Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Tolunoğulları Devleti - Ebülfez Elçibey

    Uploaded by

    Yasef Bay
    552 views235 pages
    Azerbaycan Türklerinin Azadlık hareketinin lideri ve ülkenin demokratik seçimle iş başına gelmiş ilk Türk Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in büyük siyasî kimliğini Türk milletine tanıtmaya ihtiyaç duyulmadığı kanaatindeyiz. Türklerin yaşadığı her bir coğrafyada özellikle Türkiye'de herkes onu gerçek bir Türk mücahidi gibi tanıyor ve seviyor. Ancak Elçibey kimliğinin bütün yönleri hakkında şimdiye kadar milletimize çok az bilgiler sunulduğu itiraf edilmelidir. İsmini duyan insanların çoğu için Elçibey büyük bir siyaset adamı, hayatını Türk milletinin azadlığına adamış yüce bir insandır. Yalnız bu özellikleri ile yetinerek bir şahsiyet hakkında gerçek düşünce sahibi olmak yeterli değildir. İnsan hayatı ana betninden mezara kadar Ulu Tanrı'nın sınav testine mahkûmdur ve bu sınav döneminde yapılan her bir işin, atılan her bir adımın hesabının sorulacağını düşünürsek, bu hayatın her bir aşamasına birer birer göz gezdirmek gerekecektir. Yani Elçibey'i yalnız siyaset adamı olarak tanımak yeterli olamaz. Bunun için de bu büyük insanın siyasî kimliğinin de ortaya çıkmasında hangi şartların oluştuğu hakkında bilgi edinmekte yarar görüyoruz. "Tolunoğulları Devleti" üç yıllık yoğun araştırmalardan sonra ortaya çıkan bir doktora tezidir. Elçibey bu tezi 1969 yılında tamamlamış, ciddi bir bilim adamı gibi kendisini ispatlamıştı. Milletinin kaderi söz konusu olduğunda yaşamı için gerekli olan her bir şeyi ikinci planda tutmayı gerçekleştiren Elçibey bu eserine de aynı düşünceyle yaklaşmıştır. Kendisini ciddi bir bilim adamı gibi kanıtlamasına rağmen, bu yolu bilerek kapatmış, "milletin alimi çok, askeri yok" anlayışı ile bir zamanlar dünyanın süper güçlerinden biri sayılan Sovyet imparatorluğuna karşı savaş açmıştı. O günden başlayarak KGB zindanlarından Azadlık meydanına, oradan da Azerbaycan'ın Devlet Başkanlığına uzanan hayat yolunda çileli, şerefli bir tarih yazılmıştır. Siyasetçi Ebülfez'in yolu alim Ebülfez'in yolunu neredeyse unutturabilmişti. Bu eser odasının bir köşesinde uzun yıllar kalmış, ismi yalnız Elçibey'in biyografisinin yer aldığı metinlerde bir satırla hatırlanmıştı. Aslında bu eseri geniş okuyucu kitlesine kazandırmak için zaman da müsait olmamış. Çağımızın 70'li yıllarında Sovyet rejiminin şartları hakkında bilgisi olanlar için kapalı bir ülkede rejim aleyhine mücadele eden bir üniversite hocasının kitabını neşretmenin sorumluluğunu kimsenin üstlenemeyeceği malumdur. Öte yandan aylarca büyük işgenceler gördüğü KGB zindanından çıkıp cemiyette tek başına kalmış bir insana selam vermekten çekinenlerin bile olduğunu göz önünde bulundurursak onun kitabının basılmasının mümkün olamayacağı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Nasıl basılabilirdi bu kitap? 70'li yılların başlarında doğdu bu imkan. Artık cemiyette herkesin tanıdığı Elçibey'in tarihî konuda hazırladığı bu ciddi araştırmasının ne zaman gün ışığına çıkacağını konu hakkında bilgisi olanlar sabırsızlıkla bekliyordu. Ancak yine de beklenen gerçekleşemedi. Çünkü, yukarıda da vurguladığımız gibi Elçibey'i meşgul eden yalnız bir soru vardı: Türk milletinin kaderi! "Kendi yaşamı" gibi "kendi eseri" anlayışı da "Türk Milleti" anlayışı içerisinde diyebiliriz ki, unutulmuştu. O, artık yeni bir eser yaratmaya hazırlanıyordu; Azerbaycan Türklerinin Azadlık Yolu. Ve şimdiye kadar bir çok aşamasını şerefle geçtiği bu eserini Yüce Milleti ile birlikte tamamlamaya çalışmaktadır.

    Copyright

    © Attribution Non-Commercial (BY-NC)

    Available Formats

    PDF, TXT or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Azerbaycan Türklerinin Azadlık hareketinin lideri ve ülkenin demokratik seçimle iş başına gelmiş ilk Türk Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in büyük siyasî kimliğini Türk milletine tanıtmaya ihtiyaç duyulmadığı kanaatindeyiz. Türklerin yaşadığı her bir coğrafyada özellikle Türkiye'de herkes onu gerçek bir Türk mücahidi gibi tanıyor ve seviyor. Ancak Elçibey kimliğinin bütün yönleri hakkında şimdiye kadar milletimize çok az bilgiler sunulduğu itiraf edilmelidir. İsmini duyan insanların çoğu için Elçibey büyük bir siyaset adamı, hayatını Türk milletinin azadlığına adamış yüce bir insandır. Yalnız bu özellikleri ile yetinerek bir şahsiyet hakkında gerçek düşünce sahibi olmak yeterli değildir. İnsan hayatı ana betninden mezara kadar Ulu Tanrı'nın sınav testine mahkûmdur ve bu sınav döneminde yapılan her bir işin, atılan her bir adımın hesabının sorulacağını düşünürsek, bu hayatın her bir aşamasına birer birer göz gezdirmek gerekecektir. Yani Elçibey'i yalnız siyaset adamı olarak tanımak yeterli olamaz. Bunun için de bu büyük insanın siyasî kimliğinin de ortaya çıkmasında hangi şartların oluştuğu hakkında bilgi edinmekte yarar görüyoruz. "Tolunoğulları Devleti" üç yıllık yoğun araştırmalardan sonra ortaya çıkan bir doktora tezidir. Elçibey bu tezi 1969 yılında tamamlamış, ciddi bir bilim adamı gibi kendisini ispatlamıştı. Milletinin kaderi söz konusu olduğunda yaşamı için gerekli olan her bir şeyi ikinci planda tutmayı gerçekleştiren Elçibey bu eserine de aynı düşünceyle yaklaşmıştır. Kendisini ciddi bir bilim adamı gibi kanıtlamasına rağmen, bu yolu bilerek kapatmış, "milletin alimi çok, askeri yok" anlayışı ile bir zamanlar dünyanın süper güçlerinden biri sayılan Sovyet imparatorluğuna karşı savaş açmıştı. O günden başlayarak KGB zindanlarından Azadlık meydanına, oradan da Azerbaycan'ın Devlet Başkanlığına uzanan hayat yolunda çileli, şerefli bir tarih yazılmıştır. Siyasetçi Ebülfez'in yolu alim Ebülfez'in yolunu neredeyse unutturabilmişti. Bu eser odasının bir köşesinde uzun yıllar kalmış, ismi yalnız Elçibey'in biyografisinin yer aldığı metinlerde bir satırla hatırlanmıştı. Aslında bu eseri geniş okuyucu kitlesine kazandırmak için zaman da müsait olmamış. Çağımızın 70'li yıllarında Sovyet rejiminin şartları hakkında bilgisi olanlar için kapalı bir ülkede rejim aleyhine mücadele eden bir üniversite hocasının kitabını neşretmenin sorumluluğunu kimsenin üstlenemeyeceği malumdur. Öte yandan aylarca büyük işgenceler gördüğü KGB zindanından çıkıp cemiyette tek başına kalmış bir insana selam vermekten çekinenlerin bile olduğunu göz önünde bulundurursak onun kitabının basılmasının mümkün olamayacağı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Nasıl basılabilirdi bu kitap? 70'li yılların başlarında doğdu bu imkan. Artık cemiyette herkesin tanıdığı Elçibey'in tarihî konuda hazırladığı bu ciddi araştırmasının ne zaman gün ışığına çıkacağını konu hakkında bilgisi olanlar sabırsızlıkla bekliyordu. Ancak yine de beklenen gerçekleşemedi. Çünkü, yukarıda da vurguladığımız gibi Elçibey'i meşgul eden yalnız bir soru vardı: Türk milletinin kaderi! "Kendi yaşamı" gibi "kendi eseri" anlayışı da "Türk Milleti" anlayışı içerisinde diyebiliriz ki, unutulmuştu. O, artık yeni bir eser yaratmaya hazırlanıyordu; Azerbaycan Türklerinin Azadlık Yolu. Ve şimdiye kadar bir çok aşamasını şerefle geçtiği bu eserini Yüce Milleti ile birlikte tamamlamaya çalışmaktadır.

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    552 views235 pages

    Tolunoğulları Devleti - Ebülfez Elçibey

    Uploaded by

    Yasef Bay
    Azerbaycan Türklerinin Azadlık hareketinin lideri ve ülkenin demokratik seçimle iş başına gelmiş ilk Türk Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in büyük siyasî kimliğini Türk milletine tanıtmaya ihtiyaç duyulmadığı kanaatindeyiz. Türklerin yaşadığı her bir coğrafyada özellikle Türkiye'de herkes onu gerçek bir Türk mücahidi gibi tanıyor ve seviyor. Ancak Elçibey kimliğinin bütün yönleri hakkında şimdiye kadar milletimize çok az bilgiler sunulduğu itiraf edilmelidir. İsmini duyan insanların çoğu için Elçibey büyük bir siyaset adamı, hayatını Türk milletinin azadlığına adamış yüce bir insandır. Yalnız bu özellikleri ile yetinerek bir şahsiyet hakkında gerçek düşünce sahibi olmak yeterli değildir. İnsan hayatı ana betninden mezara kadar Ulu Tanrı'nın sınav testine mahkûmdur ve bu sınav döneminde yapılan her bir işin, atılan her bir adımın hesabının sorulacağını düşünürsek, bu hayatın her bir aşamasına birer birer göz gezdirmek gerekecektir. Yani Elçibey'i yalnız siyaset adamı olarak tanımak yeterli olamaz. Bunun için de bu büyük insanın siyasî kimliğinin de ortaya çıkmasında hangi şartların oluştuğu hakkında bilgi edinmekte yarar görüyoruz. "Tolunoğulları Devleti" üç yıllık yoğun araştırmalardan sonra ortaya çıkan bir doktora tezidir. Elçibey bu tezi 1969 yılında tamamlamış, ciddi bir bilim adamı gibi kendisini ispatlamıştı. Milletinin kaderi söz konusu olduğunda yaşamı için gerekli olan her bir şeyi ikinci planda tutmayı gerçekleştiren Elçibey bu eserine de aynı düşünceyle yaklaşmıştır. Kendisini ciddi bir bilim adamı gibi kanıtlamasına rağmen, bu yolu bilerek kapatmış, "milletin alimi çok, askeri yok" anlayışı ile bir zamanlar dünyanın süper güçlerinden biri sayılan Sovyet imparatorluğuna karşı savaş açmıştı. O günden başlayarak KGB zindanlarından Azadlık meydanına, oradan da Azerbaycan'ın Devlet Başkanlığına uzanan hayat yolunda çileli, şerefli bir tarih yazılmıştır. Siyasetçi Ebülfez'in yolu alim Ebülfez'in yolunu neredeyse unutturabilmişti. Bu eser odasının bir köşesinde uzun yıllar kalmış, ismi yalnız Elçibey'in biyografisinin yer aldığı metinlerde bir satırla hatırlanmıştı. Aslında bu eseri geniş okuyucu kitlesine kazandırmak için zaman da müsait olmamış. Çağımızın 70'li yıllarında Sovyet rejiminin şartları hakkında bilgisi olanlar için kapalı bir ülkede rejim aleyhine mücadele eden bir üniversite hocasının kitabını neşretmenin sorumluluğunu kimsenin üstlenemeyeceği malumdur. Öte yandan aylarca büyük işgenceler gördüğü KGB zindanından çıkıp cemiyette tek başına kalmış bir insana selam vermekten çekinenlerin bile olduğunu göz önünde bulundurursak onun kitabının basılmasının mümkün olamayacağı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Nasıl basılabilirdi bu kitap? 70'li yılların başlarında doğdu bu imkan. Artık cemiyette herkesin tanıdığı Elçibey'in tarihî konuda hazırladığı bu ciddi araştırmasının ne zaman gün ışığına çıkacağını konu hakkında bilgisi olanlar sabırsızlıkla bekliyordu. Ancak yine de beklenen gerçekleşemedi. Çünkü, yukarıda da vurguladığımız gibi Elçibey'i meşgul eden yalnız bir soru vardı: Türk milletinin kaderi! "Kendi yaşamı" gibi "kendi eseri" anlayışı da "Türk Milleti" anlayışı içerisinde diyebiliriz ki, unutulmuştu. O, artık yeni bir eser yaratmaya hazırlanıyordu; Azerbaycan Türklerinin Azadlık Yolu. Ve şimdiye kadar bir çok aşamasını şerefle geçtiği bu eserini Yüce Milleti ile birlikte tamamlamaya çalışmaktadır.

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 235

    Eblfez ELBEY

    TOLUNOULLARI DEVLET
    (868 - 905)
    Yayna Hazrlayan:

    Fazil Gezenferolu stanbul: TKEN NERYAT A.., 1997


    PDFldirn: Tbrizi Ssi Sayt 2008

    www.tebrizinsesi.com

    Eblfez ELBEY

    Yayna Hazrlayan: Fazil Gezenferolu. stanbul, tken neryat A.., 1997, 318 s.

    TOLUNOULLARI DEVLET (868 - 905)

    Eblfez Elibey (1938-2000)

    __________________________________________________________________ Danabilir Qovluq nsxsi: Tbrizi Ssi ulusal kitabxanas, www.tebrizinsesi.com Haz.: Torul Atabay

    nsz Giri I. BLM Abbasiler Hilafetinin Dalmas ve Paralanmas II. BLM Tolunoullar Devleti III. BLM Tolunoullar Devletinin Kuruluu IV. BLM Ekonomi, Sosyal ve Kltrel Hayat . Sonu Faydalanlan Kaynak ve Literatrler Dipnotlar

    n Sz
    Azerbaycan Trklerinin Azadlk hareketinin lideri ve lkenin demokratik seimle i bana gelmi ilk Trk Devlet Bakan Eblfez Elibey'in byk siyas kimliini Trk milletine tantmaya ihtiya duyulmad kanaatindeyiz. Trklerin yaad her bir corafyada zellikle Trkiye'de herkes onu gerek bir Trk mcahidi gibi tanyor ve seviyor. Ancak Elibey kimliinin btn ynleri hakknda imdiye kadar milletimize ok az bilgiler sunulduu itiraf edilmelidir. smini duyan insanlarn ou iin Elibey byk bir siyaset adam, hayatn Trk milletinin azadlna adam yce bir insandr. Yalnz bu zellikleri ile yetinerek bir ahsiyet hakknda gerek dnce sahibi olmak yeterli deildir. nsan hayat ana betninden mezara kadar Ulu Tanr'nn snav testine mahkmdur ve bu snav dneminde yaplan her bir iin, atlan her bir admn hesabnn sorulacan dnrsek, bu hayatn her bir aamasna birer birer gz gezdirmek gerekecektir. Yani Elibey'i yalnz siyaset adam olarak tanmak yeterli olamaz. Bunun iin de bu byk insann siyas kimliinin de ortaya kmasnda hangi artlarn olutuu hakknda bilgi edinmekte yarar gryoruz. "Tolunoullar Devleti" yllk youn aratrmalardan sonra ortaya kan bir doktora tezidir. Elibey bu tezi 1969 ylnda tamamlam, ciddi bir bilim adam gibi kendisini ispatlamt. Milletinin kaderi sz konusu olduunda yaam iin gerekli olan her bir eyi ikinci planda tutmay gerekletiren Elibey bu eserine de ayn dnceyle yaklamtr. Kendisini ciddi bir bilim adam gibi kantlamasna ramen, bu yolu bilerek kapatm, "milletin alimi ok, askeri yok" anlay ile bir zamanlar dnyann sper glerinden biri saylan Sovyet imparatorluuna kar sava amt. O gnden balayarak KGB zindanlarndan Azadlk meydanna, oradan da Azerbaycan'n Devlet Bakanlna uzanan hayat yolunda ileli, erefli bir tarih yazlmtr. Siyaseti Eblfez'in yolu alim Eblfez'in yolunu neredeyse unutturabilmiti. Bu eser odasnn bir kesinde uzun yllar kalm, ismi yalnz Elibey'in biyografisinin yer ald metinlerde bir satrla hatrlanmt. Aslnda bu eseri geni okuyucu kitlesine kazandrmak iin zaman da msait olmam. amzn 70'li yllarnda Sovyet rejiminin artlar hakknda bilgisi olanlar iin kapal bir lkede rejim aleyhine mcadele eden bir niversite hocasnn kitabn neretmenin sorumluluunu kimsenin stlenemeyecei malumdur. te yandan aylarca byk igenceler grd KGB zindanndan kp cemiyette tek bana kalm bir insana selam vermekten ekinenlerin bile olduunu gz nnde bulundurursak onun kitabnn baslmasnn mmkn olamayaca kendiliinden ortaya kmaktadr. Nasl baslabilirdi bu kitap? 70'li yllarn balarnda dodu bu imkan. Artk cemiyette herkesin tand Elibey'in tarih konuda hazrlad bu ciddi aratrmasnn ne zaman gn na kacan konu hakknda bilgisi olanlar sabrszlkla bekliyordu. Ancak yine de beklenen gerekleemedi. nk, yukarda da 4

    vurguladmz gibi Elibey'i megul eden yalnz bir soru vard: Trk milletinin kaderi! "Kendi yaam" gibi "kendi eseri" anlay da "Trk Milleti" anlay ierisinde diyebiliriz ki, unutulmutu. O, artk yeni bir eser yaratmaya hazrlanyordu; Azerbaycan Trklerinin Azadlk Yolu. Ve imdiye kadar bir ok aamasn erefle getii bu eserini Yce Milleti ile birlikte tamamlamaya almaktadr. Yukardaki ksa giriten sonra yine de esere dnelim. Neden niversiteyi bitirdikten sonra Elibey bu konuyu aratrmaya ynelmi. "Tolunoullar Devleti" eserini yayna hazrlarken bu soruyu kendimiz iin de cevaplandrmaya altk. Sovyet rejiminin basklar ve Sovyet bilim sisteminin kalplar ierisinde resmi biimde byle bir konuyu gndeme getirmek bile o kadar kolay olmamtr. Fakat Elibey bu ykn altna girmi, iinde yaatt byk Trklk akn bu eseriyle ortaya koymaya almtr. Byle bir dnemin ve konunun ele alnmas Elibey asndan hi de tesadfi deildi. Hilafetin paralanmas sonucunda kurulan ilk Trk devletinin tarihini aratrmak, renmek ve topluma kazandrmak gelecek yolunu tesbit etmi bir insan iin byk anlam tayordu. O, ilk nce Byk Trk milletinin ne kadar zeki ve gl olduunu, onun devlet kurma yeteneini tarihin bu aratrlmam sayfalarnda gn na karmay dnyordu. Ve btn bunlar Trk adnn bile yasakland baskc Sovyet rejiminin gzleri nnde sergilemeliydi. Elibey'in bu dncesini "Tolunoullar Devleti" eserinde de gerekletirdiine inanyoruz. Eserde faydalanlan kaynaklardan anlalyor ki, yazar Trk, Arap, Rus, Alman, Fransz, ngiliz ve Fars dillerinde yazlm ok sayda kayna Bak, Moskova, Peterburg ve Tiflis'in eitli ktphanelerinde aratrarak uzun zahmetler sonucunda byle bir eser ortaya koymutur. Eserin ilgin ynlerinden biri de konunun esas mekan olan Msr'da Elibey'in bir yl sre ile alm olmas bundan dolay da yerlerin, olaylarn, abidelerin tasvirinin daha pratik ve canl oluudur. Eserde 9. yzyln ortalarndan hilafetin ykseli dnemlerinin artk unutulmaya balad Yakn ve Orta Dou'da meydana gelen olaylarn sosyal ve siyas yaps karlatrmal ekilde ele alnmtr. Konuya yazarn yaklamnn takdir edilmesi gereken bir yn de olayn srf Trk ve Mslman taassupkelii ile ortaya konulmamasdr. Konu zerindeki incelemelerde yalnz objektif tarihi aratrmasnn izlenimlerini grmek mmkndr. "Tolunoullar Devleti" eserinde tarihin yalnz Tolunoullar ile ilgili sayfas hakknda bilgiler verilmiyor. Burada genellikle Arap Hilafeti, Bizans, ran v.s. devletlerin tarihi de karlatrmal biimde ele alnmtr. Yazar 9. yzyln tamam ve 10. yzyl balarnda Yakn ve Orta Dou tarihinin olaylarn ve gelimelerini zengin tarih kaynaklara bavurarak sergilemitir. Ayrca o dnemde Azerbaycan'da yaanan baz olaylar geni biimde ilenmitir. Arap Hilafeti ile uzun yllar savaan Babek'in nderliindeki hareketin siyas,

    sosyal ynleri hakknda deerli bilgiler ierir. "Tolunoullar Devleti" eseri geleneksel tarih aratrmalardan farkl ynleri ile dikkatleri eker. Burada yalnz tarih olaylarn cansz sralanmas yoktur, yazarn dnemin en kk sorunlarna bile zel yaklam grlr. Bu nl Trk hanedannn en parlak simas olan Ahmed bin Tolun'un ahsiyetinin btn zelliklerinin okuyucuya sade bir dille tantlmas, hilafette Trk unsurunun yeni gelenekler yaratmasnn nedenleri, 9. yzyln Arap hilafetinin bnyesinde slm dininin temel ilkelerindeki deiiklikler ve dier konularda yazar tarafndan yeni bir yaklam ortaya konulmaktadr. Elibey, Trklerin hilafette n plana kmasnn olduka doal olduunu ispatlamaya alyor ve Trklerin kltr seviyesinin aa olduuna dair bir ok yabanc yazarn iddialarn tarih delillere dayanarak reddediyor. Trklerin hilafetden nce de ata baba yurdu topraklarda Altaylarda, Orta Asya'da byk devletler kurduu, pek ok kltr abideleri yarattklar gereini hatrlatarak, bu yeteneklerinden dolay da onlarn byle yksek grevleri akl ve gleri ile hakkettikleri grn savunuyor. Yazar hilafetin neredeyse btn ordu komutanlarnn Trk olduu gereini unutarak, Trk kudretini grmezlikten gelenleri sert biimde eletiriyor. Bu tarih eserin esas kahraman olan Ahmed bin Tolun'un Kur'an' mkemmel seviyede bilmesinin yansra, Trk det ve geleneklerini de btn ayrntlaryla bildii grlmektedir. O, er' mahkemelerle birlikte devletinin snrlarnda Trk gelenek ve kurallarnn uyguland laik mahkemeler de kurar. nl komutan, devlet bakan, iir ve sanat derinden bilen, kltr himaye eden, ada anlaymzla reformcu niteliklere sahip Ahmed bin Tolun gibi ahsiyetin yalnz ve yalnz yksek kltr gelenekleri olan bir milletin ierisinden yetiebilecei sk sk vurgulanr. Tabii ki, eserin yazl tarihinin artlar gz nne alndnda yazarn baz gerekleri ak biimde verememesi, bazen milletine, dinine hitap edecek dncelerini satr altnda gizlemesi doal saylmaldr. Bununla da Elibey'in bu ciddi ilm aratrma sonucunda ortaya koyduu tez ilgintir: "Tolunoullar Devleti'nin bu lkelerin (Msr, Suriye, rdn, Filistin v.s. kasdedilmektedir -F.G.) gelecek tarihindeki rol yalnz meden izler brakp gitmesinde deil, ayn zamanda ilk bamsz devlet kurarak byk bir tecrbe gerekletirmesindeydi." Bu aslnda bir milletin ykselii iin bamszln ne kadar nemli olduuna inanm ve vatan Azerbaycan iin de bunu arzulayan bir dnrn iten gelen mesaj idi. Biz eser hakknda uzun uzadya fikir yrtmek dncesinde deiliz. Herhangi bir eserin en gzel tantm onun merakla okunmasdr. "Tolunoullar Devleti" eserini okuduktan sonra okuyucularda Byk Trk tarihinin bu erefli dnemi hakknda nemli tasavvur elde edilecei, ihtiya duyulan bilgiler kazanlaca ynnde inancmz gldr. Ancak 25 yl kadar uzun bir sreden sonra bu eserin ilk kez, stelik Trkiye'de kitap halinde yayna hazrlanmasnda karlatmz baz teknik sorunlar

    aklamakta yarar grmekteyiz. Eserin adnn Azerbaycan Trklerinin literatrnde "Tuluniler Devleti" olmasna ramen, kitabn basksnda Trkiye Trklerinin kulland gibi ayn anlam tayan "Tolunoullar Devleti" olarak yazmay uygun grdk. te yandan eserin yazl tarihi ve aradan geen uzun srede artlarn deimesi, ayn zamanda eserin bir kitap olarak deil, bir doktora tezi olarak hazrlanmasndan dolay tarafmzdan zerinde baz ufak tefek deiikliklere ihtiya duyuldu. Btn bunlar eserin yazar ile ciddi mzakere ettikten ve tam yetki aldktan sonra kendimizde gerekletirme cesaretini bulduk. Bir noktay da belirtmemiz gerekir ki, eserin yazlmasndaki asl fikir ve ama tam anlamyla muhafaza edilmitir. Kitapta rastlanabilecek herhangi bir teknik hatann sorumluluunu zerimize gtrerek okuyucularn hogrsne snyoruz. Eblfez Elibey'in "Tolunoullar Devleti" eserini yaynlamaktaki esas amacmz Trkiye'de imdiye kadar geni ele alnmam tarihimizin bu dnemi hakknda bilgiler sunmaktr. te yandan ise Byk Trk Azadlk mcahidi Elibey'in ilm irsinin tannmasn ama edindik ve Elibey gibi bir ahsiyetin Yce Milletimizin belli bir dneminde yaanm tarihi gelimelere yaklamnn Trk okuyucusunda zel bir ilgi uyandraca dncesindeyiz. Tanr Trk' korusun! Fazil Gezenferolu Ankara, 1997

    GR
    Hint ve in snrlarndan Atlantik okyanusuna, Kafkasya'nn kuzeyinden Hint okyanusunda Arabistan denizine kadar byk bir araziyi 8. yzyln ikinci yarsnda hakimiyeti altnda zorla birletiren Abbasiler, hilafetin btnln 9. yzyln balarna dek koruyabildiler. Dardan sarslmaz, gl bir imparatorluk etkisi brakan hilafetin 9. yzyl balar balamaz iten rmekte olduu ortaya kt. Ksa bir sre sonra Abbasiler devleti paraland ve bu topraklar zerinde ayr ayr feodal devletler kuruldu. M.S. 9. yzylda Kuzey Afrika, Yakn ve Orta Dou lkeleri halklarnn tarihinde yeni yarbamsz ve bamsz lkeler halklarnn gelecek tarihi iin nemli bir aamadr. Bu aamann ilk nemi imdiye kadar btnlkle incelenmemitir. Dorudur, Sovyet tarih ilmi bu sahada bir sra baarlar kazanm, o dnemin tetkikine ait veya baz meselelerini ortaya koyan pek ok makaleler, geni muhteval eserler yazlmtr. Fakat bunlar sz konusu dnem hakknda ok ynl bilgiler iermekten ok uzaktr. nk bu dnemin tarihi ok kark olduu gibi, onu her yn ile incelemek uzun sreli ve kollektif alma gerektirir. Bundan dolaydr ki, o dnemde kurulan yarbamsz ve bamsz devletlerin tarihlerinin ayr ayr incelenmesi genel bir sonuca ulamak iin gereklidir ve bu ynde atlan her bir adm gelecekte yaplacak kapsaml aratrmalar iin zel nem tamaktadr. Dier ynden ise bilindii gibi, Abbasiler hilafetinin k ile Yakn ve Orta Dou lkelerinde iktisadiyat ve medeniyetin inkiaf iin elverili artlar olumu, ekonomik gelime sreci balamt. Bu gelime sreci son zamanlarda zellikle Sovyet alimleri tarafndan incelenmektedir. Fakat bu eserlerde pek ok hatalar ve yanl tezler vardr. Bu da bizce o dnemin iktisad, sosyal ve siyas tarihinin imdiye kadar kapsaml ekilde incelenmemi olmasndan kaynaklanmaktadr. "Doudaki rnesans sorununu anlamak iin imdiki btn Dou lkeleri ve halklarnn sosyal ekonomik formasyonlarnn gelime srecini ayrntl ekilde incelemek gerekir... Dou rnesans incelenirken cemiyetin gelimesinde sosyal ve ekonomik artlara dikkat gsterilmeden yalnzca kltrel yaam tarihi planda ele almak bu almay baarsz klar."1 Yukarda belirtilen artlarda blgede kurulan bamsz devletlerden biri de Tolunoullar Devleti'dir (868-905). Tolunoullar Devleti'nin sosyal ve siyas olaylarla zengin ve imdiye dek ele alnmam tarihinin aratrlmas nemli bir konudur. Eserde Tolunoullar Devleti'nin ortaya kt tarih artlar ve bu artlar 8

    douran sebepler konunun nemine uygun dzeyde, devletin siyas tarihi, ekonomisi, sosyal ilikileri, hukuk sistemi ve kltrel hayat mevcut kaynaklar ve literatr esasnda ayrntsyla aratrlmaya allacaktr. ok sayda kaynak ve literatrde Tolunoullar Devleti'nin tarihine ait dank halde bilgiler vardr. Yabanc dillerde bu konuya ait pek ok eserler de yazlmtr. Ancak bu eserlerde bir ok mesele ayrntl ilenmemi, aratrmalar objektif yaplmamtr. Bu doktora tezi bir ok dilde ok sayda kaynak ve literatrn aratrlmasyla yazlmtr.

    Kaynak ve Literatrlerin zeti


    Tolunoullar Devleti'nin tarihini ok ynl aratrmak iin ncelikle Arap kaynaklarndan faydalanlmaldr. Bunun iin de ilk nce Arapa yazlm eserlerin incelenmesi gereklidir. Tolunoullar'nn ilk devrine ait en deerli kaynaklardan biri Ahmed bin Yakub bin Cafer el-Yakub'nin (897 ylnda lmtr)2 "Tarih" adl eseridir3. Yakub Tolunoullar dneminde Msr'a seyahat etmi ve orada bir sre kalarak baz olaylarn ahidi olmutur. Bundan dolaydr ki, Yakub'nin eserinde Tolunoullar hakknda verilen ve karl baka kaynaklarda bulunmayan bilgiler olduka deerli saylmaldr. Eserde 873 ylna kadar meydana gelmi olaylardan bahsedilmesine ramen, Tolunoullar Devleti'nin hangi siyas artlarda kurulduu konusunda geni bilgi sahibi olabilmek ve doru fikir yrtmek iin herhangi bir aratrmac iin net bilgiler vardr. Yakub'nin corafi eseri de bize gereken baz bilgiler iin faydal olmutur.4 Sz konusu dnemde Yakn ve Orta Dou'nun, zellikle Msr'n siyas tarihine ait en deerli kaynaklardan birisi Muhammed bin Cerir et-Taberi'nin (838-923) "Peygamberlerin ve hkmdarlarn tarihi" eseridir.5 Yazar o dnemde yaad iin hilafetin siyas tarihini geni, olaylar ayrntl vermekle herhangi bir aratrmacda geni fikir yaratr ve doru sonulara varlmasna, baz tartmal tarihlerin netletirilmesine imkan salar.6 Tolunoullar Devleti, artk kendi dnemine bir tarihi gzyle bakan Taber'nin gzleri nnde kurulmu (bu devlet kurulurken Taber 30 yanda idi) ve onun salnda yklmtr.7 Taber'nin eserini dier kaynaklardan farkl klan asl zelliklerden biri de Tolunoullar Devleti'nin dier lkelerle, zellikle Abbasiler Devleti ile siyas ilikilerini, Karmatllarla Tolunoullar arasnda meydana gelen savalar

    daha kapsaml biimde gstermi olmasdr. Taber'nin eserinden sonra, Ebu'l-Hasan Ali bin el-Hseyin bin Ali elMes'ud'nin "gerek bir ansiklopediyi hatrlatan"8 eserleri9 kk, ayn zamanda gerekli eitli bilgileri ile byk nem tayan kaynaklar arasndadr. Mes'ud'nin eserlerinde konuya ait ok deerli bilgiler var ki, bunlarn karl ya baka kaynaklarda yoktur veya o konudaki dier kaynaklarda da sz konusu bilgilerin Mes'ud'nin eserlerinden alnd belirtilir.10 Genel hatlaryla bakldnda sz konusu dneme ait en deerli kaynaklar Msr ve am tarihilerinin veya aslen baka yerlerden olup bu lkelerde yaayp yaratan tarihilerin kaleminden kmtr. Msrl tabib, Tolunoullar devrinde skenderiye'nin ba patrii grevine tayin edilen, Yevtihi ad ile tannan hristiyan Said bin Batrik (877-941) yazd "Nezm el-Cevher" eserinde11 kendi dnemine ait pek ok bilgiler verir. Said bin Batrik'in bu eserinin dier kaynaklardan farkl olan yn Tolunoullar Devleti'nin arazisinde olan hristiyan ahali ve kiliselerin durumu hakknda nisbeten kapsaml bilgiler iermesidir. Yazar, o dnemde Msr ve am hristiyanlarnn dini merkezi skenderiye'nin ba patrii olduu iin o bir blm Msr dnda yaayan hristiyanlar tarafndan yazlm ok sayda deerli tarih eserlere sahiptir. Konuya ait en deerli kaynak Msr'n 10. yzylda yaam en nl tarihisi12 Ebu mer Muhammed bin Yusuf Yakub bin Hafe et-Tecib elKind'ye13 aittir. Ebu mer Muhammed Kindi'nin her iki eseri14 Msr'n mslmanlarn eline gemesinden 10. yzyln ortalarna kadar geen sredeki tarih olaylar ierir. Yazar "Msr'n valileri" yahut "Msr'n emirleri" adl eserinde15 Msr'n 7. yzyln ortalarndan 10. yzyln ortalarna kadar btn emir, vali ve caniinlerinin faaliyetlerini etrafl biimde inceleyerek, onlarn faaliyeti hakkndaki herhangi kk bir olayn bile meydana geldii yln, ayn ve gnn tarihini gstermitir. Kindi'nin hayat ve faaliyeti hakknda gnmze pek az bilgiler ulamtr. Ancak onun nerede, ne grevde bulunduu bilinmese de, eitli eserlerini yazarken ok sayda tarih kaynaktan ve divanhane belgelerinden yararland anlalmaktadr. Yazarn, Tolunoullar'nn faaliyetinden bahsederken isnadlara sklkla bavurduu grlr. Kind'nin "Msr'n valileri" eserinin ikinci byk nemi de yazarn

    10

    Tolunoullar Devleti'ne ait bir ok olay incelerken, o dnemde yaayan Msr airlerinin bu olaylara yaklam ile yazdklar iirlerden de geni blmler vermesidir. Bu da iki ynden nemlidir. Bilindii gibi, sz konusu dnemde o dneme ait yazlm poeziya rnekleri esas kaynak saylr.16 Bundan dolaydr ki, bu iir rnekleri byk deere sahiptir. kincisi ise o dnemde ok sayda Msr airi yaayp yaratmtr. Ancak onlarn eserleri gerektii gibi korunamad iin gnmze ulaamamtr. Kind'nin bu eseri sanki o dnem Msr poeziyasnn bir ok rneklerini koruyup gnmze ulatran salname olmutur. Bu poeziya rnekleri sayesinde o dnemin edebiyat hakknda genel hatlaryla da olsa bir fikir elde etmek mmkndr. Kind'nin "Msr'n gazileri" adl ikinci eseri ise Tolunoullar Devleti'nde slm dininin ve hukukun durumu hakknda bilgi elde etmek asndan olduka nemlidir. Devrin nl tarihilerinden olan zzeddin Ebu'l-Hasan Ali bin Muhammed bin el-Esir'in (1233'de lmtr) "Mkemmel Tarih" eserinde17 Tolunoullar Devleti'nin siyas tarihine ait geni bilgiler vardr. Bin el-Esir'in bu eserindeki bilgilerin ou Taberi'nin "Peygamberlerin ve Hkmdarlarn Tarihi" eserinde olduu gibidir. Ancak baz olaylar Bin el-Esir ya daha geni vermi yahut verilen baz bilgilere Taber'nin eserinde rastlanlmad gibi baka eserlerde de rastlanlmtr. Bin el-Esir'in ada Halepli Kemaleddin bin el-Edim bin el-Gasim mer bin Ahmed'in (1262'de lmtr) "Halep Tarihinin Kayna"18 adl eseri Tolunoullar'nn yalnz Halep'de deil, btn am'da ve Bizans snrlarnda siyas, asker faaliyetlerinden bahseden en deerli kaynaklardan biridir. Bunun yansra Kemaleddin bin el-Edim am'n eyaletleri urunda hilafetle Tolunoullar Devleti arasndaki mcadele ve ekimeler hakknda da nemli bilgiler vermitir. Suriye tarihilerinden Hema eyaletinin emiri Ebu'l-Fida smail bin Ali bin Mahmud bin Ali (672-732 H / 1273-1331 M) "Beerin Ksa Tarihi"19 eserinde kendi dnemine kadar olan tarihi Taber'nin ve bin el-Esir'in eserlerinden faydalanarak yazmsa da20, Tolunoullar'nn Hims, Hema ve Antalya'daki faaliyetleri hakknda gereken ilaveleri yapmtr. Suriye'nin nl tarihilerinden olan made'd-Din smail bin mer bin Kesir (1372'de lmtr) ok ciltli "Tarihin Balangc ve Sonu" (el-Bidaye ve'nNihye")21 adl tarih eserinde Tolunoullar Devleti'nin tarihine ait geni bilgiler vermitir. Bu bilgilerin byk ounluunun karl ondan nceki tarihilerin eserlerinde olsa da, bazlar yenidir. Tolunoullar Devleti'nin sosyal siyas

    11

    tarihine ait en deerli kaynaklardan biri Abdurrahman bin Muhammed bin Haldun'un (1332-1406) "Tarih" eseridir. "Arap, acem, berberlerin ve onlardan yksek hakimiyet sahiplerinin dnemleri hakknda ibretler kitab, ilk sz ve malumat divan" (Kitabu'l-ber ve Divanu'l-Mbteda ve'l-Haber f Eyyami'l-Arab ve'l-Acem ve'l-Berber ve men Acarahum min Zeyi's-Sultani'lAkber) adl bu eserinde22 Bin Haldun "Ahmed bin Tolun'un Devleti" bal altnda zel bir blm ayrmtr. Bu blmde Tolunoullar Devleti'nin tarihinden bahsedilir. Bin Haldun pek ok tarihiden farkl olarak, kendi eserlerini sreklilik esasnda deil, konu ve olaylara gre dzenlemi ve isyanlara, kyl ayaklanmalarna zel balklar altnda yer ayrmtr. Daha dorusu onun eseri her bir konuya gre ayr blmleri ierir. Bu ise ortaa arapdili tarihilikte yeni bir usul idi.23 Bin Haldun 15. yzyl tarihisidir. Ancak, Tolunoullar Devleti hakknda esasen 9-10. yzyl tarihilerinin eserlerinden faydalanarak yazd iin onun eseri birinci dereceli kaynaklar arasnda yer alr. rnein o, Ahmed bin Tolun hakknda yazarken bu bilgileri 9. yzyl Marib tarihisi Bin Said'den aldn belirtir ve ayn zamanda Bin Said'in de bunu Bin Daye'den aldn vurgular.24 Bilindii gibi Bin Daye Tolunoullar dneminin tarihisi, "Siret bin Tulun" eserinin yazardr.25 Bin Haldun'un bu eserinde ayrca Karmatllarn am'da Tolunoullar'na kar yrttkleri savalar hakknda geni bilgi elde etmek mmkndr.26 Msr'n eski alardan balayarak 16. yzyln ilk eyreine kadar tarihini aratran herhangi bir aratrmacnn Tegieddin Ahmed bin Ali bin Abdulkadir el-Megriz'nin (1364-1442) eserlerinden yararlanmas kanlmazdr. Tegieddin 1364 ylnda Be'elbek ehrinde el-Megarize , mahallesinde domu27 ve sonra bu mahallenin ad ile ilgili olarak kendisini el-Megrizi adlandrmtr. O ocukken babas ile Kahire'ye g etmi, orada byyp, devrinin eitli ilimlerini renmitir. Megrizi Kahire, Demek ve Mekke ehirlerinde uzun yllar eitli grevlerde bulunmu, sonra devet grevlerinden tamamen uzaklaarak mrnn son 20-25 yln ilm eserler yazmaya adamtr. Onun "Hitet"28 adl nl tarihi corafi eseri Msr'n ortaalarnn eitli sahalarna ait zengin bilgileri ierir. Megriz bu eserini yazarken kendi devrine kadar tarihi, corafyac fakihlerin eserlerinden geni faydalanm ve ounluunda da faydaland kaynaklar gstermitir. O, kendi dneminden nce yazlm kaynaklardan yararlanma konusunda dier btn tarihi ve corafyaclardan ayrlr. O, brahim bin Vasif ah, Mes'ud, Bin Hordadbeh, Bin Haldun29, Kindi, Yakub, Beyheg, Malik bin Enes gibi btn Yakn ve Orta Dou'da nl limlerin eserlerinden sk sk istinadlar verip rnekler getirdii gibi30 eserleri bize ulaamayan pek ok tarihi, corafyac, fakih, tabib, filozof, air ve ediplerin eserlerine de srekli 12

    mracaat ederek, onlardan deerli rnekler verir. Megriz Msr limlerinin eserlerinden daha ok faydalanmtr. O, hayat ve yaratclklar ada tarih bilimi iin bilinmeyen, dfulu Ebu'l-Fezl Cafer bin Se'leb31, Asyanl Abdullah bin Ahmed bin Selim32, Nubeli Abdullah bin Ahmed33 v.s. tarihilerin eserlerinin isimlerini gsterir ve onlardan blmler, alntlar getirir. Megriz'nin bu eserinde Tolunoullar Devleti'nin siyas tarihinden bahseden blm tamamiyle Kind'nin "Msr valileri" eserinden alnmtr. O devrin poeziya rnekleri de Kind'nin eserindendir. nl Trk corafyacs ve seyyah Evliya elebi "Seyahatname"34 eserinde Megriz'nin "Hitet" kitab hakknda u ifadeleri kullanmaktadr: "(Bu) gayet.... lisan gibti, lisan iberi ve sryani, lisan dehlev ve mool, latin ve yunaniden alm bir muteber tarihtir."35 Megriz'nin bu eseri Msr'n Tolunoullar dneminin ekonomisi, tarm, maliyesi, medeniyet ve gzel sanatlar hakknda gerekli bilgiler ieren tek kaynaktr. Bir ok ehir, kasaba ve kylerin o dnemdeki durumunu gsterir. "Hitet" eseri Msr mimarln tetkik etmek iin en uygun, kapsaml ve gerekli kaynaklardan biridir. Btn bunlarn yansra eserde ok sayda din rivayet ve efsane bulunmaktadr. Megriz'nin dier iki eseri "Msr gibtilerinin hristiyan dinine gemesi hakknda"36 ve "Felaket olduunda halka yardm ve yahut Msr'n alk yllarndaki tarihi"37 aratrma iin nemli olmutur. Bu eserlerden birincisinde Tolunoullar Devleti'nde hristiyan ahalinin ve hristiyan kiliselerinin durumu ve mevkii, ikincisinde ise Msr'daki pahallk ve ktlktan sz edilir. Megriz'nin halefi Abdu'l-Mehasin bin Teriberdi el-Atabeki (1411-1469) Msr'n mslmanlar tarafndan alnmasndan 1453 ylna kadar geen tarihine ait ok ciltli bir eser yazmtr. "Msr ve Kahire meliklerinin parlak yldzlar" adl bu eserde38 yazar Tolunoullar'nn hakimiyetinden etrafl ekilde sz eder, slalenin temsilcilerinin hakimiyet dnemlerini ayr ayr vererek, o devirdeki savalar, siyas ekimeleri gsterir. Kind, Guda,39 Megriz gibi Msr tarihilerinin eserlerine daha ok isnad eden Bin Teriberdi bazen bir olay hakknda iki yerli yazarn sylediklerini de birlikte gsterir ve bunlara kendi fikrini ekleyerek grlerini ortaya koyar. Tolunoullar'na ayrd konuyu bitirdikten sonra bin Teriberdi onlarn iktidar yllarnda mslman lkelerde meydana gelen tarihi olaylar yllarna gre gsterir. (rnein, Ahmed bin Tolun'un iktidarnn birinci ylnda Yakn

    13

    Dou'da neler meydana gelmi, ikinci ylnda neler olmu v.s.) Bin Teriberdi Tolunoullar Devleti'nden bahsederken baz delil ve rakamlar ok abartmsa da, onun zengin bilgilerle dolu bu eserinin aratrma iin byk nemi vardr. Msr tarihilii geleneklerinin deerli devamclarndan olan Muhammed bin Ahmed bin lyas (1448-1524) "Dnemlerin hadiseleri ierisinde nadir gller" adl nl "Msr tarihi kitab"nda40 "Emir Ahmed bin Tolun'un devleti hakknda" bal altnda devletin siyas tarihi hakknda bilgi vererek toprak, vergi, maliye, tarm ve retim konularn ele alr, lkede ehirleme ve imar ilerinden bahseder. Bin lyas burada brahim bin Vasif ah, Gudai gibi Msr tarihilerinin eserlerinden faydalandn gsterir. Aratrma iin kullanlan baslm arapdilli kaynaklar iensinde daha pek ok eser gsterebiliriz. Gsterilen kaynaklara nisbetle konuyu az ierse de her birisinin kendine has zellii ve deeri vardr. Bin Miskeveyh (1030'da lmtr)41, Cemaleddin el-Ezd (1171-1226)42, Yakut el-Hemev (11791229)43, Abdurrahman bin el-Cavz (1116-1200)44, Ebu el- Ferec el-br (1226-1286)45, emseddin bin Helligan (1211-1282)46, Gelgeend (13551418)47, Celaleddin Suyuti (1445-1505)48 gibi nl ortaa tarihi ve corafyaclarnn eserlerinde yle deerli bilgiler vardr ki, onlar baka eserlerde bulmak imkanszdr. Bunlarn arasnda Bin Miskeveyh'in, Cemaleddin el-Ezd'nin, emseddin bin Helligan'n eserleri zellikle dikkat eker. Bin Miskeveyh'in "Halklarn tecrbeleri kitab"nn yedinci cildinin beinci blmnde Tolunoullar Devleti'nin son dnemlerine ait bilgiler zel neme sahiptir. Cemaleddin el-Ezd el-Haleb'nin49 "Maliyede mevcut olmayan devletler hakknda bildiriler kitab" adl eseri ada tarihiler tarafndan olduka deerli saylmaktadr. Bu eserde yazar Tolunoullar, Saciler, hidiler, Fatimiler, Hemdaniler ve Abbasiler hakknda ayr ayr bilgiler vermektedir.50 Bu eserin el yazsnn bir nshas Almanya'nn Gotha (Ghotha) ktphanesinde51, bir nshas ise Britanya mzesinde bulunmaktadr.52 Bunun yanra Tolunoullar ve hid Devletlerine ait blmleri 1875 ylnda Alman arkunas Wstenfeld yazm olduu "Msr'n Valileri" eserine ilave ederek bastrmtr.53 Tolunoullar'na ait blmde Cemaleddin el-Ezd devletin ksa siyas tarihini, Ahmed bin Tolun'un hayat ve faaliyetini, gelirin hangi sahalara ne miktarda sarfolunduunu gstermitir. emseddin bin Helligan "nl adamlarn vefat" ("Vefayat-eI-eyan") ad ile tannan eserinde Ahmed bin Humeraveyh'in veziri Ebu Bekir Muhammed el-

    14

    Mederi'nin54 tercmeyi hallerini verirken onlarn faaliyetlerinden de sz eder ki, bu da aratrma yapmak ve doru sonulara varmak iin gereklidir. Gelgeend'nin "Subh el-E'a" eserinin eitli ciltlerinde pek ok bilgiler vardr. Orada verilen Tolunoullar'na ait yaz nmuneleri, Ahmed bin Tolun'un mektup ve tayinat listeleri zellikle byk nem tar ki, bunlara elimizde bulunan kaynak ve edebiyatn hi birisinde rastlanmamtr. Tarihiler tarafndan nemli saylan bir sra ortaa arapdilli kaynaklar vardr ki, burada onlardan yardmc kaynaklar, daha dorusu, ikinci dereceli kaynaklar olarak faydalanlm, baz tarihlerin netletirilmesinde baz sonulara varlmasnda yeri geldike onlara da isnad edilmitir. Bu kaynaklarn bazlarnda kk, fakat deerli yle bilgiler vardr ki, bunlar esas kaynaklarda yoktur yahut orada olanlardan daha dorudur. Ebu Yusuf el-Kuf'nin (731-798) "Hara Kitab"55, Ahmed bin yahya elBelazur'nin (892'de lmtr) "lkelerin galleri Kitab"56, Ebu Hanife edDineveri'nin (895'de lmtr) "Uzun bilgiler kitab"57, beydullah bin Hordadbeh'in (913'de lmtr) "Yollar ve memleketler kitab"58, Muhammed bin Abdus el-Cehiyar'nn (942'de lmtr) "Vezirler ve Kateblerin kitab"59, Ebu shak el-stehri'nin "Memleketin yollar kitab"60, Ebu'l-Hseyin el-Hilal es-Sabi'nin (1056'da lmtr) "Vezirler tarihinden emirlere tevhe"61 , el-Merrakei bin el-U'zari'nin (13. yzyl) "Merib tarihinden ilgin bilgiler kitab"62, Bin Tabataba bin et-Tigtaga'nn (1262-13 ..?) "el-Fahri" ad ile nl olan "slm devletlerinin tarihi"63, Ebu Abdullah bin emseddin et-Trkmani ez-Zehebi'nin (1274-1348) "Hafzlarn tabakalar kitab"64, Selahaddin Halil bin Aybek es-Sefeddin'in (1296-1362) "Demek'in Mslman Emirleri"65, emseddin Muhammed bin Tolun'un (1485-1564) "Demek'in Kadlar"66 ve "Byk am Demek'inde Canisin Olan Trklerden En nl Adamlar"67 eserleri, el-Gurtubi, el-Kutbi, bin Sabuni v.s. ortaa yazarlarnn eserleri bu zelliklere sahip eserlerdir.68 Aratrmalarda faydalanlan kaynaklardan bir ksm da elyazlarndan oluur. Bu elyazlarnn ounluu Asya halklar enstitsnn Leningrad (sonralar: Peterburg ubesinin AHEP (LONA) elyazlar fonundadr.69 Bazlar ise Peterburg Devlet niversitesinin ktphanesinde ve Saltkov edrin adna ktphanede muhafaza edilmektedir. 13. asr Suriye tarihisi zzeddin bin eddad el-Halebi'nin (1217-1285) "Suriye ve el-Cezire emirlerine dair ehvalatlarn mhim ta-kalar"70 eserinin AHEP'de muhafaza edilen elyazs Suriye ve Mezopotomya tarihi iin deerli kaynaklardan biridir. Krk nash yaz tr ile yazlm bu eser kark, zorlukla okunmasna ramen Suriye ve Mezopotomya'nn btn ehirlerinin tarihi, Bizans'la snr ehirlerde meydana gelen olaylar ve savalar, Ahmed bin Tolun'un bu ehirleri zaptetmesi ve Tolunoullar

    15

    devrinde orada yaanan eitli siyas olaylar hakknda zengin bilgileri ierir. Ayn yzylda yaayp yaratm dier bir Suriye tarihisi Cemaleddin elHemevhi'nin (1207-1298) Eyyubiler slalesinden olan es-Salih Necimeddin'e (1240-1249) hasrettii "es-Salihi tarihi"71 eserinin "yazar tarafndan yeniden ilenmi bir nshas olan"72 "slam Devletleri"73 adl elyazsnda Tolunoullar'nn zellikle son devirlerine ait yeni nemli bilgiler bulunur. Abdullatif Badadi'nin (1162-1231) "Msr'n ksa tarihi"74 eseri, Ebu Bekir bin Yusuf mer'i'nin (1624'de lmtr)75 Muhammed bin Abdulmut'i el-shak'nin (1650'de lmtr)76 eserlerinde Tolunoullar Devleti'ne ve devletin d politikasna ait nemli bilgiler vardr. 15. asr Msr tarihisi Abdurrahman es-Suyut'nin "Msr ve Kahire tarihine dair gzel muhazereler"77 eserinin Peterburg Devlet niversitesinin ark ktphanesinde muhafaza edilen elyazs ok deerlidir. Eserde Tolunoullar devrinde Msr'da meydana gelen tabii felaketler ve sonular, Msr'da Tolunoullar'na ait mimar eserler, Bin Tolun camisi, Nil nehrinde yaplm bentler ve suyun debisini len aletler, mslman hukuk okullar, tarikatlar ve Tolunoullar'nn onlara mnasebetleri hakknda bilgiler ve rivayetler mevcuttur. Arapdilli kaynaklardan sonra byk nemi olan bir ka Trkdilli kaynaklar da vardr. Bunlardan ehebli elebi'nin "Msr tarihi"78, Mneccimba'nn (1702'de lmtr) "Sehaif el-Ahbar"79, Salih bin Celaleddin'in "Ahbar Msr"80 eserleri Msr ve Suriye hakknda szkonusu dneme ait eitli bilgiler ierir. Evliya elebi'nin yukarda ad geen "Seyahatname" eseri ise yeni ve nemli bilgileri ile deerlidir. Bu eserin sonuncu cildi Msr, Sudan ve Suriye'ye aittir. E.elebi eserinin balangcnda bu cildi yazarken Taber, Kind, Bin Zulag, Gudai, Nasreddin Kirmani, Bin el-Cevzi81, Bin Kesir, esSabi, Megriz, Suyut v.s. nl tarihilerin eserlerinden faydalandn belirtmitir.82 Evliya elebi ahsi mahade ve aratrmas sayesinde o dneme kadar korunan Msr mimarlk abideleri hakknda geni bilgiler vererek, onlarn hangi deiikliklere uradn kaydetmektedir. O Bin Tolun camisi hakknda da bu slubda yazd iin caminin ilk kuruluu ve grkemini belli lde doru anlamak mmkndr.

    Edebiyat
    Tolunoullar Devleti'nin tarihine ait daha geni aratrma Msr'n ada tarihilerinden Zeki Muhammed Hasan'a aittir. Doktor Zeki Muhammed Hasan "Tuluniler"83 adl bu eserini Fransz dilinde yazmtr. Baz eksiklerine ramen, itiraf etmeliyiz ki, "Tuluniler" eseri zorluklarla alan almann rn olup byk deere sahiptir. Yazar bir sanatsever alim olduu iin de Tolunoullar dnemine ait mimar abideleri ve bedi sanat rnekleri hakknda ok sayda kaynak ve edebiyatdan yararlanm, ahs

    16

    mahedelerine dayanarak deerli tahliller vermi ve bu sahada nemli bir adm atmtr. Fakat bunun yansra yazar konunun znden sk sk uzaklaarak gereksiz yere Msr'n 7-8. yzyllarna geri dnmekte ve baz siyas olaylar yzeysel ilemektedir. Bilindii gibi "Tuluniler" eseri 1933 ylnda baslmtr. O zamandan imdiye kadar ise Kahire'de arkeolojik kazlar yaplm, Tolunoullar devrine ait yeni bilgiler elde edilmitir. Bunun iin de Z.M.Hasan'n bu eseri ada aratrma asndan baz taleplere cevap veremiyor. Msr'n dier bir ada tarihisi Hasan Ahmed Mahmud'un "Msr Tolunoullar dneminde"84 eseri de Tolunoullar Devleti'nin tarihine hasrolunmutur. Hasan Ahmed Mahmud'un bu eseri 1962 ylnda Kahire'de baslmtr. Yazar tarih ilminin, zellikle de arkeolojinin bu sahada elde ettii baarlardan yeterince yararlanamam, sonuta ilm adan pek deerli olmayan, aratrma eserinden daha ok ders kitab seviyesinde bir eser yazmtr. Ksaca zetlememiz gerekirse pek ok tarihi gibi Muhammed Krd Ali 85, Muhammed el-Hudari bey86, Hasan brahim Hasan87, Filip Hitti88, Ali brahim Hasan89, Rufet Muhammed ve Hessune Muhammed90, Alman arkiyatlar F.Wstenfeld91, W.Byorkman92, W.Gustav93, Fransz Y.Suvaj94 ve S.Hyart95 kendi eserlerinde Tolunoullar Devleti'ni ilemiseler de yeni bir bilgiye yer vermemi, ou ortaa kaynaklarnda olan bilgileri incelemekle yetinmilerdir. Arap, Trk, Fars, Rus ve Avrupa dillerinde tarih, corafya, medeniyet ve edebiyata ait ok sayda eserler vardr. Bu eserlerde sz konusu dnem ve konuya ait bykl-kkl ok eitli bilgiler bulunur. Burada Tolunoullar dnemi ve devletine ait ya zel fasllar ya kk blmler yer alm veya baz kaytlar verilmitir. nemli olduuna inandmz bir nokta da udur: Bu eserlerin ounda ya tarih eserler tahrif olunmu ya bir sra tarihler yanl verilmi ya yalnz siyas olaylar yzeysel ilenmi veya yazarlarn ounun kastl, tek tarafl yaklamda bulunmalarndan dolay baz meseleler yanl gsterilmitir. Bu bilinen bir gerektir ki, 9. asrn ilk yarsndan itibaren Trkler Yakn ve Orta Dou'nun siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel hayatnda nemli rol oynamaya balamlar. Dnya tarihilerinin ounluu nedense Trklerin bu rolne her zaman menfi ynden yaklam, karalamaya almtr. Uzun sre tarih ilminde yer alan bu mitoloji yalnz okuyucular deil, hatta aratrmac tarihileri ve sanatunaslar da yanltm, onlarn doru ilm sonulara varmasna engel olmutur. Corci Zeydan96, Abdurrahman Hemmide97, H..Hasan98, Emir Ali99, Ahmed

    17

    Emin100, Seyyid Muhammed101, Klota Bey102, A.Krmski103, Melik Bahyan104 Trk halklarna kar kastl yaklam, onlarn yaratt medeniyet abidelerini bakalarna aitmi gibi gstermi, hatta onlarn ierisinden kan byk alim, sava ve kahramanlarn baka halklardan olduklarn gayr ilm delillerle ispatlamaya almlardr. stelik bunun iin akla hayale gelmez yollar denemilerdir. Rus arkiyatlnda Tolunoullar Devleti'ne ait ayrca eser yazlmamsa da N.A.Mednikov, A.A.Vasilyev, A.Krmski, V.V.Bartold ve B.N.Zahoder kendi eserlerinde bu devre ait baz bilgiler vermiler. N.A.Mednikov "Filistin araplarn igalinden hal seferlerine kadar"105 adl eserinde Filistin'in tarihini arapdilli kaynaklarla aratrrken blgenin Tolunoullar tarafndan igali ve Tolunoullar'nn iktidar dneminde Filistin'in siyas durumunu baaryla ilemi, kaynaklar gstererek baz olaylarn tarihini netletirmitir. A.A.Vesilyev "Bizans ve Araplar"106 eserinde Tolunoullar ile Bizanslar arasndaki savalar ve diplomatik ilikilere de iaret etmi, onlar ayrntsyla ilemitir. A.A.Krmski "Araplarn ve Arap edebiyatnn tarihi"107 eserinde Tolunoullar hakknda da yazmtr. Yazar Tolunoullar'nn siyas adan ok da ilgin olmad ve tarihte az izler braktklarn da belirtmektedir. A.Krmski'nin "genel bak ieren108 ve nemli lde ilaveler ve netletirmeler talep eden"109 ada bilgimiz iin "eskimi ve yzeysel deerde olan"110, "nemini kaybetmi"111 eserinde Tolunoullar hakknda verilen bilgiler olduka seviyesiz olmasnn yansra ok eksik bilgileri iermektedir. V.Bartold ve B.Zahoder'in eserlerinde ise Tolunoullar hakknda takdire layk grler vardr. Bunlarn, yansra Rusdilli baz eserlerde, ayrca A.Mller'in "slam", A.Mets'in "Mslman intibah", Y.B.Belyayev'in "Araplar...", Z.Bnyadov'un "Azerbaycan 7-9. asrlarda" eserlerinde konuya ait deerli kaytlar vardr. Eserin hazrlanmasnda daha pek ok Arap, Trk, Fars, Avrupa, Rus dillerinde olan eserlerden yararlanlmtr ki, bunlar da yeri geldike dipnotlarda gsterilmi, listesi ise kitabn sonunda verilmitir. Bu aratrma iinde Tolunoullar Devleti'nin tarihini ok ynl ortaya karmaya allm kitabn sonuna harita eklenmitir.

    18

    Birinci Blm ABBASLER HLAFETNN DAILMASI VE PARALANMASI


    9 yzyln ortalarnda Abbasiler hilafetinin dalmas ile bir ok bamsz ve yarbamsz devletler kurulmaya balar. Bu devletlerden birisi olan Tolunoullar Devleti'nin genel tarihini aratrrken Abbasiler hilafetinin dalmasn ve paralanmasn belirleyen tarih olaylarn renilmesi zarureti kendiliinden ortaya kar. Bundan dolaydr ki, Abbasiler hilafetinin zayflamas ve dalmasna ait zel bir blm ayrlmas kanlmazdr. ncelikle belirtmek gerekir ki, bu saha imdiye kadar ok ynl renilip aratrlmamtr. Bunun aklanmas ise kk bir blmde mmkn deildir. Bundan dolaydr ki, burada ancak doktora tezinin amacna uygun genel ve esas konulara deinilmesi dnlmtr. Bilindii gibi, bu sahada yaplan aratrmalarn mkemmel olmamas ve ayn zamanda az oluu genel sonulara varlmasnda byk zorluklara sebep olmaktadr. Dier bir taraftan ise, Abbasiler hilafetinin zayflamasn, dalmasn ve paralanmasn tarihiler eitli biimlerde, eitli sebeplerle izah ediyorlar. Bu da meselenin zmnde karklklara sebep olmaktadr. Tarihi ve aratrmaclar bu meseleye baklarnda aadaki gruplara ayrabiliriz (Elbette, bu kesin deildir; bu sistemi deitirmek, baka ekilde dzenlemek de mmkndr. Burada yazarlar hilafetin dalma srecinde hangi sebebleri daha esas saydklarna gre gruplandrlmtr): 1) Trklerin hilafetde siyas hakimiyetleri kendi nfuzlar altna almalarn en nemli sebep olarak gsterenler; Arap dilinde yazan ortaa tarihilerinin ounluu, ayn zamanda Yakub, Taber, Mes'ud, Megriz, Bin el-Esir ve dierleri bu sebebi esas almtrlar. Birok ada1 Arap tarihileri C.Zeydan2, H..Hasan3, M.Heyyat4, M.Hasan5, A.Emin6 ve dierleri bu ve dier ortaa tarihisinin fikrini esas alarak, meseleye baklarnda yeni bir (kk ilaveler deerlendirilmese) fikir belirtmemiler. Avrupa arkiyatlarndan S.Len-Pul da Trklerin siyas hakimiyeti kendi 19

    nfuz dairesine almasn hilafetin dalmasnda esas sebep olarak deerlendirmektedir. O, ordunun Trklerden tekil edilmesine iaret ederek: "Bu, hilafetin byk paralarn (ondan) ayran inklabn iaretlerinden biri idi ki, Araplarn hakimiyetini devirip Trklerin eline gemesini salad, halifenin hakimiyetini zayflatt ve sonra ise mahvetti"7 gibi bir gr savunmaktadr. 2) Baz arkiyatlar ise hilafetin zayflamas ve dalmasnda esas roln tarikatlar aras mcadelede olduunu vurguluyorlar. A.Mller8, A.Mets9, V.Bartold10 ve dierlerini bu gre rnek olarak verebiliriz. Alman arkiyats A.Mller Abbasiler hilafetinin dalmasn bir ka sebeble izah ediyor. O, farslarn araplara kar ayaklanmasn11, ran'da, zellikle Azerbaycan'da Zerdt dininin mevcut olmasn ve ategedelerin faaliyet gstermesinin12, hilafetin hakimiyetinde olan eitli halklarn arasndaki ekimelerin, Trklerin hilafetdeki kendi ynetimlerinin13 tesirlerini belirtir. Ancak bunun yansra hilafetin dalmas ve paralanmasnda esas sulu olarak yalnz Alevileri14 gstermektedir. Onlar hilafete halifelerin faaliyetsizliinden, halklar arasndaki dmanlktan, Trklerin nizamsz hareketlerinden daha fazla darbe vurdular.15 A.Mller'in bu grn kabul etmek mmkn deildir. Gerekten de, hilafetin dalmasnda tarikatlar arasndaki ekimelerin, iilerin snni Abbasilere kar mcadelesinin rol vardr. Ancak bu esas sebep deildir. A.Mller daha ileri giderek, Fatmler olmasayd, belki de sonradan gelen halifeler (Abbas halifeleri kasdedilir, E.E.) hilafetin sarslm vcudunu glendirebilirlerdi... grn savunmaktadr. Buradan yola karak hilafetin dalmasnda Alevilerin propagandasnn etkili olduunu ifade etmektedir.16 3) Dier bir grup aratrmac ve tarihiler de vardr ki, Abbasiler hilafetinin dalmas ve paralanmasnda halk hareketlerinin etkisini grmektedirler. Z.Bnyadov17 ve "Babeklik" konusunda Arap dilinde doktora tezi hazrlayan Arap limi Hseyin Gasim el-Eziz18 btn tarihiler arasnda ilk defa Abbasiler hilafetini ke uratan, onun kk devletlere paralanmasn belirleyen gcn Azerbaycan'da Babek'in nderliinde yrtlen savan olduu grn ileri srmtr. Hseyin Gasim grlerini Z.Bnyadov'un "Azerbaycan 7-9. asrlarda" eserine dayandrmsa da, Babekliin aratrlmasnda ileriye doru yeni bir adm atmtr ki, bu da gelecek aratrmaclara mutlaka yardmc olacaktr. B.N.Zaxoder19 ve T..Ter-Grigoryan20 da Babek hareketinin bu sahada byk rol oynadna iaret etmitirler. Buna ramen adlar geen yazarlar kendi aratrma sistemlerine uygun hareket ettiklerinden, hilafetin knde baka sebebler aramamlar. Bunu onlardan beklemek de doru olmasa gerek.

    20

    A.Masse21, E.Ulebi22, F.Hitti23 ve bu gibi tarihiler ise tarih olaylar ve unsurlarn hangisinin esas rol oynadna dikkat gstermeksizin baz sebepleri yzeysel olarak gstermiler. Ancak bunlar da ada bilgilerimizin taleblerini yerine getirmekten uzaktr. Abbasiler hilafetinin knn limlerin birlikte iledii "Umumdnya Tarihi"24 eserinde de istenilen seviyede ilenmediini belirtmekte fayda gryoruz. Btn bu gsterilenlerden farkl olarak, N.Mednikov'un "Arap imparatorluunun knn sebepleri hakknda"25 eseri, adndan da anlald gibi hilafetin kn anlatmaktadr. Eser hacim itibariyle ok kktr. Toplam 16 sayfa ve byle kk bir kitapkta hilafetin kn btn ynleri ile ilemek mmkn deildir. stelik yazar olaylarn aklanmasnda pek ok hatalar yapm ve hilafete kar olan halk hareketlerine bir cmleyle de olsa iaret etmemitir. Hilafetin kn bir nevi vahid dilin ve dinin olmamas, ran'da, Msr'da v.s. yerlerde araplama siyasetinin uygulanmamas ile izah etmee almtr.26 Btn bu yukarda gsterilenlerden anlalyor ki hilafetin zayflamas ve k, onun sebeb ve sonular uygun ekilde aklanmamtr. Bundan dolaydr ki, bu sahada yine de karanlk kalan ve aklanmasn bekleyen sorular oktur. Yukarda da belirtildii gibi, bunu zmek iin ok sayda ve derin aratrmalar yapmak, ierii geni eserler yazmak gerekir. nk byk bir araziyi kapsayan Yakn ve Orta Dou halklarnn tarihinde byk rol oynayan byle bir imparatorluun k, paralanmas ve nihayet ortadan kalkmas dnya tarihinin nemli olaylarndan biridir. Bu arada ilgin bir noktaya dikkat ekmek istiyoruz, hilafet sratle kerken onunla ilgili olan ilim ve medeniyet Yakn ve Orta Dou'da nemli lde gelime gstermitir. 7. Yzyln sonlarnda, Harun er-Reid'in halifelii dneminde (786-809) hilafetde feodalizmde gelime kaydedilmitir. Feodal toprak mlkiyeti biimi olan ikta27 bu devirden itibaren yava yava yaygnlamaya balamt. Hilafetin siyas hayatnda faal rol oynayan Bermekiler slalesinin ran'da ve Azerbaycan'da geni topraklar vard ki, bunlar da halife Harun er-Reid balamt. Bu tr iktalara bazen halife iktas da derlerdi. Bazen ise mlk topraklar28 olarak deerlendirilmitir.29 Ortaa Arap dilinde yazan yazarlarn "frikiye" adlandrdklar, gnmzdeki Libya, Tunus ve Cezayir'in bir blmn kapsayan topraklar Halife Harun 184(800). ylnda brahim bin Eleb'in himayesine verdi30 ve stelik ona ikta

    21

    topra da balad. Bilindii gibi, ikta topraklar yksek grevlerde bulunan memurlara, ordu komutanlarna, yksek zmreye mensup feodal ailelere verilirdi. Bundan baka ikta topraklarnn olumasnda dier bir usul de ham, sahipsiz topraklarn verilmesiydi. Bu tr topraklara ise "el-Erd el-Mevat" denir. Ortaa Arap tarihisi Ebu Yusuf (192 H. / 808 M.) "Hara kitab"nda: "elErd el-Mevat" o (topraklardr ki), kimse ona sahip deil ve kimsenin uhdesinde deil, orada (o topraklarda, E.E.) ne bir ev, ne bir ekin, ne bir otlak, ne bir trbe veya bir aalk vardr"31 diye belirtir. Bu tr kullanlmayan ham topraklar halife zenginlere szleme esasnda verirdi. Sre ise yldan be yla kadar belirlenirdi. Topra alan ahs bu srede onu elverili duruma getiremez ise geri alnr ya bakasna verilir ya da yeniden devlete ait topraklara katlrd. Aksi halde bu toprak elverili duruma getirilir, geliri toplanr, oraya su gtrlr ve ev yaplrsa o zaman arazi topra kullanan ahsn mlk saylrd. Bylece, ikta topraklar olumutur ki, bu iktadan yalnz gelir vergisi alnrd. Btn bunlar yalnz 8. yzyln sonlarnda meydana gelmitir. Bu da devletin gcn kaybetmesinin ilk alameti saylmaldr. Devlet bu topraklar kullanmaya kendisinde g bulmayp ayr ayr zengin ahslara veriyordu. Tarihilerin ounun Harun er-Reid dneminin nemine deinmelerine ramen (bazen de buna hilafetin "Altn a" ad verirler. E.E.) bu mnasebet siyas olaylara seyirci baktan domu, iktisad unsurlar ise sezilmemitir. Elbette, bu unsurlar hilafette merkezi hakimiyetin k olmasa da her halde zayflamas idi. "Azerbaycan 7-9. asrlarda" kitabnda: "kta enstits halife Harun erReid'in zamannda kendi maiyetine gre yenilik idi ve oluum sreci yaamaktayd"32 gibi bir ifade yer almtr. kta enstitsnn gelimeye balamas, feadolizmin gelimeye balamas anlamnda idi ki, bu da merkezi hakimiyeti zayflatyordu. te yandan Zakafkasya'da zellikle Azerbaycan'da, ran'da, Orta Asya ve Msr'da sk sk isyanlar oluyordu. phesiz bunda hilafetin zayflamasnn etkisi vard. Byle bir dnemde 9. yzyln balarnda halife Harun er-Reid'in lmnden (809) sonra Abbasiler slalesinin bnyesinde byk bir tefrika balad. Harun er-Reid lmeden nce veliaht olarak byk olu Emin'i seti.33

    22

    Emin'den sonra ise dier olu Me'mun'un veliaht olacan aklad. Ahdnameyi yazdrp, biat ettirdi ve nshalarn vilayetlere gnderdi. Bu nshalardan birini de Ka'be'de muhafaza edilmesi iin Mekke'ye gnderdi.34 Ayn zamanda Suriye'nin emirliini Emin'e, Dou vilayetlerinin emirliini ise Me'mun'a verdi.35 Harun er-Reid lrken Me'mun Horasan'da, Emin ise Badad'ta idi. Emin halife seildi. Hutbelerde her zaman Emin'den sonra Me'mun'un ad okunuyordu. Ancak yl sonra36 Emin'in bir olu oldu. Emin kardei Me'mun'u veliahtlktan azledip onun yerine olu Musa'ya biat ettirdi.37 Emin'in bu ekilde hareket etmesinde bir taraftan Me'mun'un nfuzunun Dou vilayetlerinde halifenin nfuzundan daha gl olmas38, dier taraftan ise vezirlerin kard fitnelerin39 byk etkisi olmutur. Veliahtlktan karldn haber alan Me'mun Badad'la btn ilikilerini keserek, Emin'e tabi olmadn ilan etti. Emin buna karlk Me'mun'un zerine ordu gnderdi. Me'mun ise kendi ordu komutan, Horasan'n nfuzlu ahsiyetlerinden olan Tahir bin Hseyin'i ona kar gnderdi. Bylece Abbasiler slalesinin ierisinde bir birine zt, iki byk ihtilaf meydana geldi. Siyas iktidar urunda iddetli mcadele balad. Dier taraftan ise Suriye'de Emin'e kar isyan balad.40 Me'mun'un gnderdii ordu Emin'in ordularn malup etti ve 813 ylnda Emin ldrld. 198 (813) ylnda Me'mun'a Badad'ta biat ettiler.41 Me'mun iilerin mcadelesinin iddetlendiini dnerek, kendi iktidarn glendirmek iin bar yolunu seti ve iilerin sekizinci imam saylan Ali bin Musa er-Rza'y kendisine veliaht seti.42 Me'mun'un yrtt politika hilafette nisb istikrar yaratmak arefesinde idi ki, birden bire sanki her ey alt st oldu. Azerbaycan'da Hurremler Babek'in nderliinde yeni bir gle Abbasiler hilafetine kar isyan bayra kaldrdlar. 816-817 yllarnda Azerbaycan'da halk hareketi43 balad ki, bu da hem Azerbaycan, hem de Yakn ve Orta Dou halklarnn sosyal, iktisad ve siyas hayatnda nemli rol oynad. Babek'in nderliindeki savan dnya tarihinin ayrlmaz bir hissesi olan Asya ve Afrika'nn tarihinde nemli rol olmutur. ocukluunda oban ve sarban (deve kervanlar yneticisi, E.E.) olarak alan gen Babek baarl bir tekilat44, yetikin siyas nder olarak meydana kt. Alman slamnas A.Mller bu konudaki grlerini ksaca yle ifade eder: (Hilafet iin) her eyden kts 201 (815-16) yllarndan balayarak

    23

    Azerbaycan'da komnistlerin (Hurremler kasdedilir, E.E.) yeniden harekete gemesiydi. Heyecan dorukta idi... Kuvvetli ve hilafete kar isyana her zaman hazr olan dallar45 arasnda etrafna ok sayda taraftar toplamak Babek iin zor olmad.46 Bu mcadelenin son yirmi yldan ou (816-837) daha gl gemi ve hilafete ar darbeler vurmutur. Bu devirde ise mcadeleye yksek asker ve siyas yetenei ile47 Babek nderlik ettii iin hareketi ksa olarak Babekler hareketi olarak tanmlayacaz. Babekler (yahut Hurremler) hareketi "Azerbaycan 7-9. asrlarda"48 ve "Babeklik"49 adl eserlerde baarl biimde aratrldndan, burada hareketin gidiinden bahsetmeye ihtiya yoktur. Ancak, doktora tezinin amacna uygun olarak, bu hareketin hilafetin knde nasl rol oynadn ksa da olsa izah etmek gerekir. Babekler hareketi Abbasiler hilafetine hem iktisad, hem de siyas ynden yle ar darbe vurmutur ki, hilafet bir daha istikrar salayamayp, dalma srecini yaamaya balamtr. Abbasiler hilafeti babeklere kar yrtt savalarda yarm milyonluk ordu kaybetmitir. Bu eski dnya ve ortaa tarihinde grlen nadir olaylardandr. Tarihten bilindii gibi hilafet kurulduktan dalncaya kadar herhangi bir devletle, hatta Sasanler ve Bizans gibi byk imparatorluklarla savalarda bile bu kadar kayp vermemitir. Babeklerle savata hilafetin, diyebiliriz ki, ekonomisi tamamen bozuldu. Hilafet bir yandan Babeklerin eline geen topraklardan uzun sre hara toplayamad ki, bu da byk bir mebladan mahrum olmak demek idi. Hilafetin o zamanki harac hakknda Cahiyari'nin verdii rakamlardan50 Azerbaycan, Muan ve Aran'dan bir ylda ylan haracn 9 milyon dirhem (600 bin dinar) olduu anlalmaktadr. Bu meblaa Hemedan vilayeti dahil deildir ki, oradan da her yl 11.800 bin dirhem (786.666 dinar, 10 dirhem)51 hara toplanyordu. Bu blgenin pek ok yerini de Babekler ele geirmitiler. Ortalama hesaplar (toplanan vergi ve hara hakkndaki kaynaklarn baz eksik ynleri yznden)52 gstermektedir ki, Hurremlerin ele geirdii topraklardan hilafet bir ylda 2 milyon dinara yakn haratan mahrurn olmutur. Halbuki, halife M'tezz 869. ylnda orduya erzak ihtiyacn karlamak iin gereken toplam 50 bin dinar53 hilafetin hazinesinden54 bile bulamad iin, Trk ordu komutanlar tarafndan halifelikten uzaklatrlarak ldrld. te yandan Azerbaycan'la snr olan ran, Ermeniye ve Grcistan'n bir sra emirlikleri Babeklerin byk zaferlerinden yararlanarak, hilafete tabi olmaktan ve vergi vermekten kurtuluyordular.

    24

    Hilafet zor bir sava yrtt iin ona tabi olan topraklardan ok sayda asker toplamaya mecbur kalmt, bu da o blgenin ekonomik hayatn bozmutu. ehirlerdeki sanatkrlarn ou ordu iin silah hazrlamaya mecbur edilmiti. ok sayda insan hilafet ordular iin mevziler kurmaya, duvarlar rmeye, hendekler55 kazmaya, geitler ve kaleler ina etmee56 ynlendirilmiti. Bat Midiya'dan Kilikiya'ya kadar, Abbasiler hilafetinin bir ate halkas iinde olmas57 hilafetin ticar hayatna da byk zarar vurmutu. Hilafetin bir ok lkelerle ticareti iin dm noktas olan Azerbeycan'dan Abbasiler artk yararlanamyordular. Bilindii gibi, ortaalarda Azerbaycan ehirleri dnya ticaretinde nemli yere sahiptiler. zellikle Bizans imparatorluunun Zakafkasya'da zayflayp onun yerini Arap hilafetinin almas ve hilafetin Volga havzas ile nemli lde ticaret yapmas Azerbaycan ehirlerinde ticaretin nemini daha da artrd. Z.Bnyadov bu konudaki aratrmalarn yle ifade etmektedir: "Komu lkelerle yaplan ticarette hilafetin ticaret hacminde Azerbaycan ve Aran ehirlerinin ncelii Bizans ve Ermeniye'nin dnya ticaretindeki rolnn knden sonra daha fazla artt. Azerbaycan bakentinin Berde'ye tanmasndan sonra Dvin bir ticaret merkezi olarak nemini kaybetti ve 10. yzyla kadar Berde, Gence, amhor, Derbent, Erdebil, abran ve dier ehirler uluslararas ticaret hayatnda Ermeniye ehirlerinden daha nemli rol oynadlar."58 Azerbaycan ve Aran'n ehirleri aracl ile hilafet yalnz Kuzey Kafkasya, Volga ve Don havzas ile deil, Avrupa'nn kuzey dousu ile de ticaret yaplyordu59 ki, bunda da Hazar denizinin byk nemi vard. Ayrca ran'da da Hurremler hareketi, hilafetin Orta Asya ve Uzak Dou lkeleri ile yapt ticareti ok azaltmt. syanclar sk sk ticaret kervanlarnn yolunu kesip, btn mallar ele geirirlerdi. Sava yaplan ve hilafet ile komu olan bir ok yer yaklp-yklm, datlm, uzun yllar hilafet iin yararsz, gelirsiz hale dmt. Bundan dolaydr ki, Vasig'in halifelii dneminde (842-847) Azerbaycan'da toplanan hara 200 bin dirheme (13.333 dinar 3 dirhem)60 kadar dmt. Orduyu erzak ve parayla donatmak iin hilafet byk harcamalar yapmalyd. Bu durum ise hilafet hazinesinin tamamen boalmasna sebep oluyordu. Babeklere kar gnderilen ordu iin ne kadar para harcandn kesin rakamlarla hesaplamak mmkn olmasa da, aadaki rnekten onun ne kadar byk miktarda olduunu takriben anlamak mmkndr.

    25

    Ortaa tarihisi Muhammed Taber'ye gre (838-923) halife Mu'tesim yalnz Afin'in savala geen her bir gnne 10 bin dirhem, savasz geen her bir gnne ise 5 bin dirhem derdi.61 Bilindii gibi, Afin, Babeklerle savaan hilafet ordularnn son komutan idi ve ondan nce bu iin uhdesinden gelen bir baka komutan yoktu. Z.Bnyadov, Afin'in 3 Haziran 835 ylnda Babeklerle savaan hilafet ordularnn komutan olarak tayin edildiini kesin ekilde belirlemitir.62 Babek yakalanp 4 Ocak 838 ylnda63 Samarra'ya getirildi. Afin'in grevini bu tarihten (yani 4 Ocak'tan) sona ermi sayarsak hilafet yalnzca Afin'e 2 yl 7 ay sren hizmeti sresinde takriben 6 milyon 510 bin dirhem demitir. 837 ylnda Halife askerlerin maan demek iin Afin'e 30 milyon dirhem gndermiti.64 Yukarda ksa olarak deinilen rneklerden hilafetin iktisad knde Azerbaycan'da Babeklerle yaplan savalarn harcamas nemli etkendir. Mu'tesim lrken (842) hilafetin hazinesinde toplam 8 milyon dirhemin65 kaldn sylersek bu tezin doruluu kendiliinden ortaya kmaktadr. Corci Zeydan'a gre, Me'mun, M'tesim ve Vasig'in toplad serveti Mtevekkil datmtr.66 Burdan da grlecei gibi bu yanl bir fikirdir ve yazar kendisi de bilmeden eserin baka bir yerinde bu fikrine kar kmtr: "Me'mun'dan sonra devletin k ile onun serveti de dald."67 Babekler hareketinin hilafetin iktisad kne etkisini yukarda gsterilen rneklerle izah etmek doru deildir. ktisad kn pek ok sebebi siyas olaylarla izah edildii iin bu sahalara imkn dairesinde yeri geldike deinilecektir. Babekler hareketinin sosyal, siyas etkisi daha gl olmutur. Bu sosyal siyas tesir Yakn Dou'da yalnz 9. yzyl boyu deil, hatta ondan sonraki yzyllarda da kendisini gsterir. Babekler hareketi balad ilk yllardan kendi siyas etkisini gstermitir. Bu konuda B.N.Zahoder: "Babek'in isyan ile iIgili olarak Me'mun'un btn politikasnda kesin bir dnn kendisini ortaya kardn gstermektedir.68 Babekler hareketinin kudretini ilk ortaya kt andan anlayan Me'mun nceden dahili rakiplerini ortadan kaldrmaya balar. rnek olarak; O, vezir Fadl bin Sehl'den korktuu iin69 818 ylnda onu ldrtmtr. Onu ldren

    26

    kiiler ele geirilip idam edilirken Me'mun'a: "Sen kendin byle emretmitin, imdi ise ldrtyorsun" diye isyan etmitiler.70 Sz konusu kiiler katledilip, balar Hasan bin Sehl'e (Fadl'n kardeine) gnderildi. Bundan ksa bir sre sonra iilerin sekizinci imam, veliahd Ali Rza'nn nfuzunun glendiini anlayan Me'mun onu da zehirleterek ortadan kaldrr. 821 ylnda Sistan'da kyl ayaklanmalar balar. Babekler hareketinin etkileri artk btn ran arazisinde grlmekteydi. Halife Me'mun halk hareketlerinin gittike yayldn ve ehirlerde tarikatlarn mcadelesinin de yeniden canlandn grp, hilafeti korumak iin byk toprak sahiplerini yanna ekmek ister ve bunun iin de onlara birok imtiyazlar tanr. 821 ylnda hilafet caniinliklere blnmee balar. Buhara, Belh, Semerkant byk toprak sahibi olan Samaniler ailesine verilir. Bir dier byk toprak sahibi Tahiriler ailesinden olan ve Emin'Ie olan ihtilafta Me'mun'un yannda yer alan, onun iktidara gelmesine byk katklarda bulunan Tahir bin Hasan 821. ylnda Horasan'n canisini tayin edildi. O, Horasan'n idaresinde bamsz hareket etmee balad. A.Mller'e gre son i savalardan sonra Hilafet ordusu Babek ve Bizans ordularn bile yenmek gcne sahip deildi.71 Bizce, bunu hissettiindendir ki, Tahir 822 ylnn Ekim-Kasm aylarnn bir Cuma gnnde camide hutbe okunurken Me'mun'un isminin hutbeden karlmasn emreder.72 Ayn gnn sabah, yani Me'mun'un ismi hutbeden karldktan bir gn sonra, Tahir yatanda l bulunmutu. Dou eyaletlerinde yksek nfuzu olan Tahir'in ortadan kaldrlmas Me'mun iin bir tehlikeyi yok etse de kkl bir deiiklik salamad. Babekler hareketinin dairesi gittike byyor, etkisini hilafetin her tarafnda gsteriyordu. Hele 812 ylnda Msr'da meydana gelen ordu ve kyl karklklarnn ortadan kalkt bir dnemde, 820 li yllarn banda yeniden byk bir gle kendini gsterdi ki, bu Babekler hareketinin hilafet ierisinde byk kargaaya yol amasna sebep oldu. Babekler hareketi Me'mun'un politikasna byk etki ederek onun bamsz politika yrtmesini nlyordu. Bundan dolaydr ki, halife Me'mun Horasan' kendisine tam tabi klmak arzusunda olmasna ramen, bu politikasn

    27

    devam ettiremedi. 822 ylnda halife Me'mun (813-833) Babek hareketinden ve Msr isyanndan ekinerek, yeni bir kargaaya sebebiyet vermemek iin Horasan'n idaresini orann canisini Tahir ldkten sonra olu Talha'ya verdi.73 Tahir'in olu Talha'nn 828 ylnda lmesine ramen, Me'mun yine de kendi isteini gerekletirmeye cesaret edemeyip, caniinlii Tahir'in kk olu Abdullah'a verdi. Bylece, Babekiler hareketinin gl etkileri sonucunda Horasan'n (daha dorusu, ran'n byk bir blmnn) yarbamszl elde edildi ve korundu. Bu da Abbasler hilafetinden byk arazilerin paralanp ayrlmas demek idi. Bunun yansra, Abbasiler hilafeti yalnz Dou eyaletlerini deil, ayn zamanda Kuzey Afrika'da da ona tabi olan eyaletleri yitirmeye balad. Bilindii gibi hilafetin hakimiyetinde olan kuzey bat Afrika eyaletleri daha 8. yzyldan itibaren Abbasiler hilafetinin hakimiyetinden karak bamsz olmutular. Oralarda drisler ve Rstemler slaleleri iktidara gelmilerdi. Ayrca daha nce belirtildii gibi, 800 ylnda Libya ve Tunus'un arazisi Harun er-Reid tarafndan Eleblerin idaresine verilmise de, Elebler kendilerini bamsz gibi gryordular. Tarih olaylarn geliimini ve gidiatn ortaa kaynaklar ile izlediimiz zaman Eleblerin, Me'mun'un ve Mu'tesim'in halifelii dneminde bamsz hareket etmeleri ve yalnz kendi isteklerine uygun olarak politika yrttkleri grlmektedir. Bu da yalnz ve yalnz Babekler hareketinin hilafetin dikkatini kendisine yneltmesi, kendisini en tehlikeli bir g gibi gstermesinden kaynaklanmaktadr. Babekler hareketinin glenmesi sonucu dalma srecine giren hilafette merkez hakimiyet nceki gcn yitirdiinden ona tabi eyaletleri artk hakimiyeti altnda tutamad. Merkezin gc zayfladka nce uzak blgeler merkezin hakimiyetine tabi olmayp, paralanarak ondan uzaklat gibi, Abbasiler hilafetinde de merkez ynetim gcn kaybedince nce merkeze uzak olan Kuzey Afrika, Orta Asya, Dou ran eyaletleri paralanp uzaklamaya, yarbamsz ve bamsz olmaya baladlar. Merkeze yakn dier eyaletlerde ise bamszlk urunda mcadele devam ediyordu. 9. yzyln diyebiliriz ki, ilk yarsnda Azerbaycan, Msr ve Yemen'de Abbasiler hilafetine kar mcadele devam etmitir. Mesele bu ynyle aratrld zaman bir tarih gerek de ortaya kmaktadr. Yalnz Babekler hareketinin etkisiyle Horasan, Orta Asya'da ise Buhara, Semerkant, Belh v.s. gibi hilafete tabi eyaletlerde yarbamsz ynetimler kurulmu ve hilafetin paralanmas iin ilk zeminler ortaya kmtr.

    28

    Yukarda sz konusu olan eyaletlerin yansra, Tunus, Libya ve Cezayir'in bir blm Babekler hareketinin devam sresince hilafetten uzaklam, sonralar ona tabi olmak bir yana, hatta tam bamsz devletler haline geldiler. Babekler hareketi Abbasiler hilafetinde feodal toprak mlkiyetinin gelimesine byk katk salam, bir ok byk nfuzlu feodal ailelerinin glenmesinde ve bunun yansra hilafetin hakimiyetinden uzaklamasnda nemli rol oynamtr ki, bu da Abbasiler hilafetinin kne ve paralanmasna etki eden esas nedenlerden biri olmutur. Babeklik eitli isyanlar zerindeki etkisini yalnz 9. yzyl boyu deil, bir ka yzyllar boyu gstermitir. Daha nce de belirtildii gibi, Babekler hareketi Me'mun'un politikasnda kesin dne sebep olmu diyebiliriz ki, hilafette her ey alt st olmutur. Me'mun'un hakimiyeti dneminde devlet aleyhine ayaklanmalar daha geni yaylmt. "Bu gnler (Me'mun dnemi, E.E.) karklklar, savalar dnemi idi."74 A Belyayev75 ayn grtedir: "tiraf edilmelidir ki, bu halifenin (Me'mun'un, E.E.) btn hakimiyet yllar, N A.Mednikov ve A.A.Vesilyev'in belirledii gibi, karklklar iinde gemitir".76 820 ylnda Gney Irak'ta Zutt kabilesi isyan etti. ncekinden farkl olarak yalnz ordu gleri deil, btn araplar ve Aa Msr'n byk eyaletlerinde yaayan Gbtler77 de bu isyana katldlar. ounluu kyllerden oluan Gbtilerin isyana katlmas ile "durum daha da gerginleti."78 Alt kesimler hilafetin caniinlerine, vergi toplayan memurlara kar direniyordular. Alt kesimlerin 831 ylndan sonra isyana katlmas ve durumu daha da zorlatrmas, Babeklerin hilafet ordular zerindeki byk zaferinden kaynaklanyordu. Bilindii gibi 829-830 lu yllarda Babekler hilafetin iki byk ordusunu (bunlardan birincisi 150 binlik bir ordu idi) datmtlar. 829-830 lu yllarda Babeklerin zerine gnderilen Ali bin Hiam Cebel sfahan'a geldikten sonra Me'mun'un emrine itaat etmemi, kendi bildiini okumaya balamt. Ona kar gnderilen Yemen hakemi Yceyf bin Enbise'yi ise ldrmek ve Babek'in yanna kamak istemitir.79 El-Dinever bu dnemlere iaret ettii eserinde olay yle ifade etmektedir:

    29

    "Babek'in hreti yaylyordu... Me'mun Abdullah bin Tahir bin el-Hseyn'i byk bir ordu ile onun zerine gnderdi.... O, (Abdullah bin Tahir, E.E.) elBezz'e doru hareket etti. Babek'in zaferi artk grkemli olmutu."80 Byle bir zamanda Msr isyannn da daha gl balamas Me'mun'u meseleyi kesin zmee yneltti. Onun iin de kendisi Msr'a gidip ordu komutan Afin'in yardm ile isyan kanl ekilde bastrd. Babekler hareketinin en byk etkisi, ilk nce Azerbaycan'la snr olan lkelerin bamszlk iin isyanlarnda kendi izlerini brakmtr. 837 ylnda "kartal yuvas"81 Bezz'in dmesi ve 838 ylnda Babek'in82 Samarra'da ar ikencelerle idam edilmesine ramen, bundan sonra da hilafete kar yrtlen isyanlarn arlk merkezi yine de Azerbaycan'da idi. 838-839 lu yllarda Azerbaycan'da Mingeevir'in nclgnde isyan balad.83 234 (848-849) ylnda Merend'de yeni bir ayaklanma oldu.84 Merend kalesinde glenen isyanclar hilafet ordularna kar ciddi direni gsteriyordular. Bin el-Esir bu konuda: "Merend gzel, sulu bal baheli bir kale idi.... isyanclar kaleden kp hilafet ordularna hcum ediyor, sonra kaleye ekilip kaplarn kapatrlard."85 syan bastrmak grevi ilk nce Azerbaycan'n canisini Hamidveyh bin Ali'ye verildi. Fakat o, bunun uhdesinden gelemedii iin, halife Mtevekkil Trk Zirek'i 200 bin Trk86 atls ile Azerbaycan'a gnderdi. Zirek de hi bir ey yapamadndan Amir bin Sysil 900 yz atl ile Merend'e gnderildi.87 Merend kalesinin evresinde mancnklar kurulduktan sonra iddetli hcum balad. Fakat hilafet ordular ehiri ele geiremediler. Halife Mtevekkil bu kez kk Bua'y Trklerden ve mariblilerden oluan 4 bin kiilik bir ordu ile isyanclarn zerine gnderdi.88 nceden gnderilmi ordular da Kk Bua'nn emrine verildi. Merend'in evresindeki balarn btnaalar kesildikten sonra, ok sayda mancnklar kuruldu. ehire her taraftan iddetli hcum baladysa da, hilafet ordular yenilerek geri dnd. Kk Bua hileye bavurdu. O, ehirdeki birka kiiyi aldatp kendi tarafna ekebildi ve ihanet sonucu Merend'in kaplar ald.89 ehire giren halife askerleri isyanclar kltan geirdiler. Kk Bua ehri fethettiini Mtevekkil'e bildirdi. 235 (849-850) ylnda isyanclarn lideri Samarra'ya getirilip idam edildi. Ayn yl Kk Bua da Samarra'ya dnd.90 850 ylnda91 Azerbaycan'da yeni ayaklanmalar oldu ve ksa bir sre sonra, 851-852 li yllarda btn Kafkaslar'da hilafete kar gl ayaklanmalar92

    30

    balad. T..Ter-Grigoryan bu konuda grn yle ifade ediyor: "Babek'in kahramanlk hareketinden ksa bir sre sonra Arap igalcilerine kar btnyle Kafkaslarda isyan balad."93 Kafkaslara yaylan isyanlarn bastrlmas konusunda bir ok tarihi eitli yanllklara dm ve bununla da baz karklklara sebep olmulardr ki, bunlarn hepsini izah etmek mmkn deildir. Y.A.Manandyan da eserinde grlerini yle ifade etmektedir: Sasun'da byk bir isyan oldu... Tam halk hareketi zellii tayan 852 ylnn genel byk isyan tasavvur edilemez ekilde kanla bastrld. Mtevekkil, Bua'nn komutanlndaki 200 bin kiilik Trk ve Arap ordularn Ermeniye'ye gnderdi.94 S.T.Melik-Bahyan ise bu gr biraz deitirmitir. Ona gre: "852 ylnn ortalarnda, hilafetin en gaddar ve kan aktan komutanlarndan biri olan Bua-erabi'nin komutanlndaki 200 bin kiilik byk bir ordu Arabistan'dan Ermeniye'ye doru hareket etti."95 T..Ter-Grigoryan'a gre: "Bua ordusunu kola ayrm. Birinci blk Samsun'a, ikinci blk Merkezi Ermeniye'ye (Ayrarat'a), nc blk ise Albaniya'ya, Alban knyaz sa Ebu Musa'ya96 kar hareket etti." S.Baratov ise Bua'nn Grcstan'a hcumunu byle ifade ediyor: "Azerbaycan ve Ermeniye'de 80 bin kiiyi idam ederek gaddarl ile tannan, Trk askerlerinin komutanlarndan olan Bua Grcstan'a hareket edip Tiflis'i muhasaraya ald."97 Ancak bu grlerin hepsi tek tarafl grler olarak elerlendirilmelidir. nk yazarlardan bazs hilafet ordusunun banda bulunan komutann ismini kesin sylememi, bazlar ise yanl gstermiler ki, bu belli lde de olsa eksik saylmaldr. Bilindii gibi, 9. yzyln ortalarnda hilafetin siyas asker hayatnda iki Trk komutan Byk Bua ve Kk Bua aktif rol oynamtr. Bunlar yanl gstermek ise bir sra tarih olaylarn doru anlalmasnda zorluklar yaratr. Bu konuda da yeri geldike bilgi verilecektir. Daha nce de belirtildii gibi, T.Ter-Grigoryan, 850 ylnda btn Kafkaslar'da isyan olduunu ve Bua'nn (hangisi olduu gsterilmiyor, E.E.) ordularn kola ayrdktan sonra birini Albaniya'ya gnderdiini ifade etmitir.98 Fakat ortaa Arapdilli kaynaklardan anlalyor ki, Byk Bua'nn komutas altnda hilafet ordular 852 ylnn ilk aylarnda el-Cezire'den

    31

    (Mezopotamiya'dan Kafkaslara doru harekete gemitir. Belazur "lkelerin fethi" eserinde: "Ermeniye'nin valisi Yusuf bin Muhammed el-Mervez'nin Bitrun'da ldrldn, Emir el-M'mnin elMtevekkil'in Bua el-Kebir'i (Byk Bua'y) Ermeniye'ye vali tayin ettiini"99 belirtir. Taber 237 (851-852) ylnn olaylarn yazarken: "Tarun ehrinde canisin Yusuf'un ldrldn, El-Mtevekkil'in Yusuf'un kanna karlk Bua eerabi'yi100 Ermeniye'ye gnderdiini"101 belirtir. Taber'nin eserine dayanarak yazan ve ayn zamanda Belazuri'nin de eserinden eklemeler yapan102 Bin el-Esir bu olayn tarihini de doru yazmtr: "237 ylnda Ermeniye ehli Yusuf bin Muhammed'i ldrd... Bu (olay) Ramazan aynda olmutur. Bu haber Mtevekkil'e ulat. O, Bua elKebir'i Yusuf'un intikamn almas iin onlarn (Yusufu ldrenlerin, E.E.) zerine gnderdi."103 Buradan anlalyor ki, Yusuf bin Muhammed 852 ylnn ubat aynda ldrlm ve bundan sonra halife Mtevekkil Byk Bua'y isyanclarn zerine gndermitir. Gnmze ulaamayan ok sayda kaynaklardan Bin el-Esir'in yararlandn dnerek onun bu bilgisini esas gtrmekte hi bir tereddt gsterilmemelidir. Anladmz kadaryla, Byk Bua 852 ylnn Mart-Nisan aylarnda elCezire'den104 hareket ederek Musul'dan gemi, Erzan106 ehrinde Yusuf bin Muhammed ldrldkten sonra yerini zapteden Musa bin Zurare ve onunla birlikte be kardeini esir alp Samarra'ya gndermiti.107 Byk Bua el-Hevisiyye dana hareket edip, orada 30 bin108 kadar isyancy ldrmtr. Daha sonra O, Aran'daki Alba'a yryerek blgenin hakemi Aot bin Hamza Ebu Abbas' esir alarak, Nahvan'a yerlemitir. Byk Bua Azerbaycan'da ksa bir sre kaldktan sonra Debil'e giderek oray da feth etmi ve bir ay sreyle Debil'de kalmtr.109 Belazuri ise O'nun (Byk Bua'nn) Alba'dan sonra Grcstan'a hcum ettiini, shak bin smail'i yenip onu ldrdn ve Grcstan' fethettiini belirtmektedir.110 Taber ve Bin el-Esir 238 (852 ylnn Haziran ayndan 853 ylnn Mays ayna kadar) ylnn olaylarn anlatrken ayn yl Byk Bua'nn Tiflis'i muhasaraya aldn belirtirler.111 Tiflis'in muhasarasnda bir baka olaya da ahit oluyoruz. Bu kuatmaya Byk Bua'nn yansra Zirek Trki de ordular ile katlarak Emeviler'in

    32

    mevalisi olan shak bin smail'e kar savar.112 Daha nce Zirek Trki'nin 200 bin Trk atls ile Azerbaycan'a gnderildii ve 850 ylnda Merend isyannn bastrlmasnda aktif itirak ettii belirtilmiti. Bize gre, Zirek kendi ordusu ile geri dnmemitir. nk bu konuda hi bir kaynakta bilgiye rastlanmamtr. Burdan yle netice karabiliriz ki, Zirek Azerbaycan'la kuzeye doru hareket etmi ve Tiflis'de Byk Bua'nn ordusu ile birlemitir. Bu gr Girdman, Beylegan ve nihayet Kti'te meydana gelen savalar hakknda aratrmalar yapan Foma Arcrini'nin verdii bilgiler de onaylyor. Arcrini eserinde Byk Bua'nn 200 bin kiilik113 ordu ile kaleyi kuatmaya aldn belirtir. Byk Bua Tiflis'i yakp yktktan sonra Zirek'i ordusu114 ile Girdman115 kalesinin zerine gnderir. Zirek Girdman kalesini zaptettikten sonra, Byk Bua Tiflis'ten gelerek tekrar Zirek'in ordusu ile birlemi ve sa Ebu Musa'y itaat ettirmek iin Berde'ye doru hareket etmitir. Aran'n116 (Albaniya'nn)117 byk blmn elinde tutan sa Ebu Musa118 Byk Bua'nn ona kar ok kalabalk ordu ile hareket ettiini haber alnca Beylegan vilayetindeki Kti119 kalesine ekilmi ve ordusunu glendirmiti. Hilafet ordularn Berde'de yerletiren Byk Bua bir mektup gndererek sa Ebu Musa'y halifeye itaat etmeye armtr. O, sa Ebu Musa'dan ar bir cevap alnca durumu halife Mtevekkil'e bildirmitir. Mtevekkil ise Byk Bua'ya savamas iin emir vermitir. Btn bu aratrmay gzden geirdikten sonra baz sonular kendiliinden ortaya kmaktadr ki, bu da aratrmann doruluu asndan nemlidir. Aratrmadan anlalyor ki, 852 ylnn Mart-Nisan aylarnda Musul'dan hareket eden Byk Bua Erzenden gemi baz savalardan sonra byk bir mesafe katetmi ve ancak 852 ylnn sonlarnda Tiflis'e ulamtr. Tiflis yaklp ykldktan sonra da Byk Bua Abazin ar Tevdos'la karlamt. S.Baratov bu konuyu yle aklyor: "Teodosiy Bua'nn nn kesmek iin etraf knyazlarla iliki kurup Suram geitlerine ordu gnderdi. Bua'nn gnderdii birlikler onun (Tevdos'un, E.E.) ordularn malup ederek datt".120 Bua ancak bundan sonra Azerbaycan'a doru hareket etmitir. Onun Berde'ye gelerek sa Ebu Musa ile yazmas ve bu konuda hilafet merkezini haberdar etmesi ve oradan emir almas btnlkle gz nne alnrsa aadaki sonuca varmak mmkndr: Byk Bua Kti kalesine ilk saldrsn yalnz ve yalnz 852 ylnn sonlarnda dzenlemitir. Byk Bua ile sa Ebu Musa arasndaki atmalar takriben bir yl121 olarak dnrsek tarihi daha doru belirleriz ki, buna hi bir kaynakta rastlanmamtr.

    33

    Aratrmalardan bu neticeye varlyor ki, isyan 853 ylnn sonlarna kadar devam etmitir.122 Bir yl devam eden arpmalarda isyanclar halife ordularn 28 kez malup etmilerdir.123 Yalnz Byk Bua'nn ve Mtevekkilin hilesi sonucunda sa Ebu Musa aldanm Aran, Ermeniye ve Snik'in baz knyazlar ile birlikte kelepelenip Samarra'ya gnderilmitir.124 Byk Bua nce bir ka yl Kafkaslar'da kald. Aran'da klayp125 Derbend'e, irvan'a, Grcstan'a pek ok aknlar dzenleyerek karklklar bastrd. Byk Bua Osetya'ya saldrlarn tekrarlamak istiyordu ki, halife Mtevekkil Hazarlarn silahlandn haber alarak onu geri ard.126 Byk Bua Muhammed bin Halid'i Azerbaycan'a, Ermeniye'ye, Aran'a127 ve Tiflis'e128 hakem tayin edip 241 (855-856) ylnda129 Samarra'ya geri dnd. S.Melik Bahyan bu konuda doru sonuca varmam nedense tarihi gerekleri doru aklamamtr: "854-855'li yllarda Bua'nn (Kk Bua kastediliyor, E.E.) ileri bozuldu. Ermeni, Grc ve Albanlarla savalarda Arap ordusu (?) yenilgiye urayp tamamen dald (?) ve Bua Ermeniye'yi terk etmek zorunda kald."130 Yukarda belirtildii gibi, Byk Bua Musul'dan Ermeniye'ye hareket ettii zaman baz131 yazarlarn bilgi verdii gibi 200 bin kiilik orduya sahip deildir. Byk Bua'nn ordusu yalnz 842 ylnda Azerbaycan'a gelmi Zirek'in 200 bin kiilik ordusu ile Tiflis'te birletikten sonra artm ve sonradan birlikte Azerbaycan'a hcum edilmitir. Elbette byle byk bir ordunun dzenlemesinin baz sebebleri vard. esasen Azerbaycan'a saldrlar

    "Hilafete kar isyana her zaman hazr olan"132 Azerbaycan'da Babeklerin yrtt savalar Abbasiler iin o kadar ar sonular yaratmtr ki, halife Mtevekkil 848 ylnda Merend isyann bastrmas iin 200 bin kiiden fazla ordu gndermiti. Bu ordu 848 ylndan 856 ylna kadar Azerbaycan'n pek ok blgelerine saldrlar dzenlemiti. Bilindii gibi bu yllarda hilafete kar yrtlen bamszlk hareketlerinin arlk merkezi Azerbaycan'da olmutur. Bundan sonra ise hilafetin nfuzu Kafkaslar'da yok olma srecine girmitir. Btn bunlarn meydana geliinde ise Babekler hareketinin gl etkisi grlmektedir. 850-853 yllarnda btn Kafkaslar' saran isyanlarn balamasnda esasen yerli feodallarn

    34

    aktif rol oynamas, bununla da bamszla can atmalar, yalnz Babekler hareketinin bu lkelerde hilafetin nfuzunun krlmasna ve feodalizmin gelimesine byk tesirinden domutur. Babekiler hareketinin Azerbaycan tarihinde oynad rol, Ermeni ve Grclerin de tarihine amil etmek mmkndr. Y.A.Manandyan'n eserinden getireceimiz baz paralar da buna ak bir rnektir. "7. yzyln sonunda... Ermeni feodalizmi kendisinin igenceli can verme anlarn yayordu. Onun sonunun geldii grnyordu. Ancak ksa bir sre sonra 9. yzyln birinci yarsnda onun (feodalizmin -E.E.) canlanmas iin tamamen uygun olan yeni siyas ortam dodu... Kafkaslarn dousunda... Babek'in nderliinde Fars tarikatlarnn (Hurremler kastediliyor -E.E.) isyan balad. Babek isyannn bastrlmasna hilafet ordular ile birlikte ermeni nahararlar (feodallar -E.E.) da kendi ordular ile katlmlard. stelik onlar bundan nemli lde yararlandlar... Kendi siyasi nfuzlarn glendirip, yeni blgeler ve mlkleri ele geirme imkan kazandlar..."133 "Bu gl hareket" (Babekler hareketi -E.E.)134 baz amalarn yansra "Arap hakimiyetini devirmek amacn"135 da gttnden btn Kafkaslar'da Abbasiler hilafetinin nfuzunu yoketti. Bundan dolaydr ki, "9. yzyln ilk yarsnn sonunda (Babekler hareketinden on yl gemeden -E.E.) nahararlar... o kadar glendiler ki, kendi imtiyazlarnn yeniden olumasna, kendi siyas hukuklarnn imkan dahilinde genilemesine ve i bamszln salanmasna alyordular".136 Bundan dolaydr ki, btn Kafkaslar'da 850-853'l yllarda isyanlar balad. Ve bundan hilafetin Kafkaslarda son, stelik zayf kkleri kalyordu. 838-840'l yllarda Taberistan'da Mazyar'n nderliinde devam eden isyan, Babekler hareketinin devam idi. Mazyar isyann ilk gnlerinden balayarak topraklar aalardan alarak kyllere datyor, aalar ise malikanelerden kovuyordu. Bilindii gibi Mazyar Hrremi idi ve slm' yzeysel olarak kabullenmiti.137 Mazyar'n taraftarlar da krmz elbise giyer, Babek'in prensiplerini aka kabul ediyordular.138 syann gidiat, uarlar, talepleri Babekler hareketi ile aynyd. Babekler uzun sre Yakn ve Orta Dou'nun sosyal, siyas olaylarnda etkili olmu, Babeklik (Babeizm) ortaan gl bir ideolojisi olmasyla birlikte etkisini bir ok dnemlerde gstermitir. "Hrremliin ama ve ideolojisi kendisinin en dolgun ifadesini Babek hareketinde bulunduundan139 ileride "Hrremlii" Babeklikle birlikte ifade etsek daha doru olur.

    35

    Babeklik ideolojisinden bahsetmeden nce bu ideolojiye inananlarn Yakn ve Orta Dou'daki sosyal hareketlere nasl yakndan katldklarna ve faaliyet gsterdiklerine genel hatlaryla bakalm. Babekler'in Mingeevir el-Fergan'nin ve Mazyar'n isyannda da esas nve olduklar inkr edilmez bir gerektir. Babek'in salnda taraftarlar yalnz Azerbaycan'da 300 binden fazla idi. 833 ylnda Hemedan evresinde Babekler'in ilk yenilgisinden sonra, takriben 7 ile 14 bin kadar140 Babek Bizans toprana gemitir. Babek'in idamndan sonra, Babekler gl takibe uradklarndan btn hilafete ve komu lkelere dalm, ideolojilerini gizli olarak yaymaya balamlard. Babekler hareketi hilafette yaayan halklarn hafzasnda iz brakmtr. Babek'in taraftarlar 9. yzyln sonlarna dek hilafetteki btn yeni isyanlarn nvesini tekil etmilerdir."141 Babekler hareketinin sosyal etkisindendir ki, Msr'da isyan eden orduya 831 ylnda (Babekler'in byk zaferler kazand yllarda -E.E.) kyller ve yoksullar da katlmlar bundan sonra Msr isyan da korkun boyutlara ulamtr. Bu hareketin en nemli sosyal etkisi 869 ylnda Basra'da iddetlenen zenci isyannda ve 9. yzyln sonlarnda balayan Karmatllar hareketinde grlmtr. Bunun Babekler hareketinin sosyal taleplerini, ortaada hilafet topraklarnda yasayan btn alt tabakalarn istek ve ihtiyalarn kapsad dnlr. Bunun iin de Babeklik ideolojisi yoksul kyl ve sanatlarn, klelerin, eitli zamanlarda hilafete kar kesin silah olmutur. Hale Harun er-Reid'in zamanndan Basra limannda alan Afrika'dan getirilmi zenci kleler ok byk zorluklarla yayordular. "Bu a ve sefil liman iileri arasnda, Babekizmin fikirleri yayld ve onlarda zengin tccar snfna kar bir kin dodu... Bunlar Babekiliin esaslarn kabul ederek yeni bir tarikat kurmulard."142 Trk tarihisi Enver Behnan Babeklerin taraftarlar hakkndaki grlerini yle ifade ediyor: "Babekizm taraftarlar fakir ve topraksz halkt. Zenginlerin topraklarnda boaz tokluuna alan iilerdi. Bunlar mevcut dzeni tanmyorlar, mal ve mlk sahibi olmak istiyorlard."143 Zenciler ve Karmatllar kendi tarikatlarn Babeklik ideolojisinin sosyal talepleri zerinde kurmu, ancak zerine baka bir siyas rt ekmilerdi. Babeklik hareketi Karmatllarn hareketini o kadar gl etkilemitir ki144

    36

    Enver Behnan Karmatll Babekliin devam gibi gstermitir: "Babek ldrld. Fakat Babekizm ran'da gizli olarak yaad. Karamita adyla tekrar canland".145 Azerbaycan'a 942-952'li yllarda seyahat eden tarihi Ebu Dulef ve 943 ylnda seyahat eden Mes'ud'ye gre, bir ok ky ve nahiyelerin ahalisi yine de Babekliye itaat ediyor, onun yeniden ortaya kmasn bekliyorlard.146 Ortaada Arap dilinde yazan nl tarihilerden Bin Miskeveyh "Halklarn tecrbeleri" adl eserinde ilgin bir bilgi vermitir. Yazar 327 (933) ylnda Ali bin Bveyh'in Ger'i zaptetmesinden bahsederken unlar yazyor: "...lkenin canisini Ali bin Bveyh'in himayesini kabullendi ve onlar buralarda yaayan Hrremlerin elinde bulunan bir kaleyi fethetmek iin ittifak kurdular."147 ou Hrremlerden 148 aldanmlard. 10. yzylda smaillerin propagandasna

    11. yzyln sonlarnda yeni bir g ile isyan eden Batinlerin Yakn Dou'da korkun bir harekete dnmesinde de Babekliin nemli etkisi olmutur. Mevcut iktidara kar mcadele eden Hasan Sabbah Rey'de baarszla uradktan sonra Msr'a, am'a, Badad'a, Diyarbakr'a gittiyse de hi bir yenilik elde edemedi. Daha sonra ise Horasan, oradan da Orta Asya'ya, hatta Kakar'a kadar ulat. Ancak kendisine gl taraftarlar toplayamad. Yakn Dou'yu kar kar gezen Hasan Sabbah Azerbaycan'a geldi. O, Babekliin hele de buralarda gl olduunu grerek vaktiyle Babeklerin savunduu sosyal talepleri ortaya att. Enver Behnan aratrmalarn yle ifade ediyor: Hasan Sabbah nihayet Babekizm fikirlerinin yayld Mazendaran vilayetine geldi.149 Ksa srede kendisine ok sayda taraftar bulan Hasan Sabbah 1090 ylnda Gazvin'in kuzeyinde Elemut kalesinin hakimini kovarak oray zaptetti. Ksa bir srede Azerbaycan'n gney vilayetlerinden150 evresine ok sayda adam topland. Sonralar bu sosyal mcadeleye smailizm tarikat rts ekilse de yine de onun esas nvesini Babekler oluturuyordu. Seluklu hkmdarlarnn veziri Nizam'l-Mlk'n "Siyasetname" eserinden alnan bir para bu adan olduka deerlidir. Yazarn, "Hkmdarlarn ve slm'n dman olan zndklarn emellerinin zuhuru hakknda" bal ile aktard blm yledir: "...Allah eylemesin, eer mevcut ynetimi (Yce Allah kendisi onu gl klsn) herhangi bir bedbahtlk haklasa veya isyan olsa... bu kpekler gizli yerlerden kacak, bu hakimiyete (devlete) kar isyan edecekler (onu) paralamaya alacaklar; onlarn esas gleri ise rafizlerden ve hrremidinlerden (ibaret) olacaktr;

    37

    karklklar, zndklk ve bu gibi her ne desen bunlardan treyecektir. Onlar (kalmaya) hi bir ey koymayacaklar".151 Babekler belli zamanlarda gerek simasn deierek Yakn Dou'da iktidarlara kar ortaada mcadele eden gruplarn ideolojisi veya ideoloji kayna olmutur. Maalesef Babeklik bir ideoloji gibi imdiye kadar geni aratrlmamtr. Hilafette meydana gelen hareketlerden hi birinin mcadelesi slm dini ile bu kadar kesin ve ters olarak yz yze gelmemitir. In zulme, hayrn erre kar mcadelesinin gerekli olduunu ve sonunda "n zulm, hayrn er zerinde byk zaferinin de kanlmaz olduu"152 propagandasn yrten Babeklik hem slm, hem de Hristiyan dinine karyd. Bu ynden Y.Belyayev doru sonuca varamamtr. O grlerini yle ifade etmitir: "... bir ok bilgilere gre Babek (Bizans) imparatoru Feofil'le yazmasnda kendisini hristiyan gibi gstermi ve btn taraftarlarn da (gelecekte) hristiyan edeceine sz vermiti. Babek'in byle bir ifadesini yalnz diplomatik bir manevra olarak deerlendirmek yanltr. nk Hrremler kendi ideolojilerine gre Hristiyanla slm'dan daha yakndlar".153 Elbette bu yalnz ve yalnz Babek'in diplomatik manevrasyd ve buna hi bir phe yoktur. nk Babek'in son ifadelerinden bu aka ortaya koyulmaktadr: "Ben onlar (araplar) zerinde zafer kazandktan sonra btn araplar ve halife benim dinimi (Babeklii -E.E.) kabul edecekler ve benim gstereceim yolda gidecekler. yle ki, o zaman ben onlar Hristiyanla davet edeceim ve onlar hristiyan olacaklar". Bizce Babek'in politikas bellidir. Babeklik etkisini Azerbaycan'da 16. yzylda da gstermitir. Safev devletini kuran ah smail Hatay'nin (1502-1524) babas eyh Haydar taraftarlar arasnda Babeklii tebli etmitir.155 Taber, Babekliin kadnlarla ilgili fikirlerini yle aklyordu: "Babek Afin'in eline geti, Afin ona bakt ve onu (Babek'i) asker kampa gnderdi. Onu svari giysisiyle kampa gtrdler. Onun (Babek'in -E.E.) tehlikesini yaayan156 kadnlar ve ocuklar onu (Babek'i -E.E.) grdkleri zaman kendi elleri ile yzlerine vurdular, aladlar, sesleri (ara) ykseldi. Afin onlara dedi ki: "Dn sizi esir aldn sylyordunuz imdi de onun iin alyorsunuz. Allah size lanet eylesin! Dediler: o bize ok iyi davranrd."157 Babekler kadnlar cemiyetin eit vatandalar sayardlar. Kadnlar erkeklerle bir yer, birlikte alr, birlikte savard. Onlardan bir ou ise asker toplantlara da katlrlard.158 Btn bunlar sylemekteki ama Babekliin slm, Hristiyan, Buda

    38

    dinlerine kar olduunu, onlarn hi birisiyle yakn olmadna dikkat ekmektir. Babekliin ortaada insanlarn uurunu gl ekilde etkilediini inkr edemeyiz. Hatta Babek'e kar savaa gnderilmi, Abbasiler hilafetinin nl simalarndan159 biri olan, ordu komutan Afin Babeklerin talimine meyi etmitir.160 Babekler hareketi hilafetin zayflamasn ideolojik ynden de etkilemitir. Babekler hareketi Abbasler hilafetini ke uratmakla, onun paralamasna ve nihayet dalmasna sebep olan dier byk etkisini de sonradan merkezi siyas iktidar ellerine alan ve halifeleri bir oyuncaa dnderen Trklerden oluan asker birliklerinin olumasnda gstermitir. Bilindii gibi, Abbasler hilafetinin paralanmasnda bu Trk birliklerinin ve komutanlarnn byk rol var. Fakat hilafetin k ve paralanmasn btnlkle onlara mal etmek doru deildir. te yandan bunu da kayd etmek gerekir ki, Trklerin merkezi hakimiyeti ellerine almasnda bile Babekler hareketi esas rol oynamtr. Abbasilerin Trklere istinad etmesini tarihiler eitli sebeblerle izah ediyorlar. K.Brokkelman'a gre, araplarla farslar arasnda iddetli ihtilaflar vard. M'tesim kendini korumak iin berberlerden ve ounluu Trklerden oluan birlikler kurdu.161 A.Mller bu konuya biraz daha geni yer vererek grlerini yle ifade ediyor: Araplar ve Farslar hilafetin dahilinde yz yllar boyu bazen bar, bazen de silahl atmalar yoluyla iktidar urunda mcadele etmiler. imdi ise birinin dierine uzun sre tabi olmayacaklarna yemin ettikten sonra ayrldlar. Araplarn bir ksm Arabistan, Suriye ve Msr'da yeniden serbest hayata balam, Irakllar ise sanatkrlk, esnaflk, limlikle megul oluyor ve savalardaki becerilerini kaybediyorlard. Bu dnemler de byk ehirlerde, zellikle Badad'da halk arasnda hkmete kar ayaklanma istei gleniyordu. Bunun iin de Me'mun kendisine Araplara yabanc olan birlikler kurdu. Bu ordunun ierisinde Urusene ve Fergane vilayetlerinden olan askerler de hizmet ediyordu... Sonra bunlarn arasna berberlerden de kart. Halifede ister istemez, ordunun nvesini artk faydal olmayan Arap ve Parslarn yerine onlardan daha gl olan halklardan oluturmak gerektii dncesi olutu.

    39

    M'tesim hakimiyete gelir gelmez binlerle yabancdan ordu kurulmasn emretti.162 Me'mun ldkten sonra ordusu olu Abbas' iktidara getirmek istedii iin, M'tesim Trklerden ordu kurulmas fikrini ksa srede hayata geirdi.163 N.Mednikov da Araplarn artk ordu iin elverili olmadklarn, ehir hayatna altklarn, bedevilerin ise kervanlar talamakla uratn kayd etmektedir. O devamla belirtmektedir ki, Mansur'un, Harun'un, Me'mun'un zamannda orduda hizmet eden Farslar bamsz hareket etmiler, Bermekler siyas iktidara el koymular. "Parslarn snrlar aan iddialar halifeleri kendileri iin daha itaatkr olan birlikler aramaya mecbur etti."164 Bir ok ada Arap tarihileri ayn zamanda C.Zeydan165, Ahmed Emin166, Ali ibrahim Hasan167, H.l.Hasan168 tamamen yanl, stelik yzeysel bir sonuca varmlar. Bu yazarlar M'tesim'in Trklerden oluan ordulara ynelmesini onun annesinin Trk olmasnda gryorlar. Msr tarihisi M.el-Hudari bey grlerini bir iki cmle ile yle ifade ediyor: "M'tesim cesaretli (kiilere) meyl gsteriyordu... Badad'daki askerler halifelere kar isyan ettikleri iin O Trklerden ordu kurdu".169 A.Ulebi'ye gre ise, (hilafet ordusunun esasn tekil eden) Horasanl askerler M'tesim'in kardei Emin'i ldrdkten sonra kendilerini ok ektikleri iin, M'tesim de Trklerden oluan mkemmel bir ordu kurdu.170 Bilinmelidir ki, bunlarn bazs konuya tamamen tek tarafl bakm, dier bir blm ise tamamen yanl sebep gstermitir. M'tesim'in Trklerden oluan ordu kurmasnn pek ok esasl nedenleri vardr ki, tarihilerin ounluu bunu doru tesbit edememiler. Elbette bu nedenler bir ka yzyln rn olmann yansra 9. yzyln sosyal siyas olaylar ile de ilgilidir. Hilafet ordusunun nceler zn tekil eden Arabistan yarmadasnn ahalisi byk igaller zaman ve ondan sonra Tyan-an'dan balayp batda spanya'ya kadar, Kafkaslardan balayp gneyde Hind okyanusu sahillerine kadar byk bir araziye dalm, kitle biimini yitirmitir. Bunun yansra, M'tesim'in halifeliine kadar btn Kuzey Afrika ve Endels Abbasilerin nfuz blgesinden tamamen kmtr. Me'mun'un zamannda ise Msr'da bilindii gibi ahali ile birlikte ordu da isyan etmi, nce Abdullah bin Tahir sonra da Me'mun ve Afin tarafndan isyan iki kez bastrlm, kitlevi krgnlar olmutu. M'tesim'in Trklerden ordu kurduu zamanlar ise Babekler hilafetin byk bir parasn Abbasilerin hakimiyetinden ayrmlard. Anlalyor ki, Abbasi halifeleri kendi ordularn

    40

    yalnz Arabistan yarmadasnn seyreklemi ahalisinden Suriye, Irak, Horasan ve Orta Asya'dan toplayabilirlerdi. stelik yalnz mslman ahalisinden. Bilindii gibi mslman olmayanlar orduya alnmyordu. Peki, bu son kez isimleri geen lkelerde ahalinin genel durumu nasld? O dnemde hilafet ordularn oluturan esas iki gten biri olan farslarm durumu da zordu. Ebu Mslm ve Bermekler'in Abbasiler tarafndan ldrlmesinden dolay farslarda Abbasilere kar kin domasn ve buna gre de M'tesim'in onlara inanmamasn bir sebep olarak kabullenen yazarlar yanllk yapyorlar. Halbuki, Bermeklerin ldrlmesinden ksa bir sre sonra, Me'mun'un ordusunun ounluu farslardan oluuyordu. Bu da Me'mun'a pek ok zaferler kazandrmt. Bilinmelidir ki, Me'mun'la Emin arasndaki ekime ve Msr isyann ilk kez Abdullah bin Tahir'in bastrmas farslarn nceki askeri gcn zayflatmt. Emin'e kar savaa hazrlanan Me'mun gvenecei silahl gleri oaltmak iin Orta Asya Trklerinden orduya askerler celbetmee balamt. Fakat bu ok azd. Me'mun iktidarnn ortalarnda hilafet ordular yine de genellikle araplardan ve farslardan oluuyordu. te bu dnemde Abbasilerin btn siyasetini alt st eden Babeklerin baarl hcumlar balar. Hilafetin alt byk ordusu ardarda savata malup edilir. Daha nce de belirtildii gibi Babekler hilafetin yarm milyon kadar asker gcn mahvettiler. Artk hilafetin yaayp yaamayaca sorunu171 ortaya kmtr. Abbasilerin yok olmas beklenmektedir. Halife Me'mun kardei M'tesim'e vasiyet ederken lm annda azndan son kez bu szler kar: "Sen onu (Babek'i -E.E.) mahvetmesen O (Babek) seni mahvedecek". ok byk zorlukla kar karya kalan M'tesim Babeklerin hareketini nlemek iin "btn gc ile aba gsterir".172 Fakat artlar M'tesim iin uygun deildi. Defalarca Horasan, Arabistan, Suriye ve Irak'tan toplanan ordular Babekler tarafndan yle datlmt ki, baz ordularn komutanlar bile kap kurtulamamt. Bylece de onlarn asker ynden zayflk ve eksikleri noksanlar ortaya km, bununla da ada asker faaliyetler iin kendilerinin baarl olmadklarn aka gstermilerdi. Byle bir durumda, M'tesim'in yalnz kardei Emin'i ldrdklerine yahut Me'mun'un olu Abbas'a taraftar olduklarna gre Horasanllara (farslara) istinad etmemesini bir esas olarak kabullenen tarihiler173 doru sonuca varmam olurlar. M'tesim'in Trklerden kendi ordusunun temelini oluturmas ne farslara nefretinden, ne de annesinin Trk oluundan kaynaklanmtr. "Babek'e kar yrtlecek byk mcadele iin askeri reformlarn kanlmaz olduu ortaya kmt".174 Azerbaycan'n dalarnda savamay beceren stelik

    41

    drt bir taraftan toplanan, eitli feodallarn askeri glerinden deil yksek asker eitim grm veya savata ok ynl tecrbesi olan savalardan oluan nizaml bir orduya byk ihtiya vard. Bir yandan hilafetin nceki silahl glerininin tkenmesi te yandan sava yetenei stn olan dzenli bir orduya duyulan ihtiya M'tesim'i Orta Asya'da, Altay ve Tyanan dalarnn eteklerinde yaayan Trklere ynelmee, ordusunun temelini onlardan kurmaya mecbur etti. O her ihtimali de dnerek Trklere kar koymak iin orduda berberlerden (mariilerden -E.E.) oluan alaylar da hazrlad. te bu tedbir M'tesim'in Trklere inanmadn gsteriyordu. Fakat "esasen Trkler fizik ynnden gl ve yetenekli, hzl savalar yetitirdii iin"175 M'tesim onlar toplu halde orduya ald. Me'mun'un Horasan'da vali iken ordusuna ald Trkler ksa srede asker yeteneklerini gstermilerdi. Bunlardan Haydar Afin ok gemeden ordu komutan olmu, Me'mun halife olduktan sonra onu Berge'ye (Bengazi E.E.) canisin gndermiti. tah176, Enas Trki, Byk Bua, Cafer el-Heyyat, Vasif v. s. Trk komutanlarn M'tesim caetlerine gre seip almt.177 Btn bu komutanlar byk asker tecrbelere sahiptiler. 220 (835) ylndan178 itibaren Buhara, Semerkant, Fergana, Urusane v.s. Trk topraklarndan asker g toplamaya balayan M'tesim 836 ylnda Byk Bua'y 837 ylnda ise tah Cafer'i Babeklerin zerine gnderdi.179 836 ylnda M'tesim 18 bin180 Trk sava toplayabildi. Bu ordu iin Badad'dan 15 mil 181 veya 100 km182 mesafede Samarra ehrini kurup, kendisi de halifeliin ikametgahn oraya nakletti. Samarra'da 250 bin kiilik ordunun yaamas iin askeri kamp kuruldu.183 Artk M'tesim kendi ordularn glendirmeliydi. Ksa bir sre sonra Samarra'ya 70 bin184 kadar Trk genci topland. Bu genler halifelere hediye olarak gnderilmilerdi. Kurulduu gnden bu zamana kadar hilafette ilk kez asker reformlar yapld. Parayla tutulan daimi ordu kuruldu. Babeklerle yrtlen sava eski ordu sisteminin faydasz olduunu gstermiti. Onlara asker eitimin dnda, Arap dili, edebiyat dersleri verilmekle dini kaide ve kanunlar retilmekteydi. Dersler, eitimler nce bir ka yl Trke yaplyordu. Ordu halktan tamamen soyutlanmt. Onlara (askerlere) Trk olmayan halklardan bile evlenmek yasaklanmt.185 Buna gre de Samarra'ya , Badad'a ve etraf yerlere ok

    42

    sayda Trk ailesi nakledilmiti. Trklere hilafet topraklarnda yerleme imkan salanmt. Babekler hareketini bastrdktan sonra Trklerin nfuzu olduka glendi. Asker reformlar hilafet iin faydal sonularn vermeye balyordu. 838 ylnda Bizans ordular karsnda byk zafer kazanld. Hilafet yeni ordu sayesinde kendisini Babekler hareketinden, dier isyan ve savalardan kurtardysa da bu uzun srmedi. Trkler artk hilafette siyaset meydanna atlmt. Hilafetin zayfln hisseden bu Trk asker ve subaylar bamsz hareket etmeye, merkezi hakimiyet urunda mcadeleye baladlar. Halifelerle Trk komutanlar arasnda ekime balad. Byk zaferlerden ruhlanan Afin nemli lde nfuz kazanm, artk kimse ile hesaplamak istemiyordu. O, hilafet iin byk bir tehlike olmutu. Ancak bunu hisseden halife M'tesim Afin'i 841 ylnda ldrtt.186 842 ylnda halife M'tesim ldkten sonra onun yerine olu Vasig halife oldu. Vasig'in zamannda (842-847) Trk komutanlar daha yksek mevkileri ele geirmeye baladlar. Bunlardan Enas Trki ve tah hilafette yksek grevler aldlar. Vasig 228 (842-843) ylnda187 Enas'a "Sultan"188 lakab verdi.189 Ona mcevherle ilenmi ta,190 Altn srmalarla dokunmu elbise ( giydirdi. )191

    Vasig'in halifeliinin son yllarnda Enas'n yerine Trk Vasif tayin edildi. tah ile Vasif siyas iktidar yava yava ele geirmee baladlar. 847 ylnda Vasig, ldkten sonra olu Muhammed'e biat etmek istediler. Fakat tah ve Vasif bunu reddedip, halifelie Vasig'in kardei Mtevekkil'i ileri srdler ve onu 847 ylnda tahta kardlar. Bylece halifeleri Trkler tayin etmee balad. Abbasilerin merkezi hakimiyetteki nfuzu da artk kaybolmaya balam, rs hukuklar ellerinden alnmt. Yeni seilen halifeler Trklerin isteklerini yerine getirenler olmutular. Halife Mtevekkil Trklerin aalna son vermek iin aba gsterdi. Bir gn O, arap itikten sonra tah'a sinirlenmi, tah karlnda onu tehdit ederek saray terketmiti. Mtevekkil ayldktan sonra nlemler almaya balad.192 O, tah' grdnde: "Sen benim babamsn, beni sen bytmsn"193 diyerek onu sakinletirmi ve zel adamlarla onu hacca gitmee tevik etmiti. Halife Trk komutanlarn byk bir tehlike olduunu anlamt.194 O, daha acmasz olan tah' ortadan kaldrmak iin onu Mekke'ye ziyarete 43

    gndermee almt. Mtevekkil ok iyi biliyordu ki, tah' Samarra'da hapsetmek veya onu ldrmek kesinlikle mmkn deil. nk, tah Vasig'in dneminde bir ok yksek grevleri eline geirmiti. Bu dnemde btn ordu, Trkler, maribliler, mavaliler, saray korumas, hilafet evi, posta195 ve hara divan196 ona tabiydi. Nihayet halifenin hilesi tuttu. O 234 (848-849) ylnda197 tah'a hediyeler vererek198 Mekke'ye gnderdi. tah Mekke'den geri dnnceye kadar Mtevekkil onun grevini Vasif'e verdi. 235 (849-850) ylnda199 tah hac ziyaretinden dnerken onu oullar ile birlikte hapsedip ldrrler. Oullar Mtevekkil'in mrnn sonuna kadar hapiste kalr. Mtevekkil tah' ldrttkten sonra, ikinci gl bir rakip olan Vasif'i ortadan kaldrmann yollarn arar. Ayn zamanda o, hilafetin bakentini Demek'e nakletmek, bununla da Trk alaylarndan uzaklamaya almtr. Demek'e sefer eder. Fakat ordunun istei zerine orada fazla kalamayp Samarra'ya geri dner. O 246 (860) ylnda Samarra yaknlarnda elMecuze'de ina ettirdii saraya yerleir200 ve veziri Feth bin Hakan'a Vasif'in sfahan ve Cebel'deki mal-mlklerine el koyulmasn emreder. Bin el-Esir'e gre; Vasif'in mallarnn listesi hazrlanr. Bu liste Vasif'e verilir.201 Trk komutanlar Mtevekkil'in hareketlerinden phe ediyordular.202 stelik halife ile olu Mntezir arasnda krgnlk olmutu.203 Mtevekkil tah' ldrttkten sonra Trklerin gcn zayflatt. Ancak o, Byk Bua'dan ve Vasif'ten de ekiniyordu. nki, Byk Bua Kafkasya'da isyanlar bastrp Samarra'ya dndkten sonra halife onu Demek'e gndermi ve 244 ylnn Rebi el-Ahir aynda (858 ylnn Temmuz-Austos aylar)204 oradan Bizans'a hcum etmesini emretmiti. Byk Bua'y bu yolla bakentten uzaklatran Mtevekkil Vasif'i ortadan kaldrmak iin nlemler almaya balad. Trk komutanlar byk bir tehlikenin doduunu hissederek, Mtevekkil'i susturmak iin faaliyete baladlar. arab lakab ile nl olan Kk Bua, halifeyi koruyan zel birliin ("heres") komutan Bar'la irtibat kurdu. Trkler Mtevekkil'i ldrmeyi kararlatrdlar. Vasif bu karamayacan duyurunca yerine be olu kk Bua'ya katld. olaya

    Belun Trki205, Suvartekin'in olu Harun ve Mtevekkil'in veliahtlktan

    44

    mahrum edilen olu Mntesir de onlara katld. 247 yl evval aynn drdnde206 (861 yl Aralk aynn 11'inde)207 bir blk Trk Mtevekkil'in sarayna girdi. O gn Byk Bua'nn olu Musa babasnn yerine sarayn korumasnda grevliydi. Byk Bua ise Sumeysat'tayd.208 Byk Bua'nn o kadar gl nfuzu vard ki, onun hatta halifelerin akrabalarndan evlenmesine de izin verilmiti. O ise Mtevekkil'in halasn almt. Musa da o kadndan olmutu. Musa ayn zamanda Mtevekkil'in halas olu idi. Ancak Musa da Trklerle ibirlii yapt ve o gece yani 247 yl209 evval aynn drdnc gecesi Trkler halife Mtevekkil'i ldrdler.210 Onu korumak isteyen vezir Feth bin Hakan da katledildi.211 S.Baratov "Grcstan tarihi" eserinde yle yazmaktadr: Bua (yazar hangi Bua'nn Byk veya Kk olduunu gstermiyor -E.E.) Grcstan'da 16 yl kald.(?) "... 862 ylnda Bua'nn hilafet bakentine dnmesi ile halife Mtevekkil onun fitne fesad ve arkadalarnn klcna kurban gitti."212 Buradan anlalyor ki, Kafkaslara hcum eden Kk Bua imi. nk Byk Bua halifenin katlinde itirak etmemiti. Kendisi de yukarda gsterildii gibi 858 ylndan itibaren Bizans snrlarnda savayordu. Ayrca daha nce Kafkasya isyanlarn bastrann yalnz Byk Bua olduu kaydedilmiti. Bundan dolay ne Byk Bua ne de Kk Bua Grlcstan'da 16 yl kalamazd. Halife Mtevekkil ise 862 ylnda deil 861 ylnda ldrlmt. S.Baratov grnd gibi her eyi bir birine kartrmtr. Trkler Mntesir'i iktidara getirdiler. 247 yl eveal aynda ona biat edildi.213 Ancak Mntesir de Vasif'ten emin deildi. Bunun iin de o, Vasif'i ve Feth'in kardei Mezahim bin Hakan' 248 (862) ylnda Bizans'a kar savaa gnderdi.214 Trkler Mntesir'in de onlar iin yararl olmadn grnce 248 yl Rebi elAhir aynn 5'inde (862 yl Nisan'n 8'inde)215 onu da ortadan kaldrdlar. Halifenin zel berberi Bin et-Tayfur zehirli ustura ile ondan kan alm, gn sonra Mntesir lmt.216 O gn Byk Bua, Kk Bua, Vasif ve Atam Samarra'da idiler. Onlarn tavsiyesi ile Ahmed bin Muhammed bin M'tesim halife seildi217 ve Mste'in ismini kabul etti. Trkler artk hi kimseyle hesaplamyordular. Onlar halifeleri sahneden kardlar: Artk Abbasiler slalesinden hi kimse halifelii rs veya kanun yolla talep edemezdi. Trkler kimi isteseydiler onu seiyordular, istemedikleri halifeyi de ldryordular.218 Ancak Abbasileri siyaset meydanndan uzaklatran

    45

    Trk komutanlar kendi aralarnda savaa baladlar. Mste'in'in veziri, Msr'a ve Marib'e vali tayin edilmi219 Atam'n nfuzu glenmi ve istedii gibi hareket ediyordu. Vasif ve Kk Bua kenarda kalmlard.220 Onlarn faaliyetleri sonucu Atam ldrld. Onun yerine vezir tayin edilen Abdullah Ebu Salih'i de Kk Bua Samarra'dan kovdu.221 Trkler kendi aralarnda savayor, halifeleri ise top gibi oynatyorlar.222 Bin Tabataba et-Tigtaga bu konuda grlerini yle ifade diyor: Halife onlarn (Trklerin -E.E.) elinde esir gibiydi. steseydiler grevde tutar, uzaklatrr veya ldrrdler.223 Hilafette byk bir kargaa hkm sryordu. 861 ylndan 870 ylna kadar ara ekimelerinde be halife (Mtevekkil, Mntezir, Mste'in, M'tezz, Mhtedi -E.E.) ve hilafetin yedi nl ordu komutan (Bar Trki, Atam, Vasif, Vasif'in olu Salih, Kk Bua, Kk Bua'nn olu Muhammed, Baykbak -E.E.) ldrlmt. Bunlardan Atam, M'tezz ve Vasifin ldrlmesinde esas sebeplerden biri de ordunun maan demek iin hilafet hazinesinden bile para bulunamamasyd.224 "Trkler Vasifi ldrdkten sonra da 255 ylnn Receb ayna (869 yl Haziran-Temmuz) kadar kendi haklarn almamlard. Onlar M'tezz'in yanna gittiler. O toplam 50 bin dinar vermeliydi".225 "Beyt'l-Mal'da da hi bir ey bulunmadndan"226 Trkler M'tezz'i ldrdler. Elbette btn bunlar vurgulamakta ama Babekler hareketinin hilafetin kndeki yerini belli lde de olsa tayin etmektir. nki 837 ylnda Babeklere kar savaan askerlerin hakkn demek iin 30 milyon dirhem (2 milyon dinar E.E.)227 gnderen Abbasiler hilafeti M'tezz'in dneminde 50 bin dinar bulamad. te yandan Babekler hareketinin etkisi sonucunda merkezi hakimiyeti ele geiren Trkler hilafetin paralanmasn hzlandrp hilafetin ve halifelerin kaderini belirlemee baladlar. Bin Tabataba grlerini yle ifade ediyor: "M'tezz hilafet tahtna otururken... mneccimleri huzuruna getirdiler ve sylettiler: Bakn (grelim) O, (M'tezz -E.E.) ka yl halifelikte kalacak?.. Mecliste bulunanlardan biri yle demitir: Trkler istedikleri srece".228 Halife M'tezz Kk Bua'nn korkusundan srekli silahl geziyor, hatta gece uyurken bile silahn karmyordu.229

    46

    Mes'ud yazyor ki, O (M'tezz -E.E.) "(Kk) Bua'nn gkten yanna inebilecei veya aniden karsna kabileceinden"230 korkuyor ve bunu aka ifade ediyordu. Bizce Abbasilerin merkezi hakimiyette tuttuklar "mevki" kaynaklardan alnan bu kk rneklerden biliniyor. Peki, hilafetin durumu nasld? Daha nce de belirtildii gibi, Kafkaslar hilafetten uzaklam, Horasan'da Tahirler ve Kuzey Afrika'da Elebiler serbest hareket etmee balamlard. 860 ylndan 870 ylna kadar pek ok eyalet caniin ve memurlar hilafetin zayflndan merkezi hakimiyet urunda devam eden ekimelerin ortaya kard kargaadan yararlanarak hilafete tabi olmaktan imtina ediyor, bazlar ise hilafetten yeni topraklar koparyordu. 863 ylnda Taberistan231 ve Deylem'de232 Aleviler devletinin temeli koyuldu. Bu devletin kurucusu Hasan bin Zeyd olduu iin Zeydiler devleti olarak da tannr. Secistan'a sahip olan Yakub bin Leys es-Seffar233 248(862) ylnda Herat'a doru hareket etti.234 868 ylnda O Herat' ele geirip 255 (869) ylnda235 Krnam' istila etti. B.Zahoder Yakub bin Leys'in bu baarl hcumunu sanatkrlar ve kyller arasnda gl destekleri olan, Herat'ta ve onun evresinde yaayan Hrremlerin ona yardm ile izah ediyor.236 Bylece hilafetin dou eyaletlerinde yeni bir bamsz devlet kuruldu. te yandan Orta Asya'da Semaniler gitgide gleniyordu. 256 (870) ylnda Filistin ve Urdu'nun canisini sa bin eyh Demek'i kuatt. O daha sonra Msr'a ve btn am'a sahip olmak arzusundayd ki, bu konuyu Tolunoullar Devleti ile ilgili ikinci blmde ele alacaz. 868 ylnda Msr'da Tulunoullar Devleti'nin kurulu sreci balad. Bylece hilafette ilk bamsz Trk slalesi hakimiyeti salyordu. 9. yzyln 60'l yllarnn sonunda Abbasiler hilafeti iin daha tehlikeli olan Zenciler isyan alevlenmeye balad. Bununla da geici de olsa hilafetin merkezini oluturan Irak'ta byk bir eyalet Abbasilerin hakimiyetinden kt ve Zenciler isyan hilafet iin byk bir tehlikeye dnt. 9. yzylda Abbasiler hilafeti kk bir emirlii hatrlatacak derecede kld. Byk bir imparatorluun byle k ve paralanmasndaki esas sebep ise 816-837 yllarda meydana gelen Babekler hareketi olmutur.

    47

    "Babekler hareketi gl Abbasiler devletinin ayr ayr devletlere paralanmasn belirleyen asl siyas glerden biri"237 olmasnn yansra stelik en nemli sebeptir. 7. yzyln sonlarnda in snrlarnda ve Orta Asya'da igalci politikalar yrten Abbasiler, Babekler hareketinden sonra hilafete tabi olan lkelerin yansra, kendi nfuzlarn Badad'ta bile koruyamadlar. Babekler hareketi in, Orta Asya ve Bizans' ar savalardan kurtard. Btn bunlar aratrarak genel sonulara varabiliriz: Babekler hareketi Abbasilerin iktisad gcn mahvetti. te yandan hilafetin hakimiyet gcnn esas unsuru olan ordusu dald ve bunun sonucunda da Abbasiler iin sonradan gl bir tehlike Trklerden oluan ordu kuruldu. Hilafetin tabiiliinde olmayan halklarn Abbasilerle sava tehlikesini ortadan kaldrd. Abbasiler hilafetinin paralanmas ile ilikin olarak yarbamsz ve bamsz lkelerde feodal ilikiler hzla geliti. Abbasiler hegemonyasndan kurtulan feodallar lkeden topladklar harac artk hilafet hazinesine gndermiyor, kendi topraklarnda sarfediyordu ki, bu da feodal retim usuln hakim gce dndermiti. Sulama ebekeleri kuruluyordu. Bununla ilikin olarak "kyllerin durumu belli lde iyilemee"238 balyordu. retim sahalarnn gelimesine dikkat gsteriliyordu. Topraktan yksek gelir elde ediliyor, hatta zengin esnaflar bile byk topraklar alyorlard ki, bu durum feodal toprak mlkiyetinin gelimesine neden oluyordu. Kanallar yaplyor, bentler, barajlar ina ediliyor, hayvan gc ve elle altrlan deirmenlerin yerini su ile alan deirmenler alyordu. Bu devirde dokumaclk, testicilik, kat teknii ile birlikte metal imalat da geliiyor239 ayr ayr vilayetler, lkeler arasnda ticaret mallarnn almsatm gitgide artyordu. Btn Yakn ve Orta Dou'da byk lde ekonomik canlanma balamt. Bununla ilikin olarak ilim, medeniyet de sratle geliiyordu. Bunun yansra Babekler hareketinin etkisi altnda tarikatlarn ideolojik mcadelesi daha da iddetleniyordu. slam kurallarna kar mcadele balatan baz yeni gruplar, tarikatlar da kuruluyordu. Baz tarihiler tarafndan smail saylan Karmatllar bile dini ayinlerin icrasna nem vermiyor, Kur'an'da yazlanlara itikad gstermiyorlard. Mekke'ye ziyarete gidenleri ya geri gnderiyor, ya da mallarn soyup talyor ve igence ediyorlard. ok ilgintir ki, Karmatllar 171 (929) ylnda240 Mekke'ye hcum edip ehri dattktan ve hac adaylarn soyduktan sonra Ka'be'deki Kara ta da bakentleri el-Hesa ehrine gtrmlerdi.

    48

    Abbasiler hilafetinin paralanmas feodal ilikilerin gelimesi iin geni imkanlar yaratt. Gittike glenmeye balayan feodallerin menfaatleri att iin aralarnda iddetli mcadeleler balad ve bu mcadeleler savalara neden oluyordu. Byle bir durumda hr dnce iin uygun ortam domutu. Bununla ilikin olarak, ideolojik mcadele daha eitli stelik iddetli ve bir birine ters biim alyordu. Mcadele uzun sre kalemle yrtlyor, ounluunda ise sonuta kllara el atlyordu. Byle bir ortam Yakn ve Orta Dou dncesinin olumas ve gelimesinde nemli rol oynad. Abbasiler hilafetinin paralanmas sonucunda meydana kan pek ok yarbamsz ve bamsz devletler byle bir ortamda faaliyet gsterdiler. Tolunoullar Devleti bu tr devletlerin tipik bir rneidir. Ancak kendisine has siyas yapya ve ekonomik, sosyal dzene sahiptir.

    49

    kinci Blm TOLUNOULLARI DEVLET'NN KURULUU


    A) KURULUU VE GELMES
    Tolunoullar Devleti hakknda ortaadan balayarak gnmze kadar eitli boyutlarda eserler yazlmasna ramen, bu sahada yine de yeterli almalarn yaplmad grlmektedir. imdiye kadar yaplan almalarda da yanllklar ve bir birini yalanlayan deliller ve grler yer almaktadr. Bu deliller ve grlerin yanl ve kark oluu bir yandan aratrmann doru yrtlmesinde zorluklara yol aarken, te yandan da kesin fikirler elde etme imkann zorlatrmaktadr. Kurulduu gnden ykld gne kadar 36 yl, 3 buuk ay varln devam ettiren (23 Ramazan 254 1-2 Rebi el-evvel = 15 Eyll 868 ylndan 11-12 Ocak 905 ylna kadar) Tolunoullar Devleti hakknda ortaa kaynaklarnda kesin bilgilerin olmasna ramen, son yzylda yazlm bir ok tarihi eserde bu kesin bilgilerin net olarak kaydedilmedii grlmektedir. A.Mller Tolunoullar'nn iktidarnn 37 yl srdn1, A.Krmski ise 40 yl2 olduunu gsterir. Bazlar ise bu devletin genel siyas durumunu doru belirlememitir. rnein, N.Medrkov slalenin ilk bei Ahmed bin Tolun'u "Msr ve Suriye'nin yarbamsz hakemi"3 olarak gsterir. Halbuki, Ahmed bin Tolun Suriye topraklarnda hakimiyetini salad dnemde tam bamsz olmutur ki, bu konuya ileride ayrntl olarak deinilecektir. Genel hatlaryla ele alndnda Tolunoullar Devleti bamsz bir devlet olmutur. Ancak bunun yansra slalenin baz temsilcilerinin hakimiyeti dneminde bu devlet hilafete hara vermee balamtr ki, bu da tam bamszlk saylamaz. Bunun iin de Abbasiler hilafetinin paralanmas sonucunda kurulmu bu tr devletlerin belirli zamanlarda yarbamsz, dier bir zamanda ise tam bamsz olmalar kaydedilmelidir ki, bu da onlar biri birinden ayrr. eitli dnemde tam bamsz olan Tolunoullar, Saffari, Saci, hidi ve Karmet devletleri bu ynden Tahiri, Samani ve Elebi devletlerinden ayrlrlar. nki sz konusu devletlerden Tolunoullar ve dierleri belirli dnemlerde hilafete vergi vermemi, halifenin ismini Cuma gn okunan hutbeden tamamen karm, hatta onlara kendilerine tabi camilerde lanetler okutmular. Tolunoullar ve Saffariler bir dnem daha ileri giderek kendi adlarna sikke bastrm, halifenin adn sikkeye yazdrmamlardr. stelik bu olay Arap hilafeti kurulduktan sz konusu

    50

    dneme kadar ilk kez gerekletirilmiti. Btn bunlar ise tam bamszln en ak rnekleri idi. Tolunoullar Devleti bu tr devletlerin ilkidir. Bu devletin kuruluu ve tam bamszla ulamas bir ynyle siyas ve sosyal olaylarla ilgili iken, dier ynyle slalenin bei Ahmed bin Tolun'un4 faaliyeti ile de ilgilidir. Ahmed'in babas Tolun5 Orta Asya Trklerinden6 Ouzlardan7 olup, Buhara8 hakemi Nuh bin Esad bin Saman (es-Samani)9 tarafndan mal, binek atlar ve klelerden10 oluan hediyeler arasnda hicri takvimin 200 (815-816) ylnda11 Me'mun'a balanmt. Me'mun o dnemde Horasan'da idi. Onun gnderdii ordu kardei Emin'i ldrm, halifelik ona kalmt. O, imdilik Badad'da yaamak istemiyor ve bunun iin bir takm faaliyetlerde bulunuyordu. Me'mun bu amala ordusunu glendirdi. Emin'in dneminde hilafetin Dou vilayetlerine vali olan Me'mun Orta Asya'da bir ok Trk tayfas ile savam ve kendi nfuzunu bu blgelere kabul ettirmiti. Ancak onun nfuzu ok gl deildi. Bunun iin de yerli feodallarn desteini kazanmaya alm, Trklerden ordusu iin de asker toplamt. Ayn dnemde Orta Asya'daki byk arazi sahibi feodallardan biri olan Nuh bin Esad es-Samani, Me'mun Horasan'dayken ona byk hediyeler vererek kendi konumunu glendirmek istemitir. Me'mun'un ihtiyacn dnerek, bu feodallar ona hediyeler arasnda, orduya elverili Trk genlerini de gnderiyordular. Bu dnemden itibaren hilafet ordusunda Trk unsurlar oalmaya balad. Tolun da bu yolla Me'mun'un sarayna girmiti. 818. yln Austos aynda12 Me'mun'la birlikte onun mevalileri de Badad'a gelmiti. Bundan sonra Tolun Badad'da hizmet etmee balam ve yetenei ve becerisi sayesinde sarayda emirlik rtbesine kadar ykselmiti.13 Me'mun ldkten (833) sonra da Tolun bu grevde kalmt. Olu Ahmed hicri 220. yl14 23 Ramazan'da (835. yl, 20 Eyll)15 Badad'da domutur. Bin Helligan Ahmed'in Samarra'da doduunu16 syler. Bin Teriberdi ise: "Onun (Tolun -E.E.) olu Ahmed'in 220 ylnda veya 214 (829) ylnda Badad'da (ayrca) Samarra'da doduunu"17 belirtir. G.Gayl da Bin Teriberdi'nin sylediklerini olduu gibi vermi, kendi fikrini belirtmemitir.18 Mevcut btn kaynaklarda Ahmed bin Tolun'un doum tarihinin gerek 214 (829) yln, gerekse 220 (835) yln kabul etsek bile her iki halde de onun Samarra'da doduu iddiasnn dayana yoktur. Bilindii gibi Samarra ehri 836 ylnda kurulmutur.19 Trkler Badad'tan Samarra'ya grlrken20

    51

    Tolun'un ailesi de oraya gm ve Ahmed Samarra'da byyp eitim grmtr. Bu dnemde Samarra hilafetin ikametgahndan daha ok bir ordugah hatrlatyordu. ehir askeri kamplara blnm ve orada sava eitimleri yaplyordu. Ayrca nfusun bir Trk ehri olduunu hatrlatyordu. ehirde hakim dil ise Trk diliydi. Hatta baz ordu komutanlar halife ile konumalarda tercmecilerden faydalanyordular. Trk ocuklar ve genleri ise eitli eitimler alp Arap dilini, eriat ve asker kurallar reniyordular. Ahmed bin Tolun da byle bir ortamda bymt. O olduka yetenekli, becerikliydi.21 Ahmed'in annesi Kasm22 Tolun'un cariyelerinden biridir. Daha sonra Samarra'da yaarken onun bir kardei ve iki bacs da domutur ki, olann ismi Musa23, kzlarn ismi ise Hebsiyye ve Semane24 idi. 240 (854-855) ylnda25 Tolun ld. O, lmnden ksa bir sre nce halife Mtevekkil'i koruyan zel birliin (heres)26 komutan idi.27 Mtevekkil (847861) Tolun'un grevini olu Ahmed'e verdi.28 Bin Teriberdi'ye gre o grevini baaryla yapar, bunun yansra imkan bulduka Trklere ve onlarn ocuklarna yardm ederdi.29 Tolun ldkten sonra Ahmed'in annesi Baykbak30 isimli bir Trk emiriyle evlenmi ve aile onun himayesine gemiti. Ahmed bin Tolun ise Yarg31 isimli dier bir Trk komutann Hatun isimli kz ile evlenmiti ki, bu komutan Ahmed, Msr'da caniin grevini stlendiinde onun btn ynetimi ele geirmesine yardmc olmutu. Ahmed'in Hatun'dan 242 (856-857) ylnda Abbas isimli olu olmutur. O bazen Ebu-l-Abbas Ahmed bin Tolun olarak da tannr.32 Ahmed'in Hatun'dan Fatime33 isimli bir kz da olmutur. Ahmed babasnn lmndan bir sre sonra cihad sava iin halife Mtevekkil'in veziri Ubeydullah bin Yahya bin Hakan'dan34 Tartus ehrinin35 onun himayesine verilmesini rica eder ve izin aldktan sonra oraya gider. Mevcut kaynak litaratrlerde Ahmed bin Tolun'un Samarra'dan Tartus'a ne zaman gittii gsterilmiyor. Ancak onun yedi yla yakn Tartus'ta kald, orada eriata, fkh ve eitli ilmi toplantlara katld; Hanefi, afii mezheplerine ait hadisleri, sufi36 limlerinin konumalarn dinledii ve Tartus'un Bizansllara kar savunulmasna katld yer alr. O, sonradan annesini grmek amacyla Samarra'ya gelmi37 ve bir daha Tartus'a geri dnmemitir. Ahmed bin Tolun birlii ile Samarra'ya gelirken yolda erRuha38 kalesinde ekiyalarn39 hcumuna maruz kalmtr. Bu savata Ahmed adamlar ile ekyalarn bir ksmn ldrm kalanlar ise kamaa mecbur etmitir. Bizans'tan dnen ticaret kervan da onlarla birlikte Samarra'ya gidiyordu. Kervanda halife Mste'in'in (862-865) hizmetisi de varm ve

    52

    Konstantinopol'dan, imparatordan halifeye deerli hediyeler ve giyim eyalar getiriyormu; bu eyalar ekiyalar ele geirmise de, Ahmed bin Tolun onlar geri almtr. Onlar Samarra'ya ulatktan sonra halife hizmetisi araclyla bu olaydan haberdar olur. Mste'in Ahmed'e gizli olarak40 ayn hizmetisi ile bin dinar gnderir ve Ahmed'e "zel rabet beslediini ve bir daha saraya geldiinde onunla tanmak istediini"41 sylemesini emreder. Bin Teriberdi eserinde: "Bin Tolun'un (Ahmed -E.E.) Trklerle birlikte halifenin hizmetinde bulunduu zaman halife (Mste'in'in) ona gizli selam verdiini"42 belirtir. Halife gcn o denli yitirmiti ki, hatta pek ok kiiye kar dncelerini bile ak belirtmek gcnde deildi. Ancak bilinen bir gerek vard. Halife, Ahmed'in gsterdii ucaete gre, ona Meyyas isimli bir cariye balam ve ondan 250 ylnn Muharrem aynn 15'inde (27 ubat 864 yl)43 olu Humaraveyh olmutur.44 Btn bu sylenilenlerden anlalyor ki, Ahmed bin Tolun'un Tartus'tan dnd tarih 864 ylna (olu Humaraveyh'in doduu yl) rastlar. Ahmed'in Tartus'da yedi yla yakn yaad ve oraya gitmek iin yalnz olu Abbas doduktan (856 yl) sonra vezirden izin istediini45 gsteren tarihi bilgilerden yle bir sonuca varmak mmkndr. Ahmed, 856 ylnn ortalarnda Samarra'dan Tartus'a gitmi ve oradan 863 ylnn ilk aylarnda geri dnmtr. Ahmed Tartus'tan dndkten sonra Samarra'da yaamaya balar. O dnemde Samarra ve Badad'da byk bir karmaa hakimdi. Trkler halifeleri siyas faaliyet sahnelerinden uzaklatrm46, aralarnda hakimiyet mcadelesi balamt. Bu mcadelede ise Abbasiler slalesinin bu veya dier temsilcilerinden faydalanyordular. Bar, Kk Bua ve Vasif halife Mste'in'i (862-866) kendi nfuzlar altnda tutuyordu. Bar'n nfuzu daha glyd ve ok sayda ikta sahibiydi.47 Bu iktalar ise onun atad vekiller ynetiyordu. Bar bu vekillerden birisi olan bin Mariye'ni hapsetmi ve ldrmek istemi, buna karlk Mariye hilafette yksek grevde bulunan Delil'e snd iin Bar her ikisini de ortadan kaldrmaya almtr. Ancak Kk Bua buna izin vermeyince onlarn arasnda ihtilaf domutur. Ancak Bar'n nfuzu ok gl idi.48 O, bin Mariye'yi, Delil'i, Mste'in'i49 ldrtmek, Kk Bua'y ve Vasif'i ortadan kaldrmak istiyordu.50 Kk Bua ve Vasif birleip Bar'

    53

    hapsederler. Samarra'da byk olaylar olur. Trkler el-Cevsag', "" kuatmaya alp51 , Bar'n onlara verilmesini isterler. 251 (865) ylnda52 Vasif'le Kk Bua Bar' ldrttrr. Onlar Mste'in'i de alp kendi taraftarlar ile kaya53 binerek gizlice Badad'a kaarlar.54 Mstein 251 yl 5 Muharrem'de (6 ubat 865)55 Badad'a ular. Kk Bua ve Vasif Mste'in'i orada hakim olan Muhammed bin Tahir'in evinde56 saklarlar. Fars ve Araplardan57 oluan hilafet polisinin58 (urte) bakan Muhammed bin Tahir Mste'in'i savunmaya balar.59 Trklerden bir az blm de onlarla birliktedir..60 Samarra'da yaayan Trkler Mste'in'den geri dnmesini talep ederler. Mste'in ise birlikte olduu Trklerin talebine gre geri dnmee itiraz eder. Halife, Vasif ve Kk Bua'nn elinde esir olmutu. Ad bilinmeyen bir air tarafndan sylenmi ve ortaa kaynaklarnn ounluunda rastlanlan bu beyit Mste'in'in o dnemdeki Badad hayatna aittir:

    Halife fi gefesin beyne Vasif ve Bua Yegulu me gale lehu keme tegulu-l-bebbee.61 (Halife Vasif ve Bua'nn arasnda bir kafestedir. Onlarn (Vasif ve Kk Bua'nn -E.E.) ona sylediklerini o, papaan gibi tekrar ediyor). Bylece Badad'tan red cevab alan Trkler halifenin Samarra'ya gelmesini yasaklayarak, onun halifelikten ayrldn ilan ettiler, sonra ise Mtevekkil'in olu M'tezz'i hapisten62 kararak63 Mste'in'in yerine setiler. 251 ylnn Muharrem aynda (ubat 865)64 Samarra'da M'tezz'e biat edilir. Bylece hilafette iki ballk balar. Yakubi65, Taberi66, bin Patrik67, Mes'udi68, Suyuti69 gibi ortaa tarihilerinin verdikleri bilgilerden 250 ylnn Zu-l-hicce aynda (Ocak 865) Trk ordu komutanlarnn (Bar, Vasif ve Kk Bua) ihtilaf sonucunda Mste'in'le (862 ubat-866 Ocak) M'tezz arasnda da halifelik urunda mcadelenin balad anlalmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, Abbasiler slalesinin temsilcileri hi bir faaliyet gsteremiyordular, ancak Trkler onlarn bazlarn ihtiya duyduklar zaman ileri srmekte, gerekli grmedikleri zamanlarda ise geri ekmekteydiler. imdi de durum byle bir ekil almt. Trklerin bir blm daha dorusu kk bir blm Mste'in'i dier bir blm ise M'tezz'i sanki satran tahtas zerine karmt. Aslnda mcadele yine de Trklerden oluan ordu komutanlar arasndayd. Halifeler ise oyuncak70 gibi oynatlyordu. 251 yl Muharrem aynn 23'nde (24 ubat 865)71 Trklerden oluan 50 bin 54

    kiilik bir ordu72 M'tezz'in kardei Ebu Ahmed el-Mveffeg'in komutas altnda Badad'a doru hcum balatr ve Badad' kuatma altnda tutarlar. "Samarra'dan gelenler yine de Mste'in'in geri dnmesini isterler ve onlar ondan sonra veliahd M'tezz'in halife olmas artn ileri srerler. Mste'in bu art reddetmitir.73 Sava balar, bir yl sren sava boyunca taraflar aralklarla stnl ele geirirler.74 Neredeyse bir yl sren savata Baykbak Kk Bua'nn komutas altnda olduu iin Mste'in'i savunur. M'tezz'i savunan Trklerle savaa katlmt. Birinci arpmada o, Ebu Sa tarafndan malup edilirse75 de asker faaliyetini devam ettirir baz siyas olaylarda aktif rol oynar. Ancak bunun yansra Samarra'dan gelen Trkler gitgide hcumlarn iddetlendirirler. Bununla da ilikili olarak hilafetin her yerinde karmaa balar. Genel durum hem Badad'da hem de Samarra'da ktleir. Yakubi bu dnem Badad ve Samarra'da fiyatlarn arttn, gda skntsnn baladn gsterir.76 Pazarlarda gda maddeleri gitgide azalr, tahln fiyat grlmemi lde ykselmitir.77 stediklerinin gereklemediini gren Vasif ve Kk Bua Mste'in'i savunmaktan vazgeerler. Zor durumdan kmak iin aba harcayan Mste'in'in btn abalar boa kar. Durumun gerginliinden telaa kaplan Mste'in bar isteyip, 252 ylnn Muharrem aynda (Ocak 866)78 halifelikten ekilmeye mecbur olur ve yerini M'tezz'e brakarak ona biat eder. M'tezz'e ikinci kez 252 yl Muharrem aynn 23'nde (3 ubat 866)79 Badad'da80 biat edildi. Msr, Filistin, sfahan81 ve Halep82 hari dier eyaletlerde M'tezz'e biat ettiler. Sonradan yukarda isimleri geen eyaletlere gnderilen ordularn basklar sonucunda onlarn caniin ve valileri M'tezz'in halifeliini tanmaya mecbur oldular.83 Tahttan drlen Mste'in'in Mekke'ye gitmesini yasaklayarak onu Vasit'e84 gnderdiler.85 Rivayete gre Mste'in'e bir mvekkil semek gerekirmi. O da Ahmed bin Tolun'u istemitir.86 Cemaleddin el-Ezdi'ye gre M'tezz onu (bin Tolun'u -E.E.) Mste'in'e vekil tayin etti.87 Ahmed Mste'in'le iyi geinir, ona gezme ve avlanma imkan salard. Trklerin basks altnda halife M'tezz'in annesi Gebihe'nin88 basks ile Ahmed bin Tolun'dan89 Mste'in'i ldrmesi, karlnda M'tezz'in ona

    55

    Vasit'in valiliini vaat ettii bildirilir.90 Ancak bin Tolun bu ie raz olmad91 iin, Trkler92 252 yl Ramazan aynda (Eyll-Ekim 866)93 saray muhafzlarndan Seid bin Salih'i94 gnderip Ahmed bin Tolun'a Mste'in'i ona teslim etmesini bildirirler.95 O, Mste'in'i Seid'e teslim eder. Seid ise 252 yl96 evval aynn 3'nde (17 Ekim 866)97 Mste'in'in kafasn kesip M'tezz'e getirir.98 Ahmed bin Tolun Mste'in'in cesetini kefene sarp defneder.99 Daha sonra Samarra'ya dnerek orada yaamaya balar. Bu zamanlar halife M'tezz Trklerin elinde yeni bir oyuncak olarak onlarn isteklerini yerine getiriyordu. O esasen Trklerden oluan ordu komutanlarna geni topraklar veriyor, hatta bir lkeyi bile tamamen onlara teslim ediyordu. Bazen halifeler bunu kendisi iin tehlikeli sayd kiileri bakentten uzaklatrmak amac ile uygulardlar. Bazen ise onlarn rabetini kazanmak iin vilayetleri btnlkle toprak pay halinde balamaya mecbur olurdular.100 "kta" adlanan bu tr pay topraklarnn sahipleri ise o araziden gelen haracn bir blmn ordu ve lkenin dahilinde baz iler iin sarfeder, belirli miktarn hilafetin hazinesine verir, kalann ise kendileri iin ayrrdlar. Bu komutanlardan bazlar (rnein, Bar, Byk Bua, Kk Bua, Vasif ve dierleri) halifenin yannda kalr, onlara verilen iktay ynetmek iin kendilerinin setii yardmclarn gnderirdiler. O yardmclar ise genellikle dk rtbeli Trk subaylar olurdu. Merkezi hakimiyette bu zamanlar Baykbak aktif rol oynuyordu. Bilindii gibi Baykbak Mste'in'i savunan Kk Bua'nn komutas altnda olan Trk blnn komutanlarndan biriydi. Mste'in drldkten sonra Kk Bua ve Vasif Badad'da kalmaya mecbur oldular. Badad polisinin bakan da Muhammed bin Abdullah idi. 252 (866) ylnn Rebi-el-evvel aynda (Mart-Nisan) yani M'tezz'e Badad'ta biat edilmeye baland tarihten iki ay gemeden, M'tezz Muhammed bin Abdullah'a Kk Bua ile Vasif'in ve onlarn taraftarlarnn adlarnn ordu divanndan karlmasn ister.101 Sonra M'tezz Muhammed bin Ebu Avn isimli polis bakan araclyla onlar ldrtmek isterse102 de Samarra'daki tandklarnn bu haberi vaktinde Kk Bua ve Vasife ulatrmas ldrme olayn nler. Onlar tedbir alarak kendilerini savunurlar. eitli gelimelerden onlara halife M'tezz onlar balar ve Trklerin talebine gre onlar Samarra'ya davet eder. M'tezz'in mektubunu Baykbak Samarra'dan Badad'a getirir.103 300 kiilik bir blk de onun komutasndadr. Bu ordu Vasif ve Kk Bua'y savunmak iin hazrlanmt. Vasif ve Kk Bua Samarra'ya geldikten sonra M'tezz onlara nceki grevlerini verir. Daha sonralar Baykbak'n faaliyet sahasnn genilediini grmekteyiz.

    56

    Trklerle Maribliler arasndaki iddetli ihtilaf sonucunda pek ok savalar yaanr. Trkler Baykbak'n evine toplanrlar.104 Anlalyor ki, bu tefrikay Maribliler balatmtr. Bu durum Trklerin kendilerini haddinden fazla aa gibi grmelerinden ileri gelmektedir. Taberi'ye gre Maribliler Trklere: "Her gn bir halife ldrerek yeni birisini halife ilan ediyor, vezir ldryorsunuz"105 diye itirazlarn bildiriyordular. Mariblilerin Trklere kar olmalar her eyden nce M'tezz'in politikas ile ilgiliydi. Yeni halife Trklerin kontrolnden kurtulmak iin Mariblileri onlara kar kkrtmaya alyordu. K.Brokkelman'a gre M'tezz kendisini koruyan alay Trklere kar kullanmak iin Mariblilerden oluturmaya alyordu.106 Bundan anlalyor ki, Mariblilerin Trklere kar savamasnn esas sebeplerinden birisi de budur. Ancak ksa bir sre sonra Baykbak Mariblilerin iki nl komutann ldrttrr107 ve Mariblileri susturur. Bylece, M'tezz'in mariblilerin desteini salamak amacyla hazrlad ilk plan boa kar. 253 (867) ylnda Vasif maalarn alamayan askerler tarafndan ldrlr. Onun btn grevleri ise Kk Bua'ya verilir.108 Bua hilafette bir numaral ahsiyet olarak kabul grr. M'tezz Kk Bua'nn korkusundan hatta yatarken bile silahlarn soyunmazm. Kk Bua M'tezz'i ldrmek ister109 ancak plan baarl olmaz. nk ayn dnemde Kk Bua, Baykbak' tahkir ettii iin Baykbak ondan uzaklam ve kendi birlii ile ordudan ayrlmt. Baykbak Kk Bua'dan korkuyor110 ve onu ortadan kaldrmak iin frsat gzlyordu. Sonuta M'tezz'le Baykbak ittifak kurar. 254 (868) ylnda Baykbak Kk Bua'y ldrttrr.111 O, bundan sonra byk g toplayp Trklere nderlik etmeye balar. Trkler halife M'tezz'i sktrmaya112 balar. O dnemde M'tezz Msr' Baykbak'a toprak pay olarak vermiti.113 O ise oulluu114 Ahmed bin Tolun'u115 emir seip Msr'a gnderdi. Ahmed bin Tolun seme askerleri ile birlikte bir ordu ile 254 yl117 Ramazan aynn 23'nde (15 Eyll 868)118 Msr'a119 girdi. Bin Tolun'un ordu ile gelmesinden ama, grevinden alnacak valinin herhangi bir itirazna kar nceden alnm tedbirdi. Eer vali ona kar isyan ederse ordu isyan bastracakt. Baz tarihiler120 Bin Tolun'un 23 Ramazan 254 ylnda (15 Eyll 868) Fustat'a girdiini belirtirler. Bu tarih Ahmed bin Tolun'un Msr'a girdii gnden itibaren saylmaldr. nk yukarda belirtildii gibi bin Helligan'da olduu gibi Ahmed bin Tolun'u Msr'a 254 yl Ramazan aynn 25'inde girdiini syleyenlere rastlayabiliriz. Bu gr Ahmed'in Fustat'a121 girdii tarih olarak alnmaldr. nk o dnem ulamnda Msr'dan Filistin snr takip edilerek (o, ancak buradan gidebilirdi, nk en yakn ve daha gvenli yol idi) Fustat'a iki gnde122 gidilebilirdi. Bylece 17 Eyll 868 ylnda Ahmed bin Tolun gelip Fustat'ta

    57

    yerleti. Bu dnemde Msr (ada anlamda) nasl bir asker, idar yapya sahipti? Msr'n iktisad, siyas, asker durumu nasl idi? Elbette bu sorulara genel hatlaryla da olsa cevab verilmelidir. Bu her eyden nce Tolunoullar Devleti'nin nasl bir zemin zerinde kurulduu ve gelimesi hakknda doru bilgiler elde etmek iin zaruridir. Bilindii gibi, hicretin 19 (640) ylnda123 Halife mer'in dneminde Arap komutanlarndan Emr bin el-As Msr'a hcum ederek 20 (641) ylna dek, oray ele geirdi. O, 3 bin 500 kiilik124 bir ordu ile skenderiye hari Msr'n btn Nil boyunca yerleen topraklarn zaptetti. 641 ylnn sonlarnda Antik Msr'n (ehir kastediliyor) batsnda karargah kurdu ve bylece Fustat ehri kurulmaya baland. Bu mslmanlarn Msr lkesinde125 kurduu ilk ehir oldu ve Msr'n bakentine dnt. Araplar 23-25 yllarnda zaptedebildiler. Bundan sonra btn Msr lkesi hilafete tabi edildi. Emeviler devrinde Msr'da ikinci mslman ehri olan Hilvan ina edildi. Ancak Fustat bakent olarak kald. Bilindii gibi, ortaa slm corafyaclar dnyay yedi iklim blgesine ayryordular. Msr lkesinin bir blmn ikinci, bir blmn ise nc iklim blgesine dahil ediyordular. Msr lkesi Asyot ehrinden gneye ikinci iklime, kuzeyde Akdenize kadar ise nc iklime dahil edilmektedir. "Msr" ismi altnda iki gr vardr: 1) nce Msr ehri kurulmu, sonradan onun evresinde Fustat, Geta'i, Kahire ehirleri kurulmutur. 2) Msr lkesidir ki, bunun da arazisi eitli zamanlarda byyp klm ve Msr ismi ile bazen byk bir arazi bazen de kk bir eyalet olarak saylmtr. Megrizi, Heredot ve bin Hordadbeh'den alarak Msr lkesinin snrlarn aadaki gsterildii gibi tasvir eder ki, bu ortaa kaynaklarnn ounluunda takriben ayndr: "... Msr arazisinin snrlar er-Rum127 denizinde skenderiyye'den balayp, Berge'de vahalarn arkasna kadar, (oradan) en-Nube (Nubiyye -E.E.) lkesine doru (uzanr). Daha sonra Asuan yaknlarnda en-Nube snrlarna, Asuan'n gneyinden el-Gelzem128 denizine varncaya kadar esSibhe uzanr el-Gelzem'den Turi-Sina'ya kadar devam eder... Snrlan El-Eri'in arkasndan Beni srail sahrasna (doru) uzanr, er-Rum denizinde Marra sahiline dner (oradan) ise skenderiye'ye (ular)".129

    58

    Mslmanlar tarafndan fethedildii dnemden M'tesim'in halifeliine kadar Msr lkesini Arap caniinler idare ettiler. Bilindii gibi yalnz 826-829 yllarnda Me'mun tarafndan gnderilen Abdullah bin Tahir Fars idi. 834 ylnda M'tesim Msr valiliine Trk Anas' atad. Ayn yldan balayarak Fatimlerin Msr' igaline (969 ylna) kadar orann btn emir, vali, caniin ve hkmdarlar, Enbise bin shak'n (233-242 = 852-867) dnda, Trk olmutur. Enbise bin shak ise son Arap caniin idi.130 Ne Anas (834-844) ne tah (848-849) ne de Vasif ve Kk Bua vali seilirken, Msr'a gelmemi, lkeyi idare etmek iin kendi yardmclarn (naib) gndermilerdi. Baykbak da byle bir yol izlemiti. Ahmed bin Tolun Baykbak'n bir yardmcs olarak Msr'a geldii zaman yani 868 ylnda lkenin idar ve siyas yaps nasld? Msr idar adan bir ok vilayetlere blnmt. Bunlardan nemlileri unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. skenderiye Berge Dumyat Krmz deniz sahili (Msr'a ait blm) Tennis Seid Fustat

    Bunlardan Seid nahiyesi ikiye blnyordu:131 a. b. Aa Seid Yukar Seid

    Adeta Seid, Fustat'la birlikte saylr ve Msr olarak tanmlanrd. Bylece, merkezi Fustat olan eyalet en byk eyalet idi. Baykbak, Ahmed bin Tolun'u yalnz bu eyalet zere kendisine yardmc tayin etmiti. 254 (868) ylnda Ahmed bin Tolun drdnc kii idi ki, Msr'a caniin tayin edilmiti. Ondan nceki caniinlerin halife M'tezz tarafndan atanmlard. Bir yln iinde atanan caniinin hi biri grevinde uzun sre kalamamtr. nce Mezahim bin Hakan, onun yerine ise olu Ahmed, daha sonra Ulug Tarhan olu Erkez132 atanmtr.133 Bunlarn her de Trk idi. Mezahim bin Hakan ldkten sonra onun yerine olunun atanmas ise gsteriyor ki, o dnemde caniinlik grevi irsi olarak babadan oula geiyordu.

    59

    Btn bu caniinlerden farkl olarak, Ahmed bin Tolun kaydedildii gibi, halife tarafndan deil Baykbak tarafndan gnderilmiti. Msr'n genelde asl hakimi ve valisi Baykbak idi. Bin Tolun'un halife tarafndan134, yahut Baykbak tarafndan135 caniin seilmesi ilk bakta sanki yle bir ciddi nem tamamaktadr. Ancak bunun baz ynden byk nemi vardr. Bin Tolun'un halife tarafndan atanm olmas normal bir olayd. Eer o, Baykbak tarafndan atanm ise, bu tamamen farkldr. Bu iktidarn hangi imtiyazlara sahip olduunu ve ona verilen iktay serbest idare edebildiini gsterir. Bu durum ayrca zel bir anlam tar ki, vilayetin idaresi halifeden ok onun valisinin uhdesindedir. Byle bir zellik Yerg Msr'a caniin atandktan sonra daha net bir biimde grlr ki, bu konuyu ileride ele alacaz. Msr'n dier vilayetleri ise eitli ahslara tabiydi. skenderiyye Ishak bin Dinar'a, Berge Ahmed bin sa'ya verilmi, Dumyat, Krmz deniz sahili oradaki asker blklerin komutanlarnn uhdesine braklmt.136 Btn bunlarn yansra, Msr'n mahkeme ilerini orann kads Bekkar bin Kuteybe yrtyordu. Bilindii gibi, Kad lkede dini kaide ve kanunlar uygulamann yansra hkmette hukuk ilerini de yrtrd. ounlukla kadnn hkm caniinin hkmnden daha geerli olup yerine getirildi. Bundan dolaydr ki, ortaada kad, ayn zamanda devrinin hukukusu gibi ele alnmaldr. Kadlar ise halifeler seip gnderirdi. Msr'n posta ileri M'tezz'in annesi Gebihe'nin hizmetisi egir'e137 verilmiti. Posta reisi lke dahilinde meydana gelen btn olaylar okynl kontrol eder kk bir i hakknda bile hilafetin merkezine haber verirdi. Msr'n vergi (hara) ilerinden ise Trk Ahmed bin Muhammed bin elMdebbir138 sorumluydu. Bu sonuncularn her - kad Bekkar, posta reisi eir, vergi aas (sahibul-harac) Ahmed el-Mdebbir - valiye bal deil, bamsz hareket eder ve dorudan halifeye tabi idiler. Btn bu bilgilerden Ahmed bin Tolun'un hangi artlarda caniinlik grevini yrtt yeterince anlalmaktadr. te yandan bin Tolun'un caniin tayin edildii eyaletin bir ksm ekiya ve kaaklarn dier bir ksm ise isyanclarn elindeydi. Ayrca bin Tolun, Msr'a gelirken hi bir araziye ve imtiyaza sahip deildi. O, yalnz kendisi ile birlikte getirdii asker bln tam yetkili komutan idi. Bir taraftan ona kar olan glerin tamamen dank halde olmas, dier bir taraftan nceler onun babalnn, ondan sonra ise kaynpederinin hilafette birinci adam saylmalar, ncs ise ahsi becerisi Ahmed bin Tolun'a byk baarlar kazandrd. O, Fustat'ta kendi bln yerletirip, byk bir enerji ile almaya balad. Geliinden 34 gn sonra

    60

    yani 254 yl evval aynn 19'unda (868 yl Ekim aynn 21'inde) polis (urta) idaresini ele geirip reisini grevden ald ve yerine Trk Bozan' atad.139 Ayn yln Zul-ge'de aynda yani bu olaydan bir ay gemeden ondan nceki caniin Ergz Msr' terkederek Mekke'ye gitti.140 Ahmed Bin Tolun iin en tehlikeli olan Ahmed bin el-Mdebbir idi ki, kurnazlk141 ve yeni vergi142 trleri uygulamakta n kazanmt. Ancak bin Tolun'un faaliyetini gren bin el-Mdebbir'in kendisi de ondan ekiniyordu.143 O, bin Tolun'u elde etmek iin on bin dinar deerinde rveti hediye144 ad ile ona gnderir.145 Ancak Wstenfeld hem Ali bin Seid (Sa'id) elBadadi'nin, hem de Ahmed bin Mdebbir'in bin Tolun'a on bin dinarlk hediye gnderdiklerini gsterir.146 Fakat aratrmalara gre bu olay tarihi ispatlardan ziyade rivayete dayandrlmtr. Mtevekkil'in halifelii zaman Demek emirliine atanan147 Ahmed bin elMdebbir 250 (864) ylndan sonra Msr'n haracn toplamtr.148 Bu devirde onun ok sayda hizmetileri vard ki, onlarn arasnda zel timler de yer alrd. Bunu bilen Ahmed bin Tolun Mdebbir'in gnderdii hediyeyi reddederek karlnda ondan hizmetilerinden bir kan ister. Ahmed bin el-Mdebbir bu cevab karsnda Badad'da halife divannda alan tandklar149 zellikle de kardei brahim el-Mdebbir'den bin Tolun'un Msr'dan uzaklatrlmasn salamalarn ister.150 O, bu ite posta reisi egir ile i birlii yapar.151 Bundan haberi olan bin Tolun adamlarna durumu bildirir.152 Yukarda bin Tolun'un vey babas Baykbak'n halifeyi kontrolde tutan bir blk Trk askerinin komutan olduu belirtilmiti. Bundan anlalyor ki, halife M'tezz Baykbak'n etkisiyle bin Mdebbir'in grevden alnmasna153 raz olmutur. 255 ylnn Recep aynn 24'nde (12 Temmuz 869 yl) Vasif'in olu Salih et-Trk'nin komutasndaki Trk askerlerin bir bl halife M'tezz'in sarayna girerek onun grevden avrldn ilan etmesini isterler. Askerler taleplerini yerine getirdikten sonra M'tezz'i bir odaya hapsederek ona yemek ve iecek verilmesini de yasaklarlar. Askerler Receb aynn 27'inde (16 Temmuz) M'tezz ldkten sonra onun yerine Vasig'in olu Muhtedi'yi seerler. 869 ylnn 18 Temmuz'unda M'tezz'in grevden kendi istei ile ayrld iddia edilir. Buna delil olarak da onun kendi el yazsyla yazd kad (?) okudular ve Muhtedi'ye biat ettiler.154 Halife Muhtedi Msr'n haracnn toplanmas iini yeniden Ahmed bin Mdebbir'e verdi. Ancak aradan ay gemeden Baykbak bin Mdebbir'in grevden alnarak yerine Muhammed bin Hilal'n atanmasn Ahmed bin Tolun'a bildirdi. Yakubi'ye gre, Baykbak'n istei yerine getirilmitir.155

    61

    A..Hasan'n verdii bilgilerden, Kahire'de "Arap abideleri evinde" sergilenen 872 nolu ipek kuma eya zerinde, Muhammed bin Hilal'in Msr'a 256 (869-870) ylnda geldii yazlmtr.156 Bundan da anlalyor ki, Baykbak tarafndan gnderilen bin Hilal o yldan itibaren hara toplama grevine tayin edilmitir. Ksa bir sre sonra ise bin Tolun, bin el-Mdebbir'i hapseder.157 Ahmed bin Tolun Msr'a geldii dnemde lkede ekiyalarn ve hrszlarn neredeyse hakim olduklar vurgulanmt. Bunlardan bazs hatta Msr'n eitli blgelerine sahip olmutu.158 Bin Tolun onlara kar acmaszca davranarak lkedeki kargaay ortadan kaldrd. Ancak bu istikrar uzun srmedi. nki Kk159 Bua olarak tannan bin Muhammed bin Abdullah bin Tabataba'nn nderliinde 255 ylnn Camada-l-ula aynda (Nisan-Mays 869)160 Berge ile skenderiye arasnda el-Kenais adl161 yerde kyllerin isyan balad. syanclar Yukar Msr'a (es-Said'e) doru hareket edip162 baz blgeleri ele geirdiler. Ahmed bin Tolun isyann yaylacandan ekinerek zel alayn onlarn zerine gnderdi. Ayn yl aban aynn 18'inde163 (1 Austos) isyanclarla Ahmed'in adamlar arasnda balayan iddetli savata Kk Bua ldrld kafas kesilerek Fustat'a gtrld.164 Kk Bua'nn isyan bastrld, ancak Yukar Msr bin Tolun'a tabi olmad. Yukar Msr'n eitli yerlerinde isyanlar devam ediyordu. stelik 253 (867) ylnda165 isyan etmi, daha sonra geri ekilerek Yukar Msr'da yerleen brahim bin Muhammed bin es-Sufi Alevi 255 ylnn Zu-l-ge'de (869 EkimKasm) aynda166 sna ehrine hcum ederek ehri zapteder. Yukar Msr'n dier bir blmn ise Abdurrahman el-Umeri (meri -E.E.) ele geirmiti. O, blgede yaayan ve Becce () ismiyle bilinen tayfalar yenmi167 onlar kendi hakimiyeti altna almt. Hristiyan olan Becceler Msr'n gneyinde uzak blgelerde yaamakta, lkenin vali ve caniinlerine eitli vergiler ayn zamanda can vergisi (cz'iye) veriyordular. Abdurrahman el-Umeri ise btn bunlar ele geirmiti. Bylece ok gemeden Yukar Msr'n nahiyelerinden biri yeniden isyanclarn eline geer.168 256 (870) yl Ahmed bin Tolun'un faaliyetinin ikinci dnemi olarak tanmlanabilir. Bu yl Tolunoullar Devleti'nin kurulup glenmesi ve bamsz olmas iin esas olan bir sra olayn meydana geldii yldr. 870 ylnda hilafette balayan bu siyas olaylar Tolunoullar Devleti'nin bamszlnn temel talarn oluturur. Birbirinin peisra balayan bu siyas olaylar o kadar karktr ki, bu zamana kadar Tolunoullar Devleti'nden bahseden btn tarihiler bunlar ak gsterememi ve bir ok anlalmazla, karkla sebep olmulardr. Bazlar ise konunun derinden aratrlmasna almadan olaylara yzeysel bakmtrlar.

    62

    Genel olarak belirtirsek imdiye kadar hi bir eserde (elbette bizim bildiklerimiz sz konusudur) Tolunoullar Devletinin sz konusu yldaki siyas olaylar ayrntsyla aklanmam bunlarn birinde bir olaya, dierinde ise baka bir olaya dikkat gsterilmitir. Bundan dolaydr ki, Tolunoullar Devleti'nin geleceinde nemli rol oynayan bu olaylar mmkn olduunca geni aklamak ve genel sonulara varmak ihtiyac duyulmaktadr. O dnemde Yukar Msr'n byk blm isyanclarn elinde olduu ve Tolunoullar'n ciddi bir tehlikenin beklemesine ramen, hilafetin merkezinden Ahmed bin Tolun'a yeni ordu kurarak Filistin, rdn ve Demek zerine yrmesi ve orann caniinin halifenin itaatini kabul etmesini salamasna dair emir verilir. Bu emrin ne zaman ve hangi halife tarafndan verildii ise, kaynaklarda eitli biimdedir. Yeri geldike kayd edilmelidir ki, N.Mednikov'un gsterdii gibi169 Taberi ve Bin el-Esir, ayrca Mes'udi170, Said bin Batrik, Suyuti171 v.s. gibi bir ok kaynak sahipleri bu konuda ufak da olsa bilgi vermemiler. Dier kaynak ve literatrn diyebiliriz ki, tamamnda (Kindi'nin "Msr valileri" eserinin dnda) Ahmed bin Tolun'a bu emrin verildii kesin tarih belirtilmesi, hatta Tolunoullar devleti hakknda ayrca aratrmalar yapm bir ok 20. yzyl tarihileri ayn zamanda Z.M.Hasan, A.A.Mahmud ve dierleri ayrca tarihi eserlerinde bu devlet hakknda da yazan A.Mller, F.Wstenfeld, K.Brokkelman, Len-Pul, A.Krmskiy, F.Hitti, Ylmaz ztuna, H..Hasan, A..Hasan172 v.s. yazarlardan bazlar bu olaya hi dokunmam, bazlar ise olay doru izah edememitir. Filistin, rdn ve Demek emirinin (bunun kim olduu tartmaldr ve onu da doru belirtmeye alacaz) itaat etmesinin salanmasnn Ahmed bin Tolun'a emredilmesi ve onun sonucu hakknda en geni aratrma yapan N.Mednikov'dur. Ancak N.Mednikov da bunu gereince yerine getirtmemi esas kaynaklar karlatrarak olaylarn yln kesinletirmise de, hangi ayda meydana geldiini net olarak ortaya koyamamtr. Bunun da Tolunoullar Devleti'nin tarihi iin byk nemi vardr. Anlalyor ki, N.Mednikov bu konuda aratrma yaparken Msr tarihisi Kindi'nin "Msr valileri" eserinden faydalanmamtr. Bunun iin de yazar sz konusu tarihin kesinletirilmesinde dolayl yollara el atm, vard sonularda ise bir ka ay yanllk yapmtr. Bizce olaylarn gidii ve tarihi aadaki gibidir: Ebu-l-Fida (1332 ylnda lmtr) 252 (866) ylnn olaylarndan bahsederken: "Trklerin Irak'ta balattklar karklktan yararlanan Remle sahibi sa bin eyh e-eybani'nin Demek'i ve nahiyelerini ele geirdiini, am'dan hilafete ne gnderiyor idiyseler kesilip mal varlna el konulduunu"173 belirtir. Yakubi'ye gre Nuiri et-Turki rdn'de sa bin eyh'le savar ve sa bin eyh yenilip Msr'a ekilir. Bu savata Nuiri'nin olu ldrlmtr.174 Bundan bir sre sonra M'tezz Trklerden Muhammed bin el-Mvelled'i

    63

    Filistin'e gnderir. O, Filistin'e ulatnda Nuiri oradan ayrlr, sa bin eyh ise Msr'dan Remle'ye dner ve M'tezz'in halifeliini tanr.175 Bunun yansra o, ksa bir sre sonra Filistin'in ve rdn'n yeniden caniini olur. M'tezz'in halifeliinin sonlarnda Ahmed bin el-Mdebbir'in Msr'dan176 Badad'a hilafet hazinesine gnderdii 750 bin dinar177 ele geirir ve Badad'a gndermez. Yakubi'ye gre bundan sonra onun evresine Araplardan ok sayda adam toplanr ve sa bin eyh, Remle ehrinin kenarnda bir kale yaptrarak adn el-Husami koyar.178 Ancak belirtmemiz gerekir ki, Yakubi, Taberi, Bin el-Esir, Ebu-l-Fida v.s. ortaa tarihileri btn bu ileri yapan ahsn sa bin eyh e-eybani olduunu gsterirken179, Megrizi'ye gre: "Ahmed bin sa bin eyh e-eybani Filistin ve el-rdn vilayetlerine hakim olmu, o ldkten sonra ise olu vilayetlere hcum ederek tamamen ele geirmiti".180 Wstenfeld Megrizi'nin eserindeki gr olduu gibi vermekle birlikte ayn zamanda Ahmed bin sa eyh e-eybani'nin olu Ebu Musa sa bin eyh'in Demek'de hakim Iduktan sonra, Msr'dan Badad'a gnderilen 750 bin dinara da el koyduunu belirtir.181 Bin el-Edim, H..Hasan, A..Hasan'a gre bu itaatsizlii Ahmed bin sa bin eyh gstermiti.182 Anlalaca zere bu slalenin temsilcileri bir biriyle kartrlmtr. Yakubi'nin ayn dnemde yaadn dnerek (897 ylnda lmtr) burada da sa bin eyh gsterilmelidir. sa bin eyh Mhtedi'nin dneminde (255 Receb-256 Receb = 869 Haziran) Dimek'i zaptetmi ve btnyle am'183 ve Msr'184 ele geirmek istiyordu. Bilindii gibi bu konuda geni aratrmalar yapan N.Mednikov bir ok Arapdilli kaynaklar karlatrarak185 byle bir sonuca varmtr ki, 256 ylnn Cmed es-Seni aynn 6'da186 Badad'tan Ahmed bin Tolun'a ordu hazrlayarak am'a hcum etmesi ve sa bin eyh'i itaat ettirmesi iin emir verilir. N.Mednikov Megrizi ve Bin Haldun'un yanllk yaptn belirlemi, emrin 257 ylnda deil, 256 ylnda gnderildiini gstermitir. Ancak yine de o tarihi kesinletirememitir. Yakubi Mhtedi'nin halifeliinden bahsederken yle yazar: "O, (Mhtedi E.E.) btn asayii bozanlar (mteherrik) ve karklk yaratanlar (mtegellib) iin af ferman (aman) yazd, sa bin eyh er-Rebi'ye fermannda ayrca Msr ve saire yerlerden kabullendii btn mallar da ykleyip getirmesini emretti. O, (sa bin eyh -E.E.) imtina etti. Bin Tolun'a emir verildi ki, ona kar harekete geilsin. O, (bin Tolun -E.E.) ona kar hareket balatt."187

    64

    Bu olayn kesin tarihi hi bir kaynakta gsterilmemitir. Yani emrin Ahmed bin Tolun'a ne zaman gnderildii belirtilmemitir. Btn kaynak ve litaratr dikkatle gzden geirildii zaman yalnz Kindi'nin "Msr'n valileri" eserinde bir tarihe rastlanmaktadr. O, bu olaydan bahsederken: "Mu'temid'in Ahmed bin Tolun'a verdii emirde, ona (sa bin eyh'e -E.E.) kar kmasn ve eyaletlerini teslim almasn ister. Ahmed bin Tolun bir sre dndkten sonra zencilerden (es-Sudan) oluan ok sayda kiiyi orduya ald. Bu 256 ylnn Sefer aynda olmutu".188 Bu bilgiden de bir ok olaylarn nedenleri aklanabilir. Yakubi, Muhtedi halife olduktan (27 Receb 255 yl) sonra meydana gelen olaylardan yle bahseder: "O, (Muhtedi -E.E.) Ahmed bin el-Mdebbir'i Msr'n hara iine grevlendirdi. O, 90 gn boyunca bu grevde kald. Daha sonra, Babkibak'n (Baykbak'n -E.E.) bin el-Mdebbir'in dlanmas hakkndaki emri Ahmed bin Tolun'a ulatrld... O, (Ahmed bin Tolun -E.E.) emri yerine getirdi."189 Yakubi'nin belirttii bilgilerden anlalyor ki, bu olaydan sonra Ahmed bin Tolun sa bin eyh'i itaat ettirmek emrini almt.190 Mhtedi'nin 27 Receb 255 ylnda (11 Temmuz 869 yl) halifelie gemesini ve ondan sonra Msr'n haracnn toplanmas grevine Ahmed bin Mdebbir'i getirmesini, Ahmed bin Mdebbir'in bu grevde ay kaldn, yalnz ondan sonra Ahmed bin Tolun'un sa bin eyh'e kar hcum edilmesi emri aldn gzden karmamak art ile, bir yn de unutmamak gerekir. Kindi'nin verdii bilgilere gre Ahmed bin Tolun 256 ylnn Sefer aynda hcuma hazr olduunu bildirmitir. Demek ki, Ahmed bin Tolun emri yalnz ayn ya 255 ylnn Zlge'de ve Zl-hicce veya 256 ylnn Muharrem aynda almt. Bunun yansra bir gerek de anlalyor ki, Ahmed bin Tolun 256 ylnn Sefer aynda hcuma hazr olduunu bildirdii zaman yz bin kiilik bir ordu hazrlamt. Byle bir ordunun hazrlanmasna ise ona Badad'tan gelen emirden sonra izin verilmiti. Elbette byle bir ordunun Msr'da hazrlanmas o kadar da kolay deildi. Bizce Ahmed bin Tolun emri 255 ylnn Zl-gede aynda almtr ki, 256 ylnn Sefer ayna kadar yani ay sresinde 100 bin kiilik bir ordu hazrlayabilmiti. N.Mednikov'a gre emir 256 ylnn Cmad es-Seni aynn 6'nda gnderilmiti.191 10. yzyln Msr tarihisi Kindi'ye gre 256 ylnn Sefer aynda (yani Mednikov'un gsterdii tarihten drt ay nce) Ahmed bin Tolun sa bin eyh'e kar hcum etmeye hazr olduunu bildirmi ve emri ondan da nce almt. Yukarda Kindi'den alnan rnekte M'temid ismine rastlanyor. O zaman yle bir gr ortaya kar ki, bu emri M'temid gndermiti. M'temid ise

    65

    256 ylnn Receb ayndan (870 yl Haziran) sonra halife olmutur. Ancak yeri gelmiken belirtilmelidir ki, "M'temid" ismini sonradan eseri basan doktor Hseyin Nessar ilave etmi ve dipnotta bu ilavenin zaruri olduunu gstermitir.192 Halbuki, Kindi tarafndan verilen bu bilginin sonundan anlalyor ki, Ahmed bin Tolun emirden sonra ordu toplayp 256 ylnn Sefer aynda hcuma hazr olduunu bildirmitir. M'temid ise bundan be ay sonra halife olmutur. Anlalyor ki, nair "M'temid" szn gereksiz yere ilave etmi ve bununla da karklk yaratmtr. Buna gre de burada o cmle "M'temid Ahmed bin Tolun'a emir verdi" yerine sadece ve doru olarak Kindi'nin kendisinin gsterdii gibi "Ahmed bin Tolun'a emir verildi" okunmaldr.193 Btn bu karlatrmalardan anlalyor ki, halife M'temid'in dneminde yani 255 ylnn Zl-ge'de aynda sa bin eyh'i itaat ettirmek emrini alan Ahmed bin Tolun ordu hazrlamaa balad. O byle bir emirden yararlanarak 24 bin Trk, 40 bin zenci, 7 bin Arap194 dieri ise yunanllar195 ve dier halklardan olan 100 bin kiilik196 ordu hazrlar ve 256 ylnn Sefer aynda hcuma hazr olduunu bildirir. Ancak hcum etmeyip sa bin eyh'le yazmaya balar ve onu itaate davet eder. Ahmed bin Tolun'un hcumu geciktirmesi Msr'da o dnemde meydana gelen siyas olaylardan kaynaklanmaktayd. Daha nce de belirtildii gibi, Yukar Msr'n byk blmn isyanclar caniin hakimiyetinden kurtarmlard. 100 bin kiilik ordu hazrlayarak askeri desteini glendiren bin Tolun ilk nce onun iin tehlikeli olan isyanlar bastrmaa balar O, isyanclara kar ordu gnderir. Ancak bu ordu 256 ylnn Reb'i el-evvel (870 ubat) aynda197 isyanclara malup olur. Bundan sonra bin Tolun isyanclara kar yeni bir ordu gnderir. Ayn yln Rebi-es-seni (Mart) aynda hmi yaknlarnda meydana gelen savata isyanclar yenilip vahalara ekilirler.198 Bundan anlalyor ki, yalnz bundan sonra yani isyanlar geici olarak bastrdktan sonra 256 ylnn Cmed el-ehire aynn 6'nda Ahmed bin Tolun kardei Musa bin Tolun'u Msr'da kendi yerine tayin ederek Suriye'ye doru hcuma geer.199 Ayn dnemde hilafetin merkezinde siyas olaylar yeni bir ekil alr ki, bu da Ahmed bin Tolun'un hcumunu durdurur. Halife Mhtedi Byk Bua'nn olu Musa'ya komutasndaki askerleri ordu komutan Baykbak'a teslim etmesini emreder.200 Baykbak'a da askerleri teslim aldktan sonra Musa'y ldrmesini emreder.201 Ancak Baykbak bunu Musa'ya bildirir.202 Onlar Baykbak'n halifenin yanna gidip Musa'y affetmesi iin ricada bulunmas ynnde anlarlar. Anlamaya gre daha sonra birleip halifeyi ldrmeye alacaklar.203 Baykbak Samarra'ya gelir. Ancak halife onun szn dikkate almaz. Baykbak halifeyi ldrmekle tehdid eder.204 Ancak bir ka Trk komutan

    66

    ayn zamanda Yerg, Asartekin ve Tabayu halifeyi kendi himayelerine alp 256 ylnn Receb aynn 12'sinde (15 Haziran 870) Baykbak' hapsederler.205 Halifenin evresine toplananlar ona demiler ki, "Bu ki, (yani Baykbak -E.E.) Ebu Mslm'den tehlikeli deildir. Btn Horasan ahalisi onun tarafnda idi. Askerleri de bunun askerlerinden fazla idi. Kafasn yzdler, herkes sustu. Sen de byle etsen onlar (Trkler -E.E.) susarlar".206 Bylece, Baykbak hapsedildikten bir ka gn sonra ldrlr. Onun ldrlmesinde aktif rol oynayan Yarg yksek grevlere getirilir. Msr'n valilii de ona verilir.207 Bu olaydan sonra Trkler Baykbak'n kardei Doutaya'nn evresine toplanp Musa ile birleirler. Onlar 256 yl Receb aynn 18'inde (21 Haziran 870) halife Mhtedi'yi ldrr, Baykbak ve Muhammed bin-Bua'nn (Musa'nn kardei) cesetlerini alp defnederler.208 Mhtedi'nin yerine M'temid halife seilir. Yarg grevinde kalr. O, Ahmed bin Tolun'a gnderdii fermanda yle yazar: "Kendin kendinden teslim al!"209 Bu o demekti ki, Ahmed bin Tolun grevinde kalyordu. Halife ayrca, Ahmed bin Tolun'a, hcumu durdurarak Msr'a dnmesini emreder. am valilii Trk Amakor'a verildi ve o bir ordu ile sa bin eyh'i ortadan kaldrmas iin Demek'e gnderildi. Amakor sa bin eyh'in ordusunu savata yendikten sonra am'n eyaletlerini sahiplendi. sa bin eyh ise Ermeniye'ye caniin tayin edilip 257 ylnn Cumad es-seni aynda210 (870 Nisan-Mays) oraya gnderilir. Hilafetin merkezinden hcumu durdurmas iin emir alan Ahmed bin Tolun 256 ylnn aban aynda211 Suriye snrlarndan Msr'a dner. Kindi'ye gre o, Fustat'a dndkten sonra bir meydan hazrlatmaya balar ve bunun iin yahudiler ile hristiyanlarn mezarlnn ortadan kaldrlarak yerine meydan yaplmasn emreder.212 Kindi ve onun eserlerinden ok faydalanan213 Megrizi'ye gre 257 ylnn Cumad el-ehire aynda Ahmed bin Tolun iki olunu - Humaraveyh ve Abbas' - kardei Musa ile birlikte Irak'a gnderir. Ancak kardeini yoldan geri artp polis amirlii grevini ona verir.214 Megrizi Kindi'den farkl olarak 257 (871) ylnda Abbas ve Humaraveyh'in Irak'tan kp Mekke yolu ile215 Fustat'a dndklerini bildirir. Sonraki olaylardan anlalyor ki, Ahmed bin Tolun'un oullarn Irak'a gndermesi sebepsiz deilmi.

    67

    Kaynaklar dikkatle aratrldnda Yakubi'nin eserlerinde yle bir bilgiye rastlanlr: "Msr hazinesinde beytu-l-malda toplanan 2 milyon 100 bin dirhemi Ahmed bin Tolun Emir el-Mmnne (halife M'temid'e -E.E.) gnderdi.216 Yazarn eserinden anlalyor ki, bu olay 257 ylnn Receb ayndan (871 Mays-Haziran) sonra olmutur.217 Yani bin Tolun'un iki olu Msr'dan ayrldktan iki ay sonra meydana gelmistir. Onun oullar Abbas ve Humaraveyh Fustat'a dndkten sonra yeni bir olayla karlayoruz. Kindi'ye gre Yarg'ten Ahmed bin Tolun'a mektup gelmitir. Orada Msr toprann dnda olan eyaletlerin de teslim alnmas bildirilmisti.218 Bylece, Ahmed bin Tolun 257 yl Ramazan aynn 23 de (871 14 Austos)219 skenderiye'ye gidip, ehri shak bin Dinar'dan teslim alr. Ayn yl Berge hakemi Ahmed bin sa grevden uzaklatrlarak yerine Tolun'un istedii adam atanr. 256 ylnn Zl-ge'de aynda yeni halife M'temid Msr'n vergisini toplama grevini tekrar Ahmed bin Mdebbir'e vermitir. Muhammed bin Hilal ise vergi toplama grevinden azad edilmiti. Yakubi'ye gre Ahmed bin Mdebbir'i bin Tolun hapsetmiti... O, 256 yl Zl-ge'de aynn 23'nde serbest brakld. Hara toplama ii ona verildi.220 Bylece, Msr'n harac yine de Ahmed bin Mdebbir'in uhdesine geti. Fakat Ahmed bin Tolun artk daha glyd. nki onun sa bin eyh'i itaat ettirmek iin toplad 100 bin kiilik ordu kendi uhdesinde kalm, Msr tamamen onun emrine verilmiti. Halife M'temid'in Ahmed bin Mdebbir'i vergi ilerine, egir'i posta ilerine yeniden tayin etmesi artk Ahmed bin Tolun iin o kadar da tehlikeli deildi. Halife M'temid Ahmed bin Tolun'a Msr'n vergisini gndermesini emreder. O ise halifeye: "Buna benim gcm yetmez, hara bakasnn (kiinin) elindedir"221 diye cevap verir. Ahmed bin Mdebbir de artk Msr'da tam yetki sahibi222 olan Ahmed bin Tolun'dan korkarak halife divannda alan kardei brahim bin Mdebbir et-Trki'ye artk Msr'da kalmak istemediini bildirir. O, am'n vergi ilerine tayin edilmesini rica ediyordu.223 Bylece o 257 ylnn Ramazan aynda (871 Temmuz-Austos)224 am'n vergisini toplama grevine tayin edildi. Msr'n vergi ileri ise Ahmed bin Tolun'a verilir.225 O da bu greve Bin Uht el-Vezir226 ad ile tannm Ahmed bin Muhammed ca'n tayin eder. Bin Tolun egir'i grevden alp posta iini de Ahmed bin Ahvazi'ye verir. am'n (Dimek, Filistin ve rdn dahil) vergisini toplamakla grevlendirilirken Ahmed bin Mdebbir 258 ylnn Muharrem aynda (871 Kasm-Aralk) Msr' terkeder.227 Bylece, Ahmed bin Tolun Msr'da dahili dmanlarn sktrp tamamen ortadan kaldrr.

    68

    258 (871) ylnda228 halife M'temid hilafetin Bat eyaletlerini ayn zamanda Diyar Mdar'i, Ginnesrin'i ve am' kardei Mveffeg'in uhdesine brakr. am'n yeni caniini Amakor (baz eserlerde bu isim Macur da yazlr) Msr'da her geen gn glenen Ahmed bin Tolun'dan ekinmee balar. Amakor, am'n onun elinden alnmasndan korkuyordu. O. Mveffeg'den bin Tolun'u baka greve atamasn rica ediyordu. te yandan bin Tolun bu zamana kadar toplam bir kez Msr'dan halife M'temid'e 2 milyon 100 bin dirhem (140 bin dinar)229 para ve biraz da dier vergi trleri, at, zerine deerli talar dizilmi ipek kumalar gndermiti. Msr'n haracndan ve dier vergilerden gelen gelirlerin kalan byk blmn ise kendisi bildii gibi harclamaya balamt. Bu da Mveffeg'in tepkisine neden olmutu. Bunun iin de o, Amakor'un isteini rendikten sonra bin Tolun'a Irak'a gelmesini emreder. O fermanda vilayetin szde baz ileri ile ilgili nlemler iin arldn da belirtir. Mveffeg'in gerek niyetini nceden anlayan bin Tolun katibi Ahmed bin Muhammed el-Vasiti'yi para ve hediyelerle Yarg'n yanna gnderir.230 Anlalyor ki, bundan sonra Yarg Mveffeg ile anlaamayarak, Ahmed bin Tolun'u Irak'a gelmek mecburiyetinden kurtarr. Bundan sonra da bin Tolun faaliyetlerini daha da glendirir. 258 ylnn Ramazan aynda (872 Temmuz-Austos) bin Tolun'un kaynpederi Yarg Samarra'da ldrld.231 Bundan sonra Ahmed bin Tolun Msr'da her eye hakim232 oldu ayrca onun karsna kacak ikinci bir kii yokdu. Bunu anlayan Ahmed bin Tolun Yarg ldrldkten sonra orduya parayla tuttuu savalar ve sair adamlar toplayarak ona dmanlk edene dman, dost olana dost, onunla savaacaklara (kar) savamalar iin and itirdi.233 868 ylnda Msr vali yardmclna tayin edilen234 Ahmed bin Tolun 872 ylnda orann yarbamsz hakimi oldu. Ancak o, lkedeki nfuzunu tam anlamyla glendirememiti. nki 870 ylnn balarnda malup olup vahalara ekilen isyanclar 259 ylnn Muharrem aynda (872 Kasm)235 yeniden isyan ederek bin Sufi'nin nderlii ile Yukar Msr'da Emunin236 ehrini ele geirdiler. 257 (870-871) ylnda237 yine Yukar denize kadar olan araziyi ele geiren Msr kylleri Abdurrahman el-Umeri'nin nderliinde direnie devam ediyordular. Ahmed bin Tolun Msr valilerinin caniini olduu takriben drt yl sresince, Yukar Msr'da meydana gelen isyanlara kar ok ciddi nlemler alamamt. syanclarla onun askerleri arasnda meydana gelen baz arpmalar ise hcum deil savunma nitelii tayordu.

    69

    Kendisi hakim olduktan ve nfuzunu glendirdikten sonra o, Yukar Msr'n byk bir blmnde hakim olan isyanclara kar harekete geer ve kyl isyanlarn bastrmak iin ordular gnderir. Ayr ayr nahiyelerde isyan eden kyller arasndaki irtibat zayf, olduka zayf idi. Bu da bin Tolun'un kar savan kolaylatryordu. Bin Tolun'un gnderdii be yz kiilik ordu bin Sufi el-Alevi'nin liderliinde hareket eden isyanclar 872 ylnn sonlarnda Ehmim yaknlarnda malup etti.238 Bu yenilgiden sonra isyanclar gneye doru ekildiler. Ehmim evresinde yenilen bin Sufi'nin gleri geri ekildiinde Asuan'a hcum eder. Bilindii gibi bu eyaletleri de Abdurrahman el-Umeri'nin taraftarlar ele geirmitiler. Bin Sufi Asuan' ele geirdikten sonra biraz daha ilerlerler. El-Umeri'nin taraftarlar ile bin Sufi'nin taraftarlar arasnda iddetli239 savalar olur. Bu savata malup olan bin Sufi Asuan'a geri ekilir240 ve orada glenir. Ancak ayn dnemde bin Sufi'nin taraftarlar arasnda ihtilaf balar.241 Ahmed bin Tolun onlarn son ikametgah olan Asuan'a gl ordu gnderir ve isyanclar malup edilir. Bin Sufi Asuan'dan Kzl deniz sahiline ekilir, oradan da gemi ile Mekke'ye gider. Ancak Mekke'nin caniini onu tutuklatarak bin Tolun'a gnderir.242 Abdurrahman bin Umeri'yi ise kendi taraftarlar ldrp kafasn bin Tolun'a getirirler.243 Bylece Yukar Msr'da balayan btn kyl isyanlar bastrlr ve Ahmed bin Tolun nfuzunu Yukar Msr'da da glendirmee balar. Msr' batan baa kendi iktidarna tabi eden Ahmed bin Tolun lkede vahit despot ynetim kurarak askeri, d ve i ilerini uhdesine ald. O, kudretli bir yneticiye dnt dnemde Abbasiler hilafetinin genel siyas manzaras yeni boyut kazanm byk deiiklikler meydana gelmiti. Seffariler devletinin kurucusu Yakub bin Leys 255 (869) ylnda Kirman'a ve Fars'a ynelmi.244 259 (873) ylnda Niabur'u245 ve evre blgeleri de zaptederek hzla ilerliyordu. Byk bir arazi Abbasiler hilafetinden ayrlarak bamsz olmutu. Yine de 255 (869) ylnda Basra liman yaknlarnda meydana gelen Zenciler isyan yaylyordu. ok gemeden onlar 257 (871) ylnda btn Basra'y ele geirdiler246. Zenciler isyannn gitgide korkun bir hal aldn gren halife M'temid kardei Mveffeg'i Mekke'den artp247 Kufe'yi, Mekke yolunu, Yemen'i, Badad, Vasit, Dicle havzasn, Basra, Ehvaz v.s. bir sra Dou eyaletlerini onun uhdesine verdi248 ve isyan eden zencilere kar savama grevini de ona verdi.249 Halife M'temid 261 (874-875) ylnda veliahdl olu Cafer'e verdi. Afrika, Msr, am, el-Cezire, Musul, Ermeniye v.s.

    70

    eyaletlere onu vali tayin etti.250 Musa bin Bua'y da ona yardmc olarak grevlendirdi.251 Yukarda isimleri geen lkelerden Msr'n da valiliini resmen olarak M'temid oluna vermi olsa da, orann gerek hakimi Ahmed bin Tolun idi. Hilafet onun ilerine mdahale etmek gcn kendisinde grmyordu. Byle bir zamanda yani 261 ylnda252 Berge'nin isyan eden ahalisi bin Tolun tarafndan atanm caniin Muhammed bin Ferec el-Ferani'yi ehirden karp bin Tolun'a tabi olmadlar. Bin Tolun Ll'nn253 komutanlnda oraya ordu gnderdi ve isyanclara mlayim davranlmasn emretti.254 "Bu politika bir netice vermedi."255 Bergeliler onun askerlerinden bir kan ldrdler. Daha sonra ehire iddetli hcum edilmesi emredildi. Hkmet gleri mancnglardan yararlanarak ehire saldrdlar. Kuatma emberi gitgide daralyordu. Durumun zorlatn gren isyanclar bar istediler. ehir kaplar aldktan sonra oraya giren bin Tolun'un askerleri isyanclarn nderini esir ederek ldrd ve bir ka isyancy da esir alarak Fustat'a256 dndler. Bylece, Berge isyan kanla bastrld. Bu devirde Bat snrlarnda da durum gergindi. nki Bizansllar Akdenizde am'n limanlarna sk sk saldryor, sahil blgeleri iin tehlike yaratyorlard. Bilindii gibi 9. yzylda hilafetle Bizans arasnda iki nemli ihtilafl blge vardr. Bunlardan birisi el-Evasim ikincisi ise am Suurlar257

    veya Suriye suurlar olarak bilinir.258 Antakya, Tartus, Smeysat, Adana, skenderun, Belis ve baz byk ehirler bu blgedeydi. Bu ehirlerde asker alaylar yerletirilmi, Mslmanlar Bizansllara kar sk sk cihad ilan ederlerdi. Daha nce de belirtildii gibi, Ahmed bin Tolun da cihad sava yapmak iin genliinde Tartus ehrine gitmi, yaklak yedi yl orada askeri bln komutan olmutur. Halife Me'mun'un dneminde (813-833) burada stratejik neme sahip Lulue kalesi ina edilmitir. 870 yllarnda hilafetin zayfladn gren Bizansllar el-Evasim ve am Suurlarna bir ka kez saldrdlar. Onlar 259 (873) ylnda259 Smeysat'a dzenlenen baskndan sonra 261 (874-875) ylnda Lulue kalesini Mslmanlarn elinden aldlar.260 Bizansllarla savata hilafetin gszln gren halife M'temid am suurlarn Ahmed bin Tolun'un emrine verdi.261 Ahmed bin Tolun da kardei Musa bin Tolun'u Tartus'a emir tayin etti. Ayn dnemde hilafet merkezinde vaziyet gitgide gerginleiyordu. Zenciler isyan yaylyor, Mveffeg'in ordular yeniliyordu.262 Mveffeg kendi 71

    ordusunu glendirmekde zorluk ekiyor, para ve maan yetersizliinden ikayet ediyordu.263 Dier ynden de hilafetin her tarafnda264 zellikle Irak'ta265 her eyin deeri olduka ykselmiti. Hilafetin ordularna yardm iin Ahmed bin Tolun Irak'a bir milyon 200 bin dinar gnderir.266 Ancak Mveffeg buna raz olmaz ve rahatszln bildirir. O yine de para, kle, at v.s. eyler gnderilmesini emreder. Buna sinirlenen Ahmed bin Tolun Mveffeg'e: "Ben sana tabi deilim, bu mallar da Abbasiler devletini korku altnda tutan tehlikeyi anladm iin gnderdim"267 eklinde cevap verir. Buradan da anlald gibi, Ahmed bin Tolun hilafete tabi olmasa da stelik Mveffeg'le iddetli ihtilafna ramen Zenciler hareketinin sosyal sonularndan ekinerek isyann bastrlmas iin belli miktarda da olsa harcama yapm ve isyann bastrlmas iin aba gstermiti. Ancak o btn bunlarn yansra bu kez hi bir ey gndermedi. Duruma sinirlenen Mveffeg bin Tolun'un yerine yeni bir caniin tayin etmeyi dnr. Bilindii gibi bu dnemde M'temid btn idar ilerini kardei Mveffeg'e vermiti.268 Mveffeg istediini gerekletirmek iin ok aba harcad. Bu konuda bin elEsir grlerini yle ifade etmektedir: "Mveffeg Msr diyarna vali atamak iin adam istedi, ancak kimse bulunamad. nk bin Tolun Irak'taki mensep sahiplerine ve ordu komutanlarna devaml olarak hizmetiler ve hediyeler gnderiyordu."269 Bundan sonra Mveffeg Ahmed bin Tolun'dan itaat gstermesini talep eder aksi halde onu caniin grevinden uzaklatrmakla tehdid eder.270 Bin Tolun mektubu alnca ona aalayc bir cevab gnderir.271 Ald tedbirlerin sonusuz kaldn gren Mveffeg Musa bin Bua'y byk bir ordu ile Msr'a hcuma gnderir. Bu olay Taberi'nin eserinde yle anlatlr: 262 yl Ramazan aynn yarsnda (6 Austos 876) Musa bin Bua Regge'ye doru hareket ederken el-Anbar'a geldi.272 (Yazar Musa bin Bua'nn Regge'ye doru hangi amala hareket ettiini gstermese de, Kindi'nin verdii bilgilerden bu hareketin sebebi anlalmaktadr. -E.E.) Kindi eserinde ayrca Mveffeg'in: "Ahmed bin Tolun'un Msr'dan uzaklatrlmas ve yerine Macu et-Trki'nin tayin edilmesini Musa bin Bua'ya emrettiini"273 belirtmektedir. Bin Haldun274 ve Megrizi275 de Kindi'nin eserinde olduu gibi bilgi vermilerdir ki, bu da her iki yazarn Kindi'nin "Msr valileri" (yahut "emirleri") eserinden geni faydalandklarndan kaynaklanmtr. Bunlardan farkl olarak Suyuti'nin "Husn el-Muhadara fi ahbar Msr ve elKahire" eserinde Msr tarihisi el-Gudai'ye isnad ederek verdii bilgilerden anlalyor ki, gya Musa bin Bua "Msr'a vali"276 atanarak Irak'tan hareket

    72

    etti. Gerekte ise Amakor Trki Msr'a caniin tayin edilmiti. Ancak o, bin Tolun'la savaa girmekten korktuundan bu emrin yerine getirilmesi Musa bin Bua'ya verilmiti.277 Musa bin Bua Regge'ye ular ulamaz Ahmed bin Tolun'a Musa'nn Msr'a saldrmak amacyla geldii bildirilir. Bin Tolun ciddi olarak savaa hazrlanr. O Fustat ehri yaknlarnda Nil'in ortasnda yerleen nceler "Ceziretu Msr" sonralar ise "er-Revde" isimli adada kale yaptrr:278 Hazineyi ve ailesini oraya nakleder. 100 sava gemisini279 adann sahiline eker. Bundan sonra savunma iin baz askeri tedbirler de grr, o yeni sava gemileri yaptrr ve Musa bin Bua'nn olas saldrsna kar hazr olduunu bildirir. Anlalaca gibi para veya gda maddelerinin yokluu hilafetin herhangi bir aleyhtarna kar nlem alnmasnda nemli engeldi. Gda maddeleri, para ve mal yetersizlii Musa bin Bua'nn Msr'a doru hareket etmesine de engel oldu. O on ay Regge ehrinde kaldktan sonra geri dnd280 ve 264 yl Muharrem aynn 11'inde (23 Eyll 877) Badad'ta ld.281 Btn mitlerini kaybeden Mveffeg'in teviki ile M'temid bin Tolun'un el-Evasim ve am Suurlarndaki hakimiyetini reddederek, oraya Musul'un caniini Muhammed bin Harun el-Telibi'yi tayin etti. Ancak elTelibi oraya giderken yolunu kaybetmi, rzgar onun gemisini Dicle'nin dier bir sahiline gtrmt. Orada ise Hariciler onu tutuklayp ldrmler.282 Tehlikelerden kurtulan Ahmed bin Tolun 264 (877) ylnn balarnda Fustat ehrinden uzakta yeni bir cami ina ettirmee balar.283 Bu cami Msr'da slm mimarlnn en kadim abidelerinden biridir ve bugne kadar da kalmaktadr. ("Bin Tolun Camisi" olarak tannan cami hakknda 3. blmde etrafl bilgi verilecektir. -E.E.) Caminin evresinde ayrca "bimaristan" hastane de ina edilmitir284 ki, bu da mslmanlann Msr' igalinden sonra orada ina edilmi ilk hastanedir. Mveffeg'in faaliyetleri sonucunda Suurlarda Ahmed bin Tolun'un nfuzu azalm bir ok ehirleri hilafet tarafndan tayin edilen emirler idare etmee balamtr. Msr'n bin Tolun'dan nce caniini olan Ergz bin Ulug bin Tarhan Tartus'un hakemi tayin edilmiti. Ancak o elde edilen geliri zimmetine geirerek, Lulue kalesi ahalisinin yiyecek ihtiyacnn karlanmasna nem vermiyordu. Lulue kalesi ise stratejik adan byk neme sahipti. Bin el-Esir bu konuda dncelerini yle ifade etmektedir: "O (kale -E.E.) dmann boaznda bir kemik idi. Rumlar (Bizansllar -E.E.) ister karadan, isterse de sudan ktklarnda mutlaka kaleden grnrdler".285 Bu dnemde Lulue kalesinin ahalisi Tartus'a gda ve yiyecek maddeleri

    73

    gnderilmemesi halinde kalenin Bizansllara teslim edileceini bildirir.286 te yandan Suurlarn ehirlerinden birinin komutan Abdullah bin Reid Bizans'n ilerine doru gerekletirdii hcumlarn birinde 254 (877-878) ylnda baarszla uram kendisi de esir dmt.287 Bylece Suurlarda durum gitgide ktleiyordu. Daha ncede belirtildii gibi, sa bin eyh Demek'ten uzaklatrldktan sonra, Amakor et-Turki am'n caniini tayin edilmiti. 264 ylnn aban aynda (878 Nisan)288 Amakor Demek'te ld289 ve onun yerine olu Ali caniin tayin edildi.290 Hilafetin genel durumunu iyi bilen Ahmed bin Tolun bu son olaylardan netice kararak, Ali bin Amakor'dan ona tabi olmasn ister. Bin Amakor da gnll olarak ona itaat eder.291 Ahmed bin Tolun zaman kaybetmeden 264 yl aban aynn 21'inde292 (28 Nisan 878) olu Abbas' Msr'da kendi yerine seip byk bir ordu ile am'a hareket eder. Ahmed bin Tolun bu hcumunda hi bir devletle danmam, stelik hilafetten de emir almamt. O bamsz olarak kendi tedbirlerini hayata geirmee balamt. Bu dnemden itibaren Tolunoullar Devleti tam bamsz bir devlet oldu. Ayn dnemde ikinci tam bamsz bir devlet de hilafetin dousunda kurulmutu. Bu da ran arazisinin ounluunu kendi hakimiyetine alan ve Badad zerine saldran Saffariler Devleti idi. 868 ylndan 878 ylna kadar geen on yl sresinde Tolunoullar Devleti gelime srecini yaam ve tam bamsz bir devlet olmutu. 878 ylndan sonra ise hilafete meydan okuyarak igalci siyaset uygulamaya balamt. Firavunlar dneminden 878 ylna kadar Msr'da ilk kez olarak tam bamsz bir devlet kurulmu ve bu Msr'n tarihinde yeni bir dnm noktas olmutur. Uzun yzyllardan beri elden ele geerek bu veya dier byk imparatorluklarn bir eyaleti olan Msr'da bamsz Tolunoullar Devleti kurulmu ve hilafetin dier vilayetlerini ele geirmeye balamt. Ahmed bin Tolun 878 yl Nisan aynn sonunda am'n gney eyaleti olan Remle'ye girdi. Onu Remle'nin Amakor tarafndan tayin edilen caniini Muhammed bin Ebu Rafi snrda karlayarak293 tabi olduunu bildirdi. Bin Tolun onu nceki grevine iade ederek294 Demek'e hareket etti. Demek'i aldktan295 sonra am'n dier ehirlerini ayn zamanda Hims ve Hema'y ele geirdi, Halep zerine yrd. Halep'in Mveffeg tarafndan tayin edilen caniini Sima etTevil Antakya'ya ekildi.296 Hi bir direnile karlamadan bin Tolun gelip Halep'e ulat.297 Suurlarda durumun zorlatn gren ve bin Tolun'un askeri gcn anlayan halife Mtemid Suurlarn da idaresini yeniden onun uhdesine

    74

    brakt. Byle bir frsat bekleyen bin Tolun "bu lkeleri bir daha halifeye geri vermeme kararna geldi."298 Bunun iin de Sima et-Tevil'i malup etmek ve Antakya'y ele geirmek, daha sonra da Evasim ve Suurlarda glenmei dnyordu. Tabi olmak istemeyen Sima Antakya'da glenerek blgeyi savunmaya hazrlanyordu. 265 ylnn Muharrem aynda (878 Eyll) Ahmed bin Tolun byk bir ordu ile299 Antakya'ya doru hareket etti300 ve ayn ay301 ehri kuatt.302 iddetli savalardan sonra yerli ahaliden bir blmnn de yardm ile303 bin Tolun'un askerleri ehire girdiler. Muharrem ay sona ermeden Antakya Msr ordusu tarafndan igal edildi ve Sima et-Tevil et-Trki ldrld.304 Ahmed bin Tolun hcumu devam ettirerek, Kinnesrin ve el-Evasim'i tamamen zaptetti. Bylece bu eyaletler de bin Tolun lnceye kadar onun elinde kald.305 Ksa bir srede btn am' ve onun evresinde bulunan baz eyaletleri igal eden bin Tolun devletinin snrlarn Kuzey Afrika'da Trablus snrndan balayarak (Berge vilayeti de dahil olmak zere) doudan Frat nehrine,306 Kuzeyde Bizans snrlarna kadar hilafete tabi lkelerin arazilerini ele geiriyordu. Bylece yakn douda hem Abbasiler hilafeti hem de Bizans imparatorluu iin tehlikeli olacak gl devlet kuruldu. Bu tehlikeyi iyice hisseden Bizans imparatoru Tolunoullar Devleti ile anlamaya alyordu. Bizansllar tarafndan esir alnan Abdullah bin Reid ok sayda307 mslman esir ile birlikte 265 ylnn son aylarnda (879 ylnda) imparator I. Vasili tarafndan Ahmed bin Tolun'a verildi.308 I. Vasili bin Tolun'a hediye olarak da bir ka nsha Kur'an da gndermiti.309 Bin Kesir bu konudaki grlerini yle ifade ediyor: "Rum (Bizans -E.E.) melikinin hediyeleri ona (bin Tolun'a -E.E.) getirildi. Hediyelerin ierisinde mslman esirleri ve her esirin elinde bir meshef (Kur'an) vard."310 Bu bilgilerden anlalyor ki, hilafetin batsnda Tolunoullarnn nfuzu artk Abbasilerin nfuzundan glyd. Suriye, Lbnan, rdn, Filistin, Diyar Mudur, Evasim ve Suurlar hilafetten koparlm Tolunoullar Devletine katlmt. Ahmed bin Tolun 875 ylnda vergi vermekten imtina ederek311 Abbasilerin nfuzuna Msr'da darbe vurmusa da, 878 ylnda am snrlarna ordu gndermekle hilafete meydan okumu, ksa bir srede (takriben bir yl) hilafetin byk bir blmn zaptetmiti. Tolunoullarnn byk baarlar bir taraftan hilafetin hzl knden kaynaklanrken dier yandan da kendi devrinin sosyal, siyas olaylar ile

    75

    ilgiliydi. Hilafet iin okynl byk tehlikeye dnen Zenciler hareketine kar "savaan Mveffeg"312 ordusunun ikinci bir dmana kar koyma gc yoktu. Bu durum da Ahmed bin Tolun'un baarlar kazanmasna imkan salad. "Suriye Firavunlar zamannda olduu gibi.... Msr'n tabiliine geti".313 Bizans imparatorluu artk Abbasilerle deil, Tolunoullar ile hesaplamaya balad. Abbasiler bu dnemde hilafet topraklarnn byk blmn kaybetmi, byk Abbasiler hilafeti sradan bir emirlik haline gelmiti. Bizans imparatorunun bar talebine ramen, Ahmed bin Tolun Tartus'u ele geirdikten sonra314 yeni igaller iin Bizans'a yaklamaya balad.315 Bu gnlerde Msr'dan gelen kt haber onu hcumdan vazgemek zorunda brakt. Kendi yerine tayin edip geldii olu Abbas babasna kar kmt.316 Ahmed bin Tolun'un hele 868 ylndan Baykbak tarafndan tayin edilen katibi Ahmed bin Muhammed el-Vasiti onunla birlikte Msr'a gelmi ve orada kalyordu. El-Vasiti divanlarn tertibinde, vergi ilerinde ve dier sahalarda bin Tolun'un en yakn yardmclarndan biriydi. Bin Tolun'dan korkan bir ka ordu komutan Abbas'a, Msr'a hakim olmas ve Ahmed bin Muhammed el-Vasiti'yi hapsetmesini 317 tavsiye ediyorlard. Bunu bilen elVasiti haberi Bizans snrlarnda olan bin Tolun'a ulatrr. Ahmed bin Tolun O'na Msr'a dnnceye kadar sabretmesini bildirir.318 Bin Haldun bu olay yle izah eder: "Ahmed bin Tolun am'a giderken olu Abbas' kendi yerine atamt. Ahmed bin (Muhammed) el-Vasiti de devletin mnsifi ("muhakkem") idi. Abbas'n baz arkadalar vard ki, ona edebiyat ve nehv retirlerdi. Abbas onlardan bazlarn grevlere getirmek istiyordu. Ancak buna el-Vasiti engel oluyordu".319 Abbas el-Vasiti'yi sktrmaya balar. Vasiti bin Tolun'a ikayet eder, ancak ayn dnemde Ahmed bin Tolun am'da savat iin ikayeti gereince deerlendirmez. O, dndkten sonra kendisinin her eyi zeceini bildirir. Bu yazmadan haberi olan Abbas babasndan korkarak kendi uhdesinde olan silah, erzak, dier mallar ve Msr hazinesindeki320 paralar zimmetine geirerek Fustat'tan ayrlmaya hazrlanr. Bin Haldun'a gre Abbas esnaflardan da 200 bin dinar bor almtr.321 Bin el-Esir'e gre ise: "evresinde olan baz kiiler ona (Abbas'a -E.E.) bir miktar mal gtrp Berge'ye ekilmesini tavsiye ederler. O da bu tavsiyelere uyarak (265 yl) Re-biu-l-evvel aynda Berge'ye gelir".322 Kindi bu tarihi farkl vermitir: "Sonra Abbas onunla olan kiilerle birlikte (harekete balad) el-Vasiti de onunlayd. 265 ylnn e'ban aynn 8'inde pazar gn el-Cize'ye323 hareket etti.324 Megrizi de Kindi'nin eserinde olduu gibi vermitir.325

    76

    Fustat'tan ayrlan Abbas yerine kardei Rebi'e bin Ahmed'i tayin ederek, gya babasndan ald mektuba gre skenderiye'ye doru hareket edeceini bildiriyor. Abbas skenderiye'den geerek Berge'ye gitti.326 Abbas'n btn hareketleri hakknda Ahmed bin Tolun'a haber veriliyordu. O, tehlikenin bydn grdkten sonra Bizans snrlarndaki saldrlar durdurup Herran ve Berge ehirlerinde ordu yerletirerek327 Msr'a dnd. 265 yl Ramazan aynn 4'nde (879 yl 30 Nisan) Fustat'a geldi.328 Kindi'nin ve Megrizi'nin gsterdii bu tarih esas alnrsa Abbas'n 265 yl e'ban aynn 8'inde Fustat' terketmesi pek doru olmasa gerek. stelik bunlar biri birine zt grnyor. nk her iki yazara gre329 Abbas Fustat'tan ayrldktan, yani e'ban aynn 8'inden sonra el-Cize'de kamp kurmu, bir ka gn orada kaldktan sonra gya babasndan gelen emre gre skenderiye'ye gitmesi gerektiini bildirerek hareket etmiti.330 phesiz bu davrann sebebi bu konuda pheye dp ona engel olunmasn nlemektir. Bylece o yalnz Berge'ye gittikten sonra amac ortaya kmtr ve bu konuda Bizans snrlarnda bin Tolun'a haber vermilerdi. Bundan sonra bin Tolun baz ehirlerde ordu yerletirmi ve baka tedbirler alarak geri dnp Ramazan aynn 4'nde Fustat'a gelmiti. Btn bu olaylar 25 gn331 iinde meydana gelemezdi. Bunun iin de bin elEsir'in gsterdii tarih332 daha doru olur. Bin Tolun Fustat'a dndkten sonra olundan geri dnmesini rica eder ve onu balayacan bildirir.333 Baz yksek grevli ahslar, ayn zamanda Msr'n kads es-Sabun Me'mer el-Cevheri'yi olunun yanna334 gnderir ki, onu geri dnmeye tevik etsinler. Bin Tolun oluna "Ey gzmn bebei ve bana en yakn adam" cmlesiyle balayan bir mektup335 da gnderir. Ancak olu geri dnmez. Daha dorusu, silahdalar onu geri dnmekten alkoyarlar. Bin Tolun'un gaddarln iyi bildiklerinden onlar emindiler ki, eer dnseler Ahmed bin Tolun onlar bu olayda esas arac olduklar iin cezalandracaktr. Bunun iin de onlar Abbas' geri dnmeye brakmadlar.336 Bin Tolun'un gnderdii adamlar ise 265 yl Zl-hicce aynn balarnda Fustat'a337 geri dnp durumu ona haber verirler. Abbas ordusu ile Berge eyaletinin ierilerine doru ekilip orada glenmeye alr ve yeni bir bamsz emirlik kurmaya aba gsterir. O, Kuzey Afrika'da Tolunoullar Devleti'ne tabi olmayan baz yerleri de ele geirip baz berberi airetlerini kendisine tabi ettirir. Bundan sonra o, Elebiler'in hakimiyeti altnda olan topraklara saldrlar dzenler. O dnemde Elebiler Devleti olduka glyd. Elebiler de bamsz bir devlet kurmu ve hilafetten uzaklamlard. Ancak yine de hilafetin bir 77

    blm saylyor ve hutbe okunduu zamanlarda Abbasi halifesinin ad ekilir daha sonra Elebilerden olan hakemin ismi gelirdi. Bastrlan halifenin ismi yazlrd. Dier siyas ve sosyal olaylarda ise politikada kendi amalarna uygun hareket ederlerdi. 261 ylnn Cmed el-ule ayndan sonra (875 ubat-Mart) iktidara gelen338 brahim bin Ahmed bin Muhammed bin elEleb'in faaliyetleri sayesinde Elebiler Devleti daha da glenmee balad. Abbas brahim bin Eleb'e gnderdii haberde halife M'temid'in onu frigiye'ye emir tayin ettiini339 bildirmi ve halifeye itaat etmesini talep etmitir. Merakei bu konudaki aratrmalarn yle ifade ediyor: "O (Abbas -E.E.) gzlenilmeyen ekilde Lebd'e ve Trablis'e yaklat."340 Abbas 266 ylnn Cumed el-ule aynda (879 Aralk ve 880 Ocak)341 Lebd'e kalesine342 yaklaarak kaleyi zaptetti. Bu olay Trablis'de korku yaratt. Bundan evredeki airetler de rahatsz olmaya baladlar. Trablis eyaletinden gneye doru byk bir arazide yaayan berberi airetleri hele de bamsz yayor, ne Hilafet'e ne Elebiler'e ne de Tolunoullarna tabi deildiler. Bu berberi airetlerinden en byy ve nfuzlusu Nefuse343 idi. Nefuse airetinin lideri ve badilerin reisi Niyas bin Mensur el-Nefusi bir ok berberi airetinden ordu toplayarak Abbas'a kar hazrlanr. brahim bin Eleb Trablis'in caniini Ahmed bin Gerheb'i 1.700 atl344 ile Abbas'a kar savaa gnderir ve Lebde evresinde Abbas'n taraftarlar ile sava balar. Merakei'nin bu konuda grleri yledir: "Onlarn arasnda ksa sreli arpmalar oldu, Ahmed bin Gergeb yenilgiye urad".345 (Sz konusu sava ve Elebilerin ordusunun yenilgisi hakknda baka hi bir kaynakda bilgi yoktur -E.E.) Bin Tolun'un olu Abbas Elebilerin ordusunu yendikten sonra daha ilere doru hareket ederek, Trablis ehrini kuatr ve ehir 43 gn kuatmada kalr.346 brahim bin Eleb yardmcs Bula ile Gerheb'in yardmna yeni bir ordu gnderir.347 badilerin reisi lyas en-Nefusi 12 bin kiilik348 ordu ile Abbas'a hcum eder. Elebilerin askerleri ile birletikten sonra "/iki ordu/ Abbas' drt bir yandan kuatr."349 Bylece Abbas'n ordusu zor durumda kalr. iddetli arpmalardan sonra Msrllar yenildiler. Berberi airetleri bu savata daha aktif rol oynadlar. Hariclerin (badilerin) bu savaa katlmalar Eleblere zafer kazandrr. Ordusu tamamen dalan Abbas byk zorluklarla kuatmay yararak Berge'ye ekildi.350 Bu savata Abbas'n ordu komutanlar ldrld,351 btn silah ve cephane ile erzak v.s. dman eline geti.

    78

    Bin Tolun Berge'deki olu Abbas'la bir ka kez mektuplap352 onu itaat etmeye arrsa da olu reddeder. Taraftarlar ise onu babasna kar direnie sevkederler.353 Bat snrlarnda byk bir kargaann meydana geldiini gren Ahmed bin Tolun olunun talanlarn nlemek iin 267 yl Ramazan (881 Nisan) aynda polis efi brahim'i bir ordu ile Berge'ye gnderdi.354 brahim ordusu ile gelip Berge ile skenderiye arasnda yerleti.355 Btn bunlar Ahmed bin Tolun iin yeterli deildi. O, bu srede dier baz ilerle de megul olmutu ki, bu konuda ileride ayrntl ekilde bahsedilecek. Ahmed bin Tolun devletin batsnda meydana gelen ekimelere bir defalk son vermeyi dnerek yz bin kiilik ordu356 toplayp 268 ylnn Rebi-elevvel aynn 12'de (881 10 Ekim)357 Fustat'tan kp358 skendireye'ye yneldi. O, skenderiye ehrine geldiinde Abbas'n hapsedip Berge'de tuttuu el-Vasiti hapisten kaarak359 onun yanna geldi.360 Ahmed bin Tolun ordusunu bir ka blme ayrp baz komutanlarn Berge'ye olunun taraftarlar ile savaa gnderdi.361 268 yl Cmad el-ehire aynn 20'de (882 15 Ocak)362 bin Tolun'un ordusu ile olunun taraftarlar arasnda yaplan savata Abbas'n adamlar yenildiler363 taraftarlarndan ok sayda sava ldrld, kendisi de esir alnd. 268 yl Receb aynn 13'de bin Tolun Fustat'a dnd. 268 yl evval aynn 21'de (882 14 Mays) esirlerle birlikte Fustat'a geldi.364

    Ahmed bin Tolun olunu ne kadar sevse de iktidarna kar kt iin onu cezalandrmaktan ekinmedi. Ahmed bin Tolun olu Abbas'a btn esir alnm taraftarlarnn ellerini ve bacaklarn kesmesini emretti.365 Daha sonra da olunu hapsettirdi. Bylece Tolunoullar Devleti'nin bat snrlarnda yaratlan tehlikeli olaylara son verildi. Ayn dnemde Dou blgelerindeki vaziyet nasld? Ahmed bin Tolun devletin yapsnda neler gerekletirmiti? Ahmed bin Tolun Msr'n gelirinden ylda "4 milyon 300 bin dinar"366 elde edip hilafete hi bir vergi vermiyor, btn geliri eitli sahalara ayn zamanda ordunun mkemmellemeine, kanallar yaplmas, binalarn inas ve kltr sahalarna harcyordu. Bu zaman diliminde caminin (bin Tolun camisinin, hastanenin inaatn tamamlatm, Nil nehrinin debisini len aygtlardan eskilerini tamir ettirip yenilerini yaptrmt. Fustat'la Yekur da arasnda yeni bir ehir kurdurmu, adn el-Geta'i koymutu. nceki caniinlerin yerletii ikametgah da el-Geta'i ehrine nakletmiti.

    79

    O 267 (878-879) ylnda Msr'dan karldktan sonra am'da, Suriye, Filistin ve rdn'de hara toplama grevine tayin edilen Ahmed bin el-Mdebber'i grevinden alp hapsettirdi.367 Onun mal varln msadere ederek toplad 600 bin dinar da eline geirdi.368 Ahmed bin Tolun Arabistan yarmadasn da hakimiyeti altna almaya alyordu. Taberi'nin verdii bilgilerden anlalyor ki, Amir bin Leyse369 de Saffariler Devleti'nin nfuzunu Mekke'ye kabul ettirmee alyordu. Bunun iin her iki taraf hem Tolunoullar hem de Saffariler tarafndan Mekke'ye 267 (880881) ylnda ziyaretilerle birlikte asker blk de gnderilmiti.370 Ahmed bin Tolun'un gnderdii adamlar baarszla uramt. Suurlarda meydana gelen olaylar ise o an iin Tolunoullar Devleti'nin zararnayd. Ahmed bin Tolun 266 (879-880) ylnda Msr'a dnerken Suurlarda hakem tayin ettii Sima371 ayn yl Bizans topraklarna saldrlar dzenleyerek372 kk de olsa baz zaferler kazanmt. Tolunoullarnn dier bir emiri Halef el-Fergan 268 (881-882) ylnda hcum edip am suurlarnn baz yerleim merkezlerini Bizansllarn elinden ald, ok sayda ganimet elde etti.373 Ahmed bin Tolun 266 (879-880) ylnda kendi adna sikke bastrd.374 Byle bir olay -halifenin deil de bir bakasnn adna sikke bastrlmas hilafetin tarihinde ilk kez oluyordu. "Ahmedi" olarak bilinen bu sikkelerin her biri bir dinar deerinde idi. am'n baz vilayetlerinde de Tolunoullar'nn nfuzu gleniyordu. Ahmed bin Tolun'un 266 (879-880) ylnda Msr'a dnerken Halep,375 Hims, Ginnesrin, Diyar Mudar'a ve Regge'ye376 hakem tayin ettii Lulu isimli klesi377 am'da Tolunoullar hakimiyetine kar kan ve Ebu Muhammed Mveffeg'e itaat eden378 Abdul Melik bin Salih'i 268 (881-882) ylnda malub etmi379 ve bu vilayetlerde Tolunoullar'nn hakimiyetinin zayflamasna frsat vermemitir. Ancak ifade edilen btn bu olaylarla da Ahmed bin Tolun'un baarl ykselii bitmi oldu. Lulu Tolunoullar'na kar klar bastrdktan sonra 268 (882) ylnn sonlarnda kendisi Ahmed bin Tolun'a kar karak380 onun hakimiyetini tanmaktan imtina etti. Lulu'nun uhdesinde olan Halep, Ginnesrin, Hims, Diyar Mudar'da da Tolunoullar'nn hakimiyetine son verdi.381 Suurlarda da durum ktlemee balyordu. Bunun sebebi ise Bizansllar deil, Feth bin Hakan'n valilerinden olan Yazman382 el-Hadim idi. Ahmed bin Tolun devletin dou ve kuzey vilayetlerinde meydana gelen olaylara son vermek iin 269 yl Sefer (882 Eyll-Ekim)383 aynda yerine

    80

    olu Humaraveyh'i brakp hapisteki olu Abbas' da yanna alarak am'a doru byk bir ordu384 ile hareket etti ve gelip Demek'e yerleti.385 Demek'de Tartus ahalisinin de ona kar ktn386 haber verdiler. Ahmed bin Tolun isyan eden Lulu'nun zerine hcum balatt. Tartus'taki canisini Halef el-Feran'ye de Yazman' hapsedip yanna getirmesini emretti.387 269 ylnn Rebi el-Evvel aynda Halef el-Feran Yazman' hapsetti. Ancak Tartus'un ahalisi Yazman' kurtararak "el-Feran'yi ldrmek istediler."389 elFeran Tartus'tan kat.390 Tartus Tolunoullar'nn hakimiyetinden karak, hilafetin hakimiyetini kabul etti. Ancak bu gerek anlamda hilafetin tabiliinde olma gibi dnlemezdi. Gerekte ise gerek Tolunoullar gerek dier devletlerden hi biri Tartus zerinde hakimiyet kuramadlar. Orada btn ileri Yazman idare etmee balad. Ahmed bin Tolun'un saldrya geeceini haber alan Lulu 269 yl Cmad elule (882 Kasm-Aralk) aynda391 sahip olduu mal varln da yanna alarak Belis'e oradan da Badad'a - Mveffeg'in yanna kat.392 Ahmed bin Tolun nce Lulu'nun ynetimine brakt eyaletleri yeniden kendisine tabi ettirip Demek'e dnd. O, Tartus'a saldrya hazrlanyordu ki, halife M'temid'den bir mektup ald.393 Daha nce de belirtildii gibi halife M'temid hilafetin idari ilerini kardei Mveffeg'e brakmt. Bundan yararlanan Mveffeg M'temid'i devlet ilerinden tamamen uzaklatrmt. M'temid'e bir halife gibi yalnz minberlerde hutbe okunuyor, adna sikkeler bastrlyordu.394 Ancak hakimiyeti yneten ise Mveffeg idi. Buna raz olmayan M'temid bin Tolun'a yazd mektupta durumundan ikayet ediyordu.395 Gerekte de M'temid yalnz isim olarak halife idi ve siyaset ortamndan tamamen dlanmt. Ayrca kardei ile arasnda iddetli ihtilaf vard. Bin Tolun hilafet merkezinde meydana gelen olaylar hakknda adamlar araclyla haber alyor ve bu konudaki pekok meseleyi biliyordu. O bu frsattan yararlanarak halife M'temid'i tarafna ekmeye alt. Bilindii gibi Ahmed bin Tolun o dnemde byk bir devlet kurmutu ve kendi adna para bastrmt. Tam bamsz gl bir devlet olan Tolunoullar Devleti hilafetin en byk rakiplerinden biri olmutu. Bin Tolun Yakn Dou'da kendi dini hakimiyetini de glendirmee alyordu. O tehlikeli bir rakip olan Mveffeg'e ar darbe vurmak, onu siyaset meydanndan silmek iin halifeden yararlanmay dnyordu. Hilafetin gerek varisi olan M'temid'in "koruyucusu" olarak biliyordu ki, Mveffeg'e kar mcadelesi kolaylaacaktr. Bunun iin de gizli olarak M'temid'e Msr'a gelmesini haber verdi.396 Bin Tolun Suurlar zerine hareketini durdurup Demek'te bekledi, iki ordu komutann asker blklerle Regge ehirine gnderdi.397 Hazrlanan plana

    81

    gre M'temid Samarra'dan ayrlp Demek'e gelecek. Ve orada bin Tolun'la greceklerdi. 269 ylnn Cmad el-ule (882 Kasm-Aralk) aynda M'temid ava kmak bahanesiyle Samarra'y terkedip baz ordu komutanlar ile birlikte Regge ehrine ynelir.398 Btn bu tedbirler ne kadar gizlenmise de Mveffeg haber almt. O, veziri Said bin Mhellef'i Badad'tan Samarra'ya gnderir. Said ayn yln Cmed el-ehire aynda Samarra'ya ular.399 Ancak M'temid Samarra'y terketmiti. Bilindii gibi, M'temid Regge'ye gitmek iin el-Cezire'den (Mezopotomya) gemeliydi. Musur'un ve btn400 el-Cezire'nin canisini olan shak bin Kundac'a401 M'temid'in nn kesip Regge'ye gitmesini nlemesi iin haber gnderilir. M'temid ona da avlanmak iin bu taraflara hareket ettiini syler. Tolunoullar Devleti'nin snrlarna yaklanca, shak bin Kundac M'temid'in ve komutanlarnn nn keser. Onlara der ki: "Siz bin Tolun'un vilayetine yaklatnz Regge'de onun komutanlar vardr. Siz eer bin Tolun'un /yanna/ giderseniz hkm onun hkmdr onun korumas altnda olacaksnz."402 M'temid Kundac'a kar kamad. O, komutanlar ile adrda iken, Kundac komutanlar gezmek bahanesi ile aldatr, oradan karp kendi adrna gtrerek kollarn balattrr. M'temid'in katiyetsizlii Ahmed bin Tolun'a hazrlad planlar hayata geirmee frsat vermedi. M'temid ilk halifeydi ki, hilafetin bakentini brakp kamaya, baka hkmdarlarn saraynda kendisine snak bulmaya aba gsterdiyse de baaramad. shak bin Kundac onu bir esir gibi tutuklayp 269 ylnn e'ban aynn 5'de (883 17 ubat) Samarra'ya getirdi.403 Zehebi bu konuyu yle anlatr: "(Bin Kundac) onu (M'temid'i -E.E.) Samarra'ya dnderdi. Hilafet evine girmesine bile engel oldu. Onun (hilafet evinin -E.E.) kapsna korumalar yerletirilmiti ve hi kimse /ieri/ braklmyordu".404 Bir noktaya dikkat ekilmelidir; Msr'n ortaa tarihilerinden Suyuti, M'temid'i "aalanm ilk halife"405 olarak gsteriyorsa da bu o kadar da gerei yanstmyor. Bilindii gibi, Mtevekkil'in halifeliinden (847-861) balayarak, btn Abbasi halifeleri Trklerden oluan ordu komutanlar tarafndan her an aalanm, azap verilmi, ldrlmler ki, bunlarn bazlarndan daha ncede bahsedildi.

    82

    Halife M'temid geri dndkten sonra, Mveffeg zel polis idaresinin ynetimini Kundac'a verdi. Bin Tolun'un tabiliinde bulunan vilayetleri onun uhdesine verdi ve Badad'tan balayarak Kuzey Afrika'ya kadar resmi olarak hilafet topraklarnn bir blm saylan byk bir araziye shak bin Kundac' vali tayin etti.406 Hilafette meydana gelen bu olaylar Demek'te Ahmed bin Tolun'a haber verildiinde O, devletindeki btn kadlar ve nfuzlu insanlar407 Demek'e toplad ve onlara M'temid'in yannda yer alnmas408 Ebu Ahmed elMveffeg'in ise veliahtlktan karlmasnn gerektiini bildirdi.409 Bin Tolun taleplerinde Mveffeg'i halifenin itaatinden kmak ve onu esir410 etmekle suluyordu. Tolunoullar Devleti'nin ba kads fekih411 Bakkar bin Guteybe bu istei kabul etmeyerek bin Tolun'a kar kt.412 Kadlardan Muhammed el-skenderani ve Fehd bin Musa412 da onun yannda yer aldlar. Bu itirazlara ramen, Ahmed bin Tolun Mveffeg'in adn veliahtlktan karp, onun uhdesinde olan btn camilerin minberlerinden lanet okutturdu414 ve adna taraz415 gnderilmesine son verdi.416 Ona itiraz eden kad ve fekih Bukkar bin Guteybe'yi hapsettirip mal mlkne el koydurdu.417 Gelimeleri renen Mveffeg de bin Tolun'a kar kt. Kardei M'temid'den Ahmed bin Tolun'a her yerde lanetler okutmasn418 ve kendisinin de Msr'dan uzaklatrldn419 ilan etmesini istedi. M'temid kardeinin isteini yerine getirmee mecbur oldu.420 Bylece Tolunoullar Devleti ile Abbasiler Devleti arasnda olan kk ilikiler de tamamen kesildi. Her iki devlet bir birine kar iddet siyaseti yrtmee balad. Abbasiler Ahmed bin Tolun'un Msr'dan uzaklatrldn resmen ilan ettiyseler de, bu ynde ciddi bir adm atamadlar. nk, hilafet Tolunoullar Devletine kar askeri bir hareket dzenleyecek gte deildi. Her iki devlet birbirine kar propaganda yapyor, biri dierinin nfuzunu zayflatmaya alyordu. Bunun iin de onlar kendi isteklerini gerekletirebilmek iin Mekke'den istifade etmeyi kararlatrdlar. Ahmed bin Tolun 269 ylnn Zl-ge'de (883 Mays-Haziran) aynda ordusundan iki blk ayrarak "ziyarete giden" iki bin kiiyle birlikte Mekke'ye gnderdi.421 Bu Mekke'yi ele geirmek ve oradan hilafetin aleyhine istifade etmek iin tekil olunmutu. Zl-ge'de aynn 26'da (6 Haziran) bin Tolun'un gnderdii kiiler Mekke'ye ulat.422 Bir ka gn gemeden, yani Z-l-hicce 83

    aynn 3'de (13 Haziran) Irak'tan da iki blk asker ok sayda hac aday ile birlikte Mekke'ye geldi.423 Ahmed bin Tolun'un gnderdii askerler Mekke'yi ele geirmeye alrken, orann canisini Cafer bin el-Bamurdi onlara kar kt ve sava balad. Taberi'nin verdii bilgilerden anlalyor ki, Saffariler'in lideri Amir bin Leys de atl askerler gndermiti.424 Hilafetin dousundan giden ziyaretilerin Irakllarla birlikte savamalar Tolunoullar'nn iini zorlatrd. Mekke'nin merkezinde yaplan iddetli savatan sonra bin Tolun'un taraftarlar yenildiler ve Mekke camilerinde, Ka'be'de Ahmed bin Tolun'a lanetler okundu.425 Bylece bin Tolun'un Mekke'yi ele geirmek abas boa kt. Bundan sonra Ahmed bin Tolun ona kar kan Yazman' itaat ettirmek iin Demek'ten Tartus'a doru hareket etti. Yazman bin Tolun'un saldraca haberini alnca Tartus'ta ordusunu glendirdi ve ona kar koymak iin ehiri savunma durumuna getirdi. Ahmed bin Tolun Adana ehrine girdikten sonra426 Tartus'un kendisine teslim edilmesi iin kuatmaya ald. Mancnklar kurup hcuma hazrland. Yazman ehri savunamayacan anlaynca, el-Bereden nehrinde bentleri ap ehirin evresindeki kanallar su ile doldurdu. Tarihilere gre o gnler k mevsimiydi ve hava ok souktu. Bin Tolun'un askerleri geri ekildi. Kendisi de hastaland.427 Bin Tolun Adana'ya ekildi ve hastalnn arlatn grp Msr'a dnmee mecbur oldu. Kindi'ye gre bin Tolun: "Ferma /ehrine/ ulatnda hastal daha da artt ve o /gemiye/ binip 270 yl Cmad elel-ehire aynn 19'da (24 Aralk 883) Fustat'a geldi".428 Ancak onun salk durumu gitgide arlayordu. Said bin Batrik'e gre: "Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilere emir verildi ki, el-Mukattam dana kp dua etsinler. Onlar emre uydular. Dualar okuyarak blk blk daa ktlar".429 Bin Tolun'un zel hekimleri ona perhiz etmesini tavsiye ettilerse de o doktorlar dinlemedi. 270 yl Zl-ge'de aynn 10'da430 (10 Mays 884) Ahmed bin Tolun mide-barsak hastalndan431 ld ve elMukattam dann eteinde defnedildi. Baz tarihiler432 yanllk yaparak, Ahmed bin Tolun'un 26 yl (hicr hesab ile) iktidarda olduunu gsterirler. M'temid Ahmed bin Tolun'un lmn duyunca zlm ve kendisi bir mersiye de yazmtr. O mersiyeyi aadaki szlerle bitirir.

    84

    Onun yitirilmesinden devletin ikayet etti lAhl o devletlerin ss idi. 433 Ahmed bin Tolun ldkten sonra onun yerine ikinci olu Humaraveyh geti. Bilindii gibi hakimiyet babadan byk oula geiyordu. Byle durumda Ahmed'in byk olu Abbas hakimiyetin asl varisi saylrd. Ancak ordu ve eyanlar, din adamlar Humaraveyh'i hakimiyete getirdiler. Devletteki baz yksek grev sahipleri ayn zamanda el-Vasiti daha nce de belirtildii gibi Abbas'a kar km ve bunun sonucunda da Abbas ile babas arasnda ihtilaf meydana gelmiti. imdi ise Abbas'n hakimiyete gelmesi sz konusu kiilerin ortadan kaldrlmas anlamndayd. Bunun iin de onlar Ahmed bin Tolun lr lmez andime treni dzenleyip Humaraveyh'i tahta oturttular. Abbas ise kardeinin onun yerine iktidara gelmesine raz olmayarak ona oy vermekten imtina etti.434 El-Vasiti'nin teviki ile Humaraveyh kendi kardeini ldrd.435 Ahmed bin Tolun'un lmnden yararlanarak Tolunoullar devletini paralamak ve kendi vilayetlerine katmak iin Musul'un, el-Cezire'nin canisini shak bin Kundac ile Kfe436 ve Anbar'n canisini, Frat ve Rehb yollarnn reisi437 Muhammed bin Divdad Ebu-s-Sac faaliyete baladlar. Bin Haldun'a gre: "(Onlar) am mlkne itah kabarttlar."438 te yandan Mveffeg de Humaraveyh'in hakimiyetini tanmad ve "bin Tolun'un eyaletlerine olu Ebu Abbas' vali tayin etti."439 Mveffeg Tolunoullar ile savamak iin hilafetin gszln dikkate alarak "gl vassaln"440 zerine tekbana hcum etmemeyi dnd."441 Byle bir zamanda Demek'in canisini de Humaraveyh'e kar kmt.442 Devleti ynetmek konusunda o kadar da tecrbesi olmayan ve 20 yan yeni doldurmu Humaraveyh byk zorluklarla kar karya kald. O ordudan byk alaylar ayrp Demek'e gndermei kararlatrd. 270 yl Zl-ge'de aynn 6'da (5 Haziran 884) Ahmed el-Vasiti'nin komutasnda Demek'e ordu gnderdi.443 Ayn ayn sonlarnda ise Se'd el-Eyser444 adl ordu komutann yeni bir ordu, askeri gemilerle am sahillerine gnderdi.445 Bylece am urunda arpmalar balad. Bu dnemde Suriye'de meydana gelen olaylar hi bir tarihi kaynakta doru gsterilmemitir. Sz konusu olaylara iaret eden bu veya dier tarihiler ya tarihilik kurallarn bozmu yani kronolojik prensiplere uymam, ya bu konuya yzeysel eilmi ya da olduka kark vermitir. Bu eserlerde bir birinden farkl olan eitli tarihler gsterilmektedir ki, bu da olaylarn tarihi sre ierisinde 85

    aratrlmasnda olduka byk zorluklar yaratr. Burada olaylarn tarihi kronolojik srasyla gsterilmesine allacak ve bir ok yazarn grleri ifade edilecek. Tarihilerin ou bu dnemde am'da446 meydana gelen olaylarn Ahmed bin Tolun ldkten sonra (10 Zl-ge'de 270 = 10 Mays 884) gelitiini belirtirlerken, Taberi baz olaylar ondan nceki tarihe mal etmitir. Bilindii gibi am'a yneltilen saldrlar yalnz ve yalnz Ahmed bin Tolun ldkten sonra olmutur. Demek'in Tolunoullar tarafndan atanan canisini Humaraveyh'i tanmaynca447 bin Kundac da am'n kuzey eyaletlerine saldrlar balatmt. 270 yl Z-l-hicce aynn sonunda Filistin'e gnderilen Ahmed el-Vasiti Humaraveyh'in aleyhine hilafet merkezinden448, am'a ordu gnderip orann ele geirilmesini rica ediyordu. O, Humaraveyh'ten uzaklamaya aba gsteriyordu. El-Vasiti kendi kardeini ldrmee sevkettii iin Humaraveyh'in ondan intikam almasndan korkuyordu. Mveffeg bundan sonra bin Kundac ve Muhammed Ebu-s-Sac'n am'a hcum etmelerine taraftar oldu ve olu Ebu Abbas' yardma gndereceini bildirdi.449 Bin Kundac ve Muhammed Ebu-s-Sac birlikte450 hcum edip Halep, Hins, Antakya ve Regge'yi451 zaptettiler. Ancak bu konuda Taberi, Said bin Battik, Kindi, Megrizi, Teriberdi, Suyuti, bin Kesir, bin el-Cavzi v.s. tarihiler gr belirtmiyorlar. Taberi 270'li yllarn olaylarndan sz ederken yalnz bir olaya iaret eder; bu yln evval (Nisan) aynda Regge ve onun nahiyelerini, Suur ve Evasim'i bin Tolun adna yneten bin Daba'la sultan adna Musul'u yneten bin Kundac arasnda sava oldu. 452 Bu konudan sz eden bin el-Esir, bin Haldun ("ber"de) ve Halep tarihini yazan bin el-Edim ise sz konusu olayn bin Tolun'un lmnden sonra meydana geldiini belirtirler. Taberi ise anlald gibi bu tarihi bir ka ay ileri ekmi olay tam vermemi ve nasl sonulandn gstermemitir. am bir ka ynden saldrya uramt. Tolunoullar'nn ordusu Demek'e girip ehri kuatnca ehirin naibi kaarak453 bin Kundac'n ve Ebu-s-Sac'n tarafna gemiti. Tolunoullar'nn am'n kuzey ve dou eyaletlerinden geri dnen ordular ise Msr'dan gelen blklerle birlemi, Me'erreti Nu'man yaknlarnda

    86

    eyzer'e kadar uzanan yerleri ele geirerek glenmiti. Bin Kundac ile Ebus-Sac saldrlar devam ettirmek iin Badad'dan yardm bekliyorlard. am'n kuzey ve dou eyaletlerinin bin Kundac ile Ebu-s-Sac tarafndan ele geirilmesinden sonra kimin iktidarna tabi olunaca da hatta bu meseleden sz eden tarihiler tarafndan bile ak ekilde gsterilmemitir. Bin el-Esir ve Bin Haldun ele geirilen bu eyaletleri bin Kundac'n hakimiyetine aldn gsterirler.454 Bu olaylara iaret eden 19 ve 20. yzyln tarihilerinden (elbette elde edebildiimiz eserlere gre diyebiliriz) yalnz Wstenfeld olmutur ki, o da Antakya, Hims ve Haleb'e bin Kundac'n hakim olduunu belirtir. 455 Bu ad geen yazarlardan farkl olarak yalnz bin el-Edim Mveffeg'in Halep ve etraf blgelerine Muhammed bin Ebu-s-Sac' vali atadn456 belirterek: "Mveffeg'in kendisine veliahd tayin ettii olu Ebu-l-Abbas Ahmed bin Telha'y hcuma gnderdiini, onun da 271 yl Rebi el-e'her (884 Ekim) aynda Haleb'e geldiini, orann ise valisinin bu dnemde el-Efin ad ile tannan Muhammed bin Divdaz bildirmektedir. bin Ebu-s-Sac olduunu"457

    Ahmed bin Tolun ldkten sonra Tolunoullar Devleti'nin kuzey ve dou vilayetlerinde meydana gelen bu nemli olaylara hatta Tolunoullar hakknda Fransz dilinde byk bir eser (335 sayfadr) yazan Z.M.Hasan da iaret etmemitir. Z.M.Hasan'n eserinden anlalyor ki, ilk nce Ebu Abbas hcuma hazrlanm ve bin Kundac'la Muhammed bin Ebu-s-Sac onunla ittifak kurmutur. Yazar yukarda bahsedilen olaylara deinmeden direk olarak eyzer alndktan sonra meydana gelen olaylara gemektedir.458 A.Mller,459 Krd Ali460 ve N.Mednikov461 da grlerini takriben ayn ekilde belirtmilerdir. K.Brokelman'a gre: "Ahmed bin Tolun tarafndan (?) / tayin edilen/ Musul canisini Demek canisini ile birleti ve Humaraveyh'e itaat /iin/ and imek istemedi. Humaraveyh'in ordular ona kar gelerek askerlerini ilk yenilgiye urattktan sonra k mevsimini geirmek iin orada kamp kurdular. Ancak ksa bir sre sonra Mveffeg olu Ahmed'i bir ordunun banda isyanclara (?) yardma gnderdi. Msrllar ar yenilgiye uradlar."462 ada Msr tarihisi Hasan brahim bu konuya yzeysel eilmi ve konuyla ilgili cmlesinde de pekok karkla ve yanla dmtr. Hasan brahim olay yle anlatr: "El-Mveffeg (?) Badad'tan kt. Musul'un valisi bin Kundac, Ermeniye (?) ve el-Cibel'in valisi (?) Muhammed bin Ebu'sSac'da onunla birleerek Demek'e hakim oldular".463

    87

    Yukarda bin el-Edim'in verdii bilgiler dikkate alnarak Mveffeg'in olu Ebu Abbas'n 884 ylnn Ekim aynda Haleb'e girdii belirtilmiti. Daha sonra Bin Kundac, Muhammed bin Ebu-s-Sac ve Ebu Abbas'n ordular birleerek eyzer'de k mevsiminin bitmesini bekleyen Msr ordusunun464 zerine birlikte hcum ettiler. Kn souundan etkilenen465 Msr savalar ortamdan da faydalanarak eyzer'de evlere dalmlard.466 Bin Kundac, Muhammed bin Ebu-s-Sac ve Ebu Abbas'n ordular mevzileri ortadan kaldrarak Tolunoullar'nn askerlerini darmadan ettiler. ok gemeden onlar Demek'i daha sonra da Filistin'in bir ksmn ele geirdiler. Tolunoullar ordusunun kalan askerleri Remle'ye ekildi ve yaanan olaylar Msr'da Humaraveyh'e bildirdiler. Krd Ali, bin Tolun'un tercmeyi halini yazan tarihilere dayanarak, bin Tolun ld zaman onun Msr ve am'daki ordusunun 400 bin kadar olduunu belirtir.467 Humaraveyh haber alr almaz beklemeden 70 bin kiilik468 ordu ile am'a hcum etti. Humaraveyh savaa balamadan nce onun rakipleri arasnda ihtilaflar meydana gelmi, shak bin Kundac ile Muhammed bin Ebu-s-Sac kserek Ebu Abbas' Filistin'de terketmi ve geri dnmlerdi. Ebu Abbas onlara kt davranm469, Muhammed bin Ebu-s-Sac'a aalayc szler sylemi onlar korkaklkta sulamt.471 Mttefikleri ekip gittikten sonra, Ebu Abbas'n 4 bin askerden472 oluan kendi ordusu kald. 271 yl evval aynn 16'da (6 Nisan 885)473 Demek'le Remle'nin arasnda Ebu Futrus nehri yaknlarnda et-Tevahin ("Deirmenler") denilen yerde Tolunoullar'nn ordusu ile hilafet ordusu arasnda iddetli savalar oldu. Tarihte "Tevahin dy" olarak bilinen bu savalarda ilk nce hilafet ordusu Humaraveyh'in ordularnn sa cenahn474 darmadan etti. Savata hi bir tecrbesi olmayan Humaraveyh sava meydanndan ekilip hzla geriye Msr'a dnd. Zaferden cesaretlenen hilafet ordusu Humaraveyh'in bo kampna girerek nemli miktarda erzak ve asker levazimat ele geirdiler. Ebu Abbas zafer kazandndan phe etmiyordu.475 Humaraveyh'in pusuda gzleyen yedek gleri bu yenilgiden haberdar deildi. Yedek gler pusudan karak Se'd el-Eyser, Ahmed bin smail elEcemi, irkin ve Hutarmu'un komutasnda hilafet ordusuna kar saldrya geti.476 Ebu Abbas malub edilerek 12 mil 477 geri ekilmiti. 88

    Bylece mehur Tehavin doyuu hilafet ordusunun yenilgisi ile sonuland. Bu savata Ebu Abbas ok sayda kayp vererek Demek'e yneldi. Ancak Demek'in ahalisi onu ehire brakmad.478 te yandan ise Se'd el-Eyser'in gleri onu takip ediyordu. Demek'e giremeyen Ebu Abbas Antakya'ya ekildi.479 Oradan da Tartus'a doru ilerledi. Taberi'ye gre Ebu Abbas Tartus'a giderken taraftarlarndan ok az bir ksm onun yanndayd.480 Bundan, onun ordusunun tamamen dald anlalyor. Tartus ahalisi de kale kaplarn kapatp ehri savunmaya kalkt ve Ebu Abbas'n ehre girmesini nledi.481 O daha sonra Mer'e'e, oradan da Keysum ve Sumeysat'a gitti.482 Tevahin savandan nce ondan ayrlp geri ekilen Muhammed bin Ebu-s-Sac Haleb'e dnm ve orann ynetimi ile urayordu. Bunu renen Ebu Abbas Halep'den yolunu deitirip483 Badad'a dnd.484 Hilafet ordusunu yenilgiye urattktan sonra Tolunoullar'nn komutan Se'd el-Eyser Demek'e girerek485 Humaraveyh'in hakimiyetini Demek'de yeniden salad. Zafer haberi Humaraveyh'e ulatrld. O, Se'd el-Eyser etTrki'yi Demek'e vali tayin etti.486 Ancak ok gemeden Se'd el-Eyser Humaraveyh'e kar kt.487 Humaraveyh'in sava meydanndan kamas onu ok etkilemiti. stelik o, Humaraveyh'i ocuk sayyordu.488 272 ylnn Zl-ge'de aynda (886 Eyll) Humaraveyh am'a doru hareket etti. O Se'd el-Eyser'i ldrp "bedevi araplarn"490 "isyann"491 da bastrd. Humaraveyh 273 yl Muharrem aynn 7'de (14 Haziran 886) Demek'e girdi.492 Humaraveyh'in Demek'i ele geirmesine ramen Tolunoullar'nn hakimiyeti am'da tamamen salanamamt. am'n kuzey ve kuzey dou eyaletlerinde bin Kundac ve bin Ebu-s-Sac hakemdiler ve onlar hilafete de Tolunoullar'na da tabi olmak istemiyordular. Onlar hilafetin hakimiyetini yzeysel olarak tanyordular. shak bin Kundac yine de el-Cezire ve Musul'da bin Ebu-s-Sac ise Ginnesrin493 ve Halep'de494 canisin grevindeydiler. am'n kuzey blgelerinde her ikisinin de nfuzlar glyd. Ksa bir sre sonra bu iki mttefik arasnda iddetli ihtilaf meydana geldi. 273 yl Cumada el-ule aynn 9'da (886 yl 13 Ekim) onlar Regge'de birbirlerine saldrdlar.495 Muhammed bin Divdad bin Ebu-s-Sac Humaraveyh'e496 tabi olduunu497 bildirdi. Bunun anlam ise Humaraveyh'i yardma armakt. Humaraveyh ordusu ile Haleb'e gelince bin Ebu-s-Sac da onun tarafna geti498 ve shak bin Kundac'a kar hcuma hazrlandlar.

    89

    Bin Kundac el-Rafigiyye'de onlarla kar karya geldi. Bin Kundac yenilerek Mardin'e499 ekildi. Ancak Muhammed bin Ebu-s-Sac ve Humaraveyh onu izlemeye baladlar. Ksa bir sre sonra btn kuzey Mezopotomya Tolunoullar'nn hakimiyetine geti. Humaraveyh ve Muhammed bin Ebu-sSac geni bir blgeyi ele geirerek bin Kundac' tamamen sktrp Dicle nehrinin sol sahiline attlar. Bir ok ortaa tarihileri olay yle anlatrlar: Humaraveyh'in ordusunun nc gleri Samarra'ya ulatlar.500 Diyebiliriz ki, hilafetin merkez vilayeti gzlenmiyen tehlike ile kar karyayd. Halife M'temid ve kardei Mveffeg Humataveyh'le barmak iin onun yanna adam gnderdiler. Humaraveyh bara hazr olduunu bildirdi. O, Diclenin sa sahilinde bir taht ta kurdurdu bir ka gn orada kaldktan sonra vilayetlere emirler tayin ederek Demek'e ekildi. Dicle'nin sa sahilinde taht ta kurdurmak etraf eyaletlerde hakimiyetini kurmak anlamndayd. 273 yl Receb aynda (886 Aralk) hilafetin saray hizmetisi Faik Humaraveyh'in yanna gnderildi.501 O Humaraveyh'in hakemliini kabul eden halife fermann da getirmiti. Fermanda Msr, am ve Suurlarn btnlkle 30 yl sresince502 Humaraveyh'in hakimiyetine verilmesi de kaydedilmiti. Bu ferman getiren Faik Humaraveyh'e ferman halife M'temid, kardei Mveffeg ve Mveffeg'in olu Ebu Abbas'n503 imzaladn da bildirdi.504 Btn bu yeni zaferlere ramen, devletin ynetilmesinde zel bir becerisi olmayan ve devrin sosyal siyas olaylarn derinden anlamayan Humaraveyh, Tolunoullar Devleti'nin g asndan dier devletlerden stn olmasndan yararlanamad. Ahmed bin Tolun'un toplad serveti datmaya balad. Hilafet hazinesinin bo olmasna ramen, Msr hazinesinde Ahmed bin Tolun ldkten sonra kalan 10 milyon altn dinar Humaraveyh gereksiz yerlere harcayarak devlet hakimiyetinin esasn tekil eden ekonomik gc salnda yok etti. Bin el-Edim'e gre; Muhammed bin Ebu-s-Sac Humaraveyh'in hakimiyetini tandktan sonra "Humaraveyh ona 200 binden fazla, taraftarlarna 20 bin (Ebu-s-Sac'm -E.E.), katibine de 20 bin dinar verdi.505 Muhammed bin Ebus-Sac kendi olunu Humaraveyh'e rehin verdi. Karlnda Humaraveyh ona 30 bin dinar gnderdi."506 Ayrca 886 ylnda507 Humaraveyh hilafetle byk tavizler karlnda bar salad. Belirtildii gibi Tolunoullar Devleti'nin ordusunun nc gleri Samarra'ya kadar ilerlemiti. Humaraveyh bu zaferden yeterince faydalanamad. O hilafete hatta vergi vermee de raz oldu. 273 yl Receb (886 Aralk) aynn sonlarnda Fustat'a giren508 Humaraveyh, Mveffeg'e kar yrtlen propaganday durdurup ona camilerde dua

    90

    okutturdu. Bu da onun hakimiyetini tanmak anlamndayd. Ayrca Humaraveyh fazlasyla israf ediyor, debdebeli hayat iin eitli etkinlikler yapyordu. Babasnn yaptrd asker geit ve eitim meydann skerek gll iekli balar yaptryor, dnyann eitli ieklerini, kularn o baa topluyordu. am'da ise ekimeler devam ediyordu. Bin Kundac malup edilse de Muhammed bin Ebu-s-Sac'a tabi olmak istemiyordu. Bununla ilgili olarak 273 yl Zl-ge'de aynn 14'de (887 yl 12 Mays) onlarn arasnda yeniden sava balad. Bu kez de bin Kundac yenildi.509 O bundan sonra Msr'a gidip Humaraveyh'in tarafna geti.510 Muhammed bin Ebu-s-Sac Humaraveyh'in onu kendi himayesi altna almasndan rahatsz olup, Humaraveyh'e kar kt.511 O ordusu ile512 Demek'e hcum etti. Bu haber Msr'da Humaraveyh'e ulatktan sonra 274 yl Zl-ge'de aynda (888 MartNisan)513 Msr'dan am'a doru yrd. 275 ylnn Muharrem aynda (888 Mays-Haziran)514 her iki ordu Demek'in dousunda Seniyyetu-l-Ugab515 denilen blgede karlat. Son savalardan sonra Muhammed bin Ebu-sSac'n ordusu yenildi. O, Hims ehrine ekilmek isterken, Humaraveyh asker gnderip, onun ehire girmesini engelledi. Bin Ebu-s-Sac Haleb'e dnd. Ancak orada glenemedi. nki, Humaraveyh ve bin Kundac onu izlemee balad. Muhammed bin Ebu-s-Sac Frat' geerek Regge'ye geldi, oradan da hareket ederek Dicle'nin sol sahiline geti. Humaraveyh kendisi sa sahilde durup bin Kundac' 20 bin kiilik516 orduyla onun zerine gnderdi. Kendisi ise Frat'n sahilinde taht kurdurdu.517 Dicle'nin sol sahilinde Bin Kundac'la Bin Ebu-s-Sac arasnda yaplan savata Bin Ebu-s-Sac "ordusunun azlna ramen, Bin Kundac' malup etti ve halifenin vgsn kazand."518 Ancak ok ekmeden Humaraveyh tarafndan yeni gle desteklenen bin Kundac Muhammed bin Ebu-s-Sac' sktrmaya balad. Muhammed bin Divdad bin Ebu-s-Sac 276 (889) ylnda btn savalardan uzaklaarak Badad'a geldi.519 Ayn ylda da Azerbaycan'a520 hakem tayin edildi. Humaraveyh 276 yl Cumada el-ehire aynn 23'de (889 yl 23 Ekim) bin Kundac' Mezopotamya'da Bin Ebu-s-Sac'a kar koyarak Msr'a dnmt.521 Bin Kundac Diyar-Rebie ve Diyar-Mudar'a hakim olduktan sonra kendisini Humaraveyh'in naibi ilan etti. Bylece, Tolunoullar'nn hakimiyeti btn Mezopotomya'da da yayld. Humaraveyh Tuc bin Cuffi Haleb'e hakem tayin etti.522 Bu dnemde resmen Tolunoullar'nn hakimiyetine verilen Suur ve Evasimler'de durum nasld? Daha nce de belirtildii gibi, Yazman Tartus'u ele geirmi ve hilafetin hakimiyetini yzeysel olarak kabullenmiti. Yazman Bizans snrlarnda ve

    91

    denizde Bizansllara kar bir ka baarl saldrlar nfuzunu btn Suurlar'da glendirmiti. Mveffeg'in Tehavin savanda yenilip geri ekildiinde, Tartus'un savunarak hilafet askerlerini Avasim'den karmlar. Bu hi kimseye tabi olmad anlam tayordu.

    dzenlemi523 ve olu Ebu Abbas ahalisi Yazman' durum Yazman'n

    Humaraveyh Tolunoullar'nn hakimiyetini yeniden Suurlar ve Evasim'de salamak iin Yazman'a 30 bin dinar, ok sayda pahal elbise, binek atlar ve silah gnderdi.524 Bunlar alan Yazman 277 ylnn Cumada el-ahire aynda (890 Eyll-Ekim) Humaraveyh'in hakimiyetini kabullendi525 bylece am Suurlar ve Evasim de yeniden Tolunoullar Devleti'ne katld. 890 ylnn sonlarnda Tolunoullar Devleti'nin arazisi byklnn son noktasna ulat. Ayn dnemde Yakn Dou'da en gl, arazi ynnden de en byk devlet idi. Snrlar gneyde Sudan'dan balyordu, kuzeyde Adana'ya kadar, batda Libya vahalarndan douda Dicle nehrinin sahiline kadar uzanan bir arazi tamamen Tolunoullar Devleti'nin hakimiyeti altndayd. Byle bir zamanda Tolunoullar'nn bir ok rakibi de ortadan kaldrld. Ancak Humaraveyh msait ortamdan yararlanamayarak devletin iktisad gcn zayflatyordu. Yazman Tolunoullar'nn hakimiyetini kabullendikten sonra da Humaraveyh ona 50 bin dinar gnderdi.526 278 yl Sefer aynn 21'de (891 yl 4 Haziran) Mveffeg Azerbaycan'da iken hastalanp ld.527 Bundan bir sre sonra yani ayn yln Receb aynda (891 Ekim) Bizans'a dzenlenen saldrda mancnktan atlan ta Yazman'a isabet ederek ldrd.528 Yazman'n grevine onunla ayn savaa katlan elUceyf529 tayin edildi. Ancak ksa bir sre sonra Humaraveyh onu Msr'a arp, Tartus'un emirliini amcas olu Muhammed bin Musa bin Tolun'a verdi.530 Olaylar gitgide eitli biimler alyordu. Humaraveyh'in politikada liberal bir yol tutmas Tolunoullar Devleti'nin daha da glenmesini nlyordu. Devlet d grnten toprak btnln ve gcn koruyorduysa da gerek byle deildi.

    B) ZAYIFLAMASI ve K
    Mezopotomya'da Tolunoullar Devleti'nin hakimiyetini salamak iin ok sayda asker ve madd zararlar ekilmesine ramen, Humaraveyh orann ynetimini tamamen elde edemedi stelik O bunu yeterince nemsemiyordu. Bin Kundac Tolunoullar'nn adn yalnz Cuma gnleri okunan hutbelerde okutuyordu. Dier hi bir ynde ne ekonomik ne de

    92

    siyas ynden Mezopotomya Tolunoullar devletine tamamen bal deildi. Dicle'nin sa sahilinde Humaraveyh taht kurarak bu eyaletlerin de Tolunoullar'na tabi olduunu ilan etse de, sonradan orada hakimiyetini glendirmek ve Mezopotomya'y Tolunoullar Devleti'nin arazisine tamamen katmak iin hi bir ciddi tedbir grmedi. Mveffeg mrnn sonlarnda Suurlar hilafetin hakimiyetine tabi etmek iin tedbirler grmee balamt. O, Raib isimli bir mevalisini gya hristiyanlara kar cihad sava yapmak iin Tartus'a gndermee hazrlamt. Mveffeg ldkten sonra Raib Badad'tan zel bir ordu ile Tartus'a doru yola koyulur. O, am'dan geerken orduyu asker levazmatlarla531 kendi askerlerinden olan Meknun'un emrine vererek Meknun'u Tartus'a gnderir. Kendisinin ise Demek'e gitmesi gerekir. O zaman Humaraveyh Demek'teydi. Raib'in Humaraveyh'in yanna gitmesinin nedenini ortaa tarihileri eitli biimde aklamaktadrlar. rnein Taberi olay yle ifade eder: "Tuc bin Cuff Halep'de Raib'i karlayp Humaraveyh bin Ahmed'in onunla (Raib'le -E.E.) grmek istediini bildirir. Raib ba hizmetisi ile Halep'den ayrlarak Msr'a gider."532 Bin el-Esir ise bunu farkl ekilde izah eder. Ona gre: "O, (Raib -E.E.) Humaraveyh'i ziyaret etmek ve tanmak iin sratle onun (Humaraveyh'in E.E.) yanna gitmitir".533 Raib Demek'e gittikten sonra Tuc bin Cuff el-Ferani534 valisi Muhammed bin Musa'ya, Meknun'u oraya gelir gelmez hapsetmesini syler.535 Muhammed bin Musa da yle yapar. Ancak Tartus ahalisi Meknun'u hapisten kurtarr. Bylece aralarnda 279 yl Cumada el-ule aynn 21'de (892 yl 19 Austos) iddetli sava balar.536 Sonuta Muhammed bin Musa bin Tolun'u hapsederler. stelik aya yaylr ki, Humaraveyh Raib'i hapsetmitir.537 Humaraveyh'e Raib braklncaya kadar Muhammed bin Musa'nn rehin tutulacan bildirirler. Humaraveyh amcasnn olu Muhammed bin Musa'nn yerine el-Uceyfi'yi Suurlara vali tayin ederek Raib'le birlikte Tartus'a gndermistir.538 Onlar Tartus'a ulatktan sonra bin Musa serbest braklr ve O Tartus'ta kalmayp Kuds ehrine gider. 279 yl Receb aynn 19'da (892 yl 15 Ekim) halife M'temid ld.539 Mveffeg'in olu Ebu Abbas "el-M'tezid" lakab ile halife oldu. Bundan sonra Humaraveyh devleti ynetememekteki beceriksizliini ortaya kard ve sonuta Tolunoullar Devleti'nin nceki kudreti yava yava kaybolmaya balad. Humaraveyh M'tezid'in halifeliine biat etmenin yansra ona ok sayda

    93

    hediyeler gnderdi. Bunun yansra O M'tezid'e Getre-n-Nede540 isimli kzn olu Ali541 bin M'tezid'e almasn teklif etti.542 Humaraveyh bu yolla kendi hanedann Abbasiler hanedan ile yaklatrp halifelii de nfuz altna almak istiyordu. Devleti glendirmek iin i glerin gelitirilmesi, siyas ve ekonomik unsurlarn glendirilmesine deil, hilafetle ilikileri gelitirmee ve bar ortam salamaya alyordu. Halbuki hilafet o kadar zayflamt ki, adeta can verme dnemini yayordu. Hilafetin hazinesi Babekilerle yaplan savalarda tamamen boalm, sonradan elde edilen gelir ise Zenciler hareketini bastrmak iin sarfedilmiti. Zencilerle mcadele etmek iin ou zaman madd zorluklarla karlaan Mveffeg hatta ona yakn olan zengin kiileri hapsediyor, mallarna ise el koyarak askeri sahalara harcyordu. Bin el-Esir, M'temid'in ou zaman 300 dinara ihtiyac olduunu, ancak bulamadn yazmaktadr.543 Hilafetin byle bir dneminde Humaraveyh ona yaklamaya balam, hatta Tolunoullar Devleti'nin tam bamszlnn kaybedilmesine de raz olmutu. 38 yandaki M'tezid 10-12 yalarnda olan544 Getre-n-Neden'i oluna deil kendisine alacan Humaraveyh'e bildirdi. Kznn ok gzel545 olmasna ramen, Humaraveyh bu teklifi kabul etti.546 Artk Tolunoullar Devleti'ne daha sonra vurulacak ilk byk darbeler iin zemin hazrlanmt. M'tezid bundan sonra Humaraveyh'i etkisine alabildi. O nce Frat'tan547 Berge'ye kadar uzanan araziyi 30 yllna Humaraveyh'in ve onun evlatlarnn hakimiyetine verdi. Bu "ferman" Kindi'nin belirttiine gre 280 yl Rebi el-Evvel aynn 25'de (14 Haziran 893) Humaraveyh'e ulatrld.548 Bu arazinin btn vilayetleri, hara ve mahkeme ileri de fermanda belirtilmiti. Anlalaca zere bu "ferman" Tolunoullar Devleti hi bir nem tamyordu. nki "ferman"da gsterilenlerin hepsi Tolunoullar'nn hakimiyetindeydi. Bu ancak ve ancak mevcut bir hakimiyeti kanuniletirmekten baka bir ey deildi. Gsz, ancak din nfuzu olan halifenin kaynpederi olacandan "gurur duyan"549 Humaraveyh Tolunoullar Devleti iin hi bir faydas olmayan bir art da kabullendi.Halife M'tezid'in isteine gre o, geen her yln hesabna hilafet hazinesine 200 bin dinar, gelecek her bir yl iinde ise 300 bin dinar gndermeye raz oldu.550 O, lnceye kadar "bir yl bile aksatmadan"551 bu mebla devaml olarak hilafet hazinesine gnderiyordu. Siyasetten uzak olan Humaraveyh bununla da yetinmeyerek bylesine byk bir hata yapt. Onun d politikada att her bir adm Tolunoullar Devleti'nin kudretinin zayflamas ile sonuland. "231 (894) ylnda M'tezid (Humaraveyh'in kz) Getre-n-Nede ile nikah kyd."552

    94

    Humaraveyh kzn Badad'a gtren heyetin dinlenmesi iin btn yol boyu kkler yaptrd. Getre-n-Nede 281 ylnn sonu553 282 ylnn balarnda554 Badad'a geldi. Humaraveyh kznn dn merasimi ve ehizi iin Tolunoullar Devleti'nin hazinesinde kalanlar da harcad. Kz iin yle bir ehiz hazrlatt ki "ei benzeri yoktu".555 Humaraveyh kzna ehiz olarak 20 katr yk mal, 10 karaba,556 altn ve gm kounlu ok sayda at, 2 sandk kymetli talarla sslenmi elbise,557 1000 sele altn558 verdi. Kzna ehiz hazrlamak iin o, Bin Cessas isimli kahyasnn bakanlnda zel bir heyet de oluturmutu. Humaraveyh kznn "dnne ve ehizine bir buuk milyon altn dinar harcamasna"559 ramen, halife adna kzn karlamaya kanlar "hilafet hazinesinden yalnz 4 kokulu mum ve 4 gm amdan buldular."560 Getra-n-Nede'ye Msr'dan Badad'a kadar elik eden 400 kzn her birinin elinde altn ve gm amdanlar ve amdanlar ierisinde kokulu mumlar vard.561 Humaraveyh babasnn doldurduu Msr hazinesini tamamen boaltt. Hazinenin bir blm emirlerin, caniinlerin cebini, bir blm de hilafetin bo hazinesini doldurdu. Bundan sonradr ki, Tolunoullar Devleti'nin kme sreci balad. Hilafet ise nisb de olsa glendi. te yandan Humaraveyh Suur ve Evasim'de Bizansllarla sava iddetlendiriyor, blgeye sk sk ordular gnderiyordu. phesiz bu durum devletin kn hzlandrrd. Humaraveyh 280 yl Receb aynn 5'de (20 Eyll 893)562 Ahmed bin Abbas'a563 281 yl Cumada el-ehire aynn ortalarnda (894 Eyll'n balarnda) Tuc bin Cuff'a ordu vererek Bizans'a hcum edilmesi iin Tartus'a gnderdi.564 Tolunoullar Bizans'a ynelik saldrlarda baz zaferler kazandlar. Belegsur ve Maluriya zaptedildi, Bizansllar sktrld. Evasim ve Suurlar Tolunoullar'nn hakimiyetine tabi edildikten itibaren mslmanlar nemli baarlar kazanyor, sk sk yaplan savalar genellikle Tolunoullar'nn zaferi ile sonulanyordu. Ancak btn bunlarn yansra uzun sre devam eden savalar Tolunoullar Devleti'nin asker kudretinin zayflamasnda etkili oluyor, dier meselelerin zmn zorlatryordu. Tolunoullar Devleti'nin bakenti Ahmed bin Tolun'un kurduu el-Ge'ta ehrinin olmasna ramen, Demek Humaraveyh'in bir ikametgahna dnmt. Humaraveyh Demek'e sk sk gidiyor ve orada aylarla kalyordu. Humaraveyh Msr'dan sonuncu kez 282 yl e'ban aynn 8'de (2 Ekim 895) karak am'a doru hareket etti.565 O am yaknlarnda Merran manastrndan (veng) aa Gaysun dann567 eteyinde bir kk ina ettirmiti568 ve sk sk gelerek sz konusu kkte kalyordu. Humaraveyh nce Demek'e geldi, daha sonra yine kke dnd. O kkte bir ka ay kaldktan sonra 282 yl Zl-ge'de aynn 28'de (8 Ocak 896)569 kkte gece

    95

    hizmetileri tarafndan kafas kesilmek suretiyle drld.570 Bu konuda yazan tarihilerin ou Humaraveyh'in ldrlme tarihini bir birinden farkl biimde gsterirler. Yalnz Kindi ve bin Helligan bu tarih hakknda ok kk fark gsterirler. rnein, Kindi'nin eserinde bu tarih "282 yl Zl-ge'de aynn 28'i, pazar gecesi" gsterilirken, Bin Helligan'n eserinde "282 yl Zl-ge'de aynn 27'si pazar gecesi"571 olarak gsterilmitir. Bin Helligan'n bu kk yanl Zl-ge'de aynn 27'si deil, Kindi'de olduu gibi 28'i pazar gn olmaldr. "Nezm el-Cevher" eserinin yazar Said bin Batrik'in verdii tarihle,572 Bin Helligan'n eserinde gsterilen tarih ayndr. Mes'ud ise kesin tarih573 vermemitir. Bu olaylar tamamen Kindi'nin "Msr valileri" eserinde olduu gibi yazan Megrizi nedense hi bir ay ve gn gstermemitir.574 Yukarda ismi geen tarihilerden Said bin Batrik ve Kindi'nin dier tarihilere oranla sz konusu dneme yakn olmalar onlarn eserlerinin deerini daha da artryor, bundan dolaydr ki, Said bin Batrik ile Kindi'nin aratrmalar daha doru kabul edildii iin "27-28'i Zl-ge'de" tarihini almak doru olur. Bunun yansra, Bin Helligan da ayn tarihi gsterir. Mes'udi ise bu olayn ayn isimleri geen yazarlarn eserlerinde olduu gibi vermitir. Ancak daha sonraki yzyllarn tarihileri ayn zamanda Bin el-Cavzi,575 Ebu-l-Fida,576 Bin Kesir,577 Bin Haldun,578 Bin Teriberdi,579 Suyut580 v.s. ncekilerden farkldr. Taberi bu konuyu yle yazmaktadr: "brahim bin Ahmed el-Mezerai Z-lhicce aynn 17-18'de Demek'ten kt. Kara yolu ile 12 gnde Badad'a ulat ve M'tezid'e Humaraveyh'in kafasnn kesildii haberini ulatrd. Bu olayda Humaraveyh'in yirmiden fazla adam onun katlinde eli olmakla sulanyordu."581 Z.M.Hasan da bu tarihe sessiz kalmtr. 582 Yukarda belirtildii gibi, Humaraveyh Demek'te katledilmiti. Bu olayda byk olu Cey583 de oradayd. O, babas ldrldkten sonra hakimiyete geti. Olaydan ksa bir sre sonra Tolunoullar'nn en nl komutanlarndan Tuc bin Cuff cinayet olayna katlanlar hapsetti. Onlardan bazlar komu lkelere kamak isterken Tuc bin Cuff tarafndan takip edilerek tutuklanp geri gnderildi. Humaraveyh'in ldrlmesi olayna katlmakla sulanan 20 kiinin kafas kesilip Fustat'a gnderildi. Humaraveyh'in ceseti tabuta koyulup Demek'ten Fustat'a gtrld ve orada babas Bin Tolun'un mezarnn yannda defnedildi.584

    96

    Demek'te hakimiyeti ele alan Cey bin Humaraveyh Msr'a geldi. Ancak baz ordu komutanlar ve devlet memurlar onun hakimiyete gemesine raz deildiler. Bunun iin de onlarla Cey arasnda ihtilaf balad. Baz ordu komutanlar Tolunoullar'nn ordusunu terkedip, kendi birlikleri ile Kufe'ye doru ekildiler. Ancak onlar gelip Kufe'ye ulancayadek askerlerin ou yolda alktan ve susuzluktan helak olmutu.585 Kalanlar halife M'tezid'in tarafna geip hilafet ordusuna katld. Bu ordu komutanlarndan zellikle Muhammed bin shak bin Kundac, Hakan el-Mfellehi, Bedr bin Cuff (Tuc bin Cuff'un kardei) ve Muhammed bin Gmgz'n birlikleri ile ekip gitmesi Tolunoullar'nn asker gcn daha da zayflatt. Yukarda isimleri geen komutanlar Cey'i ldrmek istemilerse de586 baaramamlar. Bundan sonra ise ordu arasnda ihtilaflar meydana gelmiti. Cey bin Humaraveyh Demek'i terkettikten ksa bir sre sonra Demek ve Haleb'in587 hakemi, Tolunoullar'nn Suriye'deki asker glerinin komutan Tuc bin Cuff Cey'e kar kp588 hakimiyetini reddetti. Tuc'un ars zerine btn Suriye ve eyaletleri Cey'in hakimiyetini tanmaktan imtina ettiler. Suurlara Tolunoullar tarafndan hakemlik eden Ahmed bin Tugan da Tuc bin Cuff'a katld. Bylece btn am Cey'in hakimiyetinden km oldu. Msr'da da ona tabi olmak istemiyorlard. Aratrmalardan anlalyor ki, bu ordu komutanlar Cey'in deil, onun amcas Nesr bin Ahmed bin Tolun'un hakimiyete gemesini istiyorlarm. Orduda olan "Meribliler ve Berberiler589 de Cey'e kar karak iktidar amcasna devretmesini talep ediyordular. Cey bin Humaraveyh iktidar elinde tutmak iin Nesr bin Ahmed'i590 ve onunla birlikte dier bir amcasn591 da ldrd. Tolunoullar Devleti byk bir kargaa ierisindeydi. Berge ve daha pek ok yerlerde karklklar balad. Artk Cey'in iktidar hi bir surette salanamad. 283 yl Cmada el-ehire aynn 10'da (25 Temmuz 896)592 Trklerden ibaret bir ka ordu komutan hcum ederek Cey bin Humaraveyh'in taraftarlarn malub etti ve Cey'i de hapsettiler.593 Artk Tolunoullar Devleti'nde de merkez hkmetin kaderini ordu komutanlar ve dier nfuzlu ahslar tayin etmee balamt. Onlar Harun bin Humaraveyh'i Cey'in yerine setiler. Ancak ynetimdeki bir grup buna itiraz ederek Harun'un amcas Rebie bin Ahmed bin Tolun'un tarafna geti. Bu dnemde skenderiye'de glenen Rebie etrafna ordu toplayp iktidar ele geirmek iin bakente doru ilerledi. Rebie bin Ahmed te yandan da Fustat'n ahalisine gveniyordu. nki ona bakente gelmesi halinde btn ahalinin onun tarafna geeceyi, yardm edeceyi haberi ulatrlmt. Ancak Rebie Fustat'a yaklatnda kimse onun yardmna gitmedi ve Harun'un gnderdii ordu onunla savaa girdi.

    97

    Bu savata Rebie esir alnp bakente getirildi. Bundan sonra Harun'a kar kacak yle bir gl rakip yoktu. Suriye'yi istedii gibi yneten Tuc bin Cuff ise Harun'un hakimiyetini tand. Harun'un iktidara gemesinden (25 Temmuz 896) sonra hilafetin Tolunoullar Devleti'ne bak hakknda ortaa Arapdilli kaynaklarda hibir bilgiye rastlanmamtr. Sz konusu kaynaklara dayanan Avrupa tarihileri de bu konuda bilgi vermiyorlar. Hilafetle Tolunoullar arasnda 285 (898) ylndan sonraki mnasebetlere kadar ne gibi olaylarn meydana geldii nedense karanlktr, Tolunoullar Devleti hakknda deerli eser yazan Z.M.Hasan ve Wstenfeld de bu olaya deinmemitirler. Mevcut btn kaynaklar dikkatle incelendiinde baz bilgilere rastlanyor. Krd Ali "Hitet e-am" eserinde yle yazmaktadr: "Harun bin Humaraveyh halifeye (bu dnemde halife M'tezid idi -E.E.) kar kt. Pek ok savatan (?) sonra 286 ylnda Abbasi halifesi ile Harun arasnda bar anlamas imzaland."594 Krd Ali'nin bu yazd ile baz ermeni ve grc tarihilerinin verdii bilgi (baz yanllklara ramen -E.E.) uygun geliyor. 11. yzyl Ermeni tarihisi Stepanos Asohik aratrmalarn yle ifade ediyor: "Smbat595 irak'ta kilise ina etti... sonra o, Ahmed'le (?) savaa balad. /Ahmed/ zafer kazand ve onu kamaya mecbur etti. /Smbat/ byk kayplar /vermiti/".596 Grc tarihisi S.Baratov ise olay yle anlatyor: "896 ylnda kral (Smbat kasdediliyor -E.E.) her halde sadakatini halifeye gstermek amac ile hilafetin hakimiyetinden kan emir Ahmed'e (?) kar Mezopotomya'da hcuma geti. Ancak ar malubiyete urayp dzensiz halde geri ekildi".597 Anlalyor ki, Tolunoullar'nn ordusu, Harun iktidara getikten sonra Mezopotomya'da savamtr. nki halife Harun'un iktidar ele geirmesini kabullenemiyor ve Tolunoullar'ndan arazi koparmaya alyordu. Ancak bu dnemde am'da bilindii gibi, tecrbeli komutan Tuc bin Cuff Tolunoullar'nn ordusuna komutanlk ediyordu. Bundan dolaydr ki, Tolunoullar ordusu yenmi, hilafetin ilerine doru ilerlemesini engellemi ve Karn evresinde Smbat'n da 100 bin kiilik ordusunu darmadan etmitir.598 yleyse, Stepanos Asohik ve S.Baratov'un yanllar nerededir? Bilindii gibi, bu dnemde Ahmed bin Tolun'un torunu Harun iktidarda idi. Ahmed 884 ylnda lmt, Smbat ise hi iktidara gelmemiti. Ahmed ldkten sonra Smbat iktidara geldii iin ikisinin savamas hi mmkn deildi. Tolunoullar'nn bu zaferlerine ramen, devlet ii ekimeler ierisinde

    98

    bulunduundan hilafetle tavizkar bar imzaland. Hilafet Tolunoullar Devleti'nde olan ara ekimelerinden yararlanarak Evasim ve Suurlar' ele geirmee alyordu. Artk Raib Tartus'ta Tolunoullar'na kar kp, M'tezid'in mevalisi olan Bedr'i kendisinin hakemi olarak tand. Tolunoullar tarafndan Evasim ve Suurlara emir tayin edilen Ahmed bin Tuan bu dnemde mslmanlarn Bizansllarla yapt Feda599 savan bitirip geri dnyordu. O gemiyle gelip Tartus'un yanndan geti kendisi ehre girmeyip yardmcs Demyane'ni Tartus'a emir gnderdi.600 Demyane Raib'e karak Tartus'u yeniden Tolunoullar Devleti'ne katmak istedi. O 284 ylnn Sefer aynda (897 MartNisan) Bin Tuan'n Tartus'a gnderdii Yusuf bin el-Bamurdi ve bin elYetim ile birleerek Raib'i Tartus'tan uzaklatrmak iin hcuma geti. Ancak bu savata Raib galip gelerek onlarn n de esir alp Badad'a gnderdi.601 Bylece, "Raib Tolunoullar'nn eyaletlerinden Tartus ve Suurlar /onlardan/ kopard."602 Taberi'ye gre, 284 ylnn Sefer aynda (897 Mart) Tartus ahalisinden bir grup sultann (halifenin -E.E.) yanna gelip, valilerinin olmadn bildirerek lkelerine vali tayin etmesini rica ettiler".603 Bu dnemde Msr ve Suriye'deki artlar Tolunoullar'nn aleyhine deiiyordu. Orduda tam paralanma balamt. Harun'u iktidara getiren komutanlardan Bedr, Faik ve Safi hepsi bir ble komutanlk ediyor ve baz nahiyeleri ellerine geirerek kendi blkleri ile ekilip orada yayordular.604 Btn ordunun komutasn, Ebu Cafer bin Ebba605 eline alm ve Harun'a himayedarlk ediyordu. Daha dorusu Harun onun kontrol altndayd. Tuc bin Cuff Demek'te oturarak, am' bamsz ynetiyor, ehri her hangi bir saldrdan koruyordu. 284 (897) ylnda Harun Bedr el-Hemmami ve Hasan bin Ahmed el-Mezari'yi am'a gnderdi. Onlar Harun'un adndan Tuc'u Demek'e vali tayin edip, btn am'n ynetilmesini ona verdiler.606 Kendileri ise Msr'a dndler.607 Ayn dnemde Bin Grey isimli bir kii Harun'a kar karak onun hakimiyetini reddetti. Bin Grey genellikle btn Tolunoullar'na kar kmt. O hakimiyetin Peygamberin neslinden olan her hangi birine verilmesi gerektiini iddia ediyordu.608 phesiz bu iddia o dnemde Kuzey Afrika'da glenmekte olan Fatimilerin propagandasnn sonucuydu. 285 yl Cumada el-ule aynda (898 Haziran) Bin Grey malup edilerek hapsedildi. Krba cezasndan iki gn sonra ld.609 Harun bin Humaraveyh devletin sarslm vcudunu hi bir surette dorultamyordu. O iktidarn glendirmesini salayacak imkandan yoksun

    99

    idi. Babas Humaraveyh'in zamannda devletin btn hazinesi boaltlm, uzun sre devam eden d ve i ekimeler, Tolunoullar ailesi iinde olan ihtilaflar devleti olduka zayflatmt. Artk komutanlar, emirler ve eyanlar merkezi hakimiyete tabi olmuyor, her biri kendi isteine gre hareket ederdi. Hi bir sosyal, siyas ve ekonomik gce dayanmayan Harun kendi iktidarn kanuniletirmek iin hilafetle ilikiye girmee alyordu. O, ilk nce halife M'tezid'e temsilci gndererek babas Humaraveyh'in zamannda olduu gibi onun da hakimiyetini tastiklemesini istedi. Ancak halife bu talebi kabul etmedi.610 Halife Humaraveyh'ten farkl olarak Harun'un gndermesini istedi.611 M'tezid artlarn kabul edilmesi iin 285 (898) ylnn sonunda Abdullah bin el-Feth'i Harun'un yanna gnderdi.612 Bin el-Feth 286 (899) ylnn balarnda Msr'dan dnp Harun'un imzalad anlamay getirdi.613 Bu anlamaya gre Harun bin Humaraveyh Ginnesrin ve Evasim'le614 birlikte Haleb'i615 de hilafete ve bu vilayetlerden ekiliyordu. Tolunoullar'nn hakimiyetinde yalnz Msr ve am kald. Bundan dolay da Harun her yl hilafet hazinesine 450 bin dinar gndermeliydi.616 Bylece her iki taraf bu artlarla anlaarak bar imzalad. Tolunoullar Devleti'nin emir, canisin v.s. yneticileri Eva-sim, Suurlar ve Haleb'i terkettiler. Bu vilayetlere halifenin adamlar tayin edildi. Bununla da 286 yl Cmad el-ule aynda (899 Mays-Haziran)617 yukarda isimleri geen lkelerde Tolu-noullan'mn hakimiyeti tamamen sona erdi. Grld gibi, glerin mnasebeti Tulmoullar'nn aleyhine, Abbasilerin lehine deiiyordu. Bu iki devlet arasnda salanan bar, am'da ve Irak'ta bir istikrar yaratmak ve her iki devletin nisbi de olsa gvenliini salamaya ynelik idi ki, bu dnem de her iki devlet iin tehlikeli olan Karmatllar isyan balad. "Bu zencilerin isyanndan da tehlikeliydi".618

    C) DAILMASI
    Sonraki siyas olaylarn gidiat hakknda doru bilgi verebilmek iin Karmatllarn douuna genel hatlaryla da olsa bakmak gerekiyor. Btn dnya tarihilerinden ve dilcilerinden bir ou "karmat" sznn etimolojisini renmeye aba gstermise de, bu sahada imdiye kadar yle deerli ve tam doru sonuca varlamamtr. Bu szn nasl doduu hakknda eitli rivayetler ve ihtimaller vardr ki, bu konuya deinmeye ihtiya duymuyoruz.

    100

    Yalnz bilinmelidir ki, baz aratrmaclar "karmat" sznn Trk dilindeki "krmz" sznden meydana geldiini, bazlar Nebati dilinde "krmz gzl", bazlar Sryani dilinde "gizli muallim" anlamn tadn sylerler. Bazlar ise bu tarikatn banisinin Keremiyye isminde biri olduunu ve buradan da "karmet" sznn meydana geldiini ileri srerler. Genellikle bu szn etimolojisi hakknda neredeyse on bee kadar farziye ve ihtimaller vardr. Btn bu belirtilenlerden daha fazla, bizi Karmatllarn esasen ideolojisi ve siyas sosyal talepleri ilgilendirmelidir. Karmatllarn kendi ideolojilerini iilik kisvesine brndrmelerine ramen gerekte ise bu tamamen yzeyseldir. Bundan dolaydr ki bir ok tarihi ve aratrmaclar Karmatll iilik, daha dorusu smaililikle gerekenden fazla yaklatrrlar. Ancak Karmatlln asl mahiyetini tayin etmek iin ncelikle onlarn ortaya koyduu din akma deil, sosyal ve siyas taleplerine bakmak gerekir ve bu da esas gtrlmelidir. Karmatllar kendilerine has zelliklerine gre dier tarikat, mezhep ve din cereyanlardan ok farkldr. Onlar grnte Hz. Muhammed ve Hz. Ali'yi esas alarak, onlara inandklarn sylyordularsa da, te yandan namaz klmay, hacca gitmei o kadar da nemsemiyor, arap imei helal sayyordular. Mslmanlar iin ayn zamanda Hz. Muhammed ve Hz. Ali'nin kendisi iin bile icras gereken ve Allah'n kelamlar hesap olunan Kur'an yetlerini onlar tamamen yanl, kendi isteklerine uygun biimde izah ediyordular.619 Kur'an'da Ramazan'da btn ay boyunca oru tutmak art kouluyorsa da, Karmatllar ylda yalnz iki gn oru tutuyordular. Bunlardan biri Nevruz dieri ise Mehrican620 gnnde olmal idi. Onlar cennet ve cehennem fikrini tamamen reddediyor bu dnyada zevk iinde yaamaya nem veriyordular. Karmatllar kendi sosyal taleplerine gre Babekilere ve Zencilere daha ok yakndlar. Bu yaknlk sosyal artlarn btn bu hareket iin nisbetle ayn olduundan domutur. nk Babekiler, Zenciler ve Karmatllar isyan bayra kaldrdklarnda ncelikle byle bir talebi ileri srmler ki, madd nimetlerden yararlanma konusunda btn insanlar eit olmaldr. Bunun iin de btn zenginlerin malikaneleri isyanclar tarafndan ele geirildike, onlarn var devleti yoksullara paylatrlyordu. Bu zellikde her hareketin balangcnda btn akl ile grlmtr. Karmatllar bir tekilat seviyesinde 890 yllarnda621 Kfe evresinde domu, sonra Karmatllk Frat nehrinin sa sahili boyunca Kfe ve Basra arasnda yaylmt. 286 yl Cmada el-ehire (899 Haziran-Temmuz)622 aynda Karmatllar Ebu Said el-Cennabi'nin nderlii altnda yeni bir gle ayaklandlar. Onlar baz 101

    yerleri zaptederek Basra zerine hcum ederek ehire girmeye altlar.623 Bin el-Cavzi'ye gre: "Onlar nce kyleri tutmu, sonra el-Getif'e hcum etmiler... Dicle havzasn ve Basra'y kendilerine balayarak vergi almlar".624 Karmatllk artk domu ve byk bir g kazanmt. Onlar Snni Abbasilere kar grnte ii tarikatlarnn baz inanlarn koruyordular. Ayrca baz hristiyan kurallarn da uyguluyordular. rnein Kuds ehrini kendilerine kble setiler. Karmatllar btn bunlarla gstermek istiyordular ki, gya zulm, istismar ve igenceye sebeb olan yalnz hakimiyetteki snni Abbasiler ve onlarn eyanlardr. Bundan ama ise cahil halk kitlelerini mevcut sisteme kar isyana yneltmekdi. Karmatllar 289 (902) ylnda Zikreveyh bin Mihreveyh'in nderliinde Kufe'yi ele geirip, am'a doru hcuma hazrlandlar. Bedevi Arap airetlerinden Asad, Tayy, Temim v.s. ok sayda kii Karmatllarn tarafna gedi..625 Karmatllar adamlarn tebligat yapmak iin Basra ve Demek arasndaki nahiyelere gnderdiler. am'a byk hcum hazrlanyordu. Tolunoullar Devleti'ni korkun bir tehlike bekliyordu. Bu zamana kadar Karmatllarn hcumlar hilafete kar idiyse bundan sonra onlar hcumlarnn ynn am'a - Tolunoullar Devleti'nin arazisine ynelttiler. Bu dnemde yani 289 yl Rebi el-ehir aynn 20'de (3 Nisan 902) halife M'tezid ld626, yerine olu Mgtefi geti. Yeni halife Karmatllarn hcumlarnn nn almak iin ciddi tedbirler grmeye balad. O ordudan bir ka alay silahlandrp Frat'n sol sahillerine gnderdi. Karmatllar artk Fars krfezinden balayarak am snrlarna kadar Frat'n sa sahili boyunca btn araziyi hilafetin hakimiyetinden kararak ele geirmitiler. Karmatllar, Mgtefi iktidara getikten sonra byk bir g ile Zikreveyh'in olu Yahya Ebu-l-Gasim'in nderliinde hilafetin hakimiyetinde olan Regge nahiyesine hcum ettiler.627 Ancak hilafet ordular onlarn hcumuna baaryla kar koydu. Bundan sonra Karmatllar btn hcumlarn am'a doru ynelttiler. 289 ylnn Receb aynda (902 Haziran-Temmuz) Demek yaknlarnda Karmatllarla am'n Tolunoullar tarafndan tayin edilen valisi Tuc bin Cuff'un ordusu arasnda sava balad.628 Her iki taraf iddetli dylerden sonra ok sayda kayp vererek geri ekildi. 290 yl Rebi el-ehire aynn 6'da (9 Mart 903) Tuc bin Cuff kendi komutanlarndan olan Beir'in komutasnda Karmatllara kar ordu gnderdi. Savata Tuc'un ordusu yenilerek dank halde geri ekildi. Tolunoullar'nn ordusu tamamen datlm, ordu komutan Beir ise ldrlmt.629 Tolunoullar artk Karmatllarn nn alamyordu. Gnderilen silahl gler ardarda Karmatllar tarafndan yenilgiye

    102

    uratlyordu. Taberi 290 (903) ylnn olaylarndan bahsederken grlerini yle ifade ediyor: "Esnaflarn Demek'ten /gnderdikleri/ 22 Cmada elehire tarihli mektuplar Cmada el-ule aynn yarsnda (16 Nisan -E.E.) Badad'a ulat. Orada (mektuplarda -E.E.) e-eyh630 lakabl Karmatlnn defalarca Tuc'u malup ettii ve ok sayda taraftarlarn ldrd bildiriliyordu. Sonuta o (Tuc -E.E.) az bir /adamla/ kalm ve hcuma /gemekten/ imtina etmitir.631 Karmatllar Yahya bin Zikreveyh'in komutasnda hcumlarn iddetlendiriyordular. Onlar diyebiliriz ki, Suriye'nin btn dou eyaletlerini ele geirmitiler. Bylece ok gemeden Demek'i de kuatmaya aldlar. Harun bin Humaraveyh ordu komutanlarndan Bedr el-Hemmami'nin komutasnda Tuc bin Cuff'a yardm iin byk bir ordu gnderdi.632 Tolunoullar'nn birlemi gleri Karmatllarla savaa giritiler. Karmatllarn lideri Yahya bin Zikreveyh el-eyh ldrldyse de633 sonuta Tolunoullar'nn ordusu yenilgiye urad.634 Karmatllar ldrlen liderlerinin yerine kardei Hseyin bin Zikreveyh'i setiler.635 Hseyin'in yznde ben olduundan636 o tarihte "sahip e-ame" ("hall") lakab ile tannr. Hseyin bin Zikreveyh ilk Karmatl lideriydi ki, ona "Emir el-m'minn"637 ad verilmiti. Liderlik Hseyin bin Zikreveyh'e getikten sonra Karmatllarn faaliyeti daha da glendi. evrede yaayan bedeviler, yoksullar akn akn gelip Karmatllarn evresinde birleiyordu. "Glendiini"638 hisseden Hseyin bin Zikreveyh btn birlikleri ile hcuma geerek Demek'i yeniden kuatmaya ald. Msr'n ve am'n gleri darmadan edilip, ok sayda asker ve komutan ldrld.639 Demek ahalisi durumun zorlatn grerek Karmatllara hara vermeye balad. Bundan sonra onlar Demek'i ele geirme dncesinden vazgeerek Hims ehrine doru hareket ettiler. Ksa bir sre sonra Karmatllar am'n bir ok kuzey eyaletlerini ayn zamanda Hims, Hema, Me'erret ve en-Numan, Be'lbek ve Selemiyye'yi ele geirdiler.640 Mes'udi bu olaylarn tarihin dier ortaa tarihilerine gre daha ak vermitir. Mes'udi'ye gre: "Karmatl /Hseyin bin Zikreveyh/ bu yl /290/ Receb aynn 17'de (12 Haziran) / Demek'ten/ kp Hims'e gitmitir.641 Taberi'nin gsterdii dier bir olayn tarihi Karmatllarm bu hcumu hakknda meyyen fikir yaratr. Yazar 290 (903) ylnn olaylarndan yle bahsediyor: "Bu yl Ramazan aynn 2'de (30 Temmuz 903) /halife/ Mgtefi ordunun erzann verilmesini ve am'da Karmatllarla savaa gnderilmesi iin hazrlanmasn emretti. O, ordu iin bir defalk 100 bin dinar verdi... Ramazan aynn yarsnda (12 Austos) Ebu-l-Eerr642 Haleb'e gitti. O, Halep yaknlarnda Butnan vadisinde /yerleti/ ... Sahih e-ame /lakab/ ile tannan Karmatlnn ordusu geldi ve el-Mtavvag643 onlar (Ebu-l-Eerr'i ve onun ordusunu -E.E.) gafil avlad... Onlardan ok sayda adam ldrld ve ordu yamaland. Ebu-l-Eerr kendi silahtalarndan /olan/ bir ka yz 103

    kiiyle kaarak Haleb'e geldi. Onunla bin kadar adam oradan kmt ki, onlar /nce/10 bin kiiydi".644 Mes'udi ve Taberi'nin bilgileri karlatrldnda yle anlalyor ki, 290 yl Receb aynn 17'de Demek'ten Hims'e doru hcuma geen Karmatllar ayn yl Ramazan aynn 15-17'de Halep yaknlarnda hilafet ordusunu ar yenilgiye uratmlar. Anlalyor ki, Karmatllar Demek'ten Haleb'e kadar btn Kuzey Suriye'yi neredeyse 58 gn iinde ele geirmiler. Bu bir taraftan yoksul kitlelerin Karmatllar hareketine katlarak ona yeni yeni gler katmasndan kaynaklanrken, te yandan Tolunoullar Devleti'nin ve hilafetin zayflndan kaynaklanyordu. Btn bunlarn yansra hareketin arlaan bir yn kendisini gsteriyordu. Karmatllar ayn zamanda iki devlete - hem Abbasiler hem de Tolunoullar Devleti'ne - kar mcadele etmeliydiler. Karmatllar ayn zamanda Tolunoullar'nn gleri ile gneyde, hilafet ordular ile de kuzeyde savayordular. Tolunoullar Devleti Karmatllarla yaplan savalarn hi birini kazanamam, her zaman yenik dmt. Hilafet ise Tolunoullar Devleti'ne nisbetle az da olsa glenme dnemindeydi. Bu da gerektir ki, 291 (904) ylna kadar hilafet Karmatllara kar yaplan savalarda pek baarl olmam aksine bir ka kez ciddi yenilgiye uramtr. Ancak hilafetin genel durumu Tolunoullar devletine nisbetle glyd. Tolunoullar Devleti'nin i ekimeleri devam ederken Abbasiler Devleti'nde bu durum o kadar da ak deildi. Orta Asya'da, Horasan'da ve ran'n dier vilayetlerinde Semaniler, Seffariler ve Zeydiler arasnda iddetli mcadeleler devam ettii iin Abbasiler devleti bu taraftan bir nevi tehlikeden uzakt. Kafkaslarda bu mcadele daha ok Sacilerin temsilcisi Yusuf bin Ebu-sSac'la 1. Smbat arasnda cereyan etmee balam, Abbasiler bu ihtilafl blgeden de biraz uzaktlar. Abbasilerin dier bir rakibi olan Bizans imparatorluu da ayn dnemde i ekimeler iinde yayordu. Btn bu gsterilenler Abbasilerin btn glerinin Karmatllara kar ynelmesine imkan veriyordu. Onlarn Ebu-l-Eerr'in komutasndaki ordusu Halep evresinde darmadan edildikten sonra, Karmatllar Haleb'i kuatmaya aldysa da, ehir ahalisinin Ebu-l-Eerr'e yardm sonucunda hilafet ordusunun kalan gleri Haleb'i koruyabildiler. Bu dnemde halife Mgtefi Badad'tan Regge'ye gelerek Karmatllarn zerine bir birinin ardnca ordu gnderdi.645 290 (903) ylnn sonlarnda Mgtefi btn alaylar birletirip komutanlar ile

    104

    birlikte Muhammed bin Sleyman646 et-Trki'nin emrine verdi.647 Abbasilerin ordular Regge ile Halep arasnda toplanp Karmatllarn zerine yrmek iin ciddi hazrlk gryordu. 903 ylnn Ekim ay sonlarnda Abbasilerin birlemi seme alaylar am'n ierilerine doru hcuma balad. Mgtedir Haleb'e vali tayin ettii Hseyin bin Hemdan bin "Hemdun"u648 da Muhammed bin Sleyman'la birlikte649 hcuma gnderdi. 291 ylnn Muharrem aynn 6'da (29 Ekim 903) Hema ehirinden 12 mil 650 uzakta Abbasilerin ordusu ile Karmatllar karlatlar.651 Karmatllarn am zerine baarl yryleri sona ermi oldu. Onlar bu savata ok sayda kayp vererek yenildiler. Bin Teriberdi'ye gre savata Hseyin bin Zikreveyh ve amcasnn olu elMdesser652 arkada idiler. Muhammed bin Sleyman savata onlarn taraftarlar yenildikten sonra bu yenilgiyi haber ald.653 Hseyin toplad mal ve paray Ebu-l-Feda Kunyeli654 kardeine vererek ona gvenli bir yere ekilmesini emretti. Kendisi ise bin el-Mdesser, komutanlarndan olan elMtavvag ve Delil ile Kufe'ye doru ekildi.655 Onlar Frat yolunda el-Damye adl yere geldiklerinde Ebu Hubze isimli bir memur tarafndan tutuklandlar. Ebu Hubze, Rehb ve Frat yollarnn reisi Ahmed bin Muhammed bin Kumerd'in yardmclarndan biriydi. O, Hseyin bin Zikreveyh'in nerede olduunu haber aldktan sonra adamlar ile birlikte oraya gitti ve onu silahtalar ile birlikte tutarak bin Kumerd'in yanna getirdi. 291 yl Muharrem aynn 26'da (19 Aralk 903) Karmatllarn lideri Regge'ye - halife Mgtefi'nin yanna getirildi.656 Oradan da Badad'a getirilip esir alnan bir ok Karmatllarla birlikle idam edildiler.657 Karmatllarla sava bir taraftan Tolunoullar Devleti'nin zayfln btnlkle aa karrken, te yandan son desteklerini de mahvetti. nki, Tolunoullar'na sadk kalan az saydaki silahl gler de Karmatllarla savata ldler. Btn bu olaylarda yakndan itirak eden Abbasi Mgtefi ise Tolunoullar'nn bu zayfln grd. Daha nce de belirtildii gibi, hilafetten douda ve kuzeyde devam eden arpmalara az da olsa tarafsz yaklaan Mgtefi, Karmatllarn bu / geici/ suskunluundan bilavasta658 istifade ederek Msr' ve am' Tolunoullar'ndan koparmaya hazrlanyordu." 291 yl Receb aynn balarnda659 el-Mgtefi ordu ktibi Muhammed bin Sleyman'a ve komutanlarndan bir kana ayn zamanda Muhammedi bin shak bin Kundacck, (Kundac -E.E.) Ebu-l-Eerr (ismi ile tannan) Halife bin Mbarek, Keyle'in oullar, Bundige ve Gmcr (Gmgz -E.E.) ve dierlerine hediyeler vererek, Muhammed bin Sleyman'a itirazsz tabi olmalarn emretti".660 Sonra halife, Harun bin Humaraveyh'le savamas iin Muhammed bin Sleyman'a Msr'a gitmesini emretti".661

    105

    Kindi'ye gre onun yani Muhammed bin Sleyman'n Hims'e gelecei haberi Msr'a ulat.662 Hele Karmatllarla sava devam ederken Tuc bin Cuff Msr'a arlm, am'n ynetimi Tolunoullar'nn komutanlarndan biri olan Bedr elHemmami'ye verilmiti. Abbasilerin on bin kiilik663 ordusu bin Sleyman'n komutanlnda am'a girerken Demesk'te oturan Bedr el-Hemmami ordusu ile birlikte Abbasilerin tarafna geti ve hilafet ordusu ile birleerek Msr'a doru saldr balatt. Tolunoullar'nn am ehirlerinde olan btn alaylar gnll olarak Muhammed bin Sleyman'n tarafna getiler. 292 yl Muharrem aynda (904 Aralk) Muhammed bin Sleyman Msr snrlarna ulat.664 Halifenin emrine gre hilafetin Akdenizdeki donanmas Demyane'nin komutasnda denizden Msr'a saldrd. Tolunoullar'nn donanmas Tennis boazn665 tutarak hilafet donanmasnn Msr'a girmesini nlemeye alyordu. Ancak sava balaynca Msrllar'n bir ksm Demyane'nin tarafna geti. Tolunoullar'nn donanma komutan Vasif el-Getremiz kat.666 Vasif, Demyane'nin nn kesmek ve onun Msr'n ilerine doru hareket etmesini engellemek iin Dumyat krfezinde yeniden savunma hatt kurdu. Ancak onun bu abas da boa kt. Tolunoullar'nn donanmasnn kalan ksm da tamamen dald. Donanma komutanlar ve Getremiz esir dt.667 Demyane Tolunoullar'nn bakentini Nil tarafndan ablukaya ald. Durumun zorluunu gren Harun bin Humaraveyh ona sadk kalan glerle Abbase'ye668 ekildi.669 Hilafetin ordusu karadan ve denizden saldrya geerek Msr'n bir ok blgelerini ele geirdiler. Harun'un taraftarlar Fustat yaknlarnda Demyane tarafndan bir kez daha yenilgiye uratld.670 Kuatma emberi gitgide daralyordu. te yandan ise Tolunoullar'nn kalan askerleri arasnda ihtilaf devam ediyor ve daha da iddetleniyordu. Baz kaynak sahiplerine gre ihtilaflar sonucu Harun bin Humaraveyh kendi askerleri tarafndan ldrld.671 Baz aratrmaclar ise Harun'un byk bir ruh kntsyle ikiye sarldn ve amcas eyban bin Ahmed tarafndan ldrldn672 belirtirler. 292 yl Sefer aynn 18'de (30 Aralk 904)673 Harun bin Humaraveyh ldrld, onun yerine amcas eyban bin Ahmed geti.674 Tolunoullar'nn neredeyse 12 yl valilik grevinde bulunmu bu son temsilcisi hakknda Taberi, Miskeveyh, E'rib bin Said ve baz tarihiler az da olsa bilgi vermemitirler. Harun'un lm haberini alan Muhammed bin Sleyman saldrya geti. Harun'un lmnden sonra Tolunoullar ordusunun baz komutanlar ayn zamanda Tuc bin Cuff da asker kamp terkedip hilafet ordusunun tarafna

    106

    getiler. eyban bin Ahmed son glerini toplayp direni gsterdiyse de hilafetin stn gleri karsnda geri ekilmeye mecbur oldu. 292 yl Rebi el-evvel aynn 1'de (11 Ocak 905)675 Tolunoullar'na sadk kalan son gler de teslim oldu. Bylece, Tolunoullar Devleti ykld. Hilafet ordusu Msr' talan etmee balad. Halifenin emriyle Tolunoullar'nn kalan btn temsilcileri son kiisinedek tutuklanp Badad'a getirildi. Muhammed bin Sleyman'n emriyle Tolunoullar'nn bakenti el-Geta'i ehri yakld. Tolunoullar'nn ina ettirdii caminin dnda her ey yanp kl oldu. Msr ve am yeniden Abbasiler Devleti'nin hakimiyetine katld. Ancak bu birleme geici idi. Abbasiler Devleti zaptolunan yerleri kendi hakimiyeti altna tam alamyordu. Valiler sk sk deitiriliyor, btn vilayetlerde babozukluk hkm sryordu. Abbasilerin Msr' ve am' geici igal etmesi onlarn gl olmasndan deil Tolunoullar Devleti'nin kendisinn bir sra nedenlerle haddinden ziyade gcn kaybetmesinden kaynaklanmtr. Tolunoullar Devleti'nin ykln hazrlayan sebepler neler olmutur? Bu sebepleri doru belirlemek iin bu devletin hangi dayanak noktalar zerinde durduunu tesbit etmek gerekir. Daha nce de belirtildii gibi, Tolunoullar Devleti Abbasiler hilafetinin k ve paralanmas sonucunda kurulmutu. Bu devletin glenmesi ve byk bir araziyi kendi hakimiyeti altnda birletirmesi ise onun rakiplerinden stn askeri gce sahip olmasndan kaynaklanmtr. Devletin asl dayanak noktas da bu asker glerdi. Ayrca Tolunoullar'nn gl iktidarn salayan bir dier unsur da gl polis tekilat idi. Ayn zamanda devletin gelimesi ve glenmesi iin ncelikle byk bir ekonomik g de gerekliydi ki, bu da zellikle Ahmed bin Tolun'un faaliyetleri sonucunda temin edilmiti. Grld gibi, devletin ekonomik gc Humaraveyh'in iktidar dneminde bozuldu. Bylece Humaraveyh'in iktidarnn sonlarnda devletin k iin artk zemin olumutu. O, ldkten sonra hanedann iinde ihtilaflarn meydana gelmesi ve siyas iktidar urundaki mcadele Tolunoullar'nn asker gcnn paralanmasyla sonuland. Sonuta Tolunoullar dzenli bir asker gten mahrum oldu. Ekonomik gcn Humaraveyh dneminde yok olmas, onunla ilgili olan btn asker gc de Harun'un dneminde sarsld. Bu sarslm kudreti ise Karmatllar hareketi datt. Bylece, Tolunoullar Devleti canverme dnemini yayordu. Bundan yararlanan Abbasiler Devleti Tolunoullar'nn hakimiyetine son verdiler.

    107

    Kurulduu dnemden yklp-dalncaya kadar yaklak 36 yl buuk ay tarih sahnesinde yer alan Tolunoullar Devleti'nin Yakn Dou tarihinde, zellikle de Msr, Suriye, Lbnan, Filistin ve rdn tarihinde nemli bir yeri vardr. Ayn dnemde Yakn ve Orta Dou'da Abbasiler hilafetinin paralanmas sonucunda hzla ykselie balayan iktisad ve kltrel gelime Msr'da da kendisini gstermiti.

    108

    nc Blm TOLUNOULLARI'NIN DEVLET YAPISI


    Tolunoullar Devleti'nin sistemi o dnemdeki Mslman devletlerin sistemiyle benzer zellikler tasa da, kendine has zellikleri de vardr. Tolunoullar Devleti asker diktatrle dayal feodal bir devletdi. Devletin tarihi dikkate alndnda genel anlamda bamsz olduu grlmektedir. Tolunoullar Devleti'nin hkmdarlar i ve d politikada Y.Suvaj'n dedii gibi "Abbasilerin vassal"1 deil, bamsz hakem2 idiler. Diyebiliriz ki, devletin banda Tolunoullar hanedanndan olan hkmdar vard. Hkmdar ayn zamanda btn silahl kuvvetlerin komutan (emiri) saylrd. Hakimiyet babadan byk oluna adeta irsi olarak geerdi. Ancak bunun yansra hkmdarn seilmesinde "andime" yahut bir nevi "oylama" treni de yaplrd ki, buna da "biat" derlerdi. Bu trende biat edenler biat edilen ahsn hakimiyetini tanr, ona itirazsz tabi olmaya and ier, diyebiliriz ki, onun hakimiyete gemesine "oy verirlerdi". Sz konusu trende hanedann temsilcileri, yksek dzeyli grevliler ve ordu komutanlar aktif rol oynarlard. Baz hallerde ise karklklar olur, hanedann bir ka temsilcisi hakem olmaya aba gsterdii iin, bir taraf dieri karsnda taviz vermek istemezdi. Sonuta hakimiyetin irsi olarak babadan oula gemesi kanunu ihlal edilir, elinde daha fazla gc olan temsilci hakem olurdu ve ona kar olanlar ksa srede ortadan kaldrmaya alrd. Bundan dolaydr ki, yalnz merkezi hakimiyette deil hatta orduda da paralanmalar meydana gelirdi. Bu da devleti iten zayflatrd. Devlette hkmdardan sonra, memur aas (sahip et-urte) ikinci adam saylrd. O, yksek imtiyazlara malikdi ve hkmdardan baka kimseye tabi deildi. Kindi'nin "Msr'n valileri" ve Megrizi'nin "Hitet" eserlerinde Ahmed bin Tolun'un ve olu Humaraveyh'in sefere ktklar zaman yerlerine memur aasn tayin ettiklerine sk sk rastlanlr.3 Devlette nc yksek grevli katib idi. Bu grevde uzun sre bin Tolun'la Badad'tan gelen el-Vasiti bulunmutur. O, devlet divanlarnn oluturulmas, vergilerin toplanmas v.s. ilere nezaret eder, bir nevi vezir roln oynard. Devletin sonraki gelimesi sonucunda katiblik de byyerek vezirlie dnt ve ba katibin bir ok grevini vezir yerine getirir oldu.

    109

    A- ORDU
    Tolunoullar Devleti'nin gl bir ordusu vard. Bu ordunun ilk kez nasl kurulduu hakknda 2. Blmde bahsedildi ve kaynaklara dayanarak gsterildi ki, am'da hilafete kar kan sa bin eyh'in itaat etmesini salamak iin hilafetten Ahmed bin Tolun'a ordu hazrlayp am'a saldrmas emredildi. Bundan yararlanan Ahmed bin Tolun 100 bin kiilik ordu hazrlatt. Daha sonra sa bin eyh'in itaat ettirilmesi grevi Amakor'a verildii iin Ahmed bin Tolun saldry durdurdu. Kurduu ordu ise onun komutasnda kald. Yakubi,4 Kindi,5 Bin Haldun,6 Megrizi7, Bin Teriberdi8 bu gr adeta aynen savunurken 20. yzyl Suriye tarihisi Krd Ali farkl ekilde gsterir. O bu konuyu yle aklyor: "Baz tarihiler am'da hilafete kar kanlardan biriyle (byk ihtimalle O, Sima etTevil idi -E.E.) savamas iin hilafetin (?) emrine gre Ahmed bin Tolun'un 100 bin kiilik bir ordu hazrladn bildirirler".9 Daha nce de belirtildii gibi, Ahmed bin Tolun ile Sima et-Tevil arasndaki ihtilaf ve sava 264 ylnn sonu 265 ylnn balarnda (878 ylnda) olmutur.10 Krd Ali'nin yazdklarn kabul etsek Tolunoullar Devleti'nin ordusunun kurulu tarihini 878 ylndan itibaren almalyz. Halbuki bu tarihe kadar Tolunoullar, Filistin, rdn ve Taberiyye'yi tamamen, Suriye'nin ise byk blmn zaptetmilerdi. Tolunoullar'nn ordusu 256 yl Cmada el-ehire (870 Mays) aynda artk gl bir orduydu ve ayn ayn 6'da (11 Mays 870)11 Ahmed bin Tolun Msr'dan sa bin eyh'e kar savamak iin am'a saldrlar balatt.12 Orta Asya'da, Horasan'da, Azerbaycan'da, Irak'ta olduu gibi, Msr'da ve Suriye'de de ordunun nvesi Trklerden oluuyordu. Ahmed bin Tolun ilk kez ordu kurarken 24 bin Trk13 sava toplamt. Tolunoullar'nn ordu komutanlarnn ounluu da Trklerden oluuyordu. Babekiler hareketinden sonra Yakn Dou'da meydana gelen savalarn ouna katlan ordularn asl gcn de Trkler oluturmutur. Bu konuda 15. yzyl Msr tarihisi Megrizi (1442 ylnda lmtr) yle yazmaktadr: "Emir elm'minin el-M'tesim Billah Ebu shak Muhammed bin Harun er-Reid Trklerin kontrolne girdikten sonra Araplar aalad. Onlar divanden kard, isimlerini sildirdi, imtiyazdan mahrum etti. Trkleri ise devletin dayanak noktas, sofrasnn aas etti".14 Megrizi'nin eserinden alnan bu kk paradan anlalyor ki, M'tesim'in tedbiri tamamen hilafete ait idi. Ancak N.Mednikov bunu biraz farkl ekilde vermitir: "Me'mun'un halefi M'tesim Araplarn Msr'da ordudan karlmasn emretti".15 Tolunoullar Devleti'nin ordusunu Trk emirleri idare ediyordu. En yksek grevler bu emirlerin elindeydi. Devletin dalma srecinde Trk olmayan baz

    110

    komutanlarn da varlna rastlanlr. Tolunoullar ordusunda Habe, Sudan, Zenci, Nubi, Gubti airetlerinden toplanm ve "Zenciler" (es-Sudan) olarak tanmlananlar say itibariyle asl gc oluturuyordu ki, onlarn says 40 binden fazlayd.16 Msr'n ve am'n mslmanlar tarafndan ele geirilmesinden 9. yzyln sonuna kadar devam eden tarihini dikkatle incelediimiz zaman yukarda gsterilen kuzey dou Afrika airetlerinden oluan byle asker gten ilk kez yalnz Tolunoullar Devleti'nden istifade edildii anlalmaktadr. Bu airetlerden toplanan glerden savalarda genellikle yardmc g olarak istifade ediliyordu. Orduda nc kalabalk grubu Araplar ve araplam Msrllardan17 oluan gler oluturuyordu ki, bunlarn da says nce 7 bine ulam,18 Humaraveyh'in ve Harun'un zamannda ise artmaya balamt. Saf kan Araplar araplam Msrllara oranla ok az saydaydlar. Genellikle Araplarn ordudaki rol yok edilmi, onlardan ounlukla orduya hizmet ilerinde faydalanlyordu. Baz ada Arap tarihileri ayn zamanda Tolunoullar Devleti hakknda zel aratrma yapan Hasan Ahmed Mahmud kendi eserinde19 Araplarn roln bytmee aba gsterir. Bu ynden de yazar Halenci20 isimli komutann Msrl olduunu iddia etmektedir. H.A.Mahmud fikrine dayanak noktas gstermek iin Bin Teriberdi'ye istinad ederek yle yazmaktadr: "O, (Helenci -E.E.) Fustat'ta domutur".21 Helenci'nin Msr'da domas onun Arap olmas iin yeterli deildir. Bin Teriberdi eserinde Harun bin Humaraveyh bin Ahmed bin Tolun'un da Msr'da doduunu yazmtr.22 Bundan da anlalyor ki, Helenci'nin Msr'da domas onun Arap olmas iin yeterli delil saylmamaldr. te yandan bilindii gibi, Helenci ordu komutan seviyesine ykselebilmiti. Halbuki Arap savalar byle yksek grevlere getirilmiyordu. Bu, "Msr, Tolunoullar ve hidiler devrinde" eserinin baka bir sayfasnda itiraf edilmitir. Bylece yazar kendi dediini inkr etmi oluyor. Orada yle yazlmaktadr: "Bu dnemde (Tolunoullar'nn iktidar dnemi kastediliyor -E.E.) Araplar Msr'da asker, siyas, iktisad imtiyazlarn yitirdiler".23 Bundan dolaydr ki, Araplar Tolunoullar Devleti'nin ordusunda yardmc tanmasnda v.s. bu gibi ilerde istifade ediliyordu. Tolunoullar Devleti'nin btn tarihi aratrld zaman Araplardan yle bir sava, komutan ve yksek grevli ahsa rastlanmyor. Yalnz baz din adamlar, air ve limler Arap idiler ki, bu konuda daha sonra sz edilecek. Tolunoullar ordusunda kendisini az ok ak biimde gsteren bir unsur da

    111

    vard ki, onlar da Yunanllardan24 oluuyordu. Tolunoullar'nn iki temsilcisi Ahmed bin Tolun ve onun olu Humaraveyh'in iktidar dneminde Yunanllar itaatkrcasna hizmet ediyordular. Cey'in ve Harun'un zamannda ise onlardan yksek rtbelere getirilmi bir ka artk itaatsizlik gstermee balamt. rnein, Cey'e yakn olan Yunan Bundugu Tolunoullar hanedannn iinde meydana gelen ihtilaflarda aktif rol oynad. Cey'in zamannda yksek rtbeye atanm Safi ise komuta ettii Yunan bl ile birlikte Harun'un devrinde Tolunoullar ordusundan ayrlp, istedii gibi serbest yaamaya balad. Sonradan Harun onu merkezden uzaklatrp Remle'ye gnderebildi.25 Onlarn arasndaki ihtilafn gitgide iddetlendii bir dnemde Karmatllar hareketi am'n bir ok eyaletlerine yayld. Karmatllar hareketi geici olarak bastrldktan sonra, Safi kendi silahl gc ile Msr'a hcum eden hilafet ordusuna katld. Bin Teriberdi'nin yazdndan anlalyor ki, Yunanllar26 Harun'un hakimiyetine tabi olmak istemeyerek tehlikeli bir durum yaratmlard. Ancak bu tehlike ksa srede ortadan kaldrlmt.27 K.Brockelman, Yunanllardan oluan blk hakknda yukardaki bilgileri de dikkate alarak konuyu yle aklamaktadr: "Bu unsurlardan28 en grkemlisi Rum (Yunan) bl idi ki, bin Tolun'un dneminde bile tehlikeli olduunu gstermee balad, onun halefleri devrinde ise sayca dier unsurlar steledikten sonra, tehlikesi daha da byd".29 K.Brockelman'n bu fikrini tamamen kabul etmek doru deil. nki, Tolunoullar Devleti'nin tarihini ortaa kaynaklar ile dikatle izlediimiz zaman gerek Ahmed bin Tolun gerekse olu Humaraveyh'in dneminde Yunanllarn kk bir itaatsizliine bile rastlanmad grlr. te yandan, Tolunoullar ordusunda Yunanllar hi bir zaman Trklerden ve esSudanlardan sayca stn olmamlar. Yunanllardan oluan ordu komutanlarndan tarihte yalnz ikisinin ismi geer ki, bunlardan da biri belirtildii gibi Bungudu, ikincisi ise Safi'dir. Bin Teriberdi, Bungudu hakknda unlar yazmaktadr: "Bungudu isimli Rumun ne bir arl, ne de bir deeri vard."30 Anlalyor ki, baz gl komutanlarn ayn zamanda Tuc bin Cuff, Ahmed bin Tuan'nn ve ordunun byk bir ksmnn ona kar ktn gren Cey bin Humaraveyh baka unsurlarn desteini kazanmak zorunda kalmt. Bunun sonucunda da baz sava ve aa rtbeli subaylar yksek grevlere gelebilmitiler. Hatta ar talar ve demir direkler tayan,31 sokak savalar yapan, daha dorusu bir nevi gladyatr olan kiiler de Cey'in yakn yardmclar olmu, onunla beraber hareket ediyor,32 ve tavsiyelerde bulunuyordular. Tolunoullar ordusu hakkndaki aratrmaya dayanarak diyebiliriz ki:

    112

    - Bu dnemde btn Yakn Dou'nun bir ok lkelerinde olduu gibi, Msr'da ve am'da da ordunun esas zeyi Trklerden oluuyordu. Trkler savalarda nemli rol oynuyor, sava meydanlarnda her zaman n sralarda savayorlard. Sava tekniinin stnl ile dier btn unsurlardan seilen Trkler hakknda 9. yzyl Arap airi Cahiz dncelerini yle ifade eder: Sava zaman onlarn drt gz olur: kisi nden, ikisi de arkadan. Trkler hatta dalarda bile hzla at srer, mzrak ve oku ok byk beceri ile kullanrlard. Trklerin att okun srati Arap poeziyasnda adeta bir sembol olmutu.33 Tolunoullar'na byk zaferler kazandran da Trklerden oluan alaylardr. Btn bunlarn yansra, Trklerin devlet iin korkulu bir taraf da vard. Onlar hakem, emir, yahut ordu komutannn kararsz, beceriksiz veya zayf iradeli olduunu hissettikleri an ona tabi olmaktan imtina eder, ldrp ortadan kaldrmaya aba gsterirlerdi. Sonuta ordu biri birine zt iki deil hatta bir ka gruba blnrd. Bu ise devleti genellikle dalma, paralanmaya getirip karrd. Byle bir zellik Tolunoullar devletinin tarihinde de ak ekilde kendisini gsterir. - Nubi, Sudan ve Kuzey Afrika'nn baz airetlerinden toplanm usurlar orduda say itibariyle ilk sray alsalar da, nfuz asndan Trklerden sonra gelirlerdi. Daha nce de belirtildii gibi, bu unsurlar esasen yardmc rol oynar, bir nevi ihtiyat gc saylrd. Ancak bu da bilinmelidir ki, Humaraveyh'in devrinde sz konusu unsurlar ncekine oranla daha yksek grevler almaya baladlar. Bu ise Humaraveyh'in zel alayn yeniden oluturmas ile ilikin idi. O, yukarda isimleri geen yerli unsurlardan onu koruyan zel bir alay kurarak "seilmiler" (elmuhtarre) adn verdi.34 Ancak ilgintir ki, bu alaya hatta ekiyalar ve yelkesenler de35 alnmtr. Humaraveyh'in yerli airetlerden seilmi kiilerden zel bir alay kurmas Sudanl ve Nubilerin Tolunoullar Devleti'nin ordusunda nfuzunu glendirmi oldu. - Daha nce de belirtildii gibi, Cey iktidara gelir gelmez, Humaraveyh'ten farkl olarak Nubi ve Sudanllarn deil daha ok Yunanllarn desteini almaya alt. - Araplar ise Tolunoullar Devleti kurulduktan paralanncaya kadar orduda yle bir mevki kazanamadlar. Btn bu isimleri geen unsurlarn yansra, orduda birbirinden ayr aznlk olan eitli unsurlar da vard. Tolunoullar ordusundaki alaylar etnik yaplarna gre kurulmutu. rnein, "Trk", "es-Sudan", "Arap", "er-Rum" (Yunan) olarak snflandrlan blkler biri

    113

    birinden ayr ayr dizilir, her biri kendileri iin ayrlan blgelerde yerletirilirdi. Ancak btn bunlara ramen bu blkler zellikle Ahmed bin Tolun'un dneminde birbirlerine gl balarla balyd.36 Tolunoullar'nn kurduu ordu Msr'n Mslmanlar tarafndan ele geirilmesinden sonra kurulan ilk nizami ordusu idi. Bu ordu 9. yzylda Yakn Dou'da kurulan yarbamsz ve bamsz devletlerin hi birisinin ordusundan geri kalmyor, aksine pek ok zellikleriyle onlarn oundan stnd. Tolunoullar ordusu belirtildii gibi, paral askerlerden oluan, ayr ayr feodallara deil, dorudan devlete tabiydi. Bu ordu her an hazr durumda tutulur ve btn giderleri devlet tarafndan karlanrd. Humaraveyh'in dneminde Tolunoullar ordusunun yllk para-maa gideri 999 bin altn dinara ulamt.37 Tolunoullar ordusu esas olarak bakentte yerleirdi. Savalmas gerektiinde bakentten karak sava meydanna ynelirdi. Ayrca bir ok ehirde skenderiye, Demek, Halep ve Tartus'ta asker garnizonlar vard ki, bundan da ama meydana gelebilecek her hangi isyan bastrmaktr. Ortaa kaynak sahiplerinin verdii bilgilerden byle bir sonuca varmak mmkndr: Tolunoullar ordusu savalarda iki gruba ayrlrm. Birinci grup savaa balarken ikinci grup pusuda dururmu ki, buna da "pusu bl" derlermi. "kemin" yani

    Hakknda 2. Blmde sz edilen mehur Tevahin savanda (6 Nisan 885 yl) Tolunoullar'na zafer kazandran pusuda duran blkler olmutur. Taberi bir konudaki aratrmalarm yle ifade etmektedir:

    "Ebu Abbas38 Humaraveyh'i yendi. Humaraveyh eee binip oradan Msr'a kat. Ebu Abbas'n taraftarlar garete yneldiler. Ebu Abbas Humaraveyh'in kkne yerleti. Ancak ne yapacan bilmiyordu. Humaraveyh'in pusuda bekleyen bl ona kar kt." Humaraveyh, Se'd el-E'ser'i, ordu komutanlarndan ve yakn adamlarndan bir blmn pusuda bekletiyordu. Ebu Abbas'n adamlar silahlarn karp 114

    oturmulard. Humaraveyh'in pusu bl onlar sktrd. Onlar basldlar.39 Said bin Batrik (10. yy) bu konuyu yle aklyor: "Humaraveyh bin Ahmed bin Tolun yenildi ve Msr'a yalnz dnd. O, yolda be binek hayvann deimi ve onlar mahvetmiti. Taraftarlarndan ok sayda adam lmt. Ebu Abbas, Humaraveyh bin Ahmed'in btn ordusuna galib gelmiti. Humaraveyh bin Ahmed'in bir "kemin"i (pusuda duran ordu bl -E.E.) vard ve onun (Humaraveyh'in -E.E.) yenilgisinden habersizdi. Pusuda duran bln bayraklar ykseltildii zaman Ebu Abbas ve adamlar onlar (bayraklar -E.E.) grdler. Onlar btn kazandklarn yitirdiler ve yenildiler. Bu savata onlardan ok sayda adam ldrdler."40 Kindi,41 Bin el-Esir,42 Bin Haldun,43 Megrizi,44 Bin Teriberdi45 v.s. tarihiler46 de neredeyse Taberi ve Said bin Batrik'in anlattklarn tekrar etmiler. Btn bunlar kaydetmekten ama, Tolunoullar ordusunun pusuda duran blnn, yani "kemin" adlanan bln n srada savaan blklerden hi de geride kalmadn ve ou zaman netice salayan rol oynadna dikkat ekmektir. Tolunoullar Devleti'nin kara ordusu svarilerden ve piyadelerden olumak suretiyle iki gruba blnrd. Svariler iin eitilmi cins Arap atlar, deve ve katrlar kullanlrd. Sz konusu iki esas grubun dnda dier bir blk de vard ki, o blk yalnz eitli sava aletlerini kullanrd. Bu blk surlar delen aletlerle ve ar taatan aralarla (mancnklar) donatlmt. 265 ylnn Muharrem (876 Eyll) aynda Ahmed bin Tolun Antakya'y kuatrken mancnklardan istifade ederek ehire girebilmiti.47 Btn bunlarn yansra, Tolunoullar Devleti'nin ordusunda istihkamclar, ordunun erzak ve silah mhmmatn tayanlar da vard.

    B- DONANMA
    Tolunoullar'nn asker gc yalnz karada savaan ordudan ibaret deildi. Devletin ayrca gl bir donanmas da vard. Msr' iki taraftan evreleyen Akdeniz ve Kzldeniz, dier bir taraftan Tinnis gl ve Nil nehri gemiciliin gelimesi iin ok uygundu. Msr bir ka taraftan sularla evrili olduu iin gemiciliin kurulmas zarur bir hal alm ve her zaman ihtiya duyulmutu. te yandan denizden dzenlenen

    115

    basknlarn, zellikle de Bizansllarn hcumlarn nlemek iin deniz gcne zaruri ihtiya duyuluyordu. Msr'n corafi yapsna dikkatle bakldnda, lkenin ehirlerinin neredeyse yzde 95'i, kylerin ise ounluunun ya denizlerin ya da Nil nehrinin sahilinde yerletiini grebiliriz. Bundan dolaydr ki, lkenin eyaletleri her zaman denizden dzenlenen saldrlarn tehlikesi altnda kalabilirdi. Daha dorusu, o dnemde Msr'da kurulan herhangi bir devletin kaderi kara kuvvetlerinden daha ok deniz kuvvetlerinin kullanmna daha uygundu. Bundan yararlanan Bizansllar sk sk Msr sularna donanma karyor, Nil nehri yoluyla Msr'n ierilerine sokuluyor, pek ok ehirleri talan ediyor, datyor ve kayp vermeden geri ekilebiliyorlard. Ahmed bin Tolun Msr'n savunmasnda deniz kuvvetlerinin nemli rol oynadn anlam, iktidarnn ilk dneminden itibaren bu sahaya zel dikkat gstermitir. Elbette, bu konuda elimizde yeterli belge olmasa da, sz konusu dnemdeki siyas olaylar dikkatle izlediimiz zaman bu gr gleniyor. 2. Blmde de ifade edildii gibi, Mveffeg'in emriyle Musa bin Bua Ahmed bin Tolun'u Msr'dan uzaklatrmak ve yerine Macur Turki'yi tayin etmek iin 876. ylnn Austos aynda Msr'a doru hareket etmitir. Bundan haber alan Ahmed bin Tolun, Ravze adasnda kale yaptrarak48 hazineyi ve ailesini oraya gtrr ve 100 sava kayn49 adann evresinde yerletirdikten sonra, Musa bin Bua'nn hcumuna kar hazr olduunu bildirir. Bundan anlalyor ki, Ahmed bin Tolun donanmasnn kudretini ayn dnemde artk hazr olan 100 bin kiilik kara ordusunun gcnden ok stn tutmu, donanmay devletin esas dayanak noktas ve kendisinin son mitgah hesap etmiti. Bu Tolunoullar Devleti'nin o dnemde gl bir donanmaya sahip olduunu ve hatta donanmann ordudan stn tutulduunu gsterir. Ahmed bin Tolun 878 ylnda am' ve Suurlar' ele geirdikten sonra donanmann gelimesine zel dikkat gsterdi. O, Tartus ve Antakya'da sava gemilerinin saysn artryor, mehur50 Akka limann ina ettiriyordu. Ahmed bin Tolun ilk nce denizden dzenlenecek herhangi bir saldrya kar gl direni gsterebilecek bir kale ina ettirmitir ki, bu kale gnmze kadar ulamtr. Kalenin duvarlar denizin ilerine doru uzatlmtr. Yakut el-Hemevi konuyu yle aklyor: "Ahmed bin Tolun blgeyi ele geirinceye (zamana) kadar burada kale yoktu".51 Ahmed bin Tolun Akka'ya geldikten sonra, orda bir kale ve liman yaptrmak ister. O, eyaletin sanatkrlarn toplayp onlara dncesini iletir. Yakut bu konuyu yle ifade eder: "Ona (Ahmed bin Tolun'a -E.E.) dediler ki, bu zamanda kimse suda bina yapmay beceremez."52

    116

    Sonradan bulunan mahir bir mimar tarafndan yardaire eklinde yaptrlan kale kara ile denizi birletirmi, sonuta yksek asker nemi olan bir kale-liman kurulmutu. Akka kalesinin denizin ilerine doru uzanan ular lyuz vastasyla birletirilmi, bylece am'da ilk kez kapal liman ina edilmiti. F.Hitti bu olay yle anlatr: "Tolun Suriye sahilinde Akka ehrini kaleye dntrm ve orada asker deniz ss kurmutu".53 Tolunoullar'nn asker gleri diyebiliriz ki, Akdeniz'de idi. Tartus'da Bizans snrlarndan balayarak, am sahillerinden Berge'ye kadar Tolunoullar'nn donanmas hakimdi. Akka, Dumyat, skenderiye ehirlerinde, Tinnis gl ve er-Ravze adasndaki gemi tersanelerinde sava ve ticaret iin ok sayda gemi ve kayklar yaplyordu. Ahmed bin Tolun lrken on binden fazla kayk kalmt.54 Ayn dnemde Tolunoullar'nn yzden fazla sava gemisi55 ve 300 yolcu veya yk gemisi56 vard. Donanmada da esasen Trk unsurlar faal rol oynuyordu. Ayrca yerli Gutbi, Yunan ve Berberilerden de ok sayda denizci seilip orduya alnmt. Tersanelerde genellikle yerli sanatkrlar alyordu ki, onlar Msr'da bu donanmay kurdular.57 Tolunoullar tarafndan temeli atlan er-Ravze ve Akka gibi tersaneler devletin yklndan sonra da faaliyetine devam etmitir. Er-Ravze tersanesi hidiler (935-969) dneminde baka yere nakledilmi ve yerine ba bahe yaplmtr. Akka liman ve tersanesi ise am'n tarihinde yzyllarca nemli rol oynamtr. Tolunoullar'nn son temsilcileri deniz donanmasnn gelimesine nem vermedi. Bunun sonucunda da donanma gcn kaybetmeye balad. Ancak Tolunoullar'nn paralanma srecinde de donanmann kara kuvvetlerinden daha ciddi direni gsterdiini vurgulamak gerekir. Kara kuvvetleri biri birinin ardnca hilafet ordusu tarafna geerken, donanma yerde (Tinnis gl, Dumyat krfezi ve Fustat'da) hilafet donanmasna ciddi direni gsterip kar tarafa ciddi kayplar verdirdi. Btn bunlardan anlalyor ki, Tolunoullar Devleti'nin gl bir ordusu ve donanmas olmutur. Ancak devletin k srecinde bu gl hakimiyet silah da zayflamt. Tolunoullar devletinin askeri gcnde daha nce de belirtildii gibi, asl gc piyade, svari ve denizciler oluturuyordu. stihkamclar, alar, davulcular, arabaclar, bayrak tayanlar, mealeciler ve benzerleri de vard. Bilindii gibi, Tolunoullar, Dokuz Ouz tayfalarndan idiler. Ouz tayfalarnn her birisinin kendine gre nian veya sembol vard. Bu genellikle Trk tayfalarna has olan bir zellikdi ki, onlardan da her biri kartal, kaplan veya koyun

    117

    eklini bayraklarna izer veya kendilerine sembol seerlerdi. Tulunoullar da bu gelenei devam ettirmi, bayraklarna aslan ekli izdirirdiler. Daha dorusu aslan ekilli armalarn bayraklara da vururlard. Tolunoullar balarna giydikleri apkalara da aslan ekli izdirirlerdi.58 Ordunun asl silah kl, mzrak, ok ve sngyd. ou zaman kement, balta ve sapanlar da kullanrlard. Ahmed bin Tolun geit trenleri59 iin byk bir meydan yaptrmt. Humaraveyh ise "babasnn yaptrd meydandan daha byk" bir meydan yaptrmt.60 Zafer kutlamalarnda bu meydanlarda askeri gsteriler dzenlenirdi. Her blk kendine ait kapdan meydana girerdi. rnein, Trkler bir kapdan, Yunanllar ise dier bir kapdan girip karlard. Bunun yansra at yar meydanlar da kurulmutu.61 Burada at yarlar yalnzca enlik iin deil genellikle sava hazrlklar iin yaplrd. Atlar sava meydanlarnda kullanma uslleri gen askerlere retilirdi. Bazen btn svariler atlarn kumlu llere ve tepelere srer, bazen Nil nehrini yzerek kar sahillere geerlerdi. Ordu iin yeni seilmi atlar da bu usulle eitilirdi. 11. yzyl Msr tarihisi el-Guda'i'nin verdii bildiriye dayanarak 15. yzyl tarihileri Megrizi ve bin Teriberdi: "slm'da olan drt ilgin iten birinin de atlarla yaplan gsteriler olduunu"62 belirtirler. Bu drt olaydan birincisi Msr'da at yarlar, ikincisi Mekke'de Ramazan ay, ncs Tartus'ta bayram, drdncs Badad'ta Cuma gn ok ilgin ekilde geirilmekteydi.63 Megrizi'nin yazdklarndan anlalyor ki, Msr'da at yarlar ve atlarla gsteri yaplmas Ahmed bin Tolun tarafndan dzenlenmi, 11. yzyln balarnda ise ortadan kalkmt.64 Tolunoullar'nn asker kuvvetlerinde genel grevler ve rtbeler tanzim edilmiti. En yksek rtbeli kii emirdi. Emir rtbesine layk grlenler ok az olurdu. lkenin hakemi ayn zamanda ordunun emiri saylrd. Ayrca Tolunoullar hanedannn bir ka temsilcisi de emir saylrd. Yalnz Tuc bin Cuff, Tolunoullar hanedanndan olmamasna ramen, emirlik rtbesine ykselmiti. Emirden sonra komutan gaid el-cey gelirdi. Bu komutanlarn ounluunu Trkler oluturuyordu. Ancak Tolunoullar'nn son dneminde yerli Gutbilerden olan Ahmed el-Kifti,65 Yunanllardan Safi, berberilerden Hesif el-Berberi66 komutan rtbesine ykselebilmiti.

    118

    C- MEMURLUK
    Tolunoullar'nn ordudan sonra ikinci en kudretli hakimiyet organ olan memur idaresi (idaret e-urte) idi. Memurluk ortaan baz Mslman devletlerinde gl dayanak noktalarndan biri saylyor ve glendirilmesine byk nem veriliyordu. lkenin btn i ilerinin kontrol memur idaresinin uhdesindeydi. Daha nce de belirtildii gibi, Ahmed bin Tolun Msr' ele geirdikten ksa bir sre sonra ve hele hi bir faaliyete balamadan nce memurluu kendi eline alm, memur aasn (sahip e-urte) , grevinden alarak onun yerine kendi yakn adamn, yani Trk Bozan' tayin etmiti.66 Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde Msr'n ve am'n memurluu olduka glendirilmi, onun nezaret dairesi ok geniletilmiti. Hatta kadnlarn matemlerde toplanmasn da memurluk idaresi belirliyordu.67 Ahmed bin Tolun Msr'a gelmeden nce orann memurluu iki blme ayrlyordu. Onlardan ilki aa memurluk (e-urte es-sufla) ;

    ikincisi yksek memurluk (e-urte el-ulye) , olarak 68 tanmlanyordu. Elbette, bu tr tanmlama onlarn derecesine gre deil idarelerin yerletii corafi mevkiye dayanyordu. Araplar Msr' igal ettikten sonra orada Fustat ehrini kurdular. Salih bin Celaleddin bu konuyu yle aklyor: "Emr bin el-As skenderiye'yi ele geirdikten sonra, asker glerini yerletirmek iin skenderiye'nin uygun olmadn dnd... Kafirlere69 kar koymak iin Mslman askerlerinin asker kaleye ihtiyac vard. Emr bin el-As "eski Msr'a" ilerleyip orada kaleler, adrlar kurdurdu... Bylece de Fustat ehri kuruldu".70 "Araplar Msr' ele geirdikten sonra, memur idaresi Fustat ehrine nakledildi".71 Bu, mslmanlarn Msr'da kurduu ilk tek bir memurluk idi ve uzun sre tek olarak faaliyet gsterdi. Ancak Abbasilerin Msr'a tayin ettikleri ilk canisin Ebu Avn Abdulmelik 133 (750-751) ylnda "Fustat'n harap olmu bir mahallesi zerinde"72 Asker karargah kurdu ve orada bir ev ina ettirip "Yksek 73 memur evi" olduunu ilan etti. Bylece, "yksek memurluk" olarak bilinen yeni memur idaresi kuruldu.74 Bu memur idaresi Fustat'n kuzeyinde Yekur dann eteinde yerletii iin, nceki memur idaresine oranla yksekte idi. Bundan dolaydr ki, bu ad almt. Bundan sonra, eski memur idaresi yenisinin aksine "aa memurluk" olarak tanmlanmaya balad. Tolunoullar'nn dneminde de her iki memur idaresi faaliyet gsteriyordu.

    119

    Ancak onlarn ikisine de bir memur aas bakanlk ediyordu. Daha nce de belirtildii gibi, memurluk lke dahilinde her ii kontrol ediyor ve her hangi bir olay hakknda halifeye yahut hkmdara bilgi sunuyordu. lkenin ticaretini, pazarlar, fiyatlar, gmrk iini, btn ahalinin hareketlerini kontrol ediyor, hakemin kard hkmlerin icrasn temin ediyordu. Btn yollarn, ayn zamanda ticaret yollarnn75 gvenliinden de memur idaresi sorumluydu. Tolunoullar'nn dneminde Msr'da belgelerin hazrlanmas ve kayda alnmas iin divan kurulmutu ki, buna da "divan el-ina" derlerdi.76 Bu divan baz ilerin yansra (bu konu ileride ele alnacaktr -E.E.) vesika (cevaz) ve ehadetnamelerin hazrlanmas ve kayda alnmas ile de urard. Bu ilere ise memurluk bakyordu. "880 ylnn balarnda hkmdarln resmen ilan eden"77 Ahmed bin Tolun btn am ve Msr iin pek ok kanun kaideler de tesis etti. Herhangi bir seyyah lkeyi gezerken78 veya devletin snrlarndan darya karken79 kimlik belgesini80 de (cevaz) yanna almal ve kontrol srasnda gstermeliydi.

    A.Mets, 13. yzyl Merib tarihisi Ali bin Said'in verdii bilgiye dayanarak, seyahat eden kiinin belgelerinde hatta onunla birlikte olan klelerin de isimlerinin kaytl olduunu81 belirtir. lkeye gelen ve oradan baka lkelere giden kiilerin belgeleri, tad yklerin kontrol edilmesi iin kontrol noktalar oluturulmutu.82 Bin Teriberdi'nin verdii bilgiden anlalyor ki, her bir kiinin kimlii hakknda yannda yazl belgeler olurmu ve istenilen zaman devlet adamlar tarafndan kontrol edilirmi. Ahmed bin Tolun kendisi bir dilenciden phelenmi ve ondan kimliini ieren belgeleri (kutub) istemitir. Sonuta ise o adamn dilenci deil casus daha dorusu, bilgi veya haber toplayan (sahib el-haber) olduu tesbit edilmitir.83 Buradan da anlalyor ki, herkesin hatta dilencilerin bile kimliini belirleyen belgeleri varm. Btn bu belgeleri de memur idaresi verirdi. Memurluk idaresinin bakanl Tolunoullar Devleti'nde en yksek grevlerden biri saylrd ve belirtildii gibi, bu greve her zaman hkmdara yakn olan adamlar atanrd. lkeyi yneten hkmdar, vali veya emir zayf olunca, memur aas btn lkenin ynetimine nezaret eder, kanunlar karr, diledii gibi hareket ederdi. Byle bir hal Ahmed bin Tolun Msr'a gelmeden ksa bir sre ak ekilde grlmt. 253 yl Rebi el-evvel aynn 3'de (13 Mart 867) Msr'a vali olarak atanan Mezahim bin Hakan, Ergz' Msr'n memur aas tayin eder.84 Ksa bir sre sonra Ergz kadnlarn hamama ve trbelere gitmesini yasaklar, matemlerde at yakan kadnlarn tutuklanmasn85 emreder. O, camilerde oturmak iin konulan 120

    oturacaklar, meclis iin yaplan demeleri86 kaldrr. Ergz daha sonra her hangi bir lye elbise giydirilmesini, yznn karalanmasn ve sann kestirilmesini yasaklar.87 Bunlar sralamaktaki amacmz memur aasnn hangi llerde yetkileri olduunu ve onun kontrol yetkisinin hangi sahalar kapsadn gstermektir. Memur aas grevinde almak zor ve mesuliyetliydi. te yandan, memur aas yksek imtiyazlara sahip olduundan lkede hakemin aleyhinde iler yrtebilirdi. Bundan dolaydr ki, Tolunoullar memur aalarn sk sk deitirirlerdi. Onlarn deitirilmesi Ahmed bin Tolun'un zamannda sk sk tekrarlanrd. Ahmed bin Tolun'un 868 ylndan 872 ylna kadar olan drt yl sresinde 9 kez memur aasn deitirdiini kaydetmek yeterli olsa gerek.88 Kardei Musa bin Tolun'u 3 kez, yakn adamlarndan olan Musa bin Tunig'i ise 2 kez ayn srede bu greve atam sonra yeniden grevden almt.89 Belirtmemiz gereken bir nokta da var ki, hakem sefere karken yerine ounlukla memur aasn tayin ederdi. Hatta lkenin hakemi ld zaman, yeni hakem seilinceye kadar lkeyi memur aas ynetirdi. Memur aasnn yardmcsn da hkmdar tayin ederdi.

    D- DVANLAR
    Sahip olduklar byk bir araziye hakim olmak iin Tolunoullar'nn kendilerine has idari yaps vard. Bu idari yap dnemine gre yeni olmasa da, dier devletlerinkinden az da olsa farklyd. lkeyi ynetmek iin onlar baz divanlar oluturmulard ki, bunlardan bazs Msr ve am'da yeniydi. Tolunoullar dneminde faaliyet gsteren divanlar unlardr: 1. Sava90 divan (divan el-cey) 2. Yaz divan (divan el-ina) 3. Vergi divan (divan ed-deraib) 4. Posta divan (divan el-geda) Sava divan silahl kuvvetlerin tekili ve yeni erlerin seilmesi ile urar, ordunun erzak ve silahnn temin olunmasndan sorumluydu. Ayrca Tolunoullar'nn paral askerlerinin maalarnn denmesi, onlarn kalacaklar evlerini yaplmas ii de Sava divannn greviydi. Yukarda memur idaresinden sz edilirken Yaz divannn (divan el-ina) vesika (cevaz) ve kimlik belgelerinin hazrlanmas ile de uratn, onun bu ubesine 121

    memur idaresinin nezaret ettii sylenildi. Yaz divan Tolunoullar devletinde gl ve dier divanlara oranla daha geni faaliyet gsteren bir divan olmutur. Bu, Tolunoullar'nn kendileri iin oluturduklar ilk divand. Elbette, bundan nce baka divanlar mevcut idi, fakat bilindii gibi, onlar ilk dnemler Ahmed bin Tolun'a tabi deildi. Bin Tolun Msr'a geldiinde hi bir divan onun uhtesine verilmemiti. Ancak Baykbak katibi Ahmed el-Vasiti'yi Badad'tan Ahmed bin Tolun'un emrine vermiti ve Ahmed el-Vasiti Ahmed bin Tolun'un katibi olmu ve onun btn yaz ilerini yrtmee balamt. Bundan itibaren de Msr'da yaz divannn ilk adm atlmt. Ahmed bin Tolun Msr'a tam hakim olduktan sonra btn idari yapy eline alm ve yaz divann glendirmitir. El-Vasiti Yaz divanna bakanlk etmenin yansra, baz yeni divanlar da kurmutu. Yaz divan devlette yrtlen btn yazma ilerini yrtyordu. Kayt defterlerinin (kutub es-sicillat), arivlerin, eitli grevlere atanrken verilen belgelerin (kutub et-teglidat), eitli belge ve mektuplarn hazrlanmasn Yaz divan yerine getirirdi. Yaz divann Tolunoullar'nn katibi ynetirdi ki, buna da ba katip derlerdi. Ayr ayr sahalar zere de katipler tayin olunmutu. Tolunoullar'nn ilk devrinde hkmdarn gizli yaz ilerini de ba katip yrtrd ki, bu da bildiimiz gibi, el-Vasiti'dir. Tolunoullar Devleti'nin tarihini incelediimiz zaman Ahmed bin Tolun'un zel yazmalarn sonradan el-Vasiti'nin deil, Muhammed bin Reca'nn yrttn reniyoruz. Bin Haldun bu konuyu yle aklyor: "Ahmed bin el-Vasiti devletin mnsifi (mhekkim) idi... Muhammed bin Reca ise Ahmed bin Tolun'un katibiydi".91 Bu katip bin Tolun'un el-Vasiti'ye yazd mektup hakknda Abbas bin Ahmed bin Tolun'a bilgi verdii iin bin Tolun grevinden uzaklatrp hapseder.92 Anlalyor ki, el-Vasiti artk katip deil, devlette baka yksek grevdeydi. Ayn dnemde Tolunoullar Devleti fethedilen topraklarla olduka byk araziye sahipti. Byle bir byk devletin ynetilmesi iin topraklarn genilemesinden nceki usul yeterli olamazd. Bundan dolaydr ki, el-Vasiti yeni bir idari organ kurmas iin katiplikten alnm, yerine baka biri atanmt. Sz konusu idari organ vezirlik (el-vizara) idi. Tolunoullar Devleti'nde vezir ve vezirlik organnn faaliyeti hakknda geni bilgi olmadndan bir ok ada Avrupa ve Arap tarihileri bu konuda sessiz kalyor hatta bazlar Tolunoullar Devleti'nde vezirliin olmadn iddia ediyorlar. ada Msr tarihisi H..Hasan konuyu yle aklyor: "hidiler devrinden (935-969) nce Msr'da vezirlik (elvizare) tesbit edilmemiti... Ahmed bin Tolun ise Ahmed bin

    122

    Muhammed el-Vasiti'yi kendisine katip yapmt".93 Baz ortaa kaynaklar H..Hasan'n bu fikrinin dayanaksz olduunu gsterir. Kindi'ye gre (10. yy): "Ahmed bin Tolun Msr'da yerine olu Abbas' brakarak Ahmed bin Muhammed el-Vasiti'yi bir ynetici (mdebbir) ve (nasl bir) vezir (?) atad ve 264 yl aban (aynn) 21'de (878 yl 28 Nisan) ordusu ile (oradan) kt".94 Tolunoullar Devleti'nde vezirlik ite bu devirde olumu, sonra da faaliyetini devam ettirmitir. Baz kaynaklardaki kk cmleler bile bu grn doruluu iin yeterlidir. Mes'udi yle yazyor: "(Humaraveyh) Ebu Cey vezirlik grevine Ali bin Ahmed el-Medarani ve Ebu Bekr bin Ali bin Ahmed el-Medarani'yi tayin etti".95 Bin Helligan, Humaraveyh hakknda bilgi verirken "Ebu Bekr Muhammed bin Ali bin Ahmed el-Medaran'nn onun veziri olduunu kaydediyor."96 Btn bunlar sralamaktan ama, vezirliin de ilk kez H..Hasan'n syledii gibi hidiler devrinde (935-969) deil Tolunoullar devrinde (868-905) kurulduunu gstermektir. Bundan ama da Tolunoullar Devleti'nin idari yaps hakknda doru tasavvur yaratmaktr. Vezir devletin ynetilmesinde ok yksek imtiyazlara malikdi. Bin Haldun'un eserinden anlalyor ki, Ahmed bin Tolun am'da iken Msr'da yerine tayin ettii olu Abbas bile, eitli grevlere yakn adamlarn atamak istemi, ancak elVasiti ona engel olmu97 ve sonuta iddetli ihtilaf meydana gelmiti.98 Vezirliin yansra divanlarn her birine ayr ayr katipler bakanlk ediyordu. Hkmdarn zel katibinin dndaki dier katipler vezire tabi idiler. Katipler devrinin bilgili kiilerinden seilirlerdi. Onlar devletin idari ilerinde aktif rol oynadklar iin nemli kiiler olarak deerlendirilirlerdi. Yetenekli katipler ou zaman vezir tayin edilirdi. nki katiplik ile vezirlik grevleri bir birine yakn almay gerektirirdi. Yetenekli katipleri olmayan vezirlik talep edilen ileri yerine getirmekte zorluk ekerdi. Byle bir hal Mktedir'in devrinde hilafette grlmt. Devletin idari ilerinde kargaalk hisseden halife zm yolu arad zaman ona: "Vezirliin bir katibe ihtiyac olduu, (o katibin) ise ilerden anlayan ve ordunun politikasn bilen olmas"99 tavsiye edilir. Bu greve iki kii aday gsterilir ki, bunlardan da her ikisi zamannda Tolunoullar'nn100 ilerini yrtmlerdi.101 Bunlar da Ebu Ali el-Hseyin bin Ahmed (O, Ebu Zenbur ad ile tannr -E.E.) ve Ebu Bekr Muhammed bin Ali el-Mederani idi. Katipler ve rolleri hakknda etrafl bahseden Hilal es-Sabi yukarda isimleri geen bu iki katip hakknda unlar yazar:

    123

    "Onlarn her ikisinin yazda stajlar, tedbir almada tecrbeleri vardr".102 Anlalyor ki, Tolunoullar Devletinin idari ileri devrine gre yksek seviyelidir ve devlet organlarnda yetenekli kiiler almtr. yle ki, onlarn vezir ve katipleri yalnz Msr ve am'da deil ayn zamanda Yakn Dou'nun pek ok blgelerinde ve Badad'ta da tannr ve byk deer verilirmi.

    E- DiN ve HUKUK
    9. yzyln sonuna kadar Yakn ve Orta Dou'da slm dininin bnyesinde ok sayda tarikat, mezhep ve dini gruplar ortaya kmt ki, bu da sosyal hayatta geni yaylmt. Ayrca slm dinine has olmayan bir ok ideolojik cereyanlar da sosyal hayatta aktif rol alyor, baz ilikilerin kurulmasnda byk nem tayordu. 9. yzyln ikinci yarsnda yani Tolunoullar'nn iktidar dneminde Msr ve am'da da tarikat, mezhep ve ideoloji cereyanlarn iddetli mcadelesi mahide edilmektedir. Tolunoullar, slm dininin Snni mezhebine mensup saylrlard ve devlette Snni mezhebi ideolojik ynden hakim idi. Snni mezhebine has olan bir ok tarikatlar ise kendi aralarnda ekiirlerdi. yle ki, Hanefi, afi, Hanbeli, Maliki mezheplerinin drd de Msr'da ve am'da faaliyet gsterirdi. Ahmed bin Tolun Hanefi103 mezhebine mensup olmasna ramen, dier Snni mezheplerin sktrlmasna izin vermiyor aksine onlar bartrmaya aba gsterirdi. Ahmed bin Tolun Msr'a gelmeden evvel oraya halife Mtevekkil tarafndan104 ba kad tayin edilen Bekkar bin Guteybe de Hanefi105 mezhebine mensup idi ve onu tebli ederdi. Ahmed bin Tolun Msr'a hakim olduktan sonra, bin Guteybe'yi grevinde tutarak Hanefi mezhebinin propagandasna imkan salad. Malikiler uzun sreden beri, Msr'da dier mezhep ve tarikatlar mensuplarna gre yksek grevlerdeydiler.106 9. yzyln ortalarndan balayarak Hanefiler Malikileri sktrm, nihayet onlar stelemiti. Ancak btn Yukar Msr'da Malikiler yine de grevlerinden ayrlmamtlar.107 Tolunoullar'nn devrinde ise devletin merkezi ehirlerinde de faaliyet gsterirlerdi; yle ki, Fustat'da Cuma namazn bazen Malikilerden olan kadlar kldrrd. afiler de gitgide konumlarn glendiriyordu. afilik am'da, zellikle Demek eyaletinde dier mezheplerden glyd. yle ki, Demek'in ba kads Ebu Zur'e afi idi. O, sonradan yani 284 (897) ylnda108 Harun bin Humaraveyh tarafndan btn devletin ba kads tayin edilmiti. Kindi, "Msr kadlar" eserinde yle yazmaktadr: "Harun, Ebu Zur'e Muhammed bin Osman edDimeki'yi Msr, Filistin, rdn, Demek ve dier yerlerin kads seti".109 Bundan sonra Ebu Zur'e Msr'a gp orada devletin ba kads grevinde

    124

    almaya balad. afilerin mevkilerine dokunulmad ve onlarn faaliyet gstermesi iin imkn saland hakknda Bin el-Esir yle bir sonuca varmt: "O (Ahmed bin Tolun kasdediliyor -E.E.) afi mezhebine rabet besliyordu".110 Tolunoullar Devleti'nde ba kad seilirken kadlarn Snniliin hangi mezhebine mensup olduuna baklmyor, fark koyulmadan bu veya dier mezhepten ba kad seilirdi. Mslmanlar kendi mezheplerine gre mescitlerde toplanr ve orada dini ayinleri icra ederlerdi. Camilerde ise herhangi mslman tarikat ve mezheplerine baklmakszn toplanlrd. Bu isimleri geen mezheplerin yansra ii mezhebine mensup olan Alevi tarikatnn taraftarlarndan Msr ve am'da da vard. Hakknda 2. Blmde bilgi verilen Kk Bua Alevi idi ve onun komutanl altnda isyan edenlerin ounluu iilii kabullenmilerdi. Ayrca, Peygamber nesline mensup olan her hangi bir kiiye dini statsne baklmakszn, byk ihtiram gsterilirdi."111 9. yzyln sonlarnda Kuzey Afrika'da Fatimilerin gl tebligat ile ilgili olarak Msr'da da iilik ncekine gre glenmeye balar. Hatta hakimiyetin Peygamber neslinden olanlara verilmesini talep edenler de ortaya kar. Bu devirde Msr ve am'da Mslmanlarn yansra ok sayda Hristiyan ve Yahudi de yayordu. Yerli Gtbi, Becceli ve Yunanllarn ounluu Hristiyand. Onlardan slm dinini kabul edenlerin olmasna ramen (ayn devirde de kabul ediyorlard -E.E.), ou dinlerini deitirmemiti. 9. yzyln balarnda Msr isyan halife Me'mun tarafndan bastrldktan sonra, oradaki bir ka Hristiyan kilisesi yaklm, Mslmanln kabul ettirilmesi temayl glenmiti. Ancak Tolunoullar devrinde Hristiyanlar nceki gibi baskya uramyordu. Hristiyanlardan kii bana can vergisi (cz'iye) alnyordu ve kiliseler de zel vergi demeliydiler. yle ki, Ahmed bin Tolun Msr'daki Hristiyan kiliseleri zerinde 20 bin dinar meblanda vergi koymutu.112 Bu devirde Msr ve am hristiyanlar arasnda en yksek grevlerde Yakubiler bulunuyordu. Daha dorusu, bu Hristiyanlarn ounluu Hristiyanln Yakubi tarikatna mensup idiler. Msr, Filistin, Antakya ve Evasim'de olan kiliselere skenderiye kilisesi nderlik ediyordu. Yani Tolunoullar devletinin hakimiyetinde yaayan btn Hristiyanlarn din merkezi skenderiye'deydi. Her kiliseye bir patrik bakanlk ediyordu ki, bunlar da kendi aralarndan seilerek skenderiye'de oturan ba patrie veya patrikler patriine tabiydiler. Tolunoullar devrinde ba patriklerin hepsi Yakubi tarikatna mensuplard ki,113 bu da Yakubiliin daha stn konumda olmas ile ilgiliydi. Hristiyan dininde be esas koldan biri saylan Yakubiliin esasn 5-6. yzyllarda Azerbaycan'da yaam filozof Berdeli Yakub'un oluturduunu vurgulamak

    125

    gerekir. Filozofun adna gre bu tarikat da Yakubi olarak tanmlanmtr. Yahudilerin de Hristiyanlar gibi kendi sinegoglar (kiliseleri -E.E.) vard, onlar da can vergisi der, faaliyet gsteren her bir sinegog iin devlete eitli miktarda para verirlerdi. Btn bu dinlerin, tarikatlarn yansra, yalnz bir felsefi cereyan Msr ve am'n sosyal siyas hayatnda faaliyet gsteriyor ve mevcut dzen ile barmaz tutum sergiliyordu ki, bu da Sufilik idi. Sufilik 9. yzyln ilk yllarndan Msr'da meydana gelmiti.114 Genellikle sufilerin bu devirdeki faaliyetleri hakknda ok az bilgi verilir. Yalnz onlarn ayr ayr liderleri hakkndaki bilgilerden yle kanaata gelinebilir ki, Tolunoullar Devleti'nde Sufilie kt davranlmt. nki, Ahmed bin Tolun sufilerin liderlerinden biri olan Ebu-l-Hasan Buna'y ona kar kt115 iin aslanlarn nne atmt.116 Btn bunlarn yansra belirtmek gerekir ki, Tolunoullar devrinde Msr'da slm dini daha da glenmi ve etkisini yalnz yukar Msr'da deil hatta Sudan'da da gstermitir. Bir tarihi gerek kendisini gstermekteydi ki, Yukar Msr'da yaayan Becce, Nubi, Gubti v.s. halklar hl da Hristiyan olarak kalyor, Mslman emir ve caniinlerine ok ynl tabi olmayp, onlara ancak eitli vergiler vermekle kendi grevlerini bitmi sayyordular. Tolunoullar Devleti yukarda isimleri geen halklarn yaadklar yerleri tamamen kendi hakimiyetine tabi klm, onlarn btn ilerini kontrol etmeye balamt. Tolunoullar'nn dier dinlere inananlara bask yapmadklar da bir gerektir. Fakat Mslmanlardan farkl olarak onlardan can vergisi (cz'iye) alnrd. Bu ise aralarnda dier din inanlarn ok da gl olmad Becce, Nubi ve Gubtiler'in slm dinini kabullenmesini salayabilirdi. te yandan, Tolunoullar tarafndan baskda tutulan pek ok mslman ayn zamanda isyanclar Yukar Msr'n dalk yerlerine ve Sudan'a ekiliyor, bunun yansra ayn yerlerde slm dinini yayyorlard.117 Bilindii gibi, Tolunoullar Devleti feodal bir devletdi. Feodal cemiyetinde ise din dier sosyal uur biimlerini kendisine tabi ederek hkmranlk ediyordu. slm dininin hkmran olduu Tolunoullar devletinde hukuki ideoloji de dinin esaslar zerinde kurulmu ve onun etkisi altndayd. Bunu dnerek din ve hukuku ayn balk altnda aratrmaktayz. Hukuk devlet ynetimince konulmu ve btn ahali iin zorunlu olan kanunlar toplusudur. Tolunoullar Devleti'nde hukuk sistemi, ayn dnemin dier feodal devletlerinin hukukuna yakn olsa da, kendisine has yle ynleri var ki, bunlar tamamen yeniydi. Bundan dolaydr ki, bu dnemin hukuk sahalarnn

    126

    aratrlmas belirli llerde dikkat ekebilir.118 Burada Mslman hukuk ve hukukuluundan etrafl bahsetme imkanna sahip deiliz. Ancak baz sahalarna az da olsa deinmek doru olur grndeyiz. Hilafetin ilk yllarnda hukuki meseleler Kur'an'a gre deerlendirilir veya zlrd. Ancak gitgide hilafetin gelimesi, dier halklar kendi hakimiyeti altna almas kark sistemi olan bir devlet yaps kurma zorunluluunu da ortaya koymu oldu. Birbirinden farkl rf ve adetleri, hukuk sistemi olan eitli halklar birletirip btn bir hakimiyet altnda tutmak elbette ok zordu ve Kur'an'n hkmlerine dayal yrtlen eriat kanunlarnn yeni taleplere tam cevap vermesi de zordu. Bundan dolaydr ki, Kur'an'n din hkmlerine snnet119 de eklendi. Bu snnetler nceleri ifahi halde dilden dile geziyor, kanun ve hkmler iin yardmc rol oynuyordu. zlmesi gereken her hangi bir meselenin Kur'an'n genel hkmlerine gre zm mmkn olmad zamanlarda snnetlere bavurulurdu. Mslmanlarn Peygamber'in syledii ve onun hakknda sylenilen hadisler bir ok meselenin zmnde kesin rol oynamaya baladndan, onlarn yazl biime getirilmesi zarureti meydana kt. ok gemeden, Kur'an'n kelamlarn yorumlamak ve Peygamber'in sylediklerini ezberlemek iin ok sayda kii aba gstermee balad ki, bunun sonucu olarak ilk Mslman hukukular ortaya kt. Mslman hukuk kurallar (fkh) dodu ve devrine gre hukukular yetimeye balad. A.Masse bu konuyu yle aklamaktadr: "(Abbasilerin ilk devrinde) kutsal metinlerin nemi birden bire artt. nk bu metinlerin renilmesi yalnz m'minlikle ilgili bir i olmak deil, ayn zamanda pratik biimde tatbik olunmaya balamt. Hukukuluk da ilahi kanuna tamamen uygun biimde gelimee balamt".120 8. yzyln ikinci yarsnda Abbasiler hilafetinde feodal ilikiler gelimeye balad. Byk bir imparatorluun, merkezi hakimiyetin yalnz Kur'an ve Snnet'in kaide ve kanunlar ile korunmas kolay deildi. Hazreti Muhammed'in silahtalar, halefleri ve mslmanl kabullenmi akrabalarnn sylediklerini ve onlar hakknda sylenenleri de Mslman fakihleri ve ulemalar (din alimleri anlamnda -E.E.) Kur'an ve Snnet'e ilave etmiler. Bylece, saysz hesapsz hadisler, rivayetler meydana gelmitir ki, bunlarn da pek ou uydurmayd. Bu hadisler yukarda ismi geen ahslarn adna uydurulmu, ancak asl ya baka halklardan alnm veya her hangi bir olaya mnasip olarak olumutu. Daha dorusu, Arabistan'da esas konulan Mslman hukuk kaideleri, devrin ve dier halklarn talebine tam cevap veremedii iin ona eitli yerel artlara, rf ve adetlere uygun olarak meydana getirilen kaide kanunlar eklenmeye balanmt.

    127

    Ancak aradan ok gemeden hukukular arasnda biribirine zt temayller ortaya kt. Bazlar hadislere inatla dayanrken, bazlar ise bir ok rivayetlerin muteber olmadn ve elikili olduunu belirleyerek yeni hukuki esaslar aryorlard. Tefsirleri ve metodlar (usulleri) biri birinden farkl olan hukuk okullar byle bir dnemde kuruldu.121 Hukuk kanunlarn belli bir sisteme oturtmak iin ilk teebbs Malik bin Enes (795 ylnda lmtr) tarafndan gsterilmitir.122 Bundan sonra Mslman hukuku, zel bir aratrma sahas olmas iin kurumlamaya balamtr. Daha dorusu slm dininin ierisinden karak, onun gl etkisi altnda kalmak artyla ayrca bir itimai uur biimine dnmt. Neredeyse ayn dnemde Ebu Hanife (699767) ve bir sre sonra Muhammed bin dris e-afi'i (767-820) yeni hukuk okullar kurdular. Bu hukuk okullarnn123 birbirinden farkl grleri vard, ancak ok derin deildi. Ancak hakimiyetten uzaklatralan iiler onlarn dzenledii kanun kaideleri, Snni mezhebinden olanlara uygun rivayetleri (hadisleri) kabul etmiyor, isteklerine uygun rivayetler (ahbar) oluturuyorlard. 1. Blmde belirtildii gibi Babekilik hareketi ayn zamanda slm dinine kar ynelik bir ideolojik sava karakterindeydi. in ilgin yn ise Mslman ilahiyatlar Mslmanlarn nceki baarlarna dayanarak, btn bunlarn Allah'n iradesi ile olduunu sylyordular. Babekilerin baarsn esas alan Hristiyan-filozof Yakup el-Kindi ise Me'mun'un saraynda Badad'n mslman ilahiyatlarna ve Me'mun'a cevabnda yle diyordu; zaferlerin Allah'n iradesi ile olduunun isbat doruysa bu daha inandrc grnyor ki, Babek'e Allah yardm ediyor, bundan dolay da O, Abbasilerin ona kar gnderdii btn ordulara kar zaferler kazanyordu.124 Bylece, ideolojik sava daha da gleniyor, Abbasiler hilafetinin dahilinde din tartmalar geni yaylyor, slm dini mensuplar arasnda paralanmalar gleniyordu. Bunun iin de baz mslman ideologlar, dini sisteme baz eyler ilave etmek ve aa uygunlatrmaya alyorlard. Dier bir ksm ise dine, herhangi bir yenilik getirmenin kesinlikle aleyhineydi ve dinin nfuzunun kaldrlmasna alyordu. Daha dorusu dinin stnlnn hukuki dayanann kurulmasna alyordu. Bu devrin yeni hukuk okulunun kurucusu Ahmed bin Hanbel (730-855) bu sonunculardan idi. Onun fikrince "Kanun kaynan yalnz mukaddes rivayet tekil etmeliydi".125 O, dini savunmak iin hatta muteber saylmayan hadisleri de kabul ediyor, ahs kanaate ok nadir zamanlarda izin veriyordu. Ancak bu yol dini sistemin aa uygun gelimesini engelliyordu. 7. yzyldan gelen pratik kurallarn bir ksm 9. yzyln ideologlarnn uurunda snk grnyordu. Bu snkln olumasnda ilmin, zellikle de o zamana kadar artk Arap diline evrilerek yaynlanm Hint ve Yunan felsefesinin, Aristotel mantnn byk rol vard. Bu devirde meydana gelen Mutezililer126 propagandas slm dini iinde ideolojik

    128

    tartmalarn boyutlarn daha da geniletti ve sade din tebligatlar olan Hanbelileri takip ederek ortadan kaldrdlar. Ancak M'tezililerin propagandas cemiyette geni yaylma imkn bulamad. Daha dorusu, bizce buna iki ey imkan vermedi. Bunlardan biri, Trklerin hilafette siyaset sahnesine kmas, ikincisi ise, sosyal mcadelenin ideolojik sahaya kaymasyd. Hazar'n sahillerinden balayarak Moolistan'a kadar byk bir arazide yaayan, Abbasiler hilafeti topraklarna gelen ve orada gitgide oalan Trklerin (Hazar, Ouz, Uygur, Tatar v.s. -E.E.) slm dinini birden bire kabullenip artlarna uyum salamalar kolay deildi ve merkezi siyas hakimiyeti ele geirip, halifelerin kaderini belirlemeye baladklar iin de, bunu onlara kabul ettirmek de mmkn deildi. Badad'da doup Samarra'da byyen, ocukluundan itibaren Arap dilini renen, Kur'an' ezberleyen, dini terbiye ile bym Ahmed bin Tolun sz konusu Trkler hakknda yle demitir: Dinin kutsall onlarda nemsiz bir eydir,127 onlar dinin nfuzunu yok ettiler.128 11. yzyln birinci yarsnn sonlarndan itibaren halifelerin sivil nfuzunun krlmasnn yansra onlarn dini nfuzunun da k kendini gsterir. Mslmanlar arasnda da pek ok mezhep, tarikat ve din felsefi cereyanlar biri birine kar ak mcadele yrtyordu. Y.Belyayev hakl olarak yle yazyor: "Sosyal sahadaki mcadele ideolojik sahada da ortaya kyordu... ideologlar her tr hadis uyduruyorlard ki, bunlar da belirli sosyal gruplarn menfaatine uygundu. Bylece, ieriine ve istikametine gre bazen biri birine zt olan ok sayda hadis topland."129 Hadisler Mslman devletlerde hukuk meseleleri zmekte daha aktif ve esas rol oynamaya balad. Ancak birbirine zt hadislerin oalmas Mslman hukukularnn (fakihlerin) ve mahkeme hakemlerinin (kadlarn) ilerini tamamen zorlatryor bu veya dier meseleye dair hkm vermek konusunda onlar mkl vaziyette brakyordu. Bu durumda Mslman ideologlar esasen slm taraftarlar arasnda yaylm olan hadisleri toplamaya baladlar130 ve onlarn aratrmalar sonucunda vardklar grlere gre uygun gelenler "saf" hadisler, uygun gelmeyenler ise "sahte", "yalan" hadisler gibi deerlendirildi. Bylece ok sayda hadisin topland hadis kitaplar hazrland ki, bu eserlerin de ierisinde Muhammed elBuhari'nin (810-870)131 "el-Cami es-sehih" ve rencisi132 Mslm bin elHeccac'n (817-865) "es-Sehih" eserleri daha byk hret kazand. Bununla da iki "byk kanun kitab"133 hazrlanm oldu. Bunlarn birincisinde 600 bin, ikincisinde ise 300 bin hadis toplanmt. Bu iki byk kanun kitab Mslmanlar arasnda o kadar mukaddes saylyordu ki, nerdeyse Kur'an'a yakn yer tutmaktayd.134 Bu, elbette mukaddes saylmasna greydi. Hukuki meselelerin zmnde balca rol oynuyordular. Byle bir durumda hem dini, hem de laik

    129

    hukuka dayal ok sayda kanunlar hazrland. Yukardaki bilgileri toplayp yle bir neticeye varmak mmkndr; neredeyse 110 yl sresince (750-860) meydana gelen eitli savalar, sosyal mcadeleler, tezatlarn iddetlenmesi, feodalizmin gelimesi, eitli sosyal, siyas, din gruplarn ekimesi sonucunda Mslman leminin balca drt hukuk okulu (Maliki, Hanef, afi, Hanbel -E.E.) ve bir ka hukuk kanun toplusu meydana geldi. Bunun yansra, btn meselelerin zmnde nemli rol oynayan Kur'an ve hadis kitaplarna istinad eden fkh ilmi olutu. Fakihler, kadlar (bazen emir ve caniinler de -E.E.) bu yukarda sz konusu olan hukuk abidelerini esas alarak, onlara kendilerinin mensup olduu hukuk okulu asndan bakyor, meselenin zm iin erh, tefsir, hkmler dzenliyorlard. Hem din hukuk hem de laik hukuk btn bu yukarda gsterilenler zerinde hareket ediyordu. "slm dininde kanunlar belirlemek iin resmi bir yasama organ hibir zaman olmadndan hukuk kendiliinden geliiyor ve laik hukukuluk, halis dini merasim meseleleri iin mecburi olan dini hukukun (eriat) yansra geliiyor-gleniyordu"..135 Bilinmelidir ki, Mslman hukukunun doup ekillenmesi, onun Tolunoullar devrinden nceki durumu hakknda verilen bu ok ksa tasavvur, Tolunoullar devlitinde hukukun baz ynlerinin nasl olduunu doru deerlendirmek iin gerekli saylmaldr. Ayn zamanda itiraf olunmaldr ki, Tolunoullar Devleti'nde hukukun nasl bir durumda olduunu ok ynl aratrmak imkanmz yoktur. Bu konuda kaynaklarn azl, genellikle Mslman hukukunun imdiyedek geni aratrlmamas, bu sahada olan meselelerin zorluu ve karkl dnlrse, bunun ne kadar gerei yanstt ortaya kar. Bunun iin de Tolunoullar Devleti'nin hukukunun baz dikkat ekici ynlerine deinilecektir ki, bu da devletin nemli sahalar hakknda ok ynl tasavvur yaratmak asndan olduka gereklidir. Tolunoullar Devleti'nin arazisinde yaayan her bir kii mensup olduu dinin trenlerini icra etmek konusunda bamszd. Elbette, bu bamszlk tam deildi. Hristiyan ve Yahudilerin dini kurumlar devlet tarafndan belirlenmi belli meblada vergi dyordu. Dier hi bir ynden her hangi bir baskya uramyorlard. Aksine, Ahmed bin Tolun her dinin (slm, Hristiyan, Yahudi dinlerinin -E.E.) faaliyet gstermesine taraftar idi. Demek'teyken, sava zaman yklm Meryem ana kilisesini tamir etmek iin devlet hazinesinden 70 bin dinar ayrlmt. Tolunoullar Devleti'nde dinlerin faaliyeti (stelik bu faaliyet sresince onlar birbirine kar kmamalyd -E.E.) iin uygun artlar oluturulmasnn gerektii grne sk sk rastlanr. Ancak din trenlerin icras iin devlet tarafndan

    130

    herhangi bir mecburiyetin konulduuna mevcut eserlerin hi birinde rastlanmamtr. Devlet dini slam dini olsa da, Hristiyanlarn ve Yahudilerin kendi dini ayinlerini icra etmelerine, daha dorusu, onlarn din hukuklarna kimse dokunamazd. Bu da Tolunoullar dneminde devlet arazisinde bir kez de olsun devlete kar dini klarn olmamasnn asl nedeniydi. Btn bu dinlerin temsilcilerinden yalnz debdebeli din merasimlerde ve ibadet zaman Tolunoullar hanedanna ve hanedandan olan hkmdara dua okunmas isteniyordu. Ahmed bin Tolun hatta hastalnda da Mslman, Hristiyan ve Yahudilere kendilerinin kutsal kitaplarn ellerine alp ona dua etmelerini emretmiti.136 Tolunoullar Devleti'nde din hukuk kurallar daha nce de olduu gibi salanmt, ancak belirtildii gibi, onlarn yerine getirilmesinde devlet tarafndan mecburiyet yok idi. Laik hukukun ise sahalar birbirinden ayrlmamt. Genel hatlaryla belirtmemiz gerekirse Tolunoullar Devleti'nde de yasama organ olmadndan laik hukuk dini hukuktan tam ayrlmam ve eitli sahalar olumamtr. Ancak nceki durumuna oranla hayli deitirilmitir. rnein, uluslararas ilikilerde, ticaret ilerinde, mahkeme, cinayet ilerinde fkhn gereklerine deil, pratik hayatn, adet hukukunun esaslarna ve elde edilmi tecrbeye dayanyordu. Daha dorusu, uluslararas hukuk, ticaret hukuku, ceza ve mahkeme hukuku, mlkiyet hukuku ve genel hukuk meseleleri laik hukukuluk sahasna gemiti. Tolunoullar Devleti'nin kurulup gelitii devri dikkatle aratrdmz zaman, din hakimiyetle laik hakimiyetin mcadelesini aka grebiliriz. Sonuta ise devlet dinden ayrlr. Bundan dolay da laik hukukla dini hukukun mcadelesi devam eder. Bu mcadele devlet hukuku ve mahkeme hukuku sahalarnda daha belirgindi. Ahmed bin Tolun iktidarnn ilk devirlerinde, yani kurduu devletin tam gl olmad zamanlarda, kadlara gvenmi, kendisinin laik hakimiyeti ile onlarn dini hakimiyetini birletirerek, her ikisinden kendi amalar iin yararlanmtr. Bu devirde Msr'da iki hakimiyet trnn mevcut olduunu vurgulamamz gerekir. Laik hakimiyet ordu komutannn (emir el-cey), vergi divan bakannn (sahip elharac), posta reisinin (sahip el-berid), memur aasnn (sahip e-urte) ve canisinin (amil) elinde, dini hakimiyet ise eitli hukuk okullarndan olan hakemlerin (kad) ve ba dini hakemin (gadu-l-gudat) elindeydi. Bu laik hakemlerden biri olan Ahmed bin Tolun, belirtildii gibi, dier laik hakemleri ortadan kaldrp, btn laik hakimiyeti eline ald ve bu devirde dini hakimiyet liderlerine ok ihtiyatla yaklat. Sonradan ise onlarn da devletin ilerine dorudan karma imtiyazlarn lavetme iin tedbirler ald. Laik hakimiyetin banda Ahmed bin Tolun, dini hakimiyetin banda ise ba hakem (gedu-l-gudat) vard. Devletin ilk ba kads hele 246 (860) ylnda halife

    131

    Mtevekkil tarafndan Msr'a tayin edilmi fakih Bekkar bin Guteybe idi.137 Ahmed bin Tolun ba kadnn nfuzunu nemsiyor, ona yksek maa, nemli hediyeler veriyordu.138 Btn bunlar Ahmed bin Tolun'un hakimiyetinin balarnda byleydi ve Bekkar bin Guteybe ister dini, isterse laik hukukulukta, mahkeme ilerinde dokunulmaz ahsiyet saylrd. Bin Tolun tehlikeli rakiplerini ortadan kaldrdktan sonra lkenin hukuki ilerine karmaya balad, ilk nce o, mahkeme sistemini ayrp laik (sivil) ve dini (eriat) mahkemeleri kurdu. Laik mahkeme (en-nazr fil-mezalim) Ahmed bin Tolun tarafndan seilmi mnsifler tarafndan yrtlyordu ki, onun da banda kendisi139 bulunuyordu. Bylece O, bir admla iki i grm oldu. Bir yandan hakemin (ba kadnn) nceki "hukukunu" elinden alarak, faaliyet sahasn daraltp nfuzunu azaltd. te yandan nfuzlu din adamlarnn idar ilere karmasna son verip, bir nevi devleti dinden ayrd. Adeta laik mahkeme kadnn zm yetkisi olmayan byk meselelere - eyalet, ehir ve lke hakemlerinin (kadlarn) hkmlerinden memnun olmayan ikayetilerin (ehli-l-mezalim) dilekelerine ve eitli iddialara bakyordu. Ahmed bin Tolun'un kurduu laik mahkeme ise geni kapsaml, daha nfuzluydu. Bu mahkemeye kendisi bakanlk ediyor, haftada iki gn140 ikayetleri, iddialar dinliyor, sonra hkm karyordu. ikayetler szl veya yazl (erize) olurdu. Tartmal meseleleri zmek iin tanklar dinlenir, mahkeme ilerinin aratrlmasnda, baz gereken bilgilerin toplanmasnda memurlar (ahli--urte), posta hizmetileri (nefer el-berid) ve eitli habercilerden (eyn) yararlanlrd. Bylece, Tolunoullar Devleti'nde laik mahkeme dini mahkemeden tamamen ayrlarak bamsz hareket etmee balad ki, bu da devletin dinden ayrlmasnn balangc idi. Buradan Tolunoullar'nn dinin aleyhine olduu gibi bir sonu varlmamaldr. Asla! Aksine, daha nce de vurguland gibi, Tolunoullar dinin glenmesine aba gsteriyorlard. Ancak dinin gl olduu bir devirde yksek makam sahibi din adamlar, fakihler ve eriat hakemleri (kadlar) byk imtiyaz, geni haklara sahip idiler ve sk sk devlet ilerine karrlard. Bu ise Tolunoullar'nn isteklerini karlamyor ve onlarn tam hakimiyetine ortak olmak gibi deerlendiriliyordu. Bundan dolaydr ki, Tolunoullar dinin deil, din adamlarnn, fakihlerin, kadlarn nfuzunu krmaya aba gsterirlerdi. Bunun iin de laik mahkeme dini mahkemenin "himayesinden" ayrld ve iki bamsz mahkeme meydana geldi. Laik mahkeme, asayi mahkemesi, asker mahkeme, mlkiyete ait sivil mahkeme, ticaret mahkemesi, saray mahkemesi, ceza mahkemesi birbirinden ayrlmam, laik mahkemeye dahil idiler. lah mahkeme, dine ait sivil mahkeme, din ceza mahkemesi ise din mahkemenin bnyesindeydi. Birincisine Ahmed bin Tolun bakanlk ediyordu ve onun kanunlar yazlmamt. Btn mahkeme ileri Trk adetlerine gre yrtlrd.141 Anlalyor ki, fkhn yerini adet hukuku (rf, adet, kanun -E.E.) almtr. Bu adet hukukunun hkmleri, fkhn kanunlarna oranla daha pratik olduu ve Ahmed bin Tolun'un

    132

    mahkeme ilerine ok dikkat gstermesinden dolay "adamlar kadnn (eriat hakeminin -E.E.) yanna gitmekten vazgetiler".142 eriat mahkemesi ve onun bakanlar artk devletin i ilerine ve vatandalarn laik hukuk esaslarna mdahale edemiyor, bir nevi tarafszlatrlmlard. Ancak onlarn nfuzu tam krlmamt. Anlalyor ki, Tolunoullar Devleti'nin hilafete ve halifeye baklarnda din adamlar ve eriat hakemleri kendi mevkilerini koruyorlard. nki, hilafetin en zayf dnemlerinde bile, kadlar halifeler tayin ediyorlard. Btn mslman leminde byle bir kural her zaman kendisini gstermitir ki, halifenin tayin etmedii kad itibarsz saylr, onunla alay edilirdi.143 Halife namaz zamanlar imaml eyalet imamnn uhtesine verdii gibi, kendisinin mahkeme hakemlii yetkisini de kadya vermiti.144 Ahmed bin Tolun bu kural birden bire bozamad. O, ancak kadnn faaliyet sahasn daraltmakla yetindi. Ancak onun bu politikas mahkeme hakemlerinin isteine hi de uygun deildi. phesiz ksa bir sre sonra laik hakemle (Ahmed bin Tolun'la -E.E.), din hakem (kad el-guzat -E.E.) kar karya gelmeliydi. Byle bir durum 269 yl a'ban aynn 5'de (17 ubat 883) Mveffeg'in emriyle M'temid hapsedildikten145 sonra yaand. Siyas olaylar doru deerlendirebilen Ahmed bin Tolun zayf iradeli M'temid'i kendi tarafna ekmek, bununla da btn hilafeti nfuz altna almak dncesindeydi. Bunun iin de o, devletinde olan btn kadlar ve baz nfuzlu ahslar Demek'e toplayp onlardan M'temid'e taraftar olmalar ve Mveffeg'in veliahtlktan karldn ilan etmelerini istedi.146 Daha dorusu, Mveffeg'in veliahtln tannmamas talebinde bulundu. Tolunoullar Devleti'nin ba kads fakih Bekkar bin Guteybe ve ona katlan dier kadlar Bin Tolun'a kar ktlar.147 Suriye tarihisi Cemaleddin el-Hemevi konuyu yle aklyor: "(Ahmed bin Tolun) hakemlerin (kadlarn), fakihlerin, eyanlarn toplanp Demek'e gelmelerini emretti. Onlar orada toplandlar ve Mveffeg'in veliahtlktan karlmasna raz oldular... Msr'n kads Bekkar bin Abdullah bin Guteybe ise Ahmed bin Tolun'a dedi ki: Sen M'temid'den bir para kat getirmitin ki, Mveffeg onun veliahtdr. imdi ondan Mveffeg'in karlmas hakknda da bir kat getir. Bin Tolun cevabnda demitir ki: O, (M'temid -E.E.) imdi aalanarak hapsedilmitir. Ben de seni serbest kalman iin ondan (M'temid'den) kat getirenedek hapsedeceim".148 Bu iddetli mnakaadan sonra Ahmed bin Tolun eriat hakemi Bekkar'n mal ve mlkne el koyup149 verdii dlleri geri ald150 kendisini de tutuklad.151 Ona kar kan hakemleri iten kovdu. Dini ve laik hakimiyeti tekbana ele geirip

    133

    laik mahkemeyi btnlkle eline ald. Ceza hukukunun nceler az ok esaslandrd kanunlar ortadan kaldrarak, istedii gibi hkm vermee balad. Dini mahkeme ile laik mahkeme birletirilip ona tabi edildi. Bundan sonra Tolunoullar Devleti'nde artk ba kad tayin edilmedi. Kad Bekkar ise Ahmed bin Tolun'un lmnden bir ka gn sonra hapishanede ld. O, hapisanede len Mslman leminin ilk kadsyd. Ondan dolay da, kadlara her zaman byk sayg gsterilmi,152 onlar, bir nevi dokunulmaz saymlard. Halbuki eyanlar, emirler, vezirler, hatta halifeler bile sk sk tutuklanp ldrlrlerdi. Bekkar bin Guteybe tutuklandktan sonra, devlet neredeyse yedi yl kadsz kald.153 Btn meseleler laik mahkemede zlrd.154 Laik mahkemeye (ennezr el-mezalim) daha nce de belirtildii gibi, Ahmed bin Tolun'un kendisi bakanlk ediyordu. Onun Kur'an' ezbere bilmesi, mslman hukuk okullar hakknda engin bilgisi din meseleleri de zmlemesini salyordu. Ahmed bin Tolun ldkten sonra yerine geen olu Humaraveyh laik mahkemeye Muhammed bin Ebde isimli bir kiiyi hakem (sahep el-mezalim) tayin etti.155 Ksa bir sre sonra, yani 277 (890) ylnda Bin Ebde ayn zamanda kad oldu.156 Diyebiliriz ki, devlette kad grevi yeniden oluturuldu. Ama laik mahkemenin hakemi ayn zamanda din mahkemenin hakemi sayldndan kadlk yle bamsz bir grev deildi. Sonradan bu grev yine lavedildi, devlet bir ka yl daha kadsz kald.157 Yalnz Harun bin Humaraveyh'in dneminde laik mahkeme dini mahkemeden yine ayrld ve kadlk bamsz greve dnt. Trk bin Tugan laik mahkemenin ali bakan (emir el-mezalim), Arap Ebu Zur'e Muhammed bin Osman ise Msr, Filistin, rdn, Demek v.s. eyaletlerin ba kads, dini mahkemenin hakemi tayin edildi.158 Laik mahkeme Demek'ten Msr'a nakledildi.159 Tolunoullar Devleti'nde devlete ve hanedann hakimiyetine kar kmak en byk su saylrd. Bu suu ileyen herhangi bir kii idama, en azndan hapis cezasna mahkum edilirdi. En ar su ileyen herhangi bir kiinin yalnz kendisine ceza verilir, onun akrabalarna ve evlatlarna dokunulmuyordu. Bir ok sululara kam yahut sopa cezas verilmekle yetinilirdi. Sahtekarlk eden baz nfuzlu ahslar lkeden uzaklatrlp, ziyaret ad ile Mekke'ye gnderilirdi. Daha dorusu, bir nevi srgn edilirdi. Bazen kendi yaad daireden dar kmamakla cezalandrlanlar da olmutur ki, bu da ev hapsine alnmak anlamndayd. Hristiyanlarn mahkeme edilmesinde laik mahkemenin hakeminin (emir el-mezalim, yahut sahip el-mezalim) yansra, keiler, patrikler de katlrlard ki, bu da bir nevi mnsifler mahkemesini hatrlatrd. Mahkumlar iin her ay devletin hazinesinden 500 dinar160 ayrlrd. 9. yzyldan balayarak bir ok mslman devletlerde laik mahkeme ile din mahkeme arasnda iddetli tartmalar balam, biri dierini stelemee almtr. Anlalaca gibi, Tolunoullar Devleti'nde bu tartma laik

    134

    mahkemenin stnl ile sonulanmtr ki, bu az da olsa ana gre tesadfen rastlanlan tarihi bir gereklik saylmaldr.

    135

    Drdnc Blm EKONOM, SOSYAL VE KLTREL HAYAT


    Tolunoullar Devleti'ni aratrrken bu devirde Msr, am v.s. lkelerdeki ekonomik ilikilere deinmemek aratrmann yarm kalmas anlam tar. Bu dnemde (9. yzyln ikinci yarsnda balayarak -E.E.) yalnz Tolunoullar'nn hakimiyeti altnda olan lkelerde deil, ayn zamanda btn Orta ve Yakn Dou lkelerinde hzl ekonomik gelime yaanr. Ancak belirtmemiz gerekir ki, S.N.Grigoryan sz konusu dnemden bahsederken doru olmayan bir sonuca vararak yle yazmaktadr: "9. yzyln sonundan balayarak Abbasiler hilafeti ar ekonomik (!), siyas ve din buhran yayor".1 Ancak biz "Umumdnya tarihi" (Rus dilinde) kitabnda aadaki bilgilere rastlyoruz: "Hilafetin siyas k hakimiyetinde olan lkelerin ekonomik kne hi bir ekilde etki etmedi. Aksine, feodal retim sisteminin hakim gce ulamas bu lkelerde yerli bamsz devletlerin kurulmas, toplanan vergilerin genellikle sulama ilerinin gelitirilmesine harcanmas ve bu sonuncu ile ilgili olarak kyllerin durumunun belli lde iyilemesi - btn bunlar 9-10. yzyllarda Akdeniz havzas, n ve Orta Asya lkelerinde retimin glenmesi ve gelimesine imkan salad".2 Bamsz olan devletler artk nceki gibi byk hilafetde sk sk yaanan ayaklanmalarn, uzun sre devam eden savalarn meydana getirdii ar darbelerden dolay pek ok skntya katlanmaya mecbur olmuyor, aksine baz hakemler bundan yararlanarak konumlarn daha da glendiriyor ve bir ok halde hilafete kar meydan okuyorlard. Ahmed bin Tolun, Yakub bin Seffar, Yusuf bin Sa, Muhammed bin Tuc bu gr iin somut rnektir.

    A) EKONOM, TARIM ve SOSYAL YAAM


    869 ylnda Basra'da alevlenen Zenciler hareketini bastrmak iin hilafet btn ordusunu Dicle ve Frat nehirlerinin havzasna toplam ve asl dikkatini bu hareketi bomaya yneltmitir. Bundan maharetle yararlanan Ahmed bin Tolun hilafete hara vermekten tamamen imtina edip, lkeden gelen geliri kendi isteklerini gerekletirmek iin harcamaya balam ve hilafetin hakimiyeti altnda olan am ve Suurlar da eline geirmitir. Bundan sonra da Tolunoullar hakimiyetleri altnda birletirdikleri lkelerden gelen gelirleri, toplanan vergileri yalnz sz konusu lkelerin dahilinde eitli sahalara sarfetmee baladlar. Bunun sonucunda da Msr ve am'da gl ekonomik

    136

    gelime kendini gstermee balad. Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde Msr ve am'da feodal ilikiler geliti, stelik sanatkrlk ve ehircilik byk bir gelime kayd etti.3 lkenin zenginliklerini tamamen ele geirip istedii gibi sarfeden4 Ahmed bin Tolun'un zamanndan itibaren Msr ve am yle bir ekonomik, kltrel seviyeye ykselmeye balad ki, byle bir gelime sz konusu lkelerde mslmanlarn fethinden o dnemedek yaanmamt.5 Msr'n ve am'n bu devirdeki tarihi dikkatle aratrldnda, mslmanlarn bu lkeleri ele geirmelerinden sz konusu dneme kadar olan tarihi karlatrldnda Tolunoullar dnemindeki ekonomik ve kltrel sahalardaki canlanma ak ekilde grlr. Elbette, bu tr ekonomik ve kltrel canlanma yalnz Msr ve am'da deil, Yakn ve Orta Dou'nun bir ok lkelerinde, zellikle de Orta Asya, Horasan ve Azerbaycan'da grnmee balamt ki, bu da o lkelerde yarbamsz ve bamsz devletlerin kurulmasndan kaynaklanmaktayd. Ayaklanmalara, savalara ve bunlarn sonucunda Abbasiler hilafetinin ayr ayr bamsz devletlere paralanmasn olumlu deerlendirmeyen slam tarihisi Emir Ali bile 9-10. yzyllarda kurulan bu bamsz devletlerin arazisinde ekonominin ve kltrel hayatn gelitiini vurguluyor. O bu konuda yle yazmaktadr: "Bamsz hanedanlarn kurulmas imparatorluu zayflatyordu. Ancak (bamsz hanedanlarn meydana gelmesi -E.E.) (imparatorluun) blgelerde atanan hakemleri6 bu lkelerin halklarn gelimelerden mahrum etmiyor, aksine, bu (lkelerin) hakemleri gzel sanatlara ve edebiyata hamilik ediyor, ticaret ve sanatkrl gelitiriyorlard".7 Msr'n ve am'n Tolunoullar devrindeki ekonomisi yeterince aratrlmamtr. Halbuki buna byk ihtiya duyulmaktadr. nki, her hangi bir devletin tarihi aratrlrken onun yalnz siyas tarihini vermekle yetinmek doru deildir. Bizce bu tr aratrmalar amz iin yarm aratrma saylmaldr. Dier bir ynden ise, D.Y.Bertels'in de belirttii gibi, Dou'daki uyan sorununun renilmesi btn Dou lkelerinin ve halklarnn sosyal ve iktisad ilikilerinin gelimesi konusunun olduka ciddi aratrlmasn gerektirmektedir. Dou'daki uyann toplumun gelimesinin sosyal ve iktisad artlarndan tedri edilmi halde yalnz medeniyet tarihi erevesinde aratrlmas nceden baarszla mahkumdur.8 Ancak bu zaruretlere ramen, Yakn ve Orta Dou'nun 9-10. yzyllardaki sosyal ve iktisad durumu ciddi aratrlmamtr. 9-10. yzyllarda Msr ve am'da feodal sistemin gelimesi ve ekonomik ilikiler de yeterince aklanmam,9 bir ok eserde10 genel ve ksa biimde verilmitir ki, bunlarla da yetinmek doru deildir. Tolunoullar devrinde Msr ve am'daki ekonomik ilikiler hakknda gerek

    137

    ortaa kaynaklarnda ve gerekse ada tarih literatrnde geni genel bilgilere rastlanmyor. Bu konuda verilen bilgiler olduka dank haldedir. ok sayda kaynak ve literatrde dank halde olan kk bilgilere dayanarak burada genel kanaat salayacak tasavvur yaratlmaya allacaktr. Msr eski alardan tarm ilerinin hayli gelitii bir lke olmutur ki, bu da byk yapay sulama ebekelerinin kurulmasndan kaynaklanmtr. Fakat sonralar bakmszlk yznden gitgide sulama ebekelerinin harap olmas, bir ok kanallarn kullanlmaz hale gelmesi tarm retiminin kne neden oldu. Mslmanlarn blgeyi ele geirmelerinden sonra bu k daha da hzland ki, bu da tarm retimi ile uraan asl gc - yerli Hristiyan Gubtilerin sktrlmas, lkede uzun sre devam eden danklk, eitli isyan ve savalarla ilgili idi. Megrizi konuyu yle aklyor: "Msr'da tarm iin (yararl olan) saha 28 milyon feddan11 idi. Tolunoullar'ndan nce Msr'n vergi ilerinden sorumlu Ebu Hasan Ahmed bin el-Mdebbir'in zamannda ise bunun yalnz bir milyon feddan ekiliyormu.12 C.Zeydan ise konuyu yle aklyor; "Bin el-Mdebbir'in mbairlii (hara ilerini ynettii -E.E.) zamannda (hicretin 3. yzylnn ortalarnda) ondan (Msr toprandan -E.E.) 24 milyon feddan ekiliyordu".13 Belirtmemiz gerekir ki, C.Zeydan pek ok zaman olduka abartl ifadeler kullanm, delil ve olaylara gerekd yaklat gibi, burada da fantaziye el atm, gerekleri deitirmitir. lgintir, stelik yazar bu iktibas Megrizi'nin eserinden aldn sylemektedir.14 Halbuki Megrizi'nin eserinde C.Zeydan'n gsterdii gibi deil, yukarda gsterildii gibidir. Megrizi'ye gre o devirde 420 bin 88,3 hektar (bir milyon feddan) toprak ekilirken C.Zeydan'n doru olmayan iddiasna gre 10 milyon 82 bin 119,2 hektar (24 milyon feddan) toprak ekiliyormu. Halbuki ada devirde (1960-1961 ylnn malmatna gre) Msr'da neredeyse milyon hektar toprak ekiliyor.15 Tolunoullar'nn hakimiyetinden nce Msr berbat hale getirilmi16 toplanan hara hayli azalmt.17 Elbette, haracn azalmas iki eyle; birincisi, ekin iin elverili sahalarn bozulmas ve yapay sulama ebekelerinin dalmas ile, ikincisi ise vergilerin azaltlmasndan kaynaklanyor olabilirdi. Tarihilerin grlerinden anlalyor ki, haracn azalmas ikinci sebepten kaynaklanmamtr. yle ki, Ahmed bin el-Mdebbir, belirtildii gibi, eitli yeni18 ve gayri kanuni19 vergi eitleri uygulamakla tannm, "kurnaz insanlardan ve iblis katiplerden birisiydi".20 O, Msr ahalisine ok zulm ediyor,21 kim balk tutuyorsa adn balk, kim hayvan otlatyorsa adn "oban" koyarak22 onlardan da vergi alyordu. Onun dnemine kadar Msr'da bu sahalardan vergi alnmyor, bu tr bir ok sahalardan, ayn zamanda aylardan, yollardan istifade etmek, balklk, obanlk yapmak serbestti.23 Bin el-Mdebbir bu sahalardan serbest yararlanlmasn yasaklayp nezaretiler

    138

    koydu24 ve bunlardan da vergi almaya balad. Bundan sonra Msr'n geliri iki blme ayrlr ki, bunlar da el-haraci ve el-hilali25 olarak ifade edilir. El-haraciye tohumlu bitkiler, hurma, zm, meyve ekilen topraklardan ayrca ky yerlerinde byk ve kk ba hayvan, tavukuluk yapan kyllerden alnan vergilerdi. Genel kullanma ak sahalardan ve tabii varlklardan gelen gelir ise el-hilaliye grubundayd ki, buna gre vergi iki gruba ayrlyordu: 1. Haraci vergi. 2. Hilali vergi. Ahmed bin el-Mdebbir Msr'dan her yl 800 bin dinar meblanda haraci vergi, 100 bin dinar meblanda26 hilali vergi topluyordu. Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde Msr'da ekonomik ilikiler ok deiti. Ahmed bin Tolun lkeden gelen geliri hilafet hazinesine gndermekten imtina ederek lkenin dahilinde eitli ilere sarfetmee balad. O siyas durumu glendirdikten sonra ilk olarak tarm retiminin gelimesi iin tedbirler grd. yle ki, Bin lyas'n yazdna gre o, Msr kylerini kalkndrmaya, kprler ve su bentleri (genatir) yaptrmaya balad, krfezler ve kanallar kazdrd.27 ada Msr tarihisi Z.M.Hasan, Bin lyas'n bu bilgilerine dayanarak ve biraz da ileri giderek yle yazyor: "...Ahmed bin Tolun ok gerekli olan tarm reformunu gerekletirmiti".28 Elbette, Tolunoullar tarm rnlerinin artrlmas iin daha nce yararlanlmayan ok sayda toprak sahasnn sulanmasn salayan devaml derin kanallar ebekesi atlar29 ve Msr'da mahsul artn o dneme gre ok yksek dzeye kardlar. Ancak onu Z.M.Hasan'n iddia ettii gibi "ok gerekli bir toprak reformu" olarak tanmlamak doru deildir. Bu tarm retimini gelitirmek, mahsul artn salamak ve bununla ilgili olarak iktidarn glendirmek iin lkeden byk miktarda gelir elde ederek Tolunoullar tarafndan gerekletirilen gelimelerdi. Tolunoullar'nn gerekletirdii bu iler tarm reformu dzeyine ulamamt. Topran asl hakimi devlet olsa da, onun ekilip biilmesi, yararlanlmas yine de nceki gibi kiralama usul ile yrtlyordu. Toprak szlemeye (gebele) gre kiraya veriliyordu. Topran devlet tarafndan kiraya verilmesini hara divan dzenliyordu. Kiralayann ehirden veya kyden olmas farketmiyordu. Her hangi bir kii topra kiralayabilirdi. Toprak drt yl mddetle kiraya verilir30 drt yldan sonra ise szleme yenilenirdi. Eer bu zaman sresince szlemenin artlar bozulmusa, toprak baka birisine verilir; eer bozulmamsa, nceki kiralayanda kalabilirdi. Ancak hara divan istediyi zaman, drt yl sresinde szlemenin artlar bozulmasa bile, sre bittii iin topra nceki kiracdan geri alabilirdi.

    139

    Kirac hara divan ile yaplan anlamaya gre tesbit edilen sre ierisinde harac taksitlerle derdi.31 Kirac kiralad topraa su arklar, kanallar amal, eski kanallar temizlemeli, elverili hale getirilmeydi. Daha ncede belirtildii gibi, Tolunoullar'nn hakimiyetine kadar Msr'da ekin iin elverili sahalarn az bir ksmndan, daha dorusu yirmi drtte birinden (24 milyon feddan topran 1 milyonundan -E.E.) faydalanlyordu. Ahmed bin Tolun kendisinden nce ekilen topraklarn byk blmn kiraya verdi. Kullanlmayan topraklar ise ilk nce elverili hale getirmeye balad ve ondan nasl yararlanlacan zd. Kullanlmam topraklara su gtrmek iin derin kanallar amak ve onu kullanmak iin yoksul kyllerin aralar da, gc de yoktu. Ahmed bin Tolun lkeden toplad vergilerden derin kanallar, anbarlar, setler kurarak btn yl boyu kullanlan byk sulama ebekesi yaratt. Bununla da nemli lde arazi suland. O zamana kadar Msr'da btn yl boyu bir kez mahsul alnrken, ondan sonra devaml kullanlan kanallarn salad imkan ile ylda iki kez mahsul alnabiliyordu. Ahmed bin Tolun bu topraklar kyllere datt. Onlarn ekilip biilmesi iin devlet "ihtiyac olan kylye tohum, tarm aletleri ve hayvanlar da veriyordu".32 Mahsul ym bittikten sonra bunlarn deeri deniyordu. Kyllerin bunlarn deerini demek imkan olmad zamanlarda ise devlet bu alacaklarndan vaz geebiliyordu.33 Msr'n tarm retiminde tarih boyu Nil nehri nemli rol oynamtr. Her yl tropik yamurlar sonucunda Nil nehrinde su seviyesi ykselir, seller meydana gelirdi. Bu sellerin sonucunda da nehrin evresini kilometrelerce su basard. Bu durum her yl drt ay kadar srer. Ayn zaman sresince ok sayda toprak sahas sulanr ve selin getirdikleri bu topraklar iin adeta gbre grevi grrd. Nehirde suyun seviyesi azaldka evredeki topraklardan su geri dnmesin diye Nil nehrinde ilkel usulle kurulmu bentler kapanrd. stelik bu bir ok kanaldan devaml olarak su aksamn salard. Bu seller (feyedan) bir taraftan lkenin tarm hayat iin faydal olurken, te yandan byk zararlar yaratrd. Sellerin imkan dahilinde zararn nlemek iin Tolunoullar zamannda baz tedbirler grlmt. yle ki, Ahmed bin Tolun Nil'de suyun seviyesini lmek iin iki sistem34 ina ettirmiti.35 Bu su lenlerin kurulmas lkenin hayatnda nemli rol oynuyordu. Suyun seviyesinin ykseldii grlnce btn kanallar alyor, suyun btn lke boyunca yaylmas iin aba gsterilirdi. Bu da ykp datan sellerin ok zarar vermesini nlyordu. te yandan selden sonra suyun seviyesinin dt kayda alnd zaman, kanallar kapanr, bununla da suyun ekin iin yararl topraklardan geri ekilmesi nlenirdi. Bylece byk toprak sahalarn kaplayan sular uzun sre toprak zerinde kalyor, toprak suyu emiyor

    140

    ve mahsuln bereketli olmasn salyordu. Tolunoullar su seviyesini len dzeneklere nezaret etmesi iin zel adamlar grevlendirmilerdi. Bu grevliler dzenekleri tamir ediyor, suyun seviyesini her gn kayda alyor ve hara divanna bilgi verirlerdi. Bir ok tarihi, zellikle Bin Teriberdi (15. yy) Tolunoullar zamannda Nil'de suyun her ylki en yksek seviyesinin nasl olduunu devaml olarak gstermitir.36 Bunun yansra bir su bendi de kurulmutu.37 Tolunoullar'nn tarm sektrne zel dikkat gstermesi ve eitli faaliyetlerin sonucunda verimlilik nceki yllara oranla olduka artmt. Tarm sektrnn gelimesi sonucunda Tolunoullar'nn geliri hayli oalmt. Bin el-Mdebbir Msr'dan 800 bin dinar meblanda hara toplarken, Ahmed bin Tolun dneminde Msr'n yalnz tarm retiminden elde edilen gelir 4 milyon 300 bin38 halis altn dinara ulayordu. Ahmed bin Tolun Msr'dan toplanan 100 bin dinarlk hilali vergiyi lavetmitir.39 Daha dorusu, hilali vergi toplanan sahalardan (balklk, obanlk, tavukuluk v.s. -E.E.) artk vergi alnmyordu. Bunun yerine de O, Suurlar ele geirmi ve oradan 100 bin dinarlk haraci vergi topluyordu.40 Ahmed bin Tolun Msr'da uyguladklarn am' ele geirdikten sonra orada da hayata geirdi. yle ki, O, Msr'dan karldktan sonra halife tarafndan Suriye, rdn ve Filistin'de hara toplamakla grevlendirilmi Bin Mdebbir'i 267 (880-881) ylnda41 Remle'de42 tutuklayp 600 bin dinarlk mal-mlkne el koymutu.43 Bundan sonra o, Demek eyaletinden her yl toplanan 300 bin dinar, rdn'den 100 bin dinar, Filistin'den 300 bin dinar meblanda44 haraca da kendisi el koyuyordu. Tolunoullar'nn hakimiyeti altnda birletirilmi btn lkelerde tarm sektrnn gelimesine zel dikkat gsteriliyor. Bir ok bitkilerin geni sahalarda ekilmesinin gereklilii dnlyordu. Tohumlu bitkilerden buday,45 msr, fasulye,46 nohut47, arpa, teknik bitkilerden eker kam, pamuk48 ve benzerleri ekilip toplanyordu. Tolunoullar zamannda Msr, am ve rdn'de bacla nem verilmi, bostanclk da gelitiriliyordu. lgintir, Arap lkelerinde ba-bahenin, gl bahelerinin kurulmas ve yaylmas hilafette Trklerin nfuzunun artmas ile, "Trk asr"49 ile baldr. Bu konuda Msr tarihisi H.Ahmed Mahmud yle yazmaktadr: "Trk devri btn slm leminde baclk ve glcln yaylmas ile kendisini gstermitir".50 Bu dnemlerde de bayramlarda, eitli trenlerde gl, iek kullanm nemliydi. Tolunoullar da Msr ve am'da balar kurulmas, gl baheleri yaplmas iin eitli tedbirler grmlerdi. Fustat'da, Demek yaknlarnda, el-Abbase'de,

    141

    skenderiye'de Tolunoullar kendileri iin byk balar kurmutular. "Gllere olan ihtiras"51 Humaraveyh'i baclk konusunda btn Mslman hakemler ierisinde adeta uzmanlatrmt.52 Humaraveyh lkede meyveciliin gelimesine, nadir meyve aalarnn oaltlmasna byk dikkat gsteriyordu. Bin lyas ayn konuda yle yazmaktadr: "Humaraveyh babasnn yaptrd caminin yaknlarnda byk bir bahe dzenletmi ve oraya btn Hint, am, hatta Horasan, Mekke ve Yemen lkelerinden aalar getirtmiti. Bylece orada btn meyveler ve reyhanlar, hatta demir slgeni (elkad) karanfil, snbl iei, zaferan, Hindistan cevizi ve Msr'da hi bir (zaman) ekilmemi sair meyve, iek, reyhan ve ilgin bitkiler ekilmiti".53 Ayn dnemde ok nadir almalar da yaplyordu. Humaraveyh'in kknn banda erie alanm badem v.s. vard.54 Bostan bitkilerinden Hint karpuzu,55 Horasan karpuzu,56 salatalk57 v.s. geni yaylmt. Msr, Filistin, am ve rdn'de ahalinin bir ksm hayvanclk ve tavukulukla urayordu. Berge'de etlik byk-kk ba hayvan,58 Antakya'da cam, Yukar Msr'da kk boynuzlu ev hayvanlar, at, deve v.s. yetitiriliyordu. Msr'da tavukuluk olduka gelimiti. Kmes hayvanlarn suni surette oaltmak iin zel tezgahlardan istifade ediliyor59 ve bu gizli tutuluyordu. Gvercinlerin ylanlardan korunmas ve oalmas iin ahali zel yerler hazrlyordu.60 Etini yemek iin deil, dksndan gbre yerine faydalanmak iin gvercinlere nem veriliyordu. Humaraveyh bitki ve hayvanlara zel meraklyd. Daha ncede belirtildii gibi o, bir ka yerde byk, eitli meyveleri ve glleri olan balar kurdurmu, hayvanat bahesi (zoopark) de yaptrm,61 eitli hayvanlar ve kular (aslandan tavuz kuuna kadar) getirtmiti. Hayvanlar iin ayr ayr barnaklar62 ve kafesler63 yaptrmt. Ahmed bin Tolun despot bir hakem olmasna, her hangi ba kaldry acmaszca bastrmasna ramen, ahali ile yakn, samimi ilikiler kuruyor, ahalinin refah seviyesini ykseltmek iin tedbirler gryordu.64 Kyllerin durumunun iyilemesi, retim aralarnn artrlmas, su ebekelerinin kurulmas, baz toprak sahalarnn yararl hale getirilmesi, gbre kullanlmas sonucunda Msr ve am'da verimlilik artm, ucuzluk salanmt. yle ki, 10 er-debb65 buday bir dinara satlyormu.66 Halbuki dier devletlerin tarihinde bu tr ucuzlua rastlanmyor, aksine sk sk pahalln, ktln, aln olduu anlalyor. Humaraveyh'in dneminde de ayn durum sz konusuydu67

    142

    Bin Teriberdi 260 (873-873) ylnn olaylarn yle aklyor: "Hicaz ve Irak'ta pahallk oldu. Badad'da bir kurr68 budayn fiyat 150 dinara ulat".69 Taberi 261 (874-875) ylndan sz ederek yle yazyor: "Bu yl btn mslman lkelerinde pahallk daha da artt... Badat'ta fiyatlar ykseldi. Bir kurr arpann fiyat 120 dinara ulat ve bu durum aylarca devam etti".70 Tarihilerin bu ifadelerini karlatrdmz zaman anlalyor ki, Ahmed bin Tolun'un dneminde Msr'da 40 er-debb buday 4 dinara, Badad'ta 150 dinara, Humaraveyh'in dneminde ise Msr'da 10 dinarayd. Btn kaynak ve literatrler dikkatle aratrldnda Tolunoullar devletinde yalnz bir kez erzak ktlnn yaand anlalyor. Msr tarihisi Megrizi Msr'da 7. yzyldan 12. yzyla kadar meydana gelen alk ve erzak ktl konusunda geni deinmi ve bu mesele hakknda ayrca bir eser71 yazmtr. Ancak yazar bu eserinde Tolunoullar devrinde yaanan ktlk hakknda hibir bilgi vermiyor. Msr tarihisi Said bin Batrik (10. yy) yalnz bir yerde iaret ediyor: "Msr'da byk bir deprem oldu ve ok sayda ev utu, hayli insan ld. Bu yl72 bir mekkuk73 budayn fiyat bir dinara ulat. nsanlar alktan lmemek iin pamuk iyiti yiyorlard."74 Said bin Batrik bunun Humaraveyh'in iktidar dneminde yaandn gsterse de, kesin tarih vermemitir. Bu tarihe ise biz Taberi'nin eserinde rastlyoruz. 272 ylnn olaylarndan sz eden yazar: "(Bu ylda) byle bir haber geldi ki, Cumada el-ehir (885 Kasm-Aralk) aynda Msr'da iddetli deprem olmu ve evleri, Cuma camisini harap etmitir... Sonra Badat'ta fiyatlar ykselmi. Badadllar Samarra'ya (satmak iin) ya, sabun v.s. gtrlmesini yasakladlar"75 diye ifade etmektedir. Anlalyor ki, 272 (885) ylnda Msr'da meydana gelen iddetli deprem sonucunda erzak ktl yaanmt. Tolunoullar'nn btn hakimiyet dneminde ikinci kez byle bir olaya rastlanmyor. Halbuki onlarn hakimiyetinden sonra Msr'da ve am'da bu tr gda maddeleri yokluu, pahallk sk sk oluyordu.76 Btn bunlara iaret etmekten ama Tolunoullar dneminde Msr ve am'da tarm ilerinin durumu hakknda doru tasavvur yaratmaktr.

    B) EHRLER, SANATKRLIK ve TCARET


    10. yzylda Msr, am ve Suurlar'daki ehirlerin ounluu slamiyetten ok

    143

    nce kurulmutu. Bu ehirlerden bir ka nceki (Firavunlar devri ve Bizans hakimiyeti dnemleri kasdediliyor -E.E.) nemlerini kaybetseler de, bir ksm yine de devletin sosyal, iktisad ve siyas hayatnda nemli rol oynuyordu. Yukarda ismi geen lkelerin mslmanlarn eline gemesinden sonra ilk bamsz devletin -Tolunoullar Devleti'nin kurulmas sonucunda baz ehirlerin stats byd, nemi artt. Byk bir imparatorluun -Hilafetin uzak ehirlerinden biri olan Asuan ehiri Tolunoullar zamannda eyalet merkezlerinden birine, Sudan ve Habeistan'la ilikilerde nemli bir blgeye77 dnt. Yukar Msr'da Erment, sna, EI-Ugsur78 (Luksor), Ehmim,79 Esyut; Aa Msr'da Dumyat, Tinnis,80 Eri, skenderiye; am'da Demek, Halep, Antakya; Suurlar'da Tartus, Bedendun ehirleri yeniden canlanmaya balad. Baz kasabalar,81 ayn zamanda Hema,82 ile83 Humaraveyh'in hakimiyeti dneminde gelitirilip bytld. , Elitey84 v.s.

    lgintir bu zamana kadar Tolunoullar devleti hakknda yazan tarihilerden hi biri sz konusu dnemde Msr, Suriye, rdn, Filistin ve Suurlar'da ehirlerin durumuna ya iaret etmemi ya da ok ksa bahsetmilerdir. Halbuki sz konusu dnemde bu lkelerde ehirlerin az ok gelitii, bazlarnn yeniden kurulduu, byk onarmdan getii mahede edilmektedir. Bizce Tolunoullar devletinde ehircilik ve ehirlerin gelimesi daha ok aadaki unsurlarla ilgiliydi: 1) Asker amalarla, 2) Devletde yeni oluan eyanlar snfnn arzu ve istekleri ile, 3) Ticaret ve sanatkrln gelimesi ile. Baz ehirlerin kurulmas bu unsurlarn yalnz biriyle ilgili iken, bazs ise her ile ilgili olmutur. Bin el-Cavzi yle yazmaktadr: "O, (bin Tolun -E.E.) ehircilik ilerine byk paralar harcamt."86 Daha nce de belirtildii gibi, Tolunoullar'nn Msr'da hakimiyete gelmesi Msr ve am'n tarihinde bir dn noktas olmutu. Bu dn ehircilik sahasnda da kendisini gstermitir. yle ki Firavunlar devrinden Tolunoullar zamanna kadar Msr'da bu lde ehircilik ileri hayata geirilmemiti.87 Tolunoullar Devleti'nin kurulup gelitii ilk devirde Ahmed bin Tolun devletin esasen askeri kudretini glendirmee nem vermiti. Bu amala da o, bir sra kale, ato ve benzeri binalar ina ettirmiti. Hatta onun yapdrd "Bin Tolun" camisi bile dini mabedden ok kaleyi hatrlatyordu.88 Hakknda ikinci blmde bahsedilen er-Ravze ve Akka kaleleri de bilindii gibi asker amalarla yaptrlmt. 9. yzyldan balayarak btn slm leminde yeni model ehirlerin 144

    kurulduuna ahit oluyoruz ki, bu tr ehirler de, halife ve hakemlerin yaptrd ikametgahlar da zel nem tamaktadr.89 Bu ehirler kuruluu ve mimar zelliklerine gre nceki ehirlerden olduka farklyd. Sz konusu ehirlerin ilki M'tesim'in kurdurduu Samarra ehridir. Ahmed bin Tolun da byle bir ehir-ikametgah kurdurmutu. Bu o dnem Msr'n bakenti olan Fustat yaknlarnda kurulan Getai ehriydi.

    Getai ehri hakknda daha ok gerekli bilgiye biz Megrizi'nin,90 Bin Teriberdi'nin91 ve Z.M.Hasan'n92 eserlerinde rastlyoruz. Ancak biri dieriyle karlatrldnda bunlarn hepsinin ayn olduu anlalyor. stelik bin Teriberdi, Getai ehri hakknda bilgi verirken Gdai'ye dayandn ifade etmektedir. Bundan da anlalyor ki, Getai hakknda ilk geni bilgiyi 11. yzyl Msr tarihisi Gdai vermi, dier tarihiler ise ondan almlardr. Ancak Gdai'nin eseri bize ulaamadndan burada istinad edilecek esas kaynak, Msr'n mimarl hakknda nemli bilgilerle donatlm olan Megrizi'nin "Hitet" eseri olmaldr. stelik tarihiden yalnz bu sz konusu olan esere tam istinad etmekle yetinmeyip, ada tarihilerin eserlerine ve arkeoloji kazlar hakkndaki bilgilere de dikkat gsterilerek ve kaynaklarda bulunan en kk bilgilerden de yararlanarak doru sonuca varlmas talep ediliyor. Bir noktaya da dikkat ekmek gerekir ki, C.Zeydan Gatai'yi bir ehir gibi kabul etmeyip, onu klak olarak anmlyor.93 Ancak onun bu grn kabul etmek kesinlikle doru deildir. Kaynaklar iyi aratrldnda Getai'nin ortaa Mslman leminde kurulmu gerek anlamda yeni tip ehirlerden biri olduu anlalr. Msr'a ilk nce vali yardmcs olarak tayin edilen Bin Tolun "Msr emirlerinin geleneine gre"94 Asker ehirinde95 emirler kknde yayordu. Bilindii gibi, ok gemeden ona sa bin eyh'i itaat ettirmesi iin byk bir ordu kurmasna izin verildi. Sonra ise am'a saldrlmas grevi dier bir komutana verildii iin Ahmed bin Tolun yoldan geri dnd ve toplad skerler de ona tabi olarak kald. Yz bin askerden oluan bu rduyu yerletirmek ve ikamet ettirmek amacyla faaliyete balad. Kindi sz konusu gelimeyi yle anlatr: "Ahmed bin Tolun (256) ylnn a'ban (870 Temmiz) aynda meydan96 yaptrmaya balad. O, yahudi ve hristiyanlarn mezarlarnn kaldrlmasn emretti ve yerine byk bir meydan yaptrd".97 Buradan anlald gibi, yazar Getai ehiri hakknda bir sz sylememitir ve eserin dier yerlerinde de buna rastlanmyor. Ancak buna ramen, Getai'nin sz konusu meydan yapmndan kurulmaya balandn kabullenmek doru olur inancndayz. Elbette, kaynaklarn ounluunda Getai ehrinin kurulu tarihi hakknda bilgiye rastlanmyorsa da, yalnz Megrizi'nin "Hitet" eserinde verilen bilgi adeta, Kindi'nin eserinde yer alan ve yukardaki iktibas tamamlyor. Megrizi konuyu yle aklyor: sa bin eyh'i itaata getirmek iin am'a

    145

    saldran Ahmed bin Tolun yoldan geri dnp 256 ylnn a'ban (870 Temmuz) aynda Fustat'a girdi... Ancak zenci kullar (el-ebid), erleri (riccel )98 ve sava aletleri evlere smad iin Ahmed bin Tolun'un durumu ktleiyordu. O, (ayn yln) a'ban aynda ata binip dan99 eteine kt ve oradaki yahudi, hristiyan mezarlarnn sklp yerlerinin dzeltilmesini emretti. Etraflarn duvarla evreleyip kk ve meydan yaptrd. Dostlarna, hizmetilerine ve vassallarna meydann evresinde temeller kazdrlmasn emretti. Onlar da temelleri kazdrp, Fustat imaretlerine gelip bitiinceye kadar bina yaptrdlar. Daha sonra Ahmed bin Tolun oray parsellere bld ve her parseli yaayanlarn adyla tanmlad. Nubeliler iin ayrca bir blm vard ki, (onlarn ad) ile, rumlar (yunanllar) iin de ayrca bir blm vard ki, onlarn da kendi adyla tannrd.100 Megrizi'nin yazdklarndan anlalyor ki, her snf ve halka ait ayrca mahalleler kurulmu ve bu mahalleler onlarn adyla tannyormu. Bundan dolaydr ki, ehir Getai yani "hisseler" yahut "mahalleler" diye tanmlanmtr. C.Zeydan yazyor ki, Asker ehiri caniinlerin (amil) ikametgah idi. Ancak Ahmed bin Tolun geldikten sonra, Trk askerlerine dayanan devletini kurdu. Bununla ilgili olarak kendisi ve askerleri iin mutlaka yeni bir yer semeliydi. O, Asker ve Fustat ehirlerinin Dou tarafn seti, kendi askerleri iin parsellere (el-Getai) bld ve ikametgahn orada kurdu.101 Bundan anlalyor ki, Getai ehri bu artlar sonucu kurulmutur. Ortaa kaynaklarna dayanarak diyebiliriz ki, Getai sadece olarak C.Zeydan'n iddia ettii gibi bir "klak" deil, ann btn taleplerine cevap veren gerek anlamda ada bir ehir olmutur. Kaynak sahipleri Getai'nin yz bin kadar ilgin evleri olan bir ehir olduunu belirtirler.102 ehrin genilii de, uzunluu da bir mil idi.103 Ortaada l birimi olarak kullanlan mil 3 km'ye eit saylr.104 Yani, Getai ehri genilii ve uzunluu 3 km'ye eit olan kare ekilli bir ehirdir. Ordu komutanlar kendilerine ayrca olarak kkler yaptrmlard.105 ehirde grkemli imaretler de yaplmt.106 Gl, gen bir devletin, Tolunoullar Devleti'nin bakenti olan Getai kurulmaya baladndan ksa bir sre gemeden hzla gelimee, bymee balam ve devrinin en ada gzel ehirlerinden biri olmutu. Bu ehir hatta Badad'tan gelenleri bile hayrete dryordu.107 ehirde Ahmed bin Tolun 259 (873) ylnda hastane,108 263 (876-877) ylnda byk bir cami109 yaptrd. ehirde grkemli imaretler, arklar yaplm, yollar alm, deirmenler, hamamlar ina edilmiti.110 Ahmed bin Tolun yaptrd meydan duvarla evrelemi, meydana girmek ve kmak iin yaklak on tane byk kap koydurmutu.111 Bu kaplarn hepsi birden yalnz bayram, resmi geit veya sadaka verildii gnlerde alrd.112 Dier gnlerde kaplardan ancak bir ka alr, akamlar ise btn kaplar kapanrd. Meydanda sk sk top ve cirit oyunlar dzenlenirdi.113 Ahmed bin Tolun'un kendisi de bazen kendi adamlar

    146

    ile top ve cirit oynard.114 Getai ehrinde eitli pazarlar da kurulmutu. Getai ehrinin bylesine bymesi ve gelimesinin yansra, Fustat ehri de nceki nemini kaybetmemi, aksine daha da canlanmt. lkenin eitli yerlerinden gelen sanatkrlar, tacirler, eitli meslek sahipleri Fustat'ta yerleiyor,115 orada faaliyet gsteriyorlard. te yandan ise, Tolunoullar Devleti'nde meydana gelen yeni eyanlar snfnn bir ok temsilcisi Getai'de deil, Fustat'da kendileri iin mahalleler ayrm, byk kkler yaptrmlard. Harun'un hakimiyeti devrinde hatta pek ok yksek rtbeli ordu komutan birlikleri ile ordudan ayrlm ve Getai'yi terkederek Fustat'a yerlemi, kendileri ve birlikleri iin orada kkler, evler yaptrmlard.116 Hac adaylar ve misafirler iin Fustat'ta ok sayda konuk evleri yaplm, Nil nehri boyunca gemiciler, denizciler ve kayklar iin ayrca mahalleler kurulmutu. Asker adan ok nemli zellikler tayan pek ok ehir ayn zamanda skenderiye, Halep, Berge, Demek, Akka, Antakya, Tinnis ve Yaffa'da asker kamplarn kurulmasnn yansra savunma iin yeni kaln, yksek surlar yaptrlm, bazlar tamir olunmu, bazlarnda ise yeni kaleler yaplmt. Mehur Akka kalesi,117 Yafta,118 Ravze kaleleri119 Tolunoullar tarafndan yaplmt. Tolunoullar'nn bayndrlk, ehircilik sahasnda hayata geirdikleri nemli ilerden biri de tarih abidelerin onarmdr. yle ki, Ahmed bin Tolun Demek'de mehur Emevi camisini tamir, Meryem ana kilisesini120 ise yeniden yaptrr. Dnyann yedi mucizesinden biri saylan nl skenderiye fenerinin Tolunoullar tarafndan tamir edilmesi daha ilgi ekicidir. skenderiye yaknlarndaki Faros adasnda milattan nce 230 ylnda tamamlanan121 mehur fener yzyllar boyu grenleri, zellikle denizcileri hayrete drmtr. skenderiye fenerinin Tolunoullar devrinde tamir edilmesi hakkndaki ilk bilgiye Mes'udi'nin eserinde rastlyoruz. Bu konuda ikinici bir bilgiye ise yalnz Megrizi'nin "Hitet" eserinde rastlyoruz. Ancak bunun yansra, Megrizi'nin belirttiine gre, yazar bu bilgiyi Mes'udi'den almt. Eer bir iki sz dikkate almasak, diyebiliriz ki, bu konuda Mes'ud'nin yazd ile Megrizi'nin yazd tamamen ayndr.122 Mevcut bilgilere gre, skenderiye fenerinin (minaretul-skenderiyye) eskiden uzunluu 400 kol (zira) imi.123 Fakat rzgar, yamur ve depremler sonucunda

    147

    tepe blm uup dklmtr. Mes'udi yazyor ki, imdi yani 10. yzyln ilk yarsnda fenerin uzunluu 230 dirsektir.124 Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde fener tepe noktasndan uup dalm. Ahmed bin Tolun ksmi olarak tamir ettirmi125 ve fenerin stne tahtadan bir knbez biiminde kule (gbbe min el-heeb) yaptrp, bu kulenin yardm ile ieriden hi bir dayana olmayan geni oval ekilli bir knbez yaptrr.126 Bu dnemde denizin suyu artk fenerin temeline ykseliyormu. Sonra fenerin bat taraftan bir stunu uup denize dm. Ahmed'in olu Humaraveyh onu yeniden yaptrr.127 Halbuki skenderiye fenerinin kulesi Emevilerin hakimiyeti devrinde umu128 ve Tolunoullar'na kadar yaptrlmamtr. Fenerin cilalanm granit aynadan yaplan kulesi129 Ahmed bin Tolun ve onun olu Humaraveyh tarafndan yeniden yaptrlmst.130 Tolunoullar'nn hakimiyet dneminde Msr, am ve Filistin ehirlerinin gelimesini salayan asl unsurlardan biri de sanatn ve ticaretin ykseliiydi. Bilindii gibi, bu lkeler uzun yllar boyu sk sk deien eitli canisin ve emirlerin eline geiyor, biri dierinin yerini alan i ekimeler, kargaa, keyfilik her yerde hkm sryordu. Bu lkenin uzak yerlerinde ekiyalar, kaaklar canisin ve emirlerin zayflndan yararlanarak ehir ve kyleri talyor, yakp ykyor, ticaret kervanlarn soyuyorlard. Ahmed bin Tolun Msr'da siyas, asker faaliyetinin ilk yllarndan balayarak lkede btn kargaalara, ekimelere son verip, tek hakimiyet kurduu iin sanatkrln ve ticaretin gelimesine uygun ortam yaratld. Bu dnemden itibaren sanatkrlk ekincilikten ayrlmaya balad. Fustat, skenderiye, Demek, Tinnis ehirleri lkenin kltr merkezlerine dnt. lkenin asker siyas merkezi Geti ehri iken, Fustat iktisad, ticaret ve kltr, zellikle gzel sanat ve testiciliin merkeziydi.131 Gnmzde Fustat'n bir ok blgesinde yaplan kazlar sonucunda bulunan eitli ekilli saks kaplar132 ve onlarn krntlar nemli delillerdir. Fustat'da saksclk iin kurulmu ok sayda kreler ve retim iin faydal olan ok sayda materyal vard.133 Tolunoullar zamannda lkenin her yerinden eitli meslek sahipleri Fustat'a geliyordu. ehir gitgide byyor, geliiyordu. Megrizi Gudai'ye dayanarak Humaraveyh'in dneminde Fustat'da bin yz yetmi hamamn olduunu yazmaktadr.134 Fustat en byk kltr ve retim ehriydi.135 Orada ok sayda sanatkr, her sanatkrn yannda 2-3 ve daha fazla yardmc (eyirdi) alyordu.136

    148

    anakmlekiler, duvarclar, nakkalar, zellikle estetik sanat sahipleri genellikle Fustat'da yayor ve alyorlard. Tolunoullar Devleti'nde sanat olduka gelimi137, Tinnis, Dumyat, skenderiye, hmim byk sanat merkezlerine dnmt.138 Kat devletin kontrolnde retiliyor, hatta Avrupa'ya ihra ediliyordu.139 Msr'da dokumaclk daha fazla gelimi, keten, yn, pamuk maharetle dokunuyordu. Halifeler, byk eyanlar Msr'da retilen elbiseleri giyerlerdi.140 Dokumacln asl merkezi Tinnis ehriydi. Tinnis'de dokunan "et-taraz" ad ile tannan giyim eyas ok mehurdu. Tarazn zerinde devrin halifesinin ve onun veliahdnn ad yazlyordu. Taraz retimi devletin kontrolnde olup, onun hazrlanmasna nezaret eden zel bir kii tayin edilmitir ki, buna da "taraz aas" (sahibu-t-taraz) denirdi.141 Taraz, zel taraz ve umumi taraz diye iki eitti. zel taraz halife, saray eyanlar, yksek rtbeli ordu komutanlar iin, umumi taraz ise btn ahali iin dokunurdu.142 Msr'da dokunan debiki,143 erb, geseb adl kuma eitleri btn Yakn ve Orta Dou'da tannmt. Megrizi yle anlatr: "Tinnis byk bir ehirdi. Orada (kalma) ok sayda (tarihi) abideler var. ehrin ahalisi zengin ve ounluu dokumacyd (hake). Orada yle elbiseler dokunuyordu ki, dnyada ei benzeri (serb) yoktu".144 Tinnisli dokumaclar olduka tannmtlar. Yalnz halife iin hazrlanan "bedene" kyafeti Tinnis'de retilirdi.145 Bu kuma brncek biiminde dokunuyordu. Bu kuma dokumak iin yalnz iki uggiye146 eri (sedat) ve arga (lehme) ip kullanlrd.147 Dier blm ise devaml hazrlanm altndan oluurdu ve biilmee de dikilmee de gerek yoktu.148 EI-bedenenin fiyat bin dinard.149 Tinnis ehrinden baka Dumyat ve Feyyum'da dokunan keten kumalar kalitesi ile dikkat ekiyordu. Dumyat'da ketenden dokunan "sadi" giyiminin fiyat 100 dinard.150 Ayrca Emun ve Ensna'da Mtevekkil'in halifelii dneminden bile taraz dokunurdu.151 nemli mevki sahipleri iin dokunan tarazlar ayn zamanda siyas zellik de tayordu. M'temid'in veliahd ve hilafet ilerindeki yneticisi Mveffeg'in adna Ahmed bin Tolun taraz gndermei yasaklayarak, onun yetkilerini tanmadn bildirmiti. Gerek Ahmed bin Tolun, gerekse de olu Humaraveyh devletin her hangi bir eyaletine yeni emir gnderdiinde fermann yansra taraz da gnderirlerdi. Devlete ait imalathanelerin yansra, bu sanatla uraan zel kiiler de vard. zel dokumaclkla uraanlar devlete vergi dyorlard.152

    149

    Tolunoullar Devleti'nde dokumacln gelimesi153 lkenin genel ekonomik hayatna154 da byk etki ediyordu. anakmlekilik, dokumaclk ve zellikle estetik sanatn gelimesinin yansra ticaret de geliiyordu ki, bu durum ayn zamanda ehirlerin canlanmasn salyordu. Genel olarak diyebiliriz ki, Msr ve am corafi statlerine gre Abbasiler hilafetinin ticaretinde uzun yllar nemli rol oynamtr. "Tarih Badad" eserinde yle yazlmtr: "... Marurluk Semerkand iin, savamak Belh iin karakteristik olduu gibi, Msr'da da ticaret gelimiti".155 Tolunoullar Devleti'nde ticaretin durumu hakknda ayrca olarak hi bir eserde bilgiye rastlanmamtr. Ancak baz kaynaklarda dank halde de olsa Tolunoullar Devleti'nde veya dier yerlerde ticaret ve tacirlerle ilgili baz olaylarn, ilerin hatrlanmas ticaretin zellikle ayn dnemde daha da gelitii hakknda fikir belirtmee imkan veriyor. lkedeki asl ticaret merkezleri Asuan, Fustat, skenderiye, Demek, Halep, Antakya ehirleriydi. Yeni kurulan Getai de bu ehirlerden geri kalmyordu. Megrizi bu konuda yle yazmaktadr: "(Getai'de) mkemmel camiler, deirmenler, hamamlar ve kreller (efran) yaplmt. (ehrin) pazarlarna isimler verilmiti. Birine bigemler (eyyarlar) pazar deniyordu ki, orada baharat, ss eyalar ve kumalar satlyordu. Familer156 pazarnda kasaplar, bakkallar, kebaplar (evvayin) vard. ehrin btn bu dkkanlarnda ne satlyorsa, ondan daha fazlas, daha kalitelisi fami dkkanlarnda satlyordu. Tabbaklar pazarnda kuyumcular, frnclar, helvac ve tatlclar toplanmt".157 Anlalyor ki, satclar, esnaflar kendi ticaret sahalarna gre gruplamaya balamlard. lkenin ehirlerinde zengin pazarlar faaliyet gsteriyordu. Ticaretin gelimesine Ahmed bin Tolun kendisi zel dikkat gsteriyor, yardm ediyordu. O, hatta baz tccarlar ticarete yneltmek, tevik etmek158 iin onlara para da veriyordu. Bu amala o, bir tacire 50 bin dinar vermiti.159 Ticaretin gelimesi ile ilgili olarak baz tccarlar konumlarn daha da glendiriyor, lkenin sosyal, iktisad, siyas hayatnda nemli rol oynuyorlard. Onlardan bazlar hatta direk olarak iktidar ile iliki kuruyorlard. Babasna kar kan Abbas bin Ahmed bin Tolun Berge'ye ekildii zaman yerli tacirlerden 200 bin dinar bor almt.160 Hanedann drdnc temsilcisi Harun'un annesi deerli emanetlerini Fustat ehirinde baz tacirlerin evlerinde gizliyormu.161 lkenin gney snrlarndaki Asuan, Sudanl, Nubi ve Msrl tacirlerin youn ticaret yaptklar bir ehire dnmt. evrede yaayan Nubiler btn al veri ilerini bu ehirde yrtyor, Msrllar ve amllar Nil nehrindeki gemi ve kayklarla mallarn oraya getirirlerdi. Sudanl tacirler ise ya kayklarla Nil nehri zerinden gelir ya da deve kervanlarn kullanarak Nil nehri boyunca 12 gne

    150

    gelip Asuan'a ulardlar.162 Tolunoullar ticaret donanmas da yaratmlard.163 Bu donanma genellikle Nil nehri boyunca Kzldenizde ve skenderiye, Tartus, Akka, Demek, Berge ehirleri arasnda alyordu. Liman ehirleri arasnda skenderiye zellikle dikkat ekiyordu. lkenin ilerinden tohumlu bitkiler v.s. skenderiye'ye tanyordu.164 ehir Kuzey Afrika ile karayolu ve denizden yaplan ticarette nemli yer tutuyordu. Bunun yansra, kara yollar ile yaplan ticaret daha gelimiti. Bu da bizce denizlerdeki korsanlardan kaynaklanmaktayd. Kara yollar devletler tarafndan gl kontrol altna alnmt. Bu konuda Megrizi'nin verdii bilgi olduka dikkat ekicidir. Yazar konuyu yle aklyor, 261 (875) ylndan frikiye'de kervan ve tacirler gvenli yollarda gidip geliyorlard. Deniz sahilinde kale ve karakollar yaplmt. Geceler Sebte165 ehrinden skenderiye'ye kadar sahil boyunca ate yaklyordu. Aralarnda bir aylk yol olan Sebte'den skenderiye'ye haber bir gecede ulard.166 Tolunoullar'nn hakimiyeti altnda olan ehir ve eyaletlerde ticaretin yaplmas iin pek ok tedbirler grlmt. Ticaret ilerinin gvenli yrtlmesi iin kara ve su yollarn memur idareleri (urte) kontrol ediyordu.167 lkede tarmn ve ticaretin hayli gelitii urdan da anlalyordu ki, eitli siyas ekimelerle ilgili olarak ordudan ayrlmaa mecbur olan bir ok asker tarm ve ticaretle uramaya balamtr.168 ve d ticaretin gelimesi ile ilgili olarak Msr pazarlar ok zenginlemiti. Bunu Humaraveyh'in kzna verdii ei benzeri grlmeyen169 ehizden anlamak mmkndr. Bu ehiz ierisindeki btn kymetli eyalar Msr pazarlarndan alnmt. Bu ehize sonradan ilave edilmesi gerekli saylan, her biri 70 dinarlk bin kadn kemerini aceleyle Msr pazarlarndan almlar.170 Halbuki 14-15. yzyllarda Kahire pazarlarnda byle ksa bir srede bunu elde etmek imkanszd.171 Tolunoullar Devleti'nde ticaretden de vergi alnyordu. Bu vergi stelik ticaretin hangi noktada yapld ile de ilgiliydi. rnein, Bin Tolun camisinin arka tarafnda genilii ve uzunluu bir zire olan mestebe172 varm ve bir gnl 12 dirhemden icareye (kiraya) verilirmi. Sabah erkenden burada bir kii oturur, yn ip alp satar ve 4 dirhem dermi. leden ikindiye kadar ekmek satana 4 dirheme kiraya verilir, ikindiden akama kadar orada bir kii fasulye ve nahut satar ve 4 dirhem kira hakk dermi.173 Tolunoullar Devleti'nde tarm ileri ve sanatkrln (zellikle bedii sanatkrlk) gelimesi ile ilgili olarak i ve d ticarette canlanma meydana gelmiti. lkede zor bulunan veya hi bulunamayan eyalar dardan getirilmi. pek, aa rnleri, zellikle ok nadir bulunduu iin ve o dnemler dekoratif sanatta

    151

    kullanlan ve yksek fiyata satlan sac aac, civa, zmrd v.s. Msr, am ve rdn'de retilmemesine ramen, Tolunoullar'nn, yerli eyan ve tacirlerin yaamnda geni yer almt. Humaraveyh banda hatta byk bir havuz yaptrm, bu havuza su yerine civa doldurulmutu.174 Bu civa havuzlarnn kalntlar Kahire'de yaplan kazlarda ortaya kmtr.175 Yukar Msr ve Nubiye'deki altn madenleri176 de ticaretde nemli rol oynuyordu. Ticaretle birlikte para dolam da yaylyordu. Anlalyor ki, Ahmed bin Tolun dneminde Firavunlar zamanndan kalma byk bir define bulunmu, ancak o, bu definenin ounluunu eitli sahalara harcadndan, lkede hilafetin brakt altn dinarn deeri dmtr. Az sonra ise Ahmed bin Tolun kendi adna sikke bastrr177 ve sikkede halifenin adn yazdrmyor.178 Bu dinar "Ahmedi" ad ile tannyordu.179 Ahmedi altn180 sikkesi ayarna (eyar) gre en stn sikke saylrd.181 Bir nemli noktay da belirtmei uygun gryoruz. Adna hutbe okutmak ve sikke bastrmak hukukunu eline geiren Ahmed bin Tolun bu sahada adm atan ilk canisin idi ki, bununla da tam bamsz olduunu, daha dorusu, canisin deil, hkmdar olduunu ilan ediyordu.

    C) TOLUNOULLARI'NIN KLTREL HAYATA BAKII


    Tolunoullar Msr ve am'n siyas, sosyal tarihinde nemli yerlerden birini tuttuklar gibi, bu lkelerin kltr tarihinde de byk izler brakp gitmilerdir.182 F.Hitti hakl olarak yle yazyor; Tolunoullar Devleti'nin hakimiyeti Araplarn fethinden sonra ilk hakimiyet idi ki, Msr'n gzel sanat merkezi ve grkemli sivil binalar diyar gibi hret kazanmasna imkan salad.183 Msr ve am'n Tolunoullar devrindeki medeniyetinin eitli sahalarn incelemeden nce, bu konudaki baz yazlarla ilgili grlerin ortaya koyulmas gerekli saylmaldr. Bunu da belirtmek gerekir ki, sz konusu dnem medeniyeti ile ilgili yaplan aratrmalarn byk ounluu ya Avrupa tarihileri ve sanat aratrmaclar, ya da taassubke, milliyeti Arap alimleri tarafndan gerekletirilmitir. Elbette, btn bu aratrmaclarn bu sahada nemli hizmetleri vardr. Ancak medeniyetin bu veya dier sahas aratrlrken tahrifler yaplm, bazen de doru sonulara varamamtrlar. Bundan dolaydr ki, burada ortaa kaynaklarna ve yaplan arkeolojik kazlar hakkndaki son bilgilere dayanarak doru sonulara varmaya ve yeri geldike imkan dahilinde baz aratrmaclarn yanl iddialarnn ortaya karlmasna aba gsterilecektir.

    152

    Tolunoullar Msr'n medeniyetinin gelimesinde ve ykseliinde nemli iler grdler. Elbette, bu o demek deildir ki, Tolunoullar hayata geirdikleri faaliyetlerinde yalnz medeniyeti gelitirmei dnmler. Onlar bu etkinlikler ile yerli ahali arasnda nfuz kazanmak, hretlerini btn hilafete yaymak, ihtiamlarn dier emirlere ve halifeye gstermek istemilerdir. Ancak onlarn amalarnn ne olduundan ziyade, bu faaliyetler her halde medeniyetin gelimesine hizmet etmiti. Bu etkinliklerin ounluu ise Ahmed bin Tolun tarafndan hayata geirilmitir. Olduka ilgintir, baz Avrupa ve Arap tarihileri, arkiyatlar ve sanat aratrmaclar hangi gcn etkisinden ve hangi sebebten ve nasl bir hipotezin sonucundansa Trklerin Mslman alemindeki medeniyete olumsuz tesir gsterdiini iddia ediyor, onlarn bu veya dier hizmetlerini rt bas etmee, bakalarna mal etmee, her hangi ilave sebeplerle ilgilendirmeye aba gsteriyor ve grlerini ispatlamak iin ilimd yollara bavuruyorlar. Bu mitolojinin, eer byle tanmlamak mmknse, bo, anlamsz olduunu az ok gstermek iin de maalesef hl yle ciddi bir adm atlmamtr. Halbuki byle bir adm iin ok sayda esaslar ve tarih deliller vardr. Bu bir gerektir ki, slam medeniyeti olarak tanmlanan medeniyetin gelimesinde Trk boylarndan olan ok sayda grkemli alim, filozof, mimar, air, edebiyat, tarihi, corafyac ve mahir sanatkrlar (ayn zamanda gzel sanat ustalar -E.E.) byk rol oynamann yansra, pek ok komutan ve hkmdarlar bu medeniyetin eitli zamanlarda himayecisi olmular. 9. yzyln ikinci yarsnda Yakn ve Orta Dou'nun sosyal, siyas, iktisad ve kltrel hayatnda184 nemli yer tutan Trkler hakknda C.Zeydan yle yazmaktadr: "Trkler slm'da ve slm medeniyetinde yeniydiler yle ki, onlar yle bir lkeden gelmilerdi ki, (bu lke) hl da cahiliyet devrinde kalmaya devam ediyordu. Onlar bu medeniyetin (slm medeniyetinin -E.E.) yolunda bir engel ta olmular".185

    lk nce buna dikkat gsterilmelidir, Trkler Abbasiler hilafetine nereden gelmiler. Bu sahada yazan btn tarihiler gsterirler ki, bu Trkler Buhara, Semerkand, Fergane, Usruana v.s. yerlerden gelmiler ki, bunlara birlikte "Trkistan" yahut Turan lkesi derlerdi. Bu lkeler ise Arap igalcilerinin basknlarna kadar medeniyetin yksek dzeyde gelitii lkeler olmutur. Ayn Trkler meden seviyesine gre hi de komular in, Hindistan ve ran'dan geri kalmayan Orta Asya'dan gelmilerdi. "Orta Asya halklar Eftalitler186 ve Trkler187 birletikleri vakit kendilerinin kadim medeniyetini daha da glendirdiler".188 Dnyann bir ok halklar gibi, Merkezi ve Orta Asya'nn Trk halklarnn da kadim, zengin, yksek medeniyeti olmu ve bu medeniyet komu olan in,

    153

    Hindistan ve ran halklarnn, bazen de Bizanslarn medeniyeti ile karlkl ekilde gelimitir. A.Emin, Trklere kar kastl, tarafl olduundan, ok ileri giderek yle yazmaktadr: "Bu Trklerin kadim bir gzel sanat ve medeniyetleri olmamtr. nki, onlar bedevi, ya da yar bedevi olmular".189 Bilinmelidir ki, bu iddiay yalnz A.Emin deil, bir ok tarihi ileri sryor ve bu iddia daha ok Sovyet tarihilerinin eserlerinde yer alr. Ancak bu iddialarn hi bir ilm dayana yoktur. Bizce Trkler genel olarak bakldnda yerleik hayat yaamlar. Fakat bunun yansra, baz Trk airetleri daima gebe hayat srmler. Bu gebe gl Trk airetleri, zellikle Hunlar ise in'in, ran'n, Hindistan'n asker, siyas hayatnda uzun sre nemli rol oynadklar iin bu lkelerin halklarnn edebiyat ve tarihinde silinmez izler brakmlardr. Bu halklarda ise sz konusu airetlere gre, btn Trklerin gebe olduklar anlay yer almtr. te yandan sorulabilir ki, peki Trkler gebe idilerse, onlarn vatanlarnda bugn arkeolojik kazlarda ortaya kan yzlerce kale ve ehirleri, binlerle tarih abideleri, kayalardan yontulmu insan heykellerini, altn, gm, bronz v.s.den yaplm ok sayda insan figrlerini, ok sayda alfabeleri kim yapmtr. Bedev, barbar hayat yaayan her hangi bir halk byle bir yksek medeniyet numuneleri ortaya koyamaz. Merkezi ve Orta Asya'da yaam ve 9. yzyldan itibaren Abbasiler hilafetinin ilerine doru yaylan Trklerin zengin medeniyetleri olmutur. Bu medeniyetin gelimesini 8-9. yzyllarda aksatan ise Arap basknlaryd. Abbasiler hilafetinde yksek grevler alan bir ok Trk emir ve komutanlar, ayn zamanda Mtevekkil'in veziri Feth bin Hakan, Tolunoullar, hidiler ve benzerleri Arap medeniyetinin himayecileri olmular. lgintir, Avrupa tarihileri buna da bir k yolu bulmaya aba gstermiler. rnein, Le Kok Ahmed bin Tolun ve Baybars hakknda yazyor ki, bu Trkler barbar Trklerden deil, Hind-Avrupa Trklerinden idiler.190 Elbette, Le Kok'un nasl yanl grte olduu aktr. lk bakta burada Trklerin yksek medeniyete sahip olduklarndan bahsetmek yersiz grlebilir. Ancak bu byle deildir. Trk medeniyetine kar doru olmayan bak asdr ki, Trk medeniyetine dikkat gsterilmemesi tahriflere, sahte sonulara vardrm, Msr'n 9. yzyl medeniyetindeki Trk kltr unsurlar sezilmemi kalmtr. Medeniyetin olumas ve gelimesi, bilindii gibi sosyal ve tarih nedenlerin, ayrca kadim geleneklerin, din dncelerin, komu halklarn yaratclnn v.s. etkisi altndadr. Bu Dou lkeleri iin zel nem tar.191 Hanedann ve ayn zamanda Msr, Filistin, Suriye ve rdn'de mslmanlarn

    154

    bu topraklar ele geirmesinden sonra ilk bamsz devleti kuran Ahmed bin Tolun despotluuna, zulmkrlna,192 kendisinin ve kurduu devletin dmanlarna kar haddinden fazla gaddar olmasna193 ramen, ilmin, medeniyetin gelimesine zel dikkat gstermitir. O, becerikli, kararl, siyaseti bilen,194 ileri grl, akll195 bir devlet adam, cesaretli,196 yksek sava yeteneine sahip bir komutan olmann yansra, kendi devrine gre geni bilgiler edinmi197 bir ahsiyet idi. O, Trk adetlerini,198 kaide kanunlarn iyi bilmenin yansra, fkh (mslman hukuk kaidelerini -E.E.)199 yeterince benimsemiti. Ahmed bin Tolun, Kur'an' ezberlemi200 Arap asll olmayan devlet bakanlarna oranla onu byk bir maharetle benimsemiti.201 Bu da uurlarnda slm dininin hakim olduu insanlarn nazarnda onun nfuzunu artryordu. Medeniyet sahalarna nemli lde paralar sarfeden Ahmed bin Tolun, bu medeniyetin yaratclarna - hoca, halim, mimar, nakka, hekim ve airlere byk ihtiram gsterir,202 onlarn meclislerine gider,203 kendisi ziyafetler dzenleyip pek ok kiiyi, byk limleri toplard.204 limlere maddi destek iin byk meblada para harcard.205 O, hatta Badad limlerine yardm iin her yl 2 milyon 2 bin dinar gnderirmi.206 Msr'da ve az ok am'da medeniyetin gelimesinde Ahmed bin Tolun'un himayeci bir hkmdar olarak byk hizmetleri olmutur. Elbette, bu gelimeyi tamamen ona mal etmek yanl olurdu. Asl gerek uydu ki, sz konusu lkelerde bamsz devletlerin kurulmas medeniyetin gelimesinde esas sebeb olmutur. Bu da devrin sosyal siyas olaylaryla ve iktisad geliimi ile ilgiliydi.

    D) MMARLIK VE BED SANAT


    Tolunoullar devletinin arazisinde yaplan eitli ve pek ok binalar, bu yaplar hakkndaki ortaaa ait bilgiler ve sz konusu yaplarn bazsnn kalntlar mimarln geliimi hakknda tasavvur yaratmaya imkan salyor. Bir gerek itiraf edilmelidir ki, Msr'n ayn dnemdeki mimarisi ve gzel sanatlar hakknda en deerli aratrmay yapan Msr tarihisi Zeki Muhammed Hasan'dr.207 limin bu sahadaki baars onun ayn zamanda gl bir sanat aratrmacs olmasndan kaynaklanr. te yandan lim o devirden kalma tarih abideler ve mze eksponatlarn ahsen gzlemlemi, stelik Arap dilli kaynaklarn yansra Avrupa sanat aratrmaclarnn bu konuda yazd ok sayda eserden okynl yararlanmtr ki, bu da onun aratrmasnn mkemmelliine imkan salamtr. Ancak bilindii gibi, lim bu aratrmasn 1933 ylndan nce yapmtr. Son 30 ylda ise yrtlen arkeolojik kazlar ve aratrmalar sonucunda bu sahada yenilikler elde edilmitir. Bundan dolaydr ki, Z.M.Hasan'n aratrmas ada ilim llerinde eksik grlyor ve bu

    155

    aratrmada baz yetersizlikler ortaya kyor. Msr mimarlnn numunelerinden biri Nil nehri zerinde ina edilmi su seviyesini len sistemdir.208 Bu dzenein kurulmas byk maharet ve incelik istiyordu. Onlarn inasnn zor olduunu una dayanarak sylemek mmkndr. Orta Asya'nn dnda btn Mslman lkelerinde bu dzenei kurmak iin sanatkr, duvarc, mimar bulmak ok zor bir iti. Bu orijinal mimarlk abidelerinin btn Mslman leminde kurucular Orta Asyal, daha dorusu Ferganal mimarlar, mhendislerdir. Sk sk yataklarn deien Amuderya ve Srderya nehirlerinde bu dzenei kurmak onlarda geleneksel bir maharet yaratmtr. Msr'n mslmanlar tarafndan ele geirilmesinden sonra Nil nehrinde yaplan kark sistemli sulenleri yapanlar da yalnz Ferganallardr. Bundan dolaydr ki, bu mimarlk abideleri yerli mimarlktan daha fazla Trk mimar rnekleri saylmaldr. 715 ylnda Revze adasnda (Fustat yaknlarnda -E.E.) kurulan sulen dzenei209 (Nillen) Fergana'dan gelen mahir bir mimar tarafndan yaplmtr.210 Ahmed bin Tolun Gus ehirinde ve el-Cize'de su seviyesini len dzenekler (mikyas en-Nil) yaptrm,211 Revze'deki daha nemli 212 dzenei ise tamir ettirmiti.213 Bu mimarlk abidelerinin yaratcs kim olmutur? Nedense bu konuyu ele alan yazarlarn hi birisi bunu gstermemiler. Bu 9. yzyln mehur astronomlarndan olan "Rasathaneler ve sema hareketleri" "strlab ierisinde" eserlerinin yazar mehur Feleki Ferani idi. 861 ylnda halife Mtevekkil lmnden az nce onu Nillenlerin yaplmasna bakanlk etmesi iin Fustat'a gndermiti.214 Trk mimarlk okulunun temsilcisi, mahir mimar ve astronom Ferani 9. yzylda hilafette su dzeneklerinin nemli ustasyd. 7. yzylda gelimee balayan215 Trk mimarl 9. yzylda hilafette yaplan mimarlk abidelerinde byk izler brakmt. Tolunoullar devrinde Msr'da meydana getirilen en byk mimar abide, amza kadar ilk grnn korumakta olan,216 yalnz Msr mimarlnn deil, 9. yzyl Yakn ve Orta Dou mimarlnn kymetli incilerinden saylan, dnyann pek ok arkiyat, tarihi ve sanat aratrmaclarnn ilgi oda olan "Bin Tolun" camisidir. Camisi devrinin en kmemmel mimar rneklerinden biri

    156

    olarak cidd aratrma gerektirir. Msr'n 9. yzyl tarihini ele alan yle bir ortaa veya yeni ve en yeni devir tarihisi bulmak zordur ki, bu abideden az da olsa sz etmemi olsun. Tarihiler "Bin Tolun" camisinin yaplmaya balama tarihini farkl gsterdikleri217 gibi, caminin inasnn ne zaman sona erdiini de eitli yllarla gsterirler.218 Bu gsterilen tarihlerin hangisinin daha doru olduunu son zamanlar elde edilmi bilgiler belirlemitir. Caminin gney tarafndaki duvardan ortaya karlan bir mermer levha zerinde caminin 263 (876-877) ylnda inasna baland ve 265 (879) ylnda tamamland yazlmtr.219 "Bin Tolun" camisi Msr'da yaplm nc camiydi. Bu cami dierlerine oranla ilk halini az ok koruyan bir mimarlk abidesidir. Evliya elebi cami hakknda yle yazmaktadr: "onu (camiyi -E.E.) gren neredeyse kale zanneder. Zira kebentleri ve drt bir taraftan ekilmi iki kat duvarlarnn metaneti hi bir kalede yoktur".220 Cami kare biiminde duvarlarla evrelenmitir.221 Her tarafn iten uzunluu 92 metre kadardr.222 U taraf drt kat, drdnc tarafise be kat kerpiten rlmtr.223 Caminin namaz klmak iin yaplan blm (haram) iki kat duvarla evrilidir ki, bu da sesin dardan namaz yerine, te yandan namaz klanlarn sesinin caminin bnyesinde olan medreseye gememesi iindir. Caminin namaz klnan ksm beyaz mermerlerle denmitir.224 Avlusunun ortasnda su fiskiyesi yaplmtr ki, arkla gelen su oradan fiskiyeye dolar ve orada abdest alnrm, sonradan kirlenmei nlemek iin caminin arkasnda Ahmed bin Tolun ikinci bir su fiskiyesi yaptrp, avludaki su fiskiyesinde abdest almay yasaklar.225 Caminin mihrab kurulaca zaman mhendisler uzun sre tartm, bazlar mihrabn doru olmadn sylemilerse de,226 bu mihrabn sonradan btn Msr camilerinde yaplan mihraplarn en dorusu olduu ortaya kmtr.227 Elbette, bu dini adan deil ilmi adan deerlidir. Mihrabn doruluu o devirde astronomiye gre yn ve istikamet, geometriye gre kelerinin ne kadar doru belirlendiini gsterir. Camide dikkati eken ksmlardan biri de minaredir. Minare batdan d taraftan caminin duvarna bitiik yaplmtr. kattan oluan,228 Msr mimarlnda ei benzeri olmayan229 40 metre uzunluunda230 orijinal bir minaredir. Minareye kmak iin merdiven ieriden deil dardan kurulmutur. Merdiven minareye her bir yandan sarlarak dzenlenmitir. Mkemmel bir sanat eseri olan231 bu minare ok da kaln olmasna ramen, yzyllardan beri salam kalm ve grkemini bugne kadar koruyabilmitir. "Bin Tolun" camisinin minberi Kahire camilerinin minberleri arasnda en gzeli

    157

    ve en kadimidir.232 Devrin bedii sanatkarlk zelliklerini muhafaza eden bu minberin zerinde gzel ornamentler, naklar, eitli kabartma ve oymalar byk ustalkla ilenmitir. Btn camiyi ve avlusunu evreleyen duvarlarn yapmnda toplam be inaat malzemesinden kil, pimi kerpi, al ve az bir miktarda mermer ve tahta kullanlmtr. Rivayete gre, Ahmed bin Tolun camii ina ettirmek isterken yle demitir: "Ben yle bir bina yaptrmak istiyorum ki, eer Msr yansa veya (suya) batsa bile, o (bina) kalsn". Ona cevaben demiler ki, o zaman atee dayankl al, kil ve pimi kerpiten yaptr ve mermer astanalar yaptrma, nk (mermer) atee dayankszdr".233 Caminin bu malzemelerden yaplmas pek ok yangndan korumu, onun evresindeki binalar yanp kl olurken, yangnlarn pimi kerpi ve kilden yaplm camiye hi bir etkisi olmamtr. Binalarn pimi kerpi, kevgir ta ve kilden yaplmas inaat iin elverili talarla zengin olan Msr'da pek uygulanan bir sistem deildi.234 Bu usul Msr'da Orta Asya'dan Trkler getirmilerdi. "Bin Tolun" camisinin tarihi bir abide gibi yksek deeri ayn zamanda caminin Tolunoullar devrindeki Msr bedii sanatkrlnn en byk rnei olmasndadr.235 Baz yazarlar "Bin Tolun" camisinin mimarsinde Bizans236 mimarln, bazlar ran237 mimarlnn, bazlar da Hint238 mimar sanatnn etkisi olduunu sylerler. Ancak bu iddialarn istinad ettii esaslar tutarl olmadndan, onlar ihtimal olarak kalmaktadrlar. Bir gerektir ki, gerek Getai ehri, gerekse "Bin Tolun" camisinin mimarsi Samarra ehrinin ve son zamanlar geni aratrma sahasna dnen mehur Samarra camisinin mimarisine olduka yakndr. Hatta her iki caminin minaresi benzer zellikler tar239 ve dier minarelerden tamamen farkldr. Samarra ehri ve Samarra camisinin mimarisinde de Trk mimarlnn unsurlar dikkatleri eker. "Bin Tolun" camisi yalnz deerli bir mimarlk abidesi olarak kalmam, Msr'n sonraki ilim ve kltr hayatnda nemli rol oynamtr. Msr'n sonraki bedii sanatkrlk, tasviri, dekoratif gzel sanatlar ve mimarisinin gelimesine byk etki gstermitir. Fatmi halifesi Muiz 969 ylnda Msr'da Getai ehrinin gneyinde Kahire ehrinin temelini atarak 970 ylnda mehur el-Ezhar cuma camisini yaptrmaya balad. Bu dnemde yaplan byk binalarda ve el-Ezhar camisindeki nak, resim ve oymalarn gerekletirilmesinde "Bin Tolun" camisindeki gzel resimlerin byk etkisi vardr.240 Dier bir Fatmi halifesi Aziz'in 1012-1013 yllarnda yaptrd "Hakimi" camisi "Bin Tolun" camisinin planna benzer bir biimde tamamlanmtr.241

    158

    Getai ehri ve "Bin Tolun" camisi Asya mimarlnn Maribe, oradan da spanya'ya yaylmasnda arac olmutur.242 Tolunoullar devrinden kalma mimarlk abidelerinden biri de Suriye'deki Akka liman kalesidir. Nil sulen dzeneklerinden, Getai ehri ve "Bin Tolun" camisinden farkl olarak bu liman kalenin mimar plannda Bizans mimarlnn nemli etkisi vardr. Bu kale-liman Suriye ustalar yapmlar. Ba mimar ise 10. yzyln nl Suriye tarihisi ve corafyacs Mgeddes'in dedesidir.243 Kale duvarlarnn belirli ksmnn denizin iinde yaplmas am mimarlnn yksek sanatkrln gsterir. Deerli mimarlk abideleri yaptran Tolunoullar, onlardan nce Msr ve am'da ina edilmi abidelerin korunup muhafaza edilmesine de dikkat gstermi, onlarn bir ounu yeniden yaptrm veya tamir ettirmilerdi. Msr'da, Mgettim danda bir cami ve bir ok Hristiyan kiliselerini Ahmed bin Tolun tamir ettirip, bir nevi onlar yeniden kurmutu.244 Nil'deki pek ok sulen dzenekleri, mehur skenderiye fenerini, am'da Meryem ana kilisesini, Maviyye trbesini Tolunoullar tamir etmilerdir. Tarih kaynaklarndaki baz bilgiler, Kahire'deki slam Gzel Sanatlar mzesinde bulunan, Tolunoullar zamanndan kalma eksponatlar gsterir ki, sz konusu dnemde bedii sanatkrlk, tatbiki, dekoratif, tasviri gzel sanatlar, ornamet, mozaik ve seramikilik o dneme gre olduka gelimiti. Baz ortaa tarihileri gsterirler ki, Bin Tolun kknn kaplarnda aldan yaplan vahi hayvan figrleri varm.245 Humaravyeh'in kknde ve kkn banda civa havuzu,246 meyve aalarnn gvdelerini ssleyen le'l-cevahir, altn ve krmz yakut rtleri247 yksek bedii sanatkrlk rnekleridir. Megrizi bu konuda unlar yazmaktadr: "(Humaraveyh'in banda) hurma aalarnn gvdesi gzel sanatlarlkla altn suyuna batrlm bakra brnmt... Orada kafeslerin koyulmas iin oyma ile naklanm (el-mengu bi-n-negri-n-nafiz) sac248 tahtasndan bur yaplmt. Bu burta eitli renklerle sslemeler yaplmt".249 Dier ilgin ynlerden birisi de ss, nak, ziynet, debdebe a olan Humaraveyh kkn bandaki gllerin, ieklerin, aalarn bile sanatkarane ekilmesine zel dikkat gsterilmi. Gllerden ve ieklerden bedii tasvir arac gibi faydalanlyor, eitli ifadeler, szler yazdrm.250 Onun banda gller, iekler yle ekilirmi ki, orada v.s. szler okunurmu.251

    Ayrca Humaraveyh kkte bir meclis odas da yaptrp, adn da "altn ev" koymumu. O, bu odann btn duvarlarn en gzel nak ve en zarif detaylarla ilenilmi lacivertlerle cilalanan altn ile kaplatmt (tala bi-zzeheb).252 Evin st taraflarndaki duvar bir buuk insan boyundaki aa malzeme ile kaplanmt. Onun zerinde ise Humaraveyh'in, einin ve iki kadn

    159

    arkcnn gerek boylarnda resimleri yaplmt, daha dorusu oyulmutu.253 te yandan aa zerinde oyulmu bu resimler kymetli talarla, elvan renklerle sslenmiti. arkclar tasvir eden resimlerin balarndaki elenkler altn, cevahir, zmrt v.s. elvan talarla ilenmiti.254 Onlarn kulaklarndan aslm gibi grnen kpeler255 aaca yaptrlmt. Vcutlarna yle boyalar srlmt ki, ok farkl renkte yaplm elbiseye benziyordu.256 Belirtmemiz gerekiyor ki, insan resminin yaplmas slm gzel sanatlarnda olduka nadir hadisedir. Bin lyas konuyu yle aklyor: Humaraveyh'in olu Harun ldrlrken onun odasnda sar bakrdan yaplm zarif bir insan heykeli bulunmutu. Onun ayaklar altnda zm tasvir edilmiti.257 Gnmzde Kahire mzelerinde ve Fransa'nn Luvr mzesinde Tolunoullar devrinde Msr'da dokunmu kumalar, tahtalar, saks kab krklar, mealeler muhafaza ediliyor. Bu eksponatlar zerindeki renkli naklar, oyma ve kabartma usul ile yaplm ssler byk ustalkla ilenmiti. Deerli seramik rnekleri olan aslanl saks, kab krklar zerindeki insan balarnn ve baz ku, hayvan tasvirleri de yksek bedii sanatkrlk rnekleridir.258

    E) SALIK
    Bu sahada Tolunoullar dneminde atlan ilk ve takdir edilecek adm Msr tarihinde nemli yer tutar. Medeniyetin en zaruri sahalarndan biri olan sala Msr'da nem verilmesi ve gelimesine Ahmed bin Tolun ayrca dikkat gstermi, bunun iin byk miktarda para harcamtr. Ahmed bin Tolun Msr'a geliinin beinci ylnda, yani 259 (873) ylnda259 Asker ehrinin kenarnda260 bir hastane (bimaristan) ina ettirir.261 O zamana kadar Msr'da hastane veya herhangi bir salk oca yoktu.262 Tolunoullar dneminde ise bir ka salk oca kurulmutu.263 Bunlardan en ilginci Ahmed bin Tolun'un yaptrd umumi hastane (bimaristan - el-maristan) idi. Bu umumi hastane yalnz Msr ve am'n deil diyebiliriz ki, btn Yakn ve Orta Dou halklarnn salk tarihinde nemli bir olaydr. Tolunoullar'ndan nce hilafette baz hastaneler yapld gerektir. Ancak byle bir hastaneye deil Tolunoullar'ndan nce, hatta bir ka yzyl sonra da rastlanmamtr. Ahmed bin Tolun hastanenin inasn tamamlattktan sonra divanhaneye tahkim etti.264 Ahmed bin Tolun hastanede ne bir asker, ne de bir memlkn tedavi edilmeyeceini de art kotu.265 Sonra hastane iin iki banyo yaptrd.

    160

    Bunlardan birisi erkekler, dieri kadnlar iindi.266 Ayrca hasta geldii zaman elbiselerinin soyundurulup parasnn hastane mdrne (emin el-maristan) teslim edilmesini ieren kanun uygulatd.267 Sonra hasta zel bir elbise giyiyor ve onun iin yer ayrlyordu.268 Hasta muayene ediliyor, sonra ila ve yemek veriliyordu. Doktorlar hastay salna kavuturup hastaneden taburcu ederken, hastaya son yemei olarak bir tavuk ve bir ekmek (reif) verilir, emanet verdii elbise ve paras kendisine geri verilir,269 hastalar parasz tedavi edilirdi.270 Ahmed bin Tolun bu hastanenin yaplmas ve harcamalar iin nce 60 bin dinar vermiti.271 269 (875-876) ylndan itibaren de hastanenin harcamalarn vakf idaresinin uhtesine brakt.272 O, her haftann cuma gn hastaneye geliyor, onun ambarlarn, orada ne varsa ve hekimleri kontrol ediyor,273 hastalar, zrlleri, ayn zamanda yakalanarak hastanenin ayrca bir blmnde tutulan delileri274 kontrol ederdi. Ahmed bin Tolun bu hastane dnda caminin arka tarafnda bir eczane de yaptrmt. Bu eczanede her tr erbetler ve ilalar vard.275 Ahmed bin Tolun eczaneye grevliler ve zel bir hekim tayin etmiti.276 Bu hekim de hastalar parasz tedavi ediyordu.277 Salkl ocaklar gstermitir. Tolunoullar'nn btn hakimiyeti devrinde faaliyet

    F) LM ve ETM-RENM
    Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde Msr ve am'da ilimde de nemli gelime kaydedilmitir. Bu sahada yle byk baarlar elde edilmese de, Dou'da hret kazanacak alimler yetimese de, phesiz takdire layk ilerleme vard. Bu gelime sosyal ilimlerden hukuk, felsefe, edebiyat ve tarihte; fen sahasnda geometri, astronomi ve tpta zellikle ve aka gze arpyor. Bu dnemde Msr'n ve am'n baz mslman hukukular (fakihler), ayn zamanda Er-Rebi bin Sleyman el-Muradi, Bekkar bin Guteybe, Ebu Cafer etTahavi,278 Ebu Zur'e ve dierlerinin hreti hatta Mekke, Medine ve Badad'a da ulamt.279 Neoplatonizmin temsilcilerinden olan,280 Sufiliin btn Yakn Dou'da yaylmasnda byk rol oynayan281 skenderiyeli Zu-n'un rencisi Bunan Tolunoullar dneminde yaam ve hocasnn fikirlerini tebli etmeye almtr. Ancak Tolunoullar, neoplatonizmin ve sufiliin yaylmasna kesin karydlar. stelik, Ahmed bin Tolun, Bunan'n aslanlarn nne atlmasn

    161

    emretmiti. Ahmed bin Tolun tarafndan skenderiye'nin ba patrii grevine tayin edilen, hekim, tarihi Said bin Batrik Aristo'nun eserlerini Arap diline evirmitir.282 Tolunoullar dneminde yaam Msr tarihisi Bin Daye devrinin mehur limlerindendir. O, hesap, astronomi, "Elmecisti" ve Evkilt'in geometri elementlerini btn ynleriyle biliyormu. Platon'un eserlerini de zmsemi ve kendisinin "El-Mukafe'e" eserinde onlardan geni yararlanmtr. Ahmed bin Tolun'un hastane, eczane v.s. tedavi ocaklarna zel dikkat gstermesi tbbn gelimesi iin elverili imkan salamt. Ayrca Tolunoullar saraynda da pek ok mehur hekimler faaliyet gsterirlerdi. Bunlardan bin Tolun'un zel hekimleri olan hristiyan Said bin Nufel ve Trk Ahmed bin Zirek daha ok tannmtr. Ancak Ahmed bin Tolun hastalandnda artk iyileemeyeceini anlayp (hekimler onun durumunun ok ar olduunu sylemilerdi) nce Said bin Nufel'i ldrtt.283 Bin Teriberdi yle yazyor: "...o, tabipleri (yanna) ard. Hasan bin Zirek de onlarn arasndayd. (Bin Tolun) onlara dedi ki: And olsun Allah'a, eer sizin tedavileriniz (sayesinde) iyilemesem, lmmden nce boynunuzu vurduracam".284 Ahmed bin Tolun lmnden bir gn nce bin Zirek'i ldrtt.285 Tolunoullar zamannda Msr'n tannm hekimlerinden biri de Said bin Batrik'dir. skenderiye'nin ba patriyi olan Bin Batrik "Nezm el-cevher" adl tarihi eserinin yansra tp sahasnda da bir ka eser yazmtr.286 9. yzyla kadar btn Mslman lkelerinde olduu gibi, Tolunoullar Devleti'ne tabi olan lkelerde de camilerin yannda medreseler vard. Bu okullarda genellikle Arap dilinin sarf ve nehvi, edebiyat, mantk ve din dersleri yaplrd. "Bin Tolun" camisinin yannda da byle bir medrese kurulmutu. Burada en kkl yenilik287 dardan gelebilecek seslerin derse engel olmamas iin zel ara duvarlar yaplm olmayd.288 Ahmed bin Tolun camii yaptrp tamamladktan sonra fakih Rebi bin Sleyman el-Muradi'yi medresede ders vermee davet etmitir.289 O dnemin nl fakihlerinden olan Bin Mace el-Gezvini (824-886) Msr'a gelerek, bir mddet ayn medresede alm ve Muradi ile Fkhn baz sahalarna ait mzakereler yrtmlerdi. Muradi ayn zamanda emirlerin, eyanlarn ocuklarna fkh retirmi. Ahmed bin Tolun'un olu Adnan da onun okulunu bitirmi fakihlerdendi.290 nemli bir noktaya dikkat ekmek istiyoruz. Bu medrese bir ka yzyl faaliyet gstermi, orada baz grkemli alimler ders vermi, pek ok limler de ilk

    162

    eitimlerini bu medresede almtr. Baz fakihler gibi "devrinin grkemli alimi"291 olan Alaaddin Tebrizi (13. yzyln sonu 14. yzyln balar) de bu medresede ders vermitir.292 Emr camisi, Demek, Tartus, Halep camilerinin yanndaki medreseler Tolunoullar dneminde de faaliyet gstermiler. Ayrca emirlerin, limlerin, valilerin evlerinde dersler yaplrm.293

    G) DL ve EDEBYAT
    Tolunoullar Devleti'nde btn yazmalar Arap dilinde yrtlrd. Devlette araplardan ve yerli halklardan sonra say itibariyle nc sray Trkler aldndan ve asl hakimiyet organlar onlarn elinde olduundan294 medreselerde Trk ocuklar ounluu olutururdu. Trk ocuklar yalnz kendi ana dillerinde konuabildikleri iin gelecekte devlet ilerine katlmalarn salamak amacyla onlara Arap dili de retilirdi. Msr ve Suriye'deki Trkler gitgide kklerinden uzaklayor, cemiyetlerinde Trk dilinin yerini Arap dili almaya balyordu. Trk ocuklar lisan ynnden yalnz dedelerinden deil, hatta babalarndan bile farkl olmaya baladlar. Byle bir fark Ahmed bin Tolun'la oullar Abbas ve Adnan'n ahsnda kendisini gsterir. Ahmed bin Tolun Arap dilini mkemmel bildii gibi Trk dilini de mkemmel seviyede biliyormu. O, Trke iirler de yazarm.295 Maalesef onun Arap dilinde yazd iirler296 gibi, Trk dilinde yazd iirler de gnmze ulaamamtr. Onun oullar ise az ok ne yazmlarsa yalnz Arap dilinde yazm, Trk dilini ise yalnz konuma dili olarak kullanmlar. Tolunoullar'nn ina divanna bakanlk etmek iin Arap dilinde yaz sluplar karmak olan kiiler kabul edilmiyordu.297 Bu da onu gsterir ki, asker, siyas ilerde ve eitli idarelerde alan Trk ahali hele de Arap dilini tam benimsememitir. ada Msr tarihisi Ahmed Emin konuyu yle aklyor; "Trkler tercman araclyla konuurlard... Onlar (Arap dilini) Farslar gibi abuk ve maharetle benimsemiyorlard".298 Trk halklarna kastl yaklaan bu Arap tarihisi Trk halklarnn Arap dilini abuk benimseyememelerini onlarn medeniyete bigane olmalar, beceriksizlii gibi deerlendiriyor ve bu iddiasnda Parslar Trklere kar koymaktadr.299 Ancak yazar sade bir gerei anlamyor ki, ran igal edildikten sonra Araplar slm dinini kl zoruyla Parslara kabul ettirdikleri gibi, onlarn dilini ve medeniyetini de bask altnda tutuyor ve Arap dilini de zorla kabul ettiriyorlard. Bundan dolay ar takipler altnda kalan Farslar mecburi olarak Arap dilini abuk benimsemee alyorlard. 9. yzylda hilafette oalan Trkler ise tamamen baka bir siyas ve sosyal mevki tutuyorlard. Onlar ran halklar gibi kle durumunda deil, iktidardaydlar ve hi bir mecburiyet karsnda kalmyor, Badad ve Samarra'da ktlevi halde yaadklar iin ana dillerinde konuuyor, Arap diline yle byk ihtiya duymuyor, gerektiinde de tercmandan

    163

    faydalanyorlard. stelik halifeler Trklere ihtiya duyduklar iin sonradan onlarn bazlar Trk dilini renmilerdi.300 9. yzylda Badad ve Samarra'ya toplanan Trkler sanki orada kendi ortamlarn kurmulard. Bu ortamdan uzaklap baka ortama den Trkler ise ihtiya karsnda kalp Arap dilini gerekli seviyede benimsemeye aba gsterirlerdi. Msr ve Suriye'ye gelen Trkler de ayn ekildeydi. Trkler Badad ve Samarra'da Arap dilini iyi bilmeden sosyal ve siyas olaylarda aktif itirak edebiliyorlard, ancak bu Msr ve am'da imkanszd. Badad ve Samarra'da yaayan Trkler merkez hakimiyette nemli grevlerde bulunuyor, orduda ounluu oluturuyordu, Samarra ehri bir Trk ehrini hatrlatt iin (ahalisine gre) yerli ahali ile temasta olmak onlar iin o kadar da zaruri deildi. Msr ve am'da merkezi hakimiyet ve pek ok hakimiyet organlarnn Trklerin elinde olmasna ramen, Trkler sayca ounluu oluturmuyor ve yerli ahali ile nsiyette olmak onlar iin dierlerine oranla zaruri idi. Bu nsiyeti kurmak iin esasen Arap dili daha uygundu. Bu zaruret her geen gn kendisini nemli lde hissettiriyordu. Bunun iin de Trk emir ve komutanlar kendi ocuklarna Arap dilini, onun serf ve nehvini, Arap edebiyatn retmek iin zel hocalar tutuyorlard. Daha ncede belirtildii gibi, Ahmed bin Tolun musikiyi mkemmel bildii, mzik sanatna zel nem verdii gibi, edebiyat da iyi biliyor, Trke ve Arapa iirler yazarm. iirin, szn etkileyici gcnn bykln iyi bilen hkmdar, kendisinin, hanedannn, iktidarnn hretini yaymak, tebli etmek, dmanlarna ideolojik ynden de hcum etmek veya onlara cevap vermek iin sarayna ok sayda airler, sz ustalar toplamt. O, airleri, sz ustalarn himayesine alm, onlara nemli miktarda para harcamtr. Tolunoullar sarayndaki airler meclisi, ayn dnemin hilafet sarayndakinden geri kalmyordu. Btn bunlarn yansra itiraf olunmaldr ki, Ahmed bin Tolun'un sz ustalar ile ilikileri onlardan yalnz tebligat arac gibi yararlanmasndan domuyor. O, poeziyann deerli bir sanat olduunu biliyor, iiri seviyor ve nem veriyordu. Bunun iin de hatta ona hicveden airlere dokunmuyor, onu meth eden airlere gsterdii ilgiyi onlara da gsteriyordu. Btn mr boyu tek bir saha idi ki, hkmdar ona kar kanlar sanatn hatrna balyordu. Ahmed bin Tolun'un edeb yaratclndan bize yalnz baz mektuplar ulamtr. Bu mektuplar devrinin deerli bedii nesr numunesi saylabilir. Onlarn bir ka mensur iirle (sec'i) yazlmtr. Ona kar kan olu Abbas'a yazd mektuplar bu ynden dikkat ekicidir. Bu mektuplarn birinde unlar yazlyor:

    164

    (Ya gurrete eyneyye ve egrebu-n-nas ileyye ve eberrehum ledeyye ve e'izzehum e'leyye, hifferte zenni bike, egva ma kene emli fike...)301 "Ey gzmn qaresi, bana en yakn insan, onlardan isteklisi, bana en aziz olan; en byk umudum sanayd, zannm azd... Sana (verdiim) gzel eitimi, sana (olan) byk merhametimi koruyup tutmadn. Bense hatramn yaamas, topladmn korunmas iin seni seviyordum. Sonuta sen dmanlarm sevindirdin, yaramaz halefim oldun. Allah akna, peki sen saygszlnn sonucundan korkmuyormusun?"302 Kur'an'da ve Hadis kitaplarnda olan tabirlere Ahmed bin Tolun'un mektuplarnda sk sk rastlanld gibi,303 ata szlerine, misallere ve benzetmelere ok tesadf edilir. O, Berge gazisine yazd mektupta yazyor ki: "hakem insanlardan yok, insanlar hakemden raz kalmaldr".304 Oluna yazd mektuplarn birinde ise dncelerini yle ifade ediyor: "Senin masaln, boynuzlar ile ba vuran inek; lm kanatlarnda olan karnca masal gibidir".305 Ahmed bin Tolun'un mektuplar bedii, zl ifadelerle, oynak dille yazlmtr. Ardarda gelen ierikli, tutarl ve keskin ifadeler ahengle birbirini izliyor. Msr'da hi de Abbasi halifelerinin sarayndakinden geri kalmayan bir edeb meclis kuran Tolunoullar'nn306 hakimiyeti dneminde Msr edebiyat nceler grlemeyecek seviyede gelimi, Arap edebiyatnn bir bamsz kolu meydana gelmiti. Elbette, Msr edebiyat Arap edebiyatnn ayrlmaz bir blmdr. Ancak bu ayrlmamazlk Msr edebiyatnn Arap edebiyatna tabi olmasn deil, aralarnda olan karlkl zvi vahdeti ifade eder. Msr edebiyat bamsz gelime yoluna Tolunoullar dneminde ilk adm atmtr. O dnemden itibaren de Msr airlerinin iirlerinde lkenin ve orada meydana gelen sosyal, siyas olaylarn tasviri ncelikli yer almaya balar. Tolunoullar zamannda Msr'da ok sayda air eserler vermitir. Megrizi bu konuyu yle aklyor: "Ebu Emr Osman en-Nablusi kendisinin "Hsn es-sire fi ittihaz el-hsn el-cezire" eserinde Ahmed bin Tolun'un saray airlerinin listesinden hazrlanm on iki defter (kurrese) hacminde bir kitap grdyn belirtir. airlerin adlar on iki defter ise onlarn iirleri ne kadar olurdu?"307 Burada elbette, abartma oktur. Ancak inkar edilmez bir gerek de var, o da bu 165

    devirde Msr'da airlerin saysnn ncekine oranla kat kat fazla olduudur. Maalesef, sz konusu airlerin hi birinin eseri tam ekilde gnmze ulamamtr. Onlarn eserlerinden ayr ayr paralar ise yalnz tarih kitaplarnda korunup muhafaza edilmitir.308 Tarih eserlerinde esasen siyas olaylarla ilgili olarak verildiine gredir ki, bu paralarn ou hiciv ve methiyelerden oluur. Bu hiciv ve methiyelerde Msr airleri devrin olaylarna bigane kalmyor, bedii tebihlerle tasvir ediyorlar. Bunlardan bazlar hatta doa olaylarn da ilemektedirler. rnein, Ahmed bin Tolun'un zamannda Msr'a bir meteor (necm zu imme) dmtr.309 Bin Tolun'a methiye yazan nl air,310 Cemal mahlas ile tannan Hseyin Ebdsselam Ebu Abdullah311 bu olay yle kaleme almtr: Dediler ki, (gkten) yldzlar dmtr, Ben onlara cevap verdim, Ki, bu den yldzlar Emirin dmanlarnn yldzlardr.312 Msr'n dier bir airi Ge'dai bin Emr methiyelerinin birinde Ahmed bin Tolun'la Mveffeg arasndaki ihtilaftan yazmaktadr. O, Bin Tolun ordusunu vyor, bu ihtilafta onu hakl gryor ve onu Mveffeg'in taraftar bin Kundac'a kar kyor.

    "Bin Kundac'n ruhu ister Jupiter'den (Mteri) aslsn, isterse de o Behram'da314 salansn. Halifemiz315 "Allah'n krlmaz keskin bir klc"316 ile hilafeti ve dnyay ondan korur". Bu dnemde iirler yazan Msr airlerinin hiciv ve methiyeleri dikkatle ele alndnda bu airlerin devrine gre byk sanatkr olduklarna hi phe yoktur. Onlar bedii tasvir aralarndan, szlerin okanlamllndan, daha dorusu ekilce ayn, anlam itibariyle farkl szleri maharetle kullanarak fikirlerini zetle ortaya koymakla okuyucu zerinde derin etki brakyorlard. air Gasim bin Yahya el-Meryemi karlatrma ve benzetmelerden sksk yararlanmtr.317 stelik ilgintir, onun baz karlatrma ve benzetmeleri yerli zellikler de (eer byle ifade etmek mmknse) tar. Humaraveyh'i meth eden air onun ordusunun hcumunu "Nil vadisinin tamasna"318 benzetir. Msr'dan baka bir yere gitmek isteyen air dncelerini yle ifade ediyor:

    "Yeri yurdu dolduran Ebu-l-Cey319 ve Nil'in (olduu) bir lkeden benim yarn 166

    geip gitmeim nasl (mmkndr?)".320 Daha ncede belirtildii gibi bir ok air Tolunoullar'n meth ederken, bazlar onlar hicvediyordu. Bu airlerden Muhammed bin Daud, Tolunoullar'na daha fazla hicv etmitir. Bu Daud iirlerinin birinde Bin Tolun'un hastane (bimaristan) yapmas ile alay eder, "Brak onun hastanesi arkasndan asl kalsn".321 ("Brak onun hastanesi bana deysin" anlamnda) diye nefretini belirtir. Dier bir iirinde Ahmed bin Tolun'u korkaklkta322 sulayan air, onun lmne de hicvederek, lanetlemiti.323 eitli siyas olaylarn cereyan ettii bir dnemde, kemekeli bir ortamda yaayan Msr airleri methiye ve hicivlerin yansra, eitli konularda kaside, fahriyye, zuhdiyye, hemiriyye trnde iirler de yazmlar. Bu devirde yazlm fahriyyeler ierisinde en anlamls, bedii ynden deerlisi Ahmed bin Tolun'un olu Abbas'a aittir. Bir air324 olarak hret kazanan Abbas'n eserlerinden yalnz kk bir para gnmze ulamtr. Bu "raiyye"325 fahriyyesini o, babasna kar ayaklanp, Berge'ye ekilerek Elebiler devletine hcum ederken yazmtr. Abbas burada Tolunoullar hanedanndan olduunu gururla belirterek kendisini aslana (leys) benzetir, Elebilerin hakimiyeti altnda olan Lebde ehrindeki zaferinden sz eder.326 Tolunoullar dnemi Msr edebiyatnda pek ok yeni janrlarn meydana gelmesiyle de kendini gsterir. Bu dnemde Msr edebiyatnda ilk kez mersiye, gazel ve hemriyye iirleri yazlmt. Kasideler ierisinde Said el-Gas adl airin "Gemden gz yalar bir ay (gibi) akyor"327 msras ile balayan mersiye kasidesi nemli yer tutar. Yazar bu kasideyi Tolunoullar Devleti'nin dald srete yazm, orada hanedanlarn btn temsilcilerinden ve onlarn faaliyetlerinden bahsetmitir. Bu kaside edeb ynden gl bir eser olmakla birlikte, tarih adan da deerlidir. Burada air Tolunoullar'nn ina ettirdii cami, hastane, kale, kpr v.s. sz ap,328 bunlar bedii izgilerle vyor ve onlarn bazlarnn yklp dalmasndan duyduu zntsn dile getirir. ada Arap edebiyat tarihisi Msrl H.Kamil grlerini aklarken, bu kasidenin Tolunoullar'na hasredilmi bir mersiye olduunu belirtiyor.329 Ancak yazarn bu fikrini kabul etmek doru deildir. Kaside geni incelendiinde airin Tolunoullar hanedannn yklmasndan duyduu zntsnn veya yas tutmasnn esas nedeninin yurdunun - vatan Msr'n acnacak duruma dmesinden kaynakland ortaya kmaktadr. Dncemizi glendirmek iin airin sz konusu kasidesine bakalm. Said el-

    167

    Gas kasidenin bir blmnde yle yazyor:330

    "Eer kpr331 bana gelsen, kaleye332 dikkatle bak! veya kprden geip (kaleye) git! Bir abide greceksin (ki), sen lkenin gebe ve yerleik insanlarndan hi kimse yoktur (ki), onu dzeltmei becersin". Kaside aadaki beytlerle bitiyor:333

    "Her kim ise akrabalarndan yitirdikten sonra ve yitirdiklerine alyorsa, brak o, Msr'a (!) hznle yas tutsun. Brak, Beni Tolun'a alasn, nk onlarn asr hret kazanm, bir Allah334 tarafndan beenilmi, halk335 tarafndan beenilmitir". Buradan anlalyor ki, air Tolunoullar hanedannn yklmasna ondan dolay zlyor, yas tutuyor ki, Tolunoullar hakimiyeti devrinde Msr'da salanan nisb gvenlik artk yok olmu, lkede istikrar bozulmu, i savalar yeniden iddetlenmi, emirler, valiler arasnda devam eden kavgalar, ayn zamanda soygunlar ve talanlar halkn yaamn ok zora sokmutu. Bundan dolaydr ki, Said el-Gas'tan baka smail bin Haim, Muhammed bin Taveyh v.b. airler de Tolunoullar devrindeki gnleri hasretle anyor. "Hani o kkler",336 "hani o arklar",337 "nerede o gnler", "ey kk ta kerpice dntn",338 "nerede o kkler, o saraylar"339 diye vatanlarndaki harabelere bakp zlrlerdi. Bundan dolay da lkenin harabeye dnmesinin asl nedenlerini bulamayan air Said el-Gas bu nedenleri Tolunoullar Devleti'nin yklmasnda gryor ve duygularn yle ifade ediyor:340 "Ey Tolunoullar hanedan, siz yeryznn ss idiniz".341 Tolunoullar dneminde yaayan Ahmed bin shak el-Hekr, nl tarihi Yakubi'nin olu342 Ahmed bin Yakup da bedii ynden deerli kasideler yazmlardr.343 Bunun yansra, Msr'n baz airleri hemriyye iirleri de yazmlar.344 Humaraveyh'in dneminde hemriyye yazan Msr airleri oalmt. Onlar arap imek ve elenmek iin Hristiyan manastrlarna gidiyor345 ve bunun

    168

    etkisi altnda da hemriyye iirleri yazyorlard. Bu airlerden en tannm Bin Ceddar idi. O, baz gazeller de yazmt.346 Bu devirde zhdiyye (terkidnyala hasredilmi) iirler de geni yaylmt. Kaynak sahipleri gsterirler ki, Ahmed bin Tolun kknn yannda camiye bitiik bir oda (hcre) yaptrmt. Orada onun emrine gre 12 kii yayordu ki, bunlara da mkebbirin (zahid veya her zaman "Allahu-ekber" diyen kiiler) derlerdi.347 Bunlardan her gn sra ile drd gece sabaha kadar oturur, gzel sesleriyle (biteyyibi-l-elhan) Kur'an okuyor, ezan vakti ezan okuyor, zhdiyye kasideleri sylyordular. Onlarn madd ihtiyalar tamamen devlet tarafndan karlanyordu. Onlar, Ahmed bin Tolun ldkten sonra olu Humaraveyh'in dneminde de ayn grevde kaldlar.348 Tolunoullar ykld zaman btn kk, saray, ba bahelerin daldn gren air Bin Ebu Haim duygularn yle ifade ediyor: Btn bunlar mahv olmutur, dnyada ise "her bir ey fanidir".349 Tolunoullar'nn hakimiyet dneminde am'da da pek ok air yayordu. Bunlarn arasnda en tannm Halepli Salih el-Haimi idi. O, Ahmed bin Tolun'a da bir kaside yazmtr.350 Ancak itiraf edilmelidir ki, bu devirde Msr edebiyatndaki gelime Suriye edebiyatnda gereklememitir. Bu devirdeki Msr ve Suriye edebiyatndan sz ederken bu edebiyatlar Arap edebiyatndan ayrym gibi dnmek doru olmasa gerek. Bu edebiyat bamsz gelime srecine girse de, bu gelime Arap edebiyat ile ilgiliydi. 9. yzylda yaayan Ebu Temmam ve Buhturi gibi byk Arap airlerinin eserlerini Msr airleri yakndan tanyordu. Hatta Ebu Temmam'n eserleri dikkatle incelendii zaman onun Msr airlerine nemli lde etkisi olduunu gryoruz. Babekilerle savata Afin'in zaferine hadsiz sevinen Ebu Temmam dncelerini yle ifade ediyor: "Bu yle bir gn idi ki, dnya kland, vadilerde umut iekleri at".351 Veya "Mslmanlar iin Allah'n yardm ile (kazanlm) bu feth gnnden daha mukaddes gn yoktur. Eer bu zafer pheli de olsayd yine yrekler sakinleirdi, halbuki, bu bir gerektir!"352 Tolunoullar ile yaplan savata hilafet ordusunun komutan Muhammed bin Sleyman'n zaferine sevinen Msr airi Ahmed bin Muhammed el-Hbeyi ise bu konuda dncelerini yle ifade ediyor: "Yalancnn akibeti kara olsun, Allah ahittir ki, bu fetih yalan deil. Bu fetih ile dnya kendi Muhammed'ine353 tabi oldu, zulm ortadan kalkt, dnya kland, hzn yok oldu. Bir Allah ahittir ki, bu fetih bir gerektir".354 11. yzyln sonuna kadar yaayan355 mehur Arap airi Buhturi Msr ve Suriye airleri ile daha ok iliki kurmu ve onlarla grp meclisler dzenlemiti. O, Suriye ve Msr'a gelmeden nce Ahmed bin Tolun'u meth eden bir kaside

    169

    yazm,356 bir sre sonra ise onu hicv etmitir.357 Buhturi'nin Ahmed bin Tolun'a hiciv yazmasnn nedeninin, Ahmed bin Mdebbir'in (Msr hara divannn reisi) sktrlmasndan kaynakland anlalyor. nk Buhturi Ahmed bin Mdebbir'in kardei, hilafet ordusunun komutanlarndan biri olan brahim bin Mdebbirle yakn dostlarm, onun iin ok sayda kaside yazmtr.358 Buhturi Humaraveyh'in iktidar dneminde am'a ve Msr'a seferler dzenlemi359 orada Humaraveyh'i metheden bir kaside yazm, bu kasidede Humaraveyh'le savaan Muhammed bin Ebu-s-Sac' ve Bin Kundac' ktlemiti. Yukarda belirtilenlerden yle bir sonuca varlabilir: Tolunoullar'nn hakimiyeti dneminde bamszlk elde etmi Msr ve Suriye edebiyat genel Arap edebiyat ile ilgili olmasna ramen, bamsz gelime srecine de girmitir. Bu bilinen bir gerektir ki, bamsz olmayan her hangi bir halk ve lke siyas, sosyal ve kltrel sahada byk ykseli ve yenilikler kazanamaz. Sz konusu dnemde de Msr ve am'n sosyal, iktisad, siyas ve kltrel ykselii bir taraftan devletin kurucusu Ahmed bin Tolun'un baaryla hayata geirdii maliyye siyasetinden kaynaklanyorsa, te yandan stelik asl etken budur ki, bu lkelerin arazisinde bamsz bir devletin kurulmasndan kaynaklanyordu.

    170

    SONU
    8. yzyln sonlarnda Abbasiler hilafeti durgunluk dnemi yayordu. Siyas, sosyal bunalmlarn daha da derinletii bir dnem ierisinde yaayan bu imparatorluun ok gemeden 9. yzyln balarnda k balad. Bir ok unsurun yansra, eitli halk hareketleri de bu kte etken sebeplerden biri olmutur. Abbasiler hilafetinin k ve paralanmasn belirleyen asl unsurlardan ilki olan Babek'in nderliindeki savatan sonra hilafette siyasi arenaya kan Trk savalar merkezi hakimiyetin nfuzunu yokettiler. Bamszla can atan gl feodallar ise bundan yararlanarak pek ok lkeleri Abbasilerin hakimiyetinden koparp aldlar ve bu lkelerde kendilerinin yarbamsz veya bamsz hakimiyetlerini kurdular. O dnemde yalnz Dou'nun deil, hatta btn dnyann en gl imparatorluklarndan biri olan Abbasiler hilafetinin arazisinde 9. yzyln ortalarndan itibaren yarbamsz ve bamsz devletler ortaya kt. Bir birine kar devaml dmanlk siyaseti yrten bu devletlerden birisi de 868 ylnda zl konulan Tolunoullar Devleti'ydi. Msr, Suriye, Lbnan, rdn ve Filistin'in tamamen, Libya'nn ise bir blmn hakimiyetleri altnda birletirip, bamsz bir devlet kuran, 36 yl 3 buuk ay sreyle hkmranlk eden Tolunoullar hanedannn ilk temsilcisi ve bu devletin kurucusu Ahmed bin Tolun'un ok ynl politikas sonucunda Abbasiler hilafeti arazisinin byk bir ksmn kaybetti. Byk asker ve siyas kudretiyle Abbasiler devletinden hi de geri kalmayan ve hatta belirli zamanlarda stn olan Tolunoullar devleti yukarda isimleri geen lkelerin tarihinde bir dnm noktas yaratmtr. Mslmanlarn fethinden sz konusu dneme kadar ilk kez idi ki, bu lkelerin arazisinde bamsz bir devlet kurulmutu. Ksa bir srede kurulup, hzla gelien Tolunoullar devleti yalnz bu lkelerin deil, ayn zamanda btn Yakn Dou'nun siyas tarihinde ksa srede de olsa nemli rol oynad. Emirliinin ilk yllarndan siyas hakimiyeti ele geiren Ahmed bin Tolun "baaryla gerekletirdii maliyye siyaseti sayesinde"1 ksa srede sz konusu lkelerde kendi ana gre ekonomik sahada nemli gelime salad. Tarm retiminin, zellikle ekincilik ve baclk sahalar, sanatkrlk, ticaret 171

    nemli gelime kaydetti. Tolunoullar Devleti'nin yukarda isimleri geen lkelerde gvenlii geici sreyle salamas ile ilikin olarak yetenekli glerin faaliyetlerini glendirmesi sz konusu lkelerde medeniyetin de gelimesine imkan salad. Bu konusu lkelerde medeniyetin de gelimesine imkan salad. Bu lkelerde, zellikle Msr'da mimarlk, bedii sanatkrlk, salk, ilim ve edebiyat o zamana kadar bu lkede mslmanlarn hkmranlk ettii sre ierisinde grlmemi lde gelime kaydetti. Tolunoullar dnemi bu lkelerin tarihinde bir altn a olmu,2 zellikle Msr bu dnemde "en mutlu gnlerini"3 yaamt. Bu dnemde Tolunoullar Devleti "devletlerin en gls, onlarn zaman ise gzel zamanlardan biri olmutur".4 Tolunoullar Devleti'nin yklmasndan sonra bu ad geen lkelerde i savalar, talan, karklklar, derebeylik yeniden hkm srmee balamt. Tolunoullar zamannda meydana getirilen medeniyet rnekleri kendisinden sonraki medeniyete de nemli lde etki etmitir. Tolunoullar onlarn hakimiyetine kar kanlara kesin dman idiler. Ancak zencilerin isyan onlarn da hilafete kar mcadelesini kolaylatrd gibi, onlarn da hilafetle mcadelesi zencilerin isyannn baarsna olumlu ynde etki etmiti. Aralarndaki ekimelere ramen, Tolunoullar Devleti ile Seffariler Devleti'nin de birbirine bu tr karlkl etkileri olmutur. Tolunoullar Devleti'nin bu lkelerin gelecek tarihindeki rol yalnz meden izler brakp gitmesinde deil, ayn zamanda ilk bamsz devlet kurarak byk bir tecrbe gerekletirmesindeydi. Bu tecrbeden de yararlanan hidiler 935 ylnda, Fatimiler ise 967 ylnda sz konusu lkelerin arazisini kendi hakimiyetleri altnda birletiren bamsz devletler kurdular.

    172

    FAYDALANILAN KAYNAK VE LTERATR


    Trk Dilinde
    Azerbaycan Tarihi, c. 1, Bak 1953. Belyayev Y.A. Mslman Tarikatlar, Bak 1958. brahimov Z.. Babek, Bak 1944. Mahmudov M.R. Babek Arap Poeziyasnda, "Bak" gazetesi 6 Ocak 1968. Masse A. slam, Bak 1964. Nefisi S. Babek, Bak 1964. erifli M.H. Azerbaycan 9.-12. asrlarda, Azerbaycan S.S.R. E.A. Tarih Enstitsnn eserleri, c. 12, Bak 1957. Burhan Toprak, Sanat Tarihi, stanbul 1963. Evliya elebi, Seyahatname, 10. cilt Devlet Basmevi, stanbul 1938. Enver Behnan apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul 1964. slm Ansiklopedisi, Maarif Matbaas, stanbul 1940. ztuna, T. Ylmaz, Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, 1. cilt, stanbul 1963.

    Rus Dilinde
    a) Kaynaklar:
    Vseobaya storiya Vardana Velikogo (perev. s. drevnearm. N. Emina) Moskva 1861. Vseobaya storiya Stepannosa Taronskogo Asoxika po prozvaniyu-pisatelya 11 go stoletiya (perev. s drevnarm., obyas. N. Emina) Moskva 1864.

    173

    Siaset-nama, Kniga s pravlenii vezira 11. stoletiya Nizam al-Mulka (perev. B.N.Zaxodera) Moskva 1949.

    b) Literatr:
    Afrika v tsifrax, Moskva 1963. Baratov S.G. storiya Gruzii, tetrad 3. storiya srednix vekov, S. Peterburg 1871. Bartold V.V. Halif i Sultan "Mir slama 1 (s. 203-226, 345-400), S. Peterburg 1912. Barxudaryan M. E. Feodalnoe zemlevladeniye v Armenii 9-11 vekax (Avtoreferat) Erevan 1954. Belyayev E.A. Arab, slam i Arabskiy xalifat v rannee srednovekovye, Moskva 1965. B S E (Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya, 2 oe izd.) 43 ast Moskva 1956. Buniyatov Z.M. Azerbaydjan v 7-9 vv. (zd. AN Azerb. SSR) Baku 1965. Buniyatov Z.M. Obzor stonikov po istorii Azerbaydjana (istoniki arabskiye) Baku 1964. Vasilyev A.A., Vizantiya i Arab. Politieskaya otnoeniya Vizantii i Arabov za vremya Makedonskoy dinastii (867-959 gg.) S. Peterburg 1902. Vseobaya storiya (v 10-i tomax) 3. tom Moskva 1957. Goldier . slam (perev. . Krakovskogo) S.-Peterburg 1917. Grigoryan S.N. Srednovekovaya flosofiya narodov Blijnogo i Srednogo Vostoka, Moskva 1966. Zaxidi A.. Slova tyurkskogo proisxojdeniya v sovremennom arabskom yazke (Avtoreferat) Baku 1967. Zaxoder B.N. storiya Vostonogo srednevekovya, Moskva MGU 1944. storiya Uzbekskoy SSR, t.1 Takent 1967. Kazim-Bek M. storiya slama, Kazan 1860. Klota-bey A.B. Egipet v prejnem svoem sostoyanii (perev. s frantsuzskogo A.A.Krayevskogo) S.Peterburg 1843. Krakovskiy .Y. zbranne soineniya t. 4 M.-L. 1957. Krmskiy A.E. storiya musulmanstva, Moskva 1912. Krmskiy A.E. storiya Arabov, ix xalifat, ix dalneyeie sudb i kratkiy oerk arabskoy literatur Moskva 1903. Levi-Provansal E. Arabskaya kultura v spanii. Obiy obzor (perev. v frantsuzskogo) M. 1967. Len-Pul, Stenli, Musulmanskiye dinastii (perev. s. ang. s primeeniyami i dopolneniyami V.Bartold) S.-Peterburg 1899. Lukiy V.B. Novaya storiya arabskix stran M. 1965. Manandyan Ya. A., Narodnye vostaniya v Armenii protiv arabskogo vladestva, Erevan 1939. Mednikov N.A., Palestina ot zavoevaniya yeyo arabami do krestovx paxodov po arabskim istonikam, S.-Peterburg 1902. Melik-Baxyan St.T. Armaniya v period arabskogo vladestva (7-9 vv) Avtoref. na soiskaniye uenoy stepeni doktora istorieskix nauk, Erevan 1965. Melik-Baxyan St.T. Pavlikanskoye dvijeniye v Armenii, Erevan 1955. Mets A. Musulmanskiy renessans, (perevod s nemetskogo, predisloviye, bibliografiya i ukazatel D.E.Bertelsa) Moskva 1966. Miller Y. skusstvo Turtsii, M.-L. 1965. Mixaylova A.. Katalog arabskix rukopisey instituta narodov Azii, 3. vpusk (storiya) Moskva 1965. Myuller A. storiya slama (s osnovaniya do noveyix vremen) (perev. s nemetskogo pod red. N.A.Mednikova) S.Peterburg 1895-1896. Petruevskiy N.P. slam v rane v 7-11 vekax Leningrad 1966. Pigulevskaya N.V., Yakubovskiy A.Yu., Petruevskiy .P., Stroeva L.V., Bekenikiy A.M., storiya rana s drevneyix vremen do kontca 18 v, Leningrad 1958. Semyonova L.A., Salax ad-din i mamlyuki v Egipte, Moskva 1966. Stran Severnoy i Severo-Vostonoy Afriki M. 1962.

    174

    Ter-Grigoryan T.. Borba Artsaxa s arabskimi zaxvatikami v 9 v, Baku 1942. Fixman . F. Egipet na rubeje dvux epox, M. 1965. Xodja S., Kair, M. 1967. abanov F.., Gosudarstvenny stroy i pravovaya sistema Turtsii v period tanzimata, zd. AN Azerb. SSR, Baku 1967. irendb B., Jukov E.M., Naagdork ., Gubar A.A. i dr., storiya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, Moskva 1967. iova N.A., Neyxardt A.A., Sem udes drevnego mira, M.-L. 1966.

    Avrupa Dillerinde
    (Fransz, Alman, ngiliz, Latin)
    Abu Abdalla Dhahabi, Pottingue 1833, t.1-3. Andrew Crichton, History of Araba vol 1 and 2 Edenburch MDCCC XXXIY-1834. Ardzroini Th., Histoire des Ardzroini trad. par M. Brosset: Collektion historiens Armeniens TYS.Peterburg 1874. Bourgoin Jules, Les arts arabes, Paris 1873. Byrkman Walter, Beitrege zur Geschichte Agypten, Hamburg 1928. Caston M. Manuel d'art musulman t.2, Paris 1907. Crichton A. History of Araba, Edinburgh 1834 (t. 1-2). De Gocye M.J. Pars ortava Kitab at-tanbih vva'l-ischraf auctore eal-Masudi Lugdunu-Batavorum Anud E:J Brill 1894. Dozu R.P.A. Essey sur l'Histoire de l'slamisme, Leyden-Paris 1879. Ebn Khaldun, Histoire de l'Afrique sous la dynastie des Aghlabites Paris 1841. Enzyklopaedie des slam, Leyden 1924 b. 4 (Tuluniden). Expleration Arche'ologique a Tourfan, Journal Asiatique Septembre-Oktobre 1909 pp. 323-324. Hartmann M. Der slamische Orient, Berlin 1902. Hassan Zaky M. Les Tulunides, Paris 1933. Hell J. Die Kultur der Araber, Leypzig 1919. Historiam primi in Agypto sultani Ahmed ben Tulun (Arabce et latine) Dissertatio Academica siftens Lundx MDCCLXXXY-MDCCLXXXYII (1785-1787) Huart C. Histoire des Arabes, tome 1-2, Paris 1913. Yules Bourgoin, Les arts arabes, Paris 1873. Lane-Roole, Stanley, Cairo, London 1898. L'art musulman, Ouvrage orne de 29 figures dans le texte et de 14 planches hors text, Paris 1929. Lavoix M. H. Les arts musulmanes, Lespeintres arabes, Paris 1876. Le vizirat Abbaside de 749 A 936 (132 a 824 de l'Hegire). Marcel M. Y. Egypte, Paris 1848. Marcais Georges, L'art de l'islam, Paris 1946. Mostafa Mohamed, Beitrage zur Geschichte Agyptens zur Zeit der Trkischen Eroberung 1935. Par Dominique sourdel Damas 1959; Wetzet H. Historia coptorum christianorum in Aegypto Arabce Solisbaey 1828. Philip K. Hitti, History of the Arabs (from the earlier times to the present), Londan 1960. Prisse d'Avennes, Emile l'art arabe d'apres les monuments du Kaire depuis le 7e siecle jysqu'a la fin du 18e, Vol 1-3, Paris 1877.

    175

    Quatremere sur la dinastie des khalifes Abbasides 1835. Saladin H. L'architecture [Ecde syro-egyptienne (Egypte, Syrie, Arabe)] Manuel d'art musulman, Paris, 1907. Sauvaget J. Historiens Arabes, Paris 1946. Schacht J. The origins of Muhammedan Jurisprudence, Oxford 1953. Scheltema J. F. Arabs and turks (Jorn of the Amer) orient soc. 1907. Sedillot L.A. Histoire generale des Arabes, leur empire, lour civilization, leurs e'coles philosop hiques, Douzieme edition tome 1-2, Paris 1877. Steyner, Die Mutaziliten oder die Fraidenker im slam. Stephan and Nandy Ronart, Concise Encyclopaedia of Arabuc civilization the Arab cast, Amsterdam 1959. Taki-eddin Makrizi, Historia Coptorum Christianorum in Aegypte Arabce, edita etin linguam latinam translata ab Henri-co Jozepho Wetzer Seideliana MDCCCQXYIII-1828. Wiel Gustav, Geschichte des Abbaside shalifats in Egypten, Bd. 1-2 Stuttgart J.B. 1860-1862. Wiel, Gt. (Dr.) Geschicht der chalifen 1-3 tome, Mannheim 1846. Willcam Popper, The Cairo Nilometer Studies in bn Taghr Birdi's chronicles of Egypt, 1, Les Angeles 1950. Wstenfeld F. Die tatthalter von Agypten zur Zeit der chalifen, 1-4 Abtheilung, Gttingen 1875.

    Arap Dilinde
    Baslm Kaynaklar:

    176

    177

    178

    179

    180

    181

    Farsa Kaynaklar

    182

    NOTLAR
    GR NOTLARI
    1. D.Y.Bertels, A.Mets'in "Musulmanskiy renesans" (Moskva 1966) eserinin Rus dilinde nerine nsz, s. 11. 2. Z.Buniyatov, Azerbaydjan v 7-9. vv. Baku 1965 s. 18; (sonralar: Z.Bnyadov, Azerbaycan...) Z.Buniyatov, obzor istonikov po istorii Azerbaydjana (istoniki arabskiye) s. 8. N.A.Mednikov Yakubi'nin lmn yanllkla 904 yl olarak gsterir. (Palestina ot zavoevaniya yeyo arabami c. 1, S. Peterburg 1902, s. 94.

    6. Baz kk eksikler vardr ki, bu eksikler hakknda da yeri geldike bilgi verilecektir. 7. Muhammed bin Cerir Taberi 85 yl yaamtr. Tolunoullar Devleti yklrken 67 yandayd. Tarihi kendi eserlerinde Tolunoullar Devleti'nin ykln ve ilgili bir ok olay ilemitir. 8. Z.Bnyadov, Azerbaycan, s. 19.

    10. Not: Mes'udi'nin nl skenderiye deniz fenerinin Tolunoullar tarafndan tamir edilmesi (et-Tenbih, s. 47), Bizansllara kar yaplan 5-6. Fida savalar (et-Tenbih, s. 191-193), Tolunoullar'nn iktidar altnda bulunan am'a karmatllarn ilk yryleri (et-Tenbih, s. 372) v.s. bu gibi olaylar hakknda bilgileri de bu kabildendir.

    hakknda bir ka kii eser yazmtr ki, bunlardan da biri Ebu mer Muhammed bin Yusuf Kindi'dir." Burada onun tarihi olduu belirtilmiyor. Kind ise bir tarihi olarak tannmtr. Onun corafya hakknda eser yazdna baka bir kaynak ve edebiyatta rastlanlmamtr.

    183

    13. Ebu mer Muhammed Kindi 283 (896) ylnda Msr'da domu, 350 ylnn Ramazan aynn 8'inde (961 yl 21 Ekim) orada lmtr. Fransz de Slen'e gre Ebu mer Kind filozof Kind'nin torunudur. Fakat bu yanltr. nk filozof Kind Ben Tecib tayfasndan deildi.

    16. Mukayese iin bak: Y.A.Belyayev, Arab. slam i arabskiy xalifat v ranyeye srednevekovye, Moskva 1965, s. 25-26 (sonralar: Y.Belyayev, Araplar...)

    23. Ahmed Emin, Zuhr el-slam, c.4, s.217 24. Bu eserin asln veya fotokopisini elde etmek mmkn olmamtr. Ancak Bin Haldun, Megrizi, Bin Teriberdi v.s. ortaa tarihilerinin eserleri vastasyla bu eserin de ierii esas olarak neden bahsedildii hakknda tasavvur elde etmek mmkn olmutur. 26. Bak: Bin Haldun, ber, c. 4, s. 181-186. "El-Garamite" ("Karmadlar") blm. 27. El-Muncid, c. 2, s. 507; A.Emin, Zuhr el-slam, c. 4, s. 217; L.A.Semyonova ("Salax ad-din i mamlyuki v Yegipte", Moskva 1966, s. 12) yanllkla Megriz'nin Kahire'de doduunu gsterir.

    184

    . 29. Megriz Bin Haldun'un rencisi de olmutur. 30. Bak: Megriz, Hitet, c. 1, s. 175, 176, 182, 184, 185, 187, 189, 197, 201, 211, 213, 235, 237, 239, 241, 247-250 v.s. 31. Megriz, Hitet, c. 1, s. 189, 236-237. 32. Yine orada s. 190. 33. Yine orada s. 197. 34. (Sonralar: Evliya elebi, Seyahatname).

    39. Ebu Abdullah el-Gudai 11. yzyl nl Msr hukukusu ve tarihisidir. 454 yl, Zl-ge'de aynn 16'da (1062 yl 21 Kasm'da) Msr'da lmtr. Onun "Hitet Msr" eseri Megriz ve Bin Teriberd tarafndan nemli bir eser olarak deerlendirilmitir. Bu eser hakknda ada tarihnasln nemli bir bilgisi yoktur.

    185

    186

    187

    91. F.Wstwnfuld, Die Statthalter von agupten zur Zait der Chalifen 1-4 Abtheilung Gttingen 1875.

    188

    92. W.Byrkman, Baitrage zur Geschichte Agupten Hamburg 1928. 93. Gustav Weil (Dr), Geschichte der Chalifen 1-3 tome Mannhain 1846.

    102. A.B.Klota Bey, Egipet v prejnem svoem sostoyanii (perevod s frantsuzskogo A.A.Krayevskogo) SPb 1843. 103. A.E.Krmskiy, storiya arabov, ix xalifat, ix dalneyiye sudb i kratkiy oerk arabskoy literatur, Moskva 1903. 104. St.T.Melik-Baxyan, Armeniya v period arabskoy vladestva (7-9 vv) Avtoreferat na soiskaniye uenoy stepeni doktora istorieskix nauk, Erevan 1965. 105. N.A.Mednikov, Palestina ot zavoyevaniya ey arabam do krestovx poxodov, po arabskim istonikam SPb 1902 (Sonralar: N.Mednikov, Palestina). 106. A.A.Vasilyev, Vizantiya i Arab. Politieskiye otnoeniya Vizantii i Arab za vremya Makedonskoy dinastii (867-959) Zb Heedsudg 1892 (Sonralar: A.Vasilyev, Vizantiya i Arab). 107. A.E.Krmskiy, storiya arabov, ix xalifat, ix dolneyiye sudb i kratkiy oerk arabskoy literatur Moskva 1903. 108. N.A.vanova, Peredsloviye k kn.: E.Levi-Provansala "Arabskaya kultura v spanii", s. 6. 109. .Y.Krakovski, a.g.e., 4. c. s. 33. 110. Y.Belyayev, Araplar, s. 165. 111. Yine orada, s. 209.

    BRNC BLM'N NOTLARI


    1. Son yzyl kastediliyor. Abbasiler hilafetinin zayflamas ve kn ieren kayt ve aratrmalar genellikle son yzyln rn olduundan ve eitli fikirler ileri srldnden bu dnemde yazlan kaynaklarn doru aratrlmas daha uygundur. 2. C.Zeydan, Tarih et-Temeddn, s. 107-108. 3. H..Hasan, Tarih el-slm, s. 1-2.

    189

    Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp 3-10. A.Emin, Zuhr el-slm, s. 1, 3-5. S.Lane-Pode, "A History of Egypt in the Middle ages", London 1924, p 29. A.Mller, t. 2, s. 243. A. Mets, Musulmanskiy renessans (perevod s nemetskogo D.Bertelsa), Moskva 1966, s.13-15. 10. V.Bartold, "Halif i sultan" v kn.: "Mir slama" S.Peterburg 1912 tom 1 n. 1 s. 215216. 11. A.Mller, t. 3, s. 1-4. 12. A.Mller, t. 3, s. 5. 13. A.Mller, t. 2, s. 216-217. 14. Yazar aleviler dediinde burada btn iileri ayn zamanda Fatimleri de kasdediyor. 15. A.Mller, t. 2, s. 243. 16. A.Mller, t. 2, s. 243. 17. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 31-32.

    5. 6. 7. 8. 9.

    19. B.N.Zaxoder, "storiya vastonogo srednovekovya" (Xalifat i Blijniy Vostok), Moskva 1944, s. 48-57. 20. T..Ter-Grigoryan, "Borba Artsaxa s arabskimi zaxvatikami v 9.veke", Baku 1942 s. 11. 21. A.Masse, slam, Azerner, Bak 1964, s. 64-65. 22. E.UIebi, Savrat ez-Zenc, s. 54-55. 23. F.Hitti, el-Arab (Muhtasar tarih), s. 190-195. 24. "Vsemirnaya storiya", Moskva 1957, t. 3, s. 119. 25. N.Mednikov, "O priinax raspadeniya arabskoy imperii", S.Peterburg 1907. 26. Bak: N.Mednikov, "O priinax raspadeniya arabskoy imperii", S.Peterburg 1907, s. 12-14. 27. kta, bu konuda bak: Z.Bnyadov, a.g.e., s. 132-134. 28. Z.Bnyadov, a.g.e., s. 134. 29. Toprak zerinde mlkiyet trleri hakknda Z.Banyadov'un "Azerbaycan 7-9. asrlarda" (Rus dilinde) eserinde (s. 131-136) geni bahsedildii iin burada ifade edilmesine ihtiya duyulmad. 30. Bin Haldun, ber c. 4, s. 419. 31. Ebu Yusuf, Kitab el-Harac, s. 75-76. 32. Z.Bnyadov, Azerbaycan.... s. 134. 33. Taber, c. 5, (s. 10 cz) 72; bin el-Esir, c. 6, s. 61-62. 34. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 212. 35. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 32. 36. Ahmed bin Zeyni, Tarih, s. 19. 37. Bin Tabataba, a.g.e., s. 212-213; Ahmed bin Zeyni, a.g.e., s. 19. 38. K.Brokkelman, a.g.e., c. 2, s. 32. 39. Bin Tabataba, a.g.e., s. 213; K. Brokkelman, a.g.e., c. 2, s. 32.

    190

    40. K.Brokkelman, a.g.e., c. 2, s. 33. 41. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 150; Taber, c. 5, (10) s. 226; Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 225, 226; Bin el-Esir, a.g.e., c. 6, s. 110-113; Bin Tabataba, el-Fahri, s. 216. 42. Yakubi, Tarih , c. 2, s. 165; Taberi, c. 5, (10) s. 243; Mes'ud, Muruc, c. 2, s. 235; Bin el-Esir, c. 6, s. 120-121; Bin Tabataba, el-Fahri, s. 217. 43. Azerbaycan Tarihi, c. 1, s. 141. 44. E.A.Belyayev, Araplar... s. 254. 45. Azerbaycan'n dalk lke olmasn dnerek A.Mller bu yerlerde yaayanlar "dallar" olarak tanmlamtr. 46. A.Mller, c. 2, s. 195. 47. B.Lewis, "The Arabs in History", Londan 1950, p. 103. 48. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 230-283. 49. Hseyin Gasim, El-Babekiyye.

    51. Yine orada, s. 229. 52. Bir ok vilayetler btnlkle deil de baz blmleri kurtarld iin ve haracn vilayetlere gre hesaplanmasndan, ayrca dier vergiler hakknda kesin bilgilerin olmamasndan dolay... 53. Taberi, c. 6, (11) s. 16; Bin el-Esir, c. 7, s. 68-69; Ebu'l-Fida, el-Mhteser f ahbar el-Beer, s. 57. 54. Bin el-Esir, c. 7, s. 69; "Beytul-Mal'da da hi bir ey yoktu". 55. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 257. 56. Hseyin Gasim, Babekiyye, s. 264. 57. A.Mller, slam, c. 2, s. 199. 58. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 154. 59. Yine orada, s. 155. 60. Bin Hordadbeh, Kitab el-Mesalik ve el-Memalik, s. 97. 61. Taber, c. 5, (9) s. 333; Bin el-Esir, c. 6, s. 176. 62. Z.Bnyadov, Azerbaycan 7-9. asrlarda (Rus dilinde) s. 257. 63. Yine orada s. 267-268. 64. Bin el-Esir, c. 6, s. 177-178. 65. Bin Tabata, el-Fahri, s. 229. 66. C.Zeydan, Tarih et-Temeddn, c. 2, s. 109. 67. Yine orada, s. 117. 68. B.Zaxoder, "storiya vostonogo srednevekovya" s. 48. 69. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 219. 70. Yine orada, s. 218. 71. A. Mller, c. 2, s. 213. 72. Taberi, c. 5, (10) s. 215; Seid Nefisi, Hanedane Tahiri s. 167; B.Zaxoder, a.g.e., s. 49. 73. A.Mller, c. 2, s. 209. 74. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 218. 75. E.A.Belyayev, Arab slam... s. 248. 76. Grld gibi bunu N.A.Mednikov ve A.A.Vasilyev'den nce 13. yzyln sonlar 14. yzyln balarnda Bin Tabataba el-Tigtaga (1262 ylnda domutur) Bak: El-Muncid, s. 321 sylemitir. 77. A.Mller, c. 2, s. 199. 78. A.Belyayev, Araplar... s. 249.

    191

    79. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 249. 80. EI-Dineveri, el-Ahbar et-Tival, s. 397. 81. A.Mller, c. 2, s. 238. 82. Mneccimba, Sehaif el-Ahbar, c. 2, s. 129. 83. Bu konuda bak: Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 273-274. 84. Taberi, c. 6, (9); Bn el-Esir, c. 7, s. 15. 85. Bin el-Esir, c. 7, s. 15. 86. Taberi, c. 6, (9) s. 32. 87. Taberi, c. 6, (9) s. 32; Bin el-Esir, c. 7, s. 15 "mer". 88. Taberi, c. 6, (11) s. 32; Bin el-Esir, c. 7, s.15. 89. Taberi, c. 6, (11) s. 33. 90. Taberi, c. 6, (11) s. 35; Bin el-Esir, c. 7, s. 15. 91. T..Ter-Grigoryan, s. 22. 92. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 191. 93. T..Ter-Grigoryan, s. 12-13. 94. E.A.Manandyan, "Narodnye vosstaniya v Armenii..." Erivan 1939, s. 27. 95. S.T.Melik-Bahxyan, Armeniy v period arabskogo vladestva (7-9 vv) Avtoreferat na soiskaniye uenoy stepeni dok. istorieskix nauk. Erevan 1965 s. 43. 96. T..Ter-Grigoryan, a.g.e., s. 14. 97. S. Baratov, storiya Gruzii, tetrad 3, S.Peterburg 1871, s. 13. 98. T..Ter-Grigoryan, s. 13-14. 99. Belazur, Futuh, c. 1, s. 248. 100. 101. 102. 103. 104. 105. Kk Bua bu lakap ile tannyordu. E-erabi, Taberi, c.6, (11) s. 44-45. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 17. Bin el-Esir, c. 7, s. 20. Taberi, c. 6, (11) s. 45; Bin el-Esir, c. 7, s. 21. Bin el-Esir, c. 7, s. 21.

    Taberi, c. 6, (11) s.45; Bin 106. Belazuri, Futuh, c. 1, s. 248 "Bedlis" el-Esir, c. 7, s. 21. 107. Taberi, c.6, (11) s. 45; Bin el-Esir, c. 7, s. 21. 108. Yine orada. 109. Taberi, c. 6, (11) s. 47; Bin el-Esir, c. 7, s. 21. 110. Belazuri, Futuh, c. 1, s. 248. 111. Taberi, c. 6, (11) s. 47; Bin el-Esir, c. 7, s. 23. 112. Yine orada. 113. Th. Ardzroini, Historie.... s. 148. 114. Bin el-Esir, c. 7, s. 24. 115. Taberi, c. 6, (9) s. 48. el-Cirdeman Berde ve Tiflis arasnda bir kaledir. 116. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 191. 117. Azerbaycan tarihi, c. 1, s. 141; T.Ter-Grigoryan, a.g.e., s. 14. 118. Taberi, c. 6, (9) s. 48. bin Uht stefanus; Bin el-Esir, c. 7, s. 24. - sa bin Yusuf

    192

    119. Taberi, c. 6, (9) s. 48; Kti; Bin el-Esir, c. 7, s. 24 -Kibi,; Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 191; Azerbaycan tarihi, c. 1, s. 141 "Kmur"; T.TerGrigoryan, a.g.e., s. 14 "Gmur". 120. S.Baratov, storiya Gruzii, c. 3, s. 14. 121. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 193; T.Ter-Grigoryan, a.g.e., s.19. 122. Ter-Grigoryan isyann 850 ylndan 852 ylna kadar devam ettiini gsterir. Bak: "Borba Artsaxa" s. 22. 123. Azerbaycan Tarihi, c.1, s. 141; T.Ter-Grigoryan, a.g.e., s. 19; Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 193. 124. syann geliimi hakknda etrafl bilgi almak iin bak: Th.Ardzroini, Historie... pp 145-150; Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 190-194; T. Ter-Grigoryan, a.g.e., s. 12-21. 125. S.Baratov, storiya Gruzii, c. 3, s. 114. 126. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 204. 127. Yine orada. 128. S.Baratov, storiya Gruzii, c. 3, s. 14. 129. Belazuri, Futuh, c. 1, s. 248. 130. S.T.Melik-Baxan, Armeniya... (Avtoreferat) 1965, s. 43. , 131. Y.A.Manandyan, Narodnye vostaniya v Armenii protiv arabskogo vladestva, Erevan 1965, s. 43. 132. A.Mller, c. 2, s. 195. 133. Y.A.Manandyan, a.g.e., s. 19-22. 134. Yine orada, s. 22. 135. Yine orada. 136. Yine orada. . 137. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 271. 138. H.Gezvini, Tarihi gozide, c. 1, s. 287. 139. A.Belyayev, Araplar... s. 253. 140. Bak: Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 255. 141. Yine orada, s. 270. 142. EnverBehnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s. 392. 143. Yine orada, s. 391-392. 144. Bu etki ok ynl aratrlmamtr. Genellikle, Babekliin kendinden sonraki ayaklanmalara etkisi Yakn ve Orta Dou tarihinde nemli sorunlardan biridir ve bunun zlmesi gnmzde de tam yazlmam tarihimize deerli katklar olurdu. 145. Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s. 392. 146. Bak: Hseyin Gasim, "Babekiyye", s. 336-337. 147. Bin Miskeveyh, Tecarb el-mem, c. 7 (5), s. 437. 148. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 270. 149. Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, s. 396. 150. Yine orada. s. 397. , 151. Nizam'l-Mlk, Siyasetname (Rusa tercmeden) M-L. 1949, s.188. 152. Y.Belyayev, Araplar... s. 252. 153. Yine orada, s. 255. 154. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 264. 155. Yine orada, s. 283-284. 156. Babeklere esir denler kasdediliyor. 157. Taberi, c. 5 (10), s. 331. 158. Y.A.Belyayev, Araplar.... s. 258.

    193

    159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175.

    Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 282. Yine orada, s. 283. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slmiyye, s. 47. A.Mller, c. 2, s. 212-213. Yine orada, s. 213. N.Mednikov, O priinax raspadeniya... s. 9. C.Zeydan, Tarih et-Temeddn, c. 2, s. 106. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 1, s. 5. A..Hasan, Msr, s. 68. H. .Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 281. M. el-Hudari Bey, Mhadarat, c. 3, s. 236. E. Ulebi, Savrat ez-Zenc, s. 557. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 254. M. el-Hudari Bey, Muhazarat c. 3, s. 198. A.Emin, Zuhr el-slm, c. 2, s. 4; v.s. B.N.Zaxoder, storiya vostonogo srednovekovya, s. 517. Yine orada, s. 51.

    177. M. el-Hudari bey, Muhazarat c. 3, s. 240. 178. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 1, s. 3. 179. Taberi, c. 5 (10) s. 317; Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 259-260. 180. Taberi, e. 5 (10) s. 315; Bin Teriberdi, c. 2, s. 233; C.Zeydan, Tarih etTemeddn c. 2, s. 106; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 281. 181. A.Mller, c. 2, s. 214; E.Ulebi, Savrat ez-Zenc, s. 57 "60 mil". 182. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slmiyye, s. 49; el-Muncid, c.2, s. 244; M. Merzug, el-Fenn el-slm, s. 73 "130 km". 183. Emir Ali, Muhteser tarih el-Arab, s. 248. 184. A.H.Hasan, Msr, s. 68; A.Mller, c. 2, s. 213. 185. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 1, s. 5. 186. Afin'in faaliyeti ve ldrlmesi hakknda bak: Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 257-283. 187. Binel-Esir, c. 7, s. 3. 188. lk kez olarak hilafette "sultan" ad verilmi ve Enas Trki sultanla layk grlmtr. Sultan halifeden sonra en byk nfuz sahibiydi. Halife bir yere giderken yerine sultan tayin ederdi.

    190. A.Emin, Zuhr el-slm, c. 1, s. 8. 191. Taberi, c. 5 (10), s. 350; Bin el-Esir, c. 7, s. 3; M. el-Heyyat, Duru, c. 4, s. 58; A. Emin, Zuhr el-slm, c. 1, s. 8.

    194

    192. Mneccimba, c. 2, s. 138. 193. Taberi, c. 4 (9) s. 33; Mneccimba, c. 2, s.133. 194. M. el-Hudari Bey, Muhazarat c. 2, s. 260; A.Mller, slam Tarihi, c. 2, s. 217. 195. Taberi, c. 6 (11), s. 33; Bin el-Esir, c. 7, s. 16; Mneccimba, c.2, s. 138; M. el-Hudari Bey, Muhazarat, c. 3, s. 260. 196. A.Mller, c. 2, s. 217. 197. Taberi, c. 6 (11), s. 33; Bin el-Esir, c. 7, s. 16 "233. yl". 198. Mneccimba, c. 2, s. 138. 199. Taberi, c. 6 (11), s. 34; Bin el-Esir, c. 7, s. 17. 200. Taberi, c. 6 (11), s. 60. 201. Bin el-Esir, c. 7, s. 32. 202. M. el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 268. 203. Bin el-Esir, c. 7, s. 32. 204. Taberi, c. 6 (11), s. 55. 205. Taberi, c. 6 (11), s. 65. 206. Taberi, c. 6 (11), s. 67; Bin el-Esir, c. 7, s. 34. 207. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slmiyye, c. 2, s. 54 "9 Aralk'da". 208. Taberi, c. 6 (11), s. 64; Bin el-Esir, c. 7, s. 33. 209. M. el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 269, "238. yl". 210. Taberi, c. 6 (11), s. 67; Bin el-Esir, c. 7, s. 34; "stelik Seval'in 5'inde olduu sylenir". 211. Mneccimba, c. 2, s. 141-142. 212. S.Baratov, storiya Gruzii, c. 3, s. 14-15. 213. Taberi, c. 6 (11), s. 69. 214. Taberi, c. 6 (11), s. 73. 215. Taberi, c. 6 (11), s. 79; Bin el-Esir, c. 7, s. 39. 216. Bin el-Esir, c. 7, s. 39. 217. Yine orada, s. 40. 218. Bin el-Esir, c. 7, s. 41-42; A.Emin, Zuhr el-slm, c. 1, s. 21; M.el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 270. 219. Bin el-Esir, c. 7, s. 41. 220. Yine orada, s. 42. 221. Yine orada. 222. A.Mller, c. 2, s. 222. 223. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 243. 224. Bu konuda bak: Taberi, c. 6 (11) s. 16-17; Bin el-Esir, c. 7, s. 42,63, 6869. 225. Taberi, c. 6 (11), s. 16; Bin el-Esir, c. 7, s. 68-69. 226. Yine ayn kaynaklarda. 227. Taberi, c. 5 (10), s. 317. 228. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 243. 229. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 298. 230. Yine orada. 231. M. el-Heyyat, Duru, c. 4, s. 67. 232. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 894-895. 233. es-Seffar "Misger", Tarihilerin genel fikrine gre Yakub bakr kaplar kalaylayan bir sanatkr olduu iin ona bu isim verilmiti. 234. Taberi, c. 6 (11) s. 81; Bin el-Esir, c. 7, s. 41. 235. Bin el-Esir, c. 7, s. 67. 236. Bak: B.Zaxoder, storiya vostonogo srednovekovya, M. 1944, s.56.

    195

    237. 238. 239. 240.

    Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 31. Vsemirnaya storiya, c. 3, s. 121. Vsemirnaya storiya, c. 3, s. 120. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 191.

    KNC BLM NOTLARI


    A.Mller, c. 2, s. 255. A.Krmskiy, storiya Arabov..., s. 203. N.Mednikov, O priinax raspadeniya arabskoy imperii, s. 8. Baz kitaplarda "Tolon" olarak gsterilir. Bak: YE, c. 1, s. 174. Baz tarihiler (rnein Bin Helligan, Vafiyat, c. 1, s. 78; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637-638; Suyuti, Husn El yazs var. 215 /b/. Ahmed'in babasnn farkl biri olduu ve Tolun'un ancak onun oulluu olduu gibi rivayeti de ileri sryorlar. Ancak buna tutarl bir delil gstermemiler. Gerekte de bu doru saylamaz. Bu konuda bak: Bin Teriberdi, Nucum, c. 3, s. 2-3. 6. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 620; Bin el-Esir, c. 7, s. 606; Suyuti, Hsn Elyazs var. 216/b/; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 26 "Tulun... Moolistanl kle Trklerden biri idi". "Tuuz7. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637; Bin Teriberdi, Ncum, c. 3, s. 3. uz = dokuz ouz". 8. Bin Helligan, c. 1, s. 78; Megrizi, Hitet, c. 1, s. 313; Bin Teriberdi, c. 3, s. 3; F.Wstenfeld, Die tatthalter 3. abt. s. 1; Ahbar Msr elyazs var. 27/b/ "Buhara'mn ve Horasan'n hakimi". 9. C. el-Ezdi, s. 58; Bin Helligan, c. 1, s. 78; Ahbar Msr elyazs var. 27/b/; Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314; Bin Teriberdi, c. 3, s. 3; F.Wstenfeld, Die tatthalter 3.abt. s. 31; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 26. 10. Bin Helligan, c. 1, s. 78; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637; Megrizi, Hitet, c. 1, s. 313. 11. F.K.Hitti yanl olarak 817 ylnda hediye verildiini gsterir. Bak: Philip K.Hitti, History of the Arabs p. 752. Not: Mevcut btn kaynaklardan farkl olarak Suyuti Tolun'un Harun er-Reid'e hediye verildiinin sylendiini de belirtir. Bak: Suyuti, Hsn elyazs var. 215/b/. 12. K.Brokelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, s. 36. 13. Bin Teriberdi, c. 3, s. 1. 14. Baz tarihiler (rnein Bin Teriberdi, c. 3, s. 1; Suyuti, Hsn var. 215/b/; Ahmed bin Tolun'un 220 (835) ylnda doduunu gstermekle birlikte 214 (826) ylnda doduu ihtimalini de belirtirler. Ancak bin Helligan ve Cemaleddin el-Ezdi gibi muteber kaynak sahipleri yalnz 220 (835) yln gsterirler." Ahmed 254 ylnda Msr'a vali olurken 34 yandayd (hicri takvimi ile gsterilmitir -E.E.) Bak: C. el-Ezdi, s. 58. 15. Bin Helligan, c. 1, s. 78; El-Ezdi, s. 60; F.Wstenfeld, Die tatthalter, c. 3, s. 4; Z. M. Hassan, Les Tulunides p. 26. 16. Bin Helligan, c.1,s. 78. 17. Bin Teriberdi, c. 3, s. 1. 18. Bak: G. Weil, Geschichte der Chalifen Mannheim 1846 2. b, s.405. 1. 2. 3. 4. 5.

    196

    19. Not: Samarra'daki eyaletin eski ad Samira

    olmu, halife M'tesim 836

    ylnda ehir kurduu zaman oraya "Surra men ra'a" adn vermitir. Bundan dolay da ad Samarra kalmtr. Samarra hakknda bak: Yakubi, Buldan, s. 255-269; Yakut el-Hemev, Mu'cem, c. 3, (1), s. 82-83; elMuncid t el-Edeb ve el-ulum, s. 244. Yeri gelmiken belirtmemiz gerekir ki, Azerbaycan Trkesinde yazlm eserlerde Samarra ehrinin ad Semire olarak yazlr. Baka bir ehire verilen Semire adna ortaa kaynaklarnda rastlanr ki, bu da Filistin'de kadim bir eyalet stelik ehir ad olmutur. Semire adl ehrin yerinde imdi Nablus ehri vardr. 20. Halife M'tesim (833-842) gya Badad'ta karmaa yaratan ve ehri daima gerginlik iinde tutan Trk alaylarn Samarra'ya nakletmeye zorlanmtr ve Samarra'nn ina edilmesinin esas nedeni de budur. Bak: Yakubi, Buldan, s. 255257; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 4. Bizce, M'tesim bunlarn hepsini asker reformunu gerekletirmek iin yapmtr. Samarra'y kurmakla O, yeni bir ordugah kurmu, ordusunun esasn tekil eden Trkleri ve Meriblileri oraya nakletmekle onlarn yerli ahali ile ilikilerini tamamen kesmitir. te yandan Azerbaycan'da Babekilerle savamak iin Samarra Badad'tan daha uygundu. 21. Megrizi, Hitet, c.1, s. 313.

    23. Cemaleddin el-Ezdi, c. 3, s. 58; Bin Teriberdi, c. 3, s. 7. 24. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 313. 25. Bin Teriberdi, c. 3, s. 3; Suyuti, Hsn elyazs var. 215/b/; Tarih es-salihi elyazs var. 67/b/; G.Weil, Geschichte... 2. band s. 405. Muhafz gc. Halifeyi koruyan bu blk, Trklerden ilk kez 26. Heres Me'mun zamannda oluturulmutur. Bak: F.Hitti, Tarih es-Suriya, c. 2, s. 185. 27. Msr el-slamiyye, s. 87-88. 28. Bin Teriberdi, c. 3, s. 4; Msr el-slamiyye, s.87. 29. Bin Teriberdi, c. 3, s. 4.

    197

    yapmadan) net olarak yazmak imkanszdr. Bundan dolaydr ki, bir ok Trk adlar ortaada yazlm kaynaklarda ylesine tahrif olunmu ekilde yazlmtr ki, bunlar doru belirlemek mmkn deildir. Bu da ayn adn eitli biimlerde yazlmasna sebep olmutur. 32. El-Ezdi, s. 58; Bin Helligan, c.1, s. 77. 33. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314. 34. Mtevekkil'in vezirlerinden biridir. Devrinin becerikli ve bilgili ahslarndandr. Bak: Bin Tabataba, el-Fahri, s. 238. 35. Tartus - Gney Anadolu ehirlerinden biridir. Uzun sre bizansllarla mslmanlar arasnda atmalara sebep olmutur. Bak: Yakut el-Hemevi, Mu'cem, c. 3 (2), s. 526-528. 36. Msr, el-slamiyye, s. 88. 37. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Bin Teriberdi, c. 3, s. 5. 38. Er-Ruha, - Urfa ehridir. Yunanllar tarafndan kurulmutur. Bak: Yakut, Mu'cem, c. 2 (2), s. 876-877. 39. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314; "Onlara (Ahmed bin Tolun'un adamlarna -E.E.) bedevi Araplar hcum ettiler. Bin Teriberdi, c. 3, s. 5-6. 40. Bin Teriberdi, c. 3, s. 5. 41. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314. 42. Bin Teriberdi, c. 3, s. 5. 43. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314; "Muharrem aynn ortasnda"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 6. 44. F.Wstenfeld bu tarihin "15 Muharrem 250 yl" olduunu ve Ebu-I-Mehasin'den (Bin Teriberdi -E.E.) alndn belirtir. Bin Teriberdi ise yalnz "250 ylnn Muharrem aynda" vermitir. Mukayese iin; Bin Teriberdi, c. 3, s. 5-6 ve F.Wstenfeld, Die Statthalter ab. 3, s. 6. 45. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 314. 46. M. el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 278. 47. Taberi, c. 4, (11) s. 94; Bin el-Esir, c. 7, s. 47. 48. Taberi, c. 4, (11) s. 95; Bin el-Esir, c. 7, s. 47. 49. Yine ayn kaynaklarda. 50. M. el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 278. 51. Bin el-Esir, c. 7, s. 47; Mneccimba, c. 2, s. 145; Ebu-l-Fida, c.3, s. 55.

    198

    52. Taberi, c. 6 (11) s. 94; Bin el-Esir, c. 7, s. 47; Bin e-ehne, Ravda c. 1, s. 292; Ebu-l-Fida, Ahbar el-beer, c. 3, s. 55. 53. Bin el-Esir, c. 7, s. 48; "gemiye". Mneccimba, c. 2, s. 145. 54. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 297; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 8; Emir Ali, Muhteser tarih, s. 256, "Mcte'in kat". 55. Bin el-Esir, c. 7, s. 48. 56. Mneccimba, c. 2, s. 145. 57. Amir Ali, Muhteser tarih, s. 256. 58. Said bin Batrik, c. 2, s. 461. 59. Mneccimba, c. 2, s. 45. 60. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 1, s. 231. 61. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 289; Suyuti, Tarih ek-hulafe elyazs var. 127/b/. gitmitir; El-Heyyat, Duru, c.4, s. 65; A.Emin, Zuhr el-slam, c. 1, s. 11-12. 62. M'tezz'le kardei M'eyyed'i 248 (862) ylnda Trkler hapsetmi, servetleri, mlkleri ellerinden alnmtr. Bak: Bin el-Esir, el-Kamil f-t-tarih, c. 7, s. 41. 63. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 298; Bin e-ehne, Ravde, c. 1, s. 292; Ebu-l-Fida, Ahbar el-Beer, c. 3, s. 56. 64. Said bin Batrik, c. 2, s. 467. 65. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 616. "O (m'tezz -E.E.) iki gn sonra ld... Bu olay 255 yl Receb aynn bitimine gn kala haftann ikinci gn olmutur. Halifelii biat edilen gnden balayarak 4 yl 9 ay (hicri hesab ile -E.E.) srmt; M'stein'in halifelikten uzaklatrld gnden ise Badad'ta da ona (M'tezz'e -E.E.) biat edildi. 3 yl 7 ay sreyle. 66. Taberi, c. 6 (11) s. 98-104. 67. Said bin Batrik, c. 2, s. 461 "Samarra halknn tamam 251 ylnn Muharrem aynda M'tezz'in halifeliine biat ettiler". 68. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 289 "Ahmed bin Muhammed bin el-M'tesim'e (Mste'in E.E.) 248 yl Rebi-el-ahir aynn bitimine be gn kala haftann ikinci gn biat edildi. Kendisini grevden aldnda M'tezz'e biat edildi. Hilafeti yl ay srmtr. 69. Suyuti, Tarih el-hlafe elyazs var. 127/b/ "Ona (Mste'in'e -E.E.) biat ettiler. Halifelii 251 ylnn balarna kadar devam etti. Trkler ona itiraz ettiler. O korktu ve Samarra'dan Badad'a ekildi. 70. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 11. 71. Taberi, c. 6(11), s. 97; Bin el-Esir, c. 7, s. 49. 72. Taberi, c. 6 (11), s. 98-124; Bin el-Esir, c. 7, s. 50; Ebu-l-Fida, Ahbar el-beer, c. 3, s. 56; Bin el-ehne, Ravde, c. 1, s. 292. 73. Bin el-Esir, c. 7, s. 50. 74. Bu konuda etrafl bilgi iin bak: Taberi, c. 6 (11) s. 98-124; Bin el-Esir, c. 7, s. 5055. 75. Taberi, c. 6 (11), s. 125. 76. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 610. 77. Bin el-Esir, c. 7, s. 55. 78. Suyuti, Tarih, el-hlafe elyazs var. 128/a/ "/2/52 ylnn balarnda". 79. Yine ayn kaynaklarda. Said bin Batrik, c. 2, s. 461; Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 298; Suyuti, Tarih el-hlefa var. 128/a/ /2/52 ylnn balarnda. 80. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 670 "Samarra'da". Not: Samarra'da M'tezz'e 251 (865) ylnda biat edilmitir. 81. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 611.

    199

    82. Bin el-Edim, Tarih Halep, biner Sami ed-Dehhan, c.1, s. 73. 83. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 611-612. 84. Vasit Irak'ta ehirdir bu ehrin bulunduu eyalete de Vasit eyaleti denir. ehri Yusuf bin Heccac kurmutur. Abbasiler hilafetinin sonlarna doru Dicle taarak eyaleti sahraya dntrmt. 85. Ebu-l-Fida, c. 3, s. 56. 86. Bin Teriberdi, c. 3, s. 6. 87. EI-Ezdi, s. 58; Taberi, c. 6 (11), s. 147. "Ahmed bin Tolun M'tesin'e mvekkil idi". 88. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 610; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 639; Megrizi, Hitet,

    c.1, s. 314; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 8. 89. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314 "M'tezz'in annesi yazd". 90. El-Ezdi, s. 58. 91. Taberi, c. 6(11), s. 146-147; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Bin Teriberdi, Nucum, c. 3, s. 6; Suyuti, Husn elyazs var. 215/b/ ve Tarih el-hlefa elyazs var. 128/a/. 92. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314. 93. Mes'udi, Muruc, c.2, s. 299. 94. Taberi, c. 6 (11), s. 147; Z.M.Hassan, Le Tulunides, p.32. 95. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314. 96. Taberi, c. 6, s. 146-147; Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 289-299; Suyuti, Tarih el-Hlefa elyazs var. 128/a/; F.Wstenfeld yanllkla 253 yl gstermitir. Bak: "Statlhalter abt. 3, s. 7. 97. Taberi, Suyuti ve dier tarihiler yalnz "3 evval"i gsterirken, Mes'udi iki tarih ("6 evval" -Muruc, c. 2, s. 289 ve "3 evval" yine orada, s. 299) gsteriyor ki, bunlardan ilki yanl saylmaldr. 98. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 299; "Tarih es-Salihi" var. 63/a/; Bin el-Esir, c. 7, s. 60. 99. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 637; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Bin Teriberdi, Nucum, c. 3, s. 6; Tarih es-Salihi var. 68/a/; Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 299 "O (Said bin Salih'i kastediyor -E.E.) cesedi yola atp, gitti... bir blk adam onu defnetti". 100. Tarih el-tslam ve Msr el-slamiyye, s. 87. 101. Taberi, c. 6, s. 141; Mneccimba, c. 2, s. 146 "Vasif ve Kk Bua'nn Badad'tan karlmasn emretti". 102. Taberi, c. 6 (11), s. 141. 103. Yine orada, s. 142. 104. Yine orada, s. 150. 105. Yine orada. 106. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 55. 107. Taberi, c. 6 (11), s. 150; Bin el-Esir, c. 7, s. 61-62. 108. Taberi, c. 6 (11), s. 153; Bin el-Esir, c. 7, s. 63; Ebu-l-Fida, c. 3, s. 57. 109. Mneccimba, c. 2, s. 148. 110. Taberi, c. 6(11), s. 156; Bin el-Esir, c. 7, s. 65. 111. Yine ayn kaynaklar ve Mneccimba, c. 2, s. 148. 112. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 638. 113. Said bin Batrik, Nezm... c. 2, s. 462 "El-M'tezz Trk Bakbak' Msr'a vali tayin etti"., 114. Yine orada: "Bakbak kzn Ahmed bin Tolun ile evlendirmiti". Anlalan yazar Baykbak'la Yarg' kartrm.

    200

    115. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 615; Said bin Batrik, Nezm... c. 2, s. 462; Bin elEsir, c. 6, s. 66; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 638; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314. 116. Bin Helligan, c.1, s. 77, "El-M'tezz Billah onu (Ahmed bin Tolun'u -E.E.) Msr'a vali tayin etmiti"; Tarih es-Salihi, elyazs var. 67/a/ 117. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 37. "Emir Ahmed bin Tolun M'tezz bin elMtevekkil'in hilafetinin sonlarnda 255 (869) ylnda Msr'a vali tayin edildi". 118. Bin Helligan, c.1, s. 78, "Bir de derler ki, Ramazan aynn 25'de pazartesi". Buna ancak bin Helligan'da rastlanld. Kaydetmeliyiz ki, hicri 224 ylnn Ramazan aynn 25'i pazartesine deil, Cuma gnne rastlar. 119. El-Ezdi, s. 58; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Z. M.Hassan, Le Tulunides, p. 36. 120. F.Wstenfeld, Die tatthalter, atf. 3, s. 7. 121. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 615 "O (Ahmed bin Tolun -E.E.) 254 yl Ramazan aynda Fustat'a girdi". 122. N..Mednikov, Palestina... s. 802. 123. Belazuri, Futun, c.1, s. 249. 124. Yine orada, s. 250-252. 125. Msr ehiri dnlmesin diye "lke" szn ilave etmek gerekli grld. 126. Belazuri, Futuh, c.1, s. 249. 127. Er-Rum denizi - Akdeniz. 128. El-Gelzem denizi - Kzl deniz. 129. Megrizi, Hitet, c.1, s. 15. 130. A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 68. 131. Bu konuda bak: Megrizi, Hitet, c.1, s. 14.

    133. Yine ayn konaklar ve bin Teriberdi, Nucum, c. 2, s. 342-343. 134. El-Ezdi, s. 58; Bin Helligan, c.1, s. 77; Tarih es-Salihi elyazs var. 67/a/; Duhat el-Ezhar elyazs var.60/a/; Mehiyeddin el-Heyyat, Duru, c. 4, s. 69; Bin Kesir, el-Bidaye ve-n-nihaye, c. 6 (11), s. 14 v.s. 135. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 615; Taberi, c. 6 (11), s. 157; Said bin Batrik, c. 2, s. 462; Bin el-Esir, c. 7, s. 66; Bin Haldun, ber, c. 4, s.638; Megrizi, Hitet, s. 314; Bin Teriberdi, c. 3, s. 5-6 v.s. 136. Msr el-slamiyye, s. 88. 137. Btn tarihilerden farkl olarak, Muhammed bin Abd el-Muti bu ad "Ahmed bin el-Mberrid elyazs var. 59/b/. olarak yazmtr. Bak.: Duhat el-ezhar

    201

    138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145.

    Bin Haldun, ber, c. 4, s. 638

    Sefir; Duhat el-ezhar, var. 59/b/

    "Sufyan". egir'i farkl isimle veren yalnz bu iki kaynaktr. Kindi, Vulat, Msr, s. 239. Yine orada, s. 238. "Hecce". Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Duhat el-Ezhar var. 59/b/. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 36; Z.M.Hassan, Les Tulunides pp.36-37. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 127. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; Duhat el-ezhar var. 59/b/. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 36. Yazar dier tarihilerden farkl olarak: "Ali

    bin Mu'bid isimli bir zenginin ona (Ahmed bin Tolun'a -E.E.) on bin dinar gnderdiini belirtir". 146. Bu konuda bak: F.Wstenfeld, Die tatthalter ab. 3, s. 7-8. 147. Sufedi, Umerau Demek, s. 7. 148. Megrizi, Hitet, c.1, s. 103; A. .Hasan, Msr f usur el-Vusta, s. 73. "247 ylndan". 149. Yakubi, Tarih,c . 2, s. 615; Duhat el-Ezhar elyazs var. 60/a/ "Halifeye". 150. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314. 151. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 615; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314. 152. Yine ayn kaynaklarda. 153. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 616. 154. Yine orada, c. 2, s. 616-617. 155. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 616-617. 156. Bak: A..Hasan, Msr f-l-usur el-vusta, s. 75. 157. Yine orada. 158. Msr el-slamiyye, s. 89.

    160. Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; Bin Teriberdi, c. 3, s. 6. 161. Kindi, Vulat, s. 239. 162. Kindi, Vulat, s. 239; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; Bin Teriberdi, c. 3, s. 6. 163. Kindi, Vulat, s. 239. 164. F.Wstenfeld, Die tatthalter, ab. 3, s. 8-9; A. . Hasan, Msr f-1-usur elvusta, s. 76. 165. Kindi, Vulat, s. 240; Z.M.Hassan, Les Tulunides. 166. Z.M.Hassan, s. 240; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. 167. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 646; A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 77. 168. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 618. 169. N.A.Mednikov, Palestina... c.1, s. 794. 170. "Muruc ez-Zeheb" ve "et-Tenbih ve-l-iraf' eserlerinin her ikisi de dikkatle gzden geirildi.

    202

    171. "Husn el-muhadara.., Tarih el-hlafa, Lubbu-l-elbab" adl eserlerinde. 172. Bu isimleri geen tarihilerin eserlerinin adlar kaynak ve literatrlerde verilecektir. 173. Ebu-l-Fida, c. 3, s. 56. 174. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 611. 175. Yine orada. 176. Yine orada, s. 613. 177. Kindi, Vulat, s. 241; Megrizi, Hitet, c.1, s. 315; F.Die Statthalter, ab. 3, s. 10. 178. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 614. 179. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 611-614, 618, 620; Taberi, c. 6 (11); Bin el-Esir, c. 7, s. 85; Ebu-l-Fida, c. 3, s. 56; Bin Haldun, ber, c. 4, s.639; Bin Teriberdi, c. 3, s. 7. 180. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315. 181. F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 10. 182. Bin el-Edim, Tarih Halep (Sami Dehha'nn neri), s. 74, (Freyta'n neri), s. 27; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 10; A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 76. 183. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315. 184. Bin el-Esir, c. 7, s. 85; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 639. 185. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 794-795. 186. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 794. 187. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 617-618. 188. Kindi, Vulat, s. 241. 189. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 617. 190. Yine orada, s. 617-618. 191. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 794. 192. Kindi, Vulat, s. 241; (Bak: kara). 193. Yine orada Burada yazarn ilavesi

    karlm okunmaldr. 194. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 37. 195. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315; Encuklopedie de slam Leiden 1924, b. 4, s. 903; K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s.63. 196. Msr el-slamiyye, s. 92; F.Hitti, Tarih es-Suriye... s. 186. 197. Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; Bin Teriberdi, c. 3, s. 7; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 9. 198. Kindi, Vulat, s. 240; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 647; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. 199. Kindi, Vulat, s. 241-242; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 10. 200. Bin el-Esir, c. 7, s. 81. 201. Taberi, c. 6 (11), s. 203; Bin el-Esir, c. 7, s. 81; Mneccimba, c.2, s. 150. 202. Yine ayn kaynaklar ve Ebu-l-Fida, c. 3, s. 61; Mes'udi, et-Tenbih, s. 366. 203. Taberi, c. 6 (11), s. 203. 204. Taberi, c. 6 (11), s. 206; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 22. 205. Taberi, c. 6 (l 1), s. 204; Bin el-Esir, c. 7, s. 81; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 22. 206. Ayn kaynaklar.

    203

    207. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 638; Megrizi, Hitet, c.1, s. 314, "Baykbak'n (Baykbak -E.E.) uhtesinde ne var idiyse o (halife Mhtedi -E.E.) hepsini Ahmed bin Tolun'un kaynpederi Trk Macur'a verdi". Anlalaca gibi, Megrizi sonradan am'a vali tayin edilen Amakor'la Yarg' kartrmtr. F.Wstenfeld, Die Statthalter ab. 3, s. 9; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 47. 208. Taberi, c. 6 (11), s. 211. 209. Megrizi, Hitet, c.1, s. 314; F.Wstenfeld, Die Statthalter ab. 3, s.9; H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 127. 210. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 621. 211. Kindi, Vulat, s. 242; Megrizi, Hitet, c.1, s. 315. 212. Kindi, Vulat, s. 242. 213. Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. 214. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 621. 215. Yine orada. 216. Yine orada. 217. Yine orada. 218. Kindi, Vulat, s. 242. 219. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 620. 221. Kindi, Vulat, s. 243; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; Bin Teriberdi, c. 3, s. 7. 222. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 796. 223. Bin Haldun, iber, c. 4, s. 640. 224. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 622., 225. Kindi, Vulat, s. 243. 226. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 623. 227. Yine orada. 228. Taberi, c.6(11), s.223. 229. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 621. 230. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 639. 231. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 624; Taberi, c. 6 (11), s. 229, "Ramazan aynn 8'de ld"; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 11; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 51. 232. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 796. 233. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 624. 234. F.Hitti, A.Curci, C.Cebbur, Tarih el-Arab, c. 2, s. 544. 235. Kindi, Vulat, s. 240; Bin Haldun, iber, c. 4, s. 647 "/2/59 yl". 236. Kindi, Vulat, s. 240 "Emunin"; Bin el-Esir, c. 7, s. 93; A..Hasan, Msr fi-lusur el-vusta, s. 76. 237. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 622. 238. A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 76. 239. Bin el-Esir, c. 7, s. 93. 240. Kindi, Vulat, s. 241. 241. Yine orada. 242. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 647. 243. Bin el-Esir, c. 7, s. 94. 244. Bin el-Esir, c. 7, s. 67. 245. Taberi, c. 6(11), s.232. 246. Bin el-Esir, c. 7, s. 87; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 28. 247. Bin el-Esir, c. 7, s. 86. 248. Yine orada, s. 98 ve Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 28; Bin el-Cavzi, elMntezem, c. 5/2/, s. 26; Bin Teriberdi, c. 3, s. 27.

    204

    249. Ebu-l-Fida, el-Muhteser, c. 3, s. 62; Mneccimba, c. 2, s. 151; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 640; Bin Teriberdi, c. 3, s. 28. 250. Bin el-Esir, c. 7, s. 98; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 32. 251. Yine ayn kaynaklar ve Bin Teriberdi, c. 3, s. 33. 252. Bin el-Esir, c. 7, s. 100; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 648; A..Hasan, Msr fi-lusur el-vusta, s. 77 "262 ylnda". ve F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s.14 253. Yine ayn eserler "Lb". 254. Bin Haldun, ber, c. 4. 648. 255. A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 77. 256. Bin el-Esir, c. 7, s. 100 "Msr'a". 257. Taberi, c. 6 (11), s. 258; Kindi, Vulat, s. 243 v.s. 258. Bu konuda bak: El-Muncid, s. 361 ve Yev. Belyayev, Araplar...s. 243-244. 259. Taberi, c. 6 (11), s. 232. 260. Yine orada, s. 234 ve Bin Teriberdi, c. 3, s. 31. 261. Kindi, Vulat, s. 243. 262. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 640. 263. Yine orada, s. 641. 264. Taberi, c. 6 (11), s. 234; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 31. 265. Bin Teriberdi, c. 3, s. 31. 266. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 641. 267. A..Hasan, Msr f-l-usur el-vusta, s. 81. 268. Mneccimba, c. 2, s. 150. 269. Bin el-Esir, c. 7, s. 108. 270. Yine orada ve Bin Haldun, ber, c. 4, s. 641. 271. Yine ayn kaynaklar. 272. Taberi, c. 6 (11), s. 262. 273. Kindi, Vulat, s. 244. 274. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 641. 275. Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. 276. Suyuti, Husn elyazs var. 187/b/. 277. Kindi, Vulat, s. 244; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. 278. Kindi, Vulat, s. 244. 279. Suyuti, Husn elyazs var. 178/b/. 280. Kindi, Vulat, s. 245; Bin el-Esir, c. 7, s. 245; "/2/54 yl Sefer'de";Bin elCavzi, el-Mntezem, c. 5/27, s. 49, "Muharrem'de"; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319, "Sefer'de". Taberi, Bin el-Cavzi ve Bin Teriberdi kendi eserlerinde Musa bin Bua'nn bin Tolun'a kar hcumundan hi bahsetmemiler. 282. 283. 284. 285. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 642. Kindi, Vulat, s. 245; Bin Helligan, c.1, s. 77-79; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319. Kindi, Vulat, s. 243; Said bin Batrik, c. 2, s. 474 v.s. Bin el-Esir, c. 7, s. 110.

    286. Bin el-Esir, c. 7, s. 110; Bin eddad el-Halebi, el-E'lag el-hetire (elyazs) var. 96/a/. 287. Taberi, c. 6 (11), s. 247; Bin el-Esir, c. 7, s. 111; Bin eddad, el-E'lag elhetire (elyazs) var. 97/a+b/. 288. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 643; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320.

    205

    289. F.Hitti, Tarih Suriye, s. 186 "877 yl"; K.Borakkelman, Tarih e-u'ub elslamiyye, c. 2, s. 64 "877 yl". 290. Kindi, Vulat, s. 245 (hi bir tarih gsterilmemitir -E.E.); F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 15. 291. Bin el-Esir, c. 7, s.112. 292. Kindi, Vulat, s. 246. 293. Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 294. Kindi, Vulat, s. 246. 295. Bin el-Esir, c. 7, s. 112. 296. Bin el-Edim, Tarih Halep (bineri Freytag), s, 28. 297. F.Hitti, Tarihi Suriye /el-esr el-arabi/, s. 186. 298. A.Vasilyev, Vizantiya i Arab, t.1, s. 63. 299. Kindi, Vulat, s. 246; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3. s. 16. 300. Bin Teriberdi, c. 3, s. 40. 301. Taberi, c. 6 (11), s. 252 "Muharrem'de"; Bin Kesir, el-Bidaye, c.11, s. 37. 302. Yine ayn eserler ve Bin el-Esir, c. 7, 112; Ebu-l-Ferec, s. 271; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 643; Bin eddad, el-E'lag el-hatra (elyazs) var. 122/a/. 303. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 644. 304. Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 207. 305. Yine orada. 306. El-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 312 "lkenin snrlar Frat nehrinde sona eriyordu". 307. A.Vasilyev, Vizantiya i Arab, c.1, s. 70. 308. Taberi, c. 6 (11), s. 253; Bin Teriberdi, c. 3, s. 40. 309. Yine orada ve bin eddad, el-E'lag el yazs var. 96/b/. 310. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 37. 311. F.Hitti, Tarih Suriye... c. 2, (4), s. 186. 312. EI-Ezdi, s. 58; Tarihu bin el-Edim elyazs var. 151/b/. Said bin Batrik, c. 2, s. 470; Tarih el-Msriyye, s. 91. "Mveffeg bin Tolun'un hayatnn sonuna kadar Irak'ta "devlet dmanlar ile uraarak kald". Yazarlar "devlet dmanlar" olarak isyan eden zencileri kasdediyorlar. 313. F.Hitti, Tarihi Suriye... c. 2, (4), s. 186. 314. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 644. 315. Yine orada. 316. Kindi, Vulat, s. 246; Taberi, c.6 (11), s. 252; Bin Haldun, ber, c.4, s. 644; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320; Bin Teriberdi, c. 3, s. 40. 317. Kindi, Vulat, s. 247. 318. A. . Hasan, Msr f-l-usur el-vusta, s. 78. 319. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 644-645. 320. Taberi, c. 6 (11), s. 252; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 37. 321. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 645. 322. Bin el-Esir, c. 7, s. 115. Fustat'tan batya, Nil'in sol sahilinde ehramlarn 323. El-Cize yaknlarndaki bir blgenin ve onun merkez ehrinin addr. 324. Kindi, Vulat, s. 247. 325. Bak: Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 326. Kindi, Vulat, s. 247. 327. Bin el-Esir, c. 7, s. 113. 328. Kindi, Vulat, s. 247; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320.

    206

    329. Bir ok karlatrmalar gsteriyor ki, Megrizi Kindi'nin eserinden ok faydalanm, adn kayd etmese de bir ok blmn Kindi'nin eserinden alnd anlalyor. Hatta Kindi'de olan ifade tarz bile Megrizi'nin eserinde ayn ekilde verilmitir. 330. Kindi, Vulat, s. 247; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 331. Bilindii gibi, a'ban ay 29 gndr. Bylece, a'ban aynn 8'den, Ramazan aynn 4'ne kadar olan sre 25 gn eder. 332. Bin el-Esir, c. 7, s. 115. "O (Abbas -E.E.) 265 yl Rebi-el-evvel'de Berge'ye geldi". 333. Kindi, Vulat, s. 247-248. 334. Yine orada ve Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 335. A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 78. Yazarn belirttii gibi, bu mektubun metni bin Daye'nin "Siret bin Tolun" eserinden alnmtr. 336. A..Hasan, Msr f-I-usur el-vusta, s. 78. 337. Kindi, Vulat, s. 248. 338. (sonralar. Merakei, Ahbar el-Merib). 339. Kindi, Vulat, s. 248; Bin el-Esir, c. 7, s. 115. "Emir el-m'mnn Afrika ve eyaletlerinin iine beni tayin etmitir"; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 645. 340. Merakei, Ahbar el-Merib, c.1, s. 111. 341. Kindi, Vulat, s. 248.

    343. -bu kabile araplarn Kuzey Afrika'y igal etmesinden nce hristiyan dinini kabul etmiti, igalden sonra mslmanl kabul etmee baladlar. Hariciler tarikatnn bir kolu olan ibadilerin byk bir blm 13. yzylda Kuzey Afrika'ya ekildikten sonra dnya grlerini Nefusiler ibadilii baka mezheplerden stn tutmu ve onu kabul etmiler. 344. Merakei, Ahbar el-Merib, c.1, s. 112. 345. Yine orada. 346. Yine orada. 347. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 646. 348. Bin el-Esir, c. 7, s. 115; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 646; Merakei, Ahbar elMerib, c.1, s. 112-113. 349. Kindi, Vulat, s. 248. 350. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 646; Merakei, Ahbar el-Merib, c.1, s.113. 351. Kindi, Vulat, s. 249. 352. A..Hasan, Msr f-l-usur el-vusta, s. 79. 353. Yine orada, s. 80. 354. Kindi, Vulat, s. 249; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 19; A..Hasan, Msr el-slamiyye,. s. 80 (Yazar yanllkla Ahmed bin Tolun'un 100 bin kiilik bir ordu ile hareket ettiini syler. Ancak bu ayn yl olmam daha sonraki ylda meydana gelmitir, brahim'in gnderilmesinden ise bahsedilmiyor). 355. Kindi, Vulat, s. 249. 356. Yine orada ve Megrizi, Hitet, c.1, s. 320; F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 19.

    207

    357. F.Wstenfeld bunu doru evirmemi ve "20 Ekim'de" yazmtr. Bak: Die Statthalter ab. 3, s. 19. 358. Kindi, Vulat, s. 249. 359. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 646. 360. Kindi, Vulat, s. 249; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 361. Bin el-Esir, c. 7, s. 115. 362. Kindi, Vulat, s. 249; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 363. Taberi, c. 6 (11), s. 288; Bin el-Esir, c. 7, s. 133. 364. Kindi, Vulat, s. 249; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 365. Kindi, Vulat, s. 249; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320; Bin el-Esir, c. 7, s. 116. 366. Megrizi, Hitet, c.1, s. 99; Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37; A.Mller, c. 2, s. 257. 367. Bin Teriberdi, c. 3, s. 43; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 59; N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 798. 368. Yine ayn eserler. 369. Saffariler devletinin kurucusu Yakub bin Leys es-Saffar 879 ylnda ldkten sonra, onun yireni kardei Amir bin Leys gemitir. 370. Bu konuda bak: Taberi, c. 6 (11), s. 287-288. 371. Bu ahs bin Tolun'un hizmetilerinden biri idi. Mveffeg'in taraftar Sima et-Tevil Antakya'da ldrldkten sonra, Ahmed Suurlar hizmetisi Sima'nn emrine vermiti. 372. Taberi, c. 6 (11), s. 258; Bin el-Esir, c. 7, s. 120; Bin Kesir, c. 11, s. 42. 373. Taberi, c. 6 (11), s. 295; Bin el-Esir, c. 7, s. 268. 374. Bartold, Xalif i Sultan, s. 216. 375. Bin el-Edim, Tarihi Halep biner Sami dehhan, c.1, s. 78. 376. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 648. el-Hadim her hangi bir hakem tarafndan tutulmu veya parayla 377. hizmete alnm kiiye "hadim" - hizmeti denirdi. 378. Taberi, c. 6 (11), s. 294; Bin el-Esir, c. 7, s. 133; Bin el-Edim, Tarihi Halep, c.1, s. 78. 379. Bin el-Edim, Tarihi Halep biner Sami Dehhan, c.1, s. 79. 380. Taberi, c. 6 (11), s. 295; Bin el-Esir, c. 7, s. 133. 381. Bin el-Edim, Tarihi Halep, c.1, s. 79. 382. Taberi, c. 6 (11), s. 296; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 651 1 Mazyar; Bin Teriberdi, c. 3, s. 45. 383. Kindi, Vulat, s. 250. 384. Bin el-Edim, Tarihi Halep (biner Freytag), s. 31 "100 bin". 385. Taberi, c. 6 (11), s. 296; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 386. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 128. 387. Kindi, Vulat, s. 251. 388. Taberi, c. 6 (11), s. 296; Bin Teriberdi, c. 3, s. 45. 389. Bin Teriberdi, c. 3, s. 45. 390. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 651. 391. Kindi, Vulat, s. 250. 392. Taberi, c. 6 (11), s. 296; Bin el-Esir, c. 7, s. 141; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 648-649. 393. Kindi, Vulat, s. 251. 394. Bin Tabataba, el-Fahri, s. 250. "O, kardei el-Mveffeg Talha ile hilafete ortak gibiydiler. Hutbe ve sikke, M'temid'in ad mayd ve Emir el-Mmnn

    208

    adlanrd. , emir, askeri gler dmanlarla sava, Suurlarn korumas, vezirlerin ve emirlerin atanmas kardei Talha'ya bra klmt." 395. Bin el-Esir, c. 7, s. 142; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43; el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 312. 396. Taberi, c. 6 (11), s. 299 "M'temid Msr'a ulamak istiyordu"; Bin el-Esir, c. 7, s. 242; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 649 "O, (bin Tolun -E.E.) onu (M'temid'i E.E.) Msr'a davet etti"; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43; el-Hudari bey, Muhazarat, c. 3, s. 312 v.s. 397. Yine orada, s. 300; Bin el-Esir, c. 7, s. 142. 398. Yine orada ve Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 4, s. 65; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43 v.s. 399. Taberi, c. 6 (11), s. 299-300. 400. Taberi, c. 6 (11), s. 300; Bin el-Esir, c. 7, s. 142. Bin Kundac btn elCezire'nin canisini kabul edilse de, gerekte ise el-Cezire'nin Diyar-Mudar ksm Tolunoullar'nn hakimiyetine tabiydi.

    402. Taberi, c. 6 (11), s. 300; Bin el-Esir, c. 7, s. 142; Bin el-Cavzi, elMntezem, c. 5, s. 65. 403. Taberi, c. 6 (11), s. 301; Kindi, Vulat, s. 251; Bin el-Esir, c. 7, s.152; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 66. 404. emseddin ez-Zehebi, Duval el-slm elyazs var. c.1, 36/a/. 405. Suyuti, Tarih el-hlafe elyazs var. 930/b/. 406. Taberi, c. 6 (11), s. 304; Kindi, Vulat, s. 251; Ebu Ahmed el-Mveffeg Msr' bin Kundac'a verdi. Bin el-Esir, c. 7, s. 143; Bin el-Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43 v.s. 407. Kindi, Vulat, s. 251. 408. Taberi, c. 6 (11), s. 304. 409. Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 410. Kindi, Vulat, s. 251. 411. Fakih - Mslman hukukusu. 412. Kindi, Vulat, s. 252 ve el-Gudat, s. 149; Bin Helligan, c.1, s.127; Suyuti, Tarih el-hlefa elyazs var. 130/b/. 413. Kindi, Vulat, s. 252; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 414. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 650. 415. - kymetli talarla sslenmi dokuma elbise trdr. Her hangi bir ahsn iktidarn yahut bakanln tanmak alameti olarak ona her yl hediye gnderilirdi. Bunu gndermemek ise, onu tanmamak anlam tayordu. 416. Bin el-Esir, c. 7, s. 143; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 650. 417. Kindi, Vulat, s. 150; Bin Helligan, c.1, s. 127-128; Z.M.Hassan, Les Tulunides pp.224-225. 418. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43. 419. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 650. 420. Bin el-Esir, c. 7, s. 143; Bin el-Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43. 421. Taberi, c. 6 (11), s. 320. 422. Yine orada.

    209

    423. Yine orada ve bin el-Esir, c. 7, s. 142. 424. Taberi, c. 6 (11), s. 320. 425. Bin el-Esir, c. 7, s. 1452; Bin el-Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 43. 426. Kindi, Vulat, s. 254; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 427. Bin el-Esir, c. 7, s. 147; Kindi, Vulat, s. 256. 428. Kindi, Vulat, s. 265. 429. Said bin Batrik, c. 2, s. 474. 430. Taberi, c. 6 (11), s. 328-329 "18'de"; Said bin Batrik, c. 2, s. 474 "Pazar gn Z-I-ge'de aynn sonuna 10 gn kala "/yani 20'de/ (ancak Z-l-ge'de aynn 20'si pazar gnne deil, aramba gnne rastgeliyor -E.E.); Kindi, Vulat, s. 256; Bin Helligan, c.1, s. 78. Yazar iki tarih gsterir: "Z-l-ge'de'nin 20'si pazar gn ve el-Ferani deyir ki, Z-l-ge'de'nin 10'da o (bin Tolun -E.E.) ld".; Suyuti, Husn el yazs var. 430/a+b/ ve bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 47 "Z-l-ge'de'nin balarnda". 431. Said bin Batrik, c. 2, s. 474; Bin Helligan, c.1, s. 78. 432. Bin el-Esir, c. 7, s. 147; Ebu-l-Fida, el-Mhteser, c. 3, s. 68; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 652. 433. Bu konuda bak: Kindi, Vulat, s. 256-257; Megrizi, Hitet, c.1, s.321; A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 83. 434. Kindi, Vulat, s. 258; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 435. Yine ayn kaynaklar ve F. Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s.26; N.Mednikov, Palestina... s. 799. 436. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 653. 437. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 208. 438. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 653. 439. Suyuti, Tarih el-hlafe var. 131/a/. 440. Humaraveyh kastediliyor. 441. A.Mller, c. 2, s. 258. 442. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 653. 443. Kindi, Vulat, s. 258.

    445. Kindi, Vulat, s. 258; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 446. Burada genel anlamda am kastediliyor. nk, Filistin, rdn, Suriye ve Lbnan, Suurlar'n bir ksm dahil olmakla hepsi birlikte e-am olarak tanmlanyordu. 447. Bin el-Esir, c. 7, s. 148. 448. Kindi, Vulat, s. 258-259; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 449. Bin el-Esir, c. 7, s. 148. 450. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 653. Yazar btn bu eyaletlerin bin Kundac tarafndan ele geirildiini yazar. Bunun yansra Suur ve Evasim'i zaptettiini belirtir. Ancak bilindii gibi, Evasim Yazman'n elindeydi ve oraya hi hcum edilmemiti. Yazman resmen yalnz halifeyi tanyorsa da gerekte ne Tolunoullar'na, ne de Hilafete tabi deil, bamsz hareket ediyordu.

    210

    451. 452. 453. 454. 455. 456. 457. 458. 459.

    Taberi, c. 6 (11), s. 329. Yine orada. Bin el-Esir, c. 7, s. 148. Yine orada ve bin Haldun, ber, c. 4, s. 653. Bak: F.Wstenfeld, Die tatthalter, ab. 3, s. 26-27. Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 80. Yine orada, s. 81. Bak: Z.M.Hassan, Les Tulunides pp. 110-111. A.Mller, c. 2, s. 258-259.

    461. 462. 463.

    N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 799. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 65-66. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 131.

    464. Curci efendi yanllkla yazar ki, shak Antakya, Halep ve Hims'i ele geirdi. Humuraveyh eyzer'e kat. Bak: Moskova Lenin ktphanesi f1-1754 mikrofilm. Ancak Humaraveyh bu savalara katlmamtr. eyzer'de de onun ordu komutanlarndan Ceyuveyh komuta ediyordu. 465. Bin el-Esir, c. 7, s. 148; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 654. 466. Yine ayn kaynaklar. 467. Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 204. 468. Kindi, Vulat, s. 259-260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slmiyye, c. 2, s. 66; F.Wstenfeld, Die tatthalter, ab. 3, s. 28; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 111. 469. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 654. 470. Bin el-Edim, Tarihi Halep (Freytag'n neri) s. 32; Sami Dehhan'n neri, s. 81. 471. Bin el-Esir, c. 7, s. 149. 472. Kindi, Vulat, s. 260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 112; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 205; v.s. 473. Tevahin'de yaplan savalarn tarihini verirken, tarihiler birbirinden ayrlrlar. Daha dorusu, onlar iki ksma blnrler. Taberi, Mes'udi, bin el-Cavzi (c. 5, s. 80) evval ayn gsterirken, Kindi, ondan iktibas eden Megrizi, bin Teriberdi ve 20. yzyl tarihilerinden Krd Ali ayn yln Sefer aynda bu olaylarn meydana geldiini yazarlar. Bu konuda geni aratrma yapan N.Mednikov'un bu aratrmasn (Bak: N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 800-802). 474. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 799. 475. Bin el-Esir, c. 7, s. 149; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 654; Bin el-Edim, Tarih Haleb (Sami Dehhan'n neri), s. 81. 476. Kindi, Vulat, s. 260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 477. Ayn kaynaklar ve bin Teriberdi, c. 3, s. 50; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 205. 478. Yine ayn eserler ve bin Haldun, ber, c. 4, s. 654. 479. Bin el-Edim, Tarihi Halep (Sami Dehhan'n neri), s. 81. 480. Taberi, c. 6 (11), s. 330. 481. Bin el-Edim, Tarihi Halep (Sami Dehhan'n neri), 82; Bin Kesir, elBidaye, c. 11, s. 50.

    211

    482. Bin el-Edim, Tarihi Halep (Sami Dehhan'n neri), s. 82. 483. Yine orada. 484. Said bin Batrik, c. 2, s. 477; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 113. 485. Kindi, Vulat, s. 260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 205.

    487. Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. 488. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 321. 489. Kindi, Vulat, s. 260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. 490. Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 205. 491. A.Mller, c. 2, s. 259. 492. Kindi, Vulat, s. 260; Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. 493. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 655. 494. Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 82. 495. Taberi, c. 6 (11), s. 332; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 51. 496. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 51. 497. Yine orada ve bin Haldun, ber, c. 4, 655. 498. Bin el-Edim, Tarihi Halep (Freytag'n neri), s. 32. 499. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 51; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 655. 500. Kindi, Vulat, s. 260; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. 501. Kindi, Vulat, s. 261; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321, "Falig"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 51; "Mveffeg'in hizmetilerinden bir ka katla am'a girdi"; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 115. 502. Yine ayn eserler ve F.Hitti, Tarih Suriye /el-esr, el-arabi/, s. 188. 503. Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. . 504. Kindi, Vulat, s. 261; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 505. Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 82. 506. Yine orada. 507. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 66. 508. Kindi, Vulat, s. 261; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin Teriberdi, c. 3, s. 51. 509. Taberi, c. 6 (11), s. 332. 510. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 656. 511. Yine orada. 512. Said bin Batrik, c. 2, s. 477 "byk bir ordu ile". 513. Kindi, Vulat, s. 262; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin Teriberdi, c. 3, s. 52; Bin el-Edim, Tarihi Halep (Sami Dehhan neri), s. 83. 514. Bin Kesir, c. 11, s. 53; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 655-656.

    F.Wstenfeld, Die Statthalter ab. 3, s. 31, "Stadt am Hgel el-Ocab" -Hel elOkab ehri; Ancak bu ehir deildi. O devirde yaayan Arap airi Buhturi Seniyyeti-l-Ugab savana bir kaside yazm ve Humaraveyh'i meth etmitir. Bu

    212

    kasidenin bir paras Kindi'nin "Msr valileri" (yahut "emirleri") eserinde (s. 263), Bin el-Edim'in "Haleb'in tarihine" ait eserinde (s. 83) verilmitir. Bu kaside Buhtire'nin divannda bulunamad. Ancak Sami Dehhan "Zbdetu-l-Haleb fi tarihi Halep" eserinde sz konusu kasidenin Buhturi divannn Paris'teki elyazsnn 398. sahifesinde mevcut olduunu belirtir. (Bak: Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 83 Sami Dehhan'n neri). 516. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 656. 517. Bin el-Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 53. 518. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 208. 519. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 656-657. 520. Yine orada, s. 657; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 53 "el-Cibele"; Bin elEdim, Tarihi Halep, s. 84 "el-Cibele"; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 116; Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 203. Bin Helligan (c.1, s. 235) Humaraveyh'le Muhammed bin Ebu-s-Sac arasnda meydana gelen bu olaylardan bahsederken: "276 ylnda el-Afin Muhammed bin Ebu-s-Sac Divdad bin Yusuf in Ermeniye ve el-Cibel'den byk bir ordu ile hareket edip Msr'a yneldiini" yazmaktadr. Ancak dier yazarlarn eserinden anlalyor ki, Muhammed bin ebu-s-Sac bu olaylarn meydana geldii srede sz konusu greve atanmamt. Bin Helligan'n bu yanl, ada Msr tarihisi H..Hasan'n da eserinde (Tarih el-slam, c. 3, s. 131) tekrar edilmitir. 521. Kindi, Vuiat, s. 263; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin el-Edim, Tarihi Halep (S. Dehhan'n neri), s. 83 "275 ylnda". 522. Bin el-Edim, Tarihi Halep (S.Dehhan'n neri), s. 84. 523. Yazman'n bizansllara kar hcumlar hakknda bak: Taberi, c.6 (11), s. 329, 332-333; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5/2/, s. 92-94; A.Vasilyev, Vizantiya i Arab (867-959), s. 108-109. 524. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 657; Bin el-Edim, Tarihi Halep s. 84; Curci Efendi, Tarihi Suriye Beyrut 1881, s. 258 /mikrofilm F 1-51/ 1754 Moskva Lenin ktphanesi. 525. Kindi, Vulat, s. 263; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 57; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 526. Bin el-Esir; c. 7, s. 157; Bin el-Edim, Tarihi Halep s. 84; Cueci Efendi, Tarihi Suriye, s. 258. 527. Said bin Batrik, c. 2, s. 478; Bin el-Esir, c. 7, s. 158-159; Bin Kesir, elBidaye, c. 11, s. 61; Bin Teriberdi, c. 3, s. 79. 528. Taberi, c. 6 (11), s. 340 "Receb'in 14'de"; Bin el-Esir, c. 7, s. 161; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 64; Bin Teriberdi, c. 3, s. 78.

    Ahmed el-Ce'if; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 657

    bin Uceyf.

    530. Bin el-Esir, c. 7, s. 161; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 64. 531. Taberi, c. 6 (11), s. 340 "mal ve silahla"; Bin el-Esir, c. 7, s. 161 "binek hayvanlar, alet, adr v.s. ile". 532. Taberi, c. 6 (11), s. 340.

    213

    533. Bin el-Esir, c. 7, s. 161. 534. Bin Haldun, ber, c. 4,s. 658. 535. Taberi, c. 6 (11), s. 340. 536. Yine orada. 537. Bin Haldun, ber, c. 4,s. 658. 538. Taberi, c. 6 (11), s. 340-341. Uceyfi'nin deil "Ahmed bin Tua"nn Suurlara vali tayin edildiini gsterir; Bin el-Esir, c. 7, s. 161; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 658; Bin eddad, el-Hatira el-yazs var. 97/a/ Ahmed el-Cu'fi. 539. Taberi, c. 6 (11), s. 341; Said bin Batrik; c. 2, s. 478; Bin el-Esir, c. 7, s. 163; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 65. 540. Onun asl ad "Esmae"dir. (Bak: Bin Helligan, c.1, s.235) Ancak tarihte "Getre-n-Nede" - "eh damlas" - ad ile tannr. 541. Sonradan halife olurken "el-Mgtef" lakabn almtr. 542. Taberi, c. 6 (11), s. 341; Bin Teriberdi, c. 3, s. 52-53; Bin el-Edim, Tarihi Halep (S. Dehhan'n neri), s. 85. 543. Bin el-Esir, c. 7, s. 163. 544. Bu konuda geni bilgi iin bak: F.Wstenfeld, Die Statthalter, ab. 3, s. 36. 545. Bin Helligan, c.1, s. 236; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 658 "gzellikte ve terbiyede yaad dnemin en saygdeer hanmlarndand". 546. lk grnte bu izdivatan bahsetmek yersiz grnse de sonraki nemli olaylarla bal olduundan zel nem tayor. 547. Daha nce Tolunoullar Devleti snrlarnn douda dicle'ye kadar uzand gsterilmiti. Ancak kazanlm zaferler sonucu elde edilen topraklar Humaraveyh'in beceriksizlii sonucunda elden kmaya batyordu. Buradan anlalyor ki, Mezopotomya artk Tolunoullar Devleti'nden tamamen ayrlm ve devletin dou snrlar Frat nehrinde son buluyordu. 548. Kindi, Vulat, s. 263. 549. A.Mller, c. 2, s. 259. 550. Kindi, Vulat, s. 263-264; Bin Helligan, c.1, s. 235 "her yl 200 bin dinar"; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321; Bin Teriberdi, c. 3, s. 53; F.Wstenfeld, Die Statthalter ab. 3, s. 39. 551. A.Mller, c. 2, s. 263. 552. Kindi, Vulat, s. 264. 553. Bin Teriberdi, c. 3. s. 53. 554. Taberi, c. 6 (11), s. 341 "282 yl Muharrem'in 2'de" 53 Mart 895 yl); Bin Helligan, c.1, s. 325 bu konuda yle yazmaktadr: "bu yln /281 yl/ sonunda ayrca /2/82 ylnda". 555. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 658. 556. Taberi, c. 6 (11), s. 341. 557. Yine orada. 558. Bin Helligan, c.1, s. 235; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 66; Bin Teriberdi, c. 3, s. 53; Bin el-Edim, Tarihi Halep (S.Dehhan'n neri), s. 85. 559. A.Mller, c. 2, s. 259. 560. Bin el-Edim, Tarihi Halep (S. Dehhan'n neri), s. 85. 561. Yine orada. 562. Taberi, c. 6 (11), s. 343. 563. Yine orada Ahmed bin Abba; Bin eddad, el-E'lag el-hatra elyazs var. 97/a/ Ahmed Aban.

    214

    564. Taberi, c. 6 (11), s. 344. 565. Kindi, Vulat, s. 264; Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 566. Bin Teriberdi, c. 3, s. 64. 567. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 334. 568. Son iki kaynak. 569. Kindi, Vulat, s. 264. 570. Yine orada. 571. Bin Helligan, c.1, s. 236. 572. Said bin Batrik, c. 2, s. 481 "282 yl Z-l-ge'de'nin 27'si pazar gecesi". 573. Mes'udi, Muruc, c. 2, s. 3334. "Z-l-ge'de aynda". 574. Bak: Megrizi, Hitet, c.1, s. 321-322. 575. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5/2/, s. 155 "282 yl Z-l-hicce'de". 576. Ebu-l-Fida, c. 3, s 72 "Z-l-hicce'de". 577. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 72 "282 yl Z-l-hicce'de brahim bin Ahmed el-Mazerai Demek'ten haber geldi ve halifeye korumalarnn Humaraveyh'e hcum edip yatanda ban kestikleri bildirildi". 578. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 659 "/2/82 yl Z-l-hicce'de yatanda onun ban kestiler". 579. Bin Teriberdi, c. 3, s. 64 "onun bann kesilmesi 282 yl Z-l-hicce'nin yarsnda, ayrca 3'de olmutur"; F.Wstenfeld (Die tatthalter ab. 3, s. 40) Teriberdi'nin eserinde olduu gibi vermitir. 580. Suyuti, Husn elyazs var. 430/b/ "/2/82 yl Z-l-hicce'de". 581. Taberi, c. 6 (11), s. 346. 582. Bak: Z.M.Hassan, Les Tulunides. 583. Bundan dolay da Humaraveyh'e bazan Ebu Cey de denilir. 584. Said bin Batrik, c. 2, s. 481; Kindi, Vulat, s. 264; Bin Helligan, c.1, s. 236; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322. 585. Bin Teriberdi, c. 3, s. 90. 586. Taberi, c. 6(11), s. 348-349. 587. Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 85. 588. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 659. 589. Taberi, c. 6 (11), s. 349. 590. Kindi, Vulat, s. 265. 591. Taberi, c. 6(11), s. 349; Bin Teriberdi, c. 3, s. 3. 592. Kindi, Vulat, s. 266; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322; Bin Teriberdi, c. 3, s. 94. 593. Taberi, c. 6 (11), s. 349 "onu ve annesini ldrdler"; Kindi, Vulat s. 266 "hapsettiler"; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 659 "ldrdler"; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322 "onu kardlar... bir ka gn sonra hapiste ld". 594. Krd Ali, Hitet, e-am, c.1, s. 207. 595. "Ermeni ar Aot 1. Bagratuni (866-890) ld ve tahta olu 1.Smbat (890-914) sahip oldu. (Bak: Z.Bnyadov, Azerbaycan... s.209.) 596. Vseobaya storiya Stepanosa Taronskogo Asoxiko (per. s. armayanskogo N.Emin) Moskva 1964, s. 110. 597. S.Baratov, storiya Gruzii, tetrad 3, storiya srednix vekov, S.Peterburg 1871, s. 19. 598. Z.Bnyadov, Azerbaycan... s. 210. kurtulma veya her hangi bir amaca 599. Fida yahut Feda ulamak iin cann feda etmek. Feday sznn kk de ayndr. Feda sava bir nevi cihad savana yakndr. Mslmanlarla Bizansllar arasnda yaplan Fida savalarnn saysn Mes'udi "et-Tenbih ve el-raf" (s. 190-194) eserinde 12

    215

    gsterir. 6. Feda savan Tolunoullar'nn Suur ve ve Evasim'deki emiri Ahmed bin Tuan yapmtr. Buna "bin Tuan fedas" da denir. Bu feda Humaraveyh'in salnda 282 (895) ylnda balamt. Bu konuda bak: Mes'udi, et-Tenbih, s. 192; Bin eddad el-Halebi, el-E'lag el-hatra elyazs var. 97/b/. 600. Taberi, c. 6 (11), s. 352; F.Wstenfeid, Die tatthalter ab. 3, s.46-47. 601. Taberi, c. 6 (11), s. 353; Bin eddad el-Halebi, el-E'lag el-hatra el yazs var. 97/b/. 602. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 660. 603. Taberi, c. 6 (11), s. 353. 604. Bin Teriberdi, c. 3, s. 101. 605. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 660 "Bin Eyyam"; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 77 "Bin Eban; Bin Teriberdi, c. 3, s. 101 "Bin Ebba". 606. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 661; Bin Teriberdi, c. 3, s. 101. 607. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 77. 608. Kindi, Vulat, s. 267. 609. Yine orada. 610. Bin el-Edim, Tarihi Halep (S. Dehhan'n neri), s. 86. 611. Tarih es-Salihai elyazs var. 70/a/; Ebu-l-Ferac, Tarih mhteser s. 276; Suyuti, Husn elyazs var. 162/b/. 612. Taberi, c. 6 (11), s. 363. 613. Yine orada, s. 363; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 15."Harun bin Humaraveyh'in elisi (resul) M'tezid'in yanna geldi"; Tarih es-Salihi elyazs var.70/a/ "Harun M'tezid'e bildirdi". 614. Taberi, c. 6 (11), s. 364; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 78. 615. Bin el-Edim, Tarihi Halep, s. 86. 616. Taberi, c. 6 (11), s. 364; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 15-16; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 660; Bin Teriberdi, c. 3, s. 118; v.s. 617. Taberi, c. 6 (11), s. 364; Bin el-Edim, Tarihi Halep (Freytag'n neri), s. 35. 618. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 81. 619. Enver Behnan, "Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi", s. 409. 620. Mehrican Kadim Azerbaycan'n ve ran'n bayramlarndan olmutur. 621. Ebu-l-Fida, c. 3, s. 70 "Bu yl (278=891) Karmatllar ad ile tannan "kara kitle" Kufe'de harekete geti". 622. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 81. 623. Yine orada. 624. Bin el-Cavzi, el-Mnlezem, c. 6, s. 18. 625. Taberi, c. 6 (11), s. 377. 626. Said bin Batrik.c. 2, s. 486; Kindi, Vulat, s. 267; Bin Tabataba, el-Fahri, s. 256 "289 ylnda ld"; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 86 "Rebi el-evvel'de"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 125. 627. Mes'udi, et-Tenbih, s. 371. 628. Said bin Batrik,c. 2, s. 489; Mes'udi, et-Tenbih, s. 371. 629. Taberi, c. 6 (11), s. 379; Bin Teriberdi, c. 3, s. 130. 630. Karmatllarn yukarda ismi geen lideri Yahya bin Zikreveyh ayn zamanda e-eyh lakab ile de tannyordu. 631. Taberi, c. 6 (11), s. 379. 632. Said bin Batrik, c. 2, s. 493; Bin Teriberdi, c. 3, s. 104. 633. Taberi, c. 6 (11), s. 380; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 184-185. 634. Mes'udi, et-Tenbih, s. 372 "Savata el-Karmati (Yahya bin Zikreveyh kastediliyor -E.E.) ldrld. Sonuta Msrllar yenildi".

    216

    635. Taberi, c. 6 (11), s. 380 "Onun kardei Hseyin bin Zikreveyh'e katldlar"; Mes'udi, et-Tenbih, s. 372. "Karmatllar onun kardeine biat ettiler"; v.s. 636. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 185; Ebu-l-Fida, c. 3, s. 75. 637. Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 96. 638. Taberi, c. 6 (11), s. 381. 639. Bin Teriberdi, c. 3, s. 105. 640. Taberi, c. 6 (11), s. 381; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 38; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 185, 661. 641. Mes'udi, et-Tenbih, s. 372. 642. Halifenin Karmatllara kar gnderdii ordu komutannn ad Ebu-l-Eerr idi. 643. Hseyin bin Zikreveyh'in en mehur ordu komutan el-Mutavvag ad ile tannrd. 644. Taberi, c. 6 (11), s. 383. 645. Taberi, c. 6 (11), s. 383; El-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 38; Tarih es-salihi elyazs var. 71/b/. 646. M. Bin Sleyman balarda Ahmed bin Tolun'un hizmetinde olan Lulu'nun katibi idi. Daha nce belirtildii gibi, Lulu bin Tolun'a kar km ve am'dan kaarak Mveffeg'in yanna gitmiti. Muhammed bin Sleyman da ayn dnemde Tolunoullar'ndan uzaklam ve hilafet divannda hizmet etmee balamt. 902. ylnda o ordu divannn bakanyd. 647. Taberi, c. 6 (11), s. 386; Said bin Batrik, c. 2, s. 493; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 662; Bin Teriberdi, c. 3, s. 105; v.s. 648. Bin el-Edim, Tarihi Halep (S.Dehhan'n neri), s. 89. 649. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 185, 662. 650. Her mil 750 metredir. 651. Taberi, c. 6 (11), s. 386; Tarih es-Salihi elyazs var. 71/b/; Ebu-l-Fida, c. 3, s. 76; F.Wstenfeld, Die tatthalter ab. 3, s. 51. Hseyin bin Zikreveyh'in amcasnn olu stelik en 652. el-Mdesser yakn silahta idi. Karmatllar Kur'an'da gsterilen el-Mdesser'in de o olduunu iddia ediyordular. 653. Bin Teriberdi, c. 3, s. 107. 654. Taberi, c. 6 (11), s. 386. 655. Yine orada ve Bin Teriberdi, c. 3, s. 107. 656. Taberi, c. 6 (11), s. 388; Bin Teriberdi, c. 3, s. 108. 657. Taberi, c. 6 (11), s. 389. "360 ayrca 325 Karmatlnn katledildii belirtilir"; Said bin Batrik, c. 2, s. 493 "700"; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 43 "300"; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 97. 658. (sonralar: Ahmed Refg) 659. 904 yl Mays aynda. 660. Taberi, c. 6 (11), s. 391. 661. Bin Teriberdi, c. 3, s. 109. 662. Kindi, Vulat, s. 268. 663. Taberi, c. 6 (11), s. 391; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 99. 664. Taberi, c. 6 (11), s. 392. 665. Tennis boaz Msr'n Tennis gl ile Akdenizi birletirir. Boazn dou tarafnda ise Tennis ehri vardr. 666. Kindi, Vulat, s. 268.

    217

    667. Yine orada, s. 269. 668. Megrizi (Hitet, c.1, s. 232), el-Abbase'nin Bilbis ve es-Salihe arasnda bir ky olduunu syler. Msr meliklerinin gezinti yeridir.... Ahmed bin Tolun'un olu Abbas burada doduundan (?) Abbas'n babas (Ahmed bin Tolun -E.E.) bu yere el-Abbase adn vermitir. Ahmed bin Tolun'un kz el-Abbase'ye gre adlanmt. Kardei Humaraveyh bin Ahmed bin Tolun'un kz Getre-n-Neden'i M'tezid'e gnderirken o vedalamak iin orda ky kurmu ve kendi adn vermiti". Anlald gibi, Megrizi bu kyn adn iki ayr grle ilgilendiriyor. Ancak bunlardan birincisi yanltr. nk, Ahmed bin Tolun'un olu Abbas Msr'da deil, Samarra'da domutur, ikinci bilgi ise geree uygun saylmaldr. nk, bin Helligan (1282 ylnda lmtr) da (c.1, s.236) bu kyn kurulmasn ayn ekilde izah etmitir. 669. Said bin Batrik, c. 2, s. 493-494; Kindi, Vulat, s. 269; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322. 670. Said bin Batrik, c. 2, s. 494.

    672. Said bin Batrik, c. 2, s. 494; Kindi, Vulat, s. 269; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322; Bin Teriberdi, c. 3, s. 135; Suyuti, Husn elyazs var. 162/b/. 673. Said bin Batrik, c. 2, s. 494; Kindi, Vulat, s. 269; Megrizi, Hitet, c.1, s. 322; Bin Teriberdi, c. 3, s. 134-135 674. Yine ayn eserler ve bin Haldun, ber, c. 4, s. 663. 675. Kindi, Vulat, s. 270; Bin Teriberdi, c. 3, s. 134.

    NC BLM NOTLARI
    1. J.Souvaget, Historiens Arabs, p. 189. 2. Mes'udi, et-Tenbih, s. 47, "Ahmed bin Tolun Msr'n, skenderiye'nin ve am'n emiriydi"; Duhat el-Ezhar elyazs var. 60/a+b/ "O, (Ahmed bin Tolun -E.E.) Msr'a v.s. (yerlere) sultan oldu".

    Nzhet en-Nazirin, elyazs var. 12/a/ "Ahmed bin Tolun Msr' ele geirerek sultan oldu". 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bak: Kindi, Vulat, s. 242-252, 260-263; Megrizi, Hitet, c.1, s. 319-320. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 218. Kindi, Vulat, s. 241. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 639. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316. Bin Teriberdi, c. 3, s. 7. Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 201.

    218

    10. Bu konuda bak: Taberi, c. 6 (11), s. 252; Kindi, Vulat, s. 246; Bin el-Esir, c. 7, s. 112; Bin eddad, el-E'lag el-hatra el yazs var. 110/b/. 11. Kindi, Vulat, s. 241-242. 12. F.Wstenfeld, Die tatthalter, ab. 3, s. 10. Yanllkla "6 Cumad 258" (19 Nisan 872) tarihini gsterir ve hangi kaynaa isnat ettiini de belirtmiyor. 13. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37, "Deylem memlk"; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 201; A.Mednikov, O priinax raspadeniya arabskoy imperii, s. 8. 14. Megrizi, Hitet, c.1, s. 313. 15. N.Mednikov, O priinax raspadeniya arabskoy imperii, s. 8. Yazar Megrizi'ye isnat ettiini gsterir. 16. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 37; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s.201. 17. M. Rufet ve M.Ahmed, Msr el-slamiyye, s. 92. 18. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 37.

    M.Hassan, Les Tulunides, p. 152 "Khalanji". Helenci Msr'da Tolunoullar ordusunda hizmet etmi ve yksek rtbeli subaylar kademesine ykselebilmiti. Tolunoullar Devleti'nin dalmasndan sonra, Muhammed bin Sleyman Tolunoullar'na sadk kalan baz ordu komutanlarn Badad'a gndermiti. ok gemeden halife Mgtefi Msr'n caniiliini sa Nuiri'ye verdi ve Muhammed bin Sleyman' Badad'a ard. Helenci yolda bir grup asker ile ayrlp Msr'a dnd. O taraftarlar ile Msr'a hcum ederek Tolunoullar hakimiyetini yeniden salamaya alt. yle ki, o, Humaraveyh'in olu brahim'i Msr'n gerek hakemi ilan edip, bu ynde mcadeleye balad. 293 ylnn Muharrem aynda (Aralk 905) Helenci'nin ordusu Fustat' ele geirdi. Halifenin canisini sa Nuiri skenderiye'ye kat. Helenci'yi nlemek iin halife Mgtefi yeni ordu gnderip, Demyane'nin de denizden hcum etmesini emretti. iddetli arpmalardan sonra 293 yl Receb aynn 6 da (3 Mays 906) Helenci yenildi. Onu esir alp Badad'a gnderdiler. Bylece, Tolunoullar'nn hakimiyetini yeniden salamak abas boa kt. (Bu konuda bak: yukarda isimleri geen eserler ve bin Teriberdi, c. 3, s. 137-139; Tarih es-Salihi elyazs var. 71/b/; Msr fi asr-t-Tuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 85-86; v.s. 21. Msr fi asr-t-Tuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 85. 22. Bak: Bin Teriberdi, c. 3, s. 98. 23. Msr fi asr-t-Tuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 102. 24. Megrizi, Hitet, c. t, s. 315; Enzuklopedie des slam b. 4, s. 903. 25. Bin Teriberdi, c. 3, s. 104. 26. Yine orada. "Rumlar". 27. Yine orada. 28. Tolunoullar ordusundaki eitli halklardan olan unsurlar kasdediliyor. 29. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 63.

    219

    30. Bin Teriberdi, c. 3, s. 88. 31. Yine orada. 32. Yine orada.

    34. Bin Teriberdi, c. 3, s. 59 ; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 171 "On donna a ses membre le nom de Mukhtara "I'Elite"; A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 125 "...Otbornye (muxtarin) - kak nazvalas i linaya gvardiya alXumraveyxi v Egipte". 35. Bin Teriberdi, c. 3, s. 59. 36. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 63. 37. Megrizi, Hitet, c.1, s. 318; Bin Teriberdi, c. 3, s. 59. 38. Ebu Abbas Mveffeg'in oluydu. O daha sonra M'tezid adn alarak halife olmutu. 39. Taberi, c. 6 (11), s. 330. 40. Said bin Batrik, c. 2, s. 474. 41. Kindi, Vulat, s. 260. 42. Bin el-Esir, c. 7, s. 149-150. 43. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 654. 44. Megrizi, Hitet, c.1, s. 321. 45. Bin Teriberdi, c. 3, s. 503. 46. Mes'udi, Muruc, c. 2,s. 318; Bin el-Edim, Tarihi Halep (Freytag'n neri), s. 31-32. 47. Bak: Kindi, Vulat, s. 246; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 48. Kindi, Vulat, s. 244; Megrizi, Hitet, c. 2, s. 183. 49. Suyuti, Husn elyazs var. 187/b/. 50. Bu liman ve Ahmed bin Tolun tarafndan orada ina edilen kale daha sonra meydana gelen pek ok tarihi olayla ilgili olarak tannmtr. 12. yzylda Msr hakemi Selahaddin Eyyubi (1171-1193) ordularn Demeke toplayp, 1187 ylnda hristiyanlara kar cihad ilan ettikten sonra baarl yrylerle Suriye ve Lbnan'n byk blmn ele geirdi. Selahaddin Kuds' igal edip, kral Gvido le Luzinian' esir ald. Onun bu zaferinden haberdar olan Avrupallar nc hal seferine baladlar. Onlar 1189 ylnda Akka kalesini kuattlar. Kale iki yl kuatma altnda tutulduysa da sonuta yine de mslmahlarn elinde kald. Ahmed bin Tolun'un yaptrd bu kale ayn sava sonucunda nemli lde tahrip olmu kaleyi Selahaddin Eyyubi onarmt. (Bu konuda

    olay 18. yzyln sonlarnda yaanmtr. 1799 ylnda Napoleon Bonapart'n Suriye'ye saldrlar Akka kalesinde durdurulmutu. Trk paas Cezzar Akka kalesinin surlarnn evresinde Napoleon'un ordusunu darmadan etmitir. Daha sonra Napoleon bir ka kez kaleyi ele geirmeye almsa da Cezzar ingiliz donanmasnn yardm ile saldrlar nleyebilmiti. (Bak: V.B.Lutskiy, Novaya istoriya arabskix stran, Moskva 1963, s. 39-40).

    220

    51. Yakut el-Hemev, Mu'cemu-l-buldan (Leypsig), c. 3, s. 707. 52. Yine orada. 53. Yine orada. 54. F.Hitti, Tarihi Suriye, Lbnan ve Filistin, s. 187. 55. Bak: Duhatu-l-ezhar, elyazs var. 60/b/ ve 61/a/. 56. Yine orada ve Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 73; el-Ezdi, s.59. 57. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 73; Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s.40 "1000 asker ve sivil gemi". 58. A..Hasan, Msr fi-l-usur el-vusta, s. 88. 59. Bak: Philip K.Hitti, History of the Arabs, London 1960, p. 664. 60. Bin Teriberdi, c. 3, s. 16. 61. Yine orada, s. 56. 62. Yine orada, s. 16. 63. Ebu Abdullah el-Guda'i 11. yzyln ilk yarsnda yaam tarihidir. O, Msr tarihi hakknda ok sayda eserler yazmtr. Kendisi Msr'da kad grevinde bulunmu, 1062 ylnda lmtr. (Bak: Bin Helligan, c.1, s. 659). 64. Megrizi, Hitet, c.1, s. 318; Bin Teriberdi, c. 3, s. 60-61. 65. Yine ayn kaynaklarda. 66. Bak: Megrizi, Hitet, c.1, s. 318. 67. Bin Teriberdi, c. 3, s. 100. 68. Kindi, Vulat, s. 268-269. 69. Bak: Yine orada, s. 239. 70. Msr el-slamiyye, s. 78. 71. Megrizi, Hitet, c.1, s. 304. 72. Trke elyazs (S.P. D-nin ark dilleri ktphanesi) n. MsO-26 M s -34 T-26 eiyazs var. 181/b/ ve 182/a+b/. (sonralar: Salih bin Celaleddin). 73. Msr'n yerli ahalisi ve Yunanllar kasdediliyor. 74. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 279. 75. Salih bin Celaleddin, elyazs var. 182/b/. 76. H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 279.

    78. Msr el-slamiyye, s. 99. 79. Buna ark'ta divan er-resail derlerdi. (Bak: A. Mets, Muslumanskiy renessans, s. 71). 80. Ylmaz ztuna, Balangcndan zamanmza kadar Trkiye tarihi, stanbul 1963, c.1, s. 232. 81. Msr el-slamiyye, s. 93. 82. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 389. 83. Bu gsterilen belgede onu gezdiren ahsn kimlii, meslei, yaad yer, yolculuk amac v.s. vurgulanyordu. 84. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 389. 85. Msr el-slamiyye, s. 93. 86. Bak: Bin Teriberdi, c. 3, s. 13. 87. Kindi, Vulat, s. 234.

    221

    88. Yine orada, s. 236. 89. Yine orada. 90. Yine orada. Sz konusu dneme kadar Msr'da adeta lye elbise giydirilir, sa kesilir, yzne ise eitli kiran (?) ve siyah boya srldkten sonra defnedilirdi. 91. Yine orada, s. 239, 242-243. 92. Yine orada, s. 242. 93. "Divan el-cey" aslnda "ordu divan" anlamndadr. Ancak bu divan hem ordu hem de donanmaya ait ileri yrttnden burada "sava divan" olarak gsterilirdi. 94. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 644-645. 95. Yine orada, s. 646. 96. H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 265. 97. Kindi, Vulat, s. 246. Bilindii gibi, Ahmed bin Tolun bu dnemde am' ele geirmek iin Msr'dan ordusu ile oraya doru hareket ediyordu. 98. Mes'ufdi, Muruc, c. 2, s. 318. 99. Bin Helligan, c.1, s. 236. 100. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 644-645. 101. Bundan sonra da, Abbas babasndan korkarak el-Vasiti'yi hapsetmi ve onu beraberinde gtrerek Berge'ye ekilmiti ki, bu konuda 2. Blmde sz edildi.

    103. Yine orada, s. 348 "Beni Tolun" 104. Yine orada. 105. Yine orada. 106. Bin Teriberdi, c. 3, s. 4. 107. Kindi, Gudat, s. 149. 108. Yine orada ve Bin Helligan, c.1, s. 127; Bin Teriberdi, c. 3, s.18-19. 109. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 178. 110. Yine orada. 111. Kindi, Vulat, s. 151. 112. Yine orada. 113. Bin el-Esir, c. 7, s. 287. 114. Bak: A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 132. 115. Taki-eddin Makrizi, Historia Coptorum christianorum in Aegupto Arabice MDSSS 28 = 1828 p. 108. 116. Bak: Yine orada, s. 108-110. 117. Bak: A.Mets, Musulmanskiy renessans s. 230; A.Emin, Zuhr el-slam, c. 2, s. 163. 118. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 2, s. 169. 119. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 6, s. 125.

    121. Bu konuda geni bilgi iin bak: J.Schacht, The Origins of Muhammedan Yurisprudence, Oxford 1953.

    222

    122. es-snne - Muhammed peygamberin emelleri ve onun syledikleridir. Bu konuda bak: E.Behnan, Mezhepler ve tarikatlar tarihi, s. 5-105. 123. A.Masse, slam, Bak 1964, s. 97-99. 124. Yine orada, s. 102. 125. Yine orada, s. 103. 126. Bu okullar hakknda bak: A.Mets, Musulmanskiy renessans, s.176-179; A.Masse, slam, s. 101-109. Mslman hukuk okullarnn stats, benzerlii, aralarndaki farklar, tarikatlarn mcadelesi ve ilikileri, mezheplerle tarikatlarn fark, benzerlii yeterince renilmemi, bu konuda btn dnya tarihileri genel bir fikir etrafnda birleememilerdir. Bu sahalar az aratrlm, aratrlan sahalar ise tartmal biimde kalmt ve biri dierini reddediyor. Bu sahalar Yakn ve Orta Dou'nun ortaa tarihinin ok ilgin, stelik geni aratrma yaplmas gereken bir blmdr ki, bu Dou tarihilerinin yansra hukukularmz da ilgilendirmelidir. 127. Z.Bnyadov, Azerbaycan, s. 249. 128. A.Masse, slam, s. 107. 129. M'tezile "Ayrlmlar" olarak bilinen dini felsef akmn temsilcilerine "M'tezililer" denir, bu din felsef akm hakknda burada geni sz edilmesine ihtiya duyulmuyor. Daha geni bilgi almak iin bak: Y.Belyayev, Mslman tarikatlar, s. 41-46; A.Masse, slam, s. 179-181; A.Emin, Duhye-lslam, 3. cilt; A.Mller, c. 3, s. 208-209; R.P.A.Dozy, Essei sur l'Historie de l'slamisme Leyden-Paris 1879 pp. 104-108; teyner, Die Mutaziliten der die Freidenker im slam (teyner, "M'tezililer yahut slamda zgr fikirliler" v.s.). Mtezililerin eitiminin znde "ilahi atributlar yoktur, Kur'an Allah'n kelm deildir" gr oluturur. Eer Allah'n kelamlarndan olusa, o zaman ezel ve ebed saylmaldr ve bu sonuca varlr ki, Kur'an adeta Allah'n ortadr. Onlar byle dnrlerdi ki, ebed ve ezel yalnz Allah'tr, onda insana has hi bir zellik yoktur. Allah tektir, ona benzer hibir ey yoktur, ne cisimdir, ne cssedir, ne et, ne kan, ne ahs, ne cevher, ne de mekandr; ne rengi, ne tad, ne kokusu, ne scakl, ne soukluu, ne rutubeti, ne uzunluu, ne eni, ne de derinlii var... v.s.; yle bir eydir ki, hi bir eya gibi deil; her eyi yaratr, Kur'an da yaratt vahyin sonucudur. 130. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 71; Bin Haldun, ber, c. 4, s.637. 131. Bin Teriberdi, c. 3, s. 3. 132. Y.Belyayev, Mslman tarikatlar, s. 22. 133. Yine orada., s. 23. 134. Buhari hakknda etrafl bilgi almak iin bak: Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 24-28. 135. Yine orada, s. 25. 136. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 43. 137. Yine orada. 138. A.Masse, slam, s. 111. 139. Bin Teriberdi, c. 3, s. 13-14. 140. Said bin Batrik, c. 2, s. 474; Kindi, Vulat, s. 256; Bin el-Cavzi, elMntezem, t. 5, s. 73 "Mslmanlar Kur'anlarla, Yahudiler Tevratlarla, Hristiyanlar ncillerle, hocalar (medrese) rencileri ile dua etmek iin vahaya ve camilere toplanmlard"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 18. 141. Kindi, Gudat, s. 149; Bin Helligan, c.1, s. 127. 142. Yine ayn kaynaklar.

    223

    143. Bu dneme kadar mslman devletlerindeki laik mahkemelerin de banda kad vard. (Bak: A.Mets, Musulmanskiy renessans, s.192). 144. Megrizi, Hitet, c. 2, s. 207. 145. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 64. 146. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 192 (Yazar notlarnda bu cmleyi Kindi'nin eserinden aldn belirtmektedir). 147. Yine orada, s. 181. 148. A.Masse, slam, s. 81. 149. Taberi, c. 6 (11), s. 301; Kindi, Vulat, s. 251; Bin el-Esir, c. 7, s.142; Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 66. 150. Megrizi, Hitet, c.1, s. 320. 151. Kindi, Vulat, s. 252 ve Gudat, s. 149; Bin Helligan, c.1, s. 127. 152. Tarih es-Salihi elyazs var. 67/b/. 153. Kindi, Gudat, s. 150; Bin Helligan, c.1, s. 127-128. 154. Tarih es-Salihi elyazs var. 67/b/ - 68/a/. 155. Yine ayn kaynaklar ve Bin Haldun, ber, c. 4, s. 651 onu dvdrd, meydanda toplananlarn karsna kard, srtndaki kad giyiini sevad para para ettirdi... btn mal mlknU alarak hapsetti"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 19; Nzhet en-nazirin elyazs var. 8/a/; Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp. 223-224. 156. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 182. 157. Kindi, Gudat, s. 150; Bin Helligan, c.1, s. 128 "3 yl"; K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 64, "8 yl". 158. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 192. 159. Kindi, Gudat, s. 157. 160. Yine orada ve Suyuti, Husn el yazs var. 283 /a+b/.

    DRDNC BLM NOTLARI


    1. S.N.Grigoryan, Srednevekovaya filasofiya narodov Blijnego i Srednogo Vostoka, Moskva 1966, s. 100. 2. Vseobaya istoriya, c. 3, s. 119. 3. B S E (2. izdaniye) t. 43, Moskva 1956, s. 373. 4. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2,s. 63. 5. A.A.Vasilyev, Vizantiya i Arab (867-959), s. 12. "o ki, hakemdi." (harfen tercme). 6. 7. Emir Ali, Muhteser tarih el-arab (Arapa), s. 259. 8. D.E.Bertels, Predisloviye na proizvedeniye A.Metsa "Musulmanskiy renesans", s. 14. 9. L.A.Semyonova, Salah ad-din i mamlyki v Egipte, M. 1966, s. 7. 10. Bak: Vsemirnaya istoriya, c. 3, s. 102-124; istoriya stran zarubejnogo Vostoka v srednie veka; v.s. 11. 1 feddan = 4200883 kv.m. 12. Megrizi, Hitet, c.1, s. 91. 13. C.Zeydan, Tarih et-temeddn, c.1, s. 120. 14. Yine orada. 15. Bak: Afrika v tsifrax, M. 1963, s. 396. "1958-1959 retim dneminde toplam 2.904.000 hektar; 1959-1960 retim dneminde toplam 3 milyon 55 bin hektar;

    224

    1960-1961 retim dneminde toplam 2 milyon 885 bin hektar". Stran Severnoy i Severo-Vostonoy Afriki, M. 1963, s. 29; v.s. 16. Megrizi, Hitet, c.1, s. 99. 17. Bin lyas, ez-Zuhur..., c.1, s. 36. 18. Yine orada. 19. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 109. 20. Megrizi, Hitet, c.1, s. 104; Duhat el-ezhar, sra no: 59/b/. 21. Bin lyas, ez-Zuhur, c.1, s. 36. 22. Son iki kaynakta gsterilen sayfalar. 23. Yine orada. 24. Megrizi, Hitet, c.1, s. 103-104. 25. Yine orada, s. 103. 26. Yine orada, s. 104. 27. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37. . 28. Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 237. 29. Msr el-slmiyye, s. 94. 30. Megrizi, Hitet, c.1, s. 131. 31. Yine orada. 32. El-Belevi, Siret bin Tolun, s. 190. Belevi'den (10. yy) iktibas edilen satrlar "Msr fi asr et-Tuluniyen ve el-hidiyyin" eserinden alnmtr. 33. Yine orada. 34. Bu dzenekler Avrupa tarih literatrnde "nilometr" veya "nilomer" (Arapdilli eserlerde ise "migyas en-Nil" - "Nillen" olarak tanmlanr). Bu yalnz Nil'den bahsedilirken byle tanmlanr. Aslnda ise "sulen" olarak tanmlanmas daha anlamldr. Sulenleri yapmak iin nehirlerden suni kollar ayrlr ve sonradan yine aadan ayn kola birletirilir. Bu suni kolda suyun ierisine yontulmu iri bir ta koyulurdu. Tan zerinde kol (= 75 sm) ve parmak (= 3,125 sm) boyutlarna gre hazrlanm lmetre yerletirilmitir. Nehrin ortasnda her hangi bir kara blgesi, adada bu dzenekler adann yukar ksmnda yerletirilirdi. 35. Suyuti, Husn (elyazs) sra no: 188/b/. 36. Bak: Bin Teriberdi, Ncum, c. 3. 37. Burhan Toprak, Sanat tarihi, c. 3, s. 19. 38. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37. "Vergisiz 4 milyon 300 bin"; Megrizi, Hitet, c.1, s. 99; Tarih es-Salihi, sra no: 68/a/; "300 bin dinar 4 bin dirhem"; Enziklop. des slam, c. 4, s. 904; A.Mller, c.2, s. 257 "4 milyon altn dinar"; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p.245; A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 112 "5 milyon dinar" v.s. 39. Megrizi, Hitet, c.1, s. 91. 40. Yine orada. 41. Msr fi-usur el-vusta, s. 74. 42. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 59. 43. Yine orada, s. 59-60; Bin Teriberdi, c. 3, s. 43; N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 798. 44. N.Mednikov, Palestina... c.1, s. 798. 45. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37. 46. Bin Teriberdi, c. 3, s. 11. 47. Msr el-slmiyye, s. 93. 48. Yine orada ve A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 359. 49. 9. yzyln ortalarndan itibaren hilafetin sosyal ve siyasi hayatnda Trklerin nemli rol oynamas ile ilgili olarak bir ok tarihi bu devirden 10. yzyln ortalarna kadar olan devri "Trk asr", "Trk devri" yahut "Trk nfuz devri" olarak tanmlar.

    225

    50. Msr fi asr et-Tuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 109. 51. A.Mets, Musulmanskiy renessans, s. 302. 52. Yine orada. 53. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 41. 54. A.Mets, a.g.e., s. 302. 55. Bin lyas, a.g.e., s. 4. 56. Bak: H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 321. 57. Bin lyas, a.g.e., s. 4. 58. H..Hasan, a.g.e., s. 320. 59. A.Mets, a.g.e., s. 356. 60. H..Hasan, a.g.e., s. 320. 61. mer el-skenderi ve Sefid, Tarih Msr ile el-fethi-l-Osmaniyyi, s. 190; A.Mets, a.g.e., s. 320. 62. Bin Teriberdi, c. 3, s. 58. 63. Yine orada, s. 60. 64. Bin Helligan, c.1, s. 77; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 202; Msr fi asr etTuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 108-109; Muhteser ahbar el-Msr elyazs var.27/b/ 65. Erdebb - mayi ve tohumlu bitkileri, daha dorusu, sepilen ve akan cisimleri lmek iin kullanlan l birimidir. 197,75 litreye eittir. 66. Megrizi, Hitet, c.1, s. 99, 331; Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 37. 67. Megrizi, Hitet, c.1, s. 331. 68. Bir kurr 40 erdebbe eittir. 69. Bin Teriberdi, Ncum, c. 3, s. 31. 70. Taberi,c. 6 (11), s. 234. 71. (sonralar: Megrizi, ase) 72. Yazar tarihi vermiyor.

    Mekkuk arlk lsdr. Bir erdebb yaklak 24 mekkuka eittir. 73. 74. Said bin Batrik, c. 2, s. 477. 75. Taberi, c. 6 (11), c. 331. 76. Bu konuda bak: Megrizi, ase, s. 12-14. 77. Megrizi, Hitet, c.1, s. 128. 78. Yine orada. 79. Yine orada, s. 289. 80. Yine orada, s. 176. Klasik tarih literatrnde bunlar da ehir (el-Medine) olarak tanmlanr, ancak, sosyal iktisad ynden bunlar ehir olarak tanmlamak doru deildir. 82. Ahmed es-Sabuni, Tarih hema, s. 53 "Abbasilerin ilk dneminde Hema ok harapt. Bundan dolay da bazen "Hema ky" olarak yazlyordu". 83. Megrizi, Hitet, c.1, s. 184-186. 84. Yine orada, s. 213. 85. Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp. 279-287; Msr fi asr et-Tuluniyyin ve-l-hidiyyin, s. 97-100. 86. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s.-73. 87. F.Hini, Tarih Suriye..., c. 2, s. 186. 88. Evliya elebi, Seyahatname, c. 10, s. 196 "Onu gren kale zanneder". 89. A.Mets, a.g.e., s. 324. 90. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315-316. 81.

    226

    91. Bin Teriberdi, Ncum, c. 3, s. 15. 92. Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp. 292-295. 93. Bak: C.Zeydan, Tarih et-Temeddn, s. 2, s. 184. 94. Bin Teriberdi, c. 3, s. 14. 95. Mslmanlarn fethinden 750 ylna kadar Msr'n bakenti Pustat ehri olmu; Emir ve caniinlerin ikametgah, Msr'daki devlet idarelerinin merkezi, ayn zamanda hara, ordu, posta divanlar da bu ehirdeydi. Emevilerin knden sonra Msr'a 751 ylnda tayin edilen ilk Abbasi canisini Ebu Avn Abdul-Melik Horasani Fustat'a bitiik bir ehir kurarak adn Asker koydu ve bir ok devlet idarelerini, canisin ikametgahn (dar el-umera) oraya nakletti. Bu dnemden itibaren caniinlerin ikametgah, hara divan Asker ehrindeydi. 96. Meydan yalnz dzlkte kurulmuyor; onun evreleri kaln, yksek duvarlarla evreleniyor, byk kaplar koyuluyor, askeri gsterilerin izlenmesi amacyla hkmdar ve emirler iin onun bir tarafnda kuleler yaplyordu. Meydan kontrol altnda tutan blk ve korumalar iin meydann yannda evler de yaplyordu. Hatta, Ahmed bin Tolun kendi kkn de meydann ortasnda yaptrmt. 97. Kindi, Vulat,s. 242. 98. "adamlar", "piyadeler" anlamn verir. Burada ise "erler" gibi tercme olunmas daha dorudur. 99. Bilindii gibi Fustat'n evresinde byk tepe vardr. Ancak bu tepeler Arapdilli tarihi edebiyatta "da" (cebel) olarak tanmlanr ki, bunlar aadakilerdir: Cebel el-Yekur, Cebel el-Mgettem, Cebel el-Keb. Getai ehri Mgettem tepesinin eteklerinde kurulmaya balanm, sonralar oradan balayarak Yekur tepesinin yanna kadar geniletilmitir. 100. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315. 101. C.Zeydan, Tarih et-Temeddn, c. 2, s. 183. 102. Megrizi, Hitet, c.1, s. 326; Salih bin Celaleddin, Tarih Msr (Trke elyazs) var. 183/a/ 103. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 664; Megrizi, Hitet, c.1, s. 313; Bin Teriberdi, c. 3, s. 14. 104. Genel anlamda dersek, mil - sabit bir l birimi olmamtr. eitli zamanlarda eitli mesafeler bir mille gsterilmitir. Ortaada mslman leminde 4.000 arna (zira'e) eit olan mesafe bir mil hesap ediliyormu. Her bir arn ise (mimaride) 75 sm-e eit hesap ediliyormu. Hesaplama sonucunda anlalyor ki, bir mil 3.000 metreye veya 3 km-e eit bir mesafeye denilirmi. 105. Bin Teriberdi, c. 3, s.15. 106. Yine orada, s. 15. 107. B.Zaxoder, a.g.e., s. 54. 108. Kindi, Vulat, s. 243; Msr fi asr el-vusta, c.1, s. 82. 109. Mesacid Msr, c.1, s. 11. 110. Bin Teriberdi, c. 3, s. 16. 111. Bak: Megrizi, Hitet, c.1, s. 315; Bin Teriberdi, c. 3, s. 16. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 187. ; Tarih Msr ile el-fethi-l-Osmani, s. 189. Yine orada "el-kurre" C.Zeydan, Tarih et-temeddn, c. 2, s. 184 "es-sevalice". Yine orada. Yine orada. Bak: Bin Teriberdi, c. 3, s. 101. Yakut el-Hemavi, Mecemu-l-buldan, c. 3, s. 707; F.Hitti, Tarih Suriye..., s.

    227

    118. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 652; Ebu-l-Fida, c. 3, s. 68. 119. Yine orada ve A..Hasan, a.g.e., c.1, s. 82-83. 120. Bin Teriberdi, c. 3, s. 13-14. 121. A.A.Neyhardt, .A.iova, Sem udes drevnogo mira, M-L. 1966, s. 111 (sonralar: Kadim dnyann yedi mucizesi). 122. Bak, karlatr: Mes'udi, et-Tenbih ve el-raf, s. 47-48; Megrizi, Hitet, c.1, s. 156-157. 123. Mes'udi, et-Tenbih, s. 47; Megrizi, Hitet, c.1, s. 156; Kadim dnyann yedi mucizesi, s. 111 "120 metre". 124. Mes'udi, et-Tenbih, s. 47. 125. Yine orada, s. 48 ve Megrizi, Hitet, c.1, s. 157. 126. Yine orada. 127. Yine orada. 128. Muhammed Hsn, Nzhet el-elbab fi tarih Msr; Msr 1314 hicri, s. 55. 129. Kadim dnyann yedi mucizesi, s. 111-112. 130. Risalat fi Dzikr mahall Msr (Kimlii bilinmeyen yazarn elyazs) sra no: 54/a+b/ (sonralar: Medinetu-l131. fehhar) 132. Yine orada. 133. Yine orada. 134. Megrizi, Hitet, c.1, s. 331. 135. Medinetu-l-fehhar, s. 37. 136. Megrizi, Hitet, c.1, s. 331; C. Zeydan, Tarih et-temeddn, c. 2, s. 181. 137. B S E (2. neri), c. 43, s. 373. 138. Msr el-slmiyye, s. 94. 139. Yine orada. 140. Yine orada. 141. Bak: Seyyide Kaif, Msr fi asr-l-hidiyyin, s. 180. 142. Yine orada. 143. Debik - Msr'da bir ehirdir. Bu para tr ilk kez ancak bu ehirde dokunduu iin "debiki" denir. 144. Megrizi, Hitet, c.1, s. 177. 145. A.Mets, a.g.e., s. 358. 146. Uggiyye arlk birimidir. Bir uggiyye 37,44 gramdr A.Mets'in "Mslman intibah" adl eserinin Rusa nerinde (s. 358) "uggiyye" sz "untsiya" olarak tercme edilmitir. Bir untsiya 29,86 gramdr. Bu ise kesin saylamaz. 147. Megrizi, Hitet, c. 1, s. 177. 148. Yine orada. 149. Yine orada. 150. Yine orada. 151. Seyyide Kaif, a.g.e., s. 181. 152. Yine orada, s. 180. 153. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slmiyye, c. 2, s. 63-64. 154. Yine orada, s. 64. 155. Bu iktibas A.Mets'in "Mslman intibah" (Rus dilinde s. 322) eserinin dipnotundan alnmtr. Yazar bunu "Tarihi Badad" eserinin Paris'te muhafaza edilen elyazsndan aldn kayd ediyor.

    228

    156. Familer (el-famiyyun) azlarn yalnz yemek iin aan adamlara denir. Daha dorusu, yemeyi olduka ok seven adamlar kastediliyor. 157. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315. 158. Bin Teriberdi, c. 3, s. 12. 159. Yine orada ve Bin el-Cavzi, El-Mntezem, c. 5, s. 72-73. 160. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 645. 161. Bin Teriberdi, c. 3, s. 136. 162. A.Mets, a.g.e., s. 380. 163. Msr el-slamiyye, s. 95. 164. Yine orada. 165. Cebelitark boaznn Afrika sahilinde yerleen Seuta ehri Arapdilli eserlerde "Sebte" yazlr. (Bak: Mncid, s. 246). 166. Megrizi, Hitet, c.1, s. 174. 167. Msr el-slamiyye, s. 95. 168. Bin Teriberdi, c. 3, s. 93. 169. Megrizi, Hitet, c.1, s. 319; Bin Teriberdi, c. 3, s. 62; H..Hasan, Tarih eddevle el-fatimiyye..., s. 118-119. 170. Yine ayn eserler. 171. Yine ayn eserler. 172. Tatan yonulmu krs. 173. Megrizi, Hitet, c. 4 (h. 1326 yl neri), s. 39; Bin Teriberdi, c. 3, s. 11. 174. Megrizi, Hitet, c.1, s. 216-217; Bin Teriberdi, c. 3, s. 56. 175. B.Zaxoder, a.g.e., s. 54. 176. El-stehri, Mesalik el-Memalik, s. 55; Bin el-Esir, c. 7, s. 23. 177. V.Bartold, "Mir slama" (Halif i Sultan), s. 216; K.Brokkelman, Tarih eu'ub el-slamiyye, c. 2, s. 64-65. 178. B.Zaxoder, a.g.e., s. 55. 179. Megrizi, Hitet, c.1, s. 42; slm Ansiklopedisi, c.1, "Ahmedi" sz. 180. Megrizi, Hitet, c.1, s. 42. 181. Yine orada. 182. Stephan and Nandy Rorart, Encyclopaedia of Arabuc civilization, the Arab cast, Djambatan - Amsterdam 1959, p. 537. 183. F.Hitti, Tarih el-Arab (mutavvel), c.1, s. 545. 184. Ahmed Emin, Zuhr el-slm, c.1, s. 3. 185. C.Zeydan, Tarih et-temeddn, c. 2, s. 107. 186. Eftalitler "ak hunlar"; byk Trk boylarndan biridir. 5-6. yzyllarda btn Orta Asya'y hakimiyetleri altna almlardr. 187. 6. yzyln ikinci yarsndan Altay'dan balayarak btn merkezi ve Orta Asya byk Trk hakanlnn hakimiyetine katlr. 188. storiya Uzbekskoy S S R, Takent 1967, t.1, s. 182. 189. A.Emin, Zuhr el-slm, c.1, s. 44. 190. Exploration Archeologique a Tourpan Journal Asiatique SaptembreOktobre 1909 pp. 323-324. 191. Y.Miller, skusstvo Turtsii, M.-L. 1965, s. 4. 192. Cemaleddin el-Ezdi, c. 3, s. 59; Bin Teriberdi, c. 3, s. 13; Bin lyas, ezZuhur, c. 2, s. 39. 193. Ayn kaynaklarda ve Bin Helligan, c.1, s. 77; Muhammed el-Kumi, Muzhet en-nazirin, sra no: 7/a/. Btn bu kaynaklar gsterirler ki, Ahmed bin Tolun'un ldrd ve tutukland adamlarn says 13 bine ulamtr.

    229

    194. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 65. 195. Bin el-Esir, c. 7, s.147; Ebu-l-Fida, Ahbar el-beer, c. 3, s. 68; Ahmed bin Zeyni, Tarih ed-duvel el-slamiyye bi-l-cevadil el-mereziyye, s. 80; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 202. 196. Cemaleddin el-Ezdi, c. 3, s. 58; Bin Helligan, c.1, s. 77. 197. B.Zaxoder, a.g.e., s. 54. 198. K.Brokkelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 64. "Hukuk (adliye) ileri Trk adetine (kanunlar) gre yrtlrd". 199. Bin Teriberdi, c. 3, s. 4. 200. Bin Helligan, c.1, s. 77; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 9, s. 46. "O (Ahmed bin Tolun -E.E.) Kur'an'n iyi hafzlarndan ve onu gzel bir sesle (okuyanlardan) idi". Ahmed bin Zeyni, Tarih ed-duvel el-slamiyye..., s. 80; v.s. 201. Bin Teriberdi, c. 3, s. 3. 202. Bin el-Esir, c. 7, s. 147-148; Megrizi, Hitet, c.1, s. 326-327; Bin Teriberdi, c. 3, s. 3-4; Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 39; Krd Ali, Hitet e-am, c.1, s. 202; v.s. 203. Cemaleddin el-Ezdi, c. 3, s. 59. 204. Yine orada. 205. Abdullah e-ergavi, Tuhfetu-n-nazirin..., c.1, s. 185. "limlere ve airlere (erbab el-buyut) vermek iin her ay 10 binlerce dinar ayrlrd". A.Mller, c. 2, s. 257. 206. Bin el-Cavzi, el-Mntezem, c. 5, s. 73. 207. Bak: Z.M.Hassan, Les Tulunides pp.289-316. 208. Z.M.Hasan bu dzeneklerin mimarlk slubu hakknda hi bir bilgi vermemitir. 209. Bu, tarihte "Revze nilleni" ad ile tannmtr ve bugne kadar da kalmaktadr. Onun evresini talar denmi meydan evreliyor ve byk bir kuleyi hatrlatr. Kulenin bandan sonuna kadar burgu ekilli merdiven vardr. Bir ka kez tamir edildii iin ilk kuruluundan biraz farkldr. 210. N.Saladin, Manuel d'art musulman L'architecture, Paris 1907 t. 1 p. 88. 211. Suyuti, Husn, sra no: 188/a/. 212. A.Mets, a.g.e., s. 353. 213. Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 297; A..Hasan, Msr fi usur el-vusta, s. 82 "259 ylnda". 214. 215. "el-Ferani". Muncid, s. 387 storiya Mongolskoy Narodnoy Respubliki, Moskva 1967, s. 89.

    216. A..Hasan, Msr fi usur el-vusta, s. 82. 217. Kindi, Vulat, s. 243. 2/59 yl Sefer ay (872 yl Aralk); "s. 245" "2/64 yl" (877-878 yllar); Said bin Batrik, c. 2, s. 477. "Ahmed bin Tolun Antakya'y ele geirdikten sonra Msr'a dnd ve Msr'da (ehir kasdediliyor -E.E.) cuma camisini yaptrd". Ahmed bin Tolun 265 ylnn Muharrem aynda (878 yl Eyll) Antakya'y ele geirmi, ayn yln Rebi el-evvel aynda (Kasm) Msr'a dnmt; Bin Helligan, c.1, s. 77 "259 ylnda"; EI-Gudai "Kitab el-hitet"de belirtiyor ki, (Bin Tolun) caminin inasna 264 ylnda balad, iyisini Allah bilir"; Megrizi, Hitet (H. 1326 yl neri) c. 4, s. 38 "263 ylnda"; c.1, s. 319 "264 yl"; Suyuti, Husn (elyazs) sra no: 323/a/ "2/63 yl"; F.Wstenfeld, Die tatthalter ab. 3, s. 14 "263 yl"; Z.M.Hassan, Les Tulunides x. 298

    230

    "Commencee en 876-877, d'apres quelques auteurs, ou en 873-874 d'apres d'autres; S.Xodja, Kair, s. 103 "876 yl" v.s. 218. Kindi, Vulat, s. 245 "266 ylnda"; Bin Helligan, c.1, s. 77 "266 ylnda"; Megrizi, Hitet (H. 1326 yl neri) c. 4, s. 38 "265 ylnda" Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 46 (Bin Tolun) caminin inasn 257 ylnda, 266 ylnda tamamland da sylenir"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 9, "(caminin) inas 259 ylnda olmutu"; Suyuti, Husn var. 323/a/ "2/66 ylnda"; Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 38, "260 ylnda"; Burhan Toprak, Sanat Tarihi, c. 3, s. 19 "879"; A.Mller, c. 2, s. 257 "263-265 (877-879) yllarnda yaplmtr"; Z.M.Hassan, Les Tulunides p. 298 "879 yl"; Klota-bey, Egipet v prejnem svoem sostoyanii, S.Petersburg 1843, c. 2, s. 428 "H. 263 yl (miladn 876 ylnda) bu cami kurulmutur"; H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 410 "Bin Tolun (camiyi) 265 ylnda at"; v.s. 219. Mesacid Msr, c.1, s. 11. 220. E.elebi, Seyahatname, c. 10, s. 196. 221. Yine orada ve Miras slam, s. 217; Mescid Msr, c.1, s. 12; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 199; S.Xodja, Kair, s. 104. 222. Yine ayn eserlerde. 223. Klota-bey, Egipet..., c. 2, s. 428. 224. E.elebi, Seyahatname, c. 10, s. 197. 225. Bak: Megrizi, Hitet (Msr, h. 1326 yl neri),s c. 4, s. 37; Suyuti, Husn, sra no: 324/a/; Bin Teriberdi, c. 3, s. 11. 226. Suyuti, Husn, sra no: 323/a/. 227. E.elebi, a.g.e., s. 196; Miras slam, s. 217. 228. Yine orada ve Mesacid Msr, c.1, s. 12. 229. Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 302; S. Xodja, Kair, s. 104. 230. Mesacid Msr, c.1, s. 12. 231. E.leebi, a.g.e., s. 191. 232. Mesacid Msr, c.1, s. 12. 233. Megrizi, Hitet (Msr h. 1326 yl neri), c. 4, s. 38; Suyuti, Husn, elyazs var.323/a/. 234. S.Xodja, Kair, s. 104. 235. Caminin ayr ayr blmlerini btn detaylar ile aratrmaya burada ihtiya duyulmuyor ve byle bir amata edinilmemitir. Caminin eitli yerlerindeki ornament -dekorativ frizler, keramik rnekler, kemerler, kemer alt stunlar ve onlarn ekli, yaps hakknda geni bilgi iin bak: H.Saladin, L'architecture, t. 1 pp.91-92; Gaston Migeon, Manuel d'art musulman, t. 2, pp. 64, 91-92, 104, 114-115, 368; Burhan Toprak, SanatTarihi, c. 3, s.21-23, 99-100. 236. H.Saladin, a.g.e., s. 93; S.Xodja, Kair, s. 104. 237. H.Saladin, a.g.e., s. 92; Miras slam, s. 216, 238. Miras slam, s. 216; Burhan Toprak, Sanat Tarihi, c. 3, s. 23. 239. Bunu ortaa tarihileri (Megrizi, Suyuti, v.s.) ile yansara, ada aratrmaclarn ou da itiraf ediyor. 240. A.Se'dillot, Histoire cenerale des Arabes, t. 1, p. 266. 241. Burhan Toprak, Sanat Tarihi, c. 3, s. 24; S.Xodja, Kair, s. 107; H.Saladin, a.g.e., s. 97. 242. E.Levi-Provansal, Arabskaya kultura v spanii, s. 49. 243. Yakut Hemevi, Mu'cemu-l-buldan (Leypsig), c. 3, s. 707; .Y.Kraekovskiy, zb. soineniya, M.L. 1957, s. 210; F.Hitti, Tarih Suriye..., c. 2, s. 187. 244. E.elebi, Seyahatname, c. 10, s. 548-549. 245. Megrizi, Hitet, c.1, s. 315; Bin Teriberdi, c. 3, s. 16. .

    231

    246. Havuz su yerine civa ile doldurulmutu. Kk harap olduktan sonra uzun sre bu harabeden civa toplamlar. Bu konuda bak: Bin Teriberdi, c. 3, s. 55. 247. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316; Bin Teriberdi, c. 3, s. 53. 248. Sac - Hint palt. eitli byk binalarda, zenginlerin kklerini deerli saylan naklarla sslemek iin bu aacdan istifade edilirdi. Bunun iin de Yakn ve Orta Dou'da bu aatan olan malzemeler ok nemli saylyordu. 249. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316. 250. Yine orada. 251. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 41. 252. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316. 253. Yine orada ve Bin Teriberdi, c. 3, s. 54; F.Hitti, Tarih Suriye, s. 188; F.Hitti ve bakalar. Tarih el-Arap (mutavvil), c. 2, s. 546; G.Miqeon, Manuel d'art musulman, t. 2, p. 64; Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp. 309-310. 254. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316; Bin Teriberdi, c. 3, s. 55. 255. Megrizi, Hitet, c.1, s. 316; "el-ecras en-neggal"; Bin Teriberdi, c. 3, s. 55, "el-ehras en-neggal". 256. Yine ayn kaynaklarda. 257. Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 42. 258. Baz rneklerin resimleri eitli kaynaklarda mevcuttur. 259. Kindi, Vulat, s. 243. 260. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s. 258. 261. Son iki kaynakta ve Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 46; Bin lyas, ez-Zuhur, c. 2, s. 38; E. slm 1924, c. 4, s. 905; Tarih Msr, s. 189; Msr fi usur el-vusta, s. 82; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 391 v.s. 262. Yine ayn eserlerde. 263. A.Mller, slm, c.1, s. 257; H..Hasan, Tarih el-slam, c. 3, s. 391-392. 264. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4,s. 259. 265. Yine orada ve A.Mets, a.g.e., s. 297. 266. Yine ayn eserlerde ve H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 391; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 297. 267. Yine ayn eserler. 268. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s. 259. 269. Yine orada. 270. A..Hasan, Msr fi usur-el-vusta, c. 2, s. 82. 271. Cemaleddin el-Ezdi, s. 59; Bin Kesir, el-Bidaye, c. 11, s. 46; Bin Haldun, ber, c. 4, s. 652; Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s.259; Bin Teriberdi, c. 3, s. 12; Suyuti, Huun elyazs var.323/b/ ; Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 297 "10 bin dinar" v.s. 272. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s. 259. 273. Yine orada. 274. Yine orada ve A.Mets, a.g.e., s. 297. 275. Yine orada, s. 38 ve Suyuti, Husn el yazs var.324/a/ 276. Yine ayn kaynaklarda ve H..Hasan, Tarih el-slm, c. 3, s. 391. 277. A.Mets, a.g.e., s. 297. 278. Taha Msr'n kadim ehirlerinden biridir. Ebu Cafer orada doduu iin "et-Tehavi" denir. 279. Bu konuda geni bilgi iin bak: A. Emin, Zuhr el-slm, c. 2, s.161-162. 280. R.A.Nicholson, RAS; 1906 p. 309. 281. Yine orada. 282. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 2, s. 174.

    232

    283. Bin Haldun, ber, c. 4, s. 651-652. 284. Bin Teriberdi, c. 3, s. 18. 285. Bin Ebu Useybe, Tebegat el-etibba, c. 2, s. 83. 286. Yine orada, s. 85-86. 287. Burhan Toprak, Sanat Tarihi, c. 3, s. 19. 288. Yine orada, s. 21. 289. Suyuti, Husn elyazs var.324/a/; A.Emin, Zuhr el-slam, c. 2, s.162. 290. Ebu Abdullah Zehebi, Tebegat el-Hiffaz, 1833, c. 2, s. 44. 291. Gudat Dimek, s. 91. 292. Yine orada. 293. A.Emin, Zuhr el-slam, c. 2, s. 164. 294. A..Zaxidi, Slova tyurkskogo proisxojdeniya v sovremennom arabskom yazke. (Avtoreferat dissetatsii na soiskaniye uenoy stepeni kandidata flologieskix nauk), Baku 1967, s. 10. 295. Ylmaz ztuna, a.g.e., 1. Blm, s. 232. 296. Yine orada. 297. Msr el-slamiyye, s. 99. 298. Ahmed Emin, Zuhr el-slam, c. 4, s. 45. 299. Yine orada. 300. A.Zahidi, a.g.e., s. 10. 301. Msr fi usur el-vusta, s. 78. Yazar Tolunoullar dneminde yaam Msr tarihisi Bin Daye'nin "Siret bin Tolun" ("Bin Tulun'un tercmeyi hali") eserinden alndn belirtir. 302. Bediilii korumak iin harfi tercmeye aba gsterilmemitir. 303. Bak: Gelgeendi, Sbh el-e'e, c. 7, s. 5-10; c. 8, s. 160-166; c. 9, s. 2832. 304. Yine orada, c. 11, s. 31. 305. Yine orada, c. 7, s. 6; Bunlardan birincisinin Trk dilinde karl "Keinin boynuzu kand zaman obann sopasna srter" veya "Ylann ba ardnda yol stne kar", ikincisinin karl ise "Karncann lm gelince kanat karr" gibi kullanlr. 306. 307. Megrizi, Hitet, c.1, s. 326. . 308. Gezegen addr. . 309. Suyuti, Husn, sra no: 332/b/. . 310. Bin Teriberdi, c. 3, s. 30. . 311. Bir bilgiye gre bu air 872 ylnda, dier bir bilgiye gre ise 783 ylnda lmtr. Bak: Z.M.Hassan, Les Tulunides, p. 267; Bin Teriberdi, c. 3, s. 30 "259 (873) ylnda"; H.M.Kamil, Fi-l-edeb el-Msr, s. 202 "258 (872) ylnda". . 312. Suyuti, Husn, sra no: 332/b/. 313. Kindi, Vulat, s. 252-253. 314. Bu ynden bize bilgi veren ilk kaynak Msr tarihisi Kindi'nin "Msr'n valileri" eseri olduundan burada esasen o esere bavurulacaktr. 315. M'temid kastediliyor. 316. air "Allah'n krlmaz keskin bir klc" dedii zaman Ahmed bin Tolun'u kastediyor. 317. Kindi, Vulat, s. 260-261; H.M.Kamil, Fi-l-edeb el-Msr, s. 206-207. 318. Yine ayn eserlerde.

    233

    319. Humaraveyh'in byk olunun ad Cey olduu iin Ebu'l-Cey (Cey'in babas) de denir. 320. H.M.Kamil, Fi-l-edib el-Msr, s. 207. 321. Kindi, Vulat, s. 243. 322. Yine orada, s. 245. 323. Yine orada, s. 257 ve H.M.Kamil, Fi-l-edeb el-Msr, s. 219-220. 324. Bin Teriberdi, c. 3, s. 20." harfi ile kafiyelenen iir biimine denir. 325. Sonu "ra" 326. Kindi, Vulat, s. 248; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320; Bin Teriberdi, c. 3, s. 21. 327. Kindi, Vulat, s. 274; Megrizi, Hitet, c.1, s. 320; Bin Teriberdi, c. 3, s. 141. 328. Yine ayn eserlerde. 329. H.Kamil, Fi-l-edeb el-Msr, s. 207. 330. Megrizi, Hitet, c.1, s. ; Kindi, Vulat, s. 276. 331. Revze adas yaknnda, Nil nehri zerinde yaplm kpr kastediliyor. 332. Revze adasnda Ahmed bin Tolun tarafndan yaptrlm kale kastediliyor. 333. Kindi, Vulat, s. 277; Megrizi, Hitet, c.1, s. 324. 334. Kur'an'da Allah'n bir adnn dehr olduu da kaydedilir. Onun iin de bu kasidede yazlan "dehr" sz "Allah" eklinde tercme edildi. 335. Kasidede verilen asr sz "halk", "kitle", "cemaat" anlamndadr. 336. Kindi, Vulat, s. 283; Megrizi, Hitet, c.1, s. 324-325. 337. Yine ayn kaynaklarda. 338. Kindi, Vulat, s. 285; Megrizi, Hitet, c.1, s. 325. "Ta kerpice dnmek", yani "ta toprak olmak, harabeye dnmek". 339. Megrizi, Hitet, c.1, s. 325. 340. Megrizi yanllkla bunu Said el-Gas'n deil, Muhammed bin Taveyh'in yazdn gsterir. Bak: Hitet, c.1, s. 325. 341. Kindi, Vulat, s. 285. 342. Bu konuda bak: Z.M.Hassan, Les Tulunides, pp. 271-272. 343. Kasideler iin bak: Kindi, Vulat, s. 284; Megrizi, Hitet, c.1, s.323, 325; Bin Teriberdi, c. 3, s. 142-143. 344. H.Kamil, Fi-l-edeb, el-Msr, s. 225. 345. H.Kamil, Fi-l-edeb, el-Msr, s. 226. 346. Yine orada, s. 254-256. 347. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s. 48; Bin Teriberdi, c. 3, s.17. 348. Megrizi, Hitet (h. 1326 neri), c. 4, s. 48. 349. Megrizi, Hitet, c.1, s. 323-326. 350. Kaside iin bak: Bin el-Edim, Tarihi Halep (S.Dehhan'n neri), s. 78. 351. 352. Yine orada, s. 320. 353. Muhammed bin Sleyman kastediliyor. 354. Kindi, Vulat, s. 271; Megrizi, Hitet, c.1, s. 323. 355. Buhturi'nin eserlerinin byk ounluunu hiciv ve methiyeler oluturuyor. Gl bedii sz ustas olan Buhturi Ebu Temmam' kendisinin stad saym ve "Ebu Temmam olmasayd ben ekmek kazanamazdm" demitir. air h. 283 (896) ylnda lmtr. Bak: Bin Kesir, el-Bidaye, c. 5 (11), s. 76; Bin Teriberdi, c. 3, s.97. 356. 357. Bak: (sonralar: Buhturi, Divan). Yine orada, s. 78-79 ve Kindi, Vulat, s. 255-256.

    234

    358. 359.

    Buhturi, Divan 1. ve 2. ciltler. Bin Teriberdi, c. 3, s. 97.

    SONU NOTLARI
    1. 2. 3. 4. Brockelman, Tarih e-u'ub el-slamiyye, c. 2, s. 68. Yine orada. A.Mller, c. 2. Bin Teriberdi, c. 3, s. 139.

    SO
    Tbrizi Ssi, T. Ata

    235

    You might also like