Sunu

Sevgili DOL okurlar Bir nceki sayda olduu gibi yine ac bir haberle sizlerin karsna kyoruz. Mzeler Haftasn kutladmz 21 Mays 2001 gn meslektamz Nalan AKYREK VARDAR kaybettik. Hepimizi derin acya boan bu haberi, dergi hazrlklar aamasnda aldk. Elimiz gitmeyerek kaleme aldmz bu ac haberi ve zntmz sizlerle paylamak istedik. Nisan ve Mays aylarnn arkeoloji bilimi asndan hareketli geeceini, V. Olaan Genel Kurulun da bu gnlerde olacan duyurmutuk. O gn geldi; 3 Haziran 2001 gn saat 10.00da Milli Ktphane, Yunus Emre Salonunda hepinizi yeni ynetim kurulunu semeye bekliyoruz. Geen dnemden (1999 Haziran-2001 Haziran) bu dneme kadar yaptklarmza ksaca deinmek istiyoruz; - 1999 ylnda ilk saysn (Mays-Haziran-Temmuz) kardmz DOL Dergisini periyodik olarak aksatmadan srekli klmaya altk. Bugn elinizdeki 9. sayya sizlerin katksyla ulatmzm belirtmek isteriz. Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrln, dergimize abone yaparak 200 ktphaneye datmn gerekletirdik. Bugne kadar 9.000.000 adet derginin basm ve datmn kstl olanaklarla yapmaya altk. Derneimizin amalarndan olan arkeolojiyi gen kuaklara tantmay ve sevdirmeyi, ktphanelere gnderdiimiz dergilerle bir lde baardmza inanyoruz. - Ktphaneler Genel Mdrlnn dnda, Bilim Kurulularnn Ktphanelerine, Yerli-Yabanc Aratrma Enstitlerine, Basn Kurulularna ve Yayn Organlarna da DOL gnderdik. - DOLn her saysn basna tanttk. - Allionai ve Zeugma ile ilgili kamuoyu yaratma abalarnda bulunduk. - Avrupa Arkeolojik Mirasn Korunmas Szlemesini DOLde yaynlayarak, kamuoyunun bilgilenmesini saladk. - Kltr Bakanlnca 29.04.1999 tarihli Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle konan Tanr Kltr ve Tabiat Varlklar Koleksiyonculuu ve Denetimi hakkndaki ynetmelikte yaplan deiikliin iptali iin Dantayda dava atk. Dava ksmen lehimize sonuland. Ynetmeliin 1. maddesinin (a) bendi yeniden yrrle girdi. 14. maddesine yaptmz itiraz ise reddedildi. - eitli panel, konferans, ak oturum gibi etkinliklere katldk. - zlk haklarmzn iyiletirilmesi ve 2863 sayl yasada yaplacak deiikliklerle ilgili derneimizin grnn alnmas hususunu Kltr Bakanlna ilettik. - Adana ubemizin kurulu ulmalarn gerekletirdik. Sayglarmzla Ynetim Kurulu

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Kaz
Tepeba Hyk'te dev gibi yatan eski Adana kazldnda, Adana=Adaniya eitlemesi daha salam temellere oturtulacaktr." Prof. Dr. Ahmet NAL (Adana, 2000) Y.Do.Dr.K.Serdar GRGNER* N ESK ADANA KAZILDIINDA UKUROVA VE YUKARI OVA ARKEOLOJSNE AT OK NEML ANAHTAR BLGLER ELDE EDLECEK !

TEPEBA HYK (URU ADANIIA):

OVALIK KLKYA=UKUROVA re1, Eskialarn nl corafyacs Strabon'a gHellenistik ve Roma Dnemlerinde Kilikya iki ksma ayrlmaktadr: Cilicia Trakheia ya da Cilicia Aspera adyla 'Dalk-Talk-Engebeli Kilikya', Cilicia Pedias veya Cilicia Campestris adyla da 'Ovalk Kilikya' anlatlmak istenmitir.2 Bizans Dnemi'nde ise, Dalk Kilikya'ya Cilicia Prima, Ovalk Kilikya'ya ise, Cilicia Secunda ismi verilmitir. Osmanl Dnemi'nde de, Kilikya Blgesi'nin batsna Taeli, dousuna ise, el denmekteydi. Ova kesimi yani Cilicia Pedias veya Cilicia Campestris, hem konum, hem de byklk olarak gnmz ukurova'sna tekabl etmektedir. Douda Trkiye-Suriye snrnda balamakta ve Antakya da dahil olmak zere el'e kadar devam etmektedir.3 M..1.Binin balarnda ukurova Ge/Yeni Assur yazl metinlerinde Kue (Kaue) veya Hilakku (Hilakki) olarak karmza kar.4 Etimolojik adan incelendiinde, Hilakku ile Kilikya'nn ayn ad olduu anlalmaktadr. ukurova'nn bilinen en eski (M..2.Binde) ismi ise, Kizzuwatna'dr.5 M..2.Binin balarnda Kltepe ve Boazky'den ele geen Eski Asurca ve Hitite metinlerine gre, Kizzuwatna'da yerli bir hanedann olduunu gryoruz. Byk apta Hurri az da olsa, Luvi etkileri sezilmekle birlikte, bu hanedann yerli olmas konusunda tm aratrmaclar hem fikirdir. Kizzuwatna, Orta Anadolu, Dou Akdeniz sahilleri, Kuzey Suriye, Mezopotamya, deniz yoluyla da Kbrs, Msr, Ege Dnyas ile iletiimi olan ok nemli bir konumdayd. M..2.Binin 2.eyreinden itibaren Hititler, Kizzuwatna Krall ile hep iyi geinmilerdir ve aralarnda yaplm devlet anlamalarnn metinleri Hitite ve Akada olarak Boazky'de bulunmutur. Bu anlamalara gre de, Kizzuwatna bu dnemden itibaren eit haklara sahip, bamsz bir devlet statsne sahip olmutur. Hitit Kral
iDOL

"Adana merkezinde Tepeba denilen ehir iindeki hyk, ok dikkate deer. Buras, eski tarihi olmad sanlan Adana'nn en eski ekirdeini tekil eder. Burada esasl bir hafriyat yapld takdirde bize en eski Adana'y tantacak mhim belgeler kaca phesizdir." Naci KUM (Adana,1944) "ukurova tarihini daha kesin bir ekilde aydnlatabilmek iin mevcut mozaiklerin arasn yenilerle doldurmak gerekir, bunun da en by ve en nemlisi en eski Adana yani Tepeba'dr ve yeni almalar beklemektedir." Prof. Dr. Barthel HROUDA (Adana, 1999) "50 senedir Adana'dan geerken hep bu dev yerleim biriminin yani Tepeba Hyk'n kazlmam olmas iimde ukde olarak kalmtr.." Prof. Dr. Halet AMBEL (Adana, 1999) "Aman Tanrm! Tabletler gelecek, bu projeye ok sevindim...." Prof. Dr. Muazzez lmiye I (Adana, 1999) "M..9.Binde Anadolu'da ilk ky kltr balyor. Yeni kazlarla uygarln beiinin Gneydou Anadolu olduu anlalyor, Kilikya 'nn da dahil olduu bu blge daha sonralar Akl ve atal Hyk gibi merkezlerin ortaya kmasnda kpr vazifesi grmtr. Adaniya M.. 9. yzylda blgenin bilinen en nemli merkezlerinden biridir." Prof. Dr. Harald HAUPTMANN (Adana, 1999) "ivi yazl tabletlerin sakland Kizzuwatna'nn yerli arivleri bir gn mutlaka bulunacaktr. Bugn Seyhan Irma kenarnda
4

Kaz
Ammuna'-dan I.Suppiluiluma'ya kadarki dnemler iinde Kuzey Mezopotamya'da gittike glenen Hurri-Mitanni Krall ile de yakn ilikiler iindedirler.6 Hatta Aana Krall ile de politik ilikiler kurulmu, daha sonra M..1350 yllarnda II.Tudhalia veya I.Suppiluiluma zamannda Kizzuwatna Krall igal edilmi ve dorudan Hititler'e balanmtr. Politik gcn yitiren ve her geen gn biraz daha Hurri kltrnn etkisi altna girmeye balayan Kizzuwatna, din, dini ayinler, byclk, tp, falclk ve kk el sanatlar asndan Hitit lkesini tamamen etkisi altna almtr. Hatta Maat Hyk'te bulunan bir tabletten anlald kadar, Kizzuwatna'nn snrlar Zile'ye kadar ulayordu.7 Corafi tanmlarn aksine, Kizzuwatna lkesi snrlar iine, Yukar Ova da girmekteydi.8 TEPEBA HYK=ADANIYA Ad(t)aniia ismi, ilk kez M.. 2.Binin ortalarnda (M..1510-1485) Hitit krallarndan Telepinu'nun Hitit mparatorluk Dnemi Bakenti Boazky-Hattusa'daki bir yazl metinde karmza kmaktadr.9 Bu belgelere gre, Adana ukurova'nn ok nemli bir merkezidir. Ayn isme, M.. 8.yzyl Karatepe-Aslanta hiyeroglif yaztlarnda tekrar rastlyoruz.10 Adana=Adaniia eitliini ilk kez 1922 ylnda Olmstead ileri srmtr.11 Adana kentinin ortasnda, Seyhan Nehri'nin batsndaki, Tepeba ve ksmen de Kayalba mahallelerinin altndaki hyk, Hitit yazl metinlerindeki adyla Adaniia olmaldr. Dolaysyla Tepeba Hyk=Adaniia eitlemesini yapmak pek de hatal olmasa gerektir (Fotoraf 1). Tepeba Hyk'te ilk kez Adana Arkeoloji Mzesi'nin ilk mdr A.R.Yalgn (1887-1960), 1936 ylnda 6 gn sren bir sondaj kazs yapm, 4 m. derinlikte almalar braklmtr.'Akmehmet Mahallesi 19.Sokak Hac Hafzn yeni evi nnde' eklinde tasvir edilmi olan sondaj kazsndan kan eserler, mzeye kazandrlmtr. Bu eserlerin ounluunu ge dnem malzemesi oluturmasna ramen, daha eski dnem eserlerine de rastlanld ifade edilmitir.12 Hy 1942 ylnda R.O.Ark ziyaret etmi ve bu yerlemede daha esasl bir aratrmann yaplmas gerektiine dikkat ekmitir.13 1951 ylnda M.V.Seton-Williams, yzey aratrmas esnasnda hykten daha nceki sondaj kazsndan kan eserleri mzede incelemi ve bu malzemeleri ge dnemlere tarihlemitir.14 1965 ylnda Adana Mze Mdrl tara-fndan avulu, Sirkeli, Termel , ncirlik, Krkler, Mercin ile birlikte Tepeba'da da sondaj kazs yapldndan sz edilmektedir.15 Hyk 1967 ylnda tescil edilmi, Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan 27.03.1998 tarih ve 3028 sayl kararla da , hyn ok az bir ksm 2.Derece Arkeolojik Sit alan olarak belirlenmitir. Mzenin yapt eitli sondaj ve kurtarma almalar esnasnda Abidinpaa Caddesi'nde, gnmz Merkez Bankas'nn zerine ina edildii alanda Roma Dnemi'ne tarihlenmi mozaiklerin bir ksm kurtarlarak

Fotoraf 1 : 19.yzyln sonlarnda Tepeba Hyk ve Ta Kpr. (M.Sevim'den)

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Kaz
mzede sergilenmeye balamtr. nn Caddesi' ndeki bir hafriyat esnasnda da yine ayn dneme ait bir aslan heykeli; akmak Caddesi'ndeki bir hafriyatta ise, Roma Dnemi'ne ait bir lahit ortaya karlmtr. Bunlarn dnda hyn bat eteklerinin aasnda, Kurukpr Mahallesi'nde 1971 ylnda 4. yzyla ait pimi toprak mezarlar ve mezar eyalar ortaya karlmtr.16 Bu alan yerlemenin nekropol olmaldr. Tepeba Hyk=Adaniia lokalizasyonu konusuna ihtiyatla yaklaan aratrmaclar vardr: A.nal, Tepeba Hyn kazlmasnn tm bu sorunlara zm getireceini;17 J. Garstang ise, Tepeba'da yaplm olan kk apl sondaj kazlarnn kent tarihinin ok gerilere gitmediini gsterdiini, ancak Adana il merkezinin 12 km. kuzeyinde, Seyhan Nehri'nin batsndayken, imdi baraj gl iinde kalan , H.Goldman'n bulduu Velican Hynn Adaniia olabileceini belirtmektedir.18 M.V.Seton-Williams'n da ok hakl olarak belirttii gibi, bu yerlemenin Adaniia ile lokalize edilmesi, ok kk boyutlu olmas asndan olduka zordur.19 Bilim dnyasndaki bu tartmalarn dnda, Adana-Tepeba Hyk ve evresiyle ilgili 1996 ylnda yaplan Adana Koruma Amal mar Plan raporunda da blgenin eskialar asndan nemine dikkat ekilmi, bunun dnda zellikle hyk stnde kalan tarihsel dokuyla ilgili de ok sayda proje retilmitir.20 TEPEBA HYK KAZI PROJES HAZIRLANIYOR! ukurova niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm tarafndan , 14.12.1999 tarihinde Tepeba Hyn arkeolojik karakterine dikkat ekmek ve zerindeki yap dokularyla ilgili neler yaplmas konusunda bir panel dzenlenmi, Arkeoloji Blm'nn Tepeba Hyk Arkeolojik Kaz Projesi kamuoyuna tantlmtr21 (Fotoraf 2). Tepeba'n, arazide titiz almalardan sonra hali-hazr durumu zerinden toporafik haritas karlm, bilinenden ok daha byk bir hyk olduu ve yaklak 2.1 hektarlk alan kapsad tespit edilmitir22 ( ekil 1-3). Hyn en yksek kodu 40, eteklerde de 29 civarlarndadr. 1998 yl zc Adana depreminden sonra, zellikle hyn tepe noktalarnda 2.5-3 dnmlk alanlar enkazlarn kaldrlmasndan sonra aa kmtr. Bunun dnda, tapu sicil dkmlerinde yaptmz incelemeler sonucunda, Seyhan Vilayeti ve Seyhan lbayl'na kaytl, yaklak 7 dnm hazine arazisi tespit edilmitir.23 Ancak, bu alann zeri modern yaplarla (geneli tek katl) kapldr. BLGEDE PALEOLTK KLTRLER DE OLMALI! Adana ve evresinde sistemli aratrmalarn

Fotoraf 2: 14.12.1999 tarihinde yaplan Tepeba Hyk Kazlar Projesi Paneli

6

iDOL

Kaz
gre, Tepeba'n dnda, dini ve kutsal bir blgede ollduu bilinen Kummanni gsterilmektedir. Ancak, Tufanbeyli-ar ve evresinde olmas gereken Kummanni kenti henz bulunamamtr. Bu blgedeki hyklerin ounda Ermeniler tarafndan kaak kaz yapld ve bu yerlemelerin tahrip edildii konusunda kaytlar vardr.25 ar ve evresindeki, Doanbeyli iftlik Tepe, Sarfak ve Pnarlar Hileytepesi aldmz ihbarlardan sonra aratrlmay beklemektedir. Unutulmamas gereken bir nokta, bu hyklerin iinde en grkemlisinin Tepeba Hyk olduudur.
ekil 1: Tepeba Hyk Topografik Haritas

ADANA'NIN DENZ BALANTISI: ukurova'nn her dneminde deniz yoluyla Dou Akdeniz, Kbrs, Msr ve Ege dnyas ile balantlar bilinen bir gerektir. 19.yzylda Adana'ya gelmi olan V.Langlois'nn bir gravrnde,Tepeba Hyk, Ta Kpr ve Seyhan Nehri zerinde kk tonajl tekneler ve yelkenliler grlebilmektedir (Fotoraf 3).Bunun dnda A.nal'n da belirttii gibi ,yine 19.yzylda ngiliz bahriyelilerinin Seyhan ve Ceyhan rmaklar aklarna kadar gelip, demirledikleri gemilerinden inip, bu rmaklar boyunca kayklarla arslan avladklar bilinmektedir.26 S.Gney ise, M..2.Binde ky izgisinin gnmzden ok daha ieride olduunu, ky

yetersizliinden dolay, Paleolitik kltrler hakknda hi bir bilgiye sahip deiliz. Antalya ve evresindeki youn almalar ve son yllarda Antakya'daki aratrmalar, Dou Akdeniz Blgesi'nin de hi fakir olmadn gstermitir.24 Tarsus ve Mersin kazlarnn sonularna gre, Tepeba=Adaniia 'da da Neolitik ve Kalkolitik kltrler beklenmelidir. M.. 2.BiNDE TEPEBA'DA YERLEME VAR MIYDI? Kizzuwatna Krall'nn bakenti olabilecek merkezler iinde, u ana kadarki aratrmalara

ekil 2 : Tepeba Hyk .1998 depreminden nce ekilmi olan hava fotoraf.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Kaz

ekil 3 : Tepeba Hyk boyutlu izim. Gerekten blgenin en byk hy.

izgisinin Mersin'den douya Kazanl'ya doru uzandn, buradan da Azdelik, pl ve Kuransa kyleri civarndan getiini ve Derviler'den gneydouya doru Domuz Tepe'ye yaklatn tespit etmitir.27 Ceyhan Irma zerinde 1940l yllarda Misis'e kadar kaykla gidilebildiini, yelkenlilerin ise, Bebeli kyne kadar gelebildiklerini gryoruz.28 Dolaysyla, M..2.Binde Seyhan Nehri zerinden denize ulamn ok da zor olmadn, Tepeba Hyn yaknlarnda bir yerlerde belki de bir takm liman tesislerinin olduunu dnyoruz. Bunun dnda , belki de yine bu dnemde Seyhan zerinde bir kpr olabileceini, bunun da Roma Dnemi'ne ait Ta Kpr'nn ok yaknnda aranmas gerektiini sylerken, bu savmza destek A.nal'dan geldi: I.Arnuwanda

(M..1400-1370) 'nn yllklar, Zunnahara ,Adaniia, Sinuwanda, Ullita, Arzawa, Masa ve Arduqqa ile savarken, zellikle de Adaniia Kentine kar yrtlen sava esnasnda bir kprden sz eder.29 TEPEBA'DA ESZ BR ESER: M..2.BNN BALARINA AT MISIRLI SATSNEFERU ! Tepeba kentinin, zellikle Akdeniz dnyas ile gelimi ilikilerini aklayan bir kant da, 1882 ylnda, Tepeba Hyn st seviyelerinde, bir misyoner evinin inaas srasnda bulunmu olan Msr kkenli bir heykeldir (Fotoraf 4). Temel ukuru kazs srasnda bir takm eserlerin grlmesi zerine, Mr. Mont go- mery'nin daha derine ulalmasn istediini ve bu esnada da pimi toprak bir figrin ile birlikte siyah granit-

Fotoraf 3: V.Langlois'nn gzyle Tepeba ve deniz trafii. ( V.Longlois'dan)

8

iDOL

Kaz
ten, diz km pozisyonda, sol eli gs zerinde tasvir edilmi bir heykelin bulunduu bildirilmi, bir ngiliz yat tedarik edilerek, patates uval iinde eser, Amerika'ya gtrlmtr. Heykelin zerindeki yazt, British Museum'dan Dr.S.Birch okumu ve heykelin ukurova tarihi iin nemi daha da artmtr. Eser, Msr'da Orta Krallk Dnemi'nin (M..2040-1640) 12.Hanedanl'na (M..19911783) , M..1800lere tarihlenmitir. Bu tarihlerde Msr'da III.Amenemhet (Nima'atre) hkm srm ve Orta Krallk Dnemi de Msr'n en zengin dnemi olarak kabul edilmitir. Kitabesine gre, bu ahsn isminin 'Hemire Satsneferu' olduunu reniyoruz. Eser Oturan Snefru grubuna aittir. Aratrmac Hayes'e gre eser, 12.Hanedanln en iyi heykelcilik karakter zelliklerinin tmn bnyesinde tamaktadr. E.W.Barber'e gre ise, heykel zerindeki elbisenin stili tamamen nasya zelliklerini tamaktadr.30 Bu eser, eer dnemi iinde buraya gelmi ise, M..2.Binin balarnda son grlerin aksine,31 Tepeba=Adaniia Anadolu'nun tarihsel alara girdii bu dnemlerde Mezopotamya ve Msr ile canl bir ticaret

Fotoraf 5: Heykelin en ksa srede Adana'ya dnmesi gerekiy-

ilikisi iinde olmalyd. Ya da temsil edilen ahs ayn dnemde kendi heykeliyle birlikte Adana'ya gelmi ve bu kente hizmet etmitir. ayet , bu eser daha ge dnemlerde bir ekilde Adana'ya getirilmi olsa da, eserin temsil ettii ahstan dolay, yine Adana'nn bir takm zel statlere sahip bir kent olduunu kabul etmek gerekecektir.32 Eser u anda, New York The Metropolitan Museum of Art'ta, 18.2.2 mzeye geli numaras ile, 9.Msr odasnda tehirdedir. Eserin Adana'ya geri getirilmesi Adana Kenti iin prestijdir (Fotoraf 5). Tepeba Hyn arkeolojik karakterini anlayabilmek ve yukarda bahsedilen tm sorunlara zm bulunabilmesi iin, bize tahsis edilecek bo alanlarda, bulunacak sponsorlarn destei ile, Adana Arkeoloji Mzesi ile birlikte sondaj kazlar yaplmaldr .Alnacak stratigrafi hem Adana'ya en erken ne zaman yerleildiini ortaya karacak, hem de yeni bilgiler Kilikya arkeolojisinde anahtar roller oynayacaktr.
9

Fotoraf 4:Tepeba Hyk hatta Anadolu Arkeolojisinin en nemli buluntularndan, Msrl Satsneferu.Msr Orta Krallk Dnemi, 12.Hanedanlk M..18. yzyl (39cm) (W. S. SMITH' den) ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Kaz
NOTLAR : *ukurova niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm Bakan -Tepeba Hyk Kazlar Projesi Bakan. 1. 2 Strabon, XIV, V-1, s. 197. A.ERZEN, Kilikien; bis zum Ende der Perserherrschaft, Leipzig 1940, s.14,27; S. DURUGNL, Die Felsreliefs im Rauhen Kilikien, BAR International Series:511, Oxford 1989, s. 6; B.HROUDA, "Adana ve ukurova' nn Eskia'da nemi", H.ERKANAL Tarafndan 18.05.1999 Tarihinde Adana Arkeoloji Mzesi'nde Sunulan Konferans Metninden, s.1;W.M.RAMSAY, Anadolu'nun Tarihsel Corafyas, (ev:M.PEKTA), stanbul 1960, s. 11vd; Dalk Kilikya iin bkz:J.KEILA.WILHELM, Monumenta Asiae Minoris Antiqua, Vol:III, Manchester 1931; H. HELLENKEMPER F.HILD, Neue Forschungen n Kilikien, TIB 4,Wien 1986; F.HILD - H.HELLENKEMPER, Kilikien und Isaurien, Vol:I-II, TIB 5, Wien 1990. B.HROUDA, a.y. D.D.LUCKENBILL, Ancient Records of Assyria and Babylonia, Historical Records of Assyria from the Earliest Times to Sargon,Vol:1, New York 1968, s.577,582-583 ;600 vd.;D.D.LUCKENBILL, Ancient Records of Assyria and Babylonia, Historical Records of Assyria from Sargon to the End,Vol:II, New York 1968, s.16,18,25,55,80 vd., 286-288,329 vd,364,383, 516vd, 782,1196; A.NAL, " ukurova'nn Antik Devirlerde Tad simler ile Fiziki ve Tarihi Corafyas, Adana, Yap Kredi Yayn, Baskda.; A.NAL, " Eskialarda ukurova'nn Tarihi Corafyas ve Kizzuwatna (Adana) Krallnn Siyasi Tarihi", ARKEOLOJ KONFE RANSLARI I, (Ed: K.S.GRGNER), Baskda.; B.HROUDA, a.y;M..1.Binde Hilakku ile Que toprak larnn snrlar konusundaki tartmalar iin bkz: L.ZOROLU, "Cilicia Tracheia in the Iron Age:The Khilakku Problem", ANATOLIAN IRON AGES 3, (Eds: A.LNGROLU- D.FRENCH), Ankara 1994, s. 301-309. Bu konuda en ayrntl ve son bilgiler iin bkz: A.NAL, "Adana'da Kizzuwatna Krall, Ta Devrinden Hitit Devletinin Yklna Kadar Adana ve ukurova Tarihi", Adana, Yap Kredi Yayn, Baskda.; A.NAL, "ukuro va' nn Antik Devirlerde Tad simler ile Fiziki ve Tarihi Corafyas, Adana, Yap Kredi Yayn,Baskda; A.NAL, " Eskialarda ukurova'nn Tarihi Corafyas ve Kizzuwatna (Adana) Krallnn Siyasi Tarihi", UKUROVA NVERSTES ARKEOLOJ KONFERANSLARI I, (Ed: K.S.GRGNER), Baskda. ; A.NAL, "Hitit mparatorluu'nun Yklndan Bizans Dnemi Sonuna Kadar Adana ve ukurova Tarihi", UKUROVA NVERSTES ARKEOLOJ KONFE RANSLARI I, (Ed: K.S.GRGNER), Baskda;A.NAL, "Zur historicshen Geographie von Kizzuwatna und Lage von Sirkeli- eine Bilanz", Ist.Mitt. 47 (1997), s.143-150.; A.NAL, Hititler- Etiler ve Anadolu Uygarlklar, stan bul 1999; Ayrca bkz: A.GOETZE, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography,London 1940; J GARSTANG - O.R.GURNEY, The Geography of the Hittite Empire, London 1959, s. 50vd.;A.KUHRT, The Ancient Near East, c.3000-330 BC, Vol:I, London 1995, s. 250 vd.; J.G.MACQUEEN, The Hittites, and their Contemporaries in Asia Minor, London 1996, s.45vd.; S..SAVA, Anadolu(Hitit-Luvi) Hiyoroglif Yaztlarn da Geen Tanr, ahs ve Corafya Adlar, stanbul 1998, s. 198; A.GOETZE, Kulturgeschichte Kleinasiens, Mnchen 1957, s.49vd; Boazky metinleri ve bibliyografya iin bkz: H. ERTEM, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara 1973, s. 76-77. 6 Hurri-Mitanni iin daha ayrntl bilgi iin bkz: G.WIL HELM, The Hurrians, Warminster 1989;D.L.STEIN, "Hurrians", THE OXFORD ENCYCLOPEDIA OF ARCHAEOLOGY IN THE NEAR EAST, Vol:3, (Ed:E.M.MEYERS), Oxford 1997, s.126-130. A.NAL, "Sirkeli'de (Adana-Ceyhan) Arkeolojik Kazlar Balyor", BASIN BLDRS, Adana 1992. J.GARSTANG, almasnda Kizzuwatna'y nce Karadeniz sahillerine yerletirmek istemi, Bkz: J.GARSTANG, The Hittite Empire, London 1929; A.GOETZE ise, Karadeniz sahillerinden ziyade Akdeniz sahillerinde, Mersin ile Ayas arasnda bulunmas gerek tiini belirtmi ve Mays 1935'de Tarsus-Gzl Kule Kazlarnda ele geen bir bullaya gre de (M.. 16 yzyl Kizzuwatna Kral putahsu'ya aittir), bu sav desteklen mitir: A.GOETZE, "Philological Remarks on the Bilingual Bulla from Tarsus", AJA XL/2 (1936), s. 210214; A.GOETZE,"Remarks on the Epicraphic Material Found at Tarsus in1936", AJA 41 (1937), s.254-256; Kizzuwatna lkesi'nin tm lokalizasyon sorunlar ve bu konudaki tartmalar iin bkz: A.GOETZE, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, London 1940. Bu yazl metinler ve bibliyorafya iin bkz: H.ERTEM, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara 1973, s. 1-2. Bu ehir isminin tm deiik yazllar ve bibliyografya iin bkz: S..SAVA, Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyoroglif Yaztlarnda Geen Tanr, ahs ve Corafya Adlar, stanbul 1998, s. 171-174. A.NAL, "Adana'da Kizzuwatna Krall, Ta Devrin den Hitit Devletinin Yklna Kadar Adana ve ukuro va Tarihi", Adana, Yap Kredi Yayn, Baskda. S. DMEZ, "ukurova Corafyasna Toplu Bir Bak", GRLER (Adana Halk Evi Kltr Dergisi) 52 (1943) s.4; N.KUM, "ukurova'da Tarih, Arkeoloji ve Folklor Tetkikleri", GRLER (Adana Halk Evi Kltr Dergisi) 6 / 55 (1944) s.9.

3 4

10

11

12

10

iDOL

Kaz
13 R.O.ARIK, "1942'de Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Bitik Kazs ve Hatay TetkikleriHakknda Ksa Rapor", BELLETEN VIII/ 30 (1944), s.363-365. M.V.SETON-WILLIAMS, " Cilician Survey", AS IV (1954), s.148. M.H.ALTAY, Adm Adm ukurova, Adana 1965, s.7. O.ARSLAN - A.BEDZ, Adana li Snrlar erisinde Yeralan Tesbiti ve Tescili Yaplm Olan Hyk ve Kale ler, ukurova niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm'nde Sunulmu, Yaym lanmam Yksek Lisans Semineri, Adana 1999, s.1-2. A.NAL, a.y. A.NAL, a.y. ; J GARSTANG- O.R.GURNEY, The Geography of the Hittite Empire, London 1959, s. 61. Ayrca M.V.Seton-Williams, yerlemenin Kalkolitik-D emir a arasndaki dnemlerde iskan grdn syle mektedir. Bkz:M.V.SETON-WILLIAMS, a.g.e, s.171172.;A.R.Yalman tarafndan Velican Hykten toplanan seramiklerin Neolitik karakter gsterdikleri ve bu malze melerin Adana Arkeoloji Mzesi'nde olduu bildirilmek tedir. Bkz: F.HOURS - O.AURENCHE vd, a.g.e, s. 357 ve S.HARMANKAYA-O.TANINDI,Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri 2 : Neolitik, stanbul 1997, Velican. Bkz: T.GK- F.D.ORAL vd., Adana Koruma Amal mar Plan Raporu, ukurova niversitesi MhendislikMimarlk Fakltesi Tarafndan Seyhan Belediyesi in Hazrlanm, Adana 1996, s.6 vd. Hyn arkeolojik karakterinin dnda, hyk zerinde 1998 ylndaki z c Adana depreminden sonra ayakta kalabilen gnmz yaplaryla birlikte Beylikler Dnemi, Cumhuriyetin ilk yllarna ait 60'dan fazla da tescilli yap mevcuttur. K.S.GRGNER, ". Arkeoloji Blm'nn Tepeba Kazs Projesi'ne Byk Destek :Tepeba Arkeolojik Kazs Projesi Paneli Sonu Bildirgesi ve neriler", 18 Aralk 1999 Tarihli Basn Bildirisi, Adana. Bu titiz ve zverili almay gerekletiren, ekil 1'i ha zrlayan Hrt.Mh.Bekir KO'a; ekil 3' yayn iin hazr layan Arkeolog Faris Demir'e candan teekkr ederim. Bu konudaki yardmlarndan dolay, ehir Plancs Tevfik YILDIRIM'a teekkr ederim. Tepeba Mahalle si'nin ad ilk defa 1547 tahririnde geer ve daha nceki adnn ise, Kasarclar olduu sanlmaktadr. Bkz: F.D.ORAL, XVI.Yzylda Adana Kentinin Fiziksel Yaps,ukurova niversitesi Mimarlk Fakltesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Adana 1996, s.52. A.nal'da ayn konuya dikkat ekmi, Taucu'ndaki Srt lanini maaralarnn (u anda foseptik olarak kullanl yor) bu blgede de Paleolitik kltrlerin varln kantla dn belirtmitir .Bkz: A.NAL. a.y; .K.KKTEN, " 32 31 27 28 25 Tarsus-Antalya Aras Sahil eriti zerinde ve Antalya Blgesinde Yaplan Tarihncesi Aratrmalar", TAD VIII-2 (1958), s.10-16. Ayrca bkz: B.HROUDA, "Adana ve ukurova'nn Eskia'da nemi", H. ERKA NAL Tarafndan 18.05.1999 Tarihinde Adana Arkeoloji Mzesi'nde Sunulan Konferans Metninden, s.4. N.KUM, "Saimbeyli Blgesinde Tarihi Eserler II; Komana-ar Tarihesi", GRLER (Adana Halk Evi Kltr Dergisi) 8/82-83 (1945) s.22. A.NAL, "Eskialarda ukurova'nn Tarihi Corafyas ve Kizzuwatna (Adana) Krallnn Siyasi Tarihi", ARKEOLOJ KONFERANSLARI I, (Ed: K.S. GRG NER), Baskda. S.GNEY, Adana Ovalar I, stanbul 1976, s.17, Hrt.I-2. S.ALPAN, "Adana Corafyasna Bir Bak, Akarsular ve Rejimleri", GRLER (Adana Halk Evi Kltr Dergi si) 6/ 54 (1943) s.3. A.NAL, "Adana'da Kizzuwatna Krall, Ta Devrin den Hitit Devletinin Yklna Kadar Adana ve ukuro va Tarihi", Adana, Yap Kredi Yayn, Baskda.; A.NAL, Hititler - Etiler ve Anadolu Uygarlklar, stan bul 1999, s.43. Bu konuda bize bilgi veren, ulaamadmz kaynaklar gnderen Prof.Dr.M.MELLINK'e ve Y.Do.Dr. Asl ZYAR' a; yine kaynak temini iin Prof.Dr.Ahmet NAL'a candan teekkr ederim. Bu eserle ilgili bkz: H.E.WINLOCK, "An Egyptian Statuette from Asia Minor", BMMA XVI/9 (1921), s.208-210.; E.W.BAR BER, Women's Work: The First 20000 Years, Women, Cloth and Society in Early Times, New York- London 1994, s.202-203, ek.8.6(sol).; W.S.SMITH, Intercon nection in the Near East, New Haven 1965, s.14. Ayrca bkz: J.BAINES - J MALEK , Eski Msr, (ev: Z.ARUOBA - O.ARUOBA), stanbul 1986, s.5,32 ve 36. P.A.CLAYTON, Chronicle of the Pharaohs, The Reignby-Reign Record of the Rulers and Dynasties of Ancient Egypt, London 1994, s.84-89. Gnmzde de nasya'y evre blgelere balayan en nemli geitler Anadolu'nun iindeki yaylalardan Adana Ovalar'na doru iner. Bu konu zellikle M..2.Binde byk nem arzetmitir. Bkz: A.GOETZE, Kulturgeschichte Kleinasiens, Mnchen 1957, s.72-79.; K.BITTEL, Grundzuge der Vor-und Frhgeschichte Kleinasiens, Tbingen 1950, s.65; S.GNEY, a.g.e., s.69-70. Dolaysyla da, blgedeki hyklerde sistemli kazlarn balamas ile M..2.Binde Adana Ovalarnn , zellikle de ukurova'nn tarihte oynad rol daha iyi anlalacaktr. K.S.GRGNER, "Adana- Tepeba Hyk'teki Msrl; Adana , Amerika'ya Karlan Msr Heykelini stiyor", 18 Haziran 2000 Tarihli Basn Bildirisi, Adana.

14

15 16

26

17 18

19

29

30

20

21

22

23

24

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

11

Aratrma
VASGRT KAYA MEZARLARI HAKKINDA LK GZLEMLER Erturul DANIK* GR

882-1883 yllarnda Jeolog Wnsch'n gzlemleriyle balayan Tunceli yresi Urartu aratrmalarnda1, gnmze kadar olan sre iinde Kaleky, Mazgirt ve Ban olmak zere yerleimde, toplam be adet kaya mezar saptanm olup, incelemelerini yaptmz Vasgirt kaya mezarlar, bugne kadar literatre girmi ya da sz edilmi deildir2, Bu balamda Vasgirt'te saptadmz be yeni Urartu kaya mezar ile birlikte, Tunceli blgesindeki Urartu kaya mezar says on adete kmtr.

larnn bolluu, yreyi her dnemde yerleime amtr. Kyn kuzeyindeki kayalklarda grlen kimi Urartu kaya mimarisine ait verilerle birlikte, zellikle gneyde yer alan ve Bapir Mezras'na giden yol, ile Hanerli Mevkisi olarak anlan yaklak 1 km.'lik alanda bulunan Urartu izleri dnda, yine bu blgenin nnde yer alan teraslarda rastlanlan lk Tun, Demira, Ortaa ve Ortaa sonras dnemlerine ait seramik kalntlar ile birlikte, ky iindeki yaplarda kullanlan devirme malzemeler ve Osmanl Dnemi mimari verileri, yrenin uzun sre kesintisiz iskan grdn gsterir. Ky yerleiminin gneyindeki kayalk alanlarda grlen, birok Urartu verisi ile birlikte zellikle Crnabek Mevkisi'nde iki, Hanerli Mevkisi'nde olmak zere, toplam be

Tunceli ili Pertek ilesi Pnarlar (Paavenk) bucak merkezine bal olan Vasgirt ky yerleimi, gnmzde alz adyla anlmakta olup, kuzeyde Harsik Deresi, gneyde dik kayalklarla ve devamnda Keban Baraj Gl ile snrlanmaktadr. evreyi saran bodur mee aalar ile youn kayalklar ve su kaynak- Tunceli, Pertek, Vasgirt Yerleimi alz Ky
*Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Mzeleri Mdr 06100 Ulus/ANKARA . (1) Jeolog Wnsch'nin almalarnn devamnda, 19. Yzyl sonlar 20. Yzyl balarnda Lehmann-Humpt, Huntinton, Belcek gibi seyyahlarn almalarn grmekteyiz. 1940'l yllardan sonra Kl Kkten blgeye urasa da, 1960'l yllarda Keban projesi ile birlikte nem kazanan blgede, bu yllardan sonra yeni kuak Urartu aratrmaclarndan H.P. Schafer, Veli Sevin, Kemalettin Krolu, Nevzat evik ve Recep Yldrm ( Blgedeki Urartu almalar tarihesi iin bkz. Kemalettin Krolu. Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, st., 1996) gibi aratrmaclarn deiik incelemeleri ve yayn almalar grlebilinir. (2) Vasgirt yerleiminden sz eden iki aratrmacdan Kl Kkten ve Thomas Alain Sinclair'de; blgenin Urartu yerleiminden ve kaya mezarlarndan sz edilmez.(bkz. Kl Kkten "Keban Baraj Gl Alannda Diptarih Aratrmalar, 1971", Keban Projesi 1971 almalar, Ank., 1974, s.5; Thomas Alain Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey III, London, 1989, s. 86,87). 12

iDOL

Aratrma

Vasgirt I ve II Nolu Kaya mezarlar

Vasgirt I

adet kaya mezar ise, kukusuz bu buluntu younluunun en ilgin verilerini olutururlar. Vasgirt I-V olarak adlandrlan bu kaya mezarlarndan Vasgirt II ve V no'lu olarak adlandrlanlara ulaamadmzdan, mimari konumlar hakknda imdilik fazla bilgimiz bulunmazken, zellikle Vasgirt I, III ve IV no'lu mezarlar ayrntl olarak belgelenmilerdir. VASGRT I NO'LU KAYA MEZARI Ky yerleiminin gneyindeki alann "Crnabek" diye adlandrlan blgesinde, bamsz bir kaya platformunun dou cephesinde, yerden yaklak 5 m. ykseklikte yer almakta olup, gneyden kuzeye doru alalan bir meyille oyulmutur. 2.10m.derinliinde, 1.83m. geniliinde ve 1.25 m.yksekliinde, kenarlar yuvarlatlm dikdrtgen planl oda mezarn giri kapsnn lleri,1.80x1.03x 0.30m.dir. Odann kuzey ynndeki zemin
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

ykseklik fark, olaslkla oluturulmas dnlen bir seki iin braklm olmaldr ki; bu durum, mezar yapsnn bitirilmediini dndrr. VASGRT II NO'LU KAYA MEZARI Vasgirt I no'lu kaya mezar ile ayn kayalk ktlede, ayn cephede ve yaklak 2 m. kadar gneyinde ayn ykseklikte yer almakta olup, iine girilemedi. Ancak dtan yaplan gzlemlerde, Vasgirt I'de olduu gibi gneyden kuzeye doru eimlendii izlenmektedir ki, olaslkla benzer bir plan yanstmaktadr VASGRT III NO'LU KAYA MEZARI Ky yerleiminin gneybatsnda, kayalk uzantlarn ky yolu ile birletii noktada "Hanerli" diye anlan blgede yer alr. Yre halk tarafndan "Hanerli Kalesi" diye de anlan bamsz kayalk bir ktlenin bat
13

Aratrma olan mezar odas, 1.10 m. yksekliindedir. Oval planl odann giriinden 1.00 m.lik derinlikte, zeminden.25 cm. yukarda ve 70 cm. derinlikteki platform, doudaki giri cephesi hari tm ynleri dolar. Platformun gney ynde bulunan dou ucunda, duvara yakn yerdeki anak yuvas ve mezar odasn ynde dolaan platform, bu mezar dier Vasgirt kaya mezarlarndan ayrr.

Vasgirt III Nolu Kaya mezar

ynnde, yerden yaklak 8 m. yukardaki mezar odasna, 15 ve 30 cm.lik derinlikte, 62 ve 88 cm.lik genilikte ve 75 cm. yksekliinde iki kademeli bir kap ile girilir. Giriin devamndaki mezar odas 2.40 m. geniliinde, 2.15 m. derinliinde ve 1.50 m. yksekliindedir. Giriten hemen sonra 12 cm. aada 30 cm. derinliindeki platformun devamnda 22 cm. aada oda zemini yer alr ki; bu zeminin gneyinde ve dousunda zeminden 45 cm. ykselen bir baka platform grlr. Merkezde zeminden 1.50 m. ykseklikte bulunan tavan, Vasgirt I'in aksine girite ve duvar cephelerinde ovalleerek son bulur. VASGRT IV NO'LU KAYA MEZARI "Hanerli" Mevkisi'ndeki kayalk ktlenin gney cephesinde kuzeye doru oluan girintinin dier yznde, yerden yaklak olarak 67 m. ykseklikte, Vasgirt III no'lu mezar odasnn tam arkasnda yer alr. Dier tm kaya mezarlarnn aksine, giri cephesi dta dzeltilerek ereve iine alnm olup, mezar odasna 80 cm. geniliinde 40 cm. derinliindeki bir kapdan girilir. Giriten itibaren 1.70 m. derinliinde ve 2.20 m. geniliinde

Vasgirt III
14

iDOL

Aratrma mezarnn tespit edilmi olmas3 Urartu'nun blgedeki yaylm asndan nemli bir veridir. Elaz blgesi kaya mezarlarnn tipolo jisine baktmzda; Palu'daki mezar ile Tanrverdi I' in ok odal, Tanrverdi II, III, Hacseli, Krdemlik ve Gkbelen'in tek odal tipte olduunu grmekteyiz. Bugne kadar bilinen

Vasgirt IV Nolu Kaya mezar

VASGRT V NO'LU KAYA MEZARI "Hanerli" mevkisindeki kayalk ktlenin dou cephesinde, yerden yaklak 7-8 m. ykseklikte bulunmakta olup, mezar odasna girilemedi. yaps bu erevede tam olarak grlememekle birlikte, dtan olduka bask bir yapya sahip olduu ve geni bir girie karn derinliinin fazla olmad grlebilmektedir. DEERLENDRME Tunceli blgesinde literatrlere giren Mazgirt I, II, Kaleky ve Ban I, II kaya mezarlar dnda, Vasgirt'deki be adet kaya mezarnn ilk defa tespit edilmi olmas, bu balamda blgenin Urartu balantlar asndan olduka nemlidir. Tunceli'nin hemen gneyinde yer alan Elaz ile deerlendirdiimizde ki, her iki ilin oluturduu corafi alan, byk lde Urartu Dnemi'nin "Sophane/Supane" blgesini oluturmaktadr, Elaz blgesinde bugne kadar 11 adet kaya
Vasgirt IV (3) 3 adet Palu, 3 adet Tanrverdi, 1 adet Kker (Gkbelen), 1 adet Hacseli (Erbildi), 1 adet alakos, 1 adet Mergamendi ve 1 adet Krdemlik. Tm bu mezarlar hakknda bilgi iin bkz. Kemalettin Krolu, Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi, a.g.e., st.,1996, ve Nevzat evik, Urartu Kaya Mezarlar l Gmme Gelenekleri, Ank.,2000.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

15

Aratrma grlr. Srasyla 1.25, 1.50 ve 1.10 m.'lik ykseklikler, tm dier blge rneklerinin altndadr. Deerlendirme erevesinden Elaz blgesini karp Tunceli ile snrl tuttuumuzda ise, Kaleky rnei antsal dzeyde kalrken; Mazgirt ve Ban rnekleri, Vasgirt oda mezarna daha ok yaklamaktadr. Blgenin tm rneklerinde, Palu III'deki bitirilemedii dnlen 2 no'lu odann tavan hari, tm kaya mezarlarnn tamam dz ya da dze yakn rt sistemini yanstrken, bu balamda Vasgirt I ve IV bu tiplemeye uygun dmektedir. Vasgirt III ise, ovalleen plan tipi gibi, tavanndaki ovalleme ile de farkllk yaratmaktadr. Sonuta gerek blge balamnda, gerekse Tunceli zelinde ve gerekse kendi ilerinde deerlendirdiimizde; Vasgirt rnekleri, bilinen dier rneklerden birok ynde ayrlrken, zellikle Vasgirt III no'lu mezar odas blgenin zgn rnei olarak grlr. Btn bu zelliklerle birlikte, Vasgirt kaya mezarlarn ge dnem rnei olarak dnmek gerekir. zellikle M. VII. yzyl ortalarnda II Rusa Dnemi'nde (M.. 685-645) youn imar almalarndan sonra, devamnda Med tehlikesi ve zayflayan Urartu'nun M.. 612'de yklmas sreci iindeki, M.. VII. yzyln sonlarna tarihlemek, yanl olmasa gerekir. Ancak rneklerimizden Vasgirt III, bu balamda II. Rusa Dnemi olan VII. Yzyln ilk yarsna gtrlebilinir ki, yrede yaplacak arkeolojik kazlar ve dier veriler, tarihlendirme sorununu daha da netleyecektir.
iDOL

Vasgirt V Nolu Kaya mezar

Tunceli blgesi rneklerinden Kaleky ok odal, Ban ve Mazgirt rnekleri tek odal tiptedir. Bu balamda Vasgirt'te tespit ettiimiz be adet mezarn tm, blge genelinde younlukta olduu gibi, yine tek odallar grubundadr. Plan tiplerine bakldnda ise, ortaya kark bir durum kmaktadr. Gerek Tunceli, gerekse Elaz kaya mezarlarnn tm, kimi yamukluklar ve kelerdeki hafif ovalletirmeleri yok saydmzda, ufak apl kimi l deiikliklerine karn, dikdrtgen plan tipini vermektedir. Oysa Vasgirt rneklerinden plann karabildiimiz mezar odasndan, sadece I no'lu mezar odas dikdrtgene yakn plan verirken; III ve IV no'lu rneklerimiz oval formu ile dikkat ekerler ki, bu durum tm blge iin deiik plan tipini yanstmaktadr. Boyutlar balamnda deerlendirdiimizde ve antsal rnek olan Palu rneklerini bir tarafa koyduumuzda, genel anlamda 2.30x1.10 m. ile 2.85x1.30 m. arasnda deien blge llerinin iinde yer alan Vasgirt rneklerimizde; ykseklik olarak 0.95 m. ile Gkbelen rnei dnda 2.80 ve 1.40 m.'lik standartlarndan daha dk ller
16

Aratrma

DOKMEON MERMER OCAI

Tulga ALBUSTANLIOLU Arkeolog, Bakent niversitesi,Turizm Rehberlii Program, r.Gr. okimeion, Afyon ili' nin 23 km kuzeyinde, scehisar ilesinin 1.5 km kadar dousunda yer almaktadr. Anadolu' da Prokonnesos ile birlikte en nemli mermer merkezlerinden birisi olan Dokimeion' dan bugn de olduu gibi antik alarda ve zellikle Roma ve Bizans dnemlerinde byk miktarlarda mermer karld bilinmektedir.2 karlan bu mermerler yerel ihtiyac karlamakla kalmam, Anadolu'nun deiik blgelerinde bulunan kentlerin yaplarn sslemi ve deniz ar lkelere ihra edilmitir. Strabon, Dokimeion mermer ocandan Roma' ya mermer ihra edildiini belirterek, Dokimeion mermerlerindeki renk eitliliini ver ve su mermerine olan yaknln belirtir.3 Ramsay ise; Dokimeion mermerlerinin antik kaynaklarda genellikle Synnada mermeri olarak getiini, oysa Synnada' nn Dokimeion'dan ayr bir yerleim olarak kendi mermer yataklarna sahip olduunu sylemitir.4 Bu yanlg olaslkla Dokimeion mermerlerinin nakliyesinin Synnada zerinden yaplmasndan kaynaklanmtr.5 Gerekten de Dokimeion' da karlan mermerler Synnada zerinden, Apamea'ya ulayor, buradan Ephesos limanna gnderiliyordu.6 dare merkezi ve ana depolar Synnada' da
Zeus Ba, Efes M.S. 1. YY bulunuyordu.7 Blgenin bilinen en nemli kenti

Synnada ayn zamanda bir Roma procurator'unun oturduu ve blgenin idaresini elinde tuttuu bir yerleimdir.8 Roma imparatorluk iletmelerinin Phrygia'da bulunan kurulular sadece ocaklar ile snrl deildi. Toplama ve ynetim Synnada, Procurator Phrygiae, zerinden yaplyordu. Dokimeion mermer iletmeleri M.S.II.y.y.'a gelinceye kadar kendi ynetimlerini kuramamlard.9 retilen mermerin hemen her dnemde ihtiyac rahatlkla karlayacak miktarlarda olmas ve kalitesinin ykseklii nedeniyle10 Roma dnemi Anadolu heykelinde Paros ve Naksos gibi

1) Dokimeion Antik Mermer oca ile ilgili almalarmda bana destek olan sayn hocam 2) Rder, 1971, s. 253 3) STRABON, PEKMAN, A., (ev) Antik Anadolu Corafyas, (Geographika XII - XIII - XIV), 4).RAMSAY, W.M., The Historical Geography of Asia Minor, London, 1890, s.433 5) Monna, 1977,s.44 6) Monna, 1977, s.72-73 7) Rder, 1971,s. 253 8) STRUBBE, J, A Group of mperial Estates in Central Phrygia, Ancsoc 6, 1975s.229-50 9) Strubbe, 1975 s.244 ve n.60,. Pflaum, Les Carrieres, 1960, 746 n. 11 10) Maggie., Roman Rule, s.50
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Prof.Dr.Cevdet Bayburtluolu'na ve Dr. Kutalm Grkay'a teekkrlerimi sunarm stanbul, 1993, s.77

17

Aratrma

Perge Tiyatrosondan Friz

Ege mermerlerinin sanld gibi ok kullanlmad, Dokimeion kentinin bu konuda rakipsiz olduu bilinmektedir.11 Dokimeion basm sikkeler M..II.y.y. ierisinde Makedonon ve Dokimeon adl iki etnik grubun burada yaadn gstermektedir. Sikkeler zerindeki epigramlardan kentin kurucusunun Dokimos adl bir kii olduu kabul edilmektedir.12 Kent, DOKIMENWN veya DOKIMENWN MAKEDONWN adyla Cladius'tan Tranquilina'ya kadar sikke basmtr.13 Antigonos'un generallerinden birisi olan Dokimos, M..302 ylnda Lysimakhos'a kar koyarak Synnada'nn ynetimini ele geirmitir. W.M.Ramsay, Strabon'un Dokimeion iin kome, ky, yerleimi szn kullanmasndan yola karak burann geni anlamda bir polis olamayacan ortaya koymu-

tur.14 Dokimeion kentine ait mermer ocaklar zellikle Yukar Tembris vadisi olarak adlandrlan bugnk Altnta ovas kesiminde yer almaktayd.15 Mermer ocaklar zerine ilk almalar talyan aratrmac L.Bruzza'nn Roma yaknlarndaki Marmorata mermer ocaklarnda 1870 ylnda temizleme almalar srasnda bulunan bloklardaki yaztlar yaynlamasyla balamtr. Avrupa'da bilim adamlarnca ele alnan yeni ilgi alannn Dokimeion mermer ocaklarn kapsamas 1926 ylnda Cox'un16 ve 1930 ylnda17 W. Ramsay 'in bu konuya ilgi gstermeleri sayesinde olmutur. Ramsay, bu almalarn Dokimeion ve yakn evresindeki 25 ocak alannda gerekletirmitir. J.B.Ward Perkins'in Gney Etruria'da mer-

11) Asgari., 1979 s.453 12) SNG,1964 no. 3554-3555; yaztlar iin, ROBERT, C., Stace les carrires et les monnaies de Dokimeion

A.travers l'Asie Mineure, Potes et Prosateurs monnaies qrecque, voyageurs et gographie, Paris, 1980,s.267 13) ASLAN, M., Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Phrygia ve Galatia Tehir Sikkeleri, AMMY, 1989-1990s.148 (144-175),Levha III,No 22 14) RAMSAY, W.M., Social Basis of Romen Power in Asia Minor, London, 1961,s.286 15) PEACOCK, D.P.S., The Roman Quarries of Mons Claudianus Egypt. An Interim Report, Clasical Marble:Geochemistry, Technology, Trade (NATO ASI Series Vol:153) Dordrecht/London/Boston, 1988s.45; TEXIER, C., Asie Mineure, Paris, 1862, s.146-50; HAMILTON, W.J., Researches in Asia Minor, London, 1842, s.46. 16) Sir Christopher Cox 1926 ylnda Yukar Tembris vadisinde aratrmalarda bulunmutur. Bu aratrmalarda Cox, Roma'daki Traian Forumu'nu ssleyen Dakial Mahkumlar heykellerinin (M.S. 107-116) benzerlerinden birisine rastlamtr. Wealkens 1985, s.642 17) Ramsay tarafndan yaplan bu almalar J.A.C.Anderson'un editrln yapt, The Social Basis of
18

iDOL

Aratrma
tamtr.Son yllarda C. Fant bu ocaklarla ilgili ola-rak ocaklarda terk edilmi bloklar zerinde bulunan yaztlarn incelenmesi ve bunlara dayanarak ocaklarn iletme ve ihracat organizasyonlarna ynelik almalar yapmaktadr.19 Yaplan incelemeler sonucunda Roma'da yaplarda kullanlan ve pavonazetto olarak bilinen mermer trnn Dokimeion kkenli olduu saptanmtr. Pavo-nazetto cinsi mermerin Roma'da Traian Foru-mu'nda kullanlm olduunun da saptanmasyla, Dokimeion mermerleri zerine yaplan a-lmalar daha fazla younluk kazanmtr. Bu almalar sonucunda tan karlmasndan balyarak hammadde veya yar ilenmi olarak ihracna varncaya kadar, btn ilerin Roma ynetimince gerekletirildii anlalmtr.20 Roma mparatorluunun erken evrelerinde mermer retimi konusunda Anadolu'da belirli bir blge ve yer yoktur. rnein Plinius, Ge Cumhuriyet dneminde yap malzemesi olarak mermerin yaygn bir kullanm alan olduunu sylerken pavonazetto'ya hi deinmemitir. Bu durum pavozanetto cinsi mermerin Roma iin bilinen ve aranan bir ta olmadn gstermektedir.21 Pavonazetto'nun kullanmna ilikin en erken ve nemli kantlara Tibullan Corpus'-larnda rastlanlmaktadr.22 Bu kaytlarda pavonazetto cinsi bloklar Roma'nn ithal ettii belirtilmektedir.

Perge Tiyatrosondan Friz

merin karlmas, eitleri ve ekonomik nemi zerine yapt almalara ilave olarak 1980 ylnda Dokimeion ile ilgili eitli belgeleri yaynlamas sonucunda antik Dokimeion ocaklar genel bir merak ve ilgi oda haline gelmitir.18 Rder,1970'li yllarda blgenin jeolojik yaps yannda ocaklarn zelliklerini incelemi, C. Robert ise ocaklarla birlikte Anadolu tarihi iinde yerleimin tarihini aratrm ve Dokimeion'un Kybele ile ilgisini zerine aratrmalar yapmtr. Gnmzde mermer ocaklar ile ilgili alma ve aratrmalar artan bir hzla devam etmektedir. Bu konu hakknda aratrmalar yapan kiilerin banda ve zellikle Phrygia blgesindeki mimari bezemeli lahitler ve mezar talar zerinde aratrmalarda bulunan M. Waelkens gelmektedir. Yapm olduu aratrmalarda M. Waelkens, zellikle lahit ve mezar talarnn retildikleri merkezin Dokimeion atlyeleri olduunu belirtmektedir. Waelkens, antik dnemde beyaz mermerden yaplm olup geni bir dalm gsteren Sidamara tipi lahitlerin orijininin Dokimeion ocaklar olduunu sap-

Marble Quarries in Phrygia, BAR, n.482, Oxford, 1989, s.9 20) Wealkens 1985, s. 644 21) Fant, 1989, s.10 ; GNOLI, R., Marmora Romana, Roma, 1971s.142 22) Fant, 1989, s. 8-10
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

18) WARD PERKINS, J.B., Tripolitania and the Marble Trade, JRS, 41, 1951, s.89-104, s.23-69 19) FANT, J.C., Cavum Antrum Phrygiae. The Organization and Operations of the Roman Imperial

19

Aratrma

Dinlenen sava. Efes M.S. 1 y.y.

Dokimeion kaynakl mermerin Roma'ya Cumhuriyet dneminin sonu ile mparatorluk dneminin erken safhalarndan balayarak gnderilmi olduu anlalyor. Bu husus Strabon tarafndan da dorulanmaktadr. Strabon, bu bilgileri M.S.18 ylnda vermektedir M.Waelkens ve dier aratrmaclarn ortak grne gre yaklak bu zaman aral ocaklarn Roma idaresine geip retime baladklar tarih iin terminus ante quem'i oluturmaktadr.23 Ocaklarn iletmeye almas ve retilen malzemenin ihra edildiini gsteren en erken rnek Roma Forumu'nda bulunan Mars Ultor tapnandandr. Bu tapnan payandalar pavonazetto tandan yaplmt.24 Yine Forum'da bulunan ve Plinius tarafndan dnyann yedi harikasndan birisi olarak kabul edilen Bazilika Aemilia 'nn stunlar da Dokimeion kkenlidir.25 Bu stunlar byk olaslkla M.S.14 ylnda meydana gelen yangn veya yeniden dzenleme almalarnn yapld M.S. 22'den sonraki bir tarihte ina edilmi olmaldr.26 Pavonazetto tipinin kullanld bir dier yer Bazilika Julia'dr.27

Augustus dneminden balamak zere bu mermer cinsi Roma mparatorluk binalarnn deimez yap ta olmutur. Pavonazetto mermerinin kullanlm olduu yaplardan bir dieri Pantheon'dur. Mermer burada zeminlerde bir kaplama tandan daha ok, kemerli nilerin stunlar olarak karmza kmaktadr. Dokimeion mermerinin birok Anadolu kentinin binasnda yap malzemesi olarak kullanld da bilinmektedir. Ephesos bunlardan en tannmdr. Ephesos antik kentinin tamamna yakn bir ksmnda Dokimeion kkenli mermerlerin kullanld bilinmektedir. Ephesos'da Vedius ve Liman Hamamlar'nda Celsus Ktphanesi'nde, Artemis Tapna yaknlarnda bulunan Hestiatorion'da Dokimeion mermerleri kullanlmtr. Bunun yansra Sardes Gymnasiumu'nda, Pergamon Kzl Avlu'da ve Side' de Stunlu Yol' da bu mermer cinsine rastlanlmtr. Bunun yansra Hierapolis Skene Frons'u gibi daha byk lekte ve normal standartlarn dnda baz bloklarn da Dokimeion'dan smarlanm olduu bilinmektedir.28

23) WAELKENS, M., Dokimeion. Die Werkstatt der reprasentativen kleinasiatischen

Sarkophage.Choronologie und Typologie ihrer Produktion. Berlin, 1982, s. 23

24) BLAKE, M.E., Ancient Roman Construction in taly from the Prehistoric Period to Augustus, 25) 26) 27) 28) 20

Washington, 1947,s. 60 Blake, 1947, s. 176 ve Monna, 1977, s. 46 Fant, 1989, s.8 Blake, 1947, s. 151 ve Monna, 1977, s.46 Fant 1993, s. 154
iDOL

Aratrma

Celsus Kitapl, Efes

M.S.110-135

Ocaklarda youn olarak retime balanlmas yazl belgeler gre M.S.92 ylna tarihlendirilmektedir. Ancak, J.Rder tarafndan bu tarihten nceki dnemler de ocak faaliyetinin ve retiminin byk miktarlara ulam olabilecei ileri srlmektedir. Bu savn gerei yanstt sylenebilir. Nitekim, M.S.64 ylnda Roma'nn yanmasndan sonra balatlan imar faaliyetlerinde Dokimeion ocaklarndan mermer ithal edildii bilinmektedir. Domitian ile balayan ve Traian ile devam eden bu faaliyetler srasnda byk miktarlarda mermer ithal edilmi olmaldr.29

M.S.92 tarihinden balayarak Dokimeion ocaklarnn iletilmesi ve organizasyonunda nemli deiimlerin yer ald yaklak yirmi beer yllk ynetim dnemlerine girilmitir.30 Yine bu dnemde Roma'nn Yukar Tembris vadisindeki Altnta, akrsaz ve Obruktepe ocaklarn iletmeye at sanlmaktadr. Tembris vadisinden getirilen bir blok ve stun M.S.92116 yllar arasna tarihlendirilmektedir. Son dnemlerdeki aratrmalara gre ocaklarn belirli aralklarla iletildii anlalmakta-dr. Roma idaresinin ocaklar kullanmaya balamas blgedeki yerel mermerden yaplm ve zellikle adak ve stel yapmnda kullanlan mermer

29) Bu dnemde yaklak 400 -500 bin m3 mermer karlmtr. Hadrian dneminde Roma'da ina edilen

Zeus, Hera ve Athena tapnaklar iin 100 stunun ithal edildii Pausanias tarafndan bildirilmektedir. (Pausanias, I,18, 8-9), Yine Villa Gordiani iin 50 stun smarland bilinmektedir. Monna, 1977, s.48 30) Fant, 1989, s.9
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

21

Aratrma
atlyelerinin faaliyete gemesinden hemen ncedir.31 Dokimeion'daki Ge Domi-tian ve Traian dnemlerine tarihlendirilen yaztlardan iletmelerin sistematik bir ekilde organize olduu ve iletme konusunda deneyim kazanld anlalmaktadr. M.S. II. y.y.' dan balayarak, zellikle M.S.236 ylndan sonra, pavonazetto mermerinin Roma'daki Leptis Magna gibi byk binalarnn yapm iin byk miktarda ihra edilmi olduu kesindir. Diokletian ynetimini srasnda Roma'nn ithal etmi olduu yksek kalitede mermer cinsleri liste halinde verilmitir.32 Bu dnemde Synnada, Dokimeion ocaklarnn ynetim merkezi olma zelliini yava yava kaybetmeye balamtr. Ama yine de tm organizasyonlar buradan ynetilmeye devam edilmitir.33 Ancak, Julius Cladiuslar dneminin erken safhalarnda mermerlerle ilgili organizasyonlarn idare merkezi olarak artk sadece Dokimeion ad gemektedir. Ocaklarn belli bir organizasyona ulat bloklar zerindeki yaztlardan kolayca anlalmaktadr. Ocaktan karlan bloklar zerinde hangi ocaktan karldn belirten seri numaralar (locus) ve mermeri ocaktan karan grevli ile imparatorluk ocak iletmesince yetkili kiileri belirten iaretler bulunmaktadr. Bu iaretlere ek olarak mermer bloklarnn karada veya denizde tamaya yetkili kiiler ile son gnderim yerinde bu bloklar teslim almaya yetkili, imparatorluk idaresince grevli karlama grevlilerini tanmlamaya yarayan epigramlar bulunmaktadr.34
31) WAELKENS, M., From a Phrygian Quarry: the

KAYNAKA ASGAR, N., Anadolu'da Antik Mermer Ocaklar, VIII.Trk Tarih Kongresi, I.Cilt, Ankara, 1979, s.451-456 ASLAN, M., Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Phrygia ve Galatia Tehir Sikkeleri, AMMY 1989-1990,s.148 (144-175),Levha III,No 22 BLAKE, M.E., Ancient Roman Construction in taly from the Prehistoric Period to Augustus, Washington, 1947 FANT, J.C., Cavum Antrum Phrygiae. The Organization and Operations of the Roman Imperial Marble Quarries in Phrygia, BAR, n.482, Oxford, 1989 FANT, J.C., The Inscribed Economy: production and distribution in the Roman Empire in the light of instrumentum domesticum .ed. W. V. Harris, Ann Arbor, Michigan, 1993, JRA, Supplementary Series 6, s. 145-170 LAUFFER, S., Diokletians Preisedikt, Berlin, 1971 MONNA, D., PENSABENE, P., Marmi dell' Asia Minore, Roma, 1977 RAMSAY, W.M., The Historical Geography of Asia Minor, London, 1890 ROBERT, C., Stace les carrires et les monnaies de Dokimeion. A travers l'Asie Mineure, Potes et Prosateurs monnaies qrecque, voyageurs et gographie, Paris, 1980 RDER, J., Marmor Phrygium. Die antiken Marmorbrche von scehisar in Westanatolien, JdI, 86, 1971, s.253-312 STRABON, PEKMAN, A., (ev) Antik Anadolu Corafyas, (Geographika XII - XIII - XIV), stanbul, 1993 STRUBBE, J., A Group of mperial Estates in Central Phrygia, Ancsoc 6, 1975, s.229-50 WAELKENS, M., Dokimeion. Die Werkstatt der reprasentativen kleinasiatischen Sarkophage. Choronologie und Typologie ihrer Produktion. Berin, 1982, AF, 11 WAELKENS, M., From a Phrygian Quarry: the Provenance of the Statue of the Dacian Prisoners in Trajan Forum at Rome, AJA, 89, 1985, s.641-653 WARD-PERKINS, J.B., Tripolitania and the Marble Trade, JRS, 41, 1951, s.89-104
iDOL

Provenance of the Statue of the Dacian Prisoners in Trajan Forum at Rome, AJA, 89, 1985, s.642-644 32) LAUFFER, S., Diokletians Preisedikt, Berlin, 1971cap 33;. ERIM, K., REYNOLDS, J., The Copy of Diocletian's Edict on Maximum Prices from Aphrodisias in Caria, JRS, 60, 1970 s.302, CRAWFORD, M., REYNOLDS, J., The Aezany Copy of the Prices Edict, ZPE, 34, 1979,s.178 33) Rder., 1971,s. 254 34) Fant, 1989, s.12
22

Tarihi-Corafya
DEMIR DEVR I'DE SURYE-FLSTN VE KOMU BLGELERIN SYAS HARTASI Elizabeth Bloch-Smith ve Beth Albert Nakhai

Derleyen Dr. Eyyp AY eyyupa@yahoo.com

..1.Bin'de Mezopotamya, Msr, Su riye-Filistin, rdn ve Trkiye' nin Dou ve Gneydousundaki siyasi harita, bir merkezi otoriteden (imparatorluktan) yoksun, renkli bir ehir devletleri grnmndedir. Ahdi Atik'in yanstt gibi kavim okluu neredeyse siyasal anari diye nitelendirilebilecek gibi grnmektedir. Tun a ehir devletlerini anmsatan byle bir yapy arkeolojik kazlar da desteklemektedir. Ancak bu yap M..1100-850 yllar arasnda geerli olmutur. Bu tarihten sonra Assur merkezi bir otorite olarak ortaya km ve bu yapy deitirmitir. Bundan sonra da Babil, Pers ve Hellenistik devreler bunu izleyerek srdrmtr. M..1200-1000 yllar arasna yerletirilen Demir a I'de gneyde bakenti bugnk Amman yaknlarndaki Tel el-Umeri olan Ammon devleti, orta Filistinde Kenan/Filistin ehir devletleri Moab, Edom; sahilde Fenike, Ekron, Byblos ve bakenti Sihem, Kuds ve Gezer eklinde deien ve Hz. Davut ve Hz. Sleyman'n kral olduu Birleik srail Krall (sonralar gneyde Yahuda, kuzeyde srail olmak zere ikiye blnecek) kuzeyde de am, Ebla, Guzana, Samal vb. Arami/Hitit Suriye ehir devletleri mevcuttu.(Harita-1) Bu dneme ilikin yaklak yz yerleim merkezi arkeolojik kazlarda saptanm ve bilim dnyasna tantlmtr. Bu gevek yap zellikle Kenan blgesinde daha belirgindir. Dolaysyla burada geli-

ecek olan Birleik srail Devleti asndan son derece elverili bir ortam hazrlamtr. Bu yap ayn zamanda srail ve Yahuda devletlerinin de geliiminin zeminini oluturmaktadr. Bylesi elverili bir ortamn hazrlaycs byk olaslkla 18. Hanedandan balayarak (1550-1150) Msr mparatorluunun Bat Asya'ya ilikin askeri politikasdr. Msr, Hiksos istilasndan/deneyiminden sonra ken-di gvenlii asndan Kenan'da merkezi bir gcn ortaya kmasn engellemi ve burala-r tampon blge olarak haraca/tributa balamtr. Ancak, M..1141-1134 yllar arasna rastlayan zaman diliminde Asyann dousundan, kuzeyden (Anadolu'dan) ve denizden gelip, Suriye/Filistin/Msr istikametine doru haraketlenen kalabalk halk gruplar/Deniz Kavimleri (Fenikeliler), Msr'n Kenan'daki otoritesini ortadan kaldrmtr. Blgeye yer-

Harita-1

1 Bu makale Near Eastern Archaeology Dergisinin 1999 tarih ve 62/2 saysndan derlenmitir. Makalenin orijinal ad A Landscape Comes to Life
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

23

Tarihi-Corafya leen; Hititli, Kbrsl, Giritli, Mikenli vb. topluluklar nfusun homojen yapsn bozmu ve durumu, nisbeten uzun zamandr blgede bulunan ve uluslama srecine giren srailoullar lehine evirmitir.(Harita-2) M.. 14. y.y kadar geriye giden tarihlerde, El-Amarna'dan ele geen kenani mektuplarda kendilerine vergi vermekle mkellef olan ve "apiru" diye adlandrdklar bir halk grubundan bahsedilmektedir. Szkonusu bu apirular kitab mukaddeste bahsedilen Hebrew (Yahudiler) olmaldr. M. 13.y.y'n ikinci yarsna tarihlendirilen I. Anastasya Papirusunda ad geen Sasular rdn nehri boyunca Kenan diyarndaki ekem danda yaamaktaydlar. Daha sonralar Merneptah stelinde ad geen srael de yine Kenan diyarnda yaayan bir halk olarak tanmlanmaktadr. srailoullar kaynaklar bu dneme ilikin yaklak 16-17 memleketten bahsetmektedir. Anlald kadaryla blgenin orjinal yerleik halklar Kenanllar ile Amoritler (Amurrular) idi. Genesis 10:15-20'de Blgede Hz. Nuh'un byk olu ve ayn zamanda kalabalk bir halkn atas olan Kenan yerlemiti. srailoullar da ktan sonra gelip bu blgeye yerletiler. Blgenin egemenlik alan Sidon'dan Gazaya oradan da l Deniz'e kadar uzanmaktayd. Bereba vadisinde, Galile'nin yksek yaylasnda ve Transjordan'da yaplan arkeolojik kaz ve yzey aratrmalarda, bu dneme (Demir a 1'e) ait irili ufakl yzlerce yerleim birimi saptanmtr. Bu yerleim birimlerinden haraketle yaplan analizlerde, Kenan lkesinin orta alanlarnda, Aa Galile ve Kuzey Negevde yar gebelikten tam yerleik hayata ve ehirlemeye doru bir geiin olduunu gstermektedir. Bu dnemde ortaya kan bu kk ehirler ve buradaki yeni ehir yaam, Ge Tun a Kenan ehir geleneini yanstmaktadr. Bu yeni yerleim dzeniyle birlikte Proto-srail yerleim dzenin de yava yava belirmeye balad sylenebilir. Bu dnemden itibaren lkenin sosyal, politik, ekonomik ve dini bir ok alkanlk da deimeye balamtr.

Harita-2 24

iDOL

Tarihi-Corafya
M 3000'DE ANADOLU'NUN POLTK CORAFYASI

Hakan KALE Orta Dou Teknik niversitesi Tarihsel evre Deerlerini Aratrma Merkezi (TADAM)

GR Klasik dnem ncesi Anadolu'nun keskin izgilerle izilmi politik corafyasn belirlemeksizin tarih, sanat, dil, din gibi sosyal konularn incelemek havada kalacak bir abadr. Bu amala mmkn olan en eski belgelerden yola karak Anadolu'nun politik/tarihsel corafyasnn kartlmas gerekmektedir. Filolojiden arkeolojiye bir ok alan kapsamas gereken ve alaca yolda ok hata yapmaya yatkn olan byle bir alma bu anlamda kanlmazdr. Mevcut makaleden balayarak Klasik dneme kadar devam etmesini planladmz bu yaz serisinde, detaylara ok fazla girmeden en eski belgelerden itibaren Anadolu'nun geirmi olduu tarihi sreleri corafya zerine oturtarak vermeye abalayacaz.

Gerek Anadolu Platosu zerinde gerekse sk siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel ilikiler ierisinde bulunduu Mezopotamya, Suriye, Levant ve Msr gibi dier n Asya topraklarnda devam eden ve gelecekte yaplacak kazlarla Anadolu'nun erken tarihi ile ilgili bilgilerimizin artaca phesizdir. Bu abalar ayn zamanda mevcut bilgilerimizi de deitirebilir veya onaylayabilir. Fakat en azndan eldeki bilgilerle donanarak bu tr gelimelere ve bunlarn bizim iin ne anlama geleceine hazr olmamz gerekmektedir. M 3nc Binde Anadolu Tarihi (?) Gvenilirlii az olan Dorak Hazinesinde bulunmu altn alnlk zerindeki Msr 5inci Slale dnemi Firavunu Sahure'ye ait kartu ve Smer Erken Hanedanlar Dnemi kadar erken evreye bile ait eitli yazl belgelerin ele geebildii ve corafi olarak Kuzey Mezopotamya olarak adlandrlabilecek gnmz Gneydou Anadolu blgesi hari tutulacak olursa, tm Anadolu ktasnda M 3nc bine tarihlenebilecek hibir yazl belge ele gememitir. Bu gerek M 3nc

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

25

Tarihi-Corafya Binde Anadolu'nun tarihi hakknda herhangi bir eyler sylemenin nnde bulunan en byk engeldir. Bununla beraber elimizde 3nc Binin son eyreinde komusu Mezopotamya'da hkm srm Akad hanedan krallaryla ilgili fakat ge dnemde yazlm ve ounluu Hattua'da ele gemi ilgin ivi yazl metin gruplar bulunmaktadr. Bu durumda ister istemez Anadolu tarihi bu metinlerin incelemesiyle ve ilerinde tarihsel gerekler bulmaya abalamakla balamak durumundadr. Belgeler (1) Bunlarn ilki " Sava Kral" (ar tamhari)1 olarak bilinen bir metindir. Metne gre Akad Kral Sargon (yaklak olarak M 2334-2279), Orta Anadolu'da yer alan B/Puruhanda kral Nur-Dagal/n'a kar bu kentte yer alan tccarlarn istei zerine sefer dzenlemektedir. Olduka paralanm olan metnin ierii, muhtemelen Msr'a Hattua'dan gtrlm olan El Amarna'da bulunmu Akkada versiyonundan daha iyi bilinmektedir.2 Bununla birlikte M 1inci binde hem Nineve'de hem de Assur'da ayn hikayeye ait metinler bulunmutur.3 ar tamhari'nin metinlerinin ortaklaa olarak kartlabilecek ana ak aadaki gibidir:4 (1) tar, Sargon'a bir davette bulunur veya meydana okur veya sz vermektedir. (2) Sargon askeri sefere kmaya karar verir. (3) Yol ok tehlikeli ve zor olduundan ordu tarafndan sefere kmamas ynnde uyarlr. (4) Buruhanda'l tccarlar yolu ticaret iin serbest klmak iin sefere kmasn ister. Seferi dorudan veya dolayl olarak finanse ettikleri izlenimi vardr. (5) Sargon ikna olur ve istihbarata yol hakknda sorular sorar. (6) Birisi - muhtemelen tccarlardan biri zorluklarna deinerek fakat lkenin zenginliine daha fazla vurgu yaparak gerekli olan bilgileri verir. (7) imdi sahne deimitir. Konumalar Buruhanda'da gemektedir: Nur-Dagan sk ormanlarn ve geilmez nehrin alamaz engeller olduuna iaret etmektedir. (8) Birlikleri gerekten de hibir kraln buraya (Buruhanda'ya) ulaamadn ve hibir kraln da ulaamayacan onaylarlar. (9) Fakat konuma devam ederken Sargon zaten gelmitir. ehri kuatr, surlarn yarar ve ehre girer. (10) Bu blmde iki hasm arasnda bir diyalog gemektedir. Sargon Nur-Dagan'a gururlu szlerini hatrlatarak meydan okur. (11) Sahne olarak Sargon Nur-Dagan'n karsnda belki de tanr Zababa ile birlikte veya onun klnda heybetli bir ekilde oturmaktadr. (12) Af dileyerek ve daha nceki gururlu szlerini geri alarak Nur-Dagan ehri teslim eder. (13) Son blmde zengin ehri zaptettikten sonra askerler geri dnmek istemektedir.. Sargon Buruhanda'da 3 yl 5 ay kaldktan sonra geri dner. (2) kinci metin grubu Sargon'un torunu Naramsin'in (yaklak 2254-2218) 17 kral ile nasl savatn anlatmaktadr. Olay birbirine benzer fakat yine de farkl iki metinde gemektedir. Bunlardan birincisi sadece Hitite olarak yazlm olup Hattua korpusu iinde yer almaktadr (Kbo 3.13=CTH 311)5. kincisi ise hem Hitite hem de Akkada versiyonlara sahiptir. Birinci Hitite versiyon Joan Westenholz tarafndan "Gula-AN ve Naram-sin'e kar on yedi kral" olarak

1 Hitite fragmanlar iin bkz. CTH 310. Fragmanlar Gterbock tarafndan etraflca incelenmitir (1934:86-91) ve (1969) baka bir fragman da Bo 68/28(CTH 310.5) olup daha sonra Kbo XXII6 olarak yaynlanmtr. 2 Westenholz 1997, text 22. Sf 105. 3 Westenholz, 1997 4 Vanstiphout 1998, sf. 574-575

26

iDOL

Tarihi-Corafya adlandrlan ve muhtemelen ippar'dan gelme bir metinden bilinen Hitite-Akkada versiyona olduka benzemektedir.6 Her iki metinde de geen lke (kent) isimleri aadaki gibi listelenebilir: Gula-AN ve onyedi kral: Kbo 3.13 7 GU.SU.A Gut(i)um Pakki( ) Kakmum Lullu'i Lullum ( ) Hahhum Hatti Turukkum Kane Kane ( ) Ammurru Amurru Der Parasi Arrarites ( ) Kassites Armanu Meluhha Sedir Dalar Aratta ( ) Mrahasi Larak Elam Nikki Apum(?) Turki Elli lkesi Kuraura Armanu Hana Her ne kadar be ortak isim olsa da iki metnin kapsamlar olduka farkl gzkmektedir. Birinci metinde yani Kbo 3.13'de grlen isimler daha ok Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Anadolu platosunda yer almaktadr (Tabi daha baka yerde gemediklerinden nerede olduklar hakknda hibir fikir edinemeyeceimiz olanlar haricindekiler). Eski Babil versiyonu daha geni bir corafyaya ynelik olup genellikle Mezopotamya'nn yakn periferisinde kalan alanlar kapsyor gzkmektedir. Naram-Sin'nin dnya hakimiyetini nasl kurduunu anlatma amacn tayor gzken metinden bizim iin iki nemli isim kmaktadr: Kane (Kayseri-Kltepe) kral Zipani ve Hatti'li baka bir kraln ad Pamba.8 (3) Bir nc metin grubu yine NaramSin'e dair "Cuthean Efsanesi" olarak bilinen hikayeyi anlatan metinlerdir. Hattua'da tm paralanm Akkada ve Hittite versiyonlar bulunmutur.9 Bunlarn tm ok paral olduklarndan ieriini anlamak iin yine daha sonraki Yeni-Assur versiyonuna bavurmak gerekmektedir.10 Metinler "Gula-AN ve on yedi krala" benzer bir ekilde Naram-sin'in tanrlar tarafndan yaratlan dmanlara kar neredeyse kozmik bir savaa tutumasn anlatmaktadr. Bu sefer Anadolu'yla ilikisi olduka belirgindir; bu efsanede ticaret kolonisi Purushanda Naram-Sin'in dmanlar tarafndan yamalanan ilk yer olarak anlmaktadr. Hattua'da bulunmu Naram-Sin metinlerinin neredeyse tm, askeri baarlar ve karlat zorluklar vurgulamay amalyor gzkmektedir. Bu dmanlarn arasnda Hatti ve Kane'den olanlar da yer almaktadr. (4) Bir dier ilgili metin grubu olduka farkl bir konu iermektedir; bu bir Hurri ritelidir (KUB 27.38=CTH 775)11. Hurrice olmas metni anlalmas iin yeterince g hale sokmaktadr fakat ynden bebekler yapmakla ilgili olduu aktr. Metinde listelenen bebekler tanr, tanrlam krallar ve lml yneticileri iermektedir. Yani bebeklere isim verilmekle ilgili tanr veya krala benzetilmektedir. Burada drt eski Akkad kralnn ismi gemektedir. Naram-Sin tanrlatrlm krallarn sonuncusudur. Onu tanrlatrlmam olan Sargon takip etmektedir.

5 Gterbock, ZA 44, sf 66-80 6 Westenholz, 1997, metin 17. 7 Gterbock bunun Cutha olarak indirgenebileceini nermitir (ZA 44,

sf 69 ) fakat Van De Mieroop Gutium ile de eletirmenin mmkn olacan sylemektedir (Van De Mieroop, 2000). 8 Metin iin bkz. Gterbock tarafndan incelenen (1938:67-76) CTH 311. 9 Westenholz, Legends, Metin 21A ve 21B. 10 Van De Mieroop, 2000, sf.140. 11 Martino 1993, sf 121-134.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

27

Tarihi-Corafya (5)erisinde eski Akkad'a dair referans ieren Hurri kkenli son Hitit metni (CTH 362)12 Gurparanzah mitidir. Bu olduka kt korunmu yk, hayali bir Ailunuwa kralnn 60 kral ve 70 kahramanla Agade'ye yrmesini ve orada belki de kral olan Impakru adnda birine okuluk yarmasnda meydan okumasn anlatmaktadr. Uydurma isimlerden Agade'nin (Akkad devletinin bakenti) sadece fantastik bir mekan olarak seildii anlalmaktadr; bununla beraber 60 kral ve 70 kahraman uzak da olsa NaramSin'e kar oluturulan dman koalisyonunu hatrlatmaktadr. (6) Konuya deiik bir yn verecek ilgin bir metin Assur'lu tccarlarn 2inci binin banda Anadolu'da kurduklar ticaret ann merkezi konumunda olan Kane Karum'undan gelmektedir. 1958 ylnda Kltepe'de bulunan tablet burada bulunmu hemen hemen tek edebi tablet zelliini tamaktadr. Cahit Gnbatt tarafndan yaynlanan ve geni bir ekilde yorumlanan tabletin13 ksa zeti aadaki gibidir.14
Kral, Sargon, Geni Kareli Akad'n Kral, tanrlarla konuan gl kral. Adad bana g verdi doudan batya lkeyi ele geirdim. Bir gnde 70 ehirle savatm; prenslerini esir aldm ve ehirlerini yerle bir ettim. Gcn tanrs Adad ve sava tanras tar'n huzurunda yemin ederim. Bir gazel (ceylan) grdm ve nehre bir tula attm. Koarken yaz kayboluyordu fakat ben yazy kaldrdm. Kotum ve ceylan yakaladm. (Sonra) sudan tulay kardm. Adad ve tar'n huzurunda, (ona) yemin ederim. Gnde 1000 sr ve 6000 koyun kestim. nmde gs eti yiyen kahramanlarmdan 7000 bini, gnde but eti yiyen 3000 keif askerim, gnde kzarm ksma kadar alt bacan st ksmn yiyen 1000 kadehtayclarm (sakilerim) X davet edildi. 7000
12 13

kahramanm gs eti yedi. Geri kalanlar iin yeterli gs eti yoktu. Tahtnn ....srn kestim ve geri kalanlara gs eti verdim. Am eti datt. Ceza olarak 100 sr ve 200 koyun kesti ve hizmetilerimi besledi. Adad ve tar'n huzurunda (ona) yemin ederim. 7 yl, 1 ay ve 15 gn alacakllarmla yemekte kaldm. Ayrlrken akik ve lapiz lazuliden bir ipi baladm ve lke boyunca dattm. ki kere bozguna urattm Amanum danda ortasnda temel ivisi gibi bir heykel diktim. Tukris prensini bir deriyle giydirdim. Hutura'da balarna ...... yerletirdim. Balarn bir Alasia (kuma) ile bir kadnnki gibi kapladm. Amurru'nunkileri babalar gibi lkenin .....'ni bitirdim. Kilaru'nunkileri balarn bohayla baladm. Yine, Kane halkn, onlarn ...... salverdim. Hatu'larnkini, balarnn ortasn yzdm. Luhme'ninkini, kancal ineyi keskinletirdim, Gutili olan. Lullum ve Hahhum onlarn ....... zengin ettim. Elimle gkyznn direine dokundum. Tablette olan neden genileteyim? Anum benim nasl bir kral olduumu bilmiyor, (ve) aa ve yukar lkeyi nasl aldm. Adad, kral, sunularm bol etsin.

Bu olduka ilgin ve bir ok ynden srad olan metin Akad krallarnn Anadolu ile olan ilikilerine bambaka bir boyut katmaktadr. Metnin iirsellii yksek seviyelerdedir ve maalesef n Asya geleneklerinde pek rastlanmayan ve bu nedenle karlatrma yapma imkan vermeyen bir ok motif iermektedir.
Bizim iin nemli olan zelliklerinin banda ierisinde Anadolu kentlerine dair referans ieren en eski Sargon metni olmasdr. Bu da dier metinlerde grdmz referanslarnn k noktasn daha yukar ekmektedir. Farkl grnmesine ramen ar tamhari' ve NaramSin'e ait metinlerde grlen genileme politikalarnn ayns burada da yansmaktadr. stelik bizim iin nemli Anadolu kentleri

nal 1994, sf. 852-853. Gnbatt 1997, sf. 131-155. 14 Mieroop, 2000, sf. 146-148. (Makalenin yazm esnasnda Gnbatt'nn ilgili almas elde olmadndan yukardaki blm Mieroop'un edisyonundan serbest eviri ile yaplmtr).
28

iDOL

Tarihi-Corafya
Kane, Hatti (Hatu) Lullum, Hahhum, Hutura ve Kilarum gibi tandk kentlerin yannda Naram-Sin listesinde geen Tukris ve Amurru gibi Suriye ve Levant kentlerini saymas yukarda incelenen daha ge metinlere bu nemli metni yaklatrmaktadr. Yukardaki iki Hurri metninden dolay Akad krallaryla ilgili bu tr efsanevi referanslarn Hurriler yoluyla Hittitlere getii konuyla ilgili ou almada bu gne kadar nerilen bir husustur. Fakat eldeki bu metin Assur Ticaret Kolonileri yazmndan da Hittitlere hatr saylr bir yazl gelenein getiini dndrmektedir .15 (7) Akkad'l Sargon'un kendisinden 6 yzyl sonra bile Hititler arasnda ne kadar byk bir n olduuna ve iyi bilindiine dair ok nemli referans Eski Hitit tarihinin ana belgelerinden biri olan "Hattuili I'in Yllklar" olarak bilinen metinlerde ak bir ekilde ortaya konmaktadr. Hem Hitit hem de Akkada versiyonundan olduka iyi bilinen bu uzun metin Hitit devletinin kurucusu Hattuili I'in lkesini Kuzey Suriye'ye doru geniletme abasndaki askeri seferlerini anlatmaktadr.16 Metinde bizi ilgilendiren ksm Gterbock'un evirisiyle aadaki gibidir:17

kendisinden 6 yzyl sonra bile bu uzak medeniyet tarafndan gayet iyi bilindii ve muhtemel Anadolu maceralarnn anld ortadadr. Akad Krallar ve Anadolu'yla likisi Olabilecek Faaliyetleri: Metinlerin daha iyi anlalmas ve tarihsel konteks iine oturtulmas iin Akad Hanedan hakknda bilgilerimizi ksaca tazelemek yerinde olacaktr. Akad dnemi grece olarak ksa srmesine (M 2330-2190) ramen zellikle kurucusu Sargon ve torunu NaramSin bata olmak zere karizmatik krallarnn ksa srede gerekletirdii askeri ve idari baarlar nedeniyle etkileri Mezopotamya uygarlnn kltrel olarak sona erdii Hellenistik dneme kadar devam etmitir. Gerekten de Akad hanedannn kurucusu Sargon tm Mezopotamya'y tek bir ynetici altnda toplayarak hem dnyann ilk imparatorluunu kurmu hem de bu anlamda alar boyu siyasal glere rnek tekil edecek politik bir devrim gerekletirmitir. Bu nedenle nnn Mezopotamya'nn kltrel mrnn sonuna kadar devam etmesine armamak gerekmektedir. Fakat bu yadsnamaz vaka bu dnem hakknda alar boyunca uydurulan mitlerle gerekleri birbirinden ayrmamz gletirmektedir. Sargon taht zorla ele geirmitir. Asl ismi "arrum-kin"dir. Anlamnn "gerek ya da yasal kral" olmas taht zorla ele geirdiinin bir dier kantdr. Nippur'daki Enlil tapnanda bulunmu antn stndeki yaztn Eski Babil kopyasnda Sargon'un atalar deinilmeden ondan Agade Kral, Ki Kral ve lkenin Kral diye bahsedilir. Tanrlarn yardmyla Uruk'u savata yenerek Uruk Kral Lugalzagesi'yi yakalamtr. Sargon'un ilk iinin gney Mezopotamya'y tamamen ele geirmek olduu anlalmaktadr. Daha

Hi kimse Frat' gememiti, fakat ben Byk Kral, Tabarna, onu yayan getim ve ordum da (ardmdan?) onu yayan geti. Onu Sargon (da gemiti); Hahhum'lu ordular yenmiti (fakat) (Hahhum)'a dokunmad ve onu yakma(d), ne de Gkyznn Frtna Tanrsna dumann gstermedi. Ben, Byk Kral Tabarna, Hassuwa ve Hahhum'u yerle bir ettim ve Gkyznn Frtna Tanrsna onlarn dumann (gsterdim). Ve Hassuwa kraln ve Hahhum kraln bir kz arabasna kotum. Bu gndermeden aka anlalaca gibi, Hitit kralnn kendi azndan da, Sargon'un
15 Mieroop 16 Sommer

2000. & Falkenstein 1936. 17 Gterbock 1964, sf. 1-6. Ayrca tarihsel ieriiyle ilgili olarak; Gterbock 1983, sf 24.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

29

Tarihi-Corafya sonra hi durmakszn drt bir yne askeri seferler yapm olmaldr. Agade kurmu olduu devletin bakentidir. Yeri henz tam olarak tespit edilememitir. Fakat Babil yaknlarnda olmas gerektii dnlmektedir.
Sargon'un kuzeye yapt seferlerle ilgili olarak bir yl ismi Sargon'un Hurri blgesine gei olarak grlen ve Diyala blgesine lokalize edilen Simurrum'u zaptettiini gstermektedir.18 Bu yukardaki (4) ve (5) inci metinlerdeki Hurri hatras olarak yorumlanmaktadr.19

Sargon'dan sonra yerine olu Rimu (yak. M 2278-2270) gemitir. Yine Eski Babil metin kopyalarna gre babasnn askeri seferlerini devam ettirdii anlalmaktadr. Fakat ilk ii Smer ve Akad'daki ayaklanmalar bastrmak olmutur. Saltanat dneminde Akad siyasal etki alannn Basra Krfezinden Suriye ve Levant blgesine kadar yayld genel olarak kabul edilmektedir. Kendisine dair Anadolu ile ilgili ge dnemden de olsa herhangi bir metin ele gememitir. Ge tarihli bir metinde Rimu'un bir saray entrikasnda hizmetkarlar tarafndan ldrld kaydedilmitir. Rimu'dan sonra tahta kardei Manitusu (M 2269-2255) gemitir. Bu kraln dnemi de askeri seferlere devam etmek ve lkeyi en azndan genel erevesi iinde tutmaya almak olarak zetlenebilir. Bu kral dnemine ait Anadolu'ya ilikin nemli bir buluntu, Nusaybin'de bulunmu zerinde ismi ve nvan yazl bakr bir tabaktr.20 Ayrca yukardaki (4) nc Hurri metninde Akad krallar arasnda Manitusu'nun da ad gemektedir. Yl isimlerinden de kuzey blgesinde aktif olduunu bildiimiz Manitusu'nun bu Hurri metninde isminin geip aktif olmadn bildiimiz Rimu'un gememesi gzden karlmamas gereken nemli bir ayrnt olarak gzkmektedir.
18 Hallo 1978, sf 71-83. 19 Westenholz, 1998, sf. 20 Nagel 1970, sf. 19521 stanbul

Manitusu'dan sonra yerini tarihin en renkli kiiliklerinden biri olan, Mezopotamya'nn ilk Tanr-kral Naram-Sin almtr. 37 yl srd dnlen ynetimi Akad hanedann her anlamda doruk noktasna kn simgelemektedir. Naram-Sin'in imparatorluu olduka genitir. Yaztlarnda Ebla kentini yok ettiini syler. Susa'da bulunan yaztl tulalar buray ynettiinin kantdr. Tel Brak'da 90x85 metre boyutlarnda d duvarlarnn kalnl 10 metreden fazla olan byk bir yap onun adn tayan tulalarla ina edilmitir. Diyarbakr'n kuzeyinde Pir Hseyin'de Naram-Sin'e ait bir kabartma ele geirilmitir.21 Nineve'nin 50 kilometre kuzeyinde Basseti blgesinde bulunan bakr bir heykel altl yine Naram-Sin'e ait yazt barndrmaktadr. Yaztta kraln bir ylda 9 zafer kazand ne srlmekte ve Agade kentindeki inaat ilerinden bahsedilmektedir. Kuak takm bir

Resim:1

9.

Yakn Dou Mzesi 1027. Unger 1934 sf 39

iDOL

30

Tarihi-Corafya erkek grnmndeki heykel Smer temellerinde bulunanlara benzer bir temel ivisi tutmaktadr. Akad dnemine ait olduka ilgin ve neredeyse bu dnemin simgesi haline gelmi dkme bakr bir kafa Nineve'de Ge Assur ykm tabakalar arasnda bulunmutur.22 Akad dnemine tarihlendii hemen hemen kesinleen ban ilk olarak Sargon'u resmettii dnlse de daha detayl yaplan incelemeler Naram-Sin'e ait olmasnn daha ihtimal dahilinde olduunu gstermitir (Bkz. Resim 1). Bununla beraber kesinlikle NaramSin'e atfedilen ve onun en nl ant olarak tanmlayabileceimiz Susa'da bulunan Zafer Steli'dir. Elamllar M 12inci yzylda Babil'i ele geirdiklerinde Sargon Steli, Hammurabi'nin Yasalar gibi bu steli de ganimet olarak Susa'ya gtrmlerdir. Stelde Naram-Sin Bat ran'n orta kesimlerinde yaayan Llubi kabilesinin kral Satuni'ye kar kazand zaferi byk bir antsallk iinde resmetmektedir (Bkz. Resim 2).

Resim: 2

Sahnenin hakimi sadece tanrlarn takt boynuzlu bir balk tayan Naram-Sin'dir. Naram-Sin de bykbabas Sargon gibi daha ge dnemlerde bir ok efsanevi ykye konu olmutur. Kendine gveni ve yaarken kendini tanr ilan etmesi en baskn kiilik zellikleri arasnda sonsuza kadar yaayacak gzkmektedir. Naram.Sin'in kariyerinde kuzey ve batyla ilgili olabilecek ok sayda orijinal yazl kaynak bulunmaktadr. Bunlarn banda yedi yl ismi kesinlikle kuzey ve batya yapt seferlerle ilgilidir.23 Bunlar srasyla :
1996, sf 84-85 1998, sf.10-11.
31

Resim:1
22 Frankfort,

23 Westenholz

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Tarihi-Corafya (a) Naram-Sin'in kuzeye sefere gittii yl (b) Naram-Sin'in Mardaman' yerle bir ettii yl (c) Naram-Sin'in Simurrum'a sefer yapt yl (d) Naram-Sin'in Kiraseniwe'de Simurrum'a kar savata zafer kazand ve Simurrum'un klc ve Arame'nin klc Baba'y zaptettii yl (e) Naram-Sin'in Azuhinnum'da Subartu ile savata zafer kazand ve Dahis-atal' zaptettii yl (f) Naram-Sin'in Dicle ve Frat'n kaynaklarna ulat ve Senaminda ile yapt savata zafer kazand yl (g) Naram-Sin'in GN ve Abullat' zaptettii ve Lbnan Danda Sedir kestii yl. (a) genel olarak kuzey seferini, (b,c,d,e) belli Hurri kentlerine ynelik yaplan seferleri belirtmektedir. (f) dorudan Anadolu'ya girilmesi bakmndan nemlidir. (g) ise daha batya Lbnan'a girilmesini anlatmaktadr. Tad unvan bakmndan Naram-Sin'e atfedilebilecek bir grup Sargonik Krali yaztlarda sadece Hurri kentleri deil bir Anadolu kenti olduunu bildiimiz Hahhum'un da isminin gemesi hayli ilgintir.24 Bilindii gibi Hahhum, Assur Ticaret Kolonileri dneminde Kane'e giden yol gzergah zerinde Frat' geite ana noktalardan biri olan nemli bir Karum/Wabartum olarak gzkmektedir. Buna ek olarak yukardaki (7)inci metinde Hattuili I'in Sargon'un Frat' geiini ve Hahhum'a saldrmasn nasl hatrlattn anmsayabiliriz. Naram-Sin'in olu ve ardl ar-kali-arri'nin yl adlarndan batda Amurru kabileleriyle, dou dalarnda da Guzana/Gutiler
24 Michalowski 25 Frayne

tarafndan tehdit edildii anlalmaktadr. Buna ramen Krali yaztlarnda Dicle'nin kaynanda Hahhallaa'a ve Frat'n kaynanda Niux'a ulatn belirtmektedir. Ayrca Zabalam'daki Inanna tapna iin Amanos dalarnda sedir kestiinden de bahsetmektedir.25 Ayrca yukardaki (4)nc Hurri metninde ismi geen Akad krallar arasnda da yer almaktadr. Smer kral listelerinde ar-kali-arri'den sonraki krallar hakknda tam bir anari hakimdir. Agade'nin son iki kral Dudu ve udurul dneminde lke Agade evresindeki blge ve Diyala dzlklerine indirgenmi gzkmektedir. Gneydeki eski Smer kentleri ve Laga bamszln kazanmtr. Anadolu'daki Akad krallarnn muhtemel mevcudiyetine dair son yazl delil Urfa'da bulunmu zerinde u-durul'un resmi grevlilerinden birinin ad kaznm olan bir arlktr.26 Bu tip standart arla sahip arlklar Eski Akad Krallar tarafndan lkeyi sosyo-ekonomik dzene alma abalarnn bir rn olup Akad hakimiyeti grlen yerlerde sklkla bulunmaktadr. Urfa'nn kuzeye geilerde nemli bir gei yeri olmas kk de olsa bu buluntuyu nemli klmaktadr. Arkeolojik Veriler M 3nc Binin son eyreinde Anadolu merkezilemi politik gler retecek kadar gl bir yap gstermektedir. Bat'dan douya bu dnem kltr katlarna inen, Troya, Liman Tepe, Beycesultan, Kusura, KonyaKarahyk, Alaca Hyk, Acem Hyk, Kltepe (Kani/Nea), Tarsus Gzlkule v.s kazlarnda elde edilen bulgular snrl kaz alanlarna ramen en azndan 3nc binin ortalarndan itibaren Anadolu'da merkezilemi ve belli bir blge zerinde hakim konuma gelmi ve hatta katmanlam toplum yaps-

1986, sf 4-11 1984, sf. 23-27. 26 Westenholz 1998, sf. 18

32

iDOL

Tarihi-Corafya na sahip politik glerin varlna dair nemli ip ular sunmutur. Fakat makalenin banda belirtildii gibi yaz henz kendini gstermemektedir. Geri Hitit dneminde grlen Hiyeroglif yaznn proto-tipi saylabilecek iaretler bu dnemin sonunda kendini yava yava gstermeye balamtr.27 Bu nedenle yine ynmz yukardaki belgeleri destekleyebilecek, M 3nc binin son eyreinde Mezopotamya-Anadolu arasndaki ilikilerin somut hale getirebilecek karlkl maddi kalntlara dnmek durumunda kalyoruz. Bu konu hakkndaki literatr de yukarda zetlediimiz yazl belge korpusuna dair literatr kadar genitir. Maalesef tm de verilse politik ilikileri desteklemekten uzaktr. Tm birden pek ala muhtemel dolayl veya direk ticaret ilikileriyle aklanabilir. Bunlarn arasnda dikkati en ok eken buluntular arasnda Gney Irak'daki Nasiriya'da bulunmu olan alabaster (su mermeri) bir stelin iki paras yer almaktadr.28 Prof. M. Mellink eseri etraflca incelemi ve stelde resmedilen betimlemeler zerinde Kilikya blgesine atfedilebilecek zellikleri sralamtr.29 Sava esirlerinin zerindeki tehizatlar ve zaferi kazananlarn tad ganimetlerin zellikleri, kama ve iki kulplu kadeh (tankart) Kilikya blgesinde ele geen maddi kltr kalntlaryla birebir eletirilebilecek grnmdedir. Kamann en yakn benzeri Troya II'de bulunmutur. Tankart bat Anadolu'dan balayarak tm Anadolu platosuna yaylm depasn bir trevidir. Bunun yannda Anadolu'da yaplan kazlarda, Acemhyk, Konya Karahyk, Kltepe, Alacak Hyk, Aliar gibi nemli
27 Alp

merkezlerin 3nc bin tabakalarnda Mezopotamya ile ilikilendirilebilecek maddi buluntular bulunmaktadr; fakat bunlardan tarihsel karmlar yapmak speklasyon tesine geemeyecek bir aba gibi gzkmektedir. SONU Yukardaki metinlerde ismi geen Puruhanda, Hatti (Hattua), Kane (Kltepe), Hahhum gibi kentler gerek Assur Ticaret Kolonileri dnemi metinlerinden gerekse Boazky'de ele geen Hitit arivlerinden iyi bilinen kentlerdir. Hatta "Assur Ticaret Kolonileri Dneminde Anadolu'nun Politik Corafyas" blmnde greceimiz gibi geici olarak "Akkad Korpusu" olarak adlandrabileceimiz yukardaki metin grubunda n planda grlen Puruhattum'un siyasal olarak zel bir yeri bulunmaktadr. Zira bir tr krallk ve memleket sfat olarak grlen matum (oulu matu) sfatn tayan Puruhatta'nn kralnn sfat dier memleket krallarnn zerinde ruba'um rabi'um (Byk Kral)'dr. Dier tespit edilen tm memleket krallar Ruba'um yani Kral nvann tamaktadr. Hatta Assur Kralnn bile sfat sadece ruba'um'dur. Assur Ticaret Kolonileri Dnemi sonunda, Anadolu'daki mevcut politik gleri bir bir ele geiren daha sonra Hitit imparatorluunu domasna giden yolu aan Anitta, askeri baarlarnn doruunda gneye yapt seferde syle konumaktadr:
Savaa gittiimde Puruhanda'l adam bana hediyeler getirdi; bana demirden bir taht ve demirden bir asa getirdi. Fakat ben Nea'ya geri dndmde Purushanda'l Adam (Kraln) yanmda getirdim. Odaya girdiinde O benim sa tarafmda oturacaktr.30

1994. Sedat Alp bu eserinde Karahyk'de bulduu iaretlerden yola karak konunun detayl bir al masn yapmaktadr.
28 Klhn

1982, resim 22,23 ve 24. Ayn eserde gemi almalara dair geni referans bulunmaktadr. 1963. 30 Bryce1998, sf. 41.
29 Mellink ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

33

Tarihi-Corafya Burada aka Anadolu'nun "Byk Kralnn" Anitta'ya gemesi ima edilmektedir. Dier tccar metinlerinden de Puruhanda'nn Anadolu'nun dier politik gleri arasnda zel bir yeri olduunu biliyoruz. Acaba Puruhanda'nn bu konumu Akkad Kral Sargon dneminden beri devam eden bir konum mudur? Anadolu'da M 3nc binin ortalarndan itibaren blgelerine hakim merkezi politik gler ve bunlarn stat olarak zerinde yer alan bir byk krallk var mdr? Puruhanda kral Dur-Dagan, Kane (Kayseri-Kltepe) kral Zipani ve Hatti kral Pamba ismini bildiimiz ilk Anadolular mdr?. Bu ve benzeri sorulabilecek onlarca sorunun yant ilk olarak Anadolu topraklarnda, 3nc bin kltr katlarna yaplacak sistemli ve geni kapsaml kazlarn sonularnda yatyor gzkmektedir. Halihazrda yukarda incelediimiz metin grubu bize sadece kefedilmeyi bekleyen byk bir lkenin varln anlatan masallar grmndedir. Bu masallara inanp bu nemli dnyay kefetmek veya inanmayp yanlln ortaya koymak istemek sanrm bizi ayn yere gtrecektir: M 3nc binde Anadolu'nun kefi. Bu henz yaplmamtr.
KISALTMALAR
Bo : Boazky: stanbul ve Berlin Envanteri

Gnbatt 1997: Cahit Gnbatt; "Kltepe'den Akadl Sargon'a Ait Bir Tablet", Archivum Anatolicum (Emin Bilgi An Kitab) 3 (1997) 131-155. Gterbock 1964: H.G. Gterbock, JCS 18 (1964) Gterbock 1983: H.G. Gterbock "Hittite Historiography: A Survey; History, Historiography and Interpretation: Studies in Biblical and Cuneiform Literatures" H.Tadmor and M. Weinfeld, edit. (Jerusalem: Magnnes Press, Hebrew University, 1983) Hallo 1978: W.W. Hallo, "Simurrum and the Hurrian Frontier" RHA 36 (1978) Klhn 1982: J. Brker- Klhn, "Altvorderasiatische Bildstelen und Vergleichbare Felsreliefs" Mainz, (1982). Martino 1993: S. de Martino, "KUB XXVII 38: Ein Beispiel kultureller und linguistischer ber lagerung in einem Text aus dem Archiv von Boazky" SMEA 31 (1993) Mellink 1963: M. Mellink " An Akkadian Illustration of a Campaign in Cilicia?"Anatolia VII, (1963) 101115. Michalowski 1986: P. Michalowski "The Earliest Hurrian Toponymy: A New Sargonic Inscription" ZA 76 (1986)4-11. Nagel 1970: W. Nagel, "Eine Kupferschale mit inschrift des knigs Manistussu" Acta Praehistorica et Archaeologica (1970) 195-. Sommer & Falkenstein 1936: F. Sommer- A.Falkenstein, "Diehethitisch-akkadische Bilingue des Hattusili I (Labarna II)" Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, PhilologishHistorische Abteilung, Neue Folge 16, (1936). Unger 1935: Naab-Unger, "Die Entdeckkung der Stele des Naramsin in Pir Hseyin" IAMN Vol.XII, Istanbul (1934) sf 39 nal 1994: Ahmet nal, "Hethitishe Mythen und Epen", Texte aus der Umwelt des AltenTestament.Band III. Lieferung 4, Gtersloh (1994) 852-853. Vanstiphout 1998: H.L.J. VANSTIPHOUT " Comparative Notes On ar tamhari," XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, Ankara (1998) Westenholz 1997: J. Westenholz "Legends of the Kings of Akkade " Winona Lake (1997)

CTH : E. Laroche, Catalogues des textes (Paris, 1971) JCS : Journal of Cuniform Studies Kbo : Keischrifttexte aus Boghazki Leipzig and Berlin RHA : Revue hittite et asianique ZA : Zeitschrift fr Assyriologie und Vorderasiatische Archologie

KAYNAKA Bryce 1998: Trevor Bryce, "The Kingdom of the Hittites" Clarendon Press-Oxford New York (1998) Frayne 1984: D.R. Frayne "Notes on a New Inscription of ar-kali-arri" AnnualReview of the Royal Inscriptions of Mesopotamia Project 2 (1984) 2327. 34

iDOL

Mitoloji
MYTHOS, LML TANRI YA DA GILGAME DESTANI Dr. Eyyp AY eyyupa@yahoo.com ythos'un szlkteki karl masal, yk, efsane anlamnda sylenen ya da duyulan szdr. Mythologein fiili de masal anlatmak demektir. Szl gelenekle dilden dile aktarlan efsanelerin ozanlarca srdrlmesini de belirtir. Mythologia kavram da ayn anlama iaret eder (Erhat 1984: 5-6). Mythos diye adlandrlan antik edebi tr; genellikle ok tanrl bir dinin tanrlar stne anlatlan efsaneleri konu edinir. Ancak Ksenophanes'tan (M.. 565-470) bu yana, Yunanllarn mythosu yava yava, metafizikten ve dinsel her trl deerden arndrdklar bilinmektedir. Homeros ve Hesiodos'un (M.. 1000'ler de) tanrlar ile ilgili olarak kullandklar mythos anlatmlar ilk eletiren ve reddeden Ksnenophanes'tir. Logos'a kart olduu kadar, historia'ya da ters den mythos, zamanla "gerek olarak varolmayan" her eyi ifade etmeye balar. Edith Hamilton, "gerek bir mythosun dinle dorudan doruya ilgisi olamaz, asl ilgisi doayla kurulmutur" der. nsanlarn, hayvanlarn, aalarn, ieklerin, gnein, ayn, yldzlarn, frtnalarn, depremlerin nasl olduunu anlatr. rnein: dan iine kapatlm bir canavar kurtulmak iin rpnr, deprem olur. "Mythoslar, antik alarn ilk bilim belirtileridir de". (Hamilton 1994: 8-9). Gnmz bilimadamlar ise mythoslar, nceki bilginlerden farkl, hatta elien bir bak as iine yerletirmilerdir. Kendilerinden ncekilerin yapt gibi, terimin uygun anlamyla mythosu "fabl", "uydurma", "kurmaca" olarak ele almak yerine, onu eski toplumlarda anlald biimiyle benimsemi gibidir. Gerekten de bu gibi toplumlarda mythos tersine, gerek bir yky belirtir, stelik de kutsal sayld, rnek oluturduu ve anlaml olduu iin son derece
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

deerlidir. Gnmzde mythos szc etnologlar, sosyologlar ve din tarihileri arasnda yaygn olan biimiyle "kutsal gelenek, en eski vahiy, rnek gsterilecek model" anlamnda kullanlmaktadr (Elade 1993: 9). Bunun yan sra mythoslarn anlamlarna ilikin birbirinden farkl grler de yok deildir: baz bilimadamlar, onlarn ilkel insann naif peri masallar veya bilgisiz insanlarn fantastik hrafeleri olduklarn syleyerek zerlerinde durmazlar. Dierleri ise, bu mythoslarda evren ve yaam hakknda modern mantn kstlanmalaryla engellenmeksizin dorudan sezinlenmi derin grler bulurlar. Bir ok ilahiyat ve tarihi, mythoslar, iinde byk hakikatler gizlenmi semboller veya allegorik hikayeler olarak deerlendirirler. Buna gre mythoslar, sradan insanlara kainatn orijinini, tanrnn ve tanrsal varlklarn faaliyetlerini, insanolunun ontolojik sorunlarn izah eden, zellikle kurgulanan ve hayal gcne dayanan hikayelerdir. Ayrca mythoslar ayn zamanda insan topluluunun geleneklerine, inanlarna ve ibadetlerine otorite ve ilahi onaylama salayan bir g, toplumsal rmeyi ve adaletsizlii aa vuran bir ayna grevi grr. Sonu olarak insanolunun ve dnyann yaratln anlatmak, yaamn tednyada devam ettiini garantiye almak, sosyal yaamda ve doada dzeni salamak ve klt ile ilgili ayinlerin doa-st gler tarafndan da onaylandn gstermek, ksacas, kaos'tan nomos'a varmak iin mythos'un gerekli bir ara olduudur. Mythoslarn henz yaamakta olduu toplumlarda yerliler, mythoslar -yani "gerek ykleri"- "yalan(c) ykler" olarak adlandrdklar fabllardan ya da masallardan titizlikle ayrt ederler. "Gerek ykler"in banda kutsal mitler yer alr. Bu yklerdeki kiiler tanrsal, doa-st, gklerle ya da yldzlarla ilgili varlklardr. "Yalan(c) ykler"de ise, tersine dind/sekler bir ierik sz konusudur. "Yalan(c) ykler"in ne zaman ve nerede olursa olsun anlatlabilmelerine karlk "Gerek ykler", ancak kutsal bir zaman sresi boyunca ve genellikle ritel bir formda ezberden okunurlar (Elade 1993: 15-16).
35

Mitoloji
Mythos ve ritellerin bu ekildeki izahn modern kltrlere de uygulamak mmkndr. Gnmzde mslmanlarn ou -farz olan ritellerin yan sra- kandil, mevlit, zikir vb. ayinlerle yani ayn psiik nedenlerle/aralarla dini inanlarna balanrlar. Ritel seremonilerin ve mtereken inanlan dogmalarn binyllar boyunca nesilden nesile aktarlmas ve dnyann drt bir yannda ayn ekilde idrak edilmesi mmine, onlarn etkili ve devaml olduunun hissini ve dolaysyla mutluluunu baheder. Btn mythoslarn bir dereceye kadar sembolik ve ritel ile ilgili olduklar sylenebilir. Onlar tarih-st bir gr noktasndan hayatn bir yorumu, belirli bir kltrn kutsal geleneidirler ayn zamanda. Ancak bu varsaym bir olayn tarihte yaanm olmasn ve o olaya ilikin bir mythos'un yaratlamayacan ya da onun bir inancn sembol olarak yorumlanamayacan n grmez. Tersine felsefi teoriler "Mitoloji a" rnlerini deiik ekillerde ele almaktadr. Bu rnleri temelleri tarihi olaylara dayal romantik masallar, doal fenomenleri aklayan etiolojik destanlar, ahlaki amalar gden didaktik efsaneler, sembolik ve allegorik olarak kozmik hadiseleri aklayan hayal rn hikayeler ve teolojik inanlar pekitirmek iin kullanlan efsaneler gibi mantk ncesi zihniyetin, baka trl izah edemedii rnler olarak tanmlamaktadr (Bratton 1995: 24). Levi-Strauss "Toplum; evre ve tekno-ekonomik artlar tarafndan yoksun brakld eyin dn kurmaktadr" der. Elade da; "mythos, ancak gerekten olup-bitmi, tam anlamyla ortaya km eyden sz eder" diye bir yargda bulunmaktadr. Bu okumalarn da iaret ettii gibi mitlerin oluumu belirsiz bir zaman srecine yaylabilmekte ve ancak olup-bitmi ve olaslkla romantik bir ilgiyi hakkeden eyleri konu edinir. Bu balamda mythoslar Tarih Bilimi yntemi asndan da titizlikle deerlendirilmesi gereken nemli birer kaynaktrlar. Bu noktadan haraketle bizim bu makalede ele alacamz mythos ve onun yar tanrsal kahramanlar gerek, yani tarihi bir olaydan ilham/temel alnarak ina edildiini dnmekteyiz. Glgame Destan adyla bilinen bu efsane; kanmzca Sumer ve Akad halkla36

rnn bin yl akn ortak tarihinin oluum srecini sembolik ifadeler ve doa-st kahramanlar etrafnda rerek anlatmaktadr. Hooke ve Kramer'inde belirttii ve ok sayda bilimadamnn paylat yaygn gre gre, Glgame destan lmn mutlakln ve buna kar insanolunun aresizliini dile getirmektedir. Sonsuz arzularna karn snrl bir yaama mahkum edilen ve bylece yaam bir trajediye dnen insanolu, Glgame ahsnda sonsuz yaam arzulamakta ve bunun arelerini aramaktadr. Ancak basit ve irrasyonal olaylar zinciri sonucunda tanrsal irade baskn gelerek, Glgame binbir zahmetle elde ettii lmszlk otunu yitirecek ve bylece tanrlarn kendilerine sakladklar lmszl onunla paylamayacaklar gereiyle kar karya kalacaktr (Hooke 1993: 47-48; Kramer 1991:159,161). S. N. Kirk ise bu yaygn kanaatten farkllaarak, Levi-Strauss'un yukarda deindiimiz perspektifinin paralelinde bir grle konuya yaklamakta ve Glgame destann insan-doa ilikisi/mcadelesi olarak betimlemektedir. Destann kahramanlarndan Glgame insan, Enkidu ise doay sembolize etmektedir. Onlarn servenleri de insandoa ilikisinden ya da insann uygarlama srecinin naif anlatmndan baka bir ey deildir (aktaran Sandars 1972: 31). Biz ise konuya Levi-Staruss ile S.N. Kirk'in de grlerini geni anlamyla iine alan ve bunun tesinde yeni bir yaklam getiren bir adan bakyoruz. Bizim gr amzdan bakldnda Glgame destan "uygar" Sumer ile "barbar" Akad halklarnn tarihsel ilikisini konu edinen ve bunu mitolojik bir dille betimleyen bir tarih kitab olarak grnmektedir. Bunun daha tesinde yerleik "uygar" insan ile gebe "barbar" insan arasndaki mcadelenin ve sonrasnda kanlmaz olarak kendini dayatan kader birliinin bir hikayesi grnmndedir. Kadim kltrlerin ve yaayan szl kltrlerin tarih anlatmlarna bakldnda benzer anlatmlarn izlerini bulmak mmkndr. Yukarda mythos'un neliine ilikin yaptmz alntlarda, bu tr tarihsel olaylar konu edinen-szl ya da yazl-edebi anlatlarda
iDOL

Mitoloji
kullanlan dilin ve olay rgsnn nasl da tanrsal bir dille rldn, kahramanlarn da ayn ekilde semavi yar-tanrsal bir z tadklar ortaya konmutu. Dolaysyla biz hemen konuya girmek ve Glgam destann zetledikten sonra bak amza gre destan yeniden yorumlamak istiyoruz. Efsaneye gre tufandan sonra (M. 3. Bin'de) beinci kral olarak Sumerlerin Uruk kentinde, te ikisi tanr te biri insan olan, yine Sumer krallarndan Lugalbanda ve Tanra Ninsun'un olu olarak dnyaya gelen Glgame adl bir kral hkm srmektedir. Glgame sekse dkn, halkn angarya ilerle ezen zalim bir hkmdardr. Canndan bezdirilmi halkn ona kar koyacak gc yoktur. Onun iin de tanrlara bavurup Glgame'n cezalandrlmasn istemekten baka areleri kalmamtr. Sumerli kullarn ikayetlerini gndeme alan tanrlar; Glgam'n insanlar arasnda kendisine arkadalk edebilecek bir dengi olmadndan halkna zlmettii kansna varrlar. Bunun zerine Ulu Tanra Aruru'dan bu dayanlmaz duruma son vermesini isterler. Aruru da Glgame'a rakip olacak olan ok gl Enkidu'yu amurdan ekillendirir. Enkidu, plak, her taraf kllarla kapl ve insanlarla hi bir temas olmayan gece-gndz krlarn yabani hayvanlaryla dp kalkan yabani bir varlktr. Glgame'n gururunu kracak, halka olan zulmn bir nebze hafifletecek ve bir paradoks gibi gzkse de onu yalnzlktan kurtararak, moralini dzeltecek olan Enkidu; insandan ziyade hayvan gibidir. Enkidu'nun ncelikle "insanlatrlma"s gerekiyor ki, bu i de kadna dmektedir. Uruk'tan seilen bir kadn (tapnak fahiesi) yanna gnderilerek onun seks arzusunu uyandrr ve seks igdsn tatmin eder. Bunun sonucunda Enkidu kll/hayvani fiziki grnn ve gcn yitirir; buna karlk akli ve ruhi adan insanlar. Bu seks deneyimi Enkidu'yu akllandrd gibi yabani arkadalarndan da uzaklatrr. Enkidu eski evresine yabanclam, yalnzln yeni arkadalk kurduu bu kadnla paylar olmutur. Kadn byk bir sabrla onu uygarlatrmaya, yani yemeye, imeye ve giyinmeye altrr.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Zamanla insanlaan Enkidu; gururunu kraca, zlmne son verecei zorba kral Glgame ile karlamaya hazrdr artk. Glgame da ryasnda Enkidu'nun Uruk'a geleceini ve kanlmaz karlamann gerekleeceini grmtr. Glgam, kendisine kar kimsenin gelemeyeceini gstermek ve bu kanlmaz sonu kendi lehine evirmek iin bir elence dzenleyerek Enkidu'yu Uruk'a davet eder. Enkidu, davetli olduu elence gecesinde tatsz bir olayn meydana gelmesini nlemek ve Glgame' seks dknlnden ve zalimlikten vazgeirmek ister. Bunun zerine ehir adam Glgame ile kr adam Enkidu arasnda bir kavga balar. Ancak anlalmayan bir nedenden dolay Glgame'n fkesi yatr ve Enkidu ile kucaklap pr. ki kahraman bu kavgadan dost olarak ayrlr. Aralarnda iten ve uzun sreli bir arkadalk oluur. kisi birlikte bir hayli kahramanlk yapar. yle ki bu arkadalk ataszlerine bile konu olur. Fakat Enkidu, Uruk'ta mutlu olmaz. Neeli, eelenceli ehir yaam onu skar. Bunun zerine Glgame arkadana, uzaklardaki sedir ormanlarna giderek ormanlarn korkun bekisi Humbaba'y ldrmek, sedir aalarn devirmek ve btn "fenalklar memleketten yok etmek" zere kurduu servenli plann aklar. Yabani olduu zamanlarda sedir ormanlarnda babo dolaan Enkidu, lml Glgame'a bu yolculuun ne kadar tehlikeli olduunu anlatr. Ancak Glgame onu korkaklkla sulayarak, kahramanln olmad uzun bir yaam srmektense, adnn yceltildii ksa ama nl bir yaam tercih ettiini syler. Ve konuyu grmek zere Uruk'un yallar meclisini toplantya arr. Gne tanrs ile yallar meclisinin onayn alan Glgame, Uruk'un zanaatkarlarna kendisi ve arkada enkidu iin dev silahlar sipari eder. Bylece iki arkada (bir anlatya gre elli Uruk'lu da onlara elik eder) uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra sedir ormanlarna varp, bekisi Humbaba'y ldrr ve bolca sedir aac kesip Uruk'a getirirler. Servenler birbirini izleyedursun, gnn birinde yorgun-argn Uruk'a dnen iki arkada, Ak tanras tar'n bir sprizi ile karlarlar. Tanra tar/nanna Glgame'a ak olmu,
37

Mitoloji
onunla evlenmek istemektedir. Fakat Glgame eskisi gibi deildir artk. O tar'n kendinden nceki aklarna neler yaptn ok iyi bilmekte, bu yzden de byle bir teklife yanamamaktadr. tar, Glgame'n bu tutumuna fena halde ierler ve ondan intikam almak, ehrini yerle bir etmek iin Gk Tanrs Anu'dan gk boasn Uruk'a gndermesini talep eder. Anu nce bu talebi reddeder. Ancak tar isteinin yerine getirilmemesi duruBoa insan/Gkboas munda, yeralt dnyakral, tufann kahraman Ziusudra'dan bakas desnn llerini yukar dnyaya kartaca tehdidiildir. lmsz kahraman Ziusudra, ltfeder de ni savurunca Anu, tar'n bu antajna boyun eer lmszln srrn ona da aklar diye ummakve gk boasn yeryzne indirir. Gk boas tadr. Uruk ehrini tahrip etmeye balar ve ilk hamlede yz savay ldrr. Bu felakete kar Glgame Zorlu doa koullarnn yan sra yrtc ve Enkidu bir olur ve byk bir aba sonucunda mitolojik yaratklarn gk boasn ldrmekoruduu dalar, eski yi baarrlar. denizi, yani "lm suyunu" tek tek aan, Uruk'un Bu baarlarla iki marur kral Glgam, arkada hretin doruuzam, pislikten havaya una ular. Uruk'ta zadikilmi salaryla, hayfer enlikleri srerken, van derisi gibi kalntanr Enlil'in istei Boa adam Glgame Silindir Mhr zere, tanrlar yeni bir kararn arifesinde mecliste lam, her taraf kabuk balam vcuduyla toplanr. Ac, ac olduu kadar da kesin olan tan- bitkin bir vaziyette Ziusudra'nn huzuruna varr rlarn karar aklanr: Enkidu erken lme ve ebedi hayatn srrn renmek iin merakla mahkm edilmitir. Oniki gnlk bir hastalktan beklemeye koyulur. sonra, aresiz ve ac iinde Enkidu son nefesini verir. Glgame derin bir zntye gark olmutur. Ancak Ziusudra'nn szleri hi de cesaret veok sevdii arkadn kaybetmesinin yan sra rici deildir. uruppak' n kral, tanrlarn insanayn kader, er veya ge onu da bulacaktr. Gzel lar helak etmek iin nasl ykc bir tufan gndergnler, an, eref onun iin artk mazide kalm, anlamn yitirmi anlar ve deerlerdir. Aclara diklerini uzun uzun anlatr, eer tanrnn verdii gark olmu kalbi, lmszl arzulamakta, onu bilgilere gre gemi yapmasaym kendisi de dier lmszlk iksirini arayp bulmaya sevketmektedir. insanlar gibi helk olup gidecekmi, lmszl Gemi zamanlardan yalnzca bir kiinin de dindarlna ve Tanr'nn vahyine harfiyyen lmszle kavumay baardn bilen uyup, bir gemi ina ederek, insan soyunu tufanda Glgame, ne pahasna olursa olsun o kiiyi ara- tamamen helak olmaktan kurtarmasna borluyyp bulmaya karar verir. O kii, tufandan nce mu. Tanrlar da kendisine ve eine lmszl Sumerlilerin be kentinden biri olan uruppak'n bahederek, bu soylu davran dllendirmi.
38

iDOL

Mitoloji
Hayal krklna urayan Glgam, tam Uruk'a dnmek zere yola koyulurken; karsnn srarlarna dayanamayan Ziusudra konuur ve ebedi hayat otunu denizin dibinde bulabileceini Glgame'a syleyiverir. Denize dalp, o sihirli bitkiyi karan Glgame -her nedense- bir pnarda ykanmaya karar verir. Tabii o ykanrken de bitkiyi -nereden kt belli olmayan- bir ylan yutuverir. Ylan annda deri deitirerek ebedi yaama kavuurken, Glgame'a da aclarla dolu bir kaderle babaa, Uruk'a dnmek kalr. miteki gebelik yaamna zlem duyan Akadlar, Sumerlerin sakin tabiatlarna, ovalk corafyalarna ve dini tasavvurlarna uygun den (ve tamamen bu ekilde ina edilen) kentdevleti (modeli) yaam tarzyla yetinmezler. Daha nce grdkleri ve oradan geerken bir sre yaadklar Humbaba'nn ormanlk memleketi burunlarnda ttmektedir. Akadlarn tatl anlarn saklayan Suriye stepleri ve onlara duyulan zlem, Sumerlerin de merakn uyandrm ve (her ne kadar Sumerli yazar Sumerlerin nerisi olarak dile getirmi ise de ki onlarda blgeyi tanmaktadrlar) Sargon ve torunu NaramSin'in sedir ormanlarnda gerekletirdikleri fetihlere katlmalarn salam olmaldr. ar tamhari metinlerine konu olan Bu ve benzeri (Elam-Anadolu) fetihlerin salad refah ve zenginlik, tanrlarn (adna dinadam snfnn) dikkatini ekmi, kendilerine pay istemi olmallar. Onlarn bu talebleri bir ekonomik istikrarszl belirtmesininyan sra pek dindar saylmayan ve gittike azgnlaan Akadlar'n (zellikle de Naram-Sin'in) Nippur zerine yrmesiyle ortaya kan sosyal ve siyasal buhran da haber vermektedir. Glgamn glgesini zerinde

imdi de baa dnelim ve nerdiimiz bak asyla destan anlamlandrmaya alalm. Balang olarak destann kahramanlarndan Glgame'n yerine Sumer, Enkidu'nun yerine de Akad znelerini koyalm ve destan yeniden okumaya balayalm. Destanda tanrlarn sevgili kullar olan Sumerlerin zaman iinde (tpk tufandan nce olduu gibi) tanrlardan uzaklam ve burunlarnn dikine gitmeye balamlardr. Tanrlar Sumerleri cezalandrmak iin yeni bir tufan gndermeyeceklerine gre (ki daha ncekine piman olmulard) lkelerine yeni bir halk gndererek onlar ceza- tayan III. Ur Kral GUDEA Agede'nin Laneti metninde landrmak istemilerdir. Bunu da hayvan srle- dile getirilen ve barda taran son damla niteriyle gebe yaayan (gayri medeni bir yaam s- liinde olan bu olayn arkasndan nanna, Agade'ren) iri yar Akadlar (Akadlar, daima Sumerler- deyi Ekur'un efendisi Enlil'in fkesine terkeder den csseli olarak tasvir edilir) gndermek sure- (olaslkla Sumerler, Akadlardan desteklerini etiyle yaparlar. Sumer kentlerinin tarasnda/krla- kerek zayf drr) ve tanrlar meclisinden lm rnda yaamaya balayan Akadlar, zamanla kenti fermannn kmasn kolaylatrr. Bylece tanve kentlileri tehdit eder hale gelirler. Tam da bu rlarn fkesinin bir timsali olarak gnderilen Gk noktada yerleik-gebe ilikisinin tipik rnek- Boas (klndaki) Gutiler, Akad ve Sumer kentlerinden biri olan "evlilik" yoluyla hsmlk devre- lerini tahrip etmeye balar. (Daha nce, Sargon ye girer. Bu ve (cretli ii) benzeri ilikiler ay- dneminde Akadlar Gk Boas klnda Sumer la Akadlar, bir sorun oluturmadan bar iinde kentlerini tahrip etmiti) zellikle de Agede on, kente entegre edilir. onbe gn iin (belkide Enkidu'nun hastalk sresi olan oniki gn) de yerle bir edilir. Ancak bu Bu birliktelik byk ve anlaml baarlarla "barbar" halk Akadlar ortadan kaldrd gibi, sslenerek uzun sre devam eder. Ancak geSumerleri de ciddi biimde hrpalam ve onlar,
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

39

Mitoloji
lkenin kaderine yeniden sahip kma yolunda harekete zorlamtr. Tam da bu noktada yani (Sumerler ve Akadlar) Gutileri lkeden kovduktan (Gk Boasn yendikten) sonra Sumerler, atalarn (Ziusudra'y) hatrlayarak, onlarn tecrbeleri nda lkeyi yeniden kent-devlet modelinde istikrara/lmszle kavuturmak iin ura vermeye balar. Ancak her iki halk da yorgun dmtr. Agede/Enkidu'nun sonunu belirleyen kader, Glgame/Sumerler iin de kapda beklemektedir. Son bir aba ile (III. Ur Hanedan) bu kanlmaz sonu (kesin ykl) nlemeye alr. Ancak btn bu abalar malum akbeti nleyememi sadece yz, yz elli yl geciktirmitir. Yeni imar hamleleriyle Sumer kltr yeniden canlandrlm, herey yolunda gidiyor gibi grnyorken (Sumerler uzun uralar sonucunda yeniden elde ettikleri mreffeh/istikrarl hayatn tadn karmaya henz balamken/ Glgame ykanyorken) nereden kt belli olmayan bir ylan bbi-Sinin Kazallu varisi Pazar Puzur-Namucaya yazd mektupta dikkat ektii gibi. Mezopotamya'ya giren Amurrular biErra ebedi yaam otunu yiyerek (lkenin zenginliklerini ele geirerek Sumerler iin de) lmn kanlmaz olduunu ortaya koymutur. Yukarda gelitirdiimiz yaklamn nda diyebiliriz ki, Glgam destan, konusu olup-bittikten ve tarihe mal olduktan sonra yazya geirilmitir. Buda en erken Eski Babil dneminde kaleme alnm olmasn zorunlu klmaktadr. Ancak destann bir anlatmndan Glgame'n hayatta olduu anlaldndan destann yazmn III. Ur Hanedanlna kadar geri gtrme ansn vermektedir. Destann tarihlendirilmesi sorununa ilikin geni bilgi iin Kramer'in Tarih Sumer'de Balar ile N. K. Sandars'n The Epic of Glgamesh adl yaptlara baklabilir (Kramer 1990: 163-172; Sandars 1972). Glgam destan Mezopotamya'dan Anadolu'ya; Suriye'den Msr'a hatta Yunanistan'a kadar geni bir corafyaya yaylm ve bir ok dile evrilmitir. Bu durum bir yapt iin byk bir baardr. Destann yazld tarihten gnmze kadar beeniyle okunmasn salayan ve onu tm zamanlarn best-seller'i klan ey; konu40

Enkidunun Glgesini zerinde tayan Akad Kral Sargon ya da torunu Naram-Sin

sunun ekiciliinin yan sra yazar(lar)nn da gl anlatm olmaldr. Bu anlamda modern benzerleri olan tarih-romanlarndan C. Jacq'n Ramses'i ile karlatrlabilir.

KAYNAKA Bratton, F.G., 1995 stanbul. Elieade, M., 1993 stanbul. Erhat, A., 1984 stanbul. Hamilton, E., 1994 Hook, S.H., 1993 Ankara Jacq, C., 1998-99 stanbul. Kramer, S.N., 1990 Ankara. Sandars, N.K., 1972 London. Yakndou Mitolojisi, Mitlerin zellikleri, Mitoloji Szl, Mitologya, stanbul. Ortadou Mitolojisi, Ramses 1-5 cilt, Tarih Sumer'de Balar, The Epic of Glgamesh,

iDOL

Makale
ya da bakalar hakkndaki dnce ve yarglarn ortaya koyduu kansndadr.
ESKA NSANININ D ANLAYII

Haydar DNMEZ
Toplum suluyu sk sk balar; ama d greni asla balamaz. Oscar Wilde Uyankken grdklerimiz lmdr, uyurken grdklerimiz hayat. Efesli Herakleitos

ki kuramn karm saylabilecek bir baka gr daha gelitirilmitir. Buna gre ise dler, hem usd ynmzn hem de iimizdeki iyi ve kt hereyin-aklmzn ve ahlk anlaymzn-davurumudur. Peki, Eskia insannn d anlay neydi? Onlar dlerin zellikleri konusunda ne biliyordu ve dlere kar gnlk yaamda nasl bir tutum taknyordu? Bu yazmzda bu sorulara yant bulmaya alacaz. Eskiada dlerin bir anlam olduuna inanlrd. Suriye, Babil ve Msr'da dler kehanet sisteminin bir parasn oluturuyordu. Eski Msr'dan gnmze kalan kimi yazl belgelerden dlere ne denli nem verildiini grmekteyiz. D yorumcular saray grevlileri arasnda yer alyordu ve bunlar "Gizli eylerin Ustalar" diye arlrd. Bunlarn bir baka san da "By Kitaplnn Bilgili Adamlar" idi. Yazya geirilmi dlerde arac yoktu. Kimi zaman tanrlar dorudan dte grnp insanlardan kendileri iin dindarca bir davran bekliyorlar ya da bir uyarda bulunuyorlard. Kimi zaman ise kendilerine sorulan bir soruya karlk veriyorlard.

nsan dier canllardan ayran en nemli zelliklerinden biri de d grme yeteneidir. Tarih boyunca insanlar az ya da ok dlerden etkilenmilerdir. Kimi zaman bunlarn tuhaf ve sama olduuna inanmlar, kimi zaman da bunlarda bir anlam bulmu ve bundan gnlk yaamda yararlanmaya almlardr.

Grdmz tm dlerin gerekten bir anlam var mdr? Bu soru insanlar yzyllar boyu uratrmtr. Gnmzde psikanalistler dlerle ilgili ok deiik bilimsel aratrmalar yrtmektedirler. Dlerle ilgili en nemli kuram geen yzyl banda Sigmund Freud gelitirmitir. O, dsel olaylar bilind isteklerin rtl daUyuyan Satyr.Napoli vurumu olarak grmtr. Freud'a Ulusal Mzesi gre, insan uyku srasnda ou cinsel Eski Hindistan'dan gnmze kalm olan birok gd ve isteklerin etkisi altndadr. O, de bir istein tatmini gzyle bak- Atharvaveda belgesi de (M.. 5.y.y.) d kehanetleriyle ilgili bir blm iermektedir. mtr. Ninova kentinin kalntlar arasnda hkmdar Dte sansr olgusunun varlndan ilk sz Asurbanipal'in kitaplna ait Babil d tableteden de Freud olmutur. Onun kuramna gre, leri bulunmutur. Asurlular iin dler bir ketm dler usd ve toplumd insan doasnn hanetten te bir anlam tamyordu. Onlar dbir rndr. Dlerle ilgili ada kuramlar- lerin ancak bir uzmanca doru yorumlanmas dan bir dierini de Jung gelitirmitir. Buna g- durumunda bir anlam tadna inanyorlard. re, dler, bilindmzn yce bilgeliinin bir D yorumcular, mesleklerinde baarl olabilrndr. mek iin d kehanetleri koleksiyonundan yaErich Fromm ise dlerin herhangi bir iste- rarlanyordu. Bu koleksiyon onbir tabletten olui aa vurmaktan ok kiinin kendi durumu uyordu. Bunlarn birincisiyle sonuncusu, bARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

41

Makale
Homeros'ta dler bir uyar ya da buyruun bildirilmesine araclk ediyordu. Tanrlar dlerde, d grenin yaknlarnn ya da arkadalarnn klna brnyorlard. Homeros'ta dsel grntlerin kimi zaman insanlarla uyankken bile konutuklarna tank olmaktayz (Od. 1, 104-323 ve Od. 2, 267-298). Homeros'ta uykuda grlen dlere ilikin rneklere de rastlamaktayz. Kocas Odysseus'un yokluunda taliplerce srekli tedirgin edilen Penelope uyuduunda, Athena'nn gnderdii bir dsel varlkla konumaktadr (Od. 4, 795841). Benzer biimde, Akhilleus, len arkada Patroklos iin verilen yemekten sonra, kyda uykuya daldnda, ldrlen arkada Patroklos'un ruhuyla konumaktadr (l. 23, 65-100).
Eros/Hypnos, British Museum

ylere ve ykm ya da hastalklar nceden bildiren kt dlerin etkilerini yok etmeye ynelik gerekli trenlere ayrlmtr. Bu koleksiyonda uyuyan kiileri uursuz dlere kar koruyacak trenlere de yer verilmiti. Eskiada Yunanllar nemli ve nemsiz olmak zere iki trl d olduuna inanyordu. Ozan Homeros gerek dlerin boynuzlu, aldatc dlerinse fildii kaplardan geldiini sylemektedir (Od. 19, 562-567). Bu temel iki dn ise alt trleri vard: anlam kestirilebilir dler ve anlam kestirilemez dler. Anlam kestirilebilir dler de u alt blmlere ayrlyordu: enhypnia (uykuda grlenler) ve phantasmata (uykulu durum ile uyank durum arasnda beliren arpk imgeler). Anlam kestirilemez dler ise unlard:oneiroi (simgesel yorum gerektiren dler), horamata (khin dleri) ile khrematismata (tanr uyars). Dlerin Yunanllarn yaamnn her alannda etkili olduunu syleyebiliriz. .
42

Homeros'un iirlerinde d iletilerini yorumlayacak kiilerden de sz edilmektedir (l. 1, 63 ve 5, 149-150). Bu iirlerde simgesel d trne girebilecek tek bir rnekle karlamaktayz (Od. 19, 535). Simgesel d ancak M.. 5 yzyln sonlarna doru Yunan gnlk yaamnn ayrlmaz bir paras olmutur (bkz. Plutarkhos, V. Ar. 27.3; Aristophanes, Vesp. 43). Tanr Zeus'un kendi amacn gerekletirmek iin, yalanc d gnderdii de grlmektedir. Zeus'un Thetis'i honut etmek iin Agamemnon'a gnderdii d bu trdendir. Nestor klna brnm Zeus'un d, Agamennon'a uyurken yaklamakta ve ona abuk eyleme gemesi durumunda Troya'y alacan bildirmektedir (l.2, 5-35).

Endymion, British Museum

iDOL

Makale
Eskiada dlerden, hastalar sala kavuturmak amacyla da yararlanlmtr. Eski Yunanistan'da dlere bir saaltm yntemi olarak ok byk nem veriliyordu. Yunan dnyasnda dier alanlarda olduu gibi tbbn da bir tanrs vard. Bu tanr Asklepios'tu. Yunanllarn byk ounluu onun iyiletirici gcne yrekten inanyordu. Antik dnemde Yunan salk tanrs adna kurulmu 600 tapnak vard. Bunlarn en grkemlisi ve en nls Epidauros'taki Asklepios tapnayd. kinci nemli tapnak ise Bergama'dayd. Bu tapnaklarda hastalara uygulanan saaltm doast zellikler de ieriyordu. Hastann d uykusuna yatrlmas, saaltmn en nemli zelliiydi. Dle saaltm, ancak inanc ok gl bir toplumda geerli olabilirdi. nk burada kutsal glerle ya da onun yardmclaryla ak bir iletiim sz konusuydu. Hasta Asklepios'un yardmn istemeden nce, kutsal yerlere gidip tanrlara kurban sunmak zorundayd. Ayrca bitkisel illarla temizlenip arnr, sk bir perhize girer ya da oru tutar, tanrlara yakarrd. Btn bunlar uyunacak kutsal odaya girmek iin bir n hazrlkt.
Asklepios heykelcii, Anadolu Medeniyetleri Mzesi

Yunan yaznnn dier yaptlarnda da dlerden ska sz edilmektedir. zellikle Stesikhoros, Aiskhylos ve Sophokles'te karmza kan Klytaimnestra d, gereklikle gizemin i ie gemiliini gstermesi asndan ilgintir. Romal yazarlar da yazn yaptlarnda dlere nemli bir yer ayrmlardr. Vergilius Aeneis adl destannda Dido'nun dlerinden sz etmitir (Aen. 4, 465). Tibullus da dlerin kt etkileri olduu kansndadr. Bir iirinde kt dlerin gereklemesini nlemeye ynelik abalara deinmitir (I,5, 13-14). Bergama Asklepieionu, kutsal geit
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Hasta uyku odasna girdiinde, orada, ya bir al rpdan oluturulmu bir rt zerinde (stibas) ya da kurban postu zerinde uyurdu. Yatakta uyumak yasakt. Hasta dkml beyaz bir giysiye brnr, zeytin dalndan bir elenk

43

Makale
takard. Yzk, kuak, kemer gibi nesnelerden uzak dururdu. Tanr ya da onun yardmclar hastaya geceleyin grnr, t verip ona ilgi gsterirdi. Uyandnda hasta ya iyilemi olur ya da iyilemediine inanyorsa, dn rahiplere anlatrd. Rahipler de nasl bir saaltm uygulanacana karar verirlerdi. Dlerin ok ak olmamas durumunda, bunlar yorumlamak rahiplere kalrd. Rahipler bu aamada uygulanacak saaltm yntemi konusunda laik hekimlerin grlerine de ska bavururlard. Hasta iyiletikten sonra kutsal alandan ayrlrken, tapnak hazinesine bir cret demek zorundayd. Uygulanan saaltmdan memnun kalanlar, kimi zaman bir kran yazt diktiriyordu. Tapnaklardaki adak yaztlarndan hastalarn oraya ok deiik amalarla geldii anlalmaktadr. Bu hastalar yle snflandrabiliriz: Sindirim sorunu olanlar. Kabzlk sorunu olanlar. Be yldr gebe olup da douramayanlar. ocuk sahibi olmak isteyenler. Baarl dv teknii renmek isteyenler. Alnndaki dvmeden kurtulmak isteyenler. Tapnaa gelen hastalarn tmnn bir gecede ya da birka gnde iyiletii sylenemezdi. Kimilerinin uzun sreli ziyaretlerde bulunmas gerekiyordu. Olaan sre bir yld. Ama, be yldr gebe olup da douramayanlar iin bu sre biraz daha uzun olsa gerektir. Aristoteles dlerin ounun rastlant sonucu olutuuna ve herhangi bir anlam iermediine inanyordu. Dlerin gelecei bildirdii inancna kar kan dnrlerden biri de Epikuros'tur. O, tanrlarn fiziksel dnyaya hibir biimde karmad ve bu dnyada olup biten hereyin doal bir nedeni olduu grndeydi. Komedya yazar Aristophanes'in de Atina'daki d yorumcularnn keyf grlerine keskin eletiriler ynelttiini gryoruz (Vesp. 43). Romal yazarlarn dlere ilikin grleri Yunanllarnkine benzemektedir. Ancak Platon ve Aristoteles'te grdmz ak ve derin anlatm bunlarda yoktur. M.Tullius Cicero, De Divinatione (Kehanet zerine) adl yaptnda d yorumculuuna eletiriler yneltmitir (Div. 58, 132). Romal ozan Lucretius'un De Rerum Natura (eylerin Doas zerine) adl yaptnda Freud'un grlerini nceleyen dncelerle karlamaktayz. Lucretius da gnlk yaamda kafamz en ok kurcalayan eylerin ve isteklerin ou zaman dlerimize egemen olduunu dnmektedir (De Rerum Natura, IV, 962-1030).
KAYNAKA Bean, George E. Aegean Turkey, New York: 1966 pp. 82-86. Del Corno, Dario, "Dreams and Their Interpretation in Ancient Greece" BICS 2 (1982), pp. 55-62. "Dreams and Dreaming", The New Encyclopaedia Britannica, 1992 XXVII, pp. 305-306. Fromm, E. Ryalar, Masallar, Mitoslar, ev. A. Artan-K. H. kten, stanbul: Artan Yaynlar, 1990 Oppenheim, A. Leo, Ancient Mesopotamia, Chicago: The University of Chicago Press, 1964, p.222. Ratcliff, A. J. J. A. History of Dreams, London: 1923. The Oxford Classial Dictionary, New York: 1996. pp. 496-497 ve 754.

*** Eskian yaygn d anlayna eletiri yneltenler de olmutur. ada d kuramlarna benzer grlerden birini Yunan dnr Aristoteles ortaya atmtr. O, dlerin doasn nce Peri enupnion (Dler zerine) adl yaptnda incelemitir. Daha sonra buradaki grlerinden yola karak yaygn olarak benimsenmi olan dlerin tanrdan geldii grne eletiriler yneltmitir. Ona gre, dlerin gelecei nceden bildirip bildirmedii salt fiziksel verilerden anlalamazd.
44

iDOL

Yayn Tantm
TRKYE ARKEOLOJS VE STANBUL NVERSTES stanbul niversitesi Yaynlar, 2000 Basks, 447 s. Editrln Oktay BELL'nin yapt kitapta, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi retim yelerinin 1932-1999 yllar arasnda Trakya ve Anadolu'da yaptklar Arkeolojik Kaz ve Aratrmalara kronolojik olarak yer verilmi. Kitabn sunuunda niversitenin kurulu yllarna deinilerek 67 yldr baaryla srdrlen almalar sergilenerek niversitenin Trk Arkeolojisindeki yeri ve nemi vurgulanmtr. lkemizin dousunda, batsnda, kuzeyinde ve gneyinde yaplan kazlar ile yzey aratrmalar renkli harita fotoraf ve izimlerle desteklenerek baarl monografik bir alma olarak sunulmu. Okuyucular posta creti karlnda, bu yayn stanbul niversitesi Rektrl Aratrma Fonu Sekreterliinden edinebilirler. Yaklak 70 yllk arkeolojik almalar

ieren kitabn her arkeoloun kitaplnda bulunmas gerektiine inanyoruz.

Perge. Agora.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

45

Yayn Tantm
ZEUGMA YALNIZ DEL! TRKYE'DE BARAJLAR VE KLTREL MRAS Kitap Aralk 2000'de Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf tarafndan yaynland. 193 sayfa, ederi 4.000.000.TL. NSZDEN; "Son aylarda barajlarn kltrel miras zerine etkileri Allianoi, Hasankeyf ve zellikle Zeugma rnekleri ile kamuoyunun dikkatini ekti. Bu rneklerin gelecekte nasl tehlikelere iaret ettiklerini ise ancak ok dar evrelerin bilgisi iinde kald. Arkeoloji ve tarihe yakn evrelerde bile, barajlarn olumsuz etkilerini en aza indirecek bir yaklamn ana unsurlarnn neler olabilecei tartlmad. Elinizdeki kitap, bu konuda yaplm almalarn bir blmnn daha geni evrelere ulamas amac ile dzenlendi. Kitabn birinci blmnde, Tarih Vakf'nn Yerel Tarih Projesi kapsamnda, 24 Eyll 2000 tarihinde Gaziantep'te dzenledii "Barajlar ve Tarihi Miras Bulumas" toplantsnn tutanaklarn bulacaksnz. kinci blmde ise, tm yurt corafyasndaki her blgeye ve her kltre ait tarihi miras, bu deerleri gzard eden duyarsz kalknma projelerine kar yllardr korumaya alan "sivil evrelerin" oluturduu

"Barajlar ve Kltrel Miras zleme Kurulu"nun ilk etkinlii olarak 07 Ekim 2000 tarihinde stanbul'da dzenlenen "Zeugma Yalnz Deil" toplantsnn sunular yer alyor. Bu blmde, lkenin yedi blgesinden gelen uzmanlarn sunularn okuduunuzda Zeugma'nn yalnz olmadn greceksiniz. Kitabn nc blmnde ise, yllardr bu konu ile ilgili almalar yapan uzmanlarn deerlendirmelerine ve Trkiye'nin de imzalad "Arkeolojik Mirasn Korunmasna likin Avrupa Szlemesi" gibi tm lke genelinde yaplmas planlanan barajlarn listesi gibi kaynak olma zellii tayan bilgilere yer veriliyor."

46

iDOL

Mzecilik
MZELERMZ VE MZECLMZ Prof. Dr. Ahmet TIRPAN
Trk 100 Yl aan birvezaman dilimi iindeveren kltr, eitim bilimine hizmet Mzeciliimizin "Mzeler Haftas", bu konuda Atamalarda ihtisaslama olmas gz nnde bulundurulmaldr. Uzun seneler mze snavlarnn almamas bu kkl gelenei kurutmaktadr. A yatay geilerle kapatmak daha imdiden mzeleri emeklilii bekleme kurumlar haline getirmitir. htisas eksiklii nedeniyle evresindeki antik kentleri kontrol edemeyen veya kastl gibi grnen ihmallerle bir ok deerli eserimiz tahrip edilmekte, yurt dna karlmakta ve milyarlar sarfedilerek geri alnmaya allmaktadr. Bugn ren yerlerini gezenlerin saysnn mzelerimizi gezenlerden daha fazla olduu grlmektedir. Mzelere eser kazandrmann tek yolu olan bilimsel kazlar ile mzelerimize kazandrlm olan eser says, satn alma yolu ile gelen veya eski eser kaaklarndan yakalanan eserlerin saysnn ok altndadr. Bu ok nemli bir lttr. Soyulmam mze kalmamtr. Kk mzeler kapatlmal, mzecilik ilerini tam anlamyla yerine getirecek mekansal olanaklara sahip Blge Mzeleri kurulmal, seksiyonlamaya gidilmeli ve mze mdrlerini galeri mdrleri hviyetinden kurtarp, gerek mzeciliin iine itme yollar aranmaldr. Trkiye'nin en byk mzesinin (stanbul Arkeoloji Mzesi) neden Osmanl dneminde kurulmu olduu sorgulanmaldr. Trkiye Cumhuriyeti ada byk bir mze niin kuramamtr? Eitime gelince, mzeler eitim birimleri ile halkla btnleir, esas amata budur. Yaynlara nem verilmeli, Milli Eitim'de okutulan sanat tarihi kitaplar sevimsiz, bol resimli ve daha sevimli yaplmal mzelerle btnlemelidir. Orta retime kltr ve turizm dersleri konulmutu, niin kaldrld? Dn olduu gibi bugn de mzecilie dolays ile kltr alanlarna yaplan yatrmlar l yatrm olarak grlmektedir. Mzelerimizi mali ynden devlete yk olmad tam aksine devletin mzelerimize yk olduunu rakamlar ak bir ekilde gstermektedir. Mze ve ren yerleri gelirleri trilyonlara ulamakta lakin bunun ok kstl bir ksm mzelere yanstlmaktadr. Bu hakszlk giderilmelidir. Gelirler, kayna iin sarfedilmelidir. Ancak bu ekilde hem gelirler ykselir, hem de mzeciliimiz geliir. Atatrk ile birlikte her cephede ada bir izgiyi yakalama sava veren lkemizde, bir meslek kuruluu olarak, devletin karsnda deil devletin yannda olarak bilgi birikimimizden hi bir dn vermeden mcadelemize devam edeceiz. Tm mzecilerin Mzeler Haftasn kutlar, sayglarm sunarm
47

ura veren, kafa yoran, ter aktan kltr emekilerine kutlu olsun. Senenin 365 gn ak tutulan mzelerimizin ve bu mekanda alan mzecilerimizin bu vesile ile dzenlenen eitli etkinliklerle kamuoyu nnde hatrlanmalar bizleri mutlu klmaktadr. Mzecilerimizin, eitli mesleki sorunlarn gndeme getirme ve tartma olana bulmalar asndan da "Mzeler Haftas her sene daha bir nem kazanmaktadr. zerinden bir asr geen mzeciliimizin dnlerden bu gnlere aktarlan, bu gnlerden de yarnlara aktarlaca phesiz grlen bir ok sorunu vardr. Muhafazakr dnce tarzn hi yaktrmadmz, daima nder ve aktif olmas gereken kltr kurulularmzn, allmln rahatln ve lksn kullanmaya haklar yoktur. yelerimizin byk ounluu kltr kurulularnda alan Arkeologlar Dernei olarak, zaman zaman sorunlar lke gndemine tayarak yetkilileri rahatsz etme hakkmz kullandk. Mesleki kayglarn dillendirilmesi, kiisel ve kart politik platformlara ekilerek maskelenmitir. imdiye kadar hi bir yarar salamam ve salamayacak olan bu davran sadece asalaklarn ilerini kolaylatrmtr. Mesleki adan hatrlanmasnda fayda grdmz baz konulara ana balklar halinde ksaca deinirsek; Mali ve hukuki tasar oluturmadan, buna bal bir tekilat yasas kartlmadan ciddi hibir i yaplamaz. Sadece birka mzede dzenlenen animasyonlar ile gz boyarz. Bugn ada mzeciliin temel direkleri olan (ncelik srasna gre), aratrma, koruma, kurtarma, restorasyon, eitim, depolama, envanter, yayn, sergileme konular eitli olanakszlklar nedeni ile birka mzede, o da bitkisel hayatta yaatlmaya allmaktadr. Artk baarda lt mze dernei ve bfe satlar, bahe-iek dzenlemeleri ve zaten yok denecek kadar yetersiz olan mze salonlarndaki Vakko vari sergileme olmaktadr. Bu nedenle mzecilii kinci i gibi gren mzeciler tremitir. Bu tehlikeli bir aamadr. Mzecilik ihtisas gerektiren bir kurumdur.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Basndan

Basndan

Etkinliklerimiz
STANBUL UBESNDEN;
"Endstri Blgeleri Hakknda Kanun Tasars" na stanbul ubemizden tepki geldi; Endstri Blgeleri Hakknda Kanun Tasars, Bakanlar Kurulu'nda imzaya almtr. Kanun tasars birer yazyla, grleri alnmak zere deiik kurum ve kurululara iletilmitir. Sz konusu kanun tasars: 1. Ama ve Kapsam 2. Endstri Blgeleri 3. Yatrm zni 4. Yerli Yatrmlar 5. Dier Hkmler ve eitli Hkmler Geici Madde 1 Balklar altnda toplanmtr. letilen yazl metinde, Endstri Blgeleri Madde 2'nin ikinci paragrafnda, endstri blgelerinde yaplacak yatrmlarda hkmleri uygulanamayacak kanunlar ve bentleri sralanmtr: 3194 sayl mar Kanunu; 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu; 2872 sayl evre Kanunu; 3202 sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun; 3213 sayl Maden Kanunu ve 1580 sayl Belediye Kanunu'nun 15. maddesinin 2. Fkrasnn 12 numaral bendi. Ayn maddenin 3. Paragrafnda ise endstri blgesi olarak seilen alanlarda zel mlkiyet sz konusu olduunda Yabanc Sermaye Genel Mdrl'nce 4.11.1983 tarihli ve 2942 sayl kanunun 27.nci maddesi hkmlerine gre acele kamulatrma yaplabilecei hkm getirilmektedir. Arkeoloji ve Arkeologlar Dernei stanbul ubesi olarak, gre sunulan kanun tasarsnn, zellikle derneimizi dorudan ilgilendiren 3194 sayl mar, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma; 2872 sayl evre Kanunlarnn geersiz klnmas ve Yabanc Sermaye Genel Mdrl'nn acele kamulatrma yapma olanan getiren 4.11.1983 tarihli ve 2942 sayl kanunun 27. maddesi hkmlerinin Anayasamz'a ve altna imzamz koyduumuz, Resmi Gazete'nin 13 Ekim 1999 tarihli ve 23845 sayl nshasnda yaynlanarak kesinle50

en "Arkeolojik Mirasn Korunmasna likin Avrupa Szlemesi"ne aykr olduunu savunuyoruz. Buna benzer bir uygulama, 2634 sayl Turizm Tevik Kanunu kapsamnda yaanmtr. Bu uygulama, kylarmz ve kent ii/evresi bo alanlarn ksa srede kontrolsz yaplaarak talanna neden olmutur. Bundan da en fazla etkilenen, Anayasamzca koruma altna alnmas gerekli kltr ve tabiat varlklardr. Kltr ve tabiat varlklarnn talanna ve tahribine neden olan dier somut rneklerden bazlar ise, halen yapm sren ky otoyollar (Karadeniz, anakkale, zmir gibi). Ayrca benzer durumlar baraj alanlarnda da yaanmaktadr. Uyarlara ramen, gerekli mevzuat hkmleri gz ard edilerek gerekletirilen zmir Metrosu'da bu erevede ele alnmaldr. Endstri blgelerinin, aceleyle ve kolay kazan elde etme kaygs gzetilerek ilanndaysa en ac deneyim, 17 Austos 1999 depreminde yaanmtr. Her ilan edilen endstri blgesi, nfus younluunu arttrc nemli bir etkendir. Ayn yanl uygulama, gelien kent ve evrelerinin ksa srede kaak yaplamasna ve Trakya gibi 1.nci dereceden tarm alanlarnn kaybna gtrmtr. Yaam kaynamz oluturan su rezerv alanlarmz da ayn tehdit altndadr. Neredeyse her organize sanayi blgesi de akarsu ya da gllerin etkilenme alan iindedir. Arazi temini iin kurutulan deltalar, gl ve sulak alanlar da, yitirdiimiz doal zenginliklerimizdir. Burada etik adan sorgulanmas gerekli en nemli husussa, benzer yaptrmlarn Malta Szlemesi'ne taraf lkelerde de uygulanp uygulanmaddr. Acaba bir Trk firmas, yabanc sermayedar olarak, svire'nin her hangi bir kantonunda, ad Trk Hotel olan bir yapy, eski bir sarayn bahesine oturtabilir miydi? stanbul ubemizin III. Olaan Genel Kurulu yapld. Genel Kurul sonucu seilen yeler arasnda yaplan seimlerde eniz ATK bakanla, Sevil GLUR 2.nci Bakanla, Aksel TBET Genel Sekreterlie, Asl ERM ZDOAN yelie ve Nilfer ATAKAN saymanla yeniden atandlar.
iDOL

Bize Yansyanlar
yemiz Do. Dr. Mustafa AHN Periyodik Yaynlarla ilgili YK'e ilettii yaznn bir rneini de bize gndererek, bu alanda yaanan sorunlar dile getirmi: Arkeoloji Blm Klasik Arkeoloji Anabilim Dal retim yesi ve Sualt Arkeolojisi Anabilim Dal Bakan Yksek retim Kurulu Bakanl'na; Son yllarda balatlan ve her geen gn yaygnlatrlmaya allan bir uygulama ile akademik nvanlar arasnda atama ve ykseltilmede bir dier kriter olarak; adaylarn bilimsel ynlerini lmek amac ile, almalarnn yaynland sreli yaynlar gruplara ayrp, buna gre ngrlen puann hesaplanmas esas alnmaya balanmtr. Bu konudaki incelemelerim ve aratrmalarm erevesinde bilimsel sreli yaynlarn drt ayr kategoriye ayrldn, akademik atama ynetmeliinin de bu kategoriler asl olmak zere getirilen puan sistemine gre olaca, ayrca bilim adamlarmzn kariyerlerinde, doentlik jrilerinde grevlendirilmeler gibi (yeni Doentlik snav ynetmeliinin 6. Maddesi), ok nemli bir rol oynadn rendim. Hi bir ey olamayann niversitelerde almaya balad, bunlardan dolay da niversitelerimizde bilimsel retimin durma noktasna geldii gereinden hareketle; balatlan bu yeni uygulamay Trk biliminin gelecei asndan alklayarak benimsediimi belirtmek istiyorum. Ancak, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal asndan belirlenen yayn kategorilerinde yantarallk olduu kansndaym. Kald ki, bu uygulama iyiletirilmeden devam ettirilirse, Klasik Arkeoloji asndan, emekli olmu ve-ya gnmzde almalarna devam eden, uluslararas arenada kendilerini kantlam bu-lunan bilim adamlarmzn tamamna yak-nnn yok saylmas gibi bir sonula karlalmas kanlmaz olacaktr.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Bilindii gibi, Arkeoloji, insann ortaya kt ilk andan itibaren yaam kavgas ve sanat adna oluturduu tm deerleri arayp bulan, onlarn malzemesine, yapsal biimlerine, teknolojisine ve de eskilik srasna (stratigrafisi veya tabakalarna) gre tarif ve tasnife tabi tutan bir bilim daldr. Kapsama alan ok geni olduu iin, tm dnyada olduu gibi, yurdumuzda da bu bilim dal kendi iinde, zellikle tarihi sre gz nnde bulundurularak, eitli anabilim dallarna ayrlmtr. Sz konusu anabilim dallar Prehistorya, Protohistorya ve n Asya Arkeolojisi, Klasik Arkeoloji'dir. YK'n alm olduu yeni bir kararla (14.02.2000 tarih ve 2879 sayl), yurdumuzun koullar da dnlerek, mevcut anabilim dallar arasna Sualt Arkeolojisi ve Ortaa Arkeolojisi Anabilim Dallar da eklenmitir. Bu n bilgi nda, bir Klasik Arkeoloji Anabilim Dal retim yesi olarak, katego-riler asndan kendi anabilim dalm irdelemek istiyorum. Kategori kriterlerinin ne olduunu tam olarak bilemiyorum, ancak Social Sciences Citation Index, Arts & Humanities Index, Social Behavior Index, ISI Basic Social Index, Academic Search Elite'de yapm olduum taramalara gre indekslerde yer alan ve klasik arkeoloji ile dorudan ya da dolayl olarak ilikili olan yaynlarn tm Amerika Birleik Devletleri kkenlidir. Dier bir ifade ile Klasik Arkeoloji asndan, Avrupa lkelerinde olduka ciddi kriterlerle kan ve hakemli olan peryodikalardan hibirisi bu listelerde yer almamaktadr. Klasik Arkeoloji alannda Almanlar ve Alman ekol tm dnyada olduu gibi, yurdumuzda da kabul edilmi en nemli ekollerden birisidir. Daha da nemlisi Klasik Arkeoloji Anabilim Dal'nda almalarn srdren bilim adamlarmzn % 80'i Almanya'da, Alman ekol ile yetimilerdir. Bu konuda ok byk kaynaklar ayran Almanlar tarafndan yaynlanan sreli yaynlardan hi birisinin sz
51

Bize Yansyanlar
konusu listelerde olmamas, belki bu listelerin Amerikallar tarafndan hazrlanm olmas dncesinden hareketle doaldr. Ancak yurdumuz ve dnya gereini grmeden, dorudan bu listelerden hareket edilerek, bilim dalmz ve dolays ile bu bilime mrlerini vermi ve vermekte olan bilim adamlarmz mercek altna almak, bizlere ve bilim dalmza yaplm ok byk bir hakszlk olacaktr. Kald ki, bu listelerde Almanlarn dnda, yine Klasik Arkeolojide sz sahibi olan ngilizler, Franszlar, talyanlar, Avusturyallar'a ait peryodikalarn hi birisi bulunmamaktadr. Bilimsel sreli yayn olarak, Art & Humanities Index listesinde American Journal of Archaeology ile birlikte 63 numarada yer alan ARCHAEOLOGY (ISSN:0003-8113) isimli peryodikann ne kadar bilimsel olduu bir rnek olarak burada mercek altna alnabilir. Bilimsel grnt altnda arkeolojik magazin deeri tayan sz konusu derginin elbette listelerden kartlmas gibi bir istekte bulunmak talep edilmemektedir. Ancak, Arkeoloji bilimi asndan, zellikle de Anadolu Arkeolojisi asndan, ok nemli bir yere sahip olan ngilizler'in Anatolian Studie, Almanlar'n Istanbuler Mitteilungen, Epigraphica Anatolica vs. gibi bilimsel listelerde en t sralarda yer almas gereken sreli yaynlarn, bilimsel ierikli listelerde yer almamas veya D grubu gibi sradan bir sreli yayn kategorisine konulmas dnlemez. nk, Klasik Arkeoloji bilimi asndan bunlar olmasa olmaz nitelikteki sreli yaynlardr. Kald ki, sz konusu edilen peryodikalarn bilimsellii, bilimsel listelerde A grubunda yer alan American Journal of Archaeology adl srekli derginin ksaltmalar listesi (Abbreviations) incelendiinde iyice gzler nne serilecektir. A grubu yayn olarak kabul edilen American Journal of Archaeology'nin ksaltmalar listesinde de yer alan ve zellikle Klasik Arkeoloji asndan ok nemli olan peryodikalarn, neden yurdumuzda birinci snf sreli yaynlar olarak ka52

bul edilmediini ise anlamak mmkn deildir. Bu konuda polemie girmeden, hi olmaz ise American Journal of Archaeology'nin ksaltmalar listesinde yer alan dergilerin deerlendirme kapsamna alnarak, A grubu peryodikalar kategorisine alnmas, yurdumuz Klasik Arkeoloji biliminin gelecei asndan ok nemlidir. Bu konuya dikkat edilmez ise, sz konusu bilimsel sreli yaynlar gibi, uluslararas dzeyde kendisini kantlam bilim adamlarmz ve bu dorultuda byk zveriler ile almalarn srdren bizlere byk hakszlk edilecektir. Durumun ciddiyetini u basit rnekle pekitirmek isterim; alnan ve halen uygulanan karar dorultusunda rnein Ord. Prof. Ekrem Akurgal, Prof. Dr. Jale nan gibi emekli olan duayenlerimiz veya Prof. Dr. Ramazan zgan, Prof. Dr. Fahri Ik, Prof. Dr. Gven Bakr gibi almalarn srdren uluslararas dzeyde kendilerini kantlam olan hocalarmz, sz konusu sreli yaynlarda makaleleri olmad iin, TBA asndan yok kabul edilmektedirler. Yukarda belirtmeye altm gerekler gz nne alndnda, artk ieriinin %70'ini arkeoloji konusunda yaynlanan kitaplarn tantmna ayran American Journal of Archaeology (rnek olarak ek 6) veya archaeology isimli dergilerin, eer bilimsellik kriter ise, Klasik Arkeoloji bilimi asndan D grubu kategoriye girebilecekleri, ngilizler''n Anatolian Studies veya Almanlar'n Istanbuler Mitteilungen, Epigraphica Anatolica, Antike Plastik gibi sreli yaynlarn A grubu kategorisinde, hem de balarda yer almas gerekmektedir. Bu aklamalar nda Klasik Arkeoloji Bilimi asndan kategorilerin tekrar gzden geirilmesi Arkeoloji Bilim Dal Profesrlerinden bir Danma Kurulu oluturularak, neriler dorultusunda kategori listelerine Klasik Arkeoloji Bilimi'nin nemli peryodikalarnn da dahil edilmesi konularnda gereini ve ilgilerinizi sayglarmla arz ederim.
iDOL

Bize Yansyanlar
Bu yl XX.si dzenlenen Mzeler Haftas 18 -24 Mays 2001 tarihleri arasnda kutland. Kltr Bakan-l Antlar ve Mzeler Genel Mdrl bu yl Mzeler Haftas kutlama programn stanbulda dzenledi. Ankara Valilii l Kltr Mdrl tara fndan Ankarada dzenlenen Mzeler Haftas Kutlama Programnda bu yl alta sivil toplum rgtleri temsilcilerine sz hakk verildi Valilik ile sivil toplum rgtleri egdmnde eitli etkinlikler dzenlendi. Bu etkinliklere Derneimizin yansra Mzeciler Dernei, Anadolu Sa-nat Tarihileri Dernei ve Eitimciler Dernei de katkda bulundu.

Ankarada bulunan Kurtulu Sava Mzesi restarasyonu tamamlanarak 20 Nisan 2001 tarihinde yeniden ziyaretilerin hizmetine ald. 12.Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu 25-27 Nisan 2001 tarihleri arasnda Kuadasnda gerekletirildi. Bu Sempozyumun bir zellii ilk kez Rleve ve Antlar Mdrlklerinin yaptklar restorasyonlara zel ve dier kamu mzelerinin almalarna yer verilmesiydi.

9 Mays-9 Haziran 2001 tarihleri arasnda Akbank Sanat Merkezi tarafndan Beyolunda Su in[de]:Allionai Arkeoloji Fotoraflar Sergisi dzenlendi. Sergide yer alan fotoraflar Ahmet Yara, Firdevs Saylan, Mehmet Gngre aittir. Sergi, pazar ve pazartesi gnleri hari 11.0019.00 saatleri arasnda gezilebilir.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

23.Uluslararas Kaz, Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu 28 Mays/1 Haziran 2001 tarihleri arasnda Ankara Milli Ktphane Salonlarnda gerekletirilecek. Dergimizin 9. saysnn bask aamasna girdii u gnlerde Sempozyuma ilikin izlenimlerimizi bir dahaki saymza aktarmaya alacaz. Sempozyumun Arkeoloji Bilimine yeni klar tutmasn temenni ederiz.
53

Bize Yansyanlar
S. GRGNER: UKUROVANIN 40.000 YIL NCEK LK SAKNLERNN OTURDUU MAARA FOSEPTK OLARAK KULLANILIYOR TAUCU-SIRTLANN MAARASI CAN EKYOR! Konuyla ilgili ukurova niversitesi, FenEdebiyat Fakltesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm Bakan Yrd.Do.K.Serdar GRGNER tespit ve gzlemleri ile ilgili olarak u bilgileri verdi: Anadolu nsanlk tarihinin tm safhalarn kesintisiz olarak yaam ok nemli bir blgedir. Aratrmalarn eksikliinden kaynaklanan boluklar olmakla birlikte, ukurovann da bu tarihsel olgulara katld anlalmaktadr. zlerek sylemem gerekir ki, Gneydou Anadolu, Antakya ve evresi ile Antalya yresi Paleolitik ve Epipaleolitik yerlemeler asndan daha iyi bilinmektedir. Arada sadece Adana, Tarsus ve Mersin illeri bu dnem yerlemelerini kapsamas asndan bo grnmektedir. Aslnda, Gksu Vadisi olsun, Toros Dalarnn gney yamalar olsun, bu blgelerdeki aratrmalar arttka haritadaki bu boluk mutlaka dolacaktr. Bu konuda . Kl KKTENin 1957 ylnda, Yerleme ieren verimli maaralarn daha okGney Anadolunun Akdeniz sahil eridi ve Orta Anadolu ile balant yapan da sralar arasndaki kalkerli karstik arazide toplanm olduklarn grdm, eklinde beyanat vardr. te bu yzden, Mersin-Silifke-Taucu Srtlanini Maaras bu blgenin bilinen tek Paleolitik maarasdr ve blge iskan tarihi asndan ok nemlidir. Bunun dnda Mnih niversitesinden Prof. Dr. Ahmet NALn da belirttii gibi, Gksu Vadisinde gene . Kl KKTENin tespit ettii Bebek Deresi boyunca Aptalin, Kllklin, Kocasnak, Kzlin veAkinde aratrma yaplmas, bu maaralarda yerlemelerin tespiti asndan ok nemlidir. Srtlanini Maaras, Taucu skelesi yaknnda doal bir maaradr. Maarann az Taucu Krfezine bakmakta imi. Gnmz Akdeniz su seviyesinden 20-30 m. yksekte yer almaktadr. lk kez . Kl KKTEN tarafndan 1956 ylnda kefedilmi, 1957 ylnda ise, kk apta bir kontrol kazs yaplmtr. Maara iindeki sekide st Paleolitie tarihlenebilecek silex bir ula, basit yontma ta aletler ele gemitir. Biz, Prof. Dr. Ahmet NALn bizi uyarmasndan sonra iki kez Taucuna gittik. Nisan 2001de, Taucu Eitim ve Doal Hayat Koruma Vakf 2. Bakan brahim SERBESTin rehberliinde maaray tespit edebildik. Maara aznn bir ksm ksmen grlebilmekle birlikte, iki yanndaki yapnn foseptik borularnn maarann tavan delinerek ve aznn betonla kapatlarak nasl foseptik ukuruna verildiini zlerek grdk. Batsndaki binann pis sularnn maaraya verilmesi bizleri nasl zdyse, dousundaki binann henz inaatnn bitmemi olmas da bizi o derece sevindirdi! Rehberimiz brahim SERBEST, 71 yanda ve 1940 l yllarda maaraya hemen hemen her gn girdiklerini, ok sayda (biz alet ekillerini gsterdikten sonra anmsad) st Paleolitik a aletlerinden bolca topladklarn hala hatrlyor. Bu konuda yetkili ve ilgililerin bir eyler yapmas gerekiyor.

54

iDOL

Bize Yansyanlar
Binlerce renci yetitirmesinin yansra, lkemiz arkeolojisine yapt ok nemli katklardan biri de, eitli merkezlerde yapt bilimsel kazlardr. Ankara, Antkabir Tmlsleri, Karahyk (Elbistan), Horoztepe (Tokat), Maltepe (Sivas) ve Sivas Kalesi, Altntepe (Erzincan), Maathyk (Tokat), Kazankaya (Amasya), Fraktin ve Kululu (Kayseri) ve halen srdrmekte olduu Kltepe (Kayseri) kazlar nasya Arkeolojisinin temel talarn oluturmaktadr. Misafir ve aratrmac Profesr olarak, dnyann eitli niversite ve Enstitlerinde ders ve konferans veren hocamz, Trk Tarih Kurumu (eref yesi), Alman Arkeoloji Enstits (Berlin), Britsih Academy (Muhabir), Amerika Arkeoloji Enstits (eref yesi), The Society of Antiquaries of London (eref yesi), Die Bayerische Akademie der Wissenschaften (Mnih) ve Trkiye Bilimler Akademisi (eref yesi) yesidir. Prof. Dr. Tahsin zge Berlin Frei Universitat tarafndan eref Doktoru nvan verildi. 14 Mays 2001 tarihinde Berlindeki Frei Universitatda dzenlenen bir trenle hocamz Prof. Dr. Tahsin zge eref Doktoru nvan verildi. 1916 ylnda doan hocamz Prof. Dr. Tahsin zg 1940 ylnda Dil ve Tarih Corafya Fakltesinden mezun olmu ve ayn yl lmi Yardmc olarak greve balamtr. Hocamz, 1946 ylnda Doent, 1954 ylnda da Profesr olmutur. Prof. Dr. Tahsin zg, 1968-1969 yllar arasnda Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dekanl, 1969-1980 yllar arasnda Ankara niversitesi Rektrl ve emekli olduktan sonra da 1982-1988 yllar arasnda Yksek retim Kurulu Bakan Vekili olarak grev yapmtr.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

1978 ylnda Federal Almanya Cumhuriyeti Byk Liyakat Ha Nian, 1990 ylnda Japonya Doan Gne Altn-Gm Nian, 1991 ylnda Belika Tac Ulusal Nian, 1992 ylnda College de France Madalyas, 1996 ylnda Bankas dl ve Trk Tantma Vakf dl sahibi olan Prof. Dr. Tahsin zge daha nce de, Arkeoloji bilimine yapt katklardan dolay 1980 ylnda LudwigMaxmilians-Univesitat Mnchen ve 1989 ylnda Rijiksuniversiteit-Gent (Belika) tarafndan Doctoris Philosophia Gradum Honoris Causa - eref Doktoro nvan verilmiti. Son olarak da, Berlin Frei Universitat tarafndan hocamz Prof. Dr. Tahsin zge, Berlinde dzenlenen bir trenle eref Doktoru nvan verildi. Birikimlerini 19 kitap (2si baskda) ve 96 makale ile bizimle paylaan hocamza bundan sonraki yaamnda da salk ve baarlar diliyoruz.
55

Bize Yansyanlar
HTT MPARATORLUK DNEM KAYA ANITLARINDAN BR DAHA TEHLKE ALTINDA!...

Kayseri yaknlarnda yer alan MAMKULU ANITI doa ve insan erezyonu sonucu tehlike altnda.. M..13.yya ait bu antta Frtna Tanrs ile Arinna Gne Tanrs betimlenmitir. Doann andrmas sonucu betimlenen kabartmalar yok olmaya yz tutmutur.Anma sonucu silikleen konturlarn bir oban tarafndan boyandn zlerek rendik. Gelen ziyaretilere mant dorultusunda hizmet etmeyi amalayan bu obann yapt tahribatlarn nlenmesi gerektii ve bilimsel koruma altna alnmasn yetkililere duyururuz. Fotoraflar yemiz Serdar GRGNER tarafndan ekilmitir.

8. Saymzda Yrd. Do. Remzi YACInn yazd 10.cu sayfada yer alan; Hellenistik Dnem kap paralarnn 4. grubu olarak ele alnan Bat Yamac(West Slope) rnekleri yanllkla Res. 1 olarak belirtilmitir. Oysa Res. 1deki paralar, yine ayn sayfada sz edilen Geometrik Dnem Kbrs Tipi (iki renkli) Kilikia Boyallar na ait rnekler olacakt. Dzeltir zr dileriz.

56

iDOL

yelerimizden Haberler

KAYBETTKLERMZ
Bar Ulu SARP 1952 Ankara dogumludur. stanbul niversitesi Fakltesi dur. Edebiyat mezunu-

1979 Ankara

Anadolu Medeniyetleri Mzesinde 15 gn mzeler ve mzecilik eitime katlmtr. Daha nce 1978-79 Devlet statislik Enstits, 1979-80 Kars Mze Mdrl, 1980-82 Gordion Mzesi asistan, 1982-89 Yozgat Mze Mdrlnde almtr. Yozgat/Mercimektepe-Younhisar kurtarma kazlarna katlmtr. (1987-1988) 1988-1991 yllar arasnda Milet Mze Mdrlnde, 1992 ylnda stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdrlnde, daha sonralar Aydn ve zmir Mze Mdrlklerinde almtr. Getiimiz aylar iinde yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak aramzdan ayrld.

Nalan AKYREK VARDAR 1961 Erzincan doumludur. A..D.T.C.F. Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dalndan 1985te mezun olmutur. 1982 Girnevaz, 1984 Nide-Tyana, Adyaman-Samsat kazlarnda renci, 1987 Pergamon, 1989 Bayrakl, 1990 Elmal kazlarna Bakanlk temsilcisi olarak katlmtr.1985te Gen Bilim Adamlar seminerinde Kybele: An Anatolian Goddess balkl bildiriyi sundu. 1987 ylndan bu yana devletin eitli birimlerinde Eski Eser Tanm ve Kaakl ile ilgili Tahribatnn nlenmesi konusunda konferanslar verdi. Bu konudaki seminer notlarnn yannda eitli makaleleri
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

yaynlanmtr. 1989 da bildiri vermek zere Fransaya, 1990 da a lan sergiye Bakan lk Temsilcisi ola rak katlmak zere Tokyoya gitmitir. 1991 ylnda meslektamz Levent VARDAR ile evlendi. 18-02-1994 ylnda ok sevdii Genel Mdrlnden ayrlarak ODT Mzesine geti. Ayn evk ve heyecanla orada da almalarn srdrd. indeki meslek ak bitmiyordu. Meslei ile her alanda ura vermeye ve baarl olmaya alyordu. 1995 ylnda Arkeoloji ve Arkeologlar Derneinin letiim ve Kltrel Etkinlikler Sekreterlii grevini stlendi. Ayrca Sosyal Etkinlikler Dzenleme alma Grubunda yer alarak baarl almalarda bulundu. DOL n temellerini oluturan LETM BLTEN ni yayna hazrlad. Sonralar 1995-1997 yllar arasnda dernek ynetim kurulu yelii ve Kltrel Etkinlikler Sekreterlii grevlerini baaryla srdrd. Bu yllarda ODT Mzesindeki grevinden ayrlarak Prof. Dr. Raci BADEML bakanlnda yrtlen Gelibolu Projesi nde yer ald. Amansz hastala yakalandnda yine prl prl ldayan gzleri soyad gibi tertemiz bir yrei, mesleiyle btnlemi kimlii, yaama u-mutla bakan, direnli yapsyla neesini ve scakln hi yitirmeden direndi lmn soukluuna. Sevgili Nalan bizleri brakpta gitmenin zaman myd? Daha yapacak ok eylerimiz vard! 22 Mays 2001 tarihinde Sevgili Nalan Ankara Karyaka Mezarlnda Bebek Vardar n zerine defnettik. Tm meslektalarmzn ve yaknlarnn ba saolsun.
57