KLTR BAKANLII Yaynlan: 226

Diinya Ii'm Eserlerindm Tercmeler:

1

A. Yu. Yakubovskiy
lr

,{

ALTIN ORD
.
,.+

,l

K
ovire

ve

rl

it "o!

til
"d
. ",1'

Haan Eren

'rl'

' fi
il

INCI BASILI

Fiyfr: 36 L

KLTR BAKANLII
Yaynlarr : 226 Dnya Iim Eserl'erinden Tercmeler :
1

A. Yu. Yakubovskiy

ALTIN ORDU

K
evir'c

ve

Hasan Eren

IIfiNCI BASILI

DEVLET KITAPLARI

MLLI EITM BAIMEVI _ ANKARA

976

NSZ
Tilrk tarIi'e a,it aleerli arat"malargk lzunan A. Y' Yakbo-skia, 7937'ile B. D. G'ekoD dl,e birikte Zolotaaa arc' (Leigrai]', 1g3') ad,n bir ese' meretmit- oerk storii Ulsa Djoi u period, sloienwa i, rascueto' u XIII - XIV u- Ianci' ad c:"lttntla lcan b ese', iki blme agrlmt. Dowdan dnwga AI' t or(lu ta'ihine ait olan il,k bln, Yalubouslcg tarofndam Uazlm, Altn ord - Rus masebetlprine agrla,n i,lnci blm ise
Grehou tarafd'a lcalem,e
axr,lr,xtl.

Biiath bir bilinsel, ihtigac baarl dle karlaaam b eser, b\i.d,i gbi, 1939'd Franqois Tluret twafnndnn Franszcaw w'
ri'!'erek bastrl'mtn

(Lt Hord,e il'',or. Paris,

7939).

kam bw tercm,e uostasale haberd.o,r o'lan Trlc tarih,i'leri,' Yakbouskia'.im almalarno i,tgi, ue takd'irlo lnrlad'Iar. M. Fcml Kwrl, Tiirk Tarih Kwrunnum kard,d' Bel'lnten'de (v' 397' 436) ,zun bir gq,zc aazarak, bu eseim milfi tarilini,zi,n biigk bir soro, gatrlan l,k tecrbe o'Iaralc bu eseri memnuniaetl,e ae tak' d irle kar lannk azif emizd,ir."

B gzel

eseTa]Er,

Pagot kitabeuinin tarh kiitligat arg,snda

boluu

itotil,crcl,uunw sakd,i. Kp"l'ge

gre, "Ham,me'ilpm

Bai|k Trk bilgininn bu i'kine katlmnmnk cmltfingadr. Gerekten bwgiine lcadn' bat d,l,Ierind'e de Altn ordw'aa, ai,t bu nahiaette bif eseT merediil,memitir. Yakbouskia ile Grekou't borl,u ol,il'uEumuz bw esern 795de 'ilc bashs Uapld. Kitabnil,kbaskn'i,l,e?nc basks ara,sn' dn biivilh farklar uarilr. Bir il'ea, bw baskila Krrltl''n bah' settdi aanxLq'rn baiil bi' ksml dael,tilmi' gen6 se imanli ilauekr acpl,mtr. Bundam balta, ki,taba Altn ord,num ' ki|il anlltc, 169 sahi.elik 11eni, bir bln, ile il'Eue edilmiti'. K[tr Bokonlnn l,/9,/l975 lkincl dIa 7000 cdet bcelmtr.

tcrih ve l308 scyl kcoyle

Bugil' mill, tari,h kltrn artrmak 'itegen Tirk ok"w' culnna, sznduunuz bw terctime, esenn 7950'dp lwn son bas'

Isu dtyanmaleta'd". Kitabn, Al,tn ord,w- Rus wlnebetleino tli' orclto' tam'Idan gazln bliimte gel;ine: Rw gniri
\

IV

IIAST\N EREN

I|,ukin'in "Ispaga'g fethed'en Mslmanln'la Tq,tarllrr al'u.slndl iibil' o'tak cthet gloktur; onlrr Ruwa'u etlettiler, Jaleat onc ne c:bi, e de Arnto'gu rettl,et'' cml,esigle baWom bw bI,lm

bii' dowdam dorwa ilgi,l,end-mez. Bu seberle, onu euirmee liiam grmnii,k'

.TT4S.AN ER,EN

GtRI

yirrni yll nce, 1826''da Rus Bilirnler Akademisi, yz ervoneten iharet kir mkifat mukabi_ linde, Rusya'nn Mooi]lar tarafindan alJnmasrnln Sonu_ larr zerinie bilimsel bir eser yazrlrrasr iin Rusya Ve Batr Avrupa billgirIeri arasl.n]da bir yarrna arn ve b,;nun iin y,llrk bir mh'let verrit,i. Bu konuya ait bu m,h_ let iinde gnderilen eser, akad'emi krulu tarafirclan dikkate lA,yk bulunmayarak redde,diflmiti. Miispet bir Sonu Verrr]ey'en bu iilk teebbsten a[t yl sonra Bilinler Ala,de,misi, Dou Awupa'nln MooJJlar tarafindan arnmaSI Ineseles,ine ait yeni ibir yarrra arru ve bu defa konuyu geniettii gibi, mkifat da artlrrntr. Birinci nkAfat irndi iki yz ervonec olarak ilin olunrutu. Bu rnnasebetle 1832'de Bi]irnler Aka,demisi, Frhn'ir nufassal bir raporunu neretmiti. B, rapor'da yar$ma_ y-a konulan aratrrmanln mahi5etini Frhn aka gster_ miti: "Cui ulusunun, yani Altn ordu'nun tenkid tariLini 1'azmak ve ilunun iin lbir yandan dlou (zelli<te Is[Arn) tarihilerine ve ,bu slAlenin hanlarrna ait si,kkelere, bir ;-andan ,da eski Rus, Leih, Macar v.b. kroniklerinde ve gada Avrupa bilginleri,nin eserlerir,de tesadi.if olunan lralmata mra,caat etrnek.'', Frilrn'in ratr}or]u' ya7nlz r\ltn ordu tarihlinin en nerrli rreselelerini sralarnakla
Bun'dan yz

V. (;. Tiscnhausen, Sboril< materia]ov, trtosyl;i.rsy'; li islrii Zlloy ()rrl' I. c., I [. j Iivo Friihn'in .aporu )
(

ij-7.

s.

VI

A. YAKUBoVSKY

GR

VII

kalrnlyor,,kaynaklarr srnrflara ayrarak, en nemlileri zerine esaSlr surette ,dilkati ekiyorclu. Bu raporun riikkate deer ibir noktasr, Altn ordu tarihi lzerine ortaya korlan meseleler arasrrrda sosyal ve ekonomik me_ selelerin bslttn ihmal edilrnesidir. Yarlmaya cevap olarak, Bilimler Akademisi 1835'te Alrnan uzmanl Harnner - Purgstalll tarafndan gr,deri]err ibyk bir eser a],tr. Akadomi yelerirden FrdJhn, Krug ve Schridt'ten kurrlan akaclemi kuru'lu, Hammer'e hibir mkAfat vernrek imkA.nn grrnemise de, bt |272 sayfalk byk eserin yazarlnln nemli kusurlarr yarrrn a hirtakm meziyetieri ol,duunu kab'ul'etnek rnecburiyetinde kalmt. Akademi kurulunda urad haarszlktan drt yrl sonra, bu eser Geschichte ,der Gol'denn Honde in Kiptschak. Von Hammer - Purgstall adr altrda sahiili taraf,ndan nere,dilmiti. Yazar 'eserle biilikte akademinin raporu ile ]iendi sert savunmasnr da neretmiti.' irndi, bu yarlmadan yz yll son/a' byk kusurlarrna rarnen, Hammer'in eserinin bir gelime tekil ettiini ve banda fiiIen Frhhn gibi tannm bir'b,ilginin lulunduu b'ir bi]:im liurulunun tasvibine lyk olduuru hak! o arak sy[eyebiiliriz.

dikkate ,deer. Altn ordu tari,hine ait aratrmalarn llrem yazll kaynaklara, ihem maddi kalntlara dayandn ijive edd]im. Bu kahntIar, ilk Rus arkeologlarndan Tere,genko'nun ilundan yz yl noe Altn 'ordu'nun ikinci baahri Saray Berke alanrnda yaplan kua'z],ar sayesinde dle gerniti.

yarlmayl yenilernemiti. Buna ramen, Alt,n ordu tarihine ait aratrrmalaIa son verillmemi' araslra onun siyasi ve kltrel hayatna ait yaz ve hattd kitaplar ,km1.lr. Altn ordu tarihine ait ,es,erlerin bibliyografya'sr hez yaz,,lml olnamalla beraber, yararlr ibir konu tekil erle'. nk bu yoJlda yapllan baarsz aratrrralar b,ile.

ikinc "baarrsrzlrk"tan sonra Bilimler ,tkademisi

Rus uzmanlar dorudan doruya Veya dolayslyle Altn ordu problemlerine deinmil,erd-ir. Btrra,da sadece en b5k adlarr srralayalrn: Grigor'ev, Savdl'ev, Ber'ezin, Yel'yaminov -Zerrov, Sablukov, Patkanov, Tiese,rhausen, Veselwskiy. Fakat hi kimse Altn ordu tarilri zerine toplu bir eser yazmamrtrr. irdiye kadar Rus dilirctre hili]msel bir plana gre yazlm byle bir eser ka_ ]ene allnmad gibi, populaire ma,hiyette bir kitap da yaallmamtr. Halbuki yukarda zikre,dilen akadem,i ya_ r]matsndan heri geqen yz yl'lk sre iinde neredilen kaynaklardan AItr ordu tari':hine ait zengin malzerne elde edildii gi,bi, aratrlp da henz ne,rel,meyen Tazmalar,da da deerlli kayrtlara tesadf edilrrlitir. Sonra yukarda zikredilen yazanlarrn yazrlarrnda da boil malzerrre vardlr. Fakat hi kirnse, mrrn byk bir lsm_ n dou (Arap ve Acerr) kaynaklarr,da tesad'f edilen haberleri toplamaa hasreden V. G. Tiesenhausen kadar Altn ordu zerire mazeme toplarnamrtr. onun Sbornik materialov, otnosyaixsya k [storii Zcl|otoy or,d, t. I. Izvleeniya iz soineniy arabskix adr altnda 1884'te kan vc lrugn maalesef rnevcudu kalmayan hu eseri, \III - XV. yzyll Arap yazarlar ta- zel'Ii]ile Msrr 'fnl:n A]tn or'rlu zerine verilen bilgileri ihtiva eder.

I Il lnr'sclc [izerinc etraflr lilgi cdinmck iin, baknz: (i,'l'j osel ; uscn' r. y., Giri.

V"

V. (;. Tiesenlrausen, eserin I. (Arapa) cilcllini mii_ l'il<1> lI. (Iarsa) cildini ner,etlmc'li istiyor'du. Nc yazk
\

VIII
)<i

A. YAKUBovsKY
cI,oru

cRt

IX

yazar, ibirok sebeplerden dolayr bu ernelini gerekle-

tire'rremiti.

eseri nereden aratrcrlara teekkr,etrnek borcumuztlur. Altn ordu tari:hi,ne ait aratrrrnalarr i{lgi ile takip eclenlerin bu eseri ne hyk bir rninr:ettarlrkla karlarlk]arnr izaha lzun yoktur. Bu eserin nerirdm heri green birka yl, hu kitaibn ne ibyk hir ihtiyacr karrIacIru gstermitir. Gerekten, Son yllarda lkan tarih aratlrma]arnda lu eser srk srk zi'kred'ilmitir. Yiz yrlclar uzun bir sr,e ,iinde ;Iou byk ve karlk mosele zerine Rus ve Batr Avrupa ibillginleri tarafinidan ya^lan yazlar toplu olarak gz nne g,etiritr,ecek olursa, Iiuls bilgini V. G. Tiesenausen'in 'devamlr ve esaslr aratrmalarrn takdirtre karlarnak gerelrir. onun toplad nlalzerneye dayanmadan Altn ordu tarihi zerine hi]lir aratrrma yapIamaz.
Burrdan yiz yl roe o],duu gibi, Altn ondu problemi btn genilii i]e tekrar kar'mza lkm bulunu}'C'.

V. G. Tiesenlhausen'in toplad Faasa metinleri ihtlva eden ve Rus Bilimler Akademisinin Dou Enstitsi arivinde muhafaza edilen b,u ci[t, 1941'de A. A. Ronraskevi ile S. L. Volin tarafirrdan nar,edilmit'ir.' Bu

nokta-i nazarlar ileri srlmtr. Burada Frr'n'in 1832de sylelttii szleri zilredelirn: "Bir"de Altn ot'du, l\4s]tirnarlarda Cu,i uusu adr i e tarunm olan Mool slAlesinin iremen hemen iki bruk yzyl sren hakirni1eti, Rusyi iin bir afet ve felA.ket tekil etmi, onu kaytslz artsz 'bir esaret altna alarak prenslerinin hayat ve mukadderatyle oynamrtr; bu hAkimi5etin, yurdumuzun rnukadderatrna, rnesseselerine, tekiAtrna, idetlerin,e Ve ditine az ok tesir etmesi ger'ekir."' Fa<at A]tn orctu tarihinin yalnz bu bakrmdan aratrlrlmasryle yetinitremez. Altn ordu lhanlarrr,dan ve olarla ilgili beylerden baka, Altn ordu'da byk bir yerleik ha[k ktles'i yayor, ehir,lerde snai faaliyet ve k;ltrel rayat gelii5'ordu. zet olarak, Altrn ordu'da Tatar ardan baka, yerli bir hatrk ktt'esi de yayordu. Kark'bir etnik man_ zara steren'Ju ktle, ayr hir lrayat sryord,u. Bu hayatn iztreri, maddi kltr ve sanat akideilerinde, bir de J'-omularla dJan karllkl kltrel mnasebettrerde nu]afaza edilmitir.

Frd,hn'in, Grigor'ev'in ve Savel'ev'in yaadldlarr devirde Altln ondu tarihi ile ar:cak Rus tarihi aratrrrcrlarr r'e dou uzmanlar ilgilenmitir. Mamafih Altn ordu ve 'nun Rus tarihirlde oynadr rol zerine o d'evirde biile

Rusya srnrrlar. iindeki rnilletlerin tarihi ve ,lrer ey,den nce Rus tarihi bakmndan Cuqi ulusrr veya Al_ ln ordu, ayrr bir cleer arz eder; Moskof devletirin kur tl'luunu anllarnak iin Altn ordu tarihiri bilmek ldzrntlr. Rus milleti Atn ordu ile kaihramanca mca,d'eile et_ ritir. Fakat son zaman]ara ka'dar Rus tarihiIeri ,4ltn ()rd tarilhine ait zengin kaynaklardan yararlanrna,mlllrdr. nk bu kaynaklara dayarran sistenrli, hilimsel tplmalar' yapllmamlst. Bugne kadar Altn ordu'nun

silsli.x sinoni.y, s<lrrnnrc V. G. Tizcngauzenom i obrabotannre A, .\. llrnsl<cvi;'r i S. ],. Volinnr). Moskva - Leningracl, 1941.

] V. G. Ticsenhusen'

a. y. II.

c.

(zvleeniya

iz

per l

I v.
1x'l

(1.

'|'i t.s
S.

t. n

l il t s r'n,

i. y., I. t'., I[. ilivtl (l''iiln'in

),

l-5,

A. YAKUBovsIiY

cn

XI

tarilri zerine 'byk ,bir eser vcuda getirilememitir.a A. N. Nasonov'un Rus krorililerine ve dou kaynaklarnrn tercrnetrerirre istinaden yazlan Tatarr i Rus' adlr eseri, bu toluu bir dereoeye kadar do,],durabilir.
Dor"udan doruya Altn ordu tarihine t'emas etmenekle ,b,erailer, I. P. Petnuevskiy'in aratlrmalarr Altn ordu tarihi ba'limrrdan ok dikkate deer: a) K voprosu o prikreptrenii krest'yan k zemle v lrane v 6poxu mon* gol'skogo Vladiestva. Voprosr istorii, 1947, No. 4; b) oqerki po istorii feodal'nx otnoen,iy v Azerbay'djane i, Arenii v XVI _ naale XIX v. Leningrad, 1949. Ayrca baknz: A. A' Ali - Zade, Bo 'iba Zolotoy orfu i 'gosuclarstra ll'xanov za Azerbaydjan. IAN AzSSSR, 1946, No. 5, 7.

ce, bu ikuvvetli devletin kucaklad bu geni alanarrn tariri 'de AItn ordu tarih,i ie ilgJlidir. Sonra, Tatar Cumhuriyetinin tarihi de Altln ordu tarihi ile baldr' Bu_ gn bu alanda oturan vo her eyderr 'nce ieski Bulgarlarrn torunu o]lan Tatar]arla Altn ordu arasrnda gerek siyasi, gerek kItrel bakundan sk ibir mnasehet vardr. Bu duru'm karsrnda, Altn ordu tari]hirli yazrnak, tarihiiler iin eski bir bon tekil eder.
yzyil,da ve XX. yzylm illk yarrsrnala zengin nralzelme topland gz nne getiritrecek ol.rsa, ilk hak_ t:,, hu eserin artk kolaylkla yazlaIbilecei il:eri srIebi_ Ii'. Fakat bu, yalnrz ilk baklta bryleclir. nk kaynak Ve ma]Zerndler, ;bir bakma gre b'ol, bir bakma gre de azdr. Bu dururnu izah 'ed'e],im. Altn ordu tarihine ait lirok kaynaklar vardrr. Bu kaynaklar muhtelif dillerde ftgs, Yunan, Latin, dk, Arap, Errneni, Trk, Acem, Grc, Mool, in v.h. _ yazrlmrtr. Tarihi vakayinaneler, gezginlere borlu olduurnuz hatrralar, gi'bi yazl kaynaklandan baka, han yarlrklar, resmi muhahere r_ :ekleri gilbi ibelgeler Ve madd kltr Ve lsanat abid'eleri giibi arkeolojik eserler vardr.

XIX.

orta Asya kavirrllerinin zelliktre XV. yzyldan sonraki tarihini anlarnak iin ,de Altn ordu tarihini bilrnek g_erekir. zbek hanlarrnrn orta Asya'y hAkimiyetleri altlna almalarlnln, Altn orldu'nun XV. yzyrlrn ortasnda cialmasryle's]kr skya ilgili olduur:u biliyoruz.
Son o]arak, Altn ordu tarihini bilrneden Kazan, KIlm Ve Ejderlhan han]l,k]arnn tar,ihi de anlalamaz. n]<ti bu 'hanlklarrn kurulu Cui ulnrsunun ,darfimasytre ilgilidir. "Gney Rus ibozlorlar"na, Kuzey Kafkasya'ya ve Hazar Denizi il,e Aral gl arasmdalki hozkr]ara gelinyukanda zikredilen eseri oktan beri her bacskimitir. 1943'te kitap Otto Harrassowitz, Leipzig'de' l;ii.yl< bir kitap neretti: B. Spuler, Die Goldene Horde - Die l\ltrgolc' in Russ]and Q223-1502). Mamafih birok kaynaklara ll;.\l llu escrin yukarlda zikreclilen boluu dolduramayacarl ilivt,t,ltjinl. Al<ademik bir eki] taryan bu kitap, bi]imsel bir .s'' slyllliz. i.inkii Spulcr'in Iiitalr Rus tarihinin seyrini ve
Hammer'in
l<-rtlr

ll'sl;''l'lli'lii yl;tI<lltr mtir'ilrlcleyi cleitirmitir.

Bundan yiz yI nce, Altrn ordu baehri Saray llerke'nin rhara'beleri alanrnda, Carev adh ufak Rus kaslbasrnrn bulunduu yer'de ilk Rus arkeologlarrn]dan Tereenko tarafindan birka y[ sre ile sistemli olarak ]iazrlar yaplm,t. Bu kazlarda dlde ddilen 'eyann htiyk bir lkrsmr, Errnitaj Mzesinde muhafaza edilmektellir. Dou ubesinin ,byk sergi Salon]arrndan birini dolllulan hu ,eyalar fevka]de byk ;bfu rrem tar. (jk ibunlar kize AItn ordu elrirlerinin kltrel du'mrr tizorinc yazl kaynaklandan faz,la biJlgi verirler.
\

GR

XIII

XII

A. YAKUBoVSKY

Bgnk bilimsel artlar karrsnda Altln ordu tari}iine ait btn kaynaklar hir tek aratrrrcrnn okuyup anlanasrna imkAn yoktur. nk saydrrnlz kaynaklann clilini anllayacak lhe'men ernen hi'bir aratrrcya rast_ lanamaz. Bylelikle, ya|nz hu ,durum dahi bu probler iizer'inde tot'lu oilarak almak mecbtrriyetini do.ruyor. ]Iamafil kaynaklarrn okluuna ramen, Al'tln ordu tarilrinin btn sosyal ve siyasi ynlerinin etraf'lr surette anlalaradnr acrnarak syleyelim. Kaynaklarn ma_ hiyetini bilen tarihiler arasnda son zarnanlara kadar nokta-i nazara gre, Altn yersiz lkm sren - dewinde,lir XIV. yzyl,da bile sos- yani ordu'nun geli'me yal mnasebetleiin ana izgilerini gsteren bir tablo izjlernez. Ger,ekten, Atm or,du1da birok nem]i i teeb_ Jlslerin tarihi kesin o]arak tespit e'di]lernez. Her ]ralde. bugn AItn ordu'ntn ,i ve ,d hayatna ait olaylarr kro_ roloji sraslyle anlatrnak i'mkinszdr. Hanlarrn saltanatrna ait kronoloji mesele'erjrlde ille lrenz kesin bir aildlk 5'oktur. Altn ordu tarihine ait aratrrmala::da tesadf ec'li]en bu glkler, mtweffa W. W. Barthold gihi birta.krm tarihileri yersiz bir karamsarla srklemitir. onun yazlarl araslnjda Altn ordu ile ilgili korulara talrsis edilen aratrma[arrn azlr krsmen bu ekilde izalr ec]ilebilir. Karamsar olmak iin ortada birtakm sebepler t;ulunmakla beraber, \^r. w. Bartho]d'n lhaksz olduu nrtrlakkaktr.

kaynaktan yararlanmaya alan yazar, yalnz yazl kaynaklarla y,etinmeyerek, arkeolojik ve:'ilerd,en d'e yararlanmrtr. Yazar bu gserde sadece en nem}i olu ve olaylan tasvir etmekle kallmayarak, a;iTlca XIII _ XV. yzyl]anda Altn or,du'da, Rusya'da ve orta Asya',da giiae gaTpan sosyal ve siyasi gelrneyi de izaha al-m'tr. Bir yandan Rusya'nn, bir yandan ,da orta Asya clwletlerinin Altrn o'du'geili"mesini hilmeden Tatar devtretinin _ no gelirnesi, n de ,gkrnesi anlaJlamayaca nunun iakkaktr. Bu eser, ' u tarihi nokta-i rla,Zatr gz nnd-e tutmak suretiyle kalerne alrnm:tr.

Alltn ordu, herhangi bir karmin norrnal gelirnesi sonurda l<ur;ulrnu bir dwlet sayilamaz. Bu ,devlet, yabanc topraklann cdbren galiyle ortaya laru suni hir
l<urulutur.

Cui ulusu zerine bir kitaba rnuhta oldr,rmuzu eden bu satrrlarrn sahibi, Altn ordu'nun lrurulu, t'clime ve kme tarihini (xru - XV. yzyl) yarnak gibi r bir tidev almtr. Dorudan doruya kaynaklara da\'irllarak yaz]lan bu eser, ,bu meselede billimin bugnk luntmu- yanstmalltta'dr. Mmkn dlcIuu k:drr faz;la
l.,]<clir

Tatarlar, D'ou Avrupaida, eski hir kltliire ve kank bir etnik teekkIe ,dayanan kryr *irle:Ie Kr,m', }iu,lgar prersliini, alm satrm faaliyeti yapan redent Volgal,kiiy ve ,ehirl'erini, rnesdlA kark yerli halk kiitlesi (Hazarlarn, Alanlar'n, ouzlarn ve yerle,ik ayata ge1.gn lKu.manlarrn kalntlar) ile Saksn'r Ve Krrnrnlarrn igal ettikleri lgeni Gneydou Awupa bozkrlanru allard. Bu bIgelere zengin hirleriyl'e redeni HA:izm ve Klzey Kafkasya da ilhak edikniti. Btiin bu IIgalerde Tatarlarn }6,kiniyeti altnda bir dev{let kurulnur.tu. Tatar hanlan, lbalangtan beri AItn ortlu bozkrlrlnda gdbe a]hal{nin artmasryle sayrca oalan liuvvetli Mool - Ttirk hirliklerine dayanyorla:d. Hktidarlar, yukarda zilgedilen mederi biilgelenden geler golirler, llus toprallarnd.an, iftilik yapan ktiy ve e" li'ltllen alnan vergiler ve nihayet Tatar anlarrnn, Miislran tacirlerin yarrlrn:yile t}ornu Ikelerle yaptk_

XIV

A. YAKUBovsKY

GiRi

XV

]arr ticar,et sayesirrde byk bir servet toplamllard. Vo[_ ga boyundaki Altrn ordu ehirler'inin geli:rnesi, retim kuvvetlerinin normal geli'rnesinden ziyaide, baka kavim]eri istismar .etrnek suretiyle elde edilen servetilere daya_ nyor'du. Altn ordu'da grtlmz mad'di v'e manevi kltri.in, Tatar ikuwetleriytre deil, igal e'dilen alanilarctaki kavimlerin eli, bilgisi ve ka|biliyetiytre yaratl'drnr

retim kuvvetleri artmryordu. xIV. y.jzyl.n son yarlsrnda ve XV. yzyllda Rusya, feodajlleri yer:erek nerkezi bjr feodal devlet kurmutrr. Halbuki Altn ordu iarlklardan kurtulamamr ve mulrtelif klsmlara ayrIlmrtr.
'te eseriizi yazarken bu esas pr'ensipleri gz nn,rle tutmu bulunuyoruz.

da il6,ve

ed,elim.

ancak ce]bir sayesirde, igal edilen alanlandaki kavirr,leri soymak suretiyle yaratltrd muhakkaktrr. Ancak, ibu devlet Rus prersli'kt'erinin ve alkan ha'lkn gelirnesini engeleyenemitir. Fazla olarak, Rusya, sadece Tatarlara kanr rnukavernet gistermekle ka,lmaml, ayrrca .dltln ordu'ya ciddi 'darbele'r ndirmitir.

Altn ordu gihi bir

dev,Ietin

okuyucunun takdirine sunlan llu kitap, bli.irne aylllmltr. Birirci blm, Altn ordu'nun kurulu \re gelim'e 'dewini (XIII - xIV. yiizyrl'lar), gnc btiliim Al_ t:n ordu'nun kme dewini ihtiva ediyor. Birinci biilm A. Yu. Yakubovskiy, ikirci bdlrii]rn B. D. Gr,ekov, ti,nc btrrr A. Yu. Yakubovskiy yazmtr.

Bu 'defa birinci ve ikinci hltirnlere remli i]^veler 1'apImtr. nc blm i]lk idda olaralk nerediliyor.
Kitaba il6,ve eii'len er:ddksler Ermitaj Mzesi emur]arndan K. A. Rakitina tarafir:dan ,dzenlenmrtir. K. A. Rakitina, Altrn or,du tarijhine ait bibliyografyann toplanmasrna da kat'lmrtr.
A. YAKUBOVSKiY

Altn ordu'nun gkmesinin basebebi olaralk, Rus_ yaida XIV - xV. yzyllarda ky ve ehir hayatnn getrimesi, srnai faaliyetin ve siyasi ol,gunluun artrnas giisterileblir.

Baka bir isebep olarak ,da, orta Asya'da yaayan Jerleik kavi'rrl],erin gelirnesi anlab,ilir. Bu kavimler iin nemli hir engel tekil eden Altn or,du, allln ve seferleriyle Maveranndhir ky ve ehirler,ini sreldli olarak tehdit ediyodu.
Rusya ile Timur ve Timurlular devleti, Altn ordt dev etinin dalp ylclrnasnda byk bir rol oJznauu]ardrr. Tatar hanlarnrn htn kuwetine, Tatar ordus'nun Ru:sya'ya karr yapt a[unlara, ge e bozkrn salad svari ve piyade askerlerinin okluuna ve ni,hayet zaptedilen a]anlardan a]nan vergilerin hyiiktne rarnen, Altn ord kltr bakmrdan gd\miyor,

BIRINC KITAP

XIII

xilr. YZYILLARDA
VE G[LiIvfESi

ALT'IN ORDU'NUN KUR.UIULI

BIRNCI BLM

xI - XIII.

yzyrllarda Moollan geliiden nce Det-i Ihpak (Kpak bozlurr)

Dneprden lbalayariH'lVog.'-., dou tarafna ka,dar tz,anan "gney Rus bozkr'larr" ad]r geni dlan, XI. yz1'lJdan XV. yzyla kadar dou (Arap ve Acem) kayaklarr,da "Det-i Kr14ak'', yani Kpak bozkr adrn l,ilrmtrr.l Kpak ailr Rus kroni,llerinde 'gemedii gihi, Ilizans kroniklerinde de amlmaz. Bunun yerine eski Rus k 'oniklerinde "Polovcl" tabiri, Bizans kronik]erinde ise "l(uman'' ad kullanlmtr. Latin dil'ide yazan yanav l;,r d: bu tabiri orrrrrrrrilar,dr. Kumanlarrn etnik teekkiilii meselesi bilirmseL aratrmalarda sk sk e'le alnm!'. Son olarak bu mesele hakknda Marquart, W. W. Bartltld, D. Rossovsliy ve Ponornarev taraflarrndan birta_ km fikirler ileri srlmtr. Fakat bu hususta iher e'' yil aydnlatld iddia edilernez.' Do,da Kpak adnr liyar bu lltavmin "Polovcl'' adn nasl aldlnr tenvire ii"irrcyerek, 'bu kavmin XI. yzyln sonun'da btn

' w. w. I]arthold'n izah ettii gibi, Kpaklar daha 1030'da ll|l'lu'(. l<mu o]an a]alarda otuuyorlard (V. V. B a r l'l, Nvy trud o polovcax. Russkiy istorieskiy jurnal, 7. c., ,l$ s.). Yinc W. W. Barthold'n izah ettii gibi, "Detri Kpak"
|li'i. ilk tlral< XI. yzyl yazarlanndan Nasrr-i Hsev'de lslll' (;l. y. 1'l13. s.).

' M :t '1 u;r ' t, ber das Volkstum der Komanen. - Bakl|l,l w tlig unt.J. Marquart' osttrkische Dialektstudien. li. |i1', 1l;1.1. V. V. l}artol'd, a. y. 1. not. - D. Rossov', lt l,', tisx.|lcni. ;lovccV. Scminrium Konrlakovianum, VII. '.llll' t', I''ll. A. Pn0mreV, Kuman-1xrlovcr, VD,
l!l l(),

N.

il

_ ,'l.

ALTIN oRDU',NuN KURULUu vE GELMESI

xI - XIII. YZYILLARDA DET-I KIPAK

Deti Kpak'a h1kim o],duunu helirtelirn' Dou bilin_' gay* eri uzmarilarlnln ve Rus tariihiler'inin lou yoldaki retlerine ramen, Kumar]larrn Gne}dou Avrupa'da ortaya 'kma]arrnrn kesin tarihini aratrmak lo yere* ernek sarf etmek olur. Kumanlalln, yani lpaklarn b_' yk siyasi olaylara karrrnalarr ancak XII' yzyln ilk yl_"

.lou A'i'rupa srnrrlar iinde Dneprle kadar uzanan topaklar, gliney,de'Krrm, kuzeydotda Bulgar blgesine [ra.lar orta Volga havzasr, gneydouda Vollga an he birlikie Kpak topraklarrnrn Avrupa ibiilmiin tek]i'I ecliyondu.

manlarrn itirakiyle ilk gebe akn, 1054'te yaprlmtrr'' Ifimeklerin batr kolunu tekil 'eden Kuranlar, Volga itre'

tk sk sk zikreder. Lavrent'evskaya letopise gre,

Ku-_

azllndan dolay bugnk durtmda bu toplurnun s'iyasi ve itimai tekilit ilrakkrda tam bir fikir vermek 5di clursun, bunun sch6matique hir tablosunu dahi gizemeyiz" Buna ramen, Det-i Kpak'ta tkm sren hayatru birtakm izgileri olduka ark olarak anlarhyor' FIer eyden nce snrlar, ekonorni ve nfus durumu hakkrda lbir fikir edinilebilir. Det-i Kpak'rn srnrrlarrnr kesin olarak tayine imkln yoktur. Bunun yegAne se"' bebi, kaynaklarda srnrrlar hakknda XII. yzyla ait'' kaytlarn azl deildir. adalarrn bu hususta hir fiki'n sahibi olmadklarr'd,iinlixse, srnrrlarrn kesin olaal. tayininir ne kadar g olduu anlarlrr. Her hai,de, Grey-

Rus tari'h]eri Kumanlarr gerrel olarak }ais goebe lsaya:lar. Bunun kyk Lir hata olduu nuhdkkaktrr. Kunanla'n esas ktlesi gebe hayatr sryordu. Ancak, Kumanlar arasrrrda yertreik hayata rgei processs' ar*ik 5'er yer ibalamt. Esasen bunun baka trl o]rnas'a imkin yoktu. Feodallerrekte olan hir dzene tabi bu']_una geLe'lerin, tarm,blgelerine bitiik a]an,]arda yenle,ik llayata geqtiklerini 'tilliyoruz. Bu o[ay, Yedisu ve HA:-izm tarilinde mahede edilrrlitir. Yedisu'da IX-XI. yzylllar arasnda Trke,ler, ouzlar, Karluklar gibi gt&ebelerin rlikkate deer yelerne procssus'n 'gryoruz. Bu '.layl yerleik Sod halklnn Trklernesi takip etrr:itir.' JlArizm'e ge,lince, aynr processus, b,ir yandan ouzlar '('likmenler), bir yar,dan ,da Kpaklar giibi gtie;belerin 'I'rklemesinde gze arpar. Bu olay, iHdrizrrr'e bitiik llanl:rda olduu gibi, HArizm',de de maihede edilritir. trjzu' zaman 'devam eden bu processus, aada grecei:ln'iz gibi, bu lkoile konuulan HArizrr dilinin XIII. yz'y'lda kuvvetle Trklemesine yol amtlr.' Aa Volga ,,lavzl-^nn, Don alannn, Krtrn'n, krsmen Dnepr havza;ill)Il] Ve hattA, Bulgar bIgesinin tarrn alanlarryle doru.'lan tloruya temasta hu]unan Kumanlarrn ,da ayn pro_ ^*Cssrs' .geindiikleri muhakkaktr.
,t\iII\li()llt. Iran, :l . .

' V. V. Barto]'d,

K Voprc,su o yazrkax sogdiyskom i I. c.,36-38. s.-KAgarl Mahmut, I. c.,30 ve

l'llno Carpini kendi devrinde HArizm'de artk Kumanca, ''Jl|i l(;ikr konuulduunu anlatyor (Plano I( a r p i n i, ls_ i.i|'i.y, l()n,_rtrlov. - Vil'gel'm Rubruk' Puteestvie v Vostonre .;ll'|ll A. l. Milcin te'cmesi, S. Peterburg, 1911, 24. s.). S. P.
.';'klr

Lctopis' po

Lavrent'evskomu spisku, 1910' 158.

s-

t.'ll. il11ili

'J\lsll\r'll:'l<ctlt1ii l<u'ulu trafndan Hiriz,m'de yapla l<cif<l':l<,

stn yIlrtl" I[arizm rlili zcrine birl<a yaz

ALTIN oRDU'NUN I(URULUU vE GELMES!

xI. - xlII. YZYILLARDA DET-I KIPAK

N. Aristov'un

,daha 1877'dre

kan "o

z:exT]re

polovee-

ehiflerinin bulunduu alarr'da, Donec Kpaklarr yerxeniti. D'on havzasnda Don Kpqak}arl otururdu'" orel" ile ,Samara arasnda, Drrepr'in dou kollarr alannda, orel Krpaklar yerlernilti.'? Aa Vollga lra'u'zas, hi olmaz-

Dnepr arasndaki bozkr alanlarrnr iga eden Kumanlar, nceki 'devirden zengin bir miras aldrlar. Al-ornari'ye gre, Altm ordu'da Ve Vo,lga hoyunda birok il'enmi topraklar var,dl. Aa Vol'ga loyunda iftilikle uraanHazar kyleri sra,lanmt. Bu atranlarda yava yavai Kumarlar ,da bu hayat eklini benirnsemilerdi. xII XIII. yzyIllarda Hazanlardan hemen ,hernen hi sz edi'lmemesi, ancak bu suretle izah olunabitrir. 1240'ta Moolistan'a gi'derken Det-i Krpak'tan geen Plano Carpini'nin anlattrrna gre, Krm elhirlerincle, Bnllgar a]annda ve ]atta Hdrizm'in baehri rgen'te Hazar tccar ve t-snafina tesadf etmek rmknd.' Hazar kyllerine gelince, bunlar dilfurini ve hatta ayrr etnik tip,lerini de .vava yava ,ka9be,diyor]ardr. Don ve aar Volga havzasinda krsmen yerloik hayata gemii olan Kuman'larn gerek lisani, 'gerek etnik bakmdan daha krwetli oldukl;' anlallyor. Sovyetiler Birliinin Gney,dou Avrupa liilmnde, Kumanlar dew,inde, Hazarlardan baka, o-irk Alan zmrelerine tesadf ediliyorrlu.

sa, ,istiklA.lini 96l5',te ka/beden .Hazar krall 'dewirlden' hailayarak faal bir hayat geirlmiti. Burada lehir}e1e" e.im tanlalara rastlanlnr, 'canl bir ticaret yapldnlhiliyoruz. 965'te Svyatoslav'rn,'Hazar krallnn' baelhri lti tahrip etrnesinden sonra kltr 'hayatr burada sona ermemit,i.' Aa Volga havzasrnr ve Volga ile' skiy oerk). Kiev, 1877. 2 K. V. I(udryaov'

1 N. Aristov,

(lerek dou ve Bizans kaynak'larndan, gerek Rus ltrriklerinden anlaldna gre, XI _ xI[. yzyllar,da vl lutta XIII. yzylda, yani Tatar devrinde, A]an tc'i'lir ticaret ,hayatnda ,nemli bir yer tutuyordu.'9 Bu l,vilc Bulgar alan" i]e orta Asya, Kafkasya, ran ve l lz:r,l< I)ou arasnda Volga yolu vastasyle byk bir ti 'tlt Vapld gibi, Krrm'a gi,den bozkr yoilunda da gei [i' i.rlm satl,m faa)liyeti o]urdu. Krrn ile ltir yandan '|''llz<n, ,bir yandan da rstanbul arasrn'da byk bir tica'l,l, 1.i1|t'd. Rts prenslikleriyle de ticaret kuru']mustu.

o zemle poloveckoy

(istoriko_geografie-

Poloveckaya step'' ZVGo, Yeni se--

llizalardan balayarak Altn ordu devrinin sonul, .yli VIII. yzyldan XV. yzyla kadar Gneydou
I l'llt Ki'pini
'|'i l,s , ll ; 1' l.''ii,).
s (,

i| Letopis' po Lavrent'evskomu spiskl, 1910' 63 - M' s' IJ.az' ]raanlrnrn kmesinden Arap corafyaclanndan bn Havka]i rle sz etmise de, baka bir tarih (969) vermitir; mamafih Lvrent'evs]<aya letopis'e inamak gerektii anlallryor. BGA' II' t: 28I, 28,t, 2tt6. s.
'

r1, 2. c., Moskva, 1948, 134. s.

' |'l;t I(;'pini - V. RubruI<, i. y.

n' il. y. r. c., 47. s. (Arapi mclin),

24.

s. 55.

s. (Ilus-

V.

G.

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELMESI

xI - XIII. yzyrLan. nnsr_t

xrpc-q.x

Avrupa'nrn hayatnda ,nemli bir rol Oynaml olan hirinci yol zerid e biraz duralm. Iti'in ,Svyatoslav tarafirdan 965'te talrribine ramen, Vo],ga yoluyle yaprlan ticar'et, geici olarak azalmakla beraher, bslbtn ylklmamrtVolga yoluyile yaplan ticaret meselesi - zelik]le Xuzmanlarr tarafn'dan olldukyzyll Lakmrndan - 'dou a etrafl surette aratrrrlrttr. orta Asya tarilinin en byk aratrrrcrsr w. w. Bartholid'n "Turkestan v 6poxu mongol'skogo naestviya" adlr es'erinde, X. yzyll Bul,gar a]andan Volga yoluyile 'Hirizm'e sevk edi]en ma]larn bir listesi zikreililmitir. Bu dikkate ,deer liste, X- yz_ yhn ikinci yarrsrnda yaayan bir Arap corafyacsrndan alrnmtr. Bu listeyi Barthol'd'n terc- al-Makdisi - aktarryoruz: "Samur, kakm, 'gelincik, rne ettii ekilde zendeva, Sansatr, tilki, runduz' tavan ve keqi krlileri; mumlar, oklar, akkar,'ak aac kahuu, kalpaklar, balk tutkal, iba]k dileri, kunduz yar, amber, ilenmi at rieritreri, bal, ceviz ii, doanlar, krlrclar, zhlar, kayn aacr kabuu, Slav 'esirleri, koyunlar, inekler... Btn tunlar Bu}gar alanndan e]ir.''r Bu listeden anlaldna gre, ku ticaret, krk gibi llks eyaya irJhisar etmekten lzakt. Krklerin yanlnda "ilenmi at derilerine'', deri ilenmesine yarar kabuklara, esinlere 've ihayvan]ara rastlanyor. Bilindii gibi, Kumanlar ,devrinde geni lile ibyyen iBulgar, ydnz krk ticaretiyle deil, ;deri tcar,etiyle de zenginle,smiti. Hatta bu mallardan hangisinin en nernli gelir ,kayna ol,duu tartilabilir. Visu, Viru, Yura kahilerinin oturduu "karanlr]ilar lkesincien" Bulgar alanlna gdlen krklere karlk, Kafkasya'dan nadeni eya gelirdi. Bu eya araslnda Al-Garnati Azerba5can klrlarrn 'Iaydeder ki yapm yerinde bun]arrn dr'd bir dinar ederdi. Bir dinar be altn ruble tuttuuna gre bir kilrcrn fiyat 1 rullole 25 kopekti.'
cslviya, II. c. 295.
]92' 11tJ.
s.

Btirn gibi, zol bir nemi olan esir ticaretini de zikretmek icap eder. rran'a, orta Asya'ya ve dier dou merr]eketlerine,gi,den esirler, byk kafileler halinde Eulgar r.e ltil .pazarlarndan geerdi. Bunlar arasrnda Slavlar, Ruslar, Bulgarlar, Burtaslar, Peenekler ve Dou Avrupa'nn yerleik ve gebe kavim'Ierine mensup [baka esirler bulunurdu. Hemen btn Arap corafyaclar, eserlerinde, esir ticaretinin Volga ydlundaki ahm satrm ],areketlerinde oynad byk rol he]irtmiler,dir. Arap corafyacs bn Rusta (X. yzyl)' i']e Acem corafyacrs Gardizi (XI. yzyll)'?, Volga ihavzasrrr,da oturan kavimlerin birbirlerini es,ir etmek matksa,dyle aralarinda sar,atklarn ve esir ettikleri dmanlarnl' esas a]rclarr lou tocarlar olan yukardaki pazarlarda sattlklarrnr inlatrlar. Bulgar',dan Volga yoluyle yaplan ticaret Krnan]ar devrinde kesilmemiti. B'u ticaretin gerek mahiyet. gerek eya ,bakmrnidan herihangi bir deiiklie uramadnr ileri srebiliriz. Yalnrz, bu ticaretin rnerkezltri deimiti.
\rolga azlndaki lti'in tahribinden Sonra' bu ehrin .yerini Saksn ehri almsa da, hunun lrakknda kaynakll,rda maalesef az ililgi vardr. Bilimsel eserlerde bu eh i yeri konusun,da irndiye kadar uzlailamamtr. \Vcstberg ile Barthd]'d'n fi&ri, ,bana ,doru gibi geliyor.3 ()nlara gre, Saksn, Volga azrnln yaknlarrnda, yani ,|ugnk trjderhan civarrn'da, muhtemel olarak eski ltil': yerinde bulunuyor'du. Salksn hakknda lhemen hernen ' iinem]i biJlgiyi, XII. yzyll lbarn,da Volga ]kel,erini \;lga azndan Bulgar'a kadar ,do[aan Arap gezgini ll-Andalusi al-Garnati vermitir. A,l-Garnati Volga har,-

' V. V. Bartol'd. : Al - Andalusi

s.

Turkestan

v 6poxu

mongol'sl<ogo na-

' lrGA, VII. c., 145 - 146. s. l' () i 'rl i z: i, gebclere ait }'arsa metin ve tercmesi ( \ V. I}rltl'd, otet o poczdl<e v Srednyuyu Aziyu s naunoy
,|'y v

al - Garnati;

Ferrand basksl, Paris,

I] r t o l'd, C)erk istorii Turkmensl<ogo narodn. '"|''l*reniyi", I. <:.,:yn lasm, 38 -:]9. s. - Vestberg, AN,

] V. V.

lt]g;}

- ]894 gg.' 120 s.).

llil)l).21)1. s.

10

ALTIN oRDU',NUN KURULUU YE GELIMESI

xI _ XIII. YZYILLARDA

DET_ KIPAK

1tr

memitir.1

Saksrn ahalisinin okluunu Guzlarn tekil ettiini de al-Andalusi al-Garnati'den 'reniyoruz' Burada krk

|o25) Sebzvar ve Hsre'vcird ibrahim 4|5't'e (: ]ro24 - iin para gn'derdii gibi, ehirlerinde cami yaptrrmak I]orasan hikimine de byk hediyeler yollamltl'' Kro,iklerdeki ,bilgi,lere lbakrlrrsa, Bulgar'n son .derece byk hir ehir olmasr icap ecler. Bu 'eilrrin kalrntrlar, Muhtar Tatar Cumhuriyetirce, Volga Uspenskoesine bal lbugnk Bolgar ky civarrnca hulunmaktadr' fpat'evskayaletopis', Suzdarl' prensi Vsevolo'd Georgier.iq'in 1182'de Bulgar'a karr yapt seferi hikiye eclerken, Ruslarrn, mfrezenin bir klsmrnr kry'da 'braktktan Sonra, "Bulgar topraklarna at slrtrn,da girdiklerini ve Bulgar ]ehrine yaklatkilarrnr'' kaydeder. "Rus krtalarrln okluu karrsnda mukavem'et edemeyeceklerini anlayan Bulgarlar, ehre ekildiler. Gen prensler ehrin ka_ plarnda 5ayal[]a}a karar verdiler."*

Bu hikAye, Bulgar'rn yalnz byk bir ehir olmaklal kalayara{k' ayrlca talhkim edilmi olduunu da gsteriy'or. Yukarda zikdediilen _ XII. yzyln balangcnda. yaayan Arap corafyacsr, aadaki deerli tilgi ile' - letopis'i btnlyor: "Bul;gar, &h aaclr_ Ispat1evskaya dan ina edilmi bir ehirdir; surlarr ise rnee aacrndandr; civarcia sayrsrz Trk kabile eri (oturur).'" u 'halde, Bulgar ---- anlaldna gre _ sk slk yanglna rraZ kallan byk bir ehirdir. 6737'ye Gn9, ait hir kayt ibu hakrrdan dikkate d'eer: "Tan dinsiizler'den yaknda , alacaktr; nk onlarrn Byk (Bulgar) ehireri yanmaa baladr ve elhrin byk l<smr harap oldu."' XIII. yzyln ikinci yarrsnda yaam olup Cengiz hanrn kazardrr zaferlerin tarihini yazar Acem tarihisi Cveyni de Bulgar'n lson 'derece kajlabalk ve fetholunmaz bir 'ohir olduunu belirtmitir.' Bulgar' Volga yoluyle Saksrn'a ve Hazar Denizin'e balayan yol ( Arap corafyacsr Yakut',un ifa,desine gre, XII ve XIII yzyllarda Saksn'dan Marg'lak'a,denizden gidilirdi'} tmamyl,e Kumanlarrn elinde hulunuyordu. Bunlar, IX -X. yzylllarda Ilazarlarn yaptklarr gibi, ticaret gemiilerinden vergi alrrlard. Bu suretle' Kuman lran]arrna byk bir gelir saIadklar anlaly,or. Rus gemilerinir' XIl. yzvllda Volga'dan Hazar Denizinin kyllarna ka_ lar gcldikleri hakknda kaytlar var'drr. Ya;lnz ticaret ge-mllcri deil, llratta |sava gemil'eri ,de gelirdi. W. W. Bartl<ld, "Kafkaz, Tur,kestan, Volga" adlr yazsnda (7. s.) .siivlo diyor: "XII. yzylda Mslmanlar Derbent'i ve' llltt Derbent'in gneyinde bulunan baz eyaletleri geq'ici <lara.!< kaybettiiler. Bu savalara Ruslar 'da katlyor-' rlu. ll7l'r'e doru R,us ,donanrnaslnln Bak yaknnda iboz' gtla u'adndan sz edilir.''
Al - Anclalusi al - Garnati,
:12

Al - Andalusi al - Garnati, 1925, 116. sI Zakariya Kazv ini, Wstenfeld baskrsr, II. c., 402. s' \. V. B a r t o l'cl, oerk istorii Turlmenskogo naroda. 39. s. ll Alu-I Hrsan Beyhaki (tbn-Fandak), Tarih-i Beytral<
Tahr:rn, I31lJ . h. 53. s. 'l Ipal'cvsl<iya lclopis', 787|, 'l22

l.

l'lnrc sobranie russkix letopisey, VII. e., 136. s. .l w: y n i, Gibb Memoria] Series, XVI. c., I.
s.

236

-237.

s.

bIm. ' "

I<

l, Corafya szl, Wslenfeld basks, IV.

42i}. s.

ll'i(1. s.

12

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELiMESI

xI _ XIII. yzyranoe DET-I KIPAK

1&

Bu devirde VoJ;ga havzas ile dou arasn'daki kltr ,t, ticaret ilikileri o kadar kuwetli idi ki Kuman ordusuca, orta Asya'nln, rran'n, Kafkasya'nn feodal devletlerinde geni l,cle kullanlan mancnklar vard. rpat'evskaya letopis'te (1184) Kuman or,dusunda Mslman _istalarrnn y'andmyle mancrnk ku.illanld hakknda :sc-n derece ,deerli kaytlar vardr. "Konak, Rusya'ya lrcum etti. Rus eihirlerini almak ve yakma.lkla vnyordu; nk anlatthlarna g're, 'canlr ate atan Ms]iimanlara ras,tlamt. Kunanlarda salam yaylar vard. ^u yaylarr ancak 50 kii ku[]ara[i'Iirdi."' Bu kayt, I(uman ordusun,da rnanclnrklarn hulundu.unu ke,sin hir ekilde ispat ediyor. Bu mancnlk]ar kolay ,aiev alan mermiler atardr. Bu mermilerin esasrnl neft ;a tekil ederdi. S]ovo o polku f'gorevelde, Acem taibir]erirle adlandrlan bu sidhlarn kullanld haklnda ack kaytlar vardr.' Bu kaytlar vaktiyl'e Rus Trkolou P. Melioranskiy'jn gzne arpmrtr." Bu makineleri kullanan ustalarrn Hirizm'den veya Kafkasyaldan hicre', eJen Mslmanlar olduu mu'takliaktr. Noft ya Kafkasyadan (Bakfi'dan) gelirdi. Mslman gmenll'erinden kronikte de alka sz edilrritir: ",nk canlr ate atan Mslmanlara rastlamlt." Bu "topu snf"nln douda ne kadar yaylrn otrduu, l'{oollardan nceki devre ve Moo[ ,devrine ait btn .\cem ve Arap kaynaklarrnn ehir kuatmalarmr tasvir cilerken irte makinelerinden sz,etrnelerin,den anlarTicaretle birlikte dordan Islmlk da Volga havzasr srlJirlerJne nfuz etti. X. yzyllda Bulgar'rn artk ounI_Vor.'

]ukla bir Mslan ehri olduunu biliyoruz; Iti|'e gelince, X. yzyl Arap corafyacllarndan lbn Havkal'in ifarl,esine gre, til',del otuz cami vard. XIII. yzyrln orta]rna doru Mo.olistan'a giderken Volga havzasrndar gcqen G. Ilubruquis, Bulgar hakikrda yle ,diyor: "Mu]lamr-et'in dinini buraya han,g'i eytann getirdiine asyolum.'" G. Rubr,tquis, Volga Lravzasrnrn tarihini ftilmiyonclt; yoksa byle bir Soru Sormazd. Volga havzasrn)n zellikjl,e Bulgar ve lti (sonralarr Saksn) gi,bi b-merkezlerin yk slimlamasr, tu hlgeye ktle ralintlc gel,en ve i]:atta bu al;na yerleen tacir ve esnaf]'arrr tlsericlir. Bu sebep'l'e, Volga havzaslnln isl'mlamas, yalnz halife Muktedir'in 92l - 922'de Bu,lgarsrnirine gntlcrdii resmi elilik'kuruluna atfo]unarraz.3 \ro}ga havzasr \/e g4ebe Kuman bozklrr, Dnepr ile ()ka havza]arnda bulunan Rus prenslikleriyle hemen hecn fasllasz. ticaret nrnasetetlerinde bulunmutu. Boz]<r ve aa' Volga havzas, orta Asya' Kafkasya ve iran 1azarlarnda byk bir rabet gren buday ile keteni r lInz Bulgar'dan dei), Ryazan Ve Dnepr topraklarrndan. silrd. Arap ve Acem corafyaclarna gre, Derbent 1xzarlar X. yzylcla, yani daha Hazar ,devrinde Dou ..\vrupa'dan gelen esirlerina ve Rus keteninin ticaret merli.zi rIarak tannmlt. (}ii'cbe Kumanlarln Rus topraklarrna yaptlklar dev:Il a,linlarn lrikAyes'i eski Rus kroniklerinde (Lavl',tis ',e lpatius rivayeti) byk ilir yer tutar. Bu baltrrt|an Lavrept'evskaya letopis'in (1093) aadaki kayl r; rlerece nemidir: "Kumanlar birok s,eferler ya. 1,;'lI'lirklar'ln memleketler,ine drdler; ve ehirde_ ;lll;li a'lktan zayflad, Ve onlara teslirr oldu; ehri alar

Ilitssl<iz lln_al-Bibi t poxotlrr maloilziyskix turrk na Sq.Iil. Ill>vt:t.v i nsskix v ilql;lc XIII v. dl yazrnur baknz. \iz;l. Vr.. Alrltll. Nul< SSSlt, XXV. <:., 57, 70. s.

' prt'evskaya letopis', 428 - 429. s. : Slovo o poll<u goreve, Dubenskiy baslcsr, 98, 150. s. i, Turcckie Olement v yazke "S]or'a o polku tgoreve". i()IIYS A}<r'l. Nuk, VII. c., 296 - 301. s.;ZVo, XIV, XXII. s. l

'

I)it|i iorul;u
I'l;nr>

l( .'l<vsl<rgr, ]939.

L |,lt'st'stvio lbn_l'atlitrnit nir V<lgu, porl rcd. akad. . Y,

<l., 'l'84.

Iii'pini - V. Rubrr]<,

ti'in "Hazaran" acllr ticarct mahallesinde a. y. 96. s.

s. - l ln - I{avkal,

, Is l:h ri, ]](;A, I. ! l ' ' l].l2' s.

BGA,

14

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELIMES

xI

XIII. YZYILL_A.RDA DET- KIPAK

15

Kumanlar onu atee venler ve ahaliyi paylatlar"'''1 Baka bir yerde de (1094) u kayt vardr: "Hrristiyan1ar katliama malu,Z kaldlar, biroklarr 'esir ,edilerek rnuhtelif menleketlere daldlar...'" Kuman aknlarnrn ok-

_yer

tutan ganirreti ,bu aknlar sayesind'e salard' Kroiklerde Kuman akn]arrna ait birok hikiyeler vardrr' Eu aknlarda Kumanlar, g]rl..ir. gen rer eyi (Layvan' insan vJb.) toplayp gtrler'di. Mamafilr Rus prenslikleriyle gebe ibozkrr arasndaki irnnasebetlerin srekli -hir savatan jbaret kalldn veya prenslerin Det-i Kp.ak derinliklerine yaptklarr akrnlarrn, Kuman hanlannr ''o'Rus topralilarna'' yaptrklarr 'aknlarr tdkip ettiini sanmak'ibyk bir yanl olr. Gneyclou Avrupa ibu lbaFeodalizm dewin_ 'krn]dan istisnai bir durum arz etmezgebeler arasrnda yapllar sava,,rle, tarrm blgeleriyl,e -lardan sorrra ticar'et rnnasebetleri balard. orta Asya, Moolistan ve in tar:lhi bu trl olaylarla ddlrclur' Hatta Rus prensleriytre Kuman hanlarr arasrnda yaplan sa-r*alar, mnasebetlerin normal seyrini takip etmesini en.gellemezdi- 'Tacirler, hibir dman hcurru ile karla:rnak tehlikesine dmeksizin mallarryle ibirlikte lbir yan_ dan br yana ser'beste geerlerdi. Ipat'evskaya letopis', |bu yolda d,ikkate ,deer bir o'lay veriyor: 1Se ere ballatiktan sonra Kumanlardan gelerek ('Rtslara) giden ta'cirlere rastl'adlar. Bu taciriler onlara Kumanlarrn... Xo:rol mrr:ar'boyunda ol,duklarnr haker verdiler..."* Bu olay<a higbir fevka]A,deli:k yoktur. Kervanlarrn dman orr Letopis' po Lavrent'evskomu spisku, 1910' 217. s. : A. V. 219. s. :J Burada feodalizmin ilk devirleri gz nnde tutuluyor.
+ pat'evskaya letopis', 429.
s.

dughlar arasrnda serbeste gidip gelnesi feodal ,dou Alemi iin son ,derece karakteristik hir olaydr. Halr seferleri der,rine (XII. yzyrln sonuna) ait bir olay flxfia zikredelim. trbn Cubeyr'in,anlattrrna gre, Msl,manlarla Halrlar arasrrldaki savalar, kervanlarla yaplan ticar'ete sekte vermemitir. Mslmanlarrn el,inde bulunan am'rn tacir,Ieri, o srrada Hallarn hA'kimiyeti altnda bulunan Akki'ya mallarry e beraber tam bir gven iindc geerlerdi. Srrasr .gelrniken, bn Cuibeyr'in bizzat bu yolculuu yaptnr ilAve edelim. bn Cubeyr'e gre ibu gerne serbestisi, muhasamata kat,lan taraflarrn zmn Lir anlarnaslna ,dayalur. Volga havzasndan ve Rus prensliklerinden Krrm'a v'e Tra]bzon'a giden yol, hu devirde ticaret mnasebetle. rinde nemli )ir yer tutard. Trahzon'a krk, keten ve esirler,den baka, bu byk mstahkem kyl e]Irrinin muhta olduu Rus budayr lda sevk edilirdi. Bundan nce, 5ani X. yzyIda olduu gibi, ticaret alan Trabzon'dan Hemedan, Tebrlz ve baka yerlere kadar uzanrndr. Bu ticaret llraklrrda i[<i hik6,ye anilat-nak isterim. Bunlardan birini XIII. yzyln ilk yarsrnda yaayan lbir Arap tari,lrisine, dierini Moolistan'a giderken 1253'te Krm'dan gegen nelrur franciscain rnisyoneri G. Rubruc1uis'e iborluyuz. Arap tarilhisinin szleri henz Kuman clevrine aittir. Rubruquis'in gzlemleri ise Mooltrardan nceki devre o kaclar yakndr ki bu iki rnetin Kuman clevri lhakknda alk bir fikir verebilir. Cebe i],e Sti,bcley'in seferi hakknda (7223) hn.l-Esir ]baknrz ne di1or: "onlar Sudak ehrine geldiler. 'Sdak hir Kpak (Ku,man - A. Ya.) ehridir. on]ar mallarnr Hazar Denizi kyrsnda bulunan bir ehirden ,alrlar. Buraya giyece]k ykl geniler yanalr. Bur]ara karlk cariye ve esirler, Burtas klrk]eri ve onlarrn l]kelerir,d,e bulunma1-a kuduz, sincap v.b. gibi eya alrnr.'', Bundan otuz yl F()I]ra G. Rubruquis Sudak'tan gemitir. 'lSinop'un karssnda bulunan Soldaia'ya (Surlak'a)'Trki;e'den geip

I V. G. 'Li esenhausen, a. y. I. c.,26.

s.

16

ALTN oRDU',NUN KURULUU vE

GELMES

xI _ XIII. yzyrenne DET-I KIPAK

t7

kuzey lkelerine yne[ nek isteyen btn tacirler gel'dii gbi, Rusya''dan ve kuze5r lkelerin'den geri dnp Trkiye'ye gitrnek isteyenler de buraya urarlar' Bir ksmr ,].akm, ,irr""p krk]eri ve loaka deerli krkler getirir; dier bir ksm da pamuklu kumalar, bor]bax (grmba_ sio), ipekl kumalar ve ikaharat getirir'"' Bu ticaret, genol olarak, Anaclolu'lu Trk, Arap veya Acem tacir:lerinin elinde bulunurdu. Yukar,da belirttiimiz gihi, bu alm satrm faaliyetinde A]an tacit'leri de byk bir rol oynar]ard. Bu ticari ilikiler, Kurnan lhanlarrnrn idari tekil1_ tina ve bu tekilldtta nemli grevler alan Kuman beylerinin ekonomik rlurrrmLlna olumlu ekitrde tesir etmitir' Bu allm satrm faaliyeti, Kumarllar tarafndan yaratln cieilili. Krrrm'da, Bulgar'da, Itil'de ve sonralarr Saksrn'ca gril,mz lbu ilek ticaret ha-vat, Kurnan;lara nceki devirden miras o']arak kalmrt. Bul'gar ve evresini, I(lrm ehirlerini ve Volga lravzasrnr siyasi hAkimiyetle'i altnda tutan Kumanlarrn byk kazanlar el'de ettikle'i nuhakkaktr. Gqalle hayat artlarl altnda yaayan Kuman hanlarr, XIII ve zellik]e XIV. yzylda Moollarrn seviyesine eriemerrierdi. 1\Ioo1lar gerek Altn ordu'cla, gerek Hleg deVletinde'2 hemen ]remen mkemmel bir merkezi idareye sahip 'bulunuyorlard' ibn-l-Esir, XIII. yzyln ilk yl]arnda Sudak'n "bir Kpak ohri" oiJcluunu lbelirtmise 'de, Su:dak'ta okluu Kumanlarrn telkil ettikleri ile'i srlemez. Arap ta_ rilrisi, 'bu szleri5le, 'Kurnan hanlarrnln hazinesi iin alnacak vengi erin toplanmasnr kontrol eden Kuman 'memurlarnn Sudak'ta oturduklarnr ifa'de etmek istemigtir. Moot clevrincle daruga adnr alan Ve esas grevleri igal edilen Jkeler"de vergilerin, kendi lkelerinde de m_ kellefiyetlerin clzen]i olarak top'lanmasinr kontroi Ve multelif lbgeleri i'dare etmekten iharet o'lan memurlarn dalra I(trmanlar devrirlde rlevcut old'uklar r'e belki

Al<a.l.
i

]ar arasrrrdaki mnasebetler /hakknda realiteye uymayan bir tablo izmitir.1 Rus tarihilerinin eski, fakat dor,u grlerine ramen V. A. Gordl,evskiy Ruslarla Kuman_ lar arasrnida barr iinde geen komuluktan, dostane rr,nasebetler'den Ve karlk i lbirliinden sz ,etmektedir. \i. A. Gondlevskiy, gebe Kumanlarln Rus topraklarnda s,ebep olduklar ktlk ve afetleri "kilise nfuzu altncla yerleimi resmi iddialar" olarak gsterrnektedir., ona gre, 'oKuman]ar, kilis:e iin, ok defa, Rus topraklarrna hcum eden ve ,durmadan Hlristiyan kanr dken dmanlardr. Prens]er Kuman,larr yakn'dan tanrdrklarr zaman' orrlara akraba gzyle bakarlard.'', r V. A. Gordlevskiy, to takoe .,bosy vo]k',? zv-

farkl olduunu belirtelirr. Kuman]arn Rus prenslikleri, Krlm ehirleri Ve Bulgar prenslii gibi dalra medeni komularyile olan m_ nasebetleri lha]<kndaki fikirlerimiz bu merkezdedir. Hallou]ki V. A. Gor,dlevskiy, Kuman]ara ait en son aratrmayl tekil eden "to takoe 'bosy volk'?" a,dl yazsnda, zengin malzemeye dayand ,.. 1birok me'se|Ielere ait dikkate deer fikir]er i,leri srd halde, Rus]arla Kumar-

de Trke haskak adnr aldlklar. tahmin olunajbilir. Bu tabir, henz ki;fi derece,de aratrrrlrnamtr. Trke 'baskak kelimesinin Mool devlet tekilAtnda rnua)ryen ibir iclari anlarrda kul]anlabi''lmesi iin, bu keliirnenin gnlk hayatta bu veya buna benzer bir anlamda kullarulmasr arttr. Kuman devletinde vergiler nemli ibir rol oynaIrlt]r. Birok Krrm ehirlerinden haka, zengin Bulgar ve aar Volga bIgelerinden ,de vergi allrnrrd. Kuman d,evrin'de lbaskak tabirinin kullanlhp kullanlmadrnr ke_ sin olarak ,kestire'miyoruz. Bu dunum karrsnda, Kuman devletinin idari tekilit sistemi ,}akknd,a da faz]a bir ey sylenemez. Hatta "devlet'' tab,irinin Kumanlar arasrnda XIII - XIV. yzyl Moollarr arasrnda aldr anlamdan

't'l'ili .

' Plano I{arpini - V. Rubruk, . rrn'tlir I{iilcgii'nr ]<tr<luu Motl

a. y. 66.

s.

slAlesine

bu

ad

: V. A. Gordlevskiy, I V. A. Gordlevskiy,

Nauk SssR, oLiY^ VI. c., fas.,

a. y., 323

a. y.,323.

1947. ve mt. s.

s.

324. s.

F.: 2

18

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELMESI

xI 'XIII. YZYILLARDA DET-I KIPAK

19

temayl gze arptrr" ediLemez.' Kroniklerde gr_

katrlmalarrna im[<6n nesil boyunca gebeile'

;,;;
c.ie

ciirrnz hilrA,yel'grdeki i{uman'akrnlarr

,, .r.

,emek karllrrrlda elde odilen serv rstrraplarl ifaRus kyllerinin "" o'' alhal'isinin gereek tarrm blgeleriyle eililm:itr. o,ta_ada gebelerin

fel]Aketlerle

Rus ki'lisesinin gr

ziyade' bu bl_ verinli ticari rrn'iJ"t"'] girimekten y"pt'kl""'r tari'hiler pek iyi yrkrc'gelere karr bilirler.

'k'']"'

azl' Det'i Kaynaklar'da grctrmz kaytlann ana izgile siyasi dzenin Kpak'ta k rrakmryor' Bugnk bilgile_ riyle olsun Hazarlar ve
rimize

yzyJ}da yaayan Karalkalpaklarl ve feodal artlara uygun l|m yebiliriz' ouz (Guz) ne{e1 ve kiik iba irayvana sahip ve hayvan srlerinolan' zengin]erin varlrr, otlaklar'dan. mlkiyetinin mevcut oldu_ c]en ibaret byk o"i iop'"' mtkiyeti ve ik mstah_ Jr^* sr*"ryor. syii' top'at feodal ilikileri yarat_ sillerin mkellefiyetleri, bozlrda rn, lrtrr. bilgi buMaalesef hugr dlimizde vakalara 'dayanan sarf-r TIaZal iunmad cihetle, ;bu i'likileri an]at'naktan ve XIII' yzyln etmek lizrmdrr. irr. yti'yrn sonunda hakkrlda rastlanan irrr.r,l" Modllarn iimai tekillt azaltlabilir' bilgi sayesira" no 'otsan bir dereceye kadar Kp_ I]u devircle, kltrel deer hakmrrdan Moollarn bu_ hernen hemen aynr seviyede |akla., 5ani Kuran' arla ]rr-nr, bunun cl'eerini artrabilir'

claya

X'

ibilgi varclr. Gz]ern ka,biliyetini bildiiniz G. -[i,ubruquis, Kuman mezarlarrnrn |klasik bir tasvirini iz:enitir: "Kuirnanlar, Iiinn zerine byk bir tmsek yaEarlar ve hunun zerine yz douya drrk, elinde gb+ lnin hizasnda ,bir bardak bulunan bir heykel dikerler. Iiumanlar, zerginler iin ehra,rr,lar, yani sivri binalar ya5arlar. Bazl yerler'cle tuIadan byk kuleler, ibazr yerler.de de tatan evler yaplildnr gnd,m. Halbuki bu lkede _tia yoktur. Yeni len birinin mezanna, her ytine drder 'talne olmak izer,e, uzun srrklara on altr at derisi astkla-flnl Ve'nne rnek iin lamz, yemek iin ,de et koyduklarnr grdii,rn. Bu lnn tanassur ettiini sylyorlard. .Dou ynnde baka mezarlar da gzrne arptr.1 YuvarIak ve drtke talarla rtlrr, olan hu alan, drt yne "yneltilmi d,rt uzun tala sarrlmrtr. Biri hasta dt "Z'drnan, yatana girer ve hi ikimsenin geilmemesi iin evi:,lre bir iaret koyar. Bundan ,dolayr, hastay rizmetkArlarlndan baka ihi kimse ziyaret etrnez. Byk saraylara ,mensup biri hastaland takdirde, sarayrn etrafinda bek.cjler bekler ve ihi kirnsenin girmesine izin vermezler. nk ziyareti ile lkt ruhlarn veya" tzgdrrn girme,sinden 'korkarlar. Falc]arr papaz gibi tdlAkki ederler."' Son satrriardan anlal,dna gre, Kumanlar arasrll^da amanizrn hAkirdi. Bu ta'svirin JIk bIrnnde G. Rulbruquis ta hey*_e]lerden sz'etmitir. Arkeolo'glarrn tildikleri gi,ti, bu tri lreykeilere Kuman bozkriarlnda XI - XIII. yzyldan ka]ma zergin gebe rnezarlarrnda rastlanrr. Sonra, orta Asya'da, zel]lkle Kazakistan'da hulunan heykellerin o_ ;qu dalra eski devirlere rkar. "Ta baba'' ad ,da verilen bu
I]u mesele hakknda bakrnz: V. V. Bartol'd, ()Stl () pogrcbal'nx obryatlax turok i mongolov. ZVo,

;,jzellih'ie l gmme trenleri rakkr,da elimizde hiraz da-

xI - XIII. yzyllarda Kumanlarn fikri seviyeleri ve

lla fazla

riilllllilil tldu-

A. Y. 323 - 324' s' ,, iRAN, No. I - :I:r, |924,246' s';

irl<trr'

burada verilen

yel<nun

't, -iil. s. : Plrno Karpini

K vopxxv, 60.

- V. Rubruk, a. y.

80.

s.

20

ALTIN oRDU',NUN KuRULUU vE GELIMES

heykoll,er (bu anlamda "bal,bal" tabiri ,de kullanlmltrl) ' bulunduklarl rnezara gmlen ty del, lnn lrayatta iken ldrd dmanlarr tasvir ederdi'

KINC BLM
XIII. yzylrn banda Moollar ve Mool istilffsr

XIII. yzylln ibalarrnda, Asya'nrn derinlikJlerindg insanlrn tir ksmnn tarihinde remli bir rol oynam olan bir hareket balamt. Bu hareket tarih kitap'larnda Mool yahut Tatar istilAs adyle tannmrtr. Mool istils, Gneydou Avrupa'ya da yaylrnrt. Daha XIII. yzyln 30. yIlarnda Det-i Krpak'rn kesin h6ki_ rni olan Moollar, burada geni ve cul b,ir devlet kur_ mular.d. Bu ,dev]et dou kaynaklarnda Cugi ulusu yalut Gk or.du, Rus kaynaklarrnda ise Altn ordu adle tanmmrtrr. Yz elli yldan fazla bir sre iinde, Tataillar (Mool_ Iar), Rus tarilhinde, feodal Rus topiumunun kurulu ve g+ ljmesinde nemli bir ro] oynamlaridr. Bugn Tatar,lara ayrr bir ba,his tahsis etmeden XIII - XV. ylzyJl feoda[ Rusya tarilini yazmak cesaretini gsterecek bir Rus tanilhisi bulunamaz. Mool,larn XIII - XV. yzyllarcaki Layatlar ve feodal Rusya tarihin,in gelirnesi zerine yaphklar tesir ihakknda kailil olduu kadar fazla veriden yararlanmak icap ettii genel, olarak kab.il edilmekie beraber' Rus ta_ rihileri (A. N. Nasonov'un Mongoh i Rus'' kitab mstesa olmak izere) ,irndiye kadar batda yetien dou uzrnanIar tarafindan Moollarn tarihi ze'ine yap,lan aratrrrnalarrn sonuIarndan pek az faydalanmrlardrr. xlx. -1'zylda Moolilarn tarihine tahsis editren bir,ok kitap ve ;-azlar kmtr; fakat dou uz'nanlarr tarafindan ibu me_ l A. N. Nasonov, Mongol i Rus' (storiya tatarsko 1llitil<i na Rusi). Rus Bilimler Akademisi, 1940. _ Bu kitapta

' 'Put'

anlamna gelen Rusa

"bolva" kelimesi lu kelime-

kmtr.

<lrru uzmanlarnrn yazlarna mracaat edildii gibi, dou kaycil(lrnclan yaplm tercmelerden de yararlanImrtr.

22

ALTIN oRDU',NUN KuRULUU vE GELIMES

xul. YtizYLIN BAINDA MooLLAR vE MooL STLASI

23

karnplarrnr (krigen) tasvir ederken, bunun "eski zaman_ landa" ,by,tre olduunu sylyor. Ceng'iz [ranrn genliinde ve grta yalarnda ayi]I halinde gtkleri ?akknda birka kaynak verilebilir.'" Bu szler, kriyen ,ile ayil'in Moolilarn sosyal tekilAtn'da tuttuu nemli yeri ispata kAfidir. iikel gebe toplum ekonomisi kriyene, feo al gobe toplumun ferdi ekonomisi ise ayil'e dayanmaktacr. XIII. yzy,ln son,larrna doru kriyen'in yalnrz askeri tekilAtta sak]anan bir kalrntr ihaline ge,ldii, XIIIyzyrln sonu ile XIV. yzyln 'banda yaayan ibyk Iran tarihqisi Reidcldin'in ifad,esinden anlalyor. Reidddin'in cikkate deer matrzemesi, B. Ya. Vladirnircov'un eserinin ana kaynaklarrndan ririni tekil etmitir. Reiclddin bu 'hu,susta yle diyor: "Kriyen 'ha]ka' anl]amrna gelir. F]ski zama,nlar'da, ibir ka;bile [renhangi ilir yer'de kamp kurduu rakit, en klylkleri ha]kann ortasrnda bir noktaya benzerdj. Buna i<irriyen adrnr verir'lerdi. Bu devirde dman askerleri yaklat takdirde, yabancrnrn ve amann ortaya sokulmasnr engellernek iin, hu eki[de durum alnlrd.'"

kendi ]rkm altna almaa muvaffak olmutu'

Kriyen'in ilkel gebe toplurunun bir ekli olduu anlahyor. LAkin da]ra XI - xII. yzylllar.da kriyen ekli yannda, Moollarrn ayil eklinde, yani ayrr ayrr ai]eler Jralinde g ettiklerini gryoruz. Eer aile zengin jse kendisine tabi bir miktar insantra bir]ikte gii ederdi. Kriyen'den ayil'e, ferdi ekonomiye, yani snf]ara dayanan feodal topluma gei, tabii olarak, her eyden ntc, kriyen'den zengin gebelerin ayrrlm,aslyle balamtir. XIII. yzylda artk kriyen 'halinde yaplan giilere rastlanmaz. stil6, devrin'de boylar, l[oollarn hayatln,da byk ,bir rol oynamtr. Moollar iakknda yan yazah bilgilerin ',kyk ,bir ksml, onlarn, imparatorluun ku(NtrngI'sl<iy kocvoy feoda]izm).
tl(i. s.

B. \Ia. V1adimircov,

Obestvennry

Rus Bilim]er Akademisi,

stroy

mon.qo]ov
1934,

ll

tl i

: l]. Ya. Vladimircov, a. y.37. s. - Ayrca tl ii rl t i n, . Berezin bas. TVo, XIII, 94 - 95. s.

baknz:

24

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELMESI

XIIL YZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL 1STLASI

2'

Saklayan bu patriarkal binlik, ferdl ekonomiye dayand hald.e, ot]ak]ar itoyun ortak rnalr saylrdr' B}'Ik oJun birtakm haklarrnr korumak artlyle kk ollla 'ze'l l]aklar Veren bu birlik' lmessesesi ve zel bir kabile :'ulte' ille takviye ie,dilmiti.'" otlaklarn ortak olmaslna ramen, ekonominin ferr]i kir ynet'ime dayand hu ifade'den anlallyor' XIII' yzyrlda, yani feodal Mool imparatorluunun kurulurr cievrinde, ka'bileler, yalnz sosya'l hakmdan deil, 'd ekil bakmndan ,da dalmaa devam e,diyor. Ka]]i,le]erin niuhtelif kollara ayrrlarak, birbirlerinden alan bakrmrndan uzaklatrklarr,nr ve hatt6, aynr otlakta tr[l kabilelere mensup 'birliklerin yer aldn gryoruz' Bu toplu_ iuklar hir feo,dalin (noyan, ba'atur) y,netiminde birl'emitir. Eski kakileler'in darlmasl, zengin ayil'lerin kriyen',den ayrrlmas, ile, yani bir i processus ile izah olu_ |nrrn^r. Bu dalma, 'bazan bir istil'i 'doru'dan dor'uya sonucunila vuku bulrnutur. Rei,dddin'in yazdna gre, "Cengiz'han, Tayiut kabilesini ve Urut ve Mankut }:abilelerini kayplara uratarak zayf drdkten sonra, itaati altna allrnca, kun]arn byk bir krsmn yok etmelerini, geri kalanlarrnr da kle olarak Cida noyana ver'melerini emretti... Halbuki bunlar Cengiz rhanla akraba idiler. Buna ramen, Urut ve Mankutlar onun fer;rl vcri!ir.

nranr i]e kle dldular ve Urut ve Mankut askerleri Cida noyan kabilesine o zamandan beri kenik ederiler'"' B. Ya. Vladimircov,'eserinde buna benzer birok olaylar srralamtr. Bu oiaylar, kabile birli]ilerinin dal'lma processus'nde, lbir yan'dan ge1be feodal aristokrasisinin nasrl ortaya ktrnr, bir yandan da Moolca unaan bodl adlnr talyan srnrfin nasi arttrnr inarrdrrrcr bir ekilde gsteriyor. Vladimircov, unaan bool tabirin'in 'kle' diye tercme edilmesini haklr o]arak red'dediyor' B. Ya. Vladimircov'un fikrine g1re, unaan bool tabiri xarau anlamrna gel,mez. Bunlar, feodal vassalllrk mnasebetlerinin ayrr bir kategorisini tekit ederler. xI - xII' yzylda Moolistan'da kalbile ve boyllarn feodal efleri {ba'atur, mergen' seen V. 'b.) araslnda srekili bir sava yaplmtr. Bu sava, ganimet ve kle elde etmek amaclu gclyordu. Bunun Sonucu olarak, malp kalb'ile, muzafer kabilenin kesin surette vassa]r oluyordu. Bir ]<abilenin baka bir kabileye vassail olmasl ne demektir? Btn kabilelerin rnuhtelif srnrflara ayrldklarn lbiliyoruz. Bu srnlflarln nasrl bir muamele grdkjerini B. Ya. Vladimircov iza'h ve ispata muvaffak olmu_ tur. Unaan boollar mtecanis bir ktle tekil etmiyorc]u. Bunlarn bir klsm kabil'enin yksek lslnlflna, 'bir ks_

l yeleri erkek tarafindan

akraba olan kabilelere agnat

mr ise ayn kabilenin xarau'larna rn'ensuptu. Birinc grupun vassallrna "as,i]l'' bir hizmet adlnr ve'rekiliriz; ikinci grupta ise ilk ,r'eticinin allmry mkellefiyetleri il,e karIalyoruz. Bu muhtelif zmre]erin "mukadderat'' cla buna gne deiiklikler gster]ir. Hayvanclkla geinen gqebe kabilelerde ana ii ikttresini teki'l ederlere xaracu ad verilir. B. Ya. V,la,dimircov, xarau'nun, yani kara, adi halkn, gebe hayatmln ternelini meyhana getiren lrayvanlara sahip olup olmad sorusunu ortaya tyor. Reidddin'in ifadesine gre, "adi, yani kara ;halktan bir adam arap imesini sevdii takrde, atrnr, srsn ve btn malrnr elden kararalk yoksul dler." XaI B.Ya. Vladimircov,
a.Y.63.s.

rl JJ.Ya. Vladimircov,

a.Y.58.s.

26

ALTIN oRDU',NUN KURULUu vE GELMESI

XIII. YZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL

STiLASI

2-{

rau'lar hayvanlara, a'l,ma aletlerine sahip o'lduklarr ve halde, otlaklardan faydalanma hususunda kabile ,ereves,i ilindle btn r'etim artlarllr kontrol eden gebe feoda]in (,ba'atur, segen' m'ergen Ve genel olarak noyan) a^J. ve ,emirlerine gre raroket etrek zorurrda idiler. Xarau'larn feo,dale karr b,irtakm mkellefiyetleri de vardr. B. Ya. Vladimir'cov'un ,ifadesine gre, bu mkellefiyetler, gebe hayat artlarr aJtrda "kesimlik kk ba [aro."o ve feo'dal kamplarrna vade, ile bir miktar samal ,hayvan, zelLikle ksrak temininden" ibaretti.

ayil iinde otur,duklarr

bir ocuk kunda arnaan etmi, olum Celre'yi 'cle sana vermitim, cledizamar., sana Samur dersiyile kaplr

Moolistan'ln snrlarr iinde ve dnda yapIan sa_ vala:da a'lrnan esir'ler, Mool toplumun'da nemli bir yer tutar'lard. B. Ya. Vladirrlircov'a gre, "bunlar (esirler A. Ya.) ,bi-''ok hailer,d'e, hirdenbire ollrnasa tile, bir sre sonra' mesel6, ikinci nesilde, vassal, bool, unaan bool durumuna geiyorlar ve "ad,i ilralk''tan ayrrlarak, baza daha yksek nerte,belere kyorlard.'" Unaan bool'lar_ Ia Mo'olca rk,d, yani 'arkadarslar' (tekili nkr 'arkada') aclnr alan snrfi kar,trmamak gerekir. Nkd'ler eski Rt'sarln veya eski Germenlerin drujina'larndan baka bir ey deidir. Nkr'ler,hangi srnrfa mensupturlar? Senyrlerine. kar ne gihi mkellefiyetleri vardr? Dururnlarr nedir? Nihayet Mo'ol feodal toplumunda nasll kir rol oynarlar ? B. Ya. Vladimincov'un 'eserimde btn bu sorular etrafl surette aynlatllmltrr. Her e)den ,nce nkr'llerin esas, kadrosunun ,hAkim srnrfa rrensup olduunu belirtelim. Szl bir anlama ile hizmete karar ver.dikleri noyan'larmr genellikle kendiler,i seefler. Mamafih "and'' Veya "y'omin" i'le yaplan bu anlama, hommagium'a benziyor. Bazan, ocuklarrn herharlgi 'bir gebe feodale nkr olmasr anababasr tarafindan kararlatrlr. Cengiz imparatorluunun kuruluuna ait btn olaylara Ibir efsane ekil ve ss] veren Gizli Tarih (XIII. yzyl), bu hususta

Fakat olum o zarnar, henz kk otrduu iin, onu yanr'* ma alarak yetitirdim. irndi onu sana veriyorum; Varsln" atrnr eyerlesin ve kapnr aSIn.''2 Mo_ol feodalinin (noyan) drujina'snr meydana ge--" tiren nkr'ler. noyan'n yanlnda fahri hizmetier grrterdi. Moo]larrn ekonomik hayatln'da 'nemli bir yer tu-' tan avlara ,katrlrrlar, Moolistan iginde ve yerleik memleketler srnrr]arlnda sk sk rast'lanan aknlarda mcade-

nirlebilir. Bir,i, Cengiz'in en

ciddi rakibi Camuka'ya

sor-'

mirdend,ir. I(arn yerine eri klqlarr vardrr. i st'ier"' rizgdra binerler. Sava gnlerinde insan eti yer}er' imii onlar zincirden boanmlardrr. TtRls rsaarak neeleniyorlar. Bu drt kpek: Cebe, Kubilay, Celme ve S-' bdey'dir.'' rran, Kafkas Ve Gneydou Avnupa sakinleri, Cebe" ve Sbdey ile daha yakrndan tanrrnak firsatrnr etrde et-

B.Ya. V]adimircov,

a.y.118.s.

farov tercmesi, 106.

Temin, yani Cengiz han. B. Ya. Vladimircov' a. y.88. s. _ Giz]i Tarih, P' I(af:rrov tcrcmesi, 49. s. ; S. A. Kozin tercmesi, 96. s' :r B. Ya. Vladimircov, a' y.91. s. - Gizli Tarih, P' Kas.

; S. A. Kozin tercmcsi, 147.

s'

28

ALTIN oRDU',NUN KURULUU VE GELMES

xr. yzyrN BAINDA MooLLAR vE MooL STLASI

29

Ruslarla Kumanxarr hozguna uratan ordunun banda Lulunmulard. B. Ya. V]adimircov'a gre, "srekli ibir askeri birlik tekiil ederek babularyle beraber yaayan nkr'ler hir or'du ve ,bir muhafz ktasr ekirdei tekil ederlerdi. 'Her n,kijr mstakbel tir subay ve kumandand. Bu duruma gre, eSki Mool efinin muhaf,'z ktas bir nevi askeri okul sayllaibilir.'" Nkr'lerin sayr Ve kalitesi, babuIarn g ve otoritesini tayin eilerdi. Bakular genellikle ]-oyon (noyan) unvanlnl allmakla kreraber, ba'atur (bahadr) rlergen (nianc), killge (harkim)... gibi unvan]ar ' c]a kullanabilirlerdi. Daha iyi otlak]ar e'dinmek, hayvan a-lmak, komu kavimleri kendi hikimiyetleri altna geirnek veya daha fazla unaan bool elde etmek iin lbozkr,da efler araslnda srekli bir sava' hkm srerdi. (izetle, muhafiz krtasrnr tekil eden nkrler, g'ebe Mool lrayatnn zel artlarr ailtlnda, feoda] ynetimi kolayla*qtran hir kaynak ve vasrta aline gelmilerdi. Cengiz,hann ynetimi altndaki byk feodal devletin kurr'lduu srrada, Moo'l,istan'da ,nemli ibir sava yaplmlt. Esasen Mool imparatorluu bu ,sava sayesjnde kuru]lmustu. Bu devletin kuruluu ve b,ununla ilgili savalar hakkn,da Rus dou uzmanlarr tarafndan iki nokta-i nazar i;]eri srlmtr. B,irinci nokta-i nazarI ortaya atan W. W. Barthold olmutur. ona grne, "Cengiz Jian imparatorluunun krruluu ihakkndaki Mool riva1.etinde, aktan aa gebe aristokratlan iIe halik kt]c]eri arasnda bir sava yapI'dndan sz edilmitir... Giielle hayat artlarr altrda bile, snf saval artma,dan gql bir devlet kuru]amaz.'', 1\[ool imparatorluunun kuruluu ha]kknda w. w. Barthold tarafindan yaplan aratrmalar, bu nokta.i na_ 1 B. Ya. Vladimircov, a. y. 91. s. 2 V. V. Bartol'd, Svyaz, obestvennogo bta s xozyayst_ \'CInIm ukladom u turok i mogolov. SAI0 pri Kazansk. C.os. -nir_. im. V. . Ul'yanova - Lenina, xxxlv. c., 3 - 4. fas., 3. s.

mi.ler,dir. Ce,be

ile

Sb,dey, |2Z3'te Kalka mrrhanebesinde

zara gre yazlmtr. Barthold, Cengiz han g'be fer-dal aristokrasisinin ba, rakibi Camka'yr ise gebe bozkrrn demokratik crkar]arrnln temsilcisi sayar' IJzun zaman W. W. Bartho]d'ln bu fikirlerine katlan B. Ya. Vladimircov, son eserinde fikrini deitirmitir: "Bugn eski nokta-i nazarlml kkl olarak deitirrnek mecbur'iyetincleyim. XI - xII. yzyllarda Moollar araslnda mahede edilen sosyal olaylarn tahlijli' yukarrda gsteriIclii gibi, beni, kozkr aristokrasisinin kuruiluu_ nun Ve kark kabile bir,l,iklerinin kuruluur,da ]r6kinr olan kabile dzeni artlar altnda, aar snrflarn hu aristokrat]arn hAk'imiyeti altrna ge'qmesinin, xII' yzylrn sonunda doru Son bulduunu ka'bule rnecbur etmitir. Bu srada b,ozkr aristokratlar gl ve ka]aha']k bjr snf tekil ec'liyorlardr... Ak bir dernokratik hareket hakknda kaynaklarmlzda hibir kayt yoktur.'" Bence' B. Ya. V]adimircov, W. W. Barthol'd'n nokta'i nazarr redcleclemernitir. XIII. yzyln i;lk yllarnda Moolis_ tan'rla baIayan o byk savaln' yalnz gebe feodaller snf iinde geen bir sava olarak telikki edilrres'ine imkAn yoktur. B. Ya. Vladimircov tarafindan ortaya konulan zengin malzeme, feodal mnasebet,ler uruna giriilen savarn XII. yz5lln lsonu ile XIII. yzylln band'a yapldnr gsteriyor. w. w. Barthol'd, obrazovanie imperii ingis-xana (1B96) adjl eski yazsnda, Moollar arasndaki i savaln altnda, Giz]i Tarilh'in ok 'dikkate cleer yerlerinden birini ustalikla izah etmiti. Gizli Tarilr'e gr,e, Camuka, daha gen]iinde Terncin'e u sz]er]e lritap etmiti: "ayet dan yamacnda konaklarsak, at obanlarrlz adrlara girerler; dere boyurda ko_ naklarsak, koyun ve kuzu obanlarmz karnlarn doyu' rur'Iar.''' w. w. Barthold',e gre, Gizli Tarih'in yazar|, hu szleri ak ,bir 'sosya,l anlamda kullanmtr: "At obanIarr bozkrl aristokrasis,ini, koyun ve kuzu obanJarr ise,
I

ll. Yi. Vlaclimi

s.

'-,

x lll

- 84. s. V. Ba:toI'c'l, Obrazovanie imperii ingis-xana. ZVo,,

rcov,

a. y. 83

:":30

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMES

XIII. .ZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL

STLASI

3.

:yaln:Z ikarnrnr doyurma5n dnen i,cli halk temsil ediyor. -Camuka, Temcin'den farklr olarak lra k tarafina ge_ uritir.''' B. Ya. Vla,dimircov, Camuka'nn'idemokratik'' hir programa mal,ik olduu }akkndaki delillerin azlrn,clan sz ed,iyor. Buna ,yle Cevap verilebilir: Bu deli}leri ulmak iin, ararnak kAfidir. Esasen bunun aksini ispat .edecek deliller de hemen hemen hi yok gibidir. Feodal 1oplumun o taya rkma'srndan nce, gebe bozkr art-larr altrnda, Mool dev]eti gibi rnazzam bir devletin ;S]nrf rncadelesi yaplmadan ortaya rkmasr tasawur .clunamaz. Bu ha]rrrdan, Mool feo,dalizminin tarilhi zerindeli ,eserinin deerini takdir 'etmekle beraber B. Ya. '\rla,dimircov'un }(oolistan'daki,i'rnircade]lenin sosyal ,;anlamr zerindeki fikirlerini geriye atlir' bir adm sayrcnak gerekir. Snf mcado]esi lsonunda ortaya kan \Iool devjleti, kurucusu Ve efi Temcin Cengiz hann ahs,iyetine de ,birok eyler bor]udur. Gebe feodaltrerden Yesgey 'f,cahadrln olu oan Temcin, 1155'te dnyaya gelmitir.J ',n yanda 'iken yetim kalrn, refah ve kudret'trerinin yok rolmas zerine karde;leriyle birlikte hernen hernen yok:srrl deneck bir duruma dmtr. nk annesi, aile lbaskarunn lmnden sonra yal4lz ge]inl kaynaklarnr ,deitr, kendisini terk eden vassal]arrn lzurnlu mzaharetini de kaybetmiti. "Mukaldderat''nln htn arlna 'e felAketine ramerl, a'hsi kabiliyeti ve olaylarrn elve:rili br ekilde .gelinesi.sayesinde, Temcin ksa bir s_ lie iinde kavbettii mai]arrnl (srlerini) elde etmeo r:nuvaffak olduu gibi, geile feoldalin en nemli kuvve_ :jni te]til ,ecen nkerllerini ,de kazand. Yapt hirok "l:klnlardaki baartarnr siyasi olgunluu ile saIayan Te_

mcin, etrafna toplad muitafz ktasyle btn Moo_ ljstan'da n kazand. Kerdine kenzer binok efleri yerr_ dikten sonra' ilk o]larak, Kereyit hktimdarr Vang-anla baarlr bir rncadeleye gir!ti. Brrndan sorra en nemli ve'en gl rakipleri olan Naymanlar Ve Carnuka ile m_ cadele etti. 12061da onon rrmar boyunda Moolistan'n en se_

ise yurdu sayrlryor,du. Devletin muhtelif krsrn]arr Cen'giz ailesinin yelerirre veri'lmiti. Bu alan]arda gebe hayat sren noyanlar, riker'Ieri ve onlara feoda balarla bah ayit'leri ve ,esirleriyle' ku aitre }"elerine tabi idiler' Feodal hiyerariteki_ ).e dayanan bu toplum aynr zamanda askeri h'ir l6,ttl; nk trnen (10,000), lbin, yz ve on gibi krsmlara ayrrllt. Tabii brr sayllar, her zaman bu gr'uplann gerek kadrosunu ifade etmeyerek, Mool f'eodal ordusurun be,llibalr asker gruplarrnr g'ster'ir. Bu gruplar, k srek a'r''larrnrn 'da 'dahil oldu.ayil

g:u yil

feodal rnke'llefiyetler dryrnda, (noya'n) asl<eri hizmetleri de varll. Ayil'ler iin onlarn, yzlerin, binlerin.'. kadrola_ rn cloldurmak mecburiyet'i vard. Byk grup}arn (bin,

,lde. nk Cengiz'ir rakibinin eski oymak tekilAtna dnmek ; qin calstr anlarhyor. j| Cengiz'in doum tarjhi kesin olara]< bilinmiyor. onun bu "-arihten sonra doduunu ileri sre]er de vardrr.

r V. V. Bartol'rl. a. y. 111. s. : "Demo]ratik'' kelimesini tlrnak iareti iine almak

icap

tmen) balncla kizzat gqebe feodaller brl]'"rnur'du. Bun_ lr. Cengiz kabilesine rnensup prensler'in veya Cengiz |a' ln jlk daveti iizerine askerleriyle gelirlerdi. Byk feo_ llI orciusunun handa Cengiz hann rnehur muhafrz

t B. Ya. Vladimircov'a gre @. y.97. s.): "Eski Moollarda ],i' lxbulil (han, noyan veya ba'atur...) tabi olan soy, oymak, ,lti|ilc lir'lil<]crire'ulus' ad veri]irdi."

QO

.\UIIN oRDU',NUN KURULUSU vE GELiMESI

XIII. YZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL

ST1LASI 33

ktas (keig) 'buliunurdu. B. Ya. Vladimircov'un bu yolda Gizli Tarih'ten naklettii dikkate deer ksmr buradzr tekrarlamak istiyorum: "Cengiz de,di ki: "Esikiden seksen ki'ilik bir beki ktaslyle yetmi kiilik ilir muhafz kltaslna (sanban) salh'iptim. irrldi, Tanr htn millletlere h]oretmemi e'nr.edince, benim mulrafiz ktam (santan) iin tmenlerden, ,binlerden, 5zlerden on bin kii toplasrilar. B,enim yanmda brlunacak o]an bu adamlarr, svik, metin ve salam o]ma]arna dikkat ederek lTlemtlrlard,an ve ser,best sln]f mensup'Iarndan sesinler. Bin beyinin olu, kar,delerini ve on arkadaln getirecektir; yz beyinin olu, kardeini ve oe arkadanr ,getirecektir...''1

da itirak ed,er]erdi. Bu kta]arn birqok imtiyazlarr vard. Keig ktasna mensup askerJer, Gizli Tari,h'e gre, ond-rnun kumandanlarndan yksek bir yer tutarlard. (Cengiz han-A. Ya.): "Benllm kesigten'im bin beyinin btn efl,erinden yksek sayrlsln'' deldi.'
Cengjz lrann Mool devleti, hAkim Slnlf]n' noyal]]arln clka/]arina uygun bir ekilde noyanlar Ve onlarrn r,kerleri sa5resinde teekkl etrnitir. XII. yzyln sonunda ve XIII. yzyln banda noyanlarrn feodal 'snrfi henz tama,mryle teekkl etmemi, Mool feoda'liz_ minin teekkl processus' ,henz son safhasrna erimemiti. Bu processus ancak Cengiz hanrn haleflleri zamannda, Mooil imparatorluunun gelime devrinde (7227 1259) sona ermitir. Mo'ol dev],et sisteminin bir gnde li.urul'madr mu]raikkaktr. B]yk isti']i akn]arrna balan srrada 'bu sistem henz kesin bir ekil almamt. Mamafi,lr devlet tekilAtnn ana izgileri daha in sef,eri sraslncla, yani 1211'den nce teekkl etmiti.
tcrl'iinesi,

tlrr, kei kta]ar ise ic dzeni muhafaza ede.di. Fakat Sefele Cengiz han katlldl zamall' keig ,lrtalar

Cengiz ]an orclusu aknlara ve istilA, seferler,ine ka-

hir tekilAta dayanan mdhafiz krtaran byk askeri teeibhslerini ko_ sr sa;esinde Cengiz layhkla gergekrletire'bilnitir. Bu akrnlarn ou'nceden cnlmeden yaplrnt. Bunlar Cergiz'in iind:e bulunduu mcadelenin tab,ii ibir devam saylahilir. Bu aknlarara en nern.-li se'bep oJarak, gebe aristokrati]arlnn ve Cengiz hanrn 'ganimet Ve medeni nenleket erden vergi almak gayesi gsterillebilir. Bu akln'larr yapan Moollarn, in'de ve orta Asya devletlerinde grdmz nedeni hareketlere, ze]likle askeri teknik alanrnda kazanllan bilgilere yabancr kalmadklar gze arpar. Daha Cengiz handan nce inli ve Mslrnan tacirle_ r'in Moolistan'r ziyaret ettiklerini biliyoruz. Ticaret kervar]lar ile Moolistan'a ibirok esnaf da gemitir. Byk Mool kalbile eflerinir (,han, noyan, ba'atur v.b.) saray_ larnda yerleen bu ,esnaf, gqebe aristokratlara muhtelit bilgi ve itiyatlar vermilerdi. orta Asya tacirlerinin tesiri Cengiz ,hann faaliyete italad sralarda zel']ikle artmt. Cengiz orta Asya ve Yakn Dou mem]eketleri zerine bu tacirlerden birok bilgiter edinmiti. Cengi'z, Moolistan'n snrr]arr dnda dmanlarlyle yaptlr m_ ca'delede de br tacirlerin yard],mlndan ok yararlanmrt. Cengiz ]hanrn ,in'i ve orta Asya'y iga,l etmesi processus' bu eserin cerevesi iinde ana izgileriy'le h'i!e arllatIamaz. Bu olaanst baarnrn, yalnz Mool orduSunun yksek ]<alitesi ve Cengiz lhanrn ,derin kabiliyeti ile izah edilemeyecei aktr. Moollarn medeni do u memleketler,inden gelen esnafin srekli aknr sayesinde, byk ehirlerin fethi iin zaruri olan kuatma alet]erine sahip olmalarr ,da bu ciheti izah 'ederrrez. orta As_ ya'nn fethi gibi ikesin bir teebbsn ger,eklemesini HArizmah devleti' olduka koilaylatrmrst. Askerin okluBu ordu Ve
SIkr
Ms]man douda en byk dev]et HArizmrlevleti idi. Bu devletin merkezi rgen idi. orta Asya'dan ahlar (Srclcrya'ya kadar) baka, ran'rn byk bir krsml ve Kuzeybal Afganistan bu devlete giriyordu.

] Bu devirde

r Gizli

Tlril-, \.

r A. y., S.

1GS. s.

P. Ka[ul'ov 1ercmesi, 125. Iizi c't'iicsi. 170.

s.

s.

; S. A.

I(<tzin

F,:

g4

ALTIN ORDU'NUN KURULUU vE GELlMES

XIII. YZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL

STLASI

35

una,,hgrirenin zerrginliine, Sarayln debdgbesine, ehirlerin kltrne, sanayi ve ticaretin gelimesine ramerr, b6kim snf arasrnda hkm sren fikir ayrklarr karrsnda cidcii ,bir mukavemet gsterilelrnezdi. Hir'izmah Muhammet (1200 - 1220) byk askeri kuwe'tleri bir yere toplamalrtan ekiniyordu. nk askeri eflerine gvenemiyotlu. Esasen, ef'lerin ayaklanmasrndan korkrnas'da se'Jepsiz deildi. Bu selbeple, Cengiz hanrn 'esas kuwetl,erine karl hi'bir yerde ciddi jr mukavemet gsterernez_ d. C'engiz, hasmrnr para p'ara yenerek, askerlerini en uygun grd, eki'lde sevk e'diyordu. Esasen, htn orta Asya'nn fethi bu ekilde yapilmt. Muhasm taraflar arasrnila genel lbir ,aarrza yer veril'memiti. Buhara, Senerkant, Merv, rgen ve ,daha 'birtakm orta Asya e_ lrirleni, kt bir savunmadan So]nra birer birer fethedildiHernen her yerde yalnz ihalk kt'leleri ky ve ehilerini ]rararetle sa'vunuyor,lardl. [IAkim srnrfrn yksek tahakalarna (memurlar, tacirler, IsIAm utremasrnrn yksek nrmessi(lleri) gelince, hun]ar Moollara ibir an nce 'ba emek iin ellerinden gelen lher eyi yapyorlard. nk bu suretle lhayat ve mallarrnr kurtaracaklarn urnuyorlar,d.

Cebe ve Sbdey'in Mool askerleri', hemen hemen btn Kuzey rran' ate ve kltan ge'irmi|ler, sonra Kafkasya'ya'karak bir,ok ehirler fethetmiler, Grcistan askeri 'kuvvetlerini yenmiler ve n,emli bir ganimet elde efurek "irvan boaz" yoluyle Kuzey Kafkasya'ya, Alan ve'Kpak topraklarna,rkmllard. Muhteif vaitler'de buiunmak sllreti}le Kpaklarr Allanlarla yaptklarr ittifaktan caydrmaa murraffak olan Moollar, nce Alanlar ,yenmiler, sonra anlamalarnr ;bozarak, Kpakl'ara lhaunr etrnilerdi. Bozguna urayan Kr1ryalrlar, yurtlarrnr terk eder,ek, yardrm grmek mi,diyle Gneydou Avrupada Volga ile Dnepr arasrnda yaayan Kpaklarm yanna ekilmiIeridi. Arka,la:lndan getren Tatar'lar, Krrrn'a l ararak Su,dak,ohrini fethetmilerd,i.

ir sre iinde (12|9 - |22l) fethedilmiti. Bu olaylar W. W. Barthold'n Turkestan v

Orta Asya, yldan klsa ' poxu mongol'skogo naestriya adlr hyk eserinde etraf]i surette tasvir ed,ilmitir. Aada grlecei gilbi, Mool istil6,s Orta Asya'yr bir kasrga feildketi gibi ta1hrip ,etmi, maddi d'eerler yarnda yz lbinlerce insan,n ,hayatnr da malrvetrniti. Mo_ ;o,l igalini takip elden ilk y|llarda ehir ve kyl,er, ykrnt ylnl lha]inde'bulunuyor'cu. B'unlarrn yeniden kurulmasrna Moollarln yeremesinden 'irka yrl sorrra ba,Iar,d. nfamafilh Merv ve Merv vahasr $ib;i birka blg'ede medeni hayat hemen remen IVIool devrinin Sonuna ka'dar

Bu olaylarn ada olan ibn-l-Esir, Sudak'rn fethinden kan sonlar zerine bakrnrz ne diyor: "Tatarar Sudak'a gelerek ehri fethettiler; ahali daId; bir ksrn olulk ocuu ve mallarryle dalara irktrlar, ilir ksmr ise denize ynelerek, Kl Arslan slilesine Tnrensup jllslmanlarn elinde bulunan Rurn diyarrna' gittiler.''* Fakat ,Su,dak'n fethi Tatarlara yama e'dilen ,mallar,dan baka bir ey vermedi. irndi, Tatarlarrn, ortak dmanlarr kar,snda bille feodal anlamaZ)rklarrn unutmayan Kuman ve Ruslarn lirlemi kuwetleriyle savamallarr icap ediyordu. ilgili ,olaylar konusundaki gvenilir verilerinin bolluu iile ilakl bir n kaza,Sergey ,Solov'ev, ,dls siyasetle

:an Istoriya Rossii s drevneyix vrenen a,dlr eserinde, Ta_

<:anlanamadr.

'

'c-, 25- 28. s.).

h:rusen tarafndan tercme edilmitir (Sbornik materialov..., r.

1 Bu olay, XIII. yzyln ilk yansnda yaayan Arap tarihisi tbn-l-Esir tarafndan etraflr surette anlatlmtrr. Bu likAyenin, Cebe ile Sbdey'in seferine ait klsmr V. G. Tiesen: Seluk slAlesinin hAkimiyeti altrndaki Konya devleti. ;i V. G. TiesenhauSen' a. y., I. c., 26. s.; bn_-Esir,
253.
s.

,orta ,dsya'dan kaan HArizmah Mulhammet'i takip ctme,]i zcre ,Cengiz ha tarafndan 1220de gnderien

XII. c.,

36

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vD GELIMESi

xrr. yzyN BAINDA MooLLAR vE MooL STiLASI

37

tanlarrn i]k akn]arr ve Ka]ka mrharebesi meselesi konusunda byk bir yarxll-a dmtr "l224'te Cengiz; }ianrn Cebe ve Subut adl iki ba'buu' gebelerin Haza' Denizi ile Ural dalar arasn'daki eski geitlerinden gee_' rek, Yas ve obez kabi],elerini esir etmi ve Kuman toprak]arrna gelrrilerrli. Kumanlar Yuriy Konakevi adlr. ikuv-' vel']i hanlaryle Moollara karr koymak isterriIerse de.' yenitrerek Rus snrlarrna, Dnepr'e doru kamak mecbu* riyetinde kalmllard.''' Moollarrn, S. Solov'ev'in ziknet_yol* "Hazar Denizi ile Ural dalar arasrndaki'' tii Kafkasya yoluyle geldik'lerini yu_dan deil, Klzey lran ve ''karda grdk. Bu seferin tarihinde de bir yllk lrir yan'llk vardr. Moo['Iar Det-i Kpalk'a 1224'te deil, 1223'te^ gjrmilerdir. Bata ilbn-l-Esir9 dlmak zer'e btn dott kaynaklarrnda ,h. 620 tarilrine tesadf e,dilir ki bu, 4 u_ |>at 1223 ile 23 acak 1224 arasndaki devreye tekalbll
eder.

Bu meselede lbn-l-Esir'in verdii salam ibilginin,. onun eseriyle ilgili olmayan dou kaynaklarrna trrorlu olrluumuz verj']lere tamamryle uyduunu ilive edelim. Bi"lindii gibi, Ce e ile Skdey'in Seferi, aynr yrl iinde,. Ruslarla Kumanlarlln kesin olarak bozguna uramalarly-' lr SoIl3. elien melhur Kalka muharebesine yo'l amtr::, Mamafih Kalka, Moollara Gneydou Avrupa hAkimiyctini salanrtl. nk orta Volga ve Kama azl ynnde'" ki ilertremeleri, Bulgar'da kesin bir hozgurlla olmasa da,. olduka byk bir baarslzlkla sona ermiti. Brrlgar'da rnalfilbiyete uradlktan |sonra' Volga boyunu takip ederek Saksrn'a ve Hazar Denizinin kuzey kryrlarrrdaki bozkrla* ra indiler. Modllar lbtn Det-i Klpak'a hikim olma-' mak]a berdker, yalnz Kuman giigebelerine deil, Gneydou Avrupa'da yaprlan geni ailm satm faa iyetine de' geici o]arak kyk bir darb'e indirdiler.
M2.

ibn-l-Esir, Cebe ile Sbtidey taraflndan yaprlan se'Ferin sonuclarr korrusunda baknz ne 'diyor: "Moollann gelnresiyle [Det-i Kpak'la-A. Ya.] [;balant] yollar ke_ sil'ni ve Kpaklandan ne Burtas krktreii, ne sincap, ne [iur,cluz clerileri gelrnemiti. lTatarlar] bu memleketten ayrlip yurtlarna 'dnnce, yollar axlm ve mal]ar tek'ar [eskisi gibi] gelmee ba amlt."1 1219 - 722l\de'orta Asya'nrn Moollar tarafrn'dan istilisr re Cebe ile Sbdey'in Kuzey ran'a, Kafkasya'ya -e Gneydou Avrupa'ya seferi (7222'1^224) 1ada rnil_ xetler zernind,e son dereoe kuvvetli ,bir tesir [brakmrtr. }iIII. yzyln 20 ve 30. yllarlnda, btn orta Asya, Ku_ :zey Afrika ve Avrupa meimleketlerinde Mool'lar, o zaranki Alenin uradr er byk fe'l6ket lgijb'i telAkki ediljyorlard. XIII. yzylln banda yaayan Arap tarihile_ rinin en hy ve Cengiz hann ve sefelerinin ada o]an ilbn-l-Esir'in (Ibn-l-trsir, 1160'ta'dom.:, l233'te idlmtr) aadaki tavsifi bu bak'ndan d,ikkate deer. ona gre, Mool istilAsr "gece erin ve gndzlerin 'do;urmad, ibtn alhalliye, zellikle Msilmanlara amil korkun bir musihettir; eer bir ki'mse "Alem, Tanrrnrn insanl yarattl gnilen bu ana kadar ibyle bir fg]ket grr:nemitir'' derse, geryei ifade etmi olur. Gerekten, tarihlerde ,buna benzer tir olaya rastlanrnaz. onlarrn ar,lat_ i;klarr en korkun olay, Buhtuna,Sr'n Israil oullarrru l_ .cirmesi ve Beytimuka'ddes'i ykmasdrr. Fakat hu me_ lln]arn yrktklarr, Beytirnuka,ddes'ten kat kat ;byiik e_
hit'lerle 'ddlu olan bu memileket ere nispetle Beytimukaddes eclir? onlarn ],drdIi}erine nispet'Ie srail oullarr ne+lir? nk Idrlen ibir tek lehir ahalisi [btn] srail *.ullarrndan oktu... [Tatarlar] hi ifti-".-i brdhmadlar, },adrnilarr, erkekleri, ocuk[arr ldndler, gelbe kadrlanr karnlarrnr yardrlar Ve ana karnndaki yawularr iiildrdcr.'' Bundan Sonra orta Asya'nn Cengiz han taraflndan ,ilstilisnr anlatmaa ibalayan bn-l-Esir, hunun "kvl-

t S. Solov'e v, storiya Ilossii s

s.

dre'ueyix vrencn,

I.

e,.'

lj V. G. Ticsenhausen' XII r', 253. s.

a. y., I.C., 26. s., Iln-iil-Esir.

V. G. Tiesenhausen, XII. c., 254. s.

38

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESI

XIII. YZYILIN BAINDA MooLLAR vE MooL

STLASI

39

crmlarl [btn memleketleri] Sarml, zarar| h'erkese do}_unrnu ve r]zgirn kovalad bir bulut gilbi memlekel mernleket dolaml bir felAket'' olduunu belirtmitir''
lstillAdan sonraki illk yllarda orta Asya'da hayatn genel tablosu, ikorkun bir tesir yapyordu. Sayrslz yama ve yangnlar sonunda eh,irler har:ap olmutu. Ahalinin bir' ksm ldrlm, bir ksm. da (zelikle esnaf slnf) fa* tihler tarafndan Yeilisu'ya, Uyguristan'a ve Moo]istan'a sevk edilmiti. Kyller'in byk bir ksmr yardrrmcr askeri g olarak Mool ordusuna alnmt. Ilk yllarda Moollar, Hirizmahlarrn ve'Karahan]'larrn eski devletleri gilbi, kark bir iktisadi, itimai ve siyasi hayata malik olan bu byk merrleketi yalnrz ,balarrna idareye muvaffak olamadrlar. Bunun balca sehehi dle, gereken t'ecrheye sahip olrnamallar id.i. Zerefan il,e Kakaderya ,boyundaki medeni a]an]lara resrnen sahip olan aatay ulusu, ballangta ll'i rma vadisinde gebe hayatl srmekle i,ktifa ediyordu. aatay ve ailesi, ilk yllarda Maveranndhr'i (Trkistan') fjilen idare etmiyordu. Maverannehir, gelirl'erin'den bir klsmrnr aatay ai[es,ine \leren byk hana tal'i idi. Biiyk tacir ve murab,aihacr Mahmut Yalava, ge'dey ian (1229 - |24I) (Cergiz han l221''de l,mir) tarafndan Maverannehir hkrndar'lna getiri1ldi. Hocent ehrini hkrnet rr,erkezi yapan Malhmut Yalava, kendisine veritren meml'eketi buradan idare ed,iyordu. Baskaklarn yiin,etiminde bIunan Mool aske:i b,ir]ikl,erii, Mahmut Yalava'n emrine verilmiti. Baskaklar yd,nz askeri kumarrdan olmakla kalmlyor, ayrlca iftilerden, esnaf ve tacirlerden alrnan lbtn vergilleri de topluyorlard. Bu bir[ik ler e,hirlerd,e ve civarrnda yerleir, bas,]<aklar 'da malralli yreticileri kontrol ederler, ,btn vergileriin gecikmeden ve gizlerrr,eden hkmdar hazinesir,e gndri]mesir.i salamaya allr'lard.

orta Asya ehirl'erinde hayat yava yava yoluna giriyor, sanayi ve ticaret faa[iyeti tekrar canlanryordu. Tahrip ,edilen eh'ir'lerin yerinde veya yaknlarrnda yeni_

dlen kurulrmu: elhirtrer ,meydana kyordu. Semerkant, Buhara ve ,hatta rger sr'atle canlanryordu. Yalnz n{erv ehri ,haraLe |halinde kalmlt. la'hruh (1404 - 1447\ clevrinde, 1409da Nlerv'i canlan'drmak teelbbsne girisilmiti. Bozuk yol,Iar dzeltiliyor, kprler yaprlryor ve_ ya onarlyordu. Cengiz hardan bir y[ sonra lbtn orta Asya'dan gaen in gezgirli an'un', u rmandan jbir tahta kprden, Talas rmandan rise h'ir ta kprden getiini anlatryor.' zet olarak, Maverannehir ve Hi_ rizrn, ,eski canlr iktisadi hayatlarrnl yava yava yenilemi-

Yedisu'da tamamyle ayrr bir idurumla karlayoruz. Rurada aatay'a tabi gebe halk ve askerler, bu alan_ ca ihi cil:Tazsa son drt yzylldan beri ,devam eilen zirai kltrn ger,ilemesine sebep oldular. Mamafih orta Asya'nln re-fah ya7nlz'dl grnten i,baret kalryordu. Hayatn yeniden canlanmasn'dan yalnlz yksek snfla::, vani toprak sahip}eri, tacirler ve Mslman uleirnasr istifade ediy,orlard. nceki devir'lerde olduu gibi, yksek snrflar, fatihlerdn h6kim zmreleriy,le kolayca uzlana.a lmuvaffak o,lmu'larld. on yl gibi ksa bir sre iind'e, bur'larn hkmdar ailesine tamamyle sa,dk olduk]arr arrlasrlmlt. Reidddin'e bonglu olduumuz inandlrrc bi'lgilere gre, Cengiz han, gedey ihan (1229 -t24|), Gy[< han (L246 - 1248) zamanlarnda, Mool prens ve pr,ensesileri toprak sahiplerine, n'emurlara ve tacirlere ibirtakrm ferrlan]ar (yarlk ve payza) ,daltrlard. Bu fermanlar, alral,ye mulrtelif hizmet ve mkeljtrefiyetler ykler,di. Bunlarn arir a]tnda kyllerin ve eshaf ziirnre]erinin duru-

ler,di..

rv

an
l] tn

tcr'cmesi

- u

V. G. Tiesenhausen,

a. y., I. c., 2.

It04. s. ).
s.
_

n'' opisanie puteestviya na zapad. P. I{afa(Trudl lenov Ross. dux. missii v Pckine, IV,
y.
l}03. s.

u n', r.

40

ALTIN oRDU',NuN KURULUu vE GELMES

ma sanayii mahsulleri giki birtakrm rramulAt, esnafa 'zellik e ar geliyordu. Btn bunlara suiistimalleri de ilAve edelim. Kaynalllalbu yolda tafsilh.tla,dol,u'dur. Kanunlarir aykrrr vergiler, hazan kanuni vergilerden ,bile okt. Birok yerlerde vergiy.e tabi olanlarn katkl'arlnr gryoruz. nk resmi makamlann talep ettikleri her eyi l erdikten sonra' reticiye lhayatnr temin iin hibir cy kalnyor,du. 1238'de Buhara ve ewesincle kan ve tarihte Tardli kyam diytg anrlan kyl ve ,esnaf ayaklanmasr, bu sartlar altnda patlalk vermiti. Mool llr1kimiyetine, mltezirnllere, lerti feodallere ve yksek Buhara. ulemasrna karr yneltilen bu ayaklanma tam ar,lamyle hir ihalk hareketi i,di. Elek yapmakIa megul olan l\[alrmut Tarabi'nin ynettii bu hareket, lbalangta muvaffak olrnusa da, sonradan Mool,lar ta_ rafndan korkun bir katliamla bastrrrlrnt.'

mu yrldan ylla ktIeiyor,du. Ilenmi topraklardan alrian vergilerden, yani l\[oollar 'devrirde kalan adnr alan haratan baka, kylier her tll hizrnet ve mkellefiyetler yklenrnek,rnedburiyetinde kalmlard. Erli''ler, zengin tacirler, Mslman ulemas, hkmdar ailesinin uzak ve yakn yeleri v. h. yarlrk ve payzalarnr ribraz eclerek, oturacaik yer, yiyecek, yem, hinek at... tallep ederlerdi. dhlirlerd,e de aynr ey yaplrdr. Bu 'devirde Ler yerde askeri lbirlikler bu]unurdu. Bunlara iecek, yi5recek ve giyecek salamak lAzmd. Byk askeri birli]trerin,bakrrr iin hol gelire ihtiya var'd. Sonra rrremurlar ve Saray lralk da gelir ka5,naklarrna muhtat. Gda maddelerinden baka, birok sanayi mamulAtr talep edilirdi. Me,murlar, hemen ]hemen btn sanayi u'belerini sayrma tabi tutarlar ve kesin olarak tayin edilmi sre iinde, rnkel]lefi" yet olarak, hazine Ve saraya rnuayyen rniktarda mamulit verrnee meobur edet'lerd,i. Bu devirde siilAh, 'flg1i, 'doku-

NC BoLM
Altn ordu'nun kurulu (Cu ulusu)
Cebe ile Sbdey'in !223'te Volga havzasnda Bul_ garJara kar urad byk baarlszhk, bilindii gibi' Gneyclou Avrupa'nrn Moollar tarafindan igalini ge_ ciktirmekten ban<a bir eye yaramamtr. Cengiz ,hann bahatunundan drt olu olduunu hiliyoruz: Cui, aatay, gedey, Tuluy. Byk o]u Cu, ulus ve yurt olarak Moolistan'rn batrsnda bdlunan en uzak topraklar almlt. Bu topraklarln esas ekirdeini Det-i Kpak tekil ediyordu. Mamafih Cui'nin sa_ l'nda ,btn Det-i Kpak ona yalnrz ismen tabi olmutu. nk Kpak bozkrlarrnln en ibyk ksmr henz igal edilmi deildi. Kuru'ltay, Gneydou Avrupa sefuri n-ese],esini iki defa (1229 ve l235'te) ortaya atmrsa cla, I;u blgenin igali ancak 1236'da gereklerniti. Bu se_ fer, Cui'nin lo']u Batu tarafn'dan idare edilmiti. Kalka muhanebesinden tanrdrmz,Sbdey, Gneydou Avrrrpa'1 bildii iin'Batu'ya yardrmcr olarak verilniti. Tes_ pit edilen program birka yl iinde gerEeklerni ve Det-i Kpcak' Bulgar bl'ges'i, Klrm ve Derbent'e kadar uzanan Kafkasya toprallarr Moollarn (veya Tatarlarln) eline ge.rniti. Hatta 1238'de Ryazan, Vladimir gibi birtakm Rus prenslikleri de igal edil,miti. Novgorod'a harp il6n edildi ise,de, srllarrn tarnaslna, batakhkllarrn ortaya kmasina yol aan ,gzn yaklarnasr dolaysyl'e artlk zayf, den Modl hirliklerinin ,bunun igalinden vazgemesi 'icap ctti. 1240'ta Kiev ,de alndr. Burldan Sonra, batya gi' clen yoJJlar Batu iin allmt. !242''de Batu'nun askerleri f'dlonya, Macaristan ve Dalmaya'y tahnip ettiler. LA.kin Batu bu memleketleri muhafaza ,etmeyerek, 1242 - 1243'te

l;l grtppr vostokovedov na sessii Akad. Nauk SSSR 20 mara' -l1,i}l- H., 'frur] nst. vostokoved., XVII. c., 101 - 135. s.

A. Y. Yakubovskiy,

Vosstanie Tarabi

1338 g. Dok-

42

ALTIN oRDU'NUN KURULUU VE GELlMEst

ALTIN oRDU'NuN <nuuu

43

Elak ve Budan zerinden Det_i Kpak'a dnmt. W'

W. Barthold'n fiikrin,e gre, Batu'nun Jbatr s'eferine Son Ve]:mesine Sebep, bir yandan onun askeri hirlikleri arasn'da bulunan prenslerden Gyk (gedey'in olu) ve str (aatay'rn torunu) ile giriltii kavgalar, bir yandan da gedey hann'lmne ait,haher'di. Bu olaylarn nsmi inkir olunamaz. LAkin Tatarlarr. douya dnlerinin en n'emli sebebi, Rus prenslil{leriyle yaprlan mcadele sonunda artk ok zayf 'dmeleri idi." Bu sebeple, ek kralnn askeriyle ve Avusturya dknn birlikleriyle kesin bir muharebe yapab'ilmek iin es_ ki kuvvetleri kalmamrt. Vclga blgesinin zaptlndan sonra' Bulgarlar ve I(trnan]lar ortak olaraIk kahramanca bir mukavemet gster_ milerdi. Bu, Batu'nun batr seferi srasnda, Tatar orduunun gerisinde ta,rn anlamyle hir ayaklanma tekil edi_
1'ordu.

iierlerken, B'aqman'rn karargA,hrm ancak uzun gayretleiden sonra bulabillmiti. Baman rrmak zerindeki adalardan birinde gizlenmiti. Cveyni'ye Ve Reidddin'e inanmak gerekirse, bir firtnada rrmarn sol kyrsmdan sular ekilmi ve Tatar'lar, Bacman'rn bek]e,medii bir srrada karadan ariaya karak, ayaklanadlarrn ounu 'ldrmtrerdi. Yaka'lanan Baman da Idrlrnt.

Tatarlarn Bamanla giritikleri mcadelenin iddeti, Baman'ln Ve mttefik]eri olan Bulgar ve Alanlarln

(Ciivardr. veyni' ve Reidddin') tafsilAt Bulgar babularlndan Bayan ve Ciku, Alirlik (al_ Burli)' kabilesine mensup Kuiman kumandanr Baman ve As (Alan) kulandanr Kair Ukule lbu ayaklanmanln balna gemilerdi. B,lrada Baman'rn en 'enerjik rol oyad anlailyor. Ayakl4nmayr lbastrmak iin, o zaman Batu'n'un or,dusunda bu]unan Siikldey ve Meng gnderilmiti. Tatar]ar b mi,lli lhareketi hemen bastrramamlsrlar, hatta Bi,.Cman'n karargAhna Ve esas birliklerine yetlmee bile muvaffak olamamlard. orman,larda gizlenen Bame.n, Tatar askerleri.nden vaktinde kaabilmiti. Tuluy'un olu Meng, Ldll'in (Vollga'nn) sol kyrsnda
maddesi, 699. s. : Cveyn, GMs, a. y., II. c., 24. s,

Bu ayaklanma zerine iki Acem kaynanda

Mool fatihlerine birok lkarklk ve zorukar rkar,dln gsteriyor. Moollarn seferleri sorunda D'et-i Kpak'ta ve ona bitiik blgelerde byk bir imparatoriluk kur'ujnrutu. Dou kaynaklarrnrn Cui ulusu veya Gk or,d dedikleri lbu devlete, Rus kronikleri Altn or'du adnr veriyc'rlar. LAkin b'u sonuncu adn hu de'vlete verilmesinin se'behi imdiye kadar izah edilenemitir.

r w. w. Barthold,

Encyclop6die de l'Islam: Batu-Kha

xVI' III, 9. s.; V. G. Tiesenhausen,

Rus tari]hlerinde, kroniklerle dier Rus ,kaynaklarrnrla rastlanan "Altrn ordu" tabir yerlem,itir. Bu tabir, Dou Avrupa'daki Tatar devleti iin bol bilgi veren Arap kaynaklannda kul,lanrJmaz. Acem kaynaklarrnda "Altln iordu'' aldlna ok seyrek olarak tesadf edilir. P. Savel'ev, Reidddin'den ve Vas'saf'tan "orda-i Zarin'' tabirini almsa da, bu adn getii nretni zikretmemitir. P. Savel'ev, Reidddin'de "Altrn or'du diye anrlan Srra orda" cmlesini, Vassaf'ta ise "Src orda adr verllen Altn oda'' cm]]esini bulmu,tur.' Ac ge,en yazarlarrn esenlerirde biz bu yerleri bulamadk. I'akat Reidddin'de "Altrn ordu'' adl, baka bir yendt', Cengiz hanrn hayatnda, daha AItn ordu devletinin kunulu,undan,nce zikre'dilrnitir. Rleidddin, Cengiz,hann Tacik a]anllarndan doduu y'erllere dnn anlatrken, Bukas Ciku mevkinde ordu-i Buzurg zarin, yani
l P. SveI'ev, Ekaterinoslavskiy klad. fVO, 1tt57, I lI liiliim, 2. Iis., 354. s.

B]ochet bas., 44-46. s.; V. G. Tie" Reidiiddin, scnhausen, a. y., II. c., 35-36. s. 4 V. G.'f iescnh:uScn, t. y., II. c.,44. s.

44

ALTIN oRDU',r\UN I{URULUU vE GELiMESI

.\LTIN oRDU',NUN (URULUU

45

,Byk Aitn ordu'kurulmasn emrettiini belirtiyor'' Btnun, Acem ,kaynaklarrnrla "A]trn or'du'' tabirine ait en eski kaylt olduu anlar yor. Bu kayt, "Altrn ordu'' taloirinin ballano11a Cengiz 'hanrn ordus'u i'in kullan'Ids ve sonradan anlamlnr deitirerek' 'esasen Cu'i'nin oIt Batu tarafndan kurulan Cui ulusuna veriidii fikrini ortaya rkaryor. "By'k Altn ordu" tabirinin in devletinin (Kuzey iniin) t'esiri altnda km olmasr i]htimali ,de vardr. nk Reidddin, ibu devletin imparatorua Altan han, yani Altn han ailrnr verir. Mteveffa deerl'i Sinolog V. N. Kazin, 'bu tajbir zerincte durmu Ve in ve MooI kaynaklarn ara'trarak ku konuda ayrr bir ya^ yazmaa balla,rnt. Ne yazk ki 'lu yazryr bitirip ,bitirmediini ve hatta bu mesele zerine ne gibi sonuglara vardrrnr lbilmiyoruz. Bu suretle, btr wesele bilirselbaklmdan imdiye kadar aydrLatlama:ntr.

i-hadit onun yanrndadr.'" Do'u (Arap ve Acem) kaynaklarr bile Rus topraklarlnr Cui u]usuna katrnyordu' Iius prenslikleri, Altn ordu'ya tahi olduklarr ve vergi verdikleri ,halde, pr'ensl,er'e, yani ayrr kuwete salhip bulu-

Islim kaynaklarrr,da (Arap, Acem, Trk) tabire f esadf edilir: Cuci ulusu, Gk ordu, Ak ordu' Bun]artlan bir ksm A,ltn ordu anlarnrna igelir. Bir ksmr ise Altn or,du'nun muhte]if a']anlarr'nr kucaklar. Cui ulusuriun Slnrrlar, zellikJle Cui'ye verilen yu|dun esas krsn tekil eden geni ibozkr]ar'da kesin olarak kestirile,mez. Kuzeydou Altn ordu'ya Bulgar bl'gesi datil Julunuyordu. Kuzeyde srnrr Rius prens'liklerinden gei_ yordu. ,Gneyde bir yandan Krim' ve kyr 'ehir:lerini, bir yandan 'da Derent'e ve bazan Bak'ya kadar |Jzal:'an' Kaf,kasya topraklarnr ve rgen ehriy'le Hirizm'i, ha_ tda Dnestr'e Ve da'ta teye, douda Bat Sibirya'ya vu'
aa Srderya alanrna kadar uzanan ibozkrlarr kucdklyordu. XIV. yzyln ilk yarsnda yaayan Arap tarihcsi al-omari, hurida bul,unan Bedr,eddin Hasan ar-Rumi adl Lir tacir,in ifadesine dayanarak bu snrlarr ibaknrz Easrl belirtiyor: "... Ceyhur' tarafindan Hi'rizrn, Saa_
I

riuyorlardt. LAkin Altln ordu hanarr, yeni Mool irnparatorluyeni bir" unun gerqek kurucusu olan Batu'dan itibaren, kurucusu olarak geldikleri Gneydou Avru_ dev]etin pa'nn ekonomik ibakmdan ifade ettii deeri tamamryle rirak ediyorlardr. Ggelbe olduklarr iin, HA.rizm ve Krrrm gihi b}geler'deli ehir halkna nazaran kltr bakrnndan daha alak bir dzeyde kulunan Moolllarn feo'dal efleri, btn ,bu alan]arn zenginliini ve o zamanki dnya ticareti iin arz ettikl'eri deeri ta,mamyle ta]<dir ediyorlar, ynetic'i olarak da kendi karlarnr kiliyorlard' Eiiyle d]makla l'eraber, bu yerler Tatar istilAsnn ar felAketl,erinden krrtulamamrtr. Al-omari Volga ha'zas konusunda baknz ne diyor: "Bu memleket en byk topraklardan biridir; sularr ve otlak]arr oktur; [bu'rlay] ekildii vakit bol mahsul verir. LAkin bunlar [ahailil gebedir; hayvan sa,hibidir; ekin 'ekrnekle, aa dikmekle 'uramaz. Mernleket Tatar]arn dline geqmeden nce

1 Bu chir, Srderya'nn sa kyrsrnda, Tmenarrk demiryolrr istasyonu e,resinde bulunur. Baknrz: A. Yu. Yakubovs k i y' Razvalinr Sgnalia. Soobeniya G_\MK, 1929. : imkent'ten 12 km uzaklrkta bulunan sficap. 'J Bu ehir yanllkla zikredilmitir. a Harabeleri Srrderya koyundadrr. s Iiafkasya'da. 'i Azov. ; Volga boyunrla, Sa'atov yaknlannda. . V. G. TiesenhatrSCn, a. y., I. C., 215. s. (Arapa tin ), 2:jG. s. (Rusa tcrcme).

Bu kayda dikkatimi eken O. . Smirnova'ya ir bor Sayarlm. : Amuderya.

teekkr

me_

46

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELIMES

ALTIN oRDU'NUN rURULUU

47

tamamyle mamurdu; ,imdi lburada bu ,mamur uun [yalnz]'takyeleri kalmrtrr.'', Voilga lblgesiri Cui ulusunun merkezi yaptktan sonra, Batu ve halefleri Volga'nn sa ve s,ol kyrlarmda ekonomik lhayat kalkndlrmak iin ok aba sarf etmilerdi. LAkin Batu, ehir 'hayatrnn ve bununlla ilgjll oiarak, hazinesine o"yk gelirl,er salayan ticaretin kalkrnmaslna ayrl lbir deer vermi,ti. Mslman tacirleri, Batu ve halefi Berlke ihan devrnde grd]<leri lsayglyl ve e]de ettikleri kazancr Mool imparatorluunun hibir yerinde bulamamlar,d. Burada bu bakmdan son ,derece deerli iki gz,lemden sz etnrek ,istiyorum. Bun]lafdan 'bii, XIII. yzyllda yaayan ai-Cuzcani'ye aittir. Tabakat-i NAsri adl Farsa bir eser yazmrs olan b,u yazar, Moollarn Gney,dou Avrupa'ya 5,aptklarl akrnrn ada saylabilir. nk al-Cuz,cari, XIII. yzyllln 60. yJ'Iarnda lmtr. Ta'bakat-i NAsri sa]ribi yle diyor: "Son derece AdiI kir adam dlan Batr, Mslmanlara' dosta muamdl,e e,der, onun hiimayesi aItinda Mslmanlar rahat ibir hayat srerlerdi. ordugA'hrnda ve kabi]esind,e, c'emaati, imam ve rnezzini ibulunan cami]er kurulmutu. onun hAkimiyeti ve rnr sresince, gerek [kendi] arzusrryle gerek ona tabi olarlarrn Ve onun askerlerinin m,dahal,esiyle I'rJA,m memleke,tle,rinde hi'fbir fe]6ket o]]rnad. Trkistan Mslman]arl:} onun himayesi altrda byk b,ir refah ve salam bir gvenlik iinde yalyorlard. l\4ool lrdkimiyeti altrna giren rra aiarlarnda ona [Batu'ya] ayr ,bir k'srm tahsis edi]lmiti; onun ullusu olan rbu yerlere onun amirleri tayin olun-mutu.'"

lanlmrtrr.

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., I. C., 272. s. (Arapa metin)' 233. s. (Rusa tercme) Burada "Mslman" tatiri Mslman tacirleri iin kul: Burada Altn
ordu'ya giren Kuzey HArizm topraklan gz
e

Al-lCuzcani'nin Mo'ol t}ikiniyeti,dndaki alanlar_ da yu:zan v,e fati'lrlere kar s'ernpatden ok nefret 'duyan bir yazar olduunu unutmayaln. 'Tarih-i Cihanguay adh eserin'de Moo[ lrikimiyetine karl ak bir sempati g'st'er'en 'Ve b'azan dor'u'dan cloruya Moo]]xr,r, 'vgsn yapan Acem ta'rihisi CVyni (1283'te lmtr), Batu ve siyaseti zerine dikkate deer dnceler ileri sr,mtr. Cveyni'nin, 'mrnn b}lk bir ksmn Mool hkmdarlarlnln saray_ larnda goirldiini ve Moolistan'dan b'a'layarak, Hleg ,devletinin en batr ehri oilan Badad'a kadar heme. btn l\[ool de'/letlerinde b.rlunduunu kelirte'lirn. on gre, "dil alanndaki kararghlrnda Batu, bir 1er tayin ederek }ir ehir y,aptrm Ve huna Saray adn vernitr. onun hAkimiyeti btn !bu] devl,etlere yayllmtDin ve mezhepllerden lhiIbirinle riayet etmedii gjbi, Tanr'r hakknda bilgi ec'inmee de almazd|..." "...Tacirler her yandan ona [Batu'ya] mal getirirlerdi; rer ne o]ursa olsun alrr ve deerinden birka il'at az|a lir fiyat verirdi. Ru,m, Suriye gibi rnem[eketlerin str]]tan]arrna muafiyet ferman'larr ve yarllklar verirdi; ona iznlete gelenler' kazan elde etme,den dnrnezlerd'i.''' 'Tarihci, Cveyni'nin Mool)ara karr tarafsz kalamayacan dnmekle b'erab'er, bu satlrlar.da byk ibir gerek pay olduunu kabul etmek mecburJyetind'edir. G'erekten Batu'dan, Berke'd,en zbek 'hana kadar htn Altn ordu lranlarrnrn siyaseti, aal'da izah edeceim gibi, cl-ir 'hayatrnl. sanayi ve ticareti en geni ldie gelitirrne anlaclnl gd}ordu. Mool ftulratrnrn ada olan tanrnrn Ermeni tarihisi Genc'e''li Kir'akos'un (XIII. yizy|) da hu noktayr tevik ediilmesini ve ta,cirlere birok imtiyaz-ticaretin lar verilmesini- lelirtm,esi ci'ikkate deer. Ralban Ata dI ,birinden siz ederken Kirakos, ilunun Mool hanr ta-

.nnde tutulmutur.

I V. G. Tiesenhaus

n,

a. y., II. c., 15.

s.

I Cveyni, GMs, xVI. c., I. blm' 222-223. s. - A. Yu. Y li.ubov sl<iy, K istorii remcslennoy promllennosti Saraya Ilc'kc. Izvcstiya GAiMK, VI[. c., 2 - 3. fas., 5. s.

48

ALTIN oItDU',NUN KURULUU vE CELiMESI

ALTIN oRDU',NUN KURULUU

49'

rafindan bir yatlk al,dnl ve zel imti}'azlara salrip bu_ trunduunr zikreder. "Tamga, yani niran vo mektup sa' hjbi bulunan adam]arr ise }er yerde se'beste 'dolaabilir]er ve Raban'rn adamlar olduklarn syJedikleri ZamaTl onlara hi kimse dokunmazd. Mool efleri bile ona el'dt: ettikleri ganimetten hediyeler takdim ederlerdi."' Bu oJaylar, XIII. yzyln 40. ylllarnda' yani Cuzcani i!'e Cveyni'nin sz ettii devirde, Ermenistan'da gemitir.

aklarn yurd-u idi. Likin Tatarlar taraflndan igal edilince, Krpaklar onlara taibi dtdul'ar. Sonra [Tatarilar] onIa,rla [Kpa'klarla] karrtlar ve akralba ol,dular. Toprak, orrlarrn lTatar]Iarn] talbiat ve soylarna galip geldi. [Tatar'lar] tamamryle Kpaklatlar. nk Moollar [ve Tatarlar] Kpak topraklarrnda yerletiler, orJlardan kz aldlar ve onlarrn [Krpaklarn] yurtlarr,da kaldrlar.'" Al-omari'rin ifadesi, Mool fat'i}lerinin Trklemesi oiayrnrn gada aydnlar tarafndan ok gzel malrede ecilcliini,gsteriyor. Moorllarn Kpgak bozkrlarnda yaayan esas halk kt]esine nispetle Sayrca pek fazla o[nradklarr grlyor. Esasen bunun baka trl o,Imasna cla imkAn yoktu. Bu Trkleme olayrnrn ne kadar sratli ve geni olduu, XIV. yzylda Cugi ulusunda (Altn or_ ctu'cla) Moolca yenine Trkge bii e,debi dilin teekkl etrnesinden anlalyor. B,u dil, Kp'ak ve ouz lelretreri.nin L;zellik]erini talyordu. oazlar, aar Srderya a'lanrnd ve HArizm'de yerilemilerdi. Hatrbuki Altn ordu dhirlt rir:d]e, hatta aar Volga havzasrnda bile, Ti.irkler _ bi. (aZ Sollra greceimiz gibi _ h6,kim unsur olmaktai uzakt. Buna karlk bozkrlarda Kpaklar oklluu tekil ediyordu. Burada Cengiz hann iloyk olu Cui hanedanrna rnensup iharllarn ynetimirlde hulunan ve ai]eleriyne beraber gelen Mool fat,ihleri, 20 - 30 bin kiirlik bir asleri zimre tekil ediyordu. ' Greydou Awupa'inn sonralki tarihi gsteriyor ki Moollarrn, daha doru bir ta irle Tatarlarn yalnz adr kalm, dilleri unutulrnutur. XV. yzylcla artk Li kirnsenin Moolca konu:adr arJlaIyor. Fa2la olarak, ,hanlarn yar]k diye anl'an resmi fermarlarr hile ya XV. yizyl| orta Asya ecldbi Trk dllirtle (Tciktam ranrn t332'y,e ait yarl), yahut ,da "yerli Kpak ,dilinde"
r;a metin), 235.

Kirakos, biraz aada u kilgiyi veriyor: "Btrndan sonra hkrndar ve prensiler, lbey ve tacir]er ve 'btiin J:akslzla urayanlar ve yersiz yurtsuz kalanlar Batu'ya
gelrne'e lbaladlar.

yurt ve prensliklerini onun arzusuna hi kimse kar koyamazdl.""

,iade

o, adil
_

hkmer

Vererek' ,bunllara eder, yarlklar verirdi; ve

Gneydou Avrupa'nln ve zellikle Klpak bozkrlarrnn etnik karakter'i konusunda irndiye kadar yanl biifjkir likm sryordu. Dest_i Kpak ad Moo devrin_ <le muhafaza 'eclijmekle kalnrayar'ak' o zamanki kltr Aleminde in'den Endls'e ka'dar gen'i lcide yaylmrt. Batu ile ,beraber Det-i Iftp'ak'a nem]'i bir Mool (Tatar) ktlesinin gel'dii ve g'eibe halk arasnda Mc_

'ollarn okluu tekil ettii ileri sr'lyor'du. Ailelerjve btn ma,l'iar, zellike lhayvanlar ile heraber Cu,:i ulusuna gelen Mooll'arrn sayca az olmadklarl p,hesizc]ir. Likin bu topraklarn iga]liyle slk skya b,al olar brlhareket, }r,i,bir surete bir gq gibi telA.kki edilemez" l\'Ioollarn esas ktlesi Moolistan'da kalmt. Bu durrr,m karlsnda igal olunan memleketler'in, Kpak t,ozklr.larnn liloollamasrndan sz odilmeyecei tabiidir" f]neydo- Avrupa'da eski Trk unsurlarrnrn kuwetli r,.lduklar' Kp,qaklarln Det-i Kpak'ta esas ge'be k|lesini teJril ettikjeri al-Omari'nin aadaki ifadesin'den einlahyor: "Bu d,ev]et [Altn ordu - A. Ya.] eskiden Kpislrr"ni|<im, II. llm' 50. s. r ](. I). ]) it l l< i n () \l, a. y., 74.

Ii. P. P:rtkanoV, istoriya

mongolov
s.

po armyanskim

1 V. G. Tiesenhausen' L s. (Rusa terciirne).

V., I. c., 213-274.

s.

(Arap-

F.:

,l

50

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELiMES

ALTN oRDU'NUN KURULUU

51

(Tokta'm ranr,n 1393'e ait yarh) yazlmrtrr.1 Fakat ciier taraftan XIII. yzylda diplomatik mhah,erele.rde }{ool dilirin kullanIdnr ,da biliyoruz. l283'te Altn odu hkmdarr Tudameng tarafindan Mrsrr'a, Mrsr sultanrna gnderilen elgllerin (Kpak fakihlerinin) Moo7ca yazIprl Ve Arapaya wrilmi bir mektup getirdikleri birqok Arap kaynalklarnda (Kalavur Rlceddin Bayibars'rn biyografileri, an-Nuv'eyri, trbn-al-Forat v. b.) belirtilmitir., Fakat ;bu Adet yava yava ortadan kalk_ ml Ve sonradan bsbtn ka/bolmutur. okluu Kp_ ca:kilarln (Kurnanlarn) tekiI ettii ,bozkrt'larda byle b,ir tiurum hA]im o]'duktan sonra' dier a,Ianlarda Moella_ rrn, nceki 'devirden kalrna miras, Krrrm ve Volga larz-asndaki kark etnik karaikteriyle ayinen a],dlklarr nuhakkaktlr. Volga 'havzasnda ve Krrrm'ida zelilikle d}r ha]lkr araslnda _ eski devirler,den Alanlarn, Hazarlarrn ve Yahudilerin kaldk]arnr belirtelim.

krdaki szleri, dalha geni lde, Berke ile zb'ek iln de kullani]albilir. Altn ordu hkn,darlar, ticar'et ve Sa_ nayiden her trl vergi biirnirde han razinesine gire_ cek olan gellirleri ihesapladlilarr iqin byle hareket 'ediyor]ar'd. Yoksa ehirlerin geLirnesinin klti.r'el deerini dnmyorlard. Han]ar, iburadaki'eski ticaret ydllanndair eJde edilen yararl,arr ok abuk anladrlar. Bulgar Mlge_ sinden, Rus prensliklerinclen, Krrm'dan ve aar Vdlga havzasndan Hirizm'e (ve iburadan orta Asya'ya, Mooljstan'a ve in'e) giden eski yollara ibyk ibir nem ver diler. Aalda da greceimiz giibi, Asya dl'e G".'eydou Avrupa Ve onun Vasrtasryle Batr Avrupa arasrnda yapl]an ticaret, hibir zarnaTl A tn ordu devrirrdeki l<adar ge_
nilememiti.

Mool ,hanlarr, Gney'dou Avrupa'da salam kir siyasi hA;kimiyet kurduktan Sonla, deltretin ticari ve s_ nai gelimes,i ve hununla ilgili o,larak, ehir hayatrnrn kalkmmasr i,in uurlu bir faatliy,et gsterd,ller. (Bu dev_ letin tekiiAtndan ayrlca sz edeceiz.) Altn ordu tarihi_ nin en iyi aydnlanml ynlerinden hiri hrd:r. Yazl kaynaklarda tesadf edilen ibitgilein ve mad,di bakyeilerir okluu sayesind"e, Altrn ,ordu tarihinin btr cephesini iiier cephelerinden daha iyi biliyoruz. Batu,dan itiharen Altn ordu }raillarr ticaret ve sanayi rneselelerine ,ok gay_ ret ve dikkat sarf etmi,lerdir. Berke ]han (L255 - 126 ile z,bek Jran (1312 - 1340) ZamaT bu bakmdan zel_ ]ikle anlmaya deer. Cuzcan ile Cveyni,nin Batu Lalgreceimiz gibi, dil tarihi bakmndan byk bir kr5met arz eden bu yar.lrklarda Altrn ordu'nun itimai tekilAt bakmndan ok deerli kayrtlar vardrr. 2 V. G. Tiesenhausen, a. y., r. c., 66. s. (Arapa metin), 68. s. (Rusa tercme); 82-83. s. (Arapa metin), 106. s.

r Aada

nn zel nemini anladklarr iin, haehir'briri de b'urada kurdt]ar' Yeni devletin merkezi olan Volg:a lravzasrnn birok stiinliikleri vard. Bir yardan anrl,an kervan ticaretinin ana yolu buradan ge,iyordu. Dier yandan Volga lhavzasr, teki Mool devletler'ihe ve hu arada bt_n Modl 'imparatorluunun merkez'i dlan Moo]istan'a da yaknd. Sonra, aa Volga boyundaki kltr alanlan, tarirn blgeleri ve ehirleriyle hozkra o kadar yaknd ki burada yerleik yg geilore ekonomis,ini birletirrneik kolayd. zbdk hana gelinceye kadar Crri ulusuna bakerrt o]an bu byk ehir, Altn ordu'nun kur,cusu Batu }an tarafindan tesis ed,ilmiti. Bu ohir sonradan, Batu lanrn kardei B,erke han tarafindan kurulup Saray Berke adrnr taryan ve zbek'han zamannda bakent olan clier Saray ile kartrlmamak i'in, Saray Batu adnr ald. Taritr Iitaplarnda lbu ehirler Eski ve Yeni Saray diye aru]ldr. Bun]arln asl adlarr, son zaanlar'da zellik]Ie Acern kaynaklarmclan anla:lalbilmitir.' Bugn her ]ki elrin yalrz
rcslennoy promlennosti Saraya Berke. zvestiya GAMK, \IIII. (., 2-3. fas., 1931, 6-7. s.

Batu ile Berke gibi

i]]k hanilar, raal Vd]ga havzasr-

(Rusa terciilrne); 1'43-!44. s. (Arapa metin), 165. s. (Rus tercme); 355. s. (Arapa metin), 362. s. (Rusa tercii'rne).

' A. Yu. Yakubovskiy,

I( voprosu o proisxojdenii

re-

i2

..\LTIN oRDU'NUN KURULUU

vE

GELiMES

harabeleri kalrtr. Birincisinin ilraraibetreri Ejderhan civannda hugnk,S,e]itrennoe mevkiindedir; ikincisinin ]arahei]eri ise, Stalingrad,civarnda, Volga'nn Aktuba adl kolu zerindedir ki bugn o mevkide Carev kasabas vardrr.

DRDNC B,oLM

yazarlara .borqlu oLduumuz kayrtlardan anlallyor., Sa_ ray Batu'nun yerinde ,da,ha Moollarclan ok nce hir eJrir bulunduu arkeol,ojik aratrrmatrar ve 1922'de Prof. F. V. Bal]lo'd tarafirdan yapllan kazl,ar sonunda meydaria lkm,trr. Esasen bunun baka trl olmasr imkAnszd. nk tamarnryl,e bo (yani gayrirneskn) yerler'de kurulan ehirlere pok az tesadf olunur. Bundan baka, aa \'_o]ga havzasnda yeri ,ehirler kurulurken, Moollara nceki devir,den rniras olarak ka an meskn yerlerin bsbiitn ihma] ediImesi ,de pek muhternel deildir. Sdyasi artlarn yardmryile ibu iki Saray'n, Berke handan [baslayarak ta zbek hana gelinceye kadar _ zelllikle zbek hanrn siyaseti sonunda _ nasrl yava yava hyk bi: 'sanayi, ticaret ve kltr rnerkezi ol,duunu aada izaha alacaz. Bu iki ehir, zel]likle Saray Berke, Altn or_ du tarlhinde nemli hir rol oynamrtr. Bu hakmdan, bu ehirler zeinde etrafr surette 'durmak icap edeodktir.

Yeni kurulan ohre daha Batu zamanrnda ne byk deer veril'dii, Cveyni ve G. Rubruquis gibi en eski

Altn otdu'nun siyasi tarihi

Yazi kaynaklardaki bilgilerin az r doLayslyle, Al"iln ordu tarihinin b,ellibah olaylarrnr krondlojik bir sra takip ederek toplu bi.r ekilde anlatmaa limkA'n yok_ tur. Bu ackh durum, siyasi tarilh olaylarrnr itima ve i.ktisadi hayatrn esas Vakalarrndan ayrmak meob.riye tini dourmutur. xI[ - XIV. yzyrillarrn u /eya ibu yrlida memleketin i hayatnda ne gibi deiiklikler yapldnr bile kest'irernediimizi acrnaraLk itiraf etmekten
Yukarda birka defa zikredildii giibi, A]tn ordu'rln Cui ulusu adnr tarimasna ramen, Cuqi AItn or_ ciu devletinin mukaddleratnda fiilen 'Liqbir rol oynamanltr. Esasen Altn ordu'nun ilk han, Dou Avrupa'yr fetheden ve bu suretle Altn or'du'yu kuran Batu idi. Saltanatr 7224'ten |255'e kadar srmtr. Mamafih bt_ -u 1236dan, yani btn Kpak bozkrilarrnn fethi yr_ jnda balatmak daha doru o ur. Batu ihakknda elirrizde az bilgi vardrr. onun ya'lnrz, ist716" seferlerinin ga5'etli ilabuu ve yeni kurulan dev]etin byk bir teki_ lilts olduunu biliyoruz. Bu devirde yerli kan uluslar. esas klsr,mlarnr tekiil ettikleri birleik Cergiz ilran impa_ atorluu i]e henz s1kr skya hal lou'lunuyorlardt. Batu, Cengiz hanrn ]rr]nden (|227) sonraki ien kank yrlltrrcla faaliyette bulunmak mecburiyetinde kaImt. ge,Iey 'han (7229 - l24L) zamarurda imparatorluun hayatinda faal bir rol oynanu ve 1251'de Tuluy ailesinin yk_ selmesi ve Cengiz hanrn tahtna Tuluy'un olu Meng'nn (1251 - 7259) kmasr giibi sonular ,douran saray ;-ikastine fii]en kat,lmtl. Bu suikast srrasnda yalnz
cekinmeyeJim.

yeni bir ehir olup Batu tarafindan tlil boyunila kurulmutur... Saray vc Batu'nun l<arargdh rman dou ky!ndadr.',

, Cveyni, GMs' xVI. c., r. blm, 222. s. _ Plano Karpini _ V. Rtbruk, a. y., 166-168. s. _ G. Rubruquis'e gre: ,,Bu,

54

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELiMESi

AL'I'IN olal)U'NUN SlY^SI''A|tlll

|:|>

feoda vergiler'i toplamak

tahribe urar\lrayet, Mool igali sonunda iclcletli bir alanarda canlanr;;;..;',"i ti"i.t ,lriyrtr- btn tabi ilerd'e ciddi hir kamaa ok 'a[rmr,t. Batu, ibtn bu ki btr'Jrususta kaybi,liiret ve basiret gsterrn;i'ti' Ne yazk ,rrro, pek az uigi ,,"'d'r' Kaynaklar'da rastl'anan [<rsa Batu'ya irry,tlrr, idari tedbiilerden higbirini kesin olarak Mamafih sonradan karnr"u*u-rza imkin hrakmyor' tarafindan ihdas ediLilI,tgm, birqdk eylerin Batu _ Baa;si ipnnsizdir. uoso i'mparatorluunun hayatnda kaytrlu" oynad 'onem rol, Mslman \Ie Errneri naklarrnda helirtilmitir. G. Rubruquis'in aadaki sz]er.i.dehoy".",,,fedi mide:i]ldir:..taat'emecb-rr _ A' Ya') sonoar, imparatortlan (yani ilyk'lrandan ,r, 'fr"t, utur' Tatar prensleri arasrnda en kuwetli'

iin ayrl bir

te'kil6t kurmutt'

sidir."' Batu, 1256'da 48 yanda iken lmtr' Cuzcani';'e gre, "onu MooI A'd'etine 'gr'e gmml etrdi' Bu kavimcdhenneme ynelen c'len biri bl,d ZaTnan' yer altnda, bir yer melnun rtbesine gre, eve veya lcreye benzer jatak, rail, kap gihi ibirok eylerle yaparlar. Bu yeri ,ri,",u,;onusilh,hvebtnma larytrebir iktehuray? hizmetisirri' s-"rl*. onun]a ker'aiber hirka lratun ve grnerler' sevdii adamr da buraya sonra herkesten ok ze_ Bundan Sonra' gece''eyin bu yeri rterler ve mezarrn kalmayrncaya kadar at rlnde en ufak bir [s'mrne] izi kotururlar."' B.atudevrindeAltnorduileMoolimparatorlu.u-nun merkezi arasnclaki,i]likiler tama'mryle dzdlrniti' btlr 0galey (7229 - L24ir) zarnanrndan balayarak' ir ekitrde alu-oo imparatorluunda posta normal

Plano I{arpini - V. Rubruk, a' y', 168' s' j V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c', 15' s'

Plano l(arpini - V. Rubruk, a' y'' j V. G. Tiesenhau impzrratol'luunun srnrrlarr ]<onusunc]aki fikirlerini ak til<, Cuzcani'nin koyu bir s msamaha gstermecliini cle ekleyelim'

47' s'

s' - Mool ' Moollar tir' Bundan

dinlere kar''

56

ALTIN oRDU',NUN (URULUU vE GELMES

ALTIN oRDU'NUN SYASi TARlHi

57

m]trr. Gizli Tarth, Cveyni, Reid'ddin v. L. pdsadan sz ederler. Karakurum - Pekin kosimind,e posta ok diizenlycli. Re,itld,din'e gre,1 bu yonda 5 fersah]rk (25 - 30 kn) ara]arla 37 yam (posta d,ura) vardr. Her urakta 1000'er ibeki bulunurdu. Bunlar, dura, geen eli'lerin yolarrnr, maiyetler,ini ve tatarlarrnr korurlard. Bu yolda gnde 500 byk araba gidip gdtirdi. Karakururn'a erzak (buday, pirin V. |b.) taryan hu araba[ara altlar kz l:oulurdu. Her d,urakta ambar]lar hulunur ve hunlarda }.ectek erzak saklanrrdr. aatay ve Cui rrluslarrnn yoi}arn^daki posta tekilAt hakkrda b,una ilenzer tafsilLdt }almamrtrr. Ldkin bu yolda da dikkate deer venilere tesaclf, olunur. Gizli Tarilr'e gre, "eili'lerimizin ihal-i hazrdaki Seyahat ekilleri, hem ge ka]ma']arrna, irem de ahaliye yk olmaiarna yol alyor. Bu sebeple, bu husu'sta kesin bir usull yerletirelim. Her yarrda bin'lerden posta cluraklarr iin ekiler (yamin) ve tatarlar (u[ain) ay_ ra,llnr. Muayyen yerlerde duraklar (yam) iihil,as ede[in. Jllgi,ler o'laanst hir sebep olmadrr taktlircle beternelral duraklar takip etsinler ve ulus arasndan gemesin-

"' Gizli Tarih, biraz aada, ,lrer ,durakta 20'er uiain lulunclurmak icap ettiini belirtiyor. Bundan baka, duler.

aklarda ilir miktar at, koyun ,bul.rndurmak icap ettii gibi' "yolclarn iaesi j:in samal lsrak ve ikoum iqin kz e araha'' ibulundurmak 'da l6,zm geJiyordu.3 Bu suretle, Batu zamanrn'dan balayarak Ailtn ord' iie imparatonluk arasrnda aatay ulusu vasrtasyle sa_ ]a hir balant kurulmutu. Batu'nun lmnden Sonla' Altn ordu'nun idaresi o_lu Sartak'rn dtrine gemiti. Sartak, Batu'ntn iiftiimii Blochet bas., 49- s. _ Marco Polo'da posta tekildtrun dikkate deer bir tasviri vardr. Bakr_ Nloiol z: . P. M i n a e V, Puteestvie Marko Polo. S' Petersburg,

hann karargAhmda hulunuyordu. Tah cna Mer,g han vermiti. Lxkin Sartak A[tn ondu'yl fiilen ynetmeye muvaffak olamamt. nli l257'd,e A]tn or,du'ya gelirken yo}da lrt. Yerine (Batu'nun oIu?) Ulak gemise de, o da aynr tarihte lrnt. |257'c7e Berke (1257 - 1266) A,ltn ordu hanr oldu. A. N. Nasonov, Rus kronik],eri,nin veri(trerie dayararak, Berke'nin 1258'de tarta ktnr ileri srrryor. Yulkarrda }elirtildii gibi, Berke harr, Saray Berke yahut Yeni Saray a,dnr taryan ikinoi Saray'r kurrnutu. Ber]<e [an ]-akknda Batu'dan ok h,i[giye sahip b.rlunuyoruz. Msr sultanr Baybars':.n Berke hana gnderdii eI_ iidk kuruluna ,dair tafsilA.t Veren Aap yazar Atr_l\[ua,ddal sayes,inde elimizde hanrn portresini izen son derece deerli ibirka satrr bulunduunu sylernek kf,,fi'dir: "Berke'han bu tarihte 56 yanda idi. Seyrek sakall, bik yz], sarr rerllili, sa kulaklarliln arkasrna kadar taranmr idi. Bir kulanda zerinde (sekiz ke,li?) deerli bir ta bulurran hir altn halka, srrtrrda iloir ipek kaftan, barnda kalpak, helirde deerli tailarla stislenmi 3'eil Bullgar der'isinden bir kerner, a5alklarrlda lglrnzr agrenden yaplm izm'eler var'd. B'el,inde krtlr yoktu, jakat kemeri,nde altrna batrlm eri siyah bo5rn'zlar
s'rasrnda Meng

r Reicddin,

1t\(t2. 147 - 150. s.

: Gizli Tarih, S. A. I(ozin tercmesi, 197 - 198. l (iizli Trih. S. A. Kozin tercmesi' 198. s.

Berke han zamanrnda Altn ordu artk biiyk bjr c]e,let lhalni almt. onun saltanatr zamarunda Mool lrparatorluunun hayatnda rlenIi deidiklikler olmu_ ti. Meng hann (725| - 7259) lmnden hsmer sonra' 1260'ta imparatorluun haehri Karakurum'ldan Pe]in'e "akledilmiti. Bylelikle, Mool hanr i'mparatorluun dier ks.mlarndan uzaklamr ve btin Moo,l devletlerinin hanr iken in imparatoru dlmutu. Altn ondu'nun cla,]ra Batu ve Berke devirlerinde fi,ilen ,bamsz olduu anlayorsa da, ancak 1260 oaylarrndan solra barmsz ].lir devlet olduu syleneb,iil'ir. Berke, ya\nz Volga bcr'tnda e'lr'ir hayatnr kurmak ve Gneydou Awupa'l V. G. Tiesenlra-rsen, a. y., I.
c., 193.
s.

\:ar:dr.

"'

s.

58

-\LTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELtMEsi

-{LTrN oRDU'NUN slYASi TARiHi

59

da ticanet faaliyetini geniletmek ve derinl'etirmekle kalmaml' Hleg ailesi (Iran Moollar) ile ar hir mcacle,leye girirni ve Merr,likler ynetirrincleki Msr'la 'dip_ lomatlik ilikiler kurmutu. Dou Avrupa'nn Batu ord.uarr taraflndan igainden tan yirmi yrl Sonra' rran'a ilIeng hann (7251- 1259) lkardei Hl,eg lranrn emii a'ltnda billunan byk bir Mool or'dusu gnderilm'iti. 1256'dan itibarer iki buuk yll iinde btn rran'rn igali tarnam armr, 1258'de Badad zapto,lunmu ve eski nemiini kaylbeden Arap hal,ifelii kesin dlarak tasfiye ed,ilrniti. XIII. yzyr]rn ortasrnda iran topraklarrnda yeni ,bir Mool devleti kurulmutu. HI'eg ailesinin ynet'i'minde ibulunan bu devlete bugnk Azerbaycan, Erme_ nistan ve ,Grcistan gibi Kafkasya topraklarr da dahil bulunuyordu. Hleg ,devleti son d]erece zengin Ve rnedeni a]anlara sahip bulunuyordu. XIII. yzydn 50. yllarrndan 90. yllarna kadar, yani Gazan hanrn (7295 1304) ve rSlahatnn ortaya crkmasna kadar bu alanlar, tehditle para ,alan memurlar, mltez'iml'er ve her tr]il soyguncular tarafindan s'istem]i bir tahribe uramti. }-ukarr,da belirtildii giibi, rran'n igaftirre Cui ulusuna mensup Mool bilikleri de fiilen katl'mrard. Bu bir]jkler Htreg ordusunda ayrr kir zmre tekil ed,iyorlard. iran'da yapIan sava Sona eler ermez, 'ili Mool s_ Hlerg ai],el'eri Iilesi - arasrnda anlamazl}: - Crri ve kon,usunu Azerbaycan sorunu tekt. Anlamazln kil ediyordu. Hleg (1256- 1265) bu alana zel |lir de'er v'eriyordu. Kend,i s]Alesi zarnannda neml,i 'bir geIime gsteren Tebriz'i Hleg baehir yapmlt. Bu zanlana kadar Tebrizin cevresi alt ibin adrndr. Gazan ,lran ( I2s5 - 1304) devrinde ise yirmi he bin adrrnd. Hlegii, Azeribaycan'n gzel otlaklarna d,eer veriyordu. Bu baklmdan l\[oollar Kr''n aar alanrda buIunan Mu.qan bozkrrlnl k,lak olarak, Karada'rn eteklerindeki otlaklar da yaylak olarak ok sevrniIerd,i. Son olarak, H-

ieg ve ,halefleri, Azerbaycan ehir ve kylerinin sanayii,da lbyk r,er veriyorzellikle dokumacrla - Berke an, Azer,b,aycan' Altrn ordu'ya il,hak etiandr. nek iin alryor ve kendi birlik]erinin Iran',n igaline ve Badad'n zaptlna kattrdlklarn se ep gsteriyordu. Azerbaycan'r mkAfat, yani etrde 'edilen ganirnetten ibir pay olarak istiyordu. Bu sorun letra,frnda yaplan grmeler hibir sonu vermemi ve iki Mool devleti araslnda askeri arpmalar ba,lam,t. Bu iki devlet arasrnda slnrr fiilen Derbent'ten lallayarak Kafkas srtlarr gizgisini takip ediyor'du. Bu mcadele, fasIaLar[a hemen rernen yz yl srmIir'' Zaman zarnarl kanlr sava halini aJan bu mcadel,e, Mool,larr son d,erece yoruyordu. B'- savalar, Arap (zellikle Msr) ve Acem tarihileri tarafndan etrafl surette tasvir edilrnitir. Bu mcadeledeil trlrmeni kaynaklarrda cla srk sk sz ed'ildiini unutmayaIm. ilk byk sava' \263 - 7264'te, Kr rmarnrn sol kyrsr civarrnlda olmutur. ibn Vasrl'a gre, "Berke ha sava' ineydanrna gelip korkunq dv, grnce: 'Allalr l{oolJlar, Moollarrn k,lcyl'e ldrerr H,ulavun'u (Hleg'y - A. Ya.) utandrrsrn. Eer heraber o'lsaydk, b_ tiin. 5eryzn fethetmi olurdujk',derniti."' Kr l'ma boyundaki rncadele nenli ve arr sonular vermi' ve ,her eyden nce Cui ulusu ile Hleg devJet,i arasrndaki ticaret ilikilerine tesir etmiti. Acem tarilhgisi Vassaf'a (1257 - 7327) gre, Hleg "Be"ke oulun Tejbriz'de ticaretle ve ticari muarne,lelerle uraa.r ve byk Ve saylsrz zergin}iklere sahip bu]unan tacirlel jnin ldrlmesini ve yanlarrnda buIunan ma]iarrn hazine iin msadere e'dilmesini emr'etti... Bunlar,dan ou parajarrnr ve 'deer],i eyalarrnr Teiloriz'in eraflra emanet etmilendi. Tacirlerin'ldrlmesinder sonra b,u eyalar bunlarn elirde kald. Berke - oulla geiince, misillerne

re

t Bu r.levirde Azerbaycan tabiri l'lt Azc'laycanr anlarlrrd.

altrnda bugnk Rus

rze

1946'da zvestiya Akacl. nauk Az. SSR'de (No. 5, 7) Aliz;ltl'nin "Bor'ba Zolotoy ordr i gosudarstva il'xanov za Azetl;ytljtln" ad]r zel bir yazs rkmrtrr. :' V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 75. s.

.60

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELMESI ALTIN oRDU'NUN siYASi TARiH

61

n]aksadyie, (Hleg) han devletine rnersup tacirleri l_ cliird Ve aynr ekilde hareket etti. Gidi' geli yollar ve tac,ir,lerin seyahatleri ve sana;i faaliyeti birdenb'ire [<esiid,i."'

ok gemeden Hleg 'lrayattan ayrld. 1265'te A]ba(t265 - 7282) tahta qkt. Ilk zaman]larda iki rnurasm -"a Laraf arasnda anamaya varrlm gibi grrryordu. }iatt6. Cui ailesi Telbriz',den ve Meraga'dan hirtalm ge]irler bi'le ald. LA,kin Berke han bununla yetinmedi. BiroI konularda salam b'illgi salilbi hrlunan XIV. yzyI Arap tarihisi Al-omari, sonraki olaylarr yle anlat3,or: "H'leg lp yerine olu Abaga harr olurrca, onlar Berke'nin Teb_ (Cui ulusi mensuplarr - A. Ya.) hanlarr riz'cie bir cami yaptrmak istediini sytreyerek, onu aIrlatmaa calltar. [Ahaga] da onlara yetki verdi; onlar cami yaptrlarsa da, zerine Berke hann adrnr yazdrtrarSonra kend'i]eri igin bdr kuma fabrikasr (yani iralitha_ ]Ie A. Ya.) yapmak istedier. [Abaga] buna da yetki - onlar da B,erke han iin kuma yapmaa baad_ vercii. ]al. Aralarnda mcaddle balayncaya kadar bu durum b1.lece devam etti. Karlatklarr zaman' Berke Ahaga'1-r yenirrce, Abaga kradr ve fajlriika]ar (imalAthane_ le:i A. Ya.) ykt."2 Bu lhikxye,de Berke lhanrn adru ta- carni konusur,da veriilen bi'lgi, ok dikkate dee:. s1-an Berke han, Tebriz ahalisini kendisine altrmaa alrl.\iol Ve orllarrn kanuni hanlarr oduunu hissettirnek is_
ti3,-ordu.

Baybars'rn (7260 - l27-) enerjik katlmasyle balam t-. Mrsrr, iran Moollaryle Altn ordu arasrrlda yaplan ncade]lenin uzamasl ve hattd derinlernesi artryle, kerclisirden uzak butrunan Cui ulusunun genilemesini ve refaha kavumasrnr temenni,e,diyor'du. Merr]lffk su]tanr Baybars'n hesaplarr son dle:ece basitti. Hleg ailesinin lrAkirniyeti altrnda lbulunan iran, Msrr'a konu idi ve Suriye'1.e de ,hAkim bu'lunuyordu. Srrurlar l\[esopotam5,a'dan' geiyordu. Gl iran dev]eti Mem]ik sultanlarri tehdit ediyordu. Bu ,dururnda iki Mool devleti arasndaki n'cadeleden daha tesirli b,ir are bulunabilir rni? Bu se}:epie, Memlffk sultanlarr tarafindan takip edi,len bti d siyasetin ,eSaS gay,esi, her ne palhasrna olursa olsun bu nrcadeleyi srdrmek ve kabil olduu takdirde d,erinletirrnekten ibaretti. Bu artlar a]trnda Bayhars'la Berke han arasrnda sk sk dliler gidip gelm,i, Mrslr'n baohri Kahired,en son derece deerli rediyeler gnderilmi ve nihayet Altn ordu'nun is]1ml kaibu:l 'etnesi igin lsrarlr telilifl'er yaplim't. Mrsr'da yazrlmr Arap kronikier"i bu ilikilerle ilgil,i verilerle doludur. Baybars ie Be'ke han arasndaki diplomatik hahere,rnenirr gergek mahiyetini renmek yararlz olrrayacaktrr.
Sr]tan Bay,bars'rn kati]bi Arap kronikisi Ibn Abdizza)hir, Memlk sultanrnrrr Berke tana gnderd.ii mektbu yle anlatryor: "660'ta U262] [el-Melik ez-Zdhir]' byk "Iatar hanr Berke'ye bir rnektup yazdo. Adna yazdln ibu mektupta onu Hulavun'a kar kkrrtryor, aralarrrra ,dmanhk Ve nefret sokuyor, Tatarl,arla (ran }Ioollan A. Ya.) c'ihada girirnenin zerine vacip ol_ duunu belirtiyordu. iink onun [Berke'nin _ A. Ya.] Msliiman oLduu konusumda birok aberier geliyondu. Bu idurum ikarsnda ker:di ailesjnden o]sa bi]e k1firlerle cilrat grevi ona dyordu. nk peygarrber _ sallalyakm akrabasyle Erpml' lahu atreylri ve sellem - en Irune.yilerle Savamrtr; ona "Al,lailrtan baka Allah yoktur' deyinceye ka,dar Jra][< j'le Savarmasl emrolurmutu.

c'etin mcade]enin sonucu

1'-ii'zyrln

Berke hanrn Hleg

]arr'rrn hAkimiyeti altnda hulunan Mrsrr arasrnda slkl cliplomatik itrikil'er kurulmutu. Bu ilikitrer, Berke ilrann

Abaga ile yaptl uzun Ve olarak, Altn or'du il,e XIII. son yarrsrnda ve XIV. yzylda Merr']k sultanMemlik sultanr dl,Melik ez-Zahir Riknocldi
Geschichte Wassaf's, 98. a. y., I. c., 239.
s.

ve

vt zelikle

l'llr'str metin).

L Ham'rner - Purgstall,

s.

: V. G. Tiesenhausen,

62

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELiMESI

ALTIN ORDU'NUN sYAsi TARiHi

(}

x4slmanlrk yalnz szden ibaret deildir; cihat, Ms)lrarln rknlerinden hinidir.'" Sultan tarafindan Msr',dan Altn ordu'da Berke I-lana g,nderilen hediyelerin listeleri de ok ,dikkate de'er. Yukarldali rnektubun yazrld tarihte el-Melilk ezZahir, B,erke ]ha,n eLilenini kabul etni, orlan arlar, grnael'er ve tnl trenler yaprldlktan sonr."a B,erke hana hediyeler yollamltr. XIV. yzyrl Msr kronikqisi Rkned,din Baybars'a gre' sultan "Berke iin tri trl gztl hedi5eler hazrladr: hir muslhaf-r erif ki sylencliine gre osman bin Affan yazsyledir; trl trl yastklar Ve naimaz seccadeleri; Veneclik bezleri ve dou kurnaIarr; ihayvan post'urldan ve sahtiyandan,demeler, kakmalr Kdlcur klglar; altn kapl topuzlar; Frenk tulga,larr ve altn yaldzl kalkanlar; fenerler; arndanla: makinetrer [erlganunlar?], ayaklarr kaplamah ift eI kandillei; H6,rizm eyerleri; luamaz seccadeler,i; altn ve gin ile iienmi gernler; halkalr yaylar, glle atan yaylar, r:eft atan yaylar; kam mzndklar ve sngler; olilar ve okluklar; tatan yapllrnl t'encere[er; gm yaildzlr zin_ cirleriy,le beraiber altn yaldzl kandiller, siyah Lizmeti. ler ve a kadnlar; yrk Arap atlarr ve NuJbya l,ecinleri; qkin yk ,hayvantlar; ma5rmunlar, papaanlar ve tiir] trl eiyalar.''2 Arap tarihisi Al-Mufaddal, bu listeye fil, zirafa, Msr eekleri, in anak gmilekleri, s_ l;enderiye elhisle],eri, altn i,erneli eya gibi eytrer ekliyor.' Btn bu hediyelerin Altn ord,u lhanr Berke'nin sa_ r'ayrnda en byk bir tesir yaptln sylemeye lzum var mrdrr? Berke Vre Sarayl' islAm k/ltrnn dzeyine eri_ mek igin sarf ,edilen btn ,aballara rarnen, Msrr r_ krndarlarrnn gznde hAIA yan vahi gihi kalmlard. A]tn ordu'nun jslAmlamasr Benke ]Lran zamanda ha_ lamlt. Bu kitabn sonun:da, Altr ordu rned,eniyeti 'bti_

lmnde bu sorun ayrlca ay,dnlatrlmrtr. Bu bakrmrdan, bur,ada yalnz ibilinmesi gereken tafsilht verilmi, sonra iki cizgi ile Berlke hann lhkrndar olarak tavsifine alrlmltr. Berke ihann islAml kabul etmesinin siyasi sebep_ lere dayar,dr anlalryor. Altn or'du ,bir yandan rgen, Buirara giJbi orta Asya ehirleriyle iliki kurnutu. Sanayi, ticaret ve kltr bakm]arndan gilimi olan bu ehirlerden her iki ,Saray'a _ Saray Batu'ya ve Saray ustalar, tacirler, s,anatklArIar, bilgirJler ve o Eerke'ye zamanki Islim A]eminin aydn srnrfinrn mrlhte if temsilcileri gelirdi. Dier yandan dostluu A]tn ordu iin o kadar deerli olan Mlsrr Merr,lktreri, Islimlm kabulii 1'olunda yaptlklarr teklifler'de rsrar ediyorlard. Bu ,art_ lar karrsnda, Altn ordu lhanlarlrun slArnlamasr sasetini himaye etmek mecb,uriyetinde kaldklarr muLak_ haktr. LAkin Berke hanrn sliml yer[etirmek iin sarf ettii btn ,abalara rarnen, ya\nz rkim srrfin ileri gelenl,eri, zellilile han ailesi JJle yalndan temas ddenler lsliml ka]bul etmilerdi.

Berke ihanrn lsliml kabul konusur,da Msliiman yazarlar tarafin^dan verilen hil,gilerden onun hesapla Lareket eden ]b'ir siyaset a,damr olduu arllalJor. Geni bir niifuz sahibi olan Mslman din ad'amlarr, iftlikterden ve ohiderdeki gayrimenkul ernl1kten aldklarr gelirlerle nerri]ri ,bir Eervret edinm,i'lerdi. Bunlar dulha ok gc kazanmaa 'alrryo lar ve hu sebeple her vasltaya mracaat ederek, bazl hususlarda ynetirn rnekanirnasrrr'dan stn o],duklarnr gsterm@k istiyorlard. zeilikle IsIAml yeni kabl edenlere kar' ;bu ekilde areket ediyonlard. bn Hatrdun,, Al-Ayni, gi,bi Arap tarihiler,inin tnlattrklarrna gre. Berke lrana IsIAml kabu1l ettiren tanrnmr Buhara eyri Al-Baiherz, kendisiyle gtiriimek nraksadyle gelen Berke'yi kabul ,etmed,err rrce onu hAneka-

V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 55. s. V. G. Ticscnhausen, a. y., f. c., 100. s. V. G. Ticscnhauscn, a. y., I. c., 189. s.

rv. G. Tiesenhausen, a.y., I. c., 3?9. s. trv. G. Tiescnh:usen, a. y., l.c., 5o7. s.

64

AL'IIN oRDU',NUN I(URULUU vE GELiMEsi

ALTIN oRDU'NUN sYAsl TARiHt

65

lrrun kaprsnda q gn bekletmiti. o zaman henz otoriter k'ir prens olan Berke han gibi kudret'li bir lrkmdar, tahkir edilen hanlk erefini bastrrmaa rnuvaffak o mu ve bu suretle btn islArn Alemi karsnda IstAmlrn otoritesine kar duy,duu'sayg ve hall ifade etmit'i. Bt inanmamak 'i'gin elirrizhikAye doru ise - doruluuna siyasi hesaplarla ah,\ann Berke de lbir selbep yoktur si ve siyasi izzetinefisini bastracak kadar akll ve lhti_ yatl olduunu iifade eder. Sonra, Altn ordu'nun bu de_ rrirde Amuderya ve Srderya ara'srndaki ve Iatta dahlr uzaklandaki alan]arrn btn siyasi rayatrnr fiiler tanzin cttiini unutmayahm. Rus kroni]ilerine gre, Berke lrarr itiraz kabtli etmez bir itaat bekleyen sert bir hkmdarcl. Berke lhan devrinde 1257'de feodal Rus prenslik]erinde, vergi Ve haraca bal btn ra'lkh Saylsrnl tayin ve tespit letmek maksadytre Sayrim yapllmrt. Bu saym ve r'ergilerin haskak]ar ve kollar tarafndan toplanmasl. tabi hak arasrnda ok defa infial uyandlrmr, ve ayaklanr']:ralara yol amrtr. B,enke han tarafindan tertiplenen bu sayrm karsrnda 1259'da Novgorod ahalis'inin ayaklandn kiliyoruz. Bundan yl sonra, l262'de, Rosto'. Suzdal', Yaroslav gihi ehirlerde de ayaklanma qkmtl. Bu 'hareletin Aleksandr Nevskiy'in katImasyle halad dnlebilir. TafsilAt iin A. N. Nasonov'un Mongolr i Rus' adlr kitahna bakrnrz.' Berke ,}anrn saltanatr devrinde Mool imparatorluurun hayatrrda rkan olaylar, gerek imparatorluk gerek Altn ordu iin nemli sonular vermiti. |259'da Meng han lmt. onun ,lrn, Mool imparatorluunun hi bilmertii karklrlklara yol at. Meng'rln oullarr Kubilay ve Arlkbua arasrnda kaanlk taht iin mcadele baladr. Iki karde kaan iilin edildi: I(ubilay K:zey in1de, Arkbua Moolistan'da kaan dlilu. Bu rcadele btn imparatorLuu zayflatt. M'eng 'dgwinde ikinci 'dereoed,e bir rol oynayan aatay ve gedey aileleri, karlklklardan yarat'lanarak eski ulus]arnr elde etmitrer-

Bunun Sonucu olarak, Cui ailesi Maverannehirldeki bfn nfuzunu kaybetmi, askeri biriliklerin,i Ve InemurIirlnr ekm,ek'mecburiyetinde lkalmtr. Kardeler alasll)_ daki rrcadele, Krbilay'n zafleriyle sona ermiti. I(ubilay }Ioolistan'r terk ederek baehrini Karakurum'dan Kuzey Cin'e, Moolca Hanbahk (han elhri) adnr a]an Pekin'e nakletmiti. Berke ihann salnda kan btn tu oiaylar, ilIool ]imparatorluunun henen hemen tamamyledalmasna sdbep olmutu. Kubilay kaan, zakta, Pekin'de bulunuyor.du. Bura<ian geni imparatoruu ynetmek lhernen hemen imkAn_ szdl. Altn ordu'ya ve dier ulus ara gelince, b.rnl,ar barmsrz bir hayat sryorlar, ayr lkarlar gdyorlar Vt] Janlar azami istiklil arryorlardr. Gerqekten saltanatnrn sonunda Berke ,han Kubilay'r ancak eklen taryordr. .{ltn ordu artlk fiilen ilamsz bir devlet olmut. B,erke lran, Hleg'ye karr yapt Kafkasya sef'erincle, 'Tiflis'ten ayrldktari sonra, 7266'da lrnt. tsii Saray Batu'ya gnde:ilerek oraya gmlrnt. Altn orduld-a imdi 1266'dan 1280'e.kadar saltanat sren Mong Tirnur tahta kmt.' Meng Timrr devrin,de Altrn ordu'nun siyasi ve kltrel hayatnda anilmaya deer bir deiiklik olmamtr. Berke ,han gibi, o da H[eg hanedanlna mensup Abaga han (1265-1282) i|e savamrt. Bizim iin yabancr olmayan Memk sultarrr e[-Melik ez-Zehr Baybars bu konuda ona da tesir yapmt. Merg 'Timur zamanrnda Altn ordu'Tatarlar 127l' de stanbul'a da bir sefer yapmlard., BizarJs irnparato_ ru Laskaris, Altrn ordu'nun ve Mrsrr MenIjktrerinin kurzv'etl,enmesini istemiyor ve llileg 'devletini himayeye a_ lyordu. Cui ailesiyle Mernlk sultanlarr arasrnd,aki anlamayr bozmaa calran Laskanis, iki taraf arasrnda ,elc-i
d,i.

1 Meng Timur'un 1282'ye kadar sa]tanat srdii gs'lcren deliller vardrr. 2 V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 362. s. (Arapa mel.in), 380. s. (Rusa tercme).

' n. N. Nasonov, Mongo] i Rus', 52.

F.:

s.

tt)

AI-'I'IN oRDU',NUN KURULUU

vE

GELiMES

ALTTN oRDU'NUN SYASl TARH

67 Noga.1'

teati edilmesini ,engellemek istiyor'du. MeselA, Berke ha.nn saltanatrnrn sonunda hyle bir olay kmlt.l ibn Haldun'a inanmak IA,zm gdlirs'e, Meng Timur'_

-n seferi muvaffalyetle sonu,lanmr,tr. nk Laskaris Sa\'aI kalbul etmemi ve barr isterriti. Berke ,tann R-rs prens'lillerine lkarr gtt siyaseti sndrmee'a'Iran I\teng Tirrur, Rus prenslilrlerinde ikinci bir niifus say_ mr yapmltlr. Arapa yazan hemen ibtn Msr kronikgileri, Meng Timur'un habis b'ir hoaz banmdan ld_ n kaydederler. Meng Timur zamanrnda Altn ordu toplumunda 'birka nem]i dlay olmutur: Bir yandan K_ rtx'n sonraki tarihinde nemli hir rol oyilayan Cereviz ticaret kolonisinin I(efe'ye (bgn Feodosiya)'gelnesi, hir yandan siyaset sahnesine Nogay gibi nemli bir ailr-

bir.ok anlarnazlklara sdbep olmu, feodal kavgalarrnr kolaylatrmt. XIV. yzyrln ilk yarrscla Tokta Ve zbek ihan (1312 - 1340) devirl'erinde yariln yzylil* bir fas adan sonra, bu kavgalar XIV. yzylrn son yarrsrr'da tazelenmi ve ibaka 'imillet'le hirlikte Altn or'du'nrrn kesin qkmesine Ve siyasi bakrrldan darIrnasna yol a_ nutl. Tudameng'nn (12s0 - 7287) ve krsrner Ttlabua'nrn (1287 - 1290) saltanatlar, siyasi br masaldar lbaka bir eyideildir. Her ha,l'de, Nogay olmadan olarr anlamak imkAnsrzdrr. Tudameng 'iin en qok bibi veren Arap taririsi Rkneddin Bayhars'a gr'e,1 Ttrdarneng. zamarunrda, se_ le,fleri devri,nde ol,duu gibi, Mernlk sltanl,arylo slkr iii,kiler devam etmi, AItn oriclu'ya trl trl cleerli lrediydler gnderilmitir. Yalnz hana ve an ailesine de_ il, hann en nfuzlu babularna da Lediyeler veriliyondu. Hediyeler arasrnda bazan camitrer veya baka binalar yaprr,alk iin malzeme de bdlunuyord. MeselA, iIbn al-Forat'rn verdii bilgiye gr'e, 1287ide Msr sultanr el-Melik o]- \[ansur "Klrm'da (Solhat'ta) yaplmakta oian carni 'igin iki bin dinar deerinde tii-ril' tiirl ma]ze* me gnderdi. Bu camie sultan el-Me]ik dl-Mansur'un adr yazrlmrtr. Ad geen camie sultann unvanlarrnr yazmak igin... bir ta da yoJlarrt. onlarla felilenle] yal boya da gr,clerirniti.'"
Trdameng'nn tahta kmadan nce amanist oldu_ u ve arrcak tahta ktktan sorra IslArilr kabul ettii }ikneddin'in if,adesinden arlalryor. Denek ]gi hu 'deviriki Saray ahalisini rie Altn oridu'nun islA;rnlamas henz balangl safhasrrlda bu,lunuyordu. sayrrayalrm Ayn yazara-gre, l287''de Tudameng ",delilikle devlet

nun siy,asi ileriine durmadan karrmak suretiyle

siyetin kmas. Nogay ile d]lk defa olarak Berke dewinde kar'anrtk. Nogay, han ailesiye o]an yakn akrabahk balar vc Hleg orldusuyle yaplan rnrharelb'ede tiirren beyi sfa_ tyle Mool hirli]<lerini muvaffakyetle se/k ve idare etrnesi sayesinde ,devletin en yksek mevk'ilerine lcnt. Byk tekilAtlk kaibiliyeti, seoiyesinin serti,'iddete rro hatt6, bazan dosudan doruya hileye temayl, kuzvet ve servete kar byk ]]oir hrs besleyen Nogay'a geri imkinlar aqmrt. Krk yl sre/e Altn ordu'nun si5asi hayatmda o lkadar byk Joir rol o;ra'mtr ki yabanc. hkmdarlar onu han o]arak tdlakki etmiler, ona e]iler ve hediyeler gndermiler, elilerini hkndar itrgisi gibi karlamlar. Nogay resm]em. yalnz tmen beyi olup Kpak bozkrlannrn Don itre Dnepr arasndaki hat alanlarrnr ynetiyordu. Bu topraklara ek olarak, Tokta ('|290 - |312) zamanr,da, zengin ticaret ehirl,eriyle Krm'n yrletimini de eline almt. Merg Timur ve zellikle "fudameng (]-280 - 1287) devirl'erinde ve Tokta'nn (12901312) itk yrllarrnda, Nogay htn kuweti dline alm ve lanlardan birini tahttan indirmiti. Esasen, Altn ordu'tin),

r V. G. Tiesenhausenr a. y., L
1i59.

s. (Rusca tercme)'

c., 353.

s.

(Arapa me-

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 104. s. 2 r/. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 363., 435. s. - El]\itclik cl-Mansur tarafndan Solhat'ta (Eski Krm'da) bir cami
yptrlclrn bn Batuta da bildirmitir (a' y., 281.
s.).

(;8

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELiMES AL'IIN oRDU'NUN slYAsi TARHi 69

'B5le dmaa devlietin ynetim,i iin bir rkmdara ihtiya vardr' ,dediler. ,o da artk tahttan feragat ettiini bildirerek, kandeinin olu Tulahua'nn tahta karlrtaslnl tavsiye etti. Bundan 'dolayr gnl Lo oldu. Hatun!er, kar,deIeri, amcailarr, akraba ve yakrnlarr buna rnuvafakat ettiler."1 Reidddin, Tudalneng'niin ynetim ilerinden qekilmesi hakkrlda daha kesin b,ir dli], kullanmlt. ona g_ r,e, Meng Timur'un oullarr, Tudamenlg'y delilii dolayrsyl,e tajhttan indirmier ve ,devleti 5 yl srey]e hir_ likte ynetmierdi.'z Tulabua'nn (1287 - 7290) ksa saltanat, feo,dal karftllklarla dolu idi. Bu devirde Atn or,du'da hkm_ carrn nfuzu korkun hir tehdit atnda hulunuyordu. Bii_ tn bu entnikalar tmen bey,i Nogay tarafindan evrild)"or'du. Nogay bu kavgalarda faal ,bir rol oynuyordu. TuIa_bua'nrn ,en yakn akrata]arnda o kadar ihtiras, o kadar nit -e birbirlerine karsr o kadar nefret duygullar ryandrrnaa muvaffak o'lmutu ki her an hir saray suikasti beklendbilirdi. Meng Timur'un on oIu var,d: Bur_ Jk, Sar'aybua ve Tudan Tokta'nrn, Alguy, Torulc: (zbek hanrn ibaibas), Malaan, Ka,d.an ve Kutu_ an da Tulabua'nrn taraftar idiler. Nogay, Tokta'yr i:udretli glupu ile heraber Tulahua'ya karr harekete geirnee muvaffak otrdu. Aralarrnda yaprlan arprma, Tulaibua'nn lmne ve Tokta'nn tahta l<rnasrna slebep oldu. Bu suretle, Nogay AItn ordu'da siyasi hayatr kesin olarak kontrol etmee balad. Rkneddlin Bay_ bars'a gre, "Nogay' uzlf,n sr.e m,emlekette h6,kiim kesil_ miti. Berke ai]lesini tahakkm altrrda tutmu, i}anlar_ dan honut olmadnr tahtndan irldirmi,, ldilediini tahta karmt."3 Hanlar ,onun dlinde oyuncak olmutu.
l !
3

uramatr<tan r'azgolmek, ey'lrlere ve fakirerc balanmak, aza kanaat etme,k gibi haller gsterdi. ona:

jleriyle

V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 105 - 106. V. G. Tiesenhausen, a, y., TI. c., 69. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 110 - 111.

Sorunu ortaya ikabilir. Moo'l'larrn bulurlduu siyas art]ar altrn'da bunun anla'lrnasr kolaydr. Bu ,d,evirde Censjz han a,dlnn ve onln aillesinin otoritesi o kadar kuwetli idi ki ya|nz Cemgiz han ailesine bal bir ahsn ran ciaibileoei konusundaki inanca karr gelebllecek bir alhs ckamaz. XIII - XIV. yzylanda hu inancln ne byk kuwetle revam ettiini sterrrek iin, me$hur Tirnur'un (Timurlenk, Tamerlan) (1370 - 1405) lhan unvanlnl almayp, kend'isine lemir rtbesini verdiini, rgen adrn tamaktan gurur duyiluunu1 ve bu suretle ker,disiri Cemgiz ai]esine baI farz ettiini ekleyelim. Tokta'rrrn (1290 - 1312) ilk yarnda Nogay lger'Eekten isted,ii. e]iilde ]rkiim srmt. Tokta onun errlirlerirli tereddt etmeden yerine getiriyor'du. Nogay'rn, kendisi,ne dman SaydI Altrn ordu beylerinden (noyanlarrndan) hiroklarnn ldiirlmesini l'okta',dan tdlep etmesi, bu bak,mdan dikkate deer bir oiaydr.' Tokta bu iste'i y,erine getirmise d,e, ke,r:di duru,munu idd,etle sarsmt. Fakat ok gerneden dikta-tre karr ayaklanmak iin ke,n,disinde kfi 'derecede ku.\/et Ve cesaret ,b'llabilmitir. Bu firsat kolayll<la ,ele gemiti. Nogay, Tokta'dan kaan Asi emirleri (beyleri, no1'anlar) kabul etmi ve onLlarr iade etrnek istemerr,iti. I-iu suret],e aralarrnda sava kmtl lJzun ve etin bir rca,deleden Sonra Nogay orldus,u ibozguna uramr ve Nogay 1300'de ldrlmt. Nogay krk yl Altn ordu'_ ria siyasi hayatn btn alanlarrna hAkirn kalmt. N. . \,'eselovskiy, Nogay Ve Zatrnan adlr kitabnda, Nogay,r Altn ordu tarih,inde oynad r,ol konusunda u hiikmii r,eriyor: "A]skeri ilerde tecrb,e sahihi olduu iin *-ir 1,andan Altn ordu'nun topraklarrn artrmtr; bir l "Grgen" kelimesi "damat'' anlamna gelir, Timur, emir
Hscyin'in dul ka]an karls ile evlenmiti. Ilseyin'in kars, ]d_ ; ii]en Kazan hanln krz idi. Kazan han, Cengiz han ailes.ine mensptu.

Bu kadar kudretli olan Nogay'rn rigin 5,rletimi ak_ ca kendi eline almadl ve kedisini lhan illn etmedii

s.

! V. G. 'l'iesenhausen,

a.

y., I. c.,

109.

s.

70

ALTIN onDU',NUN KURULUU vE GELiMEsi

ALTIN oRDU'NUN SiYAsi TARHi

77

yardan da ,devletin dalmasna yardrrrr 'etrni, bu suretle Altrr or'du'ya ilk darlbeyi in_ bilrr,eyerek - lmnden sonra' ni'Irayet - phesiz, dirniti."' Tokta, Nogay'rn klarmsz 'bir han olahilmiti. No,gay'rn trrayatnrn son yrlIarrnda Krrrm'da Kefe (Feodosiya) ehrinde Moollar{a Ceneviz]i]er arasrnda olaylar kmrt. Rkneddin Baybars'rn anilattna gre, 1298'de Nogay, Tokfa'yr yendikten isonra torunlarlndan birini "tarh edilen vergiyi toplamak zere Krrrm'a gnderdi. o da Ceneviz Frenklerinin elinde bu]unan l(efe ,'ehrine ge'l_ di... ve ahaliden para istedi. ontrar bna yerrek iin a ve imek igin arap verdiler. Ahp arab iti; sarro olrrrrca zerine atldlar ve onu Ldr,dler. Dedesi Nogay, orrun ldrdn ,lraber alnca, byk bir ord'u gr]derdi. Askerler ehri yama ,ettiler, yaktrar, birok Krrrml'layl ldrdler, orada ibulunan Mslman, Alan ve Frenk tacjrlerini esir ettiler, maillarrnr aldlar, Sarukerman, Krrk_ 1,eri [ufutkale] , Ker re sair ehilleri yama ettiiler.''2 1299 yl ydnz Kefe'y'e deil, zengin bir ticaret ehri oian Sudak'a ,da f'eliket getirmitir. A'l-Mufaddal'a g]re,' Nogay ker,di taraftar]arna nrallarryle birlikte eihirden kmdlarrnr ,emr|etmi, bundan sonra ehir kuatrlara[ alrnmr' yama eclimi ve yakilm'rt. elhir ahalisinin h5k ibir krsrrr telef olmutu. Krrrm ve zellikle zengi:n kyr ehirlg1i liin kark 'gnler balamt. Kaynaklara g,re, Moollarlla Cenevizliler arasrndaki gerginlik artm, jki taraf arasndaki ,dmanhk uZ|Jn zaman devam etmi' r'e bu mcadele sonunda her iki taraftan hir9ok 'esi: alnmr ve esir pazarlarlnda satrl'mrt. Aada izah edilecei gibi, dmanlk iikil,eri Tokta lhan (1290 ' t3l2, zamanr,nda da devam etmiti. 1300'de Nogay'r yendikten sonra, Tokta kendisini Altrn Ordu'nun rkesin hakirni sayabilirdi. Tokta, arr ve kark siyasi 'artlar altncia ynetimi dle almt. Nogay ile yapllan mca,dele oir

bir mAltn ordu'da q caddleden sonra elde ed"ilrniti. 1300'de yl kadar sren hir kuraklk haIamlt' Al-Makrizi'ye g_ re, "kurakl at ve koyunlar araslnda bir lm satrgrnr takip etmi ve onlar ocuk ve yakrnlarrnr tacir]ere satmrlarili. Buntar Msr'a Ve baka yerlere se.vk edilm:iend,i."'

kuwet Ve paraya mal olmu, zafer

'azun ve get'in

iilgili hIrrterde tespit edilmitir' tsu b_ Saray Batu ve Saray Berke ctrevir,de iki Saray - ve ticaret ehirleri olmutu'- Kay_ yz ve zerglin sanayi
izgileri aada

nak]ara gre, Tokta MsLlman olmayrp, putperest,l 1'ani B,ulddhistti. Fakat bu, Mslmanlar iimaye etmesini engellemiyordu. Iran lVtroollarryle Tokta arasrndaki i'likiler sorllnlt' setreflerini ol,duu giibi, onu da uratrmt' Tokta'rrn sa,ltanatr zamamnda fran'da Keyhatu (1291 - 7295), Ba;rclu (1295 - |2g5), Gazan han (1295 - 1304) ve lce1't (1304 - 1316) hkiim srmtr. ki Mool devleti arasnda ilikller geici olarak dzelmi, tacirler ve mallarr icin uzun ;llar kapalr kalrn olan Kafkasya yolu tekrar axlmIt. Acem tarilhisi Vassaf bakn ne diyor: "i!Ieng Tirnur'un yerine Tokta (1290 - 1312) getii zaTnar.' karrlklr olarak,e,l'iler gnderini, mektuplar yazlrr ve tacirlerle bankacllar iiin yoilar [tekrar] ailmt' Yolcularrn gven4ik ve ralhatr salanmt. Arran villxyeti'' araba ve adrlar'la, at ve koyun srleriyle dolmu, uzun bir faslladan isonra hu mernileketlerin rnal ve nadi'de e_ yas ityk bir ratet grmt.''a'Tokta zama'nrnda Memlk sultanlarrylle karlkl eilgi gnderilmesine de devam edimiti. Ya|nz, elilik kurullarr eskisi kadar ok o]maI

I N. Veselovskiy, Nogay i ego vremya, 50. s. r V. (;. Tiesenhausen, a. y., f. c.,111 - 112. s. ,, V. G. 'IiescnlrauSen, t. y., r.C.,195. s.

:t

V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 436., 513. s. V. G. Tiesenhausen, a. y.,774.,206.,277.,'13i. s. Rus Azerbaycamnda bir eyalet. I:Iammer - Purgsta]], Vassaf, 99. s. (Farsr mctin).

-., '

\l,'l'lN ()l(|)j,NtlN trt]litJl,LjU vl] (il)l,lNrl,jsl

,,\l,'|'lN ()tl,l)U'UN slysi'fAtlIll

',

li-l gibi, Iediyeler de azalmltr. Mrslr, bu devirde Hii,[ei;i) ailesiyle arIlamlstl. Bu kakrndan 1306'da b,eklenme_ dik ,bir olay bile lkmlt. el_Me]ik enNtrsrr Muhammet'e (1299 leg ail,esine }:arr ortak bir hakette bu adna tekl:]f ettikleri ZamaI|, bu sra,da Moo;l ,devletleri arasrnicl_a g:e"cimsizlik tekrar balamt _ Mrsrr sultanr bu tektifi nazik bir elilde reddet-iti. Tokta zalman,rda Kefede ve, dier Klrrm ehirlerinde bu]unan Ceneviz kolonilerivlr' c'[timanl,k ilikileri devam etmiti. Cenevizliler ,ru a_ er F o zamanda Bizansllardan lbaka . btiin aclr veriyorlard) sk sk Moot]ara ] ler alyor ve hunlarr esir olaiak 'satyorlardr.' Tokta' Kefe'de Cenevizlileri yakalamak istemise de, Illsr kronikisine gre, "Frenkler asker,lerir galeceklerini haber almrlar, gemilerini hazr,laylp kencli meleket]erine gitmilerdi. Tatarlar onlarclan ;I;r tetinl bile e]lerine gecirerylediler. Bunu zerjr,e Tokta on]arn Saray ehri rre civarnda bulunan ma]ilarnr yama ,et[i-,,"

c'kmtr.n

ul'un torunu Toruloa'run olu lkmak haklna ma]ik degi,d. gre, zbelk, Kutlu Timur'ui en .ql emii],erirlden (noyanlarn'dan) birinin 5,armrfle 'lokta'nrn olu llbasml'r ldrm ve Altn ordu tahtna

Bundan 'nce 'de zikrgfl|}f,;g' gib,i, XIV. yzyllrn ilk itibaren Altn ordu'da retim lkuwetler,i artma'a balamt. To]ta;nn son ,gnleri, Altln ordu dev_ ]etinin zbek lran (1312 - 1340) clevrindeli askeri kud_ reti iin ;lir hazrlk Cizbek ,," tr.i, ."?:ii:: vakskl, boyu bosu andr.,,j
1-J,Iarlndar

.t

idi. ll'ari

I r l I

V.G. Tiesenhausen, a.y. , I. c., 120., 162. s. V. G. Tisenlausen, a. y., f. c., 175. s. V (;. Tie senhausen, a. y., II. c., 100. s.

V. G. Tiesenhausen,

a.

y.,

I. c., 436.

s.

1u Timur, her 'eyden ,nce HArizm va]isli olarak, lm.gm]cketin ynetim ihayatrnda byk bir rol oynamaa baladl. Al-Ayni'ye gre, ilk zamanlarda "ynetirrr rnekaniz_ masrnl ve vergilerin toplanmasrnr kontrol etti."l Kutlu Timur'iun nasihatleri sayesind'e, zbek han krsa bir zamanda birok rakip ve dmanlarlndan kurtui_ nu' en te;hlike]i o]anlarr korkun, surette yok etmti. Berke han gijbi, zhek de silhmlatrrma siyas,etlne iddet]e devam etmi, kabil olduu kacar ksa bir sre iinde hu Solrunu lhalletmee almtr. Tahta ktktan iki yl sonra zbek lran Mrsr sultan el-Me]ik an-Nasrr Muhamlet'e,' Altn ordu',da pek az kdfir kdldn hildirmiti., phe yok ki bu, gergek duruma uymuyordu. zbek han Ila]k kt]eleriyle gebeleri deil, hikim srnrflar gz ilne alryordu. zbek lrcn ehir hayatna byk bir deer veriyic'l-i. Saray Berke onun zamann'da ibym, genilemi ve sslenliti. zbek devr,inide laehir S,aray Batu',dan resmen buraya nakledilmiti' Bu adrnn, Saray Berke'nin r'etim ve kitr hayatrda yeni bir gelime giisteresini son dereoe kolaylatrd mu'lrakkaktr. Aada grIecei gibi, Saray Berke'nin en gzel tavsifi ,de yine zbek han ,devrinde Arap gezgini lbn Batuta tarafindan 1'aplmt. Ibn Batuta 1333'te burada ,bulunmutu. .Aqk bilifade i,le kaleme alnan bu gzle,mleride Altn ordu i.aseJrrini zengiclii kesin olarak kaydedilmitir. zbek l:an geni bir yapm faaliyeti gstermitir. onun ernriyle Saray Berke'de camiler, medreseler, trbeler' saray ar vaplmtrr. Ne yazk ki ktn bun]ardan yalnz toprak iltlnda tede beride birtakm terneller ve zdllikle ro_ zajk ve boyalr cjn'il'er gibi baz tezyini sanat eserleri kal-ltr. zbek han yalnlz Volga boyur:da ,deil, Krm'rla I V. G. 'Iiesenhausen, a. y. , f. c., 515. s. ] LI - Melik an-Nasr iVluhammet fasla i]e 1309'dan sonra
l; siltitntt s:m1r.

zbek ihan ilk gnlerden balayarak kes,in ve id,detl lir siyaset gtt. zbek'i tahta kardktan sonra Kut-

I' V. G. Ticsenhauscn,

a. y , I. c., 163.

s.

77

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELiMESi

ALTIN oRDU'NUN siYAsi TARH

75

da yaprlar yapmrtr. Eski Krm'da (Solhat,ta) yaptrd cami bqgne kadar rnahafaza ediilrritir. Bu anrtrn gzel ta kaprsnda yapldl tarih ve ,/bek hann adr da yaalrr,.1 onun ,devrnde 'akrabasrndan Kutlu Timur da rgerr'te yaplar yaptrrt., Dr siyasete zbek han esik'gelenee sadlk kalmt. nceki,d,evirlerde olduu gibi, Altn ordu Memlk mparatorluu ile ticari, [iltiirel v diplomatik alanlarda sk ilikiler kurmutu. Bu ilikilerde nceki devirler,e nazatan b,ibir yeniik olmamrtr. Yalnz, Msrr sultan el-Melik an-Nasr'n Cengiz han ailesine mexsup b'ir AItn ordu prensesiyle evlenme_ si dikkate deer. Iki hkmdar ailesi nce karlkl hediyeller gndermekle ie balamtrar,d. zbek han, Mool prensesi iiin ilyk bir .lkaln istemitir. Bu sorun zerirde yapllan konumaar ibirka yl srmtr. Hatta Msr sultanr blr ara]k Mool prensesiyle evlenekten vazgemee bile hazrd. nk MooIIhr 'Tunac,nrn kzr Tuiunbay ii fazla kaln istiyorlar'dr. Evlenme konusundaki korumalar ,daha 1314'te balamt. Bir gn Mrsrr'dan Adet olduu ve'hile ibir eli gelmiti. zbek ihan artrk he'l-. eyi hazrIadrr,, iur,di yalnz kalnr vermek Ve d elencelerine balamak gerektiini eli5e haher verince. eli arm, yannda para \re rediye lbIunmadnr syl'eyerek af di}ernee balamsa da, z,bek ,han eliye tacrlerden - haz kaytlara gre - yirmi lin dinar,, der baz kaytlara g'r,e ise, otz bin dinarn a,lmasnr teklif etmi. Eli bu teklifi ka,bul ,ederek, cln iin de ayrlca 5edi bin dinar daha bulmutu. 1320,de byk dr, kt_
]888 s.

Istanbul'da bir sre Laskaris kurul elefin/e bir'parlak onlikler dzer'lemiti. 10 mays 1320'de Mool ok prensesi rskenderiye'ye varm,t. Al-Ayni'ye gre, "hatun gemiden kt zama:n zerinde a[tn yaldzl bir adr b'.[unan bir arabaya lbindiri],di ve kleler tarafir:dan Iskenderiye'de sultan saraylna gtrtrd. Su{tan, ona hizmet iin 6i1ok haciptrer ve sultan ,Irareminden on sekiz ]<adn yo[lam,t... Bundan Sonra otuz hin rniskal'zere ni]<A,ir kylcl. Bundan evve,lce verilen y,irmi bin dinar muacceldi." Msr sultanryle evlenen Mool pren]Sesi Tulurbay'rn alm yazrsr korkuntu. Ara'dan ,be yl gerneden "zbek ,lan, sultanrn Mool prensesiy'le evlendiin'i, fakat bika gn Sonra onu kovduunu ve kle'lerinden birine verdiini flraber] alm.'' Bu haber, zbek ]l.an son dere'ce fkcIendirmi ve ibir elli vasrtas/le btn memnuniyetsiz]i' inin bildiri]mesini istemiti. nk "Senin gibi ,b'ir aclama han kzlarrnr yok etmek yakmaz." El - Melik an_ Nas,r buna olumsuz bir cevap ver,miti. Btn bun'larn yalan olduunu, Allahn prens'esi hayattan ayrrmasrndan dolay hi kimsenin sorum]u olmayacarnr itreri sryorciu.
r'ullu Mrsrr'a hareket etmiti. k_alrn ve ilurada imparator

Kurul

V. G. Tiesenhausen' a. y., I. c., 519. s. I V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 43g. s. _ Kebel< l'tnn (1318 - 1326) yaptr reform]ardan itibaren Maveranchir'de olcluu gibi, Altn orclu,da da bu devirde bir gm
linar ;llr dirhem olup 50 altn kopek deerinde idi.

rnt.

1 V. Smirnov, Arxeologieskaya kskursiya ve Krrnl Zvo, L c:, 279. ve mt. s. ' A. Yu. Yakubovskiy, Razva]inr Urgena, 36. Ve
s.

zbek {han ile Mrsr sultan el-Molik an-Nasrr ara' snda iran Moollaryle yaplan savalar da sk 'sk diplomatik konumalara konu tekil etmiti. z,bek''in askerler,i trl vesilelerle ya|nz rran srnrrlarnda deil, ran topraklarrnda da faaliyette bulunmuIar'dr. Mamafih Cu_ i ailesirin ,btn abalarrna ramen, Azerbaycan elde ecii}ememiti. Azerb'aycan, xlltr. yzyln son yarlsrnda ve XIV. yzyln ilk yarrsn,da Moollarn']rikimiyeti ai tnda bulunan iran'n elinde yiz yI, ka,dar kalmt. Tokta ve zellik]e zbek han idevirlerinde Mool top_ ]umu kesin eklini aLm't. Bu iqtimai ilikiler aada anlatrlintrr. Yalnz, zbek han veya ilier hanlar taraV. G. Tisenhausen, V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 527. s. V. G. Tisesenhausen, a. y., I. c., 527. s.

16

ALTIN ORDU'NUN KURULUU vE GELiMEsi

lndan giriile'n ima teebbsler konusunda kayna,klar_ l'a lribir kayt yoktur. Ha]buki gerek zbek ihanrn gerek cndan nceki'han'larrn nemi itimai 'deerl,er tayan bir_ cok yarilklar ckardr mu,hakkaktlr.
zbek ihan devninde zbek]'erden (UzbekAn) ilk ,defal olarak sz edildiini gryoruz. XIV. y,izy| Acem tari]ci ve corafyaclsr Hamdullah Kazvin| 1335 - 1336'da Azer.baycan'a yapilan sefer,derr sz elderken zbek Lanrn a-skerlerine bu a vermitir. Burada Kaz.in, AItn orclt'yu da Mamlakat i Uzibeki, yani dlek ,devleti ad a]t'lnda anmtr.1

BEINC BLM XIII - XIV. yzyllarda Altn brdu'nun

ve konomik
hayatr
sosyal

7246'da Det-i Kpak'tan geen Plano Carpini, Kp_ ak bozklrlarlndaki gebel'erin zengin iini yle anlatlr: "De./e, lslr, koyun, kei ve at gibi hayvanlar oktur. Btn dnyada bu kadar ok yk hayvanr bulunmachrnr Sanlyorurn."' Bu sz]erle Carpini, Det-i Krpak''"a oturan Moo],larr gz nnde tutmutur. Gebe ahalinin kk,bir krsmnr tekil eden Moollar, yukarlda izah ediidii giibi, yava, yava Kpak ktlesi arasrnda eriyor,d-u. Carpini'nin bu szleri Klpaklara da temil edilebilir. Moollarln gebe hayat ekil,lerini, yani geibe ekonomisini Gneydou Avrupa'ya da getirdikle'ri muhakkaktr. ]]u nizam ile kltr L'ak,mrndan Mooilardan faza yk_ sek bir seviyede clmayan Kpgaklarn tekilit arasrnda hyk bir fark yoktu. Ulus ve yurt kelirnelerinin Moollar arasnda aldg= an]amr yukarda izah etmitik. Bu kelimeler, B. Ya. Vladirrircov tarafndan gayet iyi ta}llil edilmitir.'2 Altn orrlu, Cri ailesi,nin ulus'u sayIryordu. Binaenaleyh btl bata lhan olmak gebe, kyl ve elhirliler ahali -Cui ailesirin malr gihi telakki ediliyordu. IJ]us''ur izere, igal ettii alan, yani 1n-rt, han ailesire bah "prensler'' Kpak - Mool feoda]tre'ri ve byk noyanlar - ara';nda taksim edilrniti. Genel olarak 'hernen handan Sonra 1;elen prensler ve noyanlar, ayn 7Arnanda yiikselk mlki vei z,ellili_}e askeri rnemuriyetle,r (tmen beyi, bin beyi,
Planr Karpini - V. ]]. Yl. VIadimircov,

Rubruk,

I V. G. Tiesenhausen,

a. y., II. c., 93.

a. y.,97.

a.
s.

y 7s

s.

78 .r-z

ALTIN oRDU'NUN KURULUu VE GELIMESI

ALTIN oRDU'NUN sosYAL vE EKoNoMK HAYATI

79

beyi) 'igal ediyor']ar,dr. Gebe ekonornisi btn Moimparatorluurlda olduu gibi, Altn orduida da feoo1 dal bir mahiyet tayordu. otlaklar feodaitren arasnda kesin olarak ta'ksirr edilmiti. Plano Carpini bu konuda byle diyor: "Hi kimse imparatorun tayin ettii yaylakta-n baka bir yerde kafiamaz. rmparator aibularrn, babtlar tmen beylerinin, hin beyieri yz ibeylerinin, ;,iiz beyleri on beylerinin yaylalklarrru tayin ederler."' B. Ya. Vladinircov, Carpini'nin "babu" l<elimesi a]tnc'la Mool prenslerini anlan haklr ollarak ileri srntiir.' Burada, y,aylakllarrn feodalllere, denecelerine gre taksim edildii yotrunda ada bir gezginin gz,lernlmini gryoruz. G. Rubruquis, Carpini'nin gzlemlerine il6ve olarak, yle diyor: "lonlarn daim ikonak]arr (civitatem) yoktur Ve yalln nerede olacaklarr,n hilrnezler. on]ar Tuna'dan gn ,dousuna kadar uzanarr slit topraklarrn (Cithiam) aralarrnda taksim ,etmitrer,di. Her ef (capitaneus), kendisine tAbi olan dnsanlarn saylsma gre, otlaklarrnrn srnrrlann, yaylak ve klaklarrnr bilir."3 Rubruquis'in ;bu ka5clr dikkate deer. nk bize, gge)oe feodalJlerin, metbuuna karr irta]m rniikellefiyetleri clan rnuayyen miktarda irsanlara salhip otrduklann anla_ tyor. B. Ya. Vad,imircov'un eserirle istina,den, Moolis_ tan gebelerinin itirnai tekiltndan sz 'ederke, MQolistanda ggebe ekonornisinin ayil'e dayandn belirtmitim. Btn ibozkr feodal sistemi, kendine mahsus biil. ekonomisi ol,an ayil'e, yan,i ggebe ailesine 'dayanrr. Ayil'_ jn, ef (Ihan, prens, 'noyan' b,ey, ba'atur, tmen beyi, bin l>eyi, yiz lbeyi v. t.) taraf,ndan tayin edilrri otlaklarr vardlr; ibu 'ekonomi artlarr iinde rnetbuuna karr mkelilef olduu rnhte]if vazifeleri yapar ve mallannr ehrin pazarrna gtrp mbadele edebillir. Gezg'inler, hyle bir ggebe ailesinin XIII. yzy]:da neler rettii kontr_

'sunda dikkate deer tafsi]At verirler. G. RubruQuis'e gl1g, "onlar [Moo,Ilar] kege d,e yaparlar ve evle:'iri 'rter']]er.

r Plano Karpini - V. Rubruk, a. y.,23. s. : I]. Ya. Vladi mircov, a. y., 112. s. " l'lino I(arpini - V. Rubruk, a. y., 60. s.

larr saar ar, lklrnz, yari ksrak sd dverler, kmrz saklamak ,iin tulumlar dikerler, deve,Leri gder er ve yiiklerler. Koyun ve ikeileri birlikte srerler ve ibazan erkekler, hazan kadrr]ar saar,lar. Derileri yourtla iler[er."' Eiraz yukarda Rubruquis, Moo[ ekonomisinde kadnla_ Iln rolnden 'sz e'der: '(Kadrnlarrn grevi, araba]arr kullanmak, adrrlarr araibalara yklernek ve indirmek, inekleri samak, ya ve yourt yapmak, deri ,ilenek ve dikmek gibi eylerdi. Deritreri sinirden yapImr iplik(erle dilerlerdi. Sinirleri ince saplara ayrrrrlar ve sonra bun_ larr uzun bir sap halinde ,rerlerdi. Sandal (sotulares), bamak ve lbaka giyim eyasl 'da diker[er.'" GeJbeler, ze]ililkle ormarrlar'evresirde yaadrklarr ta'kdir,de, stiek a\rlar dzenler,lend. Altn ordu Moo']Iarrnrn lhayatrlda av nemli bir y,er tutuyor,du. Avcnn, rnetbuuna karr mkellef olduu vergiler ard. Yine G. Ruhruquis'e gre, "onlar [Modllar] avilanmak iste,dikl,eri zaman, hyk gruplar tekil ederller ve av lhayvan, bulunduunu bi]dikleri y'er]eri kuatrlar ve lrayvanlarr evirinoeye kad-ar bir daire biiminde yava yava birhirlerine yaklaslrlar; bun^dan sonra Jhayvanlarr oklarla'ldrr[,er."3 G. Rbruquis'in bu szleri, Tar'ih-i Ci,hanguay ad,l eserinde C'engiz han yasasnr, yani bu devirde htn Mool hkrndar]arr,nn tatbik ettikleri Mool, [ukukunu zetleyerr Cveyni tarafindan ,da tamamyle teyit edil_ mitir. C,veyni, yasanrn ;bir bImnde, srek avlarrndan etraflr surette sz ed,er. Srek avlarrnn yallnz iktisadi rleirl, askeri nemi de vard. Srek avlar, asker'in yeti'iesini kol,aylatran askeri ta,trim gibi teldkki ellirdi. \- asa, s'rek avlarrnr baknrz nasrl tasvir ediyor' Srek Plano Karpini-V. Rubruk, a.y.,23.s. r Il. Ya. Vladimircov, a. y., 112. s. ir Plano I(arpini - V. Rubruk, a. y.,76. s.

Erkekler yaylar ve ok]ar yaparlar, zengi Ve gern]er imal ,ederler, eyerl,er yaparlar, atlarr srerler ve krsrak-

t()

.\t,'t'IN (it)t]'NUN I(LIItU,UU VB (;EL]MEs

_\LTIN oRDU'NUN sosYAL

vE EKoNoMK HAYATI

8l

Vla'| .gcncl olarak ki yapllrdl. Han, ava razrrlanma]< it'in otlt]lara Ve karargAJrlara gereJ<err 'em:irleri verir, av lcin kaq kii ayrlmasr lizm geldiin,i bildirirdi. ordurun orllu tekilAtna uygun olarak, srek avrna ayrrlan birlikler, onlar, yiz\er, binler teki[ e,derler. Adete re, svari hirlikleri; ibir ay, bazan daha uzun bir sre hann kumandasr altrnda, geni kir alanr kuatlrlar. Kuatma halkasr, metodik bir ekilde, acele edilmeden, ,dara trlmaya balar. Han ve yardmcilar, dzenin bozulmamasina dikkat e,der]er, daralmakta olan halkadan lkan onlara, bin].ere ar cezalar verir]erdi. Bu suret}e, Moollar, bazan avlarn iki ay takp ederler ve aV ]hayvanlarlnn toplu olarak ldrlmesi kolaylarncaya kadar halka;.r daraltrlar,d. Genel o]arak hayvanlarr Vurmaya nce han Ve orxun yakrllar balar, onlardan sonra rtbelerine gre, akeri efler, nihay,et asker]er gelirdi. Han, canr sikldktan veya hayvan]arrn vuru]masrna itirakten ekildikten So,nra' yksek bir yere yeiJe'erek avr takip eder. Av, ganimetin Sayr]masl ve paylarlmasr ile sonra erer. Bu avlarda el'de edilen etin ve derilerin, g_ eb,elerin hayatr iin nemli ibir iktisa,di deer tadnr izaha trzum yoktur.' Plano Carpini ve G. Rubruquis, gelelerin ftee adrlarrnr A)n :uz:un' tasvir etmiIerdir. Ne yazlk ki yalnz zengin cadrrlar etrafli surette tasvir edilrnitir. Carpini'cien hirka satr rralkledelim: "Evleri adr biiminde yuvarlaktr ve ubuklardan ve ince ,deneklerden yaplmtr. Evin .st tarafrrlda yuvarlak bir pencere vardrr. adr hu pencereden aydrnlanlr Ve 'duman brradan kar; nk onlar ortada daimi sur,ette ate yaikarlar. Duvarlar Ve atlar kee ile rtIdr; kaplar da keeden yapilmtr. Bu evler, satriplerinin deer ve rtjbelerire ,gre, biiyk veya ki.iktr. Bun]arrn hir ksmr kolaylkla b,ozulur ve tekrar kurulabilir ve yk ayvarllarrnrn srrtrnda ta_ nabilir. Bir krsmr bozulmazsa da, arahaarla tanabilir.
20.

I{k ev]erin araba ile tanmasr 'iigin bir kz kAfidir; byk evler, arabanr,n lyklne gre, , drt ve hatt6, daha fazla kz tarafindan ekilir. Ister sefere lksnlar, ister baka 0oir ;ere gsiirller, evlerini her zaman ;'anlarrnda tarlar.'" G. Ruibruquis daha geni ve ,daha gzel bir tavsif 3,apmr9 e hu evlerin yalnz boyunu tayin etmekle kalrayarak, ayflca sanatkA.rane ss'leriri de tasvir etmiti:. Bu devirde evleri ssl,eme sanatrnrn otrduka gelimi old'uu anlarlyor. G. Ruhruquis'e gre, "le,elere aslna. aa, ku ve ;rrrtrcr lhayvan tasvirleri ilerlerdi.'" Geibeler, gcebe e{lonomisi, gebe yaay Ailtn ordu'nun'hayatrnda byk bir rol oynand. Gneydou Avrupa'nrn igali, Tatar]arrn &rayatnda byk 'bir nem kazanmrstrr, Tatarlar, Volga ile Dnrepr ve hatta Tuna arasrr:da geni otlaiklall \e sularr btrlunan gayrimeskn topraklar bulmulardr. Burada, rrnak kyrlarrrdaki ufa.k zirai bIgeilerden {sonra, Tatarlar gebel ekorromisinder ayrImadlar. Tatarlarrn, Altn ordu gelbeleri ar.asrn,d;r ufak bir grup tekil ettikleri yukarlda belirtilmitji. Gebelerin ana ktlesini Kuman]ar tekil ediyordu. Tatarlar, Kumanar arasrnda yalnrz imtiyazl b,ir s' nf tekil eder erdi. X[I. yzylrn sonun'd,a ve XrV. yz_ y,hn lalargcnda yazarr ve ran Moollarlille Altn or_ du devleti zerine ok salam bilgilere sahip olan Reidd_ din'e re,a'Ailtn ordu'da Mool o..dusunun ana ekirde_ 'ini, Cengiz hann Cui'ye ayrdl 4.000 kiinin ocuklar tekil ediyondu. Burlar kabileden (Sayitt, Kin_ kit ve Iluir) iibaretti. Tokta (1290 - 1312) hanrn saltanatr dewinde ordunrn esastna 'bu ka ilelerin telil et_

l Cveyni,
s.

Gibb Memorial Series,

xVI, I.

(Farsa metinler) ad]r eserden alnmtrr. en, a' y., II. c.,33. s.

I :r n 4

Plano

Plano I(arpini Plano Karpini

Karpini Reidddin.

- V. Rubruk, a. y., 6., 7. s. - V. Rubruk, a. y., 69., 70. s. - V. Rubruk, a. y., 69. s. "I\{aterialov po istorii Zolotoy O.dr"

- V. Tiesenhau-

b]m' 19 -

82

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMES

ALTIN oRDU'NUN SoSYAL vE EKoNoMK IIAYATI

83

nesi 'dikkate ,deer.

dusunda Kyat kabilesine bal birlikler d,e var'dr. Tokta'rn trrenlerinden biri tamamryle bu kabileye rnensuptu.l Nogay'rn askerleri arasrnda 'gok saylda Mangtlara tesadf edilirdi. Yukar'da zikredilen Mool kaibi],elerirrden baka, Aitn ordu'da baka Mool kabileleri'de vardr. Mesel'A, kron,iklercle Kangurat ve A(tri Tatar kabilelerinin adlarrna rastlanr. Tokta'nrn karrsr da Kangurat kabilesine mensuptu. Gebeler (Kumanlar ve Moollar) 'Altn orclu nfusunun okluunu mu tekil iediyot'lard? Yaylalarda rrfusun azlr ve Altn ordu alanl iindeki ehirlerle zirai blgeler aha'lisirin okluu gz nnde tutulursa, bu soruya o]urnlu bir cevap verilernez. Bulgar blgesi, Krrrm Vre onun kyr ehirleri, Kzey Kafkasya, yksek bir ziraat tkItrne ve e,hir Lrayatrna malik bulunan Hdtizm ve nihayet, byk lde yerleik aha]isi o]an aa Volga havz,as, Altn ordu'nun blgeleri iine giriyordu. Krm, Anadou'ya ve Istanbl'a Ve or,adan da Suriye'ye Ve Msr'a gi:den yollarn transit mer]<ezi olmas!, Bulgar alanr ise Altn ordu'nun en nemli ziraat llolgesi bulunrrasr bakrmrnldan byk ;bir deer tayor. Bulgar blgesirin deerli krkler ve byk miktanda ,deriler sa]ad filci ok yaylmtr. Esasen- b., ink1r od;ilemez. Mo'ol]ar devrinde, gerek XIII gerek XIV. /zy]larda, Bulgar pazarlarrrda krk ticareti azaln,tr. Altrn ordu devletinin hayatrda, Bulgar alan salad budayla ,da ,nem]i bir deer kazanmrtr. Burada baka yerlere gre zirai faaliyetin ,goktan beni hyk hir gelime gsterdiini hiliyoruz. Bulgar blgesinin iLeri bir ziraats sahip olmasr nem]i'dir. k buday rn iburadan su 5'oluyle koiayca ve ucuz ekilde bti.in aa Volga av.'cllerinin trrenlere, bin]ere ve yzlere aynldln anlatyor. Bu l;ilgilere ek olarak, Reidddin Tokta'run ordusunda Moollar_ dan baka, Rus, erkez, Kpak' Macar v. b. birliklerinin bu_
lunduunu be]irtiyor.

Bu

kabiletrerd,en ibaka,

Tokta'nm or-

Reidddin, Tokta zamanrnda

Altrn ordu askeri

kuv_

\:oprosu o stevermx Ulusax Zolotoordmskogo xanstva adh yazsrnda Moka rrrnar boyundaiki topraklarla Sura rr. nann orta iblmlerindeki alanilarn'Altrn ordu bakrmndan ta,dr nelmi zeTlikle helitrnitir: "Modva]ar tarafindan igal edilen ibu alanlar, eskiden beri byk orrnanlarla rtl ibulunuyorclu. Bu bakmdan yalruz ,dar tozkrrllarr ve daha ok ziraahe elveri'Li a]anlar ibu]unarr b blgeler, Altn ordu'nun geibe ahaldsi iin hir deer tekil efmiyordu. Fakat Mor,dva toprallarrnn buday, bal, b,almumu gibi rnler,i, av itayvan]arndan e]de edilen ,deri]er, Altn or'du hanlarr i,in nemli idi.", 1 V. G. TiesenhauSen, a. y., r. c., 21o. s. (Arapa metin)' 231. s. (Rusa tercrne). 2 A. A. I( r o t k o v, I( Voprosu o sevenlx ulusax Zo|otnordnskogo xanstva. zv. ob. obslecl. i izu. Azerbaydjana, No. 5,
1928, 77. s.

rindeki topraklar ve Mordva'lann oturdui]<'larr Nij'egorod ilinin grrey blm, Altn ordu ,devlet sisteminde nemli bir yer tutuyordu. A. A. Krotkov, K

zaslna ve ze likle ,Saray Berke ve Saray Batu erhirlerine sevk edi]irdi. Gerek gney Rus prenslik'lerirden (mesel6, Ryazan'dan), gerek Msliiman douda geni ibir ne sahip Kafkasya b,lgelerind,er ge en buday, bu lrususta Bulgar .bIgesiytre rekabet edemezdi. Al-omari'ye g,re, lbu meml,eketin sultanrna erkezler, Ruslar, Aslar (Alanlar) ]hizrnet 'ederler. ehirleri mamur ve kalahalktr; dalarr aalk, yemiliktir. Bu toprak]arda buday yetiir, st sahr [yani [ayvan beslenir], sular akar, neyveLer dwirilir."l Kazan n-zesinde ve Ermitaj'n dou ubesinde Bil_ yar'a (Bulgar blgesine) ait ,demir oraklar ve saban denirl]eri mrhafaza edilmektodir. Bu aletler, hirok ema_ relere istinaden uzman]ar tarafirdan xIV - XV. yzyl_ lara, yari Ailtn ordu 'devrline rkarlmrtr. Ne yazk ki bunlar zerine irndiye kadar bil,imsel lloir aratrma yaprlmamtr. Bunun gihi, Btllgar alanrndaki ziraat kItrnn dinlenme usuln tatbik edip etmedii rneselesi gibi rem]i hir prdMem ,d,e bug"ne [<adar ortaya atrlmamltr. Eski Saratov ve Penza illerinin kuzey ktilmle.

")
84
ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELIMESi ALTIN oRDU'NUN SoSYAL vE EKoNoMK HAYATI 85

krdaki blmde burr'dan isz edilecektir. AItn ordu devletinin sosyal Ve politik yaprsr }ak]nda dou ve Avrupa kaynaklarrnda rr,ahdut ibilgiiere tesadf olunur. Fakat &anlarrn ibize kadar gelen yarlklarr sayesinde bu yolda ,a,k bir filkir edinilebilir. Yar'lklar zerine Rus tilginleri tarafintla birok aratrmailar yap'lmtr. Bu yarl1klar Toktam'n 1382'ye ve Timrr Kutlu'un h. 800e (:1398) di't tarlhan]k yarlklarl Ve Toktamr'rn 1393'e ait Litvanya prensi Jagiello'ya ve_ yarldrr,' Saadet Gir,ey'in ,dalha sonraki zamanrilen
sralayalrm: . N.

rol oynadlru gryoruz. Vo'lga'lda, Kam.a'jnln azlnda, }-aylk'ta, aa Amu,derya, Hazar Denizi ve Karadeniz klyilarrrrda ba,lklk yaphrd. trrmitaj Mzesinin dou ubesinde bir demir olta inesi ve kemik zrpkrrrlar vardr. Bunlar, xlx. yzyln 30. yllarnda Saray Berke'de T'ereeen'ko tarafindan yaprlan kazlar'da ibulunmutu. Altn ordu'da ticaret ve sanayi hayat zerine elimizde her eyden fazla bilgi vardlr. Ticaret izerine yazl'l kaynaklar,da, zellikle dou yazmalarlnda hol bilgiye tesadf edil'ir. Tereenko'nun Saray Berke'de yapt kaz]ardan eld'e edilen arkeoloji rrialzernesi sayesinde ise sa_ nayi, zerine hilgi ediniyoruz. Altn ordu ehirleri hak-

Altn ordu ekonomisinde balklrn da nem]i bir

iara ait yarh da bunlara ilA.ve ed,ilebiir. A]tn ordu J'anlarr tarafndan .Rus metropolitlerine veri]en yarlrkla]"rn ayrl bir ,nerri vardr. Bu yar[klarn ydl.n|Z Rusa tercmeleri bize kadar gelitir. zel tercmadlar tarafndarr yaprtran bu tercimelerin asllarrna uymadrklarrnr belirtelim. Bu Sebep]e, bu tercrnelerden yarar'lamak giiqtr. ^&d. geen yarlklar arasl,nda Timur Kutl'u'un tarharrlk yarlr ibizim iqin ok nerrllidir. Bu yat'la sk sI]i mracaat edeceiz.
Cnun sosyal tekiJlit zerine imdiye kadar hihir ey yazlmamtrr.' i. Berezin'in oerk vnutrennego ustroystva Ulusa Djuiea adl eserind'e bir eyler 'bt1unahilir. Likin Berezin bu eserinde siyasi tekiAt aydnlatmaa aIarak daha ok rnemur'i5etleri ayrr ayrr srralamr, top]u bir ta}lo izm'emitir. Bu bouk tesadfe venile,mez. Eu es'erin yazldr 'devirde, Rusyada dou uzmanlarl bu meseleler;le ilgilenmeztrerdi. Bundan dolayr AItn orclt toplumunun sosyal yaplsl zerine irndiye kadar sa_ ]am bir terminoloji meydana gel'ememitir. Altn ordu, ahalisi yalnz ggebelerclen ibaret ,bir dev]et deildi. Etnik bakndan kark olan rlfusun bir krsmr yenleik hayata gemiti. Moollarn Saylca az o1duklarnr Ve yava yava dillerini bile unuttuklarrnr yukarlda grnrtk. Bozkmlarda, Det-i Kp'ak'ta XIII ve -.rtr" ora" hanl Ulu M-uhammet'in Trk sultanr II. Murat'a gnderdii 1,r. III. 1428 tarih]i mektupla Mengli Girey'in hekim Yahya'ya verclii h. 857 ( _ 1453) tdrihli tarhanlrk yarlr tizim icin zellik]c nemlidir. Bana bu belgelerin mkemmel tercme]r,rini veren A. N. Konorov'a teekkr ederim. Akdes Nimet Kurat'ln kitabr Topkapr Sarayr Mzesi arivindeki A]tn ordu, Kr_ l ]m Ve Trkistan han]arlna ait yarlk ve bitikler (istanbul, 1940) :-d rltnda mrtr. l R. Sablukov'un Oerk rrrutrennego sostoyaniya Kpaksl<ogo carstva adlr aratlrmasl gz nne alnamaz; nkii ll eser, bu bakrmdan herz pek az rnalzeme topland bir s itl yrzlmtrr'. Buna ramen, Sab]ukov'un anatrrrnas, o srra_ tl:. (XIX. yzylln 40. yl]ar) A]tn Ordu'nun i tekilAtna a|l' vcrtiii tfsi1it bakrmndan dikkatc dccr. o dcvirrlc Ju ncs<._ lclero tlcinen tarihilcrin says mahdutttl.

AItn ordu'ya

ait

lkaynaklarn okluuna

lamre]].,

det - Gireya' perev. Y. Yarceva s prime. V. V. Grigor'eva. Odes- Aynca bakrruz: Neskol'ko popravok k yarhku TimurKutluga. RAN, 1918, a7\9-7124. s. _ Neskol,ko popravok k izdaniyu i perevodu yarlkov Toxtam-xana. izv. Tavri. ob. ist., arxeol. i 6tnograf., I. c., 7927. - Bu meselelerin ortaya ahlmasra D'ohsson'un Histoie des Mongols' ve Quatremre'in His_ toire des Mongols' cbi _ sosyal tarih konularrna birok sayfa]ar tahsis eden - nemli eserlerin kmasl yol ambr. Akdes Nirnet I{urat'n 1940'ta stanbul'da yaydrr Altrn ordu vc' I(rnm harlarna ait rnektup ve yarlklar arasnda o zamana kadar bilim dlemince bilinmeyen bilgiler de vardr.
sa, 1&[4.

1 Bu yarlrklar zerine yaprlan en nemli aratlrmalar eetezin, Xanskie yarlki, Ir. c.; Taxaure yarlrki Toxtamra, Timur - Kutluga i Saadet - Gieya. Kazan 1851. _ V. v. Radlov, Yarlrki Toxtarnra i Ternir - Ilutlu_ sa' ZYo, ilI. c., 1. fas. , 7 - 40. s. - Yarlrki Toxtaml-xana i Sea_

I11

-i'

86

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GEMES

ALTIN oRDU'NUN soSYAL VE EKoNoMK IIAYATI

87

lratta XIV. yzylllarda bu talblo, oengiz han ist'ilAsnn elifesinde Moo]istanicla grlen durumdan pek farkir a|amaz. A'ltr ordu hanlarr ib,akrmndan Cui ulusu, Mo<-i feodal hukukuna gre Cui aitresine balr aile, boy ve kakilelerin tekil ettikleri bir hirliktir. Batu'nun yakrlarl lisse olarak Altn or,duda hyk blrgeler aldlar. Nogay, Karadeniz kzeyindeki otn batr uluslarrnr, eyban ise Det-li Krpak'u dou hlrnn idare ediyordu, En byk f,e,odall'er phesiz lhan ailesinin yele:i arasl1dan rkyordu. Bunlar, yalnz kalaibalk byk ve kgk ba hayvan srlerine, geni otlaklara sahip o]makla kalnayarak, ayllca zirai blgelerde toprak da elde etmilerdi. Ister'Tokta ihan zamanrnda kuwete mracaat suretiyle olsun, ister ondan hediye yoluyle olsun, Nogay'rn Krm'a salhip olduunu b'iliyoruz.'

minarenin kitabesirld,e ker'disine: "ku,dreIi melik, Arap rre Arap olmayan hkmdarlarrn babuu, yeryznn ve dinin gnei, is|limln ve Msllmanlarrn ulusu, byk Necmddevtreved'din'in ou Kutlu Timur..."' adrnr Vermitir. Halbuki on,un yalnrz vali o}duu malfirndur' Esasen, tu, caminin sultan z,bek han zamanrda yapldl yolundaki kitabe d]e de teyit editrmitir.

Han ailesinin mersup1larr, kendi topraklarrnda byk toprak sahibi olarak lhem'en henen tamamryle sel:best kalmlardr. Bu bakrrrdan en gzel bir rnek olarak yine Nogay'r gster.ebilirz. Yukar,da belirtildii gib,i, etli yla yaln bir sr'e iinde Altn ordu frranlarrnr birok zahmetler:e sokan Nogay'r baz hillginler tamamryle bamsz bir han olarak telAikkiye almlar.d. zbek han zamanrnda n kazanan vali Kutlu Timur da dikkate deer bir kiidir. Kutlu Timur, }an ,ailesine men_ sup olmakla berab,er prens deildi. rgen'te ina edi[en

rolden ve hatta btn i ve d siyaseti kontro] ettiklerjn_ den s,z etrnek lzumsuzdur. Han ailesi yelerinden Soffa byk bey'ler (Trk unvanr) ve noyan'ilar (MooI um7a_ n) getir'di. Bunlar yarr geib aristokrasisini esas ekirdeini tekil ederlerdi. Bunilardan ibir krsm, zellikle zirai blgelerde toprak salhilbi olarak tarLan]k yarlklarl alr,lardr. r. Berezin, Q,erk vnutrenneo ustr'oystva U]use Djuieva adlr eser,indebize hunlarrn az'1ok tam bir listesi_ ni vermitir: olarIar', ,beyer, ulus beyleri', noyanlar ve tar arlar. Bu sonuncu]arrn her za;man feodal senyr ol' nas ger'ekmezdi. TarIranlar arasrnda orta halli k;imse]er ,de bulunur,du. A tn ordu'da taran unvanlnl alma]< dk yararlr idi. nk bu unvan, vergil,er,den muaf trrtu.lmak rre ilk dokuz sutan sorumlu o]mamak gib'i birok lraklar verir,di. Gerekter bizi ilgilendiren devirde tarlranlar vergi ve mkeiefiyetler,den muaf tutulurlardr. Han ordusunun kumandanjarr da A[tn ordu toplumunun lbu yksek srnfindan kard. Bu "ordll"nun kurultu ve hiyerarisi Moolistan'da Cengiz han devrinde grclrnz askeri kuvvetlerdm rerr,en ]remen farkszd. XV. yzyl Acem tarihgilerinden Abdrr'ezzak Semerkandide, Timur'un (1370 - 1405) h. 793,te (: 1391) Det-i I(rpcak'ta Toktam hana karl ynelttii kuwetlerin tehizat zerine dikkate 'deer bir kayt vardr. Brna gre, "svari ve piyadel,er es'kri ve yeni Adetlere uyarak'' yan]arrnda bi' yillk erza|. lbtIundurmak mecburiyetinde
i<iiler.

Her askerin bii yay, otuz aa ok, bir okluk ve lil'

l<ullanrlmrtrr.

nol tl;

Han a,ilesi rnensuplarnn sarayda oynad,klarr'byk I V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 111. s. (Buradaki
bal<nz.) ,/\.

\II. ', ,

!.

Yu.
l'us.

, 36.

Yakubovskiy,
s.

Razvalinr Urgena. izv. GAvx,

cluruma gre, olan]arn byk askeri kuwetleri (kol veya tnen) vardr. : . B e r e z i n, Oerk vnutrennego ustroystva Ulusa Djuieva. TVO, VIII. c., 433. ve mt. s. :; M. Charmoy, Expedition de Tirnour-i-L6nk ou Tamer-]an contre Togtamiche. M6moires de l'Acac16mie impriale des
scicnces rlc St. Petersbourg, VI s6rie, III. metin); A22. s. (Franszea tercme).

' "Olan" tabiri "prens'', yani hanedan yesi anlammda olan o]arak prenslerin ayr uluslan 'ardr. Bu

c., 245 -

246.

s. (Fars-

88

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESI

AL'IIN oRDU'NUN SOSYAL vE EKoNOMK HAYAT

89

kalkan almasr lA.zrnd. Her ,iki askerin bir at, her on as]<erin de hir adrr, iki krek, kazrra, orak, testere, ibalta, iacak, yz ine, ip, kazan almalarr arttr. Albdrrezzak'n tr}u kayd qok d,eerlid,ir. iink bize l,rool ,devrinde ordunun |eqhizat Tneseesi zerine bilgi ver:iyor. Bu tekiilit da Cengiz hana kadar kar. Timur'un dmanlarlnln' yani Toktarnr ,hana kal Altn ordu ].:uvvetlerinin ,d,e bu ekilde kurr,lduu Ve bu tehizat kullard muhakkaktr. Birok yeniliklere ramen, Timur'un askeri t'ekil1t, Moo,llarn tecrbellere dayanan rasyonel askeri geeneklerine sadk katrmt. Bunu gsteren birok deliiler vardr. Bu gelenek, AItn ordu hanlar tarafindan lda olduu gibi devarr ettirilrn]itir. Cengiz lhan zamanndaki Mool ordusu zerine Cve-vni'rin 'eserinde son derece deerli hir tavsif vardrr. Yasanrn zetii Veren rnetinden an1aIdrna gr'e, barr zarnanrnda birok gr'evler alan Mool ha[k, SaVa Zamannda onlara, yzlere, binlere ve tmenlere (10.000) ayrian lbir ordu eklini alrr. Her asker rnuhta olduu sill6h' ve tehizat (bayrak. ine, ip, yk ve ibinek'hayvanlarr v.h.) temin ededi. Askerlerin getirdii teah'izat dalra yksek rtbeili kumanc]anlar tarafindan kontrol edilirdi. Erkek]er,in askere alrnmasr, cephe gerisinde kalan aile]erinin harr hazinesine verilecek vergi,leri' demelerine ,engel olmazdr. Erkek askere giclince, evde ve ailede onun yerini kadn alrdl. Yasaya gre, ordunun toplanmas iEin gereken emir lktL ZarnaTl, askerl,ik andaki erkeklerin,lri gecikmeksizin gsterilen yere gdlmeleri lxzrrd. ordudaki disiptrin gze arpacak ]<adar sertti. Diisipline riayet etmeyenler iddetle cez.a|andrl]rrd. Ar ibir su iIeyer askerler ve ratth en yksek efler ('bin heyl'eri ve lhatta tmen beyleri) denhal ilykler tarafirrdan,lAyk o],dulllarr ekitrde cezalardrrrlrla:d. Yasa, orrluk sisteme gre tekil edilrni olan Mool ondrrsunun /bir zelliini zel olarak belirtmitir. Hi kimse bir c-nltk, yzlk veya binlk birliktm baka bir birl'ie geenrez ve hibir ef ge,Eimesine msaade ,edemezdi. Bu t'rre riayet etmeyenler cezalandrl,d gibi, 'tuna msaa-

de cezasz kalmazdl. MeselA., birincisi idam edi_ Iir, ikincisi ,ise zinoir,e vurulurdu. aengiz han uurlu bir e'kiilde savata askerlerini iddete alrtrrrd. Yasaya ,gr-e' Savata askerler yarr aq brakrlr,dr. nk "tok k_ pekten f,ena av ibeklenirdi'', yani tok askerden savata az yarar saJanr,dr.1 Elde edilen ganimet, Cengiz hanrn or,dusunda zel bir kaideye gre paylalrd. Cergiz hann ada Men.hun'un anlattna gre2, "ehirler,in igalini mteakp ganimetler efler ve askerler arasrnda eit r,ispetl'erde taksim edi]-ircli. Ganimet ister hyk, ister kk ol'Sun, Cengiz lrana takdim edi]rnek zere bundan dairna bir pay a5rnlhrdr." } ine }Ien-hun'un hailer verdiine gre, savata her askerin birka atr vard. Atlar mnave,be ile iku]lanlrr ve bu sriretle "atlar yotulmaz ve tei]ef o,]mazd.'" Altn ordu 'devletiinde askeri kuwetlerin kuruluu Cengiz han ordusundan farkslzd. Bu orduda da tiirnen bey'leri, ,lin be5rleri, yz beyleri, on beyleri vardr. Tirnur: triutlu melhur yarlnn banda "sa ve so] lkol olaIarrna, sayls]z iyi eflere: bin beyler.ine, yz be5z{lerine, on beylering'' ;Iritap etmit'ir.n Kpak ve Mool feodallerinin hyiik bir krsmrnrn ynetim mekanizmasrda yksek.memuriyetler veya or,duda kuman'danlk grevleri aldklarr gvenle ileri Sr]ebi],ir. Ancak, hununla Al'tn orclrr'da askeri gr'ev,lerin feoda[ mnasebetler sistem,inden ayr dnr Joelirtmek ilstemiyoruz. Mool [paratorluuncia ve Altn ordu'da ulus ile onun saIad asker hirlik
cle edeiller 27 - 24. s. - Mool hAkimi..,eti devrinde vassallrk mnasebetlerinin anlarlmasr bakmrndan _asann nemi korrusunda baknz: . P. Petruevskiy, C, prikreplenii krest'yan v rane v 6poxu rnongol'skogo vladrcestva. Voprosr istorii, 1947, No. 4.

1 CVeyni' a. y.' xVI, l.

M6n - xun, V. P. Vasil'ev tercmesi, TVo, IV. c., D5. .l (Bu eserin Cao-hun tarafindan yazll imdi anlarlmrtrr.)
;r A.
y.

1 V. Radlov, Yar]ki Toxtama i Temir - Kutluga. Z\rO, III. c., 20. s.; Mengli Girey'in h. 857'ye (:1453) ait yarl(ni dtr brknrz

, 226.

s,

:X)

\t,'ltN olaDU'NUN KURULUU vE GELiMESI

ALTIN oRDU'NUN SosYAL vE EKoNoMK HAYATI

cl

l;ilbirinden ayrlmaz. Ulus'un efi askeri birii de ,idare' cderdi. LAkin,han, memnun o'lmadrr takdirde, askeri efi (tnen beyi, bin beyi) deitirebilir,di. Kpak - MooI feodal],eri arasrnd,a zirai bIgeilerde toprak sahibi'olan birok feoda]]er de vardr. BunJarrn yannda, Krm'da, Kuzey Kafkasya'da, Bulgar alanrnda, aag Volga lhavzasrnda 'e }Iirizn'de yerleik feodallere de tesadf edilir,di. MeseA Hacr Bayram olu Mu,hammet adlr biri,l Krm''da Sudak civarrnda geni topraklara sahip bulunuyordu. Tirnur Kutlu, Mu[amrnet',e bir tarhar(lk yarll vermitir. Bu eit feodaltrer, toprak ve suJara, ba ve bahgelere, lhamam ve deirmenler,e, kylere ve bunilara llrenzer rna]]ara sa' ip bulunuyorlard.2 Bunlarln eSaS kuvvetini vas'sallrk mnaseibetleri tekil ederdi. iink tu suretle, kerdilerine bal linsanlarr, yani genis bir ha]k'ktlesini istismar ederlerdi. once Altn ordu toplumunun gebe kt]esini ele alalm. Salam ibir gzlem kabiliyetine lalik olan Plano Car_ pini, anlara, ]han ailesi rnensuplarma ve babulara, yani feoda]lere bal k5l lralkn hizrnetlerini yl'e zetliyor: "Han tarafindan ,gnderilen btn ,elil'er,e derhal araba r'e erzak verd,ikleri gibi, hana gnderilen tahsildar ve eli]ere de at, araba ve erzak verirlerdi."3 Burldan sonra Plano Carpini yle devam ediyor: "Halk btn habulara buna benzer hizmetlerde bu,lunurdu. nk Moollar]a beraber btn halk ktlesi, ila'bular arasrn,da taksim edilrri_ ti. Halk babular tarafindan gnderilen elilere ,de arala ve erzak vermek mecburiyetinde idi. Aynca itiraz etmeclen atlara bakmak ve eliler'e yardmda kulunrnak l6,zn. dl. BabuJarla bir]ikte ;btn halk ktlesi vergi olarak im_ paratora ksraiklar verrnek mec,buriyetinde idi. rmparator, b- su:etle bir, iki veya yll iin st ,ilhtiyacnr karlard. Babulara lbal olanlar da metbt]arrna kar,r aynr grevi
tli5,e yazmstr.

yapmakla mke]lef buiunuyor'lard. nk hunlar arasl._ dla serbest insarilar yoktu. zet olarak, imparator ve habular halkn rna'llarrnr istedikleri ekiilde kul]anabilirlerdi. Sonra halk ]ktlesini de hibir kayda tabi olma'dan istismar edebilirlerdi.'" Bu satrlar kerrdin'e mahsus bir eko_ nomisi olan ve metbularrnn emriyle yayaklarn dei5tiren gEebelerin, rnetbrlarna karr rnkeIlef oldukiarr greVleri rniikemmel surette tayin etrnitir.' Kaynaklar. acrnarak siy,leyelim, gebelerin elirlde bulunan mallar izerlne azla bir ey ;bildirmiyor. B. Ya. Vladimircov, Reicd:din'in aadaki szlerini naklediyor: "Basit bir a.dam, jkiye dkn olursa, srSr ve ibtn malnr fe_ rla ederek yoksul'det'.'" Ruhruquis'in notlarr aralsrnda tesadf edi]en dikkatt deer bir kayrt, bozkr Zerginlerin'e (prenslere) ;bal insanlarn saysrndan sz eder. Rubruquis, Det-i lftpqak'ta Batu'nun akrabasr olan Skatay Ie karlarnrtr:4 "Sabah_ ]c.yin Skatay'm arabalarrna rastladk. Bu arahaiara evler yklenmiiti. Ben, karrmda byk bir ehir bulunduunri sanmtrm. kiz, at ve koyun sr]erin'in olluu 'da beni arrtmrt. Bunlarr gd,en obanl,arrn saylca pek az o1_ d.uklarn ,da grdm. Bu sebeple, Skatay'rn ka kiiye sahip oiduuru renrnek istedim. Bana bun]arn be yzilen faz]a olmadnr ve yarrslnl baka bir durakta gr'd,nz sylediler."5 Yerleik ]hayata geen lha]kn da aynr vassallrk artlarr iinde yaadnr gr]yoruz. oldukga malrdut olmakila b,eraber, Altn ordu k5_ ]]er,i meselesi zerine en nemli Ve en deerli lkaynaklarl ar]rklar te$kil eder. Timur I{utlu'un Hacr Bayrarrr o1-r }Iuharnnete verdii tar[anlk yarlr hu hakrndan zellikle n'emlidir. Muhammet'in Su,dak ,wresinde geni top_ rakJarr olcluunu yukanda helirtmi,tik. Timur Kutlu'"
Plano I(arpini - V. Rubruk, a. y.,23. s. Plano I(arpini - V. Rubruk, a. y.,23. s. a. y., 113. s., 6. not. B. Ya. Vladimircov, Plano Karpini - V. V. Rubruk, a. y.,81. s. Plano I(arpini - V. Rubruk, a. y., 82. s.

' A. y.,

7723., 7124. s.:

V. Rad]ov

(27. s.) bu

ad
s.

Mehmet

r V. Ilarllov, a. y., 21. s. ll ])lunt Iiarpini - V. RuIruI<, a. y.'

23.

ALTIN oRDU'NUN SosYAL vI) EKoNoIiK HAYATI

9P,

l2

ALTIN oRD'NUN KURULUU VE GELiMEsi

JIu]rammet'in tarhanlk imtiyazna malik olduunu, yani topraklarlnn hana ve idareye kar her trl vergiden n'l.af buLunduunu tekrarlamaktadr. Bu yarlkta sabancr ve ortakr adlarr aItnda liki kyl zmresirden sz edilmitir". I. Berezin, sabanc'[arn ibir feodal senyre balr ifti-!,er olduunu hakl olarak ileri srmltr.' Ger.ekten, jun]arrn feoda'llere kar,r mkellef otrdtklarr grevlerin b i,} bir ksrrr bu yarlrktan anlarlmaktadr. Bu yarlrn W. Radloff tarafindan yaplan tercmesinden ibirka satr a]a]rr: "Ba vergileri..., ambar r'esimleri, harman iicr,et]eri', lralktan alrnan ark yasaklarr, vergiler ve kalar adl iarclar a'lrnmasrn... Hayvanlar arabalar koulrnak igin alnrlr]asln... Ev]erinde kalrn'rnasn ve on]ardan ne iecek, ne -vi1,-ecek talep edillmesin. Serbest olsunlar ve ,her triji I:'askdan uzak lka]srlar ve vergi vermesinier.'', Bura,da ka]an tabiri anrhyor. Bu kelime, w. w. Barthold',n Persir'lska5a nadpis'na Aniyskoy meqeti Manue aldlr aratrrnaslnda esaslr sur'ette izal, edilmitir.3 Barthol'd'e gr'e, ka]an "islenmi toprak vergisi" genel o arak yerleik haktan a]nan bir vergidir. Buna karlk kopur,a Quatreire'in i.sar'et ettii gibi, otlakardan ve slirler,den a,lrnan ''i 1 oranrndaki vergiye verilen addr." Bu ]iste'de kyllerl dev]ete ve memurlara lkarr mke]lef olduklarr - Ve trlacr Bayram olu Muhammet'in kendisine verilen tarhanilii -var'l ile miuaf tutuilduu vergiler srralanmrtrr. }J,],e bir yarlk alclktan sonra Muhammet kyllerin der]ete verdikl'eri lbirtakm vergileri imdi kendi alacak, yall:iz 'lunlardan ]bir ksrnrna yeni bir e<il verecekti.

mensup Moollarn hAkimiyeti altr,da bulunan Krrze5' ir'an',da kyllerin byk ,bir klsmr topraa balanmlt. Hleg slAlesine mensup Gazan han (1295 - 1304) 1303'te askeri iktalar zerine bir yarlk kararak, kaak kylle_ ri aramak j,in otuz yllk bir sre vermiti.'

gelen kayraklarda buna dair bir aklk yoktur. Likin Rei,dddin'e gre, XIII. yzyrln Sonunda, H{eg ai]'esint

I. P. Petruevskiy o prikreplenii krest'yan v Irane v poxu mongol'skogo \ladestva adl nemli yazrsnda yle diyor: "Senyrierin e]irlde bu]unan topraklara bal tiylleri toprak sahiplerinin zel m,lkiyeti sayan Mo'ol anlaylnn yaylrnasr sonunda, MooI devrin'de iran',da lyllerle iklel'er arasrnda ok defa lhibir fark gzetilmemitir. islAm lkeleninde eskilde'n byle bir anlay tasavvur olunamazd|."" Ydkarda sraladrmrz veriiere dayanarak, Altn or,du'da da ibuna berzer bir durumun lrkm srdn syleyehiliriz. nk Mool hAkimiyetini temsil eden hanlar Ve noyanlar, Carp'ini'nin teyit ettii gibi, ahalinin yalJ-;nz ma]larna deil, lrayatna da tasarr.f ederlerdi.

Krm'a' ve Kefe'ye [Feodosiya] geldikleri veya

Timur Kutlu'un yar,lnda yle deniliyor: "onlar

dkleri vakit ibir ey ahr veya satarlarsa, on]ardan [darrg;a] resmi ve kantar vergisi almasrnlar, yol parasr ve ka-

'dn-

Acaba Altn ordu'da kyll'er seny,r,n topranr batr m idiler ? Altn ordu topluniu zerine lb,ize kadar

\.,.,'llayrljane. Temin "ktpur'' (zv. Akad. Nauk Az. N I, lJ7 - 102. s.) rclIr yazrsna baknrz.

I i. B e r e z i n, TVO, VlI. c., 43?. s. I V. Radlov, a. y.,21. s. I Aniysl<aya seriya, No. 5, 82. s. r A. A. Ali - zade'nin K istorii feodal,nx

l Dou Enstits yazmasrna bakrnrz: D - 66' 424| v'; P'eidddin' Sborn. letop., III' 283. ve mt. s.; r. P. Pet"uevskiy'in Xamdallax I(azvini kak istonik po sociall'no - 6konomieskoy jstorii Vostonogo Zakavkaz'ya (izv. Akad. Nauk SssR, oooN, 1937' No- 4, 887 ve mt. s.) adlr yazsrna baknrz. f. P. Petruevskiy, o prikreplenii kresfyan k zem]e v 6poxu mongol'skogo vladrestva. Voprosr istorii, 1947'
No. 4, 63, 64 ve 69.
s.

otnoeniy v

:J Bugn Eski Krm veya Solhat adrnr verdiimiz Kr.rn

r;chri.

ssR,

1945,

9l

AL'IIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESi

ALTIN oRDU'NUN sosYAL vE E(oNoMlK HAYATT

95

ra\Iul creti istemesinler.'" Timur Kutlu'un yarllr yeri,eik bir feodale tarhan]k veriyor. Her halde, yarlrkta srralanan ve reticiderr alrnan Vergiler, zirai kltr damgasnr tayor. Toktam hann 1382'de Bey Hacr'ya ver,did yarhl' baka b'ir olaydan sz eder. Burada tarihanlrk, tamarn-ryle c]masa bile, henz birok konutrarda gebe o]an bir feoclale veriliyor. Taranlk ,hakkr veri]en maddelende bi gebe reticinin, daha doru bir tab'irle syleyelim, yar yerleik bir reticinin vergileri gze arplyoT: "iirakiil kabilesinden \rergi alrnasrnlar, araba sternesintrer, ift aletlerinden cret tal,ep etrnesinler, toplu giiIende rkellefiyetleri toplarken, higbir ibask yapmayarak, onlarr Itorusunlar..."3 Bu liste, Timur Kutlu yarlna gre daha ksa o,l_ makla h'eralber, gdbelerin devtrete karr rnkellef oldIliiarr grevlerin rresdl6, eli ve memurlara posta atr veya araha vermek g,ibi birok hallerde yerleilr Lalkn grevlerinden farksz olduu grlyor. Altn or,du il<_ tisadi sisteminde r'eticinin ne kadar ibyk bir vergi yk altnda bulunduu, yarlrkta anllan rremurilarrn adlarrndan kolaylkla anJalyor. Bunlarrn tarhanlk takk alan toprak]arr bilmetreri lAzrnd. BelJlibal vergiler srraIandktan Sorua _ bunlar yukarda zikredilmiti - Ti_ mur Kutlu'un yarlrnda "i ky darugalar'', "kadlal'', ''mftitrer", "s'ufiLer", "saray ktipleri", "gmriilkLer", "tahsildarlar"r "yay,a ve at]r eliler'', "arabaclar"r "yemCiler",'1doancIar'', "pars]lar", "kayklar'', "kprc_ |er'' r "pazarclar''... anrlyor. Mengli Gireyiin h. 857'de (:1453) hekim Yah1 V. Radlov, a. y., 2l. s. W. Radtoff,n tercmesinde birtakrm tartrma]r noktalar vardrr. Buna ramen, esas jtibanyle doru olan bu tercme en salam bir kayak olarak kullanlabilir. alnz Neskol'ko popravok k yarlku Timur - Kut]uga (RAN, 1918, 1009 - ao24. s.) adlr yazrda ileri sr]en c,lzeltmeleri gz nnde tutmak arttr. 2 Yar]ki Toxtamr-xana i Seadet - Gireya. Perev. Y. o. Yarceva, wedenie V. V. Grigor'eva, Odessa, 1..944. 3 A. y., 2. s.

.cledilrrlitir.

va'ya verdii rnehur tar'hanlk yarlrrlda yukar'da zikreclilen btn bu rnemuriyetler en etrafl loir ekilde kay_
Burac]a "tmen beyleri", "bin b'eyleri", "y|iz bele' ri'', "on beyleri'', "duruga beyleri'', "md.errisler"r "ka' dlar'', "mhtesipler", "eyhler", "'61r'rn bitikileri" (dir'an kAtipler,i),'1dam,gaclar'', "kantar'Cillar", "am,loarc_ laf', "yaftaclar'' (vergileri ilAn eden m:emur), "yasakrlar", "kalancllar" (kalan vergisini toplayan memurlar), ",bu]kavullar", "sIr bekileri" (tutakavullar), "ehir [<aplarrnrn bekileri" (kaba}lar), "karavullar'','idoanCiar'', "parslar" v.h. anrlmrtr. Yar]ktan zlmnen arlaldrna gre, bizce grevle_ ri henz tamamyle malim olrrrayan bu rnernurlar, k'iiyl_ ler,den birtakm Vergiler almak lhakkna rnaliik bulunu;'orlardr.

iddn, -vnetim mekanizmasrnda gZe '}arpan suiistj_ nalleri ze]likle belirtrnitir: " [Mengii han], elillerin s,ebepsiz olarak lribir ehir veya kye gitmernel,erini ve ]raliden tayin edi,len miktardan faz|a yerr ve erzak alnlamalarrnl emretti; nk baskr ve zulm son derece artmr, mkellefiyetlerin, ver'gilerin Ve fevkallade vergilerin okluu 'karsrrlda iftilerin yk son haddini bulmutu. onlarn ,elde ettiktreri rn itre lo,.r ver'gilerin yarlsl b,ile karlanamazd. Bu selbeple, fMeng han] tacir Ve memurlarrn orlara tabi olan kimselere karr rllisamaha ve efkat gstermeilerini ,emretnriti. Cengiz iharun ve ]lanln [gedey'in] yarl gereine,e vergilerdeJ [yani

XIII. yzyll sonu Mool devl,etlerinin idari durumu iizerine salam hilgilere sahip dlan Acem tarjhisi Re'

mkellefiyetlerder,] muaf tutulan kimseler rniistesna, Ilalinin kerdisirden talep edilen mkellefiyeti, varilrk ve lurumuna gre, ekinneksizin ve ,'Ioahane ileri srmeksi_ zn [yani gecikrneksizin] verrnesi icap ed,iyordu...'" I Al<des Nimet K u r a t, a. y., 64. s. :'l Reidctdin, A. Blochet bas. GMS, xvlil, 2' 312. vc. mt. s.; A. Yakubovskiy, Vosstanie Tarabi v 7238 g,. 'l''urt rstituta Vostokovedeniya, XVIr. c., 1936, 115. s.

96

.\L'|IN oltI)U'NUN I(URULUU vE GELMESi

ALTIN oRDU'NUN osYAL VD EKoNoMI( HAYATI

g7

lar, bu sabancrlarrn eliyle ilenirdi. Anlaldna g're, Timur Kutlu'un yarlnda ortakr adr verilen snf, yrkar,da ka5de,dilen btn bu mkellefiyetleri yklenmi bulunuyordu. W. W. Radloff bu tabiri "yaT|c|'' diye evirrnitir.1 Bun]ar rnn yarlsrn]' yalrut da te, drtte birini veya daha kk bir ]smnr alrlar'd. Bu iiier, toprak sahiibi feo,dalden tohumluk, kz, saiban v. s. gibi eyler d,c alrrlar,dl. Ne yazk ki i<aynaklar'da bu yolda Ai_ t;n ordu zerine yukarrda zikred,ilen tabirden lbaka bir Kutb'un Altln ordu saray hayatnr yanstan "Hirsrev Ve lir;in" (xIV. yizyl) adlr mesnevisinde, yukarrda zikrettiimiz yarlklarida geme;en birtakm tabirlere te_ sadf edijlir. Mesel'A, ftu mevnevide iftilere '(ekinci'' adr rrerilir.' "Ekinci''nin "sabanc" veya "ortakr" kelimeleriin kar:rl olup olrnad im,dilik kesin olarak kestirilernez. Bunun gibi, "kabala'' tabiri ,de 'dikkate deer., Rus tanihiilerinin bk ,bir klsrnr ;bu tabirin Aapadan aindndan,habersiz La|rn'tr. "Kabala" kd]imesi or_ ta ada MSIman Dou'da dk yaytrrnt. Bu ke}irnenin Rusaya Altn ordu devrinde geti'ine hlonoluna ilir. Altn ordu'nun sosyal - ekoromik ihayatnda klelerin o5mad rol meselesine gelince: A,ltr ,ordu',da kiiilelerin byk ,bir kiitle tekil ettikleri muhakkaktr. Fakat genel olarak sava esirleri arasndan kan bu kle' V.Radlov, a.y.,21.s. g I(utb'un "Hsrev ve irin" mesnevisinde ekinci tabirine tesadf edildiini bana bildiren A. T. Tagirdjanov,a teekkiir
ederim.

(saibanc) 'durumu bu rnerkezde idi. Anla,ldlna gre' -abancIlar zir'ai faaliyetin esas kiitlesini tekil ederler.di. Krrrm',da, Bulgar bIgesinde ve aa Vo ga'nrn sa ve so[ kysr,da bulunan ehir ve m,eskn yerlerle do,lu alan_

Altn ordu alannda yaayan

gebe ve kyllerin

ey rnuhafaza'edilrrlenitir.

nem]i bir yer tuttuklarr ilerj lkelerinde olduu gibi, kleler srlemez. Btn clou her tr.l ilercle kullanlr; gebe, yarl gehe ve yerleik feodallerin evlerinde alrlard. Klelerin ocukla-rr ok defa yerleik hayata geerek, retim araglarr'el'd'e ederler ve SabanCI ve ortakrlar araslna karrrrlar'dr. Sava esirlerinin ok ibyk bir krsrrn, lkel'erinin igali zerine yerlerini terk erlen Zana'at1:l|ar telkil ederdi. Yeni bir e[l_ re SaVa esiri olarak yenletikten sonra' yava yava hrriyetlerini elde ederlerdi. A'ltn ordu alannda ii o]arak esas ro] oynamama)kla berab'er, ticaret malr olarak byk b,ir yer tutar[ard. Bu bakrndan birka rnek verm'ek isterim. Rkneddin Baybars, Nogay'rn 1299'da Tokta'nln askerleri tarafinclan bozguna uratlmasrndan sz ederken, malp eclilen asilerin ailelerinin mukad'derat zerine aada}<i tafsilit veriyor: "Kadrnlarl Ve 'ocuk]armdan biroklar'r ve SaylSIZ bir ka]abahk 'esir edildi. on]ar tede beriide satr' la karliarak [yabanc] lkelere g'rderildiler. Msr c.liyarn,da sultan Ve 'emirler, tacirerin getirdikleri esirlerden biroklarnr satrn aldllar.'" Ba'ka bir rnek daha verelim. An-Nuveyri'ye g're: "'707'de [1307-08] Msr ciiyarlna u haher geldi: Tokta, Krrn, Kefe ve kuzey eyaletlerindeki Ceneviz Frenklerinin Tatar ocuklarrn tutup Mslman ][<elerir,e sattrklarrnr irajb'er alnca, onlara fkelendi."' Bu surettre, kle alrm satrmr ile Avrupalrlarrn da rne,gul olduklarr anlalyor. Cenevil]iler iin XIV. yzyln ibanda Krrm kryrlarrr,da kle a]m sa_ tmr ok byk kazanlar salyordu. Kl,e avclr sk slk t,esadf odilen bir eydi. Al-omari'ye gre : "Bun]ar [Kpaklar] e|kez, Rus, Macar ve As askerleriri yermekle iberalber, bu kabileler onlarrn ockarrnl kararak

lerin retim hayatlnda

al-buldan adh eserine ildve edi]en Glossarim'a bai<nz (De Goeje ba. 1863 - 1868, 84. s.). _ A. Yu. Yakubovskiy, ob ispol'nx arendax v rake v XIII v. Sov. Vostokoved., Iv' 774. ve rnt. s.

3 Belazuri'nin Kitab futuh

l14., 122.

r V.

, V. G. Tiesenhausen, 1in), 162. s. (Rusa tercme).

s. (Rusa tercme).

G.

Tiesenhausen,

a. y., I. c.,91. s. (Alapa metin),

a. y., I. c., 140. s. (Arapa me-

F.:

98

ALTIN oRDU'NUN KURULUU VE GELMES

ALTIN oRDU'NUN sosYAL vE DKoNoMK IIAYATI

99

yetinde ka mlard. onlardan ,en iyi Ve en pahalr kle ve cariyeleri almtr.''s Det,i Kpak Trkleri (yani Kp_ aklar) iin al-omari 5le diyor : 'Alk ve lkurak]rk zamanrnda onlar, erkelk 'ocuklarlnr sata,rlar. Bol]uk zamannda kz ocuklarlnl seve seve satarlar, fakat erkek cocuklarnr ancak byk bir ihtiya karsnda satarIard."n

sra kendi ocuklarrnr esir olarak satmak meclb'ur,iyetirlde de kalyordu. Yine al-omari, 1338'de Altn ordu''da ve Brlgar blgesirrde bulunan KerbelA''l tac,ir erif erseddin Muhammet al-Hsey,in ad'l bir tacirin ifadesine da,anaralk yle diyor: "onun bana anlattna g e, bu seyahatinde, ailetrerinden erkek ve krz ocuklarr satrn almt. nk rran 'diyarrna akrn ,etmeleri i'in lhanlarr ta::afindan verilen emir karsnda [paraya] iLt'iya duyuyorlardr. Bu seb'ep]e, kerdi ocuklarrrsatm,ak rrrecburi-

tcirlere satarlardr."' te yardan Tatar]ar da ayru e_ kiicle mukabele eder'tler'di. Al-Omari'nin yazdlna gre: " [zlek han - A. Ya.] ok defa onlarrn erkeklerini ld_ riir, kadrn ve ocuklartnl ,esir olarak satand.''2 Ahali ara_

}erleri hep onlardandr.''' Esirle:in Moollar tarafrndan byk ktleler halinde kle olarak satldrru Reidddin ,de sk sk arldrlmrz eserinde belirtrritir. onun haber verdiine gre, rran'da vassallrk n'rlasebetl,erini derinletirmek gayesiyle byk gayretler sarf eden Gazan Iran, bu utandrrrcr tjcareti eCIgellennee alrrutr. Lkin azan han, ibu planrnr Mooltlar iin 1fo1i|g gereklleti::emem,iti.' Erkek ve kadn kl,eler yarlklarda da zikredi]ir. Bu hakmdan Mengli Girey'in r. 857'ye (: 1453) ait yarln anmak gerekir.''

drlarrnda kuil]lanrlrr'dr. Bu bakmdan Msr''da Det-i Kpak Trklerine hyk ibir deer verilirdi. Al-omar'ye gre: "MSr ordusunun,]oyk bir krsmrnr onlar [tekil ederler_ c.i], nk [El-melik] El-k6nil'in olu El-rnelik Es-sal,ih I\Iecmeddin Eyyub'un KpEak klelerini satn almaa ba_ la zamandan beri Msr diyarrnn sultan, emir ve as-

Bu kleler nereye ve ne maksatla sevk ediliyordu? En kuwetli Ve en salam gelrler, dou hk,mdarlarrrun or-

1 V. G. Tiesenhausen, tin), 234. s. (Rusa tercme). 2 V. G. Tiesenhausen, tin), 231. s. (Rusta tercme). 3 V. G. Tiesenhausen' 1in), 235. s. (Rusa tercme). 4 V. G. Tiesenhausen, tin), 247. s. (Rusa tercme)"

a. V., r. c.,2J,3. s. (Arapa rnea. y.' r. c., 210. s. (Arapa

me_

indirmek, irekleri samak, ya ve yourt yapmak, deri i]emek ve dikmek gibi eylerdi. Derileri sinirden yaplm ipliklerle dikerlerdi. Sinirleri irce saplara ayrrrrlar ve sonra bun]arr uzun bir sap halinde rerlerdi. andal (sotulares), bamak ve haka giyim eyasl da dikerler.'"

Dier dou lkelerine nispetle Mool kadnr tamamlyle zel bir yer tutardr. XIII-XIV. yzyrl dou yazar]arl ve Avrup,2, lgezginleri bu yolda dikkate deer pdk ok kaytlar hrrakmlar'dr. XIV. yzyln 30. yrllarrnda Det-i Kpak'tan geen Tanca'lr mel}ur Arap g,ezgflni trbn Batuta not]arnda yle diyon: "Bu lkede [Tatarlar] ,arasrn'da kadrn]ara karr alacalk kadar ibyk bir sayg ,grdm. onlar erkellerden ok sayg grrler."' Genekten, h,aka bir evred,e yetini olan br Batuta'nn hayreti sebepsiz lsayiamaz. G.ebe ayat sisterrinde kadnrn sosyal retim processus'nden uzak kaJamayacar pek tahiidir. Burada ka,drnrn rol korusunda G. Rubruquis'in verdii bilgiyi tekrarlayalm: "Kadnjlarrn gr,erzi, arahalarr kullanmak, adrrarr arabalara yklemek ve

tjn), 232. s. (Rusa tercme).-

' V. G. Tiesenhausen,

a. y., I. c.,211. s. (Arapa me-

a. y., I. c', 213. s. (Arapa mea. y., r. c., 279. s. (Arapa me-

2 D'O h s s o n, IV. c., 430 - 431. s. ,Akdes Nimet K u r a t, a. y., 64. s. 4 V. G. Tiesenhausen, a. V., f. c.,288. s. 5 Plano l(arpini - V. Rubruk, a. y., 78. s.

100

I\LTIN oRDU',NUN KURULUU vE CEliiviEsi

ALTIN ORDU'NUN SOSYAL VE EKONOMIK HAYATI

101

clar gelen Modl yasasrnjda da kadnlaridan sz edi]ir.' " (C,engiz han - A. Ya.) orduya refakat eden kadrnlarn, erkekiler sa.varken onlarrn ,i ve grevlerini grmeler;iri emretmiti."' Mooi kadrn so,syal bakrndan da erkek_ lerle ,heme,n eit bir yer tutuyordu' Al-omari yle 'diyor: "Krpcak halk [Irak ve Acem halk giili] hajifen^in yap tl kanunlara gr,e ]rareket etmez. Kadnlar onlarla [erkeklerle] birlikte ynetime katrlrIar. Verilen emirler on_ ]ardan [yani han ,ve lhatunlar'dan], ]rattA da,lra ok lratunlrdan cr']ar... Ger''ekten, tizim zamanmzda, bir kadrnn cnun kadar hkm sahib,i olduunu grmediimiz 'gilli, bize yakn zaman]Iar'd'a da buna benzer bir rnek iitrne_ dik. Berke ve ondan sonra gelen llranlar tarafndan veri]nri birgok yarlklarr grmek firsatrnr buldum. Bu yar_ ]klar,da 'Hatunlar ve hanlar buna eI bir]ii ile karar verdiler' dklinde kaytlar Var,dr."3 Al-o,mari'nin sZlerine gvenmek gerekiyor. nk Rus metropolitlerine verii'en r:e tiercm,eleri bize kadar gelen yc.di yarktan liqnde Tay. clu'la'nn ad anrlmtr: "Bu ikinci yarll Taydula hatun (i670 ylnda rnetropolit roan'a \'ermitir.". "Bu drdn_ c yarh enibek'in hatunu Tayduila 6851 ylnda met::opolit Feognost'a vermitir." Aaldaki satrlar zel]ikle di]<kate deer: "enibek'in yarlna ve Taydu]a'nrn s_ zne istinad,en Tatarlarrn urlus [ve ordu] emirlerine ve il ve ehir ve ky darugalarrna ve dangacr]ara Ve eliler3 re btn rnemurlara...'''

XV. yzyl Arap tarihi'si Makrizi sayesinde bize ka-

Tay'dula'nn metropolit Aleksey'e vercl,ii altncr ya:lk da bu ekilde kaleme alrnmrtrr.' Bu suretle, emirlerin }-an ve hatunlar tarafndan verildii yolunda al-0mari'nin ver,dii ibilgi tamamyle teyit 'edilmi oluyor.

XIII. yzyrl Ermeni ka,ynaklarnda da Mool kan]arrnrn erkeklerle eit ihaklara sa'lrip oilduklarr belirtilmitir. Sk sk andrmz Gence''li Kirakos y'le diyor: "Tatadlar Ermenistan ve Albanya'daki klaklarnda,dinlelndikleri srrada, Suriye'li Raban... armaan'rn yolk'lrun,da onun yerine y'netimi ele alan karrsr Eltina Hatun'a..."'
Bundan Sonra' Katolik rahibinin "byk saraya yneIerek kendisini Eltina 'Hatun'a takdim etti]i, Eltina Ilatun'rrn onu byk s'evgi Ve saygr ile karllayar'ak btn memurlardan stn tuttuu'' Ve "ona hediyeler Ve El'Iamga verdii ve tu Sul,etle onu her trl zu]mden uzak tuttuu" i-aber veriiiyor.

Han sarayrna mensup kadrnlarrn, devletin siyasi ha-r.rtrna katldklarnd"an Plano Carpini de sz etmitir. Gyk han ziyaret ett;ii srada, Gyk hann annesinin
R,us prensi Aleksandr Yaroslavi'e ker,di adrna eli gnr1erdiini grmtr.'J Plaro Carpini'ye gre: "rmparalorun (Giiyk lhanln - A. Ya.) annesi' orada [ulunanlarrn ]aberi olmaksrzln Aleksandr'n oluna (Yaroslav'a - A. Ya.) Rusya'ya e]gi gnderni Ve onu yanrna davet ederek kendiisine babasnn topraklarnr verrnek istediini bildir_ miti. (Prens) geImek istemeyince, yarlk gndererek labasrnn topraklarnr almak zere gelmesini haber vei:-

kadn]arrn yasa gereince erkeklere den btn grevleri yap_ lklannr belirtir. Baknz: Cveyni, GMS, xVI, I' 22. s. 2 I. B erezin, a. y.,. 412. s. (Arapa rnetin), 229. s. (Rusa tercme).

' Cveyi orduyu tasvir ettii srrada, sefer

zamanrnda

,, V. G. Tiesenhausen,
s.

a. y., I. c.J

208

209.

s.

litam, 57.

i M. D. Priselkov,

Xanskie yarhki russkim mitropo..

a. y., 59.
s.

islnil<:m, 2. fas. 61

I M. D. Priselkov, : I(. P. Patkanov,

-

a. y., 61.

s.

63. s.

storiya

mongolov po armyanskinr

I M. I). Priselkov,

;|

Pln<

Karpini

V.

Ilubruk,

a. y., 57.

s.

r02

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESI

miti. Fakat geldii takdir'de onu Idreceine ve lratta esir edeceine inaruyorlar61." Cengiz Lan sarayrna mensup kadnlarrn kurultaylarda faaf bir rol oynadklarrnr
aada greceiz.

ALTINCI BLIIM Altn ,ordu'nun siyasi tekildt

,ordu'nun dier yrllerine nazaran ,en oik siyasi tekilt aratrrrlmrtr. Cui u]usunun bu yn, gegen yzylda . Berezin'in oerk vnutrer:nqgo ustroystva IJl"'eserinden heri zikredilen sa Djuieva adl - sk sk en geni 'lir ekilde aydnlatlmtr. LAkin htn mezi5,etlerine rarrerr, b,u eser'in XIX. yzylrn 60. ;nlIarrnda elde bulunan bilgilere dayandnr urutmayalrm. Bu ,eserde bu hyk imparatorluun siyasi yrletimi korusunda c.erli toplu bir tablo aramak botur. Fiili olarak tarnamyle bamsz olan Mool devletlerinin hukuki o]arak binleik Cerrgiz ftan imparatorluunun ,birer ksmr sayldklannr ibiliyor[z. B' Ya. Vjadirnircov'a $re, ",'g1giz lran soyununr ulus zerindeiki haklmiyeti, ,bu soy 'nensuplarrnn i,tirakiy]e toplanan nrecli'ste (xuriltay, xurultay) altan uru (urux)' ydlerirlden Iirini imparator, han (xan, xaan) 'semek suretiyle temin edilir; soyun dier yeleri, ze,llikle er1kekler prens Sayrlrlar... ve rniras olarak ibir ulus alabilirler.'" 1251 kurultayi bu bakrr:dan ,cok nemlidir. tsu x<urultayda Cengiz ailesine rnensup prensler askeri aristokratlarrn aktif itirakiyle yllk hir faslladan sonra Tulay'rn olu Meng'y ibyk han (ka'an) segmilerdi. Kurulta5da yaplan Seimin artlarr, Cengiz ail,esinin .elei arasrrrda aday iin yaplan sava, prensilerin u]rstan ulusa doilarnast Ve entrika]ar burada ok dikkate deer.

' Altln

' "Yani 'altn boy'. Cengiz hanrn boyuna bu ad vermec baIamlarcl.'' (B. Ya. V]adimircov'un notu, - A. Ya.). a. y.,99. s. ' B. Ya. Vladimircov,

t04

ALTIN ()RDU',NUN I(URULUu vE GELiMES

ALTIN oRDU'NUN sYASi oxir-Ar

105

ta}Iar toplanmamrstr. w. w. Barthold'e gre, ",imparatorluun birlii daha Cengiz,lrann salnda sarslmrtr. Kerdi topraklarrnda olduka bar,msz bir yneti,m kuran Ci'ye kar Cengiz han savaa hazrlanyordu.'" Yrkarrda grd'mz gibi, XIII. yzyln 60. ylla_ rna 'doru MooI imparatorluunun ibirliirden remen henren lh,ibir ey kalmamt. Altn or'du, HIeg devleti ve aatay ,devl,eti bamsz bir hayat sryorlar, siyast bakmdan llyk bir hana uynaktan ekiniyorlar,d. I V.V. Bar to l'd, storiya kul'turnoy jizni Turkestana. 87.
s.

Btn iburJlar, Mool ,imparato luunda Ve ona bal ksrrlarda (uluslar,da) ;lyk ve kk kurultaylarln yaplmas ibakmrndan klasik bir rnek tekil ,edebilir. Meng 'kaann segi,minin nasrl yaplldln Reidddi etrafl surette tasvir etmitir. Cui ve 'Tulay ai]eleri gedey ve aatay aileleine kar birlemiler,di. Tulay'ln olu Meng'y Mool imparatorluu tahtna karnak isteyen Batu lran barol oynuyor'dnr. Moolistan'a yapt gezi ile Meng'ye byk bir hizmette bulunan kardei Berke ona bu yolda yardlm ,ediyordiu. Batu i]k olarak kurultayln Det-i Krpak'ta, yani Cui toprakilarinda toplanmaslnl istemi, fakat buna muvaffak o]ama-mt. gede5, ve aatay a'ileflerine m]ellsup prensler, kurultayn Cengiz han karargAhrnn b.lunduu geleneksel yerde, Kerlen (Kelren) rrmar kysrrda yaplmasn lsrarla ,ieri sryo:lard. Uzun konumailardan sonra ku_ r'ultayrn baehir olan Karakurum'da toplanmasrna karar verilrriti. Bu konumalara prensler.den baka, birlikerinin basnda hulunan nfuzlu tmen ve ibin ileyleri de ka_ rsmrt. Meng, Karakurum'da tahta qlkarllmt. Bu olayln siyasi nemirrden yukarda sz edilmiti. Bylt llurrltaylar gibi, ulusarda prenslerin ve aristokratlarn itirakiyle kk kurultay'lar yapmak gerekiyordu. Baslangcta, byk u]uslarln kancla bulunan "prensler" biiyk han metbu olarak tanyorlard. Lkin 1259'da len 1\[eng',den Sonra, bttin uluslar iin mecburi olan kurul.

edilebilir. Cugi'nin ld lZZ'I',den 1359'a kadar Batu ail,esininl elinde bulunan ku'w'et, tam anlamryle, Det-i Jip'alk'ta, aa Volga havzasrnda, Bulgar alanrnda, Krrrrrida ve H6,rizm'de bulunan gee, yarr giiebe ve yerle,ik feodaillerin e]inde toplanmlt. Bu feodal a:istokrasinin banda, dev]etin en byk (asker ve m[ki) mevkilerini igal eden hanedan yeleinin bulurrduunu yukarda kaydetmitik. Sa ve sol kol olanlar, tmen beyleri' Ve ayrr krsrrnlarn hkndar veya valitreri (Hirizrn'de Kutlu' Tirr1ur gibi) bu aristokrasiden kmtr. Nihayet, bun]ar yeni ,han semek ve lherhangi bir askeri te.ebbs,grrek maksadyle toplanan kurultay'larda cja en nem]i rol oynarlard. Plano Carpini'ye gre, ",imA. Ya.) i'lmn'den sonra ba_ 1aratorun (byk hanrn I;uIar toplanml ve yukarrda anllan C'engiz ilrann olu okkaday' imparator semilerdi. okkaday prensleri top_ Iam ve or'duyu taksim etmiti.''3 XIII. yzyl Ermeni tar'ihisi Maakya'ya gre, Men_ g han Hleg'y', Iran'r istilAya g'rdermeden nce lkrrultayr toplamaa karar vermiti. "Argrriler, Me'ng 'ha_ n ,emrine uyarak, kurultayl toplamlar ve Hulavu ile gelen iltn efler,i arrmllard.'" Kurultay konusurda dikkate deer bilgi Veren Erme_ ni tarihisi Vardan'a gre, '1bu bayram grilerine hurul_ tay, yani toplartr bayramr adrnr verirler,di. Hurultaylar bir ay deva,m ederdi. Bu sr'e iinde Cengiz han aiilesirre nensup hanJar, ,gereken ]her ey zerine imparatorla grmek iin yeni kyafetlerle gelirle'cli. He1 gn ayrr ayfr

Altln or,du devleti feodal lbir monari olarak telAkki

t Stn]i L n - P u l', Musul'manslrie dinastii. W. W. Barlold tercmesi, 191. s. : Altn Ordu tlimen bey]eri arasrnda Nogay byk bir n
rr Plano I(arpini- V. Rubruk, a. y., 24. s. ' isl-oriya mongolov inoka Magakiya, XIII v. I(. P. Pltl:;ncrv 1crcmcsi, 187-l' 31. s- -- Ayrca 10. sayfacla da rjikkle lt'c' lir ycr vtrrlrr.
lazanmrtrr.

106

ALTIN oRDU',NUN KURULUU VE GELiMES

ALTIN oRDU'NUN SYASi

roxiArr

107

Yiine Maakya'nrn anlattna grg f,I.ilavu'nur ii,lmnden b'ir yl sonra byk bir kurultay toplanm ve burada byk olu Abaga (1265 -1282) tahta karImrti."' gal olunan lkdlerin mulrtelif alanlarrnn Mool kumandan],arr arasrr,da taksimi mese]]esi de kurultaylarda halledi]irdi. MeselA Mugan bozkrrrna d,ndlkten sorra Kafkasya ve rran'daki Mool hakimi Currnaun noyan Veya (Maakya'nrn transkripsiyoruna gre)' orrna han, blk bir kurultay toplamt. Maakya'ya gre "orma i}anrr e'mri zerine toplanan kurultayda ibu yiz on kumardarr btn topraklarr araLarrnda taksim etmi$lerd,i..."' Kurul_ taylanda kadn]ar da bulunur ve almallara faa] bir ekilde katlrlard. Htreg hanlarrnn seilrneerini anlata Reidd,din, ibu seimin, prensler,den ve babularda,n baka, hatunlarrn da lkatldk]arr lkurultayda yap.ndnr kay_ deder. Hi olmazsa Argun (7284 - I29L, , Keyhatu (729l 1295) ve Gazan han (1295 - 1304) bu ekilde seilmiti. Reiddd,in'in anlattrna gre, Argun ,lran Yzaa2 u. rrmar yan1nda, prerrserin, emirlerin Ve hatunlarn kat]lmasyle yaprlan kurultayda seilmiti.a Yine aynr yazata gre, Keyhatu han 23. VII. 1291'de Ahlat yakrnnda, prensleriin, emirlerin ve lhatunlarrn katilnrasryle toplanan kurultayda seilrniti.o Nihay'et rne,hur Gazan ihan'da yine prenslerin, eminlerin ve hatunlann katllmasyle Arranlda, Karaba'da 3.xl.1295'te yaplan kurultay'da seilmiti.6

Ienklerde e]biseler giyerledi. Bu kurultay gnl'erinde tabi llran ve sultarrlar byk lrediyeler getirirlerdi.'"

Dier Mooil,devl,e0lerinde ve zell'ikle Moo istan'de olduu gibi, tmen kurrandanrndan sonra geen askeri kaclem,eler, yani i}oin ve yiz kumandanlrklarr noyan arn ve beylerin e]inde bulunur,du. Arap, Ermeni ve Aoen kaynaklarnda noyan veya beyler'in bin'kumandanr olduu sk si] zikredilmitir. Yukarlda kaydedildii gibi, gi;ebe Kpak - Mool toplumunda b'in kumandanr ve yz kumandanr gibi askeri rtbeler noyan (bey) unvanrrrdan Cengiz lranrn askeri te,ki[Atnda o,l'duu 'giJoi, A[tn ordu'da da keik adn talyan Ve feodal aristokrat]ar s_ nrfmdan (zeJ,likie genlerden) alnan ibir muhafiz krtasl bulunduu anlalyor. Det-i Kpak'taki gebe Ve yal_l g9ebe halka dayanan or'dunun kuma'r,danlk grevini kendi ol],erinde bJlurldurmakla Cugi utrusu feodalerinin. kendilerini fiili o]arak devletin sahihi. gibi teldkki ettiklerini ve ,hanrn siyasetini tasvip etme'dikleri takdirde, ona karr sert ibr ,durr.lm 'aldklarrnr izal.a |izum yoktur. By_ le bir kuwete ,malik olan feodal'Ierin htn Altn ordu clevletine askeri bir ]karakter verdii ruhakkaktr. Gerekten Altn or'du, l$erk kornularrna, gerek ,dorudan doruya birtakm noyan ve ernirlerine ka.r arasz aske_ ri hareketlerde bulunmutu. Mesele XIII. yzyln Son -Varrsrnda Altn ordu hanlarr rnehur t'men ,bey'i Nogay le uzun bir sarraa gir'imilerdi. Savalar, akrnlar, ya,ma,lar, Vergilerin toplanmasr, Altn ordu ,d'evletinin en nernli cepheerinden biiini tekil eder. Toplumun ykselk snrflarr iin, kazang ve Servet elde etmek ,bakrmrndan bu, 'en kolay usullerden biriclir. Altn ordu hanlarlnln askeri kuwetleri tarafindan a'krIarda elde edilen ganimetin o zaman iin byk Jir Vekn tuttuunu sylemek kAfidir. Ganimet olarak alnan liuma, gm leya' para, krk, buday, sillAh gibi ey'_ lerden baka, 'esirler de nemli icli. Sava esirlerini paaarIarda satmak veya kuwetler,inden istifade etmek kabildi. Feodalizm devr,inde dier dou lke]erinde ol'duu gibi. Moollar arasrncla da ,a'lnan ganirneti taksim iin sk bir
t!zen var'd'.

aynlamaz.

ilinde,

r K. P. P a t k an o V, istoriya mongolov po armyanskin istonikam, 1. fas. , 16. s. Istoriya mongolov inoka Magakiya, XIII V., 40. s.
IV,
2.

,, A. y. , 11. s. ' Reidddin,

Sborz. ]etop., III, 113.

s. _ D'ohsson
32152.

, Reic'tddin, ,; Reitldclin,

a. y., 131. s. _ a. y.,166. s. -

D'ohsson, Iv' D,ohsson, IV,

108

AL'fIN oRDU',NUN KUP"ULUU vE GELiMESi

ALTIN oRDU'NUN SiYAsi TEKiLATI

10t)

Mool devletlerinde ve zellikle Altn ordu''da buk4r'ul adnr taryan ayrr bir askeri memuriyet vard. Muhammet bn Hindua,h Nalr,oivani'nin Celayir soyuna (1336 - 1411) mensup sultan veys (1356 -t374) iiin yazd Dastur all,KAtip' adl dikkate deer belge rr,ekleri rie:gisinde, bukavu],lar zbrine aadaki b,ilgiye tesadf oiunur. Askeri kuwetlerin taksimi, ktalarrn sevki, ]byk divan tarafmdan verilerr tayn bedelinin datlmasl, ganimetin l\[ool idetlerine ,gre ad,ilAne bir eki'ld" pryJaslmasr, askerler arasrnda ,lrakaret ve lhakszlklara yer veri]memesi bukavua den grevlerdir. Emir er - tmen beyleri ,e yiz keyleri bu yotrda bukavula itaat etrlek m'ecburiyetindedirler. Bukavu[lara dolgun hir para veri]irdi. Her tmende b,ir bukavuil vard. Bukavul melmuriyetinin H4e devle'tinde varlrr Ilamer ve Berezin tarafindan kaydedilmise de, buka_ vulun gr'evleri kesin olarak aydnlatrlmamrtr. Bu me_ murivetin A]tn ordu'da da ,bulunduu muakkaktr. Her iralde, Mengli Girey''in h. 857'den (:1453) kalma yarh'nda Krrrm ic,in Lu tabir ku]lanrLlmtr.' Askeri rtbelerden (tmen b,eytrer'i, bin beyleri) sonra m]ki ynetim memurlarr gelirdi. Bunlarrn halca grevleri, halktan alrnan btn Verlgileri topllan_akt. Altr ordu'da askeri ve rrlki grevler kesin olarak ayrImt. L6kin ynetim mekan zmas iin aynr ey il'eri srIernez. Fle,rlangi bir eyaleti yneten bir amir, aynr Zamarxda aiha]iden alnan Velgil'eri de toplaya,b,ilirdi. Grev ve yetkilerin kesin olarak ayrrilma,dnr r. Berezin de kaydetmi, rnek olarak, rran'a gnalerlilen Curmaun noyanrn "ayn zamanda askeri, idari ,e adli grevler aldnr ve hasta
olcl Zarnan bu grevlerin

karlsna Ve ocuklarna dtn'' zikretnitir.' r. Berezin'in Altn ordu'da da aynr ,durumun lhkm srd n iddia etmesi sebepsiz deil,dir. Dier Mool uluslarr gifloi, Altn or,du da merkezi ve nahalli ynetimin,i Mool A,detlerirre ve igal ediilen me'll}leketin idari ekline istinat ettirmitir. Atn ordu tarihjne ait kaynaklardavezir tabiri mlki ynetim amiri ]'akkrda ]kul]anllr. LAkin ilu tabir, dier idari tabir]ere nazara; aZ geer. Vezir tabirire Arap ve Acem kaynaklarncia tesadf edilir. ibn Abdzzahir, d (Volga) rma kyrslnda bulunan karargihlnda Berke hann, sultan Baybars'n elilerini kabul ediini tasvir etrritir. Berke ]rar. heyaz kee ve ipek kumalarla rtJ ibyk iir adlrda oluruyordu. adr 100 kii alyord'u, "duvarlarnda" duran kanapetrerde 50 veya 60 emir oturuyordu. Tahtn'-]a oturan 'hanp yanrnda karrsl btrlunuyordu. Berke han s-1t.nn mesajrnr vezirine okutmutu.' B,erke Jranrn Altn Ordu vezirini al-Mufaddal da anml, hatt6. onun a'dn ca -- erefeddin al-Kazvini - Vererek, Arapa ve Tr<e5ri i;i lbildiini iilAve etmitir.3 Altln oridu hanr Canrb,ek'in Saray Tirnur adlr vezirini bir Acem yazan da zikretmiti:"a Likin vezirin faaliyeti, grev ve yetkil,eni' Muhammet ib I{irduah Nahcivaninin Dastur a,l-KAtip ad]r ]kitatncan iirenilebilir. Celayirler devletinde vezirlie yaplan tayinlere a'it yarlk rnekleninden birine gre, vezirin btn di_ vanlar, ze]likle hazine divanrnr kontrol ettii anlarlyor. Merkezi ynetirn m,ekanizrnasrnl saray lgrevlerinden kesin olarak ayrrmayan feodal anlaylrna ta,rnamryle uygun <larak, vezirin divanlar yanrnda kirhar'eyi (imalAthane), u'hrrr ve mutfa kontrol etm'esi lA.zrrd. Altn mrekkep

hakann emni gereingg

u - N. I. Veselovskiy'ir Mnimaya do]jnost' bukaul'nogo tamgovika v imperii ingisr'i'rr (ZVo, xxIV, 2l. ve mt. s.) adlr yazlsr bu memuriyetle

aratrrmalan iin deerli bir kaynak tekil eden esin yazl rnek]eri dergisi.

r Yani tarih

: Akdes Nimet Il

r a t, a. y., 64. s.

i. Betezin, a. y., 451. s; 1: V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c. 55. s. t.lin), 64. s. (Rusca tercme). :i V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c, 181. s.
lx.tin), 192. s. (Rusa tercme). V. G. TiesenhauSen, a. y., Ir.
c., 103.

(Arapa

(Arapa

Il'irtdan doruya deil, dolaysyle ilgilidir.

110

AL'I'IN oItDU',NUN KURULUU

vE

GELMESI

ALTIN oRDU',NUN SiYAs TEKLATI

111

rkas, al mhr ve deer,li talarla ssl kuak, vezirlik grevinin semboln^ tekil eder,di. Ketiplik yapt igin memurlarrn grevleriri mkemnel surette biitren Arap y,azar al-Kalkaandi'ye gre, A. Ya.) "iranlda olduu gibi, bu devletin (Altn or'du vretimi de ulus ,emir ve vezir],erinin dlinde bulunuyord'u. Ydlnz... bu devletin [Altn ordu] ulus ,emir ve vezirleririn ,elinde, orada olduu giib,i, hibir icra kuvveti yoktur, yani... hunlarn yetkileri, Iran''daki ulus ,ernir ve vezinlerinin yetkilerinder,daha srnrrih,dr."' Vezirin yannda naip ('vekil') i]e karrlayoruz. I{es,elA Hdrizm valisi rnehur Kutlu Tlimur Hirizm naihi Lr.nvanlnl taryordu.2 Kutlu Timur iin raip talbirini lbn Haldun da bu anlarnda kullanm ve Tokta hanrn Imnden sonra Torrlr'nrn olu zbek'i ta'lrta kar,drnr kaycletmitir.3 Naip tabirinin vezir yar.drmcrsr anlarna ,geldii de ar,lallyor. Mool devletleind,e ve Altn orclulda daruga ve ,baskak adnr tayan iki yksek idari rr,ernurun bulunduunu biliyoruz. B iki tabir arasrnda anlam iba]]omrndan fark olmadrn syleyen r. Bere2in'e gtine, d'uruga Ve laskak tabir,ler'i 'baskc' an]amrna gelir.a Trkge bas k_ knden kan baskak kelirnesi l\[oolca 'daruga ,anlamrnr ifa'de eder. A. A. Semenov, I. Berezin'in fikrini kabul etrneyerek, baskak'rn',baslcr' deil,'koruycu' anllamrna ge'ldiir:i ileri sryor.5 Baskak ve ,daruga ta]birleri henz her bakrndan ,iza]h editrernenitir. Baskak tahirinin Altn or,du alanlnda kullanlmadn ve bu grevi yapan n].emura Modlca daruga adrrun verildiini ileri sren I. Berezin'in haklr olduu anlalyor. Altn ordu'ya vergi ve_
ho

1 V. G. Tiesenhausen, a. y. , f. c. ,.477 - 41'2. 2 V. G. Tiesenhausen, a. y., r. c., 318. s. metin), 325. s. (Rusa tercme). J V. G. Tiesenhausen' d.V.,I.c., 371, s.

s.

(Arapa

ren devletlere gelince, bu alanlarda her iki tabir 'de [<ullanrlrnrtrr. MeselA, Rus metropolitlerinin yanlklannda kAh baskak tabirine (Men,g Tinrur yarl), kAh doroga (Tlek, Taydula yanlklar) kelirnesine rastlanrr.1 Baskak tabiri Kafkasya'da, zellik]e Ermenistan',da ve Grcistanda da lk-1llanrlmr,tr. Stefan onbelianlda yle bir pasaj va]:drl: "703'te |1254] btn [Tatar] alanlarrnda saym yapan ve ,byk ihan tarafindan rnemleketirnize hkrndar ve hazine Verrg]ilerine ve byk Divan'a arrrir tayin olunan baskak vezir Argun'un yannda Tif]is't'e taraftarlary,le birtrikte toplanarak, o [yani Gonca], byk lhediyeler verrek suretiyie Smbat'r ldrrnee ve btn topraklarrnr msadere ettirmee callyordu.'', Stefan orJbelian'rn btr s,zleri, baskak tabininin anImasr bakr'mndan dikkate deer. Ayrrca, baskaklarrn vezir o[ara]k en nemli idari gr'evleri ald]klarrnl aillatyor. AnIa'ldna gre, ,daruga ,kelimesi, Irazine gelirleri amiri an]amrnda Altn ordu'da kullanlmtr. L1kin,,danugalarla eyallet (Krm, Kafkasya, Bulgar; Hdrizm) hkiimdarlarr a.rasrndaki mnas,ebetler kaynalilarda kesin olarak aydnIatlma,rntr. Darugalarrn ibu so runcu]ara tabi olduklarr clntrebi]ir. Altn ordu tari,tinin sosyal ve politik ynleriyle ilgili ,birok mesdlelerde oIduu gibi, burada ,da karanllk noktalar varr. Bu noktalar tuzur aratrrmalar sa_ yesinde aydnl,atlabilir. Nispeterr nadir birtakm ftaIlerde darugalarrn grevleri vdli],ere verilirdi. Fakat hu dururn_ da ,da vali]erin yanlnda ,daruga unvanlnl taryan memurIar burrnurdu. Daruga unvanl, yalnz hazine vergilerini ]tontrol eden yksek rnemurlara verilrnezdi. Ayn ayrr bIgelerde, elhir ve kylerde ,daruganrn ajanr sfatyle aIan yardrmcrlarrna 'da bu unvan veri/lirdi. Mengli Gi'cy'iin h. 857'den (:1453) ka]ma yarlda ,daruga keli-

(Arapa rnetin), 385. s. (Rusa tercme) + i. B erezin, a. y., 453. s. 6 A. A. Semenov, K voprosu o zolotordrnskom termine "baskak''. zv. AN sssR, oLYa, 1949, No. 2, 137-147. s.

r
li
l

m,

56 -

'M. D. Priselkov,
62.
s.

Xanskie yarlki russkim mitropo_

mongolov

2 K. P. Patkanov, istoriya
isIrlnil<am, 1. fas., 41. s.

po

arm5anski:rn

112

ILTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELiMES

ALTIN oRDU'NUN siYAS TEKiLA'fI

113.

Illesi ibu ar]]arnda kullanImtr. Yarlkta Krnr'da ku[lt'._ nan I(rkyer darugasr arulrrlrtrr.1 XIII - XIV. yzylllar'da Rusyada baskak ve darugalarrn (dorogalarln) grevleri zer:ine A. N. Nasonov'ur gzlernleri dikkate deer. Rus kaynaklarlna gre, ']baskak, "ahalinin itaat etmesini" salayan 'babu olarak te'IAkki edilebilir.' Dorogalara veya ,darugalara gelince, "hallkrn saytmrnr yapmalk, vergileri toplayp Saraya teslim etmek'' grevi bunlara dyordu.' Baskaklarrn yalnlz Rusya'rla babu o],duklar ve verg'i toplamak grevini a]madk-

Stefan Orbalian diyor

SaiC

Ynetim sisteminde divanlar kesin bir yer tutarcl. Ynetim makinesinin rnerkezinde lranrn'divanlarr,bulunurdu. Likin bu divanlarln Saylslnr kesin olarak bilrnecijiriz gibi, ne Z.amar. kurulduk]arrnr ,da kestirernriyoruz:. Divanlarda ,bitiki (yazc) adrnr tayan kAtipler bnr]urrurdu. Dastur al-KAtib'de bitikilie yaplan tayinlere ait yarlk rnekleri srralanmltr. Bu rne|klerden bu memurlyetin ran'da Moolar (I{leg vq Celayir sIA'lel'eri) dewirlde nemli Lir grev sayldr anlalryor. Yar[klarda, ulus e,mirlerinin, tnen ' ey'lerinin, bin beyierinin ve clier byk m]ki ve askeri memurlarn bitikilere kar sayg gstermeleri ve lhakkr olan her eyi kendisine demeler'i gerektii kaydolunmutur. Burada byk divanda bulunan ha,bitikiden sz ediliyor.* Babitikiden baika, btn ,diyanlarda da bitikgiler var'dr. ok defa yr,etim, fii,li olardk bunlarrn e inde ,bulunur,du. Gelir ve giderleri clenettreyen d,ivan en nernliydi. Bu divanda ayrr bir cetvel bulunurdu. Eyalet ve e_ hir vergilerini toplayan bu listeye defter a verlirdi. Eydlettrer,de vali ve darugalarn ayrr divanlarr vard. Bu divan]ar,da da ,defler'l,er bulunundu. gal edilen ]ke]erde de ,defter'trer vardr. XIII. yzyrl sonu Ermeri tarihisi I ,Akdes Nimet K u rat, 64. s., 8. satrr. r N. Naonov, Mongolr i Rus', 72, 77, 23. s. 3 "{. N. NaSonov, a. y.,74,104, 105. s. A. Akdes Nirnet I( u r a t, a. y., 64. s., 11 - 12. satr.

Jarr ,anlalryor.

rrndan ibyk Defter'i. istedi ve onu sonuna kadar okdu. Defter'de vergi verrnektre mkellef btn Errneni manastlr]arrnrn adlarr srralanmrt. Badivanrn kitibini alra:ak, yiz elliden faz]a manastrrrn adnr sildikten sonra, ona Defter',in suretini kartt. Burldan sonra eski Defter'i ;aktr ve bu suretle btn kiliselerimizi vergiden kurtarch."' Ermenistan ve Grcistan gibi, o Zamafl Tlleg hanedanrna hal olan l]ke]erde karlatmz ba ,durumun, Moollarn lrA,kimiyeti altnda bulunan btn alanlarda hkm srdn ileri sr,ebiliriz. Han tarafindan tayin ed,ilmi valilerin ve gelirleri toplamak grevini al* mr daruga]arn bu'lunduu her eydlette, ahaliden alrnan verileri toplayan defter'lere rastlamrd"r.
Muayyen bir alan,dan ve hatta istil6, edilrni bir lkeden ahnan ver,giileri arasrra ayrr tacirl,ere ve tacir kumpanyalarna ,iltizarna verirler,di. Gerek tacirler, gerek tacir kumpayalarr da,ha ok Ms]man[ar'dan ibaretti. Burlar ,arasrnda Hirizmlilerin a,dlarrna da tesa'df edi]ir. MerIeket igindeki 'darugalar ve istild edilen alanlar'daki ibaskak ve darrgalar da ok defa Ms]-nan tacin]ierdbn s,ei_ ]rdi. HArizrnli darugalar da vardr. Lltizam sistemnin ldo_ urduu antaj, rvet ve her trl baskyr anlatmaa l_zurn yoktur. Bu devir,den kalma kronik'ler b. hususta trl tr,l tafs'iIitla dolrdur. Kend,i yur,durda olnp biten' leri g:en XIII. yzyl Errneni tari,isi Kira]kos'un anlattna gre, "prensler, valiler onlara [rltezimlere] ibas_ ki ve zulm yapmak konusunda yard-.m ed,er ve byk kazamglat el,de eder[er'di."2 Bu 'durumun A'ltn ordu'da da lkm srd syleneJbilir.
istiQnikam, 50 - 51.

ki: " (Ermenist,an atabeyi TarA. Ya.) Tiflis'e yneldii zarnall, hkmdar cliva-

r K. P. P a tkan
s.

ov, istoriyamongolovpo armyanskig

o

islonikam, 79.

l K. P. P a t k an
s.

V,

storiyamongolov po anr1yanskim

F.:

llt

ALTIN oRDU?NUN KURULUU vE GELlMEsi

ALTIN oRDU'NUN siYAS

B<Arr

115

Sl] sk arrllan Reidddin'de, iltizam sisternirlde t'iltilerin karJatklarr lbaskr zerine ok geni tafui[at vardrr. Reidddin, Gazan harun hAkiriye;tine ayrd blmlerde, XIII. yizyl sonrrnda irak-r Aoem'de v,e Azerbaycan';da mltezimLerin ve onlarla ilgili devlet memurlarrnn Mool hAJkimiyeti artlarr a]tnda bi]le gze arpacak ]<a,dar byk o[an suistimallerini ,canlr bir talblo dklide anlatmtrr. Bu alanlarda Hleg hanedanna balr }an_ lar tarafindan kopgur ve tarnga gibi birtalrn vergi ve resimler alnrrdr. Bu vergileri mItezirn]Ier toplard. Va]i ler (hAkimler) mltezimlik ederlerdi. Tahsi],dar ve kAtipler altnr, bazar' rraip ve hatta vezire kadar btiin menrlur]arla ternas edertrer, i birlii yaparlardr. Tairsilldailar, cebirle yJ}da 10 ve hatta dala fazla kopur alrlar.dr. Bu sebeple, ahali tamarnyle yoksu,I dmt. Bu vergi ve :esimlerin pek nensz btr ksmr hazney'e teslim edilirdi. Ilaziney,e'verillmeyerr vergiler de var'dr. nk ibunlar mltezim ve nemurlarm ,cebine gir,er veya rvet o]arak veriilindi. Paralarrn, rvet verilrnekle, tatarlarm iaesine,1 rnrhtelif resmi kiilerin ve asker lbirliklerin yem Ve erza]kna sarf edildii kay'ded,iflirdi. Gazan ihanrn Veziri sfatryle btn hu ii,leri bitm Reidddin, burjlarr tasvir ederken 5le ,diyor: .,Eyalet iAkimleri, vezir\e olan anlamalarrna ve vezirin nfuzuna dayanarak, kerrdilerinj. kuwetli hissediyorlar, kstailra_ /hareket ederek her trl hasl ve zulrnden ekiruriyorIard.'" Bu sistern, yirmi otuz yil iircle Mool lhlkiniyeti altnda bulunan rran'n hyk bir blrnnde ciddi bir yoksulluk dourdu. Raiyat (kJ/l) ktleLeri yerlerini terk ederek, yabanc topr,aklarda daha iyi bir hayat ara_ naa balalar. Birok ky ve kasabalar tannrnayacak kadar rssz kaldr. Gazan han, ,flu1urnu ve her eyden nce lran'daki Mool hAkimiyetini kurtarmak iin bu artlan kesin olarak deitirnek ve ;birok reformtrar yapmak

meoburiyeti;ile kar,lat. Bu reformlarr bir dereoeya kadar gerdkletirebilirdi. Bu olaylarr, iiltizam sisteminir i:an'da Hleg slA.Iesi ,d,evrind,e ynetim alannda verdii sonularr anlatmak iqin rnek olarak sraladk. Altn ordu'da iltizam sisteri ve suistima'ller zerine ka5rnaklarda tafsil5,t yoktur. LA.kin bundan Altn or'du'da suistima[ yaprlmadr so lucu rkarrlarnaz. A]tn ord,u bu hak,rndan kir istisna tekil edernez. Altn ordu'nun a'd'li tekjjlAt zerine lhigbir miistakil aratrma yaprlmamrtr. Esasen ibu yolda kaynaklarca rastlanan kaytlar olduka danktr. IIk zamanlarda, yks,ek snrflarrn slirnh kaib.rl etmestine ve Mool ynetiminin lslAmlarnasrna kadar Modllara ait davalanda acili tekilAt tamarrryle yasaya (Mool hukukuna) dayanyordu. rs[flmlama dewinde ,dava arrn bir ksrnr eriat mmess,illerine gemiti. LAkin sivil hayatrn baz aller,inde yasa da tatbik edilirdi. XIV. yzyrlrn 30. yrllarnda H6.rizm'in laehri rger'i, Altn ordu ,dev]etinin en rnedeni allanrnr ziyatet eder: Iibn Batuta, ibu alanrn [rA_ kirri Kutlu Timur'un yanrnda kalmt. sine de ,dokunmutur: "Bu emirin (Kutlu Timur'iun A. Ya.) bir 6,deti Validr: Kadr iher gn kabul salonuna ge]ir ve kendisine ayrrlan Jere oturundu. onrn]a birlikte fa.kiih ve .kAtipller [gelirdi]. En byk 'enirl'edden biri, fidier] sekiz emir' ve arguci [yargui] adnr taryan Trk alhsiyetleriyle b,irlikte, onun karsrrda yer alrd. IIaIkn davdlarrnr bunlar halxeder,di. er' rneseldlere geIince, tunlarr ikadr hallederdi; 'dier fdavalara] ise b-r em*irler bakard.]" XIV. yzyrlda, zhek han devrir,de Altln odu toplumunun yksek snrf]arr arasrnda IsIm,In artk hAkim bir ideoIoji olduu srrada, ,davalarrn bir ksmtnln hAlf,, yargucilerin, yani Cengiz h'an yasasnn (Mo_ ol rfi hukukunun) hkmlerine dayanan l1kimlerin elin'de bulunduu bu ifade,den anlarlryor. Likin bun ramen, ,eriatrn ve kadrnln rol byktii. 1 V.G. Ticscnhausenr a.y.,f.c.,311 -312.s.

Kabul merasimini ve onun evini u rfl trzlJn tasvir ettii srada, ibn Batuta mahkeme rnesele-

' Rcidddin, Sbornik letopisey, rlr. c., tr Ilciclddin, a. y.,251. s.

250'

s.

116

ALTIN oRDU'NUN KURULUu vE GELMESI

ALTIN oRDU'NUN SYASi TEKiLATI

117

1erdi.

Muhamrr,et ihn Hinduah Nahcivani, Dastur-al-KA_ tib'inde yaIgu emirliine, yanli yasanrn ve genel o]arak rfi hkukun ]hkmlerine ,dayanan ibahikimlie yapllan tayinLere rnahsus yarlk rnei zikretmitir. Bu .grev gene[ olarak mehur ve nfuzlu Moollara verilir_ cji. Yailkta 'hA.kimin, yasanrn hkmlerine gre, yargui olmaa lAyk olduu, iki kii arasrda kacak an,la,mazlklarr ktlk, zulm ve baskl yapmakszn 6dil bir ekilde hal]etrnesi gerektii kaydolunurdu. Kararlarn, I{ii_ Ie devletinde yarguname adn tayan ayr Lrir tezker'e ,eklirde yazJmasr icap ederdi. Hleg devletinde ayr l'ir yargu divan vardr. Altn ordlu'da da buna henzer bir ,divan bulunduunu tahmin edebiliriz. Ad geen yarlk rrlekleri, bu yargui'lerin gelirl'eri_ rin esas kaynan da ayflp|a1yor. Dava a,anlarn yarri;.e ve kAtibine (bitikgi) muayyen ibir cret vermeleri lAzmd. Btn feodal toplumlarda olduu gilti, Altn or_ du'da ,da btn adli tekilAtn, feo,dallerin ve onlara ibal memur]arrn e]inde bulunduunu izaha lzum yoktrrr. ,Kadlar ve yarguil'er, yani eriat hkmlerine dayanan hAL_irler ve C,engiz lranrn yasasrna istinat eden hikimler araslnda topraklarr, srleri veya e,hirLerde tarnrnaz mallarr bulunan ibyk toprak sahipleri bulunduu gibi, mahkeme gelinbriyle geimini salay'anlar da vardl. Bu geJirlere kanuni 'cretlerden baka, rvet, te]hditle alrnan paralar gibi her tr] kanuna aykrrr kazanlar ilAve olu_ nurdu. Fakihler ve trl tr,l eyhler kadrlarla iJgii idiler. Bunllardan aalda sz od"eceiz. Altn or,du'da mahkem,eler, ynetim makinesiyle (,emir, daruga) skr sl<rya baIr bulunuyordu. Bu sebepile, rna}kerne(erin ibamszlrrdan sz'ed,ilenez. Kad]ar ve yarguillen daima yksek ynetim amirleriyle anlaarak, ky, eihir ve bozkr hAkimlerinin rkarlarrna uygun bir ekilde 'hareket /eder-

teri artlk hAkim bir feodal toprak mlkiy,eti eklirri aIrlrtr. XV. yzylda suyurga( tahiri 'atazi' ar]amnda
kullarmtr. Itrerhangi ibir alan veya eyaleti suyurgal ola_ rak alan bir kims,e, o zamana kadar han veya sultan Lrazinesine veri,len btn Velgi' resim ve mkellefiyetleri almak lrakkrnlkazanryo du. Suyugal sisteminin halca Vasf], hu topraklarrn irsi olmasrdrr. XIV. yzyrlrn son yansrrda orta Asya'da hu ekil,de i,birok suyur,gaillar datldn l-iliyoruz. Her halde, Nizame,ddin ami, da a [. 780'de (: 7378/79) Ak Orduida Urus han tarafindan bir su-

;.urgal verildiini kaydetmitir.l XIV yzyln 80. yllarn,dan balayarak Timur'da birok suyurgallar vermitir.2

Mool devlet]erinde ve ze(likle Alt,n or.duda, {han, stnde yaayan k/Ilerle beraher geni topraklar su_ 1,'urgal suretiyle veriyor ve ok ,defa suyurgal yarllklarna tariranlk yarlklarr da ilive ederek, buradaki lhalk btn r,ergi]erden 'eya tirok vergiler,den muaf tutuyordu. Bu sur;etle, i]k reticinin elcle ettii rnn byk bir krsmr f,eoda]lerin e]inde kallyor'du. Altn ordr'ldan bize kadar gelen yarlkla.r, yalnz tarhanlk yarllolarrdrr.3

Altn ordu'nun dari ve si5asi hayatnda resmi ve zel mahiyette birok emirler crkmtr. Mool devrinde btn Mool devletlerind,e ib,u emirlere yanlk adl verilirdi. Iran Moollarr arasnda Gazan ilran ,dewir,de yanlrklarrn 1'azl'masr cok s,kr bir ekil allmrt. Trl trl yarl}<lar var'c].l. "MeIrur sultanlara, ernirlere Ve teme lk ilerine" ait yarlklara byk yeim tamgalar vurr]urdu. "orta ,de_
r Bakrnz: Nizamddin
19:t7,

77.

s.

ami,

Zafarnarne, Tauerba^s.,

Yerlieik alarlada geni topraklara ve bozkrlarda byk &ayvan srlerine sahip bulunan yar ggebe feoda]Jtrerin durumu,nu suyurgal sist,emi [rer e5den gzel an]atrr. XIV. yzyl sonurda orta Asya'da suyurga,l sis-

Nizamddin ami, a. y., 95.' 97.' 107. s. :; "Suyurgal'' tabirine yukarrki an]amcIa AItn Orc]u'da ilk ,)efir r]arrl< Mengli Girey'in h. 857 (:1453) tarihli tarhanl'I<
'lll'lnrllr tcsdf edi]ir: "Bu yarlknl tuta turgan Enkrli Mah_ nut olu llclrim Yahya'ga suyurgal bulup tarhan btlsun tirli_ iz.'' (Al<<lcs Nimct Kr al., . y., G4. s., 34 - 3G. s:ltr.)

118

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMES

ALTIN ORDU'NUN SiY;\Si TEKLATI

119

erdeki" yarlrklara byk altrn tamgalar baslrrdr. Bu termgalarn, yeim tamgalardan ufak olmasr ,artt. Askeri itrere ait yarlllara da byk altn tamgaLar vurulurdu. Ya|nz, bu tamgalarrrr kenarrna "yay, omak ve krlr'' res_ ri yaprlrrdr.1 varlr anlalryorsa da, bu tarngalarrn eklini tayin edernediirniz gihi, Hleg devletinde kulIanlan tam,ga[arla bu tamgalar arasndaki farklarr da ibilemiyoruz.
,da tamgalarrn

Altn ordu'da

Kaynaklarda, yarlrklar yanrrr,da ok ;.ks,ek lbir eref alAmeti olan ve birok nemli imtiyazlar VIe(I altn payzallardan da sz ,ediliyor. Altrn, gm, demir, ilronz ve llatta aa levhaIaridan ibaret o]an ve muayyen bir yaz tayan payzalar, sahiplerine trl [rak ve yetkiller verirdi. Payza sa}iplerin'e gezi srrasrnda at, araba, reske4, erzak gib,i eyler verilirdi. Kiilerin mevkiine gre, altrn, gm ve de,mir ve lhatta aa payza!.ar vard. Marco Polo, mehur lhatrralarnda, babaslna, amcaslna ve kendisine verilen a|tn payza hakknda yie diyor: " 'elinin varaca btn Ikelerde ilrtiyalarnn salanmas re kendilerine at ve krlavuz verilmesi yazrlmtr.", Baka bir ;erde Marco Polo bu tasvirini aadaki dikkate deer verilerle ibtnlemitir: "Ahatu [ilhan Gaylratu] 3 ,byk hanrn elisine, Niccolo, Maffeo ve Marco'ya drt altn payza verdi. Ikisinde hirer sungur, birinde bir arslan vard. Birilne onlarrn yazlarryle eliye her yerde sayg gsteriIrnesi ve lbizzat hkmdara olduu gibi lrizrnet ,edil_ nesi, at, erzak ve ktravuz ver'ilmesi yaz rnrt. Bu ekilde yola kId. lkenin lrer yanrndan at, etzak ve'diler, b_ tn ihtiyaIarrmzl karladlar. Dorusunu sylemek gerekir.se, cok defa, i'htiyaca gre, iki yz klavuz verir]er_

di."' Ne yazk ki lhi,bir yerde altrn payza muhafaza edilmernitir. Yalnz Ermitaj Mzesinde rnkemmel gn ve bir dernir payaa rnei vardr. Bu sonuncunun zerine bir kitabe kazlmrtr. Gmti payzalardan 'biri, Uy,gur harfleriyle yazrlmr Mooilca bir kitabe tayor. Ba payza, 1845'te Dnepropetrovsk yanrnda Gruevka [<_ ynde ibulunmutur. Bu payzaya u satrlar yazrlmrtr: "E,bedi Tanrrnrn lkuvveti ile. Byk ku,dretin himayesi ile. Abdr]Iah hanrn ,emrini saygr ile kar'lamayan her kinse lmaddi] ceza grecek ve lecektir."9 Drt keli yazr ile (Fhags pa lamann alfabesiyle) yazilan dier iki gm payzaya ve bir dernir payzaya ,da buna benzer yazJ,ar
yazrlmrtrr.

Marco Polo, b,ir yerde, askeri eflere ve memurlara payza verilmesi zerine dikkate deer bil,gi vermitir. M. Polo'ya gr,e, "[Byk han Kaydu] terr,eyyz eden yz ileylerini bin beyi yapar, grn levhalar, payzalar verifdi. Yz ibeylerine gm payzalar, bin beylerine altln veya yalclrzlanm payzalar, tmen beylerine ise arslan ilaI- altn payza|ar verir,di. Yz heylerine ve bin beylerine verillen payzalarrn arll yz yirmi 5gies,' arsian balr payzalarrn arrlr ise iki yz yirmi saies'tir. Btn bu levhalara ibir emir yazrmrtrr: Utru Tanr'nn emri Ve hkiirndarmza karr olan hyk ltfu sayesinde rann adl kutlu olsun. Btn ,dmanlar lrakir olsun."' ,Payzalar zerine Men..]hun'un verdii bilgi de dikkate deer. Men-hun, savaan kaplan tasvirleri tayan a_ltrn payzalardan, kapllansrz altrn payzalar,dan ve gin payzallardan sz eder. Btn hu payzalara yazlar yazl,ediimekte olup Ya. . Sirnov'un Vostonoe Serebro adlr eserinde neredilmitir. Abdullah han, XIV. yzyln 60. yJlarnda Aitn ordu'da rekabet ec]en
sestvie Marko

1 . P. Minaev' a. y.,20. s. : Ermitaj Mzesinde muhafaza

lilcsine mcnsuplur.

, Reidddin, Sbornik letopisey, III. c., 276. s. r f. P. Minaev, Puteestvie Marko Polo, 9. s. :l Gaylatu (1291 1295) ran'da saltanat sren

Hlegij

hanlardan biriclir. :| Saygio, \/6 once arlrnda

I i. P. Minaev'

Polq

115.

s., W. W. Barthold'n notu). Puteeste Marko Polo, 114 - 115.

bir Veneclik lsdr (Putcs.

720

ALTIN oRDU',NUN KURULUu vE GELMESI

mrtrr. Bu yazrlara gre, payza sahiplerinin emirilerini Tanrr adna yerine getirmek gerekir.1 Reidddin'in Gazan ran tarihinde d,e payzalar zerine geni, hd-lgi veril_ mitir.' Marco Polo, payzalara yazlan yazlyr hafizasrna dayanarak olduu gibi nakletmitir. Yar,lklarda da bu payzalar,dan sz edildiini syleyelim. rnek olaralr, Tok_ tan iile Timur Kutlu'un Altn ordu yarllklarrnda yar]k kelirnesiyle hirlikte payza ta]iri de lkujlanlmtlr.3 Rus kay-naklarrnda payza keiimesi basma eklinde yazrlmrstlr. Payzarun ibazan ibasra kelirnesiyle ifade edildii de ileri sr,lmtr. Basma ile baysa kelirnetrerini birleti_ ren K. A. inostrancev" \e A. A. Spicrn,, bu fikri savun_ niulardr. Sz konusu o]an ey, Ahmet lrann Alt,n ordu elileri vasrtasyle gr:derdii'basrrrarrn, Rusya'nrn Tatar hikimiyetini tanrmadrrnr anlatmak maksadyle IVloskova prensi III. van tarafindan ayak altrna a]rnmas,cllr. Reiddddn, Hleg ailesine rnensup Gazan han (1295 - 1304) tarihinde, trl tr,l tamga arila (mhr_ lerle) birlikte gnderilen payza ve yarlklardan sk slk sz

YEDINC BLM

Altn oril]da ehir hayatr

etmitir.c

r'aflndan yazlld kabul ediliyor.

l M6n - xun, a. y.,229. s. Bugn bu

eserin Cao-hun ta-

29. Ias., 1909.

c., I72. s. i A. A.

. Reidddin, Sborn. letop., IrI. c., Z77. ve mt. s. :j Bu yarlrn W. Radloff tercmesine baknrz. 4 K. A. n'ostrancev, K voprosu o basme. zvo, xVIIr.
Spicl

n, Tatarskie
409

bays. zv. Arxeograf. komiss.

416.
s.

c D'Ohsson, IV. c.,

zbek han (1312 - 1341) zamanrnda d'evletin baehri olail Saray Berike, en esaslr surette aratrrrlmtr. ada gez_ ginlerin ve orada bulunan Mslman tacirlerinin hik6yelerir,e dayarran corafyacr ve tarihilerin verdikleri ha]erlerden baka, bu dhir zerine ksrnen Leninsk kasaba_ snn igal ettii geni alan,da daha XIX. yzyln 40. y[larrda Teregenko'nun yaptrr ikazl]ar say,esirde elde edilen ze,ngin arkeoloji,lt maddeler ,elilmizde ibullunuyor. imcli, bu elrrin igal, ettii alanda bulunan matddi kltiir ka]ntlarr sayesinde, niha5et, Mool dewide (xI[ - xV. ,zylllar) bu byk ticaret ve sanayi ehrinin durmu ay_

iin, sadeoe, Krrrm'da, Kafkasya',da, Bu]ar alainda, aar Volga ihavzasrn]da ve HArizm'de bu,lnan sanayi ve ticaret elhirlerinin adlarrnr isrralamak kifidirBu ehirlerin ou A]tn ordu devletinin kurtrl,uundal nce de Inevcuttu. Krm'da Kefe (Feodosiya), Sudaik, Iier, Azak denizi kylarnda Azak (Azov), HArizm'de rgen, Bulgar, Bilyar gibi ehirler, Mool devrinde 'nem_ }! .tir gelirne gstermitrerdi. Kr (bug.n Eski Krm), Volga boyunda Saray Batu ve Saray Berke, Kuzey Kafkasya'da Macar gifti ,birtakm ehirler ise bu 'devirde kurutrdu. Dou kaynaklarn,da XIII - XV. yz},rl Arap, Aeem. Ermeni yazarlarrnda, Altrn ordu'da eLir ve ticar'et ha_ 1-atrna ait geni bilg[ye tesadf o]rnur. Corafi artlar ve kom,u ]keler'de o]an eski alrn satrm faaliyeti sayesirrde, Altn ordu ehirlerin'de ticaretin ok elverili artlar altinda ,gelit,iini yukarda he[irtmitik. Altn or'du ehir]eri arasnda Berke (L255 - 7266) devrinde kurrlan ve
anlama]<

Altn ordu'da ehir

hayatr olduka geli;rniti. Bunu

r2z

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESi

ALTIN oRDU'NUN EHiR HAYA1'I

''|

9..

dnlatlabilir. Yaz/ kaynaklar'da, zellikle Arap yazarla_ rrna borclu olduumuz toplu ve ksa tasvirler, Ermitaj'rn Dou ksmnda bulunan Saray Be,rke'ye ait maddi kalnt]arrn botrluu sayesirlde izah edildbilir. Dou uzman'lar tarafir,dan srk sk kulIanlan bu tasvirlerin tercme'Ieri, Altrn ordu'ya ait mhtelif aratr_ :alar,da ok defa aktarllmrtrr. "Kahraman tacir uca'eddin Abdurrahman Elharezmi'nin bana anlattna gcliyor al-omari - Saray ehri Berke ran tarafindan Turan [IdiI] rma kysn,da kurulmutur. orak bir

Saray'da kn ikamet ederler. onun an]attlna gr'e, ibu rrmak lldil] Nil'den defa by,ktr. Byk ge,milerle Iiu's ve Slav lke]erine gidilir. Irrnan kaynar Slav iil_ krsindedir. Saray, arrlhrr, ]hamam,larr, carrileri [?], depolarr olan lbyk hir ehirdir. ,ehrin ortasrnda suyunu bu rrmaktan falan] bir havuz [vardr]. Bu su rnuhtelif iIer,d'e kullarlr; ime suyu rrmaktarr [alnr]; ahali suyu toprak testilere ,doldurur; testiler arabalarla ehre na]i_

surlarr yoktur. ehirde byk bir saray gze arpar. Sarayrn stnde iki Mrsr kantarr ailrrrda a]tn hir ,hi]il vardr. Saray duvarlar, kulelei' ve ev]erle evrilmitir. Bu evlerde emirier oturmaktadr.
a.jar,da [bulunan] elhrin

ledilerek orada Sati]r.'"

Al-omari, a;lrsi gzlemlere dayanan kims,el,erin ifadelerini nakletmi, fakat kendisi, Saray'r ziyaret etnr:emiti'. bn Batuta, bilindii gibi, 1333'te Saray'da klsa bir sre kalmrtr. Bu bakr'mdan, onun atsi gzlerJlerine dayar]an tasvirlerine ayrr bir deer verilebilir. "En gzel e]rirler,den [birli] olan Saray ehri son derece byk olup ahalisj. coktur. arlarr gze'l ve sokaklarr genitir. eh_ ri cepeevre dolarnak ve geniliini renmek maksadylc byklerden ibiri ile bir gn ata bindik. ohrin hir ucun<la oturuyorduk. Sahahl'eyfn yola lktmlz halde ancak
a. (Rusa tercme). u rnctin), 241. s.

Leden 'sonra ,dier ucuna varalbitrdik... [Btn] ev]er birbirine bitiik olup ne harabeler, ne de bahgeler vardr. 0n curna mescidi vardrr; hunlardan biri afiilere malhsustur. Bur,dan baka, hirok mescittreri 'daha vardrr. Burada birok milletler [oturur]. ehre hAkim olan Moo larrr bir krcmr Ms}mandrr. Aslar ,da Ms mandrr. ehircle Kpaklar, erkezler, Ruslar ve Bizanslrlar 'da vardr. Brr sonunclar }Iristiyandrr. Her millet ayrr bir mahallecie oturur; orada onlarrn arrlarr da vardr. Irakeyn, Msr. am vesaire ahalisinden olan tacir ve yabancrlar, ma,]larrn muhafaza etrnek iin- etrafi sur i]e evrili [ayri] Jir ;erde ikamet ederler,"' Al-omari ve ibn Batuta'nrn tasvirleri ne kadar ksa olursa olsun, yine carlr, byk bir sanayi ve ticaret elrri intlbarn. uyandrryor. Tereenko'nun buncian yz yll nce yaptl kazrlar, ya|nz hu yazar|arrn haberlerini teyit etmekle kalmayarak' ayrlca bilgilerimize, zellikle elirin gerlillii ve topo,grafisi, kir de sanayi, ticaret ve ,dier lkelerle giriilen kltrel ilikiler zerine pek ok yeni veriler katmtr. Bugn tarlihilerin elinde hu]tlnan btn bu malzern:eye gre, Saray Berke'nin XIV. yzyln ilk yarrsmda, zbek han devrirrde, y,z 'binde ok fazla nfusu olduu an arlryor. Altn ordu baehrinin sratle bymesi, kendi istihsal kuwetlerinin normal geli]rrSine atfedilemez. Burada gZe arpan Linalar (saraflar, camiler, rnedr'eseler v.ib.), hkmdar imallithaneleri (ki:haneler) ve dier ehir tesisleri, feodal Rus prens]iklerildeki kyl ahaliden cebren toplanan Vergiler Sayeslrrde yaprlmtr. Altn ordu 'ehirerinln, zellikle iki Saray'rn zenginlii, igal olunan alan]arrn ve her eyden nce feodal Rusya'n,n XIII, XIV ve klsmen XV. yz.yllarda sistemli bir ekitrde soyulimasry\e iza|h edilebilir. Saray'n, elrrin sosyal yap$]nl yansrtan topografik kuruluunu b,ir yana brrakarak,' en ilgin yanlnl

I V. G. Tiesenhausen,

y., I. c., 2L9.,

220.

s,

(Arap-

V. G. Tiesenhausen, a. y., I.C.' 306. s. Star'y i Novy Saray. A. Yu. Yakt'. !'. V. Ballod, I,tlvskiy, Stolica Zo|otoy Ordr - Saray Berke. GAMK, 193?

124

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELMESI

ALTIN oRDU'NUN EHR HAYATI

12'"

tekil eden sanayi hayat ve tiacret ilikileri 'zerinde ,dur'a]m. Tereenko'nun yapt kazlarda e,lde edilen oriiiral mad,deler, Saray Berkeldeki zanaatlarrn anlalmasrn kolaylatrmtrr. Teregenko'ruun rapo undan ufak bir pa]]a aktaralm : "lki yz kadem1 byklnde Ve on le buuk kadem geniliinde kk tula arla rtl drtke bir a]anda: yanrru hir halde krrrk, renk]i cam kapiar, ,bardakla', hokkalar, deri paralarr, izne ve aa ayakkablarr iin biitrmi ,deriler, ,keten bezi, ipek kumas, elbise, sonra braklar, yataanlar, kr,lrIar, baltalar, krekler, tavalar, abdest leerIerf, kseiler, kavlar, ak_ raklar, kazanlar, bakrr marapalar, ibakr kupalar, bakrr amdanlar, rg i}erine mahsus kernik iler, rnakas par_ alarr, kolyeler, yank kttrar, haklar, kayn aacr kai:rklar, "koa'' otundar rlml yank hasrlar, ivier, qergeller, kapr rezeleri, takma ve aslna lki,litl'e:, yank ,eknek parcalar, avar, buday, ceviz ve fir:drk, mazl' palrut, badem, kuru zm, erik kurusu, erik, incir, kei }oynuzu, eftali, fistrk, karanfi,l, biber, b,akla, pirirl ve Jtal]rve [?] bulundu. Burada ta lbodrurnda, yn yir kr,istal par,alarr, boyalar (mavi, sarr, gk, yeil, lrnlzl ve beyaz), lhamut ve gem kallkanlart, gemler, demir zincirler, nallar, 'derrir tekerlek bilezikleri, katran, ilakrr ]er.]ralar, bilei tailar, ta tahtalar, hoya ,gzrnee mahsus talar, amurdan yapImr mahrut [?] ve toplar, ibalr tel,ler' kazmalar, kkrt, ap, gheril'e, lflx11 gze arp_ vor,du. Toplu olarak bulunan eyalarrn holluuna baklacak olursa, burada bir ar yeri bulunduu ta,hin e'diIebi]ir. Eyalar iin ta ,depolarl hulunan bu cins pazatlara lremen ,hem,en her Asya ehrinde rastla,nr.,,,

Eski ohrin harabelerir,de bu kadar ok eya

' ehrin rnerkezi ksmnn gneyinde
1llr

bula_

yaplan kazlar kastediliyor.

G r i g o r'e

Tereenko tarafn-

bi]rnek iin, aha'linin evlerini, mallarlnr Ve ehri terk etmesine yol aan bir feilAket olmasr gerek'ir. Yukarda da bglirtildii gibi, Saray Berke'de b1le bir felAket dlduunu bjliyoruz. Gerekten 1395'te Tin-l' (Tamerlan) Altn ordu askeri kuwet]erini yendikten Sollra, zengin haehri de r'emen lhemen tamamyle ylk' m't. Tereenko'nun yaptr kazlardan kan tankiarrn (Tereerko'nun raporlarrnrn ve yadigArlarn) aIaStrilmasr sayesinde, Saray Berke'de zanaatlarrn byiik bir gelime gstercl,ii anlarlyor. Avrupa'da bulunmak]a berak,er tipik bir dou feodal e,Irri olan Saray Berke'nin z.anaat ve ticaret k$m, her biri baka lir esnafa ayrrlnr dar sokaklarla dolu mahalle'ler,den teekkl ederdi. Pazar gnlerinde esnaf mahalle'leri can] bir pazar ha']ini a[ryor ve iburada yaplan eyalarn alm satmrna salrne oiuyordu. Saray Berke'de madeni eya yapan birok esnaf mahalletreri var'd: 1) demirciler, 2) brakilar re silA;hllar, 3) ift aletleri (orak, saban demiri v. b.) }'apan esnaf, 4) bronz ve ibakr kaplar yapan esnaf.' Madeni e'ya yaplmrnln Altn ordu baehrinin retim hayatnda ne kadar byk bir yer tuttuu Tereenko'nrn raporundan an'larhyor: "Bir yerde sekiz dem'ir ocar kazldll Zaman' bunlardan ibirinde yetmi hava delii dulunmutur; hnun ortasrnda ylklr lbir ocak vard; ocak, Irava deliklerind,en rkan su borularlyle 'evri}miti; ocan yanrnda birka gece kandili, testi, kazan ve bir' yln ,dernir, lbakr klesi, dkm kap ve kalplarr gze arplyordu. "Btn dier demir ocaklarrnda ,da maden kl,eleri, krrk kalp paralarr ve'dkm kaplarr bulundu."' Burada bir rnaden "ateflyesi" bulurduu anlarilryor. Bu, Mool devrirrd,e tesadf edilen tipik ;bir kAnhane, yani rkmdar Saraylna veya zengin tacir 'veya feoda]lere ait biiyk hir imalithanedir. tr bii,lmne riayet ediler Altn ordr
Ijcrke, 20.

'lzvrlinax Saraya. JMVD, 184?, 9. kitap.

' V. V.

v, etrexletnie

arxeologieskie poiski

' A. Yu. Yakubovskiy,

tr V. V. Grigor'cv,
s.

Stolica Zololoy ord - Saray

s.

a. y.,24.

126

ALTIN ORDU'NUN KURULUU vE GELiMES

AL.IIN oRDU'NUN EHiR IIAYATI

727

]i,rllraneleri zerine yazl kaynaklarda ihiibir tasvire 'astlanmadrnr acrnarak s,yleyelim. Dericilik sanayii Saray B,erke'jde byk bir nem ikaza,n,mltr. ohrin jl:r iloakmdan gayet eIveriLi artlar altrnda bulundu cln'Irse, bu zanaat kolunun gelirresi lkolaylkla anJalahilir. ehir evr,esinde b,ozkrIar ve g,ebe srleri ,'ardr. Saray Berke pazarlarrrrda satr]an deriler, bu hay.an srIerinden elde ediliyordu. Ne yazk lki Altn ordu clevrinden bize, pek az 'deri eya kalmtr. Sarayada dokumacr']k da nenIi bir yer: tutar,d. Komu gokelercen bol miktarda yn almak kolaylna malik o]an Saray dokunacrlarrnrn balca ynl,kumalar dokuduklar tabiidir. Orta Asya'dan gelen pamuklardan da pamuklu kumaIar yaplrd.
retirn,e rarrren, orta Asya'dan, Kafkasya,dar, iran',dan ve inlden ithal edilen mallarla karlandr. Vaktiyle Saray Berke ehrinin bulurduu alanda Tereenko'nun i'daresinde yaplan kazr]ardan rkan arkeolojik kalntr,lar ana izgileriyle sralayalrm. Bu zengin ankeolojik buluntular, AItn ordu merkezinde sanayiin ok geri bir geldme gsterdiini an[atryor. Altn ondu'nun dier ehirlerirde de sanayi hayatr g,elirnitir. Kazlar srrasrnda lbulunan ,esyallardan birounun ithal rnal olduu dnlrse, ,dier lkelertre srk b,ir ticaret yaprJlrlr anlalrr. Saray''f,a bulunan leyalar araslnda en ok inilere, zelllkle sr[r ve slrslz, tezyinatlr ve tezyinatsrz ini kap_ ]ara rastlanr. ini eya arasnda, ev iihtliyaIarrnr karr,layan srrsrz kaplar geni hir yer tutar: lsu Ve ya kaplarr, testitrer, kAseiler, eralar (ya kanditrIeri) v. b. 'Srsrz kaplarrn lbyk -ir lsmr 5erli idi. Bu kaplarn eki| ve teknii, a Volga a[anrnda ve Kuzey Kafkasya,da daha Tatarlarm ortaya,kmallarndan nce biliriyor|du. Altn ordu iniciliinin bu grupu en dayankir kmtr. Srrlr inilerin tr'] trl rnekleri arasnda yeil kise'ler ]rupu nemli bir yer tutar. Bu kap ar iinde, ortasnda

.Arapa yazillar bu]unan kabartma llitki ssleri vardrr. KAsenin dibinde kahartma ku ve yldrz' tasvirleri gze tarpat' ok yksek kalitelli ffuaze srrrndan kalrn bir tabaka ile kapl kise, testi g,bi muhtelif kaplar ayrlca belirtmek gerekir. Kise, testi, ilrokka giibi hirta]m kaplar da ok gzeldir. Koyu mavi bir fon stne ku VC; ]hayvan tasvirll,eriyle kark bitki ktlelerinden teekkl eden lkompozisyonlar yaplmtr. Bunlarda a[tm ss izleri de rnuhafaza edilmitir.

yerli

Pamuklu ve ipekli kurnalara gelince, esas ihtiya,

Srslz toprak ikaplar gi1upu da dikkate 'er. Bu gzel kabartma Veya oyrl}a ssl,er gze erpar. Bu sslerin ilyk bir ]smr bitki motiflelinden ibarettir. Bu motiflere araslla ku ve hayvan tasvirleri de karrtrrlmrtrr. Yukarda zikredilen iniciilik rneklerjnin byk bir ksm, Altn ordu'nun Votrga boyundaki ehirlerinde, zellikle Saray'da rgen'in tesiri altrnda domutur. Altn ordu makamlarr rgen'ten birok ustailar, zellikle iniciler celbetmitler'di. Tatarlarrn zanaatlarla ilgili hiibir geleree sahip olmadrklarr yukarrda belirtilmiti. Bu alanda iiretilen btn e'yalar yerli a'raliye mensup esnafin el[nden _ kar,d. Bunlarrn ou, Votrga eltuirlerine, zellikle Saray Batu ile Saray Berke'5e ceibren getirilrni,ti. Saray Berke alannda Tereenko'nun yaptrr kazlard,a ibulunan eyalar arasrnda cam eyalar ze]lik]le dikkate deer. XIII - xIV. yzyll1larda cam retimi pahar idi. Bu derde her mernlekette cam yaplmazdr. Bu sebeple, cam bir Iks eyas sayllrrdr. Altn ordu'ya, ,z,ellikle Saray eihirlerine cam eyanln hyk bir ksm Suriye ;e Msrridan [thal edilir,di. Berr eski aratrmaiarrmda ibu camlardan sz etmitim:' "Bunlar hyk geit resrni kandil]erinin ve sraihi biiminddki katrlarn kalrrl;iarrdrr. Bu lkaplar, zengin evlerinde, muhternel olarak, hkmdar saraylarrnda Ve saray aristokratlarrnn konakkapllarda llcrkc, Lcningrad, 1932, 43.

l A. Yu. Yal<ubovskiy,
s.

Stolica Zolotoy ord

Saray

128

ALTIN oRDU',NUN KURULUU VE

GDLIMES

ALTIN oRDU'NUN EHiR HAYATI

].29

]rrncla liullanlmtr. olduka kalrn ve he,men hemen renksiz cian bu cam,lar, ok renkli lmotifler (,mavi, krrrnz, leyaz' SarI' fistrki ve altn), ibitki ssleri ve ok <lefa u veya ibu kimsenin, okluk u Veya bu Mrsr sultanrnrn ahsi tavsiyellerini aklayan Arapa yazlar tard. Bunlar, yukarrda grdmz gibi, Msrr'dan Sa_ ray'a sistemli surette gelen eliler'in hediydleri o arak Altn ordrr'ya getirilmillendir." Bu 'J:kmn doruluuna inanmak iin, bu cam eyalarr bu c,ins Mrsrr ve ,Suriye mamulleri ile karllatrnrak yeter. Bundan baka, Mrsr Memlk sultanlarrn Altn ordu ihanlarrna gnderdikleri lrediyeleri tasvir od-en yazllr kaynaklar da bu hkm teyit etrnektedir. Altn ordu el-irlerinde allan zanaatcrlar arasinda, silihlar ve svari ve piyadelerin muhta olduu zengi, ko,um takrml, gm, eyer .gilbi eyleri yapan ustalar en ibyk rol oynarlard. Alta or'du''dan bize kadar gel,en eyalar araslnda kIrIar, bu arada zbek hann, kabzasi altrn yazh krlcr, kemik saplr hancer]er'in pasl bak dernirleri, rnztak .e oklarn demir uIar, Rus kroniklerinde sk srk zikre_ d.ilen sik seSli bir okun kemik ucu, yksek kal bir aa eyer, ejder tasviri tayan oyma tezyiinatla ssi Ve eyer ssIemee yarayan dkme bronz levhalar, 'demir
Te::e,enko tarafindan lkarrlan eyalar arasnda, zer1gin saray evleri zerine ak bir fikir veren hirok eyller,e te.sadf edilir. Burada bizim kap zili yerine kul]anllan ve dorda hugn de tesadf edilen gzel b'ir kap halkasr (hailka dle hronz levhaya vurulurdu), asma demir kilitler, sandrklarn keibent ve br:onz kulp gibi madeni krs_n,lar, bronz eraIar, bronz manga(Ilar vardr. Bahe fiSkyeilerind,en ka,Ima arslan balr bronz boru_ lar, kakma hronz kA.seler, oyma Arapa yazl merrner

van eklindeki derin bir kAseye benzeyerr altn kaba ayr

vardrr.

gerrller, demir ha]kalardan yaplm znh kalntlar

arrdanaltr da dlduka gzeldir. Dilkkate deer eyalar arasrrda, altndan yaplm e/Iere ve ]her eyden nce jki krIplu balk vcutlu ve ejderha ha[r haya,li bir [ray_

de olduu gibi, Saray B'er'ke'de de srl iniler yapan ayrr usta]ar vard. Yine Tereenko'nun kazr']arr sayesinde burrlarrn ou elirnize gemitir. Bu iniler teknik ve ka_ rakter bakrnlarrndan rgen'li HArizm usta'larrnrn kurrluklar gelenein tekrarr ze devamr sayla{bilir. Her iki Saray e,Irrinde (en nernli ka]ntr yine Saray Berke'_ 'le bu]unmutur) firuze rengi' mavi ve beyaz rerkler en byk yeri tutar; ok defa sarr renk de ku]]anlr; baza'n' altrn rengine de rastlanr. L1kin ]salay Berke ile Saray Batu rnoza,ik]erini Se,merka,nt ve eLrisebz',in berrzer mozaikl,erinden aYlf&n ve buna karlk rgen rnozaikleriyle 'derin bir benzer]ik gsteren zellik o]arak krrmrzr r'engin gei iiilde ku]]anlmas tekil eder. Saray Berke'de builunan bu cins inilerin okluuna baklacak oilursa, bun]arrn cami, m'edr'ese, tirrbe Ve saraylarn dr ve belki de i' 'fl,try2rlarnn rtlmes'inde kullanldl sonuncuna var[abil'ir. Saray Berke zanaatlarrnn ba[rca ko]'larrnr Sra;larken, Altn ordu kaehrine gerli bir n salayan pazarlarn, buraya hatr ve dou llelerinder gelen btn tacirlerin kervanlarah yaplan alm satm faaliyetirre sahne olma'kla kalmayarak, yerli ilrtiyalar da krilaclrn kaydedelim. Byk miktarda hububat, et, st rnleri, yapar, deri v. b. getiren aa Volga ahalisi ve bu ev_ redeki ibozkrr gge{beleri, muhta olduklarr eyleri satrn ali]and. Ky,lIer kuna, madeni 'eya, top ak kaplar v. b., 'gdbeler ise za.r'e, kaba pamuk kumalar alrrlardr... Al-omari ve brr Batuta, Saray'da muhtelif Iike_ lenden gelrne birok tacirler bulunduunu bildirirler. Gerekten, bu e}rin karakteristik bir ijzellii olarak, pazarlnrn "mill4'et]eraras" n gsterixebilir. Macaristan ve

F.: I

l:]()

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GDLME

ALTIN oRDU'NUN EHiR HAYATI

131

cok Bulgar'dan ve BuJgar'n kuzeyindeki a]anlardan geIen deriler ekiyordu. Likin kervan ticaretinin AItn or_ rlu'rla yalnz Iks eyaya inhisar ettiini sanmak llyk bir ihata o,iur. Aa Volga ,havzasrndan b}zk lde deri ve aac kabuHlarr ihra, edildiini biliyoruz. Bu sonuncust dorudan doruya }Jdrizm dericiliin^in ihtiyaIarn }:arslarnak icin ihra edilirdi. Zanaatg|ar Saray Berke aha]lisinin okluunu te_ kil etrneyelbilirer. LAikin sayr bakm'ndan en nemli tahakayl meydana getir,dikleri muhakkaktr. Mrsrr,da, iran,da, Sdluklu Trk deMletinde, orta Asya,da, Grcistarr'da. Krrm'da olduu gibi, Saray Berke zanaatrlarrnrn da ayrr esnaf ]oncalarr kur'du]<larr anla[yor. Br loncalarla orta ada Batr Avrupa1da rastlanarr loncalar arasrnda benzerlikler vardrr. Bu ydlda Altn ordu'ya ait elimizde ibu_ lunan tanklar ok azdrr. Bu sebeple, bu yoildaki hkm_ lerimiz sadece tarhminilere dayarur. Burada bir mesele ortaya qlyor: yeni kurulan e_ -en 'Irirlerde, ok ksa bir sre iinde sayr hakmlndan ka]abahk tabaka]Iardan birin^i tekiI edecek kadar ok zanaat nas{l ortaya crkmrtr? Douda feo,dalizn dewin-

Jatta ltalya tacir]eririn, ipelrli Cin kumaIarr a]mak iin (.:in'e gitrne]erine ihtiya yoktu. Bu kumaIarr buracla da J,-lmak kaibildi. Avrupa ve clou tacirl,erinin dikkati,ni en

J l)lino Karpini :i Plirno I{arpini

V. V.

Rubruk, Rubruk,

a. y., 104.

a.

y.,

36. s.
s.

sz etm tir : "Cen:giz han, asker'l'il yapan a[raliyi AluIuan'a [orhon?] nakletmiti. Burada Cinhay-en adrnda bir ehir vardr. Bu e'hir, Cen,giz han tarafinrlan bu alanr idareye mernur odilmi olan Ciin }lay'rrr ad-rnr ta_ yordu. Cin hay iloatr u'larrndan ge me 300'dei fazla altn yaldzl te]ilerle ssl kumalar ,dokuyan aile ile in1den gelme 300 yn dokuyan aileyi idare ediyor'du.'' "Batr u_ ]arndan'' gelen zanatlar, t220'- l22|'de Ceirgiz hanrn }Iaverannehir elrirlerinden kard kimse[erdi.1 Hanln ynetimi altnda kle gibi ,alan zanaatlara Altn ordu dev]etinin itk yl arnda tesadf edilirdi. Sonraki devit'ler,de Saray Batrr ve Saray Berke',de yet'Ji sayabileceimiz zanaatllarla karlalyotu'z. ZanaatLar araslnda orta Asya, Kafkasya, Krrrn ve hatti Mlsr ehirlerinden getmi kimseler de vard. Mamafi]h igal eclilen ehirlerden yeni kIe aklnlarr da geilirdi. Her 5eni sefer'den Sonra sevk edilen zanaatlar arasln,da, Saray ehirleri ile Altn Altn ordu'nun ,dier ehir'lerire birok Rus ustalan da gelirdi. Bun]arrn n Moolistan'a kadar yaylmt. BrMool rada sadece, Karakurum'da - sarayrda imparatorluunun fil diinden altn baohrinde - Gyk hanrn slerle sslenrnl bir taht yaprn dlan Rus kuyumcusu Kaz\ma'y hatrrllayal,m.'9 Tereenko'nun Saray B,erke'de yapt kazr4ar,da, Rus ustallarr tarafindan yapm ha eklindo birka maden ikon bu]unmutur. Bugnk Saratov'un yarunda bulunan vek eLrinde Rus]]ara mahsus bjrtalm grn ss eyasr yapmak iin hir ta kalp ele geqmitir. B. A. Rlhakov'un kitailorrda bundan sz edi[mitir.3 Tatarlar,doramacrlk ve marargozluk a]anrnda geri kalmlard. Det-i Kpak ewesin'cleki kavimler arasnda, bu a]anda Ruslarla mukayes'e editrebilecek bir kavim yoktur. Volga'da grdmz gomi ve kayrldarrn Rus]ar tarafindan yaptrdnr ileri srrnekle aldanmadm]Zl Sanlyoruz. XIV. yzyiln sonunda ve )C\Z. yizyr\d'a 1 P. Kaf arov, Trudr lenov Ross. dtx. missii v Pekine, IV. c., 404. s. 2 Plano l(arpini, a. y., 57. s. 3 B. A. R r b a k o v, Remeslo drevney Rusi, 530. s.

132

ALTIN ORDU'NUN KURULUSU VE GELISMESI

ALTIN oRDU'NuN EHR HAYATI

L33

Volga'da gemiciliin Ruslarrn elinde bulunduunu aada greoeiz. Kaynaklar,da, Tatar - Mool zanaatrlarnr okluunu gst'erecek hibir ha}rer yoktur. Altn ordu'da zanaatrllarn etnik teekkl ok karktr. Btn zanaat_ cllar'rn kle o]mad muhakkaktr. XIII - XIV. yzyllarcla Altn ordu ehirlerinde zanaatg ra]ha]leleri var'd. Bu zanaatIar ayrr bir tekilt kurmadan feodal artlar altn_ da aillamazlard. Her hall'de, Toktam'n 1382'de Bey Hacr'ya verdii yarilkta "ustalarn eyhi" tabirine rastlanr. Bu tabir, arldlmrz esnaf te,ekklleriiin varlrnr gsterebilir. eJrir hayatnda ve bu arada Saray Berke'nin hayatnda tacir]er nemli ,bir yer tutarlard. xI[-xIV. yizyll].irda btn Mool clevletlerinde tacirlere, zetillikle byk ticaret kumpanyalarlnln yelerine sekin iloir yer ayrlmrt. 1393'te Toktam'n Jagiello'ya gnderdii yarlkqhezirgdn ta. ortaklarrn" tabinine t'esadf edilir. W. Radloff, lbunu "Senin tacir ortaldlarn'', 'diye tercme etmitir. Bu tabir Jagiello'nun tacirleri iin kullanImsa da, "oI_ tzlk" tabiri dou kaynaklarrnda A]tn or'du ve H,Ieg hanedanrna m'ensup Mool s]6lesinin ynetimi altnda ;[ulunan ran tacirleri iin de kullanlr. Vassaf'rn Tarih_i Vassaf ad]] eserinde "ortak" tabiri sk srk "tacir" anlamrnda krlllanjmtr; Berke hann tacirlerine de bu ad verilmitir.' Tacir anlamnda kullanilarr "ortak" tabirinin ,,i arkada", "compagnon'', ticaret kumpanyasr yesi anlamna getrdiini W. W Ba.rtho]]tl bdlirtmiti.3 Yire Vassaf'rn an]attlrna gre, A]tn ordu tacirlerinin (ortak) Tebriz1de sekin kimselerin elinde emneten braklltml para ve serrnayeleri vard.a xrrl - xIV. yizy| Mool devletlerjnde "ortak'' tabiri zel ir anlarn
ZVO, III. c., 6 ve 15.
(l-arsa metin).

da kazanmtr. Bu tabir, lrann ticari mmessi,li anlamlnda da }cuilanrlmtr. Bunlar ok defa hanlarn yaptklarr ticarete ortak olurlardr. Altn ordu han Ulu M.riharnmet'in Trk sultan II. Murat'a h.27 cemaziydlevvel 831de ( --.- 14. TTI. 1428) gnderdii mektupta'lbezirgA.n' ortak", yani "tacir ortak" tabirine birka defa tesadf eclilir. Ulu Muhammet'in rnektubundan an'la]drlna gre, ^eski zamanlarda Altn ordu lran arr ile Ti.irkiye arasrnda eiiLer teati edilir, bez,irgAn ortaklar da "gidip gelir Ve salkla lkelerine d,nerlerdi." Sonraki zamanlarda aniamazlklar do aylsyle mnase'Ioetlere son veriilmitir. Ulu Muhammet'in fikrine gre, indi mnaseibeflere ba]amak ve eli ve bezirgin ortaklara Trkiye'ye "karadan ve Su,dan'' gidip gelrnek imkinnr vermek zamar:. gelmit.ir. "BezirgAn ortaklar" tabirinin burada ne anlarnda kulianI,dnr sylernek ggtr. Bize gre, bu tabir hem 'ooltak'', ,hem de hann ticaret 'mmessilli an]amrnr almgedey handan sz ederken, Reidddin ,buna benzer birok rnekl'er vermitir. Re,idddin zel ibir tabir 'ibiil'e zikretmitir: "lftaki'.' Bu tabir Reidddin'in eserinde srk sk "ortaldlk'' an]amrrrda kulilanlmtr. Yalnrz gedey hanla ilgili olarak ,buna birka defa tesadf edilir.3 "ortak'' tabirine bu an]arnda Cveynilde de rastlanir.' Taeir kumpanyalan, yallnrz muhtelif ticaret ve zanaat kurulularna para yatrmakla kailmayarak, yukarrda grdmz g7bi, ayrl ayrl blge ve ehirtreriin vergikrini de toplarlard. Hanlarlla birok tacirler ve ticaret kumpany'a,larr arasnda srkr mnasebet'ler vard. En yksek melur]ar (daruga, ibaskak) ve ok defa eliler, tacit'ler arasrrdan kard. Tacirl'er okluk hanlara dn para ver'irtt

r.1

' V.

Ra

ct

v,
s.

Yarlki Toxtamra i

Temir - Kutluga,

IIammer - Purgstal],

Geschichte Wassaf,s. 98. s, prikaspiyskix oblastey

' V. V. Bartol'cl, Mesto nusul'manskogo mira, 54. s. llammer - Purgstall,,

v istorii

a. y.,98. s. (Farsa metin)"

' Akdes Nimet K u r a t, a. y., 8. s., 4, , Reidddin, B]ochet bas., 65. s. :l Reidddin, a. y.,65. ve mt. s. 4 Cveyni, GMS, XVI, III, 87. s.

15 - 16. satr.

I34
,]'er,di.

ALTIN oRDU'NUN KURULUu vE GELMESi

ALTIN oItDU'NUN EHR IIAYATI

135

Msr elisi, Memlfik sultanna verilecek olan prens Tulunbay iin rnehir olara.k paraya ilrtiya duyduu zaman, zbek, Memlik sultamrn elisine: 'Sizin verecei_ iz parayr vermd]eri iin iacirlere ernir veririz' deni ve [u yotrda gereken emri verrniti. ftrli] yirmi bin dinar altn alp kendisine teslim etmiti." Altn or,du kervan tilcaretinin rras'l ilir karakter gster,dii, Saray elhirlerinde, rger,'te, Bugar''da, Krm'da nasrl bir ticaret yapild, in'den, ,9111 Asya'dan ne gibi malJlar geldii, Avrupa'dan neler jthal ediIdii ve A1trn ordu'da neler netildii yukarrda anlatlm,t. Son ola_ rak, at ticareti zerine birka sz sylerrek isterim. XIV. yzy]n 30. yllarrrlda bu alanlarda seyalhat etmi olan Arap gezgini bn Batuta, bu yolda etraflr bi[gi ve(mitir. onun anlattna gre Det-i Kpak, atlaryle n kazanmtr. Bunlarn en iyiler,i e,Iili veya a,ltm dirheme sat]lr'dr.'? Bu atlarr birok lkelere, zdllikle Hind,is_ tan'a ihra ederlerdi. I(ervadlar at hin ata varrrdr. BunIan tacir kumpanyalarl grrderirdi. Her tacire yiz tk yiz at dedi. Itrer ,elli ata ,zel bir oiba,n bakard. Kazey I{indistan'da, Multana',da tacirler at ibana yedi dlinar g_ m gmrk verirler,di. A,ltn ordu tacirleri, nemli yol giderlerine ve yksek gmrk resimlerine ramen, byk kazanlar elde eder]lerdi; nk at]arnr yz 'd,inar gmten ]d^dha ucl:.za satmazlard.3 Venedikli Josafo Bariloaro'ya gne, XV. yzyln ilk yarlsnda Det-i Kpak, bir ticaret kervanrnda ran'a 4000 at ihra ederdi. XIII. yzylrn ikinci yarrsrnlda ve zdllikle XIV. yzylda Altn ,ordu'r:un Avrupa, bu arada.Batr Avrupa ile in arasrndaki transit kervan ticaretinde byk jb,ir rol oynadln yukarda belirtn:itik. Bu kervan yolunda

Krrrm ehirleri nemtri bir yer tutard. Moollardan nceki zamanlarda, xI - xII. yzyllarda ve XIII. yzyrlrn ban'da Srrdak'rn ticari ne'mini 'untrt'mayalrn. XIV. yzyrlda Sudakla birlikte Tana'run (Azak, Azov) rol artrmt. 20. yillarda Tana'da ticare,t Ceneviz tacirlerinin, 30. yrllarda (1332',den itibaren) Venedik tacirllerinin e]inde
bulunuyordu.

ilrra edilirdi. Dou ve Avrupa tarilhgilerine gre, Tana'dan in'e giden kervan yolu yorucu olmakla iberaiber, gerek yolcular, gerek ma lar iin hibir tehiike gsterrnezdi. Biz btrrada b.r yoia ait ht'n haberleri srralairnak istemiyoruz. Bu yol, ayrr bir araitlrma konusu d]abilir. Biz sadece er inanlrr Ve en ak haiberlerden saz
rna]ilar da edeceiz.

Krm'n ticaret Ve transit limanlarr, Bat ile Dou arasrnda iloalant salyordu. Gneydou Avrupa',dg lbirok pazaLar Vardr. Bu pazar ardan trl tiir]

:r Maverannehir ve ALtn ordu'da bir gm dinann 50, ltn kopek deerinde o]duunu yukanda grmtk. Dirhem
-=

r V. G. Tiesenhausen' netin), 169. s. (Rusa metin).

1,/6 dinar.

a. y., r. c., L47' s.

(Arapa

ihn Batuta ile Floransa']r tacir Frar:cesco Balducci Pegalott,i'nin ver,dikleri bilgiler en deerli sayrlabilir. ibn Batuta, Klrm',dan in'e gilclen yolun ilir ksmn grrt. Pegalotti, XIV. yzyln ik yarrsrnda yk ticari nuarnelel,ere girien Bar'di ticaret evinin ticar,et ajanlru yapmt. ibn Batuta'ya gre, Saray i]]e HA.rizm (rgeng) arasndaki yol, o vakit 40 gn srer,d.i.' 'Gezi talikalarla (drt tekerlekl'i arabalarla) yaplrd. Ibn Batuta'ya gre, yem kthrndan dolayr at i;le gidilmeldi. Arabalara ldeve koarlar,d. LAkin yolun Saray ile Sarayk arasrrldaki kesim.inde at ile seyahat edilirdi. Ibn Batuta da bu yolu at ile yapmt. Bu arada ibn Batuta ok ilgin hir noktaya dikYayk veya Ural kat etmitir: Ulu su (Byk Su) - hyk bir kpr rrmar zerinde kayklara dayanan vard. Badad kprsre benzeyen bu kpr, lrer ilrailde, buradan ,geer. yolun canllnr gsterebilir. Srasr gelnriken, dikkate deer ;bir nokta olarak, hn Batuta'nn
V. G. TiesenhauSen, a. y., I. c.'
317. s

Voyages d'ibn Batoutah, II. c.

371 - BZ4. s.

1n

ri6

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMES

ALTIN oRDU',NUN EHIR' HAYATI

t37

atlarrnr 4'er ,dinar gm,e,' yani takriJbe,rr 2''er altrn r'ubleye sattlnr ilf,.ve eddlim. Ibn Batuta, Saray _ SaIi}rcrk yolunu 10 gnde aIlmt. bn Batuta'nn ,deve koulu drt tekertrekli arabalarr, Sarayrk'tan sonra yo,llarrna devam ederek, gr:de yalnz lki saat (bir defa sabah'leyin, ibir defa da ,gne batarken) rro]a verm]ek suretiyle r,gen'e (Ibn Batuta rgen'e Hhrizm adnr veriyor) 30 gnde varmrtl. Gneiin yakclr, susuzluk ve yem [<tl, d,eveler,i son derece yornrtu. Ibn Batuta'ya gre, hu ydldan SonTa develerin ,Jyk hir ksm lrd. Sa kaan birka devenin ise yeni bir yola kabilmek iin btn bir yl 'dirlenmesi
gerekti. nbn Batuta, HArizm'dn Maverarnehir',e sapmr Ve Btlrara ile Semerkant'a ynelrriti. o zamanki in yolu_
gerlince,

ni ve 30 gn kay.betmiti. Pegalotti'nin burada a,trdandnr kakul etmek erekir. Pegalott'i, rgen'in canlr bir tjcaret ehri oilduunu zel olarak beilirtmitir. rgm'ten otrar'a (oltrarre) deve koulu arabalar.a giclilirdi. Bu ycl 35 - 40 gn srerdi. Ticari maksatlarla genc',e urarnak
isterne;rerek dorrdan doruya ine gitrnek isteyen kirrseler, daha kuzeyden gidebilir ve Pegalottilye gre, otrar'a 50 gn'de vara]biirlerdi. otrar'dan sonra Alma']_k (Armalecco) ve Karnsu (Camesu), Kanou (Cassai) tarikiyl'e in'de Hanballrk'a (Garnalecco) var].r.
Ie gn srendi.'

Btn ibu yol 270 veya 275

'gjn,

yani 9 ay veya 9 ay

na

inle giden yo zerine saIam hilglilere sahip olan Fra,nceco Ealducci Pegalotti, Tana ile ,irr arasrndaki ydla ,dair etrafl bilgi vermitir. Pegalotti'ye gre, XIV. yzylhn ilk yarrsnda, yani Tokta lhan ile zbek lhan devirlerind,e, Tana'_ dar Ejderhan'a (Gintarcan) 'kz arahalarryle 25 gnde, at tailikalaryle 10 - 12 gnde varrlrrd. Ejdenhan'dan Saray'a (Sara) su yo uyle gidilirdi. Burada Saray Batu, yani jil.ki Saray gz nnde tutu,lmutrr. Ru elhrin yerinde ilugn Selitrennoe ky vardr. Bu yol ya|nz bir gn s_ rerdi. Saray Batuldan kervan yolu Saray'qrk'a (Saracanco) varr.dr. T'lloransalr yazara gor|e' burada - hirisi kara yol, birisi ,de su yolu olmak izere iki yol Vard. 8 gn sren Su yolu, daha ralhat ve ucuzd,u. Saraygk'tan (or11anci) giden yoJ 20 gn srerdi. Arabalara ,deve koulurclu. Burada ibn Batuta ile Pegalotti arasda bir fak gze ('arptyor. 1333'te lbn tsatuta hu yoldan deve srtnda ge_

Ydkarda belirtilen ticaret yollarr, Jou arada Bat Avrupa lkelerinden ge'lip Altn ordu topraklarndan geerek

rierdi.'

bu yol bozkr]ar.dan otrar ve Almalk'a

gi-

Biraz aada Pegalotti yolcularrn yanJlanna keten kumaIar (tela) amalarrnr ve rger'e vardkta bunlar gm klge (sornmi) karlnda satmailarrnr tavsiye ediyor. Bu kleler bu yerlerde ticarette ,ok yaral'l iidi.

bn Batuta'ya dnelim. Yukarda rgen'te kalmtk. ibn Batuta buradan kervan yoluyle Bu,tara ve semer_ kant'a ynelmiti. Kervan yolunun bu kesirninde lbn Batuta'nn intha ve gllemlerini ihmal etrree irnkAn yoktur. Yine dieve srrtrnda seyahat eden libn Batuta, r_ gen'ten Buhara'ya 18 gnde varmrtrr. 4 n sorra HArizm'inen esli ohri olan KA.t'a gelmitir. Burada hibir kye rastlanmamasl dikkate deer. Mool ]d'evrinden nce mamur, meldeni bir a,lan vardr. Burada Vabkert'e gi,den yolun byk hir ksmr susuzdu.' Btn brnlar Mool istilAsnn sonularrdr. Ibn Batuta'nrn Bujlara ve S'emerkant'a ait intbalarr clikkate deer. ona gr'e, gerek Buhara, gerek Semerl<ant tahrib atln i,zler irden h enz kurtrl,arnam tr.

Bu 'devirde Altln ordu bozkrlarrrda tesadf edlen arabalar zerine kaynaklarda bilgi vardrr. Bu yolda W.
r Francesco Balducci
<'irture,

' V. G. Tiesenhausen, rr V. C. Ticscnhausen,

a. y.
a.

, r. c. , 307 - 308. y., I. e, 308. s.

s.

P e g a 1o t t i, La pratica della merAl]an Ewans bas., Cambridge, 1936, 21, 22-23. s. : Voyages d'ibn Batoutah, III. c., 21. s.

138

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMESI

W. Barthold'n liimnden Sonla kan 'o kolesnom i Verxovoi1L dvijenii v Sredney Azii adi yazrsl dikkate deer.l Sudak, Kerg ve Tanaida drt tekerlekli rt] talikalara tesadf edi],diini. yukarda grmtk. Bu arabalara kiJ.z, at ve deve koulur,du.

SEKZINCI BLM

Kaynaldarda baka hir rt] araba tipine d,e rast_ lanr. erefddin AIi Yeldi'ye gre, "bu Sonsuz gIde gge,bdler cadrr]arda (kterne) otururar. Burlar }ibir zafinan yk'Imazd; g zamanlarrnda talika]arla nakle_ derlerdi."' Det-i Kpak geheleri de bu ekilde hareket
ederlerdi.

Altn ordu'nun kItrel hayatrna ait izgiler

Altn or,du'da bizim kuJlandmrz anlamcla bir kitiir,den sz edilebilir rni? Kltrden sz dderken' onu yaratan bir kavmin varlrrnr kabul ederiz. Altrn ordu'nun etnik teekkl karrrktrr. Altn or_ du',da bir yardan yerli halk, bir yandan da hu toprak1"11 igal eden geibe Tatar[ar vardr. Bu duruma ,gre, A]tn ordu a]anrnda mtecanis hir kltr o,lamaz. HArizm'de, Bulgar alanrnda, Krm ehirlerinde grdmz eski ve zengin kltr hayatr, fatijhlenin kltr)rle mlukayese kabul etmeyecek kadar yksekti. Burdan ibaka, Tatarlar, yukarlda grdmz gibi, yava yava yerli gebelerle, Kumanlarla ka;mamrslard. Tatanlarrn, Altrn ordu devletinin sonuna kadar topl"l olarak gdbelik durumunu terk etrnedil{lerini unutmayal. Bu bakmdan, yarattk]ar kltr de gebe hayat ile ilgili kalmtr. Tatar 'hikimiyeti dewinde Volga boyunda (Saraylda ve dier ehirlerde) ehir hayatnrn geb'mesi, aada izah ,e,dilecei gibi, Tatarlarn hAkimiyeti altndaki kavimlerin faaliyeti sayesinde gereklenritir. Moollarn (Tatarlarn) kltr dzeyinin pek dtik ollduu yolunda ok yayrlm hir inan vardrr. Bt irancrn realiteye uyma'drnr sk srk belirttik. Cengiz 'Ilann tekilAthk kab'iliyeti sayesinde lurulan askeri feodal imparatoruk, XIII. yzyl Moollarrn,n ibarbarh yolundaki imanc yallanlamaa yeter. Buna rarne, ilaka bir yarllla derek, Mool. lar komu ifti kavirnlerle ve - inlilerle. Taciklerle r'liiyerleik Trklerle rnanevi kltr bakmndan aynl zeye ykseltmek cloru o]maz.

ZIv' vI' 19e7' 5. ve mt. e V. (i. Ticsenhausen, a. y., rr c.,

\72 - 173. s.

140

AI-TIN oRDU',NUN KURULUU

vE

GELIMESI

ALTIN oRDU'NUN KLTREL HAYATI

L41.

Moolar arasrnda arrranizmin ok yayIm olduunu biliyoruz. Plano Carpini, G. Rubruquis, Marco Polo ve. XIII. yzyln Errr:eni yazat|an, Moollarn diri g_ riilerine ait hize birok deer[i gzlerntrer hrakmrJarc'hr. Carpini'ye gre, "onlar,da keeden yaplm insan eklinde blirtakl'm putlar vardrr; lburarr karargh kap]arrnrn iki yanna yeretiridler ve keeden emzie berzer eyler 5apar,Iar. Bunlarr, srlerin koruyucusu Sayar]ar ve hayvanlarr,n bol st ve d,l verrrlesir:i kolaylatlrdk]arma inanrrlar. ok say'dklarr ibirtalrn pnrtlar da ipek kurnatan yaparlar. Bunlar rtl arabaar ''iinde lrarargA;hlarrnn kaprsrda tutarlar ve bu araba]ardan b,ir ey alanlarr hi acrrnadan l,clrrliel''di . "... Yukarda zikredilen putlara her eyden nce eit'ii hayvan stleri sunarlardr. Ye'rnee ve irnee lbalar]rklarl zdman, nce yiyecek ve igeceklerin bir losmru burl]ara sunailardr. Herhangi bir hayvan ldrdklerincle, arabada bu]uran puta on.rn yreini sunarak ertesi sabaha kadar btakr]ar ve bunu alp piirir ve yerler. "... Bundan baka, gnee, aya, atee, suya ve top'aa taparlar Ve zetrlikle saba,Llarr yemee ve imee J:a.slamadan, ilk lokma ve yud,um'Iarlnr on]ara lsunarlardl.'" Plano Carpini'nin hikAyesi G. Ru,bruquis'in szleriyle clc teyit e,di'lebi[ir. Bu sonuncusu, Carpinide tesacli.if edilmeyen ilgin bilgi de verrnitir. Ruhruqu'is'e gre, "ev sahilbinin lba strlde her zaman keeden yap'lm kukla veya heykele benzer birtakm tasvir}er bu]unur; kuna ev sahibinin kardei adr verilir; buna ]lerzer kaka bir tas_ r'ir de ev sahib,inin yatar stnde b'lunur; brna da ev salhibesinin kandei denir; bu tasvirler 'duvara ivilenrnilir..."2 lVlarco Po o' ve Errne'ni yazariarro da ibundan sz e.trnilerdir. Moollarn dini inarularrrda, amaniznin 'en karakPlano Karpini -Plano Karpini Plano I(arpini I . P. Patkanov, istonikam,23. s.

yer,letirirler ve bu ipe birtak lkuma krpntllar ,balailar; zikredilen bu iki ate arasrndaki ip ve krprntlar aras,r]dan insanlar, hayvanlar geger... Biri bir yarr'da, iliri tr yanda o]imak 'izere ii]<i ka'dm su Serpel ve lirtakrm ibyler okuIar; hehangi hi.r araba orada krldi veya arabadan bir ey dt takdirde lounu byc]er ali]ar. Eer rerhangi ibir ]<imseye yrldrrm arparsa, bu karargAhlar'da oturan limselerin yukarlda anlatlan ekilde aieten geireleri lzm gelir.''l Bu ak tabtroyu qizdikten Sonla, Plano Carpini, notlarinn ibaka bir yerirde, Moollarda atele temizlenme fi'detinin an]anrrrr d,a akJlryor: "Bizi onun (Batu'nun _ A. Ya.) saraylna gtrrrek srrasr gelince, iki ate arasrrrdan ,gememiz gercktiini ;hajber verdil'erse de, b'irtaklm dnceler,le ibunu yaprak istemedik; il,itrnun zerine:'ekinmeden geiniz; cnkii eer ]hkrndarrmrza kar kt bir niyet besliyorSanlz Veya zerinizde bir zehir tayorsanrz, ate bt bunIarr tem,izler' de,diler. Biz de: 'Bu yoldaki pheleri ortadan kaj]drmak iin geeriz' cevabn Verldik."2 Bilindii giibi, Batu'nun karargAhnda erni,gov,prjensi Mixail Vsevolodovi ile hoyar Fodor'a da iki ate arasrndan gemeleri tek]if ed,ilmiti. Fakat orIlar Plano Carpini gibi rareket 'etmeyerek, bunu ,hayatlbryle demilerdi.' XIII. yzyl Moollarnrn manevi tayatnda br dnya 'ile ilgili tasavvurlarrn ve gmme ayinnerinin ;byk hir ngmi vardr.

bir yer tutar. Plano ,Carp'ini'nin ib'u yotrdaki not]arna byk bir deer verilebil'ir: "Iki ate yakarlar ve ftrnlarn yanna uIarr birbirine ipl,e balanm iki mzrak

teristdk A]detlerinden

biri

o,]an atele temizlenrne rrerli

I r ir 'r

V. Rubruk, a. y., 7-8 s. V. Rubruk, a. y.,71. s. V. Rubruk, a. y., 88. s. storiya mongolov po armyanskim

1 Plano Karpini - V. Rubruk, a. y., 12. s. Plano I{arpini _ V. Rubruk, a. y', 48. s. a Mixail Vsevolodovi ernigovskiy'in lmnn sebepler.i hakkndaki kronik hikdyesi ile ilgili olarak N. . Veselovskiy'in C religii tatar po russkim letopisyam (JMNP, temmuz 1916, 84.
v-,

rnt. s.) adl yazrsrnda kkate deer bilgiler varr.

 :l

^l,'t'tN

oRDU'NUN KURULUU VE GELiMEsi

ALTIN oRDU'NUN KLTREL HAYATI

743

turkov i mongolov adlr yazrsrrrda' /,e ,diyor: "Moollarc]a llerin culte' ve bununla 'ilgili aranist tasawurlar, gendl olarak, ibizim billdiimiz Ttrk kavimlerininkine nazata:n daha iptidai ve dalha barbar ibir karakter tarrd. N. i. Veselovskiy'in inandrrc. bir ekilde ispat ettii gi_ bi, Trklerin ve Moollarrr grnme hdetleri, ortak bir ananist itikadna ,dayanr. Bunlara gre, han tarafirrdan \'eya onun erefine ldrlem kimseler, br dnyada kendjsine hizmet ietm,ekle mkel,leftir. orhon Trklerinde, bu inann yarkrsr olaralk, mteveffann hay-atta iken l_ difud'dmanlarrn heykelerini dikmek AJdeti vard; }Ioollarda aynr inan', ilrann ld yer ile rnezar arasrnda cenaze alayrnn takip ettii yollda rastgeldikleri kimseleri ]drrnek eklinde aklanmrt r. Marco Polo'ya gr,e, bu kur]banlar: (br dnyaya gi'dip lhkiiTndanrnrza hizmet et' diye Idrrlerdi." Meng hanrn Imnden sonra bu suret]le 20 000'den ok insan ldrltrdffun }arco Po[o haber veriyor. Mo'ollarn insan kurban ettiktreri de ileri srl,r. Eserini 1328'de bitiren Aoem tari1hisi Vassaf'n, rran'daki Mool devletinin rnehur kurucusu Hleg Larun (7256 - L265) gmlmesi ;hakkrrdaki hiliiyesi ,bu bakmclan dikkate deer. Vaslsaf'a gre, rnu;hteif eyalar ve mcevherleile ibirJikte bayramlk ellbiseler giymi 'gize| l<z]ar da HIeg lle hirlikte grrlrntr., Eserleri MooI devrine ait en deerli ilk kayrak o arak tdlakki edi]en XIII. yzyll Ermeni tarihisi Kirakos ,da insanlarrn k.rban edlldiirrden sz eder. onun anlattna gre, Hleg Didle rmar boyunda bir ,defa insan kurban ,etmiti., 7258'd'e Badad halifelii ba,ehrinin zaptrn ve son Arap ]alifesi Mustasrm'rn (|242 - 1258) Hleg han tarafindan katlini tasvir eden Kirakos, Hleg'nn, oIuna talifenin oul,larndan birisini ]drmesini, birisini de Dicle'ye kur-

w. w. Barthold, K voprosu o pogrdbal'nx obryadax

cezaladrrlmasrnda bize ya:dm ettnitir." Kenclilerinden daha kltrl komularla giritikleri ternaslar sayesinde, Moollar arasrnda baka din]er de yayrlmaa ba'lamlt. Bylelikle, Gazan an (7295 - 1304) devrinde Moo'l topilumunun yksek tabaka(Iarr arasrnda- Islimiln yaylmaa balad srada, amanizm ile birlikte Buddhizne de rastlyoruz. R,eidddin, ve dier Mslman yazarlarr bundan sz etmi,lerdir. Mool aristokratlarrndan birounun putperestlie ve Bu:ddhiznre talIrr o kadar kuwetli di ki Reid'ddin'e gre, Hleg Iran'nda Gazan han, puthaneleri ve dier putper.est mabetlerini ykrnak zorunda lkalrnt. Reidddin'e gre, hatun ve ,emiriler bir defa Gazan hanrn babasr tarafindan Sarayrn yanrnda yaptrlan ma]bedin m.sxafaza edi]mesini G.azan ]handa,n rica etmiIer,di. Bu yolda birk;ac seb,ep ieri srmlerdi. Gazan lhanr4 emriyle y,tulan rnabedin ,duvarlarrnda habasrnn resimleri vardr; imdi kar ve yamur b'urlarr tarnamryle bozacakt. Saray yanrndaki mabedin yeniden yaptrrImasr ve babasrnm lhatrraslnn b,urada sakfianmas dalha doru olurdu. Ciddi bir Msl_ man olan Gazan lhan, sldmn kaide ve emirlerini ihlA;] etiekten ekinerek buna razr olmamt. A]tn or,du Moollarr arasrnda da ayr temayl[er gze arpar. Altm or_ ciu'nun feodal sruflarr arasrrda IslimJ yaymakla n kazanmr olan zbek arun, Moo[Iarn sosyal hayatnda byk biir rol oynayan amanlarrn ve Buddhist ]amallarnrn ldrlmesini emrettiini biniyoruz.2 Marnafih XIII. yz_ yln son yarrs,rnda ve XIV. y;zyln banda Moollarda Buddhizmin ro,trn aibartmayalm. Mool kavminin iha;'atnda Buddhiznin rol .artmarnrt. Bddhizmin, Is[Arn_ I;r yayilmasmr engellemedii gze arpyor. iamanizme

'ban etmesini buyur,duunu ilAve eider. HIleg'yc gre, "bu rr'mak hize kar lhibir su illememi, fakat dinsiztrerin

I ZVO, XXV. c., 64. s. 2 D'O h s s o n, III. c., 407. s. 3 I( i r a k o s, Patkanov tercmesi,

' D'ohsson, IV, 354. s. _ Quatremre, Histoire des s. - Reidddn, Sborn, letop., rrr, 218. s.
Mongols, 184. ve mt.

94.

s.

' Quatremre,

a. y., 186.

s.

|'1.4,

.\'I,TIN oRDU'NUN KURULUU

vE

GELMESI

ALTIN oRDU'NUN KLTREL HAY\TI

145
ka_

q'elirrce, clurum deiir. Altn ordu aristokrat[arrnn zIck lhan zamanrnda I'slA.ml resmen kabul 'etnrelerind'en

Kbra'nrn renc,ilerinden secreddin Elbaherzi'den

sonra'bile amanlar ra]k ktle'lerini uzun sre slkr srkrya

ei]erinde tutmulard.

A]tn orduda islAm,ln yayrlmasrrrdan sz edilir_ lien, bu propagandanrn haarrslnln Veya baarrsrzlrnrn J:er 'eyden nce yapldr evre itre ilgili o'lduunu unut_ r:]o}lok gerekir. Det-i Kpak'taki Mool ve Kpak gqeleleri arasinda (xIV. yiJ.zyy'a doru Moollarn Trk_ lr,sme processus' artk olduka derinlerniti) Is']CImhk laarr kazanamamt. Brrrada Trk ranlarrndan birisi taraflndan XIII. yzylda E'mevi halifesi H'iam'rn (724 743) elisine sylenen szleri hatrlamak kabilcir: "Trkler alasnda ne berber, ne kunduracl, ne terzi vardrr; eer ii..]Aml kabul ,eder ve islAmln'errirlerine uyaTjlarsa' ne iie geinirler ?"' Her halde, XV. yzylda Det-i Kpak'ta putperestler, ya,ni arnanistler henz oktu.' e,hirlerde ve A]tn ordu devletinin hAkim snlflarrnda banbaka ibir curum mahede ediliyordu. Cemal Kari (xil. yzyrhn sonu ile XIV. yzyln hal) islAmln kervar ticareti ile KA,gar alanrna nasrl yaylldnl anlatryor.3 Bu oiay Altln or'du'da da rahe,de ,ediliyordu. Ms]man elirlerrinden Altn ordu elhirlerine ve zel}likle Saray ehir,lerine tacirlerle be'abbr gelen zanaatlarrn sr'ekli akrnr ile islAmhn genitrediini ibiliyoruz. LAkin Altrn ordu'iun isl0m]arnasrrrda en byk rol orta Asya'nrn BuLara ','e rger- gibi kltr merkez[eri ile Bulgar'a atfeclilebilir. Altn ordu hkmdar]arl arasrnda Berke han, en g]',i feodallere IslA,ml kabtrl ettirmek igin ciddi bir gay_ ret gsterrn-iti. XIV. yzy,lda yaayan tanrnrnr Arap tarihisi bn Haldun, Berke hanrn Is[6mlrr kabul etmeini baknrz nasr,l anatyor: "... [Berke] Islhml deooeddin "
t,

na slAml kabul etrnesi iin teklifte bulundu. [Berke] isldmil kabul etti ve gnderdii kir yarlla ona baka alanlarda diledii ekilde hareket etrnek senbestliiri verdi. [Elbalrerzi] bunu kabuil etnedi. B'erke han onurlla grmek zere yola ,km, fakat [Elhaherzi] onu ancak ken^di yaknlarrnrn r,icasryle kajbul etmiti. Berke hana [girmek] msaadesini istinham etmilter.di; [Berke] eyhe lnca, IslA;nlr kabrl ettiini tekrarlam,t; bunun zerine eylr ona slAmg yaymak grevini vermiti. [Berke] slA;rnl ;btn [endi kavmi arasrnda yaymr, ynetirni altrdaki btn alannar,da CamiJer Ve me|dres'eler yaptrmaa halamr, b'ilgin ve fakfr]er celkederek kendileriyle dost olmutu."' Al,omari' i]'e al-Ka]kaaddi'nin" ifadesinicen aniaId gibi, B,erke han IsI6,m1 daiha XIII. yiizyln 40. yllarnda, yani tahta kmadan nc'e kaLul etrn]iti. Berke kan ,devrind,e Isldmhn yayI?nasr zerine lbn Tlatrdun ta' rafirrdan verilen bilginin lmbal'Aal oduu nuhakkaktlr. }Ier lhalde, Altn ordu tahtnda bundan Sonra da putperest hanlara tesadf edildiini ib'iliyoruz. Tuda,meg (1280 - L287)" ve Tokta (1290 - |312')5 gihi. A1tn ord,u'da. Isllinln yayrlmas, byk bir siyasi nem taryordu. HIeg hanedanrnrn ynetimi altndaki rran'n dourcluu lehli]ke karsr^da Altn ordu'nun dostluunu ararnak iirtiyacrnr duyan Mrsr Mernlk sultanlart, bu olaya byk bir deer veriyorlard. zhek han (1312 -|342) devri slamlrn yayrlmasrnda nemli bir adm tekil ,eder. AlKa,lkaandi'ye gr,e: "ondan [Berke'den] sonraki lTatar] hkmdarlarr ibu devlette zbek ihana kadar Isliml kaI V. G. Tiesenhausen, , V. G. Tiesenhausen, :r V. G. Tiesenhausen, 4 V. G. Tiesenhausen, 5 V. G. Tiesenhausen,
a.

}lul etmiti,.. Elbaherz Buhara'da oituruyor1d'u; B,erke lra-

' Y a k u t, Corafya szl, I. c., 839. l' d, istoriya kul'turnoy jizni Turkestana, 72.
:] V. G. TiesenhauSen'

lec-.lJ,1 . _ V. V. Bars.

V., I. c. (bn Hadun), 379.

a
a, a.

y., f.

a. y., r. c.

(nn

Arabah), 131.
s.

'157. s.

y., f. c., y., I. c. , 774., 277.

, V., L c.,
c.

s.

245. s. 406. s. 105., 362.

s. s.

t W. W. Barthold,

Turkestan,

I. c. (Metinler),

F.:

10

1,t(;

AL',IIN oRDU'NUN KURULUU

vE

GELIMES

ALTIN oRDU'NUN KLTREL HAYATI

].47

nernemitf.

bul etmemiIerdi. zbe< ilran derin bir samimiyetle Islml kabil etmi, lyeni] dine kar ballnr aka gstcrmi ve ldlCIm kanunlarrna srkr skrya ,balanmrt..."1 Aada greceirniz ibi, I\[sr Memlk sultan]arr Altin or,du ile giritikleri diplomasi mnasebetlerinde dev_ ]etlerinin bir an nce Is]Amlarnasr meselesindie A]tn ordu han]larna ar bir lloaskr yaplyorlard. Nihayet t\LL'te zlbek ihan elileri vasrtasry'le Mrsrr srultanr el-Melik anNasr'a islAmiln baarrlarnr ha]ber'/errnek imkinrnr bulmutu. An-Nuveyri'nin biLdirdiirle gre, zbek han sultana hediyelerle birlikte "slAmln in',den batr devletlerinin son srnrlarrna kadar yayImasrrrclan clolayr tb_ riklerini gnderiyordu; lzbek] devletinde Isli,ml kab.]l etnemi, kk hir grup kald, fakat ta:hta kar kmaz bunlara ya Islim dinini yalhut da savar s'egmek emrini verdii, [isIAI kabul etraekterr] ekinerek savaa giritikleri, hunlara hcun ederek ilozguna .rattktar sonra Idrlmek ve esir alrnmak suretiyle innha edi]ldik_ leri haber veriliyordu."2 Altn ordu'nun rslA,m]lamasr'rrdan sz ederken, fiirk_ tfool ,evrdlerini, zellikle gebeleri gz tirrde tuttu,ruzu i]1ve ddelim. Ailtn ordu'ya giren blirok btrgelerin daha Moolla,dan ce Isl6,ml kabul ettiini biiliyo-z; Hdrizrn, Bulgar ve krsrnen Burtas topraklarr gibi. Bundan baka, Hirizm ve Bulgar, ,zellikle H0rizrn, Antrn ordu gebolerinin ve h.er eyden r:ce hAkim feodal evre]erinin slA,mlarrasrda byk rol oynamtr. zbek han za,manncla slirrJlk, kazan,d kyk baarlya ramen, ehir hayatn:n ve bozkr feodallerinin slnrr iinde kalmt. Bo2kr gebe eri daha uzun sre es_ ki arnanizm inanlarrun Llimiyetinden kurtullamam_ ]arld,. Is]]A,mln r'esm o]arak kahul bile btr inanr,lan ye-

a]anrnda zengin kir yaratclllk kabiliyeti gstenen Krpesak - Mool ggebeleriyle 'bozlrlar, bir yandan da ki sanat geLeneklerini saklayan yerleik hailk, k]tr ta_ yatnda geni ,b,ir roi. oynamrtrr. ada 'gez'ginlere ve lrer ey,den nce tizim iin artk yabancr o mayan G. Ruhr.quis'e borlu o duumuz rrahdut no larr Joir yana brakacak olursak, bu yold"a bize lhi,bir ey kalmamrtrr. Gezginlerin not'larrnr ele alal-n. G. Rubruquis Tatar arrn kee adrrlarrnr ibakrnrz nasrl tasvir ediyor: "adrrlarrnr ubuklardan rlm hir kalka zerirre kurarlar; rbut<lar yukarda ufak ibir talka eklinde birl,eir; bu halkadan yukarrya doru ocak boIusuna benze'r bir boyun kar; adrrr beyaz kee ile rterler; ok defa, daha iyi parlamasr i'in keeleri kire, ibeyaz toprak veya kemik tozu i['e srvar[ar; bazan siyaL keo ,de ku]Ia-nrrlar. Bu . keelerin st boyun lsrmlarnr tr] trl tasvirler'ltre ssler],er. Kaplya 'da renkli bir kege

asarlar.

A]tn ordu',da kltr tayat trl amiller tesiri altnda yerlemiti. Bir yandan a]k edebiyatr ve folklor

406. s.

1 V. G. Tiesenhausen, a. V., r. c. (Al-Kalkaandi), : V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 163. s.

bu ballk byk ve- yuvarlaktr; iki ele sabil,ir; uzunluu b'ir tlirsek hoyundan fazladr; st ksrnr bir stun ba$l eklinde drt ke}idir. tri ho olan hu hokkayr deerJi ,ipek kumalar[a kaplarlar; ortasna, anilan ,drtke stun balr stne, yine bir dirsek }oyur:dan uzun tylede ve.ya ince kamlardan yapm ibir ubuk koyar.lar. Bu ubuu tavus ty[eriyle, erclen yaplan

XIII. )zyrlda "ihayvan slibu''nun Trk - Mool sanatrnda hAln byk ib'ir rol oynadrru anlatan bu sonuncu cmle ok deerli,dir. Esasen, bize kadar. gdlen maddi kltr kalrntrlarr ,da bunu gsteriyor. Tatar'llar, ze'llikle kadnlar elbiseilerini sslerneyi de severlerdi. Yine G. Rubruqrris'e gre: "Bundan baka, [Tatar kadnbir ibaIk kul[anrlarr - A. Ya.] bokka adnr verdikleri la.r; aa kabuudan Veya daha hafif baka lbir madde-

Trl trl renkIli [<eeIer doku_ yarak' hunlarr asma Ve aa, kuveyrr' tlcr hayvan tasvirleriyl'e ssler[Ier'"1

Plano

l(arpini _

V.

Rubruk,

a.

y.'

69.

s.

l 4t

ALTIN oRDU',NUN KURULUU VE GELIMES

ALTIN oRDU'NUN KLTREL HAYATI

749

gen ;byk bir rol oyna'rnt. Teneenko'nun Saray Berke ,alannda yapt kazl]arlda 'karr ma]ddi kltr ve sanat kalrrrtlarrnrr ve rgen'te btllunan arkeoloji maddelerinin yazrlr kaynakardali verilerle bir]ikte d,ikkali surette ara,trrlmasl sa_ yesirde, Altn ,ordu e},irleride ve her eyde nce ba-

kek rdek kuyruu tyleriyle ve deerli talarla ss]erler. Zengin ,hanrrnlar hu bal tepdlerinde tarlar ve deri bir ,apka ,i['e baIarrna tespit iederler.", Bu tasvir, ub'ukIarrn ok defa gmten veya altn,dan yaplld yo'lunda Plano Carpini'nin verdii ibilgiy,le btntrene ilir: "Ha_ nmlaldaima btr balkla dolarilar; nk dier kadn]ar hanmlarn rtjbe'lerini bundan renrirler.", Ne yazrk ki kaynaklar'da bu devir Moo,llarr zerine buna benzer gztrom ve notlar mahduttur. Mamaf,ih XIII - XIV. yzyllarda Det-i Kpak'taki Trk - Moot gebelerinin manevi ,hayatrda sanatn nernli bir yer tuttuu, yuka_ rda veriden iizahattan da anlalabil,ir. dhirlerde kltr hayatr tamamryle ayr bir alanda .qeliiyordu. Btn Altln 'ordu ehirlerinin hu hakrndan bir birlik tekil ettii ilei lsrl'emez; nk Altn 0r<lu'nun, Krrrm ve H,Arizm gibi zengin bIgelerinin kltr gelenekl,eri arasrrrda derin farklar vardrr. Krrrm ile Bizans, Kgk Asya, Suriye ve Mrsrr arasnda eski kltr nlnasebeIeri vardr. Bunun gihi, H0rizm ile lran, Maverannohir ve in arasrrrda da eski kltr mrasebetIeri vardr. HArizrn',in ;erli kltr de ok ,eski loir gemi_ e qrkar. Mama'fih bu iki zengin blge, Klrrm ve Hirizm, nc kadar emli olursa olsun, A,ltn ordu kttr izierine bir fikir verernez. Altn ordu kltr,n her eylden nce aar Volga havzasnda, Saray Batu ve Saray Ber_ ke gibi ehirlerin bu,lurJduu alanda aramak garekir. Bu rnerkezlerde grdiirnz kltr ve sanat, XIII. yzyrlda hurada c,ereyan eden canil siyasi hayat sayes,ind'e gelinitir. Bu siyasi faaliyette Hirizm ve zelliklb ::_

ehirlercle sanatrn dorudan doruya rger, kItiir kuvr'etlerirrin itirakiyle gelitii anlar. Saray Berke'de I{afkasya?l, Mlsli'l, Bizans'l ve Rusya'Ir usta[ar aImt. (I(itaholerden anlaldrna gre, Kafkasya'l usta]ar arasnda Ermeniler de vand.) Fakat dhir hayatnn kltr ehresini ilk ytrIada rgenli bilgin, sanatkAr, mimar ve zanaatllar tayin ed,erlerdi.

voprosu o proisxojdenii rem,eslennoy promrlennostr Saraya Berke ve Stolica Zolotoy ord _ Saray Berke ad,l aratrrmal'arrnda bu kont,daki dncelerimi bi]djrmek firsatnr bulmutum. Bu aratrrma]arda ze]trikie }elirttiim gibi, kaynaklarda Altn orduda <tttr nayatnn kurulu ve yerlem,esine aktif olarak ,katlmr b'irok Hhrizmlilerden sk sk sz edij]dr. Msrda yaz|lan Arap kaynak]arnda (an-Nuveyri, ei-Mufaddal, as-Safadi, ilbn Dukmak, el-Malaizi) AlA,edilin Aydod el_HArizrni'nin adrna k sk rastJlanr.' zbek hanln sarayrrrda Mrsrr sultannn elgisi oarak alan ve Saray Berke'de,ki HArizm kolonisi ile skr bir m,nasebette bulunduu anlalan el-HArizmi, sadece Mrsrr i]e Aitn ordu arasrndaki diplomatik mnasdbetleri iflgrinlgtjrmekle kallmayarak, ayruca el-Melik an-Nasr' en sekin A,]tn or'du prenseslerirrden birisiyle elerdirrnek suetiyle zbek ,han ile e -Melik an-Nar arasnda akraba]rk nnasebetleri de kurmutur. zbek han devri'nde Saray Berke'de eylr Numanii'driin el - Hiriz,mi'nin h6,nekah ok sayllr,d. I,bn Batuta'ya .gre,' zibek han hu hAnekah sk sk ziyaret eder ve her (uma gn vaktini onunla konumalkla geirir.di. Numa-

r Plano Karpini tr Plano I(arpini

- V. Rubruk, a. y.,77. s. - V. Rubruk, a. y., 6. s.

' V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 116. s. (Arapa metin), 168. s. (Rusa tercme); 186. s. (Arapa men), 198. s. .Rrrsa tercme);277. s. (Arapa metin), 27l. s. (Rusa tercne); 317. s. (Arapa metin), 324' s' (Rusa tercme); 319. s. (Arapa metin),326. s. (Rusa tercme);425. s- (Arapa men), Jl-]7. s. (Rusa tercme). - A. Yakubovskiy, K volrostr o proisxojdenii remesleruoy promlennosti Saraya Berke, 24, s. , ln Batuta, Defr6mery bas., II. c., 449. s.

50

ALTIN oRDU',NUN KURULUU vE GELMES

ALTIN ORDU'NuN rtnEl, HAYATI

151.

nddin budan rrce Hirizm'de (rgen'te) batabip]ik yaplnl, fakat Tokta han devrinde Saray'a cdlbec[ilmiti.' ok ktiltrl bir ta'bip olan Nun:anctrd'in,' El-Birzal'nin ver',dii bilgiye gre, "rnantk, kdlAm, tp tahsi]l etmi", birok lkelerde bulunmu ve tanrnmr kirnselerle grmt. XIV. yzyln 30. yrlllaruda, yani zbek lran za,manrda Azak'ta (Azov, Tana) Muihammet Hoca elH6,rizmi'nin emirlik yapmasl da dikkate d'eer.' HArizrnlarnda almlardr. Bunlar arasrnda zanaatlar okluu tekil ederlerdi.

liler AItn ordu baelrirlerinde tr'il trl kltr

alan-

Saray Berke ,ile Saray Batu'daki mimari anrtlannrn ngon anrtlaryle mukayesesi sayesinde, HArizm ustalarnn, Trebek Hanrirnrn Khre rger'teki trbesi gibi muhteern bir yapyl bugne kadar ssleyer cinierdeki renk renk lezyinat kompoz,isyonlarrn btn zenginlikleriyle tekrar yarattklarr anlarlr.3 (Burada y.a|nz ini tezyinatrn mukayesesi yaplaibilir; nk mimari anrtlarrn toprak stndeki ksmlarr Saray Berke alanlnda
Buna rarnen, TlArizrn ustalarr yalnz kopyaxar yapmakla kalmayarak, yeni yurtlarr,da orijinal oku,llar da kur.muIardrr. Saray Berke'de XIII - XIV. yzylllarda yaplm mhtelif yaplara ait zengin ini koleksiyonu, tipik bir IslA,m feoda] sanatnn varlrn ispat edebilir. Geornetrik g[erle ve dekoratif izgilerle yazlm Arapa kitate er'e karrk ibitkisel tezyinat, rgen'e mahsus krmrzr renkle (e,gobe) karrk renk],er (mavi, firuze, be_ yaz, yeil, sarr), orta Asya ve iran gfuideri alra]isinn mirnari ekillleriyle birlikte Votrga boyuna nakledilmiti. Tatbiki sanatlarrn baka kol,larrnda, zellikle inicim,xhaaza
ed

iilrnem

i, t

ir. )

n-t. s.

r V.G.Tiesenhausen,a.y., I. c., 173. s. (Arapa melin)' 175. s. (Rusa tercme); 493. s. (Arapa metin), 523-524. s (Rusa tercme). = bn Batuta, Defr6mery bas., rI. c., 368. s. Razvalin Urgena, 48. \'e ' A. Yu. Yakubovskiy,

]ikte de aynl ,ey lgze aIpar. Bu sanatn AItn ordu''da, zellikle aa& Volga ehirtrerinde eritii z'ergilie inanrnak igin, Ermitaj Mzesi,nin bu a]ana ait zengin koleksiyonlarrnr g'z nnde tutmlak yeter. K voprosu o proisxojdenii rernes[,errnoy promrl,ennosti araya Berke (28 48. s.) adlr aratrmamrzda Saray'fla yapan iniler srralanmr ve hunlarrn yapIfir*asrnda HArizm ustalarnrn oynadr rol, izah editrmi,ti. Gerekten; bu ginilerde, rgen'te yaplan inilerin btn gzellikerini bulmak kabi],dir. rger kaplarncla gr,dmz renlkler, bitkise], tezyinat (yrrtrcr hayvan, ku ve lratta insan tasvirtrerine de tesadf edilir), Arapa kita]be kompozisyon ve teknii. ourada da ,gze ,carpal; fakat Altn or,du'ya ait sanat ka]nt,larr arasrnda Memlk clevr,inde Msr ima]Atn-anelerinde yapllan'rrkenmel eser_ leri Jratrllatar hirok eyler de gze arpar. Mrsr sultarlarrnr,n Altn ordu hanlarrna Zengin hdiyeler gnderdiklerini yukarlda sylemitik. Hediye J,istele"inde zanaatllar,da sralanrrt. Bu ustalar, yeni 3'erler,ine kendi teknildleri ile birl'ikte yeni hir zevk de getirirlerdi. ehir qevresinde bu teknik ve zevk kdlayca yerleirdi. Er'mitaj'n yukar,da zikr.edilen lkoleksiyonunda Mrsir',dan gelen eyalar arasrnda, Msr',dan qktrnl giitster n kir kitabe tayan mkemmel bir merrner amdan, kitabelerle sslenmi gzel carn xamha para]an ve baka eyalar vardrr. in'den ithal ecliLen eyallar da ilgintir. Ilrmitaj koleksiyonunda, in ipeinden yapillm desenii bir kaftan (Saratov karrslrda, vek'te ibulunmutur), birok ssl bronz ayralar v.b. vardr. Kervan'larla nalcledilen,eyalarla birlikte zanaatlarn da geldikllerini biliyoruz. Bunlar yeni yurtlarnda yerleerek eski zanaatlarrna devam eder,lerdi. Burada bronz aynalarrn yaplmrnda buna benzer hir olay rrrahed'e ediUr. Aynalar,n dikkattri ibir 0ki'lde aratrrrilmasr sayesinde, burllarn ilk zarnanlarda henz iniden ithal edildii, fakat ticaret ve k]tr lhayatrnn gelime devrinde, burada, Saray elit'lerinde ve baka ehirlerde yapld anilailr.

ti2

ALTIN oRDU'NUN KURULUU vE GELiMESi

ALTIN oRDU'NUN KLTREL IIAYAI'I

l I-li

Tarilri ller bakmlndar Altn ordu'nun siyasi rol uzun srmomitir. Altn ordu bamsz bir devlet olarak iki yz yirmi be yl yaamt' fakat bu sre, aar Volga elirlerir:de kltr lhayatrnrn teekkln kolaylatrran btn unsurlarn, Vdlga iboyunda orijinal bir Altn ordu sarratrnrn ortaya clkmasl icir kAfi ge,lmitir. Altn ordu s,.natnn gelime devrirde kendi ustalar, sanatkArlarr ve okullarr vard. Bu sanatrn btn eserle,rinde Isl6m feodal ideolojisinin damgasr gze arpar. Bundan baka, btn bu sanat eserleri, yalnrz Al,tn ordu ehir aristokratlarrnrn, yani feodal'lerin, ohilere bal tacirlerin, elhir feo_ cla]erinin ve yksek zanaat tabakalarnn ihtiyaarn karslamrtrr.

srnda, Podgornoe ky yanrnda ilir yem ukuru aar'larken, Altn ordu devrine ait bir mezar bulunmttu. Mul_ te,lif eyay ihtiva e,den k,u rmezarrda bu yazma da meydana lkmrt. Uygur harfleriyle Mool dillinde yazlmr olan bu yazmada, bir ananln' bir ibeyin yanrnda amaa gi den olu ie konumasl manzum o arak anlatlryor. Ana, oluntr teselli ,ed,iyor ve zlh'emesini tavsiye e,diyor. oIu, arr b,ir hizmete ,katlanrnak isternecliini ve doduu ,lozkrlarda ail'esirin ve arkadaIarnrn yannc'la kalmak alzusunu beslediini ilAve ediyor.

iralde, bunlar'dan yararlanmamlafdrr. Volga boyun,dali k;* alralisi ile gebe,lerin bu sanatla ilgisi zerin,e' Saray Berke iniileri alk bii' fikir verebilir. Bu qinilerin lsrl lrekleri ile Saray Berke'nin yklntIlarnda bulunan srsz cirriler arasrnda gerek teknik, gererk ekil bakm]arnclan hibir b'enzer|lik yoktur. Srlr rneklerle hiqbir ber_ zer]ik gstermeyen bu .iniler, rgen'te ve baka orta Ara g'h;.1erinde yaplan slrl cirilere de henzernez. Buna karlrk, bunlarlia aar Don ve Kuzey Kafkasya ohir_ ]ernde yaprlan iniler arasrnda ok iloyk hir henzerlik gze arpar. Bu ir,iler, Moollarlr gelnesinderr ve A]ltrn ordu'nun kuruluundan ok nce burada yaplrd. AItn orc1u hAkimiyeti dewirld,e, bu cins iniilerin yaplmasr so_ ra elmemitir; nk bunlar her eyden nce kyliifier ve yoksul elrir ahadlisi arasnda geni Ide kullaru,lrdr.

Ky alralisi ile ,bozkr gebeler,inin bu sanatla fazla bir ilgisi yoktu. ehirlerdeki zanaatara ,gelinoe, hun]ar bu eserlerin yaratrilmasrna geni lcle katllk ar

Altn ordu'da yaz dilinin ve edeibi kltrn teekk]tinde de HA.rizm blyk rol oynamrtr. Altn ordu',da yaz]an edebi eserlerin byk b,ir ksm, dil bakmrdan, Hirizm',d,e ve aal Srderya alanrnda, yani Ak ordu a]anrnda sylenen dille sk bir mnasebe't gster"ir.
HA.rizm'de, bu srrada, d,il 'bakrmndan h,emen tamamyle Trkl,e,mi olan HAr,izm alraisilden lbaka, Trkrnen]er ve Klpaklar yayordu. Ak ordu ehirilerine geIirce, burada, yeni ge]Ien unsurlar mtistesna o,lmak izere, Iipalkann zellliklerini 'gste'en bir Trk dili konuuluyordu. Yukarda zikredilen iki alan (HAr'izm ve aa Srderya hoyundaki ehirler), konuma dilini ve teekkiil halinde ibulunan Altrn ordu yaz diilini srekli ilir bask altn]da tutuyor'du. Volga boyundaki ehirlerde ve zel]i]le Saray ehirlerirde ilu yolda geni bir faaliyet gze c'arpyordr. Islim fe]sedesinin byk bir merkezi de bur'ada bu]unuyordu. XIII - XV. yzyIlara ait yazlr kaynalr]t,r,da (lbunlarn byk bir klsmr Arap dilinde yazrlrn.str) gerek hu alanda, ,gerek dier alanlarda qalmls kims_elerin edlarr sualanmrtr. L6,kin btn lbunlar bizim ih1isaSm,zrn dnda kalr. Bu duruma gre, bu kitapta bunlara yer ver,ilem,ez.

Altn or'du edebiyatrun en ,eski kalntsr XIV. yiizy_ kabuuna yazrn olarr br 'dikkate deer yazma' imdi Ermitaj,rn Dou ksmnda ,,A],trn ()rdu aohri Saray Berke', salonunda b.lrnmaktad_r. Ka_vn ka,buuna yazr,lmr olan bu yazma' 193{ilde tesad_ fen elle gemitir: Volg,a'nn sol krysnda, vek'in kal_

l bana aittir. Kayn

KINC KlTAP

ALTIN oRDU',NUN K

BRNCI BoLM

XIV. yzyln

60 - 70.

yrllarnda Altrn ordu'da feodal karrklrklar

cliklarr topraklarr kaphyordu. LA;kin XIV. yzyrlrn hasndan iti,baren Cui ulusu, Gk ord,r ve Ak oidu adl iki ksma ayrrlmt. Bu sonuncusu' Gk ordu'nun vassailr brilunuyondu. Gney Srderya ,havzasrndaki topraklar ve Aral glnn kuzeydousur,da lim ve Sarrsu rrmaklarrna kadar uzanan bozkrlar ve ehirler Ak ordu'ya dahi bltluyordu. .Ak ordu'nun ayrlmasndan Sonra' Altn ordu tabiriyle genel o]arak Gk ordu topraklarr anilrntr. zet olarak, lraynalllar'da XIV. yzy,L olaylarndan sz edilirken Cui ulusu zikredildii Zamarl, iki orcln gz nde tutuilmutur: Gk ondu re Ak or,du. Rus kroniklerini Isl6m kaynaklarryle karllatrrrr<en, kroniklerde ve sair Rus yadigirlarnda gr.dmz Sinyaya orda tabirini 'Gk ondu anlamna allmamak gerekir. nk Rusa lGk ordu' anlarnr1g getren Sinyaya orda tahiri, 'Ak ordu' anlamnda kullanllmtr. XI[. yzyln son ve XIV. yzyIn ilk yllarr,da Cui ilusunun Gk ordu Ve Ak ordu adl iki ksma ayrild yukarda belirtilrniti. B,unlarn'banda Cengiz hanrn hyk olu Cui'n'n ocuklarlndan gelen ,ayr'

lar, gney Ural alan, Kafkasya'nn Derb,ent'e kadar uza_ nan klsm, Kazey Hdrinn, aar Srderya havzasndaki topraklar ve Srderya'nrn kuzeyinde ve AraI gl ile Iim ve Sarlsu rrmaklarr arasrnda hulunar hozkrrlar, XIV. yz yla kadar Altn or,du snrlar iinde bulunuyordu. Bu suretle XIV. yzyrln ib,ana kadar A]tn ordu alan, rsli'm kaynaklarrnn Cr'i uluslr talbiri altnida an-

Gney.dou Avriupa',da Dnepr'in dousundaki toprakKulm ve Bulgar alarrr, orta ve aa Vo]ga blgesi,

158

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU',DA r'EoDAL KARIIKLIKLAR

159

slileler vardr. xV-xV[. yzyl Acem yazarlarrna gre, Cui ulusunrn kuruluundan iki orduya ayrr l'na ka'dar (ik ordu, Cui ulusu askeri kuwetlerinin sa kolunu (baraunkar, on kol) tekil ediyor, yani giidbe arali alaslnclan btn sa kol trner]lerini topluyo ,1 Ak ordu'ise sol kolu (caunkar, so]. kol), yani btn sol kol tmenlerini
veriyordu.2

,oldukga tadir ederek, ona zibek'in olurrllu niteliklerini atfetmilerdir. Yukarrda aru]an "rsl<er]der anonimi'' (Mui-

-7342, zamanrnda as]<eri kudre inin en yksek noktasrna erimiti. zbek hann hAkimi5eti, ib.r geni topraklarrn Jher yerirrde ayr ,derecede kuwetli idi. xV. yizyl Arap tari&isi bn Arabah'a gre, kervarllar arabal]arla HA.rizm'den Krnm.'a "korku ve tehlikesiz" tahata' ay iinde varr'lard. Atlar iin yem tamak zarureti olmacl gr'bi, kervana r,e fakat eder]ler iin ,d,e erzak almaa ilhtiya yoktu. Ilatta kervanlar yanlarrna kl,avaz hile almazlard. nkii bozlirrlar'da ve zitai iblgelerde yaayan gebe ve kyl }a(k, para karfinda kerva,nLarrn btn itiyalarnr karrl_
(1312

Altn ordu zbek han

Feadolizm devri ibakmrndan brr Arahalh'n Mslman dou Lakkndaki h'rr ifadesi, zbiek ve olJun ilk sdlefi T'okta dewinde Ajltn ordu har]arnrn niifuz ve kudretlerine en gzel hir delildir. zbek hanrn lmden sonra Cui ulusurrda ,durum }ava yava deirnee balarrt. Hanedan yeleni arasndaki mca,dele, iinden lalmaz feoila[, karrklklar ha_ lini alrn, salam drzen 'bozulmaa yz tutmutu. ilk gerileme he]irtileri daha Canbek han (l342-lg57) zamanrnda ortaya kmrt. Dou kayaklarr ve Rus kronikileri, Canrb,ek hanr

yof;du.3

necldin Natanzi), onun m,edreseler ve carni[er yaptrdrn, ,f,in adamlarnr celkettiini, bilimleri (zelllikle dini bi,lirntrer'i. anlamak gerekir), kltr idet ve geleneklerini yayd'nr ve bu suretle Gk ordu'da (A[tn orduda) s_ l6mh yaymak yolunda enerjik bir faaliyet gsterdiini zel olarak belirtmitir.' Cela,iri slA.lesi ernirlerirrden eyh veys'in' tarihini yazarr Ve ran topraklarrnn istiklA,]ini istodii iin Cui u]usunun tecavz]erine lkarr mukavemette bulunulmasrnr arka Savunan mehul yazar' Canilbek iin ytre diy'or: "[onun] devleti gdlirni ve kudreti artmr, fakat rran'a lgz dikmiti.'" Canrbek, Altn ordu ihanlarrnrn Azerhaycan'a karr gttkleri siyas'ete sadk kalrntr.n zbek lhan giloi, Canbek de Azerbaycan'r kerrdi topraHarna ilhak etrnee almtr. Bunun yaplmasr ko]ayd. nk Hleg ailesinden Elbu Said'in 1335'te lmesinden sonra, H[eg devlet'i yklm ve Azerbaycan' Trk - Mool rneneinden gelen oban sl,Alesinin,eline gegmiti. Bu s[AJlein kuruCuSu _ ernir Hasank'm karde,i e:rir Er.ef veya Melik Eref (1344 - 1356) - Azerbaycan',da salam, fakat za]jm bir {lrA,kimiyet kurmutu. Azenbaycan',da'rrr,emnuniyetsizlik yalnz halk ktlelerini deitr, Azerhaycan toprak sahipler'ini ve tacir gevrelerini 'de sarsmrt. "Tarih-i eyh veys" yazaflna gre, "Tebmiz'in, ]Serahs'rn, Erideibil'in, Baylekan'rn, B'erd'in ve Nahcivan'n" birok hocaJlarr (yaetin), 128. s. (Rusa tercme). yeti altnda tutmutu.

1 V.G. Tiesenhausen,
,eyh veys 1356

a.y., II. c''23o. s. (Farsa

dairna daha az olurdu.

10.000

kiilik askeri birlik. Tmen]eri: mevcudu fiilen

7374'te

Irak ve Azerbayca'r hAkimi_

a. V., fi. c., 230. s.
(Farsa

a.y., II. c.,232. s. (Farsa netin), 127. s. (Rusa tercme) (,,skender anonimi,, : Muinecdin Natanzi). - Aynca balnnrz: Gaf f a ri, 27O. s. (tr'arsa meLin), 2l7. s. (Rusa tercme). 3 V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 460. s.

2 V.G. Tiesenhausen,

+ lCui ulusunun HIeg hanedanr ,ile mnasebetleri zeri_ ne A. A. Ali-zade'nin aratrrmasnda geni bilgi vardrr: A. A. l\li-zade, Bor'ba Zolotoy ord i gosudarstva il'xanov za Azerlayrljan. tzv. Akad. Nauk Az. sSR, 1946, No. 5. ?.

metin), 101. s. (Rusa tercme).

3 V. G. Tiesenhausen,

160

_\LTIN oRDU',NUN K

ALTIN oIl'DU',DA l'EoDAL I(ARIIKLIKL,\R

161

ni tacir]eri) Can,bek hana mracaat ederek lrAkimiyeti kendi e]ine almasrnr rica etmiler,di., Azeribaycan'da Canrbek hara ballk gsteren birok kimseler bulunduu arIalryor. Bunlar, Cui ailesinin yaIarlna propaganda yapyorlard' Ulema srnfnn mrnes_ s;illeri (ey'Irler, kadxlar v.b.) ona z'e likle enerjik yar_ dm'da bulunuyor'land. Meihur kad. Mul}yecdin Berdai'nin, Melik Eref'in haskrsr sonunda Saray Berke'5e gitnresi ve konumallarnn birirld'e Cankek ,hanr Teibriz'e" kar bir sefer yaprnaa davet etmesi dikkate deer., Acem tarihqieri, yukarda a,d 8e9e,n Zeyneddin',den iribar'en Canb,ek hanrn bu seferini uzun uzu,n anlatmslardr. Ba zafer, Ucan gurukiu, alanrnda Melik trref L.uvvetlerinin ihezime,tiyle [r. 758'de (: 137) Sona eI.. mitir.a Bu surettre, Azerbaycan p,ek ksa ibir sre iin Cr_ ci rrluslna ilhak edilmit,i. ,Can,bek hann, Azetbaycan'n en ngmli ,ohri olan Te]briz''d,e de para bastrmasyle bu c-'I.trrum aqk b'ir ekitde ifad,e edilmitir. Altn ordu'da zbek rhan (7372 - 1342) zarnantnda paralar "Saray',fl6, 3r1gar'da, Moksa'da, Krm'da, Azak'ta ve H6rizm'de" Ibas]lrdr.J Can]bek han devrinde b'u ehirllere Altn oridu alannda Glistan ve Yeni GIistan, esk;i slnrlar dnda ise Tebriz iJAve olunmutur. LAkin Canlbek hann Teibriz'd,e bastrril.m, sikkelleri so,n ,derlece nadirdir. Bunlar yalnz h. 757'ye ( : 1356) aittir. Cui ailes,inin sonradan Teb_ riz'de para bastrrmadr anlalryor. nk hemer h. 758'de (: 1357) tahta qkan BerdiLek'{n Tebr,iz',de kendi
2 V. G. Tiesenhausen, a. y. (Hamdullah Kazvini'nin Tarih-i Gzide'sini tamamJayan Zeyneddin'e baknz), 223. s. (Farsa metin), 94. s. (Rusa tercme). : V. G. Tiesenhausen, a. y.,224. s. (Farsa metin). 95. s. (Rusa tercme). , H. 758 ( :25. XII. 1356 - 14. Xrr. 1357). ; P. S a v e l'e v, Ekaterinos]avskiy klad. TVo, III. blm, 2. [ls., 1857, 216. s. - Markov, nventarny katalog musul'n'nsld-x monct Ermitaja, M4 - 449. s.
mel.in), 101.

r V. G. Tiesenhatsen,

s. (Rursa tercme).

a. y., II. c.,230. s. (Farsa

adna bastrclr paralara rastlanmyor. orta a clou tarihilerinin ,haberlerine gre, belge deeri taryan sikkeler daha salam bir ka5rnak saylabilir. Can]be]< 'har:n hicri 757'de 'Tdbriz'de para bastrrmasr' kend sin'in Azerbaycan'r dou tarihilerinin gsterdii (hicri 758) tarillte deil de, bu tarihte (757) isa, ettiire inanmak gerektiin^i gsteriyor. Canibek'in igal olunan Azeribaycan'lda az kdl,dn bi'liyoruz. Ileri, orlu lkesine qekiyordu. Ca_ nrhek, o]u Berdibek'i vekil o]arak Tebriz'de lcey Hatun Sara)nnda1 brrakarak- Saray'a yneldi. Altn ordu ilrariarl, Azerbaycan'r kendi d'ev,letlerine ilhak iin hernen hemen yrtz yfl a'lrrnlard. Azerbaycan, zell'ik7e Kuze;y Azerbaycan (htgn Rus Azerbaycan'l), Moollarr ya\nz fevkali;de otlaklarr, ya$laklarr 'u'e krlaklarr (Karaba Ve Mugn hozkrarr) ille deil, zengin ehir ve kyleri ile de Eekiyordu. Bu ehirlerde dokun.acrlrk sanayii gelimiti. Yn ve ipek kumalar yaplYor, lralrlar dokunuyordu. A]tn ordu hanlarr, H1'egii ailesinin Azerhaycan'r ken-dilerine t'erk etmesi iin ok cahryoilard. Trl trl delil]er lleri sryortrar, bu arada Hleg hanrn 1256 seerine katl,dklarr iin Arran'lTl, yani Ktrzey Azerbaycan'rn anlama gereince onlara 'diitn lhatrrlatryorlar, her Zamarl baarilr olmamakla be_ raber seferler yapyorlard. LAkin Canhek'e gelinceye kadar Azeribaycan' elde etmeo muvaffak olamamrlardr. Altn ordu'nun en geni hAkiniyet dovri niihayet b,a[ad sanrlryordu; topraklarr olduka gerrilerni, macldi kayrraklar zellikle artmt. LA,kin gerek ,durum, bu talii mit ve gzlomleri tahakkuk ettirreili. Alt oclu, kalknma dei, yk,lma ve datma arifesinde huluuyondu. Feodal topllumun ,deri]ikleride ve Cui tIustla datcr kuwetlerin gze grnrneksizin artmasr, oktan heri devam ediyordu. Esasen, bu prooessus daha XIII. yzyln
:., T3|.

' Tarih-i eyh veys

s. (Farsa metin)'

tV,
103'

s. (Rursa tercme)

G. Tiesenhausen,

a.V., fi.

].

F.:

11

I['2
So]].

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU'DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

163

prense s,evgi gsteren birok kuwet,li emirleri de Ldrrne_ e karar ver,di. Burada Altn ondu'un IslA,mlamas ,do_ laylsryle teekk ,eden saray gruparr arasrrr'daki sava ,da nerrxl bir rol oynam4tr. zbek'e yardrrnda hu]unan Kutlu Timur, ondan IslAmlalma tarafina kesin dlarak drnesini ve henz ok ikuwetli o an ,dmanlara karr sl tedbirLer allmasrnr istiyordu., Her rre olursa olsun, Zjbe]< han, ynetimi ancak feoda} saray aristokrasisi arasrr,da ceIeyan ,ederr etin ve kanl hir savatan sonra e(e almt. Altn ordu'nun gl iderrinde sarada ve yarl gebe ve
Reidddin'in verdii listecle, Tokta harun yalnz olu - zikredi]mitir. ksar adrnrn okunuunda bir yanllk olduu anlarlyor. Bu adn ]basar veya basm biiminde okunrnasr gerektii ileri srlebilir. Balnrz: V. G. Tiesenhausen, a. y., rr. 229. s. (Farsa metin), 100. s. (Rusa tercme).
-

Kendi,durumunu saIamlatrrak ve ,dmanlarrndan kurtulmak iin, birok prensleri [cird gihi, Tokta'nrn yaknlarr:dan olup ldriiller
ilas,mr'r Id'rnt.,

yarlslnda balam ve iin raihliyeti itiilaryle ,Iribir vakit durmamt. Tulabua (1287 - 1290) ve Tokta (129013i.2) han devrlinde kuwet]i bir diktatr rol oynayan Nogay'r d,nelim. Nogay '1300'de yerrilrnesine Ve iill,dr}rnesine kadar Ailtn ordu'nun fii]en btiin ilerini grmt. Tokta han, ancak bundan Sonra ii]kede ge'gici olarak dzeni kurmaya muvaffak olclu. Hanefi zhek'in, saray karrrklklarr ve kanlr bir tethi sonur,da tahta kt_ rnr unutmayalrm. trIalbtlki zbek'in ad, Altn ordu'nun kudretiyle ,ilgilidir. Arap ve Aoem kaynaklarr, teferruata ait mesel,elerde ayrrlmakla beraber' onun ynetimi nas'l aldnr mttefikan anlaty'lar. zb,ek, Tokta'nrn olu de_ iI, yeeni idi ve tahta kmaa halk yoktu. Tarih-i eyh reys'e gre, zhek ger,i nfuz sahibi olan emir Kutlu Timur'un himayesine dayanarak Tol]rta'nrn olu l-

gebe aristokratlal arasrn]da sk sk 'rkan kavgalar ze_ rine yukarda verdii'miz rnekler, Altrn ordu devlet ve toplumundaki derin ayrll]klarr btn akl ile gsteri_ yor. Altn ordu topralilar, kltr bakrmrdan Tatarlarcjan (Moo],Iartlan) lkat kat yksek bir dzeyde bulunan kavimlerle rreskndu. Hil'ti,r'ir, Bugar'rn, Kuzey Kafkasya'nrn ky'I vre ehirli [alkr, eski bir kltre, zerrgin ekonomik ve kltrel hir temele ,dayanyor,du. Burrlar, Altn ordu ,hanlarrnrn hkimiyeti altnda gdltrnee de_ vam etmilelse de, yalnz yerli s{Alelerden yoksun olmak]a kalmamlar, kerldi canlarrnl koruyamadklarr gibi, mallarrna ve zellikle ejlde e'ttik]eri rnlere de saihip rkamamrard. iftiler, esnaf ve hi[ginler, herhangi bir yere srIrneyecekleriniden ve kesilen ar verg'i ve rnkellefi;retlerin,dnda mal]arrnrn alrnmayacandan emin deillerdi. Bu 'gevrede Altn ordu ikimiyetinin'daima hir zu]m olarak telAkki edildiini ve toplu hir nefretle karr'landnl izaha L.nrn yoktur. Toprak sahipleri ve zengin taoirler

(ortaklar) arasrda hirtakm istisnalara rastilan5rordu. Ticari rkarlar dolaysyle bunlar'dan ou an ailesiyle

_ Yabarr, .ksar, Tkel Boa

mnasobette bulunuyoridu. nk hanl,ar ve prenstrer, kervan ticareti muarnelelerine paralarryle itirak'ediyorlardYerlei< ve zirai biiligoler yarunda Ctri ulusu' bi.iytik gebe ktleleririn (Trkler, Trklemi ModlJar ve Mo_ ollar) yaad geri hozkr']arr kucalilryordu.1 Cuqi ulusunun giigebe srruf, saylca yerleik halktan fazla olmayabilir. LA,kin siyaset alannda hanol buniar oyruyordu. Gebe aristokrasisinin ,emir, bey, noyang gibi mrressiller'i,,devletin sahipleri sayrlr:dr. Mnhtelif gebe kah,ile]l'erin banda blunan ilu aristolgatlar, bin lbeyi ve trn',en beyi ve hatta daha yi.iksek askeri kmarrdanlar sfatyle Altn ondu kuvvetlerjnin (nerkez ve ka_

z zbek'in tahta kmasr zerine geni bilgi edinmek iin brknz: V. G. Tiesenhausen, a. y., r. c.,377. s. (Arapa mctin), 384 - 385. s. (Rusa tercme); II' c., 244 - 245. s. (Farsa
metin), 141. s. (Rusa tercme).

eeiz.

Cui ulusunun Det-i Iftpak ad]r bozkrrlarnda yaayan sebelerin etnik teekkl zerine aacla etraflr bi.Igi vere_
:r xIIr - xIV. yzyllarda gebe Veya yarr gebe askeri

ristol<rasinin yksek mrnessillerine ernir (Arapa), bey (Ttirke) VCya noyan (Moolca) adr verilirdi.

764

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU'DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

165

natlarrn) ayrr ksrmlarrnr llerirre almiard. Bir ksml h.an sarayrnda yaryor, han or,dusuna balr ibirlikleri ynetiyor, hasit ynetirn mekanizmaslrun ayfl koIarrna ba_ kryor, bir krsm Bulgar alanrnda, Krrlmlda, HArizm'de ve devletin ibaka blgelerinde valilik yapyor, dier bir ksmr Kongratlar, Mar:grtlar gibi birtakm kabiliel,erin babuu olarak bozkrlarda yaryordu. on]arr Lirletiren yal_ nz bir nokta vand. Gebe VqIa yar gebe ve yarl yerleik maiyette birer feodal olan bu efler, trl kaprisler ilesliyor, keyfi hareketlerde huiunuyor, kendi evrelerinde kabil ol,iluu kadar geni bir serhestlik ve hatta mrhtariyet elde etmee alryorlar, zayf. 'hanlar devrinde ayaklanryor, entrikalar geviriyor, karkhklar karryof, UVgun artlar karslnda saray suikastleri dzenliyorlard. Bu efler arasrrda, btn bu ortak izgiJlere ramen, her eyden nce elhirler ve kltrl blgeler meselesinde clerin ayrrlklar gze arpyor,du. Bir ksrn ahsi mlkleri sayesinde ibun]arrn hayatna katlyor ve bu sebep[e trslArrlll kabu'i etnekten ekinmiyorlar,dr. Buna karlk di_ er bir ksm, ya|nz gebe lhayatnr bilrnek ve igal edilen yerleik'blgelerin vergilerinden yararlanmak istiyorclu. Bu ayrrllr[<lar, elde o]madan lsaray ewesine de siravet ediyor ve siyasi hayata hazan son 'd,erece sert lbir tesir
yapyordu.

Yukarrda anlatlan duruma gre, lbn Arapaih'rn 'deindii intizam ve skffnetin 'esals iti]baryle ya7nlz zahiri ve geici tir olay olduu anlalyor. efer arasrnda hkm sren fikir a;rIklarr karsrda Altn or,du,da ka_ rrrkLklarr,n halamasr iin, yalnz ufak darbe ve tahik_ ler bi,le kAfi gelmiti. Canbek hann Azar'b,eycan'r ve baehri Tebriz'i zaptettii 1356 yl, Altn ordu,da saIam iktj:dar vo siikretin son ylr say,Imak gerekir. Bu devir,deki olaylar anlatalim. ,Canrbek il.anrn, oIu Ber,diibek'i Azerbaycanlda vali yaparak kendi baehrine rlndin yukanda sylemitik. LAkin Canibek yolJda 'lasta'la,nml Ve eVe gelmeden )mt. sl6m ve Rus kaynaklarnln ou, onun, olu Berdibek'in teeblbsiyle l-

irldn ileri sr'er. Birka kaynakta ise asta]k so_ nunda ]d anlatilr. Canbek hanrn lm zerine en geni tafsijlit, "lskencler anonim'i'' nde (Muireddin Na_ |anzi) verilmitir. Buna gr"e, Caruhek'in cid'di surette hasta olduu anlaild za|man' byk ernirlerin'den Tolubay, Tebriz'de Berdibek'e bir mektup yazatak, &an l,d_ ti takdirde tahta lkmasr iin bir an 'nce geImesini rica etmiti. Tahta kmak eme]ini besleyen Bendibek, babasnrn izrini beklemeksizin he,rnen yola dzmt. Berdibek, Derbent'i geqip Saray Berke yo[iunda bir verde ba,basnn karargA.hna geldi]i 'zaman' lhan iyil'emi ve llranrn gvend'ii kimselerden ib]iri ona olunun 'geldiini haber vermiti. Canbek tel6a derek, yukarda ad geen Tolubay'n, Ber,dibek'in gelmesine se|bep olduunu bilmeden, onunia grmee karar vermiti. Tolu_ lay ,sorunlul uktan korkrnu ve ii aratrrmak haihanesiyle adrdan ,karak bir sre sonra birkag kii ile hanrn -Vanrna gelrni ve onu karargAhnda bir ihajlnn stnde biclrmt. Berdibek derihal get'iri,lmi ve kararg hta bu]u,nan'ernirlerin ye'nin etmelerine bura'da balanmt. Ber'dibek'e yemin etmek isteneyenJleri hemen 'halnn stnde ldryorlard. Rus kroniklerinde ctrikkate 'deer 'ir hikAye vardr. ){i]ronovskaya letopis'e gre, 6865'te (1357) "Altrn orrlr'da karl]<lklar gittike artryord'u." Rus kronii, bunclan sonra Canbdk'in Tovlubiy, yani yukarrda anr]an Tulubay (Tulu,biy) adl bdr tmen beyinden siz ediyor. Aklh, kurnaz ve otoriter b,ir kumandan olan Tovlu,tiy, Altn ordu'da barol oynamak isteyerek "Canrbek'in cIu Berdibek'i kkrtmaa ibalamr Ve onu verek: 'Sen talrta rkmalsrn, senin babanr artrk tahttan indirlctin), 728 l

' V. G. Tiesenhausen,
129.

'le etraflr bilgiye sahip olmayan bn Haldun, iki versio vermil'. Birinr:i versioya gre, Canrbek eceliyle lmt. ikinci vcrsitya .grc, Canbek ldrlmt. Bu sonuncrr versio, Canrbek'in l'lstlInrlir zincire vuru]duunu belirliyrr (V. G. 'I ie s c r:

a. y., II. c.' 293' s. (Farsa s. (Rusa tercme). - Canbek'in lm zc-

ll

l't

sc

n, i.

;1'.,

I.

r:., 389.

s., 2. not).

166

^A.L'IIN

oRDU',NUN K

arN onoU'DA FEODAL KARIIKLIKLAR

167

m,eli'dir' demiti.'' Tovlubiy, Berdibek'i babasrnr Idrmee kandrmrtr. Suikastiler, trI karllar vaclederek "birok ordu Joeylerirli" keud,i taraflarrna geirrnilerdi. Her ey hazr olduu vakit, Canrbek'in yanrna giderek onu homuIard.' Bundan Sonra "Berdi:bek tahta kt ve |2 kardeini ,],drd." Canbek hann ldrlmesi, Cui ulusunun sonraki hayatnda nemli sonrlar vernriti. Berdib,elk'in adayIl, tahta k eklirden anlarlacar gibi, saray evT|esirrdeki ktn emir']er tarafirdan deste]dlenmiyordu. Esas feodall kuwetler grlrnerni hir sratl,e arekete getiler. Altn ordu1da karklklar artm ve hunun]a hirlikte yakn zamanlara kadar salam bir devlete henzeyerr Altn orclr devl'eti dalmaa baIam,t. Askeri ;aristokra ]ar alas]nda Berdibekle lkar,r byk bir memnuniyetsi/lik ,gze arpyordu. Nlihayet Berdibek, rakiplerinden biri (Kulna) tarafndan ldrl,d. Yazil kaynaklara,bakrlrsa, B,e,rdibek ancak yI sai]tanat srmtr.' 1357'den 1359'a kAdar sa]tanat srd kabtrl 'edilirse ,de, nmizmatik veri]eri buna uymamaktadr. Tetyu de'finesinde Berdiibek'in daha sonraki ylarda bas,lrn sikkel,erine de tesadf eililir. Girlistar''da }. 761'de ( - 23. 11. 1359 - 11. 11. 1360) ve Yeni Saray'da ,h. 762'de (: 11. 11. 1360 . 31. 10. 1361) baslan paralar gjbi.' Bu suretl'e, Berdib,ek'in saltanatnr'iki y,l uratatak 1357 - 1361 yllarn kalbul etrnee hir ,dereceye kadar', hakkmz vardrr. Bu saltanatn maihiye,tini an]amak iqin,

P. Savel'ev'in

sz]erini ratrlamak yeter. Buna gre, trl' 762'de "Berdijbek, TJzr, Tirnur Hoca, odurnelik ve KiI_ dibek giloi be ihan tarafirrdan aynr el<iale bastrrlm paralar]a karilayoruz."l Nn]rizmatik vei eriy[e yaz|h kayraklar,daki haberleri birbiriyle uzlatrmak ggtr. Yazrlr kaynaklara gre, Berdibek kardei ve ra[<lbi Kul_ na tarafrdan ldrtmtr. Kulna tarafrdan yatnz i-- 760'ta ve 761'de bas;t'rrlm paralara tesadf olunmutur. H. '762'de Kulna'nrn artk para bastrmadr anlarlr_ yor. nk Kulna yine kardei Nevruz tarafindan ldrlmt. Esas'en h. 762'de bastrrrlrp Ku]na'nrn adrnr tatyan paralar buunduu takdirde, ibu tezat kendilliinrlen orta'dan kalkm olur. Ku]na'nrrr ldrlm'osi ile A[tn ordu''da karrklklar artmtr. Yirmi yrl iginde, 1360'tan 1380'e, yani Toktams'n Altn orldu'ya eliine kadar hurada birbiriyle sa_ Vaan 25'ten ok'han gryoruz. Bu ihan]arn adlarrnr sIim kaynaklarr ve Rus krorrikleri ve ze'l]ikle paralar sayesinde renrnek ka'biclir. nk hu han]Iar ve han aclay_ lar, hA.kim ,o duk]ar a]anlar Cugi ulusunun ufak blir ]<smru tekil etmlesine ramen, kerrdi adlaryle para ilast:-

1 PSRL, X, Nikonovsk. ]etop., 229. s. , bn Haidun (V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 389. s.). - "skender anonimi'' tV. G. Tiesenhausen, a. y., II. c.,233. s. (Farsa metin), 129. s. (Rusa tercme).]. - Hayda: Razi [V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c.,272. s. (Farsa me- 392. s. "Rir dereceye kadar" diyorum, nk Berdibek'in lnndc'n sonra da onun adrna para bastrnlmr olnasr ihtimali
1S58, 391

1in)' 274. s. (Rusa tercme).]. :t P. S a v e l' e v, Tetyuskiy klad. TVo,

ilI.

blm, 3. fas."

yorlald. Bu yirmi yl iinde Ahn or'du'da kan olaylarrn islim kaynaklarrna gre Rus kror,iklerinde :da'lra geni surette anlatlldnr kaydedelim. Kulna'nrn kirnin tarafudan tahta karl,drn bi]ui_ yoluz. T{endisini I(ulpa adr altnda zikeden Rus kronikleri, onun Berdibek'i ldrdn ve taraftarlarrna daya_ narak yetiri e,le adln t'eyit ediyor]ar. Gl,istan'da, \ie' ni Saray'da, yani Saray Berke',de, Azak'ta' ve Hhrizide h. 760 -767'de onun a'drna para bastrr]rnas, onun kSa lrjr zaman iin bile oilsa, Altn ordu'nun byk bir ksma h'ikim olduunu gsteriyor. LAjkin ayn ylllarda _ T60 ( =. 1358 - 1359) ve 761 (: 1359) ve aynr yerlerde -

vardr.

' P. Savel'ev, a. y., 392. s. : Bu paranrn okunuu kesin sayrlamaz. Baknz: P. S ilvcl'cv, 'l'etyuskiy ]<Iad. TVo, IIL btm, 3. fas., 1858, lJ9:.]. s.

168

ALTIN oRDU'NUN r

ALTIN oRDU',DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

169

Azak'ta, Glistanlda ve Yeni Sarayida Rus kroniklprinNavrus transkri,psiyonuyle zilaedilen Nevruz'un kendi adna para bastrrmasr, Kulna'nrn sajltanatnrn ok krsa srdn ve Nevruz'un onun topraklarrnr birer b,irer alcinr gsteriyor. IsIA.m kaynaklarlnda Newuz zerine oldul_"a mahdut bilgi vandr. Nizarddin ami, Det-i Iripgak hanlarrnr srrallarken, Nevruz,u Kilctibek ile erkes' arasnda zikretm,ekle heraber, Ne'wuz z,erine ibir e5' bildirilmiyor. erefddin Ali Yezd;i ve ecere_i Trk s-azarI da dalra etrafl listelerinde Nevruz'u Kildibek ile erkes araslrda vermileridir.. Nevruz 1361'de ldrlmt. onun lm ve katil_ lerinin sa,tanat zerine en gerri hilgiye Rus kroiik]e_ ri'ncle ve "skender anonimi'' nde (Muieddin Natanzi) tesadf edillir. Nikonovskaya letopis, yazanlna gre: ,,Bu yll iinde [6868'de: 1360 - 1361''de] Dou,,dan Yayk te_ si ]ranr Hidr askeriyle birlikte Volga [arIna gelJdi ve AItn or'du'nun Volga b,eylerince karrland; hu beyiler, }ayk tesi lran Hidr ile gizlice anlaarak VoJga lhan }Iaurus'a'hyanet etrn:ee baIadrlar.rra Bu gizli anlamalar sonun,da Nevruz, Hzlr,a teslim ecli}mi ve karrsr Taydula 'i]le biri]ikte ldrJmt. Nev_ rtlz'a bahllk gsteren Altln ordu .,pr'ensleri,' ,d,e on]anla bir]ikte ldrlmt. Attn orflLr,fla kan karldlkar Rusya licin son derece yararl olmutu. BirbirIeriyle rekaet eden hanlar, Rus ve Litvanya pre,nslerinin yardmr;a muhta k geh nloskova'nrn, a,nn nzaheretini Rus krorriklerine gre, yeni Saray haru l{zr, bu sartlar altr,da 1360 - 1361,,de tahta ,kmrt. islAm kay_ ak]arnda bu yoda verile aiberleri ,gzden geirelirn.
,cle

isti'.

;| Nikonovsk. letop., 232. s. _ -(yrca baknrz: Rogojskiy lctrr1;iscc, 70. s. - HikAye ksa olduu iin, ilgin bilgi verilme-

rot.

:r V. G. Tiesenhausen,

' Nizamildin

ami, Tauer bas. 193'/, 13. s. a. y., II. c., 146. s.;

207. s.

o'iskender anonimi'', Hzr'n Ak or'du prensi (olar)' Ak ordu hanr Saslbua'nr,n olu olduunu kaydeder. Btn bu kariklkiarn kt yrllarda Ak ordu'da imtay salltanat sryordu. i,mtay'n salltanatr t7 yI, srmt. 60. yillarn handa Gk ordu (Altn ordu) emirleri ona Saray tahtn teklif etmilerdi. Fakat irntay ibu teklifi kabul etmemi ve yerirre kardeli ordu eyh'i gndermiti. Bu gezi onun iin acl 'bir ,solll vermi ve orclu eyr ok gemeden hurada ldrmt. Bu srada siyaset sahnesine Hzr kmt. "iskender anor,irni''nde Hzr'n tahta kmasr zerine malmat yoktur. Bu s,ebeple, Rus k:oni;indeki hikAye ,lbu yoida';biricik ,haheri tekil ediyor. "iskender anonimi''ne gre, Hrzr yalnz bir ytl safitanat srmtr.' LAkin bunun tarihi 'veri memitir. Rus kronii, Hrzrr'n 6868'de (:1360 - 1361) tahta ktrnr yanh olarak belirtmitir. Hlzr'rn adnr taryan paralarn h. 760'ta (: 1358 - 1359) ,'I6l'de (:1359 - 1360) ve 762'd,e (=: 1360 - 1361) bastrldr dnlrse,' onun bir y] nce tahta kt ileri srliebilir. Esasen, Hlz|r, Nevruz Jranrn rakibi olarak,'bu sonunc;unur ldr,lmesi srrasrnda para bastrmaa balaim olabi,]ir. Hzr, parailarrnr Glistan'da, Belad GIistan'da, Yerri Saray',flg, Hdrizm'de ve -'zak'ta bastrmtr. Bu durum, onun olduka geni bir .alanda sa]tanat srdn anlatryor. H|z|r'n .Altr ordu'da ,dururnt salamlatlrmaa al;t gze arpyor. Rus ilerine enerjik sur"ette mdal'ale etmi, buraya eli gndermi ve sonradan Dons_ koy adrnr alan Moskof prensi Dimitriy rvanovi'i yanrna arm,t. o srada V]adimiir'den prens Andrey Kons_ tantinovi Suzdal'skiy, N,ijniy Novgorod'dan kat'dei plens konstantin Rostovskiy ve prens Mi,haylo Yaroslavskiy de Altn ordu'ya gelrnilerdi. Fakat Hrzrr karr'lklk]arr bastlrmaa ve lkede 'durumu saIamlatrrnaa muvaffak olamam,tr. nk kk olu ile beraiber byk olu
.i'i metin), 130. s. (Rusa tercrne).
[)rmi1aja, ,164.

' V. G. Tiesenhausen,
s.

a. y., II. c., 234-235. s. (Farskatalog musul'manskix monct

A. Markov, nventarny

170

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU',DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

77L
a,drna bastr-

saltanat s'rm,' mit.

Te,mir Xozya, yani Timur Hoca tarafrndan tertiplenen bir suikaste kurban olrnutu.1 Timur Hoca ancak 5 }afta

Yeri

Saray'da \h. 762',de para bastrr-

Kronikqinin anlattna gr,e, "b. yl iinde or,du prenslerinden tmen lb,eyi Mamay kendi hkmdarrna karr nefret uyadrd". Hana karr ayaklanan Mamay, zbek hann torunilarrrdan Avdu'l'u (Albclullah') han iln etmi ','e onun adrna hareket ederek Timur lHoca'ya karr kesin bir hcuma halamt. Kronikiye gre, bu devirde "ordu''da hyk hir muharebe yaprlmtr." R kip hanllardan biri olan Timur Hoca, Mamay'dan kagmak maksad,yle Volga'yr ge]rniSe,de, ldrlmt. Altn or"du'da duruma Mamay iiAkim olmutu. Cengiz slAlesirro mlensup olmad iin han unvanrnl alamayan l'Iamay, ynetirni ele geirmekle yetinmi ve ss olarak, yukarda zikredilen Aydui'u (A,bdultlh') tahta oturtrn*utu. Nikonovskaya letopis'e Er,e, Avdul 1362'de tahta r Rogojskiy letopisec'e gre, Hzr, kardei Murut tarafindn ldrlmtr. Rogojsk. letop., 70 s. r Nikonovsk. letop., 233. s. :; V. G. Tiesenhausen, a. y., I.c., 389. s.

Altln orduida karll]dlrklar bu 'devirde ok artmlt. Cengiz slA,lesine menlsup rakipler yanrnda askeri Mooi aristokrasisi arasrndan hirtakm adaylar kyordu. Meh.ur Altln'ordu ,emiri Mamay gilloi. Ibr Haldun'a, g,5g" nlairnay, Berdibek zamanrnda nemli bir ro] oynam]g, onun btn ilerini yretmi Ve krzrnr amr,t.3 Dou tarihgileri Mamay zerine ok az hilgi ve,rmiler,dir. XIV. yzyln 60. yrllarrnda Al'tn orldu'ntrn tarihi zerine esas kaynak dlarak Rus kroniklerini ve rneskkAt zifuedebiliriz. Nikonovskaya letopis', Marnay'n iktidarr'e[e a]masrnr canlr bir ekilde anlatryor. Ternir Xozya (Timur Floca), idailra salta at,nn ilk gnierinde bdroJ A]tn ordu enilerinin kendisine karr lrasmar.^e bir dururn alma_ sna se,bep omutu.

rl,r kesin o]arak aria]an ve bize kadar gelen ilk sikke, [r. 764 (:27.|I.|362 - 10.10.1363) tariihini tayor ki bu, kroniin 'haiberini teyit eldiyor.' Ah'dullah'rn aldrnr talyan paralarrn byk bir ]smr orduda, yani hanrn karargihrrda hastrrlrntr. iik Volga boyundaki,ehirlerin, ziellikie Saray Berke'nin, AbduDlah'n ve onuin koru;rucusu tm,en heyi Mamay'rn einde ancak ksa hir sre kaldl anlarlryor. ordudan baka, Abdullah'n paralarr Azak'ta, Yeni Saray'da ve HAizrnlde Yangr,elrir'de (Yeniehir'de) bastrlmtrr. Altn or,du'da merkezi bir y,netirn kurahilmek iin Mamay'rrr uzun bir savaa girimesi gerekmiti. Kildibek' Mamay ile Akdul]alr iin bir sre gl bir rakip tekil et-miti. Kronik]erde de ad rg1ecen I(illdibek'in" bastrrcl' paralar, h. 762'de (: 1360 - 1361) ve 763'le (: 1361 1362) bastrrlmtr. Kildibek'in Abdullah'tan hemen hemen ilir yl nce, Jrer ha]d,e Mamay'r,n Altn ordu'nun ibyk bir klsmlna ]r1kirn olmasr,rdan noe para bastrdr bu tarihlerden de arllalyor. Bu duruma gre, Kildihek'in hir sre 1r. 762'de (: 1360 _ 1361) para hastrran Hzr ve Tiur T{oca liile rekabet etrnesi gerekir. Kroniktrerden \re nmizmatik veri]er,den anladrna gre, Ki],dibek 1362'de LdrImiitr. onun lm zerirre Rogojskiy letopisec't nemli bir kayt var,dr: '{ordulda karlklk kn--t' Illzlr'n olu Murut Volga'nn bir kysn igal etmiit'''{

l.bdutrlah a,drna para bastrr[mtr.

gkm-t.' Mamay devrinde }renen balangtan itibaren

Abdllah

mi ve Kildibek'le muharebeye girierek

onu

]itr-

r PSRL, X, 233. .s. r PSRL, X, 233. s. I A. Markov'un katalounda Abdullah adrna bastlrllmr bir silike vardr. Yeni Saray'da h. 762'de (: 1360 - 1361)) bastrnIilr bu sikke phelidir (A. Marl<ov, a. y., 468 - 469. s.). { PSRL, XV, 1. fas. Rogojsk. letop., 73. s. Rogojskiy lel;pisec, Muricl'i yanlr olarak Hzr'ln oIu sayyor ["s]<cnler ;lrnimi'' nc ba]<nz (V. G. TiesenhauS.J)n' a. y., II. c. 130"
s. ).

l.

7'2

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU',DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

173

Vdiga ticari ve aslreri yolunun Butrat 'Temir'in (Pulat Temir'in) eline gemesi ve Bullgar'rn ayrrlmasrnn, Altn ordu'nun birliine ar hir ,darbe tekil ettii muhakkakti:. Pu]at Terr]ir'den sonla' haka bir ordu beyi, "Bezdej'Ii, 'ani Naruat'lr Togay, btn bu lkeyi zaptletti ve or:ada -verleti."' Narulatr alan a]tnda, Moka rrma' hoyu'ncla'r ve Mor'dvalar]a rneskffn ibIgeyi anlamak gerokir. Ruslar Altn ordu',daki o ay'lar dikkat ve ilgi ile takip ediyorlarrdr. H. 762 (: 1360 - 1361) ille 764 (:13621963) arasnda bastrrlan paralardan A]trn or'du'da lrAkilrri5retin paralandr anlalryor. Bu ,dur.lm kroniki taraf,ndan can]r bir ekilde tasvir edimitir: "Bu d,evirde Volg;a devletinde iki han vardr: Tmen beyi Mamay'm kendi orclusunda tathta kard Avdula han ve Saray beyeriyle Amurat ]ran. Bu ,iki han ve bu iki ordu arasln,cla srekl[ }:ir sava ve,husumet rkm sryor,du."' AmLlrat (bu ad iaralarda Murid biimind,e yazlrntr), Belad Gnistan'ila, Yeni Saray'da ve Saray c,ivarndaki Belad GIistan'da
J,; yere Hrzr'rn kardei sayryor ["skender anonimi'' ne balrnrz \-. G. Tiesenhausen, a. y.' IL c.' 130. s.) ]. Ezen'in olu

-r.olunu ele gegirdi."

Bu suretle, Manray ile Abdullaih, aynr yl iirlde yeni yukarlda ziknedilen Murut ile - karrlabir rakiple rnllardr. Ni:konovskaya'letopis' Murut'a Arurat a.drnr veriyor.' Hzr'n kardei olan Murut, Altrn ordu hase,lrri Saray'r zaptetniti. Karklrklar, kronikinin 1362 tarilrin'de belirttii gib,i, gittike d'erinlemi, Altn orr'lri clevletind,err mrhtdlif ksmlar ayrilmaa ibaJamrt. "(Jrldu emirlerinden Bulat Ternir Bol,gar'r a d, ve Voa }oyundalti htn ehirleri ve uluslarr igal etti ve Volga

1 PSRL, x,

233.

s. - Nikonovskaya letopis' Amurat'

yan-

r'ncnsuptu.

orcla Seyh'in olu

Murid, Ak ordr olanlarna

(prerslerine)

: Bezdej'in yeri iin bakruz: A. N. N a s o n o v, Mongol i Rus', 120. s., 1. not, - Bezdej, Berke Sarayr'mn kuzeyinde bull n -1zo:dtr. ;l Ribli1'ografik bilgi almak iin A. N. Nasonov'un yuka,'irli :rnl]an kitabna baknz (123' s., 1. not). r I'SRL, X, 233. s.

n: bastrrrlm. para,lara tesadf edilnemesi dilkate d,eer. Abdulllah'rn son paralar h. 77L'de (: 1369 - 1370) tarihjnde bastrlmrtrr. Bu suret}e, h. 764'ten s<nra Abdullih'rn (yani Mamay'n) Saray Berke'yi terk ettii anlarhyor. Amurat'rn (Muridiin) ne Zaman ve nasl. Idnii Rus kronikleri anlatrmyor. "iskender anonimi" nde, }Iurid'in, Cui ailesinin Ak ordu koluna mensup orda e;h'in olu olduu yolunda hir kayt var,d,rr. "skender anonimi" yazarl' orrnrn Saray Berke',de saltanat srd son yllJara dair bilgi verrneyer'ek, sad,e'ce, yI saltarat sr,dn kaydediyor. Bu, nmizmatik verilere ta_ mam_ryleuyuyor. iink Munid h. 762 -764 yllarl araslnda para bastrrmrtrr. Karrlklrklar devnirtle Murid de Altrn or,du lhanlarnrn okluu gilbi, katil]:erin eliyle ld.rImt. Murj,d, Rus kroriinin zikrettii Moul Boa'run olu olan baemiri trlyas tarafindan trdrLmiit.'? Ayrr yazara gre' Saray ta,lrtr, o Zamal7 Tirnur Hoca'run olu3 ve orda eyh'in torunu olan Anz ]ranrn elline ge_ 'nti. Abdullah'n rakiibi o]arak o ,da y,l saltanat srmt." Nmizmatik veriler, "rskender anonimi" nin ilra-

ken ana para hastrlmrtr.1 Rus prensleriyle olan mt1nasebe,ttreri' onun nemli bir kuwet tekil ettiini gsteiyor. Lakin M.rid ile A]bdullah arasdaki taht savayie i bitmiyordu. Yerli Saray'da bir ara rk, il.764'te (: 13621363), Mir Pulat para bastrrIutr. Bu'rdan ,,Saray (Sara5Berke - Yeni Saray) ehrinin gegici darak Murid'ter allrndr anlar'lyor. Baehir iin i,cldetli hir sava yapldl gze arp]yol. Saray ,hanlarrnn bu savata l"er zaman rnuvaffak olamadrklarr muhakka1ktr. nk Abcullah h. 764'te Yerri Saray1da kendi adna para bastrr* niaa muvaffak olrrnutur. Saray Berke aka e,lden ele geritir. Yeni Saray'da h' 764'ten so[rra Ahdullalr a-tl-

r A. Markov, a.y.,467 -468.s. : Nikonovsk. letop., 232. s. J V. G. Ties e nhausen, a. y., II. c.' cn), 130. s. (Rusa terciime). 4 V. G. Ticsenhausen, a. y.

235.

s. (Farsi

174

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN ORDU'DA FEODAL KAR,ISIKLIKLAR

175

berlerinde birtakm'dzeltmeler yaprlmasnr ger,ektiriyor. Aziz han yl saltanat srm, fakat tahta h. 764'te (:7362 - 1363) deil, 766',da (: 1364) km ve 768'e (-- 1367) kadar Saltanat srmtr.' Bu sur,etle, Aziz ]lanrn Saray'a derhal deil, aradan bir sre getikten 'sonra seldii anlalryor. Her ha,de, l' 765'te (:1363 1364) onun Saray'da ibulunrradrr gze arpyot. Aziz iran, paralarn Murid'irr bastrrdl yerxerde _ Glistan'b,as<ia, Belad Gl'istan'da, Yerri Saray'da ve Saray''da tlrrntrr.2

Mamay'rn ve vassah Abdullah ,hann rakipleri ili.bir Zama: azalmamlt. Aziz hann lmnden sonra,' Altn or'duida Abdulla]h'tan baka, h,.767 _ 768 (: 1365 - 1367) yrllarr arasrnda II. Canbek ,de para bastnmrtr.n II. Canl ek'in ibize kadar geler 29 sikkesir,den hibirind:e bastrldr yer anrlrnamltr. Yalnrz ibu nokta hi]e onun ordu'da pek salam Lir duruma salhip olmadrnr gstermee yeter. Daha 7362'de Bulgar'r alan inezkfir Pulat Ternir'in (Timur'rn) 'birka sikkesine tesadf edildiini syle. yeJim. Pulat Temir h. 768'de (:1366 - 1367) Carubek ]ranr anarak para bastrrmrsa da, Lastrrdrr yeri vernem;itir.5 Bu oiay son 'derece nemlidir. i.ink Fuilat Temir'in, fiilen o masa bi.tre ekl'er lSaray lhan olan II. Can]bek'in hA.kimiyetini kabul ettiini gsteriyor. ordu'claki "karrrklk'' ne kadar byk o ursa olsun, XIV. vzyln 60. yllarnrn sonunda Mamay ,e vassalr Ahduljah han aka galip gelrnil,erdi. Abdullah'rn siyaset sahnesinden ekilmesini ger'ektiren seb,epIleri biJ,miyoruz. Eceliyle lp lrnedii de kesin olarak anlailamyor. Yal_

' A. Markov, a' y.' 47t. s. 2 A. Markov, a. y.,471-472. s. :| Aziz han da ldrlmtr; balqnz: V. G. Tiesenhausen, a. y., IL c.' 235. s. (Farsa metin), 130 - L31. s. (Rusa tercme). I A. Marl<ov, a. y., 472. s. r, P. S i v c ['c v, 'Ictyuskiy klad. TVo, lII. blm,
100. s.
lttl->l]'

nz, h. 77l'den (:1369 - 1370) Sonla onun adna para bastrrlrnad gze a.rplyor. Nikonovskaya letopis', 6878ide (1370) "Ord.u beyi lVi'amay'rn or,du'da Marnat 'Saltan adlr yeri bir hanr talrta kardnr" he[irtiyor.' Nikonovskaya letopis'irr kayrranr tekil eden Rogojskiy letopisec, ,bu olayl ,lernen hemen aynr tahirlerle anlatm ve 6878'de (1370) tahta ktnr belirtmilir.' Gerekten ikinci vassall hann ;ilk sikkesi ordu'da l. 77l'de (:1369 - 1370) bastrlmtrr. Mamay'rn talh_ ra oturttuu ikinci vassal hanrn a, sikkelerir bir ksnnda Gyaseddin Muharnmet ha,rr, bir ksmrnda Muham:let 'lran, bir krsmrnda ise Gyased,din Bulak han eklinlt yazlmrtrr. Paralarrnr ordu',da, Hacl Tarranida (Ej_ rlerhan'cia), Yeni Macar'da ve Yeni Krlm'da bastrrnr_ l,r. Yeni Saray'da veya Glstan'da bastrrlmr |bir s,ikl.:tlsi elimize gememitir.3 Bu durum, btn baanlarr_ : rarnen, Mamay'n ,d,kimiyetinin sonuna kadar 'dev_ lttin baohri Saray Berke'yi saIam b,ir ekiIde zaphelt,me,diini kesin olarak ispat ediyor. Volga alarunda ililliriyle rekabet eden Altln or'du han]arrrun ]istesini iiizden geirirken, b,unlarrn byk ibir krsmnn Ak orlr'da doduunu ve Cui slA,lesinin Ak or'd'u koluna l)l(lnsup olduunu fark ,etnernek iimkAnszdr. Her Iralde, yiizyIn 60. yllJlarnda faaliyet gster,en Hrzrr (Kidr), 'linlir Hoca, Mu,id (Amurat) v'e Azlz han (Azis han) ,\l< ()rdu'da domulardr. Btn hu,r]lar doudan, Ak ( )'I1ln, Cugi lusunun sol kolurrdan kmriladr. Bu lt'.yl'iyet lile, Ak ,ordu saraylnrn ve Ak ordu aristokra_ ;;sinin Altn or,du'nun muikaidderatna karr ne byk li' ilgi gsterdiini ispat eder. Yzyrln 70. yIlarrnda Ak

l,slal, XI, Nikonovsk. letop., 12. s. (6878). 1' I's;IaL, xV, 1. fs. Rogojsk. letop., 92. s. ' ]\4ullnmct. ]julak adna bastnlan ve bizc kadtrr gclen ill<Ir., l. 7tJ2'tlc ( -1380-13s1) Hac Tarhan'da (IJjrlerhan,' I ) ls|'llmtr. I]nrlan sonra T<ktam adrna para bustr)_ l'. A. M rl<ov, . y., 4?6. s.

ALTIN oRDU',DA FEoDAL I(ARIIKLIXL_\II

|77

176

._\LTIN

oRDU'NUN K

ordu'un, Altn ordu'nun ilerine karr gsterdii btr ilgisi bir kat daha attat' ve bununla ilgil'i faafliyeti
::. 1..

'.F

AItn ordu'daki kark]klarn Ruslar taraflndan dikkatle takip edildiini yukarrda ;belirtmitilk. En llasiret]i prensler, orada Tatar lrA.kimiyetinin zayfladrnr ve buun kesin bir kurtulu salamak liin deilse bile, Tatar lri,kirni5retinin 1,1i1o1'r azaltmak iin kullanrlmasr gerek_ tiini aka adyorlard. Kronikleri dikkatle okuyan aratirrcrnrn gz, }rer t/l kk feodal karklklarln, savalarrn sis]eri arasndan, Tatar hikimiyetiyle yaprla:-r Savaln cicldi basksr ve enerjik Moskova prensi Dimitriy ivanovi'in ynetimi alt'nda yldan yla derinleen bir_
lerne processus'tin grebilir.

Feodaller arasrnda taksim edilmi olan Rusya, xIV. soygun5 zyrhn 60 - 70. yllar arasrnda A]tn ordu'nun prenslliklerini menkezi bir d,evtret cu siyasetine karr Rus icinde toplam ve bu suretle henz kuvvetini muhafaza eden Alt,n ordu hA;kimi5etine iddetl,i bir darhe indirnriti. Bu sosyal gelimenin htn safhallan zerine Rus kroniklerinde ibirok clikkate deer verliler vardrr. Son' rad.an Donskoy adrru dlan Di,mitriy ivanovi lu yo da inemli lbir ro] oynamtr. Dimitriy ivanovi, 1362'de Moskova talhtna kt Zamar. Irenz 11 yarnda idi. Dedesi ve babasr taraflndan Moskof prensliinin kuvvetlendiiril,mesi yolunda giriile alrmalarr kk Dimitriy'in yava|lataca sanrlryorclr. Halbuki Dinitriy bunun aksini gstermitir: Sellefleri tarafindan toplanan kuwete ve akllr idanecilerin m,;Jrza' }anetine dayanan Dimitr rvanov'i, yallz Moskova iin cleil, lrtn Rusya iin err yararlr yolu semitir. Moskova, Altn ordu'nun ,durumu zerine saJam hiIgiye sahip lrulurruyor, Saray'fla kan btn olaylarr, sk sk deien hanlan ve enerjik rakiplerini biliyordu. Tatar{larla savaa giriebilm'ek iin, Rusya',daki durumunu sa'lamlatrmaa vc c'trafnda btn kuvvet ve vasrtalar toplamaa ru,!ta rlrluu,nrr tu]dir odiyordu. Moskova'nn esas

amacl vard: 1) Saray lran lVlurid'(Amurat) tarafind'an \'loskova'yr zayflatmak maksadye Dimitriy Konstantinovi Suzdal'skiy'e verilen Vladimir prensliini alrnak ve yalnrz ticaret bakmlndan de,il, -Altn ordu ile sava hakmrndan da nemli bir rol oynayan Volga yo'Iunu agmak nraksadytre Nijniy Novgorod'a kesin dlarak hfllrim o]nak; 2) Ter' prensliini ele gegirmek ve ibu suret],e 'Tatarlarla yaplan Savata Moskova'nrn kaynaklarnr artrrak; 3) yine bu maksat]a Ryazan prenslliini el]de etmek. Btn bu ama, ,esasen yalnz bir amaca kryordu : Ieodal Rus prenslikl,erini Tatarlarla sava iin Moskorra etra.fr]da toplamak. Dirnitriy ivanovi, Altn or'du ile d]an mnasdbetlerinde ustahkla hareket ederek her firsatt, Moskof prensliini kuvetlendirrnee ahrnltr. Birka rnek ver,dlim. Mamay'rn ve Abdul,lalh hanrn, aar Volga'nrn batrsmda bulunan gerri topraklarr kaybettikleri yukarda be]irtilmiti. Kuze5de Mamay'ln fiili lhAkiiyet alan Ryazan prensliinin snrlarna kadar uzanl.yordu. Bu se,beple, Ryazan prensi aka Marnay'a tabi lir lrluruma dmt. Yzyln 70. yllarrnda Mamay l(rrm'r lkendi hA,kimiyetine almr ve Krm'n zengin kaylklarlndan yararlanarak,durumunu kuvvetlendirmiti.' Altn ordu',da kan karklklar, gerek Rusya, ge't l< Litvanya igin elveri$li bir d_urum yaratmrtr. Litvanvl pnensi oLgerd (1341 _ 7377), Tatarlarrn zayrf}amasnln yararlanarak 1362lde Bu tarafi'na sefere kmrt. lit'ada Sinie vodr (Bu'a karran bu rrmaa ;bugn Sinytxr adr veril,ir) rmar boyunda TatarJ,arr yenmiiti. Bu ,'lu, tannm Krrn be)i Kutlu B'ey'irr, Hac;. Bey'in ve ll'istiyan adr tayan loir beyin _ Dimitrfly _ kunanils altnda bulunuyordu. Bu zafer sonur]da, uzun s,e l(trytovii aiJesinin elinde kalan geri Podoliya hlgesi l,il.viryalllarn eline gemiti. Poddtriyalnn igali, xrv.
I}u 1t'Irla tlaha etrafl bilgi almak iin baknrz: A. N. N ; r o v, Mongolr i Rus', 123 -12A. s.

F.:

12

178

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU'DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

779

yzyln Son yarlsnda Litvanya'nrn kuvvetlenrnesine ok 1,-al.dm etmiti. 1365'tler Sonra olgerd, Tatarlardan Kiev'i rte almaa muvaffak olmu ve Dou Avrupa'nrn en gl: prenslerinden biri olmutu. LAkin Tatarlarla yapt savata kazandr baarlar o}gerd'i yerli Litvanya rkarlarrndan ayrramamrtr. ]\Ioskova ve Dimlitr,iy rvanovi ile anlamaktan gekinen olgerd'in Moskof prersliini zayrflatmak maksadyle Maray ile anlatnr biliyoruz. Marafih Altn or,du'ya dnelirn.

'lklarr Nijniy Novgorod'u tazminat olarak Suzdal' pren_ sine vermiti. Bu suretle, ilk arna Dimitriy tarafindan

Volga boyundaki alan ve ohirler, zellikle Volga'nln sol klysndaki oh'irler, yani iki haehir - Saray Be'rke ve Saray Batu ve Vclga'run batrsndaki bozkrlar, Mamay ile Abdu]Iah'n rakihi Murid'in (Arnurat'rn) elinde bulunuyo 'du. Murid han zamannda Kuzey HArizrn rgen erriyle birlikte Altn ordu'dan tarnarnryle ayrrlar'ak, Kongrat kahilesine mensup ufi slAlesinin A.kinliyeti altnda bamsz bir siyaset gtm ve para bas,B,Llgar'n ve Naruatr'nrrr (Mola rrmar boyurrda bir blge) da fii]Ien istiHel kazand ve Mamay ile Murid'in rakibi Kildihek'in [r. 762-763'te (: 1360 -L362) Yeni Saray',da para bastrdr gz ni.ine ailnacak olursa, Saray'da oturan i}ann Moskovaid,a fazla ibir otoritesi olarriayacar anlal,r. Bu se,bryle, Mamay'rn yardmnda,n yarartranan Dimitriy vanovi, t;rrntr.1

Vladimir prensliine lak id,dia etmee balamrtr. Abdullah'rn rakibi Muricl (Arnrat), Dimitriy'i zaylflatmak aksadylle Ddmitriy Konstantino_ vi Suzdal'skiy',in Vladi,rnir prensliine rakknr teyit et_ mitir. ki Dimitniy'in kuwetleri aasnda fark var. Cier, Moskof pr'ensi, Vladimlir'i kendisine vermee rnecbur etmekle ka ,mayp onu Mur,id'den ayrrlarak geici olarak Mamay'n hki:niyetini ka l etrnee ikna etmiti.Diitriy lvanovi, pre.ns lBoris Konstantinovi'ten binlikte al_
ny klad XIV v. iz Tetmeza. Byulleten' SAGU, 18. fas., No.
1929, 63. s.
(-_ 1360-1361) bastnlmrhr. Baloruz:

Sufi

slAlesi tarafndan bashrrlan en eski sikke, h. 762'de

M. E. Masson,

tinde ka]mlsa ,da, [r. 768de (: 1366 - 1367) Aziz han tarafirdan ldrlmit.'9 H. 768'den sonra gerek Aziz lan' gerek Pulat Temir adrna ibastrrlm paralara tesarlf edilrnemesi zikre deer. Mamay ile Moskova araslnlaki iyi mrasebettrer uzun sre ,devam edomemitir. iinki iiki taraf bir irlerinden karllilr olarak pheleniyortu. MJmay, Moskof prenslJiinin kuwet ve niifuz baknrldan bymesiden aka korkuyor'du. te yandan l)initriy Ivanovi,d,e Rusya'nn Tatar,hikimiyetinde J;.urtu,lmasr yoluda Mamay'rn er te}likdli ,dman oldu' unu takdir ediyondu. nk aalda greceirn:iz gl:bi, vzyln 70. yllarnda AItn ord.u'da karfi<lililann sona ,rnernesine ve tatta artmasrna rarne, Altn onclu'da en liiyk g onun eLinde bulunuyor.du. Bekler,d,ii gbi, i\lskof prerrsi, Rusya'yr birttretirne siyasetinde Mamay l,rfndan enerjik lbir mukavemetle karlamlt. Manray, '|'Vtr' VE Ryaonpr,ehslerine her trl tesir yaparak, or[a', Ju devrin feodail mnasebetleri bakrrndan ok ka'll<lcristik olan separatist siyasetlerini desteklemitfl. Ge't,l< 'l'ver' pr,ensi Mihail Aleksarrdrovi, gerek nfi*bru"ll ( )ltlg, dar feodal karlarrrdan uzaklaarak, Dimitriy l''itvi'in temsi,l ettii Moskova siyase,ti dzeyirre kalilard. Rus tarihlerinde Dimitriy Donskiy'in 60. ve ,iz,llikltl 70. yllanda Rusya'yr kir]letirme yolurda oyllltl r'ol mkemrnel bir ekid,e aydrlatlmrtr. Bu ba-

Rusya ile MooJlar meselesinin son aratrrrclarrndan bri, A. N. Nasonov, "Rusilarr Moskova etrafrnda toplanrak maksayle atr[an ilk admlar, 'Tatarlarrn akrr ile ak bir mukavernetle karlamrtr.'' d,iyor.' Gergekten, yukarda anrlan ve Bulgar'r igal eden Pulat Temir Nijegorod pnenstriirre lrcurn ettii zarnan iddetli il'ir ukavenetle karlamr ve,ordu'ya ikamak mecburiye_

gerekflet.rilrriti.

Monet7,

n.N. Nsonov, Mongol i Rus', e n.N. Nrsonov, tl. y., 126. s.

126. s.

180

ALTIN oRDU',NUN K ALTIN oRDU',DA FEoDAL I(ARIIKLIKLAR

tirme faal;iye'tini ergellemee almalarna, Tver' le Ry4o pr,enstrerinin Moskova'yr zayflatmak iin giritike i teebbslere (1375'te Mihail Tverskiy'in Moskova ile Savatlnr syleye}ir) Iamen, hibiri muvaffak o]amanr Ve Moskova'nrn ikuweti ve Ruslar arasrda kazandr manevi nfuzu artmrt. Dimitriy Ivanovi'e Rusya'nr'n esas ksm,]arrn Moskova 'etrafrnda hirletirrnee imkin vermernek iin, Ma_ may'n Altn orduida'daha ar bir teebbse girierek Altn or'du'daki karklklara son vermesi ve Cui ulusunun btn topralilarrnr tekrar kerldli hAkirriyeti altnda
Mamay buna muvaffak olamad. Bulgar alanrnr geolarak [rki niyeti altna almasna, yi,ne geici olarak ici Hacr Tar]han' (Ejdehan'r) eIe geirmesine've Kuzey Kafkasya'yr elinde tutmasrna ramerr, Altn ordu'nun esas-,cekirdri tekiil eden Volga havzasnrn zirai hlelerini ve zengin ehirleiini hdkirniyeti ,altlna alamamt. H. 773'ten ( : 1371 - 1372) Toktaml'rn tarih sailr_ n,esine rkmasrna kadar karkllilar yalnz devam etmek_ le ka]mam, daha da artmrt. Rus l<ronii 6s81 (1373) tarihinde krsa, fakat son der,ece remli bir haber verrrri_
'

knda bizim ibunun zerinde 'durmamz lzu,msuzdur" n4amay ile Litvanya prensi olgerd'in, Di,rnitriy'in bir'le-

181

1) Yeni Saray'da h.773'te tran Tulunbek hanrrn;

(:

1371 - L372, para'bas-

toplamas. ger e,kiyordu.

tir:

bu suretle Allahn fkesli anla'ld."2 Kronik hurada sa_ c]'ece Altn ordu ilenine Ak ordu ranlarrnrn kesin olarak md,ahalesiyle derinleen karklklarrn ikinci safhasrnrn balangrcnr kaydetmitir. Ni.imanizmatik veriler,e gre, 70. y;llarn ilk yarsnda ,haun birbirtreriyle rekabet ettii anla'lyor:
tarafndar para bastnlmtr.

or,du prensller'i birbirler,ini trdr,dtrer; saysrz Tatar ld;

'.Bu yrl iinde orduda karrklrklar ktr

ve

birok

TVo,

Burada Mamay'n ikinci vassa] Muhammet Bulak han _ P. S a v e l, e v, Tetyuskiy klad. 2 PSRL, XI,
IIII. bIm,

Bu ,devir'de Altn ordu'da rkan karrklklarn, Mrsr gibi uzak bir lkede }'aayan byk Arap tarihgisi hn Haldun'un gzn'den karnamasr iliikkate deer. Iibn Hal_ dun, laka yazarlar taraf,rndarr kaydedilrneyen ve Cuqi nmizmatiinin verileriyle teyit edilen birka nem]i oldy vermitir. H. 776'da (:t374-l375) Altn ordu'da kan olay ar zerine lbn Haldun 'bakrnrz re diyor: ''Saray qe'resir,de birka Mool ,emiri ,dailra var,d. Bu erriir'ler birbirleri5ile uzlaamamlard. Hac erkes Ejderran evresini alm, Urrs hanla Aylbek han da kerdi uluslarlnr ,igal etmitrerdi. Bu lhan]ara "sefer ,girleri'' adrnr vermilerdi."' V. G. TiesenJhausen, tercrnesinde "sefer emirleri" kelimelerini verirken tereddde derek ku ad "sol ko emirleri" eklinde evirmenin daha doru olaca;n ileri srmtr.' Burada sol kol emir]erinde'n, yani ;\k ordu em,ir ve olanlarrrdan (prers,lerinden) sz edilc'lii phesizdir. Gerekten, yulkar,da anrllan Hacr erkes, Urus han ve Mamay ile rekabet eden lhanlarn ou, Ak (Jrdu'ya, yani Cui ordusunun sol koluna mensuptu. bn Haldun biraz aa'da "Ejderhan uluslarnn hkimi o]an I{ac erkesiin Mamay'a ,hcum ettiini, onu yenerek Sai'ay'r aldnr'' haber veriyor.3 Mamay'rn Saray'a lJz;l1:n Zarnan hikim olamad anlalyor. nk Y. Saray'da Mtharrrnet Bulak adrna bast;rrlm sikkefiere rastlanmryor. Buna karlk, Ibn }Ia,lrlun'un Hacr Tar]han'a (Ejderhan'a) h. 776''da erkes

bastran .Ala Hoca.

2) Ural (Yayk) rrmarnrn aa havzasnda, Sarayclr'ta lr. 775'te (:1373 -\374) para bastran ilban han; 3) Sarayk'ta yine h' 775'te (: 1373'1.374, para

2. fas., 1857, 253.

s.

19. s.: 6881 (tg?3).

rr V. G. Tiesenhausen, ]| V. Ci. Ticsenhauscn, i, l]1)L s. (Itusqa terrlme).

jn

V. G. Tiesenhausen'
i]t]9 -

390.

s. (Rusa tercme)

a. y., I. c.,373. s. (Arapa me.

a. y., I. c., 390. s., 1. not. a. y.' I. <:.,374. s. (A:pl rlt_

182

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU',DA FEoDAL KARIIKLIKLAR

18:l

Bey'in h,A;kim olduu yolul-daki kaydr, nmizmatik verileriyle teyit ediliyor.' erkes Bey hurada [r. 7761da para lastrrmrtrr. ibn lHaldur'un Hac 'erkes ad"rrr verd,ii [rann erkes Bey olduu mhakkaktrr. 70. yllarrn son ynsrnda, Toktarrr'rn Volga avzasrnda ortaya kmasrndan biraz noe Yeni Sarayda [r. i75 ve 779'da, yari L373'ten 1378''e kadar para bastrran Arahah da faaliyette hulunrnutur.' XV. yzylda yaayan mehul b]ir Acem yazarrnln Mool sultarr]arrn;n Soy ktklerine ta}sis ,edilen eserine gre, Arabah, Cui ailesinin Ak ordu koluna mersuptu.3 ,onun Ak or,du'ya Inensup olduu Nikonovs]<aya letopis'te de bildirilmitir: "Bu yl iirde (1377, A. Ya.) Vo,lga alanna, Mamay'rn - ordu'dan Arapa ad,l bir prens gecVolga ordusuna Gk ti; prens Arapa gayet gaddar Ve kuwetli bir bahadr,dl; yalnrn kkle ramen, hirok baarlar kazandr ,e Nijniy Novgoro,d'a lhcum etti."n Ardbalh birbirleriytre rekabet eden han]arla ve Marnay'la (bu devirde Marnay Muhamrnet Bu,lak'r tatrrta oturtmutu) hi te'rnas etrneder, btn telrlike ve sorumluluu gze alarak 1377',d,e N,ijniy Novgorod'a karr sefere lkt. Dimitriy lvanovi alaylar toplayarak Tatartrara karr yneldi. onlara rastlarnayrnca geri dnd. Moskof
Sura rrmana karran P'yana rmana kadar goldil,er. LA]cin her ihtimale karr alay(arrnr iiler[ye sevk etti. B.raoa Ruslara Tatar]arrn uzakta "Vol'i Vodl'da"' bulundklarnr ,haber verdier. Rus voyvodalarr o zaman kendilerini hibir te,hlikenin te},dit etmediine ve hu uzun seferden sonra istirahat edebileceklerine karar verdiler. OrdugAhlar,nr tahkim etmeyen ve devriyeer brakmayan Rus
A. M a r k o v, a. y., Dopolneniya, 860. s. A. Markov, a. y., 477. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., IL c.,54-55. s. - Ayl'cir bknrz: P. Savel'ev, Tetyuskiy klad. TVo, ilI blm, ii. 1'ls., 431. s. l,sRL, XI, Nikonovsk. letop., 27. s.: 6885 (1377).
1r.errsinin voyvodalarr Tatarlarrn iizine

tesadf

et,meden,

askerleri zrrhlarrru karmr ve silAh]arnr atmlardr; "onlarln prensltreri ve boyarlar ve lbeyler ve voyvodalar elen_ celer tertip eiderek iiyor ve eleriyorlar,d.'" Rus kararglhnda hu eler:ce devarn edlerken, Tatarl,ara klavuz grevini gren Mor,dva prensleri, Rus askerlerinin durT rnunu haince lraber verrnitrercli. Arabah derLal Rus karar_ gflhma yaklamr, onu her yandan sarmr ve fii,len sil^ih_ sz olan askerlere ansurn saldrmt. Rus babuilarrrn ve askerlerinin okluu o zantan kltan geirilmiti. Yalnz lkk bir ksmr kamak Suretiyle kurtu'lrutu. Ardbah i,in Nijniy Novgorod'a giden yo} a'mt. Aralb_ dh da hiq kimse tarafndan bekle'meden Nijniy Novgorod'a gelmiti. Askersiz kalan e}ir mukave{met gster'enemi, aralinin okluu Volga'nln yukarr ksmrna ka_ mt. Tatarlar ehrin terk edilmi mahallelerine girer'ek yamaya balamlar, e}inde kalan si]l0hsz ahaliyi 'esir alrnlar, evlerin ouru atee vererek uzaklamla:'1. Gerek kronikler,de, gerek dou kaynak]arrnda Arabalr zerine bur:dan fazla hilgiye tesadf eitilmez. LAkin orun Altn ordu',da bir yl daha ro( oynadr anlailryor. nk Yeni ,Saray'da onun ad,ra h. 779'da (-- 1377 - 1378) bastrrlm parallara tesadf edi]ir. Volga boyunda Arabah'Ia r:,ekabet eder bir han daha vardr. Ydne Ak ordu'dan kan bu han, Cugi sIillesinin eyban koluna mensuptu. Sik]<elere gre, hu ihanr,n adr Kaan Bey idi. Yukarr'da zikrodilen XV. yzyla mensup meul Acem yazarl bu 9anrn adrnr Kaan Bey eklinde yazmtr.2 onun adna h. 777'de Yeni Saray'da bastrrrtrm birka ikke vardr. }-erri Saray ehri olduka ksa bir siire onun elinde kalrmt. i3u srenin bir yrl bile srnedii arlalyor. Kaar Bey zerine daha etrafl billgi elde edemedik. 70. ylarda Alt,n ordu'da gndrnz olaylarrn sonularrnr krsaca zetleyelim. Mamay ibtn Altn orclu'yu ele geirmek igin ok almsa da, buna muvaff,ak olamamtr. Volga,havzasrnr ihA,kiniyeti altna alamar.,

Donec'in aya.

A.V. 2 V. G. Tiesenhausen,

a. y.,

lI.

c.,

5,1

-55.

s,

184

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU',DA LEoDAL JiARIIKLIKLAR

185

bir sre iin Ejderihan ve Bugar'r ele gefuniiti. Zengin Vdlga havzasr daha ok Cui sl^ilIesiin Ak ordu koluna mensup lhanlarrn elinde katrmt. Birbirleriyle r'ekabet ed,en bu ranlar, taht ytrdan ok ilga'l etrred,ikleri halde, Volga iblgesini Mamay'a terk etmemi:lerdi. Bylelikle, Mamay Cui ulusunu ker,di lhAkimiyeti aitnda ;biritretirmee muvaffak o]amamt. Bu bakrmdan Dimitriy ivanovi, btn Rus]ar arasrnd.a kazan mar-.e,'i otorite sayesinde daha byk bir baarr etrde etmiti. Bu arada Moskova'nln Ruslar arasrrda kazandrr deer gittike artryordu. Bu durum kansda Marrray, Moskova'nn Tatarlar]a keslin olarak arplacanr anlamt. tirlk ona gre, Rus prenslleri Altn ordu'ya verdikleri ,.ergileri. de azaltmaa bala,mlard. otuz krk yl nce Ozbek han ve Canilek lhan zamanlnda a]nan vergilere nazarar. getrirllerin kuvvetle azal,dl onun gznden ka_ mamt. Mamay, Moskova'nrn Tatar]ardan tamamyle kurtulmaa veya hi o]mazsa vassa,llk balarnl gevetrnee alacanr da biiyordu. Bu ,durum karssnda Mamay'n Rusya i]e savasa hazr:lanmaa balad kolayca anla'lr. Fakat bu sava, Araibah'n |377'de yapt gibi dorudan doruya yama maksadyle ,d,eil, Rusya'yr kesin' olarak zayflat,mak ve tekrar lhkimiyeti altrna almak amacryle yapIacaktr. Ma'may'ln 1378'de Nijni1r Novgorocl'a Ve Moskova'ya karr yapt seferi bu akn iin ,bir tecrbe saymak gerekir. Nijniy'i alp yama etmee muvaffak olduunu, fakat Moskova'ya girernediiri bil,'iyoruz. Dimitriy ivanovi, Mamay tarafindan gnderilen Altn ordu beyi Bigi'in askerlerini oka'nrn tesire atm_ L. Rrrslarla Tatarlar arasrnda Voja rma ,boyunda bir mrlrarebe yaplmt. Bu defa Ruslar kesin bir baan ka_ zamlar,d. Tatarlar' saylca ok l brrakarak kam_ ltrd. 1378 Voja malhiyeti Mamayh gayet kuwetli hir tesir' yapmt. Kronikci, Kul,iikovo ovasrnda yapr,lan muIrobeye ait hikdyesinde Mamay'rn Vo1ja malhiyetinderr .sonra,ki clurumunu tasvir etmit,ir. Marnay .,ok ikA,yet
ya}nlz 'ksa

byk varlrk ve mlklere sahipsin; Frenkleri, erkezleri ve Aslarl tutarak byk bir kuvvet topla ve kend'i beylerinin cn al..." diy'orlard.' Altn ordu'nun erefini korumak iin Mamay'n Voja malbiyetini gz nnde tutmasr gerekiyox'du. Muvaf,fakyet kazanacana inanan Mamay, siyasi artlarrn elverili o d,uunu gryordu. Moskof prensinin kuwetlenmesini istemeym LitVanya prensi Jagiello ona yardrr edeceine sz vermiti. Ryazan prensi oleg de Maimay'a balln bildir_ miti. oleg Tatarlardan ok korkuyor'du. nk Altln ordu'ya rnukavernet ettii takdirde Tatarlarrn akrnyle karrlaacan hiliyordu. Mamay'n 1380 seferi Ve Kulikovo ovasndaki rnelhur muiharebe ize:ine Nikonovskaya letopis'te grdmz hikA.ye, fevkalA,de bir tarihi ike,lge tekil eder. Derin bir yurt sevgisjne dayanan bu belge, yalnz ddebi bakmdan 'esaslr o]arak iienmekle kalam, ayrrca ibirok nenli olaylar zikretmi ve derin lir siyasi ol,gunluk gsterrnitir. Bu esere gre, Moskova'nn' Mamay or'duSuna karr kazanlacak basarlnln yalnz Ruslar ilakmndan deil, btn Awupa Jakmrndan byk bir rlem taldn takdir ettii aIaiiyor. Kulikovo ovaslnda Rusya iin Ienler er,efie yapJiln trende "prens: Krlikovo ovasrnda ortodoks dini ve btn Hristiyanlk iin len karde ve arkadalar, hitrranz ehedi osun' derniti."' Kronik, Dimitriy Ivanovi ve Mamay zer,ine son ,derece ilgin llilgiler vermitir. Mamay bu de'fa da teebbs kendi eline almrt. Kronik sahibi Mamay'a byk planlar atfediyor. "Batu lan btn Rus topraklarrnr isgafi. ett ve btn lkelere ve btn ordu,lara h6kim oldu; Maay da aklyle, daha ok akr]sz lkafasyle byle dnyorclu.'" Ryazan prensi oleg, Mamay'rn niyetini renince, ]i,er zarnan olduu gibi korkmu ve denhal Altn ordu'ya Iallnl bildirmiti. o1, bu yo'lda Litvanya prmsi Jafa]<at sen

cri.ivor ve a,lyordl''; onu tesel]i etnee al1an marlc'i: "Scnin ordu'n failirlerri ve kuwetin azalmtr;

t PSRL, l(I, 46. s.: 6888- A. y., 65 - 66. s. :i A. y., 47. s.

186

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU',EA FEoDAL KARIIKLIKLAR

187

giello'ya da mektup yazml ve ortak ;kaIhk siyaseti ve' hatta Tatarlara yaldm teklifide bulunmutu. oleg'in ilu Lareketi, Rus top aklarrna karr ke'in ibir hainlik tekiil ediyordu. o'Ieg'in siyaseiti, Rus kronikileri tarafindan' da hainik olarak telhkki ediJmitir.
1380'de Mamay, Trk - Moo'l geibelerinin ve [ratta cretli askerlerin itirakiyle lbyk kir askeri kuwet t<pladr. Krorie inanmak gerekirse, Mamay "kendi as_ ].er]er,ine ilive olarak, Frenk, erkez ve As askertreri tut_ mutu.'"

,bilgi sahibi kimseler de vard. Dimitr,iy vanov'i'in onlardan Mamay ve askeri kuwetleri zerine bilgi aldnl kaydetn*ek zaittir.

nz Tatarlarrn Ad,et, gelenek ve dillerini bilen kiimseler deil, or,du'ya giden yollar, kprler, geitler zerine az ok

Dimitriy, Mamay'ln byk kuvvettrerle Voronej altrrda bu]u,rlduunu haber alrnca enerjik ,bir ekilde mukavernete ]hazrrlanmaa balad. Daimi ra]ihi Tver' pren_ si Mihail de dah'il o]lmak izere btn Rus prensler,ine m_ l'acaat etmiti. Kroniki, yurt topraklarrnrn savunmaslna katl]an prenslerin adlarnr sralamtr. Bu sralamadan anlaldlna gre, Moskof, prensinin otoritesi, bu clefa Rus feodallerinin dar, yerli, separatist crkarlarrnr yenniti. Dimitriy, ord,unun sildhlanmasrna da ayrr bir nen vermiti. Tatar telhlikesine karr ortak bir Rus savunmasl kurmak iin rr,etropolit l(iprian ,da almt. Rus prlensIiklerini lbirletirrrlek yolunda bu ,dgvirde olu,mlu bir rol oynayan Kiprian, R'us kilis'esinin mmessili o]arak callyordu. Metropolit Kiprian, Dirnitriy Donskoy'a ya|nz' nranevi bak,mdan yardrm etmektle kalmryor, btn Rus prenslerini Moskova,etrafinda toplanmaa,davet ediyordu. D,irnitriy 31 temmuz 1380'de Rus alaylarrnn Kolomna'da toplanrnalarr iin ,emir verdi. Mamay'a karr buradan sefere krnak niyetinde idi. Seferin hazr,]anmasncla kronikte be,lirtilen bir nokta ok dikkate deer. Dimit_ riy hu seferinde tacirlerin yardrnndan yararlanmr'tl. Kronikte burlarrn adlarr ,da srralanmltrr., B'unlar vaktiy]e Rlus ticaret Aleminde talunmr adar. Aralarnda yal-

Di,mitriy, Kolomna',dan gneye yrelmi ve "okaida Lopasna rrmar azndg" karargAh kurmutu. Timofey Vasiil'i hurdda askerileriyle b'irlikte Dimitriy'e iltihak etmiti. Ey,llde Rus alaylarr artrk Berezuy'a Valmrla::dr. Burada Moskof prensine birtakrm Litvanya prenslerinin iltihak ettiklerini syleyelim. Yalnrz prens Jagiello ve Ryazan prensi oleg gelrnemi'Ierdi. Buradan Dimitriy tekrar yola kmr ve Don vad,isinde Kulikovo ovaslnda Rusya'nn byk'dmanr Mamay ile karlamt. Kulikovo muharebesinin sonund'a kroniki, Tatarlarla s:avaan Rus ve Litvanya prenslerine: "Tanr, kuvvet,e cleil, hakka yaridlm ecler" szlerini atfedi.lyor.' Dim'itri; trrrna cevap olarak: "Kardeler, anll lrn, ktti hayattan yedir'' demiti.' Litvanya prensileri5le berab,er bu devrin rneur ,asker[erir:derr Volrn'lr Dimitriy Bdbrok da ge'lmiti. "onu iherkes tanyor ve ka,trramanlrrdan herkes korkuyord,u.'" Kron_iki, Kulikovo ovasln;da Nepryadr'a rmanrn aznda iki ordu..un 5erenesini ve Ruslara trihi bir zafer kazandrran rnuha::ebeyi canl olarak tasvir ctmitir. Yazarrn ver,dii bilgiye gre, Rus ve Tatar orrjusunda aylr ayIl 40 lbin kadar svari ve p,iyade vardr. ]]urada mbalia ed;ildii anlalyor. Tatarlar bu aiskeri kuvveti Rus]ara gre dalha koiay toplamlard. DinritIiy muharobeyi yalnz ynetmekle kalmyor, savalara da kathyordu. "Mamay be prens ile yksek kir tepeye cktl ve kanh muharebeyi ve [insan] krrrnn buradan A. y. A. y., A. y. A. y.

56. s.

'A.y. r PSRL, XI,

54.

s.

(6888).

188

ALTIN oRDU'NUN K

Se}Tetti.", 8 ey]l 1380'de Tatarlar mu,hareibeye ba$ad_ ]ar. Kron,ikte, askeri mahiyettie ok ilgin bilgi vadr." Mrr,harebenin iki noktas hik0yeainin dikkatini ekrnitir. Birinci nokta, kuvvet ve maharetiytre tarunm olan Sergey Radonej,skiy adl baha,drn Tatar bahadr Tem'ir Murzt. le yapt mca,deledir. Bu mcade,]e iki bahadrrn lrnesi}zle sona errnitir. Ikinci olay, Dimitriy Bobrok'un litmandasrnda pusrda bulunan ,birliin aknrdr. ok [<an d'klmesine yorl aan hu savata baarr kdh bir yana, kA] br yana geiyordu. Her iki yandan askerin yarrdan ou lmt. "Her yalnda birok ller gze arpyordu; atlar ]lere basma,dan yryemiyorlardr. AskerJer'drnanlar sildhlaryle deil, elleriyle Idryorlar,dr.",

IKNCI BoLM XIV. yzyhn 80 _ 90. pllarrnda Ak ordr'nun ykselii ve Toktam'rn Altrn ordu'yu
gIenilirme teebbs

Kulikovo muharebesinin nemini tayin etmek gtr. Bu mrllrarebenin nemi Rus tarihinin Eer,evesine sdrrlamaz. Dimitriy Donskiylin Tatarlan yenmesi, Tatarlarn yeri,lebileceini ve Rus prenslerinin birlemmiyle Tatar lrAkirr:iyetine kesin ve yrkcr bir daribe indirilebileceii ispat ediyordu. Ruslarn 1380id KIikovo ovaslnria kazandlklarr zafer, komu rninbtler taraf,ndan bu e kj]de telikki edilmiti. LAkin Rus z,aferiinin yrkcr kuvveti ne kaldar lbyk olursa olsun, bu, ,henz A[tn ordu idevletinin dald1n gstererrrez. Altn ordu gegici o]arak tekrar kuvvetlenmee muktedirdi.

genel gizgileriyl,e gsterir[er. Ak or'du'nun (ekoronik, siyasi v'e kltrel bakrmlardan) en nern]i ksmrnr aa Slrderya vadisi ve genellikle Stkend ve Savran ehirleri ile rman Arall glne dkild yer arasrnda uzanan ktn aar ravzas tekil ediyordu. Ak ordnr tarihinin en rnufassal ka}rnar olan "rskender anonimi" ne (Muinedd,in Natanzi) gre, Ak ordu, "Tuysen hattr ile Cent ve Bargkent civanna kadar UJuta', Sekizyaa ve Karatal izgisini'' lkucaklryordu.. Bu suretle, Srrderya havzasrndan baka Det_i Kpak'n geni bozkrr Ve krsmen ormarIrk alanlarr, yani Kazakistan ve Bat Sibirya Ak ordu'ya dahil bulunuyordu.

Askeri lbalirndan Cui rlusunun sol kanadrnr tekil Ak or'du'ya Rus tarirlerinde Sinyaya or,da, yani Gk ordu ad verildiini yukarrda belirtrnitik. orta an ilk yrllarnda srnrrlar zellikle bozlrlarda kesin olarak tespit edilmezdi. Bu seibeple, 'kaynaklar srnrrlarr en
eden

du) bozkrrlarr

Ak ordu'nun bozkr

gitbi, Det-i

krsrrnlarr, Gk ordu (Altn or_ Kpak adyle anlyordir. Ak

A. y., 59. s. :r A. y. I PSIII,. XI, 60.

3. not).
S.

1 v. G. Tiesenhausen, a. y., Ir. c.,727. s. - Nair tarafndan yazlan 2. notta (lZ7. s.), Sekizyaa adrun Sengiryaat diye okunmas gerektii ileri srImtr; W. W. Barthold'n Oerk istor Semire'ya (Frunze, 7943' 72. s.) adl ese_ rine bakuz. _ Yine a1mr rraie gre, Tuysen kelimesinn okunu da phelidir; ona gre, dorusu Tlimen olacaktr 4127' s.'

190

^LTIN

oRDU',NUN K

AI( oRDU'NUN YKsELi

191

or'du'nun bozkrr ve zirai blgelerirlde oturan lraikn etnilt teekkl meselesi son ,derece remlidir. XIV. yzylln ,banda Det-i Krpak'n etnik durrnrrr zerire ,en geni iloilgiyi, ftu yzylrn lilk yarsrda yetien Msrr tariihgisi an-Nuveyri'ye borluyuz. Byk ansiklopeclisinin "Trkler zerine bilgi" hlrnnde, Det-i I(rpcak'ta'n ve zellikxe Kpak bozkrr]arrnn kuzey krsrrnlarmdan sz ,ederken an_Nuveri yle ldiyor: "onlarrn Iiaibileleri oktur; emir Rkneddin Baybars deva,dar Elrnansuri'rrin kroniinde' sayd 1-) Toksola, 2) Yeta, .3) Burcol, 4) Burd, 5) KanguoI (veya Kangarolu). G) Ancoil, 7) Durut, 8) Karabarol, 9) CJznan, 10) Karabirlili, 11) Kotyan kabileleri onlara mensuptur.'" Bu kaynakta (Rkneddin Baybars) yrkardaki kabitreler zerine verilen bilgi, Ibn Haldun'un tarihine gemitir. Ydnz, burada kaibile ad]larnda ibirtakm deiiklikler gze arpar. Bu adlarr srralryoruz: "1) Toksoha, 2) Seta, ts) Burcola, 4) Eilbuii, 5) Kanaaral, 6) oh' 7) Durut, 8) Kalabaalr, 9) Cersan, 10) Kadkaibirlli ve 11) Kunun."" Kpak kabilelerinin tek bir ]istesinden kan btr iki variarsr,dzeltebilrnlek iin, elimizcle yar,dmcr veriler yoktur. ,Ibn Ha]dun'un ,eserinde biraz sol].ra u sztg ilA_ 'e olunmutur: "Hikiyenin geliinden, Durut kalbilesinin Kpaklara, Toksoiba kabilesirin ise Tatarlara mensup ol_ duu, btn bu kahilelerin bir ho,ydar: [<mad anlalliyot."n XIV. yzyln banda }g,t-i Kpak'ta oturan gEdbe lralkn etnik teiekkl zerire hu yzpln ilk yarrsnda yaa}ran Mrsrr'lr Arap yazarr al - omari',de ok deerli tafsilAt vardrr. Al.omari'nin,haherler. soruturma mahiyetini tar. Bunlar A]ltn ordu bozkrlarrnrn hayatnr yak;ndan tanirnak imkhnnr bulan kimselerderr alrmtr.
mtr.

' Rkneildin Baybars'n eseri XIV. yzyln

gIe, Tatarlarln geliire kadar Cui ulusunun geni,bozkrlarrnda Kpaklar yelemiti. Tatar]ar buraya geldiktreri zamarl' Kpaklar onlara tabi olclular. Tatarlar Saylca az oldu]klarrnidan Kpaklar a karrarak "tamamtyle Kpak1amilar."' Tatar]ar (Moollar) yava yava jerdi MooI di]lerini unutmrrlar ve toplu olarak Kurnan_ ca, yani Trke konumaa haIarrlar. Tatar veya MooI fatihleri hakkndaki hu ok rlemli gzlem, btn son_ raki ola/arla teyit edilrnitir. Det-i Krpak'ta, gerek Don ile VoLga arasndaki gney Rus bozkrrlarrnda, gerek daha ciouda, Ural rmar havzasrnda, Aral glnn kuzeyincleki bozklrlar'da ve aar Srderya ]havzasnda Mool kabilelerinin Trkle,mesi processus'!le karlayoruz. Burada 'esas itilbaryle Yedisu ve Maveranne{hir'tleki olar gemitir. Mool kaibllelerinder XIII. yzylrn son yarrsrrda Yedisu'dan Hocet (Leninaibad) alanna gt! eclen Celairlerle Kakaderya vadisire g eden Barlaslarn mu_ kad,deratnr ihatrlayalm. Bu iki byk Mool ,kabilesi _ Celairler ve Barlaslar Yedisu'dan artk dil hakrmrncian ksmen Trklerni olarak kmrlard. Yenli yerlerinde hu Trk eme artrk 'o kadar derinlemiti ki xIV. yzylda, h,er halde yzyiln son yarrsrrlda, Trk dilini kendi ana dilller,i sayryorlardr. Det-i Krpak'a dnelim. Kpaklarn eski zellihlerini tamamryle kaybettik'lerini sanmak yanr olundu. Cui ulusu smrrlarr iindeki ordurun teekkln kay_ iak]ardan renirken, Kpaklara ayrr bir asl<eri hirlik seklinde XIV. yzylrn sonunda bile tesadf edebiliriz. erefeddin AlIi Yezd, Timurun 1391'ale Toktam'a karr yapt s'eferi arIatrrkerr, bu sorruncunun askerlerinden yle sz eder: "Ruslardan, erkozlrerden, Bulgarlandan, Kpaklardan, Alanlardan, Krrmda Kefe ve Azak [alhalisinden], Bakurtlardan ve M. k. s. Iardan2 oldukca Il_

A -omari'ye

banda yazll-

2 V. G. Tiesenhause[, &.V., I. c., 540 - 541. s. 3 V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 541. s. 4 V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c.,541 - 542. s.

V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c.,273-274. s. (Arap.i mclin), 235. s. (Rusa tercme). Mokalarn, yani Mordvalarn gz nnde tutulduu a_
Iilyor.

192

-\LTIN oRDU'NUN aK

AK oRDU'NUN YKsELj

193

yk bir ordu toplad.'" Ayn yazar' Timur ve Toktarnr ordularr arasnda 1391'de Ku,nduza rnevkiinde yaplan muharebeyi tasvir ederken, Timur ofdusunda rOsman bahadrrrn birliirde b,ir Krpak kounu b'ulunduunu yazyor.2 onun buna benzer hirok ko,unlar lulunduu anlalyor. Batu'nun seferi dolaysyle ve bundan sonra Det-i Kpcak'a ge[en Moollar b,irkaq kahileden teekkl ed,iyordu. Lkin Det-i Kpak'taki artlar altrnda saMangut dece iki byk 1\{ool kabilei - Konguratlar ve yalnz kabile ibiriklerini mulrafaza etveya Mangrtlar mekle kalmarnlar, ayltca nernli birer grup tekil etrniler'di. Fakat birliklerini muhafaza etti']],eri halde, lendi Mool dilleriri unutarak Tiirklemiler'di. Sorradan, XV. yzy,In Son yarlsrnda, Mangrtlar ad,larrnr d,eitirerek Nogay adn alrnlard. or'dularna da bu ad verilmiti. triann kronikisine gre,3 XV. yzyln 80. yllarnila Volga'nn dou kysna geqerek Yayrk'a ka,dar yaymrlard. Kongratlar (KungratJlar) ve Mangutlar (Mangtlar) yava }ava geb'e Trk toplumuna girmiler ve ker,d[lerini Trk saymaa balaml,ard.

esas ktlesine zb,ek, Ak ordu'ya 'ise /bek rlusu adrnr veriyorlar. zbek kelimesinin rnerei zerine indiye kadar saIam bir sonuca varlamamrtr. zbekle''in rnenei zerine en Son yazly| yazan Prof. A. A. Sernerov, K Voprosu o proisxojdenii i so'stave uzibekov eybani - xana adl ok deerl,i yazsnda u hkm vermitir: "... zelbbk_ Ier ,dltn ordu',dan kmamlardr. onlarn, adlarn Altn ordu ihanr zbekten aldklar ispat edilmemlitir."a

XIV. yzy r,n son yarrsrnlda ve XV. yzyln banda Ak ordu aha]isinin durumu ve etnik teekkl nasld? XV. yzyln Acen kaynakIarr, Ak ordu ahalisirin

abek tabirinin okur,larr arrtmaras iin, xI\'yzyl,ilarda Cui ulusunu'n kuzeydou alar_ Iarmda yaayan gebe zbe]<leri hugnk zbekistan zbekleriyle karrtrrma,mak gerektiini belirtelim. z' rek ka',mi esas i-tiharrylle aaldaki etnilk unsurlardan teekkl etraitir: 1) Maveranehr',in eski Trk a,lranisi. Runlar eski ,devirlerden iberi burada yaayan yerleik Tacjk hal,lnr XI. yzyldan itiharen'dil ba]mndan TiirkIetirmee balamt. 2) Birok elrirlerde Tiirkleen Iran aha.ilisi. Bunlar eski Tacik dillerini artk oktan beri unutmularil. 3) XV. yzylln sonunda ve XVI. yzylln barnda Amrrderya ile Srrderya'nrn aa a]anlarrnrlan bugnk zhekistan alanrna top u olarak g e,den ggebe zbekler:.' Ak ordu zhekleri, ada zbek kavmiin etnik teekkne kat]an uns]_rlarrdan biridir. Bu suretle Ak or,du zbeklerinden sz ederken, hen ,etnik ilakrr:dan, hem ekonorni sistemi bakrnrrdarr taramryle ayrr bir ey arIyoruz. Det-i Kpak'ta ve bu arada Ak or.du bozkrlarrnda geibe ihalk'n ana ktlesini Kpak ]iabilelerinin meydana lgetirdikleri yukarlda be,lirtilrniti. Moollar Kpaklarn etnik teekklnde derin ibir deiiklik yapmamlard. Bilikis Moo larrn da Trkletiklerini gryoruz. ki 'lyk Mool kabilesinin Kungrat'larrn ve Mangrtlarrn mkadderatnr hatrlayalm. Bun]ar sonradan Nogay adnr al'mr,Iardr.' Ak ordtr'nun Krpve ksrnen Kungrat - Mangt kabile]eri zhek adrnr ne ak zamar, ve nasr]. alrnlard? A. A. Sernov'un yazlsrna gre, z ek tahiri ayrr bir Trk. Mool kabile zmresi iin, zbek hanrn (1312 l:i42) Altn ,ordu tatna r'kmasrdan ok nce kullarulmtlr. Bu, byle midir? Blizim kaynaklarrrlz ele a[a[r.

xVL

1914' 15' s.

I V. V. Tiesenhausen, a. y., II. c., 156. s. , V. G. Tiesenhausen, a. y., If. c., 169. s. ,; PSRL, XfX, 1903, 8. s. Raboaya xronika nstituta vostokovedeniya, II,

Takent,

tr Iisasen, Nogaylar arasrnda 'i'iil< vc. Mool boylar daha vard.

i;lc'l<skogo naroda, Takent, 1941.

I A. Yu. Yakubovskiy,

I( voprosu o

proisxojdenii

Mangrtlar'dan baka birtakm

F.: li]

194

ALTIN oRDU'NUN K

AK oRDU'NUN YKSELi

195

buluna,n zbek ranrn Prof. A. A. Sernen9, 'zbdkli' anlamrna gelen Uzbeki tabiirinin hirtakm tarihiler tarafindan zbek kavim ad gihi telAkki, edi,ldiini |haklr olarak s5iiy91. Bu surettre, D,et-i Kpqak'rn Tr]r - Mool askertreri_ ne Uzbekiyan 'zbekli]er' adr verildii phesizdir. Buna tamamy,le uygun olarak, Handullah Kazvini, Cui uluSuna da Mam],akat-i Uzbeki, yari zhek rremleketi adn verrlitir.3 Tarih-i Gzide'yi devarn ettiren Harrdiullah Kazvlni'nin olu Zeyneddin',in zibek ulusu tabirini Ak
aralnda Kafkasya'da
}_arekett,e

XIV. yzy| yazar|atrrdan Harndulla'h Kazvini, Ta'il-i Gzide adlr tarihi eserirlde, 1335 y:Jnn kasrrn ile

lturid lrarclan yukard.a etraflr surette sz eclilrniti. Lakin U2beki (okluk: Uzbekiyan) 'zloekli' (golluk 'z-

asi<erlerir,e Uzb'ekiyan adlnr vermi:tir.1

ordu an]amnda dei,l, btn lCui rlusu anlamrnda kr,llanrrasr da dikkate deer. Her halde, Canbek hanln (Iuz1357) devrinden sz ederken Zeyreddin Cui ulusuna zbek ulusu adrrr vermitir.a Ak ordu zerine salam bilgile'e sahip olan XIV. yizyll yazar,larrrdan Mrinedd.in Natanzi (skender anonimi), aynr d,ev,irden sz ederken, zbek ulusu tabirini yine iCi ulusu arIamrnda kullarrmrtlr.' "rskender anorrimi" ayru taibiri XW. yzyln 60. yllarr iin de ku]llanmtr. Yazarn zbek ulusu ta,biri al_ trnda re antradru gsterem ciimleyi ahyotuz: ,'onun (Murid ]ranrn - A. Ya.) za,manrnda z,bek ulusunun ernirl-nerasr Moul Buka'run olu lyas'tr."u Moul Buka ve olu llyas, Altn ordu'da emirlik yaprntr. lyas, Saray hanr Murid (Amurat) zamanrnda emir-,l-mera idi.

' V. G. Tiesenhausen, a. y., IL c.,227. s. (Farsa me_ tin), 93. s. (Rusa tercme). 2 A. A. Semenov, a. y., 13. s. 3 V. G. Tiesenhausen, a. y., IL c.,22l-222. s. (Farsa metin), 93. s. (Rusa tercme). 4 V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c.' 226. s. (Farsa etin), 97. s. (Rusa Tercme). 5 V. G. Tiesenhausen, a. y., rr. c.' 233. s. (Farsa metin), 128. s. (Rusa tercme). 6 V. G. Tiesenhausen, a. y., rI. c., 235. s. (Farsa metin), 130. s. (Rusa tercme).

bek]i]er') ta,biri l7zltln zaman yaiamamrtrr. ,Sorrraki Acorr amr'lardr. Bu kaynak]arda artk kaynakl ne 'deil, "TJzbek" (e'-.;1l) ana Uzbe[i bek 'zbekler' talbir'i altncla yaltesadf nrz Ak or,duda]]i gebe Trk - Mool halk anlarlmtr. ,.Is<e.der anonimi" de bu ta]biri ibu anlarrda kularrmr,tr. Meseli: "Birok rnu]harebelerd'er. sonra Toktaml kam]r Ve Urus askerlerinin byk bir ksmr zJoekler tarafindan ldrlrnt."' Bwada XIV. yzylrn 90. yillarn_ cla Toktamr ile Edige arasrndaki sava dewindier sz ediliyor: Adr geen zbeklerin Edige ordusundaki Ak 'ordu gobeleri olduu aktr. erefeil'cldn Ali Yezdi 'de "zhelileri" bu anlamda kullanryor.s Uzbeki, okluu lJzbekiyan'zbe[rli','zbeklil'er' ve Uzbek 'zibekl'er' tabirleri arasrnda herlrangi lbir mnasebet var mdr ? A. A. Semenov'rrn fjkrie gre yokt;r. Ilk ad tesadfidir ve XV. yzyl kaynaklarnda buna rast annaz.IJzbek (el-.;r,) tabiri, A. A. Serneov'un filcine gr,e, Ak ordu ,evnesinde domu' orada krllanlmrtr ve Uzbeki tabiriyle ne dorudan doruya, ne dle ilolaysyle illgisi vardrr. Ne zaman kt da enz bilinrliyor. Bizce, bu fikir tarihi gereklerile ispat edilenedii giibi, lbu tki ail arasrrdaki srkr minasdbet fikriri 'flg 'iiT_ termez. Gerekten adalar, zhek ,han askerlerine Uzbelriyan, devlete ,de "zbek idev],eti'' a,drnr vermilerdi. Cui ulusu ordusunda sol ]ana'drn ino kaldar byk bir rol oynadrn an}amak iin sadec'e. kaynaklarr dikkatle z nnde tutmak yeter. Ak ordu'nun Trk - Mool gebeleri, seqme asker - svar'ilerdi. Anlalldna ,giir,
"-.

(aadan 4. satr); 114. ve mt. s.

1 Nizameddin

ami, Tauer

basksr,

Fara

'netin,

71.

nretin), 133. s. (Rusa tercme). Aynca bakrnrz: a. y., II. c.' 238. s. (Farsa metin), 134. s. (Rusa tercme). j| V. G. Tieghausen, a. y., II. c.,778. s. _ Buratl zbck lahadrr]arndan kuru]u bir birlikte sz eililiyor,

2 V. G. Tiesenhausen,

a. y., ff. c.,238. c.

(Farsqa

r96

ALTIN oRDU',NUN K

AK oRDU'NUN YKSELiI
eder.

197

bu askerle're balangta Uzbekiyan 'zbekliler' a'dlnr vermilerdi. Yava yava Uz'beki tabirinin yerini Ak ordu]da yaayan Trk-Mool kalbi'J.eleri grupuna'ad olan Uzbek tabiri almrt. zbek'ulusu ta]bir'i ise', b,tn Altn ordu iir kllanlrnaa balanmt. Mihmannarne-i Bu,hara'ya hakilacak ol'ursa, XV. yzylrn sonurda ve XVI. yzyiln banda ,durum lbyle idi. Mi]hmanname-i Builrara, xVI. yzyln landa Isfahanlr Ruzbehan tarafindan kaleme alrnmtr. A. A. Sern:enov, eybani han devri zbek]eri_ nin me,nei meselesi iin ibu eseri kullarmlt. Isfalranl Ruzbehan'a gre, zb,eklere kav,im mensuptur. Birincisi "eytbani'ye mensup kabileiler",' yani eybaniyan, i]rincisiye ncs Mangrtlardrr. Bu kavim, Ak ortlu ahasi sa?Hft'zbek aclllr bir ortak kavim tekil eder'cl. zbek adrnr tasyan ayrl hir kavim veya kabile bulunmadr bu kayttan acrktan aa anlarlyor. Tamamyle toplayrc bir mahiyet tayan ibu sonrr,cu ad, yukarlda anlatdr gibi, Uzbeki, Uzbelkiyan taibirinden kolayca. krnltr. XVI. yzyln kanda zbel]er kavim olaral l'enz S;a]am bir etnik birlik tekil etmiyorrlar,dr. Ruzheiran: "Bu kav,rnin hanlarr arasrn'da sekli hir dnanlk hkm sryor ve [bunlardan] ,Ier hiri dienine
Mamafilh Ak ordu aha,Iisi gEebe zbeklere inhisar etmiyondu. Geni' tozklrlar yarnda, Stkent ve Savran'can Yangkent]e ve hernen hernen Aral glne ka,dar uzanan yet'lerd,el<i l<y ve ehirler gibi nemli kltrel tiiillgeler de Ak ondu'ya dahil bulunuyor,du. Irmak boylannldaki bu alanlarda kimer yayordu? Srrder5ra'nrn aa alanrnda tarrn ve ehir hayatrnn kltr dzeyini tasvir etrnek suretiyle bu soruya her eyder gzel hir ekilde cevap veri,lebilir. Bugn Srrderya'nrn aar ihavzasr Trkistan, Iftzlor,da, Kaza[insk ehdrieri ve Aral gl evresirdeki ufak A. A. Semenov, a. y., 14. s. A. A. Semcnov, a. y., 14. s.
kastediyor'du. ",dem:ektedir.'

Altn orclu askeri kuvvetlerinin esas ksmrnr tekil

olarak gerilemesidir. Civardaki Joozkrr]arda gelbe boy ve kabileleri otuyordu. Ix X. yzyI,Iarda burada ozlar yaamr' - yzyllarda Sr'derya boyundaki bozkrrlar xI -'XIII. Kpak ve Kangllarn eline gemiti. Mool istilAsndan sonra burada Mool kalile' eri ortaya rkmt. Yukarda belirtildii g,ibi, bunlar XIV xV. yzyrllarda, byk Trk denizinde Kungrat, Mangt giibi birtaklm ayrr TrkMool etnik teekktrleri reydana get,irmilerdi. Slrderya ]iavzaslnda zirai yerle'rreil'erin ne Zaman ve nasrl ortaya c;ktrnr ihenz'bilmiyoruz. Bu neseleeri ay'dnlatmak .icin geri arkeolojik aratrrmalarda bu]unmak,ger'ekir.'

ahalar mstesna, Ars' lrrnarun aandan itibaren hemen hemen bir l manzarasr gSterir. Bu alanda, Ta_ kent ve orenburg demiryolrr duraklarr ve ibunlarn yailnda birtakm ufak kyler gze'arpar. orta an ilk devir]erinlde burada deiik bir durum hkrn sryordu. Aa_ i Sr,derya vadisi ,Srderya''da,rr kan kanallarla, ark'larla siislenmitli' Bu vadide otrar, Yas, Sahran (Savran), Srnak, Barkent veya Barrllkent, Anas, Cent, Yangkent gibi dhirler var'd. Bu alann nernli ehirleri bun-' lard. ehirlerd,en baka burada hirok ufak yerleme yerleri da1ha vard. Srderya boyundaki kltr a]anrnrn tarihini iki blrne ayrmak gerekir: 1) Moo[Iardan nceki ve 2) Mooilar,dan sonraki devir. x XIII. (20. yhna kadar) yzyllara nazaran ,ilinci devrin en nem]i zellii, ehir ve ky ,|2yx11nn kesin

1 Bu
J OrUZ:

'olda rkan nemli

arkeoloji aratrrmalarrnr sral-

a) P. Lerx, Arxeologieslraya poezdka v Turl<estanskiy y 1867 g. S. PeterbuTg, 7870. b) A. Yu. Yakubovskiy, Razvalinr Sgnaka. Soob. c;inr<. Ir. c., Leningrad, 1929. c) 1947'de Slrderya'nrn aa. havzasrnda A. N. Rerntam :,{*crloji kurulu kazr]ara balamrs: da' imdilik bu alnda yaplliln almalar zerine bir rapor vermemitir. Ayrca laknz: S. P. "I't l s t l v, Goroda Guzov. Sov. dtnogri.f.' 1947, Nt. 3, 5>, r, iit. s.
lia5,

198

ALTIN oRDU',NUN Kt

AK oRDU'NUN yr<soi

199

Burada 'ehir hayatrrurr ortaya lmasr izerine dal budak salmr bir fikir var'drr. Buna gr'e, en-irler, IX _ X. yz_ ylllarda Mslman gnaenleri tarafindan kurulmutur' Bunun byle olup olma,dr arrcak arkeolloji aratrrrralar sayesinde anlaabilir. Moollar dewirde Yas adnr ta_ yan Ve X. yzyIda iavgar adr altnda n kazana'n Trkistan ehri, Ak ordu'ya balr deildi. Bu hakrrdarr bu 'ghir bizi ilgiler:dirrnez. avran'a (Sabran'a) gelinoe, b ;bali hulunuyordu. Her [alde, e,lrir daima Ak ordu'ya 1388'de Toktam'la yaplan sava zamanr.da u 1387 dhir Timur'uT snr kalesi idi. Bilirldii gibi, Savran, Samaniler'devrinde zergin bir ticaret ehri idi. iibn Havka]'e gre,l burada ggebe ouzlarla (Guzlarla) Mslman tacirleri arasrnda ticaret yapilrd. Hudud-al_6,lem (Tumanskiy yazmasr) yazafl,da Sahran' Guz tacirlerinin bulunduu bir yer o]arak kaydeder.' Mukaddasi'ye gre, Savral (Sabran) 7 surla kuatlmr byk bir s'ehirdi. ehir iinde bir rabat, yani esnaf ve tacir Varou Vardr. Muka'ddasi zaranrda (X. yzyiln 80. yllarr) Savran'rn gdbeere, Guzllara ve Kirneklere karr bir kale grevini grrnesi dilkate ,dee,r.' Br.lr:dan aka anlaldna gre, Saman1ler kendi tacirleririn faaliyetini kolaylatrmak maksadrytre ilk zamanlarda' burada asker kuvvetler ibulundurur]ar,d Y,ine Mukad,dasi'nin alattna gre,,Savran evresinde Turar ZeraL adl ufak hir ehir ile iloir ky vardr.o
Da'ha sonraki zarnanlara ait verilene gre,5 XVI. yzylda Savran'da 200 Hint esiri tarafindan alm arklarvard. Ark sistemiyle su datma usulnn ib,rrada daha eski devirlerde de mevcut olduu anlalryor. xI - XIIL

yzyllarda, Moollandan nceki'devirde, Savran geri'Ie_ mee yz tutmutu. Her ihal'de, tajlhii}er b iehrin Ceng'izhan Moollarr tarafindan alndrnr bdlirtmifi,erdir. 1254'te byk Mooil ranr Mergi'yi ziyatet eden Ermeni [riikrdarr Hetum, Be$balk'tan 'otrar'a derken, Srrderya boyurda birgok ehirl,erden, bu arada Savran'dan da gerni ve h.r sonuncunun hyk bir ehir oldu"nr belirtrritir.' Ak ordu'nun bae*ri Snak ehri idi.' Huducl-al6lem mstesna, X. yizy| kaynaklarr bu ehri anmazlar. Mamafih adr geen eser, ehrin adnr Sunan biiminde kaydetmitir. Bu, bunun Slnak (Sunak) olup olmad phesini uyandrrabilir. Srak ad XI. ve ze]likle XII. yzyll kaynaklarr'da, her eyden nce HArizm tardhi ile ilgili olarak srk sk ortaya krnaa halyor. HArizm, HArizm,ah Atsz',dan (7127 - tI54) ibalayarak Hirizmah Mhammed'e (1200 - 7220, kaLdar bu eirler grupunu Hdrizm topraklarna ilhak etmek iin ak bir siyaset ta_

kip etmiti.

B a r t o l'd, K istorii oroeniya Turkestana, 748. s. - Burrla Vasf'n Asya Mzesindeki yazmasr zikrecli}miti, 568 a, 94, a.

1 : , ;

BGA, II, 390.

BGA, III' 274.

s.

Hudud-al-alem, V. V. Bartol'd bas., 1930, Leningrad, 24

s.

b.

1219'da Cengiz hanrn ordusu byk o,lu Cui'niri kumandasr altnda,Srderya hoyunda ilerlerken, Snak'ta ciddi bir mukavemetle karamt. Rei:dddin'n tasvir ettii m'ca'de]ede,n, Srnaik'n XIII. yzyln ba_ nda byk ve mstahkem ibir ,ehir otrcliuu sonucu llarlabilir. Cui'nin e],i olarak gnderdii Hasan Hac ad]r Mslman gelip ehrin muhareb'es,iz tesldm edllmesini tel.<]if edince, saIam istilhkO,mlarrna ,dayanan Snak ahal,isi, Cengiz ,hann yanrnda ticari ve diploratik lriznet]ercle builunan hu elgiyi Ldrmler ve Moollara karr ciddi ve getin lbir mukavemet gst,ernilerdi. Iki taraf krvvet bakmnda'n birbirinden farklr idi. Snak]lar iredi gnliik bir kuatmadan sonra teslm olmak mecburiyetirde

A.y. V. V.

' I(irakos, Moskva, 1858, 221 Al'xcologicskaya poezdka, 13. s. : ,\. Yr. Yakubovskiy, CAlMIi, lI. c., Leningracl, 1929,
123

222.

s. - P. Lcrx,
Sotl.

Razvalin.

Sgna}<ir.

159. s.

200

ALTIN ORDU'NUN K

AIt oRDU'NUN YKSELi

20L

Sonraki yzylda ,elhir olarak ka]d ise,de, ok snk bir ha.v-at srd. Modllarn tahribinden lsonra eihir zerine ilk ]aberi Ermeni lhkrndar Hetum vernit'ir. Hetrlm, Savran'dan olduu gi,bi, iburadan ,da 7254'he geqniti' Hetum, hatra defterinde ehrin adrnr "Srngak" biciminde kaydetmitir. Snak'ln daha XIV. yzylda Ak ordu ulusunun .ymesiyle kalkr:maa baladr gvenle ileri srlebilir. "iskender anonim,i''ne istinaden, ,ehir , hayatrnn ka]krnmasnda ve binalar kuruImasnda Erzen hanln b_ yk rol oynadr yukarrda kayg6i1-iti. Erzen ]han otrar'da, Savranlda, Cendde, Barnlkert'te (Barkent'_ te) inaatta ibulunmu ve Snak'ta gmiilrntr. Urus }ran zamanndan itibaren Srnak'rn adrna kayna.klarda slk sk rastlanrr. Urus ]ran devrinde Snak artk Ak orciu'nun ftaehri sayiyordu. Her halde, Timur h. 780'd; (: 1378 - |379) Toktam'r Ak ofdu''da Tlirnur Melk hana kars ,dr,dnc sefere gnderdii zamar oru Snak el'rinde tahta ,karlralarr iin berabeninde yol'ladg kumandanlarlna e'rrir vermiti., Bur,dan lbaka, IJrus lhanrn bjzce ma]m olan en eski slkke]eriinin r. 728,'de (- t7. xI. 1327 - 4. xI. 1328) Snak'ta lbastrrlmas, hu devirde Ak ordu'nun 's,iyasi 'lrayatnda Slnak'n ne kadar byiik br: rol oynadnr gsterir., Urus han ve Toktam devir,trerirrden itibaren Snak durmadan bymee haIlyor. ehir artk yalnz ticaret rrerkezi, ya|nz kale dei], byk yapllarla ve her trl ss]erle sslenen bir baehir olmutu. Bu l<itahn satxibi
<;a

ka]cl'lar. Cui, mukavermet ettikleri ve zellikIe Hasa Hac'yr Idrdkler'i igi'n elrir ahalisini iddetle cezalar_ clrmt. Snak ahalisinin byk lbir ksrr ldrImii, ellir ura,d yama Ve yangln sonurda rssr,z kalmrfi.

tarafindan 1929',de yapIan arkeoloji aratrrimalarr Sayesinde Snak'ta XIV. yzyrln sonuna ait rnkernmel bina
sadf edilir. Maverannehir hkrdar Ulubek (1409 _ 1449) ve lJrus hann torunu Ak ordu hanr Borak araslndaki karlkh mnaseibet]er'dolaysyie kanak]arda ehrjn adr sk s anrilrr. Snak bir sre Ulub'ek'in hfi.kimi;eti altna bile gem,iti. xV. yzyln 30 - 40. yxlarnda zbek hanr Elb-I-layr, Srderya'nn aa b]mn ele gecirmi, Suzak Ve Uzkent ile tirlikte Srnak'r da hkm altna almt.' Bu zamanda Snak'rn gneyindeki can,[ hayat artk tlurmutt. Bu suretl'e, Snak Srderya hoJ,unda kuzeyde ,en'son elhir olmutu. orta Asya'nn tarihi Sahnesine eyibani hanrn (1500] 510) kt yllarcla da Snak'n adna sk srk rastlanrr. cyhani han, XV. yzyln 80. yllarnda Burur,duk harrla sa\raml ve Srlderya boyunda b,irtakrn ehirler almr, }r arada Snak'r da ,el'e geirniti. Snak iin Bnrunc]rk'la giriti'i savaln tafsilAtnr anlatan eybaninarr,e'. ye gre,' Snak o zaman kuvvet]e tahkim edilmiti. (Bur'unduk han ehri ay kuatarak, bunu zapteden eykarli,]randan ailmaa alm,t.) Srak zerine en'etraflr bilgi, XVI. yzylda verili:or. Yukalda zikredilen M''ihmannam+i Bu]hara',da S_ nak zerine 'dikkate deer bir yer vardr: "Bu sonuncus! aa Srderya alanrnrn en uzak ehri sayrlryor. Kltr alanr (,sulanan toprallar) burada sona eriyor ve kuzeytle kum l uzanyordu." Yazarrn fikrine gre, Snak eski zamanlar,da ok bykt. Gze] tarlalarr ve yaprlar
ka]ntrlarr bulundu'u aka anlarlmrtrr.' XV. yz;ln iik yarlsmda Srnak',n adrna sik

sk

te-

netin, 70. s. (aadan 2. satr).

r Nizameddin

ami,

Tauer bas., Praha, 1937, Farsbastnlmaz-

rl; yukarrla grdmz gibi, Altn Ordu'da Saray'dan, Yeni Sa'i5''rlan lal<a, birok ehir]erde de para bastlrl]mstr.

: Bilindii gibi, paralar her vakit taehirde

, Abu-I_Hayr-hani, Leningrad Universitesi yazn.lsl, 852, 446 b' 447 a. _ V. V. Bartol'd, K istorii o'oeni_ r,;, 151. s. _- W. W. Bartholc-l, Encyclop6die cle l'Islirn,
\t.
lliil.

,rl[i1.

r A. Yu. Yakubovskiy,
S.

Razva]inr Sgnaka, 154.

ve

\lt-|-Hryr maddesi. :' eybaniada, i.

s.

N. Berezin tercmesi, LXV - IJ(Vr.

v,-.

202

ALTIN oRDU',NUN K

AIt oRDU'NUN YKSELI

203

bozkrrlarnrn limanr anr veriyo . Inan,lrnaa l6'yk kirnselere dayanan yazar' eslriden Srak pazarlanna her gn 500 ha tleve sevk ettiklerini ve bunlarrn ayru gn iginde tamarnr),]g satildnr yaAyor. Kltr alanrnrn dar bir er'it tekifi ,ettiini sy,lediikten sonra, hu topraklarrn Srrderya''dan rkan kanallarla sularrdln haber veriyor.' ,\ynr yazar, b'r'az aarlda, eybani ilooyuna ,baIr zbelr hanarrrun Snak'ta kendilerine mahsus h,ir mezar].k yaptr;dklarn ilildiriyor. orrlarrn rezat ve trbelleri burada bulunurdu. Harrlardan biri l,d Zal"nat7' Is Snak'a naktredilir ve "rr,aZaT"I zerinde yksek bir "gunbaz" (kmbet) yaplrd.' W. W. Barthold, 19021de lSuderya valili,i arivind,e alrrrken, Snak zer:ine XV XVII. yzyrllara ait otrduka bol bilgi veren emli vakf
,belgelerine rastlamrtr.

VaIdI. Hatta ehre "Bandar-i Det-i Krpak", yani Kpak

w. w. Barthold'e gre: "Zikredil,en b,elgeler tarih ve corafya hakrnllarrndan dikkate deer olduklarr gihi, k],tr tarilhi,bakrmrrldan,da nerrlidirler. Bunlar,dan, XVI ve XVII. yzytrlar,da Su'n:akkurgan civarrnda Lerrz ilenmi birok alanar btrlurduu anlalryor. Bu a]an]ar iaret etmek iin tpe (esas'err 'tepe', 'tmsek' ve 'hyk') tabii kullanlyor. Tirnur'a atfedilen bellgelde eyii Sirac,eddin'in eyihlislimla getirilmesinden Ve o ra orKzltal, Tmen ve BuzgJl zek arklar,ndan hirer parca veri]mesinden sz ediliiyor; T[irrlen ar]nn Srde:ya'dan cJkt ka}rde,diliiyor. Bilirdii gibi, 'bu ark adn.l bugne kadar mu'hafaza etmitir...'" w. w. Barthold bunclan sonra lbirok ay, pmar ve kanal a aruyor. Bunlar_ dan bir krsmr zaTnantrn:,Za kardar muhafaza edilmitir. Bundan baka, Tnezar adlarr ve o devirde S'nak'ta n
c'lalent,

kazanm kimselerin adlarr anl,mtr. Vakf b,elgellerinc]en alrnan ltn btr ad"larr, bugr,e kadar muhafaza dlunan adlarla (halk arasnda kalan ad.larr 'da gz nn'de tutarak) karlatrnca, Srnak kltr alanrnrn mahi_ yetvee,nitiiianlaIalbilir.Ruskayna;k]arnda,Srnak,ln ink olarak, XVI. yzyln ortasrrda kalem,e a]lnan "dr, "Kniga Bo1'ogo erteja'''da ortaya kyor' Burada Srnak iin yJe deniliyor: "Kerlderlik'in azndan 150 verst uzakliktr ise Sr manrn sol kyrsrnda Karaat darrn karrsrrda Sunak ehri buluruyor. Akbal gl vr Sauk rrma ve Akkol gl arasrda ve Zdlenik, I(errderlik ve Sars lrmaklarlnln iki kysn'da, ve Karakum kum_ larnda, 600 verst]ik ibir alanda Kazak ordaslnn ya1'rrmar iboyun'da Sunak'tan 90 verst ]aklarr bulunur. - Sr uzaklrkta Yasrrvan e'hri vardrr.''1 Bu kitahn san*ibi ]927 yL yaznda Snak lrarabelerird,e ,bu]unmur Ve bu,nlarrn durumunu yukarlda zikrediien "Snak ,haraheleri'' yazsrnda tasvir etmitir' Harabelerin tasvirini burada iksa da olsa tekrara 'imkin yoktur. Ya]ruz, lharabelerin, sadece ehrin geniii, istibkim ve binalarrnn karakteri, evleri, Snak lricilerinil sarrat teknii zerine deil, ehir rnezarlrl zerine de bir fikir ed'inmee imkAn verdiini belirte im. Ben, 7927'de

xIV - XV. yzyllara ait birka binann larabe]erini bulabilclim. Bunlar, Snak ihalknrn mj'mari a anrnclaii byk haarlsnr anlatyor. Snak civarrnda, ibu aracla
Kkkesene''de (Tmenark demiryolu 'durandan 5 kin uzak]kta) aratrrmalarda bulunurken, xiv - XV' yz yllara ait gzel trbeden lespit ettim (renkli inileri Kkkesene anrtlnrn (bun cdilmitir) 2 Ve Sra halird:e uzanan TneZaT harabelerini :ratrilmas, burada hir mezarlk brlunduu sonucuna var.Inamtza imkln veriyor.

r Vakti}'le bana w. w. Barthold tarafrrdan verilen nota t'layanarak zikrediyorum. Nuruosmaniye Ktphanesi (stanbul) )azmasr (No. 3431, 178. v.). :l A. y., 180. v. aka, 136. s.
ZVO, XV,

Razvalinr Sg- A.Y-Yakubovskiy, ;J V. V. Bartol'd, otet o kornandirovke v Turkestan

267 - 268. s.

tlxlt.

l(nig:r Bol'ogo erteja. Spasskiy basks, 1846, 74' s' 1 Protokoh Turkestanskogo krujka lyubileley arxt'ologii"
1)2

- l0O.

s.

204

ALTIN oRDU',NUN K

,\K oRDU'NUN YKSEL

205

Fotografa gre, I(kkesene binas, byk ibir yap tekil ,ediyor'du. Bina, muntazam korik bir kublbe ilb rtJmt. Kuhbq, ok ilgin lbir ekiIile kar'eden seliz keli;e Ve sonra on altr keliye geqiyordu. K,}rkesene'yi 1901'de grp tasvir ederr V. A. Kalaur'a gr'e, bt binann iinde bir mahzen Ve onun stncle bir sanduka vardr. J.lublbenin iqinde ve etrafinda Arapa kitaheler vard. \l. A. Ka]aur'un fiikrilre gre, bu bina hir trbe imi. eyyukartla bani ailesine rn]ensup Ak ordu [anlarnrn yazar]nln szn ettii zikredilen Mihmannarne-i B.hara

ranllar zerine ,Sasr Buka'dan Urus rana kadaren ,deerli bilgileri ilhtiva eden XV. yzyl Acem ta-

Ak ordu

1amtrm.

1ng2gl']arlnrn burada bultrn'duunu ben daha 1927'de an-

Urus hana gelinceye ka,dar Ak ordu'nun d,inastik tariJi kaynaklarda ok fena bir ekiilde izalr ed"ilm,itir. Buna selbep, xIV - XVI. yzyl Taci|k ve Ace,m tarihilerl_ n.^in 'salam bilgilere sahip olmamalarr, binbir,leriyle elikiye dme]eri ve Ak ordu han^larrnrn ancak Mbarek Hac ,handan itiba'en para bastrrmaa baIamalarr'. ]'Ii-i'barek Hacr hann ilk sikkesi h. 728 (: l7. II. IB27 5. II. 1328) tarihini talyor, P. Savel',ev1 zamanrlda_n he_ l i Ak oldu rarilarrnrn Soy ktn aadaki bigimde
basavur etmek 6,det olmutur:
Sabua. ?09
I

( ==
I

1309 - 1310)

olm 72o

Abisan

(:= 7320 - 7327)

720

-745

Mtibarek

(:

imtay 745-762 (- 7344-7345 1360-1361)

Himtay
I

1344

1320 -1327 1345)

1320 -L321- 15. V. 1344 - 4.V.7345'e)'kadar salita' :at srmtr. Mbarek Hoca'ya gelince, onurr ancak 6 tly hknet sr'd ve ibundan sonra 2!z y| avare ,dolat helirtiliyor.' Yukarlda s]ralanan tarihlere lgre, Mbarek Hocainn h. 745'te'n (: 1344 - t345) sonra taihta kt anlarlryor. Bu, nmizmatik verilerine uymuyor. i{barek Hoca kendi sikkellenini h. 728 ve 729'da,'' yani ltund"an |6 -l7 yrl nce ibastrrntr. Bu su:et|e, biz P. Savel'ev'in soy ktncle kronolojik ibakmdan imdir V.G. 2V.G.
en), 129

rihgisi "iskerlder anorritrri" ni (Muineddin Natarzi) P. Sa_ vel'ev biilmiyordu. "Iskender anonimi" her eyden nce b.anlarrn adlarr,da ibirtakm dze]trneler yaprlmasrna imkAn veriyor. P. Savel'ev'in Sarbua hiimin'd'e yaz,dr adr, "iskender a'norirnii" Sasbrka o arak yazrrutr. ,Sasr 'Buka'nn oluna P. Savel'ev Abisan adrn verrniti. "Ano_ nirn'lde lbu a,d. Erzen ,iirrlinde tespit eclilrnitir. Aada greoeirniz gih,i, htn bu lrarrlarrn sa,ltanatl i}akkndaki tafsil9t ok deeri'diir. Ya]rz, "skender anoTimi" krooloji bakmrrldan rnevsuk sayilamaz. nk kronoloji bak,mndan nmizmatik verillerine uymuyor' "Anonirn" ir, Ak ordu hanlarrnn krono,lojisi zerirre verdii bilgiyi ziknedelim. Sas Buka h. 690idan 720'ye (: 1291'den 12. II. 1320 - 30. I. 1321'e) ka'dar,' Erzen h. 720"den 745'e

(:

i62

Urus han

Tuli Hoca

netin), 129.

Tiesenhausen,
s.

(Rusa tercme).

a. y., IL c., 234. s.

(Farsea

(.-- 1360 - 1361)

(:

763 -782 1361 -1362

1380 - 1381)

Toktams
782

- 130.

(-

r3B0 - r38r )

;J V. G. clin), 13D. .s. (Rusa tercme).

a. y., II. c., 234. s. (Farsca s. (Rusa tercme). Tiesenhausen, a. y., II. c., 234. s. (Farsi

Tiesenhausen,

P. S a v e I'e rrts., 1ti57. l]55. s.

v, Djuid

Siney

ord. TVo,

III.

4 H.

b]m'

2.

|.:i.m,
|.r.

768'de basIm iki sikke mu}afaza edilmisse de, 2 raustann dikkatsizlii yznden 6 rakam ile l<antnl-

206

AL'IIN oRDU',NUN K

AI( oRDU'NUN YKSEL

207

}k hibir deiirklik yapmayarak, yalruz transkripsiyonur,da dzeltmeler yaptk.

han

adlarn

Sasr Buka 709 (:1309-1310)

iim 72o
.imtay
745 -

Erzen

(:

l.320 - 7327)

720

Mbarek Hoca -745 (: 1320 -7321.

,1344 - 1345)

i62 (:
I

7344 - 1345 -_ 1360 - 1361)

762

Urus han Tuy Hoca Olan1 Himtay (: 1360-1361) 763-782 (: 1361 -7362 Toktam 1380-1381) i822 (:1380-1381)
I

indi "rskender anonimi" nin' Ak ordu'nun yukar_ tia anr]an lhanlarr zerine verdii hilgileri ele ala,lrm. sasr Buka A]ltn ordu ranlarrna karr vassallk grevlerine sadk bir an olup hibir davet ve kurultaydan ekinrnemitir.3 Bu duruma re, XIV. yzyln handa, Cui ulusu ordusunun o1 kanadrn tekiil eden Ak 'ord,u, kendi slA]esine rnesup harlara salhip olmakla beralber, Saray Berke'de oturan harJarrn vassalr Sayrhyordu. Sas Buka'nrn hern o]u, Lem talefi olan Erzerr'in, Ak 'ondu tahtnr ]kendi barna almayarak tahta AItn 0rdu lranr zbek (L3l2 - L342, tarafr,dan karrllmasr dikkate de. er. "rskender anonini'' ETzeIa''e ren gzel vasflar atfediyor' onu akrl]]r r,.e idil bir [rkrndar olarak tasvir ediyor. ona gre, Erzen Is16.m gelenekl,erire uyarak, yardrn rn.-

betmi ve lke lke dolam ve nihayet 1406'da Imtr. ir V. G. Tiesenhausen' a. y., Ir. c., 234. s. (Farsa rrctin), 129. s. (Rua tercme).

Mizz'e gre, Tuy Hoca, prens Kutlu Hoca'nn oluclur Tiesenhausen, a. y., II. c.,61 s.). z Toktam hann hAkimiyetinin sona erdii tar kesin ola_ -ak tespit edilemiyor. 1395'ten sonra Toktamr nfuzunu kay(V. G.

esseseleri kuruyor, otrar, Sabran, C'end, Barnlkent gibi b,irqok ,Srderya ehirlerirde canri]er' medfes'eler, Lrane_ kailrlar, nezar[ar (trbeler) yaplyoridu. Akralbalarr ve }ier eyder nce ken]di hanedanr Jele'ini yoila getirmek' le megu,l bulunuyor,du. Aynr yazala gre, onlarrn h0kim ,clduklarr u,]uslarrn (kubi) srnrrlarlnr ikesin olarak tayin etmiti. Ak ordu (zb'ek) ulusunda ge]be askeri aristokratlar arasrnda uius mlkleri mnaselbetlerini dzelltrni, llrede hibir karrrldlk kmam, "bykJjerdeo Li }.imse kklere haskr yap'mamr ve kklerder fri kimse byklere karr saygsrzlk etnemiti."' "Byker'' Ve "kkler'', "feodal aristo,krat]ar" ve "ralk" cleilr. ink burada gerrel brir refahtan sz ed:ii]:mernitir. "ByfIer'' Ve "kktrer'', hA.kim glebe aristokrasisinin mr,hte]if basarnaklar,drr. Bu suretle, btrrada yalnz askeri arstokrasi arasndaki arilamadan sz edilmi, karkbk ve geimsizlik bulunnalclr an]atmtrr. "Iskerd.er anonimi" ne gre, sorrradan [ri kimse hle bir Lan grmemitir. Ak or,du baetri Snak'ta gmlen Erzen'in ,lmnden sonra Mbarek Hoca (720 -745) tdhta kmtr. }Ibarek Hoca babasna Jri benzerriyoldu. Erzen'in ultrs nrnasdbetleri sisterninde kur,duu dzeri, ilk olarak, o bozmutur. "Mharek Hoca byk ,ernel ve lursla karrklk karmtr. Bu karklk (bulkak) Det-i Kpqak'ta irndiye kadar unutulmamtr.'" Nmizmatik veri]eri bu defa da kaynan karanlrk braktr birta]am no]<ta[ar ayclrnlatryor. Hangi karrklktan sz edili.yor? Elinizde yailnz MbareJ< Hoca'nn adn. tayan sikke.ilerin bulunmas, onun Ak ordu hanlar arasrnda i]k olarak Altn ordu'dan, 'Saray hanrndan ayrrlarak bamszln ilAn ettiini gsteriyor. Biliddiii gibi, hu devirde dou slAn fi]eminde para, ze likle giim para bastrrmak Jrakll, iloag''msz hkmdarlara vergi bir dmtiyaz sayrlrd. Mba_

] \. G. Tiesenhausen, a. y., rr. c.' 234. s. (F.as' nctin). 129-130. s. (Rusa tercme). 3 V. G. Tiesenhausen, a. y., Ir. c., 234. s. (Fars,: 'cti), 130. s. (Rusa tercme).

208

ALTIN oRDU',NUN K

AK oRDU'NUN YKSELII

209'

gstermii. Bunlar, bir arallk Mbarek lrann avare dolamasna yol amt. Altn ordu'yu ,eski vassalihk duru_ muna sokmak i'in ok almt. Muined]din Natanzi'ye gre, Mbarek Hoca 212 yI avare dolamrtl.' zbek lrarn, Ak'or,du ile Altn oridu'yu [ir han ailesinin ynetimi altrnda birletirmek maksa,dyle, olu Tlnibek'i Srnak'a han olarak bu ,devir'de gnderdii anlalyor. Ak ordu'da Trnbek'in haril uzun srmedi.' eyh veys'e gre, 'Irnbek, zbek hann lmnden lrerndrl sonra kardei Canbok tarafrdan ldr'lmt. nk Canrbek onu Altn or'du tahtna talip oanlar arasrnda baralkip saylyoldu. "Anonim'' e gre, CanIbek, M,bar'ek Hoca'nn lmrden ve Tnbek',in trdrlmesinderr Sonra, Ak ordr tz]htnln ,mukadderatrna karrmr ve Erzen'in olu imtay'r (ih. 745 - 762) talhta kar'mrtl.* Aoem "Anonim'' inin bu haheri sikkele'r"]e tamamryle teyit edilmekte,dir. Elimizde imtay'a ait ,hiqbir sikke yok. tur. imtay kendisini Ak ordu'nun barmsrz lhan saymlyodu. Fakat onun za'mannda Ak or'du, Altn ordu karr;klklarna a]ktif ollarak mdahatreye balamrt. Halbuki bundan nceki hlrnde etrafl surette a,r]atllan bu karanlalyor.

rek Hoca' 728'd para bastrarak bamszln ilin et_ mitir.' Bu hareketin Altn ordu han zbek (13|2'|342) tarafindan protesto ile kar'sr]aruamasl irnkAnszd. Ayrrca Ak ordu gebe ve askeri aristokratlarr arasrnda ]da b nresele yznden ayrlklar ve kavgalar baIamrt. Bu kavgalar, birok ayrlrklarla ibirl'ikte, siyasi artlarr o kadar karrtrrmrtr ki Ak ordu'da ciddi karklklar ila

rin ta,lip olmasrnr engelleyememitir. Hzr'r (Kidr'), Ter:ir Hoca'yr, Murid'i (Amurat') ve Tfildibek'i ,Iratrlata_ lim. Bu Saray ,hanlarr, imtay hanrn saltanatrnrn sonun_ cia, XIV. yzyln 60. yllarnu batla para bastrrrnla,rd.

khklara Mbarek lloca zamanrnda rr'dahal'e edilrniti. Btn kaynaklar, "rskender anonimi",' Rus kronikleri ve nmiz,matik ver,ileri 'bunu teyit ediyor. imtay, S,aray i_ trerine karmam ve ahsen ibuna taraftarlk 'etmemitir. L1kin Ak onduidan Saray Berke tairtna birok pren]sle-

Mbarek Iroca

hanrn

zamana kadar para bastrmadr

Fakat 'imtay'rn kendi ai],esi arasrnda Atrtn ordu ilcr,ine karrma rrreselesirde bir fikfu hirlrii kurularnamr_ trr. "iskender anonirni" ne gre, i:mtay'rn torurru Urus han '1babasn Gk ordu ulusurru zaptetmee daima tevik etmise de, imtay [onu] tlinJlememitir.''2 Cimtay'dan sonra Ak or,du taLt, h. 763'ten 782'ye kadar, yani 13611den 1380'e kadar ,hkme,t sren Urus lrana ge,mitir.' "rs'kender anonimi'' ona etin bir tabiat isnat etm'ektre beraher, gl bir hkrndar olduunu teslim etmitir. Saltanatrnn ilk gnlerinden itibaren Mbar,ek hanrn takip ettii istikameti tutmu ve yalnrz kendisini bamsz lrkrrdar ilAn etmekle kalmayarak, gebe zbe< aristo,kratlarnrn kurultaylr,da Altrr ordu ilerir:e karmak teklifinde bulunmutu. Urus han birka gn iinde b'irbiri arkasndan enlikler dzenlemi, byk Ve nfuz sahibi 'emirdere deerli. hediyeler dat_ ml Ve askeri aristokratlarrrr mza]her,etini salayarak Altn ordu'ya karr sefer,e kmt. Ne yazk ki bu seferin kesin tariihini bilmiyoruz. Bu, Ak Ordu'nun Saray lranlarrna karr kesin taartuz|arn tekil 'ediyordu. Urus
retin), 130. s. (Rusca tercme).

2 v. G. TiesenhauSen' a. y., II. c.,234. s. (Farsa metin), 130. s. (Rusa tercme). 3 A. T. Tagirdjanov'un barra verdii bilgiye gre, I(utb'un Hsrev irin mesnevisincle Trubek'in sarayrnrn Snak'ta
c]

V. G. Tiesenhausen'

a' y., II. c.,

234'

s.

(Farsa

duu belirtilmitir.

r V. G. Tiesenhausen, a. y., c., 131. s. :; Anlaldna gre, Urus han Ak ordu tahtna birka yll st'';, yani h. 764'ten sonra rkmrtr.

metin), 130.

4 V. G. Tiesenhausen, s. (Rusca tercme).

a. y., rI. c., 234. s. (Farsa

F.:

14

2r0

ALTIN oRDU'NUN K

AK oRDU'NUN YKSDLi

2lr

lran alka btn AItn ordu devletinin bana geere,k del']etin iki ksmrnr kuvvetli ]bir btn halinde kenldi ikimiy,eti altrnda birletirmee alyor,du. IJrus han bu yolda olduka m,uvaffak olmu,tur. 70. yllarrn o tasnda artk Hacr Tarhan'l (Ejderhan') a]lrn ve yukarrda anlla. Hacr erkes'i ib,_rradan karmtr., Bir sre sonra Volga ib,oyunda yukarya doru ileriani ve nce Hacr erkes'in ra<ibi Ayhek'in, sonra Aybek'in olu Kar,han'rn e]ine geen Saray'a kadar gelmiti. H. 776'da (: 1374 - 1375) Urus han Kari]handan Saray'r alm'9 ve brada 'hemen para bastrmaa balamt. H. 779 ( - \377 - 1378) tarihinde Saray'da onun adna bastlrrlan bir sikle bize kadar gelmitir.3 Bu sikke, Saray,rn zapt ijrzeline bn Haldun'un verdii haberi tamamryle teyit ediyor. IJrus lhan, yolundan Mamay'r uzaklatrr.mak gibi ok ar bir mose]e ile kallamt. Fakat buna gc yetmedi. Yukanda da belirti,ldii gibi, Mamay Kulikovo rnilhare]b,esine gelineeye kadar gcnn en yksek noktasrnda bulunuyor ve lJrus aru dier Saray kan]arrndan daha cidd bir rakip saymyordu. IJrus ,han A]tn o:du'ya bal Volga a]anrnda ener_ jik siyasetini yrtrken, Ak ordu'da gen Toktams'n ahsnJda ciddi bir raliple karlamrt. Toktarn, y,ukar,da an]lan Tuy Hoca olarun olu icli. Muizz'e gre, Tuy Hoca olan, prers Kuttu Hoca'nrn o]u idi' ki b.r, P. Savel'ev'e istinaden yukarda zikred.ilen Ak ordu an]arrnn soy ktnn bu krsmnr bozuyor. Her lhalde, Tuy Hoca, [Akim Ak ordu sIAlesinin sekin ve nfuzlu bir prensiyd'i. Urus han zarnarunda Mangslak'ta valilik yapmstr. Urus lhan sa]tanatrnn ilk yl_

larrnda, A,Itn ordu ilerine karrmak maksadyle aristokratlar kurultayrnr topla'd Zarnar, Tluy Hoca olan llrus lranrn bu niyetine i'ddetle kar,. kyrnutu. Tuy Hoca olan, b,u saygszh ve itaatsizlii yzrlden ldiirlmt. olu Toktaml, gen' ererjik ve kabiliyetli hir prensti.' Tokt-am, habasnrn.idamndan Eonra Ak ordu'da hayatnr hakl olarak tehliked,e hissetmiti. Kendisini takipten kurtarmak iin, 1376ida Semerkant'a, Maverannehr'in gen, fakat gl hkndarr Tirnur'un yanlna kamt. Tirrur'a Aksak Timur anlamrna geien Timur Leg (bu acl Avrupa'da Tamerlan biiminde te\6ffz edilir) adr 'da verillmitir. Rus kroniklerinde de Timr htr ad altnda n kazanmr'tr. Yalnrz, Farsa leng keli nesi yerine Trke aksak kelimesi kullarulrntlr (T'imur Aksak). Farsa len'g ve Trkge aksak kellirne],eri 'topal' anlamrna geilir. Bir yandan Zaetname adr altnda Timur'un mufassal resmi tari]hini yazan XV. yzyl Ace,m yazarlarndan Nizameddin ami ve erefedtlin {]i Y.eztli, bir yar'dan da Timur'un adar Arap yazarr ibn Arabak ve Rrs kro_ nikleri sayesinde, Toktamr'rn hayat zerine bu tarihten iti]baren (1376) ellimizde salam ve etraflr ibil,i vardr. Rus kronikleri, Toktamr zerine XV. yzyl Aoem kaynaklarrna girmeyen birok deerli lraber'ler saiklamrlarN,izamed,din ami'nin, erefeddin Ali Yezdi'den biraz nce yazdna ve ibu Sonuncuya esas te,kil ettiine gre, hiz burada gn ok Ni'zamed,din ami'ye 'dayanacaz. erefedilin Ali Yezdi'nin ve dier yazarlarrn lraber]edrr.

Snak'ta bastnlmtrr.

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., ibn Haldun, 874. 2 V. G. Tiesenhausen' a. y., r. c., 374. s. (Aratra metin), 391. s. (Rusa te.cme). 3 Urus hann bize kadar gelen en eski sikkesi 1. 77o'te s
(Arapa metin), 391. s. (Rusa tercme).

rine ancak Nizamedldin a,mi'nin hikA'yesini tamamladklarr ta'kdirde rnracaat edeceiz. Tolktam'rn hiyografisine dnelim' Urus lhann entri_ kalarrrldan kaarak Tirnur'un himaye ve yardrmlnl arayan prens To,ktamr Sernerkant'a geldii zaimal' Timr li

4 V. G. Tiesenhausen,

a, y., If. c., 61. s.

| 'foktamr'rn annesi Kungurat boyundan Kuda Knek'_ (Girfftri'ye gre: Kuy Kiik) tV. G. Tiesenhausen' a. y., ]t. c., "skender anonimi", 137. s. (Farsa metin), 132. s. (Rus; 1crcme); Gaffari, a. y., 211. s.].

2t2

ALTIN oRDU'NUN K

u rmanrn yuikarr alanrnda,, Kokar mevkiin'de: seferde ,bulunuyordu. Akl ve basiret sa|hi]bi bir politikacr o]an 'Iimur, ona iltifat etmek ve yardnda ilulunmal< gerektiini tamamyle takdir etmiti. Bu srada orta Asya'claki ayri beyiikleri birletirmek iiyle rnegul olan Timur, Ak ordu'nun kuwetlenmesindeki tehlikeyi gryordu. Hatta Ak,ordu'nun ku'u'vetler:d]ikten sonra karklklara Son vererek, ,btn Cui ulusuna hhkirn olabileceini de tamarnryle anlamltr. Altrr ordu ile Ak ordu'nun birlemesiyle ortaya kacak olan ikuvvetli, kudretli bir or.du, komu olarak, Maveranrrhr'in hirleimesi ]bakrmrndan son derece tehtikeli idi. Bu seb'eple, Timur Ak ordu ilerinde nfiz sahihi olmaa alryor ve bunun iin orada bir vassal huludurmak istiyordu. Bu niyet ve mit]ere 'dayanan Tirnrr, Tokta,mr'r kalbil olduu kadar iyi karlamalarrnr emretti ve kendisi Uzgerd ze"inde Semerkant'a yndldi. Emirler, Ak orduldan kaan gem prensi b,urada Timur'a takdirn ettiler. Nizarneddin ami'ye gre, Timur Toktam,'a her trl i,ltifatta ilo.rlurrmu, ona 'deerli hedeler i]hsan etmi ve 'bol altn, lhayvan, adrr, kumas, ss eyalarr, davul, bayrak, silAh, at ve katrr ve nilhayet asker verrritl Bunla+la birtrikte Toktamr'a ,derhal otrar e Savran'r hediye etmiti.3 lerefeddin Ali Yezdi'ye gre,l Ak ordu badhri Snak'r da ona vermiti. LAkin hu 'hedi.eyi,dalha kazanmak l0zrnd. k Ak ordu'da bunun hibir deeri yoktu. Urus i}ran ibu srrada Volga boyunda sefene kmt. Bu sebepl'e, Ak ordu',nun yne,timi fiilen olu Kutlu Bua'nrn elinde bulunuyor,du. Gen Toktaml h. 776'da (: 12.VI.1374 _ 2.YT.l375, ona karr s'efere rkt. Ilk muhardbede l(utlu Bua ldrlmt. Fakat onun,lm ancak Ak ordu askerinin sava ate,ini
Yczdi, 146.

AK ORDU'NUN YKsELlsl

zt'J

artrm ve Toktam yenilmiti. Kaan prens, tekrar Timur'a snmltl. Tolktam'rn baarszlr, Timur'un iJgi_ sini azailtmtr. Maverannehir hdkimi, Toktamr'r tekrar tehiz etmi ve ona eskisinder ok daha gl bir ordu vermiti. Toktamr'a kar imdi Urus hanrn baka bir olu - Toktakiya - krnt. Toktamr bu defa da yenilmiti. Tirnur'un [rayat ve faaliyetini anlatan iki Acem tarihcisi, ok dikkate deer hir olay naklederler. Bu olay nerede ise Toktam'rn hayatna mal olacaktr. Bozgrna urayp terk eclilen Toiktam, Srr'derya'ya doru kamtr. Burada soyunup rrmar yzerek gemee balam_ tl. Toktakiya'nn kumandanlarrndan biri, Kazancr Bahadr, Toktamr'a yetimi ve onu 'okla ,elinden yaralamrt. Toktaml g hal,le kyya ki ve alrlar arasrna sakIanmt. Timur'un gnderdii ldig Bar'las, tesadfen onun yanrnda ortaya ktl. Idig Barlas, ,herihangi ,bir basarszlrkta ona yar'dlmda bulunmak zere ze,l olarak Timur tarafrndan yollanmt. allar aras'ndaki in'iltiyi dLt1,an dig Baria's oraya ynelmi ve Toktam'r ok ackl bir durumda lg'rmt. Bu suretle, Toktanrr ikinci defa utandulc ibir eki]de Timur'un Saraylna dnmt. Li kin 'Timur'un Ak Or'du'da bir vassal ,bulundurmak arzusu o kadar kuwetli idi ki Toktamr'a kar hibir memnuniyetsizlik gstermedi. ok gemeden Semerkant'ta Timur'un yanrna Mangut (Mangt) kabilesine m'ensup Idig ad] 'bir kakn daha gelmiti. Idig'nn ad Rus kronikIer'inden Edigey biiminde yazrlmtr. Toktaml gibi, o cla Urus lhandan kam{.
Srderya boyundaki olaylardan ,haberdar o)duu a_ lallan Urus han, 'bu defa lkesi,ne dnm ve Ti nur'a ]i,en iki eli gndererek asi Toktamr'ln ken'disinc' iadcsi-i istemis ve aksi takdirde savala telhdit etmiti.. 'l'iI llus l<roniklerinde Edigey tdyle trnnmr olr Mingt |<i_ l'il'sil' nrcnSup aig ic kartlrlImrmrldr.. ,' V. (;.'l]icscnhrtscn, i. y., II. c., Nizilnctltlir lnli, l(17' s. I.iI'S(i nrclin, 'I'"c' blsl<s, 7l-. s. e r , I'e rl l i \Ii Yczrl i, l4l,l. s.

1 V. G. Tiesenhausen, 9
s.

a. y., IL

c.,

erefeddin Ali

I{rgzistan.

Yc.zdi, 147.

ami, Fasa rretin, Tauer bas., 75' s. 4 v. G. TiesenhauSen, a. y., Ir. c., erefeddin'Ali
s.

:r Nizameddin

274

ALTIN oRDU'.NUN K

AK oRDU'NUN YISEL

2t5

asker]er souktan e]ler,inde silih tutamyorlar,d. Ma'mafilr Ti'mur ldmanla ibirka ufak ,arpmada hu]unmutu. LAkin ibun]arn byk ibir nemi yoktu. Aynr k iinde ,lkesine dnm ve bu suretle Ak or,du'yu hkm altrna almak 1377) rneseIesini il'l{balhara brakm't. 'H. 778 (: 1376 ;byk hir or'du ile Urus rana ,kar ilkbalharda Timur tekrar sefere kmt. LA,kin Urus ihanla bu defa da kesin bir mrharebe yaplamad. nk hu sonuncusu Eefer srrasrnda lmt.' Ak ordu tahtna Urus ]hanrn hyk olu Toktakiya krt. Ksa hir sr'e Sonra o da lnce taiht, Timur Melik olan'n eline gegmiti. Timur kumandanJl tekrar Tdktam'a vermise de, Toktamr tekrar rnalbiyete uramtr. Ti'mur'un ahsi lrediyesi olan yrk atr sayesinde Toktarn esaretterr ve Ak ordu ihanlnrn fkesinden kurtuJmutu. Timur'un sahrl ,bu defa da tkenmemi ve Toktam'r Ak ordu tahtna karmak dnce_ sinden Vazgememiti. Bundan So'nra Toktamr'a talihi de yardrm etmiti. Timur Melik ciddi bir adam rkmamtr; elencelerle ok Zaman kaybediyor, oyunlar tertipliyo-, ok iiyor ve otoritesini dryor'du. Ak or,du'da Toktam'n hiro< taraftar]arr ibulunduu yolunda Snak'tan ve lbaka yerlerdeh Timur'a lhaberler geilmee balamt.' erefecldin Ali Yezdi'ye gre, Timur ,bu msait durumu

mur' IJIus lranrn isteini reddederek sefere lazrrilanmaa ha,lad. Bu defa her iki hkiirdar hizzat savaacakt. Urus hann ;btn Cui ulusundan asker toplail kaynak"]arda belirtilmitir. iki ordu h. 777'de (: 2.VI.137l 20.V.1376) kn karlamrt. K balangryta ok yamurlu olmu, sorrradan byk souklar halam ve ok kar yamt. Iki taraf rnrihareibeden Vazgemiti. nkti

gz nnde tutarak h. 778'de (:21.V.1376-8.\I.1311)| Toktamr'r Snak tahtnr elde etmek iin drdnc clefa gnderrniti. Bu defa Toktamr galip gelerek kendisini Ak ordu ]hanr ilAn etmi ve Snak, Savran gibi hirtaklm ehinleri zaptetmiiti. Nmizmatik verilerine,gre, Tokta_ m'n h. 780',de (:1378 - 1379), 781'de (:1879 1380) ve 783'te (: 1381 - 1382) Srnak'ta para ba'strmas dikkate 'deer.' H. 778 krnr 'Ioktam Ak ordu'da geirerek- ynetirn ilerini tanzi:m etmi, en kuvvetli ve nfuzlu askeri aristokratlarla salam mnase'let]er kurmu, kalaibalk ve iyi bir ordu toplamt. H. 179 (:1377 1378) yil ilkbaharmda artk Volga blgesine girmi bulunuyordu. Burada ,Saray Berke gi1b'i Volga'nln sol kl-u-rsrnda lbulunan birtakm ehirleri ko,laylkla ald anlaslyor.
Toktamr'rn Altn ordu'da hkmet srd ilk ;-llar zerine ,dou kaynaklarnda tafsilAt yoktur. Blna karllrk, Rus kronikleri onun siyasi lrayatrnm bu devresirri oldrka etrafl surette aydnlatyor. Kronikler'deki ola.vlar gzden geirmek ve bunlarr yukardaki zetle anrlan ola1-larla karllatrrmak Suretiy]e, Urus hann salam bir ekilde yerletirdii siyaseti Toktam'rn kelsin olarak gttt anlahyor. Toktaml, btn Cui ulusunt, yari Ak ordu'dan baka, byk bir krs'mr Mamay'rn elinde blunan btn Altn ordu'yu da hffkimiyeti altrna alma]k maksadrnr gdyordu' Bu suretle, Mamay 'tr safhada Toktam'n brliinnr olmutu. Rusya'da Dimitriy Dorrsko;-'a karr sefere kmaa alan Mamay'n, Cui ulusunun ,clou klsmndaki olay,lara kAfi derecede deer vermedii ve 'foktamr'rn kuwet ve kah,iliyetini gzden kard a-lalyor. Buna karrlk, Toktarrr, Mamay ile Dimitriy Donskoy arasndak'i savala ilgili olaylarr dikkat-Ie takip ediyodu. Slti h. 780 (-.30. IV. 1378 - 18. IV. 1379) tarihini vcriyor
('|'ltLC'lrsl<s, 77. s.; V. G.

r Timur'un Urus han ve Toktaml'la mnasebetleri zeri_ nc salam bilgiye sahip olan Nizameddin ami ile erefecldin Ali Yezdi'nin bu kayd, nmizmatik verilere uymamaktadr; n_ li climizcle Urus han tarafindan h. 779'da Saray'da bastrrlmr5 bir sikl<e vardr. : Nizameddin ami, Tauer.baskrs,77. s. _ V. G 'I'.i r:senhausen, a. y., II. c., 108. s.

I V.

G.
M

Tiesenhausen,

a. y., II. c., L50. s.

Nizamcdtlin

,] .

;r l'l< o

v, nventarny katalog,

TiesenhauSen,

a. y., II. c., 10E s.)

528 - 529. s.

276

ALTIN oRDU,NUN K

AK oRDU'NUN YIrSELj

217

Mamay'rn dururnunu gre,1 tr{amay malfibiyete katlana,m Altlr ordu ve hem de kendisi igin nenli sonular vereceini tamamyle idrak ediyordu. lkesine don"dtkten sonra kendisine

1380'de

Kulikovo

etinden

sonl.a

taniyorlard. nk Mamay sk sk ve uzun sre Klrlm,rla kalmt. Kefe eilri hikimleri Mamay,a gereken miisaaclei vermiIerdi. Mamay, ufak ibir askeri hir]ik ,,ve birok mal, altn ve gm ve ta, ve inci ile', buraya getmiti._ Fakat Kefeli'ler, tozguna urayan Altn ordu t--

leriyle grmelere girin*iti. Bu srada ilurarla zengin bir Ceneviz ticaret]anesi vardr. Bun]ar Mamay,l J.akn,dan

1381

1 PSRL, XI, Nikonovsk. letop., r PSRL, XI, '4.y.

).

68. ve mt. s.: 6889 (138o-

laylatran Mamay, bylelikle erefsiz bir ekilde hayattan ayrrlmrtr. Toktamr'rn Kalkada Mamay ordusuna kar kazarrd zaferin, Altn or,du'nun Ve ze]likle Tdktam'rn ,hayatrrrda nernli bir rol vardr. imdi Cui ulusun,da, Altn ordu talhtna kmak isteyen Toktamr'a kar koya,bilecek nemili irj,hir kuvvet yoktu. Hacr Tarlhan'dan (Ejderhan'dan) Bulgar'a kadar uzanan Volga topraklarl, Kuzey Kafkasya, Volga'nn batsnldaki alanlar ve Klrlm, Toktam'rn hAkimiyeti altrna girmiti. Birliini kuran A]tn ordrr devletine ya1nz HA,rizm ithal edilememiti. Bilindii gibi, HArizm Timur'un eline gemiti. Toktam. }[amay'r yenclikten |sonra' hyk bir ganimet elde etmi ve ordusunu idaha iyi sild'hlandrrml, ele geirilen ganimetin rlemli bir lksmrnr kendi askerler'ine daltmt. Toktam, AItn ordu'nun en iyi gnler,inde Rusya'nn verdii vergiler'den Vazgenrek de istemiyordu. xIV. yzylln 60 - 70. yllarndaki karklklara kadar 'bu vergiler verilmisti. Altln ordu ,han olarak taihta kt ilk gnlerclenitibaren Toktamr "sonbaharda Moskova'da plens. Dimitriy ivanovi'e ve ,btn Rus prenslerine e]ciIer gndererek, Volga ilranlnn talrtna ktn ve lhan olduunu ve hem kendisinin, hem onlarln 'dmanr o]an }[amay'r yendiini railer verd,i."' Moskova'da ve dier Rus erirlerinde Kulikovo mulrarebesinin ar yaralarrnr iyi etmee henz muvaffak olamamIard. Kronie glre, ",btn Rus topraklarrnda royvoda]ar ve askerler azaldr ve ibtn Rus yur,dunu byk bir korku sard.'" Brr srada Tatar elilerni kovmak nemli bir yanllrk olurdu. istemeye istemeye geici olarak itaat etrek ]Azrnd. Bu seheple, Dimitriy Dorskiy "Tolbua ve Mokia adl elilerini ediyelerle ordu'ya, reni Volga ran Toktam'a yollad."'' Toktamr'rn Litvanya pr.ensi Jagiello'ya eliler gn<lermesi 'de son ,derece nemli 'bir olaydlr. Eliler ona

69,

S.

Ay :Ay Ay

69s

218

ALTIN oRDU'NUN K

AIi ORDU'NUN YIiSELil

2r9'

Toktam'tan emir ve haiber malhiyetini tayan zel bir 1rarlk getirmiIer'di. Bu yarhk ibize kadar gelmemitir. Bu -rrarln varlrnr, Toktam'n, Jagiello'ya Litvanya prensi ve Ler krai] ;bu]unduu srada yollad baLka bir yarlndan reniyoruz. Bu yarlk, h. 8 recep 'I95'te, yani 20 mays 1393'te Tana (Azak) ehrinde yazllmt. Bizim igin imdi bu yarln balangc zellikle ,dikkate ,deer : "Ben Toktam'tan Jagiello'ya. Tahta ktmz haher vermek iin, hiz daha nce Kutlu Bua ve Hasan'n yetiminde eliler gndermitik. Sen ,de o zaman ibize kendi elilerini yollamrtn."1 Yukarki yarl,k, Mamay or,dusunun Toktamr taraflndan yenilmesinden 13 yrl sonra yazlmt. Toktamr'n AItn ordu tafrtna rktrrnr, Marnay'a kar Kalka lrmanda kazandr zaferden hemen Sonra Jraher verdii, yarln ,ilk satrr]arrn,dan anlalyor. Aynr yarlrk, Jagiello'nun, kendi.sini Toktam'n en gl ve en imtiyaz] vassallarln'dan biri saymasrna ramen, onun hxkimiyetini tanmadrln da anlatyor. Likin Rus prenslerinin zahiren boyun emeeri, Tokta,mr'r tatmin etmiyor'du. Toktam aka Rus topraklarrn basit kir Altn ordu ulusu ha,line sokmaa calrryor ve bunun ancak g kullanmakla gerekleebileceini anlyordu. Hatta bozguna urayan 1\{amay'n karargAhnda ele geqirdii ganimet ona'az ge{iyordu. Br sdbeple, zaptedilip yamaya urayan Rus elrirlerinden daLa byk ganimetler elde etmee alyordu. Moskova'nrn zenginlii onu zellikile ekiyor,du. Btiin bunlar, 1382'de Rusya'ya ve zellikle ,Moskova'ya karsr bir sefer hazrrlanmasrna se,bep oldu. Rus kroniklerinde tu seferin tavsifi 'iki vers,io eklinde milafaza edilmitir: Simeonovskaya letopis'te huunan eski versio ve birkaq variansr olan yeni versio. Moskova prensi Dimitriy Donskiy ,durumun btn alrlnr takdir ediyor ve lkeyi Tatarlara karr savunmak maksadlyle Rus prenslerini yeni ibir sava iin birletirme'e ailyordu. Fakat prensler arasr,nda ci]ddi bir

baarr kazanamamt. rk "ara]arnda ayrllk ktr:dan yardrm etmek istemiyorlardr." Bundan mteessir olan Dimitriy Donskiy, asker toplamak liEin Kostroa'ya ynelmiti. Ryazan prensi Oleg'in haince yardrmlarrndan yararlana'n 'Toktamr hemen byk bir ordu ile oka rrma'n geerek Moskova yoluna lkmrt.1 Bu srrada Moskova'da derin hir anlamazlk hkm sryordu. Halkn bir ksm ri brakp bir yere kamak fikrini il,eri sryorclu. Bir ksmr ise, Mosko,va'yr hi kimsenin terk etmemesini ve elrrin enerjik ;bir ekilde Savunmaslnr istiyordu. ehir ahalisi de btr fikri benimsemiti. Nikonovskaya letopis'e inanmak gerekirse, elrrin Savunmasrna taraftar olanlar arasrda Litvanya prensi olgerd'in torunu ostey gibj kabiliyetli ve enerjik bir tekilAtr da vard. ostey, elrri ta'hlime balam ve Moskova a,halisinin maneviyatrn krvvetlerdirmiti. Bu devirde oivardaki dlraliden birok kimse]er "boyarlar, ibapapazlar, rahipler, tacirler... ve ler yata- erkekler, kadnlar, ocullar'' Moslkova'ya srlnmlar,d.' Moskova'nrn Savunmaslnda ostey'in oynad roln, metropolit Kiprian'a yakn ,gevrelerin tesiriyle kl'onikte kuwetle'bytId gze arplyor. Bil'indii gibi, Kiprian, Litvanya'ya karr sevgi besliyor Ve ibunu l[oskova ile ibirletirmee alyordu. 23 austo's 1382'de Toktam Moskova'ya yaklam ve eirri kuatmstr. ,\Ioskova kuatmasr bu suretle balarnt. Dmana eneI-jik bir mukavemette bulunmak iin lher ey bitmi gibi idi. LAikin Moskovalda Savunmayr ibozmaa karar verer lairler kmt. Kronie gLre, "birtakm fena kimseler lla'hgelerde dolamaa balayarak, ho,drum'lardan beylerin jckilerini \'e gm kaplarnr ve deerli srahilerini ka'arak bol bol iciyorlar,d."" Sar,irolAr ihtiyatk1rl r.e iizcllikle tehliken,in ar,ln unutmular ve dmanlr. Zay[ old.uu, teh]ike tekil etmedii dncesine kaplarak

I ZYo, lII,

6. s., mctin, 4. vc miit. s. W. Raclloff tercmcsi,

I I'SRL, Vr, .98. s. 'A.y. ; l,slal,, V.t, 100. s.

AK oRDU'NUN YKSELi 220

ALTIN ORDU'NUN K

227

Zaferirr kolayca kazanrlacan. tahrin e,diyorlard. Kuatnra )balaynca, Tatarlar Moskovp'yr hcumla almak iin birka tecrhe yaprrlard. ehri ok yamuruna tutmuIar, surlara hcum merdivenleri yeriletirmilerse de, bir onu alamamrlardl. Kuatlanlar, Tatarara ta yamuru ;adryorlar, balarrna zift dkyorlar ve tfekleriyle ate ediyorlar'dr. Bu, Moskova'nrn savunmaslnda nemli bir noktadr. Ruslarrn elinde, kaynaklarla ilk c'lefa teyit edi]en tfekler, ateli h'ir silAht. Rus tarihileri arasmda Prof. V. V. Mavrodin, "tfekler'' e zel bir deer Vererk' O poyavlenii oignestrel'nogo orujiya na Rusi" adh dikkate cleer yazsrnda, bu nokta zerinde ayrrca durmutur. e]rir surlarr etrafnda yap]lan SaVa srrasnda, Adam adl bir uhacl bir ok atm ve Toktam'n en yakn ha$bu ]arlndan birini ldrmtii. Bu lm olay Toktanrr'r cok sarsmrtr. Moskova'dan ve mdafi,lerinden almak dncesiyle Toktam hileye iba vurmu, Moskovail,larr savar brakmak iin kandumaa ibalarnrt. Btn lralkl affedeceini, lhic kimsenin canrna dokunmayacan ileri srerek tr] trl hediyeer vaat ediyordu. ostey, ToktamIS'n yalancr sz,lerine inanml' kaplar acmr ve ,hediye]erle Toktams'r ikarslamaa kmlt. l\foskova]rlar ve ostey, hibir eye dayanmayan bu yersiz saflklarnn Cezastnl iddetle ekrnilerdi. ostey gizlice ldrlm, }{oskova ise yama edilmi Ve krsmen yaklmt. l\[oskova'cla o ZaTnan byk bir kt]e malrvolmutu. Kroniin helirttiine gre, Toktaml Moskova'da ibyk bir gani_ met elde etmiti" orada br]lunan birka ehri yama ettik ten sonra Tver'e gitmek istiyordu. LA"kin bu niyetini gerceklietirmemiti. Moskova]rlarla yaplan sava' ordusunu Son derece yormutu. Tver' prensinden hyk bir ver.gi alan Toktam, gneye JneImi ve ordu'ya dnmt.

veniyor, Rusya'nrn il ;kuvvetlerinin ykIma'drrna, Rusya'da hirliin tekrar kurulabileceine ve ibyk madcli iirrkAnlar saklan,drra inanyordu. Moskova akrnrn,da kazand baarr, Toktam''a kendi kuvvetinin bykl zerine derin kir giiven vermiti. Her askeri ibaardan Sonra Altn ordu'nun trrAkimiyetini yeniden kurmak yolundaki gayreti artryordu. Timur'un vassalr olarak talhta ,kan Toktaml, Mamay'n yenilnresinden ve Moskova'nn talan edi'lmesinden Sonra ,h' 785'te (: 1383) Hdrizm'de ,kendi adna para bastrmaktan Cekinmerniti.' Bu olay, Toktamr'n Hdrizm'e kar gttii siyasi programm ifadesidir. Toktamr, Timur'un Hdri:zrn'i ,\[averannehr'in,dier ksrmlarrna ilhak etrneyi dndn kesin olarak biyoridu. Sonra, Timur'un Sufi slAlesine mensup emirleri ancak kk vassal sfatryie rnsa_ naha ile karladn da unutamazd. Bylelikle Toktan'n kendi adna para lbastrrmak suretiyle HAriz'm iIe'ine karmasl' hel eyini borlu olduu hkmdara kar' llck bir hyanet tekil ediyordu. Iran ileriyle ciddi surette ufoaan Timur, maksa,dndan uzaklamak istemiyorIu. Bu hakndan, 'Toktamr'rn dmanlrk maiyetini tayan bu a,drmrna kar tepki gstermiyor,du' Azerbaycan'a kar takip ettii tutum, Toktarnr'rn Altln ordu h6]kimi.ycti siyasetinin en ak deililini tekil ecler. Canrbek'in ,\zerbaycan'r Altln or,du'ya illhak etmek yolunda aktif bir giyret sarf e'den son Altn ordu ihan olduunu yukarda

yatmn en arr gnlerini yaamt. ,nk artk hligbir suret]e Toktaml'a 'karr koyamayacan gryordu. o vakit hyk bir askeri kuvveti yoktu. Ya\nz gelecee g-

}Ioskova'ya dndkten Sonra, 1382

Toktam,s'rn akrnr Moskova'da ve evresirrde ar ya_ ralar amlt. Baelhir ve evredeki eihir ve ky a]ralisinin ou, yakllan evlerin ya|nz harabelerini bulmutu. Dimitriy Donskiy, Kostroma',dan yamaya urayan

yll

sorlba,harrnda ra-

jl Vestn. Leningr. univ., No. 3, 66. ve mt. s. _ A. M. L c lcn i c kiy, O poyavlenii i rasprostranenii ognestrel'nogo t.ji;ya v Sredney Azii i rane v XIV-XVI vekax. zv, Ttr'AN' 19-19' No. 15' 21. ve mt' s. - V. G. Fedorov, I{ voprosu o ,iltc ptlyiv]cniya
ar'tillerii na Rusi. Moskva, 7949' 67. ve mt.
s.

| 'Iol<tamr zerine yazdr kk notunda (Encyclop6dic ,ll' l'IslAm, Toktam maddesi) Toktamln HArizm'de para basl'll w. w. Barthold de belirtmitir.

222

r\LTIN oRDU'NUN K

AK oRDU'NUN yr<sp.i

223

sylemitik. LAkin onun muvaffakyetleri 1357'rle 1myle sona ermiti. Bundan hiraz nc'e, Tebriz eihri alralisi, Altn or'du tbirliinin basksndan kurtulmak maksadyle Altn or,du'ya karr ayaklanmr ve Azerbaycan ala_ rndaki Trk - Mool gebe lbirlik]erinin banda bulun&r 1_ CelAiri sldlesine mensu'p _ emir veys'in Teibriz'i ve geni bir aan almasna yardm etmiti. Bu suretle, Kuzy iran'da Celi,iriler devleti (1356 - 74L|, kurulmutu. Gr,ey Azerhaycan topraklarr, Kazey (imdi Rus) Azer_ baycan topraklarrnn hir l'smr, Badad ehriyle kir]ikte Irak_r Arap ve Batr lran'rn b,irtakm ,krsrrilarr bu devlete ta'bi bulunuyordu. Likin feo'dal kavga,Iarrnn bastlrr]mamasl ve gebe Trk - Mool ka'lile reis]erir,in ehir ve ky alhalisini bask altnda b-lundurmalarr yznden Ce_ lAiri devleti :uz:un srrned,i. Cel1iriler arasrnda en karanlrk sima, su tan A}rmet'tir (1382 - 1410). Arimet, Lalkn ,lrafzasnda en gaddar ve en dessas kmdar olarak kalmtrr. onun zamanrrr'da yalnz kyiller ve ohir esnafi deil, tacirler ve aristokratlar da zarar grmlerldi. Sultan Ah_ met'in a,d, XV. yizyl Acem ve Arap. kaynaklarrnda Timur'un rran seferler,i rnnasebetiyle sk srk zikredilir. Daha XIV. yzyrln 80. yrllarmn ilk yarsnda Iran'rn kuzey_ dou hiilgeleri,ni ele g'eire 'Timur, aka Gney Azerkaycan'r zaptetmee calrryordu' Azerbaycan'rn zaptiyle zengin Kafkasya'ya giden yotrlar aIacaktr. Sultan Ahmet'in soygunculuundan y,e hasksrndan ikAyet eden Tebriz ahalisi, Timur'un ajanlarr tarafindan ustalk]a yaplan propagarJdanrn yayrlmasr iin elverili bir evre tekil ediyordu. Tebriz aritokratlar arasnda orta Asya hdkinrinin taraftarlarr ok kuvvetli idi.' Timur, "ni.irden" raloersiz kalmryor ve rnuvaffak olacalna inanan sultan Ahmet'le karlamaa Lrazrlanryor,du. 1385'te iki taraf Sultaniye yaknlarnda karrlamlardr. Timur galip gelmiti. Lkin Timur dajha nem],i ,iler dolaysyle uzaklaarak Tdbriz'e gitmemiti. Harlhuki Tebriz aristokratlarr .arasrrdalki taraf,tarlarr onu agrka ,davet ediyorlard. Tok-

1amr, Azerbaycan'da olup biteneri biliyordu. Byk bir orduya ve zengin maddi kaynaklara dayanarak. t. 786 ' (: 25.II.1384 11.II.1385) krlda Teibr'iz'e karr sefere kmaa'karar verdi. iHamldullalr Kazvini'nin Tarih-i gzide'sini evam ettiren olu Zeyned,din, ku seferi en geni ekilde anlatmtrr.' Toktam, Derbent'ten Ve CelA.irilerin vassal lbrahim'in (1382 - 7417) hAkimiyeti altmda bulunan irvan hlgesinden geerek l'. 787 (12.II.1385 1.II.1386) knda 9 tmenle Te'briz'e yardr. Nizameddin ami'ye gre, Tatar ordusu geldii srrada Tebriz]ilerin efi yoktu.2 Buna rarnen, elrir ahalisi ,dmana kesin mukavemet gstermee karar verm,i ve ehrin ,dar so_ kalclarnda harikat tipinde istihkAmlar yapmaa balamrt. Toktam'ln askerleri 8 gn ehre 'girememilerdi. Toktamr, Telb,riz'de, bundan birka yrl nce Moskova'da tat_ Iik ettii taktie mra'caat etmiti. Byk hir vergi rukab,i]inde bar anlamasrru kabul etti. Zeyneddin Kazvini'ye gre, Tebrizlilerin o zan:rlan iin byk bir yekn tutan 250 tmen altrn toplamalarr gerekiyordu. Tebriz tacirle_ rinin (lhocalarrnrn) bu parayr toptlamalarr emredilmiti. Bu ernir yerine getirimi, fakat hyk bir gan,imet a1an Tdktam, hununla y.etinmemi ve anlamayr bozarak, byk or,dusunu Tdbriz'e sokmr ve ehri yama ettirmiti. Cerlgiz han zarnanrndan beri Tebriz ahalisi huna henzer bir dehet grmeriti. Atlralinin ibyk bir ksmr artk higbir zarrrall evine dnmemi, bundan baka, klir krsmr ldrlm, bir krsmr yara ve ikenceler sonund'a lm, bir ksmr da (zellikle genIer) esir alnmt. 1386,da Tok_ tam 'byk bir ganimetle Azebaycan'dan ayrrlmtr. ok ge.med,en, Kuzey rran'r ve zellikle Azrerbaycan'r rAkimiyeti altrna almaa alan Timur buraya getmiti. Iki tarafin (Timur'un ve Toktarnr'rn) zengin Azerbaycan, kenldi arzusuyle hirhirine terk etmeyecei mta]<kakt.
rnetin), 97. s. (Rusa tercme).

1 V. G. Tiesenhausen,

a. y., II. c., 226. s. (Farsa

metin, Tauer baskrs,97.s.

A. A'

Mark

v, Katalog djelairidskix monet, XXV.

s.

1 Nizameddin

ami, Farsa

224

ALTIN oRDU'NUN K

AK oRDU'NUN YKsELii

225

Eski zaman]arda, claha ilk Altln ordu ,hanlarr devrinde olrluu gibi (Bayibars ile Berke ]han arasrnda teati edilen e]bir elilik iler,i hatrlayalm), Toktamr Mrsrr sultanna - Makrizi'ye gre, Toktamr'rn elkurulu gndermiti. Al gelerek, ileri 11 zi]ilricce 786 hicri (: 25.I.1385) tari[rinde ler, Adet olduu byk tir sayg eyalar bulunan gzel a)h izere, rle ge'lmilerdi' denkler ve klel yiyecek ve gnde 1000 Mrsrr sultan elilere bol miktarda dirhem Vermelerini emretniti.' Etilerin Mrsrr'da konutuklar eyi bilmiyoruz' LA_ kin Toktam', 'daha o ZaTnan (ocak 1385), Tirnur'un iran'da kuwetlenmesi ilhtimaline kar Altn ordu ile Msr araslnda bir ittihat hazrlad sonraki tarihi o,Iaylardan anlalyor. Her halde, 90. yrllarda Timur 'Ioktamr'la kesin bir Savaa giritii Zaman, Toktam Misrr sultanrna birka ,defa mracaat etmi ve Timur'a kar bir itti]rat teklif etmiti.'? Timur'un ve ToktaNe o]ursa olsun, iki tarafn - muhakkaktr' Fakat lhazrlandklarl mS'n - arplrmaa tarafn takdii farkl i'di. Timur, arplmayr geciktiri. iki Azerbaycan'da ve Kafyordu. nk mak ve ancak llundan tasya',da durum 'e, tir yandan da Kafsonra bir yanda kasya ve Kuzey rran'a dayanarak asi vassalr ile savaa girimek istiyor,du. Buna karrlk, Toktaml' aynr selbeplerle Timur'la bir an nce karlamaa alyordu' nk onun lran'da ve Kafkasya'da kuwetlenmesin-den korkuyordu.

H. 788 (:2.II.1386 - 21.I.1387) knda Timur Azer baycanlda Karaoa'a gelmiti. Burada, esas iti'barryle [renz svari ordusu iin mkernmel artlar vardr' Bu srrada Toktamr'rn askeri Derhent'ten geerek Samur rrma-

na1 lkmtl. Timur bunu lraber alnca, huna karr birka tperllik ibir nc birlii yollam, fakat araiarrndaki anlamaya dayanarak birliklerin kumandanrna Toktam'la muharebeye girimemesini ernr'etmiti. ilk olarak Toktamr'ln askeri hcum ettii takdirde geri ,dnme:lerini ve esas kuwetlere iltihak etrnelerini ilAve etniti. Timur'un nc birlii rrmaa yaklanca asker]er byk bir ordu grmlerdi. Toktam'rn birka keifgisini yakalayarak- bunun kimin ordusu olduunu sorduklarl Zama|l' Toktamr'rn asker,i olduunu renminerld'i. Emirler, Ti,mur'un arzusuna uyarak geri dnm,lerse de, dmanln nc birlii bunlarr ok yamuruna tutunca muharehe balamtr. Biraz sonra 'Timur'un ordusu, olu Miranah'rn kumandasrnda gelni ve mrharebeye girmiti. To,ktam'rn esas kuwetleriyle yaplan hyk muhardbe aka Miranah'rn ]ehine dnm ve Toktam geri ekilerek Derhent'e doru uzaklamrtr.' Tol<tam lbu yll ikinci defa Kafkasya'ya ve Azerbaycan'a girmee cesaret edemeyerek anslzln douya ynelmiti. Timur'un iran'a geldiini ve Maveranne,hir'de kuwetli bir ordu brrakrna,drrnr lraber alrnca [r. 789ida (:22.I.L387 _ 10.I.1388) Snak'tan geerek Timur'tn orta Asya'daki topraHarlnln srnr kalesi oan Sabran ehrine yaklarnt. LA.kin salam istihkA'm]ara ,dayanan Toktam bu kaleyi alamamt. Sabran ahalisi, sert bir savunma gstermiti. 'Ti.mur'un olu mer e}, Ar,dican',dan Toktam'a karr ynelmi ve otrar yakrnlarrnda Toktamr'n o',dusu ile m,harebeye girimiti. mer eyh mrharebede yenil'niti. Bu suretle, Toktarn Maverannelr'e, mamr Zerefan vadisine ser'{beste girelbilirdi. YoIda birok ehir ve kyleri yama eden Tolrtamr, Buhara'yr a,lmak ,istemi_se de, Sabran'da olduu gilbi, hurada da elrir ve ka[eyi alamamrtr. Brhara s.ur[arr altnda etin
Dastar'cla ;bir rmak.

1 V. G. Tiesenhausen, a' y., r. c., 427. s. (Arapa netin), 447 - 442. s. (Rusa tercme). ! Bu hususta geni tafsilAt a]mak iin aaya baknrz.

Nizamecldin

ami, Tauer basks.101-102.

s.

F.:

16

226

ALTIN oRDU',NUN K

AIt oII,DU'NUN YKSDL

bir rnukavemet ve ustaca hir savunma ile kar,lamt. Toktam or'dusuna bal hirlikler,den biri, Buhara'yr brrakarak evredeki kyleri ve Amuderya kyrlarna ka,dar
Kari'nin ,batrsnda bu]rnan Zencirsaray zellikle a::r zarata uramrtr., Toktamrs'rn yapt hu soygunculuun haberi, Jr. 789ida (: 1387 - 1388) Batl lran',da iraz elrrinde bulhavzasrnda

227

t. Kakaderya rrrna

Lrzanan Maveranndhir alanlarnr yama etmee balam_

yerine arpa ekilmesi yolunda emir ver'di. Bu emrin tamamyle yerine getirilmesi imkAnszd. Likin bu yolda yapr[masr kabil olan her ey yaplm ve mamur elrir bir harabe yn ,haline sokulmutu. Aada anlatacarmrz gibi, 1391'de Timur fkesini unutarak Hdrizm bae[rri rgen'in krsmen onarrlmasrna msaade'etmiti.

sefere karken Hirizm-ide Timur'a kar 'bir ayaklanma hazy'lamtr. Bu isyan ko ayca krkienmit'i. nk burada Kongratlara mensup Suff sl]esi rAlA muayyen kir ro1 oynuyordu. Bu sldlenin son mrnessili olan Sleyman Sufi, kesin olarak Toktamr'rn tarafina gemiti. oilup bitenleri gz nnde tutan Timur, Toktamr'ln, onun lran'a kar besledii isti'l6, ernellerini Ve Maverannehr'i hir,le_ tirme gayretlerini ciddi surett'e tehdit ettiini aka gryordu. Bu sdbeple, Toktaml'a [<ar kesin bir lhareket iqin frsatn tamamryle uygun olduunu takdir etti. T,i_ mur'un bu yoldaki ilk adm, Hirizmlileri ve Hiriaah Sufi'yi ihanet[eri igin cezalandrmak maksadyle lrArizm'e heinci sefer, krsa srmt. Sratli bir y_ 1,aptr ryle -l blgelerini aarak Badadek kanalrnr, ge_ mi ve rgen'e kmt. erefeddin AIi Yezdi'ye gre, Sleyman Sufi "tailt y,erine ban ve evi yerine canlnl terclh 'ederek'' Toktarnr'rn yanma kamt. Aada g_ receimiz gibi, Sleyman Sufi, bundan Sonra, Toktarn;ln yanrnda kalm Ve onLin ordusunda kumandanlk grevi almrt. Hdrizrn'i igal ve yama eden Timur, rgen'i sr_ atle almt. Hdrizmlilerin Larel<et1erine fke]enen Timur, J. 790'da (: 1387 _ 1388)" fke ile, ibtn ahalinin Semerkant'a td}cir edilmesi, rgen ehrinin yrklmasr ve

lrrnan Timur'a kadar gelmiti. Toktam Maverannehir'de

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., ff. c., 158. s. Badadek kanalnrn yerini kesi olarak bilmiyoruz. w. w. Barliold'n fikrine gre, bu kanal Amucter1a'nrn kuzey ltyaklirrdan biridir (v. V. Bartol'd, K istorii oroeniya TurI<estana, 87. s.),

TMUR,'UN ToKTAMI'LA SAVAI

229

NC BLM XIV. yzyrlrn

80 - 90. yrllarrnda Timur'un Tolrtamr'la savar
1.

Timur, Toktam'la ilk d-efa olarak l. 777'de (:1375 1376) tanmltl. Bu srada Timur feodaller araslnda paralanm dlan Maverannehr'in birletiril,mesi yolundaki faaliyetine yeni ibalyordu; lhenz byk askeri kabiliyetini gstermemi, rran, Kaf,kasya, Anadolu, Hindiistan ve in gibi geni bir a]anda seferler yapmakla n kazanmamtr. Bu srra'da adaIar arasnda hi kimse, Timur'un, dajha sonraki 15 - 20 yl iinde dnya lsnde lir hkrndarlrk kuracalnr, yainz orta Asya'nn deil, 4remen hemen iltn n Asya'nn mukadderatlna hAkim olacan tahmin edemezdi. 1376'da Semerkant'ta Toktamr'r himaye ettii zarnan, Ti,mur lhenz nernli bir lhkmdar sayrlamazd; hi kimse, onu |hi olmazsa A]tn or,du han deerinde ,bir llr]<mdar olarak dahi telAkki etmiyor, kendisinden sayEr gren Toktam da ona deer vermiyordtr. Timur, ya bakimhdan Toktamr'tan daira byk olduu ve siyaset sa]hnesine ondan nce ktr halde, kariyerleri_ nin balca safhalarrnr ]hemen remen aynr zamanda yaamlard. Toktamr'r himaye etmekle byk rnasraflara katlanan Timur, aihsi karlarrnr ,dnyordu. 70. yllarda orta Asya'y hirleik bir devlet iine alma'a almak_ Ia Timur, devJeti iin tehlike tekil etmeyecek bir ernber yaratmak meselesi zerirlde daima dikkatle ,durmutu. Bu. bakmdan Timur, MaveranneLriin dou ve kuzey,dou snrlarna korku ile lbakyordu. Bu srrada ona Yedisu_

've KAgar Mool ]hanlarr 'ile Cui ulusu her eyden ok ,endie veriyordu. Altn ordu'daki olaylar, karklklar, Mamay, nihayet Cui ulusunun canlanmasrnda Ak ordu'nun Ve Ak ordu hkmdar Urus hanrn oynanaa baladr rol z'erine salam bilgi ed,iniyor,du. Altrn or'du'nun lirlemesi, Cri ulusunun tekrar l<uwet]enmesi, T'imur'a gre, Maverannehir iin zararlr idi. nk Cuqi ulusunun kuvvetlenmesi, hikimiyeti alt,nda lbulunan devlet iin daia bir teIrlike telkil ediyordu. Maverannehir hkmdarr olarak Timur, Altn ordu'nun zayflamaslnl temenni ediyordu. Bu bakmdan, Urus hanrn e'ntrikalarrndan kaan prens 'Toktam Semerkant'a geldii zarnan, Timrrr, bu rnasebetle Ak ordu ve daha sonra Antn ordu ilerine faal olarak mdahai]e etmek imk1nndan lre'men vararlanmaya kalkmt. Toktam, siyasi faaliyetinin ilk aylarrnda ve ,hatta 5zllarnda Timur'un yardrmrnr seve seve kahul etmiti. Koruyucusuna karr zAhiren minnettar ve sadk kalan Toktam, gerekte ok gemeden siyasi faaliyetine serbeste balam, birok lhallerde dorudan doruya Ti_ nur'un crkarlarrna aykrrr bir ekilde ,hareket etmiti. nk bu sonuncunun Vassalr o]mak istemiyordu. Maay'n hezimetinden ihemen sonra' yani 138l'de Cuqi uluSunun ,hAkimiyetini ele alnca, Toktanrr Altn ordu'nun kuvvetini ve siyasi hAkimiyetini canlandrrmak amactnt gtmt.

Timur, Toktamr'ln hareketler,inin erge aralarnda arpmaya yol aacarnr anlryor,du. Burru Tolktam da aka hisserliyor ve enerjik b,ir ekilde koruyucusu ile S)Vaa hazrlanryor'du, fakat 'heniz srasr gelmediini dnerek acele etmiyor Ve savaI geri brakyordu. Timur, 'l'oktamrs'rn bu srrada byk ser'vetlere sahip ol,duunr liiiyordu. 80. yllarn ikinci yarsina kadar Toktamr'rn 'I'inur'dan daha gl oLduu mrhakkaktr. Timur, ancak S(). yllarn sonunda, Toktam'rn 1387',de Maveranndhir'te yapt SoyguncLr seferin tesiri altnda onunla Savaa karar verdi. Likin hundan sonra hile ilk zamanlarda tc-

230

ALTIN oRDU',NUN K

TMUR'UN TOKTAMI'LA

SAVAI

ebbs Toktamr'rn eiinde bulunuyordu. Bu Sonuncusu' 1388 yl sonunda hyk bir or,du toplamt. erefeddin Ali Yezdi'ye gre, Trk - Mool ,birlilnlerinden baka, bu orduda Ruslarrn, Bulgarlarrn, erkezlerin, Alanlarrn, Mokalarn, Bakurtlarln ve Krrrrn, Kefe (Feodosiya) ve Azak (Azov) a;halisinin katltl hir]ikler vardr.1 Sefere kn rkan Toktamr, or'dusunun bir krsml i,le Savran'r kuatm, ibir ksmrnr da Arls rrmarnrn Sr_ derya'ya karrt yerin yaknrnda bulunan Zernu,h ka]esi a]anrna yne tmiti. Bu srrada Timur, |bae,hrinde ,Semerkant'ta bulunuyordu. Toktamr'n yeni lhcumunu haber alnca, sefer iin gereken ordunun to1lanmas emrini verdi. Bu maksatla tavacrlarrnl' Andican'da olu mer eyh'e ve Herat'ta dier olu Miranalh'a gndererek, bir sre sonra askerleriyle ,birlikte tayin edilen yerlere ge,lmelerini emretti. Timur, Semerkant ve Ke'ten (ehriselbz'den) yir_ mi otuz bin asker alarak, nc sfatyle Srderya ilstikame_ tinde yrd. Ar bir k ibastrm, aralkla yamur ve sulu kar yam, sonradan lrava souyarak o kadar qok kar yamt ki atlar zor'la ilerliyordu. Srderya'da, mer eyr'in Andican'dan gelen birlikleri Timur'a iltihak etmiti. Snderya yaknlarnda Timur, Toktam ordusunun 'nc_ leriyle karlam, bunilarr bozguna uratarak' sa kailanlarrnr karr kyya karmt. Timur, haarrsrna kaplp Toktam tarafrndan kuatlan Savran'a gitmeyerek Semerkant'a d,nmt. Miranalr tarafi'ndan Horasan',dan ve kitiik eyaletlerden toplanan eSaS kuwetler artrk buraya gelmiti. 1389 yl ilkba_ Irarrnn handa Sernerkant civarrr'da Belh, Kunduz, Baklan, Bedalhan, Huttalyan Ve Hisar gibi ,birtakm eyalet ve eihirlerden getiri'lmi, askeri lbirlik]er bulunuyor,du. Lzumlu hazrrlrklarr bitiren Timur, 1389 yl ilkibaiharnda
I a u s e

231-

Toktam'rn ordusuyle karlamak istedii Ak ordu'ya yrlelmiti. Ancak, bu defa Toktam mhare,bey,e girimemi, Savran'r kuatlmasrnr kaldrm ve ibozkrlarrn derin]iklerine ekilmiti. Eu suretle, muharebe geri kal_ mt. Her iki taraf hunun yalnz bir geciktirme olduunu r'e arprmadan karnlamayacarnr aka llrissediyor Ve \ze_ ni savaa hummalr hir ekilde hazrlanyo:du.

,
Tokta'm'la Timur arasndaki sava Rus tarihileri tarafindan aratrrrlmrtr. Bu alanda ilk nemli aratrrma, XIX. yzy]n ilk yarsrnda Petersburgda calan Fransrz dou uzmanr M. Charmoy tarafndan yaplmltrr. Bu ar-astrrma Exp6dition ,de Tjmor-i lnIr ou Tamerlan conire Toqtamiche, KhAn de l'oulos de Djotchy, en 793 de l1h6gire ou 1391 ide notre re adrnr tayor. Adndan cla arllaIaca gibi, bu ara-trma yazarln ana dili o]a,n Fransz diinde yazlmr ve 1836'da M6moires de l'Acad6mie impriale ,des sciences 'de Saint - P6tershur,g'da rkmtr., M. Ciharmoy'nrn aratlrmasl' ya|nz Timur'un 1391'de Tok_ tamr'a kar yaptl sefer zerinde durmutur. Bu arastrma, 1) kaynaklarrn ibyk hir ksminn nerinden (yaZat o Zaman eSaS kaynaklar arasndan, sadece Nizameddin ami'nin eserinden haberiz kalmtr), 2) hunlarrn FranSncaya tercmesin,den, 3) 1391 seferini aratlran ]<ck bir blmden,4) bu b,Ime ait notlardan Ve 5) esas iti_ barryle kaynaklarrn ksa ]bir zetini Veren ufak bir balarg-tan ikarettir. Charmoy'nrn kitahlnn nerinden eri 100 yrldan fazla bir sre gemitir. Buna ramen, ku eser, Ti._ mur'un 1391'de Toktamr'a karr yapt sefer mese]esinin aratlrImasr bakmrnday nemini bugne kadar kaybetmemitir. M. Charmoy'nrn ibu yararh eseri vaktiyle iVI. I. Iva'in'in o voen,nom iskusstve i zavoevaniyax mongolo : ta-

l erefeddin Ati Yezdi, I,461. V. G. Tiesenn, a. y., II. c., 156. s. : Tavaclar iin aaya baknz.

l.tme

Sixime s'6rie, sciences politiques' histojrc ct IIr. St. - P6tersbourg, 1836' 89 - 505. S.

philolorir:,

232

ALTIN oRDU'NUN K

1'.lMUIi'uN Toli'l'AMl'LA sAVAl

L.t.t

sredneaziatskix narodov pri ingis - xane i Tamer_ ]ane adlr kitatna tesir etmitir.' Bu kitap nce 1846'da. sorra 1875'te o[mak zere iki defa iloasImtr. Dou uzman olmayan kitap salhibi, kaynaklarn ancak tercmele_ rinden veya dou uzmanlarnrn aratrmalarrnda adr geen dou yazar arrnrn eserlerinden alrnmr h]m]erden rararlanmrtr. Byle o]makla birlikte, bu kitabn birok meziyetleri vardr; nk Genel Kurmay'daki bilinr kurulunun yesi olan bir zmanrn kalemirden 'r[<mtr.

tar

LAkin her iki aratrrma, zellikle ikincisi, Timur'un tekilAt, askeri nizam ve askerik sanatr konusundaki hkm]erde TuzukAt-i Tiur Veya Melfuzat-i Tirur (Farsa) a'dlr esere da;'an*rurrr. Bu 'iki yazarn - Charfikrine gre, btr eser otoibiyografik moy Ve ivanin'in malriyet tarr ve ilk kaynak olara|k telikki edilebilir. M. r. vanin, Timur ordusunun askeri tekilAt'na ait ilalca biigiyi bu eserden almrtr. Halhuki bugiin TuzukAt-i Timtr'un otobiyografik bir karakter tarmayrp, XVII. yzylcla Hindistan'da yazldnl ve XV. yzyl iran'r iin karakteristik olmadn hiiyoruz.2 Ba seiloeple, hurada Tirnur'un askeri tekilAt zerine verilen btn tafsilit mevsuk olamaz. Bu meselenin ibi]imsel bir'ekilde aratrrl_ masl igin daha salam verilere 'dayanmak gerekir. Timur tarilrine ait balca kaynalklarr borlu oIduumuz Nizamecldin ami, erefeddin A]i Yezdi, ibn Arabah, Clavijo gibi XV. yizy| tarihilerinde ve hu'nlardan daha sonraki devirlerde yaayan ve ilk ikisine ibal bulunan Aibdrrezzak Semerkandi'de bu gibi verilere rastlanr. Timur ile Toktams'n askeri tekil'Atn anlamak iin, Cveyni'nin eserincle Cengiz ,hann yasa'srna talhsis edile'n

esasl bir fark yoktu. Timur ordusu, askeri sistem Lakmndan esas itibarryle Cengiz lhan ordusunun dalra mtek6,mil hir eklinderr ibarettir. Sathi ka]mamak iin, MooI or,dusunun dayar:dr prensipleri krsaca anlatalm' engiz yarsasrna girBu prensipler, ol ordusuyle iftihar mitir. Cengiz gerek o devirde' li e,d.er ve gerek kimsenin hyle bir orduya salhip olmadnr taihmin 'ederlerdi. Bari zamanrnda halk mlhtelif yararlr eya yapar, trl mkellefiyetler alrr, kopur,' avarizat, posta dura (yam) Vergileri V:erir' araba onallr ve 'dier ilrayvanlara .vem tedarik ederdi. Sava zamanrnda btn Lalk orduya alnr, sefer ve sava iin ineden iplie kadar btn i[r_ tiyaglarnr kendisi karrlar, at ve sair Jhayvanlarr, elbise' silA]h temin ederdi.': Anlaldna 'g're Mool ordusu milis ndhiyetini tarr ve gen_el bir miikellifiyet olarak toplarrrdl.

blmler de nem]i_

clir.

Timur ordusu ve Toktarr devrindeki Cui ulusu rrc]usu ile Cengiz ,han devrindeki Mool ordusu arasrnda
1 Prens N. S. Golicn'in ynetimi altnda yazaTrrl lmnl. sonra rkmtrr (S. Peterburg' 1875). : V. V. Bartol'd' Mir-Ali-ir i politieskaya jizn'. MirAli_ir, sb. I< pyatisot]etiyu so dnya rojdeniya, 1928, 103. s.

McoI orclusu onlu sisteme gre kurulmu, yani onlara, yzlere, binlere, trnenlere ayrlmrt. Asl<erlik yapaibi,lecek 'durufida olan btn Moollar, mensup old"klar Lirg hilirlerdi. Sonra, arr]nca ihemen toplanma ve tefti yerine lgiderek, Seferde yanlarnda bulundurmak zounda olduklarr her eyi Btermeleri gerektiini de hilirlercli. Ayrca, lzumlu teghizat hulunmayanlarrn cezalanr'lrrlacar da malrndu.' Askere ihtiya lrissecli'ldii zaman cmir lykten ke verilirdi. Bahular tmen beylerie, tmen beyleri de bin beylerine, yz teylerine ve on beylcrine emir 'verirlerdi. Toplanma yerine derlhal gi'dilmedii tir,lrdirde, ar cezalar verilirdi. olanlardan (prensle'rden). t'sas birliklere (merkeze, kanatlara) kumanda eden'lerden laIayarak onlara giren askerlere kadar Mool ordusunun lLitn mensuplarr arasrnda sk bir disiplin'hkm srerdi'

'

s. Pcterburg, 1911, 32. s.). :j CVeyni, Tarih-i cihan gua. GMs, XVI, r' blm' 22's' rr (liiveYni, a. Y.,22-23.s,

I Gcbe Moollarda kopur "yaylalarda otlayan srlerden , 1 nispetinde ahnan vergi" anlamrnda kullamhr (V. V' B a r l l'c[, Persirlskaya nadpis' na stene Aniyskoy meeti Manue'

2.34

\LTIN oRDU'NUN K

TMUR'UN TOKTAIVII'LA SAVAI

235.

aV
du

askerin yalr

a,

o'?tn.T.'T'#

anlarlan bu cilret,' Timur dev]etinin feodal karakter-ine tamamryle uygundur. Piyade askerler, genel olarak kyller ve esnaf arasndan alrnrrd. Bu sonuncu]ar, yal,nz kobar ve sair kuatma makineleriri ve muhtelif savunma silfl]rlarrnr kullanmak iin asker,e alrnrrlar,d.

Yasaya 'gre, Mool ordusunun talim ve tebiyesinde srek avlarr byk hir rol oynar,dr. Cengiz han ve )halefleri, srek av]arrna byk bir deer verir,leridi. Hen zaman geni hir alanda yaplan Ve uzun Zaman,devam eden sret ,rr"rr, yalnz askeri ve ekorromik bir deer tarmazdr. Bunlar kendire mal]r Avr tertipIerken, Moo ken yaplan seferberlii t eferber edilir, seferber edilen gebeler onlar, yizler, binler, tmenler tekil ederler,di. Ayrrca, savata olduu gibi, sa ve sol kanat, merkez tekil edilirdi. Bazan hanrn emriyle byk bir alan, lbir ay veya ,daha uzun sre ile kuatlr ve hay_ van hrlunan hu alan bir halka iine alrnrdr., Yasaya gne, srek avr, askerlik sanat bakmndan yararlr lbirok tecrbeler verir'di.

Milis o]arak toplanan Timur askerlerinin lbazen be ve hatta on yrldan uzun sre ile seferde kalmalarrnr da Timur orrdusunun ak bir zellii, olarak kabul etmek gerekir. Askerlerini |372'den I405'e kadar hernen hemen
aralksz olarak sevk eden'Timur, milis prensipine dokunmamakla heraher, askeri tekilA.tn dairra ge itirmitir.

Timur 'devleti, feodal topraklarrnr birle'tiren tipik bir dev]etti. Bu devlet, ilrem yerli slAlelerin elinde bulunan Maverannehir ve iran alanlarrn,daki eski lra,n prens)iklerini, hem Timur'un oul ve torunlarrnrn ynetii altrlda bulunan yeni ktrrrlmu feodal birlikleri ve hen de

Tiiur'un ordusu da ,bir milis kuvveti id,i. Ancak, brr ordu, Cengiz han,devrinde olduu gih,i, genel hir mahiyet tarmazdl. Timur dev]etinin feodal karakterine uygun olarak, bu milis kuvvet]eri geni gelbe kt]elerini kucakIamakla beraber, yertreik halkn say]sL kesin olarak tespit odilirdi. B,unlarrn say$I yukarrdan gelen aik ,emre Ve yerli artlara istinaden, her defa y.erl,i hkmdanlar tarafndan tayin edilir,di. Timur'un rnilis kuvvetleri ile Cen-

yine feodallerin elinde bulunan alham (gebe kabileler), il (kavim) ve viliyetleri kucaklyordu. Ad geen alanlarn byk ibir krsmr, devletin ynetim sistemine veya ynetim sisteminin muhte]if ubelerine mlki bir hirlik olarak dahil hulunuyordu. Bu birliklere Kebek han (1318 7326) zamanndan beri tmen ad verjllirdi. Btn lbu feodal birliklerin tmenler, milis mfrezeleri vermeleri gerekiyordu. Bu krtalar, m'ensup olduklar birliklerin feodal]eri tarafndan ynetilir,di. tibari olarak, 'byle bir tmenden 10,000 asker almak Adetti; fakat fiilen daima daha az asker alrnrrd. Abdrtezzak Semerkandi'ye gre, Timur tsker toplarnak iin emir verdii zaman, byk yetki sahibi sorumlu kimse]er gnderir,cli. Bunlara tavacr veya tavacr adr verilirdi. zel grevler alan btr askeri memurlar, 'lninur'a veya ,dier yksek kumardan]ara mhareibe zamanlnda u Veya bu mfrezenin durumu zerine lapor
l(trttuze'rle yapt muharebenin tasviri, Tauer basks, 723-124. s.

1 Cveyni, a.y.,22.s. j Cvcyni, a. y., 20. s.

lJl<nrz:

Nizameddin

ami, TimurJun
s.

Toktam'la

crcf crldin Ali Yczdi, I,5M.

:236

ALTIN oRDU'NUN K

TIMUR'UN ToKTAMI'A

sAvAI

Yerirler1 Veya onun c]irektiflerini tmen, hin ve koun emirlerine hildirirlerdi. Milis toplanmasrnda tava[ ar ze\likle lyk rol oynandr. Timur o vakit tavarlara ayr yetkiler verir Ve u veya bu askeri birliin toplanmasr yoiundaki ,emrin, onlarrn kesin sorurnluluu altrnda, verilen iri']rlet icinde yerine getirilmesini talep ederdi., Sefer zarnanrnda srek av]ar. tertiplemek gibi grevler bile tavaclara derdi.. Tavarlarrn bazan sofer,de, zelikle dman ordugAhlarnn yaknlarnda akeri birliklere konaklar kur'drklarrnr4 veya baarlr bir m]haretbeden sonra ganimetin datlmasnda faal bir rol oynadklarnr gryoruz.. Timur, kendi tavarlarrna rrkAfat]ar ve muhte]if ihsanIar datr,d. Tavarlar asker toplamaa,rkarken, -v_anlarrna askerlerin sayrsrnl steren san6 adlr ibir cedrrel alrrlard. Bundan haka, tavarlar,, hibir engele bakmadan Timur',un emirlerini yapacaklarrna dair birtakm senetler (milke). verirerdi. Abdrrezzak Semerkan_ cti'nin anlattllna gre, Timur Toktam'a karl yap,lacak sefere asker toplamalr iin tavaIarr gnderdii zaman. kendilerinden milJke, yani higbir enge[e bakmadan ]zumlu askeri kuwettreri toplayacaklanna dair senet almrtr. Esasen milke a,d-, yalnrz tavaelarrn senet]erine
Ieclclin AIi Yezdi'ye JI. c., 170. s.).

237

1 Nizarneddin ami, l'auer basksr, 724. s.- erede bakrnz (V. G. Tiesenhausen, a. y.,
G.

i56.

1 V.
s.

TiesenhauSen'

verilmezdi. Askeri Ve mlki memurlarrn aldklar gre\-_ ler ,iin de hu ta]bir kullanrlrrdr. Timur'un 1391'de Tok_ tamr'a kar- yapt seferde, hozkrr,da byk hir etzak ktl ile karlalnca, tmen, bin ve yz lbeylerine yiyecek maddelerini ve unu ll kullanmalarrnr emretmd,, ekmdk, rek, erite, hrek gihi yiyecek maddeleri_ nin yaplasrnr yasak ederek un or{basr (bu,lama) yapmalarrnl emretmiti. Timur, adr ge'en emirlerden br yolda nrilke, yani senet almrtr. 'Tavarlar, Trk ve Tacik vilA,yet ve kahi]elerin'der (aham) piyade ve svari asker]er toplarlar,d. A'bdrrezzak Semerkandi'ye gre, btn askerlerin 'bir yllk yiyecek ve drt trl silA"t (yay ve 30 ok, ok'luk, kalkan) temin etmdleri icap ediyordu. Her ilki askerin hir yedek atr ve her 10 askerin 1 adrr, 2 krei, 1 kazmasr, 1 ora' 1 testeresi, 1 baltasr, 7 bizi,100 inesi, l/2 :man ipi, 1 sa]am iderisi, L kazan bulunmasr [dzmd.1 Milisten sz ederken, "asll'', yani esas kadro veya mevcudu' "Lzafe" ile,2 yani esas kolun ibyk kayrplara urad takdir,de toplanan yar,drmcr asker mevcudu ile karrtrmamak gerekir. onlu s'isteme gre, askeri kuwetler ibin]ere, kounlara ve on]ara ayril[dr. "Kounlar", ordurun teekklnde en nernli birlii tekil ederlerdi; "kounlar"a yzden fazla asker girerdi; buna ramen. "kounlar'' a ancak 50 kii gindiini ,gsteren kaytlar da
vandrr.s

a. y., II. c., erefeddin Ati Yezdi.

; V. G. Tiesenhausen, a. y., fI. c., i91. s. W. W. l);l'tholr], Ulugbek i ego vremya ad]r eserinde, Muizz_al-Ansab'a l:.1inadcn (Paris yazmas, 81. v.) milke'nin kuruluunu claha ('('1giz htrn zamanrnda Karaar noyana atfetmektedir. Baklnz; '-Iltglcl< i cgo vremya, 22. s.' 9. not.

a. y., If. c., 161. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., If. c., 126. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c., 188. s. V. G. TiesenhauSen' a. y., Ir. c., Abdrrezzak Semerller']iandi, 162, 191. s. - Charmoy, Exp6dition de Timorlil<,245 - 246. s. (tr'arsa metin), 422. s. (Ftansrzca tercme).

:r I ; 0

V. G. Tiesenhausen,

Kaynaklarda "ernir" rtbesi,nin ydln|Z t'men ve jbin deil, "koun" kumandanlarlna 'da veril_ diini 'gruyoruz.o Sefende, ister yalnrz hjr tmen olsun,
]<umanlarrna

lj, l59,

1 M. Charmoy, a. y.,246. s. (Fhrsca metin), 422. s. _ Bu talebin daha eski bir tarihe kt vtl Mool ordusunun tekilAtyle ilgili olduu ko]ayhkla anlarlr,'(Cengiz han yasasrna bakrnz: Cveyni, GMS, xvr, I,22. s.). e M. Charmoy, a,y.,250.s. 3 V. V. B a r t o I'd, Ulubek i ego vremya, 24. s. l V. G. Tiesenhausen' a.y., Ir.c.,erefeddinAliYez_
(

I:'ransrzca tercme).

164' 175. s.

238

ALTIN oRDU',NUN I(

TiMUR'UN Toi'TAMI'LA sAvAI

239

ister btn Timur kuvvetleri-olsun, ordu ,daima muayyen bir sava dzeni i]e ilerlerdi. Buna "mril'l a,dr veri-

Kumandanlarrn rtbe]erine dayanan ibu "mril" e gre, biitn emirlerin, "tmen" emirlerinin, "bir." emirlerinin ve "koun'' emir]erinin lher zaman kendi yerlerini bilrne]eri artt. tr_]sas ordu sefere rklnca, nnde bazan olduka byk bir grup (,bir[<a trnen) tekil e,den nctiler (mankla)' gi'derdi. nclerden nce ,daima karakollar giderdi. Nizameddin ami ve erefeddin Ali Yezdi bunlara en ok "karavul'' adnr verirler. Bekilik yaparak, yry ha]inde bu]unan askeri kuvvetlerin nnde olup bitenleri daimi surette takip etrnek grevi "karavuiL" a ,derdJi. "I(aravul" i]le "haber,gir"leri kartrmamak,gerekir. "H,abergir"ler, kumardann karargAhrldan "koun" emirlerine kadar or.durrun her b,ir[ini takip ederlerd!. sti]hharat gr,evi iin genel olarak kahramanlar (ba_ hadur) seilindi. Balhadurlar, eyh Davut, Mutair gihi ,yararlrklar stermi tecriiheli kumandar,larrn emri altrn_ da bulrinurdu. Isti]hbarat servis,ine ok defa '1dil'' getirmek grevi veri]irdi.3 ,. ordu sefere krnca krlavuzlar ("kaari") nemli rol oynarlardr. Timur, Ak ordu ilranr Urus {hana kar sefere 1 V.G. Tiesenhausen, a.y., If.c., 159ve175.s. 2 Nizameddin ami, Tauer baskrs. Bu eserdeman-

lir,di.1

Geceleyi,n bu ,gibi ordugAhlar'da ate yakmak ve hatta yksek sesle konumak lile yasaiktr. Timur, askerlerine yalnz baarlr savalar.d.an Sonra mkA,fatlar datmazd. Mharebeye girimeden nce as_ kerlerin cesaretini lhediyetrerle artrrmak ihtiyacnl duy_ duu zaman da rnkAfatlar verirdi. Askerlere datlan xou }rediyelere ",g}ige"' ad verilirdi. ordunun mulharebeden nceki durumu, yani sava dzeni ok dikkate deer. Nizameddin amiu ve erefed_ din Ali Yezdi,1 ordunun sava 'dzeninde Timur'a hirtakm reformlar atfederler.

klavuziuk grevini Toktam yapmrt].1 Timur kravuzlara byk bir 'nem verdii iin, bu grevi ok defa o dusunun emirlerine verirdi. 1391'de Toktam'a karr yapt seferde ,bu ekilde hareket etmiti.'2 Sefede hazan kardan gelen dman ordusunun yanrnda kamp tipinde ordrAhlar kurmak gerekirdi. or'dugAhn nnde ,siper.ler aarlar ve bura]ara eperler ("'apar") Ve tura3 adlr birtakm savunma topIarr yerletirirlerdi. Bu cins siperlerle evrilmi ordugiJhlara bazan elski hir Moolca tabirle "kren"n adnr verirlerdi.

ckt

zama7,

Yezdi, 149.

1 V. G. Tiesenhausen,
s.

a. y., II. c., erefedcLin A]i

srk srk tesadf edilir. rnek o]arak 119. sayfayr gsterebiliriz. Burada btn bu tabirler yu_ kanki an]amda sralanmrtrr. Esasen Moolcadan alndr arlar]an mankr]a ke]imesi Mool devrinden itibaren ortaya rkm ve Altn ordu tarihine ait olaylarn tasvirinde kullanlmrtrr. rnek_ olarak Vassaf'rn, zbek hanrn h. 718 (1317 - 1318) Arran seferine
I<lla, kara'ul, habargiri ta;bir]erine

a, y.; Nizameddin ami'nin eserinde (Tauer baslsr) habargiri'lerden sk srk sz edilir. 119kabiliyet ve mahareti uzun uzun aIatIm, Timur'a deerli bilgiler veren bir "dil'' getiri kay_ dcdilmitir. 121. sayfada Mbair'in bu yoltlaki kabiliyeti an]a_ llrral<, 40 esir getirmee muvaffak olcluu ilAve edilmitir.
120. sayfalarda eyh Davut'un

ait tasvirine bakrmz: V. G. Tiesenhausen,

3 v. G. Tiesenhausen,

a. y., II. c.,8il. s.

sclfcrin tasvirinde de kullanrlmrtrr (V. G. Tiesenhausen, i. y., rr. c.' l75 -176. s.). B. Ya. Vladimircov, Obestvennry stroy mongolov, ll7. s. -- V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c., 158, 165. s. 5 Kaynaklarda bu tabire sk slk tesadf edilir.

epern "savunma seddi' alamna geldii coterte'ten anlalryor. Char_ moy (a. y'' 387. s.) "tur ve apar'' kelirnelerini 'kk ve byk siperler' diye evirmitir ki yar]tr. Bu tabirler 1394 - 1395'te Timur'un Toktam'a kar yapt

2 V.G. Tiesenhausen,._a.y., II.c., 112.s. 3 M. Cha.rmoy, a. y., 2o2. s. (Farsa metin). _

!l:l lil:

l; Nizameddin 'erefeddin
2|4. s. (Farsa
l<esin

olarak belirtilmitir.

ami, Tauerbasl,osr, 123.s. Ali Yezdi: M. Charmoy, a. y., men). - Burada Timur'un reformculuu

240

ALTIN oRDU',NUN K

TiMUR'UN ToKTAMI'LA sAvAI

247

Timur'un reformlalrnr anlamak i,in, onun askeri faaliyetinin halangcnda tesadf edilen sava dzerlini, yani onun bu yolda seleflerinden neler aldnr bilmek gerekir. Bu ma]ksatla, 1365'te Mool hanr ilyas Hac ile Hseyin ve Timur'un i'nas ile Takent arasrndaki alanda yaptklar "amur mharebesin'de" ordunun sava dzenini aydrlatmaa alalm. Nizamiddin arri bu yolda ok lilgin bilgi verrnitir. Bu muharebede Hseyin i]e Timur'un sava ,dzenini hakrnrz nasrl talsvir ediyor. Emir Hseyin sa kanadn banda bulunuyordu; kanb.rlda (yanda) Arlat hoyuna mensup Tilani, karavulda emir lceyt ve baka emirler vardr; sol kanadn handa bizzat Ti' mur llulunuyordu; kanbul'da Sarr Bua, karavulda Timur Hoca olan, merkezde (kol) emir aku ve bakalarr var-

kiinde Tokta,mr'la mul'arebesi, 2) 1395'te Timur'un Te_ rek boyunda Toktam'la muharebesi, 3) l402'de Timur'un Ankara yannda Trk sultan Bayezid'le muharebesi. ' ,Maverannerir ordusu Kunduza mevkiine yerletii vakit, askerlerinin sava dzeniyie Timur bizzat kendisi megul olmu, ordusunun sava birliklerini tamamryle yeni bir ekilde tekilAtlandrmt. 7 koil (bunlara ko]ordu ad verilebilir) kurmu Ve ;bun]ara yeni bir sava diizeni
vermiti.

rebede lyk lde tat]bik eililmiti. ordunun muhareileden nceki sava 'dzenini aka anilayaibilmek iin, Timurun yaptl aada yazrl seferleri anlatan yazarlarrn (Nizameddin ami, |erefeddn Ali Yezdi) tasvirlerini gz nncle tutmalk gerekir: 1) 1391'de Timur'un Kundzia mev-

'Bu suretle, htrra'da merkez, sa ve sol kanatlardan mteekkil hir sava dzeni 9r;,9ru2; kanatlara kanbul ve karavullar ilA,ve edilmitir. Btn hu sava dzeni yedi b,ime ayrrlrrdr; bunlar,dan iu az ok ba,mszd; drd (iki karavul ve iki karbtl) ise yardmc bir mahiy,et arz ederdi. Bu sava ,dzeninde merkez, kanati]ara (sa ve 'sol) nispetle zayftr. Merkezin ne karavulu, ne
Timur, btn ihdkimiyeti iloyunca, yani 35 yl sre (1370'ten 1405'e kadar) aralksrz devam eden seferile lerinde ordusunu, zellikle SaVa dzeni tekilh,tn rnkemrnelletirmitir. 1391',de Toktamr'la o Zamana gre byk bir mu]harebe yapt vakit, 'Tirnur'un ordusu esasl Joir dkilde tekili,tlandrrlmrt. erefeddir AIi Yezdi'nin anattrna gre, orduyu 7 ko]a ayrrmak usu]n ilk defa Timur itdas etmiti. 1365 'muiharebesirrde ordunun sava ,dzenini tasvir ederken greceimiz gibi, kol tabiri ile sadece merkez deil, yalruz kumandana karl sorumlu bulunan askeri birlikler de kastediliyordu. Bu sava dzeni ilk clefa olarak Timur tarafindan 1391'de Kunduza mevkiinde Toktarn'la yaplan muhat Nizarneddin ami, Tauer
basks, 28.
s.

dr.t

Nizame'ddin ami, 1391ide Kunduza',da Toktam'(a yaprlan mrl|rarebede Timur ordusunun sava dzenini bakrnrz nasrl tasvir ediYor : Merkezde Timur'un lkolu bu,lunuyordu. Bu kolun yn'etimini rnirza' Sleymanah zerine almt. Bunun ]un kumandanln rriirza Mrhammet Sultan yapyordu. Nihayet Tirnur, hu kot ile yan yana kendi emrri'nde bulunan birka koun dalha yerletirrniti. Yazk ki yaZar, "yar^ yana'' demekle Mu}ammet Su,ltan'rn ynetimindeki ko]un sanl m, solunu mu, yokJa gerislini mi kastettiini tasrih etrnernitir. erefed'din Ali Yezdi, aada greceimiz 'gihi, bu muharebe'de or,dunun SaVa dzenini tasvir e,derken b sor-rya cevap vermitir. Sa kanatta rnirza Mirana,Ir'n kumandasr altnda bu,lunan 'bir koi vard. Hac Seyfed,din'in kolu kanbul gre_ vini almt. Sol kanatta rnitza mer eyh'in kumantlasr altrnda buluna'n bir kol srralanmrt. Kanbul grevi Be,rlibek'irr ynetimi altnda bulunan bir kola verilmiti. I3u kol, yilnz sol kana,d deil, merkezi de Limaye edecek_ ti. Ne yazk ki Nizarnedflin ]ami, muharebeye kanbul ola-

arkasrnda Timur'un

ikinci kolu geliyordu. Bu

ko-

yedei vardrr.

F.:

16

212

ALTIN oRDU'NUN K

TMUR'UN ToKTAMI,LA SAVAI

243

'a] katrlan ko]larn y,erlerini acrkca gstermemitir. BunJar uIar;da ordunun kanatlaryle aynl srrada mr, yoksa llliraz ,daha ileride rri ibulunuyorlardr, bilmiyoruz.

imdi, kendisinden nce Nizarnddin ami tarafndan kullanlan ve bizo kadar gelmeyen bir kaynaktan alrnma lbirka ilve ile birlikte Nizamddin'in verdii tafsilAtr tekrarlayan erefeddin Alli Yezidi'nin hu savas dzerini nasrl tasvir ettiini anlatalm.
Su]tan Muhamrret'in kolu merkezde ibulunuyordu. Nizameddin amide ku ko] Timur'un arkasrnda ,srralanmrtr. Bu kolun kumandan]Irr rrrirza Sleymanailr'n elinde bulunuyordu. onun arkasnda rrlirza Muham,rnet Sultan'rn esas kolu yerlemiti. Bunun arkasrn'da, yedek olarak, dorudan doruya Tirnur'un emrirrde bulunan 20 kour vardr. Bu surettre, erefeddin A]i Yezdi'nin bu kaydr, mirza Muhammet ,Sultan'rn kolu ile ..yan yana,, ibulunan Timur'un kounla'rlnln yeri meselesini haLletmi olu_ yor. Bu kourIlar yedek sayIryor .ye esas m,erkez kolor.duSunun arkasnda ibulunuyordu. Sa kanatta Iroca Seyfeddin'in karrbul grevini gren ko]u iil,e hirlikte mirza Miranalh'rn ko u bulunuyordu. lSol kanatta Berdibek Sar Bua'nn kanbul greviri a an kolu ile birlikte rnirza mer eylr'in kolu yerlemiti. Nizameddin ami il,e erefeddin A]i Yezdi'nin tasvirierini karlatrrrnca ikincisinin birincisini taslrih ve ikmal ettiini syleyelbitririz. 13911de Toktamila yaplan muharebede ,Timur ordusunun sava ,dzeni ile 1365'te yaplan ,,amur muhardbesi" nde Tirnur ve Hseyin ordusunun sava dzeni mukayese edilecek olursa, deiikliklerin rnaLiyet ve anlamr anlarlabilir. 1365'te Hseyin ve T,imur ordusunda kanatlara ve yanlara byk hir nem verildiini yukarrda grmtk. Merkezde kuwetli hir askeri hir]ik vandr; fakat muharebede bu hirlik l<esin rol oynamryoldu. 1391' ,de sava dzenirde artrk merkez bakmrndan 5eni bir durumla kar[ayoruz. Eskiden oIduu g,ibi, kanatlara pdk byk bir deer verilmitir. Yanlara (kanbul) verilen b: yk nem de lbunu gsterebilir; fakat merkez zel olarak

rak, Toktam bu sava idzeninin yararlarrnr daha 1391 muhandbesinde arl]am ve ordusunu Timur'un dzenine gre kurmutu. Bu suretle, yeni sava dzeinde merkez ve kanatlara hyk bir nem verilmiiti. Merkezrle yedek kuwetler ve kumandan karargAhr mhafaza edillirdi; yedek kuwetler muharebed,e gereken her yere sevk edilebilirdi; ya|nz svarilere deil, piyadelere de yer verilirdi. Bu sonuncular, svari ku:wetlerinin nnd,e yer alr ve dman taarruz, zellikle svari lhcumu ,karrsrnda, siperleri,ne (apar) ve turalarna qekilerek, ilk rnuharebeyi verirlerdi. Piyade kuwetleri, ceplhenin savunlna savaIarr yapan kesiminde pek nemli hir ro1 oynar. 1391'de Timur'la Toktamr arasrndaki muharebeyi tasvir eden erefeddin Ali Yezdi, Timur ordusunun sa ve sol kanatlarrna bal tmen, bin ve koun emirlerinin sava saflarr,na piyade ve svari kurrvetilerini aldklarnr acka kaydetmitir.l Timur',un 1395'te Toktam''la yapt muLarehede de ayn talblo mahede edilmitir. Timur'un 1398 - 1399 Hindistan seferini tasvir eden Gyaseddin Ali, piyade kur,'vetlerinin rnuharebeye katIdnr sk sk Lelirtmitr. rnek olarak, Gul (Cul) rrmar klysnda yaplan muharebeden sz ettii srada, sol kanatta sultan Ali Tavar'nrr kumandasr altnda hulunan ko]un ncln Horasanlr piyade mfrezelerinin yaptnl sylemitir., B.rna benzer ddha ibirok rrrekler ve_

mu,harebede de bu sava dzeni tatbik eililniti. Fazla ola-

takviye edilmitir. Merkeze bir nc hirlii iil6,ve editmitir; bundan baka, ku'mandanln karargAhr da mer]<ezin ar_ kaslnda kurulmutur; ok defa rnuharebenin sonuc,rnu tayin eden yedek kuvvetler de urada bulunurdu. Bu dzenin elverili ynlerini tecrlbe eden Timur, ilundan sonra bu usulii tatbilk etmitir. Aada greceimiz gibi, 1395'te Terek boyunda Toktam,la yapt

76.

1 M. Charmoy, , Gyaseddin
s.

a. y.' 276 s. (Farsa metin). A l i, Dnevnik poxoda Tirnura

v ndiw,

244

ALTIN oRDU',NUN K

TII\IUR'UN ToKTA}II'LA

SAV^I

245

rilebi]ir. Fakat'durum, bu rnekler srralanmadan da aktr. Yalnz gebe kavimlere dayanmayrp, zirai blgeler ahalisiyle de ikmal edilen Timur ordusurda piyade kuvvetlerine yer verilmemesine imkhn yoktu. Timur ordusun'da ateli si,lAhlarn bulunrnas, pek iIgin bir olaydr. Ateli silihlardan ilk olarak Muined_ din Natanzi ("iskender anonimi'l) sz etmitir.' Bu kayt' ilk olarak, A. M. Belenickiy'in gzne arpmtr' XIV' yzyrlln sonunda Douda ateli silAhlar artk yayrlmrt' rnek olarak, Nizameddin ami 1399lda Delhli yannda Timur']a yaplan mu;harehede sultan Malhmut Dehlevi'nin or.dusunu tasvir ederken, Hint askerlerinin radanilozla, yani ateli silA,hlarla tehiz edi]diklerini belirtmitir. Yine Nizamefldi1 ;ami, 1400 - 1401'de Timur tarafndan kuatlan amda da askerlerin ateli silA]h kullandlk]5rn bildirmitir. Ateli silAh,larn brr devirde, hatta bu devirden bira'z nce Dou Avrupa'da da yaylldn gryoruz. Mosko-

vanin de askeri kakrndan bu sefer zerinde durmutur.' Iki sebeple bu konuya tekrar dnmek ihtiyacn duyuyoruz: 1) Btn olaylarr gz nnde tutmak suretiyle bu me_ seleye dokunmadan "Altrn ordu'nun k'' zerine bir eser yazmak imkdn yoktur; 2) M. r. Ivanin'in kitabnn i]k basksr ie M. ,Charmoy'nrn eseri bundan yz yll nce qlkmtl. M. Ciharmoy Fran'sz dilindeki eserini yazd sra'da, erefeddin Ali Yezdi ile Abdrrezzak Semerkandi'nin eserlerine dayanmrt. imdi, Nizame,ddin ami'nin daha eski metni e]imizde bu unuyor. erefeddin Ali Yezdi, es'erden geni lde yararlanmr ve birtakm ilAveler yapmtr.

valrlarrn, 1382'de Moskova Toktam ordusu tarafrndan kuatl'd vakit iptidai tfekler kullan'd[<larnr biliyor\z. Prof. V. V. Mavrodin, yukarlda anr]a'n yazlsnda, bu olay kaydetmiti. Yine ayrl yazarn anlattrna gre. bundan birka yl nce Kazan'da ateli silAtrrlara tesadf edilir. V. V. Mavrodin'in Nikonovskaya letopis'ten naklettii bir kayda gre, Kazan (yani o vakit Bolgar) ahalisi
13761da Rus]ar

tarafindan kuatlldktan sonra' yalnrz ok atmakla kalmayarak' ayrlca ateli silAhlar da kullanmtr'' 1391de Timur'un Toktam'a,'karr yapt sefer, byk bir nem tar. M. 'Charmoy lou seferi tasvir etmi," M' I'

Timur, Toktam'a kar yapt seferine 1390/91 knda balamt. Semerkant'tan hareket ederek, kurduu lbir kpr ile Srderya'yr gemi' ve Takent'e yelmiti' Burada Timur, ordusu l']e ibirlikte kl Parsin ile inas arasndaki mevkide geqirmiti.' erefeddin'in anlattna gre, Takent'ten Hocent'e gitmi Ve o zamanln idetlerine uyarak, eyh Maslahat'ln ka]brini ziyaret etmiti. 10.000 kebek dinarr dalttlktan sonra' Timur Takent'e dnmtr. Burada 'hastalanmr ve anlalldna gre, srtmadan 40 gn yatmt. 1391 ylr ocak ayrnrn Son yarrsr,nda iyileerek, yeni bir yrye'razrlanmaa ibalamrt. Nizame,ddin ani'nin anlattna $re, yaknlarIla Ve ordu emirlerine hyk mkAfatlar vermi, karrlarru Ve plenslerini Semerkant'a gndermiti. Yalnz ulpan Melik aa adlt karrsrnr yanrna almaa karar vermiti. Yeni yry lrazrlklar, ordunun baemirleri arasnda k]avuzlar (kaari) dat,makla sona ermiti. Klavuzlar rasnda sonradan tin kazanan ldig zhek (Rus kroniklngolo_tatar

I A. M. Belenickiy, O poyavlenii i rasprostranenii orujiya v Sredney Azii i rane v XIV - XVI vetlgnestrel'nogo
kax. zv. Tadj. filiala Akad. Nauk SSSR, No- 15, 1949, 23' s' 2 V. V. Mavrodin, O poyavlenii ognestrel'nogo orujiya : Rusi. Vestn. Leningr. univ., 1946, No. 3, 69. s. i| IJu tasvir, M. Charmoy'nln adr geen eserinin bir blmiinti Iekil ccler (Exptlilion de Timor-i lnk...,99 - 126' s')'

l,l'l:lne. 1775' 190

,''; nctin

M. i. vanin, o Vocnnom iskusstve i zavoevaniyax i sredne-aziatskix narodov pri ingis-xane i Ta2o7. s'
(] h a r m o

: M.

y,

a. y., erefedclin

Ali Yezdi,

173.

s. (Fars-

' M. ('harmoy, it. y., a. s. l M. (-'hrmoy, a. y., 174.

).

s.

246 ]erind,e

ALTIN oRDU'NUN K

TiMuR,'UN ToKTAMI'LA

SAVAI

247

da askeri hareketlerle rnegrl o,lduu srada, Toktamr ona Zarar verrmek iin ok alm, hatta Maverannehr'e akrn ederek, elrirlerini ta]an etmekten bile ekinmemiti. imdi Timur byk kuwet]erle Toktamr'a karr sefere krnca. Toktamr 'korkmu ve lkesin nuharebeyi 'daha elverili bir frsata ibrakmaa karar vermiti. Dman elilerinin geldiini haber alnca, Tirur kendi]erine resim ve Adet gereince saygr gsterilmesini emretmiti. Kabul treninde eliler Timur'a hediyeler takdim etmi'lerdi. Hediyeler arasrnda ibir arin ve 9 yrk at,da vardr. Adetleri hozmak istemeyen Timur, aLini eline oturtmu, fakat d,mann ihe,diyesine deer vermediini aklamak iin, ona gz atmaktan ekinmiti. Diz ker eliler, Timur'a Toktam'rn mektubunu vermiIerdi. Toktamr, mesajnda Timur'un ker'disine kar gster,dii btn ltuf ve iyilikleri ihi unutmadn ve ona kar yapt ,dmanca trareketler'den nedamet duyduunu yazyorda. Mektubun sonunda Timur'un sadk bir vassalr olacar,nr ve ibtn emirlerine uyacanr vaat ediyordu. Timur, ibtn ,bu gzel szlerin, sadece, ilo'u anda melhul bir sdbeple kesin muharebeye girinekten gekinen 'dmann bir diplomasi }ilesinden ibaret olduunu biliyordu. Bu mesaja vendii cevapta Timur, Toktam'r irkin rareket_ tre:le sulandrmr, onun _'Timur'n _ Ak ordu ve sonra A]tn ordu tahtna rkrnasrnda kendisine ne gi i yardmlarda bulunduunu [atr]atm, gl hir ,hkmdar olunca, Toktamr'rn hryanet ettiini kaydetmi, ze]likle onun Timur'un Fars ve rrak'n fetlriye megul olduu srada ken'disini arkadan vurduunu ileri srmtii.,
tlin Ali Yezdi'ye gre, Timur Semerkant' 12 safer, yani 19. I. 1391 'l;rihinde tcrk etmitir (Baknz: M. Charmoy, a. y., 176. s.

Edigey) de vardr. Timur, 15 safer gn,, yani 1391 ocak ayrrun 22'sinde Takent'i terk ederek otrar'a ynelmiti. Karasaman mevkiine (otrar evresinde) gelince, Toktam'rn elileriyle karllamt. Timur rran'_

yl

qen orduyrr anma]'arrnr emretmiti.,

Cevahrnn sonunda Timur, Tokta'rn szlerine Jri inanmadnl Ve onun lbarr te[<ifini kaktrl etree imk1n grmediini ifade etmiti. Cevarbi mesajrnr yazdktan son_ ra, Timur byk blr ziyafet tertiplemi, elilere tekrar mkA;fatlar vermi, fakat onlarl lserbest brakayarak, krlavuz o]arak kul]anmak zere yannda alkoymustt. Bun,dan sonra Timur ordu emirlerinin, prenslerin ve -r-akn]arrnn itirakiyle ibir kuru]tay toplamt. Kurultaycla ilerlemek karar verilmisti. 1391 yh ubat aylnln Sonun_ da byk bir ordu, Yas (hugn 'Trkistan ehri), Kara_ uk, Savran e]hirlerinden geerek, ilugnk Kazakistan'rn merkezindeki .bozkra crkmlstr. 6 nisan 1391'de yri-iylerden yorulan askerler, Sarzen (bugn Sarsu) mevkiine varmrslar,d. Brrada bol su vardr. Timur ordusu birka gn ,dinlendikten Sonra lrma geqmi ve nisan sonunda, qiekli balhar gnlerin,de Kiigda mevkiinden geip Uluda'a varmrtr. Nizamedrlin ami'nin anlattlna gre, Timur ,darn tepesine trrmanmr, etrafna baknarak, Sonsuz bir bozkr grnce, bur.ada seferine ait bir hatra brakmak kararrnr vermiti. Bu maksatla asker]erine, tayin edilen bir yere byk talar tamalarrnl, taqlara da byk bir taa bir kitabe yazrp onun adrnr ve buraclan ge-

r Nizameddin

ami, Tauer basks,

zt.

117. s.-ereferl.

Bundan on yrl nce orta Kazakistan'da, Altrn ku danda, Karsakpay ma,den ocar yanrncla, zerinde bir kitabe bulunan ,lir ta bulunmutu. Bu kitabe iki dilde vazllmtlr. 'Iasln st tarafnda Arap yazsyle yazlrs c satr vardlr. ok bozuk bilhalde bulunan bu kitabein irndilik ya|nz iki satrr okunabilmistir: ,,BisnrilliIir - ra]hman - irrarim...'' Sekiz satrdan ibaret olan alt 1'aftaki kitabe Uygu. yazsyle aatay (eski zl,]eli) rliIintle yazlmtr. Kitabenin okunmasr, Timrrr'un diktii lt zerine Nizameddin ami'nin yukar,da zikretlilc siizlerini teyit etmitir. A. i. Ponomarev,ir Popravki k
l:lt Iir'l<Itlrl erefeddin A1i Yezcli 1ar.afnrlan (M. (l}:rrmoy, a. y., 181 - 182. s.).

:] M. C l r m o y.

y., 179.

l ,Nizanrcddin

ami, Tauer

basi<sr,

]]ti.

s.

lt I<l'i.tlnnsl.

s.

Iiu

1"-t.,,

248

ALTIN oRDU',NUN oKUU

TMUR'UN 'IoKTAMI'LA

SAvAI

249

esas mhteviyat imdi tamamryle anialmtr. Kitaede, yedi yz doksan te, yani 1391'de Timur'un Toktam lrana kar hir sefer yaptndan sz ediliyor. Bu suretle, yazrlr kaynaklardaki haber'ler teyit edilmi oluyor. Nizameddin ami'nin da]ra kesin bir tarih Vererek' seferin yapldl yldan haka, ay Ve gnn (cemaziyelevvel aynn 23. gn, yani 1391 yrl nisan ayrnln 9. sn) Vermesi, dikkate deer. Timur, kitailede kendisine 'Turan 'sultanr adnr veriyor. Bu suretle, XIV. yzyln siyasi terminolojisinde br tabir'in varl aka anlar'lryor. Bu kitabe,de Timur ordusunun mevcu'du da gsterilmitir (200,000 kii). Bylelikle, Gyaseddin Ali'nin, Nizameddin ami'nin, erefeddin Ali Yezdi'nin ve dier kaynaklarn' u Veya bu seferi tasvir ederken, Timur ordusunun mevcudu konusunda r.erdik'leri haberlerin doruluu anlarlyor. Kitabede seferin maksad da alklanmtr: Timur, Toktarnrs rana hcum ediyor. Blr anrtr diktikten Sonra' Timur yola devam edilmesini emretti. Etrafta gizel, koku]u otlar, 'lol i'cek ve sular vardr. Tim.rr Ilan,cuk (bugn Clanlk) rrman getikten Sonra. 8 gnde Kuzey Kazakistan'da Anakarkuyun mevkiine varmtl.J Burada mola verildii vakit' drt aylk yolculuktan sonra erzak stoklarlnln pek azaldr anlaltrmt. Bu zaman]arda, darar, un, ya' gihi birtakm yiyecek maddeleri satan satc]ar ordtlar takip ederdi. erefeddin A]i Yezdi'nin anlattlna gre' bir koyun 100 keek di4ar deerinde idi; 1 man ekmek yine 100 kebek dinarna ykselmiti. Btn bunlarr gz 'nnde tutan

qteniyu "nadpisi Timura'" yazrsndan Sonra' kitabenin

Timur, ordu emirlerini toplaml Ve kendilerinden bu]aolak izete, undan ekmek, qrek, erite, brek ve baka yiyecekler yapmayacaklarna dair bir se,net (mgilke) almt.' Buday unurraca benzer un qorbas mstesna

gu)"'

r Sovetskoe vostokovedenie, III. c., 1945, 222 - 224. s. - Nizameddin ami, 118. s. - erefeddin A]i Yezcli (parantez iinde: "Anakar M. (-'h:rmoy lasks ) : "Atakarguy" ' Nl. ('h
) .

artk tkendii anlalyor; nk orbanrn arpa unundan yaprlmasr talep ediliyor,du. Bu sonuncuya ayrrca mutrr (hir cins kuru 'se'bze) kartrmak da gerekiyord_u. Bir ambar manr undan 60 kA,se orba kyor'du. As}.er bana gnde 1 kAseden fazla orha ver,mek yasaktl. Bu clurum karrsrnda, 200,000 kiiyi yarl a bir durumdan kurtarmak iin ilir are aramak gerekiyordu. Timur b_ yk kir srek av tertiplemek aresini dnmt. Boz_ krda yzlerce ]ilometrelik bir alanda hibir av yoktu; etrafta bir|ok yabani hayvanlar gze arpyordu. Av, 6 mayrs 1391'de yaplacaktl. Tmen ve bin emirlerine Timlr'un tarrarlarl gnderilerek, srek avlnln ekli gsterilmiti. Askerler tarafindan evrilen hyiik bir alanl kucaklayan halka, iki gn iinde daraltlmt. Tehlikeden l'abersiz kalan hayvanlar rkerek merkeze kamlar, faliat halkadan kama,ms]ard. Av, ok verim]i olmutu; aq kalan askerlerin eline byk miktarda geyik, yaban keisi ve avclarrn yurtlarrnda ilulunmayan baka hayvan_ Jar geqmiti.' Askerler karrnlarrnr doyurduklar gibi, iae l<ollarr, yolun devaml iin lAzm gelen et stok]arn da toplamlard. 12 mays 1391'de Timur, torunu rnirza'Mulammet Sultan Bahadr'rn kumandasr altncla Julunan bir avcl lirlii gndermiti. nc'lere,dman kuvvetlerini bulmak grevi verilmiti. Bir sre sonra ncler Batl Sibirya'da Tobol rrmaI)a Varml,' rmar gemi ve hirok ateler grmler, fakat Mrhamrnet Sultan'n gnderdii karakol birliiklerine 'amen, asker izlerine rastlanmamrtr. ncler Tobol ko_ .y-nda aratrrmalar yaparken, Timur'un ynetimi a]tndal< i kuvvetler de gelrniti. Timur, Tobol'u gemelerine emir ,tlrdi. nk dman bu istikamette aramak gerektiine ianyordu. Tecrbe sahibi olduu anlarlan emir eyh I)avut'un ynetiminde bir keif kolu grderildi. Bu kol vrar]r haber]er edinmi ve Timur, Yayk (Ural) rrmalna yiiclmek kararn verniti. Bu rman geidi vardl; l';kat il]rtiyatla l-areket etmee calan Timtlr' rma yukanun
I M. (-'h:l rn().y, il. r'.'
1l];}

r'n

()

y'

:l. y.' 1t32.

s.

- ltt4.

s.

25

ALTIN oRDU'I\UN K

TMUR'UN ToKTAMI'LA sAvAl

251

rr kesiminden gemeyi daha makul bulmutu. or,du slk

ifadeye gre, Toktaml, Timur'un ordusu zerine salam bilgilere salipti; nk emir ldig'nn 2 nkeri Timur,un kararg6Jhrndan kam ve bu yolda btn hildiklerini ona haber vermilerdi. T'imur imdi dmann nerede olduu_

Toktam'ln yaknda bulunrasr, nc, karakol ve [rabergirilere (ke ar du. Toktaml'r aralr yordu. Nizame ddin un karakol ve keif ibirlik]erinin faaliyetini etrafl ,bir ekitrde anlatmrIar, Timur'un verdii grevi metanetle ifa

rebeye girimek suretiyle onun ordusunu durdurmak emrini ver,di., Mirza mer ;eyh, Timur,un ,emrini yerine getir'ni, Toktamr'rn ncleri5le muharebeye girimiti. Bu

lrailer, orta Asya emirini pek sevindirmiti. 18 nisan 1391'de byk o dusunu sava dzenine blzzat sokmaa balan ve yukarrda anlatld gibi, askerleriri 7 banrsrz kola ayrrmrtr. Bu kolordular ona (Tirnur'a) tabi idiler. Bugn Kuybev eyaletirrde ibulunan ereman'rn ayaklarrrdan Kundura suyu vadisirde, Kundura Veya Kunduz_ a mevkiinde merur Joir mrlharebe o mutu. Yukar.da askeri bakmdan z,erinde durduum lu nruharebeyi kaynaklar uzur |7zLll:r tasvir etmitir. Bu kan r muharebede byk kir gayret gsterilmi' ayrl ayrr kesim]er,de baarr irhtima,lleri deimi, falkat muhardbe Toktam'n kesin o]arak bozguna uramasryle Sona ernisti. erefeddin Ali Yezdi'nin anlattna gre, "(Toktam A. Ya.) idil rma ile ldrc kl arasrnda kalmrtr.'', Kundura vadisinde Timur'un Toktamr'r yenmesi, byk ;lir ganimet vermiti. Nizameddin ami'y.e gre,, piyadeler 10'ar 20'er at, bir atl svariler 100'er at getirilerdi. Koyun ve kuzu gihi ,lrayvanJarrn saylsr ise saynak]a Jitmezdi. Timur ile askeri efleri zEllikle b1,k bir pay almIard. erefeddin Ali Yezdi'ye gIe, sadece 5000'der fazla kz ve olan kle olarak ona verilmisti. [Jlkesine dnerken Timur ordusu yamaya son vermernisti. Bozkrda Toktam'rn ulusuna m:ensup birok ge,belerle karIam ve bunlalr Soymulard. Burada igin bir okta vardr. erefeddin Ati Yezdi'ye gre, "bu SonSLlZ l:lde geibeler qa,drrlarda (kterrne) otururlar. Bunlar licbir zaman ykllrnazd; g zarnanlarnda talikalar]a akIederjerdi.''" Timur, lkesine dnerkerr Yayk rrmann geidinclerr ljcmi ve Savran'a kmtr. Buradan ,otrar'a \re Sonra aehri Semerkant'a gemiti. erefeddin Ali Yezdi'nin llatt'na gre, htn 1391 seferi 11 ay srmt. Bu sefer ile iIgiti o]arak il,gin bir olay gze arpryor" '|'imur'un karargAhnda ve Kundura vadisinde (Kunduz-

M'

Charmt-y,

it.

y.,2I2

213. s.

I ' '

V. G. Tiesenhausen, a. y., If. c., l"?1. s. Njzameddin ami, Tauer basksr, 125. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., If. c., 722. s. V.G. TiesenhauSen' a.y., Ir.c., 172-1?3.s.

ALTIN oRDU',NUN K

TiMUR'IN ToKTAMI'LA sAvAI

25'3

Yanlz Kne olan s,zne sadk kalarak geici olara,k 'Ijnrur'un yanlna dnm, fakat ok geme'den o da Timur I(utlu'un yanrna kamt.
.).
D

a mevkiinde) yaplan muharebede Cuqi ulusuna mensup nemli ahsiyet var,dr : Kne olan (prens), Timur Kutlu olan (prens) ve emir idig. Bunlar Toktamr'la anlaamamlar ve Timuridan yardrm istemierdi. Ancak, emir idig i,Ie prensler Cui ulusu bozkrilarlnda alrs emeller beslemiler ve Toktam yenildii vakit e]verili bir frsat bularak Det-i Kpak'a dnmlerdi.

1391 mal'tiyeti, lrenz gerek Toktam'n' gerek rlel,Ietinin mukadderatnr tayin edememiti. Savaa devam edebilek iin Toktamr',n eilinde da]ha birok kaynaklar vardl. Toktam, lAzrm gelen azim ve Sarsllmaz enerjiyi de kendisinde bulrutu 1391 muIharebesinden sonra, Tilrrur ran'da ve Kafkasyaida megul bulunduu srada, 'Ioktam Azerbaycan'da yen'i entrikalar evirmek iin kuvvet topluyor ve hasmr ile kesin bir karIamaya girimek iin ackca frsat kolluyordu. Arap yaza1|r1n11 al - Makrizi,' al - Asa,di,, al - Ayni,r anlattklarrna gre, 139_t ve 1395 yllarnda Toktam lbtn kuvvetiyle Mrsr sultanr el-Melik ez-Zdhir Berkuk'Ia salarn mnasebetler kurmaa calyor, giritii Savata kendisine yardrmcla bu]unmasr icin, Tinur'un iher iki taraf icin de aynr 'de_ recede tehlikeli olduunu ileri sryordu. Aitn ordu ile Msr Memlk devletinin ancal] ortak bir dman karrsnda yaklamalarr, dikkate deer. Hleg ra,nedanrna mnsup ihkmdar]arn ynetirni altnda bulunan gl ]'ir devletin Varll (1335'e kadar) karrsrn,da, Altn ordu Ilanlar, HIeg sIAlesine mensup hanlara yalnrzca rnu]<avemet edemeyeceini bilen Mrslr Memlkleri ile seve

ylklmt. Bu yarrm yizyl sre ile iki taraf arasrndataritten itiharen ki cliplomatik rnnasobetler azalmt; nk bunlarn siyasi bir anlamr kalmamlt. xIV. yzyln 80. yllarndan iti]baren artlar bird-enib'ire deimiti; nk Timur her iki taraf iin hir tehdit tekil etmee balamt. Bu srada Toktam Litvanya ile mnasebetlerini sa lanlatrrmaa almt. 1393'te Toktamr'ln elileri Kra_ kov'da Litvanya pre,nsi Vitovt'un (Vitolid) kardei Lelristan kralr Jagiello tarafrndan kabul edilmilerdi.' Toktam, Moskova ile Litvanya alasrnda bir ittifak kurulmasna imkin vermek isteniyordu. Srnrr hoyun'daki topraklar nreselesinde Moskova ile Litvanya araslnda rkan anlamazlkta Toktaml aka Litvanya prensini tutmutu. 1393'te Jagie lo'ya gnderdii yarlrkta, tartrmaya konu telil eden topraklarrn ynetimini ona Vermi, fakat lkenrli rikimiyetinin tanrnmasn Ve Vergi verilmesini talep etmiti. t394 sonbaharrnda eki'de (hugn Rus Azerbaycan) bulunduu Slrada, Timur, Toktam ordusunun Derbent'i'geqerek irvan ehir ve kylerini yama etmee balac ldberini almrtr. arpmadan karnramayacan anlayan Ve Savar geciktirmekte bir yarar grmeyen Timur, Sefere ,]lazrrlanmak iin askerlerine emir verdi. ordunun mhimrrat ve tehizatn kontrol eden Timur, askeri eflere lyk hediyeler (glge) datm Ve SefeIe lhazrr bir 'du'um almlt. Bununla ilgili olarak, kararndan hir krsmrnr t:ocuklarryle bir]ikte Su,ltaniye'ye, en ok lrrmet ettii ikl ise Sekarsnr Saray ]\[lk Hanm ve'Tuman Aa - gndermiti. 1395 ylr batnda Derbent taranerkant'a f'ndan Toktam'a karl sefere' krlmasr liin emir verdi. ere,feddin A,li Yezdi'ye gre, Trk 6,detine uygun o]arak, rdunun sol kanadr nde bulunuyordu.' Timur lhareketle'iyle bir ptrre uyar,drrmamak ,in, yoldan Toktam'a bi' tli gndermiti. Bu elilik grevi, diplomatik mektuplaseve temas ederlerdi. H'leg devleti 1335'te

VG VG V(;

Tiesenhausen, Tiesenhausen, 'ficscnhatsen,

a. y., I. c., 531.

a. y., I. c., 442. s. a. y., I. c., 448. s.

s.

lli2.

I Il.
s.

S puIe

r, Die Goldene Hordc, Leipzig,

a. y., If. c., 174.
s.

194:]' 131-

rr V. G. Ticscnhausen,

254

ALTIN oRDU'NUN I(

TMUR'UN ToKTAMI,I]A s_A.vAI

255

ma Ve konumalarn btn incelikler'ine vdklf olan akII ve tecrbeli emseddin Almalki,ye verilmiti. Timur'un elisi Toktaml'n karargAlhrna gelerek, ona Tirnur'un mektubunu vermi ve kendisin" .,"rgi helA'gatle bu sonuncunun dileklerini b'ildirmiti. erefeddln Ali Yez_ di'ye gre, artk ibar fikrini besllmee balayan Toktaml, en nihayet emirlerinin tesiri altnda tutumunu deitirmi ve eliye Timur,a sunulmak zere sert birdille ya zrlmr hir mektup vermiti.1 emseddin Almahki Timur,Lrn yanlna geldii zaman, bu sonuncusu Samur rmar vadisinde artk kamp kurmu hulunuyordu. Burada ei, [ti_ kndara'lonumalarrn sonularn bi]dirmiti. Samir vadisi Elibruz'dann yakrnlarrnda uzanlyordu_. Timur sava saflarnr kurmu ve A]i Yez,di'y,e gre, sol kanadn bir ucu Elbruz'un ,eteklerine, sa kanadln bir ucu ise Kulzum (Hazar) Denizine'dayanmrt.2

bu eihir ile Derbent aras,nda 4 gnlk mesafe vardr gelip kamp kurduu vakit, ona, Toktamr'rn, emir Kazar'nr kumandasr altnda kuvvetli bir nc birlii gnderdiini lhaber vermilerdi. Tim'ur byk lkuvvetle d_ manr karrlamr ve geri evirmiti.
erefeddin Ali Yozdi, Terek rrmar boyunda iki d_ man ordusun'un ilerlemesini canh Ibir ekiLde tasvir etmitir. 1395 yrlr nisan ayrnrn ortasrna doru iki ordu bu rrman kryrlarrnda karr karya gelmiti. Yzyillar boyunca yerlemi askeri geleneklere uyarak Timur tavaIarrna mstahkem bir kamp iin yer semelerini ve oraya kuvvetli bir orldu yerlestirmelerini emretti. Kampn etraftnda lhendekler allmr, kazklar aklm ve eperler (apar) yerletirilmiti. B.r hendein ,drrrda iikinci hir }en_ dek kazlmt. Askerlerin kampta grlt rkarmalarr ve Jrareket etme]eri ve geceleri ate yakmalarr yasak edilmili. Bylelikle, yaklaan ,drnan kuwetlerinin Tlimur oriusu zerine heihangi bir hilgi edin'mesine irrkAn veril-

Timur, Toktamr,rn ,cevahna esas iti arryle Sevin_ miti; nk hu cevap sava il'in etmek ii,n gzel bir vesi,le tekil ediyordu. Timur, ordusunu sava d]zenine, yani rtbelere (mri]) gre srralaktan sonra yola krnrt. Tmen, hin ve yz beyleri, birlikleri i]e beraber iierlyorlard. Derbent boaz,n getikten sonra' Timur ordusu eskiden beri hurada yaayan Kaytak kavminin igal ettii alana girmiti. Kaytak kavmi, Toktamr,rn raai ni. -tT_ tefiki olarak tannmt. Bu seheple, Timur Kaytaklann edilmesi iin emir vermiti. Ktiylerinin "u*ok ou yaklm, Kaytaklaridan birok kimseler l'drlm veya esir alrnmlt. Timur Tarki'ye (Tarhu), Daistan,da ilulunan

meyecekti.

2 erefeddin AIi Yezdi'ye gre, Elbrrz ile deniz arasnda 5 fersah]k bir uzaklk vard. Fakat bu, muhtemel deildir. Nizameddin ami, da etei ile lrmak, yani Samur rtna arasnda 5 fersahlk bir uzaklk bulunduunu syler. Fersah:6 lffnbt]unduu anlaIyor.

Nizameddin ami'ye gre, Toktamr cevabnda af dilemis vc. banmak arzusunu izhar etmitir (Nlzameddin ami, Tauer basks, 158. s.).

orta a askeri tekniinde kamprn cepertrerle evrilmesine pek byk bir nem verilir'di. Burada ok eski bir gelenekle karIatmrz mrhakkaktr. Gardizi (XI. ytiz_ y]) ve eref az - Zaan Talhir al - Marvazi (x[. yzyl) gibi IX. yizyIa ait ana kaynaklara dayanan yazarlara gore, Ifazar ordusunun ath askerleri, yanlarrnda claima 20 kaz.lk, kalln ipler ve eperler tarlard. ordu, dman kuv,ctlerinin yannda hir gece iin kamp kur,duu vakit as_ l<tr'ler kazrk]arr rkarrrlar ve eperlerini (kazklara dayarlllrd.1 Toktamr, Timur'un kamprna gece ihcum etmekltln ekinmise de, ertesi gn, 15 nisan 1395 aramba gii, o zamanln en byk muftarebe]erinden biri haIam_ l. I]u mrJharebe, yilnz Toktarnr'rn deil, AItn ordu,nun n-kad'deratnr da tayin etmit'i.
l,lin). _ Al-M atv azi,

Hazarlann eski baehrinin

Gardizi,
.

W.

W'.

(Semender) vaktiyle burada

.l in)

Barhold'n raporu, 96. s. (Farsa V. Minoskiy basks, 21. s. (Arapa

256

ALfiN 0RDU'NUN K

TMUR'UN ToKTAMI'LA SAVAI

257

Timur bu muharebede de 1391 mu,harebesinde tatbik edilen |sava saflarrnr kurmu, ordusunu 7 ko]a (kolorduya) ayrmt. Savunma savalarrnda nemli bir deer ifade ed.en piyade kuvvet]eri bu muharebede byk bir rol oynamrlard. 'Bu mrharehe zerine en 'geni tafsilAta Nizamoddin arni ile erefeddin Ali Yezdi'de tesadf oilunur. Her zaman olduu gibi, 'esas itiharyle ami''nin metnini tekrarlayan bu sonuncttsu, ibirok ilgin ''bilgiler vermitir.
Toktamr'rn ordusuna mensup ;byk kuvvetlerin, ordunun sol kana,drna hcum ettiini Timur'a ha]ber verdikleri vakit muharebe henz btn cepheyi sarmamrtr. Ti_ mur'un yanrnda yedek o]arak 27 koun se'me asker vardr' Sol kanadn glklerle karlaar ibirlik'lerine vahim bir arrda yardma komutu.

Dman geri ekilmek zorurda kalmt; Timur'un kounlarrna mensup ka]hramanlar, kaan dman askerlerinin arkasrna derek uzaklamla.",d. Dmanlar bunu grnce, arabuk kendilerini toplamlar, tekrar birleerek geri dnmer ve Timur askerlerini kovalamaa 'balamllard. Ka]hraman]ardan teekkI eden bu k_ k grup etrafinda fter iki taraftan yeni kuvvetlerin iti_ rakiyle byk ve kanlr ibir muharobe yapldnl ere'feddin hyk Ibir usta]k]a anlatmtrr. Timur ordusurra m'errsup yeni kounlar itzla muharehe meydanrna gelerek, araba ve Eeperlerden istinat noktalarr tekil ediyorlard. Dizlerinden Lirini yere dayayan askerier, ,drrranlara ok ilulutlarr ginderiyorlard. Muiharelbenin en at'eli anrnda mirza M;jha.m*met Sultan'n bol silA;hl kounlarr Timur hirliklerine iltihak ,etmitli. Esas kolda bulunan bu kounlar, iddetli bir svari ,hcumu yaplnca drran ,bozguna urarn ve kamtr. Bu baarr ibirdenbire cephenin btr kesim[erinde elverili bir durum yaratmt. Bu muharebe rlevam ederken, Toktamr'rn sol kanat kanb'ulu, Timur'un sa kanat kounlarrnr bozmutu. Timur'un en seklin emirlerinden hirinin (emir Hac ,Seyfeddi,n'in) kumandasr altnda hulunan bu kounlar, Toktam aSkerleri tarafrndan <levrilerek arilradan vurulmutu. Bizzat Hac Seyfeddin'-

in emrinde bulrnan'btn tmen, kahramanca bir savunmada brlunmutu. Dmanlar, sarf ettikleri htn gayretlere lamen''Timur'lularrn mukaverrtetini yenmee muvaffak olamam'lar, her hcumda ok yamuruna tutulmulard. Nilhayet Cenanah bahadrn trneni gelerek bir svari hcumu yapmt. ondan Sonra mitza Rstem ve mer eyh'in tii-rneni gelmiti. Toktamr'lrlar iddetli baskya dayanamayarak dalmrlardr. Toktamr'rn btn sol kanadr paralanmt. Bu suretle' baarr kes,imden ke,sime Timur tarafina gemee balam ve nilhayet btn mu.harebe Toktamr'rn kamasyle sona 'ermiti. Ibn Arabah'rn izdii mharebe taiblosu, ufak farklar gsterir. onun anlattna gre, Toktamr han ordusuna mensup sa' kanat emirtre,riden birisi, haka h r emirle kavga e,derek, rruharejbe rneydannr terk etmi ve Aktav adlr kabilesini ahp gitmiti. Bu kabile batda Rum lkesine girlerek, Edirne gevresindeki a'lan]ara yerlemiti' Bu emirin lryaneti Toktarnr'r zayflatmr ve ordu saflarrnda byk bir aknlk uyandrrmrtr.' B.rada emir Aktav'rn kaste(lildii anlarlyor; fakat eref,ecldin .dli Yezdi, ,btr emirin :|ardket lhattnr baka trl tasvir etmitir. Toktam ortlusu rnuntazam bir ekilde geri gekilmi, ayrr ayrr birlikler arasrnda balantr bozulmu, tmenler basrz kalm birtalm gruplara ayrrlarak, dzersiz bir ekilde ka"mlard. Toktam'n kaarken han karargA;hrlda braktll Iyk servet ve hazineler Tirnur'un eline gemiti. Timur, .yararlrklar gsteren kumar,dan ve askerlere ibyk mkAl'atlar verdikten ve aslkeri kuwetlerini ]smen dzer]e sokl,uktan sonra kolurdan yaralanan Miranah'r hyk hir birlikle brakm (muharebede attan den Miranah ko|ulrr krrmt), Toktamr' yaka[amak ve ordusunun kalntrlarr,nr ele geirrnek igir takip ra,r'eketine devam etmil.i. Timur serne kounlarr ile hirlikte gece giindz yrlt. I V. G. Tiesenhausen,
a. y., I. c., 465.
s.

F.:

17

258

ALTIN oRDU',NUN K

T1uUB'UN ToKTAMI'LA SAVAl

2Il)

Turatur gei,dinde Timur idil'in (Vo[ga) sol kyrsna gecmise de, Toktamr'r yakaiayamamrt. erefeddin Ali Yezdi'nin anlattlna gre, IJrus hanrn olu Kayrak olan, Timur'un yanrnda bulunuyordu. Timur, onu Toktams'n yerine Cui ulusu ta|']rtrna karmak istiyordu.' Kayrrcak olana kuvvetli bir zbek birJii, }ir altn kemer, altrn ileme i kir kaftan ve hanlk alAmetleri Vererek' onu asker toplamak ve A]tln ordu'da dzeni kurmak g-

Bu sefer

otrduka uzun

bir

ZaiffIa:na mtevakkft'

reviyle Volga'nrn sol kryrsrna gndermiti. Toktam'r bu rakibinin sonraki hayat zerine bildilklerimiz pek aadffKayrak olann Volga'nrn sol kryrsnda ne yaptn bilmiyoraz. Sonraki ,devirlere ait ka51aftlarda saklanan kaytlardan, onun ok gemeden ldn reniyoruz.' Kayrrak olanr Volga'nn sol kryrsrna gnderen Timur, Altrn ordu ehirlerinden kek'e (vek) ynelmi ve ehir ile evr,esini yama ,etmi, fal<at Toktamr'a yetiememiti" Bahtsz Altn ,ordu han, yaknlarrndan birka kii ile Bu,lar'a (Bulgar) kamt. Kampta kalan Miranalh, Tinur'dan a}'rlmak isteneyerek, aar Volga'da Yulukluk - Uzukluk mevkiinde habasna iltiak etmiti.
4.

t.Timur'ukazey.e,eskiRusya'nnmedeniblgeilerinee. ken ey ne idi? rt. a'y, ve lran'n htn [rkmdarlarl ihi, Timur da Ruslarn 'durumu zerine salam kilgi alarnamrt. orta Ve n Asya'nn corafya ve tarihi ve slAm lkeleriyle kavimleri zerine kkl hiLgiye salhip olduu halde, Rus-

Toktarnr'rn kamasr Timur'u rnteessir etmiti; nk geni topraklara ve hyk kaynaklara saLip o an Toktamr'rn ibir sr'e Sonra yeni kuvvetler toplayarak yeni bir savaa giridbileceini takdir ediyor'du. Bu sebep]e, Altrn ordu'nun Dnepr (zi) tarafindaki batr uluslarrna ynelmee karar verdi. Toktam'r,n Bek Yark olan' ve Aktav gibi birtakrm emir]eri |buraya kamIardr. Bu emirler Terek boyunda yaplan muhar,ebeye de katlmlard.
f

ke,lerinin ve ]hatta Hristiyan Kafkasya alanlarrnrn tarihi-

haberi, eserini XVII. yzyln barnda yazan Razi'ye borluyuz (Bakrnz: V. G. Tiesenhausen, c., 214. s.).

mt.

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c., 178. s. - ere_ etldin Ali Yezdi, Bibliotheca rndica basksr, I. c., 755. ve 2 Bu
s.

mecldin ami'ye gre, Timur askerleri tarafrndan yama t-.rli'len Karasu adl Rus ehri ne'dir?' XV. yzyl Rus tarillrilii zel bir durum g]sterir' li,us kronikierincle orta ve n Asya'da geen olaylar zesrayaka'nrn Rumeli oltluu anlarlyor' Rumeli o zaman ( )smnlr su]tanlannn elinde bulunuyorilu (V' G. Tiesenhaus cn, a. y., II. c., 294. s.). : V. G. Tiesenhausen, a. Y., If. c', 161. s. _ Farsa

Haydar
a.

v., rr.

1Btrraar'n oIu,

ttin: Tauer basks, 121.

s.

ALTIN oRDU'NUN K

TIMUR'UN TOKTAI\II'LA

S-\VAI

267

rine salam tafsilAt vardrr. Sonra, bazr alanlar zerine salam coraf bilgiye de tesadf edilir. Altn ordu,cla XIV. yzylln 60 - 80. yrllart arasnda ihkm sren karrklklar zerine Rus kroniklerinde hol hi[gi verilcliini yukarda belirtmitik. Mamay ve Toktam zerine etraflr bilgiler verdiklerini de grmtk.
Timur'un Rusya seferine dnelim. Nizameddin ami, ve er'efeddin Ali Yezdi'ye, gre, Timur Makav, yani Moskova 'evresine ihcum etmi, byk hir ganimet almtrr. Biz bu haibere inanamayz; nk Rus kroniklerinde }Ioskova evresinden sz edilmez. Rusya corafyas zerine salam bilgiye sahip olmayan dou kayna, Ryazan topraklarrnr Moskova prensliinin sr,nrr topraklaryle kartrrmrtr. Bu sebeple, Rus kaynaklarnn daha sa-' lam haberlerine dnelim. Nikonovskaya letopis'e gre, Tinrur byk bir ordu, Elec ehrini alarak, "EIec prensini yakalam, ahalinin bir krsmr,nr esir almrs, bir klsmrn l,drmt.''3 Bunu haber alan prens Vasili1 Dmitrievic, kalabalk alaylar toplayp Kolomna ehrine ynelmi ve oka geidini igal etmiti. Rus]arla karIamaktan cekinen Timur, Ryazan toprakJarrn yama ettikten so,nra gneye gitmiti. Mamay'rn Kulikovo ovasln-

ile Ryazan topraklarrna ,girmi ve

miti. Bu sonuncu]su hemen tamamryle yama edilmi ve erefeddin Ali Yezdi'ye gre, Timur'u,n emrine,dayanarak

A]tn ordu ehirlerinclen biridir.

r Nizameddin ami, Tauer baskrsr, 161. s. V. G. Tiesenhausen, a. y., II. e., 121. s. ! V. G. Tiesenhausen, a. y., ff. c., 1g0. s. :j PSRL, XI, Nikonovsk. Ietop., 189. s. l Balimkin veya Balcimin, Volga'nn sa kysnda bulunar,

ayrdktan sonla' arali "cihadrn }lrcr"na yani ldrlmt.1 Timur, Azak'tan Kuban'a ynelmiti. erefeddin Ali Yezdi'nin anlattlna gre, erkez|er Azak ile Kuban arasndaki otlaklarr yakmlardr. Timur'un at]arr 7 - 8 sn sre ile tam anlamryle 1'emsiz kalmlard. Buna fke]enen Timur, erkezlerden almak maksadyle btn ulus]a:nn talhrip edilmesini emret,miti. erefeddin AIi Yezdi Cerkez adyJ,e kimi kastediyor? erkez adrnn topilayrcr bir tabir oJduu anlarlyor. Burada erkezlerden baka, clier da ,kavim,Ieri de vard. Aa Volga alannda tayin edilen yolu birdenbire terk eden Timur, Dastan'a yrelmi ve burada Kuli ve Tavus adrnda iki da kalesin^i sarmrt; Timur'un fikrine gre, bu kalelerin hAkimleri ona kar gizli entrikalar eviriyorlard. Kartal yuvalarna i;enzeyen bu kaleIeri ele geirebilmek iin Timur'un lbabu olarak lbyk ibir zekA ve kahiliyet gstermesi, askerlerin de byk ahsi yararl*lar gstermeleri gerekiyordu. lfimur'un balhadrlar, kayadan kayaya uzatlan merdiven}erin yardlmyle Tavus kalesine doru inip kyor4ard. -rIilrayet kyk kayplardan sonra kaleyi fethetmilerdi.' I(aleleri fethettikten ve hAkimlerini ldrdkten sonra, 'I'imur Kuzey Kafkasya'da 'Simsin blgesine yrms ve lurada da birok kaleler almt. Timur'un 1395 klnda Hac Tar,]ran (EjderlAn) ve Saray Berke'ye yapt seferin lrikiyesi ze]likle ilgintir. -l'imrrr niyetlerini saklamyordu. Bu yln yaz aylarrnda 'I'erek kylarrnda'n il<aan Toktamr'r takip ederken yapt birnci seferinde, Saray Berke ve Ejd,ehan'r tahrip ,tlcreyen Timur, imdi Altn ordu var'lrk ve hAkimiyetiin lbu iki byk merkezini kesin olarak ykmak maksa,lylc byk bir ordu ile yryordu. Sert bir kr bastrrm, Volga buzla kap,Janmtr. Hac ' I'l 'l an, y a,lnl,z rrmak tarafinda ele geirilebilirdi. ereferlterk
_Vslmanlarr
edilrni,,

I V. G. T'iesenhausen, a. y., II. V. G. Ticsenhausen, a. y., II. ll]J. s.; crefcdclir Ali Yczcli' 181 -1tj2. s.
1r

C. C.

180.

Njzamcrldin ani,

s.

262

ALTIN oRDU',NUN K

TMUR'UN ToKTAMI'L\ SAV,\I

l6;l

din Ali Yezdi'ye gre,1 ehir yalnz karadan salam surIarla gevrilmiti. Kulelerle talhkim edildii anlalan kale duvarlarr, rrrrarn bir ucundan balayarak br' ucuna kadar lbtn e]hri saryordu. Irmak tarafinda duvar yoktu. Burada ehri silAhl gemiler koruyordu. Irman huz tutmasyle ehre hu en zayf tarafrndan girmek kolaylamt. Bu sebeple, Hacr Tarhan ahalisi ka]ln buz paralar keserek, lbunlardan ,duvar rmee balad. rlen ksmlara gece su dkyorlar.d. erefeddin Ali Yezdi'ye gre "Bu suretle yksek hir [,duvar] yapmlar, ehir surlarn lu ,duvar]a birletirrniler ve bir kap yapmrlard. Gerekten bu, gzell bir yapdr; bu sebeple, burada hikAye
:

Timur e,\rin durumu zerine etrafl bilgi alyordu. Yazn burada birakti bir emi'rine rner Taban - selhrin ynetimini vermiti. mer Talban, kalantar Muharnmet'in dmanca entrikalara kalktln Timur'a ha,ber vermiti. Timur ordusu il,e Hac Tarhan'a yaklanca, adr geen kalantar Muha,mmet onu karilamaa lkmltl. Timur onu yanrna almayarak, Pir Muhammet, emir Cenanah ve ibakalaryle birlikte iSaray Berke'ye gndermi ve or'du ile Volga'yr gecerken kalantarn buz altna atrlmasrni onlara syleiti. Bu emir gerekten yerine getirilmiti. Salam Surlallna ramen, Hac Tar'lran mukavemet gstermiti. Timur nce ehir ahalisinin hayatrn korumak iqin vergi kesmi, sorrra ordusunun dhri yama etmesine msaade etmiti. Ayrrlmadan nce lbtn ahalinin ehri terk etmesini emr,ederek e,lrri yakmt. Ejderlran' yakp yktktan |sonra Saray Berke'ye yrm, fakat mukavemetle karllamarnlt. Hacl Tarhan gibi, Saray Berke de Timur askerleri tarafindan tamamryle yama edilmiti. Tahrip edilen Altn ordu haelrrinin atee verildii ve byk bir ksmnrn yand anlarlryor. Timur'un seferinden (takriben) 450 yrl sonra Saray Berke harabeleri alanrnda kazilar yapan Te:eenko, ehirde bir yangnrn izlerini

edilmitir.'"

bulmutu.' fimur ordulsu 1395 - 96 knda elde ettii serveti, o Zarrrara kadar hibir yerde i'loulamat' Aa Volga',da ve civardaki bozkrlarda bu yl k o kadir ar olmutu ki birok blgelerde hayvanlarn byk bir lsm lm ve yiyecek maddelerinin fiyatlar 25o ke' lkmt. rnek olarak, 1 man darl 70, lir koyun fiyat hig iibek dinanna satrryor'du. o zamana kadar bu ettiini tilmemiti. Kebek yaplan biliyoruz. Birok le israf taksime istinaden mrdr? Aksi ]halde, iilke_ ettik]erini sylemee izum var ]erine dnerken alktan lei}oilir]erdi. Timur'un 1395't'e Toktamr'a karr kazandr zaerin rremi ibyktr. 15 yl iinde AItn ordu'ya mukadderatn tayin eden iki byk,darbe vurulmutu. 1380',cle KuIikovo ovasrnda Dimitriy Donskoy'un Mamay'r yenmesi o kadar nernli bir darbe idi ki karlklllar]a da sarslan Altn ordu, eski kuvvetini toplamak imkA'nnr brlamamlt' Altn ordu'yu canlandrrmak teebils, enerjik Toktaml'ln alhsnda Cui ulusu ordusurrun sol kanandan, Ak orc'luldan kmt. Altn ordu hikin.:iyetinin Maverannehr'in zirai bl_ tekil etgeleri ve rne,deni ehirleri iin ' Bu darTimur, ikinc tiini takdir e'den durumuikinci beden Sonra Altn ordu na dmt. 1395'te Timur'un Toktamr'r yenmesi, Ejder'lran'n ve zellikle Altn ordu haehri Saray Berke'nin talrrip cdilerek yakrlmasr, orta Asya, Giineydou Avrupa ve tiusya bakrmndan nem'ii hir olay tekil eder' Ryazan topraklarlnr yama eden Aksak Timur, Toktaml'r yen_ lr.k", farkrnda olmaksrzn Rusya'ya yardrm etmi, fakat tuttmuyle Ruslar arasrnda kt ibir hatra brrakmt'

: V.G. Tiesenhausen,

I V.G. 'Iiesenhausen,

a. a.

y., II. c., 184 - 185. y., IL c., 184. s.

s.

r'y-,alinx Saraya. JMVD' 1847, 9. kitap.

t V. V. Grigor'ev,

atrexletnie arxeologicsI<ic puislii

2M
Sonra

ALTIN oRDU'NUN K

sndan sz etmilerse de, baarr okluk Ryazanllar tara_ fndan kazarulmrtr."

S. Solov'ev'e gre :, "Timur'un kazandr baarrdan Altn ordu, Moskova prensi iin uzun sre tehlike tekil etmekten kt; t2 yl iinde kronikiler, Tatar hir_ likleri ile Ryazanlrlar arasrnda yapdan snr alplma-

DRDNC BLM
Edige ve Altrn ordu hAkimiyetinin salamlatrrrlmasr yolunda ikinci toebbs
1380de Kulikovo ovasrnda Rus]arrn kazandrklarr tadar{be teki'l etmi {kesin bir rze bundan Sonla Altn ordu kntye srklenmiti. Toktamr'rn Altn ordu'ya eski kudretini kazandrnak tedbbs verimsiz kalmt. olaylar arasr'ndaki tarihi mnasebetleri aratrrrrken, Timur'un 1391 ve 1395'te Toktamr'la yapt savalarda kazandr ilaarrlar, yalnz Maveranne]hr'in hyk kaynak]arrna ve Timur'un asker'lik ve tekilAtrlk alanrndaki kabiliyetine atfetmek doru olmaz. Bu baarilarr her eyden, nce Ruslarn Kulikovo ovasrnda kazandklarr hyk zaferin kolaylatrdr rnurakkaktrr. Timur, Toktam'la giritii mcadelede baka Savalarda olduu gi}i yalnz byk bir ganimet el,de etm,ek gayesini gz nncle tutmuyordu. olaylarn dikkatle aratrrlmasl sayesinde, Timur'un, Altln ordu'nun Krlm, Kazey Kafkasya ve aar Volga .qibi zengin alanlarnn ekonornilr nemini kknden ykmak gayesini takip ettii anlalr. ibn Ara;bah, Timur'-n Altn ordu'yu ykmaslnr pek canl bir ekilde tasvir cdiyor: "Elde ettii eya,larr ahp gtrm, [btn] gani leti datm, yamaya msaade etmi, ahaliyi ldrr' t,sirleri kesmi, hayat ar'tlarrnr deitirmi ve ele geirlii para, esir ve mallar alp gtrmt. onun nc'leri ..\zak'a kadar i,lerlerniler,di; Saray', Sarayuk'u, I{ac 'l':r.han' ve [btn] hu alanr ykm]tl.'"

rihi zafer, Altn ordu iin ciddi hir

I S.
1029. s.

Solo

v'ev, storiya Rossii,

1,

kitap, I - V. c., 2. bask,

. iie).

' V. G. Tiesenhausen,

a. y., I. c., 466. s. (Rusa tcr-

ALTIN oRDU'NUN K

EDIGE

267

Ancak, ibn Arabah bu m'esele zerine geni tafsilAt vermemitir. XIV. yzyln sonllna ve XV. yzylln ilk ya_ rlstna ait Arap ve Acem tari,hilerine horlu olduumuz birtakm haherlere gre, Timur Krrlm ve Kefe'yi yama etmiti., T(efe kuatmasr 18 gn srmt. Ara.,a fuey Zarar Vermiti. erefeddin Ali Yezdi'nin anlattna g6re. Timur, Azak' aldktan sonra Mslmanlarn sair a;ha]den ayrrlarak serbest brraklmasnr emretmiti. Br emre gre, Mslman olmayanar ciha'dn (din sava) kIcna tesim edilerek evleri yakllp yama erlilmiti., Altn ordu'nun o zamanki baehri Saray Berke,nin ar surette tdhrip edildiini biliyoruz. Yine ayn Acem yazaflna gre, Timur, Saray]r atee vermiti.3 Bu ]haler, Tereenko'nun yaptr kazlarla yiz yl nce teyit edilrriti. Kzey Kafkasya a,lanlarr, ze]likle Macar ehri ve erlrez topraklarr da ciddi surette tahrip edilmiti. Volga boyundaki vek ve Ejderhan (Haci Tarhan) ehirleri de byle bir akbetle karamt. Btn br olylara ilAve olarak, Dou Avrupa Ie orta Asya ve in araslnda A]tn ordu yoluyle yapIan kervan ticaretinde byk rol oynayan HAiizm ibaehri rgenc,in 1388'de banbarca talhrip edildiini de kaydedince, tablo tamaynyle anlalr. Timur, Avrupa ile in arasrnda Iftr, aa Volga ve HArizm yoluyle yaplan kervan ticaretini y<ma_ a alyordu. Toktam'rn hezimetinden Sonra bu geni vb zengin alanda pazarlarla birlikte retim de kesin olal rak gerilemee balamt.

Gneydou Avrupa'da ulunmu iki Venedikli, Josafo BariJoaro've Ambrogio Contarini, 'bu gerilerne zerine ok deerli ve gvenilir lraberxer vernrislerdir. J. Barbaro 1436'da ve sonraki yllarda Azak ile trjderlran arasndaki bozkrlarr z\yaret etmiti. Ejder'han, (tahrnin edilcliine gre, 1395'te) Timur tarafndan tahrip edilmesine kadar ipek ve Joalrarat ticaretinde byk lir rol oynamtr. Ma]]ar iburadan Azak'a (Tana) gnderilir 'e oradan da gemilerle Italya'ya sevk edilirdi. BarJoaro'r'a gre, XV. yzylln 30 - 40. yllarnda bu ticaret sona ermi ve Avr-rpa mallar Uzak Dou'ya Suliye yoluyle gnderii_ miti.' Venedikli A. Contarini bu a]anlarr ta'tminen otuz yl sonia ziyatet etmiti. 7476'da Ejderhan' ziyaret 'eclen Contarini, Josafo Baribaro'nun verdii tafsilAt btn]emitir. Bu devirde Ejderlhan evlerirrin gsderdii qirkil ma:rizaay: beiirterek, eskiden burada byk binaiara rastlandn, fakat bunlarn ancak ilraraheleri kaldn zikretmitir. dhii ahalisinin ifadesine'dayanan Contarini,

XV. yzylda

Ilj,derhan'rn ticaret alanndaki nnden sZ eclerek, Azak'la yapllan geni alm satrm faaliyetini ibelirtmiti'.' Toktam 1li95'te Terek'te byk hir lhezimete uraclktan Sonra en sadk adamlarndan kuru]u kk bir grup_ la sak]anmt. erefeddin Ali Yezdi'ye gre, Bular lkesine kamt.3 Bu yer adr altrnda hangi Ike kastedilmitir? Bular kelirnesi bazan I(elar, yani Lehistan anlamna gelir; fakat vazmalarda "Bulgar" kelimesi yerine yanllkla bu eklin yaztrd da dn]ebilir. Bu meseleyi contexte'in yarlmryle halletmek gerekir. Bu yerin "karanlrk]ar lkesi" cevr'esirlde bulunduu youndaki kayrt sayesin'de, Br]a"

. erefeddin Ali Yezrli, a. y., Bibliotheca l. c.,762-763. s. (Baknz: V. G. Tiesenhausen, a. Indica, y., II. r:., 180. s.). ,, erefeddin A1i Yezdi, y., 775. s. _V.G. 'I'iesenhatSen, a. y., II. c.. 185. s. a.

l;it tercme).

L Bibiioteka inostrarrnx pisateley o Rossii, I. c.' S. Peterllurg, 1836; . Barbaro, 94. s. (talyanca metin), 56. s. (Rus(RuSa tercme).

)i

j A. Kontarini,

a. y., 169. s. (italyanca metin), 90-91'

Kalkta.

:l eIef eddin Ali Yezdi, I. c., 756. s. \'. G. Tiesenhausen, a. Y., II. c., 178. s,

268
s]aibilir.

ALTIN oRDU'NUN K

EDiGE

tabiri ile Bulgar ]kesinin kastectildii kesin olarak anla-

269'

,Toktamr'rn 1395'te Cui ulusunda hAkimiyeti ele alilak iin giritii tee]bbsler zerine kaynaklarda ,}ribir halere rastlanmadrnr acnarak syleye,lim. Ancak, ener.jik 5raradlh Toktamr'rn ibu defa da rnalfbiyete katlanrlayaralr, Cuqi ulusu ta]htn elde etme'k maksadlyle yeni ktir.vet]er toplamaa balad gze arpyor. Timur, (firiae1.do-r Avrupa topraklarrnr almak maksaclnr gz nn_ cle tutmuyordu. Bu sebeple, birok taraftarlar ibulunan aa Vo]ga a]annrn kazanlmasr, Toktamr iin ciddi hir nresele sayrlmaz'dr; fakat liman ohirleri ve ticaret lrayat bakmlndan yk bir nenr tayan Krm, birok g_ liikler dourmutu. xIV. yzyln sonunda ve XV. ynzylli ilk yarsrnda Mrsrr'da yaz|an Arap tariJrlerincle, Tokta_ --l]s'n 1396'da Krrm'a yapt bir sefer zerine nem]i bir ,haber vardlr. Al - Askalani'ye gre, Ir. 799,da (yani 5.X.1396 ile 23.IX.1397 arasrnda) Toktam'ia Cenevizliler ara'snda byk bir mu,harehe yaplmt., Baka bir Arap ilbn - al _ Forat l'azall f(1111n'fla kan olaylarln taril'ini aklamtlr. ona gre, Toktamj Kefe ,,hkim,, ine kal sefere kms ve 7,7 mart 1396'da ehri sarmrt.2 Bu iki yazara gre, Kefe lbu srada Cenevizlilerin elinctre bulunuyordu. Cenevizliler, Timur'un A]tn ordu'yu tahr'ip etmesinden sonra hkm sren karklk ve anari q'iinlerinde Krrn hikimiyetini el,lerine almllard. Toktams'rn Krrrm seferinden Rus kronikleri cle sz et'ler. Nikonovskaya letopis'e gre, ,,Bu yl [6906 : 1398] iqinde Byk ordu han TaktaBr Deniz boyu ehirleriyle sal.amltr."' Deriz boyu ehirleri altnda Krm'rn yukarlda zikredilen ky dhirlerini anlamak gerekir. Yalnz, Ii-s kroniinde 1396 5,erine 1398 tarihi veri]mitir. Bu.
c1in), 457.

Toktam'rn Klrm'a kar yapt yeni bir sefer midir, yoksa sefer tarihinde hir yanllk mr vardr? Bizce, burada bir tarih yar,ll vardr. Krrrm seferinin tari']ri meselesini bir yana lorrakalm. Toktamr'rn Krrm sef,eri on-rn Altn ordu'da hAkimiyetini salamlatr,maa baladml ispat eder. Toktam'rn o zaman Kefe'yi almaa Ve onlr lir sre elde tutmaa mrrvaffak otrduu dnleibilir. Semerkant'ta Timur'un sarayrna gnderilen ve L404'Le oraya Varan Kastilya (Ispanya) elisinin notlarrna gre: "Edige Kefe ehrine ihcum etmiti; nk Totami'i ilu onunla Savaarak lkeye byk bit zarar vermiti; sehir a]alisi Edi'ge ile bar yapmr'lar, Totami'in olu ise '|'amurbek'in yanlna kamrtr.'" Toktam lourada kazandl ba,arrdan yararlanamait. Altn or,du'da Timur Kutlu gibi ciddi ve anslr bir '|kibi ortaya lkmt. Timur Kutlu han, Timur hann olu idi.' Timur I(utlu'un prens (oIan) sfatyle Timur'un sarayrnda ilk defa o]arak ortaya gkt gnn kesin tarihini bilmiyoruz. Timur Kutlu, ancak Timur'un Toktam'a kar giritii askeri harekAtn ilk gnlerinde faal ilir rol a,l_ raa baiamt. Nizameddin ]ami, Timur Kutlu'u ilk' lcfa olarak 1390'da Timur'un Toktamr'a kar yapt sc.fer mnasebetiyle anmrtrr. Hocent (Srder-ya) rrmarnr ;1ctikten sonra Ti,rrrur, nc olarak Timur Kutlu olan, l(ne olan ve eyh Ali lba]hadr ile bir]ikte byk bir

liIik

erefeddin Ali Yezdi'ye g'elince, enefeddin Timur l(ttlu'un adn, ilk defa olarak, ih. 790'da (:1388), yani iki yrt nc,e, Timur'un Kongrat soyundan gelen Sufi s]1l.sine hal HArizmah Sleyman'r Toktam'a yardrm etlvt'u Timura
;l-insrl Gonzales de K l a v i x o, Dnevrik puteestya ko v Samarkand v 1403-1406 gg. . . Sreznevskiy l.r:mesi. S. Peterburg, 1881' 342. s.

gndermiti.3

rV,G.
)

Tiesenhausen,
.;.

:V.G.

e1 in

(Rusa tercme) : ibn_al-Forat. ]I PSRI,, 7, XI, Nikonovsk. letop. 162. s.

, lj64.

Tiesenhausen,

(Rusa tercme): Al-Askalani.

a.y., I. c., a. y., I. c.,

451. 352.

s. s.

(Arapa (Arapa

' ]iyui

s.

:j V. (;. Tiesenhausen' i. y.' II. c., 63. s. _ Muizz fi acarat salatin mogul ac]l eserin yazarn lilmiyoruz. :] Nizarncddin ani, 'Iauc'bsl<ls, Pu]a, 112-l1i]. s_

270

ALTIN oRDU',NUN K

EDIGE

27r

tii iin Cezalandlrmak zere HArizme kar yapt sefer mnasebetiyle anmrtrr. Yukarda olduu gibi, Timur I{utlu burada da Kne olanla birlikte ortaya crkmstrr.
Bundan sonra Timur Kutlu olann Mangt il,oyuna ba'l Ak ordu emiri Edige (trdigey) ile birlikte faaliyette lulrnduunu gryoruz. Timur Kutlu iie idike arasrndaki i biriii uzun srmtr. Yine erefeddin AIi Yezdi'nin anlattlrna gre, 1391',de (19 ocak) Timur, Toktan Irana karr sefere rkrnca, emirlere yol bilen krlavuzlar tayin et'miti. Timur Kutlu, I(ne olan ve Idike Zbek, Timur'la ibirlikte yola 'kan ordunun rnerkezinde klavuzIuk yapyor1lardr.1

msaade istemee baladlar. Yurtlarrna giderek illerin,i (kabilelerini) top'layacaklarrnr ve btn servet Ve hayvanlarryle Timur'a iltihak'edeceklerini sylyorlardl. An_ cak, bu vaatler onlarrn gizli niyetlerine uymuyordu. Msaade a]nca kendi ilerini grmee balayarak, talrtr Timur ll(utlu'a vermek t e ebibsn,e,giri tiler. C engiz'soyundan geldii cihetle, Tirnur Kutlu Cui ulusu tahtlna cka)ilirdi.

tekil etmediini ve Cui ulusuna 'dndkten sonra giie_ be aristokratlarr arasrnda uygun bir siyaset takip edelbileceklerini anlaynca, yurtlarrna dnrnek iin Timur'dan

Ak ordu ,emiri Timur'un hizme_ tirde kalarak, muhtelif grevler almlardl. Timur'un Kunduza'da kazand zafiet sonunda Toktam katl Vakit, bu sonuncusunun kendileri iin artk bir telrlike
1391 seferinde hu

Ne 'Timur Kutlu, ne ldike geri dnd ; yalnz Kne olan' szne sa'dk kald; fa,kat aada greceimiz gibi, bir sre Sonra o da'Timur'u terk etti.

Bu emirlerin Timur'dan hile ile uzaklamaiarr yolundaki hikAyeye lbn Arahah'ta da tesa,df edilir.1 Yalnz, Ibn Arakah bu 'hikAyeye sadece Edige'nin adnr karrstrrmr Ve hi'kiyeye edebi bir ss vermi veya ilou olayla ilgili olarak teekkl od,en bir menkbe},i tespit etmitir. Timur' un 1395'te Toktarnr'a kar giritii se,ferde Timur Kut Ju'-n ne yaptrn bilmiyoruz. Yalnz, Timur Kutlu''un, idike'nin (Edige'nin) tevikiyle Toktam'rn 1395 malbiyetinden yararlanmaya kalkarak, Altn ordu ta]lrtna ekmak maksadyle enerjik hir siyaset taki ettii murakkaktr. .Altn ordu'da 1395'ten sonra g'r,dmz olaylar zerine Rus kronik]erincle pek bol tafsilit vardrr. Rus kaynaklarrnda, araslra' lhibir ,dou yazarnda te,sadf edilmeyen Jirtakm haherler de gze carpar. Rus kroniklerinde ,grdmz tafsilAt bazan ]hayrete deer. "rskentler anoni_ mi" re gre, dalra Tirnur Kutlu tahta ,kmadan nce, Toktam Litvanya prensi Vitovt'un yanrna kamt.'? Ancak, Toktarn'rn I-,itvanya'ya karnasr ve Timu: Kutu'un Altn ordu ta*tna rkmasr zerirle kronikle:d]e daha ak hir tablo izilmitir. 1396 - 1398 yrllarnda Tok_ tamr'ln Altn ordu',dan ayrrlan Krm' almak maksadiy]t, mcadeieye giritiini ykarrda grmtk. 1ts98'dg Toktamr, Ryazan prnsine eli gndermiti. Ilk zamanlarda Toktam'rn ileri i de kt gitmemiti.' Ancak, Altn ordu'da hikimiyetini yeriden kurrnak iqin sarf ettii gayretlerin en verimi bir gnnde "anslz.rn" 'Toktam'a "Temir Kut uy adl bir ilran hcum etmi, lyk kir muharebe yapIm ve ok kan dklmt. Ve 'lemir Kutluy han Toktamr haru yenerek Volga Byk ()rdusunun tahtna kmt; Toktar han Litvanya'ya
I<amt."o

1 V. G. Tiesenhausen, a. y., fI. c., 159. s. - eref eddin Ali Yezdi, I. c., 499. s. ] Nizameddin ami, a. y.,725. s.-V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c., 118. s.; aynca !71-772. sayfalara da baknz (ercfeddin Ali Yezdi'nin hikiyesi).

t V. G. Tiesenhausen, tr V. G. Tiesenhausen, in)' 133. s. (Rusa tercme). i' Nikonovsk. letop., 1,67. s. 'A.y.

a. a.

y.,

f. c., 467 - 469. s. y., II. c., 238. s. (Farsa

me_

272

\LTIN oRDU'NUN K\s

EDIGE

Toktam, Kiev'de Vitovt'un yanlna htn ailesiyle birlikte gelmiti. Vitovt onu gler yzle karlamrst; nk onun kuwetini kendi siyasi emelleri iin ku[lanmak istiyordu. Timur Kutlu, hasmrnrn Litvanya prensinin yanrnda ,cleer]i bir konuk olarak ka,Imasnr sknetle karlayamazd. Yeni AIt,n ordu hkmdar, Litvanya'da kendisine kar bir komplo hazlrlandrnl biliyor ve bunu her ne palhasrna olursa olsun suya drmek istiyordu. Bu sebeple, hemen ertesi yl (1399) Litvanya prensin,e el_ qiler gnderdi: "B,enim dmanm Toktamr hanr bana teslim et. onun hayatta kalmasna ve senin yannda yaamaslna tahamml edemem.'', Vitovt,bunu re'ddetmi ve onu,dorudan,doruya savala tehdit etmiti. Gerekten, Altn ordu'ya karr sefere rkrak iin asker toplamaa balamtl. Bu sefer, onun Ta_ tarlara kar yapt nc seferi tekil ediyordu. ilk sefer, 1397'de Don rrmar vadi'sinde, ikinci sefer ise 1i98'de Dnepr boyunda baarr ile sona ermi, fakat Tatarlar ciddi bir mukavemet gstermemilerdi. Kroniki, Vitovt'un planlar,ndan sz ettii srrada, vnen Litvanya prensine aadaki szleri syletmitir : "Tatar yurdunu al.aa gideceiz; Timur Kutluy hanr yeneceiz, onun devletini alacaz ve onun s'ervet ve nlkn payJaaca|Z, ve ordu'da onun tdhtna 'Toktamr'l oturtacaz, ve Kefe, ve Azak, Ve Klrrm ve Aztarakan Ve Yayk ordas ve Deniz iboyu ve Kazan bizirn olacak ve hizim hanrmrz olacaktr.''s Vitovt'un, Toktamr'a yanz Altn ordu'yu ,deil, Yayrk Ordusunu, yani Ak Ordu'yu da vermek maksadrm takip ettii, yani Toktam' vassal olarak btn Cui ulusuna han yapmaa altl hu szlerde'n anlarlyor. Vito',4 bu surettre {btn ,ordu'yu lrikimiyeti altrna alrrak hayaline kaplmt; fakat bu gayeye erirnek ,iin gereken kuvvete sahip deildi. Vitovt'ila Toktam arasndaki ,,dostluk'' Ve Timur Kutlu'un Tatarlaryle giriilecek mca'deil,e
tA.y. r Nil<onovsk. letop., 772.

Lizerine Moskova ile temas edilmemiti. Vitovt, Moskova'ya kar birtakm eneller besliyor, Moskova prensinin kur'etini azaltmak ve Litvanya topraklarnr Rusya ]resa|bna kuvvetlendirmek istiyordu. Byk ve bol silahh bir ordu toplayan Vitovt, 1399'da Tatarlara 'hticum ederek Vorskla rmar boyunda kamp kurmutu. XIV. yzyrlrn sonu, Litvanya ve Rusya'da ordunun lteli silflhlarla teqhizinde kesin bir rol oynamtrr. Nikoovskaya letopis'in pek anlaml'bir kaydn verelim : "Vitovt, Vorskola rmarnn ,br kryrslnda kamp kurmu, taIikalarda birok silAh ve tfek ve topla bekliyor,du.''1 Timur Kutlu'un, Vitovt'un byk ordusundan korkarak rnuharebeye girimeyip bar teklif ettiini |kronikci ;nlatryor. Bu srada Timur Kutlu'un yanlna Mangt bo1'na ba"l emir ldike gelmiti. Yukarrda ad geen Edjl1e, Timur Kutlu'un ko"kusunu yenmee muvaffak ola'tk, onun har teklifini geri almr ve Tatar]ar iin elve'ili ibir durum yaratmtr. Altln ordu askeri kuvvet],erinin bana geerek, Vrrsk]a kryrsnda Litvanya askeri kuvvet]eri ve Toktam lirlii ile savaa balamt. XV. yzyl Leh tarihisi Dlu1sz'a gre, Toktam'ln birii tlrirka bin Tatardan teekkiil ediyordu.' Vitovt, Alma'nilardan bir tahurluk bir yarlr grmt.' Zafer, Timur Kutlu ile E,dige tarafina l1t,cmiti. Vitovt'un or,dusu iboz,guna uramr ve kaarken r'lma edilmek zer,e galiplere byk bir ganimet braktl. Kronikiye gre: "Tatarlar karnp ve talikalarr ve liil'ekleri ve si]ih]ar Ve toplarr almIar ve byk bir serr,,t' altrn ve gm kaplar ele geirmilerdi." Vitovt, Toklln ve Almanlar kamIard. Tatar]ar onlarn peine

A. y., 173. s. J. Dlu gosz, Dziejow Polskich, II. c., 495. s.

I

I{rakow,

ri(;t*

,S r

ule

r, Die

Go.Idene Ilorde. 1943, 138. s.

s.

18

271

ALTIN oRDU'NUN K

EDIGE

275

Ancak Edige, Vorskla malbiyetinden sonra 'Toktalrrr'] Iahat ibrrakmryor' onu adrm adm takip ediyordu' jbn Arabalh'a gre: "gA[r lbirisi' gAh dieri galip ge]mek suetiyle hirbirleri}le 15 defa savarrlard'' Nilrayet on altlncr arpmada Edige kesin olarak galip gelmi ve Toktam "ldrlmt.'" O zaman idike'nin askeri ibakrmdan ne rkadar kuvvetli olduu Clavijo'nun ifadesinden anlarilryor: "Edige ()rdusunda iki yz binden fazla atl Vard.":r
iskender anoniminin Toktamr'rn ken'di eceliyle ldn belirtmekle aldanp aldanmadlnr loilmiyoruz' Her ne olursa olsun, Rusya'ya Ve Maverannehir aralisine bu ]<adar ktlkler yapan Toktamr, 140'5 ylr ocak ayrnda ()trar'da Timur'a eii gnderdikten sonra' tar'ih sahnesini ]<esin olarak terk etmiti.

Rus tariihiliincle Edige eskiden beri en dessas ve laris Altn ordu &kmdarr olarak tel6]kki edilir. Bu te]kki, xIV - XV. yzyl Rus - Tatar miinaselbetlerinin en leerli Ve en zengin kaynaklarrna, Rus kron'iklerine dayanlr. "En deerli ve en zerlgir" o arak Rus kroniklerini l<ahul ediyoruz; nk ,dou (Arap ve Acem) kaynahlar lius - Tatar mnasebetlerind'en hemen hem'err hi sz et_ llleyerek, Edige'nin faaliyetinin'ilk ve son devresi zerine lilgi vermekle yetinrni, ya|nz Altn ordu'nun durumtl)u Ve Altn ordu ile orta Asya ve Kafkasya arasrn'daki Linasebetleri gz rnde tutrnutur. Dou kaynaklarrl- Edige'ye karr hibir sernpati gsterrneyerek' onun
r'rrlii sz tutmadnr ispata alrrnalarr dikkate deer. lit bakmdan bn Arabah hir 'dereceye kadar istisa l'|il<jbilir. Timur'u hi serrneyen lbn Araibailr, onun btn

tin)'

Nikonovsk. letop., 174. s, 2 V. G. Tiesenhausen'

133.

, erefeddn AIi Yezdi, rr. e.,6K.ve mt. a Ryui Gonzales de Klavixo, a. y., S41 _342. s.

s. (Rusa tercme).

a. y., Ir. c., 237. s. (Farsa mes.

bilgiye gre, Toktam'r adibek l,1()6'<lr Sibirya'da ldrmt (Vr. c.' 133. s.). u ftyui Gonzales de Ktavixo, a. y., 341. s.
,lil.ylr vloraya letopis'in verdii

1 V. G. Ti'esenhausen, a. y., f. c., 470. s. ! V. G. Tiesenhausen, a. y., f. c., 471. s. -

Sofiy-

27$

ALTIN oRDU,NUN ()Ktt

EDGE

dmanlarni ,hak verrree haz:d. Gercekten, tarih bi]i_ rninde Edige zerine baka ibir tablo izileme4 ur.rt, orn yandan onun i'dea]ize editdiini g,ryoruz. Tarilr salhnesinde grdm z Bdige,ye muvazi o]arak, Nogay menkbesirrde de Edige ua, ui. k;h;;. karlayoruz. Gebe aristokratlarnn gnln yapmak iin tertip edilen ibu clestan, Edi;;;l" ahsiy,eti zerine tarih_i _realiteye uygun hir fikir ,!.._"r. w. w. Barthold,n Edige,ya yazsnda E,riige -otec zerine dikkate deer fikir]er Edige'nin ahsiyetini idealize etnJten w. \^r. Bartholcl" 'J.air.. ,rat kalmtr. ona gre, menkrbe,den uzaklalr.r. tari]he dayanlacai rak sadakatsizlii kabul edizd gibi, ,,Edige, Urus ilan (Eblazi,nin ortaya srdffi :: ;"":;i.", H, : #,"il il; kestikten sonra' ",.ffi Toktam 'a iltihak ar-i,,,, fakat sonradan ona tekrar ihanet etmitir.
t

mur

ar ih i,,

a.,,

"t

<

Urus handan katnl ve

ktn haher *.J;I'H"*l"j,TT':''r}Jluj 1377) Urus lrann oiu rott"ty. ile yapt muharebede

s-efere

(:

1376'-

bozguna urarn ,:" trr-tr."

.

Arabah'a gre, "sultan unvanlnl alamazdr; eer buna imkAn olsayrl, [btn] lkeleri fet,]reden Timur kendisin-i fbehemehal] sultan i]in ederdi. o zaman [idig] bir sultan 'seerek baelhirde onu lran iildn etmiti.", Rogojskiy Ietopisec, bu yolda daha alk bir dil kul,lanmrtrr. Kroniki, Edige'nin A]tn ordu'daki durumunu ]bakmlz nasrl tasvir ediyor: "Btn prensleri malp etmi ve lkeyi kendi cline geirmiti. istedii han tahta oturtalbiliyordu.''" Timur Kutlu'un h. 800 (:1397 - 1398) tarilrli yarJ, Edige'nin Cui Iusundaki durumunu kesin olarak tayin etmitir: "Timur Kutlu ,szm: sa [ve] sol kanat olanlar, tmen ,beyi Edige ile bin, yiz ve on beyleri.'',, Iiu suretle, yarlktan onun. btn Cui ulusu ordusunun liasbuu olduu anlalryor. imdi Timur Kutlu'un ynetimine dnelim. Altn ()rdu'dan bize kadar gelen birka yarlk arasrnda onun varll'lnn nemli bir yer tuttuunu biliyoruz. Timur Kutl.'un, saltanatnr'n ilk ylnda, h. 800'de (- 1397-1398)
V. G. Tie.senhausen, a. y., r. C., 469-470. s. r I'>sJlL, XV, Rogojskiy letopiscc, 179. s. _- Rogojskiy lctt_ ;is,<:'in }Jrlige'yc iil hikAyesinc edebi bir ekil veren Nil<onovskay: l'll1is'tlc I,)tligc iq:in hcmcn hemcn ilynr iIidcyi l<uIl:nml l' 206' s. ). ]' A. S il l ().y l v i '., Ncsl<l'li ptr1'vtl< l yilll<t 'l'i_ l'- |itllgi. lz'. Alti<l. N.k' l1)ltJ. l l22. s.
(

Bu srada Edige ile Toktaml arasrndaki dostluk mbozulmamtr. B,undan sonra Edige 1391'e kadar Timur'a hizrnet ederek Toktam''la yaptl nrca_ dele'de ona yardm etmiti. Yukarrda grdmz gh| 'foktamr'n yenilmesinden Sonla Edige, Timur Kutlu ve Kne olan ile lbirlikte, lh1kimiyet emellerine kapla_ r'ak hile ile es,]ri yurduna kamt. Edige'nin enerjik bir ahsiyet olduu muhakkaktr. Vakit kaybetmeden Altn ordu'nun ynetimini fiilen ele geirmek aresini aryordu. Cengiz slAlesine mensup olmad iin tahta rkamayacarn lbiliyordu. Bu sebeple, Urus Irann torunu Timur Kutlu oiani ]<ukla olarak talrta oturtmak istiyorclt. ibn
nasebettreri

ob. ist., arxeolog. i 6tnogr., ' I. (58) s. A. y., 21. s. 3 V. G. Tiesenhausen, a. y., I. c., 423. s. I V. G. Tiesenhausen, a. y., rI. c., 148. g. netin: c.refeclclin Ali Yeza, i. c., 277. s.

^ -!.u.Tavri. Ieropol', AgZ7, 7g_23.

c., Sim_

Farsa

278

-\LTIN 0RDU'NUN K

279

Verdii tarhanlk yarln kastediyoruz. Yukarrda zikredilen btn karklklarla ingili olarak, Altn ordu devletin_ de nemli hir gerileme balamsa da, ailraliden trl tri vergi ve mkellefiyetler toplayan ,devlet mekanizmasr faaliyetine Son vermemiti. Birok aratrrrnalara konu tekil etmis olan |bu yanln mulhteviyatlnl Ve tarihi nemini bir yana blrakarak, yalnz bir meseleye d,einmek gerekir. Bu yarlrk, Sudak gevresinde yaayan Hacr Bayram olr Muihammet adl bir toprak satibine verilmitir. Yarlkta vgrilen tarhanlrk, nesilden nesile intikal eder. Tarhanl]i hakkn kazanan toprak sahibi, devlete verdii vergi ve mkellefiyet,erden muaf tutulur; iftilere gelince, iftiler, evvelce dev]ete verdikleri btn vergileri toprak sa)'ibine veririler.

ve kavimler, bu malbiyetleri sevinle karrlyorlar v'e rum]arrnr dze]trnek midiyle orrdan ayrllryorlar'd.

clu_

Btn MooI devletlerinde olduu gibi, vergi ve mkellefiyetler, iftiler iin ok ard. Vergilerin srralanmasr bile, Altn ordu'nun sosyal tarihini birok baklmlardan aydnlatabillir. B'urada '1ba vergileri'', "ambar resimleri", "harman cretleri'', "ark yasaklar'', ilenmi tarlalardan alrnan "kalan" vergisi, alm satlm resimleri. 'ldamga resiml,eri'', "tartr cretleri", "yol vergileri'', araila vermek, "konak", "erzak" ve ttyem" temin etmek gi,bi mkel,lefiyetler, "olaanst vergitrer''... sayrlaibilir. Altln ordu dev],etinin yerleik ve nre,deni ahalisinden alrnan vergi]erin ne kadar alr bir yk tekil ettiini aniatmaa'lzum' yoktur.
Esasen, Altn ordu'nun Krm. Bulgar gibi medeni blgelerinde yaaya'n yerleik ahaliyi Altn ordu ynetini ne balayan ,ey ne idi? Yerleik ahali, ,dil ve din bakm]arndan yabancr olan ve daima cdbir ku]lanarak kendisini istismar eden tu h1kimlere karr nefreitte,n baka ibir e;duymuyordu. Altn ordu'nun kuvveti Ve gebe aristokratlarl arasndaki birlik 'devam ettii srece etnik teekkl ibakmndan ayrrlklar gsteren alhali kolayca ynetilivo:du; karklklar kt ve ordusu yenilmee balad sracla, l'atar - Mool hikimiyetine yabanc kalan kabi;]e

Timur Kutlu'un (fiilen Edige'nin) iktidarr ele a'[masryle Altn ordu ksa bir sre iin yeniden kuvvetlenmiti; f,akat'bu, slen bir atein son alevini tekil ediyor_ rlu. Eski kudretinin glgesini 10 - 15 yl iin toplayabiimek ma'ksadyle Altn ordu, tarih boyunca tatbik ettii iddet ve tedhi usullerini seferiher etmek meoburiyetiyle karlamtl. ahsi karakteri sayesinde, Edige bu yolda geri bir faaliyet gstermiti. Kronikqiye gre, "Edige btn ordu'da ilyk bir prens icli; ktvvetli ve din ve qok Cesurdu.'" Ayrca "l<u._naz Ve ,]rj]lekAr'" olduu anla an Edige, gayelerine eri_ e]i icin lribir entrika ve ktlkten ekinmezdi. Yukarlda ilelirti'ldii gilbi, XIV. yzylln sonunda ve XV. yzyln banda karIatmz olaylar, son blr alev tekil ecler. Ne Edige, ne de onun tahta oturttuu han, tarihin ters gidiini deitireibilmiti. Rusya ile Altn ortlu ayrr ayrr yollardan yryordu. Rus prenslikleri, clanlk bir ha]cle bulunmaklla beraber, artlk retim ku''et]eri bakmlnclan ibyk bir gelire gstermiler'di. Rus e'irlerinin bymesiyle birlikte zanaat rnleri de artnrltl.J

Btn bunlar, lke iinde alm satm faaliyetinin de_ rinlemesine ve salamlamasrna ve komularla yaplan ticaretin artmasna yardm 'ediyordu. Rusya, artlk ekononik bakmdan krrwetlenmi, kendi ihtiyalarnr ]<arslanraa halamr, baka kavimleri So)/madan ve bask yapma'dan kendi kaynaklarna dayanarak geiini salayacak tlruma ge|lmiti. Syledik'lerimizi teyit etrnek iin sadece i]ii ncm]i tlay verelim. Her halde, askeri teknik baknrndan lius_

.lt''li t.stl'ic ll<nz.

I Nil<onovsk. letop., 173. s. " A. Y., 206. s. :| ]i. A. Ilrllrov'un llcn-csl

(ll'Cvncy

Rusi (l!)'ltJ) lll

280

ALTIN oRDU'NUN K

EDGD

98t

ya Tatarlar.dan yksek hir dzeye erimiti. 1399'da Vi_ tovt'un Vorskla'da Tatarlarla yaptl muhare'beyi anlatrr_ ken, Litvanya or.dusunun askeri teknik bakmlndan yksek bir dzeyde bu'lunduunu lbelirtmitik. Rusya da ,byle bir askeri teknie ma]ik bulunuyordu. Yeni bir rnek dalra verelim. Edige "TVer' prensi lvan Mihayiovi'e prens Bu]at ile prens Erikliberdey'i gndermi ve top ve tfek gibi si6;hlar alarak Moskova'ya ge.Im,esini emretmiti.',, Bu olay 1409'da gemitir. Yiiksek askeri teknik, selhir hayatlnn ve zanaatlarrn gelimesi ile ilgilidir.
dlay daha Vardrr. XIV. yzylda ve XV. 5ztizyln balanglcnda Volga'da ge,miler Tatarlar tarafin_ dan deil, Ruslar tarafindan yaprlr ve irlare edilirrli. Nikonovskaya letopjs'e gre, 20 temmuz 14071de ,,TVer' prensi Ivan Miihaylovi Volga'da gemitrerle ordu'da aclibek (rana gitti.": XIV. yiizylrn sonu ile XV. yzyln bancla Avrupa, Rusya ile birlikte kltrel gelime bakmlndan Do'r'yu geride ,brakmaa ibalamtl. Altn ordu ise 4ribjr zaman Do'nun ileri bir lblgesi sayrlamaz. Yukarlda izalr edildii gibi, Timur seferinclen Son]:a Aitn ordu elrirleri, zanaat ve ticaret ibakm]arrndan ke_ sin olarak gerilemee yz tutmutu. istilrsal ]<uvvetleri

Asya tariihi bakmndan ok nemli kir olay lekil crlcr. Timur devletinde karlklklar kmr, "Timur'un miras'' iin feodaller arasrn,da mcade]eler kalamt; bu durumda artk lhi kimse Dou Avrupa ilerine karr'rnamt. Timur'un lmnden Sonra Maveranneh'ir'de A,]tn ordu'ya yeni bir darbe vuracak'hi kimse rkmamrt. Ayrca "Timur'un mirasl" iin yapnan mcadele ile ilgili olarak, n4averannehir''de kan karrklklar sayesinde, Edi_ ge birka yl iin Hirizm'i zaptetmee muvaffak olmutu. Abdirrezzak Semerkandi'ye gre, Edige, Hdriz'i 1406'da zaptetmiti.'

ilgin

kir

dalm, devlet hazinesi anca] yama ve ibask sayesinde tutunabi]miti. Rusya'dan farkl o'larak, A,ltn orc]u ida-esi ile ahali arasnda lribir iq mnasebet kurulamamr, Trk - Mool ggebe aristokrat]arl arasrnda kavgalar bitme'miti. Bu artlar altlnda feoda] Rus prensliklerinin merkeziyeti bir devlet halinde birlerneleri, AItn orclu'nun dallmas iin k-vvet'li bir amil tekil ediyor ve Rusya'nn tarilri g,elime,si kolaylasyordu.
18 ubat l405'te, souk bir kl gecesi Timur, yukarrrla adr geen otrar'da, in'e karr giritii sefer esnasrnda lniit. Korkun orta Asya hkmrlarnn ]m, n

Timur'Ln la]eflerinden biri olan jbyk ibilgin Ulubek (1409 -7449), bilindii gibi, Ak ordu ve onun talepleri ile dalri baa kamamt. AItn ordu devletini tasfiye etmek grevi, imdi tamamyle Moskova Rusyasna 'dit. XV' yzylda bu nemli grev Moskova tarafn<lan yerine getirilnriti; ancak, Tatarlardan tamamyl'e kurt]mak iin henz birok engelleri yenmek gerekiyordu. l}un]ardan 4ironolojik bakmdan Sonuncusu olarak, enrir [,]dige'nin Rusya'ya kar yeni Soyguncu aklnarl yapmak icin Altn ordu'y-r canlandrrmak maksady'le giritii te sebbs zikredi]ebilir. Kronie gre, 1400'de "ordu'da Teir Kutluy han ]d ve ondan lsonra Volga Byk ordusu talltna adibek rkt."' Timur Kutlu'un lrkmdarlk ,devri zerine dou vtl Rus kaynaklarrrda verilen lraberler nmizmatik veriltlriyle teyit edilebilir. Timur Kutlu, ordu e] - Cedid'de' Slray'da, Belad Krm'da, Saray el - Cedicl'de, Hac Tarilan',ll, yani btn Altn ordu a]anrnda l. 800 - 802'cle ( l:}97 - 1400) para hastrmt. Yukarrcla anrlan "fskender anonimi" (Muineddin Na ;zi) Timlr Kutlu'un lm zerine dikkate deer il-irl;l<m bilgiler vermistir: "Tintr Kutlu o kadar qr-k ic'il,lir ), l93. l;. (Ruslr tercnc).

I PSRL. XI, 209. s. - A. y., 201. s.

| \' G. l'icscnhausen, ''

Nilinr"sl<' lctrp., 1tJ3.
s.

l. 1., IL

c:., 2|i\.

s. (l't'si

282

ALTIN oRDU'NUN K

EDGE

283

yordu

Cri ulusunda karkhklar km, Edige, Ceng.iz yeni bir han aramaa ftialam ve Kutlubek'_ in oIu adibek'i bulmutu., adilbdk, hkmdar o]arak
nes],inden

IDlt.''r

ki bir

defa uzun bir sarholuktan sonra uyanma-

yrh recep aylnda (: 23.xII.1405 - 21.I.1406) HArizir"i ele gegirdiini lildiriyor. adibek tarafrn-dan Kafkasya'da bastrrlan parala' ok dikkate deer. adibek, Dererrt'te ve Bak'da para ba'strrmtr. Derbent paralarl h. 811, 813 ve 815'te bast_ rilmrtr. onun hracla para 'bastlrmasr, Altln ordu'da ilaka bir han bulunduu devirde bile kerdisini onun kan-lli

etmemiti.?

gnde Imt.c Edige, elilerle eyh lbra,him'den aclibek'in iadesini istemise de, Derb,ent emiri buna ms ade

Yazlr ,kaynaklarda ve Rus kronikl,erinde verilen haberlere gre, adibek 1400,'den 1408,e kadar hkm sr-

bal<nz).

1 V. G. Tiesenhausen,
s. (Rusa tercme).

a. y., II. c., 63. s. (Muizz'e a. y., ff. c., 238. s. (Farsca a. y., II. c., 253. s. (Farsca
S.

-etin), 133.

! V. G. Tiesenhausen,

nietin), 133. s. (Rusa tercme). metin), 133. s. (Rusea tercme).

3 V. G. Tiesenhausen,

{ Nikonovsk. letop., 201-_202. 5 V. G. Tiesenhausen, 6 V. G. Tiesenhausen,

a.

y., fI. c.,

253.

s.

(tr'arsca

lrkmdarr saymaa,devam ettiin'i gsteriyor. Nikonovskaya letopis'e gre, Altn ordu'da adibeli'in yerini Bu]at Sa]tan aimrtr.' Kronik, onun mene'i zerine hibir ey sylememitir. erefedd'in Ali Yezdi'ye gre, adibek'in olu olan Bulat,' daha dorusu Polat, clou kaynaklarrnda Po,]at ,han a,dry]e tanrnrntr. E'dige, Altn ondu'nun kudret ve prestijini ykmak iin byk bir ga1ret gst,ermi ve Tatarlar tarafndan tecrbe edilmi biitn usullere mracaat etmiti. Bulat Sd]tan (Polat han), R-ls prensrlelinin eskiden olduu' gibi ordu'ya ge]erek hkii srm'ek iin Lanlarn elinden yarlklar almalarrnr, hedi1'eler getirmelerini, ara,larrndaki anlamazlrklarr'halletek iin en yksek makam o]arak A'ltn ordu hkmdarlarna mracaat etmel,erini istiyordu. rnek olarak, Bulat Saltan'n (Polat [rann) sa]tanatlnn ilk ylnda, yani 1407'cle' jr.an Mihaylovi Tverskiy ile Yuriiy Vsevolodovi Tverslil-v"' araslndaki hyk Tver' prenslii davasna baklmtl; han, lalayr ,birincisinin lehine halletmiti. 1408'de ,Bulat Salta Litvanya'ya karsr sefere kmt. ok gemeden Aitn o'tlu'cla Moskova'ya kar hir sefer iin ihazrhklar yapld siiylenti]eri Rusya'ya gelrnee balamlt. 1409 yl kaslr ayrnda "ordu'dan Moskova'ya kir Tatar gelerek prens \'tsi]iy Dmitreevi''e: 'or,du prersi Edige senin yurdunu za}]tetmek istiyor' demiti.'"' Gergekten bir ay sonra, 1'[l1) .yI ara]]< ayrnda' E'dige'nin emri altnda bulunan 'btiyiik lir Tatar ordusu Rusya'ya hcurn etmiti. IJdige ile ili liktc kumandan sfatryle drt prens ve ordu'nun en SC('

etin), 134. s. (Rusa tercme).

r-etin), ]34. .s. (Rusa tercme).

a. y., II. c.' 238. s. (Fars a. y., fI. c., 238. s. (Farsca

7 V. G. Tiesenhausen,

I Nil<onovsl<. lclop., 202. s. I V. G, Ticscnhauscn, a. , I'SRL, Xr, 205. s.

Y., 1'lti,

s.

281

ALTIN oRDU'NUN (jK

EDGr]

285

r,erlik ideolojisi tamaktadrr. Ancak, edebi ek}i, onun g_ venilir bir kaynak olarak deerini aza]tmaktadr. 1556 sra]arrnda yazlan Nikonovskaya letopis'in 1409 olaylarrna ait ilikAyesi, Rogojskaya letopis'e 'dayan'maktadr. Br krorrik, zaman bakmndan aratrdr'mrz devre yakndr. Buna ra'men biz Nikonovskaya letopis'i gz nnde tutmayl terci]r ediyoruz; nk ,Ju kronik, ola54ar dalra ak bir clil ile anlatml ve Rogojskaya ,letopis't,e hikAye edilen olaylardan baka, ibirok gvenilir btnl'eyici ililgi ver_ mitir.

kin emir,leri de gelmiti. Nikonovskaya letopis'in bu sefe_ re talrsis edilen sayfalar ok ilgin ve deerlidir. Edebi bakmdan esaslr o]arak ileren bu hikiye, derin bir,yurtse-

Jjclige'nin 1409 seferine katlan Tatar prens Ve emirlerini srralarken, Trk ad]arn tdliffuza yakn :bir transkripsi}Ionla yazmasrndan anlallryor. Bu transkripsiyona ait birkac- rne]i verelim: knyaz' oibryagim Tinriryazev sn. knyaz' Erikliberdey, Bulad cerevi v. b. Edige'nin Rusya seferi, Ruslar iin ar bir imti,lan tekil ediyordu. Tatar]ar byk bir mer]-ametsizlikle yakyor, yama ediyor ve ldiiryorlard. Bu suretle, Tatar]arln kazandklarr baarrllarn, Ruslarn bir hir]ik k-rrmairrrs o]ma]arlna' prens]er. arasnda feodal kavgalarl rka. S]na \/e ilekAr Tatar prensi Edige'nin Sz ve vaatlerine son derece itimat 'etme]erine dayand anla.lyorclu. Yok. sa Rusya askeri bakmdan zaylf saylamazd. Kronik, tra.iik olaylar zerinde bu hakmdan zun uzun durarak b. .'olda derin fikit'ler ieri srmtr. 'Iatarlarl kurnaz ve hilekAr po[itikaclar olarak tasvir eilen kronik, onlara ismaili adn veriyor; nli bu devircle, 5ani XV. yzylda Tatarlarn lAkinr snlf artk islAml kabul etmiti.

Altn ordu siyasetinin esaslarrnr da etraf] olarak bildiini gsteriyor. Tatar,hayatrnrn hircok zelliklerini bildii,

HikA5re, kronikcinjn sadece Rusya olaylarlnr ileil,

dalkavukluk ederler, hediydler gnderirler ve bu suretle ktit niyetlerini rtmee ahrrlar, barr vaat eder]erdi."' Kronie gre' Tatar d siyasetinin yukarda be]irtilen izgileri, E'dige'nin siyasetinde en ak bir ekilde ifade edilmitir. Rus prensleri arasrndaki mnase'let]er'i esaslr olarak bilen Ve her r'e pahasna o]ursa olsun Rusya'y zayflatrnak isteyen Edige, Moskova prensi Vasitliy Dimitrievi'le o zaman Kiev'e ihikim olan Litvanya prensi Vitort'u arptrmak amacrnr gdyordu: "Prens Vasiliy Dimitrievi'e karr lbyk, fakat salhte bir sevgi gsteriyor Ve ona sk sk birtakm hediyeler veriyordu."' Edige, Vasiliy Dimitrievi'te Vitovt'a kar lrustrmet -yandrmaa almr, onu savaa kkrtarak ]Tatar orduSunun yardmn vaat etmiti. Moskova prensin'de'husrrmet "yandrrmaa muvaffak olacanr anlaylnca Litvanya prensine gizli olarak bir eli gndermiti: "Sen bana do'st ol, ben de sana dost olurum. Moskova prensi Vasiliy Dimitrievi baka lkeleri almak istiyor. Bu prens senin toprakIarrna da gz dikmitir. Bana ve hana ,gm ve a tn heliyeler gndererek ordumuzun yardmryl'e senin toprakla'nr aimak ve yakmak istiyor...''J Edige maksadlna erimi, Vasiliy Dimitrievic Litvanya'ya karr sefere 'karak o'na yardrma gnderilen Tatar lirliinden yararlanmrt. Litvanya ve Moskova prensleri lrasrnda etin bir mca'dele balamt. Sonuq olarak, lrer iki taraf qok kan,dkm, ok insan kayiloetmi, birok elir ve kyler tahrip edilmiti. Yailnz Tatarlar kazanmrt. Eciige hununla yetinmeyerek b,ir darb'e ile Moskov:r 1'cnsliine Son Vermeye karar verdi. Vasiliy Dimitrievi'e .ytrriden'eli gndererek "Bulat S,altan hanln byiik ordul;uyle Vitovt'a hcum ettiini'' haiber verdi.n

\ilt<ntvsl<aya letopis'in Rogojskiy letopisec'i hemen lcmen ayl'r ttl<r'rr]ad anlalyor.

t PSRI-, XI, 205. s.; Rogojskiy letopisec, 179. s. : Nikonovsk. letop., 206. s. _ Ayrrca baknrz: Rogo.jskiy l.l;iscc, a77 -178. s' 1922. _ ki metnin mukayesesi sayesinde ' Nil<onovsk. , A. y., 208.
Ietop., 206.
s.
s.

Iironikci, onlarrn diplomatik usul ve Adetlerini baklz nas] Lasvir erliyor: "Ismaililer icabettii takclir,cle

186

ALTIN oRDlI',NUN K

EDiGE

287

Edige, ri]e ile hu defa da gereken sonucu alm ve 1aklasan telrlikeyi l\[oskova pr,ensinin gznden karrmt. Kronikci, "byk prens Vasiliy Dmitreevi'in ufak birorclu toplamaa bi'le muvdffak olamadnl" acnarak IraIer' ..eriyor.' Ansrzrn hcum eden Tatar ordusunun Rus toprak]arnda yarattr deheti tasvir ederken kronik, hibir eyi esirgememitir. Prens Vasiliy Dimitrievi, E,dige'nin Rusya'ya karr sefere rkacarn hir ay nce,haher almlssa da, Edige, Moskova prersini ordusunun Litvanya'ya yrrel_ tileceine inandrmaa rnuvaffak o'lmutu. Birok alan]ar tahrip eden Tatarlar, Moskova evresine girmiler ve ba_ 'ehri sarmak iin ,]razr]rk yapmaa balanlardr. "Prens Edige Moskova erhrine hcum etmiyordu; fakat her ne pahasrna olursa o,lsun elrri almak istiyordu. Tver' prensi I,an Mihaylovi'e prens Bulat ile prens Eriklikerdey'i gn'dernri ve top Ve tfek gibi sil'A[lar alarak Moskova'ya gelrlesini emretmiti.'' TVer' prensi ilranet etmeyerek Edige'nin taleplerini )erine getirmekten ekinnree almlt. }{oskova kuatlamamtr. Edige'ye "bu srrada ordu'dan Bulat Saltan handan eliler gelerek, derhal geri dnmesini Iraber ver'di,er'', qnk yeniden "kargaalrk" ba'lamr, Blat Saltan'r ]drmek ve Cengiz soyundan lan tahtna otrrmak isteyen ibir prens ortaya lkmtr.'z Edige, Mosko'a 'Jiuatmasn kaldrmak ve 3000 ruble velgi alarak ordtsuyle Vdlga'ya dnmek rnecburiy,etiyle karIamt. Dou lkaynaklarr, beklendii gibi, E,dige'nin 1409'rla Rrrsya'ya yapt seferden jhalbers,iz kalmllardr. Buna karlk Altn ordu'dan Herat'ta alrruh'a ilodr elilik kurulu gnderil,diin^i lraher v,ermilerdir. Bilindii gibi, 1409'da orta Asya',da "Timur'un m,irasl" iin yapllan m_ cadele ile lgili karklklar henz sona'ermiti. Bu olay, orta Asya tarihinde nemli bir yer tutar. 1409'da hu mca,deleyi kazanan Timur'un olu ahruh, olu U'lubek'le bir_ likte Semerkant'a gelmi Ve Tirnur'un torunu olan Ulubek'e Maverannehr'i vermiti. Bu nemli olay dolaysly-

]e Semerkant'ta byk bir lbayram yaplmltl. Abdiirrezzak Semerkandi'ye gr.e, ahru)h Herat'a dnd vakit" Polat ,hann (Bulat Saltan'n) ve ernir idig bahadrrn (Edige'nin) elileri ona gelmilerd,i. Edige i]e Po]at hana aynr gzle ibakan Ah'drrezzak Semerkandi' on]arn "Det-i T(lpcak'ta ve zbek lkesinde hkm srdklerini" kayrlediyor.' ahruh, Edige'nin elilerini dou diplornasi idet]erinin btn kura]larrna gre kabul etmiti. Karlkl olal-ak hediyeler verilmiti. Altln ordu elileri ahruh'a suna'urlar ve iran ve orta Asya saraylarrnda ok deer verilen haka av kularr takdim etmiler, ahruh ,ise elilere "deerli kalpaklar ve kemerler" vermiti. Bundan baka. J)olat han ile Edige'ye de deerli ,hediyeler 'gndermiti. A]tn ordu elilerinin, Timur ve Toktamr zamanndan ]be'i kesilen mnasebetlerin dz,etilrnesi amaclnl gttkleri lnlalyor. Altn ordu'nun geici haarilarnn o srrada ,do1luda yapt yanky anlamak iin, alhruh'un Bulat Sa]lln'ln ve Edige'nin elilerine, o}u mirza Muhammet Cuki lIradrla evlenmek zere Altn ordu''da Cengiz soyrrn,dan lir prens aramalarrn teklif ettiini syleyelim.'z Byk bir ii kazandrrnr Sanan Edige, ,dururnundan memnundu. ( )nun siyasi grgszl burada gze arpar. D baarllrna pek fazla kaprlmr, Toktamr'a tabi a'Ianlar,dan baI<l, XIV. yzylln 60. ylllarrrda Altn ordu1dan ayrllan

ylllarndaki ahru,h gibi Mslman ,dounun en bviik lrkmdarlarr tarafindan sayldn sanmrtr. H. g l]'de (: 1409 - 1410) ail - Me]ik az - Zdhfu Berkuk'un ol Mslr sultanr al-Melik an-Nasrr Farac tarafin_dan Pol;i, ,lana gnderilen elilik kurulu ,da Edige'nin cretini ;l'trl-st.3 A'ltn ordu'nun baarrs zA,hiri idi. nk 1409
1410

llirizm'i ilhak ettiini, Rusya'yr zayflattnl

Ve 1409

l'I i

, A.y. ! Nikonovsk.

l'li ), 192letop., 209.

s.

:. V.
], V.

I V.G. ), 192.
G.

Tiesenhausen,
s. s. s.

Tiesenhausen, Tiescnhauscn,
(Rusa tcrcme).

(Rusa terciirne). (Rusa tercme).

a. y., Ir. c., 252. s. (Farsa a. y., II. c.' 252. s. (Iarsqa a. y., I. c', ll97. s. (A'lp;l

l,li),.407.

G.

288

r\LfiN ORDU'NUN K

tsDIGE

faciasrna ramen Rusya byk bir hzla kuvvetleniyor, A]tn ordr iind,eki aylrrcr kuvvetler de artlyordu. Feodal "kargaalrk"lar deram ediyordu. Eclige'nin badman, Toktam lm, fakat ocuklarr kalmt. Yukarda anrlan "Ml)izz" e gre,l Toktam'n muhtelif karr ve cariyelerinden 13 oIu kalmt; bunlar arasrnda en hyk otorite sahj]bi olan Celileddin, kroniklerde Za|eni Sa]tan Tohtamlevi, adyle tanrnmrtrr. Moskova prensi Vasiiiy Dimitrievi, Edige'nin Rus topraklarrna yapt sinsi hcumdan sonra cesaretini kaybetmeyerek mukavemet gstermee balamt. Edige'nin ald hab,erl'ere gre, "Toktamr'rn cocuklar'' I\{oskova'ya kamllard. Vasiliy Dimitrievi'in )bu AItn orrlu prenslerini Edige ve Po]at lhana kar ktllanmak isteclii aka gze ,arp1.ordu. FazJa olarak, Moskova prensi Altn ordt elqilerine higbir deer vermemee baIamt. Nikonovskaya letopis'e gre, Edige Moskova'nrn bu hareketine dayanamaml ve Toktaml'rn ocuklarrnr geri istemekle yetinrneyerek, Mcskova'nrn o]cilere ve Altn ordu tacirlerine gsterdii kt muameleden de ikiyet etmiti. Eclige,nin daha 1409 ylnda yazrlm mektuplardan lbirine kronikci aa,daki szleri atfetmitir: ,,Hann elileri/le orrlu tacir_ ]erine hakaret ediyorsunuz. Halbuki vaktiyle elilere sayg gsterilir ve misafir]ere hakaret edilm,ezdi.''" Kroniin, Edige'nin mektuibuna atfettii bu szler Moskova'nrn or,du'ya karr ack bir mukavemet gstermec baladrnr arlatabilrir. ok defa yersiz bir ihtiyatkirllk ve lhatta hazen dorudan doruya kararsrz]rk gsteren Moskova prensi, nihayet en ar bir anda, yangln' tahribat ve ktlk ylnda kesin bir durum almt. Bu defa olaylar onun iin elverili bir ekit,de gelimiti. Altn ordu'daki "kargaalk'' derinlemi, Toktam'n oulIarr, Crehleddin'in (Ze,leni Saltan,rn) ynetimin_ de yarm iin Moskova',dan Litvanya'ya, prens Vitovt,a gitmilerdi. Ab,drrezzak Sernerkandi'ye gre, Polat han V. G. Tiesenhausen,
a. y.,
s.

(Bulat Saltan) 1410'da lm ve Altn ordr tahtna Timur Kutlu hann olu Timur han kmrtr.' Ab'drrezzak'a

olmakla beraber kronikte de ibu yolda kaytlara tesadf edilir : "Bu kr ordu'da Temir'han tarta oturdu Ve plens Edige kact.''3 H. 810 ile 816 (:1407 - 1413) arasrnda Po]at lhan adna para basrlmltr. Ancak, onun 1410'dan sonra ,da ,layatta kaldnr Sanmak doru olmaz; qnk ond'an sonra gelen Altn ordu kmdar paralarrnl l. 813 - 814'te (- 1410 - 1412) bastrmt. Timur ranrn ayaklanmaslndan sonra E,dige'nin Po at han adna para bastrmaa clevam ettii dnlehilir. Po]at han paralarrnr Saray el - Cedid'de, Bulgar'da, Bulgar el - Cedid'de, Orclu Kefe'de, Azak el - Mahrus'ta, Hovarezm'de, ,Sarayguk'ta, Hacr Tarl-an'da ve Racan'da bastrmt. Edige iile 'Timur han arasrnda yava yava rekailet balamt. Bu Altn or,du hannr da Edige tarta oturtmutu. Fazla olarak, yeni hana lkrzrnr Vererek onunla ak_ 'aba olmutu. "iskender anonimi" olaylar bu suretle zetIemitir.' Ancak, Timur han gebe aristokratlarnn tevec_ cihn kazanarak, ernir Edige ile mcadeleye girimiti. ' XV. yzyl dou tarihi]erine ve Rus kroniklerine gibu mcadelenin balangcnda Celileddin kardeleri ile re, birlikte Cui ulusuna hcum etmiti (1411). "Bu yrl ,iinde Tohtamr'rn olu Saltan (Zeleni Saltan - A. l 1411] Ya.) ordu uluslannr alm ve yama etmiti'"5 CelAleddin'in baarsrnda Litvanya byk bir ro1 oyna'mrt. Tokta-

gre, Timur han E'dige'ye karr caplre almlt.' Gayet ksa

r V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c.,253. s. (Farsct etin). 193. s. (Rusa tercme). "skender anonimi" Tirnur hana 'l'imur sultan adn. veriyor (V. G. Tiesenhausen, a. y., II.
r., 134. s.). j V. G. Tiesenhausen, a. y., If. c., 193. s. :; Nikonovsk. Ietop., 215. s. t V. G. Tiesenhausen, a. y., II. c',238-239. s. (Fars;: ctin)' 134. s. (Rusa tercme). Nil<onovsk. letop., 215. s.
19

Nil<onovsk. Ietop., 209 - 210.

I.c.,

62.

s.

290

ALTIN oRDU'NUN Ii

EDIGE

29t

mIS'n 1395 maliibiyetinclen lsonla Ailin orrlu'nurr hyk lir devlet dlmaktan kt yukarrda belirtilmiti. Edige lirtaklm baarrlar kazanmsa da. Iikimiyetini salanIa_ tlramamt. Esas,en, ibu hasarIarr her ey,den nce Lit_ Vanya ile Moskova araslnda hkm sren ayrrlklar kolay_ lastlrryordu. Eer hu iki ,devlet XV. yzyln balncla Tatar]ara karr yaplan savata |biriemi olsalardr, Edige nruvaffak olamazd. Vitovt tamamry'le ayrr bir istikamet trrtuyordu. Tatarlara karsr bamsz bir siyaset takip etmee alyor ve lrar]ar araslnda dost]ar ve ihatta vas,sal]ar kazanmak istiyordu. Bu sebeple, balanglta ToktamS'l Ve oullarn ve her eyden nce CelAledclin'i enerjik tir ekilde desteklemiti. Edige devrinde, talrta kmaa \e onu emir olarak ortadan kaldrmaa muktedir rakipler peyda olduu anlarlrnca, Altn ordu yeni karklklara sahne olmutu. Bu karklklara yabancr kuwetler de koJayca mda]hale edebilirlercli. Vitovt ,da bunu bekliyordu. Altln ordu'nun artlk hyk bir devlet saylamayacan acka anlamr, Dou Avrupa siyasetinde onun relrber]ik roln kayibettiini grm ve Moskova'ya, yani Ruslara karsr besledii emeilleri gerlekletire{bilmek maksaclry]e Altn ordu'dan yarar,lanmaa karar vermiti. Vitovt, planlarnr gerekletire{bilmek iin Tatar,devletine muhta
olc{uunu kili;ordu.

sonraCelA,leddin'in(Ze\eni'Saltan'rn)rizmetinegeqmiti. ve ibir 'dman azalmrtr. Tinur han srmt (1410 - l4].2). CelA'leddin,

o'ullarlnr ve her e;rden nce CelAleddin,i tekrar Litvanya'da gryoruz. Vitovt on[arr Troki,ye yerletirmiti. Vaktiyle Vitovt A tn ior'du siyasetinde alet olarak Toktams'r kullanmt. imdi hu rol Ce]6.leddin,e dmt. Vitovt, I47l'de tahta oturmaa bile muvaffak olmutu. Bu teebils derha,] sonu vermiti. Spuler'in atl geen eserinde, Litvanya - Tatar mnasebetleri rneselesi etraflr olarak ilenmitir. onun bdlirttii gibi, Vitovt htr srrada gney'de baarrlar kazanmrt. Spuler'in anlattna gre, Vitovt Karadeniz krysnda bir kale Ve pazar kurra_ a bile muvaffak olmutu.l Fakat Edige'ye dnelim. 1410-

Bu

sebepile. krsa

hir sre

Rusya,,da kalan Toktamr,ln

,, r
I'

"culay

ba}a*"

^3LT,},'#ffi} Yerilmiti' Abdr-

n anlatmrtr' Edige'

, Sruler,

a. y., 149,

s.

V_ G. Tiesenhausen, a. y., II. c', 253'254' netir), 193-194. s. (Rusa tercme)'

s'

(Fars-

292

ALTIN oRDU'NUN K

EDiGE

mutu.

yenildiini sanarak tel6.a kaplmadan ilerlemiti; o vakit pusu kuran Edige ortaya 'rkmrs ve kasrga gibi ona hcum etmiti. Bu muhar.ebede Kaculay tclrlmt. Edige birok esir ve byk bir ganimet aldktan sonra mzaffer olarak Hirizm'e dnmt. Edige esirleri zincire vurmu ve onlarr 1391'de onarrlan rgen e'hri ahalisine teslim etmiti. Muhafizlara, lher kaan esir iin yalnrz onun nbetisinin deil, btn rna]ha]'Ie ]halkrnln ldrleceini bildirmiti.' ehir ahalisinin geirclii korkuyu anlatmaa lzum yoktur. Bu olay lh. 815'te (:]412_ 1413) vuku bul-

mtl

Edige'nin en gl gnlerinde, ahruh'un, onun elcilerine byk bir saygr gsterdiini ve lratta onunla akrabalrk mnasdbetleri kurmaa hazr hrr,lunduunu yukarrda grmtk. imdi Edige'nin n sona erince, ahruh HArizm'i Timur]ularn hlkimiyeti altnda bulunan topraklara ilhak etmek maksady]e kuvvet gndermiti. HArizm'e il_ yk kir deer Velen ahruh, buraya Ulubek,in eski vasisi ah Melik'in emrinde ikinci bir hirlik yollamt. ah Melik, Hdtizm iin yaprlan mcadeled,e byk bir kabiliyet ve siyasi iti,dal gstermiti. Edige ile olunrn HArizm ve rgerr'te kurduklar ynetim sisteminin zayf taraflarrndan (mkellefiyet ve baskr) yararlanarak ahaliyi kendi tarafina ekmiti. Abdrrezzak Semerkan'di'nin anlattna ,gre, "ehrin seyit, tilgin ve mmurlarr [onlarr] lrediye ve armaanlarla karlayarak, ehri [yani Hirizm baehri rgen'i] teslim,etmilerdi.''z Bu suretle, h. 816'da (:3.IV.1418-22.II.t414) Edige, mdhdut sayldaki arkadalarrna V1e nkerlerine dayanara,k baskr yapmak suretiyle elde tuttuu HArizm,,den k-

gre, 1412'de "bizim zalim dmanllruz Ze\eni Saltan Tarh_ tamevi, muharebede kardei Kirim Berdi tarafindan vurulmak suretiyle ld."' Dou kayndklarnda CelAleddin'in Im zerine hi_ bir tafsilAta tesadf edem'edim. Fakat Rus kroniinin Ver_ dii bu haber, nmizmatik verilerle tamamyle teyit edilebilir. Kerim Berdi A]tn ordu hAkimiyetini kesin olarak cle geirememiti; nk kardei Kepek hann rekatetiyle karilamt. Dou kay'naklar araslnda, XVI. yzyllcla Farsa bir eser yaza:n Gaffari, IGpek ]randan sz et-

Altn ordu'da yeni hir

Edige'nin

HArizm'i

lhan

kaybetrnesinden bir yl rc,e, deiiklii dJmutu. Kronie

a. y., II. c.' 254. s. (Farsa a. y., II. e., 255. s. (Fars:

nitir.' Spuler'e gre, Latin dilinde yazla Leh kaynaklarrntla Kepek hana Betsabul ad verilir.' Birhirleriyle rekab'et :den her iki [ran, Edige'ye karr rusumet duyuyor Ve ona lirok gqlkler karlyorlard. Ne yazk ki 1412 ite 1419 lrasndaki devrecle E,dige'nin lrayatrn'da birok karanlk lckta]ar kaliyor. Altrn ordulda hilA. rol oynamaa devam l,tlerek onun bir kSmrna, be]ki de Krlm'a rbile lAkim ol|tg=u anlallyor. XV. 5'zylda yaayan ve yukarrda ad licqen Leh tarihisi Jan Dlugosz, Edige'nin 1416'da Ki,'V'e Ve evresine hcum ederek yakp yama ettiini ilra'lrabertt' reriyor.' IJzmanlarln fikrine gre, Dlugosz'un lt''ini ihtiyatla karrlamak gerekir. Kontrol edilm'eden rn }rikA}esine inanlamaz. Manrafih XV. yzyil tariril 'jtrrle Edige'nin karrsr zerine yine 1416'ya ait ok illiit' bir lhaber Vardrr. Al-Makrizi'ye gre, 1416'da Edi't,'in kars, kendisine kocasr tarafindan verildii anla_ l l}()() ath j]e birlikte Mekke'ye lracca gitmek'zere am'a l| listi.'' A] - Askalani. i]Ave olarak, Edige'nin ibu karls_

V. G. Tiesenhausen, metin), 194. s. (Rusa tercme). 2 v. G. Tiesenhauser, mctin), 195. s. (Rusa tercme).

I t,sRL, Xr, 219. s. ' \/. G. Tiesenha-isen, .lil)' 2l2. s. (Rusa tercme).
S
1

a. y., II. c..271 s. (Fars

l .J l) ltg()Sz' l. y., IV' ., 1lJ2. s. ' V. (l. '|'icstlnIrlst'n, :. .v, I .li)"l l2 s. (Ils; tt''c[ir').

t l c

l', zl. y., 151.

s.

r'., 42ti

(A'l1t'';

ALTIN ORDU'NUN K

EDGE

295

bu'lunmak grevini vermiti.' Bu, Avrupa kaynaklarnda Edige'ye ait son laber'dir. Dou kaynaklarrna gelince, ibu ka5maklar yine 1419lda artk Edige'nin ']mnden sz ederler. Burada iki hikiye vardrr : bn Araibah ve al - Ayni. ibr Arabah, Edige'nin boulduu yerden sz eder: "Klpak hanlarr arasrnda karl_ sklk ve anlamazlklar devam ediyordu; nihayet idik yaralanarak batmrs, fakat lmemiti. onu Sarayuk'ta Se5hun rrmandan karrnlar ve kendi bana lbrrakm'lar_ (tI. ' Yine Bilige'nin adar o]an XV. yzyil Msrlr Arap, tarilrisi aI - Ayni da]ra bol bilgi vermitir. ona gre, Edige 1419'da Toktamr'rn oullarndan ibiri, Kerimberdi'nil iilmnden sonra Edige iIe sk sk savaan Kadirberdi tarafndan ldr,lmt. iln Araba,lr'rn sz ettii gibi, Ju ola_ yn Sarayuk'ta getii anlalyor. Kadirberdi ile karIaan Edige, onun emri zerine klltan geirilmiti.n
metin), 545. s. (Rusa tercme). 2 J. Dlugosz, a. y.,2fr. s.
-{l'absah, Sarayuk'un

nn Suriye kervanr ile hacca gittiini sylyor.' 300 atl nn refakatinde Lacca gitmek iin her lhalde byk bir lrA.kimin karrsr olmak gerekirdi. Bu olay, Edige'nin herhangi bir hlgenin hAkimi olarak oynad nemli rol gsterebilir. Bizim tahminimize gre, kr blge Krrrm olalilir; cilnk AItn ordu'nun dou blgelerinden .300 atl ile yola ckarak dnran toprakIarndan gemek telrlikeli olurdt. Jan Dlugosz'ta Edige zerine Jllg'a ait bir habe daha vardr. Leh tarilrqisinin ]ralber verdiine gre, 1419' cla E,dige Vitovt'a byk hediyelerle ibir elilik kurulu gndermiti. Bu hediyeler arasrnda 3 ,deve Ve krrmrzr rt] 27 gize| at da vardr. Edige kurula bar ve ittifak teklifinde

Byk bir irade kuvvetine, enerjiye, ahsi kabili)'ete salrip oian, ancak yaad devrin siyasi artlarln anlayamay.a.ak,tarihinoiljektifgidiinebakmaksrznAltnorau'raHmyetini siyas entrika ve oyunlarla salamlatribu sumaa ahan hu kurnaz ve lrilekir adamrn hayat'
retle sona ermiti.

r V. G. Tiesenhausen,

a. y., r. c', 457, s. (Arapa

a. y., r. c., 473. s. - bn yeri meselesinde nasrl alr],anmrtr? Onul hu yerleri bildii muhakkaktr. Bilindii gibi, Sarayuk Yay)< tUral) rmarnrn gney kesiminde bulunuyordu. I V. G. Ticsenhauscn, a. y., f. c., s. (Arp, ll'li), I->j-Z- 55l]' s. Ittsqir lcrcmc).

:j V. G. Tiesenhausen,

ALTIN oRDU'NUN DAILII

297

BENCI BoLM

Altn ordu'nun

Venedikli gezginlerin - Josafo Baribaro (1436) ve An}rogio Contarini (|476) _ yukarda srralanan gzlemleri, Volga ehirlerinin 1395 Tirrur aknndan sonra lri gelime gstermediini anlatyor. Esasen, srk sk savalara, mcadelelere ve komplolara sahne, tekil eden aa
i

darlrr

Volga

Yukarrda grd-mz g1bi, Edige ,hayatlnrn son yll_ ]arnda srklntlr gnler geirmiti. A]tn ordu,daki karsk_

"rrrrid, duruma hAkim olar hkmdarr bile se,mek gIeiyorrlu. Gerqekten, Altln ordu artk htn Tatar uluslarni kucaklayan lbirleik bir ,devlet sayrlamazd. Ilk anlamyle Altn ordu artk sona ermi, sadece Tatarlar ve Batu veya eyban sIileJerine, yani Altn or,du'ya veya At ordu'ya men sup ranlarn Tatar uluslarr kalnrt. Altn ordu ritt darlarr arasrnda trdige, Dou Avrupa',da es]ki Tatar h6kinriyetini, son olarak, fiilen gerekletirmee muvaffak o]mutt. Timur ]ran i]e CelAleddin arasndaki nrcadelerlen, 'ani 1411 - 1412den sonra Edige de siyasi ro]n kaybet_ miti. Tatarlar l-enz edeni komsu]arrnl _ Rrsya Lit, \/anya ve Le]ristan _- rahatsz edecek kaclar kurvete saJrip bulunuyordu. Altn ordu'bu kari(lrk ve si5rasi anari yIlarnrla yerleik, zirai bJgelercie nfuzunu gittike tayuea;yorau. Yukarrda grdmz gibi, Ildrizm Ulubek devrincie ikinci defa olarak Altn orclu hanIarrndan ayrImt. Bundan sonra Hdrizm'i tekrar illrak etmek frsat bulunamamst. Ky ekonomisi a]annda ciddi bir gelime gsteren Hdrizm'de geni bir allm satm faaliyetine sahne tekil eden byk ticaret e4rirleri kurulmustu. orta Asya;ya, iran'a, Moolistan'a ve in'e giden kervan yollar bu zengin ve merleni bIgeden geiyordu. H6,rizm,in Timurlularn eline gecmesiyle ib- ticarete son verilrniti. Hal]buki Edige'nin Tiur devrine kadar han hazrresine ve Altn ordu tacirlerine byk kazan salayan hu ticareti canIandrmak istedii an;lalyor.

hklar gittike derinleiyor, r,ekabet ederr han,Ia.

havzasnda her'hangi bir gelirne bek]'enemezdi. Sk sk bir ilrandan baka bir hana geen Krrrm 'da buna benzer artlarla karlamt. ehir lhayatrnn yklmasl ve medeni h,lgelerde zirai taaliyetin aza]masr ile ilgili olarak, bu sralarda AItn orlu,devletinde gclebe ewe,lerinin kuwetlendii muhakt<a]<tr. Bu durum karrsrnda, muhtelif Tatar uluslarlnln ,scfleili ba kaldrmlard. Bozkuda her eyder nce Cen1,iz soyundan gelien pensler datc bir rol oynuyorlard. liu karlk] mcadelenin yn'etim sistemine, Bulgar, aai1 Volga, Kzey Kafkasya ve Krrrm ehir ve kasahalarrnla allnan vergilerin "normal" geliine tesir ettii kolayca lllmin edilebilir. Kuvvetli Tatar devletinin yklr srasncla gze carpan deiiklikiere nem vermek gerekir. All ordu hanlar XIII ve XIV. yzy]larda yaayan seleflt,l'inin idetlerine karr sarsllmaz bir 'Jahlk gstermil''rli. Binbirleriyle rekabete girien han]arn saraylarrnda, '|'}<ta, zibek, Canbek lgibi kuvvetli lhkmdarlar devrin,lt. tesadf edilen memur]ara yer verildii murakkaktr. \ IV. yzyldan kalma yarlklar hunu alka gstermekte,li'. Fakat lbozkrr, taibi ehir ve kylere nispetle ]ran llrazl'site claha az 'gelir sahyordu. Altn ordu'nun herJrangi bir ksmnn 'deeri, o k:,lrlaki ehir ve lylerin salad gelirle llyordu. 'l';tlr lrkmdarlarr Rusya' Litvanya ve Le'histan'n slnlr ll,1,11 116u' topraklarna yaplan aknlar gelir kayna ,,l;'lk telikki ederlerdi. Atn ordu'da hanlarrn hikimiye_ i si'lam o'I,cluu devirlerde, halk vergi ve mkellefiyetle_ ili az ok biliyordu. Karkllklar ve feoda] kavgalar' dc'i'lt'inde hic kimse, vergileri ne Zaman ve kine vermek ,,l'',l<tiini bilmiyord . Zira blgeler elden 0le gtiytrd. l,' slvirIar retim liuvvetlclini ykyor, a'lali yoksulla"slr,,r', <'iItCi ve esnafn rllt'i azl'lytrr, Iluna karlk' rlt'-

^LTIN

o.tl)U'.NUN K

L',l'tN

oll)tJ'NtJN )'\(;t'l

91}ll

ien hkmdarlarn talepleri artryordu. Halbuki bu durum ekonomi iin bir buhran tekil ediyordu. 'Iicaret, transit mahiyetini kaybetmiti: Volga havzasndan ve HAriz'den eskiden otrduu gi]bi in'e kervanlar gemez o}mut,r. Kesin bir gerileme gsteren zanaatlar, ancak yerli pazarlarr ilesliyordu. XIII. yzyhn ikinci yarsnda ve XIV. yiizylda Altln or,du hanlarrnn cehri tedbirleriyle takviye ve himaye edien (,rnek olarak, fethedilen memleket ve ehirlerde k],e]erin: zanaatlarn, ustalarn, BanatkAr]arn sevki) Altn ordu retim kuvvetleri, aralksz karklklar sonunda XV. yzy}da kesir olar'ak azalrnr_ t. Bu durum karsrnda memnuniyetsizlik duyan [ra1k, ancak srekli ve salam bir iktidar ihtiyacn duyarak, hu dururndan 'kurtulmak din kendi hlgesinde bamsz bir devlet kuruhnasrnr temenni ederdi. Dou Avrupa'da AItn ordu'nun ykl lle ilgili si yasi olaylarrn gelimesini anlamak iin, komu dev]et]eljn Altn ordu'ya karr gttkleri siyaseti hi olmazsa ana izgileriyle gz nnde tutmak gerekir. orta Asya, bilindii gibi' XV. yzyIda Timurlu]arn e'linde kalarak, Gne;,'dou Avrupa Tatarlary|e az ilgilenmi ve btn dikkatini Ak ordu gebelerine, zbeklere icevirnriti. UluIek'ten (1409 -1449) itibaren Timurlular, yerl'eik blgelcri aknlaidan korumak gayesini takip etmilerdi. XV. yL\z'-,hn 20. yrllarnda Ulubek'in Borak hana kar takip etbii aktif, fakat baarrsz siyaset istisna edilecek olursa, Ti_ murlular Ak ordu'ya karr tecavze kalkmlar, saclece XV. yzyltn sonuna kadar az ok baar ile k'endile'iri savunmulard. Altln ordu'nun batr ve kuzeyibat ' komularrna gelince: Moskova, Litvanya ve Lehistan artk XIV. y;zy,T durumundan uzakJamlardl. Birincisi ,ekonomik ve kltrel bakmlardan gelimi, ayrrca Rusya'nrn feodal danklrn da geni lde tasfiye etiti. r'etim kuwet]erinin arttrnr drdnc iblmde lbelirtmitik. Bu kuvvetlerin artmas ve sosyal ve siyasi alanilarda gelime gs_ termesi i]e Moskova XV. yzyln ilk yarrsnda Tatarlara kar aktif hir durum almaa ,la am, Tatarlarn siyasi

bunlardan kcnlj layatlarnn zayf yanlarnr aratrarak' aramrt' ;;;i;;, ba<mndan yararlan a imkAnlarrnr
M osk
o

va

inl o m

rlerdi. D1mitriy Donskoy'un lmnI. Vasiliy, Kr Vasiliy' III' alefleri hhkimiyetinden ivan _ az oklbaarr'lr bir ekilde Tatar Yukarda betaamryle kurt]mak "*'""" gtmlerdi' alrnak maklirtildii gibi, Litvanya, Rus topraklarrnr lranlaryle itti_ sldln takip etrney'"o"t, lbu naksatla -Tatar mca'delede Moskoyapt l'ak yapmayp

ffi

"}.T;til ;TH ,:#t ff}

J"T

rra'yr tutsaydr, 1alledilmi olu Vitovt, Tatarlardan Yararla han devrinde olduu gibi g istemectii muhakkaktrr; fa bu ulus]ar aralar uluslarr onun iine yarryordu; nk akrnlarr yapmak issnda Moskova topraklarrna Soygun]cu mkabil'di' ;.*" avcar bulmak daima kuwetli Litvanya Tatar kir rol oynadnl rasebet}erind-e bu i]htiyacn o zamanki L.e" ada inandrrrcr delililerle gstereceiz' aynr gr tasvip listan'rn lr1kim snrfr cla "'u' itib"'yle tdiyordu. nce Cai[Edige 1419'da lmt' onun lmnden Toktam iranrr larberdi Altn ordu ta'rtna rkmt' Ab'drrezzak Semerkanllrclnc olu olan Cabharberdi' lli'ye gre, 146'd' taihta oturmutu'1 yapm ve -1a{ Cabbarberdi enerjik hir mcadele gre, Caibbarbedi d-;ii., Kryrrrklara nu,Irarebesi",t. faaliyet gsterl)ou Awupa'nn eii"'voo" bJgelerinde "t'r:'tini bilmiyoruz ; Spuler' E dise ri sti.,lmnr, k-esin ed'iyor'' da 1419'da lcln talhmin ,,';i-

""""

". cLin). 195. s. (Rusa t'ercme)' :r V. G. Ticsenhauscn' il' Y''

I ,r.

Tiesenhausen'

a, y., II. c., 155. s'

(Farsa

a's'
s'

: $. G. '-l'iescn]ratse]1' a' y" II' r'"45'1'

i00

ALTIN oRDU'NUN K

^LI'IN

()I.I)U'NUN DAa;ILII

301

knt'ta Uiubek'in bozkrlarndan (Ak slaml ve zbe]t ulusunda

Edige'nin trmnden sonra ordu'da b,irbir]eriyle rekabet eden birka han gryoruz. Bu ihan]ar arasrnda ]rer eyden nce IIIu Muhammet]in adrnr anmat gu"utlr. Kazan lranlnn_ kurucusu sayIan Ulu Muhammet,in ac]na Rus kroniklerinde XV. yzyln 60. yllarnln sonuna kadar tesadiif edilir. Ulu kimiyetinin ilk gnlerinden nase]betler kurnus ve ona h dmda lbulunmutu. Uiu Mulrar biri olarak Devletberdi'yi anmak gerekir. XV. yzylln 20.. yllarnda kaynaklarda onun adia da sk sk tesadf edilir- Bati Sibirya blgel'erinden gebele.in gelmesi, iatar bozkrlarrnn Veya ctou kro ]:n'dlklar eski adlyle syleyelim l oettnda nemli bir olay te,kil eder. Bu g zbek ]anl Borak bulrnuyordu. Ahdrr di'nin anlattlna grire, 14i9 yh rebiyiilevvel aylnln Son]arnda (yani
nisan

hammet',e Karaba'dan ahru'lr'tan Sultan

etri gelmiti. Lllu Muammet elqiyi byk lbir memnuni_ y,etle tarllamt. Eli bu konuks'ever'trii ahruh'a ilildirrniti. Ertesi yi.,1422'de Ulu Muhammet'in elqileri -_ Alir etmi' eyn olrn ve Polat _ Herat'ta ahrrh'u ziyatet ,Srh.ulr'a byk hecliyeler takdim eden ve gereker Lrdi.

Kuu adl

'bi:

setten ayrilmryor, yani Bo_ kendi siyasetine alet etmek

unutarak, lmslz bir siyaset"]dY" etmiti. Slclerya l]ravzaslnda latakip bu siyaset dorucian doruya Mlr,e.".rrelrr,in lkarlarlna karsr yn)elmiti., XV. yzylln 20. yrllarrn'cla ;"';;;;: r:klarnda Altn orclu ileri1'Ie ilgiti oiarak verilen b'lgiler, -Sa,hrt]r (7404-1447) i]e Abdrrelzak Semerkandi,nin Mularmet ]-an acln verdii Ulu Mrha--", arasncla teati crljlen eliler sa5.e5jnfll.e klsmen artmtr. 742l,de UIr. Mue.ye.

Lilu,lek'e ,bor.]u

-iln verclii ,sontcu vermi

".

H:1':ilj'"",xro'r',1

r.rnrt

{ill;

nezaketi gsteren eliler,' ayn yl iinde Altrn ordu hL_ km,darnn yanrna dnmlerdi. Yaptklarr grmelerin ne ile ilgili olduunu bilmiyoruz. Ulu Muhamm'et'in batda Vitovt']a, 'douda 'da ahruh'la mnaseete girime'si' rakiplerine ramen onun Altrn ordu'da bir sre duruma hakim olduunu anlatyor. LAkin Ulu Muhammet'in ralratl uzun srm'emitir. Yine Abdrrezzak Sernerkandi'ye gre, |423'te ahruh yaa geqirdii tsadgis'te, Borak hann' rg ur'nrmmet'in ordusunu yendii Ve onun topraklar' nl igal ederek kendisini han ilin ettii haberini ald'' Malp olan Ulu Muhammet'in Litvanya'ya kaarak Vitovt'tan yardm istemesi rlikkate deer' Ulu Muhanrmet, Vitovt'un sarayna 1424 sonunda gelmiti' onun Litvanya'ya kamasndan nce Tolrtamr'n yukarlda anl]an otru Kepek 'han, da bozk1lardan kuzeye, Ryazan toprakla,rna ta-tr.'j Altn ordu tahtna kmak ve 'daha fazla kend.i u,lusunun istiklAlini kazanmak iin uzun sre mcadele etmi, fakat muvaffak olamamt' Borak han, yukarlda anrlan Devletiber'di'yi de yenmiti. Devletbercli, ordusuyle bir]ikte Krlm'a gitmiti' Bu g olayl, aacla greceimiz gibi, sonradan byk bir iinem kazanmtr; nk onun a'krabalarrndan Hac Gircy l449'da resmen Krrrm hanlrn kurmutu' Vitovt'un yanrla bir sre kallan Ulu Muramrnet tekrar kuvvet toplamaa muvaffak olmu ve prensin dosta yardm 'sayesinr]e :bozkrda hikimiyetini salamlatrmtr. Her lal,t,tin), l96. s. (Rusa 1ercmc).

\/. G. Tiesenhausen,

a. y., II. c., 256. s.

:. y.,

(Iirs:;

ll'lin ), l9tj. s. (Rrrs. li.rciimc). V V Ij i ,l l,ll, I]itglclt I

I V. G. Ticscnlauserr,

:. y.. II. c.' 255. s.

().tj() v'l'cl]l.\/;l

(I..:lrstl:

, 75. ,l,

rii

.lir), 196. s. (Rusr ter<:iime). I sJ)ulc-r', a. y-, 1l-'7. s.

r V. G. Ticsenh:ruscn,

IL c.,

2l-6.

s.

lI';'sl

:,r02

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU'NUN DALII

303

Borak handan Saray'r geri almaa muvaffak o]mustu.l Brr suretle, bir sre iin Tatar bozkrrnda rekabet eden }rarlar arasnda,en nemli yeri Ulu Muhammet tutmutu. Borak ,lana gelince, onun hakimiyeti 5 yldan fazla srmemiti. Ab'dirrezzak Sernerkandi'ye gre, Borak lran h. 832'de (: 1428 - 7429)' Moolistan'da yaprlan ilir muharebede Sultan Mahmut olan tarafindan ldrImt. Gaf_ fari'nin verdii baka hir hahere gre, Borak han'trundan bir yl nce, 'h. 831'de (: t427 - 7428), ihem cle savata deil, emirler tarafindan dzenlenen bir iomplo sorunda
cle,

ve "Borak ile Mansur'u karmrt.'' Bu suretle, Borak lrarrn A]tln ordu hA'kimi)etini 14 mart 1428'den nce kaybettii anlarlryor. Fakat Ulu Muhammet'in, Borak hanrn lmnden ihaberclar olmad gZe arpyor. Aksi takdirde II. Murat'a gnderdii mektupta ,bunu kehemehal kayclederdi.' Borak'rn hezimete uradktan sonra l'drId ok muhteme]dir. Yukarrda anrlan tari'hilere Ior9lrr olduumuz haberler de Lunu'gsteriyor.

ldrlmt.3

i]e takilbe devam ediyordu. Al - Ayni'nin anlattrna gre' 1427 lilkbaharlnda, Klrm'l alan Devletherdi'den bir mektup gelmiti. Mektubu getiren e'li, Det-i Kpak'ta karlklklarln devam ettiini ve kiinin tahta kmak iin mcade e ettiini lraber vermiti. "Bunlardan biri, Devlet_ berdi, Krm'l ve komu a]an]ar alms, dier biri, Muham_ met han, Saray'r ve komu topraklarr igal etmi, 'ncs, Borak Timurlenk topraklar yanndaki alanlarr e]e geirmiti.''+ Ulu Muhammet iile Borak arasndaki mcacle]e ile ilgili olaylarn anlalmas, Ulu Muhammet'in Trk sultan II. Murat'a gnderdii 14 mart J428 tarirli mektupla kolaylamtr. Ullu' Mulhammet bu rnektubunda, selefleri tarafindan Ttirkiye ile kurulan mnasebetle_ rin, Det-i Kpak'ta geici olarak hAkimiyeti e]e alan Bo_ :ak'n kardl karklklarla kesildiin'i bildiriyor. Ulu' ,Vuhammet''in anlattlna gre, imdi ordusu galip gelmi 1V.G.
metin), 534.
s.

Ilski

Bu olaylarn Msr'a kadar yayldn ilAve ede]im. gelereklerr,e gr,e 1Vlsrr, Altn ordu oiaylarnr ilgi

Brr haber, kaka kaynakardaki verilere de tarnam-ry_ le uymaktar. Borak lhana a'it ,lraber de dorudur; nk Borak han Mrsrr'a gnderilen mektuptan hiraz nce Sak' Ve Srderya rrmarnrn Maverannlrir'le snrda blgesini igal eimiti. Devletberdi'nin Mrsr'da Memlk sul_ tanna mektup yazmasr' Krlm'n bu devirde onunla m]rasebette lbulunduunu gsteriyor. Bu mnasebetler, Kr_ 'rm en-irleri ve zellikle Cenevizlilerin elinde bu]unan I(e_ |'e ile ]Karadeniz kylarrnda bulunan ]ke]er arasmda ya1llan byk ticaretle kolaylkla izaft edilebilir. Al - Makrii zi'nin verdii haber,lere gre, Det-i Kpak'ta 1428'de balyp 1430'a kadar devam eden vehanrn yaylmasnrn da Ju mnasejbetlerle ilgiti olduu dnlebilir. Bu afet K_ 'ln'r kaplam, Batr Avrrrpa'ya gemi ve Mrsrr'a ge'lniti. j

Tiesenhausen,
s. s. s.

netin), 198.

V.G. Tiesenhausen,

(Rusa tercme).

a, y., I. c., 502. a. y., II. c., 258. a. y., If. c., 27t.
a. y., f. c., 502.

s.

(Arapa (Farsa (Farsa (Arapa

(Rusa tercme). (Rusa tercme). (Rusa tercme).

s. s.
s.

Mamafilh Ulu' Muhammet1e (Muhammet rana) d:lim. Ulu MuhamrrJet, Vitovt'un yardmyle Krrm'a h'tm ederek, onu Devletherdi'den almak istemiti. onun Kr'n'cla Edige'nin akrabalarr ve irin s]Alesi mensuplarr ll'tfrndan destek]erdii anlalyor. 1430'da Vitovt'un ,itiiln:nden sonra Ulu Mrlrammet'in durumu kesin o]a'lIc rlitIemiti. Keystut'un olu Zigmund, Vitovt'un ]ral,|'i Svidrigaylo ile rekabete ilalamt. Ulu Mu}amrnet'in Svitlrigaylo ile mnaseJbetlerini kesmee ydl aan amilleri li|liyoruz; fakat 1433'te onun Svidrigay'lo'yu terk ettii

3V.G.
metin), 272.

Tiesenhausen, Tiesenhausen,

4V.G. etin), 534.

l.li).

Alldes Nimct K u r a t, a. : V. G. Ticsenhauscn,

442.

y., 8.

s.

s. (Ilusca tercme).

a, y.,

I.c.,

428.

s.

(Arapa

304

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU'NUN DALII

30I

ve Zigmund'rn grupuna iltilrak ettii mu,hakkaktlr.. Litvanya prenslerinin Tatarlarla ittifak yapmaktan geri dur_ madrklarr anlarlyor. Bu suretle, ordu lerine karmak ve Tatarlarr Moskova ile yaptklarr savaa alet olarak kul_ lanmak imkAnrnr buluyoriard. Svidrigaylo, Det-i Kp_ cak'ta hAkimiyeti elde etmee alan yeni aday, ioktami ha'rrn olu Seyit Ahm,et'i desteklemee balamstl. Daha 20. ylllarn ikinci yarsnda Ulu Muhammet byk baarlar kazanmr ve Borak lran yerdikten sorra

Burada Altn ordu'nun ykrl ile ilgili o]arak ilgiu bir safhaya giriyoruz. Rus tarilhiliinde uzun sre de'am eden bir gre gre, Ulu Mt'hamrnet 7437 - 1438'ile Ka

zerine bol bilgi alan Kr Vasiliy, ,kenclisine karr dmanca bir hareket hatt takip eden Ulu l[uhammet'i zayflatmak iiin S,eyit Ahmetai bulmutu. imdi hirka rakibin, Ulu Muhammet'in, Seyit A,hmet,in '\,e Temir hann kk o]u Kiik Muhammet'in itirakyle yeni bir siyasi karklk balamt. Datcr kuwetler,in faaliyeti sayesinde Ulu Mrhammet'in durumu aydan aya ktleiyordu. Zigmuncl, Vitovt kadar sad]r hir dost kmamr' ayrrca Litvanya'da ,lriikm sren artlar, Z,igmund'un Svidrigaylo ile anlamasrnl gerektirmiti' Byldlikle, Ulu Muhamm,et tecrit edilmiti. Eski

Krm'

zaptettikten Sonra' Seyit Ahmet'in durumu dzel-

lest brrakmrtr. ,Her ,had'e, daa XV. yzyln ilk yarsnda' en zengin vc en medeni iki blgenin, Krm'ln ve Bulgar'rn Altn orll-'dan ayrldna tank oluyoruz. Gebe Ve yarr gebe |iorlallerin, olanlarrn (pren'slerin),,hanlarrn, emirlerin oytlrk]arr oyun, bu olayla sona ermiti' Krm Ve Kazan hemer tamamyle l inlklarrnrn kuru]mas, Altrn'ordu'nun almasr anlarnrna geliyordu. imdi l]iidbe bir dev}et eklini l.ryb'ser,'rlen Ejderhan''a kadar tlzanan Voga blgesi, 'ge

, Spuler, a. y., 161 - 162. s. J PSRL, V[I, Voskresenskaya, 7U(; YI, Sofiyskaya vtorayer, 1i)0 - 151. --- V. V. Vel'yaminov - Zernov, ssleclovanic I(-simovsltix caryix i careviax, 7. s.

V. Vel'yaminov V. Vel'yaminov V V. Vel'yttminov

Zernov, a. Y., 5. s. Zernov, it. Y., 6 - 7. s. Zc-rov, il. y.,7. s. F.:

20

t-

3(16

ALTIN ORDU'NUN K

ALlfIN oRDU'NUN DAILII

307

cjci olarak Altn ordu srnr];arr iinde kalmt. Gerek_ te Iu, AItn ordu'nun biricik tarlm ve ehir bolgesin tekil ediyor,du. Bu bIgenin, Altn ordu'nun geim"e dir_ reminde Bulgar topraklarndan ve Krrm''dan baka, kay ekonomisi ve e,lrir lhayatr baknlndan byk ti. geiime gsteren Hdr'izm'i kucakladrnr unutmayalrm. Bin btl lkelerin ayrrknasrna sebep olan feodal karklklarla A]trn ordu, yalnz Rusya,nrn, Litvanya,nn ve Lehistan'rn de_ il, ayrIan bIgenin, Timurlularn hAkimiyeti altna gi_ re .HArizm'in, Krm'n ve Bulgar Veya Kazan lranlkiarnn gelimesine de set ekmiti. Taril kitaplarnda bl han]klar Altln ordu'nun devamr dlarak telAkki ,edilir ve bunlara Tatar adr verilir. Krrm iin bu durum realite;ne olcluka uymaktadr. Yalnrz XV. yzyllda Tatarla"rr, ,r, ktlesinin gebe olduunu saklamayalm. Krm,n ky]erinde ve zellikle ehit'lerinde yaayan alha,Iiye gelince, burada nem]i biletnik karklrk gze arpar. iehrlercle byk Ermeni, Rum, Yahudi ktle]erinden haka, Awu_ pa 'koloniIeri, zellikle Ceneviz ve Venedik kolonileri, hir rle Rus kolonileri vard. Ziraakle uraan.ra,lk etnik ba_ kmdan ]lrenz kAfi derecede aratrrlmadn_dan bu yolda kesin hir ey syleremez. Krrm'da gebe Tatar]ara da tesadf edilirdi. Tatarlar arasrnda Moollardan 'laka, Kp_ aklar dA vard. XV. yzytrda Tataralarrn bir ksmni (balca yoksul katlarn) yerieik ziraat faaliyetlerire (e ok rneyveci[ik ve bahvanla) balad anlalryor. Bulgar veya Kazan ranl ayrr bir Tnanzata gsterir. Btl lke eskiden, [ri olmazsa X. yzyldan beri ziriat lrayatlna gen*iti. Ky halknn almalarr 'ekonomik ve kltrel irayatr temellerini meydana getiriyordu. Bulgar blgesi orta an illk yarsnda aar Volga ,havzasna uu gL Kpak bozkr,Iarrna }ubuftat sevk etrniti. XIII - xv."ytzyllarda ve XV. yzyrln ilk yarsnda Bulgar aha'lisi, eere( etnik, gerek kltre]l bakmclan Mool t'esirind,en ,rrk krmt. ,Buna karrlk, Bulgar re alalisi, aa Volga ehir]erin'i ve bozkrrr hem ekonomik, hern k]trel bakiIardan haskr altna a,lmt. Iki yz yldan ok sren Tatar [Akimi_ yeti boyunca Bulgar hlgesine birtaikm Kpak - Mool un-

sl:Iarnrn yerletii inkAr edilemezse de, i}u yolda yapilan antropo'lojik a:atrmajlar ok zayf sonuglar vermitir' Br clurum karrsncla Kazan lranlrnrn kuruluu bir Tatar Jranlrnn kuruluu gibi telA,kki edilernez. Yalnz s'lAle ve orc]u Tatard. Ancak, ahalinin ana ktlesi, Kpak - Tatar clilinin srekli baskrsr altnda kalmakla beraber, yerli Bulg'ar meneinden geliyordu. Bu suret'le, Bulgar biijgesinin iq tarihi bakmlndan'Kazan'lranlrnrn kuruluur, Bulgar kar,minin, Ulu Mu'hammet'in Veya onun olu Mahmutek'_ in Tatar ulu'su tarafndan |437''de ey'a l445'te kesin o]a_ ra] istilAsl gibi telikki etrrek lAzrndr. Kazan lranl Mos]iova'ya yaknd. Buna karrlk, l449'da Hac Girey ta_ ra, ndan kurulan Krrrm hanll Moskova'dan uzakt. Taikii o}arak, Kazar- lranlr ie tlostluk gt; Moskova prensligeinin snrlarrna dayanan bu han]Ha savamak lizm k sfatyle geici olarak li karlanna alet etmek kay lvan siYasi faaliYetlerinb rle bu im'k6n1arr gz nnde tutnulard. AItn ordu'nun krnesi, en rnedeni blgelerinin ayllmasr ve birtakm hamsrz hanflklarn kurulmasr ile s]ona errnemi, ayrlca Rusy'a alarrrnda Ve Litvanya'ya tai]:i Rus topraklarrnda hirtakm vassal Tatar han]klarr rla ortaya kmt. Moskova'nrn vassalllr altrnda hulunarr Kasrm hanl ve Litvanya'nn vassallr altnda bulunan kk Jagoldai hanlr gibi.' 1438 dolaylarnda Kursk eyaIetinile kurulan bu iranlrrn hayali o}duu an'lalyor' Kasm iranlrr uzun sre yaaml (200 yidan fazla) ve igal nemli izler brakmt. Bu 'lranlrn tarihi

Cilii

iizerine birka sz syleyelim. Kasrm hanl, Ulu Muihamrnet'in olu, Marmutek'il kardei Kasrm taraf,rndan kurulrnutu. 1446'da Kasm' lier kardei Yakup (gerek adr Yusuf'tur) ile birlikte j\Iahmutek'in takibinilen kurtulmak maksadyle bilikle'i1lle iberaber Kr Vasiliy',in yanrna kamlar ve lbirlil<lcr'ir4e Moskova prensin'e ailtr yl hiznet etmilerdi. on-

aalanda

t Spuler,

a. Y., 160 - 1G1.

s.

ALTIN oRDU'NUN K

ALTIN oRDU'NUN DAILII

30

]arr sadakat ve lrizmetleri Moskova iqin yararlr olmut' Bu meselenin yetkili aratrrrcrsr V. V. Vel'yaminou -Zu'novla gre, Kr Vasiliy, Ryazan eyaletinde, Oka klyrsln_ da hulunan Gorodec ve;a Meserskiy gorodok'u t452'dt Kaslm'a vermiti., Sonradan bu kasahaya j][oskova'nn vassalr o]an kurucusu Kasm'n adna izafetle Kasimov adl verilmJiti. Kr Vasikiy'i ku ok kesin ve hir dere_ ceye kadar tehlikeli teeblbse ,sevk eden ey ne idi? Meqerskiy gorodok'u 'evreleyen alancla balca Mord-valar ve }[ierler yayordu. Bu geri kavimlerin okluu putperest olrnakla herailer, IslAml kalbul edenlere ,de rastlanyordu. V. V. Vel'yaminov- Zernov,a gre: ,,Burada ak bir maksat gzetilmiti: Kazan hannrn a]rabasr olan prensi, onun lhareketlerinden sorurnlu olmakszrn gerektii takdirde Kazan'a karr akna ser.k etmek kabildi; onlrn yarclmyle lkede karklk ve nifak karmak kolayd. Btn Tatar iilke]erinde oduu gibi, Kasm ilranlnda da han]arln dtrumu kesin olaralr tayin edilmemiti. Prensler, salam bir partinin yardrmrna gvendikleri takdirde talrta clkmak iin mcadele edebilir,lerdi. FIan uygun bir firsat kollayarak Kazan tahtn blle elde edebilirdi. Rus]ar o zaman baka hanlardan 'dalra uysal lbir komu kazanmr olurlard.", K. \Z. Bazilevi, Yarhk Axmed - xana ivanu III acll ilgin yazrsrnda, Kasrm lranlrnn kuruluu zerine de deerli fikirler ileri srmtr. K. V. Bazilevi'e gr,e: "Meerskiy gorodok Tatarlarna oka,nn aar krsmlna giden yollarn muhafazasl grevi verjlmiti; ,bu mstalrkem yerin dlverili dtrumu, bu grevi kolaylatryordu. Tatarlar, Ryazan'a ilrcum ettikleri veya Kolornna ile Kaluga arasnda oka'ya doru yneldikleri takdircle, Kasm Tatarlarr Don ve Volga'ya giden yollar keseibilirlerdi.,', Mamafih Det-f Kpak'taki olaylara dne]im. XV. yzyrln 40. yllarlnda bozkrrn d1kimiyetin'i Seyit Ahmet

ele geirmiti. Batl komulary'le, yani Litvalrya ve Lelris_ talr ile mnasebetleri fena idi. Tatarlarn Litvanya ile Le_ lristan'a kar gttkleri siyaseti alatlran Spuler, Seyit A]rmet'in sistemli akrnlar dzenlediini beliirtiyor. rnek olarak Seyit Ahmet 1442'de Podoliya ile L'vov'a, 1444'te Litvanya'ya ve l447'de tekrar Podoliya'ya akn etmiti'' zellikl,e 1449'da I(eystut'un toruntr asi Litvanya prensi }lilaluka'ya Kiev'in zaptnda yardrm eden Seyit Ahmet, Litl,anya'ya ar bir darbe Vurmuttl.: Bu dnemde Lit_ Vanya Lehistan'la birlemi ve 1447''der itibaren onun]a r.rtak o'larak IV. Kazimir tarafndan idare edilmiti' XV. yzylln 20. yrllarrndan, yani Devletberdi zama' -ndan beri Krlm mu'htariyet kazanmaa calsryor'du; fakat UIu Mrr'lianmet \Ze Seyit Ahmet gibi hanlar Krm' elren rkarmamaa gayret ediyorlardl- Llkin Krm'rn ayrlma gayretleri bu dnemde pek kuvretlenmiti' Byk Iir alm satm faaliyetin'e 'sa'hng olan eski devletten fii]c,n en geri gc'ebe ksmrnn elde kald bir dnemde, Kr.lm' A]tn orrl'r'ya lbalayacak bir e1. bul-nabi,lir miydi? l\/. Kazimir, ()rdu'da Seyit Ahmet'e, Det-i Kpak'ta han ttl}\Ianlnt almak isteyerr bir rakip deilse bile, onun iin her 'akit bir telrlike tekil edeibilecek bilhasm aralnl Ve lirm'da }Iac Girey'i ioulmutrr. Ilac Girey Krrm hAki_ ni1'etini artk fiilen ele almr, fakat kendisini henz resren ibalmsrz Krrn l-anl ilAn 'etmemiti. Ilacr Girey, l l lf}'da Kazimir'in mzaheretiyle kendisini han ilAn etll isti." 50. yllarda Seyit Alrmet'in yalnrz Litvanya'ya deil, .\[tskova'ya cla akn]ar yaptna tark oluyoruz. Bu lranrr l 1i1'cle l[oskova'ya karr sefere ktn ve ehrin Varo]l'nrla byk ta,hrihat yaptn liliyoruz. l455'te Lit'ya'ya kar yapt bir akrncia Kiev prensi Semen 0l,|'koviq'le savamrt. Bu savata rnalp olmu ve hatta ,,si' cliismtii.' Esaretten ancak 7457'de kaabilmiti' S1.ler, a. y., 166. s. S1-lc', i. 5.'., 166 - 167 S1It.', ;. .r', l(iS' s

Mtsk. Ijniv., 1948, No. 1, 32.

' V. V. Vel'yaminov -Zernov, a.y.,26. I V. V. VeI'yaminov - Zernov, a. y., 27 - ve mt. s :| K. V. Bazilevi, Yarlrk Axmed-xana ivantl 28. s. III. Vcstn
s.

310

ALTIN oRDU',NUN K

ALTIN oRDU'NUN DAILII

;}

1459'da Seyit Ahmet'i artk Tatar ordusunun banda, 0ka'da Ruslar]a kar karya gryoruz. Ancak, 1460'ta Ryazan'a karr yapIan sonraki sefelgibi, br akn da Tatarlara fayda vermemiti. Dou Avrupa'da siyasi durun, soygunculuk maksa,ilyle aknlar yapan Altn ordu lhan aleyhinde gelimee balamt. Kr Vasiliy ile IV. Kazimir, ibir ittifak yapmak ve Tata]ara karr ortak ,hareketlere gemek iqin alurumun ok d,lveri'li otrduunrr aka takdir ediyorlai:,d. Fakat bu ittifak gergekleememiti; nk Krrm iranr Hacr Gir'ey, 1461'de IV. Kazimir'in Novgorod'u alrnak yo,lundaki gayretlerini destekleyec'eini vaat etmi, I\r. Kazimir ile Moskova prensi Kr Vasiliy arasrnda Sa_ Va ckrnrtr.1 |462'de Kr Vasiliy lm ve III. van }Ioskova tahtrna kmt. Byk veya Ulu ordu (xV. yizy| Rus kaynaklar Det-i Klpak'taki Tatar ordusuna genel olarak hu adr veriyorlar) Tatarlarrna karr basiretli ve ok enerjik b'ir siyaset takip eden III. ivan, Kazan'IlanJnrn en yakn bir dman o]arak kabil olduu kadar ksa ibir sre iinde tasfiye edilmesi gerektiini aka tak,lir etmek]e beraber, eskiden olduu gihi, hozkr [ac'lTnan Sayryordu. Seyit ^A,hmet'in l465'te yaptr sefIi, l\[oskova'ya karr son byk akrn saymak ilAzm geiir. Bundan nc'eki seferler gibi, bu akn da baarszlkla sona ermiti; nk Ruslarrn kuvvetli 'darbelerine Krrrm tarafndan Hacr Girey ordusuntrn ,]r',cumu eklenmiti. Krm hanrnrn hcumunun bir anlamaya dayanp dayan_ madrnr kesin olarak bilmiyoruz. Fakat byle bir anlama yaplmad ileri srlebilir. Her halde, ibu ]rcumtn Moskova'ya faydas dokunmutu. Seyit Ahmet l465'te Rusya'ya karr yapt verinsiz seferden Sonra, tarih salrrresinden inerek, yerini Byk ordu tahtna kmak iste_ yen yeni adaya, XV. yzylda Det-i Kpak'ta birbirleriy_ ie rekabet eden han,lar arasrnda en byk h,ir enerji gsteren Kiik Muhamm,et'in olu Ahmet'e vermi'ti. Aacla greceiniz gi,Ioi, Ahmet hann iltn enerjisine ra-

men, takip ettii siyasette byk bir grgszli-ik .qljz't' arpal; nk Rusya ile Byk ordu arasndaki kuvr'ct oranr arka lMoskova lehinde idi. Feodaller arasndaki ayrllklar ortadan kaldran \[oskova, zenin ve giil bir devlet eklini almr, Altn ordu'rrrn kesin olarak gerilem,esi devrindeki Tatarlar'dan dala cidd bir dmanr yenrnee muktedir bir ordu toplamt' Bu dnemde l4oskova akll bir siyaset gderek Krlm lranr ile Byk ordu arasrndaki husunetten yararlanmaya mu_ Hac vaffak ol'mut'u. Mehur Girey Nur'Girey 1466'da lmt. Krm' Gire;' devlet iki yl lhkm srm, enerjik bir rekabete kakmt. Nurdevlet lft_ onunla rrm',da kardel'eriyle uzun ZaTnarr savamr' sonradan Lit_ Vanya'ya kamak mecburiyetinde kalmr, Litvanya'clal' da Rusya'ya gemiti.' 'Burada l7z:n zamalr kalarak, III. ivan'a sadakatle lrizmet etmi ve 1491',de lmt.' I(aynaklarda an]atlcl-

sk srk sz edilmitir. Moskova lrkmdau, Mengli Girey'in rkarlarnr gzetmee altnr ve bu maksatla onun kardeleri "Nardoulat 'ile Aydar' (IIay
,rlevtret'ten
,rl1'1

Ya.) keldi hazinesinin nemli masraflarrna rayazmaktan ekinrnernitir.a Mamafih Nultlevlet'in hiyografisinde aydnlatlmaa mulhtaq hirta]<n- oktalar daha vardrr. III. ivan ie Mengli G'irey arasndaki diplomati'li illlinaseiletler, Moskova iin verimli ve elverili bir teeiblLis saylabilir. Bu bakmdan, L474'te Ahmet han ile IV' Kazinir'e karr jlcir ittifak yapmak rnaksadyle Mikita Vasil'c,i,ic, Reklerr'i'ev arllr bir boyarn Krrm lranr Mengli {.li-

- A. men'' tuttuunu

V V. VeI'yaminov

, Spuler, a.y.,772.s.

- Zern'oV, .I. y., 72'l' ve niit' - Zernov' a. y.' 744' s' V. Vel'yaminov V. VcI'yarninov - Zc'n()V, . y.' ]l]tJ. s' V. Vel'y:minv - Ze:n<r', i. y., liJ(). s'

s'

'312

ALTIN oRDU'NUId K

ALTIN oRDU'NUN DAILII

:]

l:l

rey'e elci olarak gnderilmesi nemli ve anlamlr bir olaydr.' III. van, onu alka kendi tarafina ekiyordu. Lit_ Vanya ile Lelristan'n durumu Klrrm'da gittike ktleiyordu. Krrrm'da duruma kesin olarak h6kim olan Mengli Girey'in ak]l ve errerjik bir han olduu muhakkaktr. Ceneviz kolonileri, zellikle Krrm'da Ceneviz ticaretinin merkezini tekil,eden Kefe, Mengli Girey'in gznden kanra.mltr. I474- 1478 yrlIarr arasrndaki ,dnem, Krrm lranl tarihinin en karanlk ve tartma,lr d'nemini tekil

Slndan Sonra Krrlm'a 'rkarak Kefe'yi fetlretmilcrdi' Mengli Girey'in Cenevizlitrer tarafindan hapsedildii de

onun osmanl Trkleri tarafindan hapsedildii ileri sriileez; nk Trkler Mengli Girey'in lhapse atllma_
l Sb. Russk. istori. ob., 41. c., 1884, 1 - 9. s. : V. V. Vel'yaminov-Zernov'un ve V. Smirnov,un aratlr. zr]arndan sonra be yl sren bu karanlk drem zerinde en
olt I(. \z. Bazilevi alm ve Topkapr Sarayr arivindeki mek1

I"apse atari]ir.di ?

Mengli Girey'in, ayn Trk Sultanlnrn paalarlndan birine hitaben 15 rbat l475'te yazd hir meJtupta ok dik]<ate ,deer haber]er vardrr. Mamafih hu haberlerin pek ak olmadrnl da ilAve edelim. I475'te Kefe me]hul lir kimse tarafindan zaptedilmi ve Mengli Girey hapse atlm. Gedik Ahmet pasanln emrinde bulunan Trk or_ dusr 1475 yl banda Mengli Girey'i kurtarmr, ve Kefe'yi kendi hAkimiyeti altna almr. Mengli Girey'i kim

ri

Yalnz 1469 olaylarr tartlamaz; nk bu yolda bel_ vardr,' rnek olarak, Mengli Girey1in Trk sultan II. Me]rmet'e gnderdii lr. 18 rebiylfihr 874 (:25 ekim 1469) tarihli mektrba gre,,, ayn yl iinde Yakup'un em_ rinde bulunan Trk ordusunun Kefe'ye lhcum ederek elrge}er 1.ama ettii anlalryor.

e'der.

dnlernez; nk onlar buna muktedir deillerdi' onun, Klrlm' ve Cenevizli]erin ticaret merkezini'ele geiren badmanr Ahet lran tarafndan Kefe'de 'lrapse atld tahmin edilebilir. Mengli Girey'in Kefe'de hapisten litl<tan sonra ne yaptln bilmiyoruz. gelenee gre' 'Dou kaynaklarlna dayanan eski bir Mengli Girey, Trkiye'de IL Sultan Melrmet'in Saray]na kam ve 1478'de Trkiye'nin vassalr sfatyle K:m hanlrnn bama gemiti. Voskresen'skaya letopis'te 7475 - 1476 Krm olaylar zerine verilen haber, lu ernaya mkemmel surette Lymaktadr. Kronikqinin haber l,.erdiine gre, l475'te Trkler Krm' ve Kefe'yi ele ge_ cirerek mem]ekete hAkim clmular ve Mengli Girey'i tahta ctrrtmulard. Yine aynr kronikiye gre, l476'da Almet lan Krrrm'a hcum etmi ve Mengii Girey'i kovmutu'' l{engli Girey o zaman Trkiye'ye 'laqmam m'dr ? Ahlet'in o Zaman kendi vassah slfatyle Klrrm hanlna Carlbek'i (Rus transkripsiyonuna gre Zene'ek'i) getirdii_ ni bili;roruz. Canrbek'in Alrmet han adna |476- 1478'dc Krlm' idare ettii ileri srlebiir. Her lralde, Rus kayraklarr bundan sz etmilerdir.' l477'de Krm'a Canbek'e 3-nclerilen Rrs elilik kuru undan sz ederken K. \r' Ba_ z|evi de ;bu olay belirtmitir. Ahmet hann III. ivan'a 1476'da gnderdii elilik krrrrlunun da Mengli Girey'in tu muvaffakyetsizlikleriyle ilgili otduu anlalyor. Ahmet ihan Moskova'ya Boyuk lrll bir eli gndermiti. Eli ile birlikte deerli eya Ve ltlar getir'en tccarlar 'cla geilmiti. EIi, III. ivan'n lan lra'argilrna alrsen gelmesini talep etmiti; fakat eski bi'

:] K. V. Bazil evi ' a. y., 36. ve mt. s. l K. V. T'azi|evi, a. y., 37. s' - Topkap Sarayr arsirinclc m-hafaza edilen mektuplarr, Trk biJgini Akdes Nimet Jirtr'al istanbul'da neretmitir: Topkapr Saray Mzesi Arivintlclti Altn orrlu, Klrrm ve Trl<istan Han]ztrna ait Yarlk vc BilikI'l' ( isllnlul, l940.

up]ardan yararlanmltrr'.

PSRL, VIII, 181' 183. s. 7','nov, a. y., 112. s. Bu eserin

l;

100 - 112. sayfala'ru lz. lJur.ird l474'tcn 1d?8'e kaclar srcn bu liarrsk clncm iizcrintl l ;,zl kynal<]arc]:r (Rus, clou, Lclr ) vcrilcn b|n bilgiIcl' slr'illil<_
. lt

V. V.

\r e ['y r m i o '

'.

r V. V

Vcl'1'minv

-Z('l'n()\',

l. }'., l2il' s'

31,1

AL'IIN oRDU',NUN K

A t,'t'I

)l.! )l

I'N;N r;xtJ

.) l;

gemie Clkan bu Adet, Rus hkmdarlnln erefine dokrnnutu. Bu istei reddeden III. van, eli o,larak Bestuje gndermiti. 7476'da gnderilen elilik kurulu ile ilgili olarak K. V. Bazilevi aadaki dnceleri ileri srmtr: "Prensin davet edilmesine sebep olarak 'vergi' verilmesi gsterile,bilir.'" Yazar bu iddiasn desteklem,ek iin ciddi deliller ileri srrn*tr. Biz bu iddiay reddetmek istemiyoruz. 'Vergi' meselesinin byk bir rol oynadll mulrakkaktlr; fakat Altn ordu hanrnrn bu istei yalnz III. ivan'n verrnek istemedi,i 'vergi' i}e ilgili deildir. III. ivan'n bamttefiki Mengli Girey l476'da Krrm'r kaybetmi ve Trkiye'nin himaye ve yardrmrnr aramak meoburiyetinde kalmt. III. ivan'a laskr yapmak iin llundan daha elverili bir frsat kolayca e]e gemezdi, tr[engli Girey'in Trkiy,e'nin vassalr lsfatyle' Krm hanlnr nasll aldn bilmiyoruz. Mamafi,lr Byk ord['nun, yani Ahmet hann vassalarr yerine Gireyleri vassal olara_k tutmak osmanlr devleti iin daha elverili idi. }Iengli Girey'in, Trkiye'nin vassalr olarak Krrr'a 1478'de geldii anlarlyor.' Bu olayn tarihi nemi o zaman doru olarak deerlendirilememitir. orta a'n ikinci yarsnda Krrm tarilhinde osmanlr devletinin nemli bir rol oynayacanr lri kimse dnernezdi. Esasen, XV. yzylda Krrm ranrnrn rrassallrr onun Dou Avrupa siyasetini engellemeitir. Bu durum karlsnda Krrm ]ranl, Ahmet hann Byk veya Ulu ordusuna ve IV. Kazimir'e karsr lVloskova ile bir ittifak yapmak ihtiyacn d[ymutu. III. Ivan, gneyde lkan olayarr clikkatle takip etrni ve olaylarn mstakbel seyrini gz nnde tutarak ivan Zvenec adl elisi vastasyle ikinci defa olarak Klrm Irarlr tahtna rkan Mengli Girey ile gereken grmelere balamrtr.3 Buna paralel olarak, karr tarafta da ittifak grmeleri yaplyordrr. Ahmet han ile IV. Kazimir

bjr taarruz lrazrlalka Moskova Rusyaslll l<i' 'talt yorlard. 14P'J K. V. Bazitrevi, 'sk sk a-l[rz ylzsncla'

ylh

rlrru oiabanda Dou' Avrupa'nn 'tl'rmr istil<litlinc kesln rak izah etmitir '. "I478''dZ Novgorrtl'u kuvvt'lt''in veolarak son veri'lmesi, Rusya aileyhildeki niden .yrk.r*"=,r,, seuep olmutu'''' 'Y;,,Ti;il; ;:k hir koalis_ tk kysndaki Almar c1irilsmrn oyalamakla lleralo" edilmilerdi' IV' Kazimir'tl
e'den te;l.lil'r'i

rey

yznden IV' =r.r.", meI-r -\hmet lranrn 1480'de etrafh suseferde a'ktif ibir rol oynay elimeler rette tasvir eder Rus kron'i tablo]arda 1'180 vardr. Kronikilerin' o zaman izdikleri qarpmaktadr' gze bakrmlndan bi"t"kr- fark1ar i siyasetine "irvr", Bu farklar, Lrori.|i"rin III. Ivan'a ve onun Ahmet ilann kar aIdklarr durumla izah etrnek gerekir' olarak iIenmi_ aknr Rus tarihitreri tarafindan da etrafl ile rkan iki deerli aratrtir. Bu bakrndan krk vl ara Ivan III- na Ligr'e' ma verileibilir: a) A' E' Presnyakov' ITI'' oi V. Bazilevi, Yarlk {iT'd - xana lvanu' karrlaan "" karan Ugra-irm'nn iki klyrsnda o.a'ya". yapilmaclrnr- biliyorr z' clman kuvvetleri arasrnda sava qalmrlardrr' Bugn Aratrrrcrlar sk srk bu olay izaha Mei]g]i bu clurumun tamamryle anlaldn Sanryoruz' baarI kuzeyde Rus ehirlerinin

Cle

ciddi bir

tehdit

gstermi' birlikleri_ Giet altr'da tutan Mengli kar_ Bu ka]ms e

r ba

j.""

- rrrly.ti "e
T(.

I Ii. V. Bazil evi, a. y., 34. s. , Spuler, a. y., 180. s. ], Sb. Rtssk. istori. obc., 41. c.' 1884, i] l z i l e r'i c, il. y., 42. s.

17

24. s.

-- K.

V.

V. Bazi]evi, a' y'' 43' s a' y'' 43' s' K. V. llazilevi' S' F' P'la-tonova' Pclcurg, ' Sl'o"nil< v cs1' I Vcstn. Mosl<. univ, -1918' No' 't'

19l'l

316

ALTIN oRDU'NUN K

:\LTIN ()R])U',NUN DAILII

317

Savunmast zer"ine bilgi iin III. ivan en elverili frrsat kolluyordu. Alrmet han, lV. Kazimirden yardm bekliyorcl.

I{' V. Bazilevi'e borgiu olduumuz son aratrrma, bu meseleyi aydnlatmak iin A]rmet ihann III. ivan'a gnderdii yarla dayanmaklla byk bir de'erkazanmtr. Yalnlz Rrrsa tercmesi ]bilinen hu yarlrktan K. V. Bazilevi'e kadar ,hi ,kimse yararlanmamlt. Yazar, |u yarhln orijinal bir ibelge olduunu ve yeni bir kaynak o']arak bilimsel bir deer kazandrn ispat etmitir. 1480 kr banda IV. Kazimir'den yar,d'm alamayan Armet l-ann, bastran souklarn tesiri altnda askeri artlarn IIl' ivan iin elverili bir geline gsterdiini akga anladnr biliyoruz. Ahret ihan kampta daha ok kalmaktan c;ekinmi ve bozkra dnmt. ]K. V. Bazilevi, Ahmet lan ,varlrnn, IJgra kryrslndan hareket edildii slrada, 1480 yh ekiminin sonunda veya kasmnn balnda yazLdn ileri sr'yor ki bizce de 'lrakhdr.' K. V. Bazilevi'e rlayanarak bu yarln nemdi yerlerini biz de tekrarlaya]l.

ne gi5rim, atlarrma ul bulamadm. Krn dcksan gn g'eqince, ilen tekrar geleceim. Se'nden cm alacalm.'" A]rmet han adn3 III. ivan'a sert ibir di ile yazlarr yarh]' tehditlerle doludur. Ahmet han III. Ivan'dan "40 gn icinde 60000 altn vergi toplamasln'' istiyordu." Kronikte ;\]met hann III. ivan'la yaptl grmeler belirtilmi, Alrrret'in, ivan'ln kamplna geler'ek ona 'vergi' vermesini talep ettii anlatrlmtr. Ayn kroni'k, III. rvan'n ]otn ]u istekleri reddettiini ilive etmitir. Yalnz Kazan kroniinde verilen bir habere gre, Ahet han "ata,larnn es]<i Adeti gereince Moskova prensine eli gndererek, bir basma ile geen yl]larr iin vergi ve ,lrara talep etmiti. ['renS, landan ]r: korkmadan, onun resminin lasmasl I li. V. T3czilcvi, a. y.. 45. s. Ii. V. 13czilcvir;. t. l,.,45. s. Ii. V !} e z i lt'v i, . y, ll1. s. '

"idi

rrrrrak krylsnr terk ediyorum; nk askerleri-

ezalm ve zerine tkrdkten Sonra ayaklarr altrnda *iti."' Contexte'e gre bu lraberin, Ahmet'in 1476da III' anlarlryor. Irrr]r'r. gnderdii elilik kurrr,luyle ilgili olduu eskiden beri gvenil_ Tarilr aratrmalarl;da bu'IrikAy'eye resmediini styleyetim. nk burada s'z g'egn "onun han Ahmet -iro b"r-a.i" istAm telikkileri hakmrndan iin pek muhterrlel sayllaaz'" Mamagibi bir Mslman Il, rl, lrikA.ye symbolique d'eerini mukrafaza etmitir; ve "Altrn ordu'nk halk, Tatar lhAkirniyetinin sonunu nun yklmasl" n 1.476 ve 1480 olaylarna balamt' 1481'de Aybek'le yapt savata Donec kysnda lyeni blmlere clrij]en Ahrnet handan Sonla' Altn ordu ayrrlmaa devam'etmiti. Biribirleriyle Savaan lranlardan hibiri eiiii bir devlet kurmaa muvaffak olamarrut' yap_ Yalnrz, yakrn gemiin salam tir mirasr o]arak akrn ve A'det'leri lrenz terk mak ve Rusya'clan vergi almak zevk eclilemiyordu. Bu amaqtra ,hanlar aIaSlIa birleerek' Rusy"'da lbirtakm feodal kuvret]erin varlndan yararlan_ geici han kamp'larln -.y, 'kalkrlardr. Saray'dan veya giderler, fakat t'er Zama:n orada dan elgiler Moskova'ya arad.nn kk h,ir blmn^ biile elde edemezlerdi. Bu_ gl nun baka trl olmarna da imkhn yoktu. Rusya, ve bamsz bir devlet olarak erefini korumaa alyorolaylarctu. Kazan lrroniinin, birdenbire 1380'den sonraki kronikinin aadaki adr vermela balayan 5. blmne si tesadtfe atfedi[emez: "Altrn ordu'nun kesin olarak y_

krlmast."n

1 PSRL, XIX, I(azanskiy letopisec, 6'7' 2 P. Melioranskiy, to takoe "basma'' zo]otoorZYo, XVII, 0129' ve mt' s' rjnskix poslov xana Axmaa' K voprosu o basme' ZVO' XVIIL c'' I{. A. inostrancev, izv. Ar<eograf. Ol72. ve mt. s. - A. A. S p i c r n, Tatarskie bays.
l<omiss., 29. fas., 1909.

tanrnm trkoLog P' Melioranskiy (ytlkarrtl tr'l yiplna_ gc(}cn y?|z lsncla) basmalara (payza]ara) yz rcsim]cri grmyor' Baknz: P' Melio'lnsl<iy' sln imkAnsz bir ey l. y., 0131. ve mt. s. PSRI,, XIX, 8. s.

:l Ancak