KLTLER

KARADENZde DNSEL YAAM

36

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji 37 Amasra Arkeoloji Mzesi bahesi, Drtl Atna binmi Zafer Getiren Nike betimi, Aykan ZENER

K
Amasra genel grnm, Aykan ZENER

Blent ZTRK
aradeniz, sahip olduu esiz corafi zellikleri (dalar, yaylalar, ormanlar, rmaklar, ovalar, maaralar, elaleleri, su kaynaklar v.b.), zengin bitki rts, bereketli topraklar, deiken iklimsel koullar ve hrn deniziyle, kucak at insanlar ve halklar birebir etkisi altna almtr. Bu etki ise, yansmasn blgede ortaya kan kltrn ve dinsel yaamn eitli ve zengin olmasnda gstermitir.

Tabiat ve tabiat olaylarnn olaanstl ve mucizev karakteri karsnda kendisini aresiz ve gsz hisseden ilka insan, bu duygularn uyandrd korkusunu gidermek adna tabiata dair her eyi tanrlatrmtr. Bununla da yetinmeyerek, yaratt bu tanrsal gler iin mitolojik hikyeler erevesinde tapnaklar veya klt meknlar ina etmi ve bylece dinsel hayatnn temelini meydana getirmitir. Bu oktanrl inan sistemi hemen hemen tm ilka toplumlarnda benzer bir geliim gstermise de, corafi koullarn ve farkl etnik unsurlarn, dinsel inanlarn farkllamasnda ve eitlenmesinde en nemli etkenler olduu bilinen bir gerektir. Bu geliimin izlenebildii blgelerin nadir rneklerinden biri de Karadeniz Blgesidir. Bilindii zere denize paralel uzanan dalar, blgeyi ky ve i kesim olarak birbirinden ayrr. Bu corafi ayrlma, blgenin kendi iinde nfus, kltr ve inan bak-

mndan farkllklar olumasnda en nemli nedenlerden biri olarak grlr. Zira ky kesimlerinin deniz yoluyla gelen d kltrlere ak olmasna ramen, i kesimler daha ok organik balantsnn bulunduu Phrygia (Frigya), Kappadokia (Kapadokya) ve Armenia gibi blgelerden tanan kltrlerle etkileim halinde kalmtr. Bunun yan sra siyasi, asker, ticari ve din sebeplerle blge zerinden gerekleen nfus hareketleri, zamanla kentlerde farkl etnik unsurlarn olumasn salam bylece hem yeni kltrler blgeye tanm, hem de zamanla yeni ortak kltrlerin douuna zemin hazrlanmtr. Bu durumun en belirgin gstergesi de dinsel yaamda olmutur. Karadeniz insannn bilinen ilk dinsel inan biimi; yerel kavimler/kabileler, Hititler ve Friglerin etkisinde ekillenmitir. Bu inan, Anadolunun dier blgelerinde de ska rastladmz, doann verimliliinin bir ifadesi olan Ana

Tanra/Bereket Tanrlarna; doann gazabndan, kt glerden, hastalklardan ve savalardan koruyan Koruyucu/Sava Tanrlara ve tabiat olaylarnn kiiletirilmesi olan Doa Tanr ve Tanralarna tapnm eklinde olmutur. Hellenler, koloniler kurmak zere anayurtlarndan Karadeniz kylarna geldiklerinde, beraberlerinde ok tanrl Olympos tanr sistemlerini de tamlard. Karadeniz kent sikkelerinde, yaztlarnda veya arkeolojik buluntularnda herhangi birisine kolaylkla rastlayabildiimiz bu tanr/tanralarn balcalar arasnda Aphrodite, Apollon, Ares, Artemis, Asklepios, Athena, Demeter, Dionysos, Eros, Hades, Helios, Hera, Hermes, Hygieia, Nike, Nympheler, Poseidon, Selene, Tykhe ve Zeusu sayabiliriz. Ancak, ulatklar ou blgede yerel halklarn kendi yerel inanlaryla karlamlard. Bylece, zaman iinde Hellen dini ve yerel inanlar arasnda doal bir dinsel kaynama sreci yaanmtr. Ortak bir dinsel

paydada bulumak zaman alm; ancak ok da zor olmam olsa gerekir. Zira tapnm ekli, tanr/tanra adlar gibi noktalarda farkllklar bulunsa da her iki inann da temelde ayn zellikleri tad aikrdr; hepsi yaamn iinden kmaktadr ve doaya yneliktir. Hemen unu da belirtmeliyiz ki, Hellen tanr/tanralarnn ayn ilevsellie sahip yerel tanr/ tanralar ile beraber tapnm grm olmasnn rneklerine ska rastlanmaktadr. Bunun en gzel yansmalarn ise ortaya kan tanr/tanra adlarnda bulabiliyoruz. Zeus Epikarpios ve Zeus Syrgastes bilinenlerin sadece iki rneidir. Bylece artk Hellen tanr/tanralarnn, Hristiyanln resmi din ilan edildii MS 4. yzyl sonuna kadar Karadenizin dinsel hayatnda etkin ekilde var olduunu antik kaynaklardan takip edebiliyoruz. Bununla birlikte, hem siyasi ve ekonomik artlar hem de corafi ve gelenekten kaynaklanan etkenler, bir yerleim yerinde belli bir tanr/tanraya ilikin tapnm
Aktel Arkeoloji

38

Aktel Arkeoloji

39

daha n plana karabilmekte; onlarn, yrenin batanr ve tanras olarak tapnm grmesine neden olabilmekteydi. Ayrca Hellen tanr ve tanralarnn, Anadolunun genelinde olduu gibi, Karadenizde de farkl kimliklere brnebildiklerini ve yerel ihtiyalar hatta koullar dorultusunda farkl ilevlere sahip tanr ve tanralar olarak karmza kabildiklerini sylemek de yerinde olacaktr. Hellence bir isim tayan tanr veya tanrann stn kazdmzda altndan yerel bir unsurun kmas hi de artc grlmemeli, bu isimlerin yerel dinsel inanlara giydirilmi kyafetler olduu her zaman gz nnde bulundurulmaldr. Bunun en belirgin rneklerinden birini oluturan Olymposlularn batanrs Zeus, Karadeniz Blgesinde tapnm gren ve en yaygn klt bulunan tanr olmu ve neredeyse hemen her yerleim yerinde bu tanrya ilikin izler bulunmutur. Kimi zaman sadece kendi adyla, kimi zaman da yerel ya da Karadeniz

dndan gelen tanrlarla beraber ortak tapnm gren Zeus, birok epitheton (lakap) ile anlm, kimi yerde kentlerin koruyucusu olarak grlm kimi yerde ise bereket getiren tanr olarak dnlmtr. Bugn Amasyann dousunda Yassal (Ebemi) Beldesi snrlar iinde, 1300 m ykseklikteki, Zeus Stratiosa ithaf edilen kutsal alan, dierleri arasnda n plana kmaktadr. Askerlerin koruyucu ve sava tanrs olduu anlalan Zeus Stratios, yrenin batanrs olarak tapnm grmtr. Adlarn burada bulunan Roma mparatorluk Dnemi yaztlarndan bildiimiz civardaki yerleim yerlerinin temsilcileri, bu kutsal alanda tren amac ile bir araya geliyorlar ve bu sayede siyasi birlikteliklerini de kuvvetlendiriyorlard. Gene bu dneme ait Amaseia kent sikkeleri zerinde grlen antsal ate suna, tanr adna yaplan kurban trenlerine iaret etmektedir. Amasya Mze Mdrlnce bu alanda yaplan almalar, bugn grlebilen kalntlarn

stteki fotoraf: Yassaldaki Zeus Stratiosa ithaf edilen kutsal alan. Zeus Stratios, askerlerin koruyucusu ve sava tanrs olarak blgede nemli bir tapnm grmtr. Kaz almalar Amasya Arkeoloji Mzesi tarafndan yaplmtr. st sadaki fotoraf: Zeus Stratios kutsal alannda bulunan sunak ta. Amasya Arkeoloji Mzesi. Aykan ZENER Alt sadaki fotoraf: Amasra Arkeoloji Mzesi bahesi. Aykan ZENER

40

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

41

Sonbahar

Yaz

lkbahar

bir tapnaktan ziyade, olaslkla bu sunaktan gnmze kaldn ve meknn MS 4. yzyldaki bir yangn sonucu tahrip olduunu ortaya koyar. Tios/Tieion kenti sikkelerinde karmza kan kentin ba tanrs Zeus Syrgastesin ise Trakya balantl bir tanr olduu dnlmektedir. Bir sikke rneinden yola klarak ve yaplan son arkeolojik almalar nda kentte Tanrya adanm bir tapnan olmas da ihtimal dhilindedir. Ayrca Amastriste Zeus Strategos ve Zeus Ahuramazda, Abonouteikhos/ Ionopoliste Zeus Poarinos, Eukhaitada Zeus Epikarpios, Kastamonu Dadayda Zeus Bonitenos ve Sebastoupoliste Zeus Pylaios kltleri de blgenin bilinen dier nemli Zeus tapnmlardr.
Yksek kabartma teknii ile ilenmi mimari bir yapnn paras olan kabartma, olaslkla Tanr Dionysosu tasvir etmektedir. Dionysosun sol bacann yannda, kte yaslanm bir ekilde elinde mzik aleti tutan Eros tasvir edilmitir. Sadece Dionysosun ayaklar ve zm tutan sol eli salam kalmtr. Amasya Arkeoloji Mzesi Aykan ZENER

Blge iin dier nemli bir klt, zm ve arap Tanrs Dionysos kltdr. Tanrnn ve kltn blgedeki etkisini, M 88de Kkasyadaki Hellenler adna Romaya kar byk bir mcadele balatan Pontus Kral VI. Mithridates Eupatorun (M 133-63), Hellenler tarafndan Euhios, Nysios, Bacchus ve Liber olarak nitelendirilerek Dionysos ile bir tutulmasnda grebilmekteyiz. Bu zdeletirme Mithridatesin Dionysos olarak betimlendii Amisos kentine ait krallk dnemi sikkelerinde daha ak ekilde ortaya kar. Benzer bir zdeletirme Amaseia, Amisos, Gazioura, Khabakta, Neokaisareia, Taulara, Zela yerleimlerinde Sava Tanrs Ares ile de yaplmakta olup, tm bu abalar Mithridatesin kendini tanrlatrma ve blgede etkin olan tanrlar yardmyla politik gcn dinsel yolla perinleme isteinden kaynaklanmaktadr. Gene Amisos kentinde bulunmu Hellenistik Dnem Dionysos Tauros (= Boa Grnml) ve Dionysos Botyrs (Sa ve Sakal zm eklinde) betimli pimi toprak tiyatro masklar da, Tanrnn kentteki varlna iaret eden nemli buluntulardr. Eldeki tm veriler Amisosta gl bir Dionysos klt yaplanmas olduuna iaret etmektedir; bu da kent ve civarndaki baclk ve arap retimiyle aklanmaktadr. Dionysos kltnn n planda olduu dier bir Karadeniz kenti, Anadoluda Dionysosu ktistes (kurucu) olarak kabul etmesiyle dikkati eken Tios/Tieiondur. Zira bu durum artc olmasa gerekir; nk antik kaynaklardan rendiimize gre, ayn Amisos gibi, kentin civarnda youn bir baclk ve arap retimi sz konusudur. Herakleia Pontike, Amastris ve Sinope ise, Dionysos tapnmna ilikin kantlarn bulunduu dier Karadeniz kentleridir. iddetli frtnalar ve tehlikeli dalgalar ile korku yaratm ancak; ulam, ticaret, ekonomik, asker anlamda zellikle kydaki kentler asndan byk bir neme sahip Karadeniz, kanlmaz olarak ky blgelerde Deniz Tanrs Poseidon kltnn gl olmasnda en byk etken olmutur. Tanrnn en nemli klt alanlarndan birisi Amisosta bulunmakta olup; bunu, gemi ticareti ve denizciliin kent ekonomisinin belkemiini oluturmasyla aklayabilmekteyiz. Amisos kentinin yan sra Amastris, Tios/Tieion, Abonouteikhos/Ionopolis ve Sinope kent sikkelerinde tanrnn betimlerine rastlamaktayz.

Amisos Mozaii / Akhilleus Klt / Drt Mevsim

Samsun Arkeoloji Mzesi Fotoraflar: Aykan ZENER

Denizin yan sra, yaamsal nemi byk olan su kaynaklarn da tanrlatrmtr Karadeniz insan; rmaklara ayr bir nem vermi, onlar adna klt oluumlar gerekletirmitir. Bu sayede, yaamsal ve ekonomik faydalar salayan rmaklara kranlarn sunmay amalamtr. Bununla birlikte sel gibi zararlara maruz kalmamak adna onlar yattrmak da bu tapnmn bir gereidir. Betimlerine, ilgili kentlerin bastrm olduklar sikkelerde rastladmz bu rmaklarn en nemlileri Hypios (Melen ay), Billaios (Filyos ay), Parthenios (Bartn ay), Halys (Kzlrmak), Iris (Yeilrmak), Thermodondur (Terme ay). Ancak tapnmlar, rmaklara kys bulunan yerleim yerleri ile snrl kalm ve yresel bir nitelik tamtr. Blgedeki ifal su kaynaklar ve kaplca merkezleri de, tedavi ve salk asndan nemlerine istinaden, Salk Tanrs Asklepios ve Tanras Hygieia tapnmn etkin klmtr. Bu bakmdan gnmzde hala nl olan Phazemonitis Blgesi (Samsunun Havza ilesi ve evresi) bata olmak zere, Amisos ve Tios/Tieion kentleri, bu kltn gl olduu yerler olarak nem kazanmlardr. Tios/Tieion kentinde bulunmu ve bugn Karadeniz Ereli Mzesinde korunan bir Asklepios heykeli blgedeki nemli buluntular arasnda dikkat ekmektedir. Bilindii zere, Hellen mitolojisinin ve dininin dokusunu oluturan nemli efsanelerin bir ksm Karadeniz corafyasnda gemektedir. Bu efsaneler dnyasnda rol alan efsanevi kahramanlarn gsterdii kahramanlklar karlksz kalmam, onlara gsterilen saygnn bir ifadesi olan klt oluumlar Karadenizde ihmal edilmemitir. Hellenler veya dier etnik unsurlar ile birlikte blgeye tanan bu kltlerin arasnda Akhilleus, Perseus, Autolykos ve Heraklesinkini saymak mmkndr. Roma Dnemi mozaiklerinde ska resmedilen Akhilleus, Troia Savanda gsterdii kahramanla istinaden Hellen dnyasnda sayg gren bir kiilikti. lmnden

sonra Karadenizin kuzeyindeki Leuke Adasnda defnedilmi olduu rivayet edilir te bu durum, bu corafyadaki nemini bir kat daha artrm olup, Amisosta da adna bir klt oluumundan sz etmek mmkndr; zira kentte bulunmu ve bugn Samsun Arkeoloji Mzesinde korunan bir taban mozaiinde annesi Thetis ile beraber resmedilmitir. Sinopede ise iki kahraman, adlarna oluturulan kltlerle onurlandrlmaktayd: Genellikle elinde Medusann kestii ba ile tasvir edilen Argoslu kahraman Perseus ve kentin kurucusu olarak bilinen Hermesin hrsz olu Autolykos. Antik an en nl kahramanlarndan Herakles, kendi adyla anlan iki Karadeniz kentinin kurucu tanrs olarak tapnm grmt: Bunlardan, gnmzde Tokat Sulusaraya konumlanan Sebastoupolis/ Herakleioupolis antik kentinde Heraklese ithaf edilmi bir tapnan varl sz konusudur. Bu tapnak, kent sikkeleri zerindeki tapnak betimlerinden bilinmektedir. Yakn bir zaman ncesinde sz konusu yerleim alannda tespit edilen kalntlarn da, bu tapnaa ait olabilecei dnlmektedir. Herakles kltnn nemli olduu dier bir Karadeniz kenti, adndan da anlalaca zere Herakleia Pontikedir. Heraklesin cehennem kpei Kerberosu yakalamak iin burada bulunan bir maaradan cehenneme indii rivayet edilir. Kentin kuzeyine den Akheron Vadisindeki kayalk alan ile buradaki maaralarn, kentin klt merkezi haline geldii bilinmektedir. Bu alan olaslkla mehur maaray ve Heraklesin tapnm grd klt merkezlerini barndrmaktayd. Bu mitolojik kahramanlarn yannda, mparator Hadrianusun (MS 117-138) gzdesi olan Klaudioupolisli Antinoos da, trajik lmnn ardndan (MS 130), mparator tarafndan kahraman olarak addedilmi ve tanrlatrlmtr. ou kez Apollon, Hermes ve Dionysos ile zdeletirilen Antinoos adna, doduu kent Klaudioupoliste bir klt oluturulduu bilinmekte ve ansna bir tapnak ina edildii de dnlmektedir.
Aktel Arkeoloji

42

Aktel Arkeoloji

43

PERS, MISIR, YAHUDI VE ANADOLU KKENLI KLTLER

Blgeye dardan gelen kltler, sadece Hellenlerinkiyle snrl kalmam; Perslerin blgede grlmeye balamalarndan itibaren, zellikle Pontus Krall Dneminde, onlara ait inanlar bu corafyadaki gl etkisini gstermeye balamtr. Buna deniz ticaretinin yaratt kltrel etkileim ve siyasi ilikiler yoluyla gelen Msr, Sami ve Yahudi inanlar da eklenince blgedeki dinsel zenginlik iyiden iyiye artmtr: Pers kkenli Anaitis, Mithras, Baal Gazur ve Ahuramazda; Msr etkili Sarapis/Serapis ve Isis; Yahudi inancnn tanrs Theos Hypsistos bu tapnmlarn bilinen en nemlileri olarak kabul edilmektedir. Anadolu kkenli Ana Tanra Kybele ve onun dier bir yansmas olan Meter Theon (Tanrlarn Anas) ile Ma ve Men kltlerinin Karadenizdeki varlklar da blgenin dinsel adan arz ettii eitlilii ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Zeus Ahuramazda, Zeus Sarapis/Serapis veya Zeus Hypsistos rneinde grld gibi sz konusu bu tanrlarla, Hellen tanrlar arasnda zaman iinde bir kaynama dnemi yaanm, kentlerde yaamn srdren birden ok etnik unsur, birbirinin iine karan ortak tanr anlaylarna yol amtr. Karadenizin dinsel olarak asl nemi de bu dnemden sonra ortaya kmaya balamtr; zira hem Persler hem Pontus krallar siyasi egemenlii altndaki klt merkezlerine ok nem vermiler, bunlarn gelimesi iin her trl maddi katky salamlard. nk biliyorlard ki, dinsel otorite siyasi otoriteyi de beraberinde getirecekti. Bilinen tapnak anlaylarndan farkl olarak, Anadolulu Sava Tanras Maya adanm Komana Pontike (Tokat/Gmenek, Hamamtepe Hy) ve Pers Bereket Tanras Anaitise adanm Zela (Tokat/Zile) kentleri, Mezopotamya, Msr ve Hititlerde grlen bir anlayla, kendi ilerinde bamsz olan, territoriuma sahip ve barahibi tarafndan ynetilen tapnak devletleri konumundayd.

Klaudioupolisten Herakles betimli kabartmal paye stanbul Arkeoloji Mzeleri

Tm bu kltlerin yan sra; Amastriste Apollon, Ares, Aphrodite ve Hera; Komana Pontikede Aphrodite; Amastris, Kimistene ve Komana Pontikede Artemis; Ilgaz Kurmalar Kynde Hera; Amisosta Athena; Kimistene, Enderion, Eukhaita ve Amisosta Demeter ve Kore Karadenizde nem kazanm dier Hellen kltleridir. Ayrca ticareti temsil eden Hermes klt, ticaretle uraan hemen her Karadeniz kentinde grlmekte, ancak tapnmnn Trapezous ve Tios/ Tieion kentlerinde olduka nemli bir yer tuttuu buluntulardan bilinmektedir.

Hem ticaret hem de dinsel turizmin merkezleri haline gelen Karadenizin tapnak devletleri, bu zellikleriyle Anadoludaki dier klt yaplanmalarndan farkllk gstermektedirler: Hakkndaki bilgileri Strabondan rendiimiz Komana Pontike, Yenilmez ve Zafer getiren Sava Tanras Maya adanm tapna ile Pontus Krallnn din merkezi konumundayd. Arazisinde yaklak 6 bin kutsal klenin alp yaad tapnan barahibi de burada yaamaktayd. Tanrann ylda iki kez gerekletirilen eksodosunda (kutsal prosesyonlar) kral tarafndan atanan sz konusu barahip, krali soyluluu temsil eden bir ta giyer ve onur srasnda kraldan sonra gelirdi. Bu dnemde kentlerden ve kasabalardan erkekler ile kadnlar burada toplanrlar, enlik havas iinde tapnmlarn gerekletirirler ve kutlamalarn yaparlard. Ayrca kendini tanraya vakfederek, vcutlarndan kazan salayan kadnlar, kutsal fahieler olarak hizmet veriyorlard; anlalan o ki dinsel fuhu bu arkn nemli bir parasyd. Kappadokia Komanas ile birlikte Anadoludaki iki Ma Tapnandan biri olan bu kutsal meknn kutlama ve ibadet yntemleri Kappadokiadaki ile benzerlik gstermekte idi. Hatta Strabona gre, Komana Pontike Kappadokiadaki mabedin bir kopyasyd. Tapnak kentinin, MS 2. yzylda kutsal sfatyla dokunulmazlk hakk (asylia) elde etmi olmas, Ma kltnn ve tapnan, Roma ynetimi nezdinde de nemini koruduunu gzler nne sermektedir. Mimari grntsnn Roma imparatorlar Traianus (MS 98-117), Septimius Severus (MS 193-211) ve Caracalla (MS 211-217) Dnemi kent sikkelerinde betimlendii tapnan tetrastylos (drt stunlu) planl olduu anlalmaktadr. Persler, Ge Akhamenidler Dneminde (M 4. yzyl), Komanann Ma kltne kar blgedeki siyasi, ekonomik ve dinsel glerini artrmak, ayrca kendileri iin dinsel nemi byk ate kltn canlandrmak adna Zelada Pers Bereket Tanras Anaitise (Anahita) adanm bir ate tapna ina etmilerdi. Strabondan rendiimize gre buras, ayn Komana Pontike gibi, kutsal alan olarak ynetilen bir tapnak devletiydi. Tapnaa hizmet eden klelere sahip olan ve barahibi tarafndan ynetilen bu tapnak, Pers Kral Byk Kyrosun skitleri yenmesinin ansna ina edilmiti. Bu zafer, erkeklerin skit kyafetleri iinde gn boyu elendikleri Babil kkenli Sakaia ad verilen bir festivalle kutlanmaktayd. Bir tr Dionysos enlii havasnda geen bu kutlamalarda, tapnakta kurbanlar kesiliyor ve toplu ayinler gerekletiriliyordu. Yazara gre, burada yaplan dinsel trenler olduka kutsal bir karakter tamaktayd; ayrca Pontus halk en nemli sorunlarna ilikin yeminlerini de burada ediyorlard. Pontus Kral I. Pharnakes (M 185-170) tarafndan Kabeira (sonradan Neokaisareia) antik kent alanndaki Ameria komopolisinde (ky-ehir/kasaba) Friglerin Ay Tanrs Men (Men Pharnakou) adna bir tapnak ina ettirilmiti. Karadeniz Blgesi iin nc bir tapnak devlet rnei olabilecei dnlen bu yerleim, gnmzde Tokatn Niksar lesinde konumlanmaktadr. Buras da dierleri gibi tapnaa hizmet eden klelere, barahibe ve geliri daima barahip tarafndan toplanan kutsal bir araziye sahipti. Tapnak ayn zamanda Ay Tanras Selenenin tapna olarak da kullanlmtr. Tanr Men tapnm zaman iinde Pontus Krall nezdinde olduk-

Kentlerin koruyucusu ans ve kader tanras Tykhe, Samsun Arkeloji Mzesi, Aykan ZENER

a nemli bir klt haline gelmitir; yle ki Pontus krallar greve geli yeminlerini dahi burada ediyorlard. Amisos, Amaseia ve Pharnakeia kentlerinde de bu klte ilikin izleri bulabilmekteyiz. Tapnan bir deprem sonucu yklm olmas ihtimaller arasndadr. Msrl bir tanr olarak gsterilen Sarapis/Serapis klt ise Karadeniz iin ayr bir nem tamaktadr: Antik edebiyatlarn verdii bilgiye gre, Msr Kral I. Ptolemaios Soter (M 367-283) grd bir rya uyarnca, Msra yerlemeye gelen Hellenler ile yerel halk ortak bir inan altnda kaynatrmak amacyla Msrda yeni bir tapnak ina etmeye karar vermiti. te bu sebeple Sinopede bulunan Zeus Dis Tapnandaki heykeli byk bir para ve hediyeler karlnda satn alarak Aleksandreiaya getirmitir. Tanry ise Sarapis/Serapis olarak adlandrmt. Baz antik kaynaklarca Sinopenin yerli tanrs olarak gsterilen yeralt tanrs Sarapis/Serapise adanm tapnak kalntlar bugn Sinop Mzesinin bahesinde grAktel Arkeoloji

44

Aktel Arkeoloji

llstrasyon, nder NERBAY

45

SAHTE PEYGAMBER ALEKSANDROSUN GLYKON KLT

Gnmzde rneklerine ska rastladmz ya da bununla ilgili haberlerini duyduumuz insan yaratm modern sahte dinlerin, tarikatlarn veya kendini peygamber ilan eden insanlarn ilk rneklerinden biri olarak saylabilecek bir durum, Karadenizde gereklemi; bu corafya burada saydmz sahip olduu onca inann yannda ortaya bir de sahte peygamber ve onun yaratm bir klt de kartmtr. Roma Dnemi Yazar Samosatal Lukianosun (MS yaklak 120-190) eserinden, hakkndaki bilgileri edindiimiz Abonouteikhoslu (Ionopolis) Aleksandros; kvrak zeksnn, kurnazlnn, engin tp ve hayat bilgilerinin yanna

Hemen ardndan tanr adna bir tapnan ve bir klt merkezinin oluturulmasn salam ve bunlarla da snrl kalmayarak kendisini de kltn peygamberi olarak ilan etmitir. Mritleri ve parayla kiralad kiiler araclyla, kltn ksa zamanda Karadenizden Anadoluya, buradan da tm Roma mparatorluuna yaylmasn salayan Aleksandros, bu kk kenti ise, insanlara kehanetlerde bulunan, onlarn bata salk olmak zere her trl soru ve sorunlarna zmler reten bir dinsel kehanet ve salk merkezi haline getirmitir. Kent bir anlamda, ayn tapnak devletlerinde olduu gibi, dinsel turizm merkezi konumuna ulamtr.

Serapis Tapna, Sinop Arkeoloji Mzesi, Erdal ACAR

gzel ve etkili konuma yeteneini de ekleyerek nce yaad kent olan Abonouteikhos/ Ionopoliste, daha sonra ise ziyaret ettii komu ky ve kentlerde yaayanlar Salk Tanrs Asklepiosun bir ylan olarak yeniden dirileceine inandrm ve trl hilelerle mucizev bir ekle brndrd bu yeniden dirilmenin insanlarn gz nnde gereklemesini salayarak, Sahte Hekim ve nsan Yzl Ylan Tanr Glykonu,Yeni Asklepios sfatyla yaratmtr.

Yakn zamanlara kadar varl tartmal olan bu klt, bata Abonouteikhos/Ionopolis olmak zere Amastris, Tios/Tieion, Amaseia, Nikomedeia ve dier blge kentlerinden elimize geen gerek arkeolojik (adaklar) gerekse nmizmatik buluntularla dorulanmtr. Doduu kentte adna bir tapna olduunu dnlen Glykonun, ayrca Lukianosun eserinden anlaldna gre, Tios/Tieion kentinde de bir klt merkezi ya da evi bulunmaktayd.

lebilmektedir. M 4. yzylda ina edildii dnlen tapnaktan ortaya karlm Sarapis/Serapis, Isis, Kore, Dionysos ve Herakles betimli pimi toprak adaklar ve dier buluntular ise mze iinde sergilenmektedir. Ayrca Amaseiada bugn arkeolojik izlerine rastlanamayan bir Sarapaion/Serapaionun (Sarapis/ Serapis Tapna) varln gene antik kaynaklardan renmekteyiz. Amisos, Diakopene ve Trapezous kentleri de tanrnn tapnm grm olabilecei dier yerleimler olarak dikkat ekmektedir. Karadenizde grlen Pers kkenli kltlerin en nemlilerinden biri de, birok zellii bnyesinde barndran Mithras kltdr: Hellenistik bir tanr olarak ortaya km Mithrasn, Hellenistik Dnemde Karadenizde egemen olan Mithridateslere adn verdii zannedilmektedir ki eer bu doruysa, kltn blgede gcnn ne derecede olabileceine ak bir kanttr. Romaya Kilikial korsanlar aracyla gelmi olan bu klt, bu d-

nemden itibaren Romal askerler arasnda bir gizem dini olarak yaygnlk kazanm; Karadenizde bulunan bu askerlerin sayesinde de, blgedeki varln srdrmtr. zellikle Trapezousta kltn rabet grd, Tanrnn at zerinde veya at ile birlikte tasvir edildii, askeri niteliklerinin ne karld Roma Dnemi kent sikkelerinden anlalmaktadr. Zeus ile e grlen n Asyann Sami kkenli halklarn yerli koruyucu ve bereket tanrs Baal Gazur, Kappadokia Satrab I. Ariarathes Dneminde (M 330-322) Gazioura kentinde nem kazanmtr. Tanr kent sikkelerinde kartal, buday baa ve zmle birlikte betimlenmektedir. Yahudi inancnn soyut tanrs olarak bilinen ve tek tanr inannn ncs olarak grlen Theos Hypsistosa (En Yce Tanr) sunulmu Roma Dnemi Hellence yaztl adaklar ise, hem Tanr kltnn hem de Yahudi cemaatlerinin blgedeki varlna iaret etmektedir. Adaklarn bulunduu bata Sinope olmak zere Amastris ve Tios/Tieion kentleri, klt ve cemaat yaylmnn gerekletii alan hakknda ipucu vermektedir.
Serapis ba, Sinop Arkeoloji Mzesi Aktel Arkeoloji

46

Amasra Arkeoloji Mzesi Aykan ZENER

Aktel Arkeoloji

47

Roma ynetimi, Pontus Kral VI. Mithridatesin nderliinde balayan isyan bastrdktan sonra blgede mutlak hkimiyetini kurmutur. mparatorluk ynetimine geilmesiyle birlikte, Roma mparatorluu ile imparatorlarna gsterilen sayg ve balln en nemli ifadesi olan, dinsel rts altnda politik amalarla oluturulmu Roma mparatorluk Klt ve Dea Romann (Roma Tanras) tapnm da nem kazanmtr. Karadenizdeki birok kent ise Mithridatese verdii destei unuttururcasna bu kltler iin tapnaklar oluturmular ve imparatorlarn onuruna festivaller tertip etmilerdir. Karadenizde bulunan hemen her Roma kentinde tapnm gerekletirilmi olabilmesi muhtemel bu kltlerin varl, bat kesiminde Klaudioupolis, Amastris, Hadrianoupolis, Herakleia Pontike, Pompeioupolis ve Sinope; orta/dou kesiminde ise Amaseia, Amisos, Kerasous, Neapolis, Neokaisareia ve Sebastoupolis kentlerinden ele geen buluntular sayesinde kantlanmaktadr. Yaztlardan anlaldna gre, Roma tarafndan neokoros unvan bahedilen Amaseia ve Neokaisareia kentlerine, olaslkla imparator tapna dikme hakk tannmt. Anlalaca zere, Karadenizin her bir kesi, kltler asndan ayr bir alma konusu oluturabilecek kadar dinsel zenginlie sahiptir. Ancak bilinmelidir ki, burada ortaya koyabildiimiz, buzdann grnebilen ksmdr. Karadeniz Blgesinin bilhassa ky kesim antik kentlerinin birounun modern yerleimler altnda kalm olmas ve ayrca blgedeki arkeolojik ve tarihsel almalarn gnmze gelinceye dein olduka ihmal edilmesi, bu corafyadaki dinsel hayat sadece genel hatlaryla ortaya koymamza imkn vermektedir. Kltlerin idari ve ekonomik yaplanmas, sosyal ve siyasal hayattaki etkisi ve birbirleriyle etkileimleri ne yazk ki, antik yazarlarn anlattklar ve bunlar zerine yaplan kesin olmayan yorumlarla, ayrca gnmze ulaan az saydaki arkeolojik buluntularla snrl kalmaktadr. Hemen unu belirtmeliyiz ki, antik kaynaklar nda Karadeniz Blgesinde varln kantlayabildiimiz kltlerin, nitelik ve nicelik asndan henz bu aamadayken, ne kadar zengin bir birikim ve eitlilik arz edebildiini grmek bile bizi heyecanlandrmaktadr. Son dnemdeki arkeolojik kazlar ve aratrmalardan elde edilmeye balanan yeni veriler ise, antik kaynaklar dorular ekilde, Karadenizin Antik ada nemli bir dinsel turizm ve cazibe blgelerinden biri olduunu gsterir niteliktedir. Bundan sonra gerekletirilecek almalardan elde edilecek sonularn, blgenin dinsel tarihi zerindeki sis perdesini daha da kaldracan ve bylece zerinde yaadmz topraklarn tarihsel ve arkeolojik neminin daha fazla ortaya kacan mit etmekteyiz. __________________________________________ Blent ZTRK Marmara niversitesi Eskia Tarihi

Kukayas Yol Ant: Bartn-Amasra yolu zerinde asker suyu denilen pnarn st tarafndaki geit. MS 41-54 yllar arasnda Roma mparatoru Tiberius Germanicus Cladius zamannda Bithynia - Postus Valisi Gaius Julius Aguilla tarafndan yaptrlmtr. nnden Roma yolu geen antn Karadenize bakan yznde lejyonu simgeleyen ordu kartal motifi ve imparator heykeli yer alr. Aykan ZENER

48

Aktel Arkeoloji

Aktel Arkeoloji

49