ESK TRK ORDUSUNUN GENEL MAHYET

Bir milletin sosyal yaps, ekonomik ve kltrel hayat ile devlet tekilat ok mkemmel olabilir. Ama bunlarn zellikle d tehlikelere kar korunmas ve devam ettirilmesi iin gl bir askeri dzene de ihtiya vardr. Ordu millet olan Trklerin en byk hususiyetlerinden birisi de savalklardr. Bar zamannda gnlk ileriyle megl olan halk, sava zamannda oluundan-ocuuna topyekn seferberlik halinde bulunuyorlard. Trk tarihine ait kaynaklardan rendiimize gre; sava ve ordu komutanl sadece erkeklerin ii deildir. Kadnlar birliklere veyahut da ordulara kumanda edebildikleri gibi, at stnde oklar, yaylar ve kllar olduu halde savalara katlyorlard. zellikle harp, Trkler iin bir sanat halini almt. Onlar iin yatakta lmek en byk yz karasyd. Trk milletinin tarihinde ilk sistemli ordunun byk Hun kaan Mo-tun (Bg Tonga) tarafndan kurulduu zaman zaman ilim adamlarnca ileri srlp, bu ekilde bir kanaat hasl olmusa da, bu doru deildir. Trklerden haber veren en eski vesikalara baktmzda, M.. 3000lerden itibaren askeri birliklere sahip olan Trklerin, bu gleri sayesinde srekli in snrlarna taarruzlar sz konusudur. Eer dzenli bir orduya sahip bulunmasalard, in imparatorluu Trklere kar 9. asrdan itibaren yapmna balanan in Seddini meydana getirmek zorunda kalmazd. Bununla birlikte aratrmaclar, Trk ordusunun dier kavimlerin askeri yaplarndan farkl olan ynn tespit etmilerdir: 1- Trk ordusu cretli deildir. 2- Trk ordusu damidir. 3- Trk ordusu temelde svarilerden oluur.

Eski Trklerde btn erkekler doutan asker olduklar gibi, yeri geldiinde kadnlar da usta birer savaydlar. Trk ordusunun ve milletinin savaa daima hazrlkl bulunmasnn nedenleri arasnda, Orta Asya bozkrlarnda yaamann glnn yan sra, onlarn sosyal hayatyla da alkaldr. Ekonomilerinin esas konar-ger hayvancla dayal olan Trkler, zaten yln yarsndan fazlasn hayvanlarnn peinde, dalarda ve yaylalarda geirdiinden, bnye olarak salam bir yapya sahiptiler. stelik, yine yln belirli aylarnda zaman zaman bizzat kaann bakanlnda, bazen da beylerin sevk ve idaresinde bir nevi askeri talim zellii tayan srek avlar dzenleniyordu ki, bu da Trklerin savaa ve sava manevralarna daima hazrlkl olmalar demekti. Ayrca insanlar ocukluklarndan itibaren koyunlarn zerinde ata binmeyi, yay ve oklarla kulara nian almak suretiyle atcl reniyorlard. yi birer sava olmaya mecburdular, nk harp ganimetlerinden elde edilen gelirler de nemli bir mebla tutuyordu. Mesela bu hususta kaynaklarda unlar sylenmektedir: Askerler herhangi bir yere girdiklerinde, nlerine kan adrlara veya evlere stnde kendi iaretleri olan oklarn saplyordu. Daha nce aklm bir okun yanna bakas ilitirmiyordu. Sava bitip, kesin zafer kazanldktan sonra asker, oklarnn bulunduu yerleri yamalard. Ayrca bu yaptklar savalarda ele geirilen esirlerden insan gc olarak yararlanlrd. Bununla beraber kaynaklarda, Trklerin harp esirlerine ve kendilerine snanlara son derece iyi davrandklarna iaret olunuyor. Aman dileyeni ldrmemek gibi bir gelenein yan sra, malup olann kl veya koltuk altndan gemesi de galibin himayesine girdiinin gstergesiydi ki, bu duruma zellikle Dede Korkut Hikayelerinde rastlamaktayz. Hun dnemine ait in kaynaklarna baktmzda, orduyu idare eden yirmi drt komutann varlndan bahsediliyor. Bunlarn emri altnda eitli rtbelere mensup askerler bulunuyordu. Kk Trke yaztlarda ordu kelimesi S terimiyle karlanmtr. Abidelerde en ok geen kelimelerden birisi budur. Trk ordu tekilatna dair ilk kaytlar, milattan nce 3. asra ait olup, bu ordu onlu dzene gre yaplanmt. Kaynaklardan rendiimiz kadaryla bu sistem Mo-tun Yabgu zamannda meydana getirilmiti. Ordunun banda bugnk genelkurmay bakan yerinde olan S-balar bulunuyordu. S-ba terimine ilk defa Trke belgelerde 8. yzylda rastlamaktayz. 710 ylndaki Trgi seferi srasnda orduya s-ba ni l Kagan komuta etmiti. Uygurlar Trk Devletinin bana gemeden nce, Basml ve Karluklarla ittifak yapmlar ve Brlleri (Ainalar) birlikte ortadan kaldrmaya almlard. Bu mttefik ordunun idaresi Uygurlarn

babuu Kutlug Bilge Kl Kagann olu Moyun orun ynetimindeydi. Yani Uygur adlarndan Moyun or da S-balk yapmt. Genellikle s-balk grevlerine kagan ocuklar, kardeleri veya yeenleri getirilmekteydi. S-badan sonra orduda en byk rtbe, bizim kanaatimize gre ab lktr. Bilge Tunyukuk ahsna ait yaztnda, kendisinin l-teriin ab olduunu; bilgesi, ab ben k ertim, szyle aklyor. in snrlarndan harekete Aina Kutlug ile birlikte balayan A-shih-te Tunyukukun, Kutlugun nde gelen komutan olma zellii de bulunmaktadr. Kk Trk tarihinin nl devlet adamlarndan Kl or da, Bilge Kagann avuluunu yapmtr. Onun batdaki Tardu beyleri zerindeki faaliyetleri ve Be Balk seferlerindeki stn gayreti artk bilinmektedir. Kl or da hakl olarak yaztnda bu unvann yle dile getiriyor: Kl or anak bilgesi, ab erti . Yine Uygur komutanlar arasnda ab Sengn adnda mehur bir ahsiyete rastlamaktayz. 753-754 tarihinde, Uygurlardan Trgi lkesine ab Tun Tarkann gitmi olduunu tespit etmi durumdayz. Zamann belirleyemediimiz Yula Beg adna dikilen Kemik-irgak Yaztnda ise bir Ba ab ile karlayoruz. Kitabelerde asker manasna sden baka erig kelimesi de kullanlmtr. Askeri terimler bakmndan dnyann en byk kltrne sahip Trk milleti ve ordusunda btn rtbeler birer birer ayrlmtr. Her rtbenin vazifesi farkldr. Bugne kadar gelmi olan bu rtbeleri kaynaklardan yola karak ortaya koymak mmkndr. Eski Trk ordusunda en byk asker birlik tmen denilen on bin kiilik kuvvettir ve bunlar tmen ba denilen komutanlarn emrindeydi. Ondan sonra be bin kiilik birlikler gelir. Be bin kiinin bakanna ise, Be bnger ba denmektedir. Ordunun idaresinde daha sonra Bnga balar yer alyordu. Uygur kaanlnn balang yllarnda Kl Bilge Kagann, olu Moyun oru binba tayin ettiini; zmin ngre bnga ba dt cmlesinden anlamaktayz. Terhin Yaztnda ise, Tls ve Tardu beylerinin oullarndan bnga balarn kt grlmektedir. Yine, Terhin Yaztnda ilk defa Tokuz yz er ba deyimiyle karlamaktayz ki, burada; Tokuz yz er ba Tuykun Ulug, Tarkan Bukug, diye birinin ismi geiyor. Be yz kiinin komutan ise, Be yz ba denmektedir. Terhin Yaztnda, Moyun ora bal beyler arasnda Be yz ba Klg Ong ve Be yz ba Ulug z Inanu nun adlar saylyor. Bundan sonra yz balar gelmektedir. Bir de askeri rtbe olarak er balar vardr.

Savata askerler, komutanlarna yzde yz itaat etmek zorundaydlar. En kk bir uygunsuzluk veya isyan hareketinin cezas lmd. Savaa girecek er atnn kuyruunu balar veya keserdi ki, buna eski Trkler tullama diyorlard. Kelimenin asl bugn de Trkemizde kullandmz dul szyle ilgilidir. Atn da bir e gibi gren Trk, arpma esnasnda ldnde atnn ve evdeinin ersiz kalacan bildiinden, sava ncesi byle bir tren icra ediyordu. Yine bu svarilerin en nemli zellikleri ok hzl olmalaryd ve hepsinin bir de yedek atlar bulunuyordu. Adeta rzgarla yaryorlard. 13. asr Trkiye Seluklu hkmdarlarndan zzeddin Keykavus hakknda bilgi veren bn Bibide, bir sultann erlerine nasl davranmas gerektii hususunda da unlara rastlyoruz: Askerlerini ara, onlarn hayvanlarnn beslenmesine yardmc ol. nk asker mertlik ve yiitlik kayna olup; devletin ve halkn koruyucusu, lkenin klc, padiahn mzra, ehirlerin ve beldelerin kalesidir. Onlar felaketleri nleyip, dmanlar uzaklatrr. Aklar onlarla kapatlr, iler dzene girer. Erin yoksulunu kolla ki, srtn salam olsun. Bana bir i gelmeden nce onlar dene. Bir ey buyurmadan evvel imtihana ek. Aralarndaki vefakr, yiit ve er meydanndan kamayanlar seip, dllendir. nk askerin fazlas deil, gl ve cesur olan ie yarar. Savata baar gsterenlere bol bata bulun ve rtbesini ykselt. Birisi senin bayrann altnda ehit derse, ocuklarna kucak a. Ailesine ve akrabalarna onun yokluunu hissettirme ki, zor anlarnda devletine ve sana yardm iin canlarn vermek onlara kolay gelsin. Yine Kitab- Diyarbekriyyede; hkmdarn askerinin, dmanlarndan ona bir zarar gelmemesi iin efendisini gzetmesi gerekir. Emin olmaldr ki onun hayat, hkmdarn hayatna baldr, deniyor. Ayn eyler bugn de her ordu iin geerlidir. Silah konusunda Trkler Orta ada olduka ileriydiler. Sava esnasnda ok cesur olan Trk milleti, ayn zamanda zengin maden yataklarna sahipti ve silah iiliinde de ustaydlar. Mesela Trk kabilelerinden Bayrkular, sadece at yetitirciliinde deil, demircilikte de maharetliydiler. Yine batdaki On Ok Trkleri demir ticareti de yapmlardr. in kaynaklar, Krgzlardan sz ederken; her yamurdan sonra topraklarnda demir kar ve bundan gayet keskin silahlar yaparlard, diyor. zellikle arkeolojik kazlar bize Sayan ve Altaylarda elik retildiini, Tanr Dalaryla, Kazakistannn gneyinde altn, gm, bakr ve demir bulunduunu gstermektedir. Trk milleti asndan madenciliin gelimesi,

Trk kaanlarnn ordularn en iyi ara-gerele silahlandrmas, in kaynaklarnda Brler diye adlandrlan vurucu gce sahip zrhl svarilerin bulunmas ayr bir stnlkt . Sava malzemeleri de dahil olmak zere madenden imal edilen her eyleri gayet mkemmeldi . Buna dair kalntlar da elimizde olduka fazladr. Ksaca kitabeler ve Divan Lgat-it-Trk gibi kaynaklarda geen sava ara ve gerelerinden bazlar unlardr: At, ok, yay, kl, bkte, kngrak (haner, kama), ke, kurman, sadak (okluk), kn (kl ve bak kab), kalkan, sngg, karg, cida, gnder (mzrak), omak (bir nevi topuz), batrak (ucuna bez balanan sng), tug (birliklerine gre deiiyordu), ukruk (kement), kargu (ate kulesi), kbrge (davul), yark, ceven (zrh), youk, tubulga (tulga/ mifer), kpe-yark (vcudu kuatan zrh), yelme eri (nc, keif kolu) . Bundan baka savala ilgili kullanlan birtakm deyimler de vardr ki, onlardan bazlar da unlardr: Tokmak, sngmek (savamak), slemek (ordu gndermek), atlg (svari), yadag (piyade), akn (dmana baskn yapan), yizek (ordunun nde giden bl), karakol (beki, devriye), yortug (hakann yannda bulunan koruma grevlilerinden), igirmek (itaata almak) .

Ancak Trke kitabeler ve dier vesikalarda savala alkal daha yzlerce kelime ve deyim mevcuttur. Bununla birlikte in yllklar ve Bizans kaynaklarnn bildirdiine gre; Hunlar ve Kk Trkler boynuzdan yaptklar yaylar, slk alan oklar (arkasnda kartal ya da akbaba ty olan dz, yivli, engelli oklar), sng, bak, kl, kement ve kuatmalarda faydalanlan ko balar vs. deiik

silahlara sahip olduklar gibi, davulun yannda boynuz veya dier madenlerden imal ettikleri boru ya da zurnalar da bulunuyordu. Hatta ordu bandolarnn kuruluunun temelinde bile eski Trk askeriyesindeki davul ve onu izleyen Mehter olgusu yatar. Keza Uygurlar ve Basmllar da ayn zellikteydiler. Krgzlarn aatan yaplm kalkan ve zrhlar kullandklarna dair kaytlar mevcuttur. Herhalde atlar da zaman zaman ince bir zrhla kaplyorlard. nk Asyann deiik blgelerinde buna dair figr ve motiflere rastlanmaktadr. Uygurlar, yaylarnn kirilerini at klndan yapyorlard. Hem kaya resimlerinde, hem de Orkun Vadisinde yer alan Bilge Kagan ve Kl Tigin ant mezarlklarnda gerekletirilen kazlarda ise deiik ebatlarda ve zelliklerde ok ular grlmtr. Mo-tun devrinden beridir bir sava aleti olarak vazife gren slk alan oklar, herhalde Moollar da kullanmtr. Gndelik hayatta karnlarn doyurmak amacyla, avlarda yararlandklar ok ve yaya yle maharetle hkmediyorlard ki, at zerindeyken dahi ileriye, geriye, saa ve sola oklarn gnderebiliyorlard. Anna Komnena bu hususta yle diyor: Bir Trk kovalamaya gemise, dmann ok atarak haklar. Kendisi kovalanyorsa, oklar sayesinde stn gelir. Frlatt ok uarak ya ata, veya atlya saplanr. Ok ok gl bir elle gerilmise, gvdeyi delip, geer. Trkler gerekten ok usta okulardr. Ok sadece bir sava aleti deil, ayn zamanda hakimiyet sembol olduu gibi, resmi evraklar da bal mumu ve ok ile damgalyorlard. Bunlar altn, gm, bakr, pirin ve demir nevinden madenlerden yaplrd. Oklarn ucundaki demir paraya temren, arkasndaki tye ylek veya yelek, yaya sarlan srmaya toz denmekteydi. Yaylar iin yaplm herhangi bir zel kaba rastlanmamakla beraber, umumiyetle kola veya omuza aslarak tanrd. Yakn arpmalarda kl, mzrak, balta gibi aralardan yararlanmlardr. Ayrca en eski Trk kllarnn hafif kavisli, bazen tek taraf keskin, bazan da her iki tarafnn paralayc olduunu biliyoruz. Kllarn ve baklarn kabzalar aatan veya kaplumbaa kabuundan ileniyordu. Ok ve kllar koymak zere zel olarak hazrlanm ve sslenmi klflar mevcuttu. Kazlarda ba koruyan pek tolgaya rastlanmamasna ramen, onlar da kaya, duvar veya para resimlerinde grmemiz mmkndr. lk Hunlar anda deriden yaplan zrhlarn zerine eitli motifler ileniyordu. Kpe-yaruk ad verilen halka ve plaka zrhlara ise Aral ve Orkundaki aratrmalarda da tesadf edilmitir. Byle zrhlarn hazrlanarak in imparatoruna da yollandn kaynaklar yazmaktadr. Hunlar hakknda bilgi veren

eski belgelerden anlaldna gre, onlar dmanlarn kement ile de tesirsiz hale getiriyorlard. zellikle, Trklerin harp uslleri de ok ilgi ekmitir. Bu hususta gemite ve gnmzde birok aratrma yaplmtr. M.. 140larda Trk ordu sistemi hakknda bilgi veren inli bir vezirin tespitlerine gre; Trk askerleri insan artan bir eviklikle hareket ediyorlard. En yaln dalar ok ksa bir srede trmanrlar ve inerlerdi. Selleri ve rmaklar elbiseleriyle yzp, geerler. Rzgara, yamura ve susuzlua dayanrlar. Her trl arazide dinlenmeden zorlu yryler yaparlar. Onlarn atlar en dar yarklardan bile gemeye alktr. Trkleri yenmek iin dz ovaya ekilmeliler. Sava arabalar olmad gibi, atlar da yava kalr. Mzraklarnn ksal ve zrhlarnn da incelii sebebiyle yakn dve zorlanmallar. Ayrca onlarn sava usullerini bilen halklardan da yardmc kuvvetler alnmalyd.

Bununla birlikte Trkler savaa balamadan nce, esas kuvveti saklama ve yedek g ayrmaya byk nem veriyorlard. Tarihte Trk sava taktii Kurt Kapan, Kaz Aya ve en ok bilinen ekliyle Turan Taktii olarak anlmtr. Turan taktiinin en byk hususiyeti sahte geri ekilmedir. Dmanla karlalmadan evvel Trkler, sava meydannn sana ve soluna birtakm kuvvetlerini saklarlar. Daha sonra dman ordusu Trk aknclaryla karlap, onlarn da geri ekildiini grnce, btn gleriyle saldrrlar. Bu geriye ekili esnasnda bile, arkalarna dnerek ok mkemmel ok atabilirlerdi. Nitekim 2003 senesinde, Prof.Dr. Gmein heyetinin Bilge Kagann Ant Mezarlndaki kaz almalar srasnda bulduu resimli kiremitin zerinde byle bir sahne vardr. Neticede

nceden gizlenmi olan Trk askerleri dmann san ve solunu evirerek, ember ierisinde rakiplerini yok ederler. Ayrca Trk-Hunlar savaa girmeden evvel hasmlarn ok atlaryla ypratyorlar ve bunu onlar yorana kadar srdryorlard. Uygurlar anlatan in vesikalarnda, sava srasnda onlarn sahte bir karargah oluturduklarna ve dman askerleri buraya doru hcuma kalktklarnda, etrafta saklanan esas ordu tarafndan tuzaa drldklerine dair haberler de vardr. Trk ordusunun sava srasnda saf tutmas da belirli bir dzen dahilindedir. Mesela in kaynaklarndan elde ettiimiz bilgilerde; millattan nce 3. yzyln balarnda Hun ordular in imparatoru Kao-tiyi kuattklarnda, Trk svarilerinin atlarnn rengine gre dizildikleri sylenir. Buna gre batda kr atlar, douda gk, kuzeyde yagz, gneyde de doru atlar yer alyordu. Hatta batdaki Peeneklerin yurt dalmlar bile atlarn rengi esasnda oluyordu. Hi phesiz askeri ara ve gerelerin ierisinde atn yeri ok nemlidir. Trk adeta, at ile zdelemitir. Onlar hakknda bilgi veren Batl yazarlar; at baka bir kavmi srtnda tar, fakat Trkler at stnde ikamet eder. Onlar ata sanki yapm gibidirler, diyorlar. Al-verilerini at srtnda yaparlar, yerler, ierler. Abartsz onun boynuna sarlarak, tatl ryalara dalp, uyurlar. Grmeleri bile at zerinde olan bu insanlarn, ifti halklarn yaya ve durarak savamalarna karlk, atlaryla ok sratli muharebe taktikleri gelitirdiklerini gryoruz. Bundan baka Hazar Kaanlndan bahseden kaynaklar; ordu sefere ktnda her asker yannda iki metre boyunda, lgn aacndan kazklar bulundurduunu, konakladklar zaman herkesin yanndaki bu kazklar dzgnce yere sapladn, kalkanlarn bu direklere dayandrldn ve bylece ksa bir zaman ierisinde karargahn etrafnn sanki surlarla evrilmi gibi olduunu sylerler. Buna bal olarak mehur Moyun or Kagann da 750 senesinde Tez Banda otan kurdurduunu, buray itlerle gvence altna aldrdktan baka, kitabesini yazdrttn bilmekteyiz. Bununla beraber ordu yeri arabalarla evrelenmekteydi ki, bu da bir nevi savunma(ani basknlara kar) tedbiriydi. Savan vakti de iyi seilmeliydi. Trk-Hunlar dmanlarna dolunay vakitlerinde saldryorlar, ay klmeye balaynca da geri ekiliyorlard. Yamurlu, karl ve tozlu gnlerden kanrlard. nk yamur yadnda yaylarn kirileri gever; tozlu ve bulutlu zamanlarda da hedefler iyi grnmezdi.

Trk devlet anlaynda, d ilikilere de byk nem verilmitir. Dosta dost, dmana dman ilkesi esas tutulmakla beraber, her eyde Trk devletinin ve milletinin menfaatleri gzetilmitir. D ilerinden sorumlu bir Buyruk bulunurdu. Onun emri altnda eliler ve yalabalarn eitli vesilelerle lkelere yollandklarn daha nceden de biliyoruz. Kk Trke yaztlarda eliler ve elilerin gittikleri yerler zaman zaman da zikredilmitir. Bunlarn askeri unvanlar da vard.

Prof.Dr. Saadettin GME

BBLYOGRAFYA
Ab Hayyan, Kitb al-idrk li-Lisn al-Atrk, Haz. A.Caferolu, stanbul 1931 Agacanov, S.G., Ouzlar, ev. E.Necef-A.Annaberdiyev, 2. Bask, stanbul 2003 Alpargu, M., Dier Kaynaklarla Karlatrma Yolu le Baburnmenin Trk Devlet Tekilat Bakmndan Deerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara 1984 Artamonov, M.I., Hazar Tarihi, ev. A.Batur, stanbul 2004 Batav, ., Eski Trklerde Harp Taktii, Trk Kltr, 2/22, Ankara 1964 Caferolu, A., Divan Lgat-it-Trk Dizini, Ankara 1972 Chen, C.L., A Study of Turkic Weapons, Altaistic Studies, Konferenser 12, Stockholm 1985 Clauson, S.G-E.Tryjarski, The Inscription at Ikhe Khushotu, Rocznik Orientalistyczny, 34/1, Warszava 1971 andarlolu, G., Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, Doktora Tezi, stanbul 1976 Deer, J., step Kltr, ev. .Batav, DTCF. Dergisi, 12/1-2, Ankara 1954 Deguignes, J.M., Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve daha sair Tatarlarn Tarih- Umumisi, C. I-II, stanbul 1924 Eberhard, W., inin imal Komular, ev. N.Ulutu, Ankara 1942 Eberhard, W., Tobalarn Hayvancl, Belleten, C. 9, Ankara 1945 Ebu Bekri Tihrani, Kitab- Diyarbekriyye, ev. M.ztrk, Ankara 2001 Ekrem, M.A., Romen Kaynak ve Eserlerinde Trk Tarihi, Ankara 1993 El-Cahiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. R.een, Ankara 1967 Ergin, M., Dede Korkut Kitab II-ndeks-Gramer, Ankara 1963 Esin, E., Butn- Hala (M. VII. X. Yzyllarda Hala Kltrnn Sanat Eserlerinde Akisleri), Trkiyat Mecmuas, C. 17, stanbul 1972 Esin, E., slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978

Feher, G., Bulgar Trkleri Tarihi, Ankara 1984 Gme, S., Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask, Ankara 2000 Gme, S., Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2001 Yl almalar Hakknda, Yce Erek, 3/24, Ankara 2001 Gme, S., Moolistandaki Trk Antlar Projesi almalar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 202, stanbul 2003 Gme, Trk Kltr Asndan nemli Bir Bulu, Orkun, Say 77, stanbul 2004 Gregory Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, C. I, ev. .R.Dorul, 2. bask, Ankara 1987 Gumilev, L.N., Hazar evresinde Bin Yl, ev. A.Batur, stanbul 2001 Gumilev, L.N., Hunlar, ev. A.Batur, 3. bask, stanbul 2003 Glbeden, Hmayunnme, ev. A.Yelgar, Ankara 1944 Hudyakov, Yu.S., Merkezi Asya Gebelerinin Koral-Yaraklar ve Uru Seneti, Ter. P.Cilan, Urimi 2003 bn Bibi, El Evamirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye, ev. M.ztrk, C. I, Ankara 1996 nce, ., Han Hanedanl Dneminde Hunlarla lgili Yer, Unvan, Kii Adlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara 1996 Kafesolu, ., Trk Ordusu, Trk Kltr, 2/22, Ankara 1964 Kafesolu, ., Trk Milli Kltr, 2. bask, stanbul 1983 Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it-Trk, C. I-IV, Haz. B.Atalay, Ankara 1985 Kerimddin Mahmud-i Aksarayi, Msmeretl-Ahbr, ev. M.ztrk, Ankara 2000 Khoniates, N., Historia, ev. F.Iltan, Ankara 1995 Klyatorny, S.GT..Sultanov, Trkn bin Yl, ev. A.Batur, stanbul 2003 Koestler, A., Onnc Kabile, ev. B.orak, 4. bask, stanbul 1984 Kommena, A., Alexiad, ev. B.Umar, stanbul 1996 Koay, H.Z., Trklerde Harp Usul, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1974 Kprl, F., Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri, Belleten, 2/5-6, Ankara 1938 Kuzgun, ., Hazar ve Karay Trkleri, Ankara 1985 Liu, M.T., Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-ke), I. Buch, Wiesbaden 1958 Marko Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, C. I, ev. F.Dokuman, stanbul (tarihsiz)

Medoyev, A.G., Naskalniye iz Obrajeniya Gor Tesiktas i Karaungur, Noviye Materiali Po Arkheologii i Etnografii Kazakstana, Tom. 12, Alma-Ata 1961 Mneccimba Ahmed Dede, Sahaif-l Ahbar, ev. .Ernsal, C. I, stanbul (tarihsiz) Nizamddin am, Zafernme, ev. N.Lugal, Ankara 1949

gel, B., Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. 1, Ankara 1981 gel, B., slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, 2. bask, Ankara 1984 gel, B., Trk Kltr Tarihine Giri, C. 7-8, Ankara 1984 gel, B., Trk Kltrnn Gelime alar, 3. bask, stanbul 1988 Romashov, S.A., The Pechenegs in the 9-10th Centuries, Rocznik Orientalistyczny, LII/1, Warszawa 1999 Rubruk, W., Moollarn Byk Hanna Seyahat (1253-1255), ev. E.Ayan, stanbul 2001 Smer, F., Ouzlara Ait Destani Mahiyette Eserler, DTCF. Dergisi, Say 17, Ankara 1961 Tryjarski, E., Towards a Better Knowledge of the Turkic Military Terminology, Altaistic Studies, Konferenser 12, Stockholm 1985 Tsai, W.S., Li T-Ynn Mektuplarna Gre Uygurlar, Doktora Tezi, Taipei 1967 Vaczy, P., Hunlar Avrupada, Attila ve Hunlar, Haz. G.Nemeth, ev. .Batav, Ankara 1982 Venedikoff, I., Preslav ehrinde Yeni Kefedilen Proto-Bulgar Kitabesi, ev. F.Preyger, Belleten, 11/43, Ankara 1947 Watson, B., Record of the Grand Historian of China, Volume II, Third edition, New York 1968 Ziya, Y., Orta Asyada Trk Boylar, lahiyat Fakltesi Mecmuas, 5/24, stanbul 193