BATI KARADENZDE BR ANTK KENT KAZISI:

TIOS (FLYOS)
HSAN F SNMEZ* - BLENT ZTRK** .
TIOS (FLYOS): EXCAVATIONS AT AN ANCIENT CITY ON THE WESTERN BLACK SEA Abstract The ancient city of Tios is located in the Filyos township of the aycuma District of Zonguldak province, in the western Black Sea region. The archaeological excavations at Tios were started with the co-operation of the Museum of Karadeniz Ereli and the Department of Archaeology, University of Trakya in the summer of 2006, and continued in the summer of 2007, under the direction of Prof. Dr. Smer ATASOY. The excavations are financed by the Governorship of Zonguldak and Ministry of Culture and Tourism. Visible remains of the ancient city the coastal defensive walls, castle walls, aquaduct, theatre, defensive tower, vaulted gallery, a number of tombs and the port with its breakwaters dated to the Roman and Byzantine periods. Field work in 2007 included excavations at the acropolis, city centre, theatre and necropolis, surface artefact collections were made, and geomagnetic studies were carried out. In the city centre the remains of a nymphaeum, bath, and paved roads were partially uncovered; many small finds were made. In addition, work started on evaluating the Greek and Latin inscriptions of the city. Key words: Tios, Tieion, Ancient City, Filyos, aycuma, Zonguldak, Black Sea, Roman, Byzantine, Archaeology. zet

Tios Antik Kenti, Bat Karadeniz Blgesinde, Zonguldak li, aycuma lesi, Filyos Beldesinde bulunmaktadr. Zonguldak Valilii l zel daresi Genel Sekreterlii ile Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan desteklenen arkeolojik kazlar, Karadeniz Ereli Mzesi ve Trakya niversitesi ibirliinde, Prof. Dr. Smer Atasoyun bakanlnda yrtlmekte olup, 2006 ylnda bitki rts temizlik almalar ve test sondajlar olarak balatlm, 2007 ylnda ise bilimsel kazlar eklinde devam etmitir. Antik kentten Roma ve Bizans devirlerine ait kale duvarlar, liman surlar, liman, iki mendirek, su kemeri, tiyatro, savunma kulesi, tonozlu galeri ve mezar kalntlar grlebilmektedir. 2007 yl almalar; akropol, kent merkezi, tiyatro ve nekropol alanndaki kazlar, yzey aratrmasn ve jeomagnetik almalar kapsamaktadr. Kent merkezinde bir nymphaeum, hamam ve ta deli yollar ksmen ortaya karlm; birok kk buluntu ele geirilmitir. Bunlara ek olarak kente ait Hellence ve Latince yaztlarn deerlendirilmesine balanmtr.
Anahtar Szckler: Tios, Tieion, Antik Kent, Filyos, aycuma, Zonguldak, Karadeniz, Roma, Bizans, Arkeoloji.
* Klasik filolog. ** Klasik filolog, Doktora rencisi, Marmara niversitesi, Eskia Tarihi Anabilim Dal. Konu zerinde almamza msaade eden ve gerekli n bilgileri salamamza yardmc olan kaz bakan Prof. Dr. Smer ATASOYa; fotoraf arivinden yararlandmz Yard. Do. Dr. zkan ERTURUL ve r. Gr. Dr. Eser KORTANOLUna teekkr ederiz. 133

Harita 1: Roma Devri Bithynia Haritas, MAREK 2003.

Tios Antik Kenti, Zonguldakn kuzeydousunda, aycuma lesine bal bir sahil beldesi olan Filyosta bulunmaktadr (Harita 1). Bugne kadar gzard ve ihmal edilmi olan bu antik kent, burada balayan bilimsel arkeolojik kazlarla birlikte gn yzne karlacak ve bylece nemini arttracaktr. Kentin tarihine ilikin antik kaynaklardan edinebildiimiz bilgiler olduka snrldr. Bu bilgiler nda kentin M.. 7. yyda Tios adl bir rahibin nderliinde kurulan, Miletos kolonisi olduunu renmekteyiz; zira kentin tad Tios ad da kurucusundan gelmektedir.1 Ancak kent, sz konusu kaynaklarda Tieion ve Teion adlaryla da anlmaktadr. Kent, gnmzde kullanlan Filyos adn ise, yerleimin hemen dousunda denize dklen Billaios Irmandan alm olmaldr. Tarihi boyunca, Herakleia Pontika (= Ereli) ve Amastrisin (= Amasra) glgesinde kalan kent, M.. 70 ylna kadar, blgede bulunan eitli krallklara bal olarak varln srdrm; bu tarihte ise Romallar tarafndan yklp yama edilmitir. Daha sonra yeniden ina edilerek tm Roma mparatorluk Devri boyunca Roma eyaletlerine bal, bir
134

ticaret ve balk kenti olarak yaamna devam etmitir. Bizans Devrinde nemli bir piskoposluk merkezi hline gelmi olan kent, Seluklu ve Osmanl devirlerinde giderek nemini yitirerek kk bir balk kasabasna dnm, bugn ise belde olarak hl bu konumunu srdrmektedir. 19. yyn ikinci yarsndan itibaren kentle ilgili ou yabanc aratrmaclar ve seyyahlar tarafndan olmak zere arkeolojik, tarihsel, epigrafik ve nmizmatik aratrmalar yaplm ve bu aratrmalarn sonular yaymlanmtr;2 fakat 2006 ylna kadar burada herhangi bir bilimsel arkeolojik kaz almas yaplmam, sadece yzeyde grlen kalntlarn kaytlara geilmesi ile yetinilmitir. TIOS ANTK KENT ARKEOLOJK KAZILARI Zonguldak Valilii l zel daresi Genel Sekreterlii ile Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan desteklenen arkeolojik kazlar, Karadeniz Ereli Mzesi ve Trakya niversitesi ibirliinde, Prof. Dr. Smer Atasoyun bakanlnda yrtlmekte olup, 2006 y-

Harita 2: Tios Antik Kenti Haritas. (ROBERT 1937: 270, fig. 2)

lnda bitki rts temizlik almalar ve test sondajlar olarak balatlm, 2007 ylnda ise bilimsel kazlar eklinde devam etmitir. 2007 yl kaz ekibinde 6 retim yesi, 4 uzman-arkeolog, 2 uzman-epigrafist ve 15 arkeoloji-sanat tarihi rencisi bulunmaktadr. Ekip yeleri Trakya, Marmara, stanbul, Eskiehir, anakkale, Uluda ve Ege niversiteleri mensuplardr. Ayrca ekip iinde Avustralya Melbourne niversitesinden bir keramik uzman da grev almtr. Filyos Beldesinin bulunduu alanda antik kentten toprak st kalnts olarak; kale ve sahil surlar, su kemeri, tonozlu galeri, tiyatro, savunma kulesi ve mezarlara ait kalntlar grlebilmektedir. Kentin ayrca bir liman ve bugn tamamen su altnda bulunan iki mendirei mevcuttur. Bu sene yaplan almalarda ise ksmen ta deli yollar, hamam ve nymphaeum olarak dnlen mimari yaplar ile pek ok kk buluntu ortaya karlmtr.

Akropol / Kale Tepesi: lk yerleim yeri, kentin kuzeyindeki, denize dik olarak uzanan Antik Tios Kentinin akropol konumdaki Kale Tepesi zerindedir (Resim 1d). Bugn burada, Orta a kalesine ait duvarlar ile Hellenistik-Roma devirlerine tarihlenen bir kule kalnts bulunmaktadr (Resim 1a). Kalenin duvarlar 2003 ylnda restore edilerek yenilenmitir. Bu sene yaplan kaz almalarnda ise bir sarn ve altndaki platform (Resim 1c) ile knk kalnts ortaya karlmtr. Ayrca, alan bir sondajda (Resim 1b) Arkaik Devire ait olabilecei dnlen siyah figrl anak-mlek paralar ile Hellenistik, Roma ve Bizans devirlerine ait eitli anakmlek paralar bulunmutur. Dou Tepesi: Kale Tepesinin dousunda, bugn Elektronik-Radar Mevzi Komutanlnn yer ald Dou Tepesi zerinde yaplan yzey aratrmalarnda, mermer stun ve kaidesi, yaztl bir mezar steli, ta lahitler ve tula mezarlar olduu tespit edilmitir.
135

136 1b 1c

1a

1d

Resim 1a: Kale zerinde bulunan kuleye ait kalntlar; 1b: Alan bir sondaj; 1c: Sarn ve platformu; 1d: Akropol / Kale Tepesine ait genel grnm

ROBERT 1937: 270deki kent haritasnda bu blge, nekropol alan olarak deerlendirilmi olup, nmzdeki dnemlerde burada yaplacak kaz almalaryla, sz konusu blgenin fonksiyonu tam olarak anlalacaktr (bkz. Harita 2). Antik Liman ve ki Mendirei: Kale Tepesinin batsnda, bugn ksmen su altnda kalan antik liman bulunmaktadr (Resim 2a, b, c). Denizin ierisinde, bu limana ait, 6 metre geniliinde ve 100 metreden daha fazla uzunlua sahip iki mendirek kalnts yer almaktadr (Resim 3). Sz konusu antik liman ile bugn tamamen su altnda kalmasna ramen akropolden bakldnda grlebilen ve byk ta bloklarla yaplm olduu anlalan limana ait iki mendirek, kentin hem ticari hem asker ynden nemini ortaya koymaktadr. leride yaplacak sualt kazlaryla, bunlarn tamamnn incelenmesi planlanmaktadr. Sahil Suru: Antik limann rhtmndan iti-

baren kent iine doru sahil suru uzanmaktadr (Resim 4). eitli dnemlerde onarlarak kullanlan surun kalnl 1 metre, mevcut ykseklii ise 5 metredir. Bugn surun ancak 50 metre uzunluktaki bir blm grlebilmektedir. Buradaki kaz almalarna 2007 ylnda balanm olup, bu almalarn nmzdeki dnemlerde de devam etmesi ve sahil surlarnn tamamnn ortaya karlmas amalanmaktadr. Tiyatro: Filyosun giriinde ve karayolunun hemen kuzeyinde yer almaktadr (Resim 5a, b, c). Kentin gneyindeki yamaca yaslanm ekilde, eimli araziye uygun olarak ina edilmi olan tiyatro, Roma Devrine aittir. Ta oturma sralarnn bir blm sklerek, ge dnemlerde yaplan inaatlarda kullanlmtr. Yrtlen kaz almalar srasnda tiyatronun sahne ksm ve oturma koltuklarnn bir ksm ortaya karlmtr. Burada yaplan temizlik almalarnda 2

2b

2a

2c

Resim 2a: Antik limana ait genel grnm; 2b: Kale Tepesinden grnm; 2c: Yakn grnm.
137

1. Mendirek

2. Mendirek

Resim 3: Antik limana ait ve denizin hemen altnda grlebilen iki mendirek kalnts.

Resim 4: Antik limandan itibaren kent iine doru uzanan sahil suru kalntlar.

adet heykel paras bulunmutur (Resim 7a, b). lkemiz Karadeniz sahilinin gnmze kadar korunmu, bilinen tek tiyatro yaps
138

olup, tamamen aldnda ise kentin phesiz en dikkat eken yaplarndan biri olacaktr.

Antik Kent Merkezi / Bahe: Sahil surunun gneyinde bulunan ve halk arasnda Bahe olarak anlan blgede (Resim 6), arkeo-jeofizik yntemi ile yaplan almalarda, antik kente ait yaplar tespit edilmi; buradaki sondajlarda, Hellenistik Devire tarihlenen sur duvarlar, Roma ve Bizans devirlerine ait yap kalntlar ile Roma Devri sikkeleri ve anak-mlek paralar ortaya karlmtr. Antik kent merkezinin bulunduu bu alann zerinde bugn Atetula Fabrikas ile yre halkna ait tarla ve baheler bulunmaktadr. Bu alanda u yaplar sralanmaktadr: Yollar, hamam, su kemeri, nymphaeum, tonozlu galeri. Yollar: Sz konusu alanda yaplan sondajlarda, kente ait ta deli yollar tespit edilmi olup, bunlarn ortaya karlmasna balanmtr (Resim 8a, b, c). Sz konusu bu yollara ait bir ta zerinde kabartma eklinde, Antik ada bolluun ve bereketin sembol olarak kullanlan, bir phallos betimi de grlmektedir (Resim 8c, d). Hamam: Blgede yaplan test sondajlarnda bir yap kalntsna rastlanm olup, yrtlen almalarda yapnn bir hamam olduu anlalmtr (Resim 9a). Yapnn hemen alt ksmnda ise hypocaust ksm bulunmutur (Resim 9b). u ana

5a

5b

5c

Resim 5a, b, c: Tiyatronun eitli grnmleri. 139

Nekropol Alan / Mezarlar Tiyatro

Nympheum Savunma Kulesi

Su Kemeri

Atetula Fabrikas

Tonozlu Galeri

Hamam

Yollar

Resim 6: Antik kente Akropol/Kale Tepesinden bak.

kadar srdrlen kazlar sonucunda bu blmde 100e yakn stun olduu belirlenmi ve bunlarn ortaya karlmasna balanmtr. nmzdeki dnem kazlarda ise, bu saynn daha da artaca dnlmekte ve ayrca yapnn tm blmleriyle birlikte gn na kavuturulmas amalanmaktadr. Su Kemeri: Atetula Fabrikasnn dousunda bir su kemeri kalnts bulunmaktadr (Resim 10). Kente uzak mesafelerden su tad dnlen bu yapnn sadece 4 kemeri gnmze kadar ulamay baarabilmitir. Sz konusu bu su kemerinin, Filyosun hemen yaknndaki ayr Kyde bulunan su kemeri kalntsyla balantl olabilecei dnlmektedir.3 Nymphaeum: Su kemerinin hemen yaknnda ise, nymphaeum olduu dnlen bir yap bulunmutur (Resim 11a, b). Bu blgedeki kaz almalarnda ok sayda anakmlek ve mimari paraya da rastlanmtr. nmzdeki sezon yaplacak kazlarda bu
140

yapnn tmnn ortaya karlmas planlanmaktadr. Tonozlu Galeri: Atetula Fabrikasnn hemen dou kesiminde, tuladan yaplm tonozlu bir galeri bulunmaktadr (Resim 12). levi henz tam olarak anlalamayan yap, halk arasnda yeralt ehri olarak bilinmektedir. erisinde birok blmeler ve odalar bulunan bu yapnn zerinde jeoelektrik lmler yaplmtr. Burada srdrlecek almalarla sz konusu tonozlu galerinin yapsal ilevi anlalacaktr. Ayrca, fabrikann 1945-46 yllarndaki ilk yapm ve sonraki yllarda yaplan ilave inaatlarnda; pithoslar (Resim 13), mimari paralar, mermer kilise levhalar ve stun kaideleri ortaya karlm olup, bunlarn bir ksm fabrika bahesinde sergilenmektedir. Savunma Kulesi: Halk arasnda Kilise olarak bilinen ve antik kent ile limann yukardan gren bu yap kalntlarnn, bir savunma kulesine ait olduu ngrlmektedir (Resim 14). Yaplan n almalarda ya-

pnn ne tr bir amaca hizmet etmi olduu henz tam olarak tespit edilememi olup, nmzdeki dnemlerde burada srdrlecek kaz almalaryla bu konunun da aydnla kavuturulmas amalanmaktadr. Nekropol / Mezarlar: Tiyatronun st tarafndaki tepelerde, nekropol olarak adlandrlan alanda antik kente ait mezarlar grlebilmektedir. Ayrca Harita 2de grlecei zere, Dou Tepesindeki alan, ROBERT 1937de nekropol olarak deerlendirilmitir. Son derece zengin bir mimari eitlilik gsteren bu mezarlar, ne yazk ki define arayanlarn yaptklar kaak kazlarla tahrip edilmitir (Resim 15a, b). zellikle kentin sosyal yaamnn anlalmasnda nemli bir bilgi kayna olacak bu mezarlarn tahrip edilmesi karsnda olduka zgn olan kaz bakan Prof. Dr. Smer Atasoy, dier mezarlarn ve yaplarn tahrip edilmemesi ko-

7a

7b

Resim 7a, b: Tiyatro almalarnda bulunan heykel paralar.

8a Resim 8a, b: Kent merkezinde ortaya karlan ta deli yollar. 8c

8b

8d

Resim 8c, d: Ta deli bir yol ve buradaki bir ta zerinde kabartma olarak grlen phallos betimi. 141

9a

Resim 9a: Hamam yapsnn dtan grnm; 9b: Hypocaust blmnden bir grnm.

9b

nusunda yre halkn sk sk uyarmakta; toplantlar dzenleyerek halk bu konuda eitmeye almaktadr. Yaztlar ve dierleri: Blgede yaplan yzey aratrmalarnda ortaya karlp, bata Karadeniz Ereli Mzesi olmak zere, eitli
142

mzelerde korunan ve bunun yan sra bugn nerede olduu bilinmeyen, fakat modern kaynaklardan bilgilerine ulaabildiimiz Roma Devrine tarihlenen yaztlar,4 kentin bilhassa Roma Devri tarihine k tutacak niteliktedir;5 zira yukarda da bahset-

Resim 10: Su Kemeri.

tiimiz gibi, bu devre ilikin antik edebi kaynak bilgilerimiz olduka snrldr. Bu yaztlardan u genel sonulara ulaabilmekteyiz: Tios ve civarnda bulunmu miltalarndan, Roma imparatorlar ve eyalet valileri tarafndan, kentin dier blgelere ulamn salayan mevcut yollarn yenilendiini reniyoruz.6 Bu durum, Roma mparatorluunun hem asker hem de ekonomik adan kente nem verdiinin ak bir gstergesidir. Tiosun, denizyolu ticaretiyle uraan gemicilerine ait, bata Krm olmak zere, Karadeniz sahil blgelerinde bulunmu mezar talar ise, deniz ticaretinin tm Karadeniz Blgesine yayldna iaret etmekte; bu da, Tiosun ekonomik adan nem-

11a

11b

Resim 11a, b: Nymphaeum olduu dnlen yap. 143

Resim 12: Tonozlu galerinin dtan grnm.

li bir ticaret merkezi konumunda olabileceini bir kez daha gstermektedir. Yaztlar, kentin dinsel adan gl ve nemli ynn de ortaya koymaktadr; zira bu yaztlardan, Zeus, Helios, Dionysos, Asklepios ve Ana Tanrann kentte tapnm grdn anlyoruz. Yaplan kazlarda ortaya karlan tm kk ve byk buluntular ise uzmanlar tarafndan incelenmi ve ayrca bunlarn izimleri de yaplmtr. Bunun yan sra kaz ekibi Pazar gnleri evre gezileri de dzenlemektedir. Bu geziler esnasnda eski yollar, kaya mezarlar, lahit paralar, kprler ve su yollarna ilikin kalntlar tespit edilmi olup, nmzdeki dnemlerde bunlar da ayrntl olarak incelenecektir.

Resim 13: Atetula Fabrikasnn bahesinde sergilenen bir pithos. 144

Kentin nemi: Karadenizin evresi; buraya kys bulunan lkelerin bilim insanlar tarafndan, Antik a tarihi ve arkeolojisi

Resim 14: Savunma kulesi olduu dnlen yapya ait kalntlar.

Resim 15a, b: Mezar yaplarndan rnekler.

15a

asndan kapsaml bir ekilde incelenmektedir. Bulgar, Romen, Rus ve Grc aratrmaclarn yapt kazlar ve aratrmalar sonucunda, Karadeniz kylarnda kurulmu kentler ile bu kentlerin gerek komular gerekse Ege ve Akdeniz dnyasyla ekonomik, sosyal ve kltrel ilikileri ortaya karlmaktadr. lkemizin Karadeniz kylarnn tarih ve arkeoloji ynnden aratrlmas ise, ne yazk ki bugne kadar yetersiz kalmtr. Batda neadadan douda Sarpa kadar Karadeniz kysn kapsayan alanda Trk ve yabanc bilim insanlarnn yaptklar aratrma ve kazlar ok az saydadr. Gnmzde Karadeniz kys boyunca doay ve kltrel varlklarmz yok etmekte olan arpk kentleme ve geni yol yapmla-

15b

145

r; gemie ait tarih, corafya ve folklor izlerini silmektedir. Bu nedenle Tios Kentinin aratrlmas ve kazlmas, Karadeniz tarihi ve arkeolojisi iin byk nem tamaktadr. Yollar, meydan, hamam, din yaplar, evleri, depolar, dkknlar, mezarlaryla byk bir kentin ortaya karlaca ve bununla birlikte kentin nemini arttraca dnlmektedir. Ayrca, antik kentin bu sayede hemen yaknndaki Amasra gibi eskisine oranla daha fazla turist tarafndan ziyaret edilecei de beklenmektedir. Bu durum phesiz hem kentin hem de blgenin ekonomisine katklar salayacaktr. Ama bir nokta daha var ki Tiosun nemini daha da arttrmaktadr: Bu da Tiosun, lkemiz Karadeniz Blgesi ky kesiminde, modern yerleimin altnda kalmayp gnmze kadar ulamay baarm, bilinen tek antik kent olma zelliidir. Kent, sahip olduu bu ayrcalkl zelliiyle, bata arkeologlar ve eskia tarihileri olmak zere, konuyla ilgili tm bilim insanlarnn dikkatlerini zerine toplayacak ve phesiz burada srdrlen kazlar ilgiyle takip edilecektir. Bu yrede balamasna ge kalnan arkeolojik almalarn ileride daha kapsaml bir ekilde devam etmesini ve hem Karadeniz hem de Kk Asya tarihi ile arkeolojisine k tutmasn temenni etmekteyiz.

bunlarn sonular nmzdeki gnlerde yaymlanacaktr. 6. Miltalar ve yol yapm ana ilikin bkz. FRENCH 1988.

KAYNAKA
BOUTKOWSKI 1864 = A. BOUTKOWSKI, Recherches historiques sur la ville de Tium, Paris 1864 (non vidi). ESEN 2003 = . ESEN, Antik Tios/Tieion/Villaios (Filyos) Kenti, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2002 Yll (2003), 196-224. FRANKE 1966 = P. R. FRANKE, Zur Chronologie der autonomen Mnzen des bithynischen Tios, Archologischer Anzeiger (1966), 58-67. FRENCH 1988 = D. FRENCH, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, II: An Interim Catalogue of Milestones, Ankara 1988. GKOLU 1952 = A. GKOLU, Paphlagonia, Kastamonu 1952. MAREK 1993 = C. MAREK, Stadt, ra und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia, Tbingen 1993. MAREK 2003 = C. MAREK, Pontus et Bithynia. Die rmischen Provinzen im Norden Kleinasiens, Mainz 2003. MENDEL 1901 = MENDEL, Inscriptions de Bithynia, Bulletin de Correspondance Hellnique 25 (1901), 1-92. ROBERT 1937 = L. ROBERT, tudes Anatoliennes. Recherches sur les inscriptions grecques de lAsie Mineure, Paris 1937. ROBERT 1980 = L. ROBERT, A Travers l Asie Mineure, Athens 1980. St. Byz. (Stephanos Byzantinos, Ethnika) = Stephani Byzantii: Ethnicorum, Quae supersunt ex recensione Augusti Meinekii, Berolini 1849. TIB (1996) = K. BELKE (Hrsg.), Paphlagonien und Honarias, Vienna 1996. TIB = Tabula Imperii Byzantini. WILSON 1980 = D. R. WILSON, The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the Greek and Roman Periods: A New Survey with Particular Reference to Surface Remains Still Visible [BA Dissertation, Oxford University, 1960].

DPNOTLAR
1. St. Byz. 624, 20-21. 2. Bu yaynlarn balcalar unlardr: BOUTKOWSKI 1864; MENDEL 1901: 36-46; ROBERT 1937: 266-291; GKOLU 1952; FRANKE 1966; ROBERT 1980; WILSON 1980; MAREK 1993; TIB (1996); ESEN 2003; MAREK 2003. 3. Bu su kemeri kalntsna ait fotoraf iin bkz. MAREK 2003: 70, Abb. 106. 4. Kente ilikin yaymlanm yaztlar iin bkz. MENDEL 1901; ROBERT 1937. 5. Kente ait sz konusu tm bu yaztlar tarafmzdan ayrntl olarak deerlendirilmekte olup,
146