heykellerinin (Resim: 38) yapm gelenei de devam eder. Kadnn cinsel uzuvlar, delikler ve kazma izgilerle belirtilmi, cinsellii n plana kartlmtr. Herhalde burada da, kadnn cinselliine dayal bir tapnm vardr. Bylelikle buradaki eserler sayesinde kadnn kutsallna dayal inanlarn Erken Tun anda da devam ettiini anlayabiliyoruz. Horoztepeden, M.. 3. binin sonlarna ait ocuunu emziren kadn heykelcii, (Resim: 39) ayakta, plak olarak gsterilmitir. Dkm tekniiyle yaplmtr. Yk: 21,5 cm.dir. Sol gsn emziren kadn, ocuunu bacaklarnn arasndan geirdii sa eliyle tutar; sol eliyle de ocuun ban gsne bastrr. Salar belirtilmemitir; ancak ban arkasndaki dzensiz sarmal knt olaslkla bir sa inesini simgelemektedir. Sa gs aktadr. Gsten sonra vcut silindir biiminde uzundur. Geni olmayan kalalar, arkada kntl; bacaklar kaladan dizlere doru kavislidir. Ayaklar vcuda gre byktr. Bu heykelciin sayesinde, Mezopotamyadaki ocuunu emziren (kurotrophos) tanra rneklerinden (Babil, Msr... vs.) daha ncesine tarihlenen rneklerin Anadoluda var olduunu anlyoruz. Belki de bu zellik, Anadoludan sylemek Mezopotamyaya olacaktr. aktarlmtr. Yunan ve Friglerdeki Roma Kybele betimlemelerinde buradaki esere benzer bir betimlemenin bulunmadn yerinde Ancak heykeltralk eserlerindeki Kybele heykellerinde bu tarz grntnn bulunmas olasdr. (Resim: 40)

73 Muhtemelen, buradaki douran, doyuran bir anneyi gsteren tanra, Frig dnemindeki Kybele ile benzer zellie sahiptir fakat Erken Tun anda bu ekilde grlen tanra Frig dneminde yoktur. Ancak Kybelenin buradakine benzer bir ekilde bir Attisin annesi olmas, onlar arasnda bir balant kurmamz salyor. Hasanolandan (M.. 3. binyl sonu), kadn heykelcii, (Resim: 41) ayakta durmaktadr. Vcutu elektrumdan, bandaki maske, gsleri, ayak bileklerindeki bilezikler altndan yaplmtr. Vcut lleri orantszdr. Salar, arkada ktle halinde boynu rtmektedir. Her iki eli de karnnn zerindedir. Kollarnda bilezikler vardr. Vcutu plak olup, gsnde altndan yaplm apraz bant vardr. Bu bant bir giysiyi simgeliyor olmaldr. Cinsel organ, ii noktalarla doldurulmu byk bir gen eklinde gsterilmitir.264 Bu eserde, kadnn gen eklindeki cinsel organnn, kazma ve noktalama gsterilmesi, onun bereketlilik, dourganlk ve reme ile ilgisini gsterir; ayrca elleri ile karnn tutmas da hamile bir kadnn karnndaki ocuuna yaklamn anmsatr. Yani burada kadnn cinsellii ve annelii kutsanmtr. Aslnda bereketliliinin bulunmaktayz. Kltepe-Kanite (M.. 3. binyl sonu2. binyl ba) bulunan eserlerden tanr ve tanra iftini yanstmas asndan nemli olanlar, ift bal kurs eklindeki idollerdir. nk bunlar, Kltepede tanr ve tanra birlikteliini gstermesi asndan nemlidir. Belki de bu ift bal idoller, zamanla Kybele ve Attisin mitostaki birlikteliini salamlardr. Bu eserlerden birinde, (Resim: 42) balar birbirine yapk, gzler, kalar, kazma izgiler ile belirtilmitir. Boyunlar ok uzundur. Gvde, yuvarlak ve yassdr. Gvdenin zerinde iinde tek nokta bulunan yuvarlak
264

buradaki

heykelcie

deinmemiz; iin bu

onun eseri

Kybele de

ile

benzerliinin bulunmasndan deildir. Sadece, Hasanolanda da kadnn nemsendii gstermek incelemi

Kulaolu, 1992: 179 (104 Nolu eser).

74 ekiller ve zigzag ekilleri vardr. Boyun ksmlarnda da kazma izgileriyle kolye ilenmi olabilir. ift bal idol, tanr ve tanray simgeliyor olmaldr, ayrca karnnn zerinde betimlenen kurs gvdeye yapk ikiziyle, tanrlklarn kendi znden doarak tremiliklerinin resmini verir. Bunun da somutu yine Kltepeden Orta Tun a tanr aile betimlemelerinde vardr. Bayndr Tmlsnden karlan iki ocuuyla betimlenen Kybele grnts ile de bu zellik somutlar.265 Asur Ticaret Kolonileri anda (M.. 18. yzyl), anne-baba ve ocuktan oluan bir tanr ailesi, tanr ifti gsn tutan bir tanra figrini, aratrma konumuz asndan incelenmesi gereken eserlerdir. Anne, baba ve ocuktan oluan tanr ailesi, (Resim: 43) kurundan yaplmtr. 6.4 X 3.2 cm. llerine sahiptir. Acemhyk, merkezi ukurdan bulunmutur. M.. 2. binyln balarna tarihlenir.266 Tanra plaktr. Elleri ile gsn tutar. Boynunda kolye benzeri bir ey olmaldr. Salar uzun ve bann iki yanndan aa doru bir rg eklinde uzanr. Tanrann yanndaki tanr sakalldr. Banda sivri bir balk vardr. O, elini tanrann omzuna atmtr. Onlarn arasnda kk bir ocuk vardr. Buradaki, anne-baba ve ocuktan oluan tanr ailesi grnts, Hititlerde grlen Teup-Hepat-arumma arasndaki l ilikiyi anmsatr ve ayrca Yunanistandaki ve Kybele-Attis mitosunun varyantlarndan Zeus-Kybele-Attis Pausaniasn267 Arnobiusun268 anlatmnlarnda,

arasnda bir ilikinin kurulmas da olduka ilgintir. Nitekim mitos anlatmnda, Zeus bir kayaya (Agdos) spermlerini brakarak, onun Agdistise hamile kalmasn salamt; Agdistisin erkeklik organnn kesilmesiyle, Kybele olmutu ve onun akan kanlarndan da Attis domutu. Yani burada da tam anlamyla olmasa da dolayl olarak, anne-baba ve ocuktan oluan bir tanr ailesi grlr.
265 266

Ik, 1999: 16. Kulaolu, 1992:179 (123 Nolu eser). 267 Aka, 2004: 136-137; Vermaseren, 1977: 9091; Hepding, 1903: 109. 268 Roller, 2004: 233.

75 plak tanra heykelcii, (Resim: 44) M.. 18. yzyln ilk yarsna tarihlenir. Kltepe, 1A mezarndan karlmtr. Fayanstan imal edilmitir. Eserin lleri: yk: 5.6; gen: 1.7 cm.dir. plak, ayakta duran bir kadn tasviridir. Elleri ile gsn tutmaktadr. Bacaklar birbirine yapktr. kk eneli, iri burunlu ve kulakldr. ri yuvarlak gzldr. Bann st ksmnda bir delik vardr. Bu delik, onun kolye tanesi269 ya da bir yere aslarak kullanldn gsteriyor olmaldr. Y. Cbrolu:270 Bu heykelcik bann zerindeki delikten evin tapm yerine aslabilecek biimde yaplmtr. nk o, an insanlarnda kadn gvdesi, baka hibir nesneye gerek kalmadan, kendi bana bir tlsma sahiptir. Bereket verici ve koruyucu olduuna inanlyor. Elleriyle gsn tutmas, onun tm insanlar besleyen tkenmez stne bir davettir. Bu duruta, ocuklarna sonsuzca st sunan ok tanr heykeli vardr. eklindeki yorumuyla bu tanrann yaplma amacn vurguluyor. Fildii tanra heykelcii, (Resim: 45) M.. 18. yzyln ikinci yarsna tarihlenir. Eserin lleri: yk: 9.3 cm., gen: 2.4 cm., kal: 2.3 cm.dir. Kltepe, 1B yap katndan kartlmtr. Arkalksz bir taht zerinde oturan plak bir tanra heykelciidir. Aln hizasndan yukar doru hafife ykselen geni bir apkal, ular bala dayanan byk kulakl, yass iri burunlu, byk azl, dalgal yanakldr. Gz ukurlar oval, yuvarlak gz bebeklerinin yeri botur. Geri ekik aln ile bal arasnda, tam ortadan ayrlp iki yana taranm salar iyice grlmektedir. Dar ve dk omuzlu, dirsekleri sivri, ince kolludur. Kalalar geni ve etlidir. Diz kapaklar belirgin ayak parmaklar tek tek ilenmitir. Bacaklarn dizden alt ksa ve kalndr. Yeri nceden hazrlanm, cinsel uzvu yerine ayr bir maddeden yaplm gen bir para taklmtr.271

269 270

Kulaolu, 1992:179 (128 Nolu eser). Cbrolu, 1997: 29 (Resim altndaki aklamadan alnt) . 271 Kulaolu, 1992:179 (131 Nolu eser).

76 Pimi topraktan kadn heykelcii, (Resim: 46) M.. 18. yzyln ikinci yarsna tarihlenir. Kltepe, 1B yap katndan kartlmtr. 11 X 6.3 cm.272 llerine sahiptir. Seramik hamuru ak renk ve beyaz astarldr. Eserin zerindeki baz ayrntlar renkli boya ile belirtilmitir. Yz ayrntlarna baktmzda kalarnn atklnn koyu renk boya ile yapldn, gzlerin iri patlak ekilde olduunu, burnunun sivri, iri ve aznn ince kesik bir izgi ile verildiini gryoruz. Tanra, gvdesi yuvarlak, az ksm keskin bir kabn az ksmn anmsatan balk giymitir. Bu balk, Kybelenin bandaki polosun erken dnemlerdeki eklini yanstyor olabilir. Vcudu plaktr. Elleri ile gslerini tutmaktadr. El parmaklar, kazma izgiler ile belirtilmitir. Bir yere oturmu gibi grnyor. Ancak nereye oturduu belli deildir. Burada da tanrann gslerini elleri ile tutmas kadnn dourganl, besleyicilii ile ilgilidir. Sonu olarak, tm bu dnemlere ait tanr ve tanra heykelcikleri, figrleri, Anadoluda Friglerden nce, Neolitik a ve sonrasna ait, doyurucu, dourucu zelliklerinden dolay kutsal grlen bir Ana Tanra inannn olduunu ve onun yannda baz klt zelliklerini temsil eden hayvanlarn, insanlarn da nemsendii grlr. Ayrca bu eserler, Kybele ve Attisin ve onlara ait kltn, mitosun oluumunda, Anadolu etkili unsurlarn etkisini gsteriyor olmaldr. Ancak Kybelenin kkeni iin Anadolulu baz geler bulmamza ramen, Attisin kkenine dair somut bir bilgi bulamyoruz. Bunun iinde onun kkeni, Mezopotamyadaki len ve yeniden dirilen tanrlarla daha ilikili gibidir.

4.4. Smer ve Akad Smerlere ait bereket ve oalma ile ilgili kltlerin, Kybele-Attis kltne kken olup olamayacaklar hakknda bir inceleme yapmak, bu klte nc olabilecek dier toplumlarn kltlerinin incelenmesinden daha nemlidir;

272

Kulaolu, 1992: 179 (132 Nolu eser).

77 nk onlar kendilerinden sonra varlk gstermi birok topluma din ve mitoloji alannda nderlik yapabilecek eserler brakmlardr. Smerlerin nemli bir zellikleri daha vardr ki; bu zellik, onlarn M.. 3000 ylnda ivi yazs ad verilen en erken yaz sistemini bulmalardr. Onlar sayesinde yazya geen toplumlar, kendilerine ait bilgileri de gelecek kuaklara brakmlardr. lk yazy Smerler bulduklar iin onlardan nce yaayan toplumlarn var olup olmad konusu aklanamamtr. Smerlerin bu durumu gz nne alndnda, onlarn baz tanr ve tanralarnn da ivi yazsnn Anadoluya tanmas ile birlikte geldii grlmektedir. Hititlerde grlen Smer kkenli tanr ve tanralarda bu grmz kantlar. Konumuz asndan, Smer tanr ve tanralar arasndaki nannaDumuzi ile Friglerdeki Kybele-Attis karlatrlmaldr. nanna, gn ve yeryznn hakimesi, ak, verimlilik ve cinsellik tanrasdr; Smer pantheonunda, tanr Anunun (Gkyz Tanrs) kz ve Dumuzinin kardei, hayat arkada olarak grlr. Anadoluda bu tanra Kybele adn almtr. Bunu klasik a Anadolusunda kutlandn bildiimiz Adonis (Attis) ve Kybele ayinleri ile bilmekteyiz. Sonbaharda kutlanan bu Attis bayramlarnda len Attisin sembol olarak bir am aac kesilir. Pessinustaki tapnaa konulurdu.273 S. N. Kramere274 gre, Dumuzi nannann yerine yeraltna inmeseydi, dnyadaki yaam sonlanrd. nanna yeniden canlanmasayd, doa canlln yitirecekti. Tarm rnlerinden mahsul alnamayacakt. Ancak bu adan duruma baktmzda, burada ters bir orant gze arpar. nk bu tarz kltlerde lenler, hep tanr olmutur; tanra ise tanry kurtarandr. Burada, bir tanr yerine tanra gemitir. Smerler, Mezopotamyann yerli halk olmayan, g etmeden nce hayvanclkla
273 274

uraan,

eitli

nedenlerden

tr

Mezopotamyann

Knal, 1965: 19. Kramer, 1998: 260.

78 kuzeydousundan Frat ve Dicle deltasna gelen bir halktr. Onlar, bu blgeye gelmeleriyle birlikte hayvancl brakarak, yerleik hayata gemilerdir; tarm ile uramaya balamlardr. Hayat ekillerinin deimesi ile de, onlar iin mevsimlerle ilgili kltler, tanrlar nemli olmutur. Onlara ait gebe yaamn tanr ve tanralar da zellik olarak zamanla deimitir. Burada doann egemenliinin insanlar zerindeki etkisinin pay byktr. Tanrann ak ve cinsellik tanras olmas, onun tapnak fahielerini koruyucusu olmasna neden olmutur. Tapnak fahieleri olarak adlandrlan kadnlar, onun hizmetkrlardr. Bu kiiler, kendilerini ona adadklarn gstermek iin Uruktaki tanrann tapnanda tanmadklar kiilerle cinsel ilikiye girmek zorundadr. Bu davran biimi, bereketlilik ve oalma kltyle ilikilidir. nannann tapnak fahieleri ile Kybelenin hadm rahipleri arasnda, bir benzerlik vardr. nk onlar, kendilerini tanraya adamak zorundadr. Fakat bunun uygulan ekli, her iki kltte de farkllk gsterir. nannann hizmetkrlar yani tapnak fahieleri, diiliklerini, kadnlklarn kullanarak, tanmadklar kiilerle cinsel ilikiye girerken, Kybelenin hizmetkr hadm rahiplerde (Gallus) ise, durum biraz daha farkldr. Onlar, kendilerini hadm ederek erkeklik zelliklerini tamamen yitirmek isterler ve cinsellikle ilgili tm eylemlerden uzak durma yolunu seerlerdi. Bu, cinsel ilevsellik ynnden zt bir durumdur. Tanraya kendilerini adayanlarn neden byle bir ey yaptklar konusu tartmaya aktr. Muhtemelen kadnn egemen olduu matriyarkal toplumda kadn cinsellii nplana karlmtr. Matriyarkal topluma kar, erkek egemen toplumun (patriyarkal) glenmeye balamasnn nne gemek iin, erkeklerin cinsel organ kesilmitir; onlarn kadnsal bir yapya sahip olmalar istenmitir. Bylece, kadnn gc korunmaya allmtr. Dumuzi, gkyz tanrs Anunun olu, nannann ei ve kardeidir. Kullab ehrinin yneticisidir.275 Ayrca o, verimlilik ve bereketlilik klt ile alakal bir oban tanrdr.

275

Black ve Green, 2003: 68.

79 Ancak bu tanr, mitoslarda bitki tanrs olarak karmza kar. Bunun nedeni, onun zamanla bir bitki tanrsna dnm olmasdr. nk o yeralt dnyasndan kurtulmas ile bitki tanrlarna zg lme ve yeniden dirilme zelliine sahip olmutur. Tanr bu zelliinden dolay, len ve yeniden dirilen tanrlarn en erken ncs olmaldr. Bu zellie sahip, tanrlar arasnda Attisin de olmas, onun Smerlerdeki kkeninin Dumuzi olduunu gsterir. O halde diyebiliriz ki; tanr Attis, Smer kaynakl Dumuzi ile lmesi ve yeniden dirilmesinden dolay benzerlik gsterir; ancak bu tanrya ait lme ve dirilme motifinin Mezopotamyadaki dier toplumlarda da grlmesi, onun kkeni konusunda kesin bir yargya varmamz engeller. Ayrca nanna ile Dumuzi arasnda grlen hem karde hem de e olmalarndan kaynaklanan akrabalk ilikisinin bir benzer ekli, Kybele-Attis arasnda da grlr. Ancak onlarn akrabalk ilikisi biraz daha farkldr; nk Kybele, Attisin annesidir. Dumuzi ve nanna arasndaki ilikiye deinen ok sayda mitos vardr. Bu mitoslardan, Dumuzi-Enkimdu mitosu,276 Kutsal Evlilik mitosu ve nannann Yeraltna nii mitosu konumuz asndan nemlidir. nk bu mitoslarda Kybele-Attis mitosuna nc olabilecek baz ayrntlar bulunmaktadr. ncelikli olarak, Kutsal Evlilik mitosu ve nannann Yeraltna nii mitosunu anlatlmaldr. Daha sonrada bunlarn ierinde yer alan, daha sonraki dnemlerde yaayan toplumlara nc olabilecek ayrntlara bakmamz gerekmektedir. nanna ve Dumuzi arasnda geen mitoslarn sralan asndan ilk sray Dumuzi-Enkimdu mitosu alr, bundan sonra Kutsal Evlilik mitosu ve nannann anlatlmtr. Yeraltna nii mitosu bu sralanr. nk sonra da Dumuzi-Enkimdu Kutsal evlilik mitosunda, iki tanrnn nannann akn kazanmak iin yaptklar rekabet Muhtemelen, rekabetten gereklemitir. Evliliin gerekletiini dnrsek, bunun anlatld mitosta
276

S. H. Hooke, mitosu bu ekilde adlandrmtr (Hooke, 2002: 43.).

80 Kutsal Evlilik mitosu olur. Evlilikten sonra da tanrann yeraltna indii dnlebilinir. Dumuzi-Enkimdu mitosunda, iki tanrnn nannaya e seilmek iin yaptklar rekabet ve nannann e seimi anlatlmtr. 277 S. H. Hookeun anlatmna gre Dumuzi-Enkimdu mitosunun konusu yledir: oban Tanr Dumuzi ile ifti tanr Enkimdu, nannann akn kazanmak iin mcadeleye giriirler, nannann gnl, Enkimdudan yanadr; ancak onun kardei Utu, Dumuziyi ona daha uygun grr, Enkimdu, Dumuziyi bu aktan vazgeirmek iin elinden geleni yapar, hediyeler sunar. Ama Dumuzi red eder. nannaya giderek kendisiyle evlenmesi gerektiini nk kendisinin Enkimdunun sahip olduu her eye ve daha fazlasna sahip olduunu syler.278 Tabletin bundan sonraki ksm krktr. Bunun iinde mitosun devamnda neler olduu bilinmemektedir. Byk ihtimalle tabletin devamnda Dumuzi, nanna ile evlenme niyetinde baarya ulamtr. Bunu nannann yannda Dumuzinin de yer ald mitoslarn bolluundan anlayabiliriz. F. Knal279 da; nannann Dumuzi ile evlendii grnde hemfikirdir. Bu mitos, tarmclk ve hayvanclk yaam biimlerinin rekabeti ile ilgilidir.280 Smerler, Mezopotamyaya yerlemeleriyle birlikte hayvancl brakarak, tarmclkla uramaya balamtr. Yani tarm kltr, hayvanclk kltrn yok etmitir. S. N. Kramer281 ise, bu mitolojik hikye de ifti ile oban arasndaki kavgann bereket ve oalma arasndaki kavgay sembolize ettii grndedir.
277 278

Hooke, 2002: 43. Hooke, 2002: 43. 279 Knal, 1965: 15. 280 Hooke, 2002: 43. 281 Kramer, 1998: 224.

81 Ancak mitosta tarm tanrsnn oban tanry yenmesi gerektiini dnrken, oban tanr Dumuzinin, ifti tanr Enkimduyu yendiini grrz. Bunun nedeni, Smerlerin kendilerine zg Mezopotamyann dndan getirdikleri tanrnn, Mezopotamyann yerel tanrs Enkimduyu yenmesi ve onun zelliklerini kendisine almasndandr. nk mitosta dikkat edilirse; Dumuzi, nannann akn kazanmak isterken, ona Enkimdunun elinde olanlar ve daha fazlasnn kendisinde olduunu sylemektedir. Dumuzi-Enkimdu mitosu ile Kybele-Attis mitosu arasndaki iliki, onlarn yaam biimi ile ilikilidir. Frigler bulunduklar blgeye dardan gelen gebe bir ulustur; yerleik hayata gemeleri ile birlikte erkek egemen toplumlara zg yaanty brakarak, tarmclkla uramaya balamlardr. Byk olaslkla, onlar kendilerine zg Attis adl tanry bir bitki tanrsna dntrmlerdi. Bylelikle de o; verimlilik, bereketlilik, oalma kltyle ilikilendirilmitir. M. . a282 gre, Kutsal Evlilik mitosunun blmleri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. kurtarmas. nannann Dumuziyi evlenmek iin semesi. Evlenmeleri. Tanrann yeraltna inmesi. Tanrann kurtulup yerine kocas Dumuziyi gndermesi, Kocasn batan karan kzn ldrlmesi. Dumuzinin yeraltndan kamas. Dumuzinin ryas. Dumuzinin tekrar yeraltna gtrlmesi. Dumuzinin kardei Getinannann, kardei yerine yarm yl

yeraltnda kalmay kabul ederek, Dumuziyi yeraltndan yarm yl iin

282

, 1998: 14.

82 Her ilkbaharda yeraltndan kan Dumuzi ve nannann

10. birlemesi. 11. enlikleri.

Bu birlemenin, lkenin kral ile yksek dzeyde bir rahibenin

evlenmesiyle sembolize edilmesi ve bulunla balayan yeni yl iin kutlama

S. N. Kramerin283 anlatmna gre mitos, nannann Dumuziyi e olarak semesiyle balar, onun oban tanr Dumuziyi semesinde ailesi de etkide bulunmutur. Bundan sonra mitosta nannann evlilik iin hazrlanmasndan ve cinsel organna yazd ho szlerle Dumuziyi etkilemeye almasndan bahsedilir. nannann Dumuziyi e olarak semesinden sonra, kutsal evlilik treni gerekleir; daha sonra da nanna ile Dumuzi arasnda cinsel birleme gerekleir.284 nannann Dumuziyi etkilemek iin syledii szlerden birisi yledir: Bana benim kadnlk organma gelince: Benim iin, kim tmsei yacak, Ben, bakireyi kim srecek ? Bu szlere Dumuziden cevap geliyor: Ey hanmefendi, kral srecek senin iin onu, Kral Dumuzi srecek senin iin onu.285 Burada geen srecek kelimesinden yola karak, nannann cinsel organnn bir tarlaya benzetilmi olduu aka grlmektedir. nk tanrann tanr ile cinsel birlemesinden sonra, onun tanrnn spermlerinden hamile kalmas, tarlaya tohum atlmasna ve tarlann srlmesine benzetilmitir. Bunun sonucunda tanrann doum yapmas da, topraktan (Toprak Ana) tohumlarn kmas eklinde yorumlanmtr.

283 284

Kramer, 1998: 242. , 1998: 3031. 285 Kramer, 1998: 242.

83 J. Kovel,286 rn veriminin doa tarafndan sihirli bir ekilde salanmasna cinselliin neden olduunu, tarm toplumlarnda cinselliin retkenlii ile doann retkenliinin ayn alglanldn belirtir. Dumuzinin verdii cevap ierisinde geen kral kelimesi, III. Ur hanedanl dneminde Dumuzi adl bir kraln sembolik olarak tanr Dumuzi yerine getiini ve nannay temsil eden tapnak fahiesiyle ya da kralie ile birletii gsterir.287 Bu birleme treninin uygulanmasndaki ama, lkenin bolluk ve bereketini artrlmaya almasdr. Eer bu karm doru kabul edilebilinirse, Friglerde de Attis nvanyla adlandrlan rahip-kral ile Smerli kral Dumuzi ile arasnda bir balant kurulabilinir. nk Friglerde Midas ve Attis adl krallarn kendilerini tanrlatrmak istemesi geleneinin var olduunu bilinmektedir. Bu gelenein, Friglerden nce Smerler tarafndan da uygulanmas, bu tarz kltlerin ortak bir noktada birletiini gsteriyor. Kutsal birleme sonrasnda yaananlar yle anlatlmtr: Kraln kucanda ykselen sedir durdu, Onun yanndan bitkiler kt, Onun yanndan tahllar kt, Onun yannda.. baheler bollukla doldu.288 Bitkilerde ve tahl rnlerinde yaanan bu deiimlerden karlacak sonu; tabiata bereket ve bolluun gelmesinin ve tarm rnlerinin oalmasnn, tanr ve tanrnn cinsel birlemesinin ardndan yaananlar ile anlatlmak istenmesidir. Tpk buradaki gibi, tanra Kybele ve tanr Attisin cinsel birlemesinin de ayn amaca hizmet ettii dnlebilinir.

286 287

Kovel, 2000: 178. argan, 1990: 499. 288 Kramer, 1998: 243.

84 Her iki toplumda, doann gc karsnda gsz kaldklarnda mitoslar kullanarak, tanrlarndan yardm istemitir. nanna ve Dumuzi arasnda olanlar dnda, kutsal evlilikle ilgili ok sayda yazl ve arkeolojik eser gnmze ulamtr. M.. 3. binyl (2300)a ait iki silindir mhr zerinde de bu konu ilenmitir. lk mhr, (Resim: 47). Laga kentinin ykntlar ierisinden karlmtr. Srt st yatan bir erkek zerinde plak bir kadn, onun karsnda da elinde sopa tutan bir erkek figr ilenmitir. Sahnenin sandaki yaznn ilk satr hasar grmesine ramen, sondaki satrda Ghisgalla kral yazmaktadr. Bu kii, kral-tanr veya tanr-kral olarak adlandrlan ilahtr. Burada, rahibe ve kraln eletirilerek kurban edilme sahnesi vardr.289 kinci mhr, (Resim: 48) yine cinsel iliki ile ilgili bir sahnedir. Bir yatak zerinde, kadn ve erkek cinsel birleme yapmaktadr. H. Frankfortun belirttiine gre bu sahne, kutsal evliliki temsil etmektedir. Yatan altnda duran akrep, ak tanras haray simgeliyor olabilir.290 J. Camphell,291 kral veya yerine geen biriyle rahibe tarafndan yerine getiren cinsel birleme sahnesinin, tanrnn lm ve yeniden canlanmasnn ardndan, onun tanrayla yeniden birlemesini simgelediini syler. Mezopotamyada youn olarak grlen kutsal evlilik ile ilgili sahneler, daha sonra Hitit sanat eserlerinden Bitik vazosu ve nandk vazosunda, Yunanistanda Zeus ve Herann evlilik sahnesi olarak nitelendirilen kutsal evlilik (hieros gamos) sahnelerinde varln devam ettirmitir. 292 Hatta gnmzde dahi kutsal evlenme treninin izleri 6 Maysta kutlanan Hdrellez denilen bayramda grlmektedir. Friglerde bereketlilik ve verimlilik kltlerinin olduunu bilmemize ramen, onlara ait kutsal evlilikle ilgili herhangi bir arkeolojik belgeye
289 290

Camphell, 1993: 50 Camphell, 1993: 5051. 291 Camphell, 1993: 51. 292 Black ve Green, 2003: 138.

85 rastlanamamtr. Oysaki kutsal evlilik sahnelerinin bereketlilik, verimlilik, reme kltleriyle dorudan ilikisinin olduu bilinmektedir. Kutsal Evlilik mitosu ve Kybele-Attis mitosunu birletiren nokta, bunlar oluturan toplumlarn yaamnda iklimsel deiimlerin etkisinin ok fazla olmasdr. nk her iki toplumun yaamnn huzur ve refah iinde gemesi; doa koullarnn iyi olmas ve tarm rnlerinin bol olmasna baldr. Bu, onlarn tarma dayal bir yaam srmelerinden kaynaklanr. Bunun iin bereketlilik ve bolluk ile ilgili bu mitoslar tremitir. M. . ,293 bereketlilik kltnn domasnn altnda yatan neden, Smerlerin tarm ve hayvanclkla uramasyd. rnlerin bol olmas, halkn refahn ve zenginliini arttracakt. rnlerin bolluu topran ve dlyatann verimli olmasna balyd. Bu da cinsel istek ve g ile olabilecekti. Smerliler cinsel gce, an suyu demilerdi F. Knal,294 Smerlerin ak ve harp tanras nanna ile tabiat ve bereket tanrs Dumuzi arasndaki evlilik ilikisinin, ak ile tabiatn birlemesi, baka bir deyile akn tabiatn znde bulunduunun ifadesidir. Bunun iinde ak temas uzun yllar boyunca lkeden lkeye nesilden nesile aktarlm, gnmze kadar varln srdrmtr. nannann Dumuzi ile evlenmesinden sonra, Dumuzinin yeralt dnyasnda hapsedilmesi ve nannann yeralt dnyasna inmesi gereklemitir.295 Bunu bir metinde geen ifadelerden anlamaktayz. Burada nanna einin trajik bir sonla karlaacan sylemektedir: Ah sevgilim, yreimin erkei.. ben seni uursuz bir yazgya srkledim. Aznla azma dokundun, dudaklarm bama bastrdn, ite bu nedenle uursuz bir yazgya mahkm edildin.296 Smerlerden sonra, onlarn topraklarnn ynetimini Akadlar ele geirmitir. Onlar, Smerlerin dilini kullanmazlar, kendi dilleri Akadcay
293 294

, 1998: 14. Knal, 1965: 19. 295 Eliade, 2003: 85. 296 Eliade, 2003: 85.

86 kullanrlar. Ancak, onlarn dilini dinsel trenlerde ve bilimsel almalarda kullanmaya devam ederler. Onlar, Smer dinini ve tanr ve tanralarn da benimserler.297 rnein; nannann Yeraltna nii mitosunun, Smer ve Akad versiyonunun olmas. nannann yeralt dnyasna niin indii konusunda kesin bir yargya varlamamtr. Bunun nedeni konusunda 3 deiik fikir ileri srlmtr: 1. Yeralt dnyasnda hapsedilen ei tanr Dumuziyi kurtarmak iin, 2. Yeralt dnyasnn kraliesi Erekigali yenerek, Yeryz ve Gklerin (Byk Yukar) tamamna hkim olduu gibi, yeralt dnyasnn (Byk Aa) da hkimi olmak iin, 3. Kz kardei Erekigalin kocas Gurgalannann cenazesine katlmak iin. S. N. Kramer,298 The Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament ( Eski Ahit ile ilgili Yakndou metinleri) adl yaptnda sunduu mitosun ilk eklinde, tanrann yeraltna ini nedenini belirtmemitir. S. H. Hookea 299 gre ise; nanna, bilinmeyen bir nedenle yeraltna inmitir. Smer versiyonuna gre, nannann yeraltna inii mitosunun konusu: nanna, yeralt dnyasna inmek iin karar verir; veziri Ninubura 3 gn ierisinde dnmezse yapmas gerekenler hakknda bilgi verir. Ona ilk nce Nippur kentinin tanrs Enlile, Ur kentinin tanrs Nanaya gitmesini syler. Eer onlar yardm etmezse en son are olarak, Eridu kentinin bilge tanrs Enkiye gitmesini ve ondan yardm almasn ister. Bundan sonra nanna kraliyet giysilerini giyer, taklarn takar ve yeralt dnyasnn kapsnn nne gelir. Kap bekisi Ninubur, onun yeralt dnyasnn yedi kapsndan gemesine izin vermez ve Erekigale danr. Erekigal de ona, yeralt dnyasna gelen her varlk gibi onun da ayn ilemlerden geirilmesi
297 298

Eliade, 2003: 89. Hooke, 2002: 2526. 299 Hooke, 2002: 26.

87 gerektiini bildirir. Yeraltna giri kuralna gre, o her kapdan getiinde zerindeki bir eyay brakacak ve zerindekileri tamamen kardnda ieri girebilecektir.300 Tanrann yedi kapdan getii srada brakt nesneler: Birinci kap kinci kap nc kap Drdnc kap Beinci kap Altnc kap Yedinci kap : ta : kpeler : gerdanlk (kolye) : gsndeki mcevherat (Nunuz ta) : kemer : ayak ve kol bileklerindeki bilezikler : tm giysiler (plak kalr.).301

Tanra nannann yeralt dnyasnn yedi kapsndan da getikten sonra ortaya kan grnts, Babilin ak ve gzellik tanras tarn gsterildii bir kabartma ile benzerlikler gstermektedir. (Resim: 49) Belki de bu kabartma zerinde gsterilen tar ya da nanna, onun yeralt dnyasna indikten sonraki halini gsteriyordur. F. Knal302 da, nannann yeralt dnyasna indikten sonraki grntsnn Babilli tara benzedii grndedir. nanna/tar kltnn Smerlerden Babillere, oradan da Hititlere getii bilinmektedir. Onun farkl toplumlar tarafndan benzer ekilde betimlenmesi de, bunu kantlar. Ancak; o, Yazlkaya Ak Hava Tapnanda sava zellii ile erkek tanrlar arasnda iki hizmetkr (tapnak fahieleri?) ile birlikte (Resim: 50) grlrken; Friglere ait sanat eserlerinde ona benzeyen bir tanray grememekteyiz. Oysaki bu tanrann Kybelenin kkeni olduu dnlmektedir. Bu durum tartmaya ak bir nitelik tamaktadr. Ancak bu konu hakknda bilgimiz yetersizdir.
300 301

Kramer, 1998: 135. Bratton, 1995: 57. 302 Knal, 1965: 1617.

88 nannann yeraltna inii mitosunda yeralt dnyasnn (cehennem) 7 kapsnn olduundan bahsedildii grlr. Bunun bir benzerini Hitit mitolojisinde Telepinu mitosunda bulmaktayz. Tanr Telepinunun fkesinin yattrlmas iin yaplan by duasnda cehennemin yedi kapsnn olduu belirtilir. Hitite metnin tercmesi yledir: Kapc yedi kapy at. Yedi (kap) srgsn ekti303 Ayrca gnmz tek tanrl dinlerinden Mslmanln kutsal kitab Kuran- Kerimde, Hicr sresi 4344. ayetlerde,304 cehennemin yedi kapsnn olduunun vurgulanmas bir dier ilgin benzerliktir. Sonu olarak, nanna tm eyalar alndnda plak kalr. Yeralt dnyasnn tanrlar, ona lm gz ile bakar. O bir kaza akl olarak yaamn yitirir. 3 gn gemesine ramen, nannann geri gelmediini gren nannann veziri Ninubur, yas kyafetlerini giyinir ve yas tutmaya balar. Daha sonra kararlatrlan ekilde belirtilen 3 tanrnn kentine gitmek zere yola kar. Enlil ve Nanadan yardm ister ama onlar yardm etmezler; ancak Eridu kentinin bilgelik tanrs kurnaz Enki, onu kurtarmak iin bir are dnr. Kurgarru ve Kalaturru adl iki cinsiyetsiz varlk 305 yaratr ve onlara nannann canlanmas iin gerekli yaam suyunu ve yaam yiyeceini verir; onlarda yeralt dnyasna inerek bunlar nannann bana 60 kez serperler ve o canlanr. Ancak yeralt dnyasnn kurallarna gre; buradan kacak her kii yerine birisini brakmak zorundadr. Bu nedenle tanra, yerine geecek birini bulmak iin galla306 ad verilen yaratklar ile yeryzne yollanr. Tanra yeryzne ktnda onu ilk olarak veziri Ninubur karlar; ona saygda bulunduunu gstermek iin dizlerinin zerine ker. Gallalar onu yeraltna gtrmek isterler ama tanra buna izin vermez; sonra tanra Umma ve Bad-tibirg kentlerinin tanrlar ara ve Latarata gider; onlarda ona
303 304

Karauuz, 2001: 93. phesiz, onlar cehenneme gnderilecekler ve cehennemin yedi kapsndan geeceklerdir (Feyizli, 2006: 276.). 305 Kramer, 1998: 135. 306 Smerce Galla, Akadca Gallu eklinde yazlr (Black ve Green, 2003: 82.).

89 sayg da bulunur ve dizlerinin zerine kerler. Tanra onlar da yeralt dnyasna gndermek istemez. nanna, son olarak ei Dumuzinin ehri Kullaba gelir. Einin yanna gider ama Dumuzi, tanra nanna geldiinde keyfini hi bozmaz. Bunu gren nanna, eini Gallalar ile birlikte yeralt dnyasna yollar.307 M. . n anlatmnda,308 Dumuzinin yeraltna gnderilme nedeni ile ilgili baz farkllklar vardr: nanna, einin ehri Uruka geldiinde, kocasn kral kyafetleri iinde, kucanda bir kzla grr. Buna sinirlenerek kocasn yeralt dnyasna yollar. Kz da ldrr. nanna ile Kybele arasnda mitos ierisindeki bir anlatmdan kaynaklanan baz ortak zellikler grlyor. Bu zellik, her iki tanrann da sevdikleri kiiler tarafndan sayg grememesi zerine, onlardan almak iin elinden geleni yapmasdr. Ortak nokta: alma duygusu. nanna kocasnn ehri Kullaba gittiinde einin ona sayg

gstermemesi zerine, onu Gallalar ile birlikte yeraltna yollar ve cn alr. Ayrca, eini bir kz ile yakalamasndan kaynaklanan siniri ve alma duygusu da Kybelenin, sevgilisini bir kzla evlenirken yakalamasndan kaynaklanan sinirini anmsatr. Kybele ise, sevgilisi Attisten kendisine sadk kalacana dair sz alr. Ancak o, Kybeleye verdii sz tutmayarak, ondan habersiz bir kzla evlenmeye kalkr. Kybelede buna sinirlenir. Ondan hncn almaya alr. Attisi ldrtr ve onun hadm olmasna neden olur. Her iki tanrada da kskanlk, hassaslk, sadakat, sayg gibi kadns duygular youn bir ekilde hissedilmektedir. Bunun nedeni, her iki toplumda da tanrlarn insan gibi dnlmesi ve onlarn da insanlar gibi duygularnn olduuna inanlmasdr. Gallus () kelimesi etimolojik olarak, Galla kelimesinden tremi olmaldr. (GallaGalluGallus/Galli)
307 308

Knal, 1965: 34; Kramer, 1998:135136. , 1998: 16.

90 Smerce Galla olarak grlen bu kelime, sondaki sesli harfin deiiklie uramas ile Akadca Gallu olarak karmza kar. Kelimenin son harfindeki bu deiiklii temel alrsak; bu kelimenin zamanla deiiklie uramas sonucu Frigler dneminde kelimenin sonundaki sesli harfin deimesi ya da sesli harfin sonuna bir sessiz harf eklenmesiyle Galle-Gallus eklinde yazldn dnebiliriz. Bu ihtimale dayanarak, Galla kelimesinin zamanla lkeden lkeye tanarak ekil deitirmesi sonucu, Friglerde Gallus olarak grld dnlebilinir. . aparn,309 Galluslarn kkenini Eski Doulu olarak grmesi de bu savmz dorular. Ancak bu sadece bir varsaymdr. nk Galla kelimesi yeralt dnyasna lenleri gtren ifritlere, demon ad verilen yaratklara verilen bir isimdir. Bunun iin bu varlklarn, tamamen Kybelenin hadm rahipleri Galluslarn kkeni olduunu sylemek sakncal bir davran olacaktr. Kesin bir yargya varmak iin henz ok erkendir. Baka bir varsayma gre ise, Smerce Galla (Byk) anlamna gelen kelimeden Gallus ismi tremitir ve K.Suriyedeki
310

tanra

Atargatis

rahiplerinin de bu ismi tamas bu dnceyi destekler.

Bu mitos ile benzer ayrntlar tayan mitoslar karlatrmamz yerinde bir davran olacaktr. nannann yeraltna inmesinden yani lmesinden sonra yeryznde iklimsel deiikliklerin yaanmas, insanlarn ve hayvanlarn yaamlarnn olumsuz ynde etkilenmesi eklinde grlen durum, Hititlerdeki tanr Telepinunun ortadan kaybolmas ve Friglerdeki tanr Attisin lmesinden sonra ortaya kan durumlar ile benzerlik tar.

309 310

apar, 1979a: 182. apar, 1979a: 182.

91 Ksacas, bir tanrnn lmesi ve yeniden domasyla ile ilgili mitoslarn birok toplum tarafndan ortak olarak grlmesi, bu tarz mitoslarn mevsimlerin deiimiyle ilgili olmasndan kaynaklanr. Yeraltna inen ve yeryzne kan tanr anlaynn, tanrnn lmesi ve yeniden dirilmesi eklinde alglanmas gereklidir. nk tanrnn yeraltnda 6 ay geirmesi demek tanrnn 6 ay l saylmas demektir; yln 6 ayn da yeryznde geirmesi ise, onun canl bir insan gibi yaamn srdrmesi demektir. Tanrnn bu zellii ile doann canlanmas ve canlln yitirmesi arasnda bir iliki kurulabilinir. Mitosun Akadca versiyonunda nannann yeralt dnyasndan

kurtulmas iin yaplan plan Smer versiyonundakinden biraz daha farkldr; burada Ea, tanra Erekigali kandrmak iin yakkl grnml hadm tanr Asusunamiri yaratmtr.311 Asusunamirin zellikleri ile Attisin zelliklerinden birkann benzerlik gstermesi, tanr Attisin kimliinin olumasnda bu tanrnn da etkisinin olabileceini aklmza getirmektedir. Bu zellikler: Asusunamirin bir tanray kandrabilecek kadar yakkl grnmesi ve hadm olarak belirtilmesidir. Asusunamir ile Attis arasndaki benzerliklere deindikten sonra, nanna dnda Erekigal adl tanra ile Kybele arasndaki benzer noktalara deinmek gerekir. Bu benzerlikler, Erekigalin de Kybele gibi hizmetkrlarnn olmas, onun hizmetkrlar Gallalarn isminin Galluslar ile benzerlii, bunun yannda Erekigalinde Kybeleye benzer ekilde bir hadma ilgi duyacann dnlmesidir. Mitosun Babil versiyonu olan tarn yeraltna inii mitosunda da tara hadm yollanr. Babillerde de ayn ekilde hadm tanr motifinin grlmesi benzerdir. Bu mitosun Babiller araclyla Hititlere getii kabul edilebilmektedir. nk bir tanraya hadm bir tanrnn gnderilmesi motifi grlmese de, bu mitosun ierinde anlatlan bir ksmda tanrnn kaybolmas temasnn
311

bir

benzerini

Hitit

mitolojisinde

Telepinu

mitosunda

Bratton, 1995: 57.

92 bulabilmekteyiz. Bylece, bu mitosun baka toplumlara aktarlrken

deiiklie uradn grmekteyiz. rnein; Hititler, mitosun baz ksmlarn deitirerek kendilerine uygun bir ekle getirmilerdir. Tanra Erekigalin Hitit tanrlar topluluuna girdiinde zelliklerinin deimediini bilmekteyiz. Muhtemelen, tanray kandrmak iin yollanan hadm tanrda ekil deitirerek Hitit tanrlar arasnda yerlemi olmaldr; ancak Hititlerde byle bir tanrnn varl saptanamamtr. Oysaki Hititlerden sonra Anadoluda yaayan Friglerde, hadm tanr olarak nitelendirilen tanr Attisin varl grlmektedir. Hititlerin Smerlerin baz tanr ve tanralarn, mitoslarn aldklarn ve kendilerine uyarladklarn bildiimiz iin, onlarn hadm olan bir tanry Friglere tamada yardmc olduklarn dnebiliriz. Asusunamir ile Attis arasnda benzerliin olmasna ramen,

Asusunamirin Attisin ncs olabilecei eklinde bir yorum yapmak imdilik bir varsaym olarak kalmaktadr. nk byle bir sonuca varmamz iin bu konu da yeterli bilgimiz yoktur. Baz aratrmaclar,312 Ninhursak/Ninhut adl tanrann da Kybelenin ncs olduunu sylenmektedir. Bu fikrin altnda yatan neden, onun bereketlilik ile ilgili bir tanra olmasndandr. Ancak bu tanrann Kybele gibi bereketlilikle ilgili tanralara nc olmas onun toprakla ilgili olmasndan ziyade doum yapan, ocuunu byten bir anne kimliini tamasndandr. O, Enlile ocuk douran bir doum tanrasdr.313 Hayatn topraktan gelip topraa dnecei inanc toprakla ilgili (chitonik) tanralara ocuklaryla ilgilenen anne (kurotrophos) zelliini kazandrmtr. Ayrca bu kltte, ocuk bakmnn dnda genel retken bir karakter vardr ki bu da bereketlilik kltyle balantl Toprak Anadr.314 Bu klt, birok yerde yaygn olarak grlr ve evrensel bir nitelik tar.

312 313

Sarkolu, 2002: 22. evirici, 1998: 62. 314 evirici, 1998: 61.

93 Smerlere ait trenler ierinde, Pessinustaki trenlere benzer uygulamalarn yaand bir trenin varl tam olarak bilinmemektedir; ancak tanr Dumuzinin ardndan yas tutulmas ve onun canlanmasndan sonra trenlerin yaplmas ile Attisin lmesinin ardndan tutulan yas ile tanrnn canlanmasndan duyulan sevinten tr yaplan tren ile bir balant kurulabilinir. Dumuzinin lmnn ardndan Ululu aynda bir tren yaplr. Bu ayda yaplan trenin 15 Austos-15 Eyll tarihleri arasna315 denk gelen zamanda kutland dnlmektedir. Bu ayda Laga kentinde Smerce iti.ezen. d.dumuzi kelimesinden tercme edilen tanr Dumuzinin bayram316 olarak bir bayram kutland grlr. Ululu aynda tanrann nehirde ykanmas 317 ile Mart treninde Magna Mater (Kybele)in heykelinin Almo nehrinde ykanmas arasnda bir balant olabilir. Bu trende, temsili olarak Dumuzinin lmesi ve onun ardndan tanrann tuttuu yasn bir benzeri uygulanmaya allr. Bunun iin tanr ve tanray temsil edecek kiiler (kral ve kralie, tapnak fahielerinin ba ?) seilir; bunlar arasnda nanna ve Dumuzi gibi kutsal evlilik treni gerekleir. Daha sonra, tanry temsil eden kii ortadan kaybolur; onun ardndan da tanray temsil eden kii ve tm Smer halk yas tutmaya balar. Ertesi sene bu olayn ayns tekrarlanr. ldkten sonra yln 6 ayn yeralt dnyasnda l olarak geirmeye mecbur olan Dumuzi, ilkbaharn gelmesi ile birlikte yln alt ayn da yeryznde geirmek iin bitkilerin topran altndan kmas gibi yeraltndan kar ve eine yani Toprak Anaya kavuur. Bitkilerin polenler tarafndan dllenmesi gibi, bu tanr da tanray kutsal birleme treninde yle dller. Bu trende tm halk sevin ve nee iinde iirler, arklar syler, alglar eliinde dans eder.318 Muhtemelen o, Temmuz gibi yazn

315 316

argan, 1986: 171. argan, 1986: 172. 317 argan, 1986: 173175. 318 , 1990:486.

94 kavurucuscaklarnn yaand Temmuz aynda yaamn yitirmitir. 319 Bu tarz doa ile ilgili kltlerde tanrnn lmesi ve yeniden dirilmesi motifinin ortak olarak grd izlenmitir. Onun iinde tanr adlar farkl olsa da konu hep ayndr. rnein; bu tanrnn ad Babillerde Temmuz, Suriyede Adonis, Msrda Osiris, Filistinde (Levant blgesi) Baal, Hititlerde Teup ve Friglerde ise Attis olarak grlr. Ayrca nisan aynn ilk on iki gn boyunca Akadcada akitu ad verilen bir bayram daha ilkbaharda kutlanr. Bu bayramnda ilkbaharda kutlanmas ve tren uygulamasnn ieriinde tanr (Marduk) ve tanrann birlemesini temsilen kraln tanray simgeleyen tapnak rahibesi ile birlemesi320 temalar ile Kybele-Attis trenleri arasnda bir balant kurulabilinir. Muhtemelen bu bayramda bereketlilik ve verimlilik klt ile alakaldr.

4.5. Babil Babildeki tanr ve tanra iftleri arasnda, benzerlik ynnden Kybele ve Attis ile karlatrabileceimiz tanr ve tanra ifti, tar ve Temmuzdur. tar, Smerlerdeki nanna olarak adlandrlan tanrann devam olarak Babilde varln srdrmtr. Bu tanra Kybele ile benzer zellikler gsterir. Bu zelliklerden zellikle onun ak, olmas bizim iin nemlidir. Vens yldz ile (bazen de bir yldz kursuyla) temsil edilen;321 tanra tar; ak, cinsellik ve sava tanrasdr; M.. 2. binylnda Babilin en tannan, en yaygn tapnlan tanras olmutur.322 Tanrann betimleni tarz, ona yklenen zellie gre biim alr. O, sava kimlii ile canlandrldnda, atafatl giysiler iinde, genellikle bir kraliyet tahtna oturmu ekilde ya da ayakta betimlenir; elinde bir halka ile ucunda iki sarl
319 320

verimlilik,

sava tanras

argan, 1990: 501. Eliade, 2003: 9394. 321 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 89. 322 Oates, 2004: 183.

95 bir asa tutar. Omzunda ise, silahlar vardr. Asurlular dnemi

betimlemelerinde ise o, elinde tuttuu kl ile yedi tane aslann ektii bir arabann ierisine oturmu vaziyettedir.323 Ayrca bu tanra srekli bakire kalan bir tanra olarak grlr. Bu zellik onun periyodik olarak bir glde banyo yapmas ve bekaretini yeniden kazanmasndandr.324 Yazlkaya Ak Hava Tapnanda da tanra tar, sava kimlii ne karlm ekilde, Hitit tanrlar arasnda yer almtr. Muhtemelen onun, Hitit tanrlar arasnda sava olarak gsterilmesi de, bu betimleme anlaynn devamdr. Onun Hititlere getirilmesindeki ama, sava tanra olmasndan olmaldr. nk buna benzer bir tanra olan Kybelenin kent koruyucu ve sava kimliimden tr, Romaya gtrld bilinmektedir. Ayrca, Asur dnemine ait bir eserde tanra tarn aslanlar tarafndan ekilen bir arabann iinde oturan grnts, Ana Tanra Kybelenin Roma dnemindeki tasvirlerini anmsatmaktadr. Bu benzerlik, olduka ilgintir. nk her iki tanrann da kutsal hayvann aslan olmas, Ana Tanralar ile aslanlar arasndaki balantnn ne olabileceini dndryor. Muhtemelen, aslanlar Ana Tanralarn gcn gsteriyordu. Babilin tar Kaps (M.. 6. yzyl) olarak adlandrlan tanra tara izafeten yaplm kapnn giri ksmnda da, (Resim: 51) tanra tarn kutsal hayvan aslan (Resim: 52) betimlenmitir. Burada grlen, kap giriine bir aslan motifinin ilenmesi geleneinin, Frig dneminde tanra Kybeleye tapnm amal yaplan antsal kaya antlarnn n cephesinde, kapnn iki yanna ilenen aslanlar olarak devam etmesi mmkndr. Bu fikir, dnce boyutundan teye geememitir. nk bu konu hakknda, kesin bir yorum yapmak iin gerekli yazl ve arkeoloji belge yoktur. Temmuz, verimlilik ve bereketlilik ile ilgili bir bitki tanrsdr;
325

tarn

olu ve sevgilisidir.326 Onun ad, Smerce gerek oul ya da derin suyun

323 324

Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 89. Comte, 2000: 112. 325 Frazer, 1961: 8. 326 Leeming ve Page, 1996: 106.

96 gerek olu olarak grlr.327 Daha sonra bu ad, takvimde Temmuz olarak grlen aya verilmitir. Bu tanr, birok adlar tayan, nanna, Ninhursak/Ninhut, tar, Astarte, Artemis, Demeter, Aphrodite, Vens, Ana Tanrann hem bakire doum ile domu olu hem ei; klasik an Adonisin prototipidir.328 O, sonbaharda ryp len ve ilkbaharda yeniden dirilen doann sonsuz tekrarnda kendini gstermitir; Onun her yl yazn kavurucu scaklaryla birlikte ldne ve ilkbaharda bitkilerle ve tarm rnleriyle birlikte hayata geri dndne inanlr.329 Bu tanr ile Smerlerdeki Dumuzi, Suriyedeki Adonis, Msrdaki Osiris, Filistindeki Baal, Hititlerdeki Teup, Friglerdeki Attisin de lme ve yeniden dirilme zelliine sahip olmas, onlarn oluumunun ayn temele dayandn gsterir. Bu temel, mevsimlerin deiiminin bir tanrnn lmesi ve yeniden dirilmesi eklinde alglanmasdr. J. G. Frazer,330 bitkilerin lmesi ve dirilmesi eklindeki kltlerin, ayn temele dayandn, Osiris, Adonis, Temmuz, Attis ve Dionysos adlar altndaki tanrlarn bu klt temsil ettiklerini bildirir. Nitekim, tanr Temmuz ile Adonisin ayn tanr olabilecei eklinde bir varsaym da ne srlebilinir. nk onlarn lmnn ardndan tutulan yas treninin uygulan eklinin benzerlik tamas bu fikri destekler. Babiller ile Anadolu arasnda gerekleen ticari ve sosyo-kltrel alveri neticesinde bu iki lke birbirlerini tanma frsat bulmulardr. 331 Bylece de Mezopotamya kkenli kltler, tanrlar Anadoluya tanmtr. rnein; tar klt, Hititler tarafndan da tapnm gren bir tanradr. Tanra tarn Anadoluya tandn bildiimiz halde, ei ve kardei tanr Temmuzun buraya tanp tanmad bir trl anlalamamtr. Ancak, Hititlerden sonra Anadoluda yaayan Friglerde, Temmuz ile ayn nitelikleri tayan Attis adl bir tanrnn varl bilinmektedir.

327 328

Frazer, 1961: 8 Camphell, 1993: 46. 329 Sarkolu, 2002: 25. 330 Frazer, 1991: 268. 331 Oates, 2004: 9798.

97 tarn yeraltna inii mitosu, Smerlerin nannann yeraltna ini mitosunun Babillerdeki devamdr. Babilli sanatlar, bu mitosu kendi kltrlerine uygun olarak dzenlemilerdir.332 tarn yeraltna ini mitosu ile nannann yeraltna ini mitosu arasndaki benzerliklerin kaynan bu ekilde aklanabilinir. Onlar gibi, Hititler ve Friglerde kendilerine ait mitoslar olutururlarken, Mezopotamya toplumlarnn mitoslarndan esinlenmilerdir. Bu benzerlikler, Kybele-Attis mitosunun Mezopotamya kaynakl olabilecei eklindeki varsaym bir adan dorulamaktadr. ncelikli olarak tarn ller Dnyasna nii mitosunun konusunu genel hatlaryla anlatacaz; daha sonra da bu mitosun oluum nedeni zerinde bir inceleme yapacaz. S. H. Hookeun333 anlatmna dayanarak mitosun konusu ksaca yle zetlenebilinir: nanna gibi tarn da yeralt dnyasna ini nedeni verilmemitir.334 O, yeralt dnyasnn kurallarna gre, yedi kapdan geerken, her kapdan getiinde zerindeki bir eyay brakmak zorundadr. Onun, yeraltna inmesinin ardndan yeryzndeki canllarda cinsellik ile ilgili tm faaliyetler durur. Bunun zerine, Ea, hadm bir tanr Auunamiri yaratp, Erekigali yaam suyu tulumunu kendisine vermesine raz etmek iin yollar.335 Onun grevi, tarn bandan yaam suyunu atm kez serperek, onun yeryzne geri dnmesini salamaktr. Auunamir, Erekigali kandrr. Erekigalin emriyle, Erekigalin veziri Namtar, yaam suyunu tarn bana dker. tar canlanr ve salverilir. Tanrann dnmesinin ardndan, tm canllar arasndaki iftleme ve reme olaylar yeniden eski haline dner.

332 333

Diakov ve Kovalev, 1987: 123124. Hooke, 2002: 50. 334 Hooke, 2002: 48. 335 Hooke, 2002: 4850.

98 A. Schimmel,336 Temmuzun yeryzne kt gn, tarn yeraltna indiini ve onun yeraltna inmesinin ardndan bitkilerin ve hayvanlarn oalmasnn durduunu sylemektedir. S. H. Hooke337 ise, tarn yeraltna iniininin ardndan yaanan cinsel verimliliin ve retkenliin azalmas eklindeki etkilerin, onun kltnn cinsel retkenlik ve oalma ile ilgisini belirttiini vurgular. tarn dn olmayan lkeye yapt seyahati anlatan mitosa deindikten sonra, burada tarn ei Temmuzun lmnn nasl gerekletii konusunun zerinde durmakta fayda vardr. Baz yazarlar, onun bir yabandomuzu tarafndan ldrldn bildirirler. Bazlarna gre ise; O, ei tar tarafndan ldrmtr.338 Temmuzun bir yaban domuzu tarafndan ldrlmesi eklindeki anlatm nedeniyle, bu tanr ile Adonis ve Attis arasnda bir balant kurulabilinir. Nitekim belirttiimiz tanrlara ait mitoslarda da, onlarn bir yabandomuzu tarafndan ldrldne deinilmitir. Yaz zamannda (yani Temmuz ay) ldne inanlan tanr

Temmuzun, ilkbaharn gelmesiyle yani yeni yln balamas ile birlikte tekrar hayata kavutuuna inanlrd.339 Bylece o, tu adl bir bayram dzenlerlerdi; yolu boyunca tanr ve bir kanal yaknna ya

tu

bayram srasnca tanrlarn heykelleri ehrin duvarlarnn dna kan geit tu tapnana getirilir. Temmuz ile tarn birlemesi bayram srasnda tar rahibelerinin rol ald kutsal evlilik ile canlandrlr, tapnan bahesinde tanrlar ve atalarn ruhlar iin kurbanlar yaplr ve topluca yemek yenirdi.340

336 337

Schimmel, 1955: 38. Hooke, 2002: 48. 338 Yurdaydn ve Da, 1978. 339 Schimmel, 1955: 37. 340 kse, 2006: 53.

99 Babilliler, her yl Temmuzun lm ve diriliini kutlamak iin bir bayram dzenlerlerdi.341 Bu bayramda halk tarafndan seilen kii, Temmuzun lm, yeralt dnyasna inii ve yeniden yeryzne dnn canlandrrd. Tren esnasnda, Temmuzun resmi bir sandal iine konulur ve rman akna braklrd.342 Byle bir uygulama byk olaslkla, onun yeraltna iniini yani lmn simgeliyordu. Tren esnasnda tanra tarn mitos ierisinde yaptklar da sembolik olarak canlandrlrd. Bu bayram, tarm kltyle alakaldr; burada tarm ilerinin balangc ve bitii anlatlmak istenmitir. Bir rahibin ynetiminde btn Babil toplumunun katld dramatik ayinlerin amac, ekimin baarl ve rnn bol olmasn salamakt.343 Temmuzun lmnn ardndan trenlerle yas tutulmas gelenei yaygnlamtr; ancak bu mitosun anlatmnn eitli ekillerde yazlmas, bu varsaymla ilgili kantlarn birbirleri ile elimesine neden olmutur.344 Babilde resmi devlet dinine ait birok bayramnda dzenlendiini bilmekteyiz. Ancak bunlar arasnda, nisan aynn ilk on gnnde yaplan bahar ekinoksuna denk gelen yeni yl bayram nemlidir.345 Bu bayram, baharn geliini mjdeler. Ayrca, bahar bayramnn Babiller tarafndan uygulanmas, onlarn da mevsimlerin deiimiyle ilgilendiklerinin ak bir gstergesidir. Bu adan duruma baktmzda, bu uygulamalar, Friglerde baharn gelmesi ile birlikte Pessinus kentinde kutlanan bahar bayram ile ilikilendirilebilinir. Temmuz adna yaplan bahar bayram trenlerinin gnmzdeki uzants, Harrann putperest Suriyelileri tarafndan yaplmaktadr. Bu bayramn ad, Ta-uzdur ve bu ad Temmuzdan baka bir ey deildir. Ta-uz festivali tanr Ta-uz adna kutlanr. Bu bayramda kadnlar, efendileri Ta-uzun kemiklerinin bir tahl tanesi gibi tldkten sonra ona ait tozlarn rzgra savrulduuna inanlr Kadnlar, bu festival boyunca, hibir ey yemezler ve

341 342

Diakov ve Kovalev, 1987: 123124. Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 91. 343 Diakov ve Kovalev, 1987: 123124. 344 Oates, 2004: 183. 345 Oates, 2004: 185.

100 diyetlerini slatlm buday, tatl bakla gibi yksek protein deerli yiyecekler, kuru zm... vb. eylerle snrlandrrlar.346 Muhtemelen bu bayram, Babildeki Temmuza adanan bahar bayramyla ayn ierie sahiptir ve onun uzantsdr. Mezopotamyadaki bu uygulamann uzants olarak, Anadoluda ve Romadaki Magna Mater (Kybele) rahiplerinin de kendilerine zg bir diyet (oru) tutmalar arasnda bir balant olmaldr.

4.6. Suriye Suriyede Adonis; Anadolu, Yunanistan ve Romada Attis ad ile anlan tanrlar gerek tapnm; gerekse ahsi zellikleri bakmndan birbirlerine benzer ynler sergilemektedirler. Ayrca, bu tanrlarn birbirleri ile benzerlikleri kadar onlara elik eden tanralarnda tam olarak olmasa da birbirlerine benzer ynleri vardr. Onlarn bu benzerlii, isimleri Attis ya da Adonis olsun fark etmeden kn len ve ilkbaharda yeniden dirilen bir tanrnn ei, annesi, sevgilisi olmalarndandr. Attisin kkenini incelerken, Adonis kltnn Suriyedeki eklini temel alp, Yunanistandaki eklini de gz atacaz. Ama bildiimiz bir nokta vardr ki; bu da Adonis kltnn, Akdeniz Havzasnn her kesinde yaygn olarak tapnm grddr.347 Kkeni Fenikeye dayand dnlen tanr Adonis, Temmuz ile zdeletirilir ve sk sk onun ismi Temmuz ile beraber telaffuz edilir. Fakat Biblos, skenderiye, Kbrs ve Yunanistanda o, anlam efendi olan Adonis olarak arlr.348 Adonis,349 Attis ile ayn zelliklere sahip; bitkiler dnyas ile ilikili, yakkll ile dillere destan olmu; Aphroditein olu ve sevgilisi olan Suriyedeki Sami halkn tapnd bir tanrdr. Bu tanr Osiris, Adonis,

346 347

Frazer, 1961: 230. elik, 1988: 220. 348 Comte, 2000. 349 Adonis, Fenike dilinde adon, efendi anlamna gelen Suriyeli yar-tanr bereket tanrs Temmuz/Tammuzun Yunan versiyonudur (Graves, 2004: 78.).

101 Temmuz, Attis ve Dionysos gibi bitkiler dnyasnn lmn ve yeniden canlann simgeler.350 Yunanllar Adonis tapnmn M.. 5. yzylda Samilerden almlardr.351 Onun bandan geenler, gerek Suriyede; gerekse Yunanistanda bir mitos ile anlatlr; bu mitos, Suriyedeki eklini muhafaza ederek, Yunan dnyasna ve hatta Roma dnyasna kadar ulaan bir anlatmdr. Aphroditein bir reme ve bereket tanras olmas, bu mnasebet ile Orta Dounun bereket tanrs Dumuzinin, Temmuzun, Attisin bir benzeri olan Adonisi, Myrrhann babas Khyras ya da Kindrastan edindii gzel delikanly, kendine sevgili olarak semesi ve bu yzden Persophone ile bir ekimeye girmesi, onun, Horalar ile yakn bir iliki ierisinde bulunduunu gstermektedir. Bu bakmdan Smerde nanna ile Dumuzininkine, Akkad ve tar ya da Astarte ile Temmuzunkine, Frigyada ise Kybele ile Attisinkine benzer bir birliktelik, Aphrodite, Persophone ve Adonis ls iin de bir model oluturmu olsa gerekir.352 Adonisin trajik hikyesi ve tapnm hakkndaki bilgileri, Yunanl yazarlar vastasyla renebilmekteyiz. Ayrca onun varln, gnmz tek tanrl dinlerinden Yahudilikin kutsal kitab Tevratta, Hezekiyel blmnde,353 Temmuz/Tammuz adyla grlmektedir. Yunan mitolojisinde dou kkenli dinlerin yansmas olarak gelen bu gen tanr Adonis ile Aphrodite, Persophone arasnda yaananlarn anlatld354 mitos yledir: Suriye kral Theias ya da Kbrs kral Kindrasn Myrrha 355 ya da Smyra356 adnda bir kz vardr;357 bu kz Aphroditein ya da stannesinin yardm ile on iki gece boyunca babasnn yatana girer; onunla seviir ve son gece hamile kalr. O gece babas yannda yatann kendi kz olduunu
350 351

Frazer, 1991: 268. Frazer, 1991: 268. 352 Yrkn, 2000: 21. 353 (Hezekiyal 8.14): ..... te Tammuz iin alayan kadnlar orada oturmakta idiler. ( Kitab Mukaddes, 1988: 794). 354 Frazer, 1961: 11. 355 Fink, 1997: 15. 356 Adonisin annesinin adnn Smyrna olarak verilmesi Apollodorosun anlatmndadr (Fink, 1997: 15.). 357 Erhat, 2003: 11.

102 anlar ve bu korkun gnah temizlemek iin kzn ldrmek ister ve bunu yapmak iin klcn eker.358 Ovidiusun anlatmna (Ovidius, Metomorphoses X 298518.) gre,359 Myrrha Arabistana kaar; tanrlara yalvarr ve mr aacna dnr.360 Kimilerine gre ise,361 tanrlarn ona acmas ile o, bir mersin aacna dnr. Ama her iki anlatmda da ortak olan nokta, kzn bir aaca dnmesidir. Ancak bu aacn gvdesinin ikiye yarlmas ile olaanst gzellikteki bir bebek olan Adonis doar.362 Apollodorosun (Apollodoros, Bibliotheke III 183-185)
363

anlatmna

gre, bebein gzelliinden Aphrodite etkilenir ve bu bebei himaye etmek ister. Bebein bakm iin yeralt dnyasnn kraliesi Persophoneyi grevlendirir. Ama bu tanra da bebein gzelliinden etkilenir ve onu Aphroditeye geri vermek istemez. Persophone ile Aphrodite arasnda bebek yznden kavga kar; bunun zerine hakem tayin edilen Zeusun kararna gre, Adonis bir yln yarsn yeralt dnyasnda Persophone ile birlikte; geri kalan yarsn ise yerstndeki dnyada tanra Aphroditein yannda geirecektir.364 Onun bu durumunu kskanan rakipleri ona kar haince bir plan yaparlar ve onu Ares tarafndan ya da bir yaban domuzu tarafndan ldrmeye alrlar.365 Baka bir anlatma gre,366 Adonis ava kar. Krlarda, ormanlarda dolarken domuz grr. Onu avlamak ister. Oklarn atar, ardndan koar. Bir aralk ald yarann etkisiyle geri dner. Adonis, yaralanr; olunun bu durumunu gren Aphrodite onun yardmna komak ister; ancak sandallarn ayana giymedii iin plak ayakla koamaz;

358 359

Erhat, 2003: 11; Fink, 1997:15. Fink, 1997: 15. 360 Fink, 1997: 15. 361 Erhat, 2003: 11; Frazer, 1991: 270. 362 Erhat, 2003: 11. 363 Fink, 1997: 15. 364 Frazer, 1961: 11. 365 Frazer, 1961: 11. 366 Halikarnas Balks, 1990: 215.

103 Adonise yardm edemez ve o lr.367 Onun lmne zlen Aphrodite, ackl bir ekilde atlar yakar.368 Aphroditein plak ayakla komasndan dolay ayana glfidannn dikenleri batar ve onun kanlar gle bular; beyaz olan gl, krmzya dnr.369 Adonisin akan kanlarndan ise krmz gelincikler oluur.370 Adonis, ldkten sonra yeralt dnyasna iner ve onun peinden de Aphrodite olunu aramak iin yeralt dnyasna (cehennem) iner; ama Persophone onu da yeralt dnyasnda (cehennem) alkoyar. Bunun zerine toprak kurur, ksrlar; yeryznde istek, arzu namna hibir ey kalmaz. nsanlar ile hayvanlar iftlemedikleri iin yok olacaklardr. Kurbansz kalmaktan korkan tanrlar, cehennem tanrlar nezdinde faaliyete geerler. Aphrodite serbest braklr ve yeniden dirilen Adonis yannda olduu halde yeryzne dnerler.371 Ovidiusun Metomorphoses adl eserinde (Ovid, Metomorphoses, X, 530545.) Aphrodite tarafndan sylenen szler sanki Adonisin leceini haber vermektedir: Bu gen adam tarafndan batan karlnca, artk gkyznde grlmedi (...) Onunla her yere gitti. Eskiden glgede tatl tatl dinlenme alkanl vard; fakat imdi aylak aylak dolayor; dalar geiyordu. Vahi erkek domuzlardan uzak durdu. Aphrodite Adonise yle dedi: Senden kanacak olanlara kar cesur ol, delice cesur olmaktan ve mutluluumu riske atmaktan sakn.372 Kybele-Attis mitosunun bir anlatmna gre, Attisin hadm

edilmesinden sonra akan kanlarndan menekeler olumutur; bu tanr gibi Adonisin kanndan da meneke olmasa da baka bir iek trnn olumas, bu iki tanr arasnda baka bir benzer edir. lkbahar ile birlikte aan ieklerin krmzlnn da Adonisin kanndan olutuuna inanlr. 373 Muhtemelen bu tanrlarn kanlar onlarn reme gcnden bir para

367 368

Can, 1970: 102. Frazer, 1961: 11. 369 Can, 1970: 102. 370 Frazer, 1991: 270; elik, 1988: 219. 371 elik, 1988: 218. 372 Comte, 2000: 23. 373 elik, 1988: 219.

104 tayordur ve onlarn kannn topraa karmasndan sonra Toprak Ana dllenir ve bylece de bitkiler dnyasndan haber veren iekler, tpk bir bebein annesinden domas gibi yeryzne karlar ve baharn geldiini mjdelerler ve sonbahar ayna kadar toprak rn vermeye devam eder; k ayna doru tanrnn gc etkisini yitirir ve toprak verimsizleir. Ta ki ertesi yln ilkbahar mevsimine kadar. Adonisin bir yabandomuzu tarafndan ldrldnn sylenmesi, onunla Attis arasnda bir balantnn olduunu dndryor. nk Attisde mitos anlatmnn bir versiyonuna gre, yabandomuzu tarafndan ldrlmtr. Bir gre gre de Adonis ldkten sonra, kendisini ldren yabandomuzu klna girmitir.374 Adonisin yabandomuzu ile ilikisi, Onun bu tanrnn ekil deitirmi hali mi? yoksa Onu ldren hayvan m? olduunu bildirmez. Ama bu dine inananlarn yabandomuzu eti yememeleri, onlarn bu tanry ldren hayvan lanetlendirmelerinden ya da kendi tanrlar olmasndan dolay kutsal grmelerinden olmaldr. Ayrca, tanr Attisin lmnn ardndan bir am aacna dnmesi gibi bu tanrnn annesinin de ayn durumu yaamas, bu iki mitos arasndaki baka bir benzer noktadr. Belki de bu mitoslar, yalnzca bir tane olan mitos anlatmnn, farkl uluslarda biimlenmi halidir. Adonisin yaamnn yarsn ya da te birini yeralt dnyasnda Persophone ile birlikte geirmesi, onun yaz aynn kavurucu scaklarndan sonra bitkilerle birlikte lmesini ve yeraltnda kalmasn simgeler; yeryznde annesi Aphrodite ile birlikte kalmas ise; onun canl olduu yani bitkilerin yaad aylardr. Tanrnn yeryzne kt zaman; bitkilerin ilk filiz verdii ilkbahar ay olmaldr. Tanrnn bir bitki tanrs olarak sembolletirilmesi de bundan dolay olmaldr.

374

elik, 1988: 219.

105 Adonis baheleri ad ile Adonisin yazgsnn hatrlatlmas iin yaplan bir tapnm uygulamas vardr.375 Bu tapnm eklinde zelikle kadnlar, saks ve sepetlerin ierisine buday, arpa, marul, rezene ve trl iekler ekerler ve bunlar scak su ile sularlar ya da gne scaklna brakrlar; bu scaklkla beslenen bitkiler, hemen topraktan karlar; fakat kkleri olmad iin abuk bir ekilde solarlard. Bu da gen yata len tanr Adonisi simgeler. Solan bu bitkilerin karsnda tanrlarnn ldn anlayan kadnlar O don Odonin (Vah Adonis!) diye bararak yas tutarlard.
376

J. G. Frazer,377 bu bahelerin Adonisin temsilleri ya da onun gcnn belirtisi olduunu; ilk bata sakslara sepetlere dikilen bitkilerin onun doasn temsil ettiini; dar tanp suya atlanlarn ise, onun insan biimindeki tasviri olduunu bildirir. Bunlarn hepsinin Adonisin bitki tanrs olduunu kantladn; Adonis trenlerinin de bitkilerin bymesi ve canlanmas iin byme amacn tadn; tanrnn bana gelenlerin taklit edilmesinin de iyi hasat elde etmek iin sembolik bir anlam tadn bildirir. Adonisin bir de tahl tanrs olma karakteri vardr. Bunu da, mitos ierisindeki anlatmda bulabilmekteyiz. Onun yeraltnda kalmas topraa atlan bir tohumun filizlenmesi iin beklemesini simgeler; ilkbahar gelince o, tahl rnlerinin topraktan kmas ile birlikte yeryzne kar. Onun lm, hasat zaman tahl rnlerinin kesilmesi srasnda olmaldr. Bu orakla kesilen tahl rnlerinden dklen tohumlar onun erkeklik gcn simgeler ve topra kendine gebe brakr. Yaan yamur sular ise, tanra ile tanrnn birlemesinden sonra onlarn arnmasn salam olmaldr. Adonis klt iin yaplan bir bayramn olduunu biliyoruz. Bu bayramn ad Adoniadr. Bayramn ilk safhasnda, Adonisin lm iin kurbanlarn kesildii, lklarn atld bir cenaze treni sahnesi vardr; ikinci safhada da tanr Adonisin geri dn, yaplan toplantlar ve sevinli geit trenleri ile

375 376

Comte, 2000: 24. Erhat, 2003: 12. 377 Frazer, 1991: 275276.

106 muzaffer bir ekilde kutlanr.378 Bu trenlerin yapld baz ehirler hakknda aada elimizden geldiince aklama yapmaya alr. Adonisin ardndan Aphroditein tuttuu yas anmak iin Suriyede her yl Adonis adna bir bayram dzenlenir. Bu bayramda zellikle kadnlardan oluan grup, alayarak yas tutar; tanrnn cesedini andrr ekilde giydirilmi tasviri tayarak denize ya da su kaynaklarna atarlard; baz yerlerde tanrnn yaama yeniden dn bu gnn ertesi gn kutlanrd. Fakat bu trenler farkl yerlerdeki kutlamalarnda biim ve mevsim ynnden deiiklie uramtr.379 Biz, Biblos ve skenderiye kentlerindeki tren uygulamalar hakknda unlar syleyebiliriz: Biblos kentinde380 her yl kutlanan trenlerde, feryat edilerek, gs dvlerek, Adonisin lmne yas tutulur; fakat bu gnn ertesi gn, tanrnn yeniden doduuna ve ona tapnanlarn ge ykseldiine inanlr. Bu kutlama muhtemelen ilkbaharda yaplr; nk ilkbaharda yaan yamurlar ile dalardan akan krmz topraklar Adonis nehrinin (Nehrl brahim) rengini krmzya evirir; bunun iinde trenlerin yapld ay ilkbahara denk gelmi olmaldr. Nehrin bu rengini, Lbnan danda yabandomuzu tarafndan yaralanlarak ldrlen Adonisin kannn verdiine inanlr.381 Biblos kentindeki Adonis treni ile Romadaki Mart treni arasnda baz benzerlikler vardr. nk buradaki gibi, Attisin lmnden sonra yas tutulur; alanr. Ve Hilaria gnnde tanrnn yeniden doduuna inanlr; keder ve znt yerini sevin ve neeye brakr. Msrn skenderiye kentinde ise trenlerin sras hikyedeki dzeni aksettirir;382 gn srerdi.383 Tren iki an birlikteliini anmsatan arklar, danslar yemek ve elence ile balar; cenaze treni ile son bulurdu. Trenin

378 379

Comte, 2000: 23. Frazer, 1991: 160. 380 elik, 1988:219. 381 Frazer, 1991: 269. 382 Comte, 2000: 23. 383 elik, 1988: 219.

107 ilk gnnde birlemeleriyle topraa mahsul vermek yeteneklilii saan Adonis ve Aphroditein heykelleri, iki yatak zerine yatrlr; 384 onlarn yanlarna meyveler, rekler, iek sakslarndan yetien bitkiler, anason bitkisi sarlm yeil kameriyeler konulurdu. klarn evlenmesi kutlanr; ikinci gn, salar dank ve plak kadnlar Adonisin heykelini alarak cenaze alay ile385 denize gtrrler ve denizin dalgalarna brakrlard. 386 nc gn ise, Adonis yeniden dirilir; onun canlanmas ile birlikte halkn zntleri ve aclar sona erer herkeste sevin, nee yeniden balar;387 gzel gnler geri gelir, iekler aar, ilkbahar gler.388 Tanr ve tanrann bu ekilde gsterilii, onlar arasnda kutsal olarak grlen cinsel bir birlemenin olduunu gsteriyor. Onlarn yanna yiyeceklerin konulmas; gnmzde yeni evlenen iftlere yemeleri iin verilen yiyecekleri anmsatyor; yanlarna saks ierisinde yetiecek bitkilerin konulmas, Adonis baheleri olarak adlandrlan saks ve sepet ierisine yerletirilen ksa mrl, tanr Adonisin ksa bir sreliine diriliini ve lmn hatrlatan semboller olmaldr. Suriyede, Hieropoliste tanr Astarteye tapnm iin yaplm tapnakta bulunan rahiplerin hadm olmalar onlar ile Kybele rahipleri arasnda bir balant olabileceini dndryor.389 Suriyedeki Adonis kltnn ve mitosunun Yunanistandaki eklinden baka, farkl tanrlar ad altnda deiik varyantlarn grmemiz mmkndr. Bunlardan biri Troyal oban Ankhises ile Aphroditein birlikteliidir. Mitosta bu oban tanraya olan akn akladnda fel kalmtr. Yine ayn ba ierisinde avc Aktaion ile ay tanras Semelenin beraberlii Zeusun kskanln ekmi, Zeus onu bir geyie dntrmek suretiyle Artemisin av kpekleri tarafndan ldrtmtr. 390 Baka bir anlatmda, tanra Artemis,
384 385

elik, 1988: 219. elik, 1988: 219. 386 Frazer, 1991: 269. 387 elik, 1988: 219. 388 Can, 1970: 102. 389 Batak, 1944: 14; Frazer, 1961: 269. 390 apar, 1991: 87.

108 kendisini plak

391

gren

Aktaionu

geyie

dntrerek

kpeklerine

paralatmtr.

Bir baka rnek olarak, Troyal Tros ve losun olu

Tithonosa, Eos (afak) tarafndan k olunmas ve lmsz yaplmak istenmesi, fakat sonucunda mr boyu yalla mahkm edilmesi 392 gibi mitoslar393 tanraya k olanlarn sknt ve ac ekeceini gsteren ak motifleridir. Tanrnn hadm edilmesi gibi vahice unsurlar, biraz daha yumuatlarak Yunanistana uyarlanm; tanrnn fel olmas, yalanmas eklindeki bir anlatma ek olarak yabandomuzu tarafndan yaralanma ve bu yaradan lme eklinde grlmtr.394 Sonu olarak; Attis ve Adonisin isimleri farkl olsa da bu tanrlar zde ayn tanrsal zelliklere sahiptirler. Onlarn ayn zelliklere sahip olduunu mitoslar ve tapnm ekillerinin benzerlii de ortaya koyar. Onlarn lmeleri ve yeniden dirilmeleri bitkilerin bymesi ve oalmas; tahl rnlerinin artmasn ile simgelenir.

4.7. Msr Kybele-Attis Kltnn kkenini incelerken, Msr tanr ve tanralarna bakmadan nce Msrda yaayan halkn yaam biimine bakmamz; bu tarz kltleri benimseyen toplumlarn dnce yapsn kavramamz iin gereklidir. Nitekim topraa bal bir yaam srdren, tarm ile uraan toplumlarda her zaman Kybele-Attis mitosu ile benzer mitoslarnda grlmesi bunu destekler. Msrda yaayan halk, Smerler, Babilliler, Filistinliler, Frigler gibi, tarm ve hayvanclk ile uraan topraa bal bir yaam srdren395 bir halktr. Onlarn yaamnda topran suya kavumas; hayatlarnn devam etmesi iin gerekli en nemli faktrdr. Bunun iin de onlar, dier uluslar gibi tanr ve tanralarn olutururlarken bu yaam tarzlarn gz nnde bulundurmulardr. rnein; onlar, Nil nehri ile tanr Osirisi zdeletirmiler
391 392

Graves, 2004: 92. Mitosun tamam iin bkz: Graves, 2004: 170171. 393 apar, 1991: 87. 394 apar, 1991: 8788. 395 zer, 1987: 67.

109 ve bu tanrnn bandan geenlerin Nil nehrinin tamas ve geri ekilmesi ile ilikilendirmilerdir. ncelikli olarak; Kybele ve Attis ile benzerlikler tayan Msrdaki tanr ve tanra iftlerine bakmamz; daha sonra da sis-Osiris mitosu ile KybeleAttis mitosunun benzer ynlerini incelememiz gerekiyor. sis, Nuth ile Geb arasndaki birlemeden doan drt ocuktan (sis, Osiris, Seth, Neftis) birisidir.396 O, Osirisin kz kardei, vefakr ve sadk kars Horosun annesi,397 lmden sonra yaamn ve bereketliliin simgesidir. 398 nsanlara tohum ekmeyi, topra ilemeyi, un ve ekmek yapmay retmitir.399 sisin en tannm atribs, bann zerindeki hilal biimindeki ay ve inek boynuzudur.400 Onun bu resmedili tarz, onu ay tanralar ile ilikilendirir. Ayrca, bu tanra gibi nanna ve tarn da gkyz ile ilikisi bilinmektedir. Zira tar alt nl bir yldzla temsil edilir. nanna ise gkyz tanrsn Anunun kz olmas nedeniyle gkyz ile ilikilendirilebilinir. Ayrca sisin Kybele ile benzerlii de vardr. zellikle Apuleiusun (M.S. 2. yzyl) alegorik roman Altn Eekte;401 onun Kybele ile ayn tanra olduu aka belirtilmitir: Ben her eyin doal annesi, btn elerin sahibesi ve yneticisi, btn dnyalarda insan neslini balatan, kutsal elerin reisi, cehennemdeki her eyin kraliesi, cehennemdeki her eyin kraliesi, cennette yaayanlarn zym; btn tanrlarn ve tanralarn grnd tek biim benim. Gkyznn gezegenleri, denizlerin btn rzgrlar ve cehennemin ackl sessizlii benim irademle idare edilir. Tm dnyada deiik biimler, farkl gezegenler ve birok adlar altnda anlan benim admdr, tapnlan benim kutsal varlmdr.

396 397

Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 65. Comte, 2000: 113. 398 Tuna, 1997: 22. 399 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 66. 400 Comte, 2000: 113. 401 Camphell, 1992: 6465.

110 nsanlarn ilki olan Frigler bana Pessinus tanrlarnn Anas, kendi topraklarndan kan Atinallar Kekroplu Minerva, denizle evrilmi olan Kbrsllar Pamphilya Vens, yay tayan Giritliler Diktynial Diana, dil konuan Sicilyallar korkun Proserpine, Eleusisliler eski tanralar Ceres (Demeter), bazlar Juno, bakalar Bellona, bakalar Hekate, Romnus ve douda yaayan ve sabah gneinin klaryla aydnlanan Etiyopyallar ve her trl eski retinin ustas olan ve bana doru drst trenlerle tapna Msrllar, beni doru admla, Kralie sis diye adlandrrlar... Ak ve dourganlk tanras olarak tanra Kybele betimlendiinde ise o, ocuunu emziren ana kimliini kazanr. Muhtemelen onun bu betimleni tarz, onun bereketlilik, reme ve oalma kltyle ilikisini gstermektedir. Bu tanra gibi bereketlilik ile ilgili deiik toplumlardaki tanralarnda kucanda ocuk tutar vaziyetteki grnts vardr. (Resim: 53) Bu toplumlardan biri olan Msr devletinde de tanra sisin ocukla betimlendii grlr. Bu ynden, Kybele ile sis karlatrlmaldr. Ana Tanra Kybelenin dolayl yoldan da olsa, anne olduunu bildiimiz halde, onun annelik zellii ile ilgili Frigyada herhangi bir arkeolojik veriye ulalamamtr; ancak Romada ona ait kucanda ocuk tutan heykeller ve kabartmalar bulunmas, bu tanrann annelik zelliini karlar. sisin kucanda olu Horusu tutan grnts, onun douran, doyuran ve besleyen bir anne kimliini tadn gsteriyor. Bu zellik, onun toprak ile ilgili Ana Tanralar ile benzer yndr. Ayrca tanrann annelik zellii tamas; dolayl da olsa Kybele ile ortaktr. O halde tanrann olu Horusta Attis ile bir tanrann olu olmas asndan benzerlik gsterir. Mitosun sonunda Horusun babas Osirisin yerine getii de gz nne alnrsa Attis ile Horus arasndaki benzerlikte gze alnmaldr.

111 Horus, (Resim: 54) sisin oludur. O, babas Osiris yeraltna indiinde onu yeryznde temsil eder. Ayrca sis-Osiris mitosunda bu tanr, babasnn yerine gemesi nedeniyle nemlidir.402 Osiris, (Resim: 55) gkler tanrs Nuth ile yeryz tanras Gebin olu; ayn zamanda sisin; tanra Neptihsin ve de Sethin kardeidir. Kz kardei sis ile evlenir. Msrn koruyucu tanrsdr. 403 Ayrca bu tanr ile bitkiler dnyas kimlik bulmutur. Bilindii gibi Osiris de Attis gibi bitkilerin lmesi ile len ve ilkbaharda bitkilerin yeermesi ile birlikte yeniden dirilen tanrlar kategorisindedir.404 Bu iki tanrnn da ayn zellie sahip olmas onlarn varlk gsterdikleri toplumun yaam biimi ve yaps ile alakaldr. Zira Msrda, Osiris tanrsal gc elinde barndran bir kral olarak grlrken eril gc simgeler; bu yap Msrllarn siyasi yaps ile ilgilidir. Ancak bu tanr ile benzer olan Attis gibi tanrlar da ise durum biraz daha farkldr; nk bu tanr tanrann yannda ona hizmet eden, ynetilen bir tanr konumundadr. J. G. Frazer,405 Osiris ile Attisin ayn ze sahip olduu grn onaylar; o, tanrnn lmn ve yeniden dirilii eklinde grlen durumu bitkilerin yllk bymeleri ve lmeleri ile ilikili grr. Ayrca J. G. Frazer,406 Attis ve Osiris arasndaki benzerlikleri yle belirtir: 1. Bitkisellie zgdrler; dourganln gcn sembolletirirler. 2. len ve yeniden dirilen tanrlardandrlar. 3. lmleri ve dirilileri, kederden sevince; alamaktan neeye dnen yllk bayramlarla kutlanr. 4. Mevsimlerin deiimini yanstrlar. dirilmesi ile ilikilidirler. Bitkilerin lmesi ve yeniden

402 403

Hooke, 2002: 80. Tuna, 1997: 22. 404 Hooke, 2002: 81. 405 Frazer, 1991: 309. 406 Frazer, 1961: 201.

112 5. Onlarn ei, kardei olan tanralardan daha zayf karaktere sahiptirler; tanralar daha gl bir kiilie sahiptir. Onlar tanralar ile iftlemek isterler. 6. Onlarn yllk lmlerinden sonra, byk bir znt ierisinde, daha ok znt yas tutulur. Osirisin karakteri hakkndaki bilgileri, Yunanl yazarlarn eserleri ve Msr edebiyat eserleri sayesinde renebilmekteyiz. Ve bu belirtiler sayesinde onun bitkilerin, lmn tanrs olduu deerlendirmesine varmaktayz. Ama biz hala u sorular sorabiliriz: Tanrlar arasndaki byle bir karma anlay bu tanr da nasl balad?, Mevsimlerin byk yllk dalgalanmasnn gzleminden ve onlar aklamaya almaktan m domutu?, Doann gizemini kurgulanmann bir sonucu muydu?, lkel felsefenin paravan kaldrmaya alma giriimi miydi?407 Belki de bu sorular, tanr Osirisin gemi dnemlerde yaam tanrlardan ald zelliklerle alakaldr ve bizim bu konu da kesin bir bilgi edinemememize ramen onun lm ve yeniden diriliinin benzerinin Adonis, Attis, Temmuz ve Dumuzide de ortak olarak grlmesi bu sorular aklar. Ayn zamanda Attis tapnm ve kken mitoslarndan Osirisin tapnm ve mitosu geni bir fark ile birbirinden ayrlr. Bu ayrm, Attisin mitostaki anlatmnda tanraya lmcl bir ekilde k olan kendi sosyal snfndan ykselen basit bir kyl, bir oban ya da avc olarak tasvir edilmesi; Osirisin ise Attisten farkl olarak Msr pantheonunda nemli bir konuma sahip olan bir kral olmasdr.408 Osiris-sis mitosunun gnmze kadar korunarak gelebilmi en iyi anlatm,409 Romal yazar Plutarchosun (M.S. 1. yzyl) sis et Osiris adl eseridir. Ancak bu mitos hakknda, birden fazla anlatm ekli vardr. Bunun iinde mitosun anlatmn birka kaynaktan yola karak anlatacaz. Mitos, tanr Seth ile tanr Osirisin mcadelesi ile balar; mcadeleyi kazanan Seth,
407 408

Frazer, 1961: 158. Frazer, 1961: 158. 409 Tuna, 1997: 22.

113 Osirisi bir sanda kapatr ve onu Nil nehrinin sularna brakr; sandk Biblos kentinde kyya vurur. Sandn bulunduu yerde olan bir aa byyerek sand ierine alr. Bu aacn grntsnden etkilenen Biblos kral bu aac kestirerek kendi sarayna dikilmek zere bir stn yaptrr. Einin, kardei Horusun bana gelenleri renen sis, onu bulmak iin her yeri arar ve Biblos kentine kadar ular. Saraya gelen sis, Osirisin tabutunun stun iinde olduunu anlar ve kraln izni ile stnn iindeki sand karr. Sand alarak kendi lkesine doru yola kar. Seth, Osirisin bedeninin bulunduu bu sanda sisin sandn banda durmamas zerine ular. Osirisin bedenini paralara ayrr ve her uzvunu farkl yerlere frlatr. Osirisin paralarn toplayan tanra btn uzuvlar bulur ancak Osirise ait reme organn bir baln yutmasndan dolay ulaamaz410 ve bu organ dnda tm dalan birletirir Osirisin yeniden dirilmesini salar. Osiristen sonra olu Horos babasnn cn almak iin grev alr ve Seth ile Horos arasnda mcadele balar.411 Mitosun baka bir anlatmnda ise, tanr Sethin kendisini kaybederek, bulduu sandn ierisindeki tanr Osirisin cesedini 14 paraya ayrdndan; sisin ona ait her paray oradaki topraa gmmesinden bahsedilir.412 J. G. Frazer413 Attis ile Osirisin benzemeyen bir yn zerinde durur ve Osirisin ldkten sonra mumyalanlarak ansnn yaatldn; Attisin ise, rmeye brakldn vurgular. Seth ile Osiris arasndaki mcadelenin bir zaman sonra Horos ve Seth arasnda grlerek devam etmesi nedeniyle Horus ile Osirisin ayn tanr olabilecei dnlmektedir.414

410 411

Tuna, 1997: 23; Hooke, 2002: 70. Mitosun tamamnn anlatm iin bkz: Hooke, 2002: 8285; Frazer, 1991: 290; Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 6668; zer, 1987: 63. 412 elik, 1988: 217. 413 Frazer, 1961: 218. 414 zer, 1987: 61.

114 Osiris mitosunda grlen len ve ei tarafndan aranan tanr imajnn benzer ekillerini Smerde nannann yeraltna inii, Babilde tarn yeraltna inii, Filistinde, Baal-Mot mitosunda grlr. Bu benzerliklerin nedeni olarak da toplumlarn yaam biimlerinin benzer olmas ve onlarn birbirlerinden kltrel anlamda etkilenmesi gsterilebilinir. Zaten bu toplumlarn hepsi Mezopotamyada yaamlardr; onun iin de mitoslarn benzerlikler tamas gayet doaldr. Ancak bu mitoslarla Anadoludaki mitoslarda da benzer temalarn ilenmesi ne anlama gelir. Muhtemelen bunlar, ortak bir amaca mevsimlerin deiimiyle ilgili bitkisel ya da tarmsal bereketlilik ve reme kltne hizmet ederler. Kybele-Attis mitosu ile bu mitosu karlatrdmzda; mitosta grlen len bir tanrnn kardei, ei olan bir tanra tarafndan aranmas eklinde grlen durumun baz deiiklikler tamasna ramen bir benzerini KybeleAttis mitosunda len bir tanrnn annesi ve sevgilisi olan bir tanra tarafndan yaama yeniden dndrlmesi abas eklinde grmekteyiz. Osirisin paralanan uzuvlarnn topraa atlmas ile tohumlarn topraa atlmas arasnda bir balant kurulabilinir. Zira atlan nesneler farkl olsa da Zeusun tohumlarn Agdos adl kayaya boaltmas ile de ayn temann ilendii bu grmz kantlar. J. G. Frazer:415 Paralanm kalntlarn yeryzne salmas sylencesi ya tohum ekmenin ya da danelerin savrulmasnn mitsel bir anlatm biimidir. eklindeki ifadesi bu grmz destekler. Yani J. G. Frazer, Attisi tahln kiiletirilmi hali olarak yorumlar. Ayrca Osirisin cinsel organ dndaki tm paralarnn bulunmas olduka ilgintir. Osirisin bitkilerin ve tahl rnlerinin bymesi ve oalmasn salayc yaps biliniyor. Tanrnn cinsel organnn ortadan kaldrlmas ile onun bereketlilik ve oalma ile ilgili ilevi kstlanmak istenmitir. Muhtemelen bu dnce yaps, Osiris kltnn geliimini ve

415

Frazer, 1991: 294.

115 yaylmasn engellemek isteyen mitos yazarlar tarafndan oluturulmu olmaldr. Tanrnn iersinde bulundu sandn bir aacn gvdesi ile

kaplanmas ile Attisin bir am aacnn altnda kendisini hadm etmesinden sonra yaananlar arasnda bir balant kurulabilinir. Zira Attisin vcudunun bir aa eklinde dnlerek Palatinus tapnana dikilmesi ile Osirisin ierisinde olduu aacn bir stun olarak tapnaa dikilmesi de bunu gsterir. Osirisin lmnn ardndan sisin tuttuu yas, Attisin lmnn ardndan Kybelenin yas tutmas ile benzerlik tar. Bu tanralarn zntleri ve tuttuklar yas sembolik olarak tapnm grdkleri yerlerde her yl kutlanmtr.416 Biblosta len Osirisi temsil eden stn tapnaa dikilir ve bylece tanr yaplan tren ile anlr. Bu trenin uygulan biimi Attisin Mart treni ile benzer ayrntlar tar. Attisin resminin Mart treninde bir am aacnn ierisine yerletirilmesi gibi Msrdaki trende de Osirisin resmi kesilen bir am aacnn ortasna yerletirilirdi.417 Yaztlarda ona aacn iindeki ya da akasyann iindeki yalnz adam denilmesi418 de bunu kantlar. Plutarchos,419 sisin acsn ekenlerin, onun gibi Osiris iin dvnp alayanlarn ruhlarnn inan asndan eitildiini ve bu eylemlerin benzer aclar eken insanlar iin bir teselli kayna olduunu belirtir. Ayrca Osirisin sandn ierisinde barndran aacn saray ierisine gtrlerek dikilmesi ile Romadaki Mart treninde, Attisi temsil eden am aacnn Magna Mater (Kybele)in Palatinustaki tapnana gtrerek dikilmesi arasnda bir balant kurulabilinir. Osiris kltnde de Taurobolium trenleri gibi, boa kurban etme treni vardr. Bu kurban trenininde mitosa uygun olarak, Osirisin paralara ayrlmas sembolik olarak temsil edilir; boa 14 paraya ayrlr; daha sonra da inananlar tarafndan yenilir. Bylelikle de dine kabul edilecek kii Osirisin
416 417

Frazer, 1961: 3. Frazer, 1991: 296. 418 Frazer, 1991: 299. 419 Drken, 2000: 65.

116 hayatna itirak etmi olmaktadr. Osirisin diriliini

ilahi-beeri

sembolletirmek iin, yenilen boann yerine baka bir boa konulmutur.420 Uzun bir sre gemeden, M.S. 2. yzylda sis-Osiris klt ve mitosu, Romaya tanmtr ve Romann dou toplumlarndan ald, inanlar arasnda kendine nemli bir yer bulmutur.

4.8. Filistin (Levant Blgesi) Filistinde, Levant blgesinde, Kybele gibi; analk, kadnlk, savalk, kent koruyuculuk zelliklerine sahip Astarte (Aera) ve Anat adl tanralarn varl bilinmektedir. Bu bahsettiimiz tanralara bereketlilik, verimlilik ve tarm kltyle alakal tanr Baalda elik eder. Bu tanralarn ve tanrnn Kybele ve Attise nc olabilecek karakter zellikleri tayp tamamalar konusunda bir inceleme yapmamz; bu konuda bir fikre sahip olmamz salar. Ancak kesin bir gre varmamz iin yeterli bilgimiz yoktur. ncelikli olarak, bu tanrlarn zelliklerini, Friglerdeki Kybele ve Attis ile karlatrmalyz; daha sonra onlarn mitos ierisindeki rollerine bakmamz gerekir. Anat, Baaln ei ve kz kardeidir. O, baz eski Ana Tanralarn zelliklerini alkoyar; halkn annesi, sevginin kayna bereketlilik ve yeniden doumun simgesidir ama bunun yannda bir bakire ve sava tanrasdr. Onun bu zellii, onu tanra Athena ile ilikilendirir. Baaln yeniden dou hikyesinde, biz bu tanrann tm niteliklerini bulabiliyoruz. Onun fkesi, tanr Motun elleri ile tanr Baal ldrmesini rendikten sonra sonsuzlar.421 Astarte ise, Fenikedeki Eros ve Aphrodite adl tanrlarn zelliklerini bir arada toplamas ile olumutur.422 Baaln hem ei hem de muhalifidir. Astarte ile Baal arasndaki e ilikisinin nasl olduu, net olarak anlalamamaktadr. Byk ihtimalle, onun klt Filistine Smerlerden
420 421

elik, 1988: 218. Leeming ve Page, 1996: 144. 422 Comte, 2000: 112.

117 Babiller aracl ile tanm olan tar kltnn devamdr. tar ve Astarte kelimelerinin birbirlerini artrmas da bunu dorular niteliktedir. Astartenin de, nanna ve tar gibi tapnak fahielerine benzeyen hizmetkrlar vardr. M.S. 2. yzylda yaam Romal yazarlardan Lucianus, Lbnandaki Biblos kentinde Aphroditeye (muhtemelen Astarte) ait bir tapnakta, kutsal birleme detinin devam ettiini syler.423 Tanra Anatn sahip olduu savalk zellii; onun hkimiyet kurduu blgeyi koruyan bir tanra olmasndan kaynaklanr. Anat, sava kimliini kullanarak kardei, ei Baal ldren yeralt dnyasnn tanrs Mot ile savar.424 Bu tanra gibi, tar, Hepat ve Kybele adl tanralarn da ayn zellie sahip olduklar bilinmektedir. Tanr Baal ise; bereketlilik, verimlilik ve tarm tanrsdr. 425 Onun grevleri arasnda verimlilik ilemini kontrol etmek, bitkileri canlandrmak ve mevsimlerin dzenini salamak vardr.426 Bu belirttiimiz tanr ve tanralarn adnn getii, onlara ait birok mitos vardr; ancak bunlardan Kybele-Attis mitosu gibi doa ve mevsim deiimi ile ilgili olanlar incelememiz yerinde bir davran olacaktr. ncelikli olarak; tarm, verimlilik ve bereket kltyle alakal,

mevsimlerin deiimini konu alan mitoslardan, Tanr Baaln bandan geenleri anlatan mitosa deinmemiz gereklidir. Daha sonra da buradaki rol asndan, onun tanr Attis ile karlatrlmas iyi olur. Ayrca, bu tarz kltlerin olumasnn altnda yatan nedenin ne olduu da incelenmelidir. Bunun nedeni, tarmla uraan toplumlarn, bereketlilik, verimlilik ve oalma iin, mevsimlerin ve doann kiiletirmesi ile oluturulmu bir tanry doann ykc gleri karsnda kurtarc olarak grmeleridir. Bu tarz tanrlarn adlarnn farkl olmas nemli deildir; nemli olan onlarn rollerinin ve grevlerinin ayn olmasdr.
423 424

Black ve Green, 2003: 79. Eliade, 2003: 193. 425 Bratton, 1995: 162. 426 Bratton, 1995: 102103.

118 imdi bahsettiimiz mevsimlerin deiimi ile ilgili mitoslardan biri olan, Baal ile Mot arasnda geen mitosu ele alalm. Mitosun konusu: Baal ile Motun hkimiyet savadr. Yeralt dnyasnn tanrs Mot, Baaldan hara ister; ancak Baal bunu kabul etmez ve habercilerini Mota yollar. Bu haberciler, Mottan bir tehdit mesajyla dner. Bunun zerine Baalda, Mota kar daha alttan alan bir tavr taknr. Bu haberden sonra, o Elin tarlasnda l olarak bulunur. Tanrnn lmnden sonra, atlar yaklr; yas trenleri tertip edilir. Kardeinin lmne dayanamayan Anat, onu aramaya balar; Gne Tanrs apan yardm ile Baal bulur;427 daha sonra Motu ldrr ve onun kemiklerini terek tarlalara serper. Bunun zerine tanr Baal dirilir. Bahar mevsimi gelir.428 Ertesi yl hkimiyet sava yeniden balar; kazanan taraf belli olana kadar devam eder; bu olaylar her yl tekrarlanrd. Byk ihtimalle, iki tanr arasnda gerekleen sava temasnn altnda yatan neden bakadr. nk burada iklimlerin deiiminin tarm rnleri zerindeki etkisi belirtilmek istenmitir. Sava kazanan tanrnn zelliine gre, o yl topraa ekilen tarm rnlerinin elde edilme durumu deiir. Eer tanr Mot sava kazanrsa, toprak susuz kalr; kuraklk ba gsterir ve ekilen rnlerden verim elde edilemezdi. Ama tanr Baal sava kazanrsa, durum tam tersi bir hal alrd. Ya bol grlr; toprak susuz kalmaz. Tarm rnleri bol olurdu. Verimli bir yl geerdi. Baaln lmnn ardndan yas tutulmas; topran lmesi, kurakln ba gstermesi, bitkilerin kurumas eklinde grlen durum; Attisin lmesinin ardndan yaanan olaylar anmsatmaktadr; o ldnde de doann ve insanlarn dzeni bozulur, bitkiler yeermez; kadnlar ocuk douramazd. Bir tanrnn lmesi ve buna dayanamayan tanrann kardeini, eini yaama dndrmek iin urama abasn; einin yardm ile onun yeniden
427 428

Hooke, 2002: 118. Yurdaydn ve Da, 1978: 57.

119 canlanmas motifinin izlerini, Mezotamyada (Smer, Babil, Suriye, Msr), Anadoluda (Frig) ve adn sayamadmz birok yerde bulabiliriz. Bilindii gibi, bu eit anlatmlar, mevsimlerin deiimi ile alakaldr. Tanrnn lmesi ve yeniden dirilmesi temasnn, Mezopotamyadan Anadoluya kadar nasl yayld konusunda iki gr ileri srlebilinir: 1. Mezopotamyadan Asurlular ya da Babilliler aracyla Anadoluya tanmtr. (Mezopotamya kaynakl.) 2. Tanrnn ld ve yeniden dirildii eklinde grlen temalar, iklim artlarnn insan yaamnda etkisinin ok fazla hissedildii tarm toplumlarnn hepsinde ortak olarak grlmesi nedeniyle grlr ve evrensel bir nitelik tar. Bunun iinde, Anadoluda da byle bir temann grlmesi doaldr. Ksacas, Mezopotamyadan bu temay almamlardr. (Evrensel.) Mitoslar dnda, arkeolojik verilerden de yararlanmak Ana Tanra kltnn Filistinde de grldnn kantlanmas asndan nemlidir. Bunun iin, gnmzde dahi kendini heybetli bir ekilde gsteren Sion Da, bize baz ipular sunar. Kuds kentinde, Haram-i erifin zerine oturduu dan bu blgeye tek tanrl dinler gelmeden nce ve tek tanrl dinler dneminde kutsal olduu sylenmektedir.429 Eski Ahitte, Zekeriya blmnde, 8. ksmda; RAB, o dnemin Kudsnde varlk gsteren tanry kskandn belirtirken Kudste bir daa kutsal grlerek tapnldn da belirtmi olur: Siona dndm, Yerealimin
430

(Kuds)

iinde

oturacam

ve

Yerealime

(Kuds),

gerekler ehri,ve ordular RABBnin dana, Mukaddes da denilecek.

Bylece, ok tanrl dinler zamannda, Sion Dann kutsal sayldn ve dalarn hakimesi Ana Tanra Kybelenin bir benzerinin Kudste var

429 430

Ik, 1999: 1. Kitab Mukaddes, 1988: 894895.

120 olduunu anlyabiliyoruz. Arapada da anlamna gelen

431

Cebel

szcnnde Kybeleden treyip tremedii, merak konusudur.

4.9. Girit Kybele-Attis Kltnn kkenini incelerken, Girit adasnda belli bir sre varlk gstermi olan Ana Tanra inanna bir bak yapmamz ve konumuz asndan Kybele-Attis kltne nc olabilecek Girit tanr ve tanralarn incelememiz gerekecektir. nk Frig Ana Tanras Kybele ile Girit tanralar arasnda baz benzerlikler gze arpmaktadr. zellikle Girit Ana Tanras ile Anadolunun Ana Tanras Kybele arasnda, her iki tanrann da ana kimliini tamas bir benzerlik gsterir. Bu tanralar gibi, Yunan Tanrlarnn anas Rhea da ana kimlii ile n plana kar. Rhea ile Anadolunun Ana Tanras Kybelenin ayn nvan tamas nedeniyle; bu tanralarn zde ayn ama isim olarak farkl tanralar olduunu syleyebiliriz. Rheann kkeni Girittir; o halde Kybelenin de Giritten ald bir eyler vardr. Bu adan baktmzda, Kybelenin kkeni asndan Rheann Giritteki mevkisi nemlidir. Ayrca, Ana Tanraya tapnmn Giritte ne zaman baladna ve Anadolu ile Girit Ana Tanralar arasnda bir akrabaln olup olmadna bakmamz gerekmektedir. Giritte, Paleolitik a tanra tapnmna ait herhangi bir arkeolojik kalnt ele gememitir; fakat Neolitik aa ait kk kadn heykelcikleri (idoller)432 (Resim: 56) bulunmutur. Bu heykelciklerin, Giritte Ana Tanra tapnmnn ilk somut belirtileri olduunu syleyebiliriz. Bylelikle Giritte grlen kadn heykelciklerinin sayesinde Neolitik ada Ana Tanraya tapnmn ekillenmeye baladn dnebiliriz. Neolitik a ve sonrasnda, Ana Tanra heykelciklerinin kadn eklinde yorumlanmasnn altnda yatan neden; topran, kadnn doum ve insann olumasndaki rolnden etkilenilerek kadn gibi dnlmesi,
431 432

Yavuz, 2002: 133. Mansel, 1947: 78.

121 topran iinden ekinlerin fkrmasnn ise, yeni doum yapan bir kadnn ocuuna kavumasna benzetilmesi olduunu dnebiliriz. Anadolunun Ana Tanras ile Girit tanralar arasnda akrabalk ilikisinin olduunu, Anadolu ile Girit tanralar arasnda benzerliklerin grlmesinden anlayabiliriz; ancak ne tr bir akrabalk ilikisinin olduunu bilemiyoruz. Giritliler, tanralara433 tapnaklar ve klt alanlar yapmlardr. Giritteki tanralarn birok sfat vardr. Bu sfatlara rnek olarak; da anas, hayvanlar hakimesi, kutsal aa tanras, ylanl tanra, gvercin tanras, haha tanras ve ayrca kollarnda gen tanry tutan Ana Tanra verilebilinir. Girit dininde eitli ekillerle tasvir edilmi bu tanralarn farkl tanralar m, yoksa ayn tanrann deiik grnlerini mi yanstt konusu halen tartlmaktadr. Bu konuda A. M. Mansel:434 Giritte tarihi alarda byk tanralarn izlerine Rhea yahut tarihi Diodorun bildirdii Meteres yani Ana Tanralar eklinde rastladmz gz nne alnrsa, bu adada yalnz byk bir tanra bulunduu, yukarda tarif ettiimiz tanralarn ise byk tanrann baka ekillerde tezahr olduklar kabul olunabilir. demitir. Minos Tanrasnn potnia theron (hayvanlar hakimesi) olma zellii, daha ge dnemlerde Friglerin Ana Tanras Kybele kltnde tekrar ortaya kyor. Minos Ana Tanras gibi Frig Ana Tanras Kybelenin de kutsal hayvannn aslan olduunu grlyor. Her iki tanrann kutsal hayvannn da aslan olmas, aslanlarn tanra kltlerinde nemli bir yerinin olduunu gsteriyor; nk aslanlar Ana Tanrann gcnn ve her eye hkim olmasnn gstergesidir.
433

Neolitik adan balayarak, btn Ege blgesinde olduu gibi, Girit adasnda da en ok reme uzuvlar belirtilmi insan biimindeki kadn heykelcikleri her eye hayat veren ve her eyi tekrar kucana alan byk bir tabiat tanrasna tapnlm olduuna iaret eder. M.. 2000de bu tabiat tanrasna dalarn ve hayvanlarn hakimesi olarak rastlanyor ve bu tanrann tarihi devirde Giritte Rhea, Anadoluda ise Kybele adn tayan Tanrlar Anas nn karl olduunu anlyoruz (Mansel, 1947: 4750.). 434 Mansel, 1947: 52.

122 Kybele ile Rhea kltnn birbirine kartrlmasnn nedeni aslnda Zeusun douunun anlatld mitostur. Mitosun anlatm435 yledir: Tanrlarn Anas Rhea ile Gk Tanrs Kronos evlidir. Gk Tanrs Kronos ryasnda grd bir kehanete dayanarak her ocuunu doar domaz yutmaktadr. Gk Tanrs Kronosun ocuklarn doar domaz yutmasndan dolay Rhea, Zeusu kurtarmak iin Giritin Lykos maarasna gtrm; Tanr Zeusu dourmutur.436 Bu yknn daha ge tarihli versiyonlarnda, Giritte ocuk Zeusa Kuretalar denilen bir grup gencin bakt kaydedilmitir. Kuretalar, babas Zeusun varlndan haberdar olmasn diye, kalkanlarn vurarak kardklar grltyle bebein seslerini bastrmlardr. Bu yknn baz ynleri Kybelenin kimlii zerinde kalc bir etki brakm olmaldr. Aslnda Kybelenin Girit ve Frigya kkenlerinin birbirlerine

kartrlmasnda mitos ierisinde ad geen Kuretalarn da byk pay vardr, nk bunlar yine Kybele taraftar olan bir baka delikanl grubuyla, esrik bir halde dans edip mzik yapan ve Frigya kkenli olduklar sylenen Korybantlar ile bir tutulmulardr.437 Ksacas, Giritteki Rhea-Zeus kltyle, Friglerdeki Kybele ve Attis klt arasnda baz ortak noktalar bulunur; bunun iinde bu tanralar Yunanistana tandktan sonra birbirleriyle eletirilerek Meter adl tanrann yapsnda kimlik bulmu olmaldrlar. Onlar, bu benzerlikleri nedeni ile birbirleri ile ilikilidir. Ayrca Ana Tanra inan evrensel bir nitelik tadndan, farkl uygarlklarda deiik adlarla grldnden, Giritteki Ana Tanralar ile Anadoludaki Ana Tanralarn birbirlerinin kkeni olup olmad konusu hakknda tam bir aklama yapamyoruz, nk bu tarz bir aklama yapmak iin henz yeterli bir bilgimiz yoktur.

435 436

Hesiodos, 1991: 120. Hesiodos, 1991: 120. 437 Roller, 2004: 172173.

123 O. James,438 tanra Rheann Yunan tanrlar arasnda tannmaya balandnda Frigyal Ana Tanra ile ilikilendirildiini belirtir; onun iinde Frigyal kltn tanrasnn kutsal eyalar olan ziller, davullar, kavallarn tanra Rheaya verildiini syler ve o, tanrann Kybele ile e tutulmasnn altnda yatan nedeninin, tanrann bitki tanrlarna zg nitelikler tamasnda olduuna deinir. Girit Ana Tanras Rheann Anadolu Tanralar ile ilikisi hakknda bilgi verdikten sonra, Giritlilerin tanr anlaylarna, Ana Tanrann yannda Anadoludaki Ana Tanra Kybelenin sevgilisi, olu, Attise benzeyen bir erkek figrnn olup olmadna ve bu tanr ve tanrann onuruna dzenlenen trenleri anmsatan Giritteki baz dini uygulamalarn olup olmadna bakmamz gerekmektedir. Girit toplumunda Friglerdeki gibi tanrnn her yl ilkbaharda domas ve ardndan sonbaharda lmesinin altnda yatan nedir? Sorusuna en iyi cevap: o dnem insannn doaya olan inancdr. Onlar, hayatlarnn devam etmesi iin doann yegne stn g olduunu grmler ve doa canl kalmad srece yaamalarnn imknsz olduunu anlamlardr. Bunun korkusu ile mevsimlerin birbirini takip etmesi ve bitkilerin esrarengiz bir ekilde yeermesi ve solmasn, bir tanrnn lp dirilmesine benzetmiler ve onu bir tanr ile kiiletirmilerdir. Bylelikle de her tarm toplumunda olduu gibi Giritte de bir bitki tanrs oluturulmutur. Bu tanrnn ad Zeustur ve o, Minos anda, Giritin Gen Tanrs (Resim: 57) Kuros (olan), ZeusVelkhanos439/Megistos Kuros olarak adlandrlmtr. A. M. Mansel,440 Zeusun Megistos Kuros sfatyla tapnm grdn ve her yl ilkbaharda onun doumunun enlikler ile kutlandn, kn lmnn yaslara neden olduunu ve bu tanrnn Anadoludaki tanr Attis ile benzer olduunu belirtir.

438 439

James, 1960: 298299. Alexiou, 1991: 89. 440 Mansel, 1947: 53.

124 Bylelikle de, Zeus olarak adlandrlan tanrnn Attis ile ayn tanr olduunu ve farkl toplumlarda deiik adlar altnda varln gsterdiini anlyabiliyoruz. Bu tanrlarn kn lmesi sonrasnda insanlarn kendinden geerek yas tutmalar eklinde ortaya kan durumun benzerlik gstermesi olaandr. nk tanrnn doumu ve lm, bundan ardndan da yaplan trenler doann insan yaam zerindeki etkisinin neticesidir. Bu tanrnn ad Attis, Zeus veya baka bir ad olsun fark etmez; nemli olan tanrnn bereketi ve verimlilii salamasdr. Tanr Zeusun doay simgelemesinin yan sra onun ei ve annesinin tanra Rhea olduunu gryoruz. Zeus tanra Rheann ei olduunda onunla birleir ve sonrasnda topra simgeleyen ana rolndeki Rhea, Zeusun tohumlarndan hamile kalr. Bylelikle de bitkilerin yeermesi sonucunda tabiata grlk ve bereketin geldiine inanlr.441 Bu tanra ifti ile Smerlerdeki nannaDumuzi, Babillerdeki tar-Temmuz, Friglerdeki Kybele-Attis birliktelii arasnda bir balant olmaldr. Farkl adlarla anlsalar da tanr ve tanrann cinsel birlemesi temas ortaktr. M.. 1400 ylna doru Minos Uygarlnn Giritte egemenliini yitirmesi ile onlarn yerine Akalarn getiini grrz. 442 Onlarn dini grlerine dair fazla bir bilgiye sahip deiliz. Ancak M.. 1600 yllarndan balayarak Yunanistann kltr hayatnn hemen her sahasnda olduu gibi, din sahasnda da Minos Uygarlnn kuvvetli tesirinin onlar etkilediini grrz. rnein; Mikenai kuyu mezarndan birinde bulunmu altn bir ine zerinde Giritli Ana Tanrasnn tasvirinin bulunmas,443 Ana Tanra inannn Akalar devrinde de devam ettiini gstermesi asndan nemlidir. Giritteki trenlere baktmzda ise, Friglerdeki gibi Giritlilerin de tren esnasnda mzikli bir takm dans yaptklarn ve bu danslarn bazen, inananlarn kendilerinden geercesine dans etmeleriyle, trenlerin canl ve hareketli bir hal aldn444 syleyebiliriz. Belki buradaki mzik ve dans ile
441 442

Mansel, 1947: 53. Mansel, 1947: 61. 443 Mansel, 1947: 79. 444 Mansel, 1947: 57.

125 ortaya kan dinsel esrime hali ile Kybele-Attis onuruna dzenlenen trenler esnasnda, Galluslarn typmhanum (tef) gibi mzik aletlerinin kard sesler eliinde lgnca dans ederek, kendilerinden gemeleri arasnda bir balant kurulabilinir. Ayrca, Giritteki trenlerde kullanlan aletlerle Kybele-Attis trenlerinde kullanlan aletler arasnda bir benzerlik olmaldr. L. E. Roller,445 Yunan ve Roma dnyasna yaylan Meter kltnn dinsel trenlerinde kullanlan tefin Giritteki Rhea kltnn bir paras olduu ve Meterin esrime ayinlerinin balangta Giritte yaplm olabileceini sylemesi de bizim bu grmz destekler niteliktedir. Girite ait dinsel trenlerde Romadaki Megalensia tren alay gibi yaplan kadn/kadn elbiseli hizmetkrlar ve erkeklerden oluan bir tren alay ellerinde sunu malzemeleri ile sembolik anlamdaki tapnaa doru ilerlemektedirler. Bu tarz bir geit resmi, Knossostan reliefli bir kap zerinde betimlenmitir. Bu resimde, kadnlar ve erkeklerden oluan dini bir alay sahnesi canlandrlmtr. 446 Trende Kybele rahiplerine benzer ekilde uzun kadn elbiseleri giyen ve bellerine kurdele takan kiiler grev almlardr. Bu kiilerin tren esnasnda bu kyafetleri giyinmeleri ve mzisyenlerle birlikte tren alayna katlmalar447 gelenei, Minos saraylarnda grev alan bu hizmetkrlarn o dnemde yaam hadm rahipler448 olabileceini dndryor. Ancak onlarn hadm edilip edilmedikleri hakknda herhangi bir arkeolojik ve yazl belge elimize gememitir. Bunlar ile Kybelenin hizmetkrlar hadm rahipler (Gallus) karlatrldnda aralarndaki benzerlik kadn giysisini andran uzun bir elbise giymeleri olarak grlse de onlarn giyinileri Kybelenin hadm rahiplerinden daha farkldr. Ancak mzik eliinde yryerek tanr veya tanralarna yiyecek...vs. gibi sunu da bulunmalar arasnda bir benzerlik sz konusudur. nk Giritte, bayram gnlerinde rahipler,

445 446

Roller, 2004: 174. Alexiou, 1991: 138. 447 Alexiou, 1991: 137138. 448 Alexiou, 1991:130.

126 mzisyenler ve kltle ilgili ahslardan oluan tren alaylar bize Romadaki trenleri artrmaktadr. Frigya kernoslarnn benzeri kap trleri, Giritte de grlmektedir. Bu kaplar Giritte de kernos adn tar ve Ana Tanra inannn olduu yerlerde klt trenlerinde kullanlan bir malzemedir. Bu kap trlerine ait buluntular, Mesaradan449 (Resim: 58) Phaistostaki ilk saraydan ve Maliadan ele gemitir.450 Girit kernoslarna benzer bir kap tr olan Panspermia adl bir kap tr de kernoslar ile ayn ileve sahip olarak Giritte kullanlr. Bu kap tr de bereketlilik klt ile ilgilidir. Bu kaplarn iine tarladan ele gemi mahsller konularak o ylda elde edilen rnlerin bereketli geeceine inanlr.451 Yuvarlak ekilli Minos kernoslar, mevsim dnmnde etkili olabilecek sembolik bir ta niteliindedir. 452 Kernoslarn ortaya karld merkezlerden elde edilen kantlar ortak bir noktada birlemilerdir ki bu kaplar, lmden sonraki yaama ilikin inanlarn gerei gmlere konulur ve bunun yan sra, zde ortak zelliklere sahip Ana Tanra kltlerinde kullanlrlard. Bu kaplar, antik dneme ait edebiyat eserlerinde her zaman Rhea-Kybele kltyle balantl gsterilmilerdir.453 Kybele kltnde bu kaplar, Romada tanra Magna Mater (Kybele) ve tanr Attis adna dzenlenen yllk dinsel kutlamalarn bir paras olup Taurobolium treninde kullanlmlardr.454 Ancak bu kaplarn Frigyada kullanm grmesi biraz phelidir.

4.10. Hitit Friglerin yaad topraklarda, onlardan nce belirli bir sre Hititler yaamlar; kavimler gyle de yklmlardr. Hititler ykldktan sonra da bu topraklara Frigler, yerlemilerdir; doal olarak, Hititlerin toplumsal, siyasi ve
449 450

Kernoi:kerannmi, kartrmak fiilinden tremitir (Alexiou, 1991: 121.). Alexiou 1991: 121. 451 Alexiou, 1991: 122. 452 Alexiou, 1991: 122. 453 zkaya, 1997: 2425. 454 Alexiou, 1991: 121.

127 dinsel zelliklerinden etkilenmilerdir. Bylelikle her alanda olduu gibi dinsel alanda da etkileimin neticesi olarak, Hitit kkenli baz tanr ve tanralar Frig dinine girmi ve Frig yerel tanrlaryla eletirilmitir. Belki de Kybele ve tanr, olu, sevgilisi Attisin kimliklerinin olumasna az da olsa bir etkide bulunmulardr. Bunun iindir ki, Kybele ve Attis kltnn kkeni asndan, kltn Hitit zemini nemli bir yer tekil eder. M.. 12. yzylda Hitit mparatorluunun yklndan M.. 8. yzyl balarna kadar olan sre gz nne alnrsa, Hitit dininin Frig dini inanlarna nasl ve ne lde etki ettiini tespit etmenin zor olduu kabul edilmelidir. ncelikle Kybele-Attis ile benzer zellikler gsteren Hitit tanra ve tanrlarnn zelliklerini, Hitit bahar bayramlarnda geen bilgiler erevesinde deerlendirmek; daha sonra da Hitit mitolojisindeki Telepinu ve Kumarbi mitoslarna ierik asndan, Kybele ve Attis mitosu ile benzer ynleri karlatrlmak gereklidir. Hitit dininin yapsna baktmzda, Hititlerin ok tanrl bir din sistemine sahip olduklarn gryoruz. Bunun iindir ki, Hititler ivi yazl tabletlerde Hatti lkesinin bin tanrsndan sz ederler.455 Hititlerin bu kadar ok tanrsnn olmasnn nedeni, onlarn Hititlerin iletiim kurduklar topluluklarn tanrlarn benimsemelerinden ve kendi tanrlar arasna yerletirmelerinden kaynaklanmaktadr. Bylece, onlar, farkl kkenlerden birok tanr ve tanray benimsemilerdir.456 Bu tanr ve tanralar, Anadolu/Hatti, Hint Avrupa veya ndo-Ari ve Asur-Babil kkenlidir.457 Hititler yabanc lkelerden aldklar tanr ve tanralar Hitit halkna kabul ettirmek iin, onlar kendi tanrlaryla eletirme (sinkretizma) yoluna gitmilerdir. Sinkretize edilen tanr ve tanralar baka adlar altnda grlseler de zellikleri asndan benzerlik gsterirler. 458 Bu eletirmeye rnek olarak, Puduhepann duas verilebilinir:

455 456

Sevin, 2003: 183. Akurgal, 1995: 79. 457 Dinol, 2006: 76. 458 Akurgal, 1995: 79.

128 Arinnann Gne tanras, leydim, btn lkelerin kraliesi, Hatti topraklarnda sana Arinnann Gne tanras denir ama acelece yarattn lkede, sedirlerin diyarn da senin adn 'Hepat' tr.459 Frigler ve Yunanllarda olduu gibi, Hititler de tanrlarn insan biiminde dnmler ve onlarn da insanlar gibi yiyip itiklerine, sinirlendiklerine, uyuduklarna, kskandklarna, aldklarna inanmlardr. Hititlerde Kybele ile karlatrlacak en nemli tanra, Hepat ya da Arinnann Gne Tanras olarak bilinen tanradr. Hattilerde Vuruemu, Ge Hititlerde Kubaba, Friglerde Kybele olarak adlandrlan tanra, Tun alar, Neolitik - Kalkolitik alar, Paleolitik a Venslerine kadar uzanan Ana Tanra olgusu eklinde, devamllk gsterir. Yunan ve daha sonra Roma dneminde K (okunuu Kubele) olarak adlandrlr.460 O halde unu diyebiliriz ki, Anadoluda yzyllardan beri devam eden Ana Tanra inanc evrensel bir inantr ve eitli adlarla anlsa da bir tane Ana Tanra vardr. Onun iinde Hepat ya da Arinna, Kybelenin kendisidir. Ayrca, Hitit tanrlar topluluunun (pantheon) binlerce tanrsnn arasnda Kara Tanra adl bir tanrann da Kybele ile ilikili olabilecei dnlmelidir. Nitekim Kara Tanra sfat, Kybeleyi temsil eden kara tan Pessinus tapnana yerletirilmesi, bu paralellii artrr. Baz otoriteler de bu gr onaylamlardr. F. Knal
461

: Hitit devleti ktkten sonra, Ege glerinin dalgalar

arasnda Kara Tanraya yani (tara) Kybele denilmi ve ilkin Frigler, sonradan da Romallar tarafndan tapnlmtr. eklindeki ifadesiyle bu paralellii aka ortaya koymutur. R. D. Barnett462 ise, M.S. 204 ylnda, Romaya gtrlmesi ve Bona Dea463 olarak tapnmnn, Kybelenin siyah bir ta eklindeki figrnn,

459 460

Gurney, 1977: 18. Akurgal, 2000: 121; Baylad, 1998: 25. 461 Knal, 1986: 239. 462 Barnett, 1967: 22.

129 dneminde tapnlan Kara Tanrann devam olduunu ve

Hititler

Anadoludaki dinsel devamlln gstergesi olduunu sylemektedir. Kara Tanra, DINGIR GE6 eklinde gemektedir: ma-a-an DINGIR LUM GE6, Kur URU Parnassa EZEN Harpas DU-zi, s-TU E.GAL KSLAH 1 PA ZZ, 1 PA SE LAL AMA DNGR LM= Eer Parnassa ehri Kara Tanraya Harpas bayram yaparsa, 1 lek arpa, 1 lek buday tanrlar anas (iin verilir) .464 Aslnda, alar boyunca kutsal saylan siyah meteor ta, sadece Friglerde veya Hititlerde deil birok lkede gkten dt iin kutsal saylmtr.465 Hititlerde, Ana Tanra Kybelenin kkeni olabilecek tanralarn var olduunu bildiimiz halde, gen k Attise benzer bir tanrnn Hititlerde varln bilemiyoruz. Ancak, Attisin ldrld yabandomuzu av sahnesini Alacahyk mparatorluk dnemi Hitit sanat eserlerinde grlebilmektedir.466 (Resim: 59) Ayrca Yazlkaya Ak Hava Tapna'nda kaya zerine betimlenen tanr arrumann, Attise benzer zellikler gsteren bir tanr olduunu dnebiliriz. nk Kybele ve Attis arasnda sevgili ilikisinin olmasnn yan sra ana-oul ilikisinin de olmas, Hepat ve arruma arasndaki ana-oul ilikisine benzerlik gsterir. Belki de bu tanr, Attisin Hititler dnemindeki betimleniinin nasl olduunu bize gsteriyordur. Yazlkaya Ak Hava Tapna A galerisinde, arruma, annesi Hepat ve babas Teup ile birlikte betimlenmitir. (Resim: 60-61) arruma, Hepatn arkasnda, bir aslan ya da panter zerinde ayakta durmaktadr; onun nnde duran anneside, olu gibi bir panter (?) zerinde durmaktadr.467 Hem

463

Bona Dea, yi Tanra anlamna gelir. Romada yalnzca kadnlar tarafndan geceleri gizli enlikler ile tapnlan bereket ve bolluk baheden tanra, kardei ya da ei olarak Faunus ile bir araya gelirdi (Fink, 1997: 96.). 464 Knal, 1986: 236 (KBo II 8). 465 Gnmzde Hacerl Esvedde siyah bir ta olarak kutsanmaktadr. 466 apar, 1991: 86. 467 Akurgal, 2000: 122.

130 Hepatn hemde olunun ayn trden hayvana binmesi, iki tanr arasnda deiik bir ilikinin olduunu gsteriyor. Herhalde Hititliler, arrumann Hepatn olu olduunu gstermek istemilerdir. Buradaki gibi Babilin tar kltnde de aslanlarn grlmesi, Anadolunun Ana Tanrasnn ve Friglerin Ana Tanrasnn aslanlarla birlikte tasvir edilmesi de buna paralellik gsterir. Bunun iin, aslanlarn Ana Tanra inancndaki yeri asndan, Frig Ana Tanras Kybele ile Hepatn zelliklerinin kaynap kaynamad sorusu akla taklmaktadr. Hepat ve arruma arasndaki ana-oul ilikisini Hepat arruma ad altnda arrumann hiyeroglifinde bulabiliriz. arrumann hiyeroglifi onun elinin hemen zerinde kafasz insan vcudu eklindedir. H. G. Gterbockun468 yorumuna gre, arrumma, Hepatn oludur. Hepatarruma ilikisi, ana-oul olmalar asndan Agdistis (Kybele) ve Attis arasndaki ilikiye benzemektedir. Mitolojiye gre; Attisin annesi Nana kabul edilmitir. Ancak Agdistisin ift cinsiyetli douunun ardndan erkeklik organnn tanrlar tarafndan kesilmesi ve bunun ardndan da onun cinsel organndan akan kanlardan bir badem aacnn olumas, Nanann da bu aacn meyvelerinden birini gsne koymas sonucunda hamile kalmas asndan, dolaylda olsa Attisin annesi aslnda Agdistis olarak grlr. 469 Friglerde Attis mitosu bahar ya da yldnm ile ilikilidir. Hititler, doann insan zerindeki stn gcne inandklarndan iklim deiiklikleri ile ilgili eitli trenler dzenlemilerdir. Bunun iinde birok farkl isme sahip bu trenler arasnda, ilkbaharda yaplanlar trenler, zellikle uygulamadaki paralellikleri asndan benzerlik gstermektedir.
470

Hititlerde,

bahar

bayramlarndan AN. TAH. UM. SAR ekmektedir.471

ve Purilli (ya) bayramlar dikkat

468 469

Akurgal, 2000: 123. Ayrca, Tevrattaki Meryem-sa arasndaki ana-oul ilikisi de bu trden bir ilikiyi artrmaktadr. 470 Bu kelime, soan anlamna gelir (Ar, 1943: 57). 471 Ar, 1943: 57; Gurney, 1977: 31.

131 . Z. Eypolu,472 AN. TAH. UM. SAR bayramnn ilkbahar mjdeleyiini, doann deiimini, Hitit halknn tren uygulamalarn msralara u ekilde aktarr: Ekinler sallaynca yeil balarn Esen yellerin trkleriyle tarlalarda Doa evirir topran boyasn yeile Kular scan kucana dker yumurtalarn Yakaran birer avu gibi yuvalarna. Tomurcuklarn ucunda kvancn gzleri Krprken gller dallar birbirine. Gkten iner yamurlar, yumuar yer Gider kn katl souun izleri Ttsler yaklr tapnaklarda Gzel kokular yalar srnr biliciler; Kadnlar kzlar en gzel giysilerini giyer En gzel yemekler, ikiler konur ortaya algclarn eliinde tanrsal trkler Yalvarlar, yakarlar, adaklar, salar Dizilir grkemli kraln ardnca binlerce kii karlar bahar karlamaya tapnaklara Giden sprlm dzenlenmi yollarda.

Btn Hitit lkesinde bucak bucak il il Trenler dzenlenir dn dernek kurulur

472

Eypolu, 1998: 237.

132 Yaanr bayramn sevinci gnn kvanc Bar mutluluk dilenir tanrlardan Gnee ykselen baklarla yarakan gzlerle Yaprak yaprak alan ellerde dilekler dolu Mutlu geleceklere ynelen gnller dolu Daha gzel gnlere daha gzel yaama Balanan yreklerde duygularn scakl ri gller, gelincikler gibi alr. Tanr Zababa adna yaplan bir dier bahar bayram, Frig trenleriyle benzer ayrntlar gstermesi asndan paralellik gsterir. Bu tren, kraln sabah arabaya binmesiyle balar; kral arabasyla tm kutsal yerleri ziyaret eder; bu yerler arasnda tapnaklar, kutsal da tepeleri de vardr. Tapnak bulunmayan yerlerde ise Huvai ad verilen mukaddes bir ta ziyaret eder. Bu ilemler bittikten sonra, Halentu evine gelir, burada kralie ile birleir. Bu olaydan sonra trende farkl bir uygulamaya geilir. Bir alay halinde kral ve kralie, saray grevlileri ve halktan oluan bir grup, Zababa tapnana ilerler ve bu esnada algclar tren alaynn etrafnda alg alar, onlara danslarda elik eder.473 Zababa adna yaplan bahar bayram ile Pessinustaki tren arasndaki benzerlikler: 1. Zababa bahar bayramnda, kraln dolat yerler arasnda olan

da tepeleri ve su kaynaklar; Kybelenin de kutsal yerlerdir. 2. Kraln tapnak bulunmayan yerlerde ziyaret ettii Huvai

olarak adlandrlan mukaddes ta, Pessinus tapnanda bulunan Kybelenin kutsal tan anmsatr.

473

Ar, 1943: 6162.

133 Halentu Tapnanda kral ve kralienin cinsel birlemesi,

3.

Pessinustaki trende gerekletii dnlen, Kybele ve Attis arasndaki cinsel birlemeyi artrr. 4. Kral ve kralienin birlemesinin ardndan bir tren alaynn

kurulup insanlarn elenmesi, dans etmesi olay; Kybelenin hadm rahiplerinin, Kybele ve Attisin cinsel birlemesinden sonra, ellerindeki alglarla alg almalarn, kendilerinden geerek dans etmelerini anmsatr. nandktepeden ortaya kartlan nandk vazosu474 (Resim: 62) olarak adlandrlan vazonun ilk frizi zerindeki rahip ve rahibe olabilecei dnlen kiilerin cinsel birleme sahnesi, Attis ile (24 Mart gnn takip eden gece Attisin canlanmasndan sonra) Kybelenin cinsel birlemesini anmsatr. Yine ayn frizde, cinsel birleme sahnesinin ardndan alpara alan drt kadn, birer adet lir ve saz algcs, iki akrobat ve dans eden bir kadnn resmedildii grnt, (Resim: 63) Kybele ve Attisin kutsal birlemeyi gerekletirmelerinin sonrasnda ortaya kan tymphanum (tef), kymbalon (zil) ve aulos (flt) eliinde Kybele rahiplerinin trenlerde yaptklar dans etme ve sevinme eklinde gerekletirdikleri uygulamalarla palalellik gsterebilir. nandk vazosunda grlen cinsel birleme sahneleri ve Pessinustaki trende gerekleen Kybele ve Attisin cinsel birlemesi olay, bereketlilik, verimlilik ve reme, oalma kltyle ilikilidir. Bitik vazosunda da ayn durum geerlidir. Burada ana frizde, metop iinde grlen, kral ve kralie arasnda gerekletii dnlen kutsal evlilik (hieros gamos) sahnesi de, (Resim: 64) bereketlilik, oalma kltyle alakaldr. Kral, eliyle einin duvan amaktadr; dier eliyle de ona kadeh uzatmaktadr. Bu grntnn kutsal evlilik sahnesi olarak deerlendirilmesinin nedeni, kralienin btn vcudunu ve ban kaplayan bir giysi giymesi ve kraln elini onun bana doru uzatmasdr.

474

Dinol, 2006: 77.

134 Mitoslar, Smerler, Babiller gibi Mezopotamyal toplumlardan, Hurriler araclyla alnm; Hititlere gemi, oradan da bat uluslarna aktarlmlardr. Bu aktarma ilemde Hititlerin rolnn ne olduu gnmzde dahi netlik kazanm deildir. Ancak, Mezopotamyada grlen bereket ve verimlilik ile ilgili mitoslar ile Hititlerdeki bereketlilik ile ilgili mitoslarn ortak nitelikler ierisinde bulumas, onlarn, bir etkileim ierisinde olduklarnn gstergesidir. Kybele ve Attis mitosunda da ayn durumun geerli olmas mmkndr. Bereket, verimlilik, oalma gc; Telepinu ve Kumarbi adl tanrlarda kimlik kazanmtr. Ayrca, bu tanrlarn bandan geenlerin anlatld bereketlilik ve oalma kltyle ilgili, Telepinu ve Kumarbi mitoslar da vardr. Ancak Hitit metinlerinde bu mitoslarn mevsim dnm trenleriyle ilgisi ak deildir. 475 Telepinu, Frtna tanrsnn ocuudur. O, tohum ekmek, tarlalar srmek, sulamak, rn yetitirmek ve hasat gibi eylemleri iine alan bir tarm tanrsdr. Direk zerine aslan koyun postu, onun bolluk ve bereketi temsilini gsterir. Bu tanr iin ay (EZEN. ITU), yl (EZEN. MU-ti), k (gimmant-), ilkbahar (hamehant-) ve sonbahar (zenant-) bayramlar kutlanr.476 Bu bayramlardan ilkbaharda yaplan bayram konumuz asndan nemlidir. Hitit bahar bayramlar, yllarca sren kurak dnemin ardndan besin bulunamamas ve bunun son bulmas iin oluturulan mitoslara tapnma dayanr. Bu mitoslarda, ktlk ve bolluk, yaam ve lm arasndaki mcadeleler ilenir. Bayramlar, dokuz yl sren kuraklk dnemlerinde yamur yamasn salamak iin baz by ritellerini de ierir.477 Bereketlilik kltyle ilgili olan ilk mitos, Telepinu mitosudur. Bu mitosta konu ksaca yledir: Telepinu hiddetlenerek bozkrda kaybolur ve beraberinde lkedeki bolluk ve bereketi de gtrr. Bunun zerine tanrlar,
475 476

Yurdaydn ve Da, 1978: 50. Karauuz, 2001: 56. 477 kse, 2006: 5556 (Ktlk-Bolluk Dngs ve Yamur maddesi).

135 insanlar ve hayvanlar alk tehdit eder. Hannahannann ars onu bulur. Onun el ve ayaklarn sokar. Gzlerini ve ayaklarn balmumu ile siler. Bu duruma daha da kzan Telepinu, doa artlarn bozar; insanlara byk zararlar verir. Bu arada tanra Kamrusepa, onun iindeki ktlk ve kini yok etmek iin by yapar.478 Bunun zerine Telepinu evine bolluk ve bereketi yeniden getirerek, dner.479 Telepinu mitosunda, tanrnn kaybolmasnn ardndan yaananlar, Attisin lmnn ardndan olan olaylar ile karlatrlabilinir. Telepinu mitosunda, tanr ortadan kaybolduktan sonra doa canlln yitirir, Tanra Kamrusepann bys ile de evine geri dner. Onun evine geri dnmesiyle de doa yeniden canlanr.480 Ancak Attis, onun gibi kaybolmam, Kybelenin ldrtmas sonucu, kendisini hadm ederek lmtr. Telepinu gibi, onun lmnn ardndan da, doa olumsuz ynde etkilenir. Kybelenin yalvarmas sonucu, yeniden canlanr, onunla birlikte doada canlln yeniden kazanr. Bu benzerliklerinin nedeni, her iki tanrnn da ayn amaca hizmet etmesidir. M. Eliade:481 Telepinu, fkelenince gizlenen, yani evredeki dnyadan kaybolan bir tanrdr. Dnemsel olarak len ve dirilen bitki tanrlar snfna ait deildir. Yine de kaybolmas kozmik hayatn btn dzeylerinde ayn ykc sonulara, felaketlere amtr. Zaten kaybolma ve epifani, yeraltna ini ve yeryzne k ve yeryzne geri dn anlamna da gelir. Ama Telepinuyu bitki tanrlarndan ayran, onun ar tarafndan bulunmas ve canlandrlmasnn durumu daha da ktletirmesidir: Tanr ancak arndrma ritelleri ile yattrlr.

478

Bu by duasnda geen 7 kap ifadesinin bir benzeri Smerlilerin nannann yeraltna inmesi mitosunda grlmektedir. Burada tanra, yeralt dnyasna inebilmek iin 7 kapdan gemek zorundadr (Hooke, 2002: 26.). 479 Karauuz, 2001: 5556. 480 Arkan, 1996: 166. 481 Eliade, 2003: 179.

136 Bu efsanede grlen tanrnn ortadan kaybolmas ve ardndan insan yaamnda ve iklim artlarnda kt durumlarn yaanmas, onun geri dnmesi ile doann yeniden canlanmas motifini, Dumuzi, Temmuz, Adonis, Osiris Baal, Attis ve ile ilgili mitoslarda da grebilmekteyiz. S. H. Hooke482 da bu gr onaylar. Telepinu mitosundan sonra bereket klt ile ilgili ikinci mitos, Kumarbi mitosudur. Bu mitos, iki blmden oluur. Birinci blmde, Anu ile Kumarbi arasnda geen hkimiyet sava anlatlmtr. Bu blmde nemli olan ksm, Kumarbinin tanr Anunun cinsel organn srmas ve bu olayn sonrasnda yaananlardr: (25) O (Kumarbi) onun (Anunun) dizini srd; ve onun (Anunun) erkeklii (Kumarbinin) iine dkld (?).. (26) Birleince (?). ini (dnerek) (29) seviniyorsun, nk benim erkekliimi yuttun. (30) ine sevinme! ine tohum (31) koydum: ilkin seni sar bir.. ya gebe braktm, (32) fakat ikinci olarak seni.. Aranzah (Dicle) nehrine gebe braktm. (33) ve nc olarak seni sar tanr Tamiu ya gebe braktm.483 Bu metinde anlalan Telepinunun erkeklik gc n plana karlmak istenmitir. Onun, sembolik anlamda erkeklik gcnden yararlanlarak bir tanry gebe brakmas; verimlilik, bereketlilik ve oalma ile ilikilidir. Ayrca onun, Anuya syledii: ine tohum koydum. cmlesinde geen tohum kelimesi, tarm rnlerinin yetimesi iin topran zerine serpilen tohumu anmsatmaktadr. Anunun hamile kald tanrlardan biri olan Aranzah adl tanrnn da, bir nehri (Dicle Nehri) simgelemesi nedeniyle, kurak topraklar sulayan ve bitkilerine oalmasn salayan bir ilevi vardr.

482

S.H. Hooke, Telepinu mitosundaki tanrnn yok oluu temasnn, Temmuzun yeraltna inii, Baaln ortalktan kayboluu gibi deiik mitoslar ad altnda farkl toplumlarda deiik adlar ad altnda ilenildiine, konunun hem bitkiler hemde hayvanlar zerinde, verimliliin her alanda d ile ilgili olduuna, yok olan tanrnn tek, belli bir tanr ad altnda grlmediine, eitli tanrlarn yok oluundan sz edildiini sylemitir (Hooke, 2002: 137.). 483 Gterbock, 1945: 1112.

137 Anunun Kumarbiden hamile kalmas; bu tanrnn cinsel kimliinin tek bir cinsiyete ait olmadn; hem kadn hemde erkek cinsel zelliklerine sahip bir varlk olduunu gsterir. Onun ift cinsiyetli karakteri, Friglere ait tanra Agdistis ile de benzerlik gsterir. Bu ynden Anu ile Agdistisin karlatrlmas gerekir. Agdistis, Zeusun spermleri ile Agdos adl kayay dllemesi ile domutur; ancak oda Anu gibi erkek ve kadn zellikleri bir arada grlen ift cinsiyetli bir yaratk olarak dnyaya gelmitir. Nitekim bu iki tanrda da, ilk tanrlarn ayrt edici zellii, erkek ve kadn zelliklerinin bir tanrda toplanmas durumu grlr.484 Daha sonraki zamanlarda tanrlar tek cinsiyeti olarak grlrler. Tanrlarn tek cinsiyetli gsterilebilmesi iin, erkeklik organlarnn kesilerek hadm edildikleri gzlemlenmitir. kinci blm ise, Ullikummi arks olarak adlandrlr. Bu blmde Kumarbinin Teupa kaptrd krall yeniden ele geirmek iin harcad abalar anlatlmtr. Burada da nemli olan ksm, yine cinsellikle ilgilidir. Bu sefer tanr Kumarbi, spermleriyle bir kayay dller ve Ullikummi adl yaratn domasna neden olur.485 Burada anlatlan tanr Ullikumminin dou biimi tanra Agdistisin douu ile karlatrlmaldr: Bir tanr tarafndan kayann dllenmesi, onun bir tanrya hamile kalmas eklinde grlen anlatm ekilleri her iki mitosta da ortak olan temadr. Ullikummi ile Agdistis arasnda ortak ynler: Her iki tanr da bir tanrnn kayay dllemesi sonucu dnyaya gelmitir. Agdos olarak adlandrlan kaya, sembolik anlamda yer anay ya da Ana Tanray simgeler. nk onlar, tanra Kybelenin ilk olarak kaya eklinde tasvir edildiine inanlmtr. Muhtemelen, onun isimlerinden birisinin Da Ana (yun. Mater Oreia) olmas da bunu gsteriyordur. Kumarbi Efsanesi ile Eski Yunanistanda Hesiodosun Theogonia adl eseri arasnda da baz paralellikler grlyor:

484 485

Eliade, 2003: 183. Eliade, 2003: 182.

138 Uranos ile mcadele eden tanr Kronos, Kumarbi ile eitlenebilir. Kronos ve Uranos arasndaki savata da, Anu ve Kumarbi arasnda olduu gibi, erkeklii yitirme motifi ilenmitir.486 Hitit Devletinin Kavimler G ile yklmasndan sonra, burada yaayanlar varlklarn belirli bir sre kk ehir devletleri eklinde srdrmlerdir. Bu devletlere, Ge Hitit ehir Devletleri denir. Bunlardan biri olan Kargam kentinde, Ana Tanra inancnn devam ettii gzlemlenmitir. Burada, onun ad Kubabadr; Demir anda (M.. 1200750) ise, Friglerin Ana Tanras Kybele olarak grlr.487 Ayrca Kubabann isminin Kybelenin ismini artrdn da belirtmemiz gerekir. Onun ismi Hitit metinlerinde,488 Ku-pa-pa-a, Ku-ba-ba ve Kupa-pa olarak sralanyordu. Bu tanrann ismi (Kubb), zamanla yonyaya zg bir hal alarak K olmu, Lidyallar ve Frigler arasnda Kybele (K) olarak grlm, Yunanl yazarlar Heishylos ve Photiusun belirttiine gre ise Yunanistanda Kybebe olarak varln srdrmtr yani Gubaba-Kupapa Kupapay, Grekli Kybebeden ( ) ayrmak imknszdr.489 . apara gre,490 Frigler ile Tabal lkelerinin kltrel alveri

yapmas sonucu, Kubaba klt, Frigyaya tanmtr. Tabal krallnn en bat ucunda bulunan Karaburun Hitit Hiyeroglif yaztnn Friglerin Pessinus kentine yakn olmas da byle bir alveriin olabileceini gstermektedir.491 W. Albright,492 Kubabann Kybelenin ncs olduunu, onun isminin dou ve gney Asya Anadoluda byk Ana Tanrann yerel bir ad olduunu belirtir. W, Sayce, Kybelenin () ismiyle, Kybelenin hadm rahipleri Gallilerin Greke ismi arasnda bir balant kurar ve bu yzden Kumbabos

486 487

Dinol, 2006: 89; Akurgal 1995: 86; Arkan, 1996: 169. Gurney, 1977: 18; Karauuz, 2001: 66. 488 KUB VI, 45, I, 53 (Muttallunun metinlerinin ierisindeki tanrlar listesinde), KUB XVII, 20,III, 10 (Bir kurban listesi), KUB XII, 69, 4. (Bir kehanet metni), (Albright, 19281929: 229.). 489 Albright, 19281929: 229230. 490 apar, 1979b: 201. 491 apar, 1979b: 201. 492 Albright, 19281929: 229230.

139 () Suriyeli hadm rahiplerin arketipidir. Babilde, De dea Syria adl bir tanraya tapnan hadm rahiplerin varln Lucianustan renmekteyiz.493 Tanra Kubabann kkeninin Smerlerin Glgam destannda grlen Humbabaya dayand dnlmektedir. Bu durum, onun zamanla nceki cinsiyetini kaybederek, salt kadn zellikleri kazanmas ile aklanmtr.494 Kargamta, Ana Tanra Kubabann betimlemelerinden birinde tanra, bir elinde nar, dier elinde ayna tutmu ekilde gsterilmitir. (Resim: 65) Onun elinde tuttuu nar meyvesi, bereket ve zrriyetin simgesidir.495 Muhtemelen, tanrann elinde tuttuu bu meyve, tanr Attisin Ge Hitit dnemindeki halini simgeliyordur. Ayna ise, tanrann kehanet gcnn gstergesidir.496 Ayrca, Mara antlarndan birisinde, o kucanda bir ocuk ile gsterilmitir.497 Onun kucanda tuttuu ocuun, Attisin ncs bir tanr olabilecei dnlebilinir. Nitekim kucanda ocuk tutan tanra betimlemesine, Hititlerde ilk kez burada rastlanlmtr. Ayrca F. Knala498 gre, Friglerin bu tanray ana anlamna gelen Ma adyla buradan alm olmalar da muhtemeldir.

4.11. Frig M..12. yzylda Kavimler g ile Anadoluya g eden Frigler, bu gn etkisi ile yklan Hititlerin topraklarnda (M.. 96. yzyl) yaklak 400 yl hkm srmlerdir. Frigya devletini kuran bu halk, Anadoluya gelmeden nce gebelik ve savalkla urarlard. Muhtemelen onlar, bu blgeye yerlemeleriyle birlikte sava zelliklerini brakmlar; tarm ve hayvanclkla uramaya balamlardr. Yaam biimlerini deimesi sonucunda da dini
493 494

Albright, 19281929: 230. Barnett, 1967: 22; apar, 1991: 8687; Albright, 19281929: 230. 495 apar, 1979b: 201. 496 apar, 1979b: 200. 497 Knal, 1962: 270. 498 Knal, 1962: 270.

140 yaplar ve tanr inanlar da etkilenmi olmaldr. Bylelikle de onlar, Anadolunun yerli kltrn benimsemeleriyle birlikte kendilerine zg tanr ve tanralarn Anadolunun yerli tanr ve tanralaryla eletirerek modifikasyona uratmlardr. Sonu olarak; Anadolulu Frigler, kendilerine ait yeni bir din anlay ve tanrlar topluluu oluturmulardr. Onlarn din anlay iinde tanra Kybelenin yeri kukusuz byktr; onun yannda sevgilisi, olu, hizmetkr Attis te deer verilen bir tanr olmaldr. Biz burada yazl belgelerden ziyade arkeolojik belgelere ve yaztlara dayanarak, Friglerin yaad dnemde Kybele-Attis kltnn varln inceleyeceiz. Bunu yapmak iinde ncelikli olarak Kybele ve Attisin Frigyadaki kkenini incelemekle aratrmamza balayacaz. Kybelenin kkeni olmas muhtemel varsaymlar: 1. Kybele, Friglerin Anadoluya gelmeden nce inandklar tanr ve

tanra inanlarn, Anadolunun Ana Tanras ile eletirilmesi sonucu ortaya kmtr. 2. Mezopotamyadaki nanna, tar, Baal gibi tanralarla ayn

zellikleri tamasndan dolay Mezopotamya kaynakldr. 3. Kybele, tarm toplumlarnda grlen bereket, verimlilik ve

oalma ile ilgili evrensel bir tanra anlaynn Frigyadaki yansmasdr. Trakyadan gelen Frigler beraberlerinde eski vatanlarnn corafyasn, koruluklarn, ormanlarn, maaralarn ve hzl akan nehirlerini, rzgrlarnn dvd aalar hatrlamak iin zihinlerinde yaattklar o yreye zg inan unsurlarn da Anadoluya getirmilerdir. Onlarn inancna gre, doann dzenini salayan stn bir g vardr. 499 Bu stn g onlar iin Kybele olmutur. Kybelenin (Frig, Kubela, Kubila) kkeni, Hitit-Luviler ve Hurrilerin inand, Kubaba adl tanraya dayanr. 500 Frigyada Kybele klt bilinmeden

499 500

Drken, 2000: 173. Diakonoff ve Neroznak, 1985: 16.

141 nce onun yerine Ma adl bir tanrann tapnm grd bilinmektedir; 501 bu tanra byk olaslkla Materin (anne) ncsdr;502 daha sonra Ma adl tanrann yerine Frigyada en byk tanra olan Kybele geer. Frigyada Anadolunun byk Ana Tanras Kybelenin ismi, Matar ya da Mater olarak bilinir.503 Onun ad Paleo-Frig dilinde yazlm dokuz Frig yaztnda, alt rnekte zgn adyla ve rnekte areyastin (bir kere) veya kubileya (iki kere) sfatlaryla grlr. Kubileya kelimesi tanrann Greke ad olan Kybele iin bir kaynaktr; ama Paleo-Frig metinleri bunun onun ad olmadn sadece bir sfat olduunu gsterir. Frigyallar ona, ncelikle ve en nemli olan Matar, ismiyle hitap ederler.504 Kybelenin Frigyadaki varln yazl ve arkeolojik belgeler yardm ile kolaylkla saptayabiliyoruz. Attisin Frigyadaki varl, ona ait ikonografinin Frigyada grlmemesinden dolay zor anlalmaktadr. Ancak baz kaya antlarndaki yaztlar sayesinde Ates505 ismine rastlayabiliyoruz. Yazlkaya-Midas Antndaki yaztta (M.. 8. yzyln sonu), (Resim: 66) Frigce Ates kelimesi kaznarak ilenmitir.506 Bu kelime, Attisin Frigyadaki varln ispatlar. Yaztta Bu kelime ile birlikte, Mater ve Papas507 kelimelerinin de bulunmas, Kybele-Attis ve Papas adl tanrlarn birlikte tapnm grdn gsteriyor olmaldr. Burada yaztn tamam okunduunda Ates adl kiinin yaayan bir kii olduu ve ant Midasa adad anlalmaktadr. Yaztn tamamnn tercmesi yledir: Ates, Arkeavasn olu, Akenolasn torunu, bunu Lawagetas, kral Midas iin yapt.508 Ayrca Afyon yaknlarnda, epnide dini ierikli yaztlarda da bu adn iki kez tekrarlanmas Attisin Frigyadaki varln kantlar. 509 Bu yazt bir
501 502

Bu konu hakknda detayl bir bilgi iin bkz: apar, 1995a: 583598. Diakonoff ve Neroznak, 1985: 16. 503 apar, 1995b: 17. 504 Roller, 1988: 43 505 Bu isim, Ata, ato, NPR atti () (Attis) eklinde grlebilinir (Orel, 1990: 107.). 506 Batak, 1944: 3. 507 Sivas, 1999: 6364. 508 Huxley, 1959: 86.

142 dan n yzne metin eklinde mimari cephe olmadan oyulmutur. Dier kaya antlarnn zerindeki metinlerde buradakine benzer ekilde yaplmtr; bu dinsel karaktere sahip bir anlaytr. Atesin ismi bunlarn ikisinde grlr; ilk rnek yalndr; ikincisi ynelme halinde antn Ates tarafndan yine Ates adnda birine adandn gsterir.510 Ates isminin, Frigya halk tarafndan kullanlan bir erkek ismi mi olduu ya da dini bir zmrenin yneticisinin ismimi olduu konusunda baz aratrmaclar tarafndan eitli grler ileri srlmtr. Bunlar aada belirtilmitir. L. E. Roller,511 Attis/Ates adnn Frigyada yaam kraliyet ailesine mensup kiilerin kulland bir unvan olduunu belirtir ve Ayrca Midas adnn da soylu kiilere verildiini belirtir. V. zkaya,512 Attis/Ates adl kiinin Frigyada yaam dini bir otoriteye sahip, ynetici olduunu; saygn kiilii ve gl hatralar nedeniyle Kybelenin yannda tapnm grdn syler. B. Umarn Kuzey Frigyada Kad/Kadoi (imdi Gediz); Gney Frigyada Atyokhorion adl yerleim yerlerinin isimlerinin tanr Attis ile ilikili olduuna deinmesi,513 Attisin baz ehirlere adn verecek kadar nemli bir konuma sahip olduunu gsteriyor. Ksacas Kybele-Attis ilikisinin Friglerdeki varln dorulayan bu yaztlar, Attisin balangta dini ve mitolojik bir kii olmaktan ok, yaayan biri olduunun gstergesidir; Lidyadaki Salyattes, Alyattes eklindeki kral adlarnn son hecesinin attes eki ile son bulmas da Attisin de bir kral ismi olabilecei anlalmaktadr.514 olarak alglamak gereklidir.
509 510

O zaman Yunan ve Roma dnyasnda bir

tanr olarak grlen Attisin Frigyadaki bir kraln zamanla tanrya dnmesi

zkaya, 1995: 2021; Roller, 1988: 48. Roller, 1988: 48. 511 Roller, 2004: 122; Roller, 1988: 48. 512 zkaya, 1995: 21. 513 Umar, 1982: 1937. 514 Roller, 1988: 48.

143 Benzer bir ekilde, Midasta bir kral olarak ldkten sonra tanrlam; bundan sonra O da tapnm gren bir tanr olmutur. Onun Ovidius (M.S. 1. yzyl) tarafndan Kybelenin a gzl olu515 olarak nitelendirilmesi buna en gzel rnektir. Bu kral belki de Hitit krallar gibi ldkten sonra kendisini bir tanr-kral olarak gstermek istemitir. Yunan ve Roma imparatorlarnn da kendilerini tanr olarak gstermeleri bu anlayn devam olabilir. Attis ve Midas isimleri bir Frig mleinin zerinde kazma olarak birlikte gsterilmitir. Bu isimler, vazonun sahiplerinin ad olabilir. Dier epigrafik yaztlarda, bununla beraber Frig inan kltyle Midas ve Attisin yakn bir balants olduunu iaret eder.516 Attisin de Kybele gibi kkeni bilinmemektedir.517 Bu tanrnn nclleri konusunda birok gr vardr. Ancak bizim grmze gre onun benzerlerini, Mezopotamyadaki len ve yeniden dirilen tanrlarda bulmaktayz. Muhtemelen bu tanr, Mezopotamya ile Anadolu arasndaki ticaret ve kltr alverileri sonrasnda Anadoluya tanmtr. Anadoluya geldiinde de onun klt, Anadolunun yerli Ana Tanras Kybele klt ile kaynamtr. Baz aratrmaclar,518 Attis ile Papas adl tanrnn ayn olduu

grndedirler. Bunu da Attis ve Papas isminin baba anlamna gelmesine dayandrrlar. Nitekim M.. Diakonoff ve P.V. Neroznak519 adl yazarlar da onun Attas (baba)? adl tanrnn genlikteki hali olmasndan dolay Attis ismini ald fikrindedirler. Tanra Kybelenin Ana Tanray karlamas, Attisinde baba tanr olarak dnlmesi baba-ana tanr ilikisini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Papas adl tanrnn Yunan tanrlarnn babas Zeus adl tanrnn Anadoludaki karl olduu bilinmektedir. Papasn da Attisin dier bir
515 516

Roller, 1988: 48. Roller, 1988: 48. 517 Diakonoff ve Neroznak, 1985: 16. 518 Frazer, 1961: 281. 519 Diakonoff ve Neroznak, 1985: 16.

144 adnn olduunun dnlmesi bu tanrlarn ayn kkenden geldiklerini dndryor. Zeus ile Attisin benzerlik gstermesine, onlarn hadm motifinde yer almas da tanklk eder. nk Attisin kendisini hadm etmesi neticesinde iktidar gcn Kybeleye devretmesi eklindeki bir dnce ile Zeusun babasnn cinsel organn kesmesi ile gkyz krallnn yeni kral olmas arasnda bir balant kurulabilinir. Ancak, Midas Antndaki yaztta ad geen kiinin ismi gibi Kybele nin sevgilisi ve Pessinustaki hadm rahiplerin yneticisinin isminin de Attis olmas, bu adn verildii kiilerin kimler olduu konusunda tam bir aklama yapmamz engelliyor. Bunun iinde bu konu her zaman tartmaya ak bir haldedir. Kybelenin Frigyadaki varln gsteren birok ikonografik

betimlemesinin bulunmasna ramen, Attisin Frigyadaki varln gsteren hibir betimlemesi yoktur. Onun varlna dair, en erken belge Frigyada deil ama Yunanistanda grlmektedir.520 Muhtemelen Kybele kltnn Yunanistana tanmasndan sonra, Attis klt de Yunanistana tanm; Yunanllarda bu ahs tanr olarak gstermek iin onu somut anlamda gstermek istemilerdir. Belki de onlar, bu tanrya inann kkl bir dinden geldiini gstermek iin onu betimlemilerdir. Yunanistanda Mater olarak grlen tanra Kybelenin, Frigya'da da bu adla bilinmesine dair bir kant Fndk Asar kaya antndaki yaztta Matar521 adnn bulunmasndan anlalr. Yunan ve Roma sanatnda Kybelenin tasvirleri genellikle bir tahtta oturur biimdedir. Bu betimleme tarz Gordiondaki Hellenistik dnem Kybele heykelciklerinde522 (Resim: 67) de grlr. Erken dnem Frig sanatnda tahta

520

Bu arkeolojik belge, Pire stelinin zerindeki bir kabartmadr. Bu eser konusunda, Yunanistan Kltrnde Kybele-Attis kltn incelerken ayrntl bir ekilde bilgi verdik. 521 Sivas, 1999: 152. 522 Kulaolu, 1992: 207 (164165 Nolu eserler).

145 oturan Kybele yoktur. Btn rneklerde Kybele ayakta523 bir idol eklinde gsterilmitir. M.. 204 ylnda Romallarn gtrdkleri Kybelenin simgesi tan da idol eklinde524 olmas, Frigyada onun idol eklinde tapnm grdnn gstergesidir Kybelenin Frigyadaki en erken yz ve ba ikonografisini M.. 87. yzyla ait Boazky ve Gordiondan ele geebilmi Kybele balar gstermitir. (Resim 68-69) Frig Kaya Antlarndan Aslankaya Antnda, niin iki yannda arka ayaklarnn zerinde duran Kybelenin aslanlarnn (Resim: 70) reme organlar zamanla anarak tahribata uramtr. Bu blgelerin bu kadar ok anmas, Frigya halknn aslanlarn cinsel uzuvlarna dokunarak, onlarn cinsel glerinden faydalanmak istediklerini gsterir. Muhtemelen, ocuk sahibi olamayan kadnlar, bu dertlerine ifa verici olarak Kybele ve onun aslanlarndan medet ummulardr. Byk olaslkla bu aslanlar, Neolitik ada Ana Tanrann yannda yer alan leoparlar gibi erkek tanr olarak nitelendiriliyor ve Ana Tanrann reme ve dourganlk zelliini glendiren unsurlar olarak karmza kyorlar. A. Erhat,525 aslanlarn reme blgelerine dokunulmasndan dolay anmasn, bu kaya tapnana gelen Kybeleye inananlarn Kybelenin simgeledii bereket ve dourganlktan pay almak iin gerekletirildii eklinde bir yorum yapar. Ayrca Kybele ve Attisin birlikteliine dayanan mitosun Frigyadaki kkenine dair bilgiler de yetersizdir. 526 Antik dnem yazarlarnn bu kltn Frigya kkenli olduunun belirtilmesine ramen, Kybele-Attis birlikteliini ve onlarn bandan geenlerin anlatld mitosun Frigyadaki varln ispatlayan Friglere ait yazl belgeler ele gememitir. Bu nedenle de kltn
523 524

Sivas, 1999: 189. Knal, 1986: 206. 525 Erhat, 2003: 185. 526 Roller, 1988: 47.

146 kken sorunu bir trl zlememitir. Ancak bu mitos hakknda, Yunan ve Roma yazarlarn yazdklar anlatm ekilleri ok zengin bir ierie sahiptir. Frigyadaki arkeolojik eserlerde yaztlarn az bir kelime haznesine sahip, geometrik formlara bel balamas ve nadiren insan figrlerinin gsterilmesi, bizim Kybele ve Attis mitosu anlatm ekli hakknda yetersiz kalmamz salamtr. Bununla birlikte, Grek ve Roma edebiyat, bizim iin ok sayda Frig figrlerinin nemli bir rol oynad anlmaya deer hikyeleri korumaktadr.-Bunlarn arasnda Midas, Attis, Frig tanrasnn kendisi de bulunur- Grlyor ki klasik efsaneler hakikaten mitosun Frig kkenine sahip olduundan Frig materyallerinin incelenmesi istenir.527 Mitosun ve kltn kkeni konusunda drt farkl gr ileri srlebilinir: 1. Mezotamya kaynakl, 2. Anadolu kaynakl, 3. Trakya kaynakl, 4. Evrensel. Kybele-Attis Kltnn nclerine deinirken bu klt ile benzer temalar ileyen Mezopotamyadaki bitkilerin bymesi ve lmesi ile ilgili mitoslarn varlna deinmitik. Attis lmesi ve yeniden dirilmesi nedeniyle Mezopotamyadaki Dumuzi, Temmuz, Baal ile benzerlik gsterir. Onun iinde bu tanrnn kkenini Mezopotamya olarak gryoruz. Mezopotamyada Dumuzi, Temmuz, Baal gibi len bir tanrnn arkasndan ei, sevgilisi, kardei olan bir tanrann yas tutmas, tanrnn yeniden canlanmas iin verilen aba ve bu olaylarn anlmas iin dzenlenen trenlerin Friglerde de grlmesi Mezopotamya kkenli bir kltn Anadoluya geiinin gstergesidir. Mezopotamyadaki tanrlarn doann lm ve canlanmasndaki etkin gc Attis iin de geerlidir. O halde tanr Attis Mezopotamya kkenli bir tanr olmaldr. Fakat Osiris, Anu ve Kumarbi gibi hadm edilen tanr motifinin Attis mitosunda da grlmesi Attisin kkeninin sadece Mezopotamyaya da dayanmadn gsteriyor. Belkide o, Msrdaki hadm edilmi bereket, verimlilik tanrs Osiris kltnn Yunan mitolojisine tanmasnda Anadoludaki kpr vazifesini tayordur.

527

Roller, 1988: 48.

147 Anlattklarmzdan yola karak aklmzda iki soru oluur: Attis, lmesi ve dirilmesi ile mevsimlerin deiimini salayan bir bitki tanrs mdr ? yoksa Hadm edilmesiyle tanrlar dnyasnn hakimiyetini kaybeden tanrlardan mdr ? Ksaca unu sylemek gereklidir ki; tanra Kybelenin Anadolu kkenli bir tanra olduu genel bir kandr; ancak onun dourganlk ve reme gcnn oluumunu salayan erkek tanr faktrnn varl erken dnemlerde bilinmemektedir. Zamanla erkein reme ve dourganlktaki etkisinin anlalmas ile tanrann yannda erkek bir tanrnn da oluturulmas dncesi gelimi olmaldr. Muhtemelen bu tanr da Attis adn alr. Hititlerde tanr Telepinunun ortadan kaybolmas eklinde grlen mitosun ana temasnn Friglere nasl getii zm bulamam bir konudur. Bu durum Frigler dneminde yazlan mitosun ieriinin tam olarak bilinememesinden de kaynaklanr. Strabonun,528 bu klte ait trenleri Trakyadaki Bendis ve Kotyto adl tanrlar ile ilikilendirilmesi, Friglerin Anadoluya geldiklerinde kendilerine ait tanralar Frigyaya getirdiklerini ve buradaki yerel Ana Tanra kltn kendi tanralar ile eletirdiklerini dndryor. V. Orel,529 Friglere ait tanr ve tanralar, ndo-Avrupal olarak nitelendirir. zellikle bunlardan, Attis ve Matar (Kybele)n epithetleri, onlarn Avrupadan kaynaklanan tanrlar olduunu gstermesi asndan dikkat edilmesi gereken bir noktadr. Bylelikle bu tanrlarn bir adan Avrupal ya da Trakya kaynakl olduklarn anlamaktayz. Bu da, Friglerin Kybele-Attis Kltnn kkenini baka blgelere kaydryor. Kybele-Attis Kltnn Frigyadaki kkenine baktmzda bu kltn Frigyadaki varln Boazkyde ve Bayndr tmlsnde bulunan eserler gsterir.
528

Strabon X.3.16. Kat. No. 29: Trakyallar arasnda uygulanan Kotyto ve Bendis ayin trenleri Frigya trenlerine benzer, en azndan benzemesi umulur, Frigyallar Trakyadan gelen koloni kurucular olduuna gre (Aka, 2004: 130.). 529 Orel, 1990: 107.

148 M.. 6. yzyla ait Boazky, Bykkalenin Dou kaps yanndaki Kybele ve kitara ve ift azl flt alan iki algcy gsteren bir kaide zerindeki heykel grubu,530 (Resim: 71) Kybelenin mzik ile ilikisini gstermesi asndan nemlidir. Kybele heykelinin banda Kybele ikonografilerinin tmnde olduu gibi bir polos vardr. Elbisesi uzun, pileli ve ayaklarna kadar uzanmaktadr. Karnnn hizasndaki elinde bir nar tutar. Nar, onun bereketlilik ve verimlilik ile ilgili simgesidir. Tanrann iki yannda ince bacakl, ufak, iki tane erkek figr (pan?) vardr. Soldaki figr aolus (ift azl flt), sadaki ise kitara almaktadr. Boazky heykel grubundaki aolus alan figr ile benzer ekilde Eskiehir civarndan karltlm bir eser karlatrlabilinir. . apar,531 onun Boazky kent Kybelesinin kent ile kapsnn ilikili nnde

bulunmasn, grndedir.

koruyuculuk

zellii

olabilecei

Ayrca, Gordiondan, Kybelenin hizmetkrn gsteren erkek figrleri (Resim: 72) de ele geirilmitir.532 Ve yine Gordiondan bir ni ierisine yerletirilmi elinde bir kase ve ku tutan Kybele heykeli vardr. Bu heykelde, onun atribleri ku ve kse (sunu ksesi) grlr.533 (Resim: 73) Kybele ve mzisyenler heykeli, (Resim: 74) Eskiehirden ele gemitir. Eser, koyu renk hamurdan imal edilmitir. Tanrann sol omzunda ifte flt (aulos) alan bir erkek figr (Resim: 75) vardr. Kybele, dikdrtgen bir kaide zerinde; mzisyen ile beraber n cepheden gsterilmitir. Onun banda ikonografilerine zg bir polos vardr. Yz hatlar yumuak geilere sahiptir. Gzleri detayl ilenmi, burnu dz ve ince, elmack kemikleri belirli, kk bir az ve ince dudaklar vardr. Salar, bukleler halinde gsterilmitir. Tanrann sa omzunda da bir erkek figrnn olduu ayak izlerinden anlalr. Muhtemelen kitara alan erkek figr buradadr.

530 531

Kulaolu, 1992: 206. apar, 1979b: 197. 532 Roller, 1988: 44. 533 Roller, 1988: 44.

149 Kk erkek figr ksa bir elbise giymitir. Bukleler tanrannki gibidir. Onun yz hatlar da tanraya benzer. ift azl flt enesinin altndadr. Tanrann bykln gstermek iin erkek figrnn bilhassa kk yapld dnlebilinir. 534 Muhtemelen bu grnt Frigyada uygulanan klt trenlerinde, mzik eliinde alglar alndn gsterir. Belki de burada ellerinde alg tutan figrler, Mart treninde alg alan algclar simgeliyordur. Bilindii gibi Kybele ve Attis trenlerinde kendilerini hadm eden rahiplere mzikleri ile algclar elik ederler. Ancak unu da belirtmek isterim ki; trende genellikle tymphanum (tef), kastanyet (zil) tarz alg aletleri alnr. Genel bir kanya gre,535 Kybele, Frig mziinin bulunuunu ve yaamasn salar. Kybeleye elik eden ifte flt ve yedi telli alan, korybantlar ve kuretler de bu mzii ve mzik aletlerini icat eden kiiler olarak bilinirler. Antalyadaki Bayndr Tmlsnden kartlm bir heykel grubunda Kybele ile iki ocuk figr birlikte gsterilmitir. (Resim: 76) O, sol eliyle ocuklardan birinin elini tutmaktadr; sa eli ile de omzuna oturmu kk yataki plak bir ocuk figrn tutmutur. Onun bu grnts, tanrann annelik zellii ile ilgili olmaldr. Annelik zelliini tayan tanralarn bereketlilik, oalma ve dourganlk zelliini tadn biliyoruz. Ancak burada grlen heykel dnda Kybeleyi ocuklar ile gsteren baka bir Frig eseri bulunmamaktadr. Ancak M.. 6. yzyla tarihlenen yeni bir Kybele heykelinin bulunmas,536 Bayndr Tmlsnden kartlm Kybele heykelinin baz ynlerden tek olmas eklindeki dnceyi ortadan kaldrr. nk burada da tanra bir nar ile betimlenmitir. Ayrca bu heykelde tanrann hibir ikonografisinde grlmeyen kirmen537 (i) olarak nitelendirilen bir atribs ile betimlendii grlr. Kirmen (i), Kybele olarak tanmlanan hibir heykelde yoktur. Bu Kybele heykeli, bu ynden nik bir
534 535

Tunay, 1972: 137138. Tunay, 1972: 137. 536 Bu eser hakknda detayl bir bilgi edinmek iin bkz: Aslan ve Metin, 2004: 1-10. 537 Elde yn eirmeye yarayan tahtadan yaplm alet (Aslan ve Metin, 2004: 2.).

150 eserdir.538 Onun buradaki atribler ile betimlenmesi, Kybele-Attis mitosunun dnda, Frigyada Kybelenin dhil olduu baka bir mitosun olabileceini aklmza getiriyor. Eer byle bir mitos varsa da, ona bu ait hibir ipucunun bulunmadn da sylemekte fayda vardr. Ayrca, Bayndr Tmlsnden kartlm Kybelenin d grnts, Efeste bulunmu Artemis rahibini (Megabyzos) gsteren bir heykeli (Resim: 77) ile de benzerlikler tar; ancak tanra Kybele, Megabyzoslar ile ilikili deildir. Muhtemelen bu heykeller, ayn dnemde yaam heykel ustalar tarafndan yaplmtr.539 Buradan karlacak sonu, Kybelenin Efes Artemisine dnt ve onun rahiplerinin de Megabyzos olarak varlklarn devam ettirmi olmalardr. Attis ve Kybelenin kkenine deindikten sonra Kybeleye hizmet eden hadm rahiplerin Frigyadaki varlna bakmamz gerekir. Bu rahiplerin Frigyada da grldn Antalya Elmal Tmlsnden kartlm heyke l(M.. 7. yzyl ba), (Resim: 78) kantlar. Bu heykel uzun bir elbise giymesi ve banda polos tamas ile Kybele gibi bir kadn grntsne sahiptir. Muhtemelen o, ellerini gbek hizasnda birletirerek kutsal bir duru pozisyonunda durmaktadr. Bu figr, Kybelenin hadm rahiplerinin M.. 87. yzylda da var olduunu ispatlamas asndan nemlidir. nk hadm rahip olduu tahmin edilen bir buluntunun ele gemesi, Kybele ve Attis birlikteliinin grld mitosa inananlarn Frigyadaki varln kantlar. Kybele-Attis kltnn tapnclar, Pessinustaki
540

bir

tapnakta

grevlerini srdrmlerdir. Bu tapnak N. cana

gre, Kybele ve Attis

kltnn Anadoludaki varlnn ispatdr; 13.70 X 24.10 m. llerinde, 6 X 11 stunlu, peripteros planl bir yapdadr. (Resim: 79) Tapnan gnmz kalntlar, M.S. 1437 yllarnda, mparator Tiberius dneminde ina edilmi

538 539

Aslan ve Metin, 2004: 25. Testini,1995: 30. 540 can, 1996: 7.

151 tapnaa aittir;541 daha nceki dnemlere ait tapnak yaps Roma dnemi kalntlarnn altnda olmaldr. Tiyatroya benzer antsal bir merdiven, stunlu bir avlu tapnaa eklenerek tapnak kompleksi oluturulmu olmaldr. Yerel zellikleri ar basan Korinth dzenindeki bu tapnak kompleksinin, Kybele tapnmndan ok imparatorluk klt iin Sebastion (?) olarak ina edildii sanlr.542 M.. 189 ylnda Pessinus tapnak devletinin rahipleri, tanra Kybelenin kltn yaatrlarken, bu blgeye dardan gelen Galatlarda M.. 2. yzylda komularnn dininden etkilendiler ve onlar, M.. 2. yzyln ortalarndan itibaren Kybele-Attis rahipleri arasnda grlmeye baladlar. 543 Onlar, Pessinustaki tapnan ynetimini stlenmiler; tapnak hizmetini kendilerine ait yneticiler ile devam ettirmilerdir. Tapnan ynetiminden Battakes ve Attis adnda iki rahip sorumludur. Galatlar dneminde, Romadan gelenler Kybelenin siyah idoln Galatl rahiplerden almlardr. 544 M.. 1. yzyln ikinci yarsnda Pessinustaki Ana Tanra kltnn nemi azalmtr. Ancak klte tapnma, Pessinusun Galatya Eyalet kenti olmasndan sonra da devam etmitir. Pessinus yaztlarnda ve sikkelerinde Ana Tanra Kybele ve sevgilisi Attisin kaytlar ve tasvirlerinin grlmesi buna kanttr. 545 Pessinusta baslm baz sikkelerin n yznde bir tapnan n cephesine ait resmin bulunmas, (Resim: 80) Pessinustaki tapnan varln gsteriyor olmaldr. Frigyadaki trenlere ait bilgileri Antik dnem yazarlar sayesinde renebiliyoruz. Frigyada tren uygulamalar hakkndaki en erken bilgiyi M.. 5. yzylda yaam tarihin babas olarak nlenen Herodotostan546 renebiliyoruz. O, Skythiada (skitya) yaayan Anarkharsis adl bir kiinin

541 542

can, 1996: 7. Sevin, 2001: 202. 543 Kaya, 2000: 229. 544 Kaya, 2000: 7275. 545 Kaya, 2000: 227. 546 Herodotos, IV.76.

152 Kyzikosta yaplan Kybele trenlerinin uygulann grmesinden; bunu lkesinde uygulamak istemesinden ve onun bu uygulamasn grenlerin onu ldrmesinden bahseder. Bu tren uygulamasnn Yunanistana nasl getii ise tam olarak bilinemiyor. Belki de lkesine dnen bu kiinin Shtyhiaya (skitya) gtrm olduu klt, Skythiadan (skitya) Trakyaya, oradan da Yunanistana doru yaylmtr. Ancak Yunanistann iinde bulunduu durum dnldnde, tapnm ekillerinin Kybele kltyle beraber Anadoludan Yunanistana tanmas mmkndr. . apar,547 bu ahsn lkesine Kybele kltn tamas srasnda kltn Yunanistana tanm olabilecei grn ilk bata dnr; ancak daha sonra bu kltn Anadoludan Yunanistana tanm olduunu ve Yunanllarn tanralar Rhea ve Demeter ile Kybelenin eletirilmesi neticesinde Yunanistanda tanra Kybelenin varl grldn belirtir. Herodotosun (M.. 490425) burada anlatt, orman ierisinde, trampetler ile gerekleen tanra Kybeleye adanm bir trendir. Bu trende Attisin varlndan sz edilmez. Ancak Romadaki trenler gibi burada da kendinden geilerek mzik eliinde yaplan bir dans ve sonrasnda kan kurban edilmesi olay olmu olabilir. Herodotosun bahsettii trende, Taurobolium trenine benzer bir uygulamann yapld grlmektedir. Bu trende, Kybeleye adanan hayvanlarn kannn ukur iine aktlmas olasdr. Bu trende kendinden geilerek yaplan dans ekli nedeniyle trenleri Dionysosa ait trenlerle ilikilendirebiliriz. Plutarchos (M.S. 46127):548 Phrygiallar, tanrnn kn uyuduuna ve yazn uyandna inandlar... Plutarchosun anlattklarnn tanrnn adnn verilmemesinden dolay, tanr Attis ile ilikili olduunu iddia edemesek de, bu belge, yllk bir kltn
547 548

apar, 1979a: 185186. Aka, 2004: 144; Sivas, 1999: 195.

153 Frigyaya zg halini temsil etmesi 549 asndan nemlidir ve Friglerin bitkiler dnyasnn lm ve yeniden diriliini bir tanr da kiiletirdiklerinin gstergesidir. T. T. Sivas,550 da burada anlatlanlar Friglerin mevsimlerin

dnmyle ilgili trenler yapmalarna dair bir ipucu nitelii tad grndedir. Friglerin yaam ekli olarak iftilii semelerinin onlara ait bolluk ve bereketlilik ile ilgili, doann canlanmasn ieren ilkbahar enlikleri ya da verimli geen hasadn ardndan, ekonomik ynden rahatlama, rnn stoklanp gelecein garanti altna alnmas karsnda tanraya duyulan kran borcunun dendii hasat enlikleri, kurban trenleri gibi enlikleri oluturduunu belirtir. Diodoros Siculus (M.. 1. yzyl),551 Frigyadaki Kybele tapnm ve tapnak yaplar hakknda baz bilgiler verir: .. Kybeleye gelince, eski zamanlarda onlar (Frigyallar) sunaklar yaptlar ve her yl ona kurban treni dzenlediler. Onun iin Frigyadaki Pessinusta (Ballhisar) grkemli bir tapnak ina ettiler. Sevgi, dolu en parlak trenleri orada dzenlediler. Frigya kral Midas btn bu ibadetlerde yer alarak saygsn gsterdi ve tanrann heykelinin yanna panterler, aslanlar yerletirdiler, zira genel bir kanya gre tanra ilk nce bu hayvanlar tarafndan emzirilmiti .. Ayn yazar,552 Frigyadaki trenin yapl maksadn ve uygulan biimine yle k tutar: Fakat mitos btn Frigyay, insanlarn etkileyen, salgndan sz ederek ve topran meyve vermekten vazgetiini ve talihsiz halkn tanrdan sorduklarnda, o da, denildiine gre, Attisin bedenini yakmalarn bir tanra olarak sayg gstermelerini buyurduunu anlatmaktadr. Bu sebepten Frigyallar, zamann aknda cesedin
549 550

Gasparro, 1985: 60. Sivas, 1999: 195. 551 Uanku, 2002: 165166. 552 Aka, 2004: 128.

154 ortadan kayboluundan beri, bir gen heykeli yaptlar ve grd hakszlktan fkesini yattrarak zdrabn paylamak maksadyla, onun nnde atlar yaktlar ve bu ayinleri bizim zamanmza kadar yapmaya devam ettiler. . Drken553 ise, Friglerin Anadoluya gelmeden nceki Ana yurtlarn, tapnmlarn hatrlamak iin fltler, aulos (kaval), kymbalon (zil), krotalon (alpara), tymphanum (tef) eliinde trenler dzenlediklerinden, ancak bu trenlerin iklimsel farklardan tr Trakyadakinden daha sert ve vahice olduundan, Kybelenin rahiplerinin de vahice cinsel organlarn kesmesinin buna dayandndan bahseder. Kybeleye hizmet eden rahiplerin ayr ayr adlar vardr. Bunlara: Kabirler, Korybantlar, Telkinler; Daktiller, Semivirler, Galliler denilirdi. Bunlarn ou -Attis dolaysyla- reme organlarnn hepsi de kesilmi bulunduu iin, hadm ya da idi idiler. ou diyoruz, nk Kybeleye papazlna girmenin ve papazla girmenin ve kabul edilmenin ilk koulu, hadm olmak, yani snnet olmakt. Bunlar hadm olmadka, Kybelenin rahibi olamazlard; bu takdirde onlarn, Kybele ile baka ilikileri vard. Belki de hadm olmak, sonradan konulmu bir kouldu.554 Antik bahsettiimiz dnem yazarlarndan hadm Strabon rahipleri (M.. ile 63/64-M.S. 19),555

Kybelenin

Dionysosun

hizmetkr

Kuretlerin dinsel bir coku halinde kendilerinden geerek dans etmeleri ve dinsel trenlerde (ziller, tefler, kavallar) mzik aletleriyle sesler karmalar nedeniyle benzediklerini dnyor. A. Erhat,556 Zeus, Kybele ve Dionysos kltlerinin birbirlerine karmas neticesinde Daktiller ve Korybantlarn, Kybele tapnmna girdiini belirtir. Kybele rahiplerin tm ilkbaharda yaplan trende kendi kendilerine cinsel organlarn keserek hadm olmak zorundaydlar. Bu uygulamann
553 554

Drken, 2000: 173. Halikarnas Balks, 1990: 118. 555 Aka, 2004: 128129. 556 Erhat, 2003: 180181.

155 esas, tanr Attisin kendi kendisini hadm etmesine dayanr. Rahiplerin Attis gibi hadm olma zorunluluklar aklmza u soruyu getirir: Niin erkeklik organn kesmek zorundaydlar? Bu olayn olmasnn esas, mitosta anlatlan bir uygulamaya dayandrlsa da bunun altnda baka bir neden yatar. Bu neden, Kybele ve Attisin arasnda cinsel birliktelik olmadan temiz bir ak ilikisinin olmasdr. Bu durum, Attisin tanraya sadk kalmamasna ve bunu gren tanrann onu hadm olma cezas vermesi ile sonulanr. Yani reme ve oalma yetisi elinden alnan tanr Attis, remeyi salayc gcn kaybeder.Tanrnn gcn kaybetmesi ile de mutlak g yalnzca tanrada olur. Yani erkek tanrlar, kadn tanrlara oranla daha iradesi zayf ve kk saylm olur. Bunu Kybelenin yannda betimlenen erkek figrlerinin kk yaplmasndan da anlayabiliyoruz. Ayrca baka bir yazarn anlattklar557 Attisin hadm olmasnn nedenine farkl bir bak as ile bakmamz iin yeterlidir: ..... Phrygial gen ve gzel yzl Attis ormanlarda kule tayan tanray yendi lekesiz bir akla..... taat sz verdi ama yemini bozdu ve Nymphe Sangaritis ile kendi olmaktan kt. Bunun iin fkeli tanra onu cezalandrd. Attis ldrd, evi bana yklyordu sanki, kat koarak Dyndimus Dann tepesine. Bazen kamlar kaldrn diye barr, yemin eder Palaestine tanralarnn orada olduuna. Keskin bir tala kabaca kesip bedenini, uzun salarn peinden srkledi, kir toz iinde. yleydi l: Hakettim, kanla hak ettiim cezalar dyorum, bana zarar veren o blmler yok olsun... kasklarnn arln kaldrp att. lgnca kendinden gemesi rnek oldu ve tanrann yumuak rahipleri salarn sallayarak aalk uzuvlarn keserler ..... L. E. Roller,558 rahiplerin kendilerini hadm etmesi sayesinde cinsellikten mr boyu uzak durarak kendilerinden temiz ve el dememi

557 558

znik, 2004: 140141. Roller, 2004: 247.

156 kalmalarnn559 istenmi olabileceini syleyerek hadmlk olayna farkl bir ynden bakar. Ancak erkeksi zellikleri ile n plana kan atl, sava Frigler neden bir kadn tanray benimsemilerdir. Bu da belirsizlik kazanm bir sorundur. Belki de onlar, byle bir tanray benimseyerek Anadoludaki dinlere hogr ile yaklaarak, kendilerini bu blgede kabul edilmelerini kolaylatrmtrlar. Frigyada Romada grlen Taurobolium ve Criobolium trenlerindeki kan sunusunun uygulandn, Frig Kaya antlarndaki sunu ukurlar tanklk eder. Ancak, bu ukurlarn sunu amal kullanm grmeleri kesinlik kazanmam bir yargdr. Sonuta, Frig klt ve mitolojisi hakknda ne zebiliriz?

Aratrmamzla ilgili Anadolu antlarna bakarsak, Frig Ana Tanrasnn Anadoluda ok byk bir hreti olduunu grrz. Farkl sfatlarnn ve atriblerinin tapnmda kullanlmasna ramen, o aka stn bir figrdr. Grdmz gibi, ona adanm nemli antlar ve onunla birleen soylu isimlerinin saylar ynetici otoritelerden resmi onay almtr. 560 Bu nemli tanrann yannda, onun yannda tapnm gren tanr, rahip, soylu bir kii olarak grlen Attiste gerek Frigyada gerekse Yunan ve Roma dnyasnda nemli bir karakter olarak varln korumu; tapnmn yaygnlatrmtr. Frigya Devletinin yklmasndan sonra, Frigya blgesinde Lidya egemenliinin balamasyla,561 Friglere zg bir klt olan Kybele-Attis klt de Lidyallar tarafndan tannm, onlarda bu klt benimseyerek tapnm gstermilerdir. Ancak onlar, tanra Kybeleyi benimserlerken adn deitirmiler, Artemis adn ona uygun grmlerdir. zellikle krallardan Ardys zamannda (M.. 652624) tanrann tapnm Sardes kentine girmi olmaldr. Ayrca Ardysn olu Salyattesin (M.. 624609) ve torunu

559

Kybelenin hadm rahiplerinin cinsel eylemlerden uzak durmalar ile gnmz tek tanrl dinlerinden Hristiyanlkn din grevlilerden rahiplerin bakir kalmas arasnda bir balant olabilir. Ancak, bu durum hassas bir durum tekil ettii iin bu iki din arasndaki balant, ince snrla ayrlm bir yaklam ile deerlendirilmelidir. 560 Roller, 1988: 49. 561 Uanku, 2000: 31.

157 Alyattesin (M.. 609560) isimlerinin son ekinin Attes olmas da tanrann sevgilisi Attisin teophor isimler altnda varlk gsterdiini dndryor. 562 Ayrca Herodotosun,563 Kroisosun oullarndan birisinin adn Atys eklinde vermesi, Atys ile Attis isimlerinin birbirlerini artrmas asndan olduka ilgin bir benzerliktir. Bylelikle de Lidyallarn Friglerin varisi olarak KybeleAttis Kltne sahip ktklarn ve onlarn tanr ve tanras Kybele ve Attis mitosunu ve tapnmn kendi amalar dorultusunda kullandklarn gryoruz. zellikle de Lidya krallarnn isimlerine Attes ekini eklemesi ya da sadece Atys adn kullanmalar, tanr gibi nitelendirilmek istendiklerini gsteriyor. Bylelikle onlarn halk gzndeki itibar artacak, siyasi gleri pekiecekti ya da onlar, Attis gibi lmszlk zelliine sahip olmak istemiler, bunu kazannca da glerinin ebedi olacan dnmlerdir. Lidyadaki Kybele-Attis kltne tapnanlar, uzun saldr; hadm edilmilerdir. Yaplan uygulamalar srasnda vahi lklar atarlar. Dini trenlerde, teflerini, krbalarn, grltl seslerini (zillerini) ve etrafa kokular saan buklelerini tanra Kybeleye ithaf ederlerdi.564 Ayrca Kybele, Sardes kentindeki gibi Efes kentinde de Artemis olarak grlr.565 Ancak Sardes kentindeki bir stel zerinde (Resim: 81) Kybelenin ve Artemisin ayr tanralar olarak gsterilmeleri,566 ayn tapnakta iki farkl tanraya tapnmn olabileceini dndryor. Bu durum anlalamamtr. Kybele rahiplerinin almalar tanra Kybelenin kltn Efes kentine kadar ulatrmtr. Bu kentte Kybele deiime urayarak Efes Artemisine dnmtr.567 Onun ok gsl monumental heykelleri, (Resim: 82) bereketlilik ve oalma, dourganlk ile ilikilidir. Her iki tanrann da klt personeli asndan benzerlikler grlr. Kybelenin hadm rahipleri

562 563

apar, 1979b: 195. Herodotos, 1. 34. 564 Uanku, 2000: 624; Sevin, 1982b: 259. 565 Hanfmann ve Waldbaum, 1969: 266. 566 Hanfmann ve Waldbaum, 1969: 266. 567 Erhat, 2003: 59.

158 Galluslarn Efes Artemis kltnde Megabyzos568 adyla devam etmi olmas mmkndr. Her iki rahip heyetinin yeleri de hadm idiler; stelik her iki isim de byk anlamna gelmektedir;569 onlarn trenlerinde zil, davul kullanmalar da benzerlik gsterir.570 Btn bu bilgiler nda Metragyrtoiler ile Galluslar arasnda devamllk niteliinde bir ilikinin olduunu sylemek imdilik en kabul edilebilinir aklama olacaktr. Ayrca, gene Kybele kltndeki bir rahip snf olan Kuretlerin de Efes Artemis kltnde varln srdrdn grmekteyiz. Ayrca Kybele kltndeki tanrann hizmetkr Metragyrtailere571 yani gezgin dilenci rahiplere, Perge Artemis kltnde Argyrtes adyla rastlayabiliyoruz. nceden de belirttiimiz gibi, Perge Artemisi, Anadolunun yerel Ana Tanra anlay geleneini srdrmektedir. Efes kentinde yaplan Artemis Tapnann dzenleni biiminin ar hayvannn ilerine gre ayarlanm olmas, tanra Artemisin Melissai (=arlar) denilen bir rahibeler topluluunun olmas, Hititlerde Telepinu mitosunda ne kan ar motifinin burada da grlmesi asndan ilgin bir benzerliktir. Bu hayvann nemi, onun ilkbaharn mjdecisi olarak iekler aramak zere yola kmasndan, doann tekrar canlanmasn temsil eden bir varlk olmasndandr.572 Kybele ile Artemisin birbirlerine benzeyen ynlerinden en dikkat ekici olanlar: her iki tanrann da gkten dm bir ta meydana gelmi ta tamalar,
573

ile simgelenmesi, kent hkimi olarak

koruyucu ve kurucu zelliinden dolay tasvirlerinde bunun sembol olan kulelerden doann grlmeleridir. Hatta Efes Artemisinin Kybelenin isimlerine benzer baz epithetleri de bu benzerlii onaylar: byk tanra Artemis), ( en (Ephesosun hakimi),

568

Strabon, XIV.1.23: ..... Megabyzos olarak adlandrdklar hadmlar vard. Bu ykselmeye uygun kiiler baka yerden getirilir ve onlara byk paye verilir. Bunlar grevini yaparken, grevleri gerei bakireler onlara yardm etmek zorundaydlar. 569 ndirka, 2001: 19. 570 znik, 2004: 132. 571 Metragyrtai, Grekede Meter: anne ve agermos: toplayc kelimelerinin birlemesinden olumu olabilir (Roller, 2004: 218.). 572 apar, 1991: 83. 573 Erhat, 2003: 60.

159 (menad), (bakhant), karakterini ortaya kartmaktadr.574 Efes Artemisine hizmet eden klt personeli kalabalktr. Buradaki barahip Arkhierus ismini tayordu; yapt greve ise, Arkhierosyne (barahiplik) deniliyordu. Barahibin nezareti altnda her biri belli bir i ile grevli rahip ve rahibeler heyeti vard. Megabyzoi575 veya Megalobyzoi576 diye adlandrlan heyet, (lgn, kendinden

(kahin),

gemi) kelimeleri Efes Artemisinin Kybeleye kadar giden orgiastik

) adl heyetin ise enlikler tertip ettiklerini ve tanrann onuruna mistik trenler dzenlediklerini Strabondan renebiliyoruz. Bu heyetinde aslna Kybelenin rahipleri olduu bilinmektedir.577 Kybele ve Efes Artemisinin benzer ynlerinin bulunmasnn yannda, Efes kentinde tanra Kybele sadece kendine ait bir tapnm yerine de sahiptir. (Resim: 83) Bu da onun Efesteki varln ispatlyor. Bu yer Pionun (bugn Panayr da) Kuzeydou eteklerinde, Stadionun (Stadyum) kuzeyinde yer alan olas Koressos Limanndan yaklak 300 m. douda, Tracheia (yark) olarak tanmlanan alandadr.578 Bu kutsal alan, saysz kaya nileri, kaya kabartmalar, kaya altarlar, kayalara oyulmu saysz stel yuvalar ve kaya adak yaztlar ile Friglere zg gibidir. Buradaki kayalara yaplm niler, Frigyadakilerin devamdr. nk buradaki gibi, Frig Kaya Antlarnn dik yzlerine dikdrtgen ya da oval olan fazla byk olmayan kaya nileri yaplrd. Bu yerlerin ierisine, tanrann heykeli yerletirilirdi. Burada da ayn durum geerlidir. Bu durum, Friglere zg gelenein, yonyadaki grn ekli olmaldr.579

574 575

elgin, 1986: 4344. elgin, 1986: 46; Epigrafik belgelerde grlmese de antik dnem yazarlar tarafndan Efes Artemisinin hadm rahipleri Megabyzoi olarak grlr (Smith, 1996: 334335). 576 elgin, 1986: 46. 577 elgin, 1986: 46. 578 Alanyal, 2002: 45. 579 Alanyal, 2002: 56.

160 F. Ik,580 Efes Artemis Tapnanda kendine bir yer edinen tanra Kybelenin asl yerinin buradaki mihraplk yani kayalara oyulmu niler olduunu ve tanraya bir tapnak verilmesine ramen ona g veren, asl yeri olan kayalk alanlarn eski nemini koruduu grndedir. Efes kentinde olduu gibi, Daskyleion kentinde de Kybele kltnn varl grlmektedir ve bu kentte de Kybele-Attis klt nemsenir. Bu kentte yaplan kazlar sonucunda birok klt malzemesi ele gemitir. Bunlar:581 Kybeleye ait bir tapnak modeli (M.. 7. yzyln ortas), Ksemtu Tmlsnden ele gemi bir adak yazt, gri renkteki bir kse zerindeki yazt (M.. 6. yzyl sonu-5. yzyl ba), bothros (plk) buluntular (zarlar, hayvan figrlerine ait boynuzlar, gri renkli bir kandil, ompholoslu kseler).

580 581

Ik, 1999: 3. Bu konu hakknda detayl bir bilgi iin bkz: Bakr, 2004:5566.

161 V. BLM

FRGLERDEN SONRA KYBELE-ATTS KLT

5.1. Yunan Kltrnde Kybele-Attis Klt Meter (Kybele) klt, Yunanllarn yaad skc ve buhranl bir dnemde, Atinallar ile Spartallar arasnda gerekleen Peleponnes Savalar (M.. 431404)582 srasnda, savan kt etkilerinden kurtulmak iin Sibylla bilicilerinin nerisi ile Frigyadan Atinaya getirilmitir. 583 Tanrann Atinaya getirilmesinden sonra da, ona Metroon tepesinde bir tapnak ina edilmitir.584 M.. 4. yzylda, Metroon tepesine yaplan Meter (Kybele) tapnann yaplma nedenini Julianus,585 yle belirtir: Atinallar aslnda Kybelenin ne kadar nemli olduunu ve Deo, Rhea ve Demeter kimliinde nasl sayg grdn anlamayarak, dinde yeniliki olan Kybele rahibine hakaret ettikleri ve onu zorla uzaklatrdklar anlatlmaktadr. Buradan da Tanrann fkesi ve onu sakinletirme abalar kaynaklanmtr. ..... Pythian Tanrsnn rahipleri, onlara Tanrlarn Anasnn fkesini yattrmalarn emretmiti. Sylediklerine gre, Atinallarn tm resmi evraklarnn sakland yer olan Metron bu amala kurulmutu. Gnmz yazarlarndan . apar586 ise bu olay detayl bir ekilde anlatr ve M.. 5 yzyln sonu 4 yzyln balarnda Atinaya Frigyal Byk
582

Peleponnes Savalar, Atinallar ile Spartallar arasnda gerekleen 27 yl sren bir savatr. Detayl bir bilgi iin bkz: Mansel, 1947: 300322. 583 ndirka, 2001: 12. 584 Erhat, 2004: 186; apar, 1979a: 187. 585 ndirka, 2001: 1314.

162 Anann ritlerini tantmak zere bir dilenci-rahip (metragyrtai) geldiini, bu kiinin Atinal fkeli vatandalar tarafndan barathron (uurum)a atldn; daha sonra Atinada bir veba salgn ktn ve bu durum sonucunda Delphi kehanetine danlmas neticesinde onlara tanraya bir tapnak yaplmasn nermeleri zerine Metroonda bir tapnak yapldn belirtir. Ana Tanra, Yunan dnyasnda Ana anlamna gelen Greke Meter () ismi ile nlenmitir. Tanrann epithetlerinin byk bir ksmn Dindymene, Berecynthia, Sipylene, daia, Gallesia, Asperdene, gibi da isimleri ya da ksaca Grekede da anlamna gelen Oreia () epithetlerinin oluturduunu gryoruz.587 Yunan yaznsal kaynaklarnda Kybele; Meter Megale (Byk Ana), Meter Antropon (nsanlarn Anas), Meter Theon (Tanrlarn Anas) ya da Magna Mater deum dea (dal Tanrlarn Byk Anas) olarak geer.588 . apar,589 Meter (Kybele) kltnn Yunanistana geli yollar ve biimi konusunda farkl gr ileri srmtr: 1. Hellespontos ve Trakya yoluyla, 2. Ege adalar zerinden, 3. Ras-amra (Ugarit) yoluyla, . aparn grlerinden ilki daha akla yatkn gibi grnyor. Nitekim Hellespontos (Karadeniz) ve Trakya yolu zerinden kltn Yunanistana tanmas daha kolay olmaldr. Ancak, o dnemin sava ortam iinde olduu dnldnde de kltn bu yoldan da gelmesi mmkn deilmi gibi grlyor. . apara590 gre, Meter (Kybele) klt Doa Akdeniz yoluyla Yunanistana girmitir. Onun bu gr, Yunanllarn Dou Akdeniz sahillerinde, zellikle Kuzey Suriyede Al-Mina, Tell Sukas (Paltos), Tabbar
586 587

apar, 1979a: 187. Alanyal, 2002: 1. 588 Drken, 2000: 72. 589 apar, 1979a: 188. 590 apar, 1979a: 189190.

163 el-Hammam vs. gibi ilek koloniler kurmalar, Ugaritte tccarlk yapmalar ve bunun sonucunda da kltr alverii yannda bir takm fikri veya manevi unsurlarn da alveriini yapmalarna dayanr. Z. ndirka,591 Meter (Kybele) klt Anadoludan Yunanistana tanmtr. Meter (Kybele) kltnn ve tapnmnn Yunanistana tanmas srasnda onun yannda, ei, sevgilisi, olu Attisin klt de Yunanistana gelmi olmaldr. Ancak bu konu hakknda kesin bir bilgimiz yoktur; elimizde olan bilgiler varsaymlara dayanmaktadr. Yunanistanda, tanr Attisin ilk varl, M.. 4. yzyldaki bir arkeolojik belgeye dayanr; bu belge, bize onun kltnn Yunanistana Meter (Kybele) kltnden daha sonra geldiini dndryor. Belki de bu tanr, baz zelliklerini Yakndoudaki tanrlardan harmanlayarak, kendine zg bir kimlikle Yunanistana gelmitir. Frigyada Attes () olarak grlen tanr ya da kral soyundan gelen, rahip olarak nitelendirilen ahsn ismi, Yunanistanda form deitirmi ekliyle Attis () eklinde tanrann yannda ona hizmet eden, sevgilisi olan tanrnn ad olarak karmza kar. Yeni vatan Yunanistan olan Attis artk bir tanrdr. Baz aratrmaclar, Attis kltnn ve isminin Yunanistanda M.. 4. yzyldan daha erken bir tarihte olduunu belirtmiler; bunu kant olarak da, Plutarchosun (M.S. 46127) anlatt bir olaydan, M.. 415deki Sicilya seferi ncesinde Atina Agorasnda bir adamn kendini hadm etmesi ile ilgili blm kant almlardr. Ancak burada, Plutarchosun Meter (Kybele) ya da Attisten hi sz etmemesi gz ard edilmitir.592 Plutarchosun anlatm ne Ana Tanra ne de Attis hakknda tam bir aklama yapmaz onun anlatm dini bir tapnmadan te psikolojik olarak kiileri rahatsz eden bir olay anlatr ve bu olay Sicilya yenilgisinden sonra kar. Dier bilginlerin aklamalar ise, M.. 4. yzyldan nce Attisin grlmeyiinin sebebini Yunanllarn onu

591 592

ndirka, 2001: 12. Roller, 2004: 178179.

164 barbar ve itici bulup dinlerine girmesini engellemi olmalar eklinde anlatrlar.593 Attis ikonografisinin kendi anavatan olan Frigya ile direk bir ilikisi bulunmaz ve bununla birlikte Attisin hibir tasviri Frigyallar tarafndan bilinmemektedir. Cevap olarak u tartlr ki belki bu tasvirler bir zamanlar yaam ama hayatta kalmay baaramamlardr. Fakat bu, baz sebepler iin muhtemel gzkmyor. Frigya Ana Tanrasnn tasvirleri Frigyada kaya antlar ve kabartmalarda dzenli olarak var olurken; tanr Attisin Frigyadaki varl ancak Roma dnemine ait heykel ve kabartmalarda grlebiliniyor. 594 Ana Tanra Meter (Kybele) kltnn Yunanistana yaylmasndan sonra da Attis, Frigyadaki betimlenmemi grntsnden syrlarak tanra Meter (Kybele) ile birlikte tasvir edilmeye balar. Yunanistanda Attisin betimlendii en erken rnek, M.. 4. yzyl ortalarna tarihlenen Pirede bulunmu bir adak stelindeki kabartmada (Resim: 84) grlr; burada onun Yunan karakteri ortaya kar.595 Kabartma, solda oturan bir erkek, sada ayakta duran bir kadn figrnden oluur; figrler bir naiskos ierisine yerletirilmilerdir. Antn zerindeki yaztta: : Timothea, emirlere uyarak ocuklarn yararna Angdistis ve Attis adna adad.596 yazmaktadr. Bu yazttan sol tarafta oturan kiinin Attis, sada ayakta duran kadnn da Angdistis olduu anlalmaktadr. Attis ekilsiz bir kayann zerinde oturmutur. Attisin vcudu, yz saa dnk, sa aya ve baca biraz sa tarafa uzanm ve sol baca ve aya kayaya yaslanm ekilde geriye dnk olarak tam olarak gsterilmitir. Sol eli dizinin zerindedir, sa elini de Angdististen bir ey almak iin uzatm gibidir. Uzun ve kavisli sopasn da zerine oturduu kayaya yaslam durumdadr. Frigyann Ana Tanras olan Angdistis burada ne Frigyada tapnlan Ana Tanra balyla ne de Yunanllar tarafndan bilinen Kybele adyla
593 594

Roller, 1994: 256. Roller, 1994: 247. 595 Roller, 2004: 179. 596 Roller, 1994: 248; Roller, 2004: 179.

165 belirtilmitir, sa aya ne yukar doru, sol aya da arka tarafa doru adm atm ekildedir. Attisin sanda oturmu ve yz ona dnktr. Heykeltra, Angdistisin gslerinin altndan ikinci geni bir kemer vermitir; onun sa elinde yonca azl bir testi vardr; bunu vcudunun aasnda baparma darda gzkecek ekilde tutar. Onu, bu testiyi sa eliyle Attise doru uzatr durumda gryoruz. Sol elinde, sol bacana doru tuttuu yuvarlak bir disk vardr. Bu kabartmann M.. 4. yzyln nc eyreinin ortalarnda yapld dnlyor. Bu kabartmada gsterilen Attis, Kerkyrada M.. 5. yzyln ilk yarsnda Zeusun adna yaplan bir kabartmaya benzer bir ekilde bir kayann zerine oturmu durumda resmedilmitir. Angdistis ise M.. 4. yzyln 3. eyreinin ortalarnda Atinallarn kaytlarnda bulunan birka Atina figr ve Lacharesin figrnne benzerlik gsteriyor olmaldr.. Bu tarih ayn zamanda Sigma ve Omega harflerini ieren M.. 4. yzyln standart Attika alfabesi olan yaz harflerinin kullanld tarihtir. 597 Bu tartma Attisin zerine yaplsa da Angdistisin figr de yorumu hak ediyor. Onun Frigyadaki ad Yunanistanda pek grlmez; fakat M.. 4. yzyl Yunan inanlarnda geen Yunan Ana Tanrasna benzer bir figrdr. Ana Tanraya ait ilk heykel M.. 6. yzylda Bat Anadolunun Yunan illerinde yaplmtr. Bu heykel chiton ve mantle giymi bir ekilde oturur vaziyettedir. Bu Yunan ekilleri Frigyallarn Ana Tanray tasvirlerinden gelitirilmitir, nk her iki kltrde de Ana Tanra oturmu bir ekilde ve zel bir kostm giymi olarak tasvir edilir. M.. 6. yzyln sonlarnda Ana Tanra tamamen Yunanllam olarak grlr. Artk bir tahta oturmu Yunan kadn giysisi khiton ve mantle giymi olarak gsterilir. Sol elinde bir aynalk tutar ve yannda da bir aslan oturur. Bu ekilde M.. 5. yzyl temsillerinde en etkileyici olan kabul edilmektedir. Bu heykel heykeltra Agorakritas tarafndan Atina Agorasnda yaplmtr. Agoraktisin almalar Yunan dnyas boyunca yaylan Ana Tanra adna yaplm olan kabartmalarn kaynadr. Angdistisin bu anttaki ayaktaki figr, bu standartlardan farkl olmasna ramen, onun Yunan kostm ve tymphanumu (tef) hala Yunan geleneklerindeki Ana Tanra gibi

597

Roller, 1994: 248

166 gsterilmitir.598 Bu kabartma sadece onun mitolojisinin tercmesini verir. Pausaniasn anlatmndan sonraki literatrlerde de bu tekrarlanr. Kabartma belki de Attis ve Ana Tanra arasndaki eskiye dayanan ilikileri bize sylyordur.599 Attis betimlemeleri, zellikle Attisin terakota heykelcikleri tanr Attisin Yunan dinindeki ilevini ortaya koymaktadr. Bunlarn ou onu dans ederken, hoplayp zplarken ya da bir mzik aleti alarken, bir baka deyile Meter (Kybele)e tapnan insanlarn dinsel trenler srasnda yaptklar hareketleri sergilerken gsterir. Attis bu heykelciklerde tapnclara vekillik grevi yapar, bylece insan bir Attis heykelcii sunmakla, kendinden bir para sunmu olur.600 Attisin cinselliini n plana karan, onun cinsel organlarnn gsterildii tehirci betimlemeler (Resim: 85) ilk olarak M.. 2. yzylda Romada grlr.601 Onun Yunanistandaki betimlemelerinde hibir zaman tanrnn cinsel bir kimlik tadn gsteren betimlemeler bulunmamaktadr. O genellikle Atinada sylenceye dayanarak; Meter (Kybele)'in gen ak, sevgilisi ve olu; arkeolojik belgelere gre ise tanrann hadm rahibi kimlii ile grlmektedir. zetle; Frigyal kkeniyle gl balar bulunduran bir tanr, Attis, Yunan sanat ve mezhebine Ana Tanrann ei olarak girdi. Attis tek bana Frigyada ok farkl bir figre sahiptir, Frigya Kitabelerinde temsil edilmemi olan bir insan, tanr olmutur. Attisin Yunanllara ait grnm, Yunanllarn ona tapabilmesi iin Ana Tanraya uygun bir ekilde dzenlenmitir. Ana Tanrann Yunan dnyasnda hem popler hemde korkulan bir tanr olarak ikilem iinde var olmasnn yannda, Attis de Ana Tanra gibi Yunan halk ierisinde kark duygular uyandrmtr. Attisin ikilemi, onun tasvirleriyle desteklenmitir. Bu tasvirler, yabanclarn Yunanllar tarafndan yaplan tasvirleri ve Parisin Troyallar alt tabaka insan olarak grmeleri de Attis iin
598 599

Roller, 1994: 249. Vermaseren, 1966: 23. 600 Roller, 2004: 182; Vermaseren, 1966: 22. 601 Roller, 2004: 182.

167 geerli olmu ve yle grlmtr. Ana Tanrann ei olarak Attis yardmsever tanr olarak ne kmtr. Ayn zamanda Attis, Yunanllarn gznde doulu komularnn sahip olduu barbarlk ve kadnslk zelliklerini de temsil etmitir ve bu ynler sonradan oluan hem modern hemde eski bak alarn da etkilemitir. Frigya ile hibir alakas olmayan bir figr iin bu srekli devam eden bir miras olmutur.602 Meter (Kybele) ve Attis kltnn Yunanistanda geliini grdkten sonra, Gallus adl hadm rahiplerin onlardan ayr kaldn dnemeyizl. Muhtemelen onlar da, Meter (Kybele) kltnn Yunanistana tanmasndan sonra, Yunanistana gelmilerdir. Ancak onlar, Meter (Kybele) gibi bu lkede ho karlanmamlar; Atina halk tarafndan lkelerine geri dnmeleri iin zorlanmlardr. Zira Grekede Gallus teriminin kullanl biimi de Yunanllarn bu rahiplere bak asn yanstyor. Gallus, iyimser bak asyla, sorunlu bir etnik grup ekliyle aklanrken; ktmser bak asyla, ykc, barbar bir topluluk olarak belirtilmektedir. Aslnda bu durum biraz da Yunanistan halknn Galluslara ve Meter (Kybele) kltne genel anlamda olumsuz bir tutum ierisinde olduklarn da gsteriyor. Yunanllar, tanra Meter (Kybele)i Yunanistana getirdiklerinde onun ak, dourganlk, verimlilik, bereketlilik tanras olma gibi birok zelliini, Yunan tanr ve tanralarnn arasnda (Rhea, Demeter, Aphrodite, Demeter) paylatrmlardr. Ve bylece de Yunanistandaki tanr ve tanralarn zellikleri Ana Tanrann zelliklerini tayan, deiik anlaylar iinde barndran bir yapya brnmtr Meter (Kybele)in zelliklerinin paylaldn, onunla benzer zelliklere sahip olduunu dndmz Yunan tanr ve tanralar unlardr:

602

Roller, 1994: 259.

168 Bu tanralardan ilki Rheadr;603 nk Yunanllar, Rheann Tanrlarn Anas604 ( ) olma zelliini alarak Meter (Kybele) ile zdeletirmilerdir. Bunun iinde onlarn adlar farkl olmasna ramen; her ikisinin de ayn zellikleri tayan tanralar olduklar grlr. Muhtemelen bu birleme, Rheann dinsel esrime ayinlerinin simgesi olan tefin, Meterin trenlerine katld M.. 6. yzyln ikinci yarsnda gereklemi olmaldr.605 Baz Yunanl ve Romal yazarlar, Meter (Kybele) ve Rheann ayn tanra olduuna yle deinir: Strabon (M.. 64/63-M.S. 19.):606 Phrygiallarn bir kabilesi olan Berekyntes ve genel olarak Phrygiallar ve da dolaylarnda oturan Troiallar, Rheaya sayg gsterip ibadet ederler ve ona Agistis ve Tanrlarn Anas Phrygiann Byk Tanras adn verirler ve o ibadet grd yerlere gre, daea ve Dindymene, Sipylene, Pessinuntis ve Kybele adlarn alr. eklindeki ifadesiyle Rhea ile Kybelenin ayn tanra olduunu vurgular. Stephenas Byzantios607: Phrygial Kybele vardr ve Kybele Da, bundan dolay Kybeleye Rhea denilir. Baz kaynaklarda Korybantlar, da Daktyloslarnn ve Telkinlerin akraba olduunun belirtilmesi,608 Rheann hizmetkr ile Meter (Kybele)in hizmetkrlarnn benzerliklerini de gsteriyor. nk bunlarn hepsinin ortak zellii, onlarn trenlerde ziller, tefler, kavallar ile grltl bir ses karmalardr. 609 Demeterin toprak ve bereket tanras olma zellii, 610 onunla Meter (Kybele) arasnda bir balant kurmamz salar. 611 Yunanllar kendi
603

Giritte Kybele-Attisin kkenine deinirken; buradaki tanra Rheann kltnn Yunanistana tandndan ve Kybele ile eletirilerek Yunan pantheonuna katldndan bahsetmitik. 604 Roller, 2004: 175. 605 Roller, 2004: 175. 606 Drken, 2000: 72. 607 Alanyal, 2002: 2. 608 zbayolu, 1999: 233. 609 zbayolu, 1999: 233. 610 Yrkn, 2000: 21. 611 Burkert, 1999: 132.

169 tanralar Demeter ile onun annesi da da, Frigya Ana Tanras ismi altnda birletirerek612 Yunanistandaki Meter (Kybele) kltn olutururlar. Demeterin kz Persophone de bitki dnyasn, ilkbahar ile yeniden domak zere len tohumu kiiletiren613 simgeleyen bir tanras olmas nedeniyle; Kybelenin sevgilisi, ak, olu Attis ile ilikilidir. Ayrca bu tanrann atribleri arasnda olan nar meyvesinin, 614 Meter (Kybele)nin de atribleri arasnda da olmas iki tanra arasnda ortak bir noktadr. B. Umar,615 Demeter ismini inceleyerek, kelimenin aslnn Ada/Da Ana anlamnda Da-Meter kelimesinden tremi olabileceine deinir ve bylelikle de onun Ana Tanra ile ilikisini ortaya koyar. Derveni papirs, Demeterin De Meter ( ) adn aldn nk iki tanrann bir karm olduunu bildirerek, ayn eyi iddia eder. 616 W. Mannhardt,617 Demeter ismini inceleyerek; ismin ilk blmnn Girite arpa anlamna gelen deiadan olutuunu syleyerek, tanrann arpa-ana ya da tahl ana618 olarak grlebileceini bize gsterir. Bylelikle de biz, bu tanrann tarm ile ilikili olduunu ve onun sayesinde tarm rnlerinin bol ve verimli getiini anlayabiliyoruz. Bu durumda da tanra Meter(Kybele)inde tanr Attis ile birlikte olduunda ayn durumlarn yaandn grebiliyoruz. Her iki kltte de bu tarz bir nitelik olduu iin bu iki tanra birbirleri ile balantl olmaldr.

612 613

Knal, 1962: 271. Frazer, 1991: 323. 614 Nar, cinsel uyarc olarak grlen, dourganlk ve zrriyet gcnn simgesidir. Bu kelime, Yunanca kzl kelimesinden tremitir. Ona bu rengi veren sava kan deil; zellikle dourganlk kandr (Thomson, 1983: 245246.). 615 Umar, 1999: 212. 616 Roller, 2004: 176. 617 Frazer, 1991: 324325. 618 Frazer, 1991: 325.

170 Callimachos,619 hem Kybelenin hem de Demeterin rahibesi olan bir kadndan sz eder. Buradan da Demeter ile Kybelenin birbiriyle ayn olduunu sylemek herhalde yanl olmayacaktr. Demeter ile Meter (Kybele)in benzerlii dnda, Demeterin kz Persophone ile Attis arasnda da baz benzerlikler vardr. nk bu iki tanrsal varlk, ilkbaharn geliinin ardndan yeraltndaki dnyalarndan karlar; yeryznde ksa bir sre yaadktan sonra yeraltna geri dnerler ve bylelikle de onlar bitkilerin verimliliini ve bereketliliini simgelerler. Ayrca onlara ait mitoslarnda baz benzerlikleri vardr. Persophonenin bandan geenlerin anlatld mitos yledir: Hades, Demeterin kz Persophoneye k olur. Kzn babas Zeusa akn itiraf eder, ancak Zeus, Persophonenin annesi Demeterin bunu kabul etmeyeceini syler. Bunun zerine iki tanr bir plan yapar. Persophone her zamanki gibi iek toplamaya ktnda dier ieklerden farkl ok gzel bir iek grr ve onu da koparmak ister. iei koparacakken toprak ikiye ayrlr; iersinden atlaryla Hades kar ve onu yeralt dnyasna karr. Bu esnada Persophone sesinin annesi tarafndan duyulmas iin srekli barr ama sesini duyanlar korkudan bir ey yapamaz. Ancak Demeter onun lklarn yeraltndan duyar ve lgna dner; kzn aramaya balar. Ona hi kimse yardm etmez. Bunun zerine Demeter, tanra kyafetlerini ve tm eyalarn karr; tm dnyay ve tanrlar alkla tehdit eder. Tanrlar ona yalvarrlar ama o kznn bulunmas artyla her eyin eskisi gibi olacan syler. Bunun zerine Zeus ona, Persophonenin Hades tarafndan kardn; ancak bu evliliin gzel bir evlilik olduunu syler. Demeter kznn geri dnmesini ister; Zeus, Persophoneyi getirmesi iin Hermesi yeralt dnyasna yollar. Hades kurnazlk yaparak, Persophone gitmeden nce nar meyvesinden ona bir para verir ve onu yollar. nk ller lkesinin yiyeceinden yiyenler bir daha buradan kamaz. Bylelikle Hades karsn ksa bir sre de olsa bir yl ierisinde grebileceini garantilemi olur. Persophone yeryzne geri dndnde, Demeter ok mutlu olur ve
619

apar, 1979a: 184.

171 yeryzndeki btn bitkiler dnyasnn yaants eski haline getirir. Kzna yeralt dnyasndan bir eyler yedin mi diye sorar; Persophonede Hades tarafndan kandrldn anlar. Bunun zerine o, yln te ikisini annesi ile birlikte Olymposta tanrlar arasnda; geri kalan te birini de yeraltnda kocasnn yannda geirecektir.620 Demeterin kaybolan kzn aramas motifi, Mezopotamyadaki (Smer, Babil, Filistin) baz mitoslarla balantl olmaldr. nk bu tema kaybolan bir tanrnn annesi ya da sevgilisi, eini aramas eklinde grlse de ayn amaca hizmet eder. Bu da bitkiler dnyasnn mevsimlerin deviniminden etkilenmesidir. Onun yeraltnda kald gnlerde, mevsim ktr; yeryzne kt zaman ise ilkbahar gelmi olur. Ayrca, Persophonenin bitki dnyas ve tarm rnleri ile ilikisi ve onun yln belli zamanlarnda yeryzne kmas ile Attis arasnda da bir balant kurulur. Persophone, Attis gibi yln belli bir ksmn yeraltnda geirir ve ilkbaharn gelmesi ile birlikte annesi Demetere kavuur. Bu tanra ile Mezopotamyadaki baz tanrlarn da benzerlikleri vardr. rnein; Demeterin kaybolan kzn bulmaya almasnn bir benzeri, Dumuzinin, Temmuzun, Baaln kayboluunda da vardr. Ayrca kaybolan tanrnn aranmas Hititlerde de vardr. Benzer bu temalar, evrensel olmaldr. Yani bunlarn hepsi, mevsimlerin deiimini, k ayndan sonra baharn geliini anlatrlar. Persophonenin karlmas, tohumluk budayn hasattan ekime kadar yeraltndaki ukurlarda saklanmasnn bir simgesidir. ok eski zamanlardan beri tapnaklar ve gmtlerle bantl olduklar iin bu tahl ambarlarna yaktrlan kutsallk, yeraltna saklanan tahln llere demesi nedeniyle verimin artt inancn dourmu; olayn btn de Hadesin kard, annesinin ardndan yas tutup, gzya dkt yln te birinde yeraltndaki sevgilisine dnmesi kouluyla salverilen gen kza ilikin bir sylence olarak

620

Mitosun Yunan ve Roma Mitolojisine gre anlatm iin bkz: Frazer, 1991: 324; Can, 1970: 147155.)

172 tasarlanmtr. Persophone, gmlen ve yeniden doan tohumluk ekinin ruhudur.621 Demeter adna, her yl ekim aynda Thesmophoria ad altnda bir bereket ve tahl bayram kutlanr. Bu bayramn amac ekinlerin bereketini arttrmaktr. Bayram balamadan nceki birka ayda kadnlar domuz kurban ederler, bunlar megaron ad verilen kutsal maaralara brakrlar ve sonra Thesmophoria bayram gelince gn bedenlerini temiz tutarlar; domuzlar braktklar maaraya girerler, domuzlarn rm kalntlar toplayarak gz ekimi iin tohumluk tahllara kartrrlar. Ayrca Persophone yeraltna karldnda orada bulunan domuzlarda yeralt dnyasna ekilmi622 olduundan trende domuzlar kurban edilmi olmaldr. Domuzlar, insann ve ekinin douunun simgeleridir. Dolaysyla domuzlar tam bir bereket simgesidir ve kadnn kendisini simgeler. Zira onlardan akan kan, kadnn ayba ya da lousalk kann temsil ediliyordu. Bu bayramn kkeni, ayba ya da lousalk kannn tohumlarn verimini arttrmada kullanlmak amacyla gizlice datlmas eklindeki ilkel bir uygulamadr.623 ki bayramn uygulanma zamannn farkl olmasna ramen; bu bayram ile Kybele-Attis trenleri arasnda baz benzer ayrntlar gze arpar. Her iki bayramda, bitkilerin ve tahl rnlerinin bereketliliini salamak amal yaplr. Thesmophoria bayramndaki dini arnma ve kan sunusu yaplarak insann ve ekinlerin yeniden douunu simgelemesi anlaynn olmas, Kybele-Attis trenindeki uygulamalara benzerdir. Sicilyann Gela kentinde, M.. 6. yzyldan kalma bir kutsal alanda bulunan ve tanray kucanda aslanla tahtta oturur durumda, yani standart Meter ikonografisinde gsteren Demeter adak heykelcii, en erken M.. 6. yzyln sonlarndan beri Meter (Kybele)in Demeter ile kaynatn ortaya koymaktadr. Bu ortak simge kullanm, M.. 5. ve 4. yzyllarda artmtr.
621 622

Thomson, 1983: 257. Thomson, 1983:245246. 623 Thomson, 1983: 246247.

173 Pindaros Demetere nlayan ziller tayan tanra diye seslenirken, Meter imgesinden yararlanr. M.. 5. yzyl airi Melanippideste ikisinin ayn tanra sayldn gayet iyi bir biimde bildirir: () (): Melanippides der ki, Demeterle Tanrlarn Anas birdir.624 Bu iki tanrann birlemesi, zellikle Atina ve Attikada gl olmutur. Atina Agorasndaki Metroonun civarnda Demeter trenlerinde kullanlan kaplara Meter (Kybele) trenlerinde kullanlan kaplarn benzerlii, bir klt birlemesini akla getirmektedir. M.. 6. yzyla ait siyah figrl bir Attika kab byle bir birlemeyi daha da belirginletiriyor. Bu kabn zerinde, buday baa tutan Kore ile Demeter bir aslanla birlikte betimlenmitir. Bir nemli kant da, Atina Metroonunun yannda yer alan ve Eleusisin iki tanrasna adanan bir sunaktr.625 Muhtemelen onlar, Frigya tanrasnn trenlerindeki vahi ve yrtc ynlerini yumuatmak, bunlar toplumca kabul edilebilir klt uygulamalarna dntrmek626 istedikleri iin Demeter ile Meter (Kybele) kltn birbirleri ile kaynatrmlardr. Frigyal Ana Tanrann sk ve yaygn bir biimde Rhea ve Demeter ile zdeletirilmesi, yabanc ve Yunanl tanralarn bilinli olarak birletirildiini ve Meter (Kybele)in en saygn Yunan tanrlarnn arasna sokulmasnn bu birlemenin bir yolu olduunu belirtiyor. 627 Tanr Dionysosun tam anlamyla Meter (Kybele) ile ilikisinin olduu syleyemeyiz, ancak o, lmesi ve yeniden dirilmesi ile mevsimlerin deiimini simgeleyen bir bitki tanrs olmas nedeniyle, Attise benzemektedir. Bu benzerlik, onlarn ayn yrenin tanrlar olmalarndan; mitoslarnn ve trenlerinin baz benzerlikler tamasndandr: Efsaneye gre, Zeusun olu Dionysosun kaderi Osirisinkini andrr. Bir maarada bymekte olan Dionysosun tanra Hera tarafndan bulunarak zerine saldrtt Titanlar tarafndan paralanmas, bykannesi
624 625

Roller, 2004: 176. Roller, 2004: 176. 626 Roller, 2004: 176. 627 Roller, 2004: 177.

174 tarafndan paralarnn tamamen bulunarak birletirilmesi628 ile ya da onun kalbinin kurtulmas ile yeniden dirilmesini salanr.629 Bu tanrnn yeniden dirilmesi, onu Attis ile ilikilendirmemizi salar. Ayrca Dionysos enliklerinde, Dionysosa tapnan Bakkhalar (baranlar), Mainadlar (lgn kadnlar), Thyiadlar (fkeliler) adl kadnlarn, kendilerinden geerek tanrlarnn onlarda birletiine inandklar ylan ya da baka hayvanlar paralayarak, etini yiyip kann imeleri, derilerine sarlmalar, enerjileri bitene kadar dans etmeleri630 tam anlam ile olmasa da Kybelenin hadm rahiplerinin Mart treninde yaptklar lgnlklar anmsatr. Euripidesin Bakkhalar adl oyunundan bir alnt: Ey karanlk diyar Kureta larn. Giritte Zeusun doduu kutsal maaralar! Orada icat ettiler, benim iin, sorgulu mifer giyen Korybantlar embere gerilen deriyi. Orada kart cokun davul sesleri Frigya kavallarnn tatl nefeslerine. Korybantlar davulu ve Rhea anamz verdiler Bakkhalarn lklar arasnda gmbrdesin diye.631 Buradaki anlatm, Dionysos enlikleri ile Meter (Kybele) trenindeki alglarn ve trenlerin uygulan biimlerinin benzerliini vurguluyor. Ayrca burada, Meter (Kybele) ve Rheann hizmetkrlar olan Kuretlerden632 de bahsedilmesi iki kltn birbirlerini kapsayan niteliine bir gndermedir.

628 629

Graves, 2004: 115. elik, 1988: 222. 630 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 115116. 631 Erhat, 2003: 180. 632 Kuretalar, Ana Tanra Rheann, Korybantlarda Frigyal Kybelenin rahipleridir. Sonradan Zeus, Kybele ve Kuretalar, hepsi birden Ana Tanra Kybelenin kltne balanmtr (Erhat, 2003: 180 181.).

175 Bakkha alaylar gelenei, Ana Tanra Kybele trenlerinde grlen cokudan, yar lgn (esrime) duruma gelmeden, dmbelek alnmasndan geni lde bu dinin etkilendiini gstermitir.633 Zaten, Dionysos trenlerinde dinsel esrime halinde tapnanlarn kendilerinden gemeleri, paralama ayinleri Kybele-Attis kltnn bir uzants olmaldr. Ancak buradaki trenler daha vahi bir hal almtr. Aslnda bu iki kltn trenlerinin benzerlii, Meter kltnn Anadoluya Balkanlardan (Trakya) gelmi olabilecei eklindeki varsayma dayanr. nk Frigler, Dionysos kltnn dada dzenlenen ayinler (oreibasia), ucu sarmak dal ile sarl denekler (thrysos), dinsel topluluk alay (thiasos), sarmak tac gibi ayrntlar Dionysos kltnden almlardr. Bu klt, kutsal aralarn eliindeki mzii ile cokun dinsel ortamyla ve kutsal lgnlk yaratma amal ayin enlikleriyle Meter (Kybele) kltn btnler.634 Ayrca tanra Aphroditein de Meter (Kybele) ile bir benzerlii vardr; nk her iki tanra da bir tanrnn spermlerinden dnyaya gelmitir. Mitosa gre, Aphrodite, Zeusun babas Uranosun cinsel organn kesmesinden sonra cinsel organdan akan tohumlarn denize boalmas ile domutur. Kybelenin de ift cinsiyetli olan halini simgeleyen Agdististe bir tanrnn taa akan tohumlarndan domutur. Grnrde olmasa da, bu iki tanrann arasnda bir tanrnn tohumlarndan doma temasnn ayn olmas ilgintir. Suriyeden Yunan dnyasna geen Aphroditein yanndaki sevgilisi, olu Adonis ile Attis arasnda da birok benzer nokta vardr. 635

5.2. Roma Kltrnde Kybele-Attis Klt Roma ile Kartaca arasnda gerekleen II. Kartaca636/Pn637 (M.. 218202) savann ardndan, Romada skntl ve buhranl bir dnem

633 634

Umar, 1999: 216. zbayolu, 1999: 228. 635 Bu konu hakknda detayl bir bilgi iin Suriye maddesine baknz. 636 Sevin, 1982c: 299; Drken, 2000: 70. 637 Sarkolu, 2002: 91; apar, 1979a: 170.

176 yaanmtr. Bu durum karsnda aresiz kalan Romal yneticiler, halkn dini duygularn krkleyerek, onlarn Roma ynetimine kar gvenini yeniden kazanmak iin areyi Sibylla bilicilerine ve onlarn kehanet kitaplarna bavurmakta grrler. Bu incelemeler srasnda Romallar, Sibyllini Libriyi incelerken u kehanete rastlarlar: Yabanc rktan bir dman, sava talya toprana kaydrd zaman Romaya; getirmekle, onu bu topraklardan srlebilinir. Bu kehaneti renen Senatus, Pergamon (Bergama) Kral I. Attalosa (M.. 241197) be senatrden oluan bir heyeti en nemli sava gemilerinden be tane quinqueremis (be sra krekli gemi) gndererek, ondan Pessinus Ana Tanrasnn heykelini isterler. Bunun zerine Kybele Tapna (Megalesion) rahipleri, Attalos adna Pessinus Tapnandaki (Metron) meslektalaryla konuurlar ve Anadoluda ok eski alardan beri tapnlan Ana Tanrann idol638 Roma heyetine teslim edilir. Heyet daha sonra, Tanrlarn Anas diye nitelendirilen kutsal ta, Frigyal rahiplerden oluan bir kurulu da yanna alarak, deniz yolu 639 ile M.. 4 Nisan 204 tarihinde,640 Romaya gtrrler.641 Bu olaydan sonra Roma ordular Hannibali Zamada yenince, Sibylla bilicilerinin kehanetinin doru ktna inanlr642 ve Roma halk panik terrden kurtulur;643 bylelikle de Pessinus Tapnanda farkl zellikleri ile tapnlan tanra, baka bir zelliinden yaralanlarak Romaya tanm olur. Roma dininin tanrlar arasna Anadolulu bir tanrann yerletirilmesindeki ama, dardan gelen gl, maruf bir tanra ile Roma Devletinin gcnn daha da artacann gsterilmesidir. Onun Romaya getirili eklini,644 Romal yazarlardan Ovidius645 ve T. Livius646 sayesinde bilmekteyiz. Her iki yazarnda Kybele

638 639

Bu siyah bir gktayd (Arrianus, 2005: 73.). Arrianus, 2005: 7273. 640 Arrianus 2005: 73. Dipnot: 31den Alnt 641 Arrianus, 2005: 7273. 642 Drken, 2000: 71. 643 Cumont, 1956: 47. 644 apar, 1979a: 175. 645 Ovidius, Kybeleyi tayan gemiyi eken Claudia Quintina adl bakire kzn bandan geenleri anlatarak kltn Romaya geliini anlatmtr (Bremmer, 1979: 10.).

177 kltnn Romaya tanmasn anlatmalarna ramen, Attis kltnn tanmas hakknda bilgi vermediklerini grlr. Byk ihtimalle, Kybele klt ile birlikte Attis klt de Romaya tanm olmaldr. J. G. Frazer,647 Romann Kybele kltne tanmas srasnda Attisin kltnn de tandnn sylenmemesine ramen; onun Kybele ile birlikte Romaya geldii grndedir. Ayrca, Strabon, Varro, Pilinius ve Senecada kltn Romaya getirilmesinden sz eder.648 Magna Mater (Kybele)in bir takm Roma Cumhuriyet dnemi (M.S. 1. yzyl) sikkelerinde de gsterilmesi, Magna Mater (Kybele) kltnn Roma Devleti ile ilikisini destekleyen baka bir noktadr. Bilinen en eski rnek olan M.. 102ye ait olan bir denariusun649 (Resim: 86) n yznde banda kuleli ta olan Magna Mater (Kybele)in bstnn arka yzdeki zafer imgesi ile eletirilmesi, Ana Tanrann zaferle eskiden beri sregelen ban gsterir. M.. 1. yzyla tarihlenen dier Roma Cumhuriyet dnemi sikkelerinde tanra yine kuleli tala resmedilmi, bazen ba gsterilmi, bazen de aslanlarn ektii arabas (Resim: 87) ile betimlenmitir.650 Kybelenin Roma dinine kabul edilmesinin altnda yatan neden, onun kentleri koruyuculuk zelliini tamasndan da olmaldr. Zira burada, Kybelenin banda kale surlar eklindeki mazgall bir tacn bulunmas da bunu gsteriyor. Magna Mater (Kybele)in kent koruyuculuk zelliini

646

T. Livius 29.14.1014.: Scipio ta bizzat gemiden alp karaya kardktan sonra, onu kente gtrecek olan kadnlara emanet etmekle grevlendirilmiti. Gemi Tiberisin azna vardnda, emredildii gibi yapt ve denizi krekleriyle yarp tanray rahiplerinden alarak karaya kard. Kentin ileri gelen kadnlar... onu teslim aldlar. Bunlar tanray sra ile tayp, elden ele geirerek gtrdler. Btn kent tanray karlamak iin toplanmt ve gzerghlar boyunca, girilerin nnde tts yakclar yerlemiti Halk ttsleri yakarken tanrann Roma kentine istekle ve dosta girmesi iin yakaryordu. Kadnlar tanray Palatinusta yer alan Zafer tapnana tadlar. O gn, 4 Nisan, bayram olarak ilan edildi. Kalabalk halk gruplar, Palatinustaki tanraya armaanlar getirdiler, orada tanrlarn len sofralar kuruluydu ve Megalensia ad verilen oyunlar dzenlendi... (Aka, 2004: 161.). 647 Frazer, 1961: 266. 648 Roller, 2004: 255. 649 Denarius, Romada M.. 187 ylndan itibaren baslmaya balanan gm paralara verilen isimdir (Saltuk, 1997: 52.). 650 Roller, 2004: 277.

178 gsteren, banda kuleli taca benzeyen balk tayan ok sayda heykeli vardr. Onun kuleli ta ile gsterilmesi, Yunanistanda yaygn deildir.651 Ayrca, Romallar, Magna Mater (Kybele)de kendilerine ait bir eyler buluyorlard. nk Troya kentinin yok oluu srasnda Troyadan kaarak gemi ile talyaya gelen Aphrodite ile Troyal prens Ankhisesin olu Roma devletinin kurucusu, Romallarn atas Aenias ile Kybele arasnda baz ynlerden benzerlikler vard. Bu benzerlik, her ikisinin de Romallarn kaderini etkileyecek baz zelliklere sahip olmasyd. Bunun iinde Romallar, Friglerin Ana Tanras Kybele ile Romann kaderi arasnda bir ba kurdular. Bu ba, M.. 7019 yllarnda yaam Latin airlerden Publius Vergilius Maro yle anar: Aenias destanndaki hikye, Troyann ykl ile balar, bu ykl Tanrlarn eseri olmu ve yine Tanrlar Batda byk bir lkenin doacan mjdelemilerdir. Aenias kk Lulusun elinden tutar, Ocak tanrlar (Penates)n da alrlar ve karanlklarda byk bir douun yolunu tutarlar, bu yolda birbirlerini kaybederler, kaybolan karsn bulmak iin Troyaya dner, o anda karanlklarda bir hayalet belirir. Bu, karsnn hayalidir; kendisinin Ulu Tanra Kybeleye adadn, Bat lkesine gitmesini ve orada kendisine vaat edilen byk ehri kurmasn syler ve kaybolur. Prens Aeneas, Delos Adasna gelir, muhteem Apollon Tapnanda tanrnn yol gstermesi iin dua ederken, dalarn ve mabedin iddetle sarsldn grrler, tapnan iinden bir ses ykselir. Dardanos oullarna hitap eder ve esrarl bir eyler syler: Eski annenizi araynz. (Antiquam exquirite matrem). Atalarnn ve ulu tanra Kybelenin de Giritli olduunu dnrler orada ehir kurmaya alrlar, derken salgn hastalk kar ve anlarlar ki tanrlarn vaat ettii lke oras deildir. Bylece Anadolunun byk tanras ile Romann kaderi arasnda balant kurulur.652 Baka bir anlatma gre ise, Troyadan kaan Aeneas babas Ankhisesi de srtna alarak kurtulmay baarr. Troyadan kaarken olunu ve Athenann kutsal heykeli Palladionu da yannda gtrmtr. Bu kadar ok
651 652

Roller, 2004: 266. Tuna, 2003: 29.

179 ykn altnda sana soluna bakamaz hale gelen Aenias, kars Kreusay kaybeder. Sonra geriye dnp onu arasa da bulamaz. Bir rivayete gre, Kreusa, kocasnn ardndan gelirken Aphrodite veya Kybele tarafndan karlmtr.653 Ayrca Homerosun lyada destannda da (Homeros, l. XX, 292 vd.) Aeniasa Troya savandan lmeden kurtulaca, Dardanos soyunu devam ettirerek bu soyu Romada yaataca yle mjdelenir: ..... Kaderi kurtulmaktr Aeniasn tohum ekmeden, iz brakmadan lmemeli, yok olmamal Dardonos soyu, lml kadnlarn verdii ocuklar arasnda Kronos olu Dardonosu severdi en ok. reniyordu artk Priamosun soyundan, gl Aenias kral olacak Troyallara, kral olacak ocuklarnn ocuklar. Ancak burada Romallarn soyunun da Anadoluya (zellikle Troyaya) dayandrlm olmas gzden karlmamaldr. Romallarn soyu Anadolulu olarak kabul edildiinde onlarn, Frigleri tandn dnebiliriz. Nitekim yine Homerosun lyada destannn baka bir ksmnda (Homeros, l. II, 862.) Friglerin Troyallara yardm ettikleri anlatlr: Askanios ynetir Phrygiallar, Uzak Askeniadan654 gelmi onlar... A. Erhat,655 lyada destannn baz ksmlarnda Troyallarn Frigyal diye anlmasnn, airlerin bu iki ulusu birbirlerine kartrmasndan kaynaklandn ama bu olayn sonucunda Aeneasn Romann kurucu atas saylmasyla Romallarn Frigleri de kendi kltrlerinin kayna saydklarn,
653 654

Yrkn, 2000: 178179. Askenia, Mysia blgesi civarnda, Askenia gl civarnda olan bir ehirdir (Strabon, XIV.5.29.). 655 Erhat, 2003: 186.

180 bylece de Ana Tanrann da (Magna Mater/Kybele) bu kltr g ile Romaya alndn belirtir. Frigler ile Romallarn Troya soyundan gelmi olarak alglanmalar, onlar birbirlerine yaklatrm, belki de onun iin Romallar kendilerine ait bir tanray benimserlerken byk bir sevin ve nee duyarak, Kybelenin Romaya tanmasn istemilerdir. Ayrca Romaya gelen tanra Kybelenin ismi deitirilerek Magna Mater dea656 adnn verilerek tapnlmas, onun dal bir tanra olarak grlmesinden ve bu yzden de onun da kendileri ile Troyallarn devam olarak dnlmesindendir. Tanra Kybelenin Romaya getiriliinin zerinden uzun yllar

gemesine ramen, bu olayn etkisi uzun yllar varln srdrmtr. Romal bir yazar olan Lucreitus (M.. 9955), tanrann Romaya getiriliini anmsam gibi yle anlatr: Arabasn kendi kutsal yresinde doan ift aslan ekerdi; grkemli kalelerle kuatlm ehirlere g verdii iin bana mazgall bir ta giymiti. Hatta bugn de bu amblemi tayan Kutsal Anann imgesi byk kentlerde korku ile gezdirilmektedir. Eski tapn trenlerinde eitli toplumlar onu dann Anas diye adlandrmlardr.....657 eklindeki anlatm ile tanra Kybelenin kent koruyuculuk zelliini tayarak Romada tapnm grdn aka ortaya koyar. Tanra Magna Mater (Kybele)in Roma kentine gelii, Romallara ait baz arkeolojik eserlerde gsterilmitir. Romadaki bir Taurobolium altarnda (Resim: 88) tanra Magna Mater (Kybele), iki aslann ektii arabasyla birlikte Romaya gelmektedir. Tanra atafatl bir giysi giyinmitir ve elinde de ona zg atriblerden biri olan tymphanum (tef) bulunmaktadr. Tanra gelirken bir yandan da hadm rahibi,
656 657

dal Byk Ana (Yun.) ndirka, 2001: 15.

181 sevgilisi, ei, olu olarak nitelendirilen Attise bakmaktadr. Attis de tanrann geliini dikkatlice izlemektedir. Onun yanndaki am aacnn zerine bir ku tnemitir. Attis, bacaklarn apraz atm; aaca yaslanmaktadr. Attisin elinde de bir tymphanum (tef) vardr. Muhtemelen Attisin elinde tanra gibi tymphanum (tef) bulunmas; onun tanraya katldn ve bu kltn gizemlerine, sersemletici doasna uyduunu gstermektedir. 658 Ovidius (M.S. 1. yzyl),659 Pessinusun byk rahibi ve Galatyal rahipler kurulunun tanrann Romaya getiriliine; ancak tanrann bizzat u szleri sylemesinden sonra, raz olduklarn yazmtr: Buradan kaldrlp gtrlmeyi kendim diledim; nk btn tanrlarn bir araya gelmesine layk tek yer Romadr. Matri Deum et Navi Salvie adl bir kiiye adand anlalan bir altar kabartmasnda660 (Resim: 89) tanrann Romaya getirili ekli, Ovidiusun anlatt getirili tarzna uymaktadr. Tanra Kybele kendisi ile birlikte klt personelini de Romaya getirmi olmaldr; ancak Romallarn onlar benimsemeleri hi de kolay olmamtr. Romallar tarafndan onlar, yabanc olarak grlmlerdir.661 M.. 103 ylnda yani tanrann talyaya gtrlmesinden yaklak bir yl sonra, ad belirtilmeyen; sadece nvan belirtilen Battakes adl bir rahip, Pessinus kentinden Romaya bir yolculuk yapmtr. Rahip, nce senato binasnda bir konuma yapm ve Kartaca savalar srasndaki gibi tanra Magna Materin bir kez daha Romann stnlk ve zafer kazanacan nceden haber verdiini sylemitir. Battakes, saygdeer bir konuk olarak halka seslenmitir. Romal halk, banda altn tac bulunan, uzun elbisesi ieklerle ve
658 659

deerli

mcevherlerle

sslenmi

bu

egzotik

rahipten

olduka

Vermaseren, 1966: 27. Arrianus, 2005: 7374. 660 Bu eser, Roma Capitolini Mzesinde bulunmaktadr. Burada, Cumhuriyet dneminin nde gelen ailelerinden birinin temsilcisi olan Claudia Ouintina adl Romal kadn, bu dnemin bir erdem simgesi olarak gsterilmitir. Sa tarafta grlen Claudia, Vesta rahibelerinin giysilerini andrr bir kyafet giymitir. Claudiann sa elinde ucu gemiye bal bir halat vardr. Gemide oturan figr ise, hi kukusuz Magna Materin heykelidir. Kabartmann altndaki yazt, bunun Tanrlarn Anasna ve kurtulu gemisine, yani Navasalviaya adanan bir sunu olduunu belirtir (Roller, 2004: 298300.). 661 Rohde, 1943: 234.

182 etkilenmilerse de, A. Pompeius ve arkadalar rahibe dilenci diye barmlar ve platformdan kovalamlardr. Ona bylesine sert bir alan tribn, Pompeiusun atelenip birka gn sonra lmesi ile halkn Battakese hayranlkla kark korku dolu bakn glendirmitir.662 Tanrann Romaya getiriliinin ardndan ihtiaml bir kutlama balar.663 Ona elik etmek iin gelen tm kadnlar, onunla birlikte Ostia ehrine kadar giderler, ona ait siyah ta, Romann caddelerinde dolatrrlar ve bu tren sonrasnda Magna Mater (Kybele)in sembol siyah idol belirli bir sre Palatinus Tepesindeki Victoria (Zafer) Tapnanda misafir olarak kalr.664 Daha sonra da M.. 191 ylnda Palatinus tepesinde, kendisine ait tapnaa sahip olur.665 Ona bir tapnak ina edilmesinin ardndan bir kutlama yaplr; Ludi Megalenses (Megalensia bayram) olarak grlen bayram tapnan Magna Mater (Kybele)e adanmasnn gnn ve tanrann dnnn ansna kutlanr.666 Bu tapnak, sella ve pronaostan oluan standart bir Roma tapna modelindedir. Yksek bir podyum zerine ina edilen yapnn n tarafnda, byk olaslkla Korinth dzeninde olan alt stun bulunur.667 (Resim: 90) Ayrca, bu tapnak bir kabartmada da gsterilmitir.668 Palatinusta ina edilen bu tapnak dnda tanrann Romaya geliini onurlandrmak iin Via Sacrada yuvarlak planl bir tapnak yaplmtr; bu tapnan yerini Martialis ayrntl bir ekilde anlatm; ama bu yapnn bir tapnak olduu kukuludur.669 Magna Mater (Kybele) Kltnn Romada iyice nfus edinmesinden sonra da bugnk Vatikan kilisesinin bulunduu alann ierisinde yer alan Frigianum/Frigidarium ad ile anlan tanraya ikinci bir tapnak ina edilmitir.670 Bu tapnak, M.. 111 ylnda, ilk yaplan tapnan yangn geirmesi sonucunda yaplmtr. kinci tapnak, ilk yapnn plann tekrarlayan, nde alt stunlu, tek sellal bir prostylos yapdadr. Yenilik olarak
662 663

znik, 2004:139; apar, 1979a: 179. Bu bayram hakknda ayrntl bilgiyi Megalensia maddesinde bulabilirsiniz. 664 Rohde, 1940: 11. 665 Rohde, 1940: 11. 666 Cumont, 1956: 47. 667 Roller, 2004: 263. 668 Rohde, 1940: 11. 669 Roller, 2004: 300. 670 Rohde, 1943: 235.

183 bir revak ve i duvarlar boyunca klt heykelinin iki yannda uzanarak arkada kesien sekiler eklenmitir. Ayrca kutsal alan geniletilmi, tapnan nndeki basamaklarn dibine doru byk bir meydan eklenerek burada gsterili bir hale getirilmitir.671 Magna Mater (Kybele) Tapnann giderek bymesi ve antsallamas,672 tanra Magna Mater (Kybele)in kltnn Romaya iyice yerletiinin de gstergesidir. Ayrca, Frigyadaki Ana Tanra inannda ak olarak grlmeyen, Romaya Magna Mater (Kybele)in tanmasndan sonra, kent koruyuculuk zelliinin verilmesinden baka, cinsellik ve bereketlilik gcn arttrma zellikleri arasna eklenmitir. Tehirci Attis heykelciklerinin bolluu da bunu vurgular. Aslnda, reme ve bereketin vurgulanmas, insanla ilgili olduu kadar, tarm ile de ilgilidir. Plinius, Magna Mater (Kybele)in Romaya geliinin ertesi ylnda rnn her zamankinden bereketli olduunu syler; Ovidius da Claudia efsanesini anlatrken, topran Ana Tanrann geliinden nceki ksrlnn, basmtr.
673

onun

varl

sayesinde

dzelmi

olabileceine

parmak

Romallar, tanra Magna Mater (Kybele)i, Roma pantheonuna yerletirirlerken; onun zellikleri ile Romann yerel bir bereket tanras olan ad belli olmayan bir tanrann (Bona Dea?) (Resim: 91) zelliklerini birletirmiler ve bu tanrann tapnann yerine Magna Mater (Kybele) iin bir tapnak ina etmilerdir. Byle bir eletirmenin amac, Magna Mater (Kybele) kltn Romallara kolay kabul ettirmek olmaldr; bylelikle de onu Romann yerel bir tanrasnn Ana vatanna dn olarak yorumladlar. 674 M.. 2. yzyla ait bir kabartma (Resim: 92) zerinde tanra Magna Mater (Kybele) ve Attis birlikte grlmektedir. ki tane tanra (hizmetkr) gizli kapal bir yerden veya bir tapnaktan kar ekilde grlmektedir. ktklar kap bronz yksek bir kapdr; aktr. Ve buradan muhtemelen bir anne ve kz, tanraya meyveler ve baz hediyeler sunmak iin kmaktadrlar.
671

Roller, 2004: 275276. Roller, 2004: 276. 673 Roller, 2004 269. 674 Rohde, 1940: 15.
672

184 Tanra tamamen akn bir ifade ierisindedir. Magna Mater (Kybele) ayakta; heybetli bir ekilde durmaktadr. zerine bir himation ve chiton dolamtr. Ve alak bir balk giymitir; sa elinde byk bir tymphanum (tef) tutar. Onun sol tarafnda hrn bir aslan azn aar ve kkrer; efendisine doru bakar. Attis, ayakta durur. Douya zg bir apka giymektedir; bununla birlikte iki uzun ubuk tutar. Uzun kollu bir tunik, bir manto ve uzun bir pantolon giymitir. O, alak bir kayaya doru yaslanmtr. 675 Sanat, tanraya hasat mevsiminde elde edilen meyveleri vererek onu tarm tanras ile ilikilendirmi olmaldr.676 Attisin tanrann yannda gsterildii baka eserlerde vardr; bunlar, kandiller zerindeki kabartmalardr. (Resim: 93) Burada tanra ve Attis bst olarak gsterilmitir. Tanrann elinde bir typmhanum (tef) ve patera (sv sunmak amal sunu kab) vardr.677 Roma mparatorluk dnemine ait Atinadaki baz Taurobolium altarlarnda (Resim: 94) tanra Magna Mater (Kybele) ve onun sevgilisi Attis yan yana gsterilmitir.678 Tanra Magna Mater (Kybele)in kutsal hayvannn aslan olduu bilinmektedir; (Resim: 95) ancak onun gibi tanr Attisin de aslanla yakn bir iliki ierisinde olduu grlr. (Resim: 96) Tanra Magna Mater (Kybele) klt ile birlikte tanr Attisin klt de Romaya getirilmi olmaldr. Nitekim Attis olmadan baka bir lkeye gtrlen Magna Mater (Kybele) klt, onun varl olmadan anlamsz ve eksik bir hal alr. Romadaki Attis betimleri olduka ilgintir. Attisi eitli pozlarda grebiliriz: Ayakta dururken, bir kayann zerinde ya da at srtnda otururken, ya da hareket halinde, dans ederken ve yrrken ounlukla tipik atribleri olan Pan kaval ve oban deneiyle bunlardan biri ya da ikisiyle gsterilmitir. Heykelciklerin ounda onu Attis ikonografisinin standart bir zellii haline gelen sivri balk, uzun kollu tunik ve bol pantolondan oluan
675 676

Vermaseren, 1966: 23. Vermaseren, 1966: 23. 677 Vermaseren, 1966: 24. 678 Vermaseren, 1966: 26.

185 kendine zg kostmyle grrz. Baz heykelciklerde, onun giysisi gbeini ve cinsel organlarn akta brakr.679 L. E. Roller,680 Attise ait ikonografik ve epigrafik belgelerin Frigyada olmamasndan dolay, Romadaki Attis kltnn Pessinustaki tapnaktan kaynaklanm olamayacana, Bergamadan kaynaklanm olabileceine dair bir fikir beyan eder. Ayakta duran ocuk Attis figrleri ise, douya zg giysisi tiara, tunik ve kolsuz manto ile gsterilir; yannda bir aa ya da aa gvdesi vardr. Bu aa genellikle, bir am aacdr. Ama her zaman bu aacn olmas kesin deildir. Bazen bu Attis figrleri eitlilik gsterir. Baz rneklerde Attis kanatl gsterilebilinir. (Resim: 97) Bazen de mzik aletleri (zil, tef ve flt) ile gsterilir. Terakotta rneklerde Attis, bir kayann nnde bacaklarn apraz atarak durmu; zerinde sadece tiera (balk), ve omzundan aaya sarkan bir rt bulunur; elinde bir syrinks ve bir horuz bulunur. Buna rnek olarak Sarsinada bulunmu bir mermer heykel (Resim: 98) verilebilinir.681 Bu eser, M.S. 2. yzyla aittir.682 Attisin ayakta duran figrleri grubuna girer. Attis plaktr; banda kendisine zg sivri klah vardr. Salar i ie dalgalar halinde ksadr. Sol omzundan aaya doru bir pelerin sarkar. Belki de bu pelerin deil, Attisin zerinden kard giysisidir. Onun yannda bir aa gvdesini andran bir grnt vardr. Muhtemelen Romal usta, bu eseri ayakta durmasn kolaylatrmak iin bunu yapmtr. Baz Attis heykelcikleri kanatl gsterilirler. Bunlar Attisin ak tanrs Erostan etkilendiin gstergesidir683. Attisin dans eden figrlerinde o, gen bir erkektir.684 M. J. Vermaserene685 gre o, tanra Magna Mater (Kybele)e bir ak dans

679

Roller, 2004: 266. Roller, 2004: 268. 681 Vermaseren, 1966: 1415. 682 Vermaseren, 1966: 15. 683 Vermaseren, 1966: 46 684 Vermaseren, 1966: 46 685 Vermaseren, 1966: 46
680

186 yapmaktadr. Attis, hileriadan nce dans ediyor ve ocuk olarak yeniden diriliyordu. Belki de bu figrlerle bu olay anlatlmak istenmitir. 686 Dans eden Attis figrlerinin en erkeni M.. 4. yzyla tarihlenen bir vazonun ss (Resim:99) olarak grlr. Burada Attis, kanatl ve dans eder ekilde gsterilmitir.687 Attisin tanra Magna Mater (Kybele)in olu olarak gsterildii tasvirleri de vardr. rnein Brindisiden bulunmu bir terakota figrn grubunda (Resim: 100) tanra bir kayann zerinde durmaktadr. O, uzun bir elbise giymektedir. Sa elinde bir patera; sol elinde bir tymphanum (tef) tutmaktadr. Onun sa elinin olduu tarafta Attis ayaklarn apraz atm ekilde durmaktadr. Onun tanradan daha kk yaplm olmas olduka dikkat ekicidir.688 Attise ait kadns heykel formlar da vardr. Bu eserlere en gzel rnek, M.S. 2. yzyla ait bir mermer klt heykelidir. (Resim: 101) Burada Attis, yaplm bir kline zerinde uzanmaktadr. Attisin altndaki klinenin ba ksmnda byke bir insan ba vardr; bu, Zeus, nehir tanrs ya da Da koruyucusu tanr olmaldr. Attisin yz tipografyas bir kadnn ifadesini yanstr. Yani burada Attis, bir hermaphroditedir. Bacaklarnn zerinde bir rt vardr. Ayana sandal giyinmitir. Sol elinde bir pedum; sa elinde de iek ya da dvme vardr.689 Ayrca Palatinusta bulunan heykelciklerden, Attise ait olanlarn saysnn, tanra Magna Mater (Kybele)in heykelcikleri kadar bol olmas, Ana Tanra kltnn Romadaki balang dneminden beri Attisin Kybele kltnn nemli bir paras sayldn, Romada olduka nl olduunu gsterir. Magna Mater (Kybele)in hadm sevgilisi, belli ki tanra ile birlikte tanrann Romadaki yeni evine tanmtr.690

686 687

Vermaseren, 1966: 47. Vermaseren, 1966: 47. 688 Vermaseren, 1966: 24. 689 Vermaseren, 1966: 24. 690 Roller, 2004: 265.

187 Romallar ilk bata bu tanray kendilerine ok yakn bulsalar da; onun kltn hi tanmadklarn anladlar. nk zaman getike tanrann gizemleri ile ilgili etkinliklere tank olduka, devlet tevikiyle getirilen Kybele kltnn kendi tanrlarna tapnma hi uymadn anladlar. Bu dinin insan ldrtan tiz sesli mziini, rahiplerin kendilerinden geerek dans etmelerini, insan ruhuna son derece byk cokular yaratan heyecann gren Romal yneticiler aknlklarn gizleyemediler. zellikle Magna Mater (Kybele)in hadm rahiplerinin dinsel ayin trenlerini bir nevi delilik hali iinde kutlamalarn Romann dinsel dnce yapsna olduka ters bir durum yaratyordu.691 Bu dini kabullenmekte zorlanan baz Roma yazarlar da eletirel bir bak asyla eserlerini oluturmulardr. Bu yazarlara rnek olarak; Catullus ve Varro verilebilinir. Catullus (M.. 1. yzyl), Kybele-Attis kltne dair yazd 63. iir692 ile tanra Magna Mater ve Attise farkl bir bak as ile yaklar: Hzl teknesini derin deniz stnde srp Attis Frig korusuna alelacele ayakbast sabrszca ve tanrann ormanlarla kapl glgeli meknna gitti, lgn bir fkeye kaplp ruhu sersem sepelek sivri bir akma tayla koparp attkasndaki arlklar. Hissedince kalan organlarndan erkekliinin yittiini, hatta topra lekeleyince taze kan ald karbeyaz ellerine arabuk hafif defini, senin defini, Cybele, ey Cybele Ana, gizli ayinlerini senin, vura vura srtna incecik parmaklaryla boa derisi defin, terennm etmeye balad yoldalar iin salna salna:

691 692

Drken, 2000: 71. Catullus, 63.5-90.

188 Haydi, gidin Gallalar, Cybelenin yksek korularna, hep beraber, hep beraber gidin, Dindymusun sahibesinin gezgin takm, baka meknlar arayan srgnler gibi benim nderliimde arkamdan gelen yoldalar, gs gerdiniz yiyip yutan sulara, azgn denizlere, hadm ettiniz bedeninizi akn ekiciliine duyduunuz ar kinle, neelendirin ilahenizin ruhunu srekli kouturmalarnzla, yavalatr duraksamalar, alr aklnz banzdan; gidin hep beraber, izleyin Frigyadaki Cybelenin evini, Frigyadaki korularn tanrann ziller alar orada, defler yanklanr, Frigyal flt ar ar alar kvrk fltyle, sarmaklar dolanm balarn sallar hzlca Maenadlar orada, derin inleyileriyle kutlarlar, orada, kutsal ayinlerini, orada dolanp durur tanrann gezgin alay: Yoldalarna bunu syler sylemez kadns Attis birden dillerini iddetle rparak enlikiler feryat ederler, hafif def karlk verir buna, yanklanr oyuk ziller, telal admlarla yeil daya gider koro arabuk. Hep beraber soluk solua yollarna devam ederler; lgn gezginler, lesiye,

189 elik eder onlara davuluyla nderleri Attis, glgeli korular arasnda, yabanl bir dve gibi, boyunduruun arlndan kaan: hzla izler Gallalar ayana abuk nderlerini. Bylece ulanca Cybelenin tapnana yorgun argn, ekmek bile dnecek halleri kalmadan dalarlar uykuya. Dermansz kalnca ar bir uyku ker gzlerine: dingin bir sessizlik iinde kaybolur ruhlarnn takn lgnl. Ama l l gzleriyle altn yzl Gne dolamaya balaynca parlak gkyznde, kat toprakta, lgn denizde, diri kheylanlaryla kovunca gecenin glgelerini. kendine gelen Attisi terk edip gitti uykusu o zaman, rpnan gsne ald onu tanra Pasithea. Dingin sessizlik sonrasnda, dncesiz fkesinden arnm, yaptklarn bir bir aklndan geirdi Attis o an, ve ak zihniyle grd yitirdiklerini ve nerede olduunu, geri dnp kumsala kotu tutkuyla yanarken yrei orada engin denize bakp yal gzlerle kederli sesiyle yle seslendi yurduna hzn iinde: Ey beni yaratan, beni douran yurdum, seni terk eden efendilerini brakp kaan beslemeler gibi zavall ben, da dann korularnda doruldum ayaklarmn zerinde, kar ortasnda, yabanl hayvanlarn buz kesmi maaralarnda yaamak iin

190 ve girmek iin lgnlklarn gsterdikleri btn gizli inlerine: Nerede, hangi yrelerde yer aldn dneyim, ey yurdum? Gzbebeklerim sana ynetmek istiyor baklarn, u yabanl fkeden kurtulup bir an nce. Ben miyim evimden uzaklap bu korulara srklenen? Uzak m kalacam yurdumdan, mlklerimden, arkadalarmdan, ana babamdan, pazar yerimden, gre okulumdan, kou alanmdan, spor okulumdan. Zavall, ah zavall kalbim, bir daha, bir daha yaknmalsn! Hangi suret kalm ki ben brnmemi olaym? Delikanlydm, gentim, ocuktum ben, imdi kadnm, spor okulunun ieiydim, gre okulunun onuru: Tklm tklm olurdu kapm, scack kalrd eik, evim vard iekten elenklerle donatlan yatamdan kalkar kalkmaz gne doarken. imdi, tanrlarn hizmetisi mi olacam ben, Cybelenin beslemesi? Bacchus rahibesi mi olacam, kendimden bir para ha, ksr bir erkek mi yoksa? Yeil da da karla kapl, souk bir yer mi yaayacam? Frigyann yce doruklarnda m srdreceim yaamm? Yaptklarm ac veriyor bana imdi, pimanlk veriyor. Gl renkli dudaklarmdan knca bu ses, gtrnce yepyeni haberler tanrlarn kulaklarna,

191 zer o zaman Cybele aslanlarnn boyunduruunu, solda duran, sr dmann, drterek der: Haydi, haydi git gzpek hayvan lgnlk ele geirsin bu adam, rahatsz etsin, git ki lgnlk geri dndrsn onu koruya, egemenliimden kamak isteyen bu zgrlk delisi adam. Haydi, vur srtna kuyruunla, aklat krbalarn, yle vur ki, yanklansn brmeleri drt bir yanda, salla kzl yeleni kasl boynundaki gzpek hayvan! Bunlar syler Cybele, tehdit edercesine zp eliyle boyunduruu. Kendi kendini azdran yabanl hayvan yerinden urar kzgnlkla, yola kar, kkrer, krp geirir fundalklar ayaklaryla. Ama bembeyaz kpkl kynn slak ksmna gelip de grnce kadns Attisi, denizin parlak yzeyine yakn bir yerde, atlp saldrr stne: Yabanl korulara kaar Attis, akln yitirir. Yaam boyu kalr orada, hizmeti olarak. Byk Tanra, tanra Cybele, Dindymusun sahibesi tanra, evimden uzak olsun senin lgnlklarn: haydi, git bakalarn hiddete sal, bakalarn ldrt!, haydi! Bu iir, Attisin elinde bir davul tuttuu halde tanraya kendisini adamasna, tanrann hadm rahipleri Galluslara, tanrann Dindymene693 lakabna, vahi hayvanlar zerindeki egemenliine, zil, davul, flt, dmbelek
693

Dindymene, Dindymos dann tanras anlamna gelir (Erhat, 2003: 184.).

192 gibi mzik aletlerinin ayinlerinde zel bir yer tuttuuna, da da (Kaz da) ile ilgisine, ant ve relieflerde greceimiz srler boan aslanlarna, Dionysos ile ilikili karakterine, tanrann ldrtc ayin kutlamalarna iaret eder.694 Burada karmza kan mitolojik Attis, Palatinus tepesinde Kybele ile birlikte tapnlan tanr deil, tanrann kt yazgl yolda rolndedir. air, Attis olarak, tanrann hem bir numaral tapncs, hem kurban haline geliyor. Magna Mater (Kybele) burada insan ayartan, ldrtan ve mahveden bir kadna dnmtr. Catullus, Magna Mater (Kybele)e saldrsnn hem kiisel hem politik dzeyde etkili olacan bilerek, masum delikanllar ana dren, onlar kulu klesi haline getiren695 bir tanray iliyordu. Baka bir Romal yazar olan Varro:696 Defol! O lgnlklar evimizden uzak tut. diyerek Attisin bana gelenlerden nce, Magna Mater (Kybele) kltnn dardan grld kadar cazip olmadn; bu kltn ieriinin erkekleri tutsak eden bir yapda olduunu belirtmeye almtr. Bu metin, kltn bir baka ekim kayna olan iki ynl politik ve sosyal durumunu da ima ediyor. Magna Mater (Kybele) kltnn resmi kabul gren devlet kltleri iinde yer almakla birlikte, toplumca uygun saylan davran lleri dnda kalmas, insanlara yasak ve heyecan verici cinsel deneyim yaama ans veriyordu.697 Attisin kimlii konusunda kesin bir sonuca varlamamasna ramen; ona yklenerek kendilerini hadm eden rahiplerin (Gallus) Romadaki varl kesindir. Galluslar, Ge Cumhuriyet ve mparatorluk Romasnda gze arpar hale gelmilerdir. Onlarn gemiine dair fazla bir bilgimiz yoktur. Galluslar, Roma yurtta deildir. Bu durumda Gallus rol iin geriye, atalar Romaya

694 695

apar, 1979a: 174. Roller, 2004: 292293. 696 Roller, 2004: 295. 697 Roller, 2004: 295.

193 dardan gelmi olsa da, kendileri Romada doan, dolaysyla Romallarn geleneklerini yakndan tanyan bir sr aday kalr. 698 Galluslar, Roma kamusal yaam ierisinde699 eitli grevler

stlenmilerdir. Bayramlar ya da spor gnlerindeki trenler srasnda dilenmek iin dolarlar, sadaka karlnda insanlarn gelecei ile ilgili haber verirler, yani bir anlamda fal bakarlar, bu sayede gndelik yaamn iinde olurlard. Hatta onlarn dilencilik yapmalar, devlet tarafndan onaylanmtr diyebiliriz. Ayrca trenlerde, tiz sesli kavallar ve tekdze bir davul sesi eliinde dans ederler, vech haline ulanca (tanra ilerine girdiinde ve kutsal gce sahip olduklarnda) kan gelene kadar kendilerini kamlarlar bu kan tapnaklardaki sunaklara serperlerdi, Kendilerine fanaticus da derlerdi.700 Bu rahipleri denetlemek amal Roma hkmeti tarafndan hadm olmayan kiilerden oluturulmu bir st dzey denetleme organ vardr ve ayrca bu rahiplerin seimlerinin de Quindecimviri tarafndan onaylanmas gerekirdi. Roma dnda grevlendirilecek rahipler tapnaktan izin almak zorundadrlar. Galluslar yani fanaticuslar dnda; Mart trenlerinde grev alan cannophori ile dendrophori701 de vardr. Romadaki hadm rahiplerin kendilerine zg kadns kyafetleri vardr. Bu kyafetlerinden dolay onlar; Romallar tarafndan tuhaf karlanrlard. nk bu hadm rahipler, tren srasnda erkek kyafetlerini bir kenara atarlar; genelde sar veya ok renkli, stola (uzun kollu ve kemerli uzun bir elbise) giyer, kafalarna bir eit mitra bal ya da kulaklarndan eneye kadar yanaklar kapayan bir tiara takarlard. Taklar kyafetlerini tamamlar; bazen kpe veya yzk gibi ss aksesuarlar da kullanrlar. Uzun sal sfatn almak iin salarn uzatrlar, bazen de salarnn bir ksmn tanraya adarlar. Tercihen salarn beyazlatrlar, Attise atfedilmi yas gnnde darmadan salaryla etrafta koutururlard. Darmadan olsa da yine de salarn kadnlar gibi kapatrlar ve stelik seslerini kadn sesine benzetirlerdi.
698

Roller, 2004: 288. znik, 2004: 143. 700 znik, 2004: 143. 701 Burkert, 1999: 69.
699

194 Galluslar iin bir dier ss esi de kollarna ilettikleri zambak ve tef eklinde yaplan dvmelerdir.702 Romada Galluslarn varlnn kant olarak eser bizim iin nemlidir. Burada, dini trenler de onlarn giyini eklini ve kullandklar malzemeleri grebiliriz. Bir Gallusun mezarna ait kabartmada (Resim: 102) Magna Materin rahibi olan mezarda yatan kiinin trenlerde kulland aletler: zil, davul, iftli Frig flt; Attis ve Jpiter (Zeus)i gsteren tabelal balk, uzun kvrck sana tutturulmu uzun ba sargs veya kurdeleler, gsnde Attisi gsteren gs plakas, sa elindeki dal demeti, sol elinde hadm olma srasnda Attisin kanndan frlad dnlen bademlerle dolu bir kse; en solda altta kapal olmasndan dolay bu kltn gizliliini gsteren klt objelerinin iinde bulunduu bir kutu, ada yazt ve kadns bir yapy artran sargl bir elbise703 grlmektedir. Dier eserde (Resim: 103) ise, Attise tapnan bir rahip grlmektedir. Bir am aacnn altndadr; yksek bir heykel ayakl zerinde dikilmi Frig tanrsnn heykeli nnde elinde yanan iki meale ile durmaktadr. Attis, sol elinde bir obandenei dierinde fltn tutmakta, ayn zamanda aatan ziller sarkmaktadr.704 Bu eserler dnda Romal hadm rahiplerin yneten bir Archigallusu gsteren heykel (Resim: 104) de bu rahiplerin varln gstermesi asndan nemlidir. Bu heykelin boynunda bir kolye ve karn ksmnda n ksm bir tapnak cephesini anmsatan bir kabartma vardr. Bu kabartmada, byk ihtimal ile tapnan alnlnda uzanm yatan kii Attistir. Burada onun kendi cinsel organn kestikten sonraki durumu yanstlm olmaldr. Tapnan stnde sada ve solda iki madalyon vardr. Madalyon ierisindekiler de Attis olmaldr. Bylelikle de Attis iki kere gsterilmitir.

702 703

znik, 2004: 144145. znik, 2004: 160. 704 znik, 2004: 153.

195 Tapnan ierinde ortada tanra Magna Mater (Kybele) sol eli ile tymphanum (tef) tutmakta; iki yannda da iki figr bulunmaktadr. Belki de bu kiiler, tren srasnda kendilerini hadm eden rahiplerdir. Romann Ge Cumhuriyet ve Erken mparatorluk dnemi (M.. 1M.S. 1. yzyl)nde Kybele-Attis Kltnn varlna baktmzda, bu kltn varlnn devam ettiini arkeolojik ve filolojik belgeler nda grebilmekteyiz. Bu dneme ait yaplardan ilki, Magna Mater (Kybele)in nc tapnadr. Bu tapnak, Palatinus tepesinde ina edilen ikinci tapnan yangn geirmesinden sonra, M.S. 3. yzylda, mparator Augustusun abalaryla yeniden ina edilmitir. Ara Pietatisten kalan bir kabartmada (Resim: 105) bu tapnak yaps gsterilmitir. Tapnak, mermer bir cepheye ve sslemelere sahiptir. Kabartmal alnlnn ortasnda bir taht, alnln stnde kuleli bir ta, onun sanda ve solunda bir tymphanuma (tef) dayanm uzanan iki erkek figr (Attis iki kez betimlenmi olabilir.) ve nlerindeki kseden bir aslan su ier vaziyette gsterilmitir. (Resim: 106) Geleneksel kltn tm eleri burada mevcuttur. Tanrann kent koruyucusu olduunu gsteren ta, tanrann ei Attis, tanrann dinsel trenlerinin simgesi tymphanum (tef) ve tanrann masasnda sanki onun elinden yemek yiyen uysallam aslanlar.705 Bu dnemde tanra Magna Mater (Kybele), sol elinde bir tef, yannda bir aslanla birlikte tahtta oturan olgun bir kadn olarak gsterildii klasik Yunan ikonografisini izler.706 M.S. 1. yzyla gelindiinde, Magna Mater (Kybele) Roma yaamnn merkezinde olan bir tanradr. Kltnn Romadaki mrnn ilk iki yzylnda kendisine verilen erefli yeri Erken mparatorluk dneminde de korumutur. Augustus, kendi azatllar olan liberti arasndan seilen rahipleri klt yneticisi olarak atayarak, klt daha yakndan denetlemitir ve Magna Mater enliklerine sadece zgr domu Romallarn katlabileceine dair eski uygulamann dna klmtr. Sylendiine gre, imparator Claudius (M.S.
705 706

Roller, 2004: 296. Roller, 2004: 296.

196 4154), klt desteklemi ve iffetli atas Claudiann dindarlndan gurur duymutur. Claudius dneminde, Attis resmen Roma pantheonuna kabul edilmitir. Roma yurttalarnn onun rahibi olmasna izin verilmi ve Attis kltnn idaresini quindecemviri denilen bir rahip heyeti stlenmitir. Magna Mater (Kybele), Erken mparatorluk Dnemi Roma sikkelerinde kaybolduu halde, Hadrianus dneminde (M.S. 117138) yeniden ortaya kmtr. Bu tanra her zaman Roma tarihinin ve toplumunun bir paras olduu halde, birok kltn bana geldii tanrann gelecekteki durumu hkm sren imparatora ve onun tercih ettii tanrlara gre deiir.707 Sonu olarak, M.S. 394de Roma mparatoru I. Theodosiusun Ana Tanrann trenlerini kamuya ak alanlarda kutlanmasn yasaklamasnn ardndan,708 Kybele ve Attis klt de yava yava gcn kaybetmi; zamanla da tarih sahnesinden silinmi olmaldr. Ancak bu kltn etkileri, Romallarn Hristiyanlk dinini kabul etmesinden sonra da devam etmi gibi grlyor. Zira Hristiyanlk dininin kurucularndan biri olan Montanusun, gemiinde Kybelenin hadm rahibi olmas da bu kltn Romadaki gcnn halk arasnda ne kadar ok yayldnn gstergesidir. Bu kltn gcn krmak iin kilise, uzun uralar vermi; ama en sonunda Magna Mater (Kybele) kltnn709 yerine Hristiyanlk dininin gemesini baarmtr.

707 708

Roller, 2004: 301302. Drken, 2000: 183. 709 Rohde, 1940: 14.

197 VI. BLM

KLT TRENLER

6.1. Yunanistan Yunanistandaki klt trenlerinin uygulan biimi hakknda,

Romadakilere oranla fazla bir bilgi elimize gememitir. Ancak, elimizde fazla bir kaynak bulunmasa da bu trenlerin Frigyadaki ve Romadaki gibi bir ierie sahip olduunu tahmin edebiliyoruz. Yunanistandaki trenlerin ierii konusunda baz gnmz yazarlar fikirler vermektedirler. L. E. Roller,710 Meter (Kybele) adna yaplan Galaxia () adl bir Atina bayramndan sz eder. Bu bayram adn enlikler srasnda tketilen arpa ve st karm lapadan alr. Muhtemelen bayramn anlatlan bu ksm, Attisin lmnn ardndan tutulan yas srasndaki perhiz ksmdr. Bu uygulama, tanr veya tanrann ektii zdrab ve acy paylamak iin olmaldr. Hellenistik dnemde (M..330-M..30) yaplan klt uygulamalar hakknda baz idari yaztlar bize bilgi verir. Bu trenlerden bazlar, ou kltte rastlanlan standart uygulamalardr. Bu treni rahibeler ynetir. Ayn metinde, saptanm gnlerde yaplan baka kurban trenlerinden sz edilmesi, yl boyunca birka kurban treni ve bayram olduunu gsteriyor. Meter adna iki zel tren vardr. Bunlar, strosis yani deme ve agermos yani toplama bayramdr. Rahibenin mali ykmllklerini belirten bir bildiride bu bayramlardan bahsedilmitir. Burada rahibenin iki taht mmkn olduunca gzel bir biimde demesi, toplama srasnda sv ada tamayan kadnlara gm ssler takmas istenerek, deme ilemi anlatlmtr. Deme baka metinlerde de nemli bir grev olarak
710

Roller, 2004: 214.

198 gemektedir. Agermos szc de bu metinlerde geer. Meterin dilenci rahipleri metragyrai tarafndan tanra adna toplanan armaanlarla ilgilidir. Ancak agermosun yardm toplayan rahiplerden kaynaklandna dair bir belirti de yoktur.711 Attis adna da Attadeia ad verilen bir bayram yaplr. Bu bayramdan bir kabartma metninde bahsedilmitir; rahibenin Attis iin her iki Attideiada sedir dedii iin takdir edildiinden sz edilerek Attis adna iki bayramn yapldn anlayabiliyoruz. Bylelikle de bu bayram ile strosis (deme) ve agermos (toplama) bayramlar arasnda bir balantnn olduunu anlayabiliyoruz. Sylence ve klt, strosisin, yas treni iin zerine Attis heykeli yatrlan bir cenaze sediri demek olduunu dndryor. Bu trenin benzer varyantlar Theokritosun anlatt Adoniada rastlanmtr. Her yl Adonia srasnda l Attisin heykeli cmerte donatlm bir sedirin zerinde sergilenirmi. Bir baka strosis rneinde rahibeye iki taht demesinin emredilmesi, Attis heykelinin Meterinkine kout bir tahtta oturtulduu belirtiliyor. ki Attideia, yani evlenme ve tanr iin yas tutma trenleri bunlar olmaldr. Ve biri evlilik, biri cenaze sedirinin denmesini gerektiriyordu. 712

6.2. Roma 6.2.1. Mart Treni Romada, Magna Mater (Kybele) ve Attis adna Mart aynda yaplan trenler iki aamal olarak dzenlenir: Attisin tutkusu ve lm ansna tristia; uzun bir k uykusundan sonra tekrar dirilmesi ansna dzenlenen enlikleri ieren hilaria.713 Mart trenleri, 1527/28 Mart tarihleri arasnda, toplam alt ya da yedi gnde gerekleir. Bu trenin uyguland gnler ve

711 712

Roller, 2004: 217218. Roller, 2004: 219220. 713 Vermaseren, 1977: 113; zkaya, 1996: 4.

199 isimleri, Romal bir yazar olan Philocalusun714 hazrlad M.. 354 ylna ait takvimde gsterilmitir: 15 22 24 25 26 27 28 Mart: Mart: Mart: Mart: Mart: Mart: Mart: Canna ntrat Arbor ntrat Sanguem Hilaria Requietio Lavatio nitium Caiani

Gnmz yazarlarndan D. Fishwick,715 Philocalusun hazrlad takvimi yeniden dzenlemitir: Cladius 15 Mart Antonius Pius Canna ntrat (Cannophori) 22 Mart Arbor ntrat (Dendrophori) 24 Mart Sanguis (galli) 25 26 27 Mart Mart Mart Hilaria Requietio Lavatio (Hastiferi) Antonius Pius veya sonras

714 715

Fishwick, 1966: 193; Vermaseren, 1977: 113. Fishwick, 1966: 202.

200 M. J. Vermaseren,716 D. Fishwickin hazrlad bu sralamann Palatinus tepesinde Attise ait baz arkeolojik buluntulara ve ayrntlara dayanarak yapldn belirtir. Tren, 15 Martta eski geleneklere uygun olarak, Magna Mater (Kybele)in rahipleri tarafndan balatlr.

Canna ntrat (Carnophori) Martn 15i yani Canna ntrat olarak adlandrlan trenin ilk gnnde, Attisin bir ocuk iken Gallus nehrinin sazlklar arasnda Magna Mater (Kybele)717 ya da obanlar718 tarafndan bulunmas eklinde anlatlan Almo sylenceyi canlandrmak iin saz-kam tayclar (Cannaphoros),

nehrinin kysndaki sazlar, kamlar, 719 ya da kesilen bir am aacn ynl eritlerle sararlar; onu tanrann Palatinus tepesindeki Magna Mater (Kybele) Tapnana tarlar.720 F. Cumont,721 bu am aacnn Attisin lmn temsil ettiini, Attisin bitki ruhunu simgelediini belirtir. G. Showerman,722 Romada yaplan bu uygulamann Frigyada Gallus nehrinin kysnda, rahipler tarafndan yaplan trenin sadece bir yansmas olduunu belirtir. Baz yazarlar,723 Canna ntrat gnnde barahip Archigallusun alt yandaki bir boay dada kurban ettiini belirtirler. Muhtemelen bu uygulama Taurobolium724 treni ile ilikilidir.

716 717

Vermaseren, 1977: 123. Showerman, 1969: 56. 718 Vermaseren, 1977: 114. 719 Fishwick, 1966: 202. 720 Fishwick, 1966: 202. 721 Cumont, 1956: 56. 722 Showerman, 1969: 57; Frazer, 1961: 267. 723 znik, 2004: 150. 724 Taurobolium, tanra Kybeleye boa kan sunma trenidir. Criobolium ise; Ana Tanra Kybelenin sevgilisi Attise adanan, ko kan sunma trenidir (apar, 1979a: 181).

201 Bir hafta sonra, gecenin gndzle eitlendii gnde trene devam edilirdi.725

Arbor ntrat (Dendrophori) Aa tayclar yani dendrophoroslar, 22 Mart gn, gnein douu ile birlikte bir am aacn keserler726 ve bu kesilen aacn altnda kan ile aacn kklerini sulamas iin tanraya bir ko kurban ederlerdi.727 Kesilen aacn gvdesi, bir insan cesedi gibi (muhtemelen Attisin cesedi) ilem grr; gvdesi ynl eritler ile sarlr, mor menekeler ile elenk yaplp sslenir728 ve Ana Tanrann (Magna Mater) tapnana gtrlrd.729 Muhtemelen onlar, Attisin bir am aacnn altnda kendisini hadm etmesinden sonra, yere den kan damlalarndan mor menekelerin kmasna ve tanrnn bir am aacna dntne inanrlard. Bu inan, mitosun anlatmna dayandrlm olmaldr. Mitosa gre; Attis bir am aacnn altnda kendisini hadm ederek kan kaybndan lr ve akan kanndan mor renkli menekeler oluur. Muhtemelen burada, aacn kklerinin kurban edilen bir koun kan ile sulanmas, Attisin dklen kanlarn anmak amaldr. Ayrca, akan kanlardan mor renkli menekeler kt iin; menekelerin mor rengini anmsatan mor renkli nesnelerle aa sslenmi olmaldr. Trende am aacnn730 kullanlmas, onun hibir zaman

kurumamasndan dolay lmsz olarak grlmesi ve dolays ile de Attis ile ilikilendirilmesinden olmaldr. Takvimde belirtilmeyen 23 Mart gn, Attisin lmnn yas Magna Mater (Kybele)in hadm rahipleri ve Marsn dans eden rahipleri tarafndan tutulurdu. Onlar bu gn, Palatinus tepesindeki tanra Magna Mater
725 726

Godwin, 1981: 112. Vermaseren, 1977: 115. 727 Drken, 2000: 8182. 728 Frazer, 1991: 267. 729 Godwin, 1981: 112. 730 am aac ve Attis birliktelii konusunda bkz: zkaya, 1996: 28.

202 (Kybele)in Tapnann etrafnda, ellerinde trompetler ile dans ederek dnerlerdi.731

Sanguem Mart aynda kutlanan kan gn732 veya yas gn733 olarak adlandrlan trenin nc gnne, Dies Sanguinis de denir. Bu gnde, Attisin bir am aacnn altnda kendisini hadm ederek lmesini, Magna Mater (Kybele)in hadm rahiplerinin ba Archigallus, rahipler (gallus) ve dine yeni katlacaklar taklit ederlerdi; onlar, kutsal am aacnn etrafnda toplanrlar. Barahip, Galluslar ile birlikte vahi bir dans iin balang iareti verdikten sonra, tanrann kutsal algclar, tefler, alparalar, kavallar almaya balarlar.734 Bu trene katlanlar, kendilerinden gemi bir ekilde hzlca dans ederler; hadm rahiplerin ba Archigallus ya da yksek mertebeden bir rahip kollarn izer; kollarndan gelen kan etrafa saarlar;735 kurban olarak tanraya sunard.736 Onlarn arkasndan alt snf rahipler, kollarn sallayarak, salar savurarak dans ederler, bilinsizce her yerleri aryana kadar dnerler, krk mlek paralar ya da bak ile keserek yaralanrlard.737. Akan kanlarn tanrann tapnana, altarna (sunak) ve tapnak ierisindeki Attisin resmine serperlerdi.738 Magna Mater (Kybele)in kltne yeni kabul edilecek kiiler ise trenin sonunda, Attisin sylencesinde yapt ekilde kendilerini hadm ederek dine kabul edilirlerdi. Onlara, dine kabul edildiklerini gstermek iin Magna Mater (Kybele)in rahipleri tarafndan dvme yaplrd. 739 Dourganlk iin ilevini yitiren, kesilen cinsel organlar, sonradan Kybelenin kutsal yeralt odasna gmlrd.740Yas dneminin bandan sonuna kadar ibadet edenler

731

Vermaseren, 1977: 115. Vermaseren, 1977: 115. 733 Showerman, 1969: 57. 734 znik, 2004: 144. 735 Showerman, 1969: 5758; Frazer, 1961: 268. 736 Frazer, 1961: 268. 737 Frazer, 1961: 268. 738 Vermaseren, 1977: 115. 739 Drken, 2000: 82. 740 Frazer, 1961: 268.
732

203 szde ekmekle oru tutarlard. nk Kybelenin Attisin lmnden sonra byle yaptna inanrlard.741 Halikarnas Balks,742 rahiplerin bu uygulamasn yorumlarken, Magna Mater (Kybele)i toprakla zdeletirir ve rahiplerin cinsel organlarnn topraa gmlmesiyle topran bir kadn gibi hamile kalacana ve bylelikle de ilkbaharn geliinin hzlanacana deinirdi. . Drken,743 rahiplerin kendilerini hadm etme eylemini ekinlerin biilmesine ya da taraftarlarn bakla kollarn kesmelerini topran sabanla yarlmasna benzetir. J. G. Frazer,744 onlarn yas ve oru tutmalarnn; vcutlarndaki gnahlarndan arnarak, treninin kutsal ksmna hazrlk nitelii tadn varsaymtr. Ayrca, sis ve Osiris tapnmnda da buradaki gibi bir oru tutma eylemi vardr; bu adan her iki din birbirine benzerlik gsterir. sis ve Osiris dinine inananlar, dinsel trenden nce 10 gn oru tutarlar. Trene kendilerini hazrlamak iin zevk veren eylemlerden uzak durarak arnmaya alrlar.745 Bu durumda da, Magna Mater (Kybele) rahiplerinin oru tutmalar da onlarn arnmak istemeleri iin yaplmtr. Nitekim, Attisin yanl bir eylem yaparak tanraya sadk kalmamas gibi, bu kiiler de ayn ilemi yapmamak, kendilerini cinsellikten uzak tutmak, bu duyguyu bastrmak iin oru tutmak istemi olmaldrlar.

741 742

Frazer, 1961: 272. Halikarnas Balks, 1990: 117. 743 Drken, 2000: 60. 744 Frazer, 1961: 274. 745 Drken, 2000: 61.

204

Hilaria Hilaria olarak adlandrlan 25 Mart gn,746 ilkbaharn gelmesi ile beraber Attis yeniden dirilir yani lm uykusundan uyanr ve onun yeniden douuyla birlikte, elenceler, cmbler, maskeli balolar ve lks ziyafetler yaplrd.747 Attisin kutsal dirilmesi kutlanrd.748 Sevin gn olarak sayg gren bu gn, gece gndzden daha ksa srer. Gn abuk aydnlanr (gndzn geceden uzun olduu ilk gn (en uzun gndz)). Bu festival, btn Roma halk tarafndan nee ve sevin ierisinde memnuniyetle kutlanan,749 Romann byk festivallerinden birisidir. 750 Magna Mater (Kybele)in taraftarlar, nde imparator, arkasnda Magna Mater (Kybele)in heykeli olmak zere, yrye balarlar. Onlarn arkasndan, atllar, senatrler ve azat olanlardan oluan dinsel alay onlar takip eder. Bu tren alay tam bir karnaval cokusu eklinde kutlanrd; tren alay eitli maskeler takm, rengrenk giysiler giyinmi insanlardan oluurdu. Geit, Magna Mater (Kybele)in kutsal algclar ve arklar eliinde, nehre kadar ular ve ykanma treni dzenlenir.751

Requieto Trenin beinci gn olan 26 Mart gn, nceki gnlerin aksine kendisini sessizlie ve sakinlie brakr.752 Bu gn, herhangi bir kutlama yaplmaz; gereksiz bir dinlenme yerini alr. 753 Kutlamalardan yorgun den Magna Mater (Kybele)in rahipleri ruhlarn ve bedenlerini dinlendirirler.754

746

Frazer, Attisin yeniden dirildii gn olan 25 Mart, Hristiyanlk dininin peygamberi Hz. sann da arma gerildii gn olarak belirtir; bu gnde sann arma gerilii anldna deinir (Frazer, 1961: 306.). 747 Cumont, 1956: 57. 748 Frazer, 1961: 272. 749 Showerman, 1969: 59. 750 Showerman, 1969: 59. 751 Drken, 2000: 82. 752 Showerman,1969: 59. 753 Cumont, 1956: 57; Frazer, 1961: 273. 754 Drken, 2000: 82.

205

Lavatio 27 Martta kutlamalarn yeniden balad trenin altnc gnne, lavatio yani ykanma gn denir. Bu trende, Kybelenin gm heykelini ihtiva eden siyah meteor ta, tren alay ile birlikte drt tekerlekli bir araba veya sedye ile Porto Capenadaki Palatinus Tepesine gtrlr.755 Sanak yamur gibi yaan ieklerin altnda Magna Mater (Kybele)in gm heykeli, Almo nehrinde tanrann trenlerinde kullanlan klt eyalar ile birlikte ykanr, antik adetlere gre temizlenir;756 dn yolculuunda ona elik edenler, Romadaki tapnaa ulaana kadar seyahat sresince ark sylerler; dans ederler.757 Hibiri son zamanlarda akan kan dnmez; hadm edilen rahipler bile yaralarn unutur.758 Ammianus Marcellinus759 adl bir yazarda, Romada bu trenin uygulanm olduunu onaylar: 27 Mart gn Romada Tanrlarn Anasna yllk tren alaylar kutlanr. Tanrann kk heykelini tayan iki tekerlekli arabann Almonun dalgalar iinde ykanarak temizliinden sz edilir. Antik dnem yazarlarndan Lucretius,760 lavatio treninin

cokusundan yle sz eder: Tanrann etrafnda davullar avularla vurduka tefler alnr, ukur ziller nlard. Bouk sesli borular yksek perdeden tehdit eder, yree lgnlk alar Frig ezgileri tanra sessiz duruuyla lmlleri kutsar, delice esrimenin sembol baklar iyilikbilmez nankr halkn yreini artmak iin ellerde sallanr G. Showerman,761 lavatio treninin Magna Mater (Kybele) kltnn Anadoludan Romaya getirilmesi ile birlikte geldiini dnmektedir.

755 756

Vermaseren, 1977: 124. Cumont, 1956: 57. 757 Vermaseren, 1977: 124. 758 Frazer, 1961: 272. 759 Aka, 2004: 177. 760 Drken, 2000: 81. 761 Showerman, 1969: 59.

206 J. G. Frazer,762 tanrann heykelinin rmakta ykanmasn, ekinler iin nemin salanmas ve bitkilerin bymesi iin bereketi salayc yamur bys olabilecei eklinde aklar. H. Hepding763 ise, tanrann heykelinin nehirde ykanmasn,

Aphrodite-Adonisin cinsel birlemesinden sonra Aphroditein ykanmas gibi, gelinin seremonilerle arndrlmas ile badatrr. Ayrca Hera ile Zeusun cinsel birlemesinden ardndan ykanmas ile her sene bekretini yeniden elde eder. Belki de Magna Mater (Kybele)in heykelinin sslenmesi gelin olan kzlarn sslenmesi; nehirde ykanmas da cinsel birlemenin ardndan onun arnmas temizlenmesi ve bekretini kazanarak ertesi yla hazrlk yapmasdr. Onun bakirelii, Attisin canlanarak onunla beraber olmasna kadar srm olmaldr. Ayrca, Magna Mater (Kybele)in heykelinin Almo nehrinde ykanmas eklinde yaplan uygulama ile Temmuz ve Adonis trenleri esnasnda, bu tanrlarn resimlerinin zerine su dklmesi arasnda bir balant kurulabilinir. nitium Caiania Takvimde varl bilinen, ancak hakknda fazla bir bilginin bulunmad bir gndr. 1527/28 Mart gnleri arasnda dzenlenen Mart treninden ksa bir sre sonra, 4 Nisanda Kybelenin Romaya gelii, 10 Nisanda da Palatinus Tepesine Magna Mater (Kybele)e tapnak ina edilmesi, Romann ileri gelenleri, aristokratlar tarafndan ziyafetler, dramalar ve oyunlar dzenlenerek764 Megalensia Bayramnda yeniden hatrlanrd.

762

Frazer, 1961: 280. Frazer, 1961: 280. 764 Godwin, 1981: 112.
763

207

6.2.2. Megalensia Mart Treninden ksa bir sre sonra, tanra Magna Mater (Kybele) onuruna bir hafta sren Megalensia765 ad verilen bir bahar bayramnn da uyguland grlmektedir. Romada grlen bu bahar bayramlarnn benzer ekilleri eitli dnemlerde, farkl uygarlklarda gzlemlenmitir. (Tablo: 3) Bu bayram, Magna Mater (Kybele) kltnn Romaya geliini ve onun adna Palatinus tepesinde bir tapnak766 ina edilmesinin ansna her yl Nisan aynn 410. gnleri arasnda kutlanr. Trende tanraya, Meter Megala ( ) yani Byk Ana ad verilirdi. 767 Roma Cumhuriyet dneminde (M.S. 1. yzyl), Karacallar ile Romallar arasnda yaanan II. Kartaca/Pn Savalarnda, Romann galip gelmesi iin Sibilla bilicilerine bavurulmu ve onlarda Magna Mater (Kybele)in siyah meteor tann Romaya tanmas ile bunun gerekleeceini sylemiti.768 Bunun zerine, 4 Nisan 204 tarihinde, Anadoludan Romaya Magna Mater (Kybele)in,769 siyah ta getirilmi ve bu olay Romallar sevin ve nee iinde karlamtr. nk onun Romaya getirilii, uzun yllar varln koruyacak kltn Romada filizlenmesini salayan bir durumdu. Bu olaydan 13 sene sonra, Roma Senatosunun karar ile M.S. 191 ylnda Palatinus tepesinde bir tapnak ina edilmitir. 770 Tanrann Romaya ilk gelii gibi bu olayda Roma tarihinde byk bir etki yaratmtr. Romallarn dini yaantlarnda derin etkiler brakan tanrann Romaya gelii ve yerlemesi nemli olaylar olarak tarihe gemitir. Onlar, bu olaylarn ansna her yl bayram tertip etmilerdir. Bu bayrama Megalensia denilir. Bayram, 410 Nisan gnleri arasnda kutlanr. lk bayram kutlamas,
765

Megalensia ad, tanrann Yunan ve Roma dnyasndaki standart sfat olan Yunanca megale, yani byk sfatndan gelmitir (Roller, 2004: 268.). 766 Palatinus tepesindeki Magna Mater (Kybele)in Tapna, M.. 3. yzylda, mparator Augustus (M.. 27- M.S. 14) tarafndan yeniden dzenlenmitir (Showerman, 1969: 50.). 767 Vermaseren, 1977: 124. 768 Bu konu hakknda detayl bilgi, Roma Kltrnde Kybele-Attis Klt adl maddede anlatlmtr. 769 apar, 1979a: 167. 770 Roma Kltrnde Kybele -Attis Kltnde ayrntl olarak anlatlmtr.

208 M.S. 1. yzylda, Roma Cumhuriyet dneminde balamtr ve devletin resmi bayramlarnn arasna girmitir.771 Anadoludan gelen bu tren, dou zellikleri olmadan, Roma geleneklerine uyum iinde organize edilir. 772 4 Nisan gn, Galluslardan oluan dinsel tren alay, tanrann heykelini, insanlarn yk taycs olarak kullanld arabann zerindeki tahtna oturturlar, Roma kentinin caddelerinde gezdirirler ve bu olay esnasnda Galluslar halktan para toplarlard.773 Muhtemelen onlar, tanrann Romaya adm att gn canlandrmak iin byle bir uygulama yapmlardr. Gezdirilen heykel en son, Almo nehrine gtrlerek ykanm olmaldr. Lucretiusa (M.. 1. yzyln ortas) gre, Magna Mater (Kybele) dnya dzenini simgeliyordu. O, toprak ile bir tutulduu iin Lucretiusun tanrsal evren tanmnda nemli bir rol oynuyordu. O, tanrlarn ulu anas, hayvanlarn anas ve bizim yaratcmzdr. Tanra, Lucretiusun havada asl duran insanlardan ayr varlklar olan tanr kavramnda bir metafor oluturur.774 Toprak Ana nasl yeryznde duramazsa Magna Mater (Kybele) de toprakta duramayaca iin yksekte tanr.775 Lucretiusun (M.. 1. yzyln ortas) bu benzetmesi, Romada tanra iin yaplan en nemli trenle birleir. Kent sokaklarnda yaplan bir resmi geit olan bu trende, aslanlar koulu arabasnda oturan tanra heykeli, Ana Tanrann hadm rahipleri tarafndan yukarda tanr.776 Lucretius:777 ... tanrsal anann bu simgelerle sslenmi heykeli arazilerde huuyla dolatrlr. Lucretius gibi Ovidius778 da Megalensia bayramnn ieriinden yle bahseder:

771 772

Showerman, 1999: 50. Cumont, 1956: 52. 773 Vermaseren, 1977: 124. 774 Roller, 2004: 283. 775 Roller, 2004: 283284. 776 Roller, 2004: 284. 777 Roller, 2004: 285. 778 Roller, 2004: 286.

209 Hadmlar gelir ve ii bo davullarna gm gm vurur, birbirlerine arpan tun ziller n n ter; yoldalar onu (tanra) omuzlarnda tayarak uluya uluya sokaklarda dolatrr. Tanra iin her yl dzenlenen bayramn en nemli blm, yani Magna Mater (Kybele) heykelinin tayan heykel alay, Vergiliusa 779 gre Romann o gnk ihtiamn canlandryordu. Magna gsteriyor. iero, rahiplere verilen bu ayrcaln halkn dncesini bo inanlarla doldurduunu ve mali bakmdan kendilerini bitip tkettiklerini sylemektedir.780 talyann Pompei kentinde, Via del Abbondanzeden bir duvar freski, (Resim: 107) Megalensia bayramnn ilk gnnde yaanlar gstermektedir. Bu resimde, Magna Mater (Kybele)in heykeli, insanlar tarafndan tanan bir arabann ierisinde, taht anmsatan bir sandalyenin zerinde oturur vaziyettedir. Tanrann elinde, onun kutsal atriblerinden biri olan typmhanum (tef) vardr. Onun tam karsnda da Attisin resminin bir am aacnn ierisine ya da tapnak ierisine yerletirilmi olduu grlr. Muhtemelen bununla, Mart trenlerinde 22 Mart gn, am aacnn ierisine yerletirilen Attisin resminin tapnak ierine yerletirildii gsterilmitir. Tanrann heykelinin hemen yannda Galluslar, danslar ve arkclardan oluan Magna Mater (Kybele)in hizmetkrlar toplanmtr. Bu topluluk, bayramda kurulan tren alayn gstermi olmaldr. Bu resim de Attisin de gsterilmesi, onun kltnn de tanra ile birlikte Romaya tandnn gstergesidir. Tanrnn resminin Magna Mater (Kybele)in tapnana tanmas da, onun tanra ile birlikte Romada tapnm grdn gsteriyor. Materin heykeli gezdirilirken Galluslarn halktan para

toplamalar, onlarn bu treni maddi karlar dorultusunda kullandklarn da

779 780

Roller, 2004: 287. apar, 1979a: 179.

210 E. znike781 gre bu duvar freski zerindeki betimleme unlar ifade eder: 1. Ziller ve kavallar tutan mzisyenler 2. Tanr Dionysosun bstn ieren kk bir kutsal yer. 3. Geit treninin asl grubu. Beyaz elbiseli erkek figr arasndaki farka dikkat edilirse bunlar byk olaslkla resmi rahipleri temsil etmekte. Dier katlmclar, kadn ve renkli uzun elbiseler giymiler. Her bir katlmc bir mzik aleti ya da kutsal bir obje tayor. Rahip grubunun ortasnda, iinde belki klt objelerinin en kutsallarnn sakland, byk bir kasa yer almakta. 4. Drt tayc tarafndan Ana Tanrann heykelinin tand tahtrevan. 5. Sunak ve amdan. 10 Nisan gnnde, tanra Magna Mater (Kybele)in tapnann Palatinus tepesinde ina edilmesinden sonra yaanan sevin ve mutluluk an, dzenlenen elencelerle anlm olmaldr. Bu gn tanrann, doum gn (dies natadis) olarak grlr.782 Bu adn verilmesinin nedeni ona Romada bir tapnak ina edilmesinden sonra, kltn Frigyal kimliinin devamn Romallarn tamasdr. Bylece de klt, Romal bir yapya brnmtr. Muhtemelen bu olaylarn tanrann yeniden douu gibi dnlm olmaldr. Ayrca, Romal bir yazar olan M. Terentius Varronun, Eumenedis adl eserinden, Megalensia bayramlar srasnda Galluslarn nasl giyindiini; tapnakta ne gibi uygulamalarn yapldn renebiliyoruz. Megalensia bayramnda Galluslar, kadn giysilerini andrr ekilde giyinir; zellikle barahip Archigallusun mor renkli giysisi ve bandaki tac onu ok etkiler. Tapnak ierisinde rahiplerin tm ark sylerler; daha sonra da tiyatrodan

781 782

znik, 2004: 161. Vermaseren, 1977: 124.

211 getirilen bir ta, tapnak ierisindeki tanra Magna Mater (Kybele)in bana konulur.783 Bayram, Magna Mater (Kybele) heykelinin tren alay ile tanmas, Magna Mater (Kybele) ve Attis mitosunun canlandrld tiyatro oyunlar, sunu amal kurbanlk hayvanlarn kesilmesi ve bayrama gelenlere yemek ziyafeti verilmesinden oluur.784 Attisin kendisini hadm etmesini anlatan bir tiyatro oyunun sergilendii sahne, Pompeide Casa di Pinarioda bulunan bir duvar resminde (Resim: 108) gsterilmitir. Burada bir sanat veya Attis, sahnede bulunmaktadr. Attis, ayaklarn apraz ekilde atm ekilde durur; sol elinde ucu kvrk bir sopa olduundan o bir oban olarak gsterilmitir. Sa elinde, ucu kvrk bir bak vardr; ona doru sahnedeki kii hznl, elemli bir ekilde bakar. Muhtemelen, o, yanndaki aacn altnda kendisini hadm edecektir. Bitiiinde plak, kanatl bir ocuk (Eros) ve su perisi Sangarius gsterilmitir. Baz dkmanlar, tiyatroda Attis iin dramatik oyunlarn oynandna dair bilgiler verir.785 Bayramn byk bir blm, Palatinustaki Magna Mater (Kybele)in Tapnann nnde sergilenen Ludi Scaenici olarak adlandrlan tiyatro oyunundan oluur. Bu oyunlardan Ludi Megalenses,
786

Magna Mater

(Kybele) iin yaplm olandr. Ludi Scaenici ad verilen oyunlarn tablosu:787

783 784

znik, 2004: 140. Vermaseren, 1977: 124. 785 Vermaseren, 1966: 56. 786 Roller, 2004: 264. 787 http://ancienthistory.about.com/library/weekly/aa041001a.html, 19.07.2007.

212

Ludi Scaenici Oyun Ad thaf Edilen tanr ve tanralar Kutland Ay Oyunu Yneten Kii Oyunlarn Sresi

Ludi Romani Ludi Plebeii Ludi Apollinares Ludi Megalenses

Jupiter Optimus Maximus Jupiter Apollo Magna Mater (Cybele)

Eyll Kasm Temmuz Nisan

Curule Aediles Plebian Aedile City Praetor Curule Aediles

4 gn 3 gn 2 gn 6 ? gn

L. E. Roller,788 oyunlarn adnn Yunanistann herhangi bir kentinde bu bulunmadn belirtir.

Yunanca olmasna ramen; bayrama ait bir bulgunun

Bu tiyatro gsterilerinin ilki M.. 194de Magna Mater (Kybele)in Tapnann nnde oynand iin her yl ilk oynanan oyun olan Plautiusun yazd Pseudelos oyunlarn balangcnda oynanr; ardndan da Andria, Hecyria, Heautontimoroumenos ve Eunuchus gibi tiyatro oyunlar sahnelenir.789 iero, oyunlarn sahnelendii yeri ante templum in ipso Magnae conspectu (tapnan nnde, byk alann gr alan iinde) olarak belirtir.
790

ieronun belirttiine baklrsa oyunlar tapnan merdivenlerinin altndaki

ak alanda sergileniyordu. L. E. Roller,791 tiyatro oyunlarnn tapnak nnde sergilenmesi tiyatro oyunlar ile Magna Mater (Kybele)in sk bir iliki ierisinde olduunu gsteriyor. 10 Nisan gnnn bitiminde Circusta792 atl araba yarlarnn dzenlenmesi ile bayram son bulur.793
788 789

Roller, 2004: 268. Roller, 2004: 276. 790 Roller, 2004: 276. 791 Roller, 2004: 276.

213 Megalensia bayram sresince, yemek malzemelerinin temin

edilmesinden ve ziyafetin verilmesinden Romann ileri gelenleri ve aristokratlar sorumludur.794 A. Gelliusun, Romal aristokratlarn Megalensia bayramnda zengin ziyafetler (mutitation cenarum) vermesinin adetten olduunu belirtmesi795 de, bu verilen bilgiyi teyit eder. Byk olaslkla onlar, byle bir bayrama katkda bulunmalar sayesinde toplum nndeki itibarlarn arttrm oluyorlard. Ayrca bu bayram, Romann ileri gelenleri ve aristokratlar tarafndan desteklendii kadar, Romal mparatorlar tarafndan da desteklenmitir. rnein; Romann nemli imparatorlarndan biri olan iero, Megalensia bayramna destek verdiini gstermek iin tanrann tapnann ierisindeki Magna Mater (Kybele) heykeline bir altlk yaptrmtr. 796 Bu imparator hkm srd yllar boyunca Magna Mater (Kybele) kltnden desteini hi ekmemitir. ieronun imparatorluk grevi srasnda, Romal politikaclardan biri olan Claodius, kendisini siyaset alannda ilerletmek iin Magna Mater (Kybele) kltn ve Megalensia bayramn kt gstermeye alm ve bunu salamak iin klte ve bayrama iftiralar atmtr.797 Roma dneminde Kybele-Attis kltn ilerken deindiimiz aslanlarn ektii araba ile Magna Mater (Kybele)in Romaya geliini gsteren Roma sikkeleri (M.. 1. yzyl), Megalensia bayramnn reklmn yapmak iin sikkelerin Roma imparatorlar tarafndan kullanldnn gstergesi olmaldr. Bu grnt, Roma imparatorlarnn sikke bastrmalarnn sayg ve itibar kazanmalarn salayan bir frsat olduuna da dndryor.

792

Bu yap, Yunanistanda, hipodrom olarak grlen at yarlarnn dzenlendii ve baz oyunlarn oynand evresi tribnlerle evrili, bir ucu yarm daire biiminde dikdrtgen mimar yapnn Roma dnemindeki karldr (Saltuk, 1997: 48.). 793 Drken, 2000: 83. 794 Vermaseren, 1977: 124. 795 Roller, 2004: 272. 796 Vermaseren, 1977: 125. 797 Roller, 2004: 283.

214

6.2.3. Kurban Megalensia ve Mart trenleri dnda, Taurobolium ve Criobolium adl trenlerin de Romadaki varl bilinmektedir. Bu trenlerin Magna Matere (Kybele) mi ? yoksa Attise mi ? ait olduunu kesilen hayvanlarn trne gre anlamaktayz. Boa kurban ediliyorsa tren, Magna Mater (Kybele)e; ko kurban ediliyorsa Attise aittir. Kurban edilecek hayvann kesildii altar da kesilen hayvann niteliine gre; Magna Mater (Kybele)e ya da Attise adanrd. Eer altar, sadece boa kesmek amal kullanlrsa Magna Mater (Kybele)e; boann yannda ko da kesmek amal kullanlyorsa hem tanra Magna Mater (Kybele)e; hemde tanr Attise adanmtr.798 Taurobolium trenleri ilk olarak Vatikannn sahas ierisindeki Frigianium/Frigidarium ad verilen tapnaktan kmtr.799 ncelikli olarak Taurobolium ve Criobolium trenlerinin Frigyadaki kkenlerine bakmak gereklidir; daha sonra da bu trenler hakknda en erken tarihi veren yazl ve arkeolojik eserlere baklmaldr. Bu belgeler incelendikten sonra da bu trenlerin Romadaki varl ve uygulan ekillerine deinmemiz gerekir. Kybele ve Attis Kltnn Frigyadaki ekli, bu klte ait yazl belgelerin yetersizlii nedeniyle bilinememektedir; bununla birlikte bu dnemde klte ait tapnm ekli de tam olarak bilinememektedir. Bu nedenle de Taurobolium ve Criobolium trenlerinin Frigyadaki kkeni ve uygulan konusu tartmaya ak bir hal alyor. Bu trenlerin Frigyada uygulandn Friglere ait mimari eserlerden Frig Kaya Antlarnn arkasnda yer alan, Taurobolium ve Criobolium amal kullanldklar tahmin edilen kuyulu antlarndan anlayabiliyoruz. Frigya blgesinde, Delikli Ta, Malta, Bahayi gibi kaya antlarnn arka cephelerinde Taurobolium ve Criobolium amal kullanlan kuyular saptanmtr.800
798 799

Sivas, 1999: 197; Vermaseren, 1977: 105. Rohde, 1940: 13; Burkert, 1999: 68.

215 T. T. Sivas,801 kaya antlarndaki kuyularn trenler iin kullanldklar fikrine ksmen katlr. nk o, kurban edilecek boann ya da koun kesilmesi iin gerekli zeminin bu antlarda bulunmadn ve bu nedenle de kesim ileminin klt alan iinde bulunan baka bir yerde yapldn ve kurbandan akan kanlarnda bir kapta toplanarak trenle kuyu azna tand grndedir. V. zkaya,802 kuyulu antlarn Taurobolium (boa kurban) amal kullanldklar eklindeki gr onaylar. Tauroboliumun kkeni ve Kybele kltyle ilikisi tartamaya ak bir konudur. Gnmz yazarlar tarafndan, bu konu halen tartlmaktadrlar. H. Graillot,803 bu trenlerin tamamen Magna Mater (Kybele) kltyle alakal olduunu savunur. H. Opperman,804 Taurobolium treninin dou kaynakl olarak Kybele kltyle ilikili olduu grndedir. Bizim grmze gre ise bu trenler, Kybele kltnn Anadoludan Romaya tanmas ile birlikte Romaya getirilmi; Anadoluda da varlk gsteren, ancak Frigya blgesinde Romadakinden biraz daha farkl olarak kayalk alanlarda sunu ukurlarnn bulunduu yerlerde yaplan uygulamalar olmaldr. T. T. Sivas,805 Taurobolium treninin Anadolu kkenli olduunu ve bu trenin Anadoludan, Kybelenin kutsal siyah tann Romaya gtrlmesi ile birlikte Romaya tand grndedir. Taurobolium treninin Romadaki en erken varln . Drken, 806 M.. 2. yzyl; F. Cumont807 ise, M.. 1. yzyl sonlar olarak belirtir.

800 801

Ayrntl bir bilgi iin bkz: zkaya, 1999: 294334. Sivas, 1999: 197. 802 zkaya, 1999: 318. 803 zkaya, 1999: 307. 804 zkaya, 1999: 307. 805 Sivas, 1999: 197. 806 Drken, 2000: 61. 807 Cumont, 1956: 66.

216 Kybelenin Romaya M.. 204 ylnda tand gz nne alndnda, Taurobolium treninin Romadaki varl daha erkene ekilerek M.. 2. yzyl ba olarak verilebilinir. Nitekim Anadoludan Kybele kltyle birlikte bu treninin de Romaya getirildii eklindeki varsaym bu fikri ne srmemize neden olmaktadr. . apar,808 Romada Taurobolium treninin ortaya kn, M.S. 105 ylna ait Bergamadaki bir sunak zerindeki yazta dayandrr ve bu belgenin tren ile ilgili en eski belge olduunu bildirir. Strabon (M.. 64/63-M.S. 19),809 Hierapolis (Pamukkale)e yapt gezi srasnda grd Taurobolium ukurundan ve treninden bahsederek; Anadoluda da Taurobolium treninin uygulandn gzler nne serer: ..... Plutniona gelince: Dan bir paras olan ykseke bir tepenin eteinde, bir kiinin ancak geebilecei orta byklkte bir ukur vardr; derinlii olduka fazladr ve bu ukurun evresi yaklak yarm plethron, olan dikdrtgen bir parmaklkla kapatlmtr. Buras o kadar youn ve puslu bir buharla doludur ki, insan zemini zorlukla grebilir. Parmakln evresine yaklaan herhangi bir kimse iin hava zararszdr, nk sakin havada buhar dar kmaz; fakat parmaklklardan ieri geen herhangi bir hayvan derhal lr. Oraya sokulan boalar derler ve lrler. Ben ieriye gvercinler attm, hemen ldler. Fakat hadm olan Galler (Kybel rahipleri) ieriye rahatlkla girer, ukura rahatlkla yaklar, aa sarkar, hatta nefeslerini tutarak bu sayede (ben onlarn yznde kusacakm gibi bir ifade grdm) belirli bir derinlie kadar inerler. Burada anlatlanlar, Magna Mater (Kybele) rahiplerinin Anadoluda da erdemli ve gl olduklarn ispatlamak iin boa kurban edilen demir parmaklkl Taurobolium ukurlarnn iine girdiklerini ya da balarn bu yere soktuklarn gsterir.

808 809

apar, 1979a: 181. Strabon, XIII.4.14.

217 Taurobolium treninin Romadaki uygulan eklinin nasl olduuna baktmzda ise; bu konu hakkndaki bilgiyi Hristiyan yazarlardan Prudentius810 (M.S. 2. yzyl) sayesinde renebilmekteyiz: Kurban treni yerin altnda derince kazlm bir ukurda yaplmaktadr. Son derece grkemli ipek giysiler giyinmi, bana da altnda bir bant, banda da bir ta bulunan rahip ukura indirilir. ukurun st delikli tahtalarla rtldr. Kurban edilecek boann iki br ve boynuzlarna iek elenkleri, alnna da, parltl metal paralar taklmtr. Boa kurban edildikten sonra gs kutsal bir mzrakla deilir ve scak bir kan dar akar. Bu kan buhar kararak damla damla aaya, ukura doru szlr. ukurdaki rahip ilk nce ban akan damlalarn altna koyar, sonra btn elbiselerini ve bedenini kana bular. Yanaklarn, kulaklarn, dudaklarn ve burun deliklerini bu kann altna sokar. Gzlerini bu kanla ykar, dilini slatr ve phtlam kan ier. (Resim: 109) Dier grevliler boann gvdesini gtrrler. Rahip kanlar iinde, kanla slanm ba kana bulanm sakalyla kan banyosundan dar kar. Bu ayinden sonra onun, kurban edilen boadan ktna inanlan tanrsal yaamn armaanna sahip olduu dnlr. Rahip lmszlk iin yeniden domutur (renatus in aeternam); O artk tanrdr ve kendisine tapnlr. eklindeki anlatmyla Taurobolium treninin uygulann ayrntl bir ekilde ele almtr. Anlatlanlar dndmzde can ekimekte olan bir boann kan ile ykanan rahibin bandan geenler zor bir deneyimdir. ukurdan kan erene, bir st konuma geldiini gsteren biri olarak tapnlmasa, bu deneyim hite kutlu bir deneyim olarak grlmeyebilirdi ve biraz nce yaanlan korkun deneyimden tr, onda dier her eyi bastracak kadar gl bir yaam ve zgrlk duygusu domu olmaldr.811

810 811

Drken, 2000: 80. Burkert, 1999: 160.

218 . Drkene812 gre; kesilen boann kan ve reme organlar yeniden doumun betimlenmesi iin nemli iki aratr ve bundan dolay boa kan sonsuza kadar yeniden doan tapnclar slatr. Ayrca dine kabul edilen her kii, Attisin srlarna eritiini gstermek iin baz szler syler: Tymphanumdan yedim. Kymbalondan itim Attisin Myst oldum.813 Bu szler, Kybele-Attis Kltne girmek isteyenlerin mutlaka sylemesi gereken szlerdir. Aksi takdirde kii, bu dinin gizemlerini ve ayrntlarn renemez. Muhtemelen burada belirtilen, tymphanum (tef) ve kymbalon (zil) adl Magna Mater (Kybele) trenlerinde kullanlan alglar, dine girecek kii tarafndan alnyordu. Daha sonra dans ediliyor ve ardndan da burada bahsedilmese de rahip aday kendi vucdunu yaralyor ve cinsel organn kesiyor olmaldr. Attis gibi olduunu dnyor; kendisini tanrs ile zdeletirerek, bir tanr gibi lmszl yakaladna inanyordu. G. Rohde814 de dine kabul edilen kiinin lmsz olmakla dllendirileceini onaylar. Taurobolium treninde kesilen hayvann boa olmas, bu hayvann Attisi simgelemi olabileceini dndryor. Nitekim boalar, Teup, Zeus, Mitra gibi birok tanrnn simgesidir. Bunun iinde burada tanra Kybeleye yapt hatalardan tr yalvaran ama bir sonu alamayan Attisin tanraya kendisini kurban etmi olabilecei; bunun da kendini tanrann ak iin kurban eden Attisin boann simgelediini dnebiliriz. Ve ayrca Attis ile bir boann (Resim: 110) birlikte gsterilmesi, bu tanrnn boann zerine oturmas hayvann Attis ile zdeletirildiini gsteren bir rnek olabilir.
812 813

Drken, 2000: 61. Rohde, 1940: 14. 814 Rohde, 1940: 14.

219 Mitra klt ile Kybele klt arasnda Taurobolium treni asndan bir balant kurulabilinir. G. Rohde815 de, bu iki klt arasnda benzerliin olduunu, boa kurbannn Mitra kltnden Magna Mater (Kybele) dinine getii grndedir. J. Godwin,816 Taurobolium treninde kesilen kurbann insan temsil ettiini; eer hayvan kesilmese idi; insanlarn bu trende kullanlacan belirtir. Taurobolium treninin Romadaki uygulann ayrntl bir ekilde bildiimiz halde Criobolium treninin uygulannn nasl olduunu tam olarak bilemiyoruz. Bu nedenle, bu trenin Romadaki varln arkeolojik eserler yardmyla saptamak bizim iin nemlidir. Criobolium treninin varln ispatlayan en nemli belgeler, altar yaztlardr. Ancak yaztlarda daha ok Tauroboliumdan sz edilmi; Crioboliumdan nadiren bahsedilmitir.817 G. Showerman,818 Taurobolium ile Criobolium trenlerinin birlikte yaplmasndan dolay; tanr Attisin ad ve ona ait Criobolium treni hakkndaki bilgiler yaztlarda gememektedir. Taurobolium ile Criobolium trenlerinin birlikte anlmas, bu tren uygulamalarnn ayn ierii sahip olabileceini aklmza getiriyor. Nitekim tanr Attise kesilen hayvann ko olmasna ramen; Taurobolium trenindeki uygulamann bir benzer ekli Criobolium treninde de uygulanm olmaldr.
819

G. Showerman,820 Taurobolium treninden sonra, Criobolium treninin uygulandn belirtir.

815 816

Rohde, 1940: 13. Godwin, 1999: 111. 817 Showerman, 1977: 63. 818 Showerman, 1977: 63. 819 Godwin, 1981: 111. 820 Showerman, 1977: 63.

220 Bu iki trende bittikten sonra kesilen hayvanlarn etleri rahipler tarafndan kullanlmaktadr. Bu etlerin kullanm grmesinin nedeni; rahiplerin tahl rnlerini tketememe zorunluluudur.821 Bu sayede de kesilen hayvanlar, rahiplerin yaamlarn devam ettirme ihtiyacna hizmet etmitir. nk Galluslar, domuz ve balketi dndaki tm et trlerini yiyebilirler. Ama sebze kklerini ve onlarn tohumlar trnde yiyecekleri yiyemezlerdi.822 Byk ihtimalle onlar, bu bitkileri yiyerek Attise saygszlkta bulunacaklarna inanyorlard; ne de olsa Attis bir bitki tanrs saylrd; bitkilerin kiiletirilmi haliydi.

821 822

Burkert, 1999: 179. Frazer, 1961: 280.

221 SONU

Anadoluda Kybele-Attis Klt ad altnda incelemi olduumuz tez almamzda, tanra Kybele ve tanr Attisin kkeni, Yunanistan ve Romadaki varlklar konusunda yapm olduumuz incelemeler neticesinde; onlarla benzer zelliklere sahip tanr ve tanra iftlerinin en erkene tarihlenebilecek ekilde Mezopotamyada olduunu anladk. Mezopotamyadaki tanr ve tanra iftlerinin bandan geenlerin anlatld mitoslarda da Kybele-Attis mitosunun kkeni olabileceklerine dair baz ierikler tekil ettiini grdk. Bunun nedeni de, Smerlerden Msra kadar uzanan tanrnn kaybolmas ve ei ya da annesi tarafndan bulunmas eklinde ilenen temadr. Bu temann olumas, ortadan yok olan bir tanr ya da tanrann ilkbahar mevsiminin gelmesi ile birlikte bitkiler ve tahl rnlerinin yeermesi ile canlanmas ve daha sonra da k mevsiminin gelmesi ile birlikte bitkilerin ortadan yok olmasyla lmesi ile ilikilendirilmesidir. Tanr Attisin bu tema ile ilikisi ise, onun kendisini hadm etmesi sonucu lmesi ve tanra Kybelenin Zeusa yalvarmas sonucu vucudunun baz uzuvlarnn canlanmas eklinde ilenen mitos anlatma dayanlarak tanrnn her yl ilkbaharn gelmesi ile birlikte yeniden canlanmas; kn gelmesi ile birlikte de lmesine inanlarak tapnm grmesidir. Aslnda bu tarz tanrlarn oluturulmasndaki neden, onlara inanan toplumlarn yaam biimi ile sk bir iliki ierisindedir. Eer bir toplum tarm ile urayorsa o zaman bitkiler ve tahl rnlerini bir tanr kimliinde kiiletiriyor ve bu tanrnn retici gcn, oalmay salayc reme organlarnda ve spermlerinde gryorlard; tanrnn her yl canlanarak tanra ile cinsel birlemesi sonucu toprakla zdeletirilen tanrann hamile kalacana inanyorlard. nk tanra, topran ruhunu simgeleyen, dourgan e ve ocuuna sahip kan anne kimliine sahipti. Bu tapnm ekillerinin Frigyadaki yansmas, Kybele-Attis tapnmdr. Bu tapnm zaruri bir ihtiyatan dolay domu olmaldr. Nitekim Friglerin Anadoluya yerletikten sonra tarmla uramalar, onlar toprak ve doa ile ilgili kltlere ynlendirmi;

222 onlarda bunu Anadolunun yerli Ana Tanras ve olu, sevgilisi, einde bulmulardr. Ancak, Friglerin Kybele ve Attis klt ve mitosunun ieriini Yunan ve Roma kaynaklar vastasyla rendiimizden bu konu hakknda tam bir yorum yapamyoruz. Ancak dikkatimizi bir nokta daha ekti ki bu da Anadoluda da Hititlerde de Mezopotamyadakine benzer ekilde tanrnn kaybolmas ve yeniden bulunmas temasnn ortak olarak grlmesi idi. Bu tema, Telepinu mitosunda hayat bulmutur. Bylelikle de bu tanr, Attis ile benzer bir zellik sergilemi oluyor. Telepinu mitosuna baktmzda ise, Mezopotamyadaki gibi tanry arayan ve bulan bir e, anne, sevgilinin olmadn grdk. Oysaki Mezopotamyada bu tarz mitoslar bir tanr-tanra iftinin ilikisi erevesinde anlatlmtr. Bu tanrnn ei olarak grlmese de Frigyadaki Ana Tanra Kybelenin ncs tanralarn Hepat ve Arinnann Gne Tanras adyla Hititlerde; Kubaba ad ile de Ge Hitit dnemi kentlerinden Kargamta grldn anlamamz Kybele-Attis birlikteliini dayandrmamz gereken tanr ve tanralarn kimler olabilecei konusunda kafa kartrmaktadr. Muhtemelen Hititler dneminde Mezopotamya ile Anadolu arasnda yaygn bir kltr ve fikir alverii olmu ve bunun sonucunda da Mezopotamyaya zg mitos temalar Hititlere kadar ulamtr. Bize kalrsa, bu anlay, Smerlerden Babillere; oradan da Anadoluya gemitir. nk Hititlerin din alannda dardan gelen etkilere ak olmas ve Smerlerden Babillere oradan da Anadoluya geen tanra tar inancnn Hititlerde nemli bir tanra seviyesine ulamas; tapnm grmesi ve hatta Hitit tanrlar topluluunun arasnda gsterilmesi buna gstergedir. Tanra tar kendisi ile beraber ei, olu, sevgilisi tanr Temmuzu da Anadoluya getirmi olmaldr. nk bu tanra gibi Kybele de Romaya tand srada ei, sevgilisi, olu Attisi de beraberinde Romaya gtrmtr; buna dair birok yazarn ortak gr vardr. Ancak, Hitit tanrlarnn arasnda Temmuz adl bir tanrnn olmamas, bu tanrnn Hititlerde hangi tanr olduunu anlamamz zorlatryor. Belki de bu tanrnn zellikleri Hititlere ait baz tanrlara verilerek varln srdrm; zamanla da bu tanrnn ad da deimitir. Hititlerden

223 sonra Friglerin Hitit topraklarna yerlemesi neticesinde, Mezopotamyadan alnan temalar Friglere gemi olmaldr. Zira Friglerin bu blgeye geldiklerinde Anadoluya zg dini inanlar benimsemeleri de bunu dorular. Friglerde zellikle Ana Tanra Kybele inannn benimsendiini biliyoruz; bu tanrann kkeni Paleolitik an vens adl Ana Tanra heykelcikleri ve kabartmalarndan; Neolitik a atalhyk ve Haclar Ana Tanralarn betimleyen heykeller ve duvar resimlerine kadar uzanmaktadr. Onun yannda tapnm grd dnlen tanr Attisin kkeni olabileceine dair Neolitik adan itibaren varlklar saptanan baz erkek figrleri bulundu; ancak bu eserlerin Attisin kkeni olabilecei konusunda kesin bir bilgi vermek imdilik zor gibi grlyor. Yunan ve Roma kaynaklarnn belirttiine gre; tanr Attis Frigyal olarak dnlr. Ancak buna ramen onun douya zg temalar tamas ve onun Frigyada bir tanr olarak grldne dair somut bir belge elimize gememesi; bu tanrnn Frigyadaki kkeni konusunda elikiye dmemize neden oluyor. Frigya blgesinde bulunan baz kaya antlarndaki yaztlar da Ates adnn gemesi, bu tanrnn Frigyadaki varlna dayandrlmasdr. Ancak o, bu yaztlarda okunduu kadar ile bir tanr olarak deil, o dnemin kralna bir kaya ant adayan, soylu bir kii ya da rahip sfatyla grlr yani bu ad tayan kii yaayan, tanr olmayan biri olarak karmza kar. Bu kiinin isminin Ates olarak grlmesi, Attis olarak adlandrdmz tanrnn kkeni miydi bilinmez. Belki de Yunanl ve Romal yazarlar kendileri tarafndan oluturduklar bir tanrnn kkenini Frigyaya dayandrmak iin onu setiler ya da Kybelenin Yakn Dounun nanna ya da tar adl tanralar ile eimsenmesi ve ayn tanrsal zelliklere sahip olmas, Attisin kltte bulunmas zorunluluunu yaratm ve bu dorultu da olaslkla ulusal bir kahraman niteliindeki Attis tanrlatrlarak Kybelenin kocas durumunda tanrsal ikiliyi tamamlamtr.823 Attis hakkndaki en erken yazl bilgi M.. 5. yzylda yaam Yunanl bir yazar olan Herodotosun anlatmna dayanr. Bu anlatmdaki kii, Lidyal
823

zkaya, 1995: 22.

224 bir kraln olu olan Atys eklinde belirtilmitir. Ancak anlatmn ieriine baktmzda bu kiinin bir tanr olmad, o dnemde yaayan bir kral olu olduu ve bir yabandomuzu av srasnda Frigya kralnn olu tarafndan ldrld grlr. Bu anlatmda Atysin bir yabandomuzu tarafndan ldrlmesi, bu kii ile tanr Attis arasnda bir benzerlik oluturmamz salad; nk Kybele-Attis mitosunun baz anlatmlarnda da Attisin bir yabandomuzu tarafndan ldrld temas ilenmitir. Ancak Suriye kkenli bir tanr olan Yunanistanda varlk gsteren tanr Adonisin de bir yabandomuzu tarafndan ldrlmesi, bu tanrnn Attis olup olmadn bize dndrd. Elde ettiimiz bilgiler neticesinde, bu tanrnn Attis ile ayn tanr olabileceine dair birok bilgi elimize geti. Ancak, bu iki tanr arasnda birok benzer nokta olmasna ramen, Adonisin hadm edilmesine dair bir bilgi elimize gememesi bu tanrnn tam olarak Attis olamayacan bize dndrd. Bunun iinde hadm tanr motifine dayanan mitos anlatmlarna baktk ve Hititlere ait Kumarbi mitosunda tanr Anunun Kumarbi tarafndan erkeklik organnn koparld ve hadm olduunu grmemiz kken konusunda bak amz yeniden Hititlere evirdi. Ancak daha detayl bir inceleme yaptmzda bu mitosun Yunan mitolojisindeki Theogonia (Tanrlarn Douu) adl mitos anlatm ile daha ok benzer temalar tadn grdk. Fakat kesin olan bir ey vard ki eril gc simgeleyen gl bir tanrnn erkeklik organnn kesilmesi; onun tanrlar seviyesindeki gcn azaltyordu. Bu da Friglere dayandrlan Kybele-Attis mitosunda ilenen gl Ana Tanra Kybelenin gcnn tanr Attisin hadm edilmesi ile salandn bize dndrd. Demek ki, Yunanl ve Romal yazarlar, bu mitosu anlatrlarken bu fikre dayanarak Kybele-Attis ilikisini oluturmulard. Tanr Attis ve tanra Kybelenin birlikteliini anlatan en erken mitos anlatm, M.. 1. yzylda yaam olan Diodoros ve Ovidiusa aittir. Diodorusun anlatmnda, tanra Kybelenin sevdii Attis ve Papas adl tanrlarla birliktelii ve Attisin Kybelenin babas olan kral tarafndan ldrld ve hadm edilmedii dikkatimizi eker. Ovidiusun anlatmnda

225 ise Attis bir tanrdr ve dier anlatmlar gibi cinsel organnn kendisi tarafndan kesilmesi suretiyle lmtr. Bu anlatmlar srasyla Pausanias, Arnobius, Serviusun anlatmlar takip eder. Ayrca, Romada 1527/28 Mart tarihlerinde uygulanan Mart

trenlerindeki tanrann heykelinin bir nehirde ykanmas, tanrnn lmnn ardndan bir aacn tanry izafeten bir insan gibi sslenmesi ve arkasndan yas tutulmas eklindeki tren uygulamalarnn Dou unsurlar tadn gryoruz. Kybele-Attis Kltnn kkenini, geliimini incelediimiz kadar bu kltn olumasna neden olan, hatta kullanlmasn salayan baz etkenlere (ekonomik ve siyasi) de bakmamz, bir kltn benimsenmesindeki nedenleri irdelemek iin nemli olabilir. Kltn olumasndaki siyasi ve ekonomik nedenlere baktmzda, Frigya Devletinin Galatlar dneminde tapnak ynetiminin bana geen Galatl hadm rahiplerin, Pessinus kentinde siyasi ve ekonomik ynetimi ellerinde bulundurmak iin Kybele adna bir tapnak devleti oluturduklarn gryoruz. Byk ihtimalle, Galatl rahipler klte hizmet eden rahip olmann deil de rahipliin kendilerine salayaca siyasi, ekonomik yararlarn peine dm olmaldrlar. rnein; Galatlar dneminde, Pessinus tapnandaki iki barahip adaynn tanrann barahibi olmak iin kyasya mcadele etmeleri824 de bundan dolay olabilir. Ekonomik nedenlere rnek olarak, Romadaki Kybelenin hadm rahiplerinin (Gallus) ekonomilerini glendirmek iin tanra adna para toplamalar verilebilinir. Kybele kltnn Yunanistan ve Romaya yaylmasndan sonra, Yunanistan ve Romadaki savalarn baarl bir ekilde sonulanmas ve halkn devlet ynetimine gveninin yeniden salanmas; Roma Cumhuriyet dnemi (M.S. 1. yzyl) mparatorlarnn halkn desteini almak iin tanraya ve inananlarna sayg da bulunmalar onun kltnn siyasi bir nitelik tadnn gstergesi olmaldr.
824

Kaya, 2000: 229.

226 Sonu olarak, Kybele-Attis Klt, ierisinde birok doulu ve Anadolulu unsurlar barndran bir inann evrensel bir bak as ile yorumlanm halidir. Ve bunun iinde tanr Attis, Mezopotamyal ve Anadolu tanrlarn zelliklerinin birbirleri ile sinkretizma (eletirme) edilmesi sonucu oluturulmutur. Bu tanr, tanra Kybele Yunanistan ve Romaya tandktan sonra Yunanistan ve Romada varlk gstermitir. Muhtemelen Attis, Frigyada nemli bir konumu olan Ates adl Kybele kltne ar bal bir tapncnn zamanla insan kimliinden syrlarak tanrlar seviyesine ykselmesi ile birlikte sonradan tanr olmutur ve tanra Kybele ise, Anadoluya zg Ana Tanra inannn devam olmaldr. Bu tanr ve tanra iftinin ilk olarak Piredeki bir adak stelinde gsterilmesi; onlarn kltnn en erken M.. 4. yzylda varlnn olduunu gstermitir. Bu dnemden ncesi ise her zaman yoruma ak bir hal almtr.

227

KAYNAKLAR

Aka, S. 2004 Yazl Kaynaklar ve Arkeolojik Belgeler Inda Kk Asyada Attis Klt, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir.

Akit, B. 1993 Phrygler ve Phrygia le lgili Antik Kaynaklar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.

Akurgal, E. 1995 Hatti ve Hitit Uygarl, Net Yaynlar, stanbul.

1998

Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul.

2000

Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak Yaynlar, Ankara.

Akyldz, E. 1997 Ta andan Osmanlya Anadolu (Yzyllar Boyunca Anadolu Uygarlklar), AD Yaynlar, stanbul.

228 Alanyal Soykal, F. 2002 Ephesosta Phrygial Bir Tanra, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 3, C. 1: 112.

Albright, W. F. 19281929 The Anatolian Goddess Orientforschung 5: 229231. Kubaba, Archiv fr

Alexiou, S. 1991 Minos Uygarl, Elif Tl Tulunay (ev.), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

Algan, E. ve . Ongar 1998 Kral Midasn lkesi: Frigya, Esbank Yaynlar, stanbul.

Ar, S. M. 1943 Etilerde Bahar Bayram trenleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 1, C. 2: 5763.

Arkan, Y. 1996 Hitit Mitolojisi Hakknda, Trkiyede Sosyal Bilimlerin Gelimesi ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Sempozyumu: 161173.

Arrianus 2005 Arrianusun Karadeniz Seyahati, Murat Aslan (ev.), Odin Yaynclk, stanbul.

229

Aslan M. ve M. Metin 2004 Yeni Bir Kybele Heykeli, Anadolu/Anatolia 26: 110.

Ate, M. 2002 Neolitik Dnem Sembolizmi ve atalhyk, Arkeoloji ve Sanat 107: 4146.

Bakr, T. 2004 Daskyleionda Phrygler, 60. Ylnda Fahri Ika Armaan: Anadoluda Dodu: 5567.

Barnett, R. D. 1960 Some Contacts between Greek and Oriental Religions, in Elements orientaux dans la religion grecque ancienne, Travaux du centre detudes Supereures specialise dhistorie des religions de Strasbourg, Colleque de Strasbourg (2224 Mai 1958), Paris: 143153.

1967

Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age, Cambridge Ancient History XXX 2, Cambridge at The University Press, Cambridge: 132.

Batak, N. F. 1943 Garbi Asya ve Anadolu Akvam- Kadimesinin Dinleri Tarihi, Konya Dergisi 52: 4152.

1944

Garbi Asya ve Anadolu Akvam- Kadimesinin Dinleri Tarihi, Konya Dergisi 70: 1419.

230

Black, J. Ve Green, A. 2003 Mezopotamya Mitolojisi Szl: Semboller, Aram Yaynlar, stanbul. Tanrlar, fritler,

Baydur, N. 1970 Kltepe (Kane) ve Kayseri Tarihi zerine Aratrmalar (En eski alardan .S. 395 ylna kadar), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. Yayn, stanbul.

Baylad, D. 1998 Dinler Kava Anadolu, Say Yaynlar, stanbul.

2004

Efsaneler Dnyasnda Anadolu: Anadolu Mitolojisi, Say Yaynlar, stanbul.

Bratton, F. G. 1995 Yakn Dou Mitolojisi, Nejat Muallimolu (ev.), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul.

Bremmer, J. 1979 The Legend of Cybeles Arrival in Rome, Studies in Hellenistik Religions, M. J. Vermaseren (ed.), Leiden: 9-22.

Burkert, W. 1999 lka Gizem Taplar, Bahadr Sina ener (ev.), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.

231

Camphell, J. 1992 lkel Mitoloji: Tanrnn Yaynlar, Ankara. Maskeleri, mge Kitabevi

1993

Dou Mitolojisi: Tanrnn Maskeleri, Kudret Emirolu (ev.), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.

Catullus 1997 Btn iirleri, idem Drken-Erdal Erova (ev.), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

Can, . 1970 Klasik Yunan Mitolojisi, Bahar Matbaas, stanbul.

Cbrolu, Y. 1997 Mitolojide Kadn Gvdesine yklenen Erkekler, Bilim ve topya 34 (Nisan-1997): 2729.

2004

Kadn Sa By ve Trban, Payel Yaynevi, stanbul.

Comte, F. 2000 Mitoloji Szl, Mukaddar Aslan (ev.), Zed Yaynlar, stanbul.

232

Cumont, F. 1956 The Oriental Religions in Roman Paganism, Dover Publications, Newyork.

argan, G. 1986 Babil Takviminde Ululu Aynn Anlam ve Bu Ayda Yaplan Trenler, Trk Tarih Kongresi 9, C. 1: 171 181.

1990

Mezopotamyada Kutsal Evlilik, Trk Tarih Kongresi 10, C. 2: 499503.

apar, . 1979a Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapnm, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 29/1-4: 167190.

1979b

Anadoluda Kybele Tapnm, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 29/14: 191210.

1986

Homeros Destanlarnda Anadolu Kavimleri, Trk Tarih Kongresi 9/1: 333348.

1987

Phrygia ve Demir Devrinde Anadolu Kavimleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 21/12: 4373.

1991

Hellen Mitoslarnda Doulu ncelemeleri Dergisi 6: 7990.

Unsurlar,

Tarih

233 Yerli Bir Anadolu Tanras: Ma, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 37: 583598.

1995a

1995b

Friglerde Hero Klt, Arkeoloji ve Sanat 67: 1625.

elgin, G. 1986 Eski Yunan Dininde ve Mitolojisinde Artemis, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar (Ufuk Matbaas), stanbul.

elik, M. 1988 Sr Dinleri, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 8: 213225.

evirici, F. 1998 Kltler Asndan Daskyleion Terrakottalar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir.

, M. . 1990 stanbul Arkeoloji Mzeleri iviyazl Belgeler Arivinin Smer Edebiyatna Katklar, Trk Tarih Kongresi 10, C. 2: 481497.

1998

nannann Ak: Smerlerde nan ve Kutsal Evlenme, Kaynak Yaynlar, stanbul.

234

Delporte, H. 1993 L mage de La Femme Dans Lart Prhistorique, Lmage de La Femme Dans Lart Prhistorique, Picard Editeur, Paris.

Diakonaff, M. I. ve Neroznak, P. V. 1985 Phrygian, Caravan Books Publisher, Newyork.

Diakov, N. ve Kovalev, S. 1987 lka Tarihi 1, zdemir nce (ev.), Verso Yaynlar, Ankara.

Dinler Tarihi Ansiklopedisi 1999 Dinlerin Kkeni, Dinler Tarihi Ansiklopedisi 1: Eski Dinler/amanizm ve Musevilik, Ansiklopedi Yaynlar, stanbul.

Dinol, A. M. 1982 Hititler ncesinde Anadolu, Anadolu Uygarlklar: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 1, Grsel Yaynlar, stanbul.

2006

Hititler: Dou ile Batnn Buluma Noktasndaki mparatorluk, National Geographic (0cak2006): 64 91.

Duru, R. 1986 Tarihncesi alarna Ait Dini Tren, Anadolu Aratrmalar 10, Prf.Dr. U. Bahadr Alkm Hatra Says: 169176.

235

Drken, . 2000 Romann Gizem Dinleri: Antikada Yaamn ve lmn Bilinmezliine Yolculuk, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

Eliade, M. 2003 Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi: Ta Devrinden Eleusis Mysterialarna, C. 1, Ali Berktay (ev.), Kabalc Yaynevi, stanbul.

Erhat, A. 2003 Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul.

Eypolu, . Z. 1998 Anadolu Mitolojisi: Anadolu lemesi 2, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul.

Feyizli , H.T. 2006 Kuran- Kerim Meali, Server letiim, stanbul.

236

Fink, G. 1997 Antik Mitolojide Kim Kimdir, mit ztrk (ev.), Kabalc Yaynevi, stanbul.

Fishwick, D. 1966 The Carnophori and the March Festival of Manga Mater, Transactions and Prooceedings of the American Philological Association 97: 193202.

Frazer, J. G. 1961 Adonis, Attis, Osiris: Studies in the History of Oriental Religion, Newyork.

1991

Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri, C. 1, M. H. Doan (ev.), Payel Yaynevi, stanbul.

Garcia vd. 1967 P. L. Garcia, J. Galloway, A. Lamme, Prehistoric and Primitive Art, Thomas and Hudson, Australia.

Gasparro, G. S. 1985 Soteriology and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and Attis, Leiden.

Graves, R. 2004 Yunan Mitleri, Uur Akpur (ev.), Say yaynlar, stanbul.

237

Godwin, J. 1981 Mystery Religion in the Ancient World, Thames and Hudson Publisher, London.

Gurney, O. R. 1977 Some Aspects of Hittite Religion, Oxford University Press, Oxford.

Gterbock, H. G. 1945 Kumarbi Efsanesi, Sedat Alp (ev.), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

Halikarnas Balks 1990 Btn Eserleri: Anadolu Tanralar, adan Gkoval (Haz.), Bilgi Yaynlar, stanbul.

Hamilton, E. 1969 Mythology: timeless tales of gods and heroes, C. 2, Penguin Publisher, Newyork.

Hanar, F. 1945 Bakra Kk Asyasnda Byk Ana Klt, Belleten 9/34: 263275.

Hanfmann, G. M. A ve J. C. Waldbaum 1969 Kybele and Artemis: Two Anatolian Goddesses at Sardis, Archaelogy 22/4: 264269.

238

Hepding, H. 1903 Attis seine Mythen und Seine Kult, Geisen.

Herodotos 2004 Herodot Tarihi, Mntekim kmen (ev.), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.

Hesiodos 1991 Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

Hooke, S. H. 2002 Ortadou Mitolojisi, Aleddin enel (ev.), mge Kitabevi, Ankara.

Huxley, G. L. 1959 Titles of Midas, Greek Roman Byzantine Studies 2: 85-99.

Ik, F. 1999 Doa Ana Kubaba: Tanralarn Egede Bulumas, stanbul.

letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi 1988 Dou Taplar, Roma Dnyas, adan Karadeniz (ev.), C. 5, letiim Yaynlar, stanbul.

239

ndirka, Z. 2001 Ana Tanralar, Kybele ve ada Trk Resimlerindeki zdmleri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.

plikiolu,B. 1994 Eskia Tarihinin Ana Hatlar, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul.

can, N. 1995 Frigya Vadisi, ETAM A.. Matbaa Tesisleri, Eskiehir.

1996

Pessinus/Ballhisar, lk Ofset, Eskiehir.

znik, E. 2004 Galluslar, Anadolu niversitesi Fakltesi Dergisi 12, C. 2: 127161.

James, O. 1960 The Ancient Gods, G. P. Putnams Sons, Newyork.

240

Karauuz, G. 2001 Hitit Mitolojisi, izgi Kitabevi, Konya.

Kaya, M. A. 2000 Anadoludaki Galatlar ve Galatya Tarihi, niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir. Ege

Knal, F. 1943 Etilerde Bahar Bayram Trenleri, Ankara niversitesi Dil, Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 1 (Cumhuriyet Says), C. 2: 5763.

1962

Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

1965

nannann Cehenneme nii Efsanesi, Aratrmalar Dergisi 3/ 45, C. 3: 121.

Tarih

1986

Kara Tanra Olarak Kybele, Trk Tarih Kongresi 9, C.1: 235239/241244.

2001

Smer Mitolojisi: .. nc Bin Yldaki Tinsel ve Edebi Geliim stne Bir alma, Hamide Koyukan (ev.), Kabalc Yaynevi, stanbul.

241

Knay, C. 1943 Phrygiaka; Phryg Arkeolojisi zerine Yeni Aratrmalar, Ankara niversitesi Dil Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 1 (Cumhuriyet Says), C. 2: 8387.

Kitab Mukaddes 1988 Kitab Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve ncil), Rota Ofset , stanbul.

Kramer, S. N. 1998 Tarih Smerde Balar, Muazzez lmiye (ev.), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

Kovel, J. 2000 Tarih ve Tin: zgrleme Felsefesi zerine Bir nceleme, Hakan Pekinel (ev.), Ayrnt Yaynlar, stanbul.

Krolu, H. 1996 Friglerde Hayat Aac nanc, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum.

Kulaolu, B. 1992 Tanrlar ve Tanralar, Belma Kulaolu (Haz.), T.C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl Yayn, Ankara.

1993

Anadoluda Neolitik Dnem Tasvir SanatII, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1992 Yll: 2541.

242

Lancellotti, M. G. 2002 Attis: between myth and history; king priest and god (Religions in the Graeco-Roman World 149), Mass Brill, Leiden.

Leeming D. ve Page, J. 1996 Goddess: Myths of The Female Divine, Oxford University Press, Newyork.

Lloyd, S. 2000 Trkiyenin Tarihi: Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Ender Varinliolu (ev.), Ankara.

Liddel H. G. ve R. Scott 1965 Greek-English Lexicon, Oxford at the Clarendon Press, Oxford.

Malay, H. 1990 Bat Anadoluda Yerel Tanrlar ve Tapm Merkezleri,Trk Tarih Kongresi 10/1: 389395.

Mansel, A. M. 1947 Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

Mascetti, M. D. 2000 imizdeki Tanra: Kadnln Mitolojisi, Belks orak (ev.), stanbul.

243

Mellart, J. 2000 atalhyk: Anadoluda Bir Neolitik Kent/A Neolitik Town in Anatolia, Gke Bike Yazcolu (ev.), Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul.

Memi, E. 2001 Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya

Morali-Daninos, A. 1965 Cinsel likiler Tarihi, brahim Yakupolu (ev.), letiim Yaynlar, stanbul.

Necatigil, B. 1969 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynlar, stanbul.

Oates, J. 2004 Babil, Fatma Ankara. izmeli (ev.), Arkada Yaynevi,

Orel, V. E. 1990

. Phrygian Religion and Rituals: Indo-European and Non-Indoeuropean Components, Orpheus:107109.

244

kse, T. 2006 Eski nasyadan Gnmze Yeni Yl Bayramlar, Bereket ve Yamur Yadrma Trenleri, Bilig Dergisi 36: 4768.

zbayolu, E. 1999 lka Anadolu Kltrnde Kongresi 10, C. 2: 227240. Esrime, Trk Tarih

zer, Y. Z. 1987 Msr Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

zkaya, V. 1995 Friglerde Hero Klt, Arkeoloji ve Sanat 67: 16-25.

1996

Frig Mimari Kaplamalar Inda Attis ve Hayat Aac, Arkeoloji ve Sanat 74: 2-8.

1997

Baz Bulgular Inda Frig Seramiinde Kernoslar, Arkeoloji ve Sanat 79: 2127.

1999

Kuyulu Antlar ve Friglerde Taurobolium, Anadolu Aratrmalar (XVden ayr basm): 294334.

245

Parman, E. 2002 Ortaada Bizans Dneminde Frigya (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans Ta Eserleri, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Eskiehir.

Pekman, A. 1970 Eski ada Baz Anadolu ehirlerinin Tanr ve Kahraman Ktistesleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.

Ribard, A. 1983 nsanln Tarihi, Erdoan Baar (Berktay), iar Yaln, Halil Berktay (ev.), Say Yaynlar, stanbul.

Rohde, G. 1940 Byk Ana Magna Mater, Kenan Basmevi, stanbul.

1943

Roma ve Anadolu Ana lahesi,Trk Tarih Kongresi 2: 228237.

Roller, L. E. 1988 Phrygian Myth and Cult, Source 7/34: 4350.

1994

Attis on Greek Votive Monuments: Greek God or Phrygian ?, Hesperia 63: 245262.

246 Ana Tanrann zinde, Betl Avun (ev.), Homer Yaynlar, stanbul, 2004.

2004

Rousseau, H. 1974 Dinler Tarihi, Sinan Yaynlar, stanbul. Kocapnar (ev.), Geliim

Saltuk, S. 1997 Arkeoloji Szl, nklp Kitabevi, stanbul.

Sarkolu, E. 2002 Balangcndan Gnmze Kitabevi Yaynlar, Isparta. Dinler Tarihi, Faklte

Schimmel, A. 1955 Dinler Tarihine Giri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara.

Sevin, V. 1982a Frigler, Anadolu Uygarlklar: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 2, Grsel Yaynlar, stanbul: 230244.

1982b

Lidyallar, Anadolu Uygarlklar: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 2, Grsel Yaynlar, stanbul: 246266.

1982c

Anadoluda Hellenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar: Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 2, Grsel Yaynlar, stanbul: 279-324.

247

2001

Anadolunun Tarihi Corafyas 1, Trk Tarih Kurumu Yayn.

2003

Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul.

Showerman, G. 1969 The Great Mother of The Gods, University of Chicago Press, Chicago.

Sivas, T. T. 1998 Phrygler (Frig) ve Eskiehir evresindeki Phryg Vadilerine Genel Bir Bak, Tarihte Eskiehir Sempozyumu 1 (24 Kasm 1998), Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Eskiehir: 93113.

1999

Eskiehir-Afyonkarahisar-Ktahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Eskiehir.

Smith. O, J. 1996 The High Priests of the Temple of Artemis at Ephesus, E. N. Lane (ed.), Cybele, Attis and Related Cults (Graeco-Roman world), E.J. Brill, NetherlandLeiden: 323-335.

Strabon 2000 Antik Anadolu Corafyas, Adnan Pekman (ev.), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

248

Tarhan, T. M. 1983 Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, Aratrma Sonular Toplants 1: 109-120.

Testini, A. 1995 Die Phrygische Plastik und die Ursprnge des Ionischen Archaismus, Arkeoloji ve Sanat 67: 2631.

Thomson, G. 1983 Tarih ncesi Ege 1: Eski Yunan Toplumu stne ncelemeler, Celal ster (ev.), Payel Yaynevi, stanbul.

Tokgz, D. ve can, N. 1982 Frigya, Uur Ofset, Eskiehir.

Tuna, T. 1997 Gzlem: Nil Vadisinden Anadoluya Uzanan Tanra sis Klt, Arkeoloji ve Sanat 77: 22 25.

Tuna, K . Y. 2003 Dindymenenin Pencere Kaya Ant, Arkeoloji ve Sanat 114: 2531.

249

Tunay, M. . 1972 Pimi Toprak Kybele Heykelcii, Belleten 36: 141144: 137139.

Uanku, H. T. 2000 Bir nsan ve Uygarlk Bilimi: Arkeoloji (Tarih ncesinden Perslere Kadar Anadolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.

2002

Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia (Kltr Rehberi), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.

Umar, B. 1982 Phrygia, Ak (Akbank) Yaynlar, stanbul.

1999

lkada Trkiye Yaynlar, stanbul.

Halk,

nklp

Kitabevi

Vermaseren, M. J. 1966 The Legend of Attis in Greek and Roman Art, E.J. Brill, Netherland-Leiden.

1977

Cybele and Attis: the Myth and Cult, Thames and Hudson, London.

Vermaseren, M. J ve M. B. De Boer 1986 Attis, in Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae 3/2, Swithzerland:15-45.

250

Yavuz, Y. 2002 Eski Anadoludaki Dinsel nanlarn Gnmz Toplumlarna Etkileri, Anadolu Uygarlklarndan 3. Binyla Mesajlar: Gemiten Gelecee Araylar Bulumas (stanbul 910 Mart 2002), stanbul: 128141.

Yldrm, R. 1996 Eskiada Anadolu, Meram Yaynclk, zmir.

Yrkn, T. 2000 Yunan Mitolojisinde Ak: nl Kahramanlarn Ak ykleri zerine Bir nceleme, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.

Yurdaydn, H. G. ve Da. M. 1978 Dinler Tarihi, Gndz Matbaaclk, Ankara.

http://ancienthistory.about.com/library/weekly/aa 041001a.html, 19.07.2007.

251

TABLOLAR

252

Smer

Babil

Suriye
Tanra Aphrodite Atargatis De Syria Aerat Astarte Tanr Adonis

Msr
Tanra Tanr sis Osiris Horus

Hitit
Tanra Tanr Hepat arumma Arinna Telepinu Kumarbi

Frigya
Tanra Kubileya Kybele (Kibele) Matar Mater Angdistis (E/K) Dindymene Tanr Attes Ates (Attis) Sabazios? Men?

Tanra Tanr Tanra Tanr nanna Dumuzi tar Temmuz Ninhursak/Ninhut (Astarte) (Tammuz)

Asur
Tanra tar Tanr ?

G.Hitit

Komana Ma
Tanr ?

Tanra Tanr Tanra Kubaba Tarhunzas Ma

Filistin
Tanra Anat Tanr Baal

Girit
Tanra Rhea Ylanl Tanra? Tanr ZeusVelkhanos/Megistos Kuros? Gen Tanr?

Yunanistan
Tanra Tanr Cybele Attis Meter Dionysos Agdistis/Agdistis Demeter Persophone Rhea Afrodite

Roma
Tanra Tanr Magna Attis Mater Bacchus Vens Ceres Kore

*E/K: Hem erkek hem de kadn zelliklerini tayan tanra. Tablo 1: Bereketlilik, verimlilik ile ilgili tanr ve tanralar

253

Blge Smer ve Akad Babil Suriye Msr Filistin Girit

Tanrlar Dumuzi Temmuz (Tammuz) Adonis Osiris Baal Zeus Megistros? Gen Tanr? Teup Kumarbi? Tarhunzas Attes Sabazios

Hitit G. Hitit (Kargam) Frig

Lidya Yunan ve Roma

Attes Attis Dionysos Triptolemos? Attis Bakkhos

Roma

Tablo 2: len ve yeniden dirilen bitki ve tarm tanrlar

254

Smer Akkad

Babil Asur

Suriye

Hitit Frig

E. Yunan Ortaa Roma ve Sonras

Akitu ti.ezen d.dumuzi

Akitu

Adonia

AN.TAH.UM.SAR Mart Treni Nevruz Hdrellez EZEN. Purilla Megalensia Hagia Yorgi St.Georges Paskalya da sa

Tablo 3: Bahar Bayramlar *

*Bu tablonun ekillenmesinde T. kse, 2006: 66 adl makaledeki tablodan yararlanlmtr.

255

HARTALAR

256

Harita 1: Frigya krallnn yaylm alanlar (Sevin, 1982a: 231.)

257

RESMLER

258

Resim 1: Sangarius nehrinin gnmz hali (Algan-Ongar,1998: 33.)

259

Resim 2: Kral Midas (Uanku, 2001: 321.)

260

Resim 3: Tanr Men/Manese ait mermerden yaplm bir bst, M.S. 24. yzyl (Kulaolu, 1992: Resim 182.)

261

Resim 4: Pessinus Tapnana sonradan eklenmi olan tiyatro yaps (Eskiehir Mzesi Arivi)

262

Resim 5: Midas Ant, M.. 6. yzyl (Algan-Ongar, 1998: 36.)

263

Resim 6: Bahayi Antnn Genel Grnm, M.. 6. yzyln ikinci yars (Algan-Ongar, 1998: 86.)

264

Resim 7: Areyastis/Arezastis Ant, M.. 6. yzyl (Algan-Ongar, 1998: 54.)

265

Resim 8: Delikli Ta Ant M.. 6. yzyln ikinci yars (Algan-Ongar, 1998: 118.)

Resim 9: Malta/Malkaya Ant, M.. 6. yzyln ikinci yars (Algan-Ongar, 1998: 94.)

266

. Resim 10: Bitmemi Ant M.. 6. yzyln ikinci yars (Algan-Ongar, 1998: 52.)

Resim 11: Ylanta Ant, M.. 6. yzyln ikinci yars (Algan-Ongar, 1998: 93.)

267

Resim 12: Laussel (Dordogne) Vens (Delporte, 1993: Plate 45.)

Resim 13: Lausselden ikiz tanra kabartmas (Delporte, 1993: Plate 46.)

268

Resim 14: Willendorf Vens (Delporte, 1993: Plate 128.)

269

Resim 15: Lespugue Vens (Garcia vd., 1967: Plate 14.)

270

Resim 16: Dolni Vestonice Bereket Tanras (Garcia vd., 1967: Plate 22.)

271

Resim 17: Rusya, Gagarinodan bereket tanras (Garcia vd., 1967: Plate 19.)

272

Resim 18: atalhyk, gslerini tutan Ana Tanra heykelcii, M.. 6. binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 26.)

273

Resim 19: atalhyk, leoparl tahtnda oturan Ana Tanra heykelciinin n cepheden grnts, M.. 6. binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 29.)

274

Resim 20: Leoparl tahtnda oturan Ana Tanra heykelciinin arka ve yan cepheden grnts (Kulaolu, 1992: Resim 29.)

275

Resim 21: atalhyk, stilize Ana Tanra heykelcii, M.. 6. binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 15.)

276

Resim 22: atalhyk, kadn-erkek iftinden oluan drtl figr kabartmas, M.. 6. binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 2.)

277

Resim 23: atalhyk, ikiz tanra heykelcii, M.. 6.binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 9.)

278

Resim 24: Alacahyk, ikiz tanra heykelcii, M.. 3. binyl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 96.)

Resim 25: Beycesultandan ikiz tapnak, M.. 3. binyl (Ik, 1999: Resim 29.)

279

Resim 26: Midaskentin kaya tahtlar (Ik, 1999: Resim 20.)

Resim 27: Miken Uygarlna ait anne-kz (Demeter-Kore?) ve ocuk heykeli, M..1300ler (ndirka, 2001: Resim 3.)

280

Resim 28: atalhyk Tapnak VI.1den ele gemi duvar resmi, M.. 6. binyl (Mellart, 2000: ekil 23.)

281

Resim 29: atalhyk, VI. B.44 numaral tapnan duvarndaki kabartmada gsterilmi olan antitethik (karlkl) duran leopar ifti, M.. 6. binyl (Mellart, 2000: ekil 31.).

282

Resim 30: atalhyk, VIB tabakasndaki tapnan kuzey duvarndaki Leopar Kabartmas, M.. 6. yzyln ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 1.)

283

Resim 31: Haclar, kucanda leopar tutan tanra heykelcii, M.. 6. binyl ortalar (Kulaolu, 1992: Resim 51.)

284

Resim 32: Haclar, ocuklu Ana Tanra heykelcii, M.. 6. binyl ortalar (Kulaolu, 1992: Resim 52.)

Resim 33: atalhyk, kucaklaan tanr ve tanra ifti, M.. 6. binyl ortalar (Kulaolu, 1992: Resim 59.)

285

Resim 34: Haclar, yzst yatan gen tanra heykelcii, M.. 6. binyl ortalar (Kulaolu, 1992: Resim 60.)

Resim 35: Canhasandan tanra heykelcii, M.. 5. bin yl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 68.)

286

Resim 36: Canhasan, poloslu kadn figrin balar, M.. 5. binyl ilk yars (Kulaolu, 1992: Resim 7374.)

287

Resim 37: Kalnkaya, Erken Tun a kadn cinselliini vurgulayan stilize kadn idol, M.. 3. binyl sonu (Kulaolu, 1992: Resim 93.)

288

Resim 38: Alacahyk, ocuunu doyuran, besleyen kadn heykelcikleri, M.. 3 binyl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 9899.)

289

Resim 39: Horoztepeden ocuunu emziren kadn heykelcii, M.. 3. binyl sonu (Kulaolu, 1992: Resim 103.)

290

Resim 40: Kucanda ocuk tutan Kybele heykeli (Vermaseren, 1966: Plate I1.)

291

Resim 41: Hasanolandan kadn heykelcii, M.. 3. binyl sonu (Kulaolu, 1992: Resim 104.)

292

Resim 42: Kltepe, mermerden yaplm tanr-tanra iftini yanstan ift bal idol, M.. 3. binyl sonu2. binyl ba (Kulaolu, 1992: Resim 118.)

293

Resim 43: Acemhyk, Anne, baba ve ocuktan oluan tanr ailesi, M.. 2. binyl ba (Kulaolu, 1992: Resim 123.)

294

Resim 44: Kltepe, fayanstan yaplm gslerini tutan bereket ve oalma klt ile ilgili plak tanra heykelcii, M.. 18. yzyl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 128.)

295

Resim 45: Kltepe, fildiinden yaplm bereket ve oalma klt ile ilgili tanra heykelcii, M.. 18. yzyl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 131.)

296

Resim 46: Kltepe, pimi topraktan kadn heykelcii, M.. 18. yzyl ikinci yars (Kulaolu, 1992: Resim 132.)

297

Resim 47: Cinsel birlemenin sahnelendii silindir mhr kabartmas, M.. 2300ler (Camphell, 1993: ekil 4.)

Resim 48: Kutsal birleme ile ilgili silindir mhr kabartmas, M.. 2300ler (Camphell, 1993: ekil: 5.)

298

Resim 49: Tanra tarn yeralt dnyasna indikten sonraki halini gsteren kabartma (Knal, 1965: Resim 1.)

Resim 50: Yazlkaya Ak Hava Tapnanda sava zellii ile gsterilen iki hizmetkr (tapnak fahieleri?) ile birlikte tanra tar (Akurgal,1998: ekil 416417; tarn yardmclar Ninatta ve Kulitta, ekil 418.)

299

Resim 51: Babilin tar kapsnn giri ksm (Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 84.)

Resim 52: Babilin tar kaps, tanra tarn kutsal hayvan aslandan bir ayrnt (Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1999: 84.)

300

Resim 53: Annelik zellii ile gsterilen tanra sis ve olu Horus (?) (Mascetti, 2000: 47.)

301

Resim 54: Tanr Horus (Frazer, 1991: 306.)

302

Resim 55: Tanr Osiris (Frazer, 1991: 291.)

Resim 56: Giritteki Neolitik aa ait kadn heykelcikleri (idoller) (Mansel, 1947: 8.)

303

Resim 57: Giritten Gen Tanry gsteren bir tasvir (Alexiou, 1991: Resim 29.)

Resim 58: Mesaradan Girite zg bir kernos tr (Alexiou, 1991: Resim 46.)

304

Resim 59: Alacahyk kent kabartmas, Hitit sanat eserleri arasnda Attisin ldrl mitosunun olduunu dndren yabandomuzu av sahnesi, M.. 1514. yzyl (Akurgal, 1995: Levha 51a.)

Resim 60: Hattua, Yazlkaya Ak Hava Tapna A blm, aslan benzeri yrtc bir hayvann zerine binen tanra Hepat ve olu arrumay gsteren duvar kabartmas, M.. 14. yzyl, Berlin Mzesindeki al kalb (Akurgal, 1995: Levha 41a.)

305

Resim 61: Hattua, Yazlkaya Ak Hava Tapna A blmndeki TeupHepat-arummann birlikte gsterildii duvar kabartmasnn gnmz hali (Akurgal, 1995: 41b.)

306

Resim 62: nandk Vazosunun genel grnm, Hitit Eski Krallk dnemi, M.. 1600 sralar (Akurgal, 1995: Levha 32.)

307

Resim 63: nandk Vazosunun ilk frizi zerindeki betimlemeler, Hitit Eski Krallk Dnemi, M.. 1600 sralar (Akurgal, 1995: Levha 26b.)

Resim 64: Bitik vazosunun ana metop ksmndaki kral ve kralie arasnda gerekleen kutsal evlilik sahnesinden ayrnt, M.. 1600 sralar (Akurgal, 1995: Levha 31 ( Levha 30dan ayrnt.))

308

Resim 65: Kargamtan elinde bereket simgesi nar ve ayna ile gsterilen tanra Kubaba kabartmas, Ge Hitit Beylikleri Dnemi, M.. 9. yzyl (Kulaolu, 1992: ekil 151a.)

309

Resim 66: Midas Antndaki yazt ksmnda gsterilen Frigce yazlm Ates kelimesi, M.. 6.yzyl (Uanku, 2002: 178.)

310

Resim 67: Gordiondan tahtta oturan Kybele heykelcikleri, M.. 4. yzyl (Kulaolu, 1992: Resim 164165.)

311

Resim 68: Gordion, Kybele ba, M.. 76. yzyl-M.. 87. yzyl (Kulaolu, 1992: Resim 162.)

Resim 69: Yekbaz ky-Boazky, Kybele ba, M.. 8. yzyl (Kulaolu, 1992: Resim 163.)

312

Resim 70: Aslankaya Antnn ni ksmnn ierisindeki aslanlar ve tanra Kybele heykelinin ayrnts, M.. 6. yzyln ilk yars (Akurgal, 2000: Resim 180.)

313

Resim 71: Boazky, algclar ve Kybele heykeli, M.. 6.yzyln ortalar (Kulaolu, 1992: Resim: 160.)

314

Resim 72: Gordiondan Kybelenin hizmetkrn gsteren erkek figr, M.. 7.-6. yzyl (Roller, 2004: Resim: 14.)

315

Resim 73: Gordiondan elinde ku ve kse tutan Kybele kabartmas, M.. 7 6. yzyl (Roller, 2004: Resim 7.)

316

Resim 74: Eskiehirden Kybele ve mzisyenler heykeli (Tunay, 1972: ekil 1.)

Resim 75: Eskiehirden ele geen Kybele heykelinin sol omzundaki ifte flt (aulos) alan figr (Tunay, 1972: ekil 45.)

317

Resim 76: Antalya Bayndr Tmlsnden kartlm ocuklar ile birlikte gsterilen Kybele heykeli, M.. 87. yzyl sonlar (Ik, 1999: ekil 58.)

318

Resim 77: Efesten, Artemis rahibini (Megabyzos) gsteren heykelciin n ve yan cepheden grnts, M.. 7. yzyln son drtl (Akurgal, 2000: Resim 207.)

319

Resim 78: Antalya, Elmal Tmlsnden kartlm rahip heykelcii, M.. 7. yzyl ba (Akurgal, 2000: Resim: 201)

320

Resim 79: Pessinustaki Kybele tapnana ait plan (can, 1996: 2.)

Resim 80: Arka yznde Pessinus Tapnann n cephesinin resmedilmi olduu Pessinus sikkesi (can, 1996: 19.)

321

Resim 81: Sardesten tanra Kybele ve Artemisi birlikte gsteren adak kabartmas, M.. 4. yzyl (Roller, 2004: Resim 52.)

322

Resim 82: Efes Artemis Heykeli (Ik, 1999: Resim 52.)

323

Resim 83: Efes (Panayr Da) antik kentindeki tanra Kybele kutsal alan (mihraplk) (Ik, 1999: Resim 2.)

324

Resim 84: Pire Steli, M.. 4. yzyl (Vermaseren, 1966: Plate XI.)

325

Resim 85: Attise ait tehirci betimlemeler, M.S. 2. yzyl (Vermaseren, 1966: Plate XL Plate XXXIV.)

326

Resim 86: Tanra Magna Materin kent koruyuculuk zellii ile gsterdii Roma Denariusu, M.S.102 (Roller, 2004: Resim 68.)

Resim 87: Magna Materin aslanlarn ektii araba ile Romaya geliini gsteren Roma Cumhuriyet dnemi Denariusu, M.. 1. yzyl (Roller, 2004: Resim 69.)

327

Resim 88: Attis ve Magna Mater, M.. 3. yzyl (Vermaseren, 1966: Plate XVI.)

328

Resim 89: Claudia Quintina ve gemi ierisindeki Magna Materi birlikte gsteren altar kabartmas, M.. 2. yzyl (Roller, 2004: Resim: 73.)

329

Resim 90: Romada Palatinus Tepesindeki Magna Mater tapna, M.. 2. yzyl sonu1. yzyl ba (Roller, 2004: Resim: 63.)

330

Resim 91: talya kentinin yerel bereket tanras Bona Dea (?) (VermaserenBoer, 1986: Plate: 5.)

331

Resim 92: Magna Mater, aslan ve Attisi tapnak hizmetkrlar ile birlikte gsteren kabartma, M.. 2. yzyl ( Vermaseren, 1966: Plate XII1.)

Resim 93: Tanra Magna Mater ve tanr Attisin yan yana gsterildii kandil kabartmalar (Vermaseren,1966: Plate XIII12.)

332

Resim 94: Attis ve Kybelenin birlikte resmedildii taurobolium altar zerindeki kabartma, M.. 4.yzyl sonu (Vermaseren,1966: Plate XV1.)

Resim 95: Kybele ve aslan heykeli (Vermaseren, 1966: Plate XVIII1.)

333

Resim 96: Attis ve aslan heykeli (Vermaseren, 1966: Plate XVIII2.)

Resim 97: Kanatl Attis (Vermaseren, 1966: Plate IV1.)

334

Resim 98: Sarsinada bulunmu mermerden yaplm bir Attis heykeli, M.S. 2. yzyl (Vermaseren, 1966: Plate V.)

335

Resim 99: Dans eden Attis figr (Vermaseren, 1966: Plate XXVI1.)

336

Resim 100: Brindisiden bulunmu bir terakota figrn grubu (Vermaseren, 1966: Plate XII2.)

337

Resim 101: ift cinsiyetli Attise ait bir klt heykeli, M.S. 2. yzyl (Vermaseren,1966: Plate XXI3 )

Resim 102: Magna Mater rahibinin giyiniini ve klt eyalarn gsteren kabartma (letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi 5, 1988: 98.)

338

Resim 103: Tapnan bir rahip (Gallus?) (znik, 2004: Resim 2.)

339

Resim 104: Bir Archigallus heykeli (Vermaseren, 1966: Plate XIX1.)

340

Resim 105: Ara Pietatisten Palatinus Tepesindeki Magna Mater tapnann mimari yapsn gsteren kabartma, M.S. 1. yzyl ortas (Roller, 2004: Resim 72.)

Resim 106: Ara Piestatisteki kabartmada gsterilen tapnan gen alnlk ksmnn zerindeki tasvirler, M.S. 1. yzyl ortalar (Roller, 2004: Resim 73)

341

Resim 107: talyann Pompei kentinde Via delAbbondanzeden ele gemi Megalensia trenini gsteren bir duvar freski (Vermaseren, 1977: Resim 46.)

Resim 108: talyann Pompei kentinde Casa di Pinoradan, Attisin hadm ediliinin canlandrld bir tiyatro oyununu gsteren duvar resmi (Vermaseren, 1966: Plate XXXVII.)

342

Resim 109: Bir Taurobolium sahnesi (Vermaseren, 1977: Resim 30.)

343

Resim 110: Attis ile bir boann birlikte gsterildii heykel grubu (Vermaseren-Boer, 1986: Plate 308. )

344

ZET
Albayrak, Canan. Anadoluda Kybele Attis Klt, Arkeoloji, Ankara, 2007. Kybele, bitkiler ve hayvanlar leminin yneticisi, sahibesi; kent koruyuculuk zelliinden dolay lkeleri ve kentleri korumas iin Anadoludan Yunanistan ve Romaya tanm; kkeni Paleolitik a Venslerinden Neolitik, Kalkolitik ve Tun a Ana Tanralarna kadar uzanan evrensel bir anne anlaynn Frigyada modifikasyona uram halidir. Attis, mevsimlerin deiimini simgeleyen bir bitki tanrsdr. Onun bu zellii, Mezopotamya, Msr, Anadolu, Yunanistan ve Romadaki baz tanrlarda grlr ve bundan dolay bu tanrnn kkeni aratrlrken, Dumuzi, Temmuz, Baal, Adonis, Osiris, Horos, Telepinu ve bunlar gibi adn sayamadmz birok tanr incelenmitir. Bu tanrlarn hepsinin ortak zellii, ilkbaharda bitkilerin yeryzne kmas ile birlikte canlanmalar, yazn scaklar ile bitkilerle birlikte lmeleridir. Ayrca bu tanrlarn yannda onlar bekleyen, arayan, canlanmasn salayan bir de tanra vardr. Bu tanra onlarn annesi, sevgilisi veya eidir. Bu tanr ve tanralarn birlikteliini anlatan mitoslar vardr. Bu mitoslar isim olarak her toplumda farkl olsa da anlatl ekilleri bakmndan hep birbirlerine benzemektedir. Bu mitoslardan biri de Friglere ait olduu sylenen Kybele ve Attisin akn yanstan mitostur. Mitosun Frigyadaki kkeni bilinmez; ancak Yunan ve Roma yazarlarna dayanarak bu akn ieriini ve Kybelenin hadm rahiplerinin (Gallus) klt uygulamalarnn dayanan anlayabiliyoruz. Sz konusu kltn ve mitosun ierii, Frig yaz sisteminin tam olarak zlememesi ve kaya antlarndaki metinlerin ksal nedeniyle imdilik tam anlamyla zmlenebilmi deildir. M.. 9. yzyldan itibaren Frigyada, M.. 54. yzyllarda

Yunanistanda; M.. 2. yzylda da Romada ilk varln gsteren (M.. 204)

345 Kybele-Attis klt, tm nclleri ve benzerleri ile ekillenerek Yunanistan ve Roma dinleri ierisinde nemli bir yer edinmitir.

Anahtar Szckler 1. 2. 3. 4. 5. Kybele Attis Klt Frig Mitos

346

ABSTRACT

Albayrak, Canan. The Cult of Kybele-Attis in Anatolia, Archaelogy, Ankara, 2007. Cybele, the manager and proprietress of plant and animal world who moved away from Anatolia to Rome and Greece in order to defend countries and cities due to her city-protection properties, is an universal mother concept modified in Phrygia, which has roots lying from Paleolithic-Age Venus to Neolithic-, Calcolithic- and Bronze-Age Goddess.

Attis is a vegetation God which resembles climate change. His property is also seen in several Gods found in Mesopotamia, Eygpt, Anatolia, Greece and Rome and thus when his origin is studied, many Gods are assessed including but not limited to Dumuzi (Dumu-zid), Tammuz, Baal, Adonis, Osiris, Horos, Telepinu. Common property of these Gods is that they get alive when plants start to grow in spring and that they die together with plants as of summer heat. Moreover, there is also a Goddess associating these Gods who waits, protects, looks for them and make them alive. This goddess may be his mother, lover or his wife. There are also mythos which whispers relation of these Gods and Godesses. Although name of these mythos are different in each population, they are all same regarding their way of communication. Among them, one is thought to belong Phrygians, that reflects love between Attis and Cybele. Origin of the myth in Phyrigia is not known, but we know content of this love and also basis of cult applications performed by castrated priests of Cybele (Gallus) depending on Greek and Roman authors. Content of mentioned cults and mythos is not settled completely yet as Phyrigian scripts are not apprehended completely and also due to shortness of articles found on rock monuments.

Getting final form by pioneering and similar myths, Cybele-Attis cult had gained an outstanding significance within Greek and Roman religions,

347

which had first appeared as of B.C. 9th century in Phyrigia, of B.C. 5-4th years in Greece and of 2nd century in Rome (B.C. 204).

Key Words 1. 2. 3. 4. 5. Cybele Attis Cult Phyrigia Mythos