T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLM DALI ARK-YL20080002

BATI ANADOLU, EGE ADALARI VE KITA YUNANSTANDA ELE GEEN HTT KKENL-ETKL ESERLER

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN Serkan BULUT 059204M02

DANIMAN Do. Dr. Engin AKDENZ

AYDIN 2008

NSZ

Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda ele gemi Hitit etkili- kkenli eserler ad altnda incelemeye altm tezde, sz konusu ada Ege Havzas ve Hitit arasndaki iliki gerek siyasi gerekse mimari, seramik ve kk buluntular asndan incelenmeye allmtr.

Bu tezi bana alma frsatn veren, tezi almam srasnda yardmn, desteini ve sabrn esirgemeyen, arkeoloji eitimimin her aamasnda ok ey rendiim mesleimi bana reten ve sevdiren, deerli hocam Do. Dr. Engin AKDENZe zrlerimle birlikte ok teekkr ederim. Ayrca tez almamda beni fikirleriyle ynlendiren blm bakanmz Do. Dr. Serap YAYLALIya ve deerli hocam Yrd. Do. Dr. Mustafa Kemal AHNe teekkr ederim.

Tez almam srasnda bilimsel kaynaklarn ve fikirlerini benimle paylaan Prof. Dr. Mustafa AHNe, Yrd Do. Dr. Metin ALPARSLANa, Yrd. Do. Dr. Serdar AYBEKe ve Ahmet LASLIya teekkrlerimi sunarm. Tezin hazrlanmas srasnda yardmlarn esirgemeyen, hayatmda byk bir neme sahip Nagihan EFEye, Daym Prof. Dr. A. Kadir ENe; evirilerime yardmc olan Dilek YOLOLUna, Aratrma Grevlileri, M. Zeynep ZAFERe, Adnan ESENYELe ve Hititler Tercme irketine; yardmlarn esirgemeyen Fatih EFEye, Arkeolog Erdener PEHLVANa, Sevilay ENe teekkr ederim. Ayrca tez almamda yardmlar bulunan stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, Alman Arkeoloji Enstits alanlarna ve letiim Yaynlarna yardmlarndan dolay ok teekkr ederim.

Ayrca, bugne kadar beni destekleyen ve desteklemeye devam edecek sevgili aileme, yaadm ve yaattm olumsuzluklara ramen yanmda olduklar iin sevgilerimi sunmak gnl borcumdur.

ZET

Tez almasnda; M.. II. binde Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistandaki Hitit etkili- kkenli eserler incelenmeye allmtr. M.. II. binde Hitit kltrne ait baz etkinliklerin grld Ege Havzasnda bulunmu eserlerden yola klarak Ege Havzasnn Orta Anadolu kltrleriyle olan ilikisi ele alnmtr. Arkeolojik verilerden yola klarak siyasi ve kltrel sonulara ulalmaya allmtr.

Hitit Devleti ile Ege Havzas kltrleri arasndaki ilikiler lkemizde yeterince ilgi grmemitir. Son yllarda blgede karlan eserler yava yava ilgiyi blge zerine ekmeye balamtr. Yaplan almalar sayesinde Hitit- Ege ilikisinde nemli bir aama salanmtr. Bylelikle hem Ege Havzasnda bulunmu olan Hitit etkili- kkenli eserler hakknda bilgi sahibi olunmu hem de Hitit- Ege ilikisinde imdiye kadar yaymlanm tm aratrmalar derlenerek, bu aratrmalara gre iliki ortaya konmaya allmtr.

Anahtar kelimeler: Hitit, Bat Anadolu, Ege Adalar, Kta Yunanistan, Arzawa, Ahhiyawa, Assuwa, Mikenler, Son Tun a

ABSTRACT

In his thesis, the artifacts originated and/or influenced by Hittite in Western Anatolia, Aegean islands, and Continent Greece in II nd Millennium BC have been tried to be inquired. The relationship between Aegean River area and Central Anatolian cultures have been considered in respect to the artifacts found in the in II Millennium BC. Besides, some political and cultural results have been removed from the mentioned archeological artifacts.

There are not many studies investigating the Hittite-Aegean relationship in our country. The artifacts unearthed in this area in the recent years have been drawing attention gradually to this area. Thus, this research aims at adding to the body of knowledge in Hittite influenced-origin artifacts found in the Aegean area. Moreover, all the previous studies published in Hittite-Aegean relationship are reviewed in relation to each other. I believe that this research will provide an important step in understanding the Hittite-Aegean relationship.

Key words: Hittite, Western Anatolia, Aegean Islands, Continent Greece, Mycenaean, Arzawa, Ahhiyawa, Assuwa, Late Bronze Age

NDEKLER

nsz zet Abstract......................... I. Blm: Giri... 1- 4 I. A. Ama, Kapsam ve Yntem.........1- 4 II. Blm: Ege Havzasnn Genel Corafyas.5- 10 III. Blm: Anadoluda, Yakn evresinde Orta Tun a ve Son Tun a Siyasi Tarihi...10- 36 III.A. Warren ve Hankeyin nerisi 15 III.B. Manningin nerisi .... 16 III.C. Mountjoyun nerisi ...... 16 III.D. Clinenin nerisi 17 III.E. Higginsin nerisi ... .....17- 18 III. F.Furumakn nerisi . 18 III.G.Dickinsonun nerisi .. 18 IV. Blm: M.. kinci Binylda Hitit- Bat Anadolu likileri37- 42 IV. A. Assuwa.42- 48 IV. B. Ahhiyawa.48- 60 IV. C. Arzawa 60- 66 IV. D. M.. II. Binde Bat Anadolu ve Orta Anadoludaki Balca Miken Merkezleri 67- 76

V. Blm: Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda Bulunan Hitit Etkili- Kkenli Eserler.. 77- 159 V.A. Bat Anadoluda Bulunan Kaya Antlar. .78- 94 V. A. 1. Karabel Ant80- 84 V. A. 2. Akpnar Ant 8590 V. A. 3. Latmos/ Suratkaya. 9092

V. A. 4. zimir li Torbal lesi Pancar Beldesinde Bulunanan Stel Paras.. 93- 94 V.B. Ege Havzasnda Bulunan Mimari Buluntular 95- 104 V.C. Kk Buluntular 105- 159 V. C. 1. Ege Havzasnda Bulunmu Hitit Etkili ya da Kkenli Tanr- Sava Erkek Heykelcikler. 105- 143

V. C. 2. Ege Havzasnda Ele Geirilen Hitit Etkili ya da Kkenli Dier Kk Buluntular 144- 159 V. C.2.a. Girit Phaistosdan mhr basks 144-145 V. C.2.b Girit Aghia Triadhadan sfenks . 145- 146 V. C.2.c. Mikenaiden geyik rhytonu .. 146- 147 V. C.2.d. Mikenaide bulunmu bulla 147- 148 V. C.2.e. Mikenaide bulunmu silindir mhr ........... 148 V. C.2.f. Rodos, Ialysosdan bulla .. 149 V. C.2.g. Rodos, Ialysosdan silindir mhr .149- 150 V. C.2.h. Tirynsde bulunan silindir mhr ...150 V. C.2.. Delosdan bulunan silindir mhr .......151 V. C.2.i. Miletosda bulunan krater paras ...........151 V. C.2.j. Miletosda bulunan Orta Anadolu benzeri kllar 152 V. C.2.k. Troiada bulunmu olan damga mhr ... 152- 153 V. C.2.l. Metropolisde bulunan damga mhr ... 153- 154 V. C.2.m. Peratide bulunmu damga mhr ... 154 V. C.2.n. Thebesde bulunan silindir mhr .....155- 156 V. C.2.o. Giritte bulunmu silindir mhr ... 156 V. C.2.. Giritte bulunmu silindir mhr ...156- 157 V. C.2.p. Girit Tylissosdan (Tylissus) silindir mhr ..157 V. C.2.r. Girit Tylissosdan sfenks . 157- 158 V. C.2.s. Ayasuluk tepesinde bulunan izgi bezemeli mhr .. 158- 159 VI. Blm: Deerlendirme ve Sonu.160- 173 Kaynaka ve Ksaltmalar.. 174- 195 Haritalar

I. BLM: GR

I. A. Ama, Kapsam ve Yntem

Tez konusu, Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda bulunmu Hitit etkili- kkenli eserlerdir. Tez hazrlanrken, konu ile ilgili bugne kadar yaplm aratrmalar mmkn olduunca toplanm ve bir btn halinde derlenerek sunulmaya allmtr. Hitit mparatorluu ile Ege ilikisinin varl gnmzde olduka merak edilen bir konu olmasna ramen maalesef hak edilen aratrmalarn yaplmadn grmekteyiz. Yaplan almayla ilikinin Anadolu ile Ege Dnyas arasndaki bann nasl bir ekil aldna ve ne boyutta olduuna dair ipular aramaya allmtr. Hitit mparatorluu ile Ege arasndaki ilikinin olduunu dnerek incelediiniz tezde, incelenen eserler araclyla varolan ilikinin gl bir yapda olduu grne daha da ok yaklalmtr. Bu amaca ulalmas iin bize referans olabilecek Ege Havzasndaki sabit noktalarn yani buluntularn artmas gerekmektedir. Bylelikle Ege Havzasndaki eserler incelenerek ilikinin yn, boyutu ortaya karlacaktr. Ancak sabit noktalara ulalmas iin incelenen eserler dnda pek ok buluntunun da ele geirilmesi gerekmektedir. Bunun iinde aratrmann boyutlarnn artmas gerekmekte, M.. II. bindeki Ege kltrlerinde srdrlen kaz almalarnn artarak devam etmesi salanmaldr.

Tez hazrlanrken 4 ana blme ayrlmtr. I. blmde Ege Havzasnn genel corafyas incelenerek ileriki ksmlara giri mahiyetinde bir alan oluturulmutur. Konumuz olan Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda bulunmu Hitit etkili- kkenli eserleri aratrrken daha dorusu Hitit- Ege ilikisini anlatlmaya allrken; yaplan almann baarl olmas iin zerinde durulan blgenin corafi zelliklerinin ayrntl olarak incelenmesi gerekir. Yaplan corafi aratrmann sonular allan konunun kolay anlalmasn salayacaktr. Ayrca; blmde kltrlerin oluumunda en byk etkiyi oluturan corafi durum ve bu durumun Hitit- Ege ilikisi zerindeki etkisi aratrlmtr.

II. blm de Anadoluda ve yakn evresinde Orta Tun a ve Son Tun a siyasi tarihi balyla incelenmitir. Bu blmde M.. II. bin kltrleri ve siyasi yaplar ilenerek Orta Tun andan Son Tun a sonuna kadar uzanan dnemin tarihsel zellikleri ele alnacaktr. Blge zerindeki aratrma yapan eitli bilim insanlarnn nerdikleri farkl kronolojilere yer verilerek genel bir tarih saptanmaya allmtr. Orta

Tun anda Hitit Krall ve Minos, Son Tun anda ise Hitit mparatorluu ve Miken kaynaklar Egenin tarihsel corafyasnn anlalmasna yardmc olmutur. Blmdeki amalardan biri de Anadolunun bat kesiminde yer alan M.. II. bin yerleimlerine sahne olmu belli bal merkezlerde yaplan almalar ile olas ilikiler ortaya kacaktr. Blmde Hitit siyasal yaps incelenerek aratrlan konunun tam olarak anlalmas da salanmtr. Hitit siyasi yaps ile birlikte evre kltrlerin siyasi yaplarna da gz atlarak bu siyasi yaplarn Ege ile olan balar ortaya karlmaya allmtr. ncelenen kltrler iinde Minos/ Miken siyasi tarihinin de verilmesi Hitit ynl ilikinin aratrlmasnda ve dier ilikilerin aa karlmasnda nemli fayda salamtr. Bylelikle evre kltrler ile Hitit siyasi tarihinin aratrlmas tezin nemli bir ksmn oluturan eserlerin buluntu yerlerini aklamakta da yarar salayacaktr. Dou Akdeniz ticareti yaplan aratrmalar sonucu tezin kapsam dorultusunda daha iyi anlalacak ve Ege ile olan ba ortaya karlmaya allacaktr. Bu sayede Hitit- Ege ilikisi de ortaya karlmtr ki bu blmde incelenen Ugarit yerleimi de ilikinin ve ticari ynn ortaya kmasnda kaynak olmutur. II. blmdeki M.. II. bin siyasi yaplarnn ilenmesinin nemi de bylelikle anlalacaktr.

III. blmde M.. II. binylda Hitit mparatorluu ile ayn dnemdeki Bat Anadolu ilikilerine deinilmitir. M.. II. bin Ege Havzas siyasi yaps zerinde yaplacak olan almalar, dnem ile ilgili corafya problemlerin zmne katkda bulunmann yannda, sz konusu dnemin siyasal, sosyal ve kltrel tarihine ilikin almalar iin de nemli temel oluturacaktr. M.. II. bin Ege Dnyasnda zellikle Bat Anadolu Blgesinde lokalizasyon problemlerinin olduunu da bilmekteyiz. Bat Anadolu Blgesi uygun jeopolitik konumu nedeniyle tarih boyunca birok yerleime sahne olmasna ramen blgedeki lokalizasyon sorunun halen devam etmesi de bir o kadar ilgintir. Tezdeki bu blmn amac da Hitit- Ege ilikisini ve buluntular incelerken blgedeki siyasi devletlerle Hitit ban ortaya koymaktr. Blgedeki vassal devletler, Hitit mparatorluuna ait ivi yazl tabletler ve yazmalar irdelenerek lokalizasyonu yaplmaya allmtr. M.. II. bin Bat Anadolu lokalizasyon sorunun zlmesindeki ama Ege Havzasndaki Hitit mparatorluu eserlerini incelerken iki blgenin arasnda bir ba kurabilmek iindir. Birbirine komu iki lkenin balar zmlenmeden sosyo- kltrel ilikileri ve birbirleri ile olan iletimeleri de zlemez. Bu amala M.. II. bin Bat Anadolu siyasi dengesinin etraflca anlatlmas gerekmektedir. Bylelikle Ege Havzasnda ele geirilen eserlerin iliki yn de ispatlanabilir. Egenin lokalizasyonunun zlmesi ticari ilikilerin de aklanmasna da yarar olacandan bir btn arz etmektedir. Ksacas M.. II. bin Bat Anadolu lokalizasyon probleminin

zm hem siyasi yapnn aklanmasna hem de Ege Havzasndaki konumuz olan eserlerin buluntu yeri- kkeni hakknda bizi bilgilendirecei, Hitit mparatorluu ile Ege Dnyas ilikisini aydnlataca iin nem tekil etmektedir.

Son blm olan IV. blmde ise Bat Anadolu- Ege Adalar ve Kta Yunanistanda Bulunan Hitit etkili- kkenli eserler incelenecektir. Bu blm ana blme ayrlmtr. Blmde ncelikli olarak Ege Havzasnda bulunmu Kaya Antlar incelenecektir. Kaya Antlar ksm Hitit- Ege ilikisini aydnlatmas ynyle nemlidir. Tarih sahnesinde var olmu ve eitli sebeplerle tarih sahnesinden silinmi uygarlklar incelenirken uygarlklar iki ynden aratrma konusu yaplmaldr. Bunlardan ilki nceki baln oluturan siyasi tarih ikincisi de sanatsal yndr. Bir devletin sanatsal tarihi incelenirken, devletin kltrel anlamda brakt her trl eser inceleme alanna girmelidir. Orata Anadolu merkez olmak zere ok gl bir devlet kurmu olan Hititler ayn zamanda eitli sanat dallarnda son derece fazla sayda eser brakmlardr. Buradan yola karak incelediimiz Kaya Antlar ile Hitit- Ege ilikisinde bir balant kurmalyz. Bat Anadoluda ve dier Ege Havzasnda bulunan ve Hitit ile ilikilendirilen antlarn incelenmesi de bu yzden nemlidir. Ege Havzasnda bulunmu Kaya Antlar incelenirken ilk nce antlar sanatsal ve jeopolitik ynden incelenmelidir. Daha sonra Bat Anadoluda grlen Kaya Antlar ile Hitit dnyasnda karlalan benzer rnekler karlatrlarak arada ba kurulmaya allmaldr. Ayn durum Ege Havzasnda bulunan ve Hitit ile ilikilendirilen mimari buluntular ksmnda da tekrarlanacaktr.

Tezin son blmn oluturan ksmn bir dier ana balysa

Kk

Buluntular blmdr. Blm tezin en ilgin ksmlarndan birini oluturmaktadr. ki balk etrafnda toplanan ksm Hitit- Ege ilikisini tm ayrntlaryla gzler nne sermektedir. Heykelcikler bal altnda incelenen blmde, ilikinin varl aka gzlenmektedir. Ege Havzasnda incelenen heykelciklerin tipolojik zelliklerinin benzer olmas ve Hitit corafyasnda, Kuzey Suriyede, Filistinde benzer rneklerine rastlamamz konuyu daha ilgin bir boyuta sokmaktadr. Eserlerin Ege Havzasnda az sayda bulunmas incelenen eserlerin nemini arttrrken; eserlerin kkeninin de aratrlmasn beraberinde getirecektir. Bylelikle heykelciklerin ikonografik ve stilistik zellikleri incelenecek, bunlarn benzerleri ile olan ilikileri aratrlacak ve Hitit- Ege ilikisinin ba kuvvetlendirilmeye allacaktr. Dier alt blmde ise Ege Havzasnda bulunmu Hitit etkili- kkenli mhrler, bullalar, kllar, rhytonlar, kk sfenksler gibi eserler incelecektir.

likinin aa karlmasnda blgede bulunan eserlerin artmas gerektii unutmamamz gerekmektedir. M.. II. binde Ege Havzasnda yaplan aratrmalarn oalmas ve bylelikle buluntularn da artmas bizi referans saylabilecek ok sayda sabit noktalara ulatracaktr. Bulabildiimiz sabit noktalar ile yakn iliki iinde halinde geen birok yer adn renebiliriz. Anadolunun birok yerinde giriilen mcadeleleri de konu alan siyasi ierikli belgelerden, dinsel ierikli metinlere kadar hemen hemen her trde ierie sahip yazl tabletlerden, Hitit corafyas hakknda bilgi edinilmektedir. Corafya da yani Ege Havzasnnda Hitit dnemi tarihsel corafyasnn sorunlarnn zmnde dayanak oluturacak az sayda sabit nokta bilindiinden, buluntu ok nemlidir. Son yllarda Ege Havzasnda bulunan, tezin kapsamnda ayrntsyla incelenen ve Hitit ile Ege Dnyasn birletiren, karanlk noktalar yava yava yok eden buluntular, ulamay hedeflediimiz noktaya bizi gtrecektir. Bylelikle Ege Havzasnda incelenen ve M.. II. bine ait az saydaki buluntunun kkeninin neresi olduu fikrini tahmin etmemiz dnda eserlerin ait olduu kltr de tartlarak bulunabilecektir.

II. BLM: EGE HAVZASININ GENEL CORAFYASI

Kltr yaratan corafi zelliklerdir. Bu sebeple tez almamzda konuya destek salamas amacyla Ege Havzas'nn genel corafi zellikleri verilecektir.(Harita I). Stewingin de belirttii gibi, yerleme; ekonomi ve ulam, corafyann konusuna girdii iin ve bununla birlikte kltrel etkileimi de ynlendirdiinden zerinde altmz blgeyi tam anlamyla tanmalyz1. Bir blgenin fiziki artlar, o blgenin kltrel, ekonomik ve siyasi faaliyetlerinde belirleyici bir etkendir2. rnein; blgenin deniz kysna yakn olmas, ulam alarnn kolay olmas ve geni dzlklere sahip olmas blgenin nemini arttrmaktadr. Bu nedenle bir blgenin ekonomik ve ticari faaliyetleri blgenin corafyas ile yakndan ilgilidir. Bu balamda Bat Anadolu, Ege Adalarnn hem denizsel kltr olmalar hem de dier blgeler aras ulam olanaklarnn kolay olmas, tarihi dnemlerde ve zellikle Son Tun anda ekonominin gelimesinde olduka nemli bir rol oynamtr3.

Anadolu yarmadas, Alp-Himalaya da oluumunda, henz oturmam gen bir levha zerinde yer alan gnmzde de hareketleri devam eden bir kara parasdr4. AlpHimalaya da oluumunun paralar olan Toros Dalar, Kuzey Anadolu Dalar ile Ege sahiline dik uzanan irili ufakl sradalar arasnda akarsularla beslenen ok sayda bykl kkl verimli vadi ve ova yer almaktadr5. Bir baka deyile Anadolu yarmadas, batda Ege sahillerinden balayarak douya doru uzanan, fiziksel olarak nce douya ardndan da gneydeki Hindistan snrlarna kadar ulaan, da silsilelerinin belirledii bir kara parasdr6.

Anadolu, corafik olarak btnlk salayan bir yarmadadr. Yarmada, gnmzde corafik adan yedi farkl blgeye ayrlmaktadr. Bu blgeler arasnda Bat Anadolu kuzeyde Marmara, douda Anadolu gneyde ise Akdeniz ile snrlandrlmtr. Blge kabaca dou- bat dorultusunda Afyon Emirdadan emeye kadar; kuzey- gney dorultusunda da Bursann gneyinden Marmarise kadar olan bir alan kapsamaktadr7. Bat Anadolu blgesi genel olarak sahil kesimi ve Bat Anadolu blgesi olarak ikiye ayrlmaktadr. zmir, Aydn, Mula ve ksmen Manisa illeri, Bat Anadolu sahil kesimi iersinde deerlendirilebilir. Bat Anadolu sahil kesim dou- bat dorultusunda uzanan da silsileri ve bunlarn arasnda yer alan Bakray, Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes
1 2

Stewing 1970, 3. Tmertekin 1997, 9. 3 Sevin 2001, 28. 4 Ercan- Gr 2006, 9. 5 Tunkan 2006, 6- 7. 6 Duran 2003, 33. 7 Tunkan 2006, 9.

Vadileri ile farkl blgelere ayrlmtr. Bu vadiler yardmyla kolayca i kesimlerden sahile ulalabilmektedir. Vadiler en erken dnemlerden itibaren i kesimlerle ulam

salamaktadr. Vadiler iinde yer alan ok sayda yerleimde bunun gstergesidir. Bat Anadolu kylar ok girintili kntldr (Harita I). Ege Denizinin ykselmesi ve nehirlerin oluturduu delta alanndaki birikintiler, sahil kesiminin bugn bile deiim iinde olduunu gstermektedir. Bu nedenle birok yerleim sular altnda kalmtr, ya da delta oluumu srasnda alvyon tabakalar ile rtlmtr.

Ky Ege Blgesi'nin daha farkl bir corafi yaps vardr. Blge verimli alvyal arazilere sahip olmakla beraber, girintili kntl sahil eridi nedeniyle denizcilie de msaittir. Bu yzden bu farkl corafi yaps nedeniyle Bat Anadoludaki kltrel geliimden farkl bir yol izlemi, Ege Adalar ile youn kltrel etkileime girmitir. Yarmadann bat kesimi, engebeli bir yapdayken Bat Anadolu geni dzlklere sahiptir. Blge kuzeyde Kuzey Anadolu Dalar, gneyde ise Toros Dalar ile snrlandrlmtr.

Bat Anadolu'nun kvrml corafyas nedeniyle ky blgeleriyle i kesimler arasndaki balantlar, dou-bat istikameti boyunca uzanan nehir vadileriyle salanmaktadr. Bat Anadolu Blgesinin en byk nehir vadileri olan Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes erken dnemlerden itibaren Anadolu'nun i kesimlerine ulam salayan birer doal yol olma zelliine sahip olduuna deinmitik. kesimlere doru, Gediz Vadisinin gneyi ile Menderes Vadisinin kuzey kesiminde yer alan da sralar ky ile i kesimler arasnda bir bariyer olutururken kyya doru, Kemalpaa zerinden salanan yol i kesimlere kolay bir gei oluturmaktadr8. M.. II. binde Orta Anadolu merkezli Hitit mparatorluuna ait Karabel Kabartmasnn sz konusu blgede yer almas da bu geiin erken dnemlerde kullanldn gstermektedir9. Bu durumda Bat Anadolu bir yandan nehir vadileri araclyla Anadolunun i kesimleri ile dier yandan Ege Denizi sayesinde dier corafyalarla balant kurabilmekteydi. Dalarn kyya dik olarak uzanmas, aralarnda knt ovalarnn yer almas, deniz etkisinin i kesimlere kadar sokulabilmesi, kylarn ok girintili kntl olmas10 ve byk bir liman ehrimiz olan zmirin burada yer almas corafyann nemini yanstmaktadr. Nfusun ky kesiminde youn olmas blgenin nemini

8 9

Harmankaya 2002, 34. Akdeniz 2006, 5. 10 Mansel 1999, 3.

artrmtr11. Ayrca bu zelliklerden dolay zmir tarih boyunca nemli bir yerleim merkezi olmutur.

lk Tun ayla beraber Bat Anadolu Blgesi, ukurova Blgesiyle de iliki iine girmeye balamtr. Bu sayede ticaretin corafi zelliklere bal olduunu ve bu yolla kltrel etkileimin meydana geldiini anlayabiliriz. Bugn karayoluyla Mersinden anakkaleye ulamann en kolay yolu; Toroslar atktan sonra, Anadolu dzln geip Konya-Akehir rotasn izlemektir. Buradan bir anda ykselmeye balayan Afyondaki Erenler-Sultan Dalarn geip Altnta Ovasna ve daha sonra Ktahyaya ulamaktr. Buradan da farkl rota izleyerek Bursa zerinden anakkaleye varlr12. lk Tun a iin Byk Kervan Yolu olarak adlandrdmz bu rota Bat Anadolu-Mezopotamya ilikileri asndan byk nem tamakta olup daha sonraki dnemlerde de kullanlmtr13.

Trkiyenin alan bakmndan beinci byk blgesi olan Ege, nfus bakmndan Marmara ve Anadoludan sonra nc sradadr14. lkemizin batsnda gen biiminde, adn ald Ege Denizinden Anadoluya doru uzanan Ege Blgesi, kuzeyde Kaz Dalarnn gney eteklerinden gneyde Kyceiz Glnn batsna kadar uzanmaktadr15. Bir baka anlatmla Ege Blgesi, Ege Deniziyle evrilen veya snrlanan adalarla Asya ve Avrupa kylarn (Yunanistan, Makedonya ve Trakyann dou, Anadolunun ise bat ve gneybat kylarn) iine alan blgedir16 (Harita I). Deniz blgenin eitli blmlerini birletirmekte nemli rol oynamaktadr. Tarih ncesi dnemlerden itibaren -ki Bat Anadolu Blgesi Neolitik dnemden itibaren yerleime sahne olmutur- Ege Denizi sadece birletirici bir rol oynamayp insanlarn yaam biimini de dzenleyen bir faktr olmutur. leride ayrntl olarak greceimiz zellik aslnda tezimizin mantn anlamamzda bize yardmc olacaktr. blgelerde oturan kavimler daima Ege kylarna inmek ve denizin verdii avantajlardan yararlanmak istemilerdir. Bundan dolay corafya, tarih dnemlerden gnmze kadar sren mcadelelere sahne olmutur. Ege Blgesinde deniz grmeyen hemen hemen hibir nokta bulunmamas; deniz ulamnda, dolaysyla Asya, Avrupa ve Adalar ile olan ekonomik ve kltrel ilikilerin gelimesinde en nemli faktr olmutur.

11 12

Gney 2000, 53. Atasoy 2004, 526. 13 Meri 1988, 202213; Efe 2003, 118. 14 Atasoy 2004, 524. 15 Atalay 1998, 45. 16 Ercan- Gr 2006, 24.

Bat Anadolu kylarnn uzunluu, yani Bursann gneyi ile Marmarise kadar olan alan 400 kmyi bulur. Bat Anadolu kylarnn Ege Denizi zerindeki kenar uzunluu 550 kmyi gemezken, kynn btn girinti ve kntlar ile toplam uzunluu 2400 kmyi bulur17.

Bat Anadolunun kuzeyinde Trakya kylar, Boazlar ve anakkale Blgesi; gneyinde Rhodos, Karpatos, Girit ve Kitera adalar bulunmaktadr. Ayrca blgenin evresinde birok irili ufakl ada bulunmaktadr.

Ege Denizinde en byk adalar, kuzeyde Thasos (Taoz), Samothrake (Semadirek), Imbros (mroz) ve Lemnos (Limni) adalardr18. Bat Anadolu kylarnda

kuzeyden gneye, Lesbos (Midilli), Khios (Sakz), Samos (Sisam), Kos (stanky) ve yukarda bahsedilen ticaretin nemli merkezlerinden birisi olan Rhodos (Rodos) adalar sralanmaktadr19. Ktann karsnda yani Yunanistana yakn blgede Euboia20 (Eriboz); en gneyde Kiklad adalar ve zerinde allan dnemde, bir uyarla beiklik etmi olan Girit adas bulunmaktadr21 (Harita II). Ad geen adalar tarih ncesi dnemlerden beri ticaret yollarnn urak yeri olmutur. zellikle Rodos, Girit, Sakz, Samos gibi adalar ticari sistemin en nemli paralar olmulardr.

leriki blmlerde de anlatlaca gibi Samos adas, Anadolu ile balants olan nemli bir ticaret merkezidir. Ada, ayn zamanda Dou Akdenizin nemli bir yerleim merkezidir22. Samos adas ile Anadoluda yer alan Kuadas M.. II. binden balayarak karlkl ticaret ilikilerinde bulunmutur. Ege Blgesinin kar kylarndan Anadolu ilerine ilerleyen bir ticaret sisteminin varl, bu iki merkezde ele geen buluntular yoluyla kantlanmaktadr. Ayn jeopolitik zellik Khios (Sakz) ve Kos (stanky) ve dier adalar iinde de geerlidir. M.. III. binden itibaren Bat Anadolu ile Ege Adalar birbirleri ile karlkl iletiim iinde olduklarn bilmekteyiz.

17 18

Tunkan 2006, 22. Darkot 1988, 34; Tekin 2002, 16. 19 Tuncel- Bostan 1998, 34. 20 Karagz 2005, 6. 21 Mansel 1999,3. 22 Darkot 1988, 23.

Girit Adas da tpk Samos Adas ve dier adalar gibi nemli bir merkezdir. M.. II. bine damgasn vuran uygarla ana vatanlk yapmtr23. Girit Adas belki de Ege Denizinde yer alan en nemli ada konumundadr24. Bu ada, Akdenizden geen veya Ege Denizine girip kan tm deniz yollarna egemendir25. Adann bu kadar nemli bir merkez haline gelmesi corafi zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Girit, Ege Blgesinin gney snrnda bulunur ve yaklak 250 km. uzunluunda, ortalama 50 km. geniliindedir26. Bu adann, arada kpr grevi gren bir takmadalar sayesinde, bir taraftan Peleponnessos Yarmadasna (Mora), dier taraftan Anadolunun bat ve gneybatsna ve Afrikann kuzey kylarna bal bir zellii vardr. Girit de tpk Yunanistan gibi dalk bir araziye sahiptir. Dou- bat ynnde uzanan sradalar tarafndan biri kuzeyde, dieri gneyde olmak zere iki byk blme ayrlmakla beraber, youn bir nfus besleyebilecek ve bal bana bir uygarlk yaratabilecek kadar byktr. Yerleim merkezleri daha ok adann dou tarafnda younlamtr. Bunlar; Knossos, Mallia, Gournia, Mokhlos, Palaikastro, Zakro, Phaistos ve Hagia Triadhadr (Harita III). Bat yakasndaysa Kydonia ve Khania yer almaktadr27.

Ege Blgesi denildiinde sadece Ege Denizinin bat kylarn dnmememiz gerekmektedir. Ege Havzas Ege Deniziyle evrilen veya snrlanan Adalar ile Asya ve Avrupa ktalar kylarn, yani Yunanistan, Makedonya ve Trakya'nn dousunu, Anadolunun ise bat ve gneybat kylarn iine alan blgedir (Harita IV). Ege kylarnn ok girintili kntl olmas, iyi korunmu saysz liman ve koylara sahip bulunmas, denize doru uzanan sra dalar arasnda verimli vadilerin yer almas, iki kta arasnda jeolojik bir kntnn kalntlar olan eitli byklkte birok adalarn bulunmas akla gelmektedir. Bylece Ege Denizinde kara grmeyen hemen hemen hibir nokta bulunmamas deniz ulamn, dolaysyla Asya ile Avrupa arasndaki ekonomik ve kltrel ilikileri kolaylatrmada balca etken olmutur.

Blge, btn olarak ele alndndan; Bat Anadolu kylarnn kar yakas, yani Yunanistann da corafi zelliklerinin belirtilmesi gerekmektedir. Kuzeyini Balkanlarn snrlad Yunanistan, Anadolu yarmadas gibi taraf denizlerle evrili bir yarmadadr. Batsnda on Denizi (Adriyatik Denizi), dousunda Ege Denizi, gneyindeyse Akdeniz

23 24

Alexiou 1991, 1; Karagz 2005, 10. Mansel 1999,3. 25 Alexiou 1991, 12. 26 Tekin 2002, 16. 27 Ergin 2002, 124.

vardr28. Yunanistan ana karas, olduka engebeli bir araziye sahiptir29. Dalk bir lke olan Yunanistann en nemli dalar kuzeyde Pindos Dalar, gneyde Parnassos ve Orta Yunanistanda Olympos Dadr. Dalk bir lke olmasndan dolay doal blgelere ayrlmtr. Bu blgeler kuzeyden gneye, bat kylarna yakn olarak Epiros, Akarnania; i kesimlerde Tesalya; gneyde, Korinth Krfezinin kuzeyinde Aitolia, Phokis ve Boiatia; krfezin dousunda Attikadr30. lkenin gneyindeki Peleponnessos Yarmadasnda ise kuzeyde, Akhaia; batda, Elis; gneyde, Messenia ve Lakonia; i kesimde Arkadia; douda ise Argolisdir31. Yunanistann dalk bir yapya sahip olduu ve bundan dolay bu blgede yaayan insanlarn hayatlarn devam ettirmek iin dzlkleri semesi gerektii, blgenin corafi zelliklerinden karlabilir. Yunanllar, bu zelliklerden dolay deniz kysna yakn yerleimlerde yaamlarn srdrmlerdir. Bylece bu ulusun en nemli faaliyeti denizcilik olmutur32. Denizciliin gelimesi sonucu kar tarafla yani Bat Anadolu ile ilikiler kurulmutur. Bundan da anlalyor ki blgelerin corafi zellikleri, kltrel ve ekonomik faaliyetleri glendirmektedir.

28 29

Ercan-Gr 2006, 140. Mansel 1999,2. 30 Ergin 2002, 123. 31 Tekin 2002, 17. 32 Ercan- Gr 2006, 140.

III. BLM: ANADOLUDA, YAKIN EVRESNDE ORTA TUN AI VE SON TUN AI SYAS TARH

ncelemesi yaplacak blmde Ege Havzas corafyasna ve etki alanndaki dier corafyalarn tarihlemelerine yer verilecektir. Konunun banda dile getirmeliyiz ki Hitit- Ege ilikisinde henz aratrlmay bekleyen birok siyasal, sosyal ve askeri ynnn daha olduu bir gerek. Yaznsal ve grsel kantlarn yeterince bulunmamas blge ilikisini ve ticari yapy renmemizi engellemektedir. Dolaysyla yaptmz almada, hem ilikiyi hem de Ege Havzasnnda ele geirilen eserlerin bu blgelerde ne amal bulunduunu kantlamak olduka zordur. Bunun sebebi konu zerinde yaplan almalarn azl, blge zerinde altmz dnemi aa karacak kazlarn snrl olmas ve buluntunun az olmasndan dolay, oluturulan fikirlerin ok ynl olamamasdr. Bu yzden Ege Havzasnda bulunan eserlerin buraya nereden geldikleri; neden ve nasl geldikleri sorularna cevap aramaldr. Aratrmay yaparken sunduumuz delilleri gereki kantlara, rnein ticaret gibi sebeplere balamalyz. Sistemi uygularken Ege Havzasnn iliki iinde olduu farkl corafyalarn, krallklarn uygarlk kronolojisini de incelemelidir.

Konuyla ilgili olan dnem M.. II. bini kapsamaktadr. Dnem farkl corafyalarda farkl adlarla anlmaktadr33. Corafyalar her trl olaya birincil dereceden etki etmekte ve olaylardan birincil derecede etkilenmektedir. rnein; Mezopotamya, yazl dneme Anadoludan nce girmi; bu yzden dnem olarak Anadoludan daha ileridedir. zerinde allan konunun farkl corafi blgeleri kapsad grlmektedir. Ayrca birok kltr kapsadndan, Anadolu ile ilgili almalar farkl kronolojileri de iermektedir. lerleyen blmlerde dier blgelerle olan ilikiler ele anlrken bu problem karmza kacaktr. Anadolu, Suriye, Kbrs, Ege ve Mezopotamyada ayn tarihlere karlk gelen dnemlerin farkl adlarla anldklarn grmekteyiz. almamz oluturulurken farkl corafyalarn kendilerine zg olan kronolojik terimlerinin kullanlmas tercih edilmitir. ncelemesi yaplan Anadolu ve konunun asl k noktas olan Bat Anadoluda Tun a (M..3000- 1200)34 olarak adlandrlan dnem, ktann karsnda yani Kta Yunanistanda Helladik dnem olarak anlmaktadr35. Dnemler kendi ilerinde alt gruplara ayrlmaktadr. Tun a Anadoluda yaam toplumlarn sosyo- ekonomik yapsna gre ve gelimilik

33 34

Erdem 2002 3- 4. Akurgal 2003, 12. 35 Furumark 1972, 115.

dnemine gre ara dnemlere blnerek ilenmitir.

Bu aklamalar yapmadan blge

corafyasna hkim olan devletlerin siyasi yapsnn incelenmesi doru olmayacaktr.

Blmdeki amalardan biri de Anadolunun bat kesiminde yer alan M.. II. bin yerleimlerine sahne olmu belli bal merkezlerdeki bulunan arkeolojik verilerin, olas ilikileri ortaya koyarak dnemin kronolojisinin de aa karlmasdr. M.. II. binde Ege Blgesinin iliki yn, Adalar ve Kta Yunanistana dorudur36. Bilindii gibi Ege Blgesinde (Bat Anadoluda) M.. II. binin son eyreinde Miken kolonilerinin youn etkisi sz konusudur37. Bu dnemden nce de tpk bu uygarlk kadar gl yaps olan Minos Uygarl blge corafyas asndan nemlidir. Farkl kltrel etkilerin iinde olan bu iki blgenin bu ada ilikileri kesintiye uramtr. Kesintiye uramasnn en nemli nedenlerinden biri de M.. II. binde nemli bir g olan Hititlerin Anadoludaki gl yapsdr ve bu yzden bulunduu corafyay da etkilemesidir. M.. II. binin balarnda Tun ann orta evresine girilir38. Orta Tun anda Anadolunun en arpc zellii Mezopotamya ile balayan ok sk ve rgtl bir ticaret ilikisi ve bunun sonucunda da yaznn ortaya km olmasdr. Ticaretin ne kadar nemli bir etken olduunu burada yine grmekteyiz. Savunduumuz ve kantlamaya altmz aratrmann pozitif yarglar iermesini istiyorsak; ticaret ilikisini hep hatrlamalyz. Orta Tun anda Anadolu her anlamda yenilikler iinde kalm, uygarlk stn bir dzeye ulamtr. Bu dnemde Anadolu; ehircilik, mimarlk, heykeltralk ve mlekilikte nder olmu, dnyann en byk merkezlerinden birisi haline gelmitir39. M.. II. binin balarnda Anadoluda bata Kani Karumu olmak zere birok ticaret merkezi kurulmutur40. Kani Karumu blgede bulunan en byk ticaret merkezidir41. Burada anlamamz ya da anlatlanlardan karmamz gereken sonu udur: Bu dnemde ticaret youn bir ekilde balam ve sonraki dnemlerde artarak devam etmitir. Anadolu tarihinin yaklak M.. II. binyl balarnda balayarak 200 yl akn bir sre devam eden dnemi, Asur Ticaret

36

Girginer 2006,110. lk Tun an Iden itibaren Miken etkisini youn olarak Ege Blgesinde grmekteyiz. Muhtemelen Bat Anadolu ky yerleimlerinde, Ege Adalarnn etkileri zellikle mimari planlamalarda grlmektedir. Baklatepe, Limantepe .T. I evresine ait yaplan kazlarda ele geen ev planlar ile Midilli, Limni, Termi adalarndaki ev planlar arasnda mimari benzerlikler olduunu grmekteyiz. Ayrntl bilgi iin bkz: Harmankaya 2002, 16. 38 Sevin 1999, 119. 39 Darga1992, 26. 40 Sevin 1999, 120; zg 2004, 10. 41 Alok- Yaln 2007, 65.
37

Kolonileri Dnemi olarak adlandrlmaktadr42. Asur ile Anadolu arasnda youn ticari ilikilerin yaand bu dnemde Anadoluya gelen tccarlar 40 kadar ehirde karum ve wabartum olarak anlan ticaret kolonileri kurmulardr43. Ticaret merkezleriden en byk olan Kani Karumudur44. Burada Asur Ticaret Kolonileri Dneminin anlatlmasnn asl amac ileride de bahsedilecek ticaretin, kltrlerin gelimesinde nemli bir paya sahip olduunu ortaya koymaktr.

Ticaret eski alardan beri tarih boyunca her dnemde corafyalar aras iletiimin gelimesinde etkili bir rol stlenmitir45. Bunun iin tarihi dnemde yaanm ve ticaretin gelimesine byk etkide bulunmu sistemleri incelemekteyiz ki Asur Ticaret Kolonileri sistemin en byk rneklerinden olmu ve dnemine damgasn vuran bir sistemdir46. Orta Tun a Anadolusunda kentler olduka gelimi olup beylikler tarafndan ynetiliyordu. Bu beyliklerden en nemlileri Hatti47 ve Bat Anadolu da bulunan Troia IIdir48. Ad geen beylikler bulunduklar corafyada zaman iinde gelimiler, ticaretle uramlar ve tarihi dnemleri nemli lde etkileyecek devletler kurmulardr. Bu dnemde Bat Anadoluda da tpk Orta Anadoluda olduu gibi devletler olumutur ve bu krallklar blge corafyasna nemli etkilerde bulunmulardr. Bat Anadoluda ki krallklar zaman zaman Arzawa49 ve Assuwa50 gibi adlar altnda konfederasyonlar kurmularladr51. Bu dnemde nemli merkezlerden biri de Beycesultandr. Beycesultann V. tabakasnda ortaya kartlan saray kompleksinden de anlalabilecei gibi evresi revakl avlular etrafnda gruplandrlm, Girit deki ada Minos saraylarna52 benzemektedir53. Mimari benzerlik ilerdeki ksmlarda ayr bir blm olarak ilenecektir; ancak burada belirttiimiz gibi etkileimlerin ticari ilikinin bir sonucu olduu kesindir ve Ege ile Anadolu arasndaki ilikiyi aklamakta bize yardmc olacaktr.

42 43

Gnbatt 2004, 1819. Karum Anadoluda Asur ticaret dnemindeki byk ticaret merkezlerine verilen addr; wabartum ise daha kk ticaret merkezlerine verilen addr. Sevin 1999, 120- 121. 44 zg 2004, 10. 45 Uzunolu- Topalolu 2000, 17. 46 Dinol 1997, 792. 47 Cabbar-Ekinozluil 2006, 22. 48 Akurgal 2003, 12. 49 Karauuz 2002, 107. 50 Alparslan 2002, 23. 51 Sevin 1999, 125126. 52 Karagz 2005, 11. 53 Akdeniz 1999, 116.

Aratrmann asl nemli olan ksm Son Tun a ile ilgilidir. Son Tun a, oluumlarn gl bir yap oluturduu, kendi blgesi ve komu blgeleri etkiledikleri devletlerin grld bir dnemdir. Anadoluda byle olaylar yaanrken Ege Dnyasn bir btn olarak ele aldmzdan ktann karsn da incelemeliyiz; ancak Son Tun a olaylarn incelemeden dnem kronolojisini vermeliyiz.

Ege Havzasnda Son Tun a Thera Patlamas olarak adlandrlan byk bir volkan patlamasyla balamtr54. Ege Blgesinde meydana gelen patlama, Ege Havzasnda Son Tun ana gei nedenlerinden birisi olarak kabul edilmektedir55. Thera, Giritin kuzeyinde yer alan Ege Denizindeki kk adalardan birisidir56 (Harita IV). Bykkolanc ve Karagz, yaplan arkeolojik almalar sonucu patlamann M.. 1580de olduunu sylemektedir57. Patlama sonucu yukarda ticarette nemli bir merkez olarak adlandrlan Girit adasndaki Knossos Saray yklr ve Giritin deniz hkimiyeti son bulur58.

Tun ann farkl corafyalarda deiik adlarla anldn bilmekteyiz. Bu dnem Giritte Ge Minos, Kta Yunanistanda Ge Helladik dnem olarak ayrlmaktadr. Bahsedilen dnemler de kendi ilerinde alt snflara ayrlmaktadrlar.

Anadoluda Son Tun a olarak adlandrlan dnem birok bilim insan tarafndan aadaki gibi deiik tarihler verilmitir. Klasik olarak Ege Tun a M..3000lerden balatlmaktadr. Ege kronolojisi zerine almalarn balad son yzyl iinde ou aratrmac tarafndan M..3000den balatp M.. 1100lere kadar olan zaman dilimi iinde ok deiik neriler ileri srmlerdir59. Son Tun a Mellaart tarafndan M.. 1700l yllara kadar getirmitir60. Mellaartn, nerisinden sonra dnem kronolojisi hakkndaki grler artarak devam etmitir. Higginsin nerisine gre, Son Tun a M.. 1550/1500 ile 1200/1100 yllar arasndadr61. Manningin ise; M.. 1675/50 1600/1550 ile 1200/1190 1100 tarih araln vermektedir62. Manning, Ge Miken Dnemini klasik olarak Ge Miken I-II-III yerine, Ge Miken Ii kendi iinde Ia ve Ib olarak gruplara ayrm; ayrca
54 55

Erdem 2002, 5. Mansel 1999, 58; Erdem 2002, 4; Karagz 2005, 11. 56 Llyod 2003, 1; Karagz 2005, 11. 57 Thera adasnda ykc bir deprem meydana gelmitir ve Ege Dnyasnn tamamna yaknn etkilemi; ayrca Bat Anadolu blgesini de etkilemitir. Ayrntl bilgi iin bkz: Bykkolanc 2005, 66; Karagz 2005, 11. 58 Mansel 1999, 58. 59 nal 2000, 185. 60 Mellaart 1962, 114. 61 Higgins 1997, 13. 62 Manning 1995, 217.

Ge Miken IIIa evresini ise IIIa1 ve IIIa2 olmak zere iki alt gruba da blmtr. Mountjoy, Helladik ve Miken dnemleri olarak yorumlad bu tarihi, dnemlere ayrmakta ve yaklak olarak M.. 15751500 ile 10701050/30 aras tarihleri vermektedir63. Clinenin de dnem hakknda yapt alma olduka nemlidir. Aratrmasnda Msr Krallar ile birlikte yapt karlatrmal alma dikkat ekmektedir64. Bu alma sayesinde Msr ve Miken Dnemi ilikilerini anlamakta, vurguladmz ticaret ilikilerinin ne kadar nemli olduunu bir kez daha fark etmekteyiz. Ege Dnyas kronolojisinde yukar blmde bilgilerinden yararlandmz bilim insanlar radyokarbon tarihlemeleri ile kronoloji zerinde ok eitli nerilerde bulunmutur. Paragrafn yukar ksmnda Ege Dnyas kronoloji grlerini ksaca belirttikten sonra konunun daha iyi anlalmas amacyla bu grleri bir liste halinde vermeliyiz: III. A. Warren ve Hankeyin nerisi65:

Ge Miken Ia. M.. 1600/1580 1480 Ge Helladik I. M.. 1600 1510/1500 Ge Miken Ib. M..1480 1425 Ge Miken II. M..1425 1390 Ge Helladik IIa. M..1510/1500 1440 Ge Helladik IIb. M..1440 1390 Ge Miken IIIa1. M..1390 1370/60 Ge Helladik IIIa1. M..1390 1370/60 Ge Miken IIIa2. M..1370/60 1340/30 Ge Helladik IIIa2. M..1370/60 1340/30 Ge Miken IIIb. M.. 1340/30 1190 Ge Helladik IIIb. M.. 1340/30 1185/80 Ge Miken IIIc. M.. 1190 1065 Ge Helladik IIIc (Erken) M.. 1185/80 1150/40 Ge Helladik IIIc (Orta) M..1150/40 1100/90 Ge Helladik IIIc (Ge) M.. 1100/90 1065

63 64

Mountjoy 1993, 9. Mountjoy 1993, 9. 65 Warren-Hankey 1989, 169.

III. B. Manningin nerisi66:

Ge Miken Ia. M.. 1675/50 1600/1550 Ge Helladik I. M.. 1680 1600/1580 Ge Miken Ib. M..1600/1550 1490/1470 Ge Miken II. M..1490/1470 1435/1405 Ge Helladik IIa. M..1600/1580 1520/1480 Ge Helladik IIb.1520/1480 1435/1405 Ge Miken IIIa1. M..1435/1405 1390/1370 Ge Helladik IIa1. M..1435/1405 1390/1370 Ge Miken IIIa2. M..1390/1370 1360/1325 Ge Helladik IIIa2. M..1390/1370 1360/1325 Ge Miken IIIb. M..1360/1325 1200/1190 Ge Helladik IIIb. M..1360/1325 1200/1190 Ge Miken IIIc. M..1200/1190 -1100 Ge Helladik IIIc. M..1200/1190- 1100

III. C. Mountjoyun nerisi67:

Ge Helladik I. M.. 15751500 Ge Helladik IIA. M.. 15001460 Ge Helladik IIB. M.. 14601400 Ge Helladik IIIA1. M.. 14001375 Ge Helladik IIIA2. M.. 13751300 Ge Helladik IIIB1. M.. 1300- 1225 Ge Helladik IIIB2. M.. 12251190 Ge Helladik IIIC(erken). M.. 11901130 Ge Helladik IIIC(orta). M.. 1130 1070 Ge Helladik IIIC(ge). M.. 10701050/30

66 67

Manning 1995, 217. Mountjoy 1993, 9.

III. D. Clinenin nerisi68:

Ge Miken I. Hyksos Dnemi Erken XVIII. Dynasty. M. 1700 1550 Ge Miken IIa. Erken XVIII. Dynasty Tuthmose III. M.. 1550 1430 Ge Miken IIb. Tuthmose III. Tuthmose IV. M.. 1430 1390 Ge Miken IIIa1. Amenhotep III. M.. 1390 1360 Ge Miken IIIa2. Amenhotep III. Akhnaten. M.. 1360 1340 Ge Miken IIIb. Akhnaten./ Tutankkhamen Tewosret. M.. 1340 1186 Ge Miken IIIc. Setnakht/ Ramses III. Ramses IX. M.. 1186 1070

III. E. Higginsin nerisi69:

Erken Miken I. Evre M.. 3000 2500 Erken Kikladik I. Evre M.. 3000 2500 Erken Helladik I. Evre M.. 3000 2500 Erken Miken II. Evre M.. 2500 2200 Erken Kikladik II. Evre M.. 2500 2200 Erken Helladik II. Evre M.. 2500 2200 Erken Miken III. Evre M.. 2200 2000 Erken Kikladik III. Evre M.. 2200 2000 Erken Helladik III. Evre M.. 2200 2000 Orta Miken I. Evre M.. 2000 1900 Orta Kikladik I. Evre M.. 2000 1800 Orta Helladik M.. 2000 1550 Orta Miken II. Evre M.. 1900 1700 Orta Kikladik II. Evre M.. 1800 1700 Orta Miken III. Evre M.. 1700 1550 Orta Kikladik III. Evre M.. 1700 1550 Ge Miken Ia. M.. 1550 1500 Ge Helladik I. M.. 1550 1500 Ge Miken Ib. M.. 1500 1450 Ge Miken II. M.. 1450 1400 Ge Helladik II. M.. 1500 1400 Ge Miken IIIa. M..1400 1300 Ge Helladik IIIa. M..1400 1300
68 69

Mountjoy 1993, 9. Higgins 1997, 13.

Ge Miken IIIb. M..1300 1200 Ge Helladik IIIb. M..1300 1200 Ge Miken IIIc. M..1200 1100 Ge Helladik IIIc. M..1200 1100

III. F. Furumakn nerisi70:

Ge Miken I. M.. 1550 1500 Ge Miken IIA. M.. 1500 1450 Ge Miken IIB. M.. 1450 1425 Ge Miken IIIA1. M.. 1425 1400 Ge Miken IIIA2(erken). M.. 1400 1375 Ge Miken IIIA2(ge). M.. 1375 1300 Ge Miken IIIB. M.. 1300 1230 Ge Miken IIIC1. M.. 1230 1075 Ge Miken III C2. M.. 10751025

III. G. Dickinsonun nerisi71:

Ge Miken I. zmir, Iasos, Miletos Ge Miken IIa. Troia, Kazanl Ge Miken IIb. Klazomenai Ge Miken IIIa1. erkes, Ephesos Ge Miken IIIa2. Ephesos, Smyrna, Mskebi, Mylasa, Mersin Ge Miken IIIb. Beycesultan, Gavurtepe, Pisidia, Telmessos Ge Miken IIIc. Larisa, Pitane, Fraktin

Kta Yunanistandaki Miken merkezleri zerine, bu gne dek birok yayn yaplmtr72. Fakat ne Miken dneminde, ne de daha sonralar, kar kydan asla ayr tutulamayacak olan Anadolunun bat ve gney sahillerindeki Miken varl veya etkileri zerine ok az ey yazlp izilmitir. Bunlar da ancak mevcut verilerin birer derlemesi olmulardr. Dickinson, Bat Anadoludaki Miken yerleimlerini temel alarak bir kronoloji

70 71

Furumark, 1972, 16. Dickinson 1999, 1011. 72 Dickinson 1999, 11.

meydana getirmitir73. Fakat unutulmamaldr ki, Anadolu sahillerindeki Miken varlnn anlalabilmesi iin, arkeolojik ve filolojik verilerle desteklenmi tarihsel bir altyapnn oluturulmas gerekmektedir.

Aratrmada yararlanlan bilim insanlarndan Manningin nerisinin Miken Tun a kronolojisi iin nemli bir rol oynayabileceini kabul etmek yerinde olacaktr. Manningin nerisi dierlerine oranla Ge Miken IIIb olarak adlandrd dneme kadar belirgin bir ayrm gze arpmaktadr. Manning Ge Miken Dnemini klasik olarak Ge Miken I-II-III yerine, Ge Miken Ii kendi iinde Ia ve Ib olarak gruplara ayrm ayrca Ge Miken IIIa evresini ise IIIa1 ve IIIa2 olmak zere ayrmtr. Bu da btn evreleri kesin izgilerle ayrmaktan daha iyi sonular vermitir. Ayrca; Clinenin, Msr Krallarna gre yapm olduu kronoloji de corafi adan Msrn da Miken kronolojisi iin katkda bulunduundan nemlidir. Dickinson, ise Bat Anadoludaki Miken yerleimlerini temel almtr.

Yukarda verilen kronoloji listesinde yer alan tarihler Ege Havzas ve Anadoluda yaplan almalar sonucu fikir verilmesi amacyla belirtilmitir; ancak kesin bir yarg iermemektedir. Sonu olarak bu tarihlemeler her geen gn yaplan almalarla deiecektir. Bunun en byk nedeni; seramik buluntular, mimari ve metal eserler gibi buluntularn oalmasdr. Bu almalarn bilim insanlar arasnda halen bir tartma konusu olmakla birlikte yaplan yeni kazlar ile birlikte karlan yeni buluntularn tarihleme konusunda bizi daha pozitif yorumlara ulatraca da dnlmelidir.

Dnem kronolojisini verdikten sonra, dnemin nemli olaylarn inceleme frsatn daha iyi yakalam olunacaktr. Egede Orta Tun anda nemli bir g olan Minos yer almaktadr ve dnemi iinde etkin bir rol oynamaktadr74. Minos Uygarlnn merkezi Girit Adasdr. Girit Uygarlnn deniz hkimiyeti M.. III. binyldan beri sre gelen bir olgudur. Girit Adas Akdenizden geen veya Ege Denizine girip kan tm deniz yollarna egemendir. Eski ad Keftiu veya Koftu olan Giritte bu dnemde Knossos, Phaistos ve Malliada saraylar ina edilmitir75. Giritte nemli Tun a merkezleri arasnda Tylissos, Malia, Myrtos, Syme, Phaistos, Haghia Triadha, Khania yer almaktadr76 (Harita
73 74

Dickinson 1999, 11. apar 1991, 145 75 Karagz 2005, 11. 76 Ergin 2002, 124.

III). Ege Denizinde hkimiyetlerini kuran Minoslar, buralarda nemli koloni benzeri kurmulardr. Koloniler arasnda Kythera, Melos, Kea, Thera, Skopelos, Rodos, Karpathos ve Miletos bulunmaktadr77. Bu merkezden yaplan ticari ilikiler Miken dneminde daha da artacak, tm Akdeniz Blgesini saracaktr78. Bahsedilen ticaret zellikle Son Tun a dneminde artmtr79. Minos Uygarlnn devamnda daha gl bir yapda, kolonist hareketlerde bulunan Miken Uygarl olumutur. Giritte kinci Saraylar dnemine rastlayan zaman dilimi ierisinde M.. 1600lerde, Yunanistanda nemli deiimler meydana gelmitir. Mikenai bir anda zenginlemi ve gl bir ynetim merkezi olmu; ok gemeden Anadolu, Yakn Dou ve Bat Akdeniz ile sk ilikiler kurmutur. Bundan sonraki 400 yl iinde Kta Yunanistan ve evre blgelerde grlen arkeolojik btnlk, bu uygarla, en nemli temsilcisi Mikenai isminden dolay Miken denmesine yol amtr. Fakat Miken terimi, bu uygarln Mikenai tarafndan kontrol edildii anlamna gelmemektedir80. Dier bir deyile siyasal bir arm yoktur. Bununla birlikte, Miken kltr en ak ve geni bir biimde Mikenaide izlenir. Burada bulunan A ve B Mezar Halkalar, hibir nceli olmakszn ortaya kar ve Miken Uygarl'nn en belirgin ve gz kamatrc zelliklerini tarlar. Geleneksel olarak M.. 1600'e tarihlendirilen B ve ondan bir yzyl sonraya ait A Halkas'nda yaplan kazlarda altn l maskeleri, altn diskler, kllar ve kaliteli iilik gsteren lks mallar bulunmutur81. Bu mezarlar, kukusuz ynetici snfa belki de bizzat krallara aittir. Bu yeni toplumun ortaya k, sava arabalar ile Yunanistan'a gelen Hint-Avrupal topluluklara balanr82. Miken kltrnn geliimi en ak biimde, Orta Yunanistanda ve Peleponnessosta izlenebilmektedir83. Geliimin en nemli kantlarndan biri, yuvarlak planl, dromoslu ve bindirme tekniiyle ina edilmi tholos mezarlardr. Bunlarn ina edildii dnem, ayn zamanda Mikenlerin faaliyetlerini arttrd zaman dilimine denk dmektedir. zellikle Bat Akdeniz'de (talya ve Sicilya) Miken anak mlei younlamaya balar ve Ge Hellas II'den itibaren Rodos, Kbrs, Anadolu ve dier birok yerde grlr84. Arkeolojik bulgular ve metinler, Miken anda Yunanistann sava bir aristokrasi ile ynetilen, uzmanlam i gcne sahip, geni ticari ilikiler srdren brokratik blgelerden olutuunu gstermektedir.
77 78

Mansel 1999, 33. Geleneksel anlatma gre, M.. III. binyln sonunda bugnk Yunanistann kuzeyinden Ege Dnyasna hareket eden Hint- Avrupallar burada sz sahibi olmaya baladlar ve M.. II Binin ortalarnda Giritin deniz hkimiyeti son bulur; Mikenler ticarette egemen olmaya balarlar. Bkz: Mansel 1999, 21. 79 Ayrntl bilgi iin bkz: Erdem 2002, 101104; Pulak 2004, 7889. 80 Mikenler hakknda genel bir deerlendirme iin Bkz: Strong 1965, 12- 15; Mansel 1999, 59- 92. 81 Ergin 2002, 76. 82 Erdem 2002, 5. 83 Mler 2001, 51 84 Ergin 2002, 72- 73.

M.. 12001190 arasnda Miken Uygarl zayflamaya balar ve ayn dnemde ada Hitit mparatorluu yklr. Hitit arivleri bunun sebebi hakknda bilgi vermemekle birlikte, ayn zaman dilimi ierisinde Msrda Akdeniz halklarndan meydana gelen bir kalabaln neden olduu byk karklklardan sz edilir. Firavun III. Ramses, Deniz Kavimleri olarak adlandrlan bu halklar M.. 1191'de bozguna uratmtr. Bu dnemin sonunda kuzeyde Thessaliadan gneyde Lakonia'ya kadar Pylos, Mikenai, Iolkos ve Gla gibi nemli ticari merkezler tahrip edilmitir85. Bu hareketlerin sonucunda Akdeniz bir kargaaya srklenmi, hala tam akla kavumam sebeplerden dolay ayn dnemde Miken merkezlerinin brokratik yaps tamamen km, bu yapnn temel talarndan Linear B yazs terkedilmi ve bir daha da kullanlmamtr86. Latacz, Mikenlerin sonu olarak her ne kadar da edebi metinlerini, antlamalarn ya da tarihlerini tabletlere geirme gereini grmemilerse de, gnmze gelen Linear B kaytlarnn, onlarn yaam, gerek toplum olduunu gsterdiini; onlarn gerek bir toplum olduunu sylemektedir87.

Girit Adasndaki merkezler gibi Yunanistanda da nemli Son Tun a merkezleri bulunmaktadr (Harita IV). Bunlar: Dendra, Lerna, Pylos, Menelaion, Lefkandi, Laurion, Tirynsdir88. Nitekim Son Tun a sz konusu blgedeki ticaretin en youn yaand dnemdir89 ve corafyadan tm ilikili olduu blgeler ticaret nedeniyle etkilenmilerdir90. Bu etkileim kendini sanatta, ekonomide ve birok alanda gstermitir.

Dou Akdenizde ticaretin zellikle Son Tun anda younlatn bilinmektedir91. Bu dnemde ticaretin deniz yoluyla youn yapldn kantlayan olduka ok sayda aratrma yaplm ve birok batk bulunmutur. Bunlardan en nemlileri arasnda bu ticareti kantlayan Ulu Burun batn gsterebiliriz92. Kan 8,5 km. gneydousunda 1982 ylnda bulunan Ulu Burun bat erken tarihi, ilgin buluntular ve tad muhteem malzemeyle dikkatleri zerine ekmektedir93. Son Tun ana, M.. XIV yzyla tarihlenen Ulu Burun batnn buluntular bakr, kalay ve cam klelerden ve eitli
85 86

Erdem 2002, 34. Linear B yazs Hitit metinleri gibi siyasi olaylar aklamada tam anlamyla ilgili deildir; bu yzden siyasi tarihi aklamakta tarihe pek yardmc olamamaktadr. 87 Latacz 2001, 54. 88 Ergin, 2002, 123. 89 Ergin, 2002, 95. 90 Mler 2001, 5152. 91 nal 2000, 187. 92 Pulak 1988, 2. 93 Pulak 2004, 80.

lkelerden gelen objelerden olumaktadr94. Ulu Burun bat ticaret ilikisini kantlamamzda nemli bir paya sahiptir 95. Ulu Burun aklarnda yaplan kazdan kartlan gemiye ait kabuk paralar, Son Tun ana ait, dnyadaki en eski ak deniz gemisine aittir. Geminin yapld sedir aacnn dendrokronolojik tarihlemesine gre gemi M.. 1300de batmtr96. Denizciliin balad Akdeniz sularnda bulunan batk, Anadoluyla komu medeniyetler arasndaki ilikileri renme konusunda bize byk bir ans sunmaktadr. Son Tun ana ait olan Ulu Burun bat dier batklar arasnda buluntu ynnden en zengin olandr97. Gemi, Son Tun anda Dou Akdeniz mallarn Batya -Akdeniz zerinden Miken Uyarlna ve oradan da Avrupaya- tad dnlmektedir ve eldeki buluntular savunulan dou ile batnn hem ticari hem de sosyo- ekononomik alanda birbirlerinden etkilendiklerini gstermektedir98. Son Tun anda ticaret daha ok deniz yoluyla tercih edilmektedir99. zellikle denize kys olan lkeler iin bu yol nemli bir yer tekil etmektedir; nk kara yoluna gre daha avantajldr100. Son Tun anda ticaretin ok gelimesinin en nemli sebeplerinden biri de deniz ar lkelerin birbirleri ile ilikilerini salayacak deniz hattnn gl bir yapda olmasdr101. Batk, dnemin ticaret an ve ticaret kltrn anlatmas asndan nemlidir. Ortadou ve Kbrs retimi olan hammaddelerin, bu lkelerde elde edilen mallarn, yine bu lkelerde aratrlp gelitirilen bulularn ve fikirlerin Ege Dnyasna aktarm dou-bat ynnde ileyen deniz tamacl ile gereklemektedir102. Bu rotay izleyen gemiler Dou Akdeniz kylarn izlemekte ve Ulu Burun mevkiini aarak, Anadolunun gney batsndan Ege Denizine ulamaktadr103 (Harita V). Bu sava en byk kant olarak; batkta ele geen arlklarn Ege sisteminden olmamas aksine hepsinin Ortadou kkenli olmasn gsterebiliriz104.

Son Tun a siyasi yaps incelendiinde almann konusu olan dnemde g dengelerinin deitii ve siyasi yapnn merkeziyeti bir hal ald grlmektedir. Anadoluda beylikler dnemi son bulmu ve uzunca bir sre bulunduu corafyaya ve komularna etkide

94 95

Ko 2006, 38. nal 2000, 189. 96 Pulak 2004, 80. 97 Erdem 2002, 101104. 98 Ko 2006, 38. 99 Mler 2001, 52. 100 Denize kys olan lkelerde deniz yoluyla yaplan ticaretin kara yoluna gre daha avantajl olmasnn nedeni maliyetin daha az olmasndandr. Bkz: Ergin 2002, 95. 101 nal 2000, 185. 102 nal 2000, 192; Pulak 2004, 80. 103 Pulak 1988, 30. 104 Ko 2006, 40.

bulunacak Hattua bakentli105 Hitit Devleti kurulmutur106. Kuzey Suriye ve ksmen Filistinde Mitanniler yer almaktadr107. Gneyde ise yine Anadoluda kurulan Hitit kadar gl bir siyasi yapya sahip olan Msr bulunmaktadr108. Batdaysa tpk bu devletler gibi gl bir yapya sahip olan Miken Uygarl yer almaktadr. leriki blmlerde ayrntsyla bahsedilecek ve allan konunun aslnda zn oluturan Bat Anadoluda, Hitit ile Miken arasnda tampon blgede yer alan kk lkeler yer almaktadr109. Bahsedilen lkeler kendilerinden gl yapda olan Hitit ve Miken toplumlarndan bamsz politika izlemiler; zaman zaman da bu lkelerle birlikte hareket etmilerdir110. Mezopotamya topraklarnda Asur ve Babil Devletleri sz sahibiydiler ve bu lkeler verimli topraklara sahip olduundan btn devletler tarafndan nemli bir merkez olarak grlmektedirler. Ayrca Hitit Devleti tarafndanda yakndan takip edilmilerdir111. Bu dnemde Hitit, Msr ve Asur arasnda srekli bir siyasi ekime bulunmaktadr ve bu mcadele bulunduklar corafyalar tamamyla etkilemektedir. Bu lkeler arasndaki siyasi ekimenin kkeninde, varlklarn

srdrebilmeleri iin ellerinde tutmalar gereken verimli topraklar birbirlerine kaptrmama politikas yatmaktadr. Egede ise olay tamamyla farkl bir yapdayd. Burada bulunan Minos ve Miken Uygarlklar hibir zaman siyasi ekimelerin iinde kalmamlardr. Bunda belki de bulunduklar corafya etkili olmutur. Minos ve daha sonra Minos Uygarlnn yerini alan Miken Uygarl daha ok Akdeniz Dnyas ile ticari ilikilerde bulunmu ve siyasi mcadelelerden uzak durmulardr.

Yukarda zerinde allan konu zerinde ilikisi olan corafyalar incelenmeye ve bu corafyalar arasnda ticaret faktrnn nemi kantlanmaya allmtr. Bu ksmdan sonra Hitit mparatorluu ve dier blgelerin siyasi yaplarn ilenecektir; ancak burada Son Tun anda nemli bir merkez olan ve Hitit ile Msr arasnda nemli bir merkez olan Levanta112 deinilecektir ki bu merkez birok kent devleti tarafndan idare edilmektedir113.

105 106

Eilmez, 2005, 6. Klengel, 2002, 413. 107 Alpman 1982, 303; Akurgal 1995, 35; Cabbar, Ekinozluil 2006, 23. 108 Karauuz, 2002, 240241. 109 Ayrntl bilgi iin bkz: Alparslan, 2000, 3. 110 Bat Anadoluda bulunan M.. II. bin lkeleri III. blmde ayrntsyla ilenecektir. 111 Hiti devletinin ana politikas I. Hattuili dneminden beri Kuzey Suriyeye inmek ve verimli topraklar ele geirmek olmutur. 112 Levant, Hitit mparatorluu ile Msr arasnda siyasi ekimenin neden olduu nemli bir merkez olmas nedeniyle nemli bir blgedir. Ayrntl bilgi iin bkz: nan 1992, 13. 113 Erdem 2002, 16.

zellikle Son Tun anda, Msr ve Hitit, dnemlerinin iki byk gc konumundadrlar ve varlklarn srdrebilmek iin devaml mcadele ierisindedir. Levant kylarnda bulunan Ugarit114 bu dnemde nemli bir merkezdir ve ad geen devletlerarasnda ekimelere neden olmutur115. Doal limanlara sahip bir kyda, verimli ovalara bakan bir tepe zerinde yer alan Ugarit, konumu sayesinde ok nemli bir ticaret kenti haline gelmi, zellikle M.. 1336da Hitit egemenliine girdikten sonra gelierek zenginlemitir116 (Harita V). M.. XIV. ve XIII. yzylda Ugarit; kalay, tun ve dier nemli metaller iin nde gelen bir kaynak olarak karmza kmaktadr117.

M.. II. binyln ortalarndan itibaren ticaret ve uluslararas diplomaside Yakn Dou'yu da iine alan atlmlar sonucu, Ugarit Blgesi, gerek kara gerekse de deniz yolu ile Msr' Hitit mparatorluuna, Mezopotamyay da Miken Uygarlna balayan geni bir alveri ann merkezi konumuna gelmitir118. Ancak bu durum Ugarit kentinin ticari konumu ve barl tutumunu deitirmemitir. nk bu dnemde Ugarit kenti gerek Msr gerekse gneyindeki Suriye-Filistin sahilleri boyunca ticari faaliyetlerini srdrm ve bu blgelerle ban koparmamtr119. Zaten Hitit politikasna gre Hitite baml blgeler, Hitit hkmdarnn korumas ve gzetimi altnda grlmektedir.120. Bu nedenle de Hititin kurduu ilikiler daha ok ynetsel anlamda olup, i ilikileri dzenleyici ve kendisine bal kalnd srece, sadk prenslerin ek kazanmlarla dllendirilecei bir anlay zerine kurulmutur. Bu merkezden ticaret, youn bir ekilde Babil, Hitit, Nuzi, Alalah, Alaia gibi baz komu lkelerden bamsz ya da saraya bal tccarlar tarafndan kara ve deniz tamaclyla yaplmaktadr121. Ugaritden gnderilen mallar tccarlar tarafndan genellikle Silifkeye yerletirilen Ura limanna122 getirilmekte ve buradan Keben, Kilisetepe, Mut, Tarhuntassa123 ve Zallara124 yolu ile Hitit merkezine gnderilmektedir125.

114

Suriyedeki Lazkiye liman yaknlarndaki Ras-amrada bulunan Ugarit zellikle M.. XIV- XII. yzyllarda Eski Yakn Dounun nemli ticaret merkezlerinden olmutur. Bkz. Karauuz, 2002, 161. 115 Korfmann 2001, 357. 116 Karauuz 2002, 161. 117 Yakar 1976, 121. 118 nal 2000, 189. 119 Ko 2006, 36. 120 Bu konuyla ilgili bir baka blgede Bat Anadolu blgesidir. Blgede bulunan yerel krallklar Hititin vassal krallklar konumundadr ve Hattua baz durumlarda bu krallklara yardm elini uzatmaktadr. 121 Heltzer 1978, 121. 122 Erdem 2002, 101. 123 Karauuz 2002, 72. 124 Bu ehir genellikle Cihanbeyli ve Tuz gl civarna yerletirilir. Bkz: Bahar- Koak 2002, 38. 125 Karauuz 2002, 163.

Kara yolu tamaclndan ziyade bu yerleim merkezi deniz tamaclnda daha ileriye gitmitir ve nemli merkezlerle ticari ilikiler kurulmutur126. Deniz tamaclnda Fenike, Filistin sahilleri, Msr, Hitit, Kbrs ve Girite kadar ulamakta, buradan kar kylara gemektedirler127. Ugaritde en az limann olduu bilinmektedir. Bu limanlardan gnderilen mallar arasnda buday, ya, arap, keten, kereste yer almaktadr. Ayrca Ugaritli gemiciler Ege Havzasndan deerli Miken seramiklerini kendi lkelerine tamaktadrlar128. Ayn olayn tersi Miken dnyasnda da grlmektedir. Ugarit dnyasna ait buluntular buralarda yer almaktadr. Ticaret ilikisine bal bulunan buluntular, etkileimin en arpc kantdr. Anadolunun i kesimlerinde bulunan Miken seramikleri bu etkileimin boyutlarn anlamamzda bize yardmc olmaktadr. Bu saptamaya bir baka kant olarak, hayvan eklinde vazolarn ve zerine cam geirilmi seramik ielerin Kbrsta bulunanlarla byk benzerlik tamalarn gsterebiliriz. Ege Denizinden Mezopotamya veya rana uzanan etkileim ise kadehler, iek talar ve camla dekore edilen kolyelerde kendini ticaret yoluyla gstermektedir. Buraya kadar Hitit mparatorluu evresinde bulunan corafyalar zerinde allmtr. Hitit mparatorluunu anlatrken yukarda incelenen devletler hakknda yorumlarda bulunulacaktr. rnein Hititin ticari balar kurduklar Ugarit ile ve ticaret ilikisi yznden Bat Anadolu kylarna hatta Anadolu ilerine kadar gelmi olan Mikenleri tekrar tekrar inceleme frsat bulacaz.

Hitiler, tarih boyunca ilklere imza atmlardr. Hititler ilk kez Anadolu siyasi birliini salamlardr. Dier Anadolu beylikleriyle birlik kurarak blgesinin ve dier corafi alanlarn korktuu bir g oluturmulardr129. II. Murili kendi koyduu kurallar ve devlet yaamnn yllk akna kadar tuttuu yllklarla, tarih yazm geleneini balatmtr
130

Kade Antlamas tarihin ilk bar antlamasdr131. Hukukta ilk tazminat uygulamasn balatan hkmdarlk Hititlerdir. Tahl depolama sistemi ilk kez Hititlerde planlanmtr. Hititler, devlet mallarnn envanterlerini tutarlar ve kayda geirirlerdi. Devlet hazinesinden
126 127

nal 2000, 192. Heltzer 1978, 150. 128 Astour 1965, 253. 129 Cabbar- Ekinozluil 2006, 11. 130 Martino 2003, 59; Alparslan 2006, 44. 131 Kade sava M.. 1285 ylnda yaplm; antlama 1270 ylnda imzalanmtr. Bkz: Dinol, 1997 792; Akurgal 1995, 52; Sevin 1999, 139; Dinol 2004, 30.

alnan ve verilen malzemeler iin makbuz kullanlrd ki bu uygulama da dnyada bir ilk olarak karmza kmaktadr132. Hitit Devleti feodal ve teokratik karakterdedir133. Bata Tabarna denen kral ve Tavananna unvan tayan, devlet ve klt ilerinde yasal bir yeri olan kralie bulunmaktadr134. Kraln mutlak, tek bana karar verme yetkisi Panku135 denen meclis tarafndan snrlandrlmtr136. Bu kurum daha sonra tamamen kaldrlmtr. Kendilerine Neal diyen Hititler137, Orta Anadoluda kurduklar devletlerini o dnemin sayl gl devletleri arasna sokmulardr138. Hititleri ayrntl biimde ele almak ve varsaymlara, mitolojilere, zaman kopukluklarna yaslanmadan anlatmak, neredeyse olanakszdr. Bunun ncelikle bilinmesi gerekmektedir. Baka bir gerek de Hititlere ilikin salam ve gvenilir verilerin srdrlen arkeolojik almalar nedeniyle, dev boyutlara ulam olmasdr. Hititlerin binlerce yl hatta tarihi alardan nce Anadolu'da ilk byk mparatorluu kurmasyla, etnik ve dil kkeni sorununun henz zlememesi, bu iki nokta arasnda duran sorunlu belirsizliin en iyi rnei saylmaktadr. Temel grnt erevesinde, Hititlerin Anadoluya dardan g ettikleri dnlmektedir139. Ancak, g tarihleri ve nereden gtkleri konusu yeterince aydnla kavuturulamam durumdadr. G etkileri hakknda birok gr bulunmaktadr. Bir olayn doruluunu kantlamak iin farkl grlerin sylenmesi gerekir ki gerek dnce bylelikle net olarak anlalabilsin. Kabul gren grler arasnda ilk sray, M.. II. binin balarnda yllarnda Karadenizin kuzeyinden balayp Kafkasya stnden Anadoluya girdikleri tezi yer almaktadr140. Hititler Anadoluya geldiklerinde, yerletikleri Kzlrmak yay iinde, Hatti lkesinde ve Hattiler denilen bir baka halk yaamaktadr141. Hattiler142, Anadolunun yerli halk saylmaktadr143.

132 133

Cabbar- Ekinozluil 2006, 11. Bryce 2003, 4. 134 Alp 1952, 39. 135 Panku bir eit meclistir. lke sorunlar burada karara balanrd Byle bir yaplanma ilk defa Hattuada ortaya kmtr. Ayrntl bilgi iin bkz: Cabbar- Ekinozlugil, 2006, 7. 136 Akurgal 1995, 27, 77. 137 Darga 1992, 12; Dinol 1997, 769. 138 Akurgal 1995, 11; Dinol 2004, 22. 139 Uzunolu,-Topalolu 2000, 18. 140 Macqueen 2001, 27; Sevin 2003, 136; Dinol 2004, 23; Ko 2006, 2. 141 Gurney 2001, 27. 142 Hititler Hattilerle kaynam ve bir btnlk salayarak devlet kurmulardr. Alacahyk Kral Mezarlarndaki buluntular Hatti kltrn ve daha sonraki Hitit lkesindeki sanatnda ki benzerliklerde iki kltrn kaynatn kantlamaktadr. Bkz: Ko 2006, 45. 143 Cabbar- Ekinozluil 2006, 22.

Hititlerin zellikle dilleri ynnden Hint-Avrupal bir kavim olduu bilinmektedir144. Hattiler, yeni gelenlerden daha yksek bir kltr dzeyindeydiler145. rnein, gne kursu diye anlan tuntan yaplm dinsel simgelerinde orta blmn gnei, etrafndaki tomurcuklarn da gezegenleri betimlemesi, Hattilerin ne denli bir yksek kltre eritiklerini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Hititler Hint- Avrupal bir topluluktur146; ancak kkenleri hakknda fazla bilgiye sahip deiliz147. Anadoluya M.. II. binyl balarnda g ettikleri varsaylmaktadr148. Asur Ticaret Kolonileri dnemiyle balayan bu iliki sonras merkezi devlete doru ilk admlar, kkeni Orta Anadoludaki Kuara kentine dayanan, Pithana ve olu Anitta149 ile atlmtr.

Kani Kral Anittadan yaklak yzyl sonra ayn soydan gelen Kuaral Labarna Orta Anadoluda pek ok kraldan birisi olan Piyutiyi bir gece basknyla yenilgiye uratp, Hattuu ele geirerek egemenlik alann geniletmi, kendine Hattuili kente de Hattua ismini vermitir150, bylelikle Hitit Devleti kurulmutur151. Hattua bakent yapan I. Hattuili152 ile Eski Hitit Devleti hzl bir biimde gelimeye balamtr153. Yazl belgelerden edindiimiz bilgilere gre ilk sefer Kuzey Suriye zerinedir ve bu blgenin ele geirilmesine nem verilmitir154. Alalah ele geirmitir ve daha sonraki mcadeleleri iin nemli bir merkez elde etmitir. Bu dnemlerde Mitanni Devleti henz kurulmam ve blge prenslikler tarafndan ynetilmektedir. Ayrca sz edilen yerdeki topraklar ticaretle uraan zengin devletlerindir155. Hattuili ilk nce Kilikya Kapsndan (ukurova) Akdenize girmi156, buradan da ticaret yolu araclyla Halepe ulam; ancak buray ele geirememitir157. Sonu olarak Hattuili158 scak topraklara inmek ve lkesinin snrlarn geniletmek politikas izlemitir159.
144 145

Darga 1992, 11. Hatti lkesinde, Yukar lke ve Aa lke olarak iki corafi birim ve ayn zamanda iki ynetim birimi bulunurdu. Ayrntl bilgi iin bkz: Duran 2003, 43. 146 Akurgal 1995, 11; Oettinger 2002, 406; Ko 2006, 3. 147 Sevin 1999, 129; Gurney 2001, 27. 148 Cabbar- Ekinozluil 2006, 22. 149 Ayrntl bilgi iin bkz: Akurgal 2003, 3639. 150 Klengel 2002, 413; Sevin 2003, 137. 151 Akurgal 1995, 26; Sevin 1999, 129; Akurgal 2003, 5564; Duran 2003, 18. 152 Hattuilinin hkmdarlk yllar M.. 1650-1620dir. Bkz: Dinol 2004, 30. 153 Akurgal 1995, 24; Neumann 2001,46. 154 nal 2002, 66. 155 Erdem 2002,20. 156 Mansel 1999, 685. 157 Brandau 2003, 44. 158 Hattuili hakknda detayl bilgi iin Bkz: Macqueen 2001,3940. 159 Gurney 2001, 30.

Hitit Devletinin yaklak olarak M.. 1650 ile 1200 yllar arasndaki uzun egemenlik srecine Hattua (Boazky) bakentlik yapmtr160. Merkezi blge, Kzlrmak kavsinin iinde yer almaktadr. Hitit dneminde yaylm alannda, kuzeyde Yukar lke161, gneyde Aa lke162, douda Azzi-Hayaa163 ve uwa164, batda Wilua165, Assuwa166, Ahhiyawa167, Arzawa168, kuzeyde Pala169, Kaka170, gneyde Lukka171, Tarhuntaa172, Kizzuwatna173 ve gneydouda Mitanni174 lkeleri bulunmaktadr175 (Harita VI). Hattuilinin yerine torunu ve veliahd I. Murili gemitir176. I. Murili'nin askeri icraatnn arlk noktasn Halpa ve Babil kentlerinin alnmas oluturur177. Bunlardan birincisinin, Hattuili dneminde yaylma siyasetinin ilk hedefi olarak kabul edildii bilinmektedir178. Halepin Hititlerin egemenliine girmesi sonucu, n Asyadaki kuvvet dengesi Hitit Devletinin lehine dnmtr179. Bu kentin alnmas ayn zamanda ticaret yollarnn denetiminin de Hitit Devletinin eline gemesine olanak salamtr180. Ayn zamanda bu kentlerden pek ok ganimet ve tutsak da alnm181, bunlar da Anadolu ilerine tanmtr. Kuzey Suriyenin fethi, I. Muriliye Mezopotamya kaplarn aan en byk etken olmutur. Halep dnce, ayn blgede egemen olan Hurri kkenli prensler de Hitit ordusu karsnda tutunamaynca, I. Murili Frat' izleyerek gneye inmitir ve Babil nlerine kadar gelmitir. Sonu olarak bu hkmdar da I. Hattuilinin yaylma siyasetini izlemi,

160 161

Gurney 2001, 26; Seeher 2006, 2. http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm 162 http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm 163 Starke 2001, 35. 164 Alparslan 2002, 24- 25. 165 Alparslan 2002, 25. 166 Karauuz 2002, 105. 167 Starke 2001, 35. 168 Karauuz 2002, 107. 169 Karauuz 2002, 107- 108. 170 http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm 171 evik 2001, 12. 172 Tarhuntaa lkesi Hititin gneyindedir. Bkz: Karauuz 2000, 76. 173 Kizzuwatna Anadolunun gneydousundadr. Bkz: Sayg- Keten 1991, 21; Karauuz 2002, 42. 174 Baskenti Wassukanna olan ve genellikle Kuzey Suriye blgesine yerletirilen Mitanni, Kerkkten Akdenize kadar uzanmaktadr. Bkz: Alpman 1982, 303- 304; Akurgal 1995, 73; Dinol 1997, 792. 175 Dinol 1982, 24. 176 Akurgal 1995, 32; Macqueen 2001, 47. 177 Duran 2003, 19. 178 Dinol 1997, 792. 179 Klengel 2002, 413. 180 Akurgal 1995, 32. 181 Hititliler savat lkelerden tutsaklar Hattuaa getirip lke ilerinde altrmaktadrlar; ayrca bu lkelerden getirdikleri tutsaklar yznden birok defa bulac hastalklarla mcadele etmilerdir.

Halepi alm ve Babile kadar uzanarak, yaklak M.. 1550 senesinde, buray da yakp ykarak Hammurabi slalesini sona erdirmitir182.

I. Muriliden sonra devlet bir kargaa dnemine girmitir ve devletin bana birok kral gemitir183. Bunlar iinde en nemlilerinden biri Telipinu'dur184. Kral tahta kar kmaz lke ii ekimelere son vermek iin nemli yasalar karmtr185. Telipinu zamanndan kalma yazlar hem Hitit tarihine k tutmaktadr, hem de Telipinu ilk olarak kralln kime kalacan belirlemitir186. Kral: Birinci kadndan doan erkek ocuk kral olur. Eer birinci sradan bir prens yoksa ikinci sradan olan erkek ocuk kral olur. Bir kral ocuu, bir olan mevcut deilse, bu durumda birinci sradan olan kz evlendirilir, onun kocas kral olur187 hkmn vererek kargaay nlemitir.

Dinolun, Eski Hitit dnemi olarak adlandrd dnem Telipinuyla son bulmutur188. Telipinudan sonra srasyla devletin bana Tahurvali, Alluvamna, II. Hantili, II. Zidanta, II. Huzziya, I. Muvattalli (1500- 1450)189, I./II. Tuthaliya (14501420), I. Arnuvanda (14201400), II./III. Tuthaliya gemitir (14001380)190. Bu dnem Dinola gre Orta Hitit dnemi olarak adlandrlmaktadr191. Kral II./III. Tuthaliyadan sonra oullar Gen Tuthaliya tahta gemitir192. Akurgal, II. Tuthaliyann taht bana geer gemez Kuzey Suriye ile ilgilendiini sylemektedir193. II./ III. Tuthaliyadan sonra Hattuan bana I. uppiluliuma gemitir194. Hitit Devleti kralla birlikte daha gl olmu ve imparatorluk haline gelmitir195. I. uppiluliuma lkenin snrlarn Kuzey Suriyeye, etki alann da Kuzey Mezopotamyaya kadar yaymtr196. Hitit Devletinin kurulduu yllardan beri asl siyasi politikasn gneye inmek ve verimli topraklara hkim olmak olarak deerlendirebiliriz. Hurilerin M.. 1500 yllarnda kurduu Mitanni Devletini ykmtr197. I. uppiluliuma
182 183

Akurgal 1995, 73; Dinol 2004, 27. Klengel 2002, 414. 184 Telipinunun hkmdarlk yllar M 15251500 yllardr. Bkz: Dinol 2004, 30. 185 Akurgal 1995, 34; Gurney 2001, 3032; 2002, 123- 124. 186 Duran 2003, 20. 187 Akurgal 2003, 66. 188 Dinol 2004, 27. 189 Dinol, Tahurvaili- I. Muvattalli dnemi arasna M.. 1500- 1450 tarihlerini vermektedir. Bkz: Dinol 2004, 30. 190 Dinol 2004, 30. 191 Dinol 2004, 30. 192 Akurgal 2003,7879. 193 Akurgal 1995, 37. 194 Dinol 2004, 30. 195 Sevin 2003, 148; Akurgal 2003, 79. 196 Klengel 2002, 415. 197 Neumann 2001, 46; Erdem 2002, 3941; Karauuz 2002, 204.

dneminde de kendisinden nceki hkmdar gibi Bat Anadolu Blgesinde bulunan krallklarla mcadele edilmitir198. Hkmdarn blgede yapt mcadeleler, M.. II. binyl siyasi corafyas ilenirken ayrntl olarak ele alnacaktr. I. uppiluliumadan sonra tahtn bana ilk nce II. Arnuvanda geecektir199. Ancak babasyla birlikte kt Suriye seferinde yakaland veba hastalndan dolay imparatorluk banda bir yl kadar ksa bir sre kalmtr ve onun yerine I. uppiluliumann kk olu II. Murili gemitir200. Hitit mparatorluunun en baarl krallarndan birisi olarak ad gemektedir. Kargama kardeini, kardei lnce de olunu; Halepe yeenini kral yaparak Yakndoudaki Hitit egemenliinin gcn srdrmtr201. II. Murili imparatorluun bana geer gemez Bat Anadolu politikasyla ilgilenmeye balamtr. I. uppiluliumann lmnden sonra karklklar yeniden balamtr, ancak yerine geen olu II. Murili ksa srede duruma hkim olmutur. M.. 1343den 1310a kadar tahtta kalan II. Murili202, ounlukla hkmdarlk yllarnda anlamalar yaparak ve diplomasi yoluyla dier devletlerle iyi ilikiler kurmutur ve bylece mparatorluun snrlarn gvenceye almtr.

Babas I. uppiluliumann icraatn da bize aktaran II. Murili, kendi dneminde olup bitenleri egemenlik yllarna ayrarak, ayrntlar ile vermektedir203. craatlarnn yazld bu tr belgeler yllk olarak bilinir. II. Murilinin yllklar n Asya tarih yazcl iinde anlatm biimi ve ayrntlara girmesi asndan ok nemli bir yer tutmaktadr. zellikle devletleraras antlama metinlerinin balarna konan ve o gne dein, antlamann yapld devletle ilikilerin nasl gelitiini zetleyen ve geriye bak adn verdiimiz blmler, Hititler'de tarih bilincinin ne denli gl olduunu kantlamaktadr. Ayrca tabletler sayesinde Hitit ve onun corafyasnda bulunan olaylar rahatlkla renmekteyiz. II. Murili yllklar, imdiye dein Boazky arivlerinde bulunmu en geni tarih ierikli belge topluluunu oluturmaktadr204. Bunlar birinci snf tarih kaynaklar olarak deerlendirmekteyiz. Bu bakmdan, mparatorluk dneminin en gl krallarndan biri olan II. Murili dnemi ile ilgili hemen hemen her bilgiyi yllklardan renebilmekteyiz.

198 199

apar 1981, 314. Dinol 2004, 30. 200 Akurgal 1995, 47; Macqueen 2001, 51. 201 Akurgal 2003,83. 202 Dinol 2004, 30. 203 2002, 165; Alparslan 2006, 44. 204 2002, 165.

Yine II. Murili tarafndan hazrlanm olan anlamalardan ve Msr ile Suriyeye ilikin belgelerden kendisinin ve babasnn iktidar hakknda nemli bilgiler edinilmektedir. Arzawa lkesiyle yaplan savalar bu dnemin en nemli olaydr205. Savalar sonucunda Arzawa tekrar konfederasyona katlmtr206.

II. Muriliden sonra tahta kan en byk olu II. Muvattalli Hitit tarihi asndan nemli bir imparatordur207. II. Muvatttali kral olur olmaz kk kardei Hattuilinin ihtirasl tutumuyla karlam, gz imparatorlukta olan kardeiyle geinememitir. Bu yzden de Hattua ve evresinin idaresini ister istemez ona brakarak Konya Ovasnda bir yerde bulunmas gereken Tarhundassa kentine tanm ve orada kendisi iin ayr bir krallk kurmutur208. mparatorun en nemli olay ve adnn kitaplarda gemesinin en nemli nedeni Msr cephesidir. Kuzey Suriyede Amurru Kralnn Msr Hkmdarln kabul etmesiyle Hitit ve Msr arasndaki mcadele, hem siyasi hem de ekonomik olarak kanlmaz hale gelmitir209. Tarihin en nemli olaylarndan birisi olarak gsterilen Kade Sava210 (M.. 1285) Hititler iin zafer niteliindedir211 ve yaplan sava sonras Kuzey Suriye zerindeki denetimi zarar grmemitir212. Kade Sava sonras tarihte bir ilk olay yaanm olup, iki lke arasnda bar antlamas imzalanmtr213. mparator, hkmdarl srasnda devlet ii ekimelerle uramaktadr ve bu da siyasi yapy zayflatmaktadr214. Bylece dman lkeler Hititin iinde bulunduu durumdan yararlanmak istemektedirler. Asur devleti bu durumdan ve Kade savandan yararlanarak Mitanni devletini kendisine balamtr215.

II. Muvattalli lnce yerine, olu Urhi-Teup -III. Murili adyla- tahta gemitir
216

. II. Muvattallinin resmi olmayan olu Urhi-Teup, ynetim merkezini yeniden

Hattuaa tamtr. Ancak yeni imparator daha ok huzursuzluk kayna olmu ve

205 206

Bryce 1974, 103; nal 2003, 26. Arzawa M.. II. binde Bat Anadoluda varln srdren bir topluluktur ve II. Murili zamannda bu krallk zerine sefere klmtr. Bu sava sonras Arzawa Krall kontrol altna alnm ve Hititin Bat Anadoludaki tehlikesi son bulmutur. Bkz: Macqueen 2001, 51; Alparslan 2006, 44. 207 Dinol 2004, 35. 208 Klengel, 2001 417; Alparslan 2007, 161. 209 Kade Sava Hiti ile Msr ilikisinde nemli paya sahiptir. Ayrntl bilgi iin Meltem Alparslann II. Muwatalli Dnemi adl Doktora Tezine bakabilirsiniz. 210 Neumann Kade Savann M.. 1275 ylnda yapldn sylemektedir. Ayrntl bilgi iin bkz: Neumann 2001, 46. 211 Duran 2003, 28; Cabbar- Ekinozluil 2006, 45. 212 Akurgal 1995, 52- 53; Macqueen 2001, 52. 213 Dinol 1997, 792; Gurney 2001, 3940; Sevin 2003, 156; Cabbar- Ekinozluil 2006, 11. 214 Alparslan 2007, 87. 215 Darga 1992, 15. 216 nal 2002, 82; Karauuz 2002, 199.

imparatorluu yaklak yedi yl srmtr217. III. Hattuili, III. Muriliyi tahtan indirip Hattuan bana gemitir. III. Hattuili adyla tahta kan Hattuili, bar bir siyaset izlemitir. Asurlularn giderek tehlikeli olmas Hitit ve Msr mparatorluklarn anlamaya zorlamtr. Tarihte Kade Antlamas adyla bilinen anlamann Msr kopyas Msr Kamak Tapnanda, Hitit kopyas ise Hattua devlet arivinde bulunmaktadr. Kade Savayla ilgili bilgilere ise yalnz Msr tapnaklarndan Ebu Simbel, Karnak ve Luksorda rastlanr218. Kade Antlamas sonrasnda II. Ramsesin bir Hitit prensesiyle evlendiini, bu evlilik onuruna Ebu Simbele dikilen tatan renmekteyiz. Bylece her iki imparatorluk arasnda salam bir bar kurulmu olmaktadr. Hattuili dnemi belgelerinde imparatorun mhr yannda bir baka mhr daha vardr. Hurrili bir rahibin kz olan Kralie Pudu-Hepa bu mhrn sahibidir. Kralienin ynetimde, i ve d siyasette olduka etkili olduu anlalmaktadr. Hattuili Amurru Prensliini219 de Msr gibi evlilik yoluyla bala haline getirmitir220. Bylelikle Kuzey Suriyeyi garanti altna almtr. nk tampon devlet Mitanni Kralln ortadan kaldran Asurlarn nnde hi engel kalmamtr. III. Hattuilinin hkmdarlk dneminde imparatorluk olduka iyi bir siyasi yapya ulamtr. Dneminde meydana gelen en nemli olay, kendinden nceki dnemde Hattuan banda bulunan II. Muvattalli dneminde meydana gelen Kade Savann geciken bar antlamasn imzalamasdr221. bulunmulardr222. III. Hattuiliden sonra Hattuan bana olu IV. Tuthaliya gemitir. Hkmdarn imparatorluk yllar M.. 12501220 yllardr223. Hititler eskiden beri ellerinde bulundurduklar topraklar koruma politikas iindedirler. mparator hkmdarlk yllarnda Asur tehlikesinin farkndadr ve gerekli nlemleri almtr224. M.. 1250de tahta kan IV. Tuthaliya, gen ve deneyimsiz olduu iin devletin zayflayp gcn yitirmesinde en byk etkendi. Toprak kayplar, Anadoluda balayan ayaklanmalar, Kaka saldrlar devletin Bunu yaparak tarihin ilk bar imzalarnn atlmasna katkda

217 218

Dinol 2004,30. Cabbar- Ekinozluil 2006, 5. 219 Karauuz 2002, 176- 177. 220 Dinol 2004, 36. 221 Akurgal 1995, 58. 222 Akurgal 2003, 96. 223 Dinol 2004, 30. 224 Akurgal 2003, 102.

kn hazrlamtr. Deniz Halklarnn gleri225 ve Asurlularn Frat blgesine saldrlar, IV. Tuthaliya dneminin dier nemli olaylardr226. III. Arnuvanda ve II. uppiluliumann egemenlikleri dneminde de devletin k devam etmitir227. II. uppiluliuma saltanatnn Ege gleriyle sarsld bilinmektedir. Birok prensliin bamszln ilan etmesi toprak kayplarn hzlandrmtr. Hkmdarn tahta oturduu dnemde yaztlardan anlald gibi lkenin her yannda kargaa vardr ve kral bunlar dzene sokmak iin youn aba harcamtr. Msr kaynaklarndan renildii kadaryla IV. Tuthaliyann oullar dneminde ktlk ve kylara yaplan saldrlar devleti zorlamtr. Ege g olarak adlandrlan kavimler, yalnz Hatti lkesi iin deil, tm Dou Akdeniz iin ykc etki brakmtr228. Ancak gn ayrntlar henz tam olarak bilinmemektedir. Yukarda da belirttiimiz gibi kavimlerin ad Hattua metinlerinde ve Msr belgelerinde gemektedir. Hattuan son iki imparatoru srasnda sahip olduklar topraklarda kuraklk yaand ve bundan dolay dier olaylarn gerekletii bilinmektedir. Bu nedenlerin birlemesi ve kavimlerin youn bir basks sonucu Hitit Hkmdarl otoritesini kaybetmi ve M.. 1200 yllarnda bilgi edindiimiz ivi yazlar son bulmutur229. Bylece Hattuan230 varl sona ermitir.231. mparatorluun yklmas lkenin tamamen yok olduu anlamna gelmemektedir. Hititler, III. Murilinin srgnde olan olu Hartappunun krallnda varln Aa lkede yaatmtr. Bylece Hitit mparatorluu tarih sahnesinden silinmi ve Gney Anadolu Blgesinde ehir devletleri halinde varln bir sre daha devam ettirmitir232.

Son Tun ann sonunu getiren olay yaklak M.. 1200 yllarna tarihlenen Deniz Kavimleri olarak adlandrlan glerdir233. Bu gler, Msr yazl kaynaklarna gre234 M.. XIII. yzyl sonlar ile M.. XII. yzyl balarnda birok Yakndou devletinin ykmlarna neden olan ve kuzeyden ya da kuzeydeki denizden gelen halklarn g olarak nitelendirilmektedir235. Kavimler g olarak anlan bu hareket iin kullanlan Sea People
225 226

Singer 1983, 215; Dinol 2004, 44. Alok- Yaln 2007, 44. 227 Klengel 2002, 419; Lloyd 2003, 45. 228 zkan 1998, 73. 229 Musluba- Topalolu 2000, 21. 230 Sevin 1999, 140. 231 Uzunolu- Topalolu 2000, 19. 232 Musluba- Topalolu 2000, 21; Dinol 2004, 48. 233 Sandars 1978, 12; Akurgal 1995, 93; Akdeniz 1999, 100. 234 Deniz Halklar gnden ilk kez sz etmi Msr Fravunu Merneptah dneminde M.. 1236da olsa da gn en azndan XIII. yzyln II. yarsna kadar indii dnlmektedir. Bkz: zveri 2003, 42. 235 zkan 1998, 72.

terimi ilk kez 1881 ylnda ortaya atlm yeni bir adlandrmadr236. Deniz Halklar ya da Ege G olarak tanmlanan ve Yunanistan, Anadolu, Suriye, Levantda byk ykmlara yol aan hareketler sonucunda bu lkelerin birou 200400 yl srecek olan bir belirsizliin yaand dneme girmitir237. Bu uygarlklardan en ok Kzlrmak yay ierisinde yaantlarn srdren Hititliler etkilenmi ve bu dnemden sonra Ge Hitit Krallklarnn varlna rastladmz dneme kadar hibir uygarlk izine rastlanlmamtr238. Sz konusu olay kuzeyden balad ne srlen byk bir gtr. Bu kavimlerin nereden geldikleri hakknda ok eitli yorumlar yaplmtr. Genel gr kavimlerin Ege Blgesinden geldii ynndedir239. Genel olarak yukarda bahsedilen tm blgelerde ekonomik ve politik bir kriz ortaya km, d etkenler de bu ortaya kan krizi tetiklemitir. Son olarak gelien g hareketi, sarslan sistemleri ykc bir unsur haline gelmitir. Deniz Kavimlerinin240 g hareketi sadece Anadolu corafyasn etkilememitir241. Kta Yunanistanda, Kbrsta ve Suriyedeki arkeolojik aratrmalar bu blgelerde de Deniz Kavimleri olarak adlandrlan topluluun etkisinin hissedildiini gstermektedir242. Deniz Kavimleri etkisini geni corafyalarda hissettirmi, devletlerin zayflamasna hatta yklmalarna neden olmutur243. Msr kaynaklar bu kavimlerin birden bire ortaya kmadn M.. XIII. yzylda baladn ve zellikle M.. XII. yzylda younlatn bildirmektedir244. Msr Hkmdarl da kavimlerin basklar sonucu zayflamtr245. Sonu olarak Deniz Kavimleri olarak adlandrlan topluluk gneye doru ilerlemi ve yukarda da bahsedildii gibi bir dnemin en nemli siyasi gc olan Hattua bakentli Hitit mparatorluunun yklmasna sebep olmutur. Ayrca Tun ann son bulmasna, 400 yl kadar karanlk a yaanmasna; -yani bu geen sre iinde net bilgiler alamamamza- sonra da Demir ann balamasna neden olmutur246.

Son Tun an da nemli siyasi oluumlar anlattktan sonra ticareti hatrlatp zerinde altmz Hitit siyasi tarihini bitirmeliyiz. Bu dnem zellikle az nce de bahsedildii gibi ticaret ve ekonomi asndan nceki yzyllardan ayrlmakta ve saray
236

zveri, Deniz Kavimleri kavramnn Gaton Maspero tarafndan bilim dnyasna kazadrldn sylemektedir. Bkz: zveri 2003, 41. 237 Kozbe 1997, 656. 238 zkan 1998, 75. 239 Barnett 1969, 361. 240 Eilmez 2005, 50. 241 zkan 1998, 80. 242 Eilmez 2005, 49. 243 Eilmez 2005, 50. 244 Muhly 1989, 11. 245 nan 1992,118. 246 Sandars 1978, 913; Akdeniz 1999, 100.

kontroll

ticaretin

kullanlmaya

baland

dnem

olarak

karmza

kmaktadr.

Mezopotamyada balayan bu ticaret a zamanla bu dnemde zellikle farkl corafyalarda kendine pay bulmu, Egeye kadar ulam ve youn bir biimde devam etmitir. Bu dnemde Hattua bakentli Hitit mparatorluu, ukurova ve Suriye gibi ticaretin nemli merkezlerini ele geirmitir ve kendisi gibi gl bir yapya sahip olan Msr ile komu olmutur. ki lke, burada bulunan, Ugarit gibi, nemli jeopolitik yapya sahip olan yerleimler iin mcadele etmilerdir. Dier yandan iki lkenin de byk bir yapya sahip olmalar mcadele iinde olmalarna neden olmutur. Ugarit gibi Kbrs da maden yataklar247, zellikle bakr bakmndan zengin olduundan mcadele iinde adndan sk sk sz ettirmitir248. Sonu olarak Son Tun anda ticaret nemli bir etken olmutur ve sadece iki lke arasnda gereklememitir. Burada konumuzla ilgili olduundan zellikle Hitit ve etkileri zerinde durulmutur. Bahsedilen dnemde tm Akdeniz ve Ege Blgesi dhil olmak zere tm blge corafyas etkilenmitir ve blgeler aras ilikiler kurulmutur. Kurulan ilikileri hem yazl kaynaklar hem de konuyla ilgili arkeolojik buluntular kantlamaktadr.

247 248

Erzen 1976, 93115. nal 2000, 191.

HTT KRAL LSTES

ESK HTT DNEM
16501620 I. Hattuili (= II. Labarna) 16201590 I. Murili (Babil'in zapt M.. 1594) I. Hantil I. Zidanta Ammuna I. Huzziya 15251500 Telipinu

ORTA HTT DNEM:

1500 Tahurvaili Alluvamna II. Hantili II. Zidanta/Zidanza II. Huzziya I.Muvattalli 14501420 I./II. Tuthaliya

14201400 I. Arnuvanda 14001380 II/III. Tuthaliya

MPARATORLUK DNEM:
13801345 13451343 13431310 13101282 12821275 12751250 12501220 12201215 12151210 12101200 I. uppiluliuma II. Arnuvanda II. Murili II. Muvattalli (Kade Sava 1285) III. Murili (=Urhi-Teup) III. Hattuili (Kade Antlamas 1270) IV. Tuthaliya Kurunta (=Ulmi-Teup) III. Arnuvanda II. uppiluliuma

Tablo 1: (Dinol 2004, 30dan alnmtr.)

IV. BLM: M.. KNC BNYILDA HTT- BATI ANADOLU LKLER

Bat Anadolu Blgesi uygun jeopolitik konumu nedeniyle tarih boyunca birok yerleime sahne olmutur. M.. II. binylda da aada deinilecek vassal devletler249 tarafndan yerleim alan olarak kullanlmtr. M.. II. binde Bat Anadolunun lokalizasyonu gnmzde akla kavumam en tartmal blge durumundadr. Blge dnda Anadoluda yer alan ou sorunlu yerleimin lokalizasyonlar baaryla yaplmtr. Bu durumun nedeni olarak, sz edilen tarihlerde Kta Yunanistanda Miken Uygarl, Orta Anadoluda da Hitit mparatorluu olmak zere iki gelimi uygarln yer almasn ve Bat Anadolu kltrlerinin, ele geirilen birka buluntu dnda varlklarn gsterecek kantlarn yok denilecek kadar az olmasn gsterebiliriz. Bu sav kantlayan Karabel Ant, zmirin hemen dousunda, Torbal lesi Kemalpaa- Nifde bulunmaktadr (Resim 3- 4). Karabel Ant, Kk Menderes Vadisinden Bozdalar aarak Gediz Vadisine ulaan stratejik bir konumdadr250. Bat Anadoluda Hitit mparatorluk anda kalan kaya antlarndan birisi de, Manisa- Turgutlu karayolu zerindeki Akpnardadr251. Latmosda bulunan Luwi hiyerogrifleri bulunan kitabe252 ve Torbal lesi Pancar Beldesinde bulunan stele ait bacak paras253 da Hitit- Ege ilikisini gsteren dier buluntulardr (Harita IX).

M.. II. binde Anadoluya hkim olan Hititler, yaylmc biri siyaset izlemi ve Anadolu ile Yakn Dounun birok lkesinini kendine balayarak vassallk sistemine dhil etmitir. Doal olarak Bat Anadolu ile iliki iinde olan Hititler bu sebeple Ege Dnyas ile de temas iindeydi. almamz tartmal olan ilikiyi ortaya koymaya, yrtlen siyasetleri anlatmaya ve varolan sorunlara zm bulmaya ynelik yaplmtr.

evik, yukardaki sebeplerden dolay (Bat Anadolunun M.. II. bin kltr hakkndaki bilgi eksiklii nedeniyle) Bat Anadolunun M.. II. binyl kltrlerini prehistorik alar kapsamnda deerlendirilmesi gerektiini sylemektedir254; nk Bat Anadolu siyasi corafyas iinde olunan ada yaznn bulunmasna ramen aydnlatlamamtr. M.. II. bin

249

M.. II. binylda Anadoluda yaylmc politika izleyen Hititler Bat Anadoluda bulunan lkeleri vassallk haline getirip, snrlarn gvence altna almtr. Bkz: Yakar 1976, 117. 250 Sevin 2003,167. 251 Darga, 1992, 185. 252 Peschlow- Bindokat- Herbordt 2001, 363; Niemeier 2002, 522, Akdeniz 2006, 9. 253 Ik 2007, 16. 254 evik 2001, 71.

Bat Anadolu lokalizasyon sorununun zlmesi iin, blgede sz konusu dnemi kapsayan aratrmalarn yaygnlamas ve buluntularn artmas gerekmektedir255. Buluntu ve dier arkeolojik belgeler arttka blge ile ilgili dnceler de salam temellere oturtulacaktr.

M.. II. bin Bat Anadolu lokalizayonu hakknda en nemli bilgileri Hitit metinlerinden renmekteyiz256. Hitit dnemi Anadolu corafyas aratrmalarnda geerli kantlara ihtiyacmz vardr. Bulabildiimiz kantlar yakn iliki halinde geen birok yer adn doru lokalize etmemize yarayacaktr257. Anadolunun birok ynnde giriilen mcadeleleri de konu alan siyasal ierikli belgelerden, dinsel ierikli metinlere, dkmler ve klt eyalar listelerinden mektuplara kadar hemen hemen her trde ierie sahip ivi yazl tabletlerden Hitit corafyas hakknda bilgi edinilmektedir258.

M.. II. bin Bat Anadolu tarihsel corafyasnn sorunlarnn zmnde dayanak oluturacak az sayda buluntu bilindii iin, Hitit metinlerinde ad geen ehirler ve blgeler, deniz ya da nehir kysnda olmalar veya evrelerindeki dalar gibi fiziki zellikleri ncelikle gz nnde bulundurularak, varsa dier verilere gre lokalizasyon denemeleri yaplmaldr.

Hitite ivi yazl belgelerde, ounluu yerleim yeri ad olan binlerce corafi isim gemektedir259. Bugn bu corafi isimlerin ok az hakknda ivi yazl belgelerin bize ulatrdklarndan daha fazla bilgiye sahibiz ve isimlerin ok az zerinde lokalizasyon almalar yaplabilmektedir. Hitit dnemi Anadolu corafyas zerine yaplacak olan almalar, bu dnem ile ilgili corafya problemlerinin zmne katkda bulunmann yannda, sz konusu dnemin siyasal, sosyal ve kltrel tarihine ilikin almalar iin de nemli bir temel oluturacaktr.

Hititler, M.. II. binde eitli nedenlerle Bat Anadoludaki lkelerle ilikilerde bulunmulardr260. Bat Anadoluda yaam olan bu lkeler ile siyasal mcadelelere girimi,

255

Hitit metinleri dnda Linear B ve zellikle Linear A tabletlerinin de tam olarak okunmasyla blge lokalizasyonu daha kolay zme ulaacaktr. Kta Yunanistan kkenli tabletlerin, daha ok siyasi ierikten ok ekonomik ierikli olduklarn da unutmamalyz. 256 Stewig 1970, 9. 257 Duran 2003, 35. 258 Bunun en byk kant II. Murilinin yllklardr. Bu yllklar sayesinde dnem olaylarn renmekteyiz. Bkz: Bryce, 1974 103- 116. 259 Bu corafi isimler iin bkz: H. Ertem, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara, 1973. 260 Yakar 1976, 125.

bazen de dostane ilikiler kurmulardr. Bu lkelerle Hititler arasnda hem ekonomik hem de siyasi ilikiler gereklemitir261.

Tarihsel anlamda M.. II. bin Bat Anadolu siyasi corafyasnn detaylarna girmeden bizim iin nemli anekdotlar bir kez daha hatrlamak yararl olacaktr. Yukarda Hitit- Bat Anadolu ilikilerine ksaca deinilmitir; ancak bu ilikide kesin sonulara ulamak olduka zordur. Kesin sonulara varamamamzn nedeni zerinde allan M.. II. binyl tarihinin, blge corafyasnda karanlk bir dnem olmasdr. M.. II. bin Bat Anadolu siyasi corafyasna ait elimizdeki bilgiler kesin sonulara ulamamza engeldir. Bu yzden, savunduumuz dnceler varsaymlar zerinden deerlendirilmi ve ortaya kan sonular paylalmtr. rnek vermek gerekirse; 2002 ylnda Kadkalesi kazsnda bulunan Hitit slubunda yaplm metal heykelcii262; Hitit- Ege ilikisini kantlamakta dnm noktas olarak kabul etmekteyiz. Bulunan bu tr eserlerin varl her geen gn bizi kesin yarglara ulatracaktr; ancak imdilik kesin bir tezde bulunmamaktayz. Alparslan, bu yzden aratrmada grlerimizi kesin yarglardan ok mantksal erevede irdelememiz gerektiini sylemektedir263. Bu nedenle bizim getireceimiz tarihsel tarihsel rekonstrksiyon, sadece btn metinleri ve verileri deerlendirerek vardmz sonulardan yola karak

hazrlanmaldr. Dolaysyla Nasl idi? sorusuna cevap vermekten ok, Nasl olmu olabilir? sorusuna cevap vermektir. Elimizdeki buluntularn ve belgelerin artmas ile de grmzn deiecei de unutulmamaldr264.

Hitit- Ege ilikileri tespit edilen kadar ile I./II. Tuthaliya dneminde balamaktadr, bu dnemi yaklak M.. XV. yzyln ikinci yarsna tarihlemekteyiz. HititEge ilikini aklamakta blgede karlan eserlerin az olmas bizi siyasal olaylar incelemeye zorlamaktadr. Hattuan bat ve gneybatsndaki lkelerin krallar ile kimi zaman antlamalar yoluyla, kimi zaman da g kullanarak bir denge salanmaya allm olmasna ramen265, Hitit batda hibir zaman gvende olmam ve tahta geen her kral, burada meydana gelen bir isyan bastrmak zorunda kalmtr266. Yakara gre; Hititler, vassal lkelerle Bat Anadoludaki metal kaynaklarndan ve bulunduklar corafi konumdan dolay

261 262

Erkanal 2004, 90. Akdeniz 2004, 23. 263 Alparslan 2000, 75. 264 Ayrntl bilgi iin bkz: Alparslan 2000, 74- 75. 265 Yakar 1976, 125. 266 Yakar 1976, 126.

iliki kurmulardr.267. Bu lkeler Bat Anadoluda hem siyasi olarak hem de ekonomik olarak etkili olmulardr268 ve Hitit mparatorluu ile devaml siyasal ve askeri anlamda mcadele etmek zorunda kalmlardr269. Hitit ile Bat Anadolu topraklar zerinde varolan lkeler, ilikilerinde siyasi politikay askeri gten daha ok kullanmlardr. Bu durum Hitit tarafndan daha yaygn olarak kullanlmtr ki bunu da Hitit mektuplarndan anlamaktayz. Bunun nedeni olarak corafyalarn o dneme gre uzak olmasn ve Hititin blgeye geldiinde Hattuan tehlikede kaldn gsterebiliriz. Bir baka deyile Hititlerin siyasi politikas, varlklarn yani snrlarn korumak ve buna ek olarak metal kaynaklarn ve ticaret yollarn kontrol altnda tutmaya ynelik bir ekonomik faaliyet olarak aklanabilir270.

Anadolunun Hititleri ve Mezopotamyay besleyen zengin bakr, gm ve kurun yataklar, Hititlerin jeopolitik konumu itibariyle kontrol edemeyecekleri veya zorlukla kontrol altnda tutabilecekleri dou ve kuzey blgelerde bulunmaktayd271. Yakar, durumun Hititleri baka metal kaynaklara yneltiini sylemektedir272. Baka kaynaklara ynelmesinden dolay blgede yaayan Assuwa273, Ahhiyawa274 ve Arzawa275 gibi lkelerle iliki iine girmi ve bu ilikileri dzenli ve seviyeli tutmak zorunda kalmtr. Kuzey Anadolu, Hititler iin gvenlik ve ekonomik adan zel bir neme sahipti; nk Orta Avrupadaki Bohemiadan (Bohemya)276, anakkale zerinden kara yoluyla gelen kalaya ihtiyalar vard277. Kalay Anadoluda fazla bulunan bir maden olmayp, bulunan maden kaynaklar da zengin stoklara sahip deildir278. Muhly, Hititlerin Ahhiyawa tarafndan kontrol edilen yolu bu yzden gvenlik altna almaya altklarn sylemitir279. Bu yzden Hititler kimi zaman blge halklaryla dostane ilikilerde bulunmu; kimi zaman da karlar dorultusunda Assuwa, Ahhiyawa ve Arzawa lkeleri ile silahl mcadeleye girmilerdir.

267

Hitit, Bat Anadoluda bulunan vassal lkeleri blgede bulunan metal kaynaklar nedeniyle politik kontrol altna almtr. Bkz: Yakar, 1976 118. 268 Yakar, 1976 117. 269 Bryce 1974, 104, Sevin 1999, 138. 270 Yakar 1976, 118 vd. 271 Ergin 2002, 91. 272 Yakar 1976, 118. 273 Eilmez 2005, 39. 274 nal 2002, 115. 275 nal 2003, 1. 276 Hitit nfusu fazla olduundan, geinmesi ve savunmas iin zengin maden kaynaklarna sahip olmas gerekmektedir. Bohemia da Hititlerin kalay ithal ettikleri Orta Avrupadaki bir merkezdir. Bkz: Yakar 1976, 117. 277 Yakar 1976, 118. 278 Pernicka 2001, 369. 279 Muhly 1974, 129.

Hititler, kalay dnda bakr, gm ve dier madenlere de ihtiya duymaktayd. Bu madenler de gneybat Anadoluda bulunmaktayd280. Bilim insanlarnn ortak gr, bu corafyada Hitite kar olan glerin var olduudur. Bylece Hititlerin Bat Anadoluda bulunan krallklar ile giritikleri askeri ve politik mcadeleleri de aklayabilme olanamz domaktadr. Ancak Hititler ilk balarda batl komularyla pek ilgilenmemilerdir. lgilenmemelerinin sebebi taht kavgalaryla uramalaryd. Ayrca asl ilgileri daha ok gneye ve douya ynelikti. Hititler kurulduundan itibaren gney topraklarna inme politikas iindeydiler. Fakat batda yeni g dengesi ortaya kp Hititlerin Anadoludaki siyasi otoritesini tehdit ettiinde, dostani iliki hzla deimitir.

Hititler, yaadklar her olay, zellikle nemli olaylar tabletlere yazmlardr ve bylece bize, tarihe k tutacak nemli belgeler kazandrmlardr. Hititologlarn yllklardan elde ettii kantlara dayanarak yaptklar lokalizasyon almalarnn, blgesel ve blgeler aras belgelerin zelliklerinin saptanmas suretiyle, arkeolojik kantlarla desteklenmesi de gerekmektedir. Dnem ile ilgili arkeolojik malzemelerin bu blgede snrl sayda kmas yorumlarn eksik ve yanl yaplmasna neden olmaktadr281.

Yukardaki aklamalardan sonra blge lokalizasyonu zerinde durabiliriz. M.. II. binyln ikinci yarsnda Bat Anadolu corafyas Hititin en karmak blgesidir. Hititler dnemi yazl belgelerinden rendiimize gre, M.. II. binyl Bat Anadolusunda yer almas gereken corafi blge ya da krallklar unlardr282: Arzawa283 Hapalla284 Assuwa285 Seha Nehri lkesi286 Wilua287

280 281

Yakar 1976, 117. Erkanal 2004, 90. 282 Yaplan almalarn, ele geen buluntularn az olmasndan dolay Bat Anadoluda ad geen isimler bazen bir blgeyi bazen de bir lkeyi nitelemektedir. 283 Arzawa M.. II. binde Bat Anadoluda varolan bir konfederasyondur. Bkz: Karauuz 2002, 107. 284 Hapallann lokalizazyonu kesin belli deildir. Bu lke ile ilgili en nemli bilgileri II. Murilinin bu lke ile yapt antlamadan renebiliriz. Hawkins, Arzawa lkelerinden olan Hapallay Eridir- Beyehir gllerinin kuzeyine yerletirmitir. Bkz: Hawkins 1998, 31. 285 Assuwada Arzawa gibi konfederasyondur. Bkz: Gurney 2001, 33; nal 2003, 14. 286 Hawkins yapt aratrma sonucu Seha Nehri lkesini Karabel yaztndan dolay Mira lkesinden daha kuzeye lokalize etmitir. Bkz: Hawkins 1998, 21.

Lukka288 Ahhiyawa289 Mira290

Blgeleri balklar halinde verdikten sonra lokalizasyonlarna deinmemiz yararl olacaktr. ncelikle yukarda verilen blgelerin lokalizasyonlar, genel erevede bilim insanlarnn bugne kadar yapt aratrmalar gz nnde bulundurularak aklanacaktr. zerinde allan konu asndan blgelerin lokalizasyonu olduka nemlidir. Lokalizasyon aratrmas ile ilgili birok alma yaplmtr ve benim burada yapacam alma bu grleri birletirerek size sunmak olacaktr.

Yukardaki blmde ksaca M.. II. bin Bat Anadolu Blgesinin lokalizasyon sorununa neden olan yerleimlere deinildikten sonra ad geen blge veya yerleimler aadaki blmlerde daha ayrntl bir ekilde ilenecektir. Son Tun anda Bat Anadolu Blgesinde baz lkeler yer almaktadr. Bu lkelerin ad, Hitit belgelerinde ska gemektedir.

IV. A. ASSUWA Hitit yazl belgelerinde sz edilen lkelerden birisi de Assuwadr291 (Harita VI). Assuwa lkesinin nitelii ve lokalizasyonu, Hititologlar tarafndan ve tarihiler tarafndan olduka tartlmtr ve tartlmas yine uzun yllar srecek ve her geen gn deien yorumlar sebebiyle geni kapsaml bir konu halini alacaktr. Aslnda bu gibi yeri kesin bilinmeyen blgeler hakknda ileri srlen farkl grler sayesinde gerek pay gl olan dnceler daha kolay aa kmaktadr.

287

Wiluann lokalizasyonu Assuwann lokalizasyonu ile yakndan ilgilidir; nk Assuwa ile saylan yerleimler iinde ad gemekte ve XIV. yzyldan sonra Assuwa adna rastlanmamakta Wilua ad metinlerde gemektedir. Bkz: Alparslan 2000, 6869. 288 Gnmzde Lykia ile eletirilmektedir. Bkz: Akurgal 2003, 299. 289 Ahhiyawann merkezi muhtemelen Kta Yunanistandadr. Bkz: apar 1983, 387; Ergin 2002, 120. 290 Mira lkesi Hitit metinlerinde bazen bamsz bir krallk bazen ise Arzawa konfederasyonuna bal lke olarak ad gemektedir. Hawkins tarafndan okunan Karabel yazt ile ile lokalizasyonu kesinlik kazanmaya balamtr. Bu yazt ile Mira lkesi Kk Menderesin gneyine lokalize edilmektedir. Bkz: Hawkins 1998, 22. 291 Ertem 1974, 21.

Assuwa adna ilk kez IV. Tuthaliya zamannda rastlanmaktadr.292. Assuwa da Arzawa lkesi gibi konfederasyondur; ancak Arzawa kadar gl deildir. Gurney, Assuwann Asyann ilk ad olduunu dnmektedir293. Assuwann yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte, lke: Troia Blgesine, Lydiaya yani genel olarak Bat Anadolu Blgesine lokalize edilmektedir294. Bat Anadolu Blgesinin M.. II. bin dnemini alan Alparslan da Assuwann Kuzeybat Anadoluda yer aldn sylemektedir295. Bilim insanlar, Assuwa kapsamnda incelenmesi gereken yaklak 22 yerleim yerinden bahsetmektedirler296. Bu yerleim yerlerinin adlarn I./II. Tuthaliyann (M.. 1450- 1420) yllklarndan renmekteyiz. Yerleim alan veya Assuwa ad altnda gsterilen krallklar arasnda; Kispuwa, Unaliya, Dura, Halluwa, Adadura, Huwallusiya, Karakisa, Dunda, Parista, Warsiya, Kuruppiya, Alatra, Pahurina Da, Pasuhalta, Wilusiya, Taruiann adlar gemektedir297. Alparslan, yukarda saylan bu yerleim yerlerinin Assuwann birlik yeliinden ok tam bir krallk olduklarn ve onlar Assuwaya bal vassal krallklar olarak dnmemiz gerektiini sylemektedir298.

Assuwa konfederasyonunda incelenmesi gereken yerleim yerlerinden ad en ok geen yerleim, Wiluadr. Wilua, bazen Assuwa konfederasyonuna bal bir yerleim bazen de krallk olarak anlmaktadr 299 (Harita VI). Hititlerin ykmna doru Assuwa ismi bir daha anlmayp Wiluadan bahsedilmektedir300. Wiluann lokalizasyon sorunu tarih corafya asndan zme tam olarak ulamamtr. Wiluann lokalizasyonunun baarya ulamas iin I./II. Tuthaliya yllklarnda ad geen dier yerleimlerin de lokalizasyonlarnn baaryla yaplmas gerekmektedir. Wiluann lokalizasyon sorunu hakknda yaplan aratrmalar artarak devam etmektedir. Tuthaliya yllklarnda ad geen lkelerin arasnda en ok tartma yaratan konularn banda Wilua301 ile Taruia302 yerleri gelir. Wilua bilim evresi tarafndan genellikle lion kentiyle bir tutulurken303; Taruia da Troia ile anlmaktadr304. Bu gr kabul edilirse lokalizasyon olarak Anadolunun kuzey batsn
292 293

Macqueen 1968, 9. Gurney 2001, 33. 294 nal 2003 14. 295 Alparslan 2002, 26. 296 Eilmez 2005, 39. 297 nal 2003, 12. 298 Alparslan 2002, 23. 299 Alparslan 2000, 6870. 300 Starke 2001, 36. 301 Wiluann farkl yazllar bulunmaktadr. Tezde Wilua (Wilusa) olarak geecektir. 302 Starke 2001, 36. 303 nal 2002, 114. 304 Alparslan 2000, 62.

Assuwa lkesine vermek gerekmektedir305. Assuwa konusunda alan ilk bilim insan Forrerdir306. Alparslan, Forrerin blgeyi Kk Asya ile bir tuttuuna deinmi; Lykia, Kuzey Karia, Gney Phrygia ve Troas dhil eden bir blge olarak tanmladn belirtmektedir307. Bat Anadolunun Byk Menderes Irmann308 kuzeyindeki blgesi, ok eski zamanlardan beri, M.. II. binden itibaren Assuwa olarak anlmaya balanmtr309.

Assuwann,

blgenin

yazl

kaynaklarda

anlan

ilk

topluluk

olduu

dnlmektedir310. Assuwa halknn kim olduu hakknda eitli grler vardr. Bilim insanlar onlarn Hint-Avrupal bir halk olduklarn sylemektedirler. Konutuklar dile de Luwi Dili denilmektedir. Luwi soyundan olan Assuwa halk, Hint-Avrupal hibir halkla somut bir ekilde ilikilendirilmemektedir311. Bu sonucun tam anlamyla kabul grmesi veya ispatlanmas iin blge zerinde aratrmalarn younlamas gerekmektedir.

Hitit belgelerinde sz edilen Assuwa Krallnn snrlar, blgede yer alan dier krallklar gibi tam olarak bilinmemektedir. zveri, Lydiann bakenti olan Sardeisin (Sardes) Assuwa Krallnn en nemli merkezi olduuna deinmektedir. zveri, ayrca Sardeisin daha nceki dnemlerde Assuwa olarak anlmakta olduu da sylemektedir312. Sardeisin bu dnemde bir ky m yoksa nemli bir merkezi yerleim yeri mi olduu bilinmemektedir. Sevin, Sardeisin Tun a sonlarnda bir Anadolu ky zellii gsterdiini sylemitir313. Hititler bu dnemde Anadoluda siyasi birlii salamaya almlardr ve amalarna da ulamlardr. Assuwa ve Arzawa konfederasyonu Hitit mparatorluuna bu manada da kar knca iki lke arasnda ekimelere neden olacak olaylar balamtr. Bu olaydan dolay Hititlerle ilikiler yzeysel kalmtr. Sardeisde yaplan arkeolojik kazlarda sadece bir tane Hitit tipi ok ucu ele geirilmitir. Bulunanlar arasnda mhrn ele geirilmemesi bilim evresi tarafndan M.. VIII. ve VII. yzyldan nceki dnemlerde yaznn fazla kullanlmamas eklinde yorumlanmtr. M.. II. binylda

305 306

Hawkins 1998, 23. Forrerin M.. II. bin Bat Anadolu blgesi zerinde yapt almalardan sonra aratrmalar youn olarak artm ve bylece deiik yorumlar aa karlmtr. Bkz: Forrer 1924, 1- 24. 307 Alparslan 2002, 25. 308 Sevin 2001, 85. 309 Umar 1991, 25. 310 zveri 2003, 38. 311 Karauuz 2002, 109. 312 M.. II. binyl Bat Anadoluda henz zme tam olarak ulamadndan yaplan yorumlarda fazladr. Yaplan almalarn fazla olmas doru gerek bilgilerin aa kmasna neden olacaktr. Bu dnem ile ilgili farkl yorumlarda bulunan bilim insan da mit zveridir. Bkz: zveri 2003, 39. 313 Sevin 2003, 140.

bu blgede yaayan Luwilerin dili olan Luwiceyi Hititlerin de kulland bilinmektedir314. Ayrca Hitit arivinde ele geen belgelerde Kade Savana katlanlar sayarken Turalardan sz edilmektedir315. Sevin, kitabnda lkan nl corafyacs olan Strabonun, adn

efsanevi Lydia Kral Tmolostan alan Tmolos Dalar (Bozda), Aydn Dalar ile Kk Menderesin (Kaystros) gneyinde kalan topraklarn Asya ayrlar olduuna deinmitir316. Hititliler, bu yerleim alanna Assuwa demilerdir317. Zamanla blgenin ad kentlik blge anlamna gelen Kk Asya eklini almtr. Strabonun szn ettii Asya ileriki zamanlarda Bat Anadolu iin sylenmi byk ktann ad olmutur. Asuwa'nn kuzeyinde Mysia ya da Masa318 denilen lke, gneyinde Ahhiyawa ve Arzawa Krallklar bulunmaktadr. Arzawa'nn yeri ve snrlar tam olarak bilinmemekle birlikte bakentinin Ephesos/Apasas olduu konusunda gr birlii bulunmaktadr319. Aslnda ayn belirsizlik Ahhiyawa iin de sz konusudur. Hatta kralln Anadoluda olup olmad bile tartlmaktadr320. Yunan ana karasnda bir devlet kurmu Ahhiyawann M.. XIV. yzyldan itibaren Assuwann gneyine yerletikleri anlalmaktadr. Arzawa da, Assuwaya komu olan bir krallk olarak kabul edilmektedir. Ahiyyawa merkezi bir krallk321, Assuwa ve Arzawa ise konfederasyon eklinde ynetilen krallklardr322. Yukarda bahsedilen bu yerleim yerlerinin lokalizasyonu tam olarak yapldnda Assuwa da blge iinde baarl bir ekilde ait olduu corafyaya yerletirilecektir. Bunun iin bu corafyada yer alan blge ya da krallklar birbirleri ile dorudan ilikilidir. Assuwa konfederasyonunda yirmi iki krallk bulunduundan bahsetmitik323. Krallklardan en gls olan Assuwa, konfederasyonun nderidir. Merkezi konfederasyonun yapsnn ok gevek olduu anlalmaktadr.324 Asl egemenler

konfederasyonu oluturan kk krallklardr. Byk bir olaslkla birbirleriyle srekli rekabet ve mcadele ierisinde olan; ancak ayn soydan gelen, ayn dili konuan halklarn oluturduu kk krallklar, bir tehlike annda ortak dmana kar savamak iin ya da yama amacyla bir araya gelmekte, bir tr siyasi-askeri organizasyon oluturmakta, sonra da dalmaktadrlar.

314 315

Dinol 2004, 29. Neumann 2001, 46; Cabbar- Ekinozluil 2006, 45. 316 Sevin 2001, 85. 317 Alparslan 2000, 72. 318 Lokalizasyonu belli olmayan corafi blgelerden birisidir, muhtemelen Hattuan batsnda yer almaktadr. Bkz: Macqueen 1968, 172. 319 Umar 1999, 54; Ergin 2002, 87; nal 2002, 114. 320 Metin Alparslan Ahhiyawa Krall iin Kta Yunanistan merkez olarak gstermektedir. Bkz: Alparslan 2000, 3. 321 Alparslan 2000, 44. 322 Sevin 199, 125. 323 nal 2003, 12. 324 apar 1982, .383.

M.. XV. yzylda ise kk Assuwa, Msr ile iliki kuracak kadar gelimitir. Msr belgelerinden rendiimize gre Firavun III. Thotmes'in tahta gemesinin XXXIV., XXXVI. ve XXXIX. yl dnmlerinde yani M.. 1472, 1470 ve 1467'de, ona Assuwa'dan armaanlar gnderilmitir.325 Yine ayn yllarda Hitit Kral I./II. Tuthaliya'nn326 Assuwa zerine sefer dzenledii bilinmektedir327. Hkmdar yllklarnda Arzawa seferi dnnde Assuwa konfederasyonuna bal lkelerin kendilerine saldrdklarndan bahsetmektedir328. I./II. Tuthaliya, kent devletlerinin buradaki birleik gcn yenmi, Assuwa'da birok yeri yakp ykmtr. Birleik gcn bakan olan Assuwa kral Piyama- Kuruntay329 olu Kukkuliyi ve damad Malazitii330, ocuklaryla beraber tutsak alarak Hattuaa gtrmtr. Kukkuli331 daha sonra balanarak vassal kral sfatyla Assuwa'ya gnderilmitir332. Ama bir sre sonra yeniden bakaldrm, kan savata da ldrlmtr333. Ancak Assuwa zerine sefer dzenleyen Hitit Kral konusunda bir tarihleme problemi vardr, bunun iin metinlerde ad geen Hitit Krallarna ait metinleri incelememiz gerekmektedir334. nk bu metinler Anadolu siyasal tarihi iin ok nemlidir. Hititlerin bakenti, gnmz Boazkyde335, Hattuataki Aslanl Kapnn 750 metre gneybatsnda eski ren yeri olarak adlandrlan bir arazide, yol tamirat almalar esnasnda, zerinde ivi yazs ibareleri olan bir kl sayesinde bulunmutur (Resim 1). Kl, orum Mzesinde sergilenmekte ve zerindeki Akada yazt ise nal tarafndan yaynlanmtr336. Kl yazttan da anlalaca gibi bir adak klcdr. Kl zerinde Assuwann ad gemektedir337. zerindeki Akada yazda yle demektedir: Byk kral Tuthaliya Assuwa lkesini yerle bir ettii zaman, bu kllar efendisi Frtna Tanrsna adak olarak sundu338. Kl zerindeki Akada yazt sayesinde sz edilen Assuwa seferi ispatlamaktadr339. almaya destek olacak buluntularn snrl olduunu dnrsek, Tuthaliyaya ait olduu dnlen klcn bulunmas

325 326

Umar 1999, 120. Dinol 2004, 30. 327 zveri 2003, 35. 328 Ayrntl bilgi iin bkz: Bryce 1974, 103- 116. 329 Piyama- Kurunta ismi Hitit metinlerinde birok karmza kmaktadr. Bu ksmda anlatlan Piyama- Kurunta Arzawa ya da Assuwa seferi srasnda Hattuaya getirilen bir kraldr. Ayrntl bilgi iin bkz: Cline 1996,138. 330 nal 2003, 13. 331 Kukilinin Assuwa prensi olduuna ait birok gr vardr. Ayrntl bilgi iin bkz: Cline 1996,141. 332 Alparslan 2000, 61. 333 Umar 1999, 120. 334 zveri 2003, 36. 335 Uzunolu- Topalolu 2000, 18. 336 nal 1993,728- 730; Bilgi 2004, 96. 337 Cline 1996, 138. 338 nal 1993, 728; Tanju- pek 2004, 86; Ko 2006, 74. 339 Korfmann 2001, 399.

dnem olaylarn aydnlatmas ynyle nemlidir340. Hitit arivlerinde Assuwa ismine az rastlamaktayz. Burada ana sorun, bahsi geen Tuthaliyann drt Hitit Kral Tuthaliya'dan341 hangisi olduudur342. Bu nedenle metinler yorumlanmadan nce tarihlendirmelerinin aa kavuturulmas gerekmektedir. Assuwa seferini yapan hangi Tuthaliya olmaldr? Yaplan aratrmalar ve dnemin dier olaylar incelenerek olaylarn I./II. Tuthaliya dnemine tarihlendii anlalmaktadr343.

Resim 1: I./ II. Tuthaliyaya ait olduu dnlen ve zerinde Assuwa isminin getii kl344

Sonu olarak Assuwann 22 yerleimden oluan bir koalisyon olduu gr savunulmaktadr345. stelik konfederasyona bal lkeler arasnda Wilua, Taruisa, Parista ve Karakisa gibi tandk lkeler de bulunmaktadr346. Bu nedenle mevki hakknda baz yorumlar yaplabilir. lk olarak kesinlikle bir Bat Anadolu devletidir. Zaten I./ II. Tuthaliya'nn bat seferleri arasnda ad gemektedir. Koalisyonlar ya da federasyonlar Bat Anadolunun yabancs deildir. Nitekim Arzawa da daha ilerde greceimiz gibi bir federasyondur. Arzawa, en st dzeyde federasyon olarak ad geerken, kimi zaman blgenin ismi, kimi zaman halkn ismi, kimi zaman tek bir lkenin ismi olarak, kimi zaman da bir ehrin ad

340 341

Cline 1996, 138. Dinol 2004, 30. 342 Alparslan yapt almada kl zerindeki iaretlerden eseri IV. Tuthaliya dneminden ok II. Tuthaliya dnemine tarihlemesi gerektiini sylemektedir. Ayrntl bilgi iin bkz: Alparslan 2000 25- 28. 343 nal 2002, 113; nal 2003, 10; Bilgi 2004, 96; Ko 2006, 74. 344 nal 2003, Res. 10; Tanju- pek 2004, 86. 345 Alparslan 2002, 25. 346 Alparslan 2000, 61.

olarak anlmaktadr. Bu durum n Asya geleneklerine de uygundur. rnein; Hatti ismi de ayn ekilde bir halkn, bir ehrin ve ayn zamanda bir lkenin ad olarak anlmaktadr. Buradan yola karsak metinlerde 22 lkenin ortak ismi olarak ortaya kan Assuwann ayn zamanda bir ehrin ve daha kk lekli kendi doal snrlar iinde bir lkenin ad olmas ihtimali yksektir. Hitit metinlerinde yerleimden bu kadar az bahsedilmesi byk talihsizliktir. Assuwa isminin bu askeri seferden sonra sona erdii asla dnlmemelidir.

IV. B. AHHYAWA

Son Tun anda Hitit metinlerinde ad geen bir baka lke de Ahhiyawadr347. Ahhiyawa, M.. II. bin Anadolusunda ad geen; fakat lokalizasyonunu tam olarak bilinmeyen blge, krallk veya yerleim yeri olarak karmza kmaktadr348 (Harita VI). Ahhiyawa adna Hitit metinlerinde olduka sk karlamaktayz ve metinler bize blgenin yeri hakknda bilgi vermektedir349. Hitit metinlerinde, Ahhiyawa ismine en erken I. uppiluliuma dneminde duymaktayz350 ve son anl da IV. Tuthaliya351 veya III. Arnuwanda dnemlerine denk dmektedir352. Ahhiyawa ile Akhalar bir tutan bilim insanlarna gre Hitit ile Mikenler; Ege ve Dou Akdeniz de balant kurmulardr353. Ayrca gr savunanlar Ahhiyawa ve Akha ses benzerliini de en byk kant olarak gstermektedirler354. Bilindii gibi Kta Yunanistandaki Miken Krall M.. II. binde zamann byk gcnden biri olan Hitit mparatorluuyla adatr355. Uzun yllar tartma konusu olmakla birlikte genel olarak Hitit yazl kaynaklarnda bahsedilen Ahhiyawann ve Homeros tarafndan anlatlan Akhalar olduuna inanlmaktadr356. Forrerin, 1924 ylnda Hitit metinlerinde geen Ahhiyaway Homeros destanndaki Akhalarla ve doal olarak Mikenai Yunanllaryla ayn halk oluunu ne srdnden beri, akademik evreler bu bak an desteklemek veya reddetmek arasnda kalmlardr357.

347 348

apar 1983, 387. Sommer 1975 , 2; Gterbock 1983, 133; Latacz 2001, 54. 349 Mellink 1983, 138; Gterbock 1983, 133. 350 Macqueen 1968, 9. 351 Ahhiyawa ile en nemli bilgileri bu kral zamannda elde etmekteyiz. Bkz: Akdeniz 1999, 81. 352 Macqueen 1968, 177. 353 Gterbock 1983, 133; Bryce 1989, 2; Gurney 2001, 48; Starke 2001, 38. 354 Alparslan, 2000, 44; Bu grn sadece ses benzerliinden dolay savunulmasna kar kan bilim insanlarndan birisi de Ahmet naldr. Bkz: nal 2003, 110. 355 evik 2001, 71. 356 Ergin 2002, 84. 357 Forrer 1924, 122.

Konu ile ilgili savunulan grler bildirilirken kesin yarglardan kanmak gerekir. Bu anlamda Ahhiyawa- Akha eitlemesini kabul edersek358 blge lokalizasyonunda yer alan dier elemelerde karmza bir sorun olarak kacaktr. Bu grler kabul grrse Wilua ile lion benzemesi359 de tesadf olmamaldr. Ahhiyawann Bat Anadoluda lokalizasyon edilmesi, daha sonra ayrntl bir ekilde greceimiz Madduwatta metninde Ahhiyawal Attarsiyann360 Alasiyaya saldrmas ve burada Miken seramiinin bulunmas, Ahhiyawann Anadoludaki en nemli merkezinin Millawanda361 olmas, aslnda tesadf olmamaldr362. Alparslan, bunun tesadf olmad dnmekte, Ahhiyawa lkesinin Ege Havzasnda o dnem stn Akhalarn lkesi olduu grn savunmaktadr363. Forrerin yapt almadan itibaren364 bilim evresince aratrmalar devam etmekte ve lke eitli yerlere yerletirilmektedir. Yukarda da bahsedildii gibi Forrerin Ahhiyaway; Kta Yunanistana yerletirdiinden beri, kendisinden sonra bu konuda alma yapan kiiler de bu grten yola karak grlerini aklamlardr. Bu gre kar kan bilim insanlar da bulunmaktadr. nal, Ahhiyawa ile Kta Yunanistan arasnda kurulan ban baka nedenlerden dolay kaynaklandn sylemektedir365. nal, Bat kltrnn Doudan etkilenmediini savunanlarn AkhaAhhiyawa
366

eitliini

savunarak

kendilerini

kabullendirmek istediklerini sylemektedir

. Bu gr erevesinde bir baka yorum

yapanda Macqueendir. Bilim insanna gre, Ahhiyawa zellikle Millawanda ile Miletos eitlemesinde Helen inan izlerinin yanstldn dnmektedir367. Aratrmac, grn amacnn da Dou ile Bat arasndaki etkileimi engellemek iin olduunu sylemektedir368. Dou ile Bat arasndaki etkileimi kabul eden bir dier aratrmac da Iktr. Ika gre, kltrler Mezotomyadan domu ve Bat bu zellii kendine almtr (dayatmtr)369.

Grlerin

kantlanmas

iin

savunulan

dncelerin

salam

kantlarla

desteklenmesi gerekmektedir. Bunun kantlamak iin Millawanda ile Miletos eitlemesine deinilmelidir. Ahhiyawa blmn anlatrken zaman zaman ayn dnemde meydana gelmi
358

nal bu savunulan Ahhiyawa Akha eitlemesine kar kmaktadr. Bu eitlemenin aslnda baka olaylar bizlere kabullendirmek iin yapldn dnmektedir. Bkz: nal 2001, 246. 359 nal 2002, 114. 360 nal 2001, 248. 361 Millawanda gnmzde Milet ile eitlenmektedir. Bkz: nal 2001, 248; Macqueen 1968, 176. 362 Alparslan 2000, 44. 363 Alparslan 2000, 45. 364 Forrer 1924, 122. 365 nal 2001, 244; nal 2002, 108- 110. 366 nal 2003, 2. 367 Macqueen 1968, 177. 368 Macqueen 1968, 177178. 369 Ik 2007, 17.

baka olaylar anlatmak gerekmektedir. Bunlardan en nemlisi de M.. II. binde yaad corafyaya ve evresine nemli etkilerde bulunan Miken toplumudur370. Mikenlerin yaad corafyann hayatlarn srdrebilmeleri iin yetersiz olduunu ve bu yzden ticarete yneldiklerini bilmekteyiz.

Anadolu- Miken ilikileri zerinde olduka fazla sayda aratrma yaplm ve fikirler sunulmutur. Hitit metinlerinde geen Ahhiyawa lkesinin Mikenleri yani Akhalar tanmlad genel kabul grmse de, yukarda da bahsedildii gibi bu grn tam kartn savunan bilim insanlar da mevcuttur371. Konu gnmzde halen zme ulamam ve incelenmesi bu yzden dikkat eken bir konu olarak karmza kmaktadr. Anadolu Miken ilikisi, Akdeniz ticareti kadar aa karlamamas da ilginin sebebini aklamaktadr. Mikenlerin Anadoludaki varlndan somut kantlarla, yani arkeolojik verilerle haberdar olabildiimiz balca blge Bat Anadolu sahilleridir372. Troiadan Msgebiye kadarki sahil eridinde pek ok merkez Miken zellikli, gerek ithal, gerekse yerel retim malzeme ile karmza kmaktadr. Bu konu ile ilgili birok aratrma yaplmtr373.

Ahhiyawa lokalizasyonu tarihi corafya asndan olduka zordur. Yerletirilmek istenen blgeler arasnda: Kta Yunanistan374, Gney Anadolu, Gney Bat Anadolu375, Rodos376, Ege adalar377, geni anlamda Ege Blgesi, Marmara blgesi378 ve Dou Trakya379 olarak gsterilmektedir.380. Bununla birlikte Orta Anadoludan ulalmas olduka g Bodrum yarmadasna, Rodos ve Kikladlar gibi arkasndaki adalarn da Ahhiyawa etkisi altnda bulunmu olduu kabul edilir381.

Ahhiyawann lokalizasyonu tam olarak Hitit

metinlerinin zlmesiyle

mmkndr. Hitit metinlerinin doru olarak okunmas ve yorumlanmas sayesinde Bat Anadolu
370 371

lokalizasyon

zm

baarya

ulaacaktr.

Hitit

yazl

kaynaklarndan

Stewig 1970, 10; Girginer 2006, 103. nal 2001, 244. 372 Erkanal 2004, 9093. 373 zgnel 1983, 697- 743. 374 Kta Yunanistann Ahhiyawann en nemli merkezi olduu gr bilim evresinde en yaygn gr olarak karmza kmaktadr. Bkz: Starke 2001, 34- 35. 375 nal 2001, 250. 376 Starke 2001, 34. 377 Starke 2001, 34. 378 Macqueen, Ahhiyawa blgesini Troas blgesine lokalize etmektedir. Bkz: Macqueen 1968, 13; Ahhiyaway Marmara blgesine veren bir baka bilim insan ise Ahmet naldr. Bkz: nal 2001, 250. 379 Mellaart 1986, 222. 380 nal 2002, 117. 381 Starke 2001, 38.

rendiklerimize gre Millawandann da yer ald Ahhiyawa erken dnemlerde Ahhiya olarak gemektedir382. Daha sonra XV. yzyldan itibaren lke Ahhiyawa olarak anlmaya balanmtr383. Elimizde Ahhiyawa ile ilgili toplam 25 yazl para bulunmaktadr ve pek ok metin yeri anlalamayacak kadar krktr ve kesin sonu karlacak bir sonu vermekten uzaktr. Bunlar 7 tarihsel metin, 6 mektup, 1 sulama metni, 7 fal metni, 2 idari iler ile ilgili metin, 1 dua metni ve 1 anlama metnidir384. Ahhiyawa lkesi hakknda bilgiler veren Hitit metinleri M.. XV./XIII. yzyllar arasna aittir385. Ele geirilen Ahhiyawa adnn getii Hitit metinleri, blge ya da lkenin lokalizasyonunun saptanmasnda nemlidir. Ahhiyawa isminin getii Hitit metinlerinden en eskisi Madduwatta(s) metnidir386. Ahhiyawa ismi tablette pek gemektedir; ancak blgenin lokalizasyon sorununu zmekte yardmc olmaktadr387. Metin ismi gemeyen bir Hitit Kral tarafndan Madduwattaya yazlmtr388. Madduwatta, Ahhiyawal Attarsiya tarafndan lkesinden kovulmutur389. Madduwatta lkesinden kaar ve Hitit Kralndan yardm ister390. Hitit Kral Madduwattaya Zippala Da lkesini391 iade etmitir. Madduwatta, Hitit Kralna ballk yemini eder392. Madduwatta bir sre sonra Hititlerin dman olan Arzawa Kral KupantaKuruntaya kar savar393. Sava Madduwatta ar bir eklide kaybeder. Hitit savan kaybedildiini duyunca Arzawaya sava aar ve Arzawa Kraln yenilgiye uratr394. Bu olaydan sonra Attarsiya yeniden Madduwattann lkesine saldrr, bunu zerine Hitit Kralnn babas ordularn Attarsiyann zerine gnderir ve Attarsiya geri ekilmek zorunda kalr395. Arzawaya saldran Madduwatta daha sonra bu lke kral ile kzn evlendirir396. Hitit politikas olan bu evlendirme sonucu ama bar salamaktr. Ayrca bu evlilik sayesinde Hitit blgede vassal kral sayesinde Arzawa tehlikesinden de korunmu olmaktadr. Hitit Kralnn babas, Madduwattaya Siyanti Nehri lkesini vermitir397 ve bylece Arzawaya

382 383

Niemeier 2002, 521. Muhly 1974, 129. 384 Gterbock 1983, 134; nal 2002, 115. 385 nal 2001, 244. 386 KUB XIV; Bryce 1986, 2; Gurney 2001, 48; 387 Starke 2001, 42. 388 Gtze 1968, 12. 389 Gurney 2001, 33. 390 Gurney 2001, 48. 391 Bat Anadolu blgesinde lokalizasyon sorunu zlmemi bir baka yerleim yeridir. 392 Niemeier 2002, 522. 393 Parker 1996, 20; nal 2003, 16; Akdeniz 2006, 3. 394 Akdeniz 1999, 82. 395 Mellaart 1986, 217. 396 Akdeniz 1999, 82. 397 Bryce 1974, 108.

kar bir nlem almtr398. Daha sonra Madduwatta yeminini bozup, tm Arzawa lkelerine saldrr. Hatti lkesine bal Zumanti, Wallarima399, Mutamutassa, Zumarri, Surunta, Iyalanda400, Attarimma401, Waliwanda402 ve Hursanassa lkelerini ( Ad geen yerleimler Bat Anadolu Blgesinde olduu dnlmektedir; ancak lokalizasyonu tam olarak yaplamamtr.) alr403. Bir sre sonra Hitit Kral ile Madduwatta aras bozulur. Madduwatta Hitite olan ballk yemininin unutmu, bamsz haraket etmektedir. Madduwatta Pitassay kendine balar ve Hitite kar kkrtr404. Ayn zamanda Kupanta Kruntay da kkrtr405. Hitit ile Madduwatta arasnda bu dnemden sonra kt ilikiler balamtr ve Madduwatta Hititin sevmedii tutumlar sergilemektedir406. Bunun en byk kant Madduwattann Attarsiya ile birleip Alasiyaya407 saldrmasdr408. Saldr sonucu Hitit mparatorluu Alasiyaya nasl saldrdklarnn hesabn sorar. Maaduwattann buradaki amac Hititi devre d brakarak Alasiyadan toplanan vergileri almaktr409.

Buraya kadar Madduwatta metnini ve metinde geen olaylar incelenmitir. Madduwatta ve Attarsiyann tarihsel ynlerini ve yaplarn ilenerek metnin daha iyi anlalmas salanabilinir. Madduwatta, Bat Anadolu Blgesinde varlk gsteren bir kraldr410. nceleri gsz bir yaps olduunu, daha sonralar Hitite kar gelebilecek kadar glendiini grmekteyiz411. Hitit Krallar Madduwattaya kar zorlayc bir tutum izlememilerdir ve genellikle antlama yoluna gitmilerdir412. Hattuan Bat Anadoludaki politikas blgede bulunan krallklarla iyi geinmek ve bylece kendi blgelerini korumaktr413. Attarsiyay incelediimizde de ilgin sonulara ulamaktayz. Attarsiya kimi
398 399

Macqueen 1968, 3. Wallarimann gnmzdeki Hyllarima antik kenti olduu dnlmektedir. Bkz: Akdeniz 1999, 82. 400 Iyalanda Bat Anadoluda lokalizasyonu henz tamamlanmam yerleimlerdendir. Gnmzde Alinda antik kenti olduu dnlmektedir. Bkz: Akdeniz 1999, 82. 401 Akdeniz 1999, 79. 402 M.. II. bin yerleimlerinden ve lokalizasyonu henz tam olarak yaplmam bir baka yerleim de Waliwandadr. Bu yerleimin gnmzdeki Alabanda antik kenti olduu dnlmektedir. Bkz: Bryce 1974, 107. 403 Alparslan 2000, 7. 404 Madduwatta metninden anladmz kadaryla Pitassa Sallapa ile yakn komudur. Pitassann Tuz Gl civarnda olduu dnlmektedir. Bir baka grte Pisidia blgesinde olduudur. Ayrntl bilgi iin bkz: Bryce 1974, 105. 405 Bryce 1974, 107; Akdeniz 2006, 3- 4. 406 Mellaart 1986, 215. 407 Alasiya gnmzdeki Kbrs adasdr ve o dnemde nemli ticaret merkezi durumundadr. Bkz: Yakar, 1976 124. 408 Yakar 1976, 124; Niemeier 2002, 522. 409 Yakar, 1976 125. 410 Parker 1996, 9; Gurney 2001, 48. 411 Alparslan 2000, 9. 412 Hititler Bat Anadoluda askeri g uygulamaktansa, siyasi bask uygulamlardr. Bkz: nal 2003, 9. 413 Bryce 1986, 2.

metinlerde Ahhiyawa insan olarak tanmlanmtr414. Alparslan, Attarsiyann kral olduunu ve Alasiyaya415 saldrdndan byk bir gemi donanmasna da sahip olduunu dnmemiz gerektiini belirtmitir416. Attarsiyann kim olduu hakknda gr sunan bilim insanlarndan birisi de Niemeierdir. Niemeier, Attarsiyann Mikenli bir bey olduunu dnmektedir417. Akurgal, metni III. Arnuwanda dnemine tarihlemektedir418. Hoffmann, ise, Arnuwanda yllklarn III. Arnuwanda dnemine tarihlendirdiinden metnin, I. Arnuwanda dnemine tarihlendirilmesine katlmamakta ve metni I. uppiluliuma ncesine tarihlemekle yetinmektedir419. Parker, metni I. Arnuwandann hemen sonrasna, III. Hattuili ya da onun sonrasndaki I. uppiluliuma dnemine tarihlemektedir420. Kelder, ise ieriksel nedenlerinden dolay nceleri I. Arnuwanda dnemine tarihlenmektedir421. Bryce, metni I. Arnuwanda dnemine tarihlendirilmitir422. Klengel, metni Kupanta- Kurunta olaynda, Madduwatta metni ile byk benzerlikler gsteren KUB XXIII 21metninden dolay I. Arnuwanda dnemine tarihlemitir.423 Akdeniz, de metni I. Arnuwanda dnemine (M.. 1400- 1375) vermektedir424. Alparslan, ise yapt filolojik aratrmalar sonucu metni I. Arnuwanda dnemine tarihlemitir425.

Madduwatta metni, olaylarn yansd kadaryla I. Arnuwanda ve babas I./II. Tuthaliya dnemini yanstmaktadr426. smi geen iki imparator da Madduwatta ile siyasi anlamda askeri mdahaleden ok yemin ettirme yoluna gitmilerdir427. Hititin byle bir yol izlemesinin nedenini, bilim evresi lkenin siyasi politikasnn bir yansmas olarak deerlendirmektedir. Hitit mparatorluu, Bat Anadolu ile daha ok askeri mdahaleden kanarak, anlama yoluna gitmelerinde de bu grn neden olduu bilinmektedir428. Hitit mparatorluunun Bat Anadoludaki lkeler ile askeri mdahalelerden ok anlama yoluna gitmesinde lkeler ile olan ticari ilikilerin de azmsanmayacak lde etkisi vardr. Hitit
414 415

Parker 1996, 11; Akdeniz 1999, 81; Gurney 2001, 33. Yakar 1976, 124; Gurney 2001, 48. 416 Alparslan 2000, 11. 417 Niemeier 2002, 520. 418 Akurgal 1995, 62. 419 Hoffmann 1984, 36. 420 Parker 1996, 24. 421 Kelder 2005, 151. 422 Bryce 1986, 1. 423 Klengel 1999, 108, 114. 424 Akdeniz 2006, 3. 425 Alparslan 2000, 8. 426 Akdeniz2006, 3. 427 Yakar 1976, 125- 126. 428 Bryce 1974, 104; Parker, 1996, 24.

mparatorluu Orta Avrupadan gelen kalaya ve dier madenlere ihtiya duyduundan Bat Anadoludaki lkeler ile siyasi anlamda zt ilikilerden bu yzden de kanm olabilir ki bu durum nemli bir neden olarak karmza kmaktadr. Sonu olarak, M.. XV. yzylda Ahhiyawa adndan bahsedildiini, Madduwatta, Attarsiya adlarnda kiilerin olduunu ve Bat Anadolu ile Hititin mcadelesini bilmekteyiz. Madduwattann I. Arnuwanda dneminde Attarsiya ile Alasiyaya saldrdklarn da metin sayesinde grmekteyiz429. Madduwattann Alasiyaya saldrmas farkl bir siyaset izledii anlamna da gelmesi ynyle nemlidir430; ancak Bat Anadolu II. bin politikasnda olduu gibi nedenleri ve amalar henz belli olmadndan kesin bir sonuca ulamamaz mmkn deildir.

Hitit mparatorluu ile Ahhiyawa ilikisinde bizi doru sonuca ulatracak metinlerden birisi de Tawagalawas metnidir431. Metinde Ahhiyawa adna ok rastlanmakta, Hitit Kralnn Lukka432 lkesine yapt seferler anlatlmaktadr433. Mektup, hem ierik hem de filolojik adan sorunlu olsa da blge corafyas ve dnem olaylarn anlamamza yardmc olduundan nemlidir434. Tawagalawas metni, ad gemeyen, bir Hitit Kral tarafndan yine ad gemeyen; ancak Hattual kraln kardeim diye hitap ettii, Ahhiyawa Kralna yazlm olan bir mektubun nc tabletidir435. Tawagalawas metni zerinde olduka ok yer ad gemektedir ve bu yer adlarnn gnmzde lokalizasyonlarnn yaplmasyla, Hitit- Ege ilikisi aydnla kavuacaktr. Tawagalawas metni, adn baka hibir metinde rastlamadmz Tawagalawasdan ald dnlmektedir436. Tawagalawasn kim olduu bilim dnyasnca halen tartlmakta ve eitli grler dile getirilmektedir. Tawagalawasn Ahhiyawa Kralnn kardei olduu dnlmekte437 ve Lukka lkesinin vassal olduu belirtilmektedir438. Tawagalawas ismini metnin ilk satrlarndan itibaren grmekteyiz. Mektubun ana temas, Lukka topraklarna saldran Piyama- Radus adl kiinin, Hitit ile olan balar ve Millawanda439 ile olan ilikisidir440. Piyama- Radus Lukka zerine yapaca aknlar iin, Millawanday merkez yapar441; Millawanda bu tarihlerde Ahhiyawa topradr442.
429 430

Akdeniz 2006, 3. Alparslan 2000, 11. 431 KUB XIV. 3; Macqueen 1968, 9; Starke, 2001, 42; Gurney 2001, 49. 432 Lukka Lykia antik kentiyle bir tutulmaktadr. Bkz: Akurgal 2003, 299. 433 Singer 1983, 212. 434 Akdeniz 2006, 10. 435 Gterbock 1990, 157; Starke 2001, 39; Gurney 2001, 49. 436 Sommer 1975, 11. 437 Singer 1983, 213; Parker 1999, 76; Niemeier 2002, 522. 438 Singer1983, 214; evik 2001, 76; Latacz 2001, 55. 439 Millawanda ile Miletososun ayn yer olduu dnlmektedir. Bkz: Mee 1978, 133. 440 Sommer 1975, 11; Niemeier 2002, 521. 441 Gurney 2001, 50

Buradan Piyama- Radusun Millawanda ile ilgilendiini anlayabiliriz443. Tawagalawas mektubu siyasi ieriklidir ve Hitit tarafndan ekilmi diplomatik nota niteliindedir444. Mektubun amacn, Hattuan Ahhiyawa Kralnn, kendileri iin holanmadklar, hareketlerini sona erdirmesini istedii bir metin olarak dnebiliriz445. Metinde, HititAhhiyawa ilikilerinin, salam temellere oturtulduu ve Piyama- Radus446 adl bir kiinin bu ilikiyi tehtit ettiinden, Hititin bu kiiyle gremediinden sz edilmitir447. Mektupta Lukka halk Tawagalawas Piyama- Radusa kar yardma arrlar448. Daha sonra Attarimma449 kentinin, henz tam kim olduu bilinmeyen birisi tarafndan saldrya uranmasyla Lukka halk450 nce Tawagalawasa daha sonrada Hitit Kralndan yardm istemektedirler451. Bu ksma kadar mektubu zetlersek konu btnln daha iyi anlayacaz. Tawagalawas, Ahhiyawa Kralnn kardeidir452. Metinde Hitit vassallna bavuran birinden bahsedilmektedir. Bilim insanlar yaptklar aratrma sonucu bu kiinin Piyama- Radus olduunu dnmektedir453. Metnin devamnda Hitit Kralnn Iyalanda454 lkesini tahrip ettiini, ancak Atriya455 kentine zarar vermediini grmekteyiz. Metin hakknda genel bilgilere sahip olamamamzn nedenlerinden birisi de tabletin krk olmasdr. Hitit Kral Ahhiyawa Kralna bir mektup yazarak Piyama- Radusun lkesine olan tehlikesinden bahsetmektedir456. Ahhiyawa meydana gelen gelimeler zerine bir elisini Hattuaa gnderir ve Hitit Kralna Piyama- Radusun yakalanmas iin Atpaya haber verildiini iletir457. Bunun zerine Atpa Millavanda da Piyama-Radusu ele geirmek iin

442 443

Macqueen 1968, 176. Niemeier 2002, 522 444 Sommer 1975, 12; evik, 2001, 76. 445 Macqueen 1968, 178; Niemeier 2002, 522. 446 Piyama- Radusun blgede yaayan vassal bir kral olduu dnlmektedir. Bkz: Macqueen 1968, 10. 447 Starke 2001, 42. 448 Akdeniz 2000, 18; Gurney 2001, 50. 449 Attarimma kenti de M.. II. binylda Hitit metinlerinde ad geen; ancak lokazizasyonu henz tam anlamyla zme ulatrlamam yerleimlerden birisidir. Attarimmann Bat veya Gneybat Anadoluda olduu dnlmektedir. Attarimmann Arzawa seferi nedenlerinden birisi olduuda dnlmektedir. Bkz: Macqueen 1968, 170. 450 Lukka halknn gnmzdeki Lykia antik kentinde yaayan insanlarn oluturduu dnlmektedir. Bkz: Akurgal 2003, 299. 451 Akdeniz 1999, 79. 452 Singer 1983, 213; Niemeier 2002, 522. 453 Bu gre Piyama- Radunun metin iindeki zelliklerinden varlmtr. Bkz: Mellaart 1986, 215. 454 Iyalanda Bat Anadoluda lokalizasyonu henz tamamlanmam yerleimlerdendir. Gnmzde Alinda antik kenti olduu dnlmektedir. Bkz: Akdeniz 1999, 82. 455 II. Murilinin Arzawa seferinde Atriyann ad gemektedir. Atriya yerleiminin Byk Menderes gzerghnda olduu, gnmzdeki Tralleis antik kenti olduu dnlmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz: Akdeniz 1999, 80. 456 Niemeier 2002, 521- 522. 457 Gurney 2001 50.

harekete gemitir. Fakat Piyama-Radus deniz yoluyla kamtr458. Deniz yoluyla nereye kat hakknda eitli grler vardr. Bu grler arasnda en yaygn olan gr Alasiyaya katdr. Yaztta Millavanda ky yerleimi olarak anlatlmtr. Mektubun bir yerinde de Hitit Kral bilgiler vermektedir. Hitit Kral Ulak iin Bu mesaj getiren kii benim iin nemli bir adamdr. O benim genliimden beri benimle sava arabama binen seyistir, sadece benimle deil, senin erkek kardein Tawagalawas ile binmitir459 eklinde ifade kullanmtr.460 Tawagalawas metninin bu ksmnda bizim iin ve zellikle Ahhiyawa- Hitit ilikisi iin nemli bilgiler edinmekteyiz. Metnin bu ksmnda iki lkenin nceleri dostane ilikiler iinde olduklarn, daha sonradan bu ilikilerin karlkl karlar dorultusunda bozulduunu anlamaktayz. Metni zetlersek konu, Piyama- Radus ve onun Hitit zerindeki etkisini anlatmaktadr461. Piyama- Radus s olarak kulland Millawandadan Hitit lkesine saldrmaktadr462. Hitit bu kiinin sergiledii tutumdan rahatsz olmu ve Millawandaya kadar gelmek zorunda kalmtr463. Ayrca Tawagalawas mektubundan, Ahhiyawa lkesinin gl bir yapya sahip olduunu anlamaktayz464. Bunu Hititin Piyama- Radusu teslim etmesi iin Ahhiyawaya yazdklar mektuplara ramen, Ahiyawann sergiledii tutumdan karabiliriz.

Tawagalawas mektubunun hangi dneme ait olduu tartma konusudur. Macqueenin makalesinde mektubun II. Murili dneminin sonlarna (M..1310- 1300 gibi) verildii bildirilmitir465. Akdenizde mektubu kesin olmamakla birlikte III. Murili zamanna tarihlemektedir (M.. 1282- 1275)466. evik, Tawagalawas metnini dnem olaylarn gz nnde bulundurarak Piyama- Radusun hareketlerini III. Hattuili dnemine vermektedir (M..1275- 1250)467. Metni III. Hattuili dnemine veren bir dier bilim insan ise Lataczdr468. Paker de, metni III. Hattuili dnemine vermektedir469. Bryce, metni III. Hattuili dnemine tarihleyen bir baka bilim insandr470. Hitit- Ege ilikileri zerinde
458 459

Gurney 2001 50. Tawagalawasnn ayn arabaya bindii kii Dabala- Tarhundadr. Ayrntl bilgi iin bkz: Alparslan 2000, 27. 460 Akdeniz 1999, 80. 461 Gurney 2001, 50. 462 Macqueen 1968, 176; Latacz 2001, 55. 463 Hitit Bat Anadolu snrn korumakta askeri gten ok siyasi politika izleme ynn daha ok semitir; nk Bat Anadolu topraklarna geldiinde Hattua tehlike altna girmektedir. Hititin Bat Anadoluda sergiledii tutumun nedeni Anadoluda kendinden baka byk g istememesidir. Bkz: Erkanal, 2004 90. 464 Niemeier 2002, 522. 465 Macqueen 1968, 178. 466 Akdeniz 1999, 79. 467 evik 2001, 76. 468 Latacz 2001, 54. 469 Paker 1999, 61. 470 Bryce 1992, 126.

almalar yapan Alparslan ise, metnin III. Hattui dnemine ait olduunu ve bunu en byk kantnn da metinde ad geen Kuruntann da bunu desteklediini savunmaktadr471. Ahhiyawa adnn getii metinlerden bir dieri de Sausgamuwa Antlamasdr472. Metinin yorumlanmas sonucu bu tabletin antlama metni olduu anlalmaktadr473. Metin zerinde dzeltmelerin olmas yaplan antlamann henz daha antlamay yapan lkeler arasnda tamamen kabul edilmediini gsterir niteliktedir. Ahhiyawa ad metin zerinde gemekte ve Ahhiyawa Kral; Hitit Kral, Msr Kral, Babil Kral ve Asur Kral ile eit saylmaktadr474. Ancak bu metinde ilgin olan ksm Ahhiyawa ksmnn daha sonradan metinden silinmi olmasdr. Bat Anadolu Hitit ilikilerinde daha ncede bahsedildii gibi kesin yarglara ulamamz ilikiyi ortaya koyacak kantlarn az olmasndan dolay gtr. Tawagalawas metninde Ahhiyawa Kralna eit sayldn grmtk. Dolays ile III. Hattuili dneminde de Ahhiyawa Kral; Msr Babil ve Asur Krallar ile eit saylmalyd. Bryce, metnin tarihlemesine bakarak IV. Tuthaliya dneminde Ahhiyawa ile Hitit arasnda nemli siyasi deiikliklerin meydana geldiini metinden Ahhiyawa ksmnn bu nedenle karldn belirtmektedir475. Bryce, Millawandann hkimiyetinin kaybedilmesinin metindeki silinmeyle ilgili olduunu savunmaktadr476; ancak bu bilgi kesin deildir. Gurneyde, tabletin silinmesini, Hititin Ahhiyawann gcn tanmad iin silindiini dnmektedir477. nal ise, Ahhiyawa ksmnn metinden silinmesini ktip hatas olarak dnmektedir478. Bu nedenle tablette yer alan ve daha sonra silinen Ahhiyawa ksm zerinde yorum yapmamz olduka zordur. Metin iinde Ahhiyawann gemilerinden de

bahsedilmektedir ki buradan Ahhiyawann deniz ticareti yaptn karabiliriz; ancak metnin krk olmas ve tam anlamyla okunamamas bu gr kesin olarak kantlamamaktadr. Metin, Ahhiyawa konusunda bizi bilgilendirmektedir ve IV. Tuthaliya479 dnemine tarihlenmektedir480. Akdenizde metni IV. Tuthaliyaya veren dier bilim insandr481. Ahhiyawa lkesinin lokalizasyon sorununun zmlenmesinde yorumlamaya altmz tabletlerin nemi byktr. Tabletler Hititologlar tarafndan daha ayrntl

471 472

Alparslan 2000, 29. KUB XIII: 1; Akdeniz 1999, 81; Akdeniz 2006, 1. 473 Klengel 1995, 159; nal 2002, 115. 474 Gurney 2001, 51. 475 Byce 1998, 348. 476 Bryce 1998, 344. 477 Gurney 2001, 51. 478 nal 2002, 115. 479 IV. Tuthaliya M.. 1250- 1220 yllar arasnda Hititin banda olmutur. Bkz: Dinol 2004, 30. 480 nal 2002, 115; Yakar 1976, 118. 481 Akdeniz 1999 81; Akdeniz 2006, 1.

ilenmektedir; bizim burada yaptmz blge ilikilerini ve lkenin Hitit ile ban ortaya koymaktr. Ahhiyawa ile Hitit arasnda ilikiler erken dnemlerde barl bir tutumdayken482, daha sonraki dnemlerde yukarda da grld gibi baz sebeplerden deimitir483. Bu anlatlan olaya en byk kant ise Hitit Kralnn hastalandnda, Ahhiyawa ve Lazpa tanrlarn Hattuaa armas ile ilgili metindir484. Tablet bir kehanet metnidir. Metnin nemli yan Lazpa ve Ahhiyawa adlarnn bir arada gemesidir. Bu iki yerleimin bir arada belirtilmesinin ne anlam olduu henz kesinlik kazanmasa da birbirleriyle ilgisinin olduu kesin gzkmektedir. Schachermery, metni III. Hattuili dnemine tarihlemitir485.

Bir baka Hitit mektubunda da iki lke arasndaki barl havann izlerine rastlamaktayz. Mektupta ticari ilikilerden sz edilmekte ve mektubu yazan kii Hitit Kralna, Msra gideceini haber vermektedir486. Burada Ahhiyawa ile olan ksm ilgintir. Mektubu yazan kii Msra gtrlecek hediyelerin bazlarnn Ahhiyawa Kralna ait olduunu sylemektedir. Mektup III. Hattuili dnemine tarihlenmektedir487.

Bir baka metinde de Ahhiyawa adndan bahsedilmektedir. Metinde, Ahhiyawa lkesi Kralnn Seha Nehri lkesi Kral ile olan ilikileri anlatlmaktadr488. Metini evrilmesi sonucu; Ahhiyawa Kral, Hitit Kralnn mttefiki deildir, tam tersi dmandr ve Seha Nehri lkesi kral ile yakn ilikiler iindedir. Seha Nehri lkesi kralnn Ahhiyawaya gvenip Hitit ile mcadeleye girdiini ve sava kaybettii yazldr489. Metin, Klengel tarafndan IV. Tuthaliyaya verilirken490, nal ise, metni II./III. Tuthaliya dnemine tarihlemektedir491. Akdeniz, metni IV. Tuthaliya dnemine veren bir baka bilim insandr492. Bu metinlerden de anlald zere Hitit ile Ege Dnyas ilikileri493 nceleri barl bir tutum ierisindeyken,494 daha sonralar g dengeleri deimitir495.
482 483

Akdeniz 1999, 78. Tawagalawas ve Madduwattass metinleri Hitit- Ahhiyawa ilikilerinin barl tutumunun deitiinin gstergesidir. 484 KUB V 6; nal 2002, 115; Gurney 2001, 49. 485 Schachermery 1986, 272. 486 KBo II 11; Karauuz 2002, 112. 487 Alparslan 2000, 31. 488 KUB XXIII 13; Akdeniz 1999, 81. 489 Bryce 1998 337. 490 Klengel 1999, 163. 491 nal 1991, 18. 492 Akdeniz 1999, 81. 493 Hitit- Ege ilikileri ile kastedilen Bat Anadolu corafyas ve bu alanda varlna inanlan lkeler ile olan ilikilerdir. 494 Hitit, Bat Anadolu corafyasnda varlk gsteren lkelerle barl tutum bir yol izlemitir. Blgede bulunan madenler ve bu blgeden geen ticaret yollarna hkim olma politikas bu tutumunun bir sebebidir. Bkz: Yakar 1976, 117- 128.

Ahhiyawa ile metinleri inceledikten sonra baz kanlara varmamzn daha kolay olduunu grmekteyiz. Ahhiyawa blmne baladmzda en nemli yerleimin Miletos olduunu ve Millawanda ile eletiini grdk ve bu yerleim Hitit- Ahhiyawa ilikisini anlamamzda en byk paya sahip olmutur. Hitit M.. II. binyln en byk glerindendir ve varln srdrmek iin maden kaynaklarna egemen olmak zorundadr496. Maden kaynaklarna hkim olmas demek dnem ticaretini de elinde bulundurmak demektir497. Ticareti kontrol altna almak iin gl bir siyasi yapya sahip olmaldr. Hitit ticari ilikilerde nemli stratejik konuma sahip olan yerleimleri ellerinde bulundurmulardr. Bu merkezlerden en nemlisi Kuzey Suriyede bulunan Ugarit kentidir498. Kentin AhhiyawaHitit arasndaki ticaret ban yukarda bahsedilen Sausgamuva metninden karabiliriz499. Dou Akdeniz ile kurulan ba sayesinde Hitit dier ticaret yapan lkelerle de mcadeleler iine girmitir ve gereksinimlerini karlamak iin maden kaynaklarna ihtiya duymaktadr500. Hitit iin en nemli maden kalaydr; nk kalay her trl ara- gere yapmnda, savunma alannda kullanmaktadrlar. Kalay Anadoluda az rezerve sahiptir501. Kalaydan baka Hititin Bat Anadolu corafyasna dzenledii seferlerin bir nedeni de blgede bulunan demir, altn, bakr madenlerine egemen olma politikasdr502.

Hitit ile Bat Anadolu ilikilerinde maden kaynaklarnn nemini vurguladktan sonra Hattuan blge corafyasna egemen olma politikasn anlam olacaz. likileri akladktan sonra dnemin iki nemli gc arasnda da bir ba kurulabilinir. Hititin Bat Anadoluda da blge krallklarn vassal yapmasnn nedenleri altnda Miken Krall yatmaktadr. Miken Krallna ihtiyac duyduu madenleri kaptrmama politikas yatmakta olabilir503. Aratrmasn yaptmz konuda pozitif kantlarn az sayda olmas dier konular gibi, zerinde durduumuz anekdotunda sadece varsaymlar zerinden ele alnarak sonuca ulaldn unutmamalyz.

495 496

nal 2002, 115. Akdeniz 1999, 83. 497 Yakar 1976, 117. 498 Korfmann 2001, 357. 499 Alparslan 2000, 333- 34. 500 Yakar 1976, 127. 501 Kalay rezervleri iin bkz: Yakar, 1976 121- 122. 502 Akdeniz 1999, 83. 503 Ergin 2002, 92.

ncelemeler sonucu Ahhiyawann nerede bulunduu gr tam olarak aydnlanmasa da kralln hangi corafyada olduu tahmin edilmektedir. Ahhiyawa lkesinin yeri ile ilgili saptamalar yaparken Trakyadan Akdenize Ege Adalarna, Kta Yunanistana kadar geni corafyalar nerilse de Ahhiyawann deniz kysnda bir lke olduu gr ortak bir gr olarak karmza kmaktadr504 ki bu durum yukarda incelenen Hitit metinlerinden anlalmaktadr. Bilim insanlarnn ortak gr Ahhiyawa Krallnn Akhalarla eletirilmesidir505. Bu gre kar kanlarn banda nal gelmektedir. nal, yaplan eletirmenin siyasi bir politikann sonucu olduunu dile getirmektedir506. AkhaAhhiyawa eitlemesini kabul edenlerden birisi de Alparslandr. Alparslan, Ahhiyawann merkezini Kta Yunanistan olarak vermektedir507. Ahhiyawa ile ilgili bir nemli bilgi de metinlerden kardmz sonulardr. Ahhiyawa metinlerde bir deniz lkesi olarak gemektedir. Madduwatta metninde Attarsiyann Alasiyaya 508 saldrd ve Ahhiyawal Kral olarak tanmlandn dnrsek Ahhiyawann denizsel gc olduunu da belirtmemiz gerekmektedir509. Ahhiyawann denizsel gcn kantlamamz iin Millawanda yani Miletos bizim odak noktamzdr. nk Miletosun gemite deniz gemite liman kenti olduunu bilmemiz ve Ahhiyawann ticarette nemli bir konumda olmas bizi bu dncemizde hakl karacaktr. Sonu olarak Ahhiyawa konusunda pozitif bilgilere ulamamzn tek zm yolu blge zerinde aratrmalarn artarak devam etmesi olacaktr. Bu aratrmaya kant salayacak buluntularn salanmas da Ahhiyawa Krallnn yerinin saptanmasnda asl nemi oluturmaktadr.

IV. C. ARZAWA

Son Tun a Hitit metinlerinde ad geen bir baka lke de Arzawadr. Arzawa adnna biz ilk olarak Msrdaki Tell El Amarna da bulunan ivi yazl tabletlerde rastlamaktayz510. Kaz alannda yaplan aratrmalar sonucu ele geen tabletlerden iki tanesinin Arzawa mektubu ierdii anlalmtr.511

504 505

Akdeniz 2006, 1. Niemeier 2002, 520. 506 Bkz: nal 2001, 244- 245. 507 Alparslan 2000, 3. 508 Yakar 1976, 124. 509 Gurney 2001, 52. 510 Dinol 2006, 89. 511 Akdeniz 1999, 84.

Arzawa incelendiinde ok eitli grler aa kmaktadr; ancak almamzn banda Ahhiyawa blmnde Hitit tabletleri incelenirken de Arzawa ile ilgili detayl bilgilere ulalmaktadr512. Hitit yazl belgelerinde Arzawann lokalizasyon sorununa cevaplar bulunabilinmektedir. Bu yzden bu ksmda Arzawa ile ilgili bilgiler ayrntl olarak tekrar verilmeyecektir. Corafi bir isim olarak Arzawa kelimesi 3 anlamda kullanlmtr513:

1. Bir ehir ismi olarak (KUR URU Arzawa) 2. Kk bir devletin ya da lkenin ad olarak (KUR URU Arzawa) 3. Genellikle o kk devletin nderlik ettii, belli ehirlerden oluan federasyon grnmndeki bir birlik olarak ( KUR. KUR Meru Arzawa) kullanlmtr.

Geni manadaki Arzawann iinde: Hapalla, Mira, Seha Nehri lkesi, Appawiia, Wilusa, Zippasla ve Hariati Dalk lkesi bulunmaktayd514.

Arzawa ismi Hitit dilinde Orman Yurdu ya da Orman lkesi anlamna gelmektedir515. lk defa Kapadokya tabletlerinde ad geen Arzawa; Labarna, I. Hattuili ve Ammuna dneminden itibaren Hitit Devleti ile ilikileri olmutur516. Labarna dneminde Arzawa- Hitit ilikileri bozulmutur; ancak Hitit Kral bozulan ilikileri tekrar dzeltmitir517. Hitit metinlerinde Arzawa isminin Telipinu fermannda (M.. 1525- 1500518) da getii bilinmektedir519. Dinol, Arzawa ile ilk ilikilerin II. Tuthaliya520 ve I. Arnuvanda zamannda baladn ileri srmtr521. Arzawa- Hitit ilikisi birok bilim insan tarafndan farkl grlerle yorumlanmaktadr. Bilim insanlar arasndaki yorum farknn nedeni; blge zerindeki buluntularn yeterli bilgiyi verecek dzeyde olmamasndan kaynaklanmaktadr.

512 513

Madduwatta metninde Arzawa lkesi ile bilgiler geni bir ekilde ilenmitir. Bryce 1974, 103; Karauuz 2002, 107. 514 Knal 1953, 21. 515 Bykkolanc 2005, 68. 516 Karauuz 2002, 109; Latacz 2002, 478. 517 Starke 2001, 35. 518 Dinol 2004, 30. 519 Akurgal 1995, 34; Karauuz 2002, 42. 520 II. Tuthaliya zamannda Arzawa zerine seferler dzenlenmitir. Dzenledii seferlerde Hatti lkesine birok esir ve ganimet getirmitir. Bkz: Brandau, Schickert, Jablonka 2004, 90. 521 Dinol 2006, 89.

Hititler, Arzawann Anadolunun batsndaki en gl devlet olmasn engelleyememitir522. M.. XVI. yyda Karadenizden gelerek Kzlrmak kavsinin kuzeyine yerleen ve M.. XIV. yy.n ilk eyreinde bakent Hattua iin byk bir tehlike tekil eden Kakalarn varl nedeniyle, Hitit askeri glerinin kendi lkelerinin ekirdek blgesini korumak amacyla devreye sokulmasn gerekmitir523. Bu durum Arzawaya, topraklarn I./II. Tuthaliya zamannda Kaka Blgesine ve Hititlerin Aa lkesine kadar genileme imkn salamtr524. Kendisinden en az drt nesil sonra yaam sonraki kral III. Hattuilinin bir fermannda Hitit lkesinin dm olduu bu kt durum ve kar karya kald tehditler dramatik bir ekilde anlatlmtr525. Buna gre Arzawann Aa lkeye doru uzand ve Arzawa tarafndan yaknlarndaki Tuwanuwada (Bor-Kemerhisar) bir snr karakolu kurduklar anlalmaktadr526.

Arzawann da dier M.. II. bin Bat Anadolu corafyasnda bulunan lkeler gibi lokalizasyon sorunu bulunmaktadr. Arzawann ve Arzawa lkelerinin yerlerinin saptanmasnda bize yardmc olan en iyi yazl belgeler, II. Murili zamannda, Arzawa lkelerine yaplan savalarn anlatld yllklardr527. uppiluliumann lm zerine yerine byk olu II. Arnuwandann gemesi ve onun da tpk babas gibi lm zerine II. Murili gen yata Hitit mparatorluunun bana gemitir. Hititin karklk dneminden faydalanmak isteyen Arzawa lkeleri ise Hitit mparatorluuna kar ayaklanmlardr528. II. Murili bu nedenle Arzawa zerine sefer dzenlemitir529 (Harita VII). II. Muriliden nceki dnemlerde de zellikle I. uppiluliuma dneminde de Arzawa ile sava yaplmtr530. II. Murili dnemine tekrar dndmzde; ayrca dzenledii seferleri yukarda da deinildii gibi yllklara yazdrmtr ve Murilinin yllklarnda Arzawa ad imparatorluunun ikinci senesinde gemeye balamaktadr531. Yllklar Arzawa lkesi lokalizasyonunu

zmlememizde bize asl yardm salamaktadr. Bilmemiz gereken gnmzde de olduu gibi iki lke karlarnn birbirlerine ters dt noktada - ticaret szn ettiimiz iki lkenin ilikilerinde nemli bir sebeptir ve ticaret sisteminin Hitit- Arzawa ikilisine zarar vermesi

522 523

Alparslan 2006, 60. Brandau, Schickert, Jablonka 2004, 90. 524 Starke, 2001 37; Dinol 2006, 89. 525 nal 2002, 136. 526 Bryce 1974, 105; Karauuz 2002, 108. 527 KUB XIV. XV; Bykkolanc 1998, 35; Dinol 2006, 89; Alparslan 2006, 61. 528 Akurgal 1995, 48; Girginer 2006, 108; Alparslan 2006, 60. 529 Karauuz 2002, 110. 530 nal 2002, 21. 531 KUB XIV. XVI; Alparslan 2006, 60.

askeri mdahaleleri ve bu nedenle de II. Murili sava yllklarnn meydana kmasna neden olmutur - ilikilerin bozulduudur.

nal, Hititolojinin erken dnemlerinde birok corafi blge gibi Arzawann da yanl yerlerde arandn, iki adet Amarna mektubunda anlmas dolaysyla Msra yakn bir yerlerde olmas gerektii eklindeki sabit saplantdan hareketle, gnmz ukurovasna yerletirilmitirildiini; ancak ukurovaya Kizzuwatnann532 yerletirilmesinden sonra Arzawann, Bat Anadoluya ekilmek zorunda kaldn sylemektedir533. Arzawann uzun tartma ve aratrmalardan sonra Bat Anadolu Blgesinin, Hitit metinlerinde Arzawa lkesi veya lkeleri olarak anlan yer olduu anlalmtr534. Arzawa lkesi yaplan aratrmalar sonucu Bat Anadolu Blgesinde Hermos ve Maindros vadisiyle yani Lydia evresiyle eitlenen Pamphylia blgesine aranmtr535. Aratrmalar bununla da kalmam lkenin lokalizasyon problemi zmlenmemitir. Yukarda da deinildii gibi Arzawann Aa lkeye kadar ulat ve Tuwanuwada (Bor-Kemerhisar-Tyana) bir snr merkezi kurduklar anlalmtr536. Arzawa lkesinin lokalizasyon sorunu da tpk dier M.. II. bin Bat Anadolu corafyas gibi kark olduundan eitli blgelere yerletirilmitir. Karauuz, Arzawann Konya Seydiehir ilesinde bulunan Sula glne kadar da uzandn ve yaplan kazlar sonucu ele geen buluntulardan da bunun anlaldn sylemektedir537. Mellaart, Karauuzun grne katlmakta ve bundan dolay, blgede bulunan Eflatunpnar ve Fasllar antlarnn, Arzawal Tanrlar iin Hititliler tarafndan yaptrldnn bilim dnyas tarafndan kabul grdn sylemektedir538. Bilindii zere bu antlar Tarhuntassa ve Hulaia Nehri lkesi snrlar iinde kalmaktadr539. Bylece Eftatunpnar Ant Hititlerin Arzawaya, Fasllar Ant da gneye Yani Kizzuwatnaya geite kurduklar ak hava tapnaklar olarak ilev grm olmaldr540.

Arzawa lkelerinin yer ald blge yaplan lokalizasyon almalar sonucu kabataslak tespit edilebilmitir (Harita VI). lkenin batsnn Ege Deniziyle snrland kesindir, sahil kesiminin baz ksmlarna Ege Denizinden geldii dnlen Ahhiyawa halk
532

Kizzuwatna ilk zamanlar Karadeniz blgesine lokalizasyon edilmitir; ancak daha sonra Anadolunun gneydogusuna yerletirilmitir. Bkz: Karauuz 2002, 42. 533 nal 2003,1. 534 Cabbar- Ekinozluil 2006, 89. 535 Bryce 1974 103; Akdeniz 2006, 2. 536 Bryce 1974, 105. 537 Karauuz 2002, 108. 538 Mellaart 1962, 113. 539 Karauuz 2002, 108. 540 Karauuz 2000, 169.

oradan Arzawaya szyor ve geicide olsa siyasi hkimiyet iddiasnda bulunuyorlard541. Buradan Arzawa lkesinin Ahhiyawa gibi denize kys olduunu; ancak Ahhiyawa kadar denizsel ilikiler iinde olmad anlayabiliriz542. Bat snrnn kesin olmasna karn gney dou ve kuzey snrlarnn tespitini yapmak kolay deildir. zellikle dou snrn belirlemek olduka gtr. Arzawa snrlarn izecek olursak; dou snr Pitassa, Walma, Aa lke ortak snr tekil ediyor diyebiliriz543. Gnmzde bu snr yaklak olarak Ktahya, Uak, Afyon, Sandkl ve Dinar hattndan, yani corafi anlamda Bat Anadolu eiinden gemektedir544. Gneydeki snr da Bodrum yarmadasna kadar ulamaktadr545. Gneyde komusu olan lke Lukkadr546. Kuzey snr ise sorunludur. Burada Seha Nehri lkesi ve daha da kuzeyde Assuwa yer almaktadr( M.. XV XIV. y.y)547. Arzawann snrlar tam olarak belli deildir; ancak ortak gr olarak yukarda belirtilen snrlar verilmitir.

Arzawa konusunu ksaca zetleyecek olursak; Arzawa lkesinin varlna ilk kez Msrdaki Tell El Amarna hynde ele geen ivi yazl tabletlerde rastlamaktayz548. Arzawa ile ilgili en geni kapsaml bilgileri Hitit yllklarndan renmekteyiz. zellikle II. Murilinin Arzawa zerine dzenledii sefer bize daha kantsal bilgiler salamaktadr549. Arzawa lkesi Anadolunun gney batsnda bulunan bir konfederasyondur550. Corafi olarak Konyann batsndan Gller Blgesi ve Yukar Menderes yresine kadar uzanmaktadr551. Starkea gre, ekirdek blge Mira olup Bozdalardan Dilek Yarmadasna kadar uzanmaktayd552. Benzer bir gr de Hawkins tarafndan da ileri srlmtr. Bilim insan, Byk Menderes Irmann yukar kesiminden balatt Arzawa topraklarn Kk Menderes ve Gedizin bir blmn de ierisine alarak batya doru uzatmtr553. Konfederasyon olarak anlan Arzawa lkesi iinde Seha Nehri lkesi, Mira, Hariati, Hapalla ve birok kk lke yer almaktadr554. Wiluann da Arzawa lkeleri arasna M.. XIII. yy.da dhil edildii bilinmektedir555.
541 542

Alparslan 2006, 60. Akdeniz 2006, 2. 543 Cabbar- Ekinozluil 2006, 8. 544 Starke 2001, 40 545 Girginer 2006, 108. 546 Dinol 2006, 89. 547 Cabbar- Ekinozluil 2006, 8. 548 Girginer 2006, 108. 549 II. Murili haknda ayrntl bilgi edinmek iin Bkz: M. Alparslan 2006. 550 Dinol 2006, 89; Alparslan 2006, 6062. 551 Starke 2001, 40. 552 Starke 2001, 35. 553 Hawkins 1998, 30- 31. 554 Bykkolanc 1998, 35; Alparslan 2000, 3; Latacz 2002, 478; Eilmez 2005, 31; Akdeniz 2006, 1- 2. 555 Starke 2001, 41; Brandau, Schickert, Jablonka 2004, 92; Akdeniz 2006, 2.

Arzawa lkesinin bakenti Apasasdr556 (Seluk Ayasuluk Tepesi) ve ynetim bu merkezden yrtlmektedir557. M.. II. binyln ikinci yarsnda Hititlerle ilikiler kurmutur558. Hititlerle Anadolunun gney batsndaki topraklarda siyasal mcadeleler vermitir559. Hititlerin siyasi politikas, hem snrlarn hem de metal kaynaklarn korumaya ynelik olmutur. Ayrca Hititler ticaret yollarn da kontrol altnda tutmaya almtr. Hititlerin eitli kaynaklara ynelmesi Ahhiyawa, Arzawa gibi lkelerle iliki iine girmesini salamtr560. Maden kaynaklarna duyulan ihtiya ilikilerin ortaya kmasnda etken olduu bilinmektedir. Arzawa Blgesinde yer alan Gm Danda, Seferihisarda; Ahhiyawa Blgesinde kalan Bodrum Gmlde gm maden ocaklar yer almaktadr561. Bat

Anadolu altn madeni bakmndan da zengindir. zmir, Manisa, Aydn ve anakkale blgesinde altn ocaklar bulunmaktadr562. Altn ve gm madeninin yan sra Hitit sanatnda en ok kullanlan tuncu elde etmek zere kullanlan kalayn da zmir yaknlarnda bulunan Darmanlar madeninde bulunduu aratrmalar sonucu ortaya kmtr563. Ayrca; Kuzey Anadolu Hititler iin ok nemli bir yere sahiptir; nk daha nceki blmlerde de deinildii gibi Orta Avrupadaki Bohemiadan564; anakkale zerinden kara yoluyla gelen kalaya da ihtiya duymaktaydlar565. Bunun nedeni Anadoluda kalayn az olduudur566. Ahhiyawa tarafndan kontrol edilen bu yolu Hititler gvenlik altna almaya almtr. Bundan dolay Hititler bu lkelerle bazen silahl mcadeleye girerken bazen de dostane ilikilerde bulunmutur. Bu karlkl ilikiler iki lkenin karlar dorultusunda deimitir.

Arzawa blmnde M.. II. bin Bat Anadolusunda Arzawa lkesinin lokalizasyonu ve yaylm hakknda bilgi verilmeye allmtr. Arzawa yerleimi hakknda gerek anlamda arkeolojik bilgiler henz bulunamamtr. Daha dorusu ele geen arkeolojik buluntular Arzawa lkesinin yerini tespit etmek iin yeterli deildir. Fakat yaplan arkeolojik almalar Bat Anadolunun siyasi yapsn ortaya karmaya yardmc olacaktr. Arzawa lkesi hakknda konunun dalmamas iin siyasal olaylar detayl anlatlmadan lkenin
556 557

Alparslan 2006, 63. Martino 2003, 60. 558 Dinol 2006, 89. 559 nal 2003, 4. 560 Ergin 2002, 90. 561 Yakar 1976, 119- 120; Ergin 2002, 91. 562 Ergin 2002, 90; Akdeniz 2006, 2. 563 Yakar 1976, 117; Akdeniz 2006, 2. 564 Ahhiyawa ksmnda Bohemiann jeopolitik konumu ayrntl olarak ilenmitir. 565 Yakar 1976, 118. 566 Yakar 1976, 118; Ergin 2002, 90.

lokalizasyonu izilmeye allmtr. Arzawa konusunda gerekli bilgiler verdikten sonra blgenin nerede olduunu daha kolay tahmin edilebilmektedir. Bizim iin asl nemli olan konu Arzawa ve Hitit ilikisi olacaktr ki iliki bize blgede ele geirilen eserleri ve dolaysyla tm siyasal, sosyal ve askeri durumu aklamakta yardmc olacaktr. Hititin Bat Anadolu Blgesinde ne ii vard? Ticaret Hitit ve Ege Dnyasn birletiren unsur muydu? Hitit, Dou Akdeniz liman ticaretiyle balants olduu dnlen bu lkelerle karlar dorultusunda m ilikiye giriyordu? imdilik elimizde ad geen lke snrlarnda (Ahhiyawa, Arzawa, Kta Yunanistan, Adalar) bulunmu birka grsel sanat eserinden baka hibir kant bulunmamaktadr. Sorulan bu sorularn yantlarn bulabilmek iin; aratrmalarn devam etmesi ve bu aratrmalar sonucu ilikiyi destekleyecek yeni buluntularn aa karlmas gerekmektedir. Ele geirilecek yeni buluntular Hitit- Ege ilikini tm ynleriyle aa karacak, tm cevaplanmam sorular ve ilikinin bilinmeyen dier ynlerini de bize ayrntlaryla sunacaktr. unu da unutmamalyz ki Hitit dneminde Asur Ticaret Kolonileri Dneminde olduu gibi ticareti kantlayacak yazl tabletlerden sz edilmemektedir, yani Hitit dneminde Asur dneminde olduu kadar ticareti belgeleyen yaztlarn olmad dnlmektedir. Ancak; Bat Anadolu, M.. II. binyl aratrmalarn yetersizlii, dolaysyla da buluntularn ele gememesi nedeniyle dier lkeler gibi Arzawa konusunda da belirsizlik iindedir ve aratrlmay beklemektedir. Bilimsel anlamda lkemizde baz nedenlerden dolay aratrmalarn da baml hale gelmesi nedeniyle yeni ufuklarn gzkmesi zaman almaktadr ki bu nedenle sonulanmas beklenen arkeolojik almalar gerekenden fazla zaman almaktadr.

IV. D. M.. II. BNDE BATI ANADOLU VE ORTA ANADOLUDAK BAILCA MKEN MERKEZLER

Kta Yunanistandaki Miken merkezleri zerine, bugne dek birok ey sylenmi, birok yayn yaplmtr. Fakat ne Miken dneminde, ne de daha sonralar, kar kydan asla ayr tutulamayacak olan Anadolunun bat ve gney sahillerindeki Miken varl veya etkileri zerine ok az ey yazlp izilmitir. Bunlar da ancak mevcut verilerin birer derlemesi olmulardr. Fakat unutulmamaldr ki, Anadolu ve sahillerindeki Miken varlnn anlalabilmesi iin, arkeolojik ve filolojik verilerle desteklenmi almalarn yaplmas gerekmektedir.

Mikenlerin Anadoludaki varlndan somut kantlarla, yani arkeolojik verilerle haberdar olabildiimiz balca blge Bat Anadolu sahilleridir. Troiadan Msgebiye kadarki sahil eridinde pek ok merkez Miken zellikli, gerek ithal, gerekse yerel retim malzeme ile karmza kmaktadr. Dolaysyla ilk olarak ele alnmas gereken blge burasdr. Blgedeki Miken varlna ilikin yaynlar mevcuttur. Fakat burada yaplacak olan, merkezlerin tek tek ele alnmasndan ziyade, tarihsel verilerin oluabilmesi ve/veya mevcut verilerin geliebilmesi adna arkeolojik malzemenin kullanlmas olacaktr. Dolaysyla ilk olarak, blgedeki Miken varlna ilikin tarihi verilerin ortaya konmas gerekmektedir.

Konuya Miken buluntular veren en nemli Son Tun a yerleimleri ile balamakta fayda vardr. Hitit metinlerindeki Millawanda ile eitlenen ve Tawagalawas Mektubuna gre Tawagalawasn haraket st olan Miletosdan (Milet) balamalyz 567. Bat Anadolunun en nemli M.. II. bin merkezi Miletosdur568. Miletosdaki en erken Miken yerleiminin M.. 1450 de balad ve M.. XIII. yzyldan itibaren youn biimde yerleime sahne olduu bilinmektedir569. Ele geen buluntular arasnda youn seramik paralar, mimari yaplar ve mleki frnlar bulunmaktadr570. M.. II. binyl tabakalarna baktmz zaman evre grmekteyiz571. Birinci tabaka Minos buluntular ierir, ikinci tabaka M.. XIV. yzyla ait olup bir tahribat sonucu son bulmutur572, nc tabaka da

567 568

Millawanda Miletosos ile eletirilmektedir. Bkz: Niemeier 2002, 521. Mee 1978, 133; Girginer 2006, 108. 569 Akdeniz 1999, 73. 570 zgnel 1983, 729. 571 Erkanal 2004, 93. 572 Akdeniz 1999, 73.

M.. XIV./XIII. yzyla tarihlenmektedir573. Son yllarda yaplan arkeolojik kazlarda birinci yap katna ait olan Girit Minos tarz duvar teknii ve fresklere sahip byk yap btnl aa karlmtr574. Ele geirilen seramikler ve mutfak kaplar da dhil olmak zere neredeyse tmn Minos anak mleini karakterize etmesiyle bu katn Minoslu gmenler tarafnda kurulmu bir Minos yerleimi olduu arkeolojik kazlar sonucu yaplan aratrmalarla ortaya km ve kesinlik kazanmtr575. Bunu izleyen 2 nci tabakada ise Miken yerleimine ilikin kantlarn elde edildii grlmektedir576. Ele geen seramiklerin Anadolu karakteri tamas bu katn gerek bir Miken yerlemesi olarak deerlendirilmesine yol amtr577. Yaplan kazlarda 3 seramik frn bulunmutur578. Sz konusu dnemde yukarda bahsedilen buluntulardan dolay Miletosun byk bir olaslkla nemli bir seramik merkezi olduunu anlamaktayz579. Bu durum Bodrum yaknlarnda, Msgebi nekroplnde580, Kta Yunanistandaki Tiryns ve Levantdaki Ugarit yerlemelerinde Miletos retimi seramiklerinin ele gemesiyle desteklenmektedir581. Bunun tesinde ayrca; baz bilim insanlar da Miletos seramiklerinin analizlerine dayanarak Miken kaplarnn ok kk blmn ithal mallar temsil ettiini belirmitir, kaliteli kaplarn dhil Miletosun yerel retimi olduunu saptamlardr582. Miletosda bulunan ithal Miken seramikleri ise daha ok zeytinya ve arap gibi geni apta ticareti yaplan mallarn tamaclnda kullanlan kaplar niteliindedir583.

Miletosun imdi de mimari zelliklerine deinmemiz yerinde olacaktr. Byk Menderersin denize dkld yerde kurulan zamann liman kenti Son Kalkolitik a, daha sonra Minos ve hemen arkasndan gelen Miken dnemlerinde varln srdrmtr584. Miletosun bahsedilen dnemlerden en ok bilgiyi Miken dneminde elde etmekteyiz; nk bu dnemden nceki zamanlara ait buluntu olanamz snrldr. Miletos antik ehrinde anlattmz dnemlerin mimari yapsn ve ehrin nemini anlamamza yarayan megaron planl evler karmza kmaktadr585. Megaron planl evler Miletosda II. yap katndan

573 574

Alparslan 2000, 53. Bean 2001, 205. 575 Ergin 2002, 85. 576 Von Graeve 1994, 531. 577 Erkanal 2004, 93. 578 Alparslan 2000, 53. 579 Akdeniz 1999, 74. 580 Yakar, 1976, 123; Niemeier 2002, 521. 581 Akdeniz 1999, 74. 582 Stewig 1970, 10. 583 Stewig 1970, 10. 584 Bean 2001, 205. 585 Erkanal 2004, 93.

itibaren karmza kmaktadr586. Miletosun ikinci tabakasnn tahribata urad bilinmektedir, bu tahribattan sonra btn tepeyi evreleyen bir sur ina edilmitir. Miletos ehrine ait Son Tun ann en nemli mimari yap ise gnmzde byk bir ounluu aa karlm olan sur duvardr587. Yaplan duvar 1100m. uzunluunda ta temel zerine ina edilmitir588. Bu duvar toplam 5 hektarlk alan evrelemektedir589. Duvar her 14 mde bastiyonlar ile knt yapmaktadr; bu zellik bize hite yabanc deildir ki bu sur sistemini Hattuada grmekteyiz590. Miletos M.. II. bin tarihini anlamamz asndan yukardaki buluntular ynyle bize fayda salamaktadr. Buluntular Miken dneminde daha youn olduu grlmektedir591. Miletosun M.. II. bin dnemini yanstan bir baka mimari yap ise mezarlklardr. Mezarlklar btn yerleimlerde bize o dnemin koullarn anlamamza yarayan buluntu merkezleridir. Miletosda bulunan mezarlklarda almamz olan Hitit- Ege ilikisini anlamamza yardmc olmas ynnden nemlidir. Miletos ehrinde yaplan kazlarda M.. XIV. ve XIII. yzyla ait olduka ok sayda mezarlk bulunmutur592. Mezarlarda olduka ok sayda Kta Yunanistan etkili eserler ele geirilmitir; ancak bu eserlerin dnda dierlerine gre tek de olsa Hitit- Ege ilikisini kantlamas ynnden bulunan Miken krater paras olduka nemlidir. Bulunan Miken eser zerinde grlen, Hitit tanr ve krallarnn tad boynuzlu serpu betimi, Miletos yerleiminin Anadolu etkili kltrler tamas ynyle nemlidir593. Bulunan krater parasnn tam anlamyla Hitit zellii tad kantlanmamtr; ancak Boazky ve dier Anadolu yerleimlerinde bulunan seramik paralarna figr ynyle benzemesi olayn ilikisini bize azda olsa kantlamaktadr. Sonu olarak Miletosu irdelersek kent Bat Anadolunun en nemli Minos/ Miken yerleimi ve M.. II. binyln nemli bir ticaret merkezidir594. Miletos Akdeniz Dnyas ticaret sisteminde nemli bir merkez durumundadr595. Bu durumdan dolay Miletos Anadolu ve dier corafyalarla ilikilerde bulunmu ve byk gler tarafndan bir liman kenti olmas ynyle de hep gz nnde olmutur596. Bu ilikilerde Hitit nemli bir yeri tamamlamaktadr ve bu yzden blge detayl bir ekilde irdelenmektedir.

586 587

Akdeniz 1999, 130. Bean 2001, 206. 588 Ergin 2002, 85. 589 Akdeniz 1999, 75; Bean, 2001, 206. 590 Ergin 2002, 85. 591 Stewig 1970, 10. 592 Mee 1978,134135. 593 Ergin 2002, 86. 594 zgnel 1983, 729- 730. 595 Erdem 2002, 108. 596 Korfmann 2001, 364.

Arkeolojik ve yazl belgelere dayanarak Miletos yerleiminin nemini ve siyasi boyutu hakknda ok deiik ve eitli grler vardr. Daha nce M.. XIII. yzyla tarihlenen; ancak imdi yaznsal temellere dayanarak M.. ge XV. yzyla ait olduu belirtilen Hitit yazl metinlerinde Ahhiyawann Adam eklinde tanmlanan Attarissiyas bir Hitit vassal olan Madduwattaya saldrd belirtilmektedir597. Hititlerin zellikle kral ifadesini kullanmamas olaslkla daha kk bir yneticiye iaret ettii gstermektedir598. Birok bilim insan Attarissiyas isminin Yunancayla yaknln dikkate alarak bat kylarndaki erken Miken yerleimlerinden birini idare eden Akhal bir bey olabileceini dnmektedir599. M.. XV. yzylda Mikenler tarafndan iskn edildiini bildiimiz Miletos Attarissiyas iin en uygun yer grnmndedir. Miken- Ahhiyawa eitliine inanan bilim insanna gre Ahhiyawa Kral Kta Yunanistann yan sra adalar ve Anadoludaki yerleimleri idaresi altnda olduu grndedir600. Bu durumda Miletosun siyasi adan Miken Krallnn hkimiyetinde ve onun bir uzants olarak kabul edildii anlalmaktadr. Buradan; Millawandann Ahhiyawa ve Hitit Krallklar tarafndan rahatlkla kontrol edilemeyen; ancak onlara sadakat anlamasyla bal bamsz bir kent devleti olduunu anlayabiliriz601. Bu gr savunurken geni apl seramik retimini, blgesel ve blgeler aras ticaretin srmesini, ayrca yaznn bilinip kullanlmasn gsterebiliriz. Yazl belgelerde kral ifadesinin kullanlmamasn ise Miletotosun gl bir hiyerarik sistemin bulunmad ve en fazla egemen bir aile tarafndan idare edilmi olabilecei eklinde aklanabilinir602.

Buna gre M.. XV./ XIV. yzyllarda Kta Yunanistanda merkezi bir siyasi sistemin ortaya ksyla yerlerinden olan baz kiiler yeni yerler tanmak iin, denize aldklar ve Miletos gibi merkezleri kurduklar nerilmektedir. Miletosun nce Minos yerleimi, sonrada Mikenli gmenler tarafndan iskn grm olmas, sz konusu merkezim nce Minos Krall daha sonrada Miken kolonisin olduu ve yerleim yeri yapld anlalmaktadr603.

Geni erevede de bu krallklarn Miletos sayesinde Orta Anadoluda varln gsteren Asur Ticaret Kolonileri gibi Anadolunun zengin ve dier maden kaynaklarndan

597 598

Akdeniz 2006, 3. Mellink 1983, 138. 599 Alparslan 2000, 10. 600 Starke 2001, 34. 601 Gterbock 1983, 135. 602 Starke 2001, 37. 603 Stewig 1970, 10.

faydalanm olduklarn dnebiliriz604. Bu noktada belki geldikleri yerler ayn soydan olan insanlarn yeni yerleim yerlerinde kltrel balarn tesinde siyasi balarn da kesin olarak srdrmek olup olmadklar sorgulanabilir605. Bunun gerisinde Miletos kentinin corafi konumu ve sahip olduu kaynaklarn uzandn vurgulamak anlaml olabilir. Dier taraftan Miletosun (Millawanda) M.. XIII. yzylda Hitit devletinin nemli bir merkezi haline geldii arkeolojik kazlar sonucu bulunan eserlerle desteklenmektedir606 (Resim 46).

almamzn banda da deinildii gibi Hitit- Ege ilikisi henz tam olarak aydnlanmamtr. Hitit- Ege ilikisinde henz aratrlmay bekleyen birok siyasal, sosyal ve askeri ynn olduu bir gerek. Biz ilikiyi incelerken olay, elimize geen snrl saydaki buluntudan yola karak mantksal erevede ispatlamalyz. Grlmtr ki M.. II. binyl Bat Anadolusu olduka karmak bir kronoloji iersindedir. Bu karmakl zmek iin dnemin btn ilikileri bir btn halinde ilenmesi gerekmektedir. Konuda Ahhiyawa- Akha eitlemesi ksm irdelendiinde ilgin ve bir o kadar da konunun anlalmasna yardmc olacak kantlar olumaktadr. Bu yzden Miletos dnda dier Miken yerleimlerinde incelenmesi gerekmektedir

Miletos yerleimini inceledikten sonra dier Miken koloni merkezlerini inceleyebiliriz. Kuzey Bat Anadoluda yer alan Miken merkezlerinden birisi de Troiadr607. Hitit belgeleri sayesinde Troiadaki Miken yerleiminin, Troia VInn zellikle f- h evrelerinin, dnemin en parlak zaman olduklarn grmekteyiz608. Troiadaki Miken mallar M.. XVI. yzylda (GH IIBI) grlmeye balanr ve M.. XIII. yzyln ilk yarsna kadar (GH IIBI) artarak devam eder609. Bundan sonraki dnemlerde snrl sayda Miken kaplarna rastlanr ve en son M.. 1250de Miken malzemesi grlmtr610. Bu dnemden sonra malzeme grlmemesi uzun yllar DEniz Kavimleri g ile aklanmtr. Troia yerleiminin bahsedilen dneminde youn bir ekilde Miken etkili seramikler grld bilinmektedir611. Bu kaplarn ounun anavatandan ithal edilmi anak mlek olduu, yaplan kaz

604 605

Yakar 1976, 123. Yakar 1976, 125. 606 Baz Miken mezarlarnda ele geen kllar Hititlerle ilikileri gsteren gl kantlardr. Bkz: Erkanal 2004, 93. 607 zgnel 1983, 699; Erkanal 2004, 91. 608 Mee 1978, 146147. 609 Ergin 2002, 84. 610 Ergin 2002, 84. 611 Latacz 2001, 54.

almalarnda anlalmtr.612. thal mallarn dnda Troiada retilmi yerel anak mlek trlerine de rastlanmtr613. anak mlein dnda ok deiik eserler de bulunmutur. Yine ayn dnemde fildii eserler, boncuklar, ineler ve bizim iin asl nemli olan Hitit etkili eserler aa karlmtr614. Hitit etkili olduu dnlen eserlerin Troiada ele geirilmesi aratrmamz iin nemlidir. Ele geen Hitit etkili eserlerin allan corafyada az sayda bulunmas eserleri nemli klmaktadr. Ayrca Troia blgesinde Kbrs seramik grubuna, Suriye ve Filistin etkili amphoralara da rastlanmtr615. Blgede bulunan eserlerden tun heykelcik Troia VIIa dneminin aa kentinde yer alan bir evde bulunmutur ve Tun ann sonuna tarihlenmektedir616 (Resim 20). Heykel sa elini yumruk eklinde skm ve sol elini gsnn zerine koymutur. ri gzleri, uzun ve dz burnu ve ar byk kulaklar yznden Hitit etkili heykelcik olduunu dnmemizi salamaktadr617. Bu tip

heykelciklerin daha ok Hattua ve Kuzey Suriye kkenli olduunu bilmemiz bu fikrimizi dorular niteliktedir618. Troiada bulunan ve Hitit etkisi olduu dnlen bir dier eserde Luwi Hiyeroglifi ile yazlm tun mhrdr619 (Resim 47). ift tarafl tun mhr, evli bir ifte aittir. Mhr zerindeki yazlar Luwice yazlm hiyerogliflerden olumaktadr620. Bilim evresince bu mhrn Troiada yer almas deiik yorumlara neden olmutur621. nal, bilim evresinin tarafsz bir tutum sergilemediklerini sylemektedir622. Blgede bulunan objeleri Hitit kltr ile ilikilendirmemek iin mhrde de olduu gibi yerel retim olduu grn savunduklarn bildirmektedir623. Buluntular sayesinde dnem ii ilikiler aklanmakta ve konunun anlalmas salanmaktadr. Konuya hem Akha tarafndan hem de Hitit tarafndan bakacak olursak Troiann nemli bir merkez olduu kantlanmaktadr624. zellikle Troia Yksek Troia625 olarak adlandrlan dnemde nemli bir ticaret merkezidir626. Yerleim yerinin hem denizsel kltr olmas hem de kara ilerine kadar sokulan bir corafyaya hkim

612 613

zgnel 1983 704; Akdeniz 1999, 71. Mee 1978, 147. 614 Ergin 2002, 84. 615 Becks 2001, 88. 616 Becks 2001, 90. 617 Heykelcik buluntular ksmnda ayrntl olarak incelenecektir. Bkz: Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 93. 618 nal 2001, 247. 619 Neumann 2001, 47. 620 Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 105. 621 Mhrn Anadolu ile balantl olduunu ya da Bat Anadoluya ait olduunu dnmektedirler. Buluntular ksmnda ayrntl olarak ilenecektir. Bkz. Korfmann 2001, 404. 622 nal 2002, 112. 623 nal 2001, 246247. 624 Becks 2001, 81. 625 Yksek Troia kltr Troiann VI ve VIIa tabakalrn kapsamaktadr. Bkz: Korfmann 2001, 395; Erkanal 2004, 91. 626 Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 52.

olmas nemini arttrmaktadr627. Troia bu nemli zellii nedeniyle tarihin her dneminde igallere neden olmu ve blge devletleri tarafndan paylalamamtr628. Bu aklamalar yaptktan sonra Akha- Hitit ilikisinin daha kolay anlalr bir hal almas salanmtr. Bat Anadoludaki Miken yerleimlerinden bir dieri de Kolophondur629. Kolophon bugn zmir Menderese bal Deirmendere ky, snrlar iersinde yer almaktadr ve Ge Hellas III evresinden balayarak yerleime sahne olmutur630. Kolophonda nemli sayda Ge Miken dnemine ait buluntu ortaya karlmtr631. Buluntular arasnda en nemlisi Miken tipi tholos mezardr632. Yaklak 3 m. apndaki tholos mezarda tun bak, gm bir ine, mavi camdan bir perdant ele geirilmitir633. Mezarda ele geen buluntulardan ve mezarn dromoslu olmasndan dolay Akhalarn Kolophona en ge Ge Hellas III B evresinde geldikleri dnlmektedir634. Ephesos da Miken buluntular vermesi ynnden nemlidir635. Seluk ilesinde bulunan Bizans dnemi Ayasuluk kalesinde yaplan kazlar sonucu bir mezarlk tespit edilmi ve buradan youn bir ekilde Miken dnemine ait seramik buluntusu ele gemitir636. Mezarlktan kartlan buluntularn incelenmesi sonucu Ephesosun Ge Hellas III A:12 evresine ait olduu anlalmtr637. Ayrca kent Hitit metinlerinde ska ad geen Arzawa Krallnn bakenti (Apasas) olmas ynyle de nemlidir638. Ephesos evresindeki en nemli yerleim yeri Ayasuluk Tepsindeki kent (Apasas) olarak dikkatleri zerine ekmektedir. nk blge zerindeki buluntular youn olarak sadece burada ele geirilmektedir. Blgede bulunan Miken seramikleri, sur duvarlar ve mezarlardan oluan kantlar Apasas kentinin burada kurulmu olabileceini dndrmektedir. Bykkolancya, gre yaplan aratrmalar sonucunda Hitit dnemi ile ada olabilecei dnlen mhrn de bulunmas (Resim 54) blgenin nemini arttrmtr639.

627 628

Ergin 2002, 75. Korfmann 2001, 355. 629 Mee 1978, 127; zgnel 1983, 722. 630 zgnel 1983, 720. 631 Ergin 2002, 87. 632 Mee 1978, 125. 633 Mee 1978, 125. 634 zgnel 1983, 720. 635 Mee 1978, 127; Latacz 2001, 54. 636 zgnel 1983, 722. 637 Mee 1978, 127; Mountjoy 1998, 36. 638 Yakar 1976, 123; Erkanal 2004, 92. 639 Bykkolanc 2005, 68.

Msgebi de Miken buluntusu vermesi ynyle nemli bir yerleimdir ve Bodrum yaknlarndaki Ortakentte yer almaktadr640. Msgebide mezarlk alanndaki alt mezarda bulunan Ge Hellas III A 1e ait anaktan dolay mezarlklarn bu dneme ait olduklar dnlmektedir641. Mezarlkta tun silahlar ele geirilmitir642. Msgebi bu dnemde nemli ticaret merkezlerinden olduunu Rodos benzeri objelerinde burada ele gemesinden anlamaktayz643. Mee, Msgebi de bulunan seramiklerin Rodosdan ithal olduunu644, Mountjoy ise Kos ya da Miletosdan ithal edildiini ileri srmtr645. Msgebinin, verdii buluntularla birlikte, Panaztepe, Limantepe ve Miletos gibi Miken ile gl ilikiler kurmu bir yerleim olduunu gstermektedir646.

Bat Anadoluda yer alan Miken buluntu merkezleri ticari ilikinin anlalmasna yardmc olmaktadr. Bu ksmda Miken buluntusu veren merkezlerinin hepsinin ilenmesi konunun dalmasna neden olacandan yukarda Bat Anadoluda yer alan en nemli merkezler incelenmitir. ncelenen merkezler dnda da birok yerleim alan daha bulunmaktadr. Bunlar arasnda; Aphrodisias647, Beycesultan648, Iasos649, Knidos650, Pitane651, Baklatepe652, Phokaia653, Larissa654, Panaztepe655, Didyma656, Elaia657 Klazomenai658, Smyrna659, Limantepe665, Metropolis660, Erythrai666, Kadkalesi661, Kayktepe662, Klazomenai663, Myrina669, Sardeis664, Kyme670, Stratonikeia667, andarl668,

640 641

Boysal 1964, 81; Boysal 1967, 1vd; Niemeier 2002, 521. Mee 1978, 137; zgnel 1983, 732. 642 zgnel 1983, 733. 643 Ergin 2002, 86. 644 Mee 1978, 137. 645 Mountjoy 1998, 36. 646 Mountjoy 1998, 35. 647 zgnel 1983, 738. 648 Mee 1978, 124. 649 Yakar, 1976, 123; Mee 1978, 129. 650 Mee 1978, 132. 651 zgnel 1983, 705. 652 Erkanal 2004, 92. 653 zgnel 1983, 708. 654 zgnel 1983, 709. 655 zgnel 1983, 709; Erkanal 2004,91- 92. 656 Mee 1978, 126. 657 zgnel 1983, 707. 658 zgnel 1983, 720. 659 Mee 1978, 143; zgnel 1983, 709. 660 Meri 2003, 31- 34. 661 Kadkalesi Hitit- Ege ilikisini kantlanmasnda nemli bir merkezdir. Ayrca, Miken buluntusu veren nemli bir yerleimdir. Bkz: Erkanal, 2004, 9293. 662 Erkanal 2004, 90. 663 Latacz 2001, 54. 664 Ergin 2002, 127. 665 Erkanal 2004, 90.

erkezsultaniye671, Eriky672, Alabanda673, Didyma674, Mylasa675, Kavaklkahve676 gibi nemli merkezler bulunmaktadr677.

Miken yerleimleri sadece Bat Anadolu ile snrl kalmamtr. Mikenler Anadolu ilerine kadar yaylmlar ve buralardaki nemli merkezlerde kolonizasyon hareketlerinde bulunmulardr678. Anadoluda Miken kltr hakknda bilgi veren bir dier yerleimde Maathyktr679. Maathyk, Ankarann kuzeydousunda Maat kynn batsndadr680. Yerleim Hitit metinlerinden anlald zere, Kakalarla snr komusu olan nemli bir Hitit merkezidir681. Maathyk kazlarna Akurgal dneminde balanm ve daha sonra zg devam etmitir. Bu kazlar srasnda ortaya karlan Maathyk saray ve ivi yazl tabletler682 ve hiyeroglif yazl mhr basks dnda683 kaz alannda dikkat eken nemli buluntular ele geirilen Miken seramikleri oluturmaktadr684. Alanda yaplan kaz almalarnda saptanan Hitit yap kat M.. XIII. yzyln sonunda iddetli bir yangnla tahrip edilmitir685. Yan yana ina edilmi dikdrtgen planl odadan oluan iyi korunmu bir ev bu tabakada aa karlmtr686. Maathyk, Miken buluntular yorumlanrken seramik paralarndan dolay buluntularn gneyden gelmi olabilecei ileri srlmtr687. Hititlerin Kuzey Suriyeyi hkimiyeti altnda tuttuklar srece, kuzeybat Suriyeli veya ukuroval tccarlarn araclyla Miken seramiklerinin veya Suriye kkenli dier eserlerin Orta Anadoluya, gelmi olduu dnlmektedir688. Maathykte ele geen Miken seramik

666 667

zgnel 1983,720. zgnel 1983, 736. 668 zgnel 1983, 705. 669 zgnel 1983, 707. 670 zgnel 1983, 708. 671 French 1969, 73. 672 French 1969, 73. 673 zgnel 1983, 738. 674 zgnel 1983, 730. 675 zgnel 1983, 737. 676 zgnel 1983, 546. 677 Bat Anadolu Miken kolonisi dier yerleimler iin Bkz. Mee, 1978; zgnel, 1983; Mountjoy 1998 vd. 678 Ayrntl bilgi iin G. Erginin Mikenlerde Ekonomik Yap ve Ticareti adl almasna bakabilirsiniz. 679 zg 1978, 15; zg 1980, 309; zg 1982, 31. 680 Mee 1978, 132. 681 Alparslan 2000, 54. 682 Maathyk kazsnda bulunmu Mektuplarn II. Tuthaliya dnemine ait olduu anlalmtr. Bkz: Klengel 2002, 415. 683 Darga 1992, 74. 684 Mee 1978,132. 685 zg 1982, 36. 686 Mee 1978, 132133. 687 zg 1978, 15. 688 Girginer 2006,115.

paralar Maathyk ile Mikenler arasnda dorudan etkin bir ticaretin varln kantlayacak younlukta deildir689.

Maathyk dnda Anadolunun i kesimlerinde de Miken keramiklerine rastlanmtr. Burada i kesimlerde yer alan Miken merkezlerine deinilmeyecektir. Asl nemli olan ve bizim iin cevaplamamz gereken olay incelenen merkezlerdeki Miken seramiklerinin ne anlam ifade ettiidir? Miken eserleri buraya nasl gelmi ve kim

getirmitir? Bu sorularn yantlanmas hem Miken Anadolusunu hem de Hitit ilikisini aydnlatacaktr. Anadolunun i kesimlerinde bulunan Miken merkezleri arasnda Dver690, Franktn691, Nide692 ve Hattuada693 bulunmaktadr.

689 690

Ergin 2002, 75. zgnel 1983, 739. 691 Mee 1978, 128. 692 Alparslan 2000, 54. 693 Cline 1996, 137.

V. BLM: BATI ANADOLU, EGE ADALARI VE KITA YUNANSTANDA BULUNAN HTT ETKL- KKENL ESERLER

Hititler, siyasal ve ekonomik politikada stn olmalarnn yan sra grsel sanat alannda da gelimi bir toplumdur. Grsel sanat alannda gelimelerinin sebebi de zaten devletin siyasal ve ekonomik alanda stn olmasdr. Hititlerin grsel sanat alannda ne kadar gelimi olduunu anlamak iin, evremizdeki o dneme ait eserlere bakmak yeterli olacaktr. Gnmze ulam ok nadide olan sanat eserleri, Hitit dnemi politikasn ve yaam felsefesini de anlatmaktadr. Bulunmu olan Hitit dnemi eserleri sayesinde; devletin; siyasal, ekonomik politikasn, sosyal hayatn, askeri baarlarn veya baarszlklarn, devlet yapsn, dnem ierisinde meydana gelen olaylar anlamaktayz694. Bu olay dnda Hitit sanatna asl yn veren dinsel zellikleri de renmi oluruz. Hititler; sanat anlatmaya altmz gibi yaantlarnn her alanna katmlardr. Hititler iin sanat, zellikle bir anlamda da lkenin politikasn ekillendiren unsur olarak karmza kmaktadr695.

Hititlerin grsel sanat, gnmze ulaabilen eitli nitelikteki kalntlara yansmaktadr. Farkl amalarla kullanlan eserler, farkl malzemelerle ve deiik boyutlarda yaplmlardr. Ancak hepsinin ortak zellii Hitit sanat slubunu yanstmasdr. Bu slup Asur Ticaret Kolonileri anda, Anadolu kltrnn, Kuzey Suriye- Mezopotamya ilikilerinin etkileimi sonucunda olumutur.

Hitit grsel sanatnn en etkileyici yaptlar arasnda, imparatorluun egemenlik alannn uzand blgelerde, kayalarn dzletirilmesiyle oluturulmu yzeylere yaplm olan kabartmalar gelmektedir696. Kaya kabartmalarnn, ayn zamanda imparatorluun propaganda arac olarak da kullanldn bilmekteyiz. Kaya kabartmalarn Hitit sanatnn gnmze ulam en gz alc eserleri olarak kabul edebiliriz. Bu grsel sanat eserleri deiik motiflerle sslenmi olarak karmza kmaktadr. Bazen sade bir kabartma eklinde; bazen de Hitit hiyeroglifleriyle kombine edilerek de kullanlmlardr697.

694 695

Akurgal 1995, 84. Akurgal 1995, 84- 85. 696 Akurgal 1995, 86. 697 Dinol 1997,794.

Hititler, siyasi olarak tm Anadoluya etkide bulunmakla kalmam; ayrca sanat dalnda bu zelliklerini ortaya karmlardr. Tezimiz olan Hitit- Ege ilikilerinde de etkiyi grmekteyiz. Bu ilikiyi; mimari, heykel, mhr vb. alanlarda gstermitir. Anlatlan ksmda kaya kabartmalar ilikinin aa karlmasnda ncelikli hedef olarak planlanmtr. Bu etkileimin sonucu oluan benzerliklerin hepsinin Hitit mutfandan kmayacan blge siyasi oluumlar tarafndan da meydana getirilebileceini unutmamalyz698; nk savunulacak iki gr de henz kantlanmamtr. Bu aklamalar yaptktan sonra Ege Blgesinde Hitit etkisini anlatan en nemli sanat eserleri olan kaya kabartmalarn tezimize destek olmas amacyla ncelikli olarak vermitir ki kaya kabartmalarndaki sanatsal eler Hitit slubunu gstermesi ynyle de nemlidir. likiyi desteklemekte en nemli eserler olarak grlmektedirler. Daha sonra Hitit- Ege ilikisini destekleyen dier eserlerde srasyla ilenecektir.

V. A. BATI ANADOLUDA BULUNAN KAYA ANITLARI

Kaya antlar Anadoluda youn olarak; Hititlerin ana politikas dorultusunda yneldikleri gneyde, yani Toroslar aarak ulalan Kuzey Suriyedeki doal yol zerindedir699. Hitit kaya antlar bu blgelerde youn ele geirilmesine ramen, Bat Anadoluda az sayda bulunmutur. Antlarn Bat Anadoluda az sayda ele gemesinin nedeni olarak Hitit mparatorluunun siyasal politikasnn daha ok gneye inmek olarak gsterebiliriz. Blgede elimize geen az saydaki dier Hitit eserleri ile bulunan bu kaya antlar; ilikiyi kantlamamzda, gl yorumlar yapmamzda bize yardmc olmaktadr. leride ayrntsyla ilenecek Karabel Ant ve dier antlarn aa karlmas ile balayan iliki artarak devam etmektedir. Ele geen antlarn blgeye hkim bir konumda olmas Hitit mparatorluunun siyasi g olarak Egeye nfus ettiinin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Bat Anadoluda nmzdeki yllarda ele geecek eserlerle bu iliki daha salam yorumlarla aa karlacak, bir anlamda da Ege- Hitit ilikisindeki sr perdesi aralanacaktr. Ancak Hitit mparatorluk dneminde Asur Ticaret Kolonileri Dneminde olduu kadar yazmalarn kaydetmediini bildiimizden zellikle Hitit- Ege ilikisinde; yaznsal kantlarn bize pek de fazla yardmc olamayacan unutmamz gereken bir nokta olarak dnmeliyiz. Bundan dolay da tabletlerden ok ilikide blge de az sayda bulunan grsel sanat eserlerine younlamalyz. Hitit lkesinin ekirdek blgesi Orta Anadolu ile
698 699

Canby 1969, 148. Tumbal 1970, 9; Emre 2002, 489; Sevin 2003, 167.

Ege Blgesi corafi olarak uzak olmamalarna ramen aslnda Hitit iin o kadar da nem tekil etmemektedir. Hitit politikas gerei; Kuzey Suriye topraklarna inmeyi ve Mezopotamyann verimli yapsndan yararlanmay amalamtr. Ancak Ege Dnyas ile de hem ekonomik hem de snr gvenlii amacyla ilikiler kurmutur. Bu nedenlerden dolay blge corafyalarnda karlkl olaylar sonucu etkileim olmu ve oluan etkileim kendini sanat ve yaam tarznda gstermitir. Ksaca, iki blge arasnda yaanan olaylar kesin yarglarla anlatmak doru bir deildir; nk Hitit siyasi politikasnn temelinde Ege Dnyas yatmamaktadr. Bu yzden ilikinin varln; dzenlenen seferler, bulunan eserlerden yola karak Hitit, Ege Dnyasnda sz sahibidir demek yanltr. Ege- Hitit ilikisinde birazdan da deinilecek benzerlikler -mimari, seramik, heykelcilik, mhrclk- bu ilikinin doal sonucudur ve Hitit ile dorudan badatrlmamaldr.

Hitit antlarnn yannda yer alan Hitit hiyeroglifi ve bazlarnda geen kral isimleri antlar tarihlemeye yardmc olmaktadr. Kaya antlarnda sadece Hitit Krallar deil bazen yerel prens/krallarda betimlenmitir700.

Hitit sanatnda figrnler ve kabartmalarda tanrlar, sivri klahl, ksa etekli, belinde kemeri ve bu kemere takl bir haner bulunan kiiler olarak tasvir edilmilerdir701. Sivri klahlarnda ise tanrlk simgesi olan boynuz kntlar yer almaktadr702. Tanr tasvirlerinde ba yandan, bedenin st blm nden, balarnda serpu eklinde bir balk ve zerinde uzun bir palto bulunmaktadr. Kral elinde ise ucu arkaya doru kvrk bir asa tamaktadr. Tanra ve Kralie tasvirlerinin balarnda silindirik bir balk vardr. zerlerinde ise uzun bir palto vardr. Eller btn figrlerde yumruk biiminde sklm haldedir. Kral, tanrlara ibadet ve sayg srasnda iki elini yumruk biiminde birletirerek yzleri hizasnda tutmaktadrlar.703

700 701

Tumbal 1970, 11; Dinol 1997, 794. Canby 1969, 142. 702 Akurgal 1995, 85. 703 Yldrm 2002, 116117; Ko 2006, 82.

V. A.1. KARABEL ANITI

Ant, Torbal ile Kemalpaa Ovasn birbirine balayan Karabel Vadisinde yolun sandaki kayalklar zerinde Mahmut (Drakon Da) Danda, dereden 25 m. kadar ykseklikte, dzeltilmi bir kaya zerinde bulunmaktadr (Resim 3). Karabel Ant, Kk Menderes Vadisinden Bozdalar aarak Gediz Vadisine ulaan stratejik bir konumdadr704. Gediz Vadisine geit veren ve kk bir boazn zerinde yer alan ant, Hititlerin Anadolunun batsnda bulunan kaya antdr705. Karabel Kabartmas Bat Anadoluyu i blgelerle balayan doal bir geitte bulunmas ynyle de nemlidir (Harita IX). Bittel, Karabelde iki tane kabartmann olduunu sylemektedir706 (Resim 3- 4). Bunlardan ilki dzgn bir kaya yzeyine oyulmu ereve iindeki kaya kabartmasnda bir erkek figr yksek kabartma teknii uygulanarak betimlenmitir707 (Resim 3). Dzeltilmi bir kaya zerinde 8 m. ykseklikte, 2 m. genilikte bir ni iinde tasvir edilmitir708. Saa doru, ileriye ynelmi kraln banda sivri konik bir klah bulunmakta ve dizleri akta brakan, beli kemerle sktrlm bir giysi giymitir709 (Resim 3). Yukar doru kvrk pabular, ay biimli klcyla, tipik Hitit zellikleri tamaktadr710; ancak eserin tam olarak Hitite ait olduunu bilmemekteyiz. Eserin Mira Kral Targasnawaya (Tarkasnawa) ait olduu dnlmektedir711.

leri doru uzanm sol elinde uzun bir mzrak tutmaktadr. Sa omzunda ise bir yay asldr712. Bu zellikleriyle Orta Anadolu ve Toroslardaki kaya antlarnn yerel kral betimlemeleriyle paralellik gstermektedir713. Karabel Antnda, ba ile sol elinde tuttuu mzran arasnda kalan bolukta Hitit hiyeroglifi ile yazlm bir isim okunmaktadr714 (ekil 1). Bu bo alann zerinde karlkl LU_GAL_kral iareti ve onun altndaki alanda hayvan ba ile balayan kraln ad, Karabel Boazndan kaya yzeylerine, olaslkla bu kabartmada betimi yaplm olan kral tarafndan yazdrlm Hitit hiyeroglifli yaztlar sayesinde

704 705

Sevin 2001, 9. Darga 1992, 183. 706 Bittel 1939- 1941, 181. 707 Macqueen 2001, 65; Sevin 2003, 167. 708 Darga1992, 182. 709 Darga 1992, 183. 710 Bean 2001, 34; Emre 2002, 490; Sevin 2003, 167. 711 Hawkins 1998, 31; Akdeniz 2006, 9. 712 Emre 2002, 490. 713 Darga 1992,183. 714 Bean 2001, 34.

okunabilmitir715. Karabel Antndaki olduka silinmi olan yaztta bu isim Targasna- vati veya Assuwa-wa-ti olarak okunsa da henz ivi yazl belgelerden tannmamaktadr716. Targasnawa ad XIX. yyda zmirde antikaclar tarafndan satn alnan ve gerek olup olmad hala bilinmeyen gm bir mhrn Tarkondemosa ait olduu dnlmektedir717 (Resim 2). Hiyeroglif yaz konusunda uzman olan Hawkins, Karabel Antnn zerindeki yazlar okumu ve kitabede bulunan ismin Tarkasnawa olduunu ortaya karmtr718. Hawkins, Karabel kitabesinde Tarkasnawa isminin yannda onun babas ve byk babasnn isimlerinin de yer aldn sylemektedir719. Boazky metinlerinden de bilindii kadaryla onlarn Mira lkesinin krallar olduu bilinmektedir720. M.. XIII. yy. sonlarnda yaam olan kral Tarkasnawa, Hitit mparatoru IV. Tuthaliyann adadr721.

Resim 2: Tarkondemos mhr basks722

Sahte olmas muhtemel olan Tarkondemos mhr, Tarkasnawann ismini ivi yazsyla Tar_kas_sa_na_wa olarak yazar ve hiyeroglif iaretleri de buna uygun olarak Tarkasnawa olarak okunmaktadr (Resim 2). Boazky kkenli bir mhrdeki hiyeroglifte TARKASNA_wa/i REX M [ i+ ra/i ]_a [REGIO] yazldr723.

715 716

Bean 2001, 35. Darga 1992, 183; Ylmaz 2002, 91. 717 Emre 2002, 490. 718 Hawkins 1998, 22. 719 Hawkins 1998, 2123. 720 Hawkins 1998, 22; nal 2003, 22. 721 Ylmaz 2002, 92; Sevin 2003, 167. 722 nal 2002, 22. 723 Bean 2001, 34; Ylmaz 2002, 91.

Hawkins, Karabel Ant u ekilde okunmaktadr724:

1- REX TARKASNA_wa /i REX mi+ra/i_a 2- AVISx_li? REX mi+ra/i_a REGIO [ INFANS ] (3) [] x REX mi+ra/i_a REGIO 3- NEPOS Karabel yaztnda [Ku_pa_ta_ ] CER_VUS 2 _[ti] REX [Mira REGIO INFANS] izleri grlebilir ve bu da onun Mira lkesi kral Kupanta Kuruntann olu olduu anlamna gelmektedir725. Ama kitabede geyik iareti geyie benzememektedir ve okunuu phelidir726.

ekil 1: Karabel Antndaki Yazt (Resim 3)727

Yine Baltimore mhr basks zerindeki ivi yazs Mira Kralnn ismine yakndr. Bylece, Karabel Geitinin bulunduu Ege Blgesinde M.. XIII. yyda Hitit hiyeroglif yazsnn kullanldnn ve blgede yaayan halk tarafndan anlalabildiinin bir kantdr728.

724 725

Hawkins 1998, 2223. Karauuz 2002, 128. 726 nal 2003, 23. 727 Bittel 1939- 1941, 181, ekil 6. 728 Hawkins 1998, 22; Darga 1992, 183.

Toroslarn gneye geit verdii bir boaz zerindeki Hanyeri- Gezbel ile Ceyhan Nehri kysndaki Hemitede de yerel krallar betimleyen benzer kabartmalar vardr729. Hanyeri- Gezbel ve Hemite Kabartmalarnda, yerel kral/prensler betimlenmi ve sola doru adm atm bu rlyeflerin arkalarnda birer Hitit hiyeroglif lejant yer almaktadr730. Hanyeri, Hatip, Gezbel ve Hemite kral rlyeflerinde ayn giysiler, baa oturan serpu adn verdiimiz apka, dizleri akta brakan ksa etek ve ayaklarnda ucu kvrk ayakkablar gzlenmektedir731. Yerel krallarn sol omuzlarnda yay ve sa ellerinde ise mzrak tutmaktadrlar732.

Karabel Ant, Byk Hitit Krallna, byk olaslkla vassal yerel bir kraln, (Targasnawa) Orta Anadolu Hitit sanat ve geleneklerine teknik ve biim asndan uygun, blgedeki egemenlik ve gcn ifadesi bir kaya kabartmasdr733. Akurgal, antn IV. Tuthaliya dnemi ile ilgili olduunu sylemektedir734

Resim 3: Karabel Ant735

Karabel Geidinde yer alan ikinci kabartmann Karabel Antnn 150 m. kadar aasndadr736 (Resim 4). Deniz ile yol arasnda, yoldan 10 m. solda dere yata stndeki
729 730

Sevin 2003,167. Emre 2001, 489- 490; Ko 2006, 83. 731 Darga 1992, 182;Ylmaz 2002, 91. 732 Darga 1992, 182; Ylmaz 2002, 91. 733 Darga 1992, 183; Dinol 1997, 794; Macqueen 2001, 163; Sevin 2003, 167. 734 Akurgal 1995, 62; Akurgal 1998, 103. 735 nal 2003, 1.

kayalardan biri zerinde yer almaktadr. Karabel Antna ok benzemektedir ve anlaldna gre birbirine karlkl olarak gelen kiilerin karsna kacak ekilde yaplmlardr. Karlatmz simetrik yapm kesinlikle doru ise Hitit- Ege ilikisini kantlamak daha kolay olacaktr ki bu zellii Hitit sanatnda da grmekteyizdir. Bu kabartmalar Hitit sanatnn ulat boyutu yanstmaktadr. Bu sava da Karabel Antnda olduu gibi byk, sivri ulu pabulara ve ayn giysilere sahiptir. Sol elinde ise mzrak tutmaktadr. Kabartmann ba ve mzrann ucu arasndaki yerde Hitit hiyeroglifinden ibaret ekiller yer almaktadr. Fakat bunlarn ne olduu tam olarak kesinlememitir. Ancak ant Karabel Ant kadar iyi korunamamtr737. Son yllardaki kme sonucunda yuvarlanm ve kaybolmutur. kinci kabartmann yaknndaki bir kabartma zerinde ise Hitit hiyeroglif kitabesinin izleri ve kk boyda kabartma tasvirleri bulunmutur738.

Resim 4: Karabel Geidindeki ikinci kabartma739

736 737

Bittel 1939- 1941, 181. Emre 2002, 490. 738 Ylmaz 2002, 92. 739 Bittel 1939- 1941, 181, Res. 6.

V. A.2. AKPINAR ANITI

Bat Anadoluda Hitit dnemine ait olduu dnlen kaya antlarndan bir dieri de, Manisann 7 km. kadar gneydousunda, Manisa-Turgutlu karayolu zerindeki Akpnardadr740 (Harita IX). Ant tam olarak bitirilememitir741. Antn st kesimi kemer biiminde yuvarlatlm ve bir ni ierisine oturtulmutur742 (Resim 5). Manisadaki ant yksek kabartma tekniinde ve tam cepheden ilenmitir; ancak bu durumun Hitit sanatnda nadir grldn de unutmamalyz743. Bu zellii ile kabartmann Hitit eseri olduu kabul edilmektedir; ancak bu yarg kesin deildir. Banda ise polos benzeri bir balk olup, figr iki eliyle gslerini tutmaktadr744. Ancak, doal etkenler nedeniyle ok anm durumdaki antta, ayrntlar ok belirgin deildir745. Yannda tam olarak okunmayan hiyeroglifli bir yazt yer almaktadr746. Sada tam olarak seilemeyen dikdrtgen bir ni ierisindeki Hitit Hiyeroglif yazsn baz aratrmaclar Hepat olarak okunmusa da bu tanmlama kesin deildir. Bir tanra Magna Mater veya bir taht tanras (tahta oturan tanra) betimi olduu akla gelmektedir747. Fakat kabartmann yanndaki hiyerogliflerde ad geen isimler Boazky krallar arasnda yer almamaktadr748.

Ege Blgesinde yer alan Hitit antlar, giysiler, bedenin ilenii ve duruu bakmndan, Orta Anadolu Hitit antlar grubuna girmektedir. Karabel Antndan sonra incelediimiz Akpnar Antnda da (Ta Suret) bunu grmekteyiz (Resim 5). Ege Blgesinde ele geen eserler iiliindeki canllk ve figrlerdeki hareketlilik bakmnda da bize Hitit etkisini anlatmaktadr749. Ortak biim ve zellikler bakmndan, bunlarn yerel saray tarafndan yaplmas, ngrlen kutsal antlar olarak, Orta Anadolu Hitit yontu ustalarnn zgn niteliini ortaya koymaktadr. Byk Hitit Krallnn bir takm politik ve dinsel amalarla, bir tr propaganda afii olarak bu antlar yaplmtr. Kaya rlyefleri grsel tasarm, kralln snrlar dnda da uygulanmtr. Bu durum Hitit kltr etkinliinin yanstldnn bir kantdr750.

740 741

Umar 2001, 217; Ylmaz 2002, 93. Sevin 2003,168. 742 Dinol 1997, 794. 743 Akurgal 1995, 86; Bean 2001, 32. 744 Darga 1992, 185; Emre 2002, 490. 745 Dinol 1997, 794. 746 Niemeier 2002, 522. 747 Darga 1992, 185. 748 Umar 2001, 218; Emre 2002, 490. 749 Canby 1969, 145. 750 Darga 1992, 185.

Antn (Ta Suret) XIII. yyda yapld dnlmektedir751. Antn eteklerinde ise bir su kayna olduu dnlmektedir. Bu nedenle bu antn su kltyle ilgili olduu dnlmektedir752. Bu ynyle ant, Beyehir Glnn dou kysnda yer alan Eflatunpnarla zdeletirebiliriz753. Eflatunpnar Antnn kuzey tarafnda da iki adet tanrann ellerini gsnde birletirmesi bu iki ant zerinde yorumlar yapmamza neden olmaktadr754.

Manisa Akpnarda bulunan Hitit eseri olarak dnlen kabartmada erevenin iinde hiyeroglifle yazlm bir yazt olduu dnlmektedir; ancak bu yazt kabartmann tahrip olmasndan dolay okunamamaktadr. Kabartma halk dilinde Ta Suret olarak adlandrlmtr (Resim 5). Sipylos Dandaki (Manisa Da) ant755, Yunanllar tarafndan grlp, bir efsane kahraman olan Niobe ile zdeletirilmitir756. Gnmzde de turistik adan bu ekilde anlmaktadr.

Son yllarda yaplan aratrmalar Niobe antna yeni tez ve eletiriler getirmektedir. Niobe ant hava koullarndan zarar grmemitir fakat bitirilememitir757. Burada yer alan figrn oturan bir tanra deil de ayakta duran bir erkek figrn temsil ettiini ve yannda yer alan yaztn antla hibir ilgisi olmadn, nceden yaplm grafikten ibaret olduunu ileri srenler de olmutur758; ancak bu gr bir hipotez olarak kalmtr. Bylece antn Hititlere ait olmad, Hititlerin blgeye yapm olduu seferden nceki bir tarihe ve Son Tun ana ait blgesel bir toplulua ait olduu dnlmtr759.

751 752

Bean 2001, 34; Grsel 2002, 131; Ylmaz 2002, 93. Sevin 2003,168. 753 Ant ile ilgi ayrntl bilgi iin bkz: Ko 2006, 82. 754 zgenel 2005, 146. 755 Darga 1992, 185. 756 Bean 2001, 32. 757 Dinol 1997, 794. 758 Bean 2001, 33. 759 Ko 2006, 82- 83.

Resim 5: Manisa Akpnardaki Ta Suret760

Ant Yunan mitolojisinde taa dntrlen Niobe ile ilgilidir. Ant zerine en eski tarihi ve topografik bilgi veren ise Pausaniastr. Benan, Pausaniasn Attikaya ithaf etmi olduu 1. kitabnda: Bu Niobeyi Sipylos Dana ktm zaman kendi gzlerimle grdm; yakndan bakldnda, yal olsun ya da olmasn hibir ekilde bir kadn figrne benzemeyen, dik bir kayalktan baka bir ey deildir; fakat biraz uzaklanca, ba eik alayan ve zntl duran bir kadn grnts veriyor ifadesini kullandn sylemektedir761. Pausaniasn anlatmlarndan sonra ele geen kabartma ve Niobe ile ilgili aratrmalar devam etmitir ve deiik yorumlar yaplmtr. Bu yaplan yorumlar yukarda anlatlan kaya kabartmasyla yani Ta Suretle ilgili olmad baka bir kaya kabartmasn belirttii grlmektedir (Resim 8). Pausaniasn ifadeleri ile Ta Suret badamamaktadr. Bu da gstermektedir ki ele aldmz anttan baka blgede bir baka ant vardr. Niobe ant ise byk ihtimalle Ta Suret deil dieridir (Resim 8). Bean, bilim insanlarnn Niobe Ant ile ilgili aratrmlar srdrrken Bossertin ant bulduunu sylemektedir.762. Bulunan antn Pausaniasn anlattklarna uyduu resim incelediinde daha iyi anlalacaktr. Niobe antnda mitinden de karld gibi alayan bir kadn tasvir ettii aka gzkmektedir. Burada tekrar geriye dnmek gerekirse Akpnar yaknlarnda iki ant bulunmaktadr. Doal ni

760 761

Grsel 2002, 134. Bean 2001, 33. 762 Bean 2001, 34.

ierisinde betimlenmi figr ile Niobe zdeletirilmi, daha sonra yaplan aratrmalarla bu antn Niobe ile ilgisinin olmad, Hitit kaya ant olduu anlalmtr (Resim 5).

Resim 67: Ta Suretin sol yaknnda bulunan Luwi yazs simgesi ve yazlarn olduu yere ilenmi kk kabartma763

Manisa Akpnardaki ant (Ta Suret) stilistik zellikleri itibariyle Hitit zelliini yanstmaktadr764; ancak bu antlarn tam anlamyla Hitit kkenli olduunu sylememiz iin yaplan aratrmalarn ve ele geen buluntularn artmas gerekmektedir. Kaya kabartmasndaki figrn Hitit zellikleri yanstmas yannda farkl zelliklerinin de olmas eserin Hitit kkenli mi? deil mi? sorusunu da aklmza getirmektedir. rnein Hitit kaya antlar rlyef ve profil eklindedir. Manisa Akpnardaki rnek gibi Hititin dier yerleimlerinde ni iinde yksek profilli veya yuvarlak kamburlu kabartmalara rastlanmamas da ilgintir. Bu nedenle Hitit balantsn zayflatmaktadr. Akpnardaki rlyef Hitit deilse daha eski veya ayn dneme ait M.. II. binin ikinci yarsna ait yerel bir uygarln eseri olmaldr. Ant hakknda ok eitli grler ileri vardr. Bu grlerdenen nemlisi Niobe ile badatrlan ant ile dier
763 764

Umar 2001, Res.179, 180. Darga 1992, 185.

antn ayrlmas olmutur. Ta Suret adyla anlan ant zerinde yazl olan hiyeroglif yaztlar eitli yorumlar katlarak okunmutur. K.Kohlmeyer 1. yaztta exerutus- Muwa isminin II Murilinin yllklarnda ayn sesi veren Karas-Muva ismiyle ilikili grmektedir765 ki eseri Hitit etkili- kkenli sayarsak bu dnem eser iin idealdir. Umar, rlyefin M.. XIV. yydan ge olmayacan sylemektedir766.

Ksacas, Ta Suret hakkndaki kan ise u ekildedir; 810 m. byklnde oturmu vaziyette bir kadn figrdr767. ki eliyle gslerini tutmaktadr. Banda silindir apka eklindeki klah da iyice grlmektedir. Kadnn ayaklar, bacaklar ve zerine oturduu iskembenin alt ksmlar ayrntl bir ekilde ilenmitir. Bann sanda drt ke ereve iinde drt Hitit hiyeroglifinin silik ve bozuk izleri grlmektedir. Bu kabartma tanra Kybele olduu ve byk tanrann en eski heykeli betimlemesi olduu dnlmektedir; ancak bu gr kesin bir yarg iermemektedir. Bata Roller olmak zere birok bilim insan bu gre kar kmaktadr768.

Ayrca; Umar, kitabnda Akpnar Antnn 3 m. kadar solunda bir yaztn var olduunu ve bahsedilen yaztn Gterbock ve Alexander tarafndan bilim dnyasna kazandrldndan bahsetmektedir (Resim 6). Yaztta Luwi hiyeroglifli simgelerin, kayaya 23 m. derinliinde izgilerle ilenmi olduunu ve kayann o blmnn bugne kadar yukardaki knt nedeniyle fark edilemediini belirtmektedir769. Simgeler kayaya yukardan aaya dizilerek, iki stun halinde yazlm ve stunlarn her birinde 45 iaret vardr. Umar, Gterbockun bakann sandaki stunda yukardan aaya doru olan ilk iareti Zu-wa- la olarak okuduunu, Hitit metinlerinde Zuwala adl birinin gerekten anldn ve ayn stunda bu kiiden sonra gelen iaretin Luwi dilinde bir makam belirtiine deinmitir. Bilim insan, Gterbockun ikinci stunu iaretlerin tahrip olduundan okuyamadn da sylemektedir770. Ayrca Ta Suretin yanbanda yazlarn olduu yere ilenmi bir kk bir kabartmann olduu da saptanmtr (Resim 7). Kabartmadaki betimleme tipik Hitit slubundaki tanr ya da kral tasvirlerine benzemektedir. Kabartma hava koullarndan dolay tam olarak tasvir edilemesede ksa etekli, serpulu olduu belli olmaktadr.

765 766

Darga 1992, 185. Umar 2001, 217. 767 Bean 2001, 32. 768 Roller 2004, 59. 769 Umar 2001 219. 770 Umar 2001 219- 220.

Bahsedilen antlar Hitit- Ege ilikisinde nemli buluntulardr. Hitit etkili veya kkenli olmalar, blge ilikisinin incelemesi iin olduka nemlidir. Blgede bulunan antlar sayesinde Hititin deniz kenarlarna kadar indii, bu blgelerde ticaret yapt aa karlacaktr. Bu tezin ispatlanmas iin yeni buluntularn elde edilmesi gerekir ki, hem iliki aa karlsn hem de buluntularn tam olarak Hitit etkili ya da kkenli olduu anlalsn. Ancak buluntular ve aratrmalarn snrl olmas nedeniyle, imdilik Hitit mparatorluunun deniz ticaretinde etkili olmadn ve Ege Blgesinde geici bir hkimiyet kurduunu dnmektedir; ancak buluntularn her geen gn artmas bu grn zayflamasna neden olmaktadr.

Resim 8:Sipylos Manesias (Manisa). Gerek Niobe771.

V. A. 3. LATMOS/ SURATKAYA

Bafa Gl yaknlarnda Beparmak Dalarnda (Harita VIII) aratrmalar yapan Peschlow, Beparmak Dalarnn dousunda denizden 1000 m. ykseklikte, Suratkaya zerinde hiyeroglif yazl bir kabartma bulmutur772 (Harita IX). Bu yaztlar iki geide de ayn mesafede, bir kaya kntsnn duvarnda bulunmaktadr773.

zerinde yazt bulunan ve kuzey- dou ynne doru alan kaya uzantsnn yeri meyilli olan Sarkayann dou iniinde yer alan bir alann bitimindedir. Bunun altnda
771 772

Grsel 2002, 136. Peschlow- Bindokat- Herbordt 2001, 363; Niemeier 2002, 522. 773 Peschlow 2002, 198- 199.

bulunan yaklak olarak kuzey-gney dorultusunda, kaya duvar 3.70 m. yksekliinde ve yaklak 12 m. uzunluundadr. Yaztn byk bir blm kntnn byklnden dolay yamurdan korunmutur. Sadece birinci satrn bulunduu ba ksm kntnn dnda yer almaktadr. Kayann gney- dou blmnde ise, yaztn st ksmndan bir para kopmutur774.

Beparmak/ Latmos kitabeleri srekli bir metin olmaktan ziyade toplam 6 adet dank durumda ve birbirinden uzak iaret gruplarndan olumaktadr775. Rlyef yoktur. Hiyerogliflerde ise ok yzeysel allmtr ve bir ksm silindiinden zor okunanmakta, bazlar ise neredeyse tamam silikletii iin okunamamaktadr. Kaya yzeyinin st ksm kopmutur. Byk bir olaslkla da yazt burada devam etmektedir ve ilk satr dnda eksiksizdir. aretlerin ierisinde beinci yazt iareti en nemlisidir. Dier iaretlere gre daha byk olmas ve merkezi oluturmasndan dolay yaztn ana temasn oluturduu dnlmektedir. yi korunduu iinde eksiksiz okunabilmitir776.

Resim 9: Suratkaya, Byk prens Kupanta-Kuruntaya ait kartulu aret grubu

777

Resim 10: Suratkaya, Byk prens Kupanta-Kuruntaya ait kartulu aret grubu778.

Merkezde bulunan ve Mira Kral, II. Murilinin yeeni ve Mashuiluwann779 evlatl Kupanta-Kuruntann780 isminin yazld sanlmaktadr781. Yaztta ismin Prens Ku774 775

Peschlow 2002, 200201. nal 2003, 23. 776 Peschlow 2002, 201. 777 Peschlow 2002, 201 778 Peschlow 2002, 201 779 Mashuiluwa II. Murilinin Mira lkesine tayin ettii yneticidir. Bkz: Karauuz 2002, 120. 780 Ele geen belgelerde Kupanta-Kurunta isminin 5 farkl kiiye ait olduu anlalmtr. Ayrntl bilgi iin bkz: Alparslan 2006, 154- 156.

pa-ya olarak ok ksaltlm olarak yazld dikkat ekmektedir. Mira ad ise ilk satrda gemektedir. Yaztta, ayrca isimleri okunamayan dier prens isimleri de gemektedir782 (Resim 9- 10). Ayrca Miradaki ileri gelenler ile Hattuataki kraliyet saray arasndaki akrabalk ilikileri dile getirilmektedir783. Latmosda saysz kaya uzants arasnda Suratkayadaki kaya knts atsyla en fazla etki brakandr.

Antn kuzey- dou ynne bakmas ve lke iine ynelmesinin bir anlam tayp tamad bilinmemekte; Karabel ve Akpnarda bulunan Hitit-Luwi yaztlarndan sonra Suratkayada bulunan eser nc Hitit ant olmutur. Gnmzde bulunan antlar dalk arazilerde doal geitlere yaplmlardr. Bir saptama yapacak olursak Karabel Ant gemiten gnmze kadar kullanlan Torbal- Kemalpaa geidinde yer almakta, Suratkaya Antysa Aa Byk Menderesin verimli topraklarndan Alinda (Karpuzlu) antik kenti civarnda ve Mira ile Millawanda snrn oluturmaktadr784. Ksaca deinilirse bulunan bu antlar hem Hitit- Ege ilikisini aa karlmasnda hem de Hitit iin byk neme sahip Mirann lokalizasyonunda da nemlidir. Karabel Geidindeki antlar Mirann kuzey snr, Suratkaya Antysa ise bat snrn oluturmaktadr. Suratkaya Ant dier antlar kadar nemlidir ve Hitit- Ege ilikisinde baz durumlar aklamakta dier antlara yardmc olmaktadr. Blgenin daha i ksmlarnda Karabel ve Akpnarda bulunan dier iki anttaki yaztlara gre bu anttaki yazt Hititlerin Ege Denizinin kylarna kadar geldiklerini daha iyi kantlar niteliktedir. Yani Hititler Milete kadar ulamlardr785. Ayrca Karabel kitabesinin okunmasndan sonra Mirann Karabel Geidinin hemen gneyine lokalize edilmesi HititEge ilikisinin pekitirildiini gstermektedir. Bu yaztlarn kefi ayn zamanda M.. II. binyl Anadolusunda Luwice konuulmu olduu savn da pekitirmektedir786.

781 782

Peschlow 2002, 199. nal 2003, 23. 783 Alparslan 2006, 155. 784 Akdeniz 2006, 12. 785 Peschlow 2002, 203204. 786 nal 2003, 23.

V. A. 4. ZMR L TORBALI LES PANCAR BELDESNDE BULUNAN STEL PARASI

Yukarda ele alnan ant imdiye kadar Ege de bilinen Hitit etkili ya da kkenli antlard. Ancak 2007 ylnda zmir li Pancar Beldesinde Hititlerle ilgili olabilecei dnlen bir stele ait para bulunmutur787 (Resim 11). zmir Mzesinde alan Arkeolog Mahir Atc tarafndan bulunan stel paras blge corafyasnda bulunmas itibariyle olduka nemlidir. Bulunan eser, zmir'e getirilerek korumaya alnmtr. Eserin zerinde Hitit tanrs veya askerinin sa ayann bir ksm ile mzrann bir paras yer almaktadr. Rlyef elbisesi, mzra, baca ve ucu kvrk ayakkabs ile tipik Hitit zellii tamaktadr. Bulunan stelin sadece ayak ksmna ait paras olmasna ramen yllardr tam anlamyla zmlenemeyen Hitit- Ege ilikisini aklamakta bize yardmc olmas asndan nem tekil etmektedir. nk Torbal Ovas bugn olduu gibi M.. II. binylda da nemli bir konumdayd (Resim 3- 4- 11). Hititlerin Bat Anadolu seferlerinde bu rotay kullandklar tahmin edilmektedir. Orta Anadolu ile Bat Anadolu arasnda nemli bir gei noktas olmas ynyle eserin burada Karabel Antndan sonra ele geirilmesi de dikkat ekmektedir. HititEge ilikisinde yllardr saysz makaleler yazlm, birok aratrmalar yaplmtr; ancak yaplan almalarn kantlanmas iin sabit noktalara ihtiyacmz olduuna tezimizin bandan itibaren deinilmitir. Bulabildiimiz bu sabit noktalarla yakn iliki halinde olan birok olay ortaya karabiliriz ki bulunan ve Hitit benzer zellii gsterdiini dndmz stel paras bahsedilen sabit noktalardan birisidir. Eser, dier buluntularla birlikte bizi savunduumuz Hitit- Bat Anadolu ikisine bir adm daha yaklamamza yardmc olacaktr.

Bat Anadolu Blgesinde Hitit- Ege ilikisini aklamakta bize yardmc olan Karabel Antndan sonra blgede bulunan dier antlar ile daha sonra bulunan stel paras, allan blgede Hititin yaadn kantlamaktadr. Bu gr erevesinde; emede ortaya karlan Hitit dnemi yerleiminin saptanmas, Metropolis kazlarnda ele geirilen Hitit benzeri mhrn de bulunmas (Resim 48)788, Bat Anadoluda Hitit varlnn

kantlanmasnda dier buluntularla birlikte bize yardmc olmakta, sabit noktalar artrmakta; Hitit- Ege ilikisinin daha anlalr boyut almasn salamaktadr.

787 788

Ik 2007, 16. Schachner- Meri 2000, 85- 102; Ik 2007, 16.

Resim 11: zmir li Torbal lesi Pancar Beldesinde bululan Hitit kltrne ait olduu dnlen stelin ayak ksmna ait para789

789

http:// www.egeforum.info/egehaber/hitit-tanrsi.html.

V. B. EGE HAVZASINDA BULUNAN MMAR BULUNTULAR

Ege Havzasnda kaya kabartmalar dnda Hitit ilikisini anlatmamza yarayacak mimari kantlar da sur duvarlar, poternler ve devasa kap olarak nitelendirilen girilerdir790. D ve i yzeyde iri moloz talardan temel ve temel stne rlerek yaplan Hitite zg duvar tekniine sandk duvar denir791. Poternler ise gizli yeralt geitlerine verilen isimdir792. Hitit ile mimari benzerliklere rastladmz Ege Havzasnda zellikle Tiryns ve Mikenaide bu tr benzerliklerin olmas Hitit-Ege ilikisini aa karmaktadr793. Ayrca Ege ile ilikilendirdiimiz bu mimari elere Kuzey Suriyede rastlanmtr794. Her ne kadar mimari adan veri az olsa da bunlarn dier buluntularla birlikte incelenmesi, Hitit- Ege ilikisine fikir vermesi ynyle nemlidir.

Ge Miken

merkezlerinde rastladmz

baz mimari zelliklerin Hitit

Anadolusundan tredii, kiklopik duvar tekniinin Tiryns, Mikenai ve dier Ge Miken merkezlerinde aniden ortaya kt, Hitit istihkmlarndan esinlenildiini gstermektedir795 (Resim 13- 14- 15). Tirynsde, Mikenaide benzerine rastladmz poternler Hitite zg bir mimari yap olarak karmza kmaktadr796. Tirynsdeki poternler 2 m. yksekliinde, 2- 2,5 m. taban geniliinde olduu dnlmektedir (Resim 13). Tirynsdeki poternler gnmzde salam kalmadndan tam olarak boyutlar bilinmemektedir797. Potern adn verdiimiz yeralt geitleri Anadoluda youn olarak kullanlmtr798. Hititlerin saldrgan sava teknikleri ve sava politikalar, Hititlere zg bir mimarlk buluu olan poternlerin ina edilmesini salamtr799. Potern, zaman zaman surlarn altnda da grlen, bindirme tekniinde byk talardan sahte kemer eklinde rlm yeralt geitleridir. En nl yeralt geidi Boazkydeki Yer Kap olarak adlandrlan alann altndan geer. Kaz almalar sonucu Boazkydeki poternlerin byk ta bloklardan rlm yalanc tonoz ile nce zeri ak olarak ina edildii sonra zerine sur duvarn tayan topraktan bir yma set geirildii anlalmtr800 (Resim 12, ekil 2). Bu yapm teknii Alacahyk, Aliarda da uyguland

790 791

Uzunolu- Topalolu 2000, 18; Kcman 2003, 7677. Seeher 2007, 20. 792 Sevin 2003, 167. 793 Tritsch 1968, 130; Abbasolu 2000, 27. 794 Macqueen 2001, 74; Schirmer 2002, 482. 795 Tritsch 1968, 129- 130; Scoufopoulos 1971, 104, Dpn. 61. 796 Tritsch 1968, 126; Beykan 1997, 1508. 797 Zangger 1994, 189. 798 Schirmer 2002, 482; Tanju- pek 2004, 26. 799 Akurgal 1995, 84; Emre 2004, 50. 800 Schirmer 2002, 483.

bilinmektedir. 34,5- 70 metre arasnda boylar deien, genellikle 2- 3 metre taban geniliine sahip ve 2- 3,5 metre ykseklikte olan ve 1030 derecelik bir seviye fark gsteren poternlerin bir az ehrin iinde, k iin kullanld tahmin edilen bir az ise ehir dna yaplmtr801. konumlanm Yer Kap olarak adlandrlan kentin gneyinde ve en yksek noktada kap
802

iinden

bugnde

grlebilen

poternle

kent

dna

ulam

salanabilmektedir rastlanmtr804.

. Yaklak 3,5 m. yksekliindeki yeralt geidi 71 m. uzunluunda ve

hafif eime sahiptir803. Boazkyde yaplan kaz almalar sonucu 12 yeralt geidine

Resim 12: Boazkyn en gney ucunda Yer Kapnn altnda uzanan yeralt geidi805

Hitit savunma mimarisinin vazgeilmez esi olan poternler, Boazkydeki eski kentin gney duvar dnda, Aliar, Alacahyk, gibi dier Hitit kentlerinde de kullanlmtr806. Anadoluda bilinen en erken rnek Aliarda Hitit dnemi yerleiminin sur kaplarndan birinin altndan gemekte ve 50 m. uzunluundadr807. Alacahykte ise Hitit mparatorluk dneminin sonuna tarihlenen iki sur kapsndan biri, altndan geen poternden
801 802

Seeher 2002, 462;Kcman 2003, 76; Tanju- pek 2004, 26. Dinol 2006, 73. 803 Beykan 1997, 1508; Macqueen 2001, 74; Seeher 2004, 62; Seeher 2007, 20. 804 Schirmer 2002, 482; Sevin 2003, 167. 805 Sevin 2003, 166. 806 Macqueen 2001, 74; Sevin 2003, 166. 807 Beykan 1997, 1508.

dolay Poternli Kap olarak anlmaktadr808. Erken Hitit dneminde ina edilmi ve eski yerlemeyi evreleyen poternli surlar da sandk duvar tekniiyle yaplmtr809. Bizim iin nem tekil eden nokta ise Hitit mimarisine zg poternlerin Hitit ana karasndan uzakta Kta Yunanistanda bulunmasdr. Tirynsdeki potern zerinde bindirme tekniinde yaplm sivri kemerli tonoz da dikkat ekici bir zellik olarak karmza kmaktadr810 (Resim 13). Hitit sanatna zg ait bu gizli tnellerin, dman aldatmak ya da dman oyalamak amacna ynelik askeri bir anlatm tad ve saldr durumunda aktiflik salad bilinmektedir. Bu zelliklerinde bilmesi ile birlikte Tirynsde ve Mikenaide da bu tip mimari yaplanmann bulunmas811, Hitit- Ege ilikisinde farkl oluumlarn da fark edilmesini akla getirmektedir. Bu mimari benzerlik aklmza eitli sorular da getirmektedir. Tiryns ve dier Ge Miken yerleimleri ile Hitit arasnda askeri mimari benzerliklerin ne amala ve nasl oluturulduu sorusunu kendimize sormalyz. Bunun dnda askeri mimaride kullanlan poternlerin burada ne ekilde kullanld sorusu da aklmza gelmektedir. Bat Anadolu ile Tiryns arasndaki ticari ilikinin de bu mimari benzerlie etkisi olabilir mi? sorusunu da kendimize sormalyz. Kta Yunanistanda Tiryns dnda Mikenaide da potern mimarisine rastlanmas Hitit- Ege ilikisini glendirmektedir.

Ayrca; Tiryns, Mikenai ve dier Ge Miken merkezlerindeki sur duvarlarnda rastladmz Hitite zg sandk duvar teknii de iki farkl corafyann, birbirleriyle iliki iinde olduunu ve bu ilikide Hitit ynnn daha ar bastn gstermektedir (Resim 1415). Kta Yunanistanda rastladmz bu surlarn (Tiryns, Mikenai, Pylos) M.. II. binin ikinci yarsna ait olduu dnlmektedir812. Ancak Hitit ile Egeyi ilikilendirebilecek kadar salam sur duvarlar gnmze kadar ulamamtr813.

Hitit- Ege benzerliklerini daha iyi anlayabilmek iin Hitit surlarn detayl anlatmamz bize yarar salayacaktr. Devasa surlar Hitit dnyasnn en belirgin zelliklerindendir ve Boazkyn farkl blmlerinde oluan kent surlar toplam 9 km. den fazla bir uzunlua sahip olduu dnlmektedir814. Sur geniliklerinin ise arazinin topografik yapsna bal olarak 5 ile 8m. arasnda deitii dnlmektedir815. Yaplan almalarda
808 809

Beykan 1997, 1508. Seeher 2007, 20. 810 Tritsch 1968, 125- 126; Schirmer 2002, 483. 811 Kurt 1976, 13. 812 Strong 1965, 16; Tritsch 1968, 130; Zangger 1994, 190. 813 Zangger 1994, 191. 814 Seeher 2007, 17. 815 Seeher 2007, 23.

sadece Boazkyde deil, Aliar816, Alacahyk817, Kuakl818 gibi dier Hitit kentlerinde de surlar aa karlmtr. Aa karlan bu surlarn gnmzde sadece kaide ksmlar koruna gelmitir. Bu surlar yukarda deinildii gibi sandk duvar tekniinde ina edilmi olup, paralel iki duvarn belirli aralklarla yerletirilmi enine duvarlarla birbirine balanmasndan meydana getirilmitir819.

Resim 13: Tirynsdeki yeralt geidi820

Benzer mimari buluntularn iki farkl corafyalarda grlmesinin en byk dayana ticaret olmaldr. Knappn bahsettii gibi doudan gelen bir mal batya; batdan gelen bir malda douya gidebilir821. Burada anlamamz gereken olay iki farkl corafyann birbirinden hem mimari hem de dier faktrlerden etkileneceidir. Tezimizin bandan beri savunduumuz Hitit- Ege ilikisinde de rnek gsterdiimiz gibi ticaret bu noktada karmza kmaktadr. Bat Anadolu ile Kta Yunanistan deerlendirildiinde mimari benzerlikler Tun ann erken dnemlerinden beri grlmektedir. Miletos ile Tiryns arasndaki seramik ticaretini buna rnek olarak verebiliriz822. Bu kk rnei vermemim amac Egenin bir
816 817

Sevin 2003, 164. Beykan 1997, 1508. 818 Sevin 2003, 165. 819 Ko 2006, 6263. 820 Mansel 1999, Resim: 44. 821 Knapp 1985, 23. 822 ahin 2005, 172.

btn halinde anlamamamz iindir; ancak yine de Hitit dnyasyla benzerlikler tam olarak anlalamamaktadr. Miletosdaki sur duvarlar da ilikinin aklanmasnda bize yardmc olmaktadr. Buradaki sur duvar Bat Anadolu Son Tun ann nemli mimari buluntularndan olup, 70 m. fazla bir ksm aa karlmtr823. Sur duvarnda her 14 metrede bir sralanan burlardan 4 tanesinin yeri bulunmutur824. Aa karlan sur duvarnn en nemli zellii Hitit mimarisine benzemesidir. Ancak bu sur duvarlarndaki benzerliin Hitit etkili mi ya da kkenli mi olduu bilinmemektedir. Hitit- Ege ilikisinde bize yardmc olabilecek dier bir benzerlikte Myndos kentindeki surlardr. Bu kentteki surlar Tiryns kentinde grdmz sur sistemine benzemesi ynyle nemlidir825. M.. II. binin ilk yarsna tarihlenen Tiryns kentinin sur duvarlaryla Myndos kentinin iliki iinde olmas incelediimiz konunun daha da aydnlanmasn salamaktadr. ki kentin birbirleriyle ilikili olduunu anlamamza yarayan kantlar az nce de bahsedildii gibi sur duvarlarndaki benzerliktir. Benzerliin kayna olarak Myndos kentinin ticari anlamda nemli liman kenti olmasn verebiliriz. Miletos ve Myndos rnekleriyle de ilikinin boyutlarn daha iyi anlalmaktadr. Bunlarla beraber son yllarda Ege Havzasnda yaplan almalar Hititin blgedeki varln daha ok gstermektedir.

ekil 2: Boazky potern duvarndan bir kesit826

Bu benzerliklere deinildikten sonra Kta Yunanistan rneklerine geri dnebiliriz. Tiryns, Mikenai ve dier Ge Miken yerleimlerinde rastladmz benzerliklerin nedeninin tam olarak aklanmas iin daha ncede bahsedildii gibi, sabit noktalarn artmas gerekmektedir. Bir yandan karlkl canl ticaret, te yandan komu lkelerle belirgin bir
823 824

Akdeniz 1999, 131; Ergin 2002, 85. Akdeniz 1999, 131; Ergin 2002, 85. 825 ahin 2005, 173. 826 Kcman 2003, 105.

kltr ilikisi kurulmu olmasna karn, mimarlk alannda karlkl etkilenme ok kstl bir lde gereklemitir. Bu nedenden dolay da mimari anlamda karlatmz benzerlikler snrl saydadr.

Resim 14: Mikenaideki potern k827

Resim 15: Tirynsde sandk duvar tekniiyle yaplm sur, potern k828

Ege Havzasndaki bir dier mimari benzerlikte Mikenaideki aslanl kapdr (Resim 18). M.. XIII. yya tarihlenen Aslanl Kap Mikenai atosunun antsal giriini oluturmaktadr829. Kiklopik duvar sanatyla yaplm olan bu kapnn stnde, kent giriini ssleyen karlkl duran ve ortalarnda stn olan aslanlar mevcuttur830. Stun zerinde ahap mimarinin bir paras olan dendane (ahap hatl) adn verdiimiz mimari elaman grmekteyiz. Bu zellii ahap mimarinin ta mimari zerine yansmas olarak deerlendirebiliriz. Kullanlan formun Klasik ada da youn olarak ta mimarisinde

kullanldn bilmekteyiz. Kentin giriinde bulunan devasa giriteki aslanlar kent koruyucusu olarak da nitelendirebiliriz ki bu zelliin Hitit iin uzak olmadn da bilmekteyiz831. Burada yer alan aslanlarn yapsna bakacak olursak anatomik olarak geree yakn olduklarn grebiliriz. Aslanlarn baldr ksmlar kasl bir yapdadr. Aslanlarn balar ise gnmze ulamamtr. Hitit ile ilikilendirilen dier Tiryns ve Nezero heykelcikleri gibi
827 828

http://www.grisel.net/mycenae.htm http://www.grisel.nettiryns.htm 829 Tigrel 1997, 1244; Estin- Laporte 2002, 23; Erkanal 2004, 90. 830 Scoufopoulos 1971, 102- 103. 831 Emre 2004, 50.

Mikenaide bulunan Aslanl Kapda yer alan aslanlar da canllklar ile dikkat ekmektedir ki bu bence Ege Dnyasnda ele geirilen Hitit ile ilikilendirilen eserler iin nemli bir ayrnt olarak gze arpmaktadr. Aslanl Kapnn bulunduu sarayn surlar ortalama 6 m. baz ksmlardaysa 10 m. geniliinde olup Hitit mimarisinde olduu gibi birbirine balayc bir madde kullanmakszn kiklopik talardan yaplmtr832. Devasa surlar, Hitit kentlerinin saraylar ve tapnaklarla birlikte en belirgin zelliklerinden birisidir ve surlar devasa kaplarla sslenmilerdir. Bu zelliiyle Kta Yunanistan ile Anadolu yakn benzerlik gstermektedir. Hitit Boazkyde de benzer bir kap (Aslanl Kap) bulunmaktadr ve ykseklii 2,25 m.dir833 (Resim 16- 17). Yukar ehrin gneybat kesiminde gney surunun iki grkemli kapsndan birisi olan Aslanl Kap devasalyla dikkat ekicidir. Boazkyn dier byk ehir kaplarnda olduu gibi bu kapnn da asl kap odasnn iki yannda 15 x 10 m. boyutlarnda drtgen planl iki kulesi vardr. Byk ta bloklardan oluan pervazlarn bulunduu bir i ve bir d kap geidi bulunur. Bu kap geitleri, d tun sala kapl byk ahap kaplarla kapatlyordu. Kap adn, dta pervaz bloklarna ilenmi iki aslan protonundan alr834. Boazkydeki Aslanl Kap M.. XIV. yzyla tarihlendirilmektedir835.

Resim 16: Boazky Aslanl Kapdaki aslanlardan ayrnt836 Boazkydeki ilikilendirmeye altmz kap hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra iki kap arasndaki nemi daha iyi anlayabiliriz. Farkl iki corafyada bulunan devasa kaplar ilikinin kantlanmasna yardmc olmaktadr. Hitit lkesinde devasa kaplarn yer aldn bilmekteyiz ve devasa kaplar Hitit mimarisine uzak deildir. Ancak Kta
832 833

Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 84; Ko 2006, 63. Sevin 2003, 158. 834 Uzunolu- Topalolu 2000, 18. 835 Seeher 2004, 62; Tanju- pek 2004, 3637. 836 Darga 1992, Res. 114- 115.

Yunanistanda karlatmz kap rnei ilikinin aa karlmas ynyle nemlidir. Boazkydeki aslanlar kap giriini sslemekte ve duvar bloklarna oyulmu yarm heykeller eklinde meydana getirilmitir837. Giri kapsndaki aslan betimlemesinde duraanlk ve kbik grnm egemendir. Burada yer alan iki aslann dilleri da sarkk, az ak; saldrr

durumda betimlenmilerdir. Aslanlarda kulaklar yuvarlak olarak ilenmi ve yele kllar verilmitir. Ayrca dier zellikleri de anatomisine uygun olacak ekilde verilmitir. Ksaca tekrarlamak gerekirse aslanlar Hitit zelliini yanstmaktadr. Mikenaide bulunan kapdaki aslanlar ise kapnn st ksmndadr.

Mikenaideki aslanlarda da canl bir yap gze arpmaktadr. Kta Yunanistanda bulunan aslanl kap ile Hitit Anadolusunda bulunan kaplar arasndaki bir dier mimari farkllkta; Hitit mimarlnda stun tannmamas, onun yerine drtgen direkler kullanlmasdr. Kta Yunanistandaki Aslanl Kapda lento sistemi ve stunlar mevcuttur838. ncelen ve bir ba kurulmaya allan Mikenaideki giri kapsnn devasa olduu anlalmaktadr ki bu zelliin Hitit mimarisinin bir zellii olduunu bilmekteyiz. ki devasa kap arasnda bir ba olup olmad kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Hitit kap mimarisinde grm olduumuz simetrik zellii hatrlayarak incelediimiz iki devasa arasnda bir ba kurabiliriz. Hitit mimarisinin asimetrik olduunu839 ve sadece devasa kaplarda simetrik anlayn var olduunu dnrsek bu savmzn doru bir gr olduunu dnebiliriz. Hitit devasa kaplarnn lkeye gelen elileri ve yabanc devlet adamlarn etkilemek amacyla yapldn da bilmekteyiz840. Mikenai ve Hitit lkesinde yer alan devasa kaplar incelendiinde ilikinin Hitit ynl olduu anlalmaktadr yani Kta Yunanistan kaplardaki devasa mimariden etkilenmitir diyebiliriz (Resim 17- 18).

837 838

Darga 1992, 113. Akurgal 1995, 84. 839 Akurgal 1995, 85. 840 Kcman 2003, 76.

Resim 17: Boazky. Gney ehir surlarnn bat ynnde bulunan Aslanl Kap841

zetlersek, Tiryns, Mikenai ve dier Ge Miken yerleimlerinde birden bire kan kiklopik duvar sanat Hitit etkisi ile olabilir842. Mikenaideki direk- geili kap modeli Bykkaledeki arka geidin benzer kapnn ncs olabilir. Bunun yan sra Tiryns ve Mikenaideki galeriler, poternler Anadoluda ok yaygn kullanm grm unsurlardr (Resim 13- 14- 15). Kta Yunanistandaki devasa kapda aslanlarn kabartma gen ierisinde ilenmi olmalar da tanrsal motifin, kraliyet gcn sembolize etmek iin kullanlmas da Hitit varln dndrmektedir. Ege Havzasnda grlen bu benzerlikler ilikinin aa karlmasna etki etmi ve bu corafyada mimari deiimlere neden olmutur. Ayrca; Hitit mparatorluunun M.. II. binde nemli bir g olmasn, farkl corafyalar etkilemesine neden olan en byk faktr olduunu da unutmamak gerekir. Hitit kadar Miken Dnyasnn da bir dier byk g olduunu ve ticaret alannda etkili olduunu unutmamak gerekir. Hitit ile Miken arasnda incelediimiz benzerlikler dnemin iki byk gcnn birbirleriyle daima iletiim iinde olduklarn gstermektedir. letiim bazen sanat alanna bazen mimari alanda kendini gstermektedir. ncelenen eserlerin bu nedenle hangi kltrden etkilendikleri tam olarak belli olmasa da Hitit kltrnn ar bast belli olmaktadr. Kltrler aras incelemelerin artarak devam etmesi de bu etkileimi daha fazla aa karmaya yardmc olacaktr.
841 842

Darga 1992, 113; Akurgal 1995, 84. Tritsch 1968, 130.

Resim 18: Mikenaideki Aslanl Kapdan grnt843

843

Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 84.

V. C. KK BULUNTULAR

V. C. 1.

EGE HAVZASINDA BULUNMU HTT ETKL YA DA

KKENL TANRI- SAVAI ERKEK HEYKEKCKLER

Konunun balang ksmnda heykelcikler hakknda ksa bir giri mahiyetinde blm oluturarak, allacak konunun amaca daha uygun anlalaca inancndayz. Bylelikle hem heykelcik sanat kolay anlalacak hem de ileriki ksmlarda savunacamz grler iin n fikir edinmi olacaz. Hitit metinlerinde M.. II. bine; Eski Hitit devrinin balangcndan Hitit mparatorluk devrinin sonuna kadar olan dnemde, heykelciklerden olduka ok bahsedilmektedir. Ancak heykelciklerden metinlerde ok bahsedilmesine ramen buluntunun az olmasnn nedeni olarak, savalarda yama edilmesi veya eritilerek baka yerlerde kullanlmas gsterilmektedir844. Konumuz olan madeni heykelciklerin ou Orta Anadolu Blgesinde, bir ksm da Gneydou Anadolu Blgesinde ele geirilmitir. Madeni heykelciklerin bulunduu merkezler bu blgelerle snrl kalmamtr. Bu merkezler dnda Kuzey Suriye, Filistin, Msr, Kbrs ve Yunanistan, Ege Adalar ile 2002 ylyla birlikte Ege Blgesinde de ele geirilmitir.

Hitit sanat eserlerinin byk ounluunda olduu gibi heykelcikler de, dinsel amal yaplmlardr845. Ayrca Hitit heykelciklerinin bir nemli noktas da Msr ve Mezopotamya sanatnda olduu gibi grlenleri deil hayal edildii gibi betimlenmeleridir846. Anadolu tasvir sanatnda ok tanrl inan sistemini yanstan bu heykelciklerin yapm yalnz Hitit anda deil M.. III. binin son eyreinden itibaren Anadoluda grlmeye balanmtr. Horoztepe847 ve Hasanolan848 heykelcikleri bunun en gzel rneklerindendir849. Bu dnemde geen heykelciklerin, hangi tanrlar temsil ettikleri tam olarak anlalmamasyla birlikte, kucanda bebei ile betimlenen Horoztepe Heykelcii bir kadn tasvir ettiini; muhtemelen Ana Tanra tipini temsil ettiini dnmek de yanl olmayacaktr. M.. II. bin ile birlikte heykelcik sanatnda art grlmtr850. Hitit dnemine ait olduka fazla sayda heykelcik vardr. zellikle Eski Hitit Krallk dneminde heykelciklerin says fazladr. Kken

844 845

Darga 1992, 95. Emre 2004, 50. 846 nan 1992, 32; Akurgal 1995, 69. 847 Akurgal 2003, 34. 848 Bilgi 2004, 66. 849 zg- Akok 1958, 28. 850 Bilgi 2004, 90.

olarak Kuzey Suriye gsterilmektedir ve bu heykelcikler adak ivisi eklinde olup851; (Arapkir852 ve Doanehir853) daha sonra heykelcikler stil ve biim olarak deimitir. Ayrca bu dnemden itibaren heykelciklerde tek eitlilik gzlenmemekte eitli tanr ve tanra betimlemeleri ile birlikte sava insan betimlemelerinde karmza kmaktadr854. Heykelciklerdeki eitliliin sebebini bu dnemdeki inan sisteminin artmasna

balayabiliriz. Akurgal, Hitit heykelcik sanatnn byk lde dou rneklerinden esinlendiini sylemekte ve buna kant olarak heykelciklerde grlen boynuzlu bal ve giysideki zellikleri gstermektedir855.

Heykelcikler de dier pek ok eserde olduu gibi satn alma yoluyla ya da kazlarda ele geirilmektedir. Heykelciklerin ou tanr ve tanralar tasvir etmektedir856. Ancak tasvir edilen heykelciklerin imal edildikleri malzeme de nemlidir ki yapldklar malzemeler hem dnem ilikilerini anlamamzda hem de bulunduklar blgenin saptanmasna yarar salamaktadr. Heykelcikler; tun, altn, gm, kaya kristali, fildii gibi eitli malzemelerden yaplmaktadr857. Bu malzemelerden yaplan heykelciklerin byk ounluunu tun heykelcikler oluturmaktadr858. Hitit heykelciklerinin ounun nceden hazrlanan bir kalba dklmek suretiyle yapld anlalmaktadr859. Bu tekniin dnda heykelciklerde birok farkl tekniin de (kaplama, burma, dolgu, dvme, kakma vb.) kullanld tespit edilmitir. Tanr- Tanra veya dier betimlenen heykelcikler farkl iki trde kullanlmlardr. Heykelciklerden bir ksm amulet olarak860 (ip geirme deliiyle boyna aslarak), bir ksm da daha byk boyutlarda yaplarak ayak altlarndaki kntlarla bir yere geirilerek kullanlmlardr. kinci trdeki heykelciklerin kk tapnm alanlarnda veya evlerde dinsel e olarak kullanlmtr ki ele geen metinlerden bu tr heykelciklerin bu amala kullanld yazmasa da mabetlerde sakland bilinmektedir861. Ele geirilecek yeni buluntular, yazl metinler bu tr heykelciklerin kullanm eklini bize ayrntsyla verecektir. Hitit heykelciklerin ounluu kazlar dnda ele geirilmitir ve slup olarak tek Hitit tipini deil eitli tipleri temsil etkileri gzlenmektedir. Bilindii gibi Hititler siyasi g olarak

851 852

Darga 1992, 34. Darga 1992, 35. 853 Darga 1992, 35. 854 Darga 1992, 9596. 855 Akurgal 1995, 86. 856 Ko 2006, 83. 857 Akurgal 1995, 87; Emre 2004, 50. 858 Akdeniz 2004, 47. 859 Bilgi 2004, 90. 860 Sevin 2003, 149. 861 Ko 2006, 83- 84.

I.Hattuili ile (Eski Hitit a) balamlardr ve Hitit mparatorluk ann sonunda siyasi birlik ortadan kalkmtr. Bu dneme kadar olan Hitit sanatnda ou bilim insannn da savunduu gibi kkeni Asur Ticaret Kolonileri evresin ge dneminden almtr862. Bu dnemde ortaya kan Hitit sanat slubu belirtilen zamanda ok belirgin hal alm ve Hitit ana damgasn vuran zellikler kazanmtr. Saydm zellikler eitli sanat dallarnda olduu gibi zellikle heykelcik sanatnda kendini youn olarak gstermektedir.

Heykelciklerde grlen slup birlii Eski Hitit Krallk dneminden balayp Hitit mparatorluunun yklna kadar zamana ve retildikleri atlyelere bal olarak belli bir geliimi izlemitir863. Bahsedilen geliim daha sonra ilenecek heykelciklerle daha da ayrntl olarak anlalacaktr.

Yukarda heykelciklerle ilgili ksa bir giri yapldktan sonra asl konumuz olan Ege Havzasnda ele geirilmi olan heykelciklerle ilgili blme geebiliriz. Ege Havzasnda bulunan heykelcikler Kta Yunanistanda; Tiryns864, Nezero865 ve Mikenaide866, Ege Adalarnda ise Samos Heraionda867, Rodos Lindos yerleiminde868, Girit Patsosda Hermes Kranaios Maarasnda869 ve Delosda870 bulunmutur. Ege Havzasnda bulunan Hitit eserlerine bir yenisi de 2002 ylnda Kuadas- Kadkalesinde871 eklenmitir.

Ayrca Ephesosdan (Efes) bulunduu sylenen rahip heykelcii de unutmamak gerekmektedir (Resim 19). Hanfmann, makalesinde heykelcii, Vedius Gymnasiumun kuzeydou kesi ile ehir surlar arasnda bir yere dm ekilde, yklm bir surun kesinde bulduunu sylemekte; ayrca eserin Birleik Devletlerin dou merkezinde zel bir koleksiyonda korunduunu da belirtmektedir872. Heykelcik 6,2 cm yksekliinde, tuntan, ne doru eilmi pozisyonda, iki eliyle kap tutan bir erkek figrdr. Kap iki kulplu, geni azl ve ayan zerinde durmaktadr. Fes benzeri bir apka giymi olduunu savunan Hanfmann, heykelciin bu nedenden dolay Hitit rahibi olduunu sylemektedir873.

862 863

Emre 2004, 50. Emre 2004, 50. 864 Canby 1969, 142, Fig. 38. 865 Moorey 1987, Fig. 33. 866 Collon 1972, 124, Fig. 7 No:11. 867 Collon 1972, 124, , Fig. 7 No:2. 868 Canby 1969, 147, Fig. 41-b. 869 Collon 1972, 124, Fig. 7 No:3. 870 Collon 1972, 124, Fig. 7 No: 5. 871 Akdeniz 2004, Fig. 5. 872 Hanfmann 1962, 1. 873 Hanfmann 1962, 1- 2.

Resim 19: Ephesostan (Efes) bulunan rahip heykelcii874

Rahip olarak adlandrlan heykelciin apkas alndan balamakta, omuzlara kadar inmektedir; ancak aa inenin ne olduunu anlalmamaktadr. Salar geleneksel Hitit tarznn dnda ksadr. Sol kol boyunca inen ykselti ve kol zerindeki belirtiler, erkek figrn alt ksm etek, st ksm gmlek tarz bir giysi giydii izlenimi vermektedir. Elbise giydiini omuz, srt ve bileklerdeki giysi kat izlerinden anlamak mmkndr; ancak tam olarak elbisedir de diyememekteyiz. Heykelcikte dier dikkati eken detaylar iri ve patlak gzlerdir ve gz bebekleri deerli madenden yaplmas iin oyuk braklmtr. Sol kulak anatomik yaplrken, sa kulak ise sanki kpe taklmas iin delik braklmtr. Sa elin parmaklar kabn gvdesini tutarken; sol el parmaklaryla da kabn kulpunu tutmaktadr. Heykelciin eylemi tam olarak belli deildir; belki kab ayan zerine koymak belki de dkmek iin eecek ya da yukar kaldrmak olabilir. Heykelcik, arkas ve yanlar kenarlardan krlm bir taban zerinde durmakta ve bu yzeyin ne amal yaplm olduu bilinmemektedir. Hanfmann, eser zerinde eitli yorumlar yapm ve benzerlikler kurmaya almtr. Heykelciin giydii etek ile Hitit sanat slubundaki ilikiyi gz nnde tutarak bir ba kurmaya alm; ancak Hitit heykelciklerinde grlen etek zelliini inceledii eser zerinde grememitir875. Aratrmac eseri M.. XIII. yzyla ve hatta biraz daha ncesine tarihlemektedir876. Eserin, Hitit ile ilikilendirilmesinde ikna edici kantlarn az olduundan tam olarak Hitit ve blge ilikisini kantlamakta yetersiz olduunu syleyebiliriz.
874 875

Hanfmann 1962, Fig.1. Hanfmann 1962, 2. 876 Hanfmann 1962, 4.

Troia VIIa dneminin aa kentinde yer alan bir evde bulunan, tuntan, 10 cm yksekliindeki erkek heykelcii877 de Ege Havzasnda bulunan Hitit etkili ya da kkenli buluntular arasnda incelememiz gerekmektedir (Resim 20). Eser anakkale Mzesinde sergilenmektedir. Heykelcik sa elini dirsekten krp ne doru uzatm ve elini yumruk eklinde skmtr. Sol elini de gsne koymu ekilde betimlenmitir. ri burunlu, iri gzl ve byk kulakl olmas ynyle Hitit heykelcik slubunu yanstt dnlmektedir. HititEge ilikisi ele alndnda, siyasi lokalizasyonda akla geldiinde Troia nemli bir merkezdir. Bu nedenle burada bulunan heykelcik ile Hitit arasnda bir ba olduu da dnlmektedir. Troia kenti ile Hitit ilikisi gz nne alndnda bu tr eserlerin daha ok olmas gerektiini de dnmek gerekmektedir; ancak blgede ele geirilen eserin yok denecek kadar az olmas dndrcdr.

Resim 20: Troia VIIa tabakasnda bulunan tun heykelcik878

Bu eserler dnda Torbal- Pancar Beldesinde bulunan Hitit steline ait olduu dnlen ayak ksmna ait para da blgede nemli bir buluntudur879. Ele geen parasndaki Hitit sanatsal slup hem blge ilikilerini aa karacak hem de Ege Havzasnda ele geen heykelciklerdeki ba ortaya karmaya yardmc olacaktr. Bulunan eser kaya antlar ksmnda ayrntsyla deinilmitir; ancak ile konumuz heykelcikleri arasnda tipolojik olarak
877 878

Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 90. Bilgi 2004, 112. 879 Ik 2007, 1518.

benzerliklerin olmas da bu eserin nemini arttrmaktadr (Resim 11). Ik, bulunan eser sayesinde Bat Uygarlnn kkeninin Yunan Dnyas deil de Anadolunun kendisi olduunu savunmaktadr880 ki bu gibi grlerin oalmas, allan Hitit- Ege ilikisini ispatlamakta bize yarar salayacaktr.

Heykelciklerin tipolojik incelemleri sonucunda farkl tipler saptanm ve bunlar durularna gre gruplandrlmlardr. Bizim konumuz olan heykelcikler; yrr pozisyonda olan ve elinde bir nesneyi frlatacak eklide betimlenenlerden olumaktadr. Bu tip heykelcikler karmza tanr veya sava betimlemeleriyle kmaktadr881. Tanr veya sava heykelcikleri genellikle 515 cm yksekliindedir882. Yrr pozisyonda betimlenen bu tip heykelcikler, st bedeni plak, ksa tunik adn verdiimiz bir etek giyen erkek figrler olarak karmza kmaktadr. Heykelcikleri sava m yoksa tanr m olduklarn; balarna taktklar serpu adn verdiimiz balklarda bulunan boynuzlardan tanmaktayz883. Eer balarna taktklar serpu boynuzluysa heykelcik bir tanry temsil etmektedir, serpu zerinde tanrsalln simgesi olarak kabul edilen boynuzlar yoksa bu heykelciin sava bir kiilii betimlediini anlamaktayz884. Bu tip heykelcikler hakknda ok geni bilgilere sahip deiliz; nk ele geen heykelciklerin ou eitli yerlerinden krktr. Aa ksmda da heykelciklerin yapm yerini ve balantlarn saptamak iin deinildii gibi, duru pozisyonunda heykelciklerde; kollarnn bklm durumda ve adeta bir nesne tutar gibi bu nesne asa olabilir- bel hizasnda nlerinde tuttuklar, dier kollarn da bir nesne atacak pozisyonda balarnn stne kaldrm olduklar grlmektedir885. Heykelciklerin ellerinin iinde bir boluk olmas yapldklar dnemde baz aletler, silahlar veya eitli nesneler tadklarn kantlamaktadr; ancak muhtemelen tadklar bu nesnelerin dayanksz maddelerden yaplmas bu nesnelerin gnmze ulamamasna neden olmutur.

Anlattmz gruba giren ve Ege Havzasnda ele geen heykelcikleri srasyla verirken benzer rneklerle karlatrlarak ilikiler kurulmaya allacaktr. Ancak tipolojik olarak ayn grupta olan yalnz farkl corafyalarda ele geirilmi heykelciklerin geni anlamda incelenmesinden yana, sadece benzer zelliklerine deinilmesi konunun net anlalmasna neden olacaktr. Zaten ayn tipolojik eserler eitli aratrmaclar tarafndan ayrntsyla
880 881

Ik 2007, 1617. Darga 1992, 129. 882 Ko 2006, 83. 883 Akdeniz 2004, 47. 884 Akurgal 1995, 86; Akdeniz 2004, 27. 885 Canby 1969, 141.

ilenmitir886. Burada yaplmas gereken duru pozisyonuna gre ayn gruba giren heykelcikleri ilikilendirmeye alrken yorumlar yapmaktr. Yorumlar yaparken ilikiyi aklamakta bize en byk destei heykelcikler hakknda soracamz sorular olacaktr. Heykelciklerin asl retim yeri neresidir? Buluntu yeri ile retim yeri ayn mdr? Buluntu yeri ile retim yeri farkl ise bulunduklar blgeye ne ekilde gelmitir? Soracamz sorular hem metnin akcln arttracak hem de savunduumuz grn kantlanmasnda yarar salayacaktr.

likinin kurulmasndaki ama Ege Havzasnda bulunan heykelcikler sayesinde almann ana amacn oluturan Hitit- Ege ban kantlamaktr. Blgede zerinde yer alan ve ilikiyi kantlayan sabit noktalar, blmde de ele geirilmi, tanr- sava erkek heykelcikleridir. nceleyeceimiz erkek heykelcikler yukarda ilediimiz, Bat Anadolu blmnde yer alan Hitit kabartmalar gibi bizi dncemizde hakl olduumuza daha ok inandracaktr.

nceleyeceimiz heykelciklerin, Orta Anadolu ve Ege Havzasnda olduka az sayda ele gemesi yaplan almann nemini arttrmaktadr. Ayrca bu tip heykelciklerin, almamzda kantlamaya altmz Hitit- Ege ilikisini de desteklemesi nemlidir. Burada bulunan heykelciklerin Hitit balantsn kantlayabilirsek Bat Anadolu kylar bata olmak zere Ege Havzasnda (Bat Anadolu- Kta Yunanistan- Adalar) Hititin varln vassal devletlerden teye gtrebilir, blgedeki varlnn daimi olduunu kesin kantlarla savunabiliriz.

Blgede konumumuz ile ilgili heykelciklerin duru tipleri ayndr ve snflandrma olarak ayn gruba dhildirler. Ege Havzasnda ele geen ayakta sol aya ileride yrr pozisyonda duran, sol kolunu yukar kaldrm bir silah (mzrak? ya da ok?) frlatmaya hazrlanr grnmde, sa kolu kaldrlm, ksa tunik etekli, serpu ad verilen apkaya sahip olan bu heykelcikler tanr ya da erkek savay temsil etmektedirler887. Bu tip heykelcik tasvirleri kabartmalarda ve mhrlerde de grlmektedir (Resim 27- 36). Byle betimlemeler ounlukla Dou Akdenizde karmza kmaktadr888. Bahsedilen eserler bizim konumuz

886 887

Ayrntl bilgi iin bkz: Akdeniz 2004, 2156. Canby 1969, 141. 888 Canby 1969, 141.

olan merkezlerin dnda asl retim merkezleri olarak n Asyada ve zellikle Levantda M.. XVI. yzyl ile M.. XII. yzyl arasnda yerel etkilerle retildiini bilmekteyiz889.

Asl sorun heykelciklerin Levant Blgesinde retilmesiyle ve Ege Havzasnda bulunmasyla ilgilidir. Heykellerin retim merkezinin n Asya ve zellikle Levant olmasna ramen Ege Havzasnda grlmesinin nedeni ilgintir; nk bu iki yerdeki buluntu rnekleri bize baz olaylar anlatmas ynyle nemlidir. Ancak imdilik ele geen materyallerin ilikiyi aa karacak dzeyde olmamas sorunun bymesine neden olmaktadr. Yani Ege Havzasnda bulunan erkek heykelcikler bize baz olaylar anlatmakta, ilikiler hakknda bilgi vermektedir; ancak konunun sabit noktalara ulatrlmasnda bize fazlada yardmc olamamaktadr. Aratrmasn yaptmz heykelcikler Son Tun a Egesi iin olduka karmak grlmekte ve Dou Akdeniz Dnyas ile daha yakn bir bann olduu dnlmektedir.

Canby, tartlan konularn nedeni olarak, Ege Havzasnda ele geirilen eserlerin Dou Akdenizde bulunan rneklerden daha canl, daha estetik olmasndan kaynaklandn sylemektedir890. Bilim insannn yapt aklama deiik yorumlar yapmamza neden olmaktadr. nk bu aklama ile birlikte Ege Havzasnda bulunan eserlerin tam olarak hangi kltre ait olduu ve nasl bu blgeye getirildii ya da bu blgede mi yapld sorular akla gelmektedir. Ege Blgesi ile Akdeniz ticaret sistemi dnldnde incelenen eserlerin ithal edildii akla gelmektedir; ancak bu gr kesin deildir. Dikkat eken bir nokta ise Kuzey Suriye de bulunan sava erkek heykelciklerin saysnn Ege Havzasnda ele geen heykelciklerin saysndan fazla olmasdr. Bu da Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin ithal edildiini dndrmektedir891. Ayrca sabit noktalara ulamamz iin tek bir gr erevesinde odaklamamamz gerekmektedir. ncelenen dier eserler gibi bu heykelcikler zerinde de farkl yorumlar yaparak doru bilgiye ulaabiliriz. rnek vermek gerekirse; Bat Anadolu Blgesinde bulunan kaya kabartmalar (Karabel- Akpnar- Suratkaya) ile birlikte, Hitit-Ege ilikisi ortaya km ve bylece durum hakknda ele geen yaztlarla birlikte bu iliki aklanmaya allmtr. Kabartmalar ile birlikte sabit noktalara ulamak daha kolay olmu, almalar ilerledike ilikiyi kantlamak iin yeni almalar yaplmtr. Bunun sonucunda Hitit- Ege ilikisi her geen gn daha da aydnlanmaktadr. Kabartmalarda olduu gibi heykelciklerde de sadece Dou Akdeniz ile balant aranmamaldr, olayn Hitit yn de
889 890

Collon 1972, 125; Akdeniz 2004, 23. Canby 1969, 141142. 891 Canby 1969, 142.

aratrlmaldr. Bylece Ege Havzasnda ele geen heykelcikler (Kadkalesi, Nezero, Tiryns, Samos, Rodos ve Ege Havzasnda bulunan dier heykelcikler) hakknda eitli yorumlar yaplarak doru sonuca ulalacaktr. Hitit sanatnda da grlen bu tarz heykelcikler (Dvlek, Mut, Konya, Boazky, Lazkiye ve Doantepe heykelcikleri) balantnn kurulmasnda nemli paya sahiptirler892. Hitit lkesinin de sanat anlaynda Asur Ticaret Kolonilerinden etkilendiklerini unutmamalyz. Bylelikle Yakn Dou ile de bir ba kurabiliriz893.

Bat Anadolu Blgesinde son zamanlarda bulunan Hitit etkisini hissettiren eserlerin oalmas Hitit- Ege ban daha ok kantlamaktadr. Anlamamz gereken udur ki; Ege Havzasndaki eserlerin Kuzey Suriyeden ithal edildiini dnmek doru olmayacaktr. Hitit ve Bat Anadolu ilikisi dnldnde, Ege Denizinin karsnda bulunan eserlerinde Hitit meneli olduunu dnmemiz yanl deildir. Sorun da asl bu noktada kendini gstermektedir. Blgede bulunan eserlerin ticaretle ilgisi olduu kesin gibi gzkmektedir. Ancak eserlerin nasl ve ne ekilde ithal edildikleri nemlidir. Ele geen bu eserlerin kara yoluyla m yoksa deniz ticaret yoluyla m ilikilendirilmek istendii de tartlmtr. Dnem zellikleri ve ticari durumu dnldnde deniz liman ticareti daha ar basmakta ve mantkl gelmektedir. Ticaret ile eserlerin balants ortaya karlmasna ramen ortaya baka sorunlar kmtr. Ticaretin ne ekilde olduu; Kuzey Suriye zerinden mi yoka Hitit balantl m olduu tartma konusu olmutur. Heykelcikler hakknda sabit noktalara ulalmas iin aratrmalarn srmesi ve yeni hipotezlerin ortaya atlmas gerekmektedir.

Bu tip sava heykelcikler hakknda zellikle Ege Havzasnda ele geenleri, hakknda fazla aratrma yaplmamtr894. Konu zerinde yeterince aratrma yaplmamasnn nedenleri arasnda blge lokalizasyonunun da tam olarak yerine oturtulmamas gelebilir. Son yllarda yaplan almalar sonucu lokalizasyon problemi zmlenmeye balanmtr. Bylelikle blge zerinde yeni buluntular nda iliki sabit noktalarla -bu sabit noktalar yeni ele geirilen buluntulardr- aa karlmaktadr. Buradan u anlalmaktadr: Ege Havzasnda ele geen sava tanr betimlemeleri ithal edildii ya da blgede retildii henz tam olarak anlalmamaktadr895. Ancak Kadkalesinde 2002 ylnda bulunan erkek heykelcii ile birlikte Ege Havzasnda baz belirsiz yarglar belirsizliini kaybetmektedir. Kadkalesinde bulunan heykelcikle Hitit mparatorluunun blgede etkili bir g olduunu
892 893

Canby 1969, 142; Akdeniz 2004, 31. Akurgal 1995, 86. 894 Bkz: Akdeniz 2004, 21- 57. 895 Canby 1969, 143.

anlayabiliriz. Kadkalesinde 2004 ylnda ele geen Miken kadn figrn ba blge ilikisini ve durumunu anlamamzda heykelcik gibi bize yardmc olmaktadr896. Bu noktada yerleimin nemini vurgulamak gerekmektedir. Yerleim, Ege deniz ticaretinin nemli bir merkezi konumu durumunda olmas ve bu iki nemli eserin bu noktada ele gemesi nem tekil etmektedir. Ege ticaretinde nemli limanlardan birisi olmas nedeniyle ticaret ile balantl olarak iki farkl kltrn eserlerinin de burada bulunmas yerleimin nemini artrmaktadr897. Burada anlamamz gereken olay hem bu merkezin nemi hem de ele geen eserlerdeki sanatsal sluptur. Ele geen Hitit slubundaki sava erkek heykelcii dou etkili olup ticari ilikiyi gstermektedir. Son Tun a ile ilgili yeni buluntular ele geirilmesi ile birlikte Ege Havzasndaki durum daha da netleecek ve blgeler aras ticari ilikiler aa karlacaktr.

Ege Havzasnda ele geen heykelciklere geri dnecek olursak elimizde olanlarn sava tanr ya da savaan erkek heykelcik grubuna girdiklerini bilmekteyiz898. Bilmediimiz durum eserlerin ne ekilde bulunduklar ve asl merkezlerinin neresi olduudur. Heykelciklerin yapm merkezlerinin neresi olduu da tartma konusudur. ncelenen gruba giren heykelciklerin n Asyada M.. XVI- XII. yzyl aras grldklerini bilmekteyiz899. Bizim renmek istediimiz olay bu sorularn cevabn bulmaktr. Eserlerin nasl buralarda bulunduuna eitli yorumlar yaplmtr; ancak aklamalar hakknda btnlk

salanmamtr. Heykelciklerin sistemli bir kazda bulunmamas, ilikinin aklanmasnda glkler yaratmaktadr. Ege Denizinin kar kylarnda yer alan Yunanistan ve Adalarda bulunan heykelcik saysnn Bat Anadoluda bulunandan fazla olmas da aslnda bizi dndrmektedir. Bu noktada dnmemizin sebebi; eer Hitit- Ege ilikisini aratryorsak, bununla ilgili buluntularn niye Ege Havzasnda fazla sayda kmad olacaktr. Ancak son yllarda bulunan ve ilikiyi kantlayan yeni buluntular korkumuzu boa karacaktr. Btn olay Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin nereye ait olduunu bulmak ya da bulunduu blgelerle dier blgelerle etkisini aa karmaktr. Tiryns ve Nezeroda bulunan heykelcikleri ele alnp iliki bandan beri aklanmaya allmtr. Bu heykelciklere daha sonra 2002 ylnda Kuadas Kadkalesinde bulunan bir dier sava betimlemeli erkek heykelcik katlmtr. Kuadasnda bulunan heykelcikle birlikte ilikiyi kantlamak HititEge ilikisi- daha ilgin boyut almtr. Bulunan yeni eser Ege Havzasnda lokalizasyon sorununun da eskisi gibi karanlk nokta olmamasndan dolay yeni ufuklar almasnda
896 897

Akdeniz 2006, 13. Akdeniz 2006, 1- 33. 898 Collon 1972, 111. 899 Akdeniz 2004, 26.

yardmc olmaktadr. Ege Havzasnda ele geen heykelciklerinde Dou Akdenizde retilen heykelciklere ile ayn gruba girdikleri de belli olmaktadr; ancak bir baka olayda bu heykelciklerin benzerlerinin Hitit lkesinde de var olmasdr. Sava erkek heykelcikleri bu nedenle olduka sorunlu bir konudur. Bu tip heykelciklerin Kuzey Suriyede olduka ok bulunmalarna ve saylarnn artmasna karlk, Ege Havzasnda buluntularn snrl kalmas buradaki heykelciklerin buradan ithal edildiini dndrmektedir. Ancak heykelciklerin bata Tiryns ve Nezero heykelciklerinde izlemediimiz canllk, estetik Kuzey Suriye rneklerinde grlmemesi bu blgeden ithal edilip edilmedii sorununu akla getirmektedir900 (Resim 23-24). Ege Havzasnda Hitit varln da dnrsek Kuzey Suriye ile heykelciklerin ilikisi daha da zayflamaktadr. Orta Anadolu bakentli Hitit lkesinde grdmz sanat eserlerini de incelediimizde ilikinin bu yne kaydn anlayabiliriz. Hititin sanat anlayna baktmzda tek dzeliin olmadn ve sanat eserlerinde bir canlln, estetiin olduunu grmekteyiz. Bu nedenle Ege Havzasnda ele geirilen eserlerde fark edilen canllk ve hareketlilii Hitit sanat slubu ile badatrmaktayz. Hitit lkesinde ele geirilen benzer sava heykelcikleri ile aratrmasn yaptmz Ege Havzasndaki heykelcikler arasnda stil ynnden byk benzerlikler vardr. Canbynn, bahsettii hareketlilik ile Hitit lkesinde ele geen heykelciklerdeki canllk bu noktada karmza kmaktadr.

Ege Havzasnda ele geen eserlerin tipolojik incelemesi aadaki ksmda teker teker yaplacaktr. Burada nemli olan eserler ve balantlarn aa karmaktr. Sava erkek heykelciklerin Anadolu, Kta Yunanistan, Ege Adalar, Levant, Kbrs, Msrda var olduklarn bilmekteyiz901. Konumuz olan Ege Havzasnda yer alan sava betimlemeli erkek heykelcikleri Son Tun a Ege Dnyas ile Dou Akdeniz arasnda tartmalara neden olmaktadr. Nezero ve Tiryns heykellerindeki hareketlilik ve estetik bu tip heykelciklerin yaygn grld Kuzey Suriyede pek az rnekte vardr. Megiddo heykelciini incelediimizde Ege Havzasnda bulunan iki heykelcikteki canllk ve estetii grmekteyiz; ancak tek bir heykelcie bakarak bu ilikiyi destekleyemeyiz902. Heykelcikler arasnda saptama yapacak olursak Kuzey Suriyedeki rnekler Ege Havzasndaki rneklere gre daha ince ve zayf bir yapya sahiptirler903. Megiddo rneini ele aldmzda bile heykelcikte bedenin doal yapdan uzak olduunu grmekteyiz ki buda bize Ege
900 901

Canby 1969, 141. Akdeniz 2004, 38. 902 Collon 1972, Fig.2, No: 17. 903 Canby 1969, 145- 147.

Havzasndaki Nezero ve Tiryns heykelciklerinin Hitit sanatna daha uygun dtklerini aklmza getirmektedir904. Bu iki heykelcik dnda dier rnekler ve zellikle Kadkalesi heykelcii de bu gr erevesinde savunduumuz gre uygun bir yapya sahiptir.

Hitit sanatnda grdmz tknaz, kasl yap Ege Havzasnda ele aldmz heykelcikler zerinde de grmekteyiz. Boazkydeki Kral Kapsnda yer alan sava betimlemesindeki sanatsal slup dnldnde almasn yaptmz heykelciklerle ne kadar yakn bir bann olduunu grebiliriz. Kral Kapsndaki tanr kabartmasyla kyafet, vucut hatlarnn ilenii, fizyonomi ve duru ekilleri bakmndan yaknlk gsteriler. Boazkydeki figr Suriyede rastlamadmz; ama Ege Havzasndaki rneklerde zellikle Nezero ve Tiryns ve Kadkalesinde bulunan heykelciklerde grdmz stilistik zelliklere uymaktadr905. Kral Kapsndaki eser ile konumuz heykelciklerinde (Nezero- Tiryns heykelcikleri) grdmz ilk benzerlik fiziksel zellikleridir. Tknaz bir yap, geni karemsi bir kafa, yanan i ksmdaki krklklar dikkat ekmektedir906. Ska sarmalanm ayrk ksa tunik etek ayn ekilde benzemekte, tpk Tirynsdeki heykelcik gibi sol kalann

zerinde haner yer almaktadr. Omuzlarn zerinde sarkan salar Nezerodaki heykelcii hatrlatmaktadr. Karlatrdmz eserlerde taktklar balklar farkldr; bunu da Hitit sanatnn giysi eitliliine balayabiliriz.

Ankara Anadolu Medeniyetler Mzesinde sergilenmekte olan Hattuan kaplarndan birisi olan Kral Kapsnda yer alan sava kabartmas907 da Ege Havzas rnekleri ile karlatrlabilinir. Boazkydeki figrn harekete hazr sakin bir duruu vardr. Ege Havzasnda ki rnekler gibi canll bu duraanlna kar hissedilmektedir. Bu zelliini kabartmadaki kasl vcut yapsndan anlamaktayz. Kabartma bizim incelediimiz heykelciklerde olduu gibi harekete hazr bir yapda ve adm atar pozisyonda betimlenmitir (Resim 21). Yukar doru kaldrm olduu yumruk Tirynsdeki heykelcii aklmza

getirmektedir. Karlatrdmz eserlerde dikkat eken bir dier nokta ise sanatnn eserler zerinde boyutlu bir grnm kazandrmak istemesidir, bu zellikte Hitit zelliini yanstmas ynyle nemlidir908. Eser M.. XIII. yya tarihlendirilmektedir909. Hitit

sanatndaki esere hareketlilik kazandrma zellii eserlerin aslnda kkenini belirlemekte bize
904 905

Collon 1972, 114115. Canby 1969, 145. 906 Uzunolu- Topalolu 2000, 18; Tanju- pek 2004, 26. 907 Eilmez 2005, 28. 908 Darga 1992, 94; Eilmez 2005, Res. 6. 909 Tanju- pek 2004, 34.

yardmc olmaktadr. Hitit ile altmz eserler zerindeki bir benzer nokta ise Hitit sanatndaki erkek figrlerin arka bacann gergin bir yapda olmasdr. Anlattmz

benzerlikleri Karabel Antndaki yerel krala ait olduu dnlen kabartma zerinde grebiliriz (Resim 3). Karabel Antndaki kabartma ve dier gsterilen benzerlikler aslnda savunduumuz gr kantlar tarzdadr.

Resim 21: Boazky Kral Kapsndaki sava Tanr kabartmas910

Ege Havzasnda bulunan heykelciklere ilk olarak Bat Anadolu kysnda Kuadasnda bulunan heykelcikle balamalyz; nk bu heykelcik blgede bulunan en son heykelcik buluntusu olmas ynyle nemlidir (Resim 22). Gnmzde Aydn Mzesinde sergilenenmektedir. 2002 ylnda Bizans surunun dibinde gney bat kesindeki almalarda ele geen Hitit slubundaki heykelcik blgenin M.. II. bin tarihi iin yeni ufuklar almasna neden olacaktr911. Heykelcik, Samos ile ilikilerde de nemli bir balant buluntusu olmas ynyle de nemlidir. Eser sol aya nde yrr pozisyonda, 7,8 cm yksekliinde tuntan erkek heykelciktir912. Heykelcik, Hitit metal eserlerinde grdmz konik bala sahiptir; (Mut, Dvlek ve Konya heykelcikleri gibi) ancak balk zerinde tanrsalln simgesi olan boynuzlara rastlanmamaktadr. Bu zelliiyle eseri yalnzca erkek heykelcik olarak nitelemek daha doru olacaktr. Heykelciin yzn incelediimizde; yuvarlak toplu bir yz, iri

kulaklar, patlak gzler, byk burunlu olduunu grmekteyiz. Bu zellii dier

910 911

Darga 1992, 126. Trkolu 2003, 19. 912 Akdeniz 2004, 25.

heykelciklerde de (Nezero, Lazkiye, Mut, Konya, Dvlek, Tiryns vb.) grmekteyiz. Heykelciin salar beline doru incelerek bir rg eklinde inmektedir ki bu zellii Mut heykelciinde de bulunmaktadr. Boyun yaps hafif kavisli olmas ayn gruptaki dier heykelciklerden kendisini ayrr913.

Resim 22: Kadkalesinde bulunan heykelcikten grntler914

Heykelcik, Hitit zellii gsteren tknaz bir yapya sahiptir. Ege Havzasnda dier blgelerde ileyeceimiz heykelcikler gibi sol ayak nde adm atar pozisyonda, (Nezero, Tiryns, Mikenai, Samos, Rodos, Mut, Konya, Dvlek, Boazky, Lazkiye, Ahurhisar heykelcikleri gibi) sa kolunu dirsekten kvrm yukar kaldrm, sol kolunun krk olmasna ramen dirsekten kvrm ne uzatm olduu anlalmaktadr (Resim 22). Heykelciin bacaklar krk olduundan bu konu hakknda yorum yapmamz zordur; ancak bacaklardaki kasl yap belli olmaktadr. Kadkalesinde bulunan heykelciin bacaklarnn krk olmas, ayaklar hakknda bilgi vermemize imkn vermemektedir; ancak bu heykelciinde Nezero heykelciinde (Resim 24) de dnld gibi sivri bir kntyla bir yere geirildii

dnmek yanl olmayacaktr. Kadkalesi heykelciini tarihlemek olduka zordur; nk tarih verememek yeni bir buluntu olduundan ve tabaka buluntusu olmadndan kaynaklanmaktadr. Ancak yukarda da heykelcii anlatrken tipolojik benzerleri nda eseri onlara yakn bir zamana tarihlemek uygundur. Akdeniz, makalesinde bu tip eserlerin Levant Blgesinde M.. XVI./XII. yzylda retildiklerini ve Kadkalesi heykelciinin de
913 914

Akdeniz 2004, 26. Akdeniz 2004, Fig. 5- 7.

zelliklerine bakarak eseri M.. XV./XIV.

yzylda Hitit

slubunda yapldn

sylemektedir915. Ancak verilen tarihin kesin olmadn unutmamalyz. Eser ile ilgili nemli olan noktalar vardr; bu da eserin nemini daha ok arttrmaktadr. Heykelciin daha sonra da belirtecei gibi buluntu yeri ok nemlidir. Kadkalesinin nemli bir liman merkezi olduu bilinmektedir. Bulunan bu buluntuyla birlikte yerleimin hem Dou Akdeniz ile hem de ayn tipte olan ve Yunanistan, Ege Adalar ile olan balants ak bir ekilde ortaya kmtr. Bylece yerleim merkezi stratejik bir nem arz etmektedir916.

Tirynsde bulunan heykelcik de Ege corafyas iin nemli bir eserdir ve gmzde Atina Ulusal Mzesinde sergilenmektedir. (Resim 23). Heykelcik, 1876 ylnda ele gemi 7 cm yksekliindeki tun eser; dier incelediimiz heykelciklerle ayn duru pozisyonundadr917. Tirynsdeki heykelciin benzer rneklerine gre daha canl ve hareketli bir yapda olmas olduka nemlidir. Heykelciin sol kalas zerinde haner vardr918. Heykelcik, ok zarif bir iiliin sonucu ortaya karlmtr ve estetik olduu belli olmaktadr. Heykelcik dkm tekniiyle yapld; ancak kalp sznt yapm olduu sanlmaktadr. Buna kant olarak ayak ve kol bilekleri zerinde, bacak boyunca, kollarn st ksmnda ve etek ksmnda tun dalgalanmalar (izleri) gsterilmektedir919. Tirynsdeki

heykelciin byk elleri, ayaklar ve geni bir kafa yaps vardr. Heykelcik, ksa bir ene profiline sahiptir. Az ve gzler kazma tekniiyle belirtilmitir920. Heykelciin balnn tepedesi ponponu olup, (Mikenai, Delos ve Rodos Lindos heykelcikleri gibi) bu heykelciin Anadolu dndan zellikle Dou Akdeniz (Levant) retimi olduu hissini uyandrmaktadr921. Heykelciin st taraf plaktr ve ok dar ksa bir etek giymektedir ki yrr pozisyonda verilen eserde kat izleri belli olmaktadr. Figrn dier incelediimiz eserler gibi silah frlatr pozisyonda olduu ve bu hareketi belirgin bir ekilde ifade ettiini dnebiliriz; bu durumu sa kolun baa yakn olmasndan sol omuzun aaya drlmesinden anlayabiliriz. Heykelciin ayak ksm salam olup sivri metal uzantlar vardr. (Dvlek, Mut, Konya ve Mikenai heykelcikleri gibi)

915 916

Akdeniz 2004, 52. Akdeniz 2006, 13. 917 Cline 1991, 138. 918 Akdeniz 2004, 39. 919 Canby 1969, 142. 920 Akdeniz 2004, 39. 921 Cline 1991, 138.

Resim 23: Tirynsde bulunan heykelcik922

Ege Havzasnda bulunan dier bir heykelcik de Teselyadaki Nezeroda bulunandr (Resim 24). Heykelcik, Ashmolean Mzesinde sergilenmekte olup; gmten yaplm ve 8 cm yksekliindedir923. Bu heykelcikte dier incelediimiz rnekler gibi sol ayak nde, sa ayak geride, sa eli bilekten kvrlarak yukar kaldrlm, sol eli yine bilekten kvrlarak ne uzatlm pozisyondadr (Dvlek, Mut; Konya, Tiryns, Kadkalesi, Boazky Kral Kaps kabartmas heykelcikleri gibi). Heykelcikte, apkann u ksm, yzn sol st eyrei, kolun n ksm, bacaklarn bilee yakn ksm ve ayaklar krktr. Canby, krk olan bu paralar ile ilgili deiik bir yorum yapm, bu paralarn eritildiini ne srmtr924. Heykelcik ou yerden krk olmasna karn Ege rneklerinde belirgin olan canlla zellikle Tiryns rneine- sahip olduu anlalmaktadr. Heykelcikteki canll, dier rneklerde de tahmin ettiimiz at pozisyonunda olmasndan kartabiliriz.

922 923

Canby 1969, Fig. 38. Canby 1969, 143. 924 Canby 1969, 142143.

Resim 24: Nezeroda bulunan heykelcik925

Nezeroda bulunan heykelcik kasl bir yapda betimlenmitir. Atletik bir yapya sahiptir. Bu zellikleri ile Dvlek heykelciine benzetilmektedir. Ayrca bu zelliiyle Hitit sanatn aklmza getirmektedir926. Yukarya doru daralan ucu boynuzlu bal kafasna tam oturmu durumdadr. Yz hatlarna bakacak olursak; dolgun yzl, badem gzl, iri burunlu, byk kulaklar, yuvarlak eneli, kk dudakldr (Konya, Mut, Dvlek, Lazkiye heykelcikleri gibi). Kare grnml bir yz yapsna sahiptir ve bu yapsyla da Dvlek heykelciini andrmaktadr. Heykelciin salar arkadan bele doru incelerek uzanmaktadr. Vcudun st ksm plaktr. Alt ksm ise Hitit heykelciklerinde grdmz ksa etek tarzndadr ve etek hatlar ok belirgindir. Heykelciin tpk Tiryns rneinde (Resim 23) de olduu gibi hareketli bir yapda olduu belli olmaktadr. Cline, heykelcik hakknda baz fikirler ileri srmtr. Aratrmac heykelciin Hitit kkenli mi yoksa Suriye etkili mi olduu hakknda yorumlarda bulunmutur. Hitit tarz olduunu kesin olarak syleyememektedir. Heykelciin yapld gm madeninden yola kp kkeni hakknda bilgi edinmeye almtr. Ancak maden izotoplarnn incelenmesi sonucu gmn Anadolu kkenli rneklerde grlmeyen bir yapsnn olduunu ve Ege retimi olabileceini de savunmutur927. Aa blmlerde de ayrntsyla greceimiz gibi Nezero heykelcii, konumuz heykelcikleri arasnda (Tiryns ve Kadkalesi heykelcikleri gibi) canl ve estetik yn olmas ynyle nemlidir.
925 926

Moorey 1987, Fig. 33. Akdeniz 1999, 329. 927 Cline 1991, 135.

Bir dier heykelcik ise Samos adasnda ele gemitir (izim 1). Samosda Heraionda bulunmu heykelciin hem burada ele geirilmesi ynyle nemli hem de Bat Anadoluya yakn olmas bakmndan (Rodos Lindosda bulunan heykelcik gibi) nemlidir. Samosda bulunan heykelcikte sol ayak nde, sa ayak geride, sa kol dirsekten kvrk ve yukar kalkk, sol kol ise dirsek hizasndan krktr. Heykelciin dier incelediimiz eserler gibi sava pozisyonunda olduu bellidir. Tun heykelcik yaklak 30 cm yksekliinde, ksa tunik adn verdiimiz etekli ve beli saran kemerli olarak betimlenmitir928. Heykelcik, ince gvdeli ve atletik yapldr929.

izim 1: Samosda bulunan heykelcik930

Samosda bulunan heykelciinin nemli bir zellii de sakall olmasdr. Hitit ve Dou Akdeniz rneklerinde sakall rneklere az rastlanmaktadr931. Samos heykelciinde de ayn Nezero rneinde olduu gibi yukar doru daralan baln zerinde iki adet tanrsall simgeleyen boynuzlar bulunmaktadr. Ayaklar bilee yakn ksmdan krktr ve bu yzden ayaklar hakknda yorum yapmamaktayz; (Nezero, Kadkalesi heykelcikleri gibi) ancak dier benzer rnekler ile karlatrdmzda (Tiryns heykelcii gibi) ayakularnda sivri kntlarnn olduunu dnebiliriz. Hanfmann, Samos adasna Kta Yunanistan kkenli olmayan tun eserlerin ithal edildiklerini belirtmektedir932.

928 929

Collon 1972, 124. Hanfmann 1962, 3. 930 Collon 1972, 124, Fig. 7, No. 2. 931 Akurgal 1995, 86. 932 Hanfmann 1962, 3.

Rodosdaki Lindos yerleiminde de ele aldmz heykelciklere benzer bir rnek ele gemitir (Resim 25). Rodostaki Lindos yerleiminde bulunan 21 cm yksekliindeki tun heykelcik, Danimarkada Kophenhag Ulusal Mzesinde sergilenmektedir933. Heykelcik, Ege Havzasnda bulunan dier rneklerden fark bir yapda olduu ilk bakta belli olmaktadr. Kadkalesi, Tiryns ve Nezero heykelciklerinde grm olduumuz canll bu heykelcik zerinde pek fazla grmemekteyiz (Resim 22- 23- 24). Heykelciin ayaklar bilek hizasndan krk olmasna ramen sol bacak nde yrr pozisyondadr. Rodos heykelciinde; incelediimiz dier heykelciklerden farkl olarak sa ayak baldr ksmna hareket kazandrlmtr. Kollar krk olmasna ramen dmdz aaya uzatld anlalmaktadr. Heykelcik dier heykelciklerden duru pozisyonunun farkl olmasyla ayrlmakladr.

Resim 25: Rodosta Lindos yerleiminde bulunan heykelcik934

Figrn, kasl bir yaps olduu anlalmaktadr ve gs kaslarnn ayrntl ilendii dar bir gs kafesine sahiptir. Kasl vcut yapsn Kadkalesi, Nezero, Boazky, Lazkiye Dvlek ve Ahurhisar rneklerinde de grmekteyiz. Boyun zerindeki knt kprck kemiini belirginletirmitir. Yz yaps olarak heykelcik Hitit sitilini

andrmaktadr. Karemsi yz yaps, badem gzler, iri burun ve byk kulaklar bu sav destekler niteliktedir. Bana takt balk yukar doru daralmakta ve stte Tiryns, Mikenai heykelciklerinde olduu gibi ponpon ile tamamlanmaktadr (Resim 23, izim 2). Ponpon eklinde balklarn Anadoludan ok Dou Akdeniz kkenli olduunu ve zellikle Msrda youn olarak grldn de bilmekteyizdir (Resim 23- 34, izim 2 vb.). Ayrca baln drt kesinde stilize edilmi boynuzlar yer almaktadr. Heykelcik sslemeli tunik adn

933 934

Canby 1969, 147. Canby 1969, Fig. 41-b.

verdiimiz ksa bir etek giymektedir. Belinde ise kemer yer almaktadr. Rodos heykelcii, hem Anadolu kylarna yakn olmas ynyle (Samos Heraionunda bulunan heykelcik gibi) hem de Dou Akdeniz deniz ticaretinde nemli bir noktada bulunmas ynyle olduka nemlidir. Heykelcik, var olduunu bildiimiz ilikilerin kantlanmasna yarar salayacaktr935; ancak heykelciin kaz buluntusu olmamas her zamanki gibi bu grmz kantlamakta bize fazla yardmc olamamaktadr. Canby, heykelcii ar duru yapsyla, boyutlu verilmesiyle Hitit ustalar tarafndan yapldn ne srmektedir. Ayrca heykelcii ksa beli, belirgin kprck kemikleri ve gs kaslarnn verilii nedeniyle Hitit mparatorluk dnemine tarihlemektedir936.

Ege Havzasnda sava olarak adlandrdmz bir dier heykelcikte Mikenaide aslanl kapnn kuzeydousundaki evlerden birinde bulunmutur937 (izim 2). Mikenaide bulunan heykelciin; sol aya nde, sa aya geride olup (Tiryns, Kadkalesi, Nezero, Dvlek, Mut, Konya, Samos, Boazky, Lazkiye, Ahurhisar vb. heykelcikleri gibi) yrr pozisyonda betimlenmitir.

Ayrca dier bahsettiimiz rneklerde olduu gibi sa kol dirsekten kvrlarak yukar kaldrlm, sol kol ne doru uzatlmtr. Sa kolun dirsek hizasnda bileklik benzeri bir tak takt grlmektedir ki bu tak rneini daha nceki rneklerde grmememiz dikkat ekicidir. Heykeldeki bu zellii Minet El Bediadaki rnekte grmekteyiz (Resim 26). Hitit zelliini yanstan ve nde bant kua eklinde bezemesi olan ksa etek giymitir938. Bandaki apka yukar doru daralan ve ucunda ponponu (Mikenai, Tiryns, Rodos Lindos heykelcikleri gibi) vardr. Heykelciin ayaklarnn altnda Tiryns, Dvlek, Mut, Konya

heykelciklerinde olduu gibi sivri kntlar vardr (Resim 23- 28- 29- 30). Mikenaideki rnek Hitit zellikleri yanstmas yannda sa kolundaki bileklik ve ponpon balyla Levantda Minet El Beidada ele geirilen heykelciklere de benzemesi ynyle dikkat ekmektedir (Resim 26- 35). Levantda ele geirilen bu heykelcikler, Mikenaideki heykelcie benzemesi dnda vcut hareketi, geni yz, yz hatlar ve baln yukar doru daralarak devam etmesiyle de Kadkalesi heykelciine benzemektedir (Resim 22). Levantda Minet El Beidada ele geirilen heykelcikler M.. 1450- 1230 arasna tarihlendirilmitir939. Mikenaideki rnee dnecek olursak Tiryns heykelciindeki (Resim 23) hareketli yapy
935 936

Akdeniz 1999, 329. Canby 1969 147- 148. 937 Collon 1972, 124. 938 Collon 1972, 125, Fig.7 No. 11. 939 Collon 1972, 116.

azda olsa Mikenaideki heykelcikte grmekteyiz ki bu da Ege Havzasnda bulunan heykelciklerde rastladmz bir zellik olarak karmza kmaktadr. Ancak Tiryns heykelciinin daha atletik bir yapya sahiptir olduunu unutmamak gerekmektedir940.

izim 2: Mikenaideki heykelcik941

Resim 26:Minet el Bediaki heykelcik942

Delos Adasnda da tipolojik olarak benzer bir heykelcik bulunmutur (izim 3). Ykseklii 11 cm olan heykelciin, sol aya nde, sa aya krk olmasna ramen muhtemelen geride olup yrr pozisyonda betimlenmitir943. Dier benzer eserlerden fark ellerindeki aletlerdir. Sol elinde kalkan benzeri bir alet ile sa elinde tam olarak anlalmayan bir cisim tutmaktadr. Delosda bulunan heykelciin yukarya doru daralan balnn ucu da ponponludur.

940 941

Canby 1969, 142. Collon 1972, Fig. 7, No.11. 942 www. maravot.com/Hitite_Treties.html. 943 Akdeniz 2004, 41- 42.

izim 3: Delos Adasnda bulunan heykelcik944

ncelemesini yapacamz bir dier heykelcik Ashmolean Mzesinde sergilenen Girit Patsosda Hermes Kranaios Maarasnda bulunmutur945. Heykelciin sol aya nde, sa aya geridedir (izim 4). Sa kolu dirsekten kvrk ve yukar kalkk, sol kolu ise omuzdan krktr946. Heykelcik Ege Havzasnda ele geen dier sava erkek heykelcikler kadar hareketli bir yapda deildir. Bana takt sivri balk arkaya doru eimlidir.

Heykelcik Hitit zellii olan tunik adn verdiimiz ksa eteklidir. Etek zerinde dikey bir bant kua grlmektedir. Ayrca Samos, Mikenai, Nezero rneklerinde de grdmz bel zerindeki kuak dikkatimiz ekmektedir.

944 945

Collon 1972, 124, Fig. 7, No. 4. Collon 1972, 124. 946 Akdeniz 2004, 41.

izim 4: Girit Patsosda Hermes Kranaios Maarasnda bulunmu olan heykelcik947

Ege Havzasnda bulunan tipolojik olarak ayn gruba giren (duru pozisyonuna gre) heykelcikleri srayla iledikten sonra bu heykelcikler arasndaki kurmaya altmz ba incelemeye devam edebiliriz. Hitit (Orta Anadolu) ile Ege Havzasndaki benzer eserleri karlatrmaya devam ettiimizde daha birok metal heykelcik ile karlaacaz. Ege Havzasnda bulunan heykelcikler ile Anadoluda bulunan baz metal sava erkek heykelciklerinin birbirlerine benzediine yukar ki blmlerde deinilmitir. Bu heykellerdeki (Dvlek, Mut, Konya heykelcikleri) sanatsal slup ile Ege Havzasndaki heykelciklerden zellikle Kadkalesindeki bulunan heykelcik stil olarak benzemektedir. Stil ynnden aratrmasn yaptmz heykelciklere benzeyen dier heykelciklerin detayl tipolojik incelenmesini Dvlek heykelciini inceleyerek balayabiliriz.

Dvlek heykelcii de konumuzu oluturduumuz sava tanr- erkek heykelcikler grubuna girmektedir (Resim 28, izim 5). Dvlekde bulunan heykel Ege Havzasndakiler ile benzer olmasnn (tanr- sava erkek heykelcik olmas ynyle) yan sra Anadolu balantsn olmas ynyle de nemlidir. Ankara Anadolu Medeniyetler Mzesinde
947

Collon 1972, Fig.7, No. 3.

sergilenen heykecik de dier altmz eserler gibi dkm tekniinde yaplmtr ve tuntandr948. Heykelcik, 11,4 cm. yksekliinde 4,2 cm. geniliindedir949. Banda yksek, sivri, boynuzlu bir balk vardr. Arkada, klahln altndan kan salar, srtta belin st ksmna kadar uzanmaktadr. Kulaklarnda kpeleri vardr. Kpe Hitit sanatnda

karlatmz bir zelliktir. u an orum Mzesinde sergilenen ve IV. Tuthaliyaya ait bir kabartmada da kpe motifine rastlamaktayz (Resim 27). Ayrca kabartma zerindeki yapsal zelliklere, haraketlere bakarak Ege Havzasnda bulunan rneklerle de benzerlik kurabiliriz. Kabartmada Kraln sol eli zerinde yine Karabel Kabartmasnda ve Akpnar Antnda da grdmz gibi hiyeroglif yaz bulunmaktadr. Bulunan yaztta Kral Tuthaliya yazmaktadr.

Resim 27: IV. Tuthaliyaya ait kabartma950

Dvlek heykelciinin saldrgan eli, bklm kalas, gerilmi arka sa bacan yk topukta tamas, sa kolun dirsekten kvrlarak yukar kaldrlmas ve bir nesneyi frlatr pozisyonda olmas sava tanr betimlemelerin zelliidir. zg, Dvlek heykelciinin sa elinde mzrak, sol elinde baka bir cisim tutuyor olmasndan bahsetmektedir951 Dvlekde bulunan heykelcii incelememizdeki ama Ege Havzasnda bulunan heykelciklere yapsal olarak benzemesidir. Dvlek heykelcii ile Nezeroda bulunan heykelcik yapsal olarak birbirlerine benzemektedir. Nezerodan olan gm parann, (Resim 24) Dvlek heykelciiyle dorudan benzerlii apkadan, sa modelinden, skca sarmalanm ksa etekten olduu bellidir952. Bunun dnda tabi ki hareketteki benzerlik en nemli durumdur.

948 949

zg 1949, 45; Akurgal 1995, 87; Macqueen 2001, 163; Sevin 2003, 138. Darga 1992, 36. 950 Tanju- pek 2004, 53. 951 zg 1949, 50. 952 Cline 1991, 135.

Karlatrdmz iki heykelcik de biimlendirme en ince ayrntsna kadar boyutludur; ancak canllk Dvlek heykelciine gre daha gereki verilmitir953.

Resim 28: Dvlek Heykelcii954

Nezero figrnn ideal boyutunun, erken zamanlarn uzun ince figrnden Hitit mparatorluk sanatna benzer yapsal zellikler aldn gstermektedir. Dvlek

heykelciindeki uzun boyun, ince bel, Nezeroda bulunan heykelcikte de grldnden heykelciin okta ge dneme ait olmadn gstermektedir. Bu iki eser zerinde yaplan almalar tarihlendirmede problem yaamamamza neden olmaktadr. zellikle Dvlek heykelciindeki betimlemesi
955

sava

yapnn

Tyszkiewicz

mhrnde

betimlenen

sava

tanr

ile benzerlii; bu mhr zerindeki gen beden, adaleli baldrlar, kaln ve

uzun boyna sahip olmalar ve bu zelliin zellikle uzun boyun yapsnn Hitit mparatorluk yapsnda nadir grlmesi heykelciin tarihlemesinde bize yardmc olmaktadr.

953 954

Canby 1969, 146. Bittel 1976, Fig. 149. 955 Mhr hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Alp 1972, 259- 261.

izim 5: Dvlek Heykelcii956

Bu noktada Nezero heykelciinde de Dvlek heykelciinde grlen baz benzer zelliklerden dolay heykelcik ok ge dneme tarihlendirilmemektedir. Dvlek heykelciine uygun bir tarih vermek gerekirse aratrmaclardan Sevin, M.. XVII- XVI. yzyla957, Darga, M.. XVI. yzyla958, Canby, M.. XV. yzyla959, Bin Tanrl Halk kitabnda Eski Hitit Krallk dnemine960, Bilgi ise bu tarihlerden ok farkl olarak heykelcii M.. XIVXIII. yzyla tarihlemitir961. Heykelciin farkl tarihlenmesi ilikinin tam olarak aa karlmamasndan kaynaklanmaktadr. Heykelciklerin retim yeri olarak dnlen Dou Akdenizde de hibir atlyenin ve retim plnn bulunmamas tarihleme konusunda sorun yaanmasna sebep olmaktadr.

Anadolu buluntular ile Ege Havzasnda ele geen ve tipolojik olarak birbirlerine benzeyen bir dier heykelcik de Karaman (Mut ?) heykelciidir (Resim 29, izim 6). Karaman heykelciinin Mutda bulunduu sylenmektedir; ancak bu kesin bilinmemektedir. Heykelcik, zellikle Kadkalesi heykelciiyle (Resim 22) yakn bir ba kurmamz ynyle de nemlidir. Eser kaz buluntusu olmayp Mutdan satn alma yoluyla Karaman Mzesine kazandrlmtr962.

956 957

Collon 1972, Fig. 5, No.4. Sevin 2003, 138. 958 Darga 1992, 36. 959 Canby 1969, 146. 960 Bin Tanrl Halk 2002, 550. 961 Bilgi, 2004, 92. 962 Aydal 1987, 15- 17.

Resim 29: Karaman Mut Heykelcii963 Heykelcik 7,5 cm yksekliinde, 2,7 cm geniliinde olup, tundan yaplmtr964. Tun heykelciin konik bal vardr ve balk hafife geriye yatktr. Baln alt ksmnda genie bir bant kua yer almakta ve balk baa tam oturmaktadr. Balkta alttan ste doru daralan ve birbirinden yivlerle ayrlm, kabartma eritler halinde ilenmi drt boynuzu vardr965. Heykelciin salar, baln altndan bele doru incelerek inmektedir. Bu sa rgs tun figrlerde grlen ortak zelliktir966. Heykelcikteki a modelini, Ephesosda bulunan rahip heykelciinde, Kadkalesi ve Dvlek heykelciklerinde de grmekteyiz (Resim 19- 22- 28). Yuvarlak olarak ilenmi yz, gz kapaklar, canl yanaklar, kaln dudaklar, byk kulaklar ve kaln-ksa boynu mevcuttur. Dier heykelcikler ile karlatrdmzda vcut uzuvlarnn orantl olduklarn syleyebiliriz; ancak bu durumu heykelciin kulaklar iin de sylememiz doru deildir. Heykelcik ksa tunik adn verdiimiz etek giymitir. Gvdenin st ksmnda vcudu saran bir giysi giymitir. Heykelciin, sa kolu kvrlm ve yukar kaldrlm, yuvarlak delik oluturacak ekilde parmaklar birletirilmitir. Bu hareketiyle birok heykelcikte dndmz mzrak (?) yldrm demeti (?) ya da benzer bir nesne tutma fikrini anlayabiliriz (Resim 27- 36). Sol kol ise dirsekten kvrlm, bel hizasnda ileriye uzatlmtr. Sol ayak zerinde altmz dier heykelcik rneklerinde de olduu gibi
963 964

Sevin 2003, 149. Akdeniz 2004, 30. 965 Aydal 1987, 16. 966 zg 1993, 492.

adm atar pozisyondadr. Ayaklar altnda bir yere saplamak iin yapld dnlen saplama ivileri dediimiz kntlar vardr. Bu zellii Tiryns, Mikenai, Dvlek, Konya, Boazky ve Lazkiye rneklerinde de grmekteyiz. ncelemesini yaptmz Mut heykelcii de tipolojik olarak Ege rneklerine, zellikle Nezero ve Kadkalesi heykelciklerine benzemektedir. Mut heykelciinde grdmz baln arkaya doru eim yapmas Nezero heykelciinde de rastladmz bir benzerliktir. Karaman (Mut) heykelcii Bin Tanrl Halk kitabnda Hitit mparatorluk dnemine967, Sevin de ayn ekilde heykelcii Hitit mparatorluk dnemine tarihlemitir968.

izim 6: Karaman Mut Heykelcii969

Dvlek ve Mut heykelcikleri gibi Konya heykelcii adyla anlan eser de Ege Havzasndaki heykelciklere benzemesi ynyle nemlidir. Konyada bulunduu sylenen eser u an Tbingen niversitesinde zel bir koleksiyonda sergilenmektedir970 (Resim 30). Heykelcik dier incelediimiz rneklere gre daha kaba bir iilik sergilemesine ramen yapsal zellikleri bakmndan ayn gruba girmektedir. Eser 14,5 cm yksekliinde ve tuntandr971. Banda sivri klahl vardr. Baln alt ksm Mut rneinde (Resim 29, izim 6) olduu gibi bir bantla evrilmitir. ri burun, byk kulaklar ve geni az heykelcikte belli olmaktadr. Hitit zellii gsteren ksa tunik denilen etek giymitir ve zerine elbise giyip giymedii anlalmamaktadr. Grubundaki heykelcikler gibi adm atar pozisyonda betimlenmitir. Dirsekten kvrlan sa kolu yukar kaldrlmtr; sol kol dier eserlerde olduu gibi dirsekten kvrlm ve ileri uzatlmtr. Sa kolun duruu dierlerinde olduu

967 968

Bin Tanrl Halk 2002, 559. Sevin 2003, 149. 969 Ekiz 1996, ek. 90- 91. 970 Akdeniz 2004, 31. 971 Darga 1992 36- 37.

gibi, heykelciin elinde mzrak, (?) ok, (?) vb. gibi bir obje tuttuunu dndrmektedir. Heykelciin ucu kvrk ayakkablar dnemini yanstmaktadr. Ayrca ayaklarnn altnda Mut heykelciinde de rastladmz sivri kntlar yer almaktadr. Heykelcii Darga, M.. XVI. yzyla tarihlemektedir972. Heykelcik zerinde alan bir dier bilim insan Umurtak ise eseri M.. XVI. yzyla tarihlemitir973. Akurgal ise, M.. XIV- XIII. yzyla tarihlemektedir974. Ancak heykelciin uzun bir boyna sahip olmas ve uzuvlarndaki zellikler eserin M.. XIV. yzyla kadar inemeyeceini gstermektedir.

Resim 30: Konya Heykelcii975

Yukarda incelediimiz Orta Anadolu buluntusu olan heykelcikler gvde yaplar, haraketleri ve giysileriyle Ege Havzasnda bulunan heykelciklere benzemektedir. Anadoluda bulunan Hitit retimi baz metal heykelcikler ise Ege Havzasnda incelediimiz heykelciklere duru olarak, yapsal olarak az benzemektedir. Hitit retimi olarak bilinen heykelcikler Ege Havzasndaki heykelciklerle yaklak olarak ayn boyutlarda ya da daha kk boyutlarda olup; ancak kollar veya ayaklar sonradan gvdeye perinlenen, kakma gzl, adak ivileri eklinde ve amulet heykelcikler olarak incelenebilir976. Perinleme teknii kullanlarak yaplan ve aada ayrntsyla inceleyeceimiz heykelcikler Boazky, Lazkiye ve Doantepe heykelcikleri eklinde adlandrlmtr (Resim 31- 32- 33). Darga, perinleme tekniinin Hitit mparatorluk dneminde tun eser yapmnda kullanldn ve ayn dnemde
972 973

Darga 1992, 37. Umurtak 1997, 783. 974 Akurgal 1995, 87. 975 Bittel 1976, Fig. 147. 976 Akdeniz 2004, 31.

Kuzey Suriyede eserlerin kalba dklerek ekillendirildiini anmsatarak buluun Hitite zg olduunu sylemektedir977.

Boazky Heykelcii ile anlan heykelcik Berlin Dou Eserleri Mzesinde sergilenmektedir978(Resim 31, izim 7). Tutandan yaplm heykelcik 14, 7 cm. yksekliindedir979. Bal kaybolmu, gz ukurlarnn dolgu malzemesi dmtr. Drtgen biimli yznde dudaklar tebessm eder vaziyettedir. Kulaklarnda Dvlek heykelciinde (Resim 28) olduu gibi kpe vardr.

Resim 31: Boazky Heykelcii980

977 978

Darga 1992, 100- 101. Alp 1961- 1962, 204; Bilgi 2004, 92. 979 Alp 1961- 1962, 204- 205. 980 Alp 1961- 1962, 204, Lev. XXIX.

izim 7: Boazky Heykelcii981

Heykelciin st ksm Nezero heykelcii (Resim 24) gibi plaktr; ancak, Dvlek, Lazkiye, Doantepe heykelciklerinde olduu gibi boyun ksmnda V eklinde yaka grlmektedir (Resim 28- 32- 33). Ggs ular belirsizdir. Kemeri Doantepe heykelciinde olduu gibi tokayla birlemektedir (Resim 33). Heykelcik; Kadkalesi, Tiryns, Nezero, Mikenai, Dvlek, Mut, Konya, Lazkiye Ahurhisar vb. incelediimiz heykelcikler gibi ksa ksa etekli olup; etek Nezero ve Ahurhisar heykelcikleri gibi bezemesizdir (Resim 24- 34, izim 9). Etek zerinde kemerin uzants diyegonal ekilde inerek etek dna kar ve sa bacan stne kadar iner. Kollar takma olup, omuzlarda kollarn gemesi iin yuvalar grlr. Kollar, omuzlar iindeki yuvalara ivi benzeri bir cisimle tutturulmulardr. Heykelciin sa kolu korunmu olup, dirsekten bkl ve ileriye doru uzanmtr. Her iki omuz zerinde, vcudun sol tarafnda ve bacaklarn arka ksmlarnda oluklar grlmektedir. Bu oluklar heykelciin deerli bir madenle kaplanm olabileceini dndrr. Darga, heykelcii Hitit mparatorluk dnemine tarihlemektedir982. Akurgal ve Bilgi, heykelcii M.. XIV- XIII. yya tarihlemektedir.983

981 982

Collon 1972, Fig. 5, No 1. Darga 1992, 100- 101. 983 Akurgal 1995, 87; Bilgi 2004, 92.

Boazky heykelciinin ok yakn bir benzeri Kuzey Suriyede Lazkiyeden bulunduu sylenen ve gnmzde Fransada Louvre Mzesinde bulunan heykelciktir984. Heykelcik, 16,7 cm. yksekliinde tun erkek heykelciidir985 (Resim 32).

Resim 32: Lazkiye Heykelcii986

Atletik bir yapda olmas ynyle heykelcik Nezerodaki heykelcikle benzerlik gstermektedir. Ayrca saplama civisi ynylede Tiryns ve Mikenaideki heykelciklere benzemektedir (Resim 23, izm 2). Heykelcik, ayrca sol aya adm atar pozisyonda olmas nedeniyle Ege Havzasndaki ve dier incelediimiz heykelciklere de benzemektedir. Bu heykelciinde bal Boazky heykelcii gibi kaybolmutur. Yz dtgen biimde olup, gz ukurlar Boazky Doantepe heykelcikleri gibi bo braklmtr. Dudaklar hafif tebessm eder durumdadr. Srtnda bele kadar inen alar belirtilmitir. a yapsnn durumu Kadkalesi, Dvlek ve Mut heykelciklerine benzemektedir (Resim 22- 28- 29). Vcdun st ksm giyimlidir. Bu zellii Dvlek ve Doantepe heykelciklerinde de grmekteyiz. Ggslerin alt ile kemer aras plaktr. Boyun ksmnda V eklinde yaka grlmektedir. Ggs ular belirsizdir. Belindeki kemer tokaszdr. Kemerden aa sarkan bant, hafif bir meyille sa bacan ortas hizasna kadar gelir. Bu bant ve ksa etein zeri izgi bezemelidir. Kollarn perinle tutturulmas iin omuzlar zerinde, elbisenin her iki yannda, bacaklarn arka ksmnda oluklar grlmektedir. Heykelciin kollar kaybolmutur.

984 985

Akdeniz 2004, 33; Alp 1961- 1962, 206. Darga 1992, 101. 986 Darga 1992, 101, Res. 102.

Darga, Eseri Hitit mparatorluk dnemine tarihlemitir. Konu zerinde alma yapan Alp de heykelcii Hitit mparatorluk dnemine tarihlemitir987.

Boazky ve Lazkiye heykelciklerinin dier bir paraleli de Amasya Mzesinde bulunan Amasya (Doantepe) heykelciidir988 (Resim 33, izim 8). Tun heykelcik 21, 5 cm. yksekliinde, 5, 8 cm. geniliine sahiptir; ancak tahrip olmadan nceki yksekliinin 34 cm. olabilecei tahmin edilmektedir989 Bu tun heykelcik, gerek fizyonomik gerekse kyafet bakmndan Boazky ve Lazkiye heykelcikleri ile byk benzerlik gsterir.

Resim 33: Doantepe Heykelcii990

Yz daha yuvarlak olan Doantepe adyla anlan heykelciin gz dolgular dmtr. Sivri klah korunmutur. Arka ksmndaki oluk, deerli bir madenle kaplanm olabileceini dndrr. Heykelciin st blm giyimlidir. Boynun hemen altndaki V yaka Dvlek, Boazky ve Lazkiye rneklerinde olduu gibi bellidir. Ggsler belirgindir ki bu da heykelciin, Nezero ve Kadkaleside incelediimiz heykelcikler gibi atlatik bir yapda olduunu gsterir. Kollar ve bacaklar eksik olan bu heykelciin etei zeri it izgiden
987 988

Alp 1961- 1962, 206. Bin Tanrl Halk 2002, 559; Bilgi 2004, 92. 989 Akurgal 1995, 87. 990 Darga 1992, 100- 102, Res. 99.

oluan yatay yivler ve bu yivlerin arasnda balk srt motifi eklinde bezelidir. Kemer, Boazky heykelcii gibi tokaldr. Kemerin uzants etek zerine sarkmtr ve onun da zeri apraz izgi bezelidir.

izim 8: Doantepe Heykelcii991

Darga,

Doantepede

bulunan

heykelcii

Hitit

mparatorluk

dnemine

tarihlemektedir992. Bin Tanrl Halk kitabnda da eser Hitit mparatorluk dnemine tarihlendirilmitir993. Alp, de yapt almada eseri Hitit mparatorluk dnemine tarihlemektedir994. Akurgal, ise Boazky heykelcii gibi Doantepe heykelciini de M.. XIV./ XIII. yya tarihlemektedir995.

Anadolu buluntular arasnda Afyon Hocalar Ahurhisarda bulunan heykelciide Ege Havzasndaki
996

heykelciklre

snrlda

olsa

benzemesi

nedeniyle

belirtmek

gerekmektedir

(Resim 34, izim 9). Afyon Mzesinde bulunan heykelcik kurun zerine

tun dkmdr997. Ege Havzasndaki ve dier incelediimiz rneklerde olduu gibi sol baca nde, bir erkein betimlendii eser dier rneklere gre daha byk boyutta olup 31, 5
991 992

Collon 1972, Fig. 5, No. 2. Darga 1992, 100. 993 Bin Tanrl Halk 2002, 559. 994 Alp 1961- 1962, 191. 995 Akurgal 1995, 87. 996 Akdeniz 2004, 34. 997 Bilgi 2004, 92.

cm. yksekliinde,13,5 cm. geniliinde ve 10, 8 gram arlndadr.998. Byk boyutuyla dikkat eken heykelcik, Samos Heraionunda bulunan 30 cm. yksekliindeki heykelcie benzemesiyle dikkat ekmektedir (izim 1).

Resim 34: Afyon Hocalar Ahurhisarda bulunan heykelcikten grntler999

Heykelciin kollar omuzdan, bacaklar dizlerin zerinden krktr. Bandaki yuvarlak baln alt kenar erit halka ile evrilidir. Bu erit halkann zerinde ba evreleyen ve iinde beyaz macun kalntlar olan bir oyuk grlmektedir1000. Gvde zerindeki oyuklar iinde de macun kalntlar vardr. lasl, beyaz macunun heykelin deerli malzemeden yaplm olan kaplamasn tuttuunu sylemektedir ve dncesini sol boynuza ok yakn bir yerde, takkenin alt kenarndaki oyuun iinde korunmu olan altn kalntsndan teyid ettiini bildirmektedir1001. Badem eklindeki gzleri, aln ve kemer biimli burnuyla ile Ege Havzasnda ve Anadoluda incelediimiz heykelciklere benzemektedir. Yz yuvarlak ve toplucadr. Az kk, yanaklar ve enesi etli, boynu kaln ve ksadr. Kulaklar tahrip

998 999

lasl 1993, 303; lasl 1993, 35. lasl 1993, Lev. 55- 58, Fig. 1- 2; Afyon Hocalar Ahurhisarda bulunan heykelciin resimlerini Mze deposunda benim iin eken ve kaynak olarak bana salayan Sayn Ahmet laslya sonsuz teekkrlerimi sunarm. 1000 lasl 1993, 303. 1001 lasl 1993, 303- 304.

olmasna ramen iriliini belli eder. Sa kulak arkasndaki krlm boynuzun izi, heykelin boynuzlu olarak tasvir edildiini gsterir. Geni omuzlardan bele doru incelen bir vcuda sahiptir. Krk kollardan sadaki yana ve ileriye soldaki ise ise dirsekten bklerek ne uzatlm olmaldr. Boyun altnda V yakann ok silik izleri grlmektedir. Ksa etek giymitir. Belde tokasz kemer vardr. oluturulmutur1002. Bacaklarn korunan st blmlerinde, Bacaklar

gvdeye balayan ivi yerleri mevcuttur. Heykelin birok paras ayr dkldkten sonra birletirilerek insandr1004. Akdeniz, eseri makalesinde M.. XIII. yya tarihlendirmitir1003. Bilgi, ise eseri M.. XIV./ XIII. yya tarihlendiren bir baka bilim

izim 9: Afyon Hocalar Ahurhisarda bulunan heykelcik1005

Heykelcikler, zerinde incelemeler yapldktan sonra, Ege Havzasnda ele gemi heykelcikler ile Anadolu rnekleri karlatrldna da grlmektedir ki corafyalar birbirine ok yakndr. Karlatrdmz Dvlek, Mut, Konya ve Nezero heykelcii ve Kadkalesi heykelcii ve dier Ege Havzasnda bulunan heykelciklere; gvde yaplar, hareketleri ve giysileriyle birbirlerine benzemektedir. Sadece bu bahsedilen rnekler benzerlik

gstermemektedir. Tiryns, Rodos Lindos, Samos Heraion ve dier sava tanr-erkek heykelcikleri ile de saylan benzerlikler uyumaktadr. zellikle Samosda bulunan heykelcik ile Kadkalesi heykelcii ok yakn bir iliki iindedirler; nk iki yerleim liman ticaretinin nemli merkezi konumunda olup, birbirleri ile sk balar iinde olduklar anlalmaktadr.

1002 1003

lasl 1993, 307. Akdeniz 2004, 34. 1004 Bilgi 2004, 92. 1005 Ekiz 1996, ek.78- 79; Bin Tanrl Halk 2002, 559, Kat. 122.

Rodos, Nezero ve Tiryns yerleimleri ile Anadolu arasnda ticari ban olduunu da bilmemiz bahsettiimiz gr destekler niteliktedir1006. Ege Havzasnda yer alan eserler ve Anadoludaki sava erkek heykelciklerin benzerlikleri ilikinin aa karlmasnda ok nemlidir. te yandan Afyon Ahurhisar, Doantepe, Boazky, Lazkiye sava- tanr pozisyonunda betimlenen heykelcik rnekleri de incelenerek gvde yaplar, hareketleri ve giysileriyle Ege Havzasndaki heykelciklere snrl benzedikleri grlmtr. Ortak olan gr sava erkek heykelciklerinin hem Anadoluda hem de Kuzey Suriye de grlmesidir. Levant Blgesinde Minet El Beidada bulunan heykelciklerde, Ugarit ve Byblos rneklerinde ve yukar ksmda incelediimiz Megiddo (Filistin) rneindeki gibi birok sava- tanr betimlemeli heykelciklerde de ayn duru pozisyonuna rastlanmtr1007. Daha da nce deinildii gibi Levant Blgesi M.. XVI./ XII. yzylda bu tip heykelciklerin younlukla grld dnemdir. Kuzey Suriye yaplan bu almalarda, son yllarda Ege Havzasnda elimize geen Hitit eserleriyle ilikinin bulunan eserlerin- Hitit etkili olduu anlalmaktadr.

Resim 35: Levant Blgesinde Minet El Beidada bulunan bir baka heykelcik1008

Hitit ve Ege Havzasndaki eserler aras ba kurulduunda ithalatn gzergh hakknda daha fazla kanta sahip olmaktayz. Kuzey Suriyede birka eser dnda Hitit
1006 1007

Akdeniz 1999, 329. Collon 1972, 134. 1008 Collon 1972, Fig.1. No. 1.

heykelcii bulunmad iin bulunan eserlerin Kuzey Suriye zerinden ithal edilmediini de dnebiliriz. Bu ne srlen gr mantkldr ki Hitit lkesinde incelediimiz

heykelcikleri de dnrsek bu fikir doru bir yarg olarak kabul edilebilir. Ugarit yerleiminin M.. XIV. ve XIII. yzyllar arasnda Hitit kontrolnde olmas ve liman ticaretinde nemli bir blge olmas da dikkat ekici bir noktadr. Ayrca Ugarit kentinde bulunan ve bizim sava- tanr olarak ifade ettiimiz erkek heykelciklerin tarihlerinde M.. XIV./ XIII. yzyla verilmesi Hitit ban ve ilikisini kuvvetlendirmektedir. Ugaritin nemli merkez olmas, Ege ile ticari ilikilerde nemli bir paya sahip olmas akllara baka sorular da getirmektedir. Ege Havzasnda bulunmu olan heykelcikler bu ticari liman araclyla m geldi? Yoksa bu eserler bu merkezlerden gelen sanatlarn yerli halka retmesi sonucu mu oluturuldu? Bu sorularn cevaplarn imdilik yantlamak mmkn gzkmemektedir.

Resim 36: III. Muriliye ait kil mhr basks1009

Sonu olarak, Ege Havzasnda bulunmu olan heykelciklerin Hitit ile ilikilendirilmesi gerektiini dnmekteyim. Burada bulunmu heykelcikler Hitit sanat slubunda grlen zellikleri tadklar belli olmaktadr. Hitit heykelcik sanatnda ki tipolojik eitlilik burada bulunan eserlerle badamaktadr. Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin benzerlerinin nAsyada zellikle Levant Blgesinde M.. XVI- XII. yzylda grlmesine

1009

Tanju- pek 2004, 88.

karn Hitit Anadolusunda da benzer sava tanr- erkek heykelciklerinin az grlmesi tek tarafl dnmemize imkn vermemektedir. Ege Havzasnda bulunan heykelciklerdeki canlln Anadolu rneklerinde de izlenmesi ilikiyi glendirmekte, Kuzey Suriyede birka rnek dnda bu hareketliliin grlmemesi de Ege ile olan balar zayflatmaktadr. Hitit sanatnn, heykelleri stilistik gruplara gre ayrmas, hem Ege Havzasnda ele geen eserleri tanmlamamza yaramakta, hem de blge ilikilerinde nemli bilgiler edinmemize yarayacaktr.

V. C.2. EGE HAVZASINDA ELE GERLEN HTT ETKL YA DA KKENL DER KK BULUNTULAR

Aada incelenen eserler Hitit- Ege ilikisinin ispatlanmasnda nemli bir paya sahiptir. Bu eserler incelenirken en nemli buluntular ele alnmtr. Ege Havzasnda Ortadou etkili eserler dnda Anadolu etkili eserlerde bulunmaktadr. Bu eserler Orta Minos I- IIden Ge Helladik IIICye kadar tarihlendirilmektedir1010.

V. C.2.a. Girit Phaistosdan mhr basks: Kil zerine baslm mhr basksnda karlkl duran iki aslan betimlenmitir (Resim 37). Damga mhr oval bir yapdadr ve figrlerin ereve iinde olduu baskdan anlalmaktadr. Bu zellii en basit mhrlerde bile grmekteyiz1011. Aslanlarn yzleri ise zt ynlere bakmaktadr. Betimlenen aslanlar arasnda yaprak motifi yer almaktadr.

Resim 37: Girit Phaistosdan mhr basks1012

Damga mhr zerinde betimlenen aslanlar anatomilerine uygun olarak verilmemilerdir. Aslanlarn kuyruklar Hitit aslanlarnda da grdmz spiral kvrmldr; ancak bu kvrm tam olumamtr. Betimlenen aslanlarn azlar da Hitit zelliinde grdmz gibi aktr; ancak; bu zellikler ile de bu figrlerin Hitite ait olduunu sylememiz g gzkmektedir. Figrlerin her ikisinin de n ayaklar birbirlerinin arka ayaklarna basar ekilde betimlenmitir. Hitit ile ilikilendirilen bu mhr basksna

1010 1011

Akdeniz 2004, 22. Ko 2006, 88. 1012 Cline 1991, Plate XXIa.

Anadoludan rnek saylabilecek mhr modeli Karahyktedir1013. Orta Anadolu ile Ege Adalar arasnda gl tcari iliklerin kurulmutur. Karahykte ele geen kil mhrler, kil objeler, mhr basklar Ege yerleimleriyle, Tiryns, Nezero, Lindosda bulunan baz firlerinde Hitit rneklerine benzediinide bilmemiz iki blge arasndaki ilikinin kantlanmasn salamakta ve ilikinin Byk Menderes Havzas zerinden ticaret yolu ile yapld dndrmektedir1014 ki bu da incelediimiz eser hakknda yorum yapmamza imkn vermektedir. Orta Anadoluda damga mhrn kullanld ve incelediimiz aslan betimlemelerin ska grldn dnerek eseri Hitit ile badatrabiliriz. Ancak eser ile Hitit ilikisinin tam olarak var olduunu sylememiz imdilik sz konusu deildir.

V. C.2.b Girit Aghia Triadhadan sfenks: Serpantinden yaplan sfenks 13,5 cm. uzunluundadr1015. Oturur pozisyonda ve kanatsz betimlenen sfenks aslan gvdeli olup, bask bir gvdeye sahiptir (Resim 38). Ba ksm dorudan gvdeye eklenmi gibi gzkmektedir. Gvde ile ba arasnda dendane motifler bulunmaktadr. Srtn tam ortasnda byk yuvarlak bir knt yer almaktadr ve bunun ilevi tartma konusudur. Eserin arlk olduu dnlmektedir1016. Bu tr arlk olarak nitelendirilen eserlere Uluburun Batnda da rastlanmtr1017.

Resim 38: Girit Aghia Triadhadan Sfenks1018

1013 1014

Cline 1991, 133. Akdeniz 1999, 329. 1015 Demisch 1977, 66. 1016 Akdeniz 2004, 23. 1017 Pulak 2004, 88. 1018 Temr 2001, Lev. 38a.

Eserin Hitit kkenli mi yoksa Mezopotamya kkenli mi olduu tam olarak belli deildir. Hitit Anadolusunda Boazky ve Alacahykte de benzer sfenkslerin var olmas eserin kkeni hakknda bilgi edinmemizi zorlatrmaktadr. bilinmektedir1019. Giritte erken dnem sfenks

tasvirlerinde sfenkslerin ortak zellii olarak figrlerin kanatsz, profilden, melmi veya ayakta tasvir edildii
1020

de

Cline,

eserin

Hitit

etkili

olduunu

dnmektedir.

V. C.2.c. Mikenaiden geyik rhytonu: Metalden erkek geyik rhytonunun Mikenaide, Ge Helladik I dnemine ait olduu bilinmektedir1021 (Resim 39). Mikenaide bulunan rhyton dnda blgede henz baka bir kap bulunmamtr. ncelediimiz dinsel iki kab olarak nitelendirilen eserin srtnda iecei doldurmaya yarad dnlen oluk yer almaktadr. Anatomik ayrntlar ise eser zarar grdnden yeterince belli olmamaktadr. Benzer metal iki kaplarna Mikenaide rastlanmazken; Anadoluda, zellikle Alacahykte bol miktarda rastlamaktadr1022. Hitit dneminde de geni bir yere sahip olan geyik, aslan, boa grnmmdeki iki kaplar ile Mikenaideki geyik biimli rhyton arasnda kesin bir ban kurulmas imdilik zor gzkmektedir. Anadoluda da henz M.. II. bine ait, gmten yaplm rhytonlara az rastlanmas da ilgintir1023.

Daha nce de belirtildii gibi Ege Havzasnda ele geirilen az saydaki Hitit benzeri eserlerin blgedeki ilevi ve nasl buralarda bulunduu ile ilgili sorular halen akllar kartrmaktadr. Ancak buralarda bulunan eserler aklmza ilk olarak ticareti getirmektedir; nk blgede incelediimiz kab dnda henz baka bir eser bulunmamtr. Ticaret iki toplum arasnda karlkl iletiimi salamaktadr ki gnmzde de bu byle devam etmektedir. Bulunan tekil rneklerle; ticaret sayesinde etkileimin olduunu, iki yerleim insannn birbirlerinden ve toplum zelliklerinden faydalandklarn grmekteyiz. Bu faydalanma iki farkl biimde olabilir ki bunlardan ilki bu eserlerin kopya yoluyla saland; ikincisiyse eserlerin dier toplumdan temin edildiidir1024. Ancak ne ekilde olursa olsun iki durumda ticaretin ya da daha deiik bir anlatmla toplumlar aras etklileiminin bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. ncelenen iki kabnn Son Tun anda Alaiyada da

1019 1020

Temr 2001, 44. Cline 1991, 133. 1021 Cline 1991, 134. 1022 Glyaz 1993, 33; Ko 2006, 6364. 1023 Glyaz 1993, 32. 1024 Canby 1969, 141.

(Kbrs) benzer rneklerin grlmesi1025, zellikle Son Tun anda Ege ile etkili ticaret ann youn olduunu bilmemiz de deinilen ticaret ban ve bahsedilen savlar kuvvetlendirmektedir. Mikenaideki iki kabnn Hitit ile bann olduu tam olarak

kantlanmasa da Hitit- Ege ilikisinin var olduunu bildiimizden eseri Hitit ile badatrabiliriz; ancak bu grn kesin deildir.

Resim 39: Mikenaiden ele geirilmi geyik rhytonu1026

V. C.2.d. Mikenaide bulunmu bulla: Mikenaide bulunan ve steatitten (sabun ta) yaplm bulla zerindeki Luwi hiyeroglif yazlardan dolay Hitit kkenli olabilecei dnlmektedir1027 (Resim 40). Ancak zerindeki yazlarn Anadolu dnda Kuzey Suriye blgesinde de grlmesi eserin tam olarak nereye ait olduunu anlamamzda bize fazla yardmc olamamaktadr. Hiyeroglif yazl mhrlerin Anadoluda I. Arnuvanda dnemi ile balad da unutulmamaldr1028. Cline, eser zerindeki Luwi hiyeroglif yazlarn hem Bat Anadolu hem de Orta Anadolu Blgesinde grlmesinden dolay bullay Hitit benzeri rn olarak niteler1029. Ancak eserin Hitit olduuna dair kesin bir kant yoktur; nk bu tr mhrler Mikenai ile birlikte Thebai ve Perati liman kentlerinde; Girit, Rodos, Troiada da ortaya kmtr1030.

1025 1026

Cline 1991, 134. Cline 1991, Plate XXIIa. 1027 Boardman 1966, 47; Erlenmeyer 1966, 49. 1028 Neumann 2001, 47- 48. 1029 Cline 1991, 136. 1030 Neumann 2001, 48.

Resim 40: Mikenaide bulunmu bulla1031

V. C.2.e. Mikenaiden silindir mhr: Mikenaide Ge Helladik IIB- IIIA1 dneminde, 47 numaral ember mezarn iinde bulunduu bilinmektedir1032. Mhr gnmzde Heraklion Mzesinde sergilenmektedir (Resim 41). Silindir mhrn zerinde hayvan bal kark yaratklar betimlenmitir ve bu betimlemelerin kkeni youn tartma konusu olmutur. Mikenaideki mhr Hitit zellikleri yanstmasnn yan sra Alaiya rneklerine benzemesi ynyle de dikkat ekmektedir1033. Ancak ilemeli etekleri, zayf bacaklar ve kafa yapsyla Kbrs mhrlerinden ayrlmaktadrlar. Tpk incelediimiz dier rnekler gibi Mikenaideki silindir mhr iinde Hitit eseri olduunu sylememiz de pek mmkn deildir. Mhrn silindir olmas ve silindir mhrn Anadolu corafyasnda youn olarak kullanlmas da konuya farkl ynle bakmamza neden olacaktr1034. Anadoluda damga mhrn silindir mhre gre youn kullanlmas incelediimiz mhrn Hitit etkili fikrinin olmas yannda Mikenaia Akdeniz ticaret yoluyla gelmi olabilecei fikrini de aklmza getirmektedir1035.

Resim 41: Mikenaiden silindir mhr1036

1031 1032

Cline 1991, Plate. XXIIIb. Cline 1991, 138. 1033 Cline 1991, 138. 1034 Ko 2006, 90. 1035 Pulak 2004, 88. 1036 Cline 1991, Plate XXVIIb.

V. C.2.f. Rodos, Ialysosdan bulla: Serpantinden bir bulla Rhodos Ialysosda Ge Helladik III dnemine ait olduu dnlmektedir1037. Mhr zerindeki iaretler hem Hitit mhrlerinde olan zellikleri gstermekte hem de Hititlerde bulunmayan birok iareti gstermektedir (Resim 42). Benzer mhr rneklerine Alacahykde, Boazkyde,

Beycesultanda ve Tarsusta rastlanmasnn yan sra Kuzey Suriye kentlerinde de rastlanmas eserin kkeni hakknda tartma yaamamza neden olmaktadr. Ancak Cline, dier eserler gibi bullann da Orta Anadolu kkenli olduunu sylemektedir1038.

Resim 42: Rodos, Ialysosdan bulla1039 V. C.2.g. Rodos, Ialysosdan silindir mhr: Rhodos, Ialysosda bulunan silindir mhr zerinde; sol tarafta bir hayvann zerine basm ve banda fes benzeri bir apka giymi insan yer almakta, onun nnde sandalye veya tabure benzeri bir eyaya oturmu geyik bal, insan vcutlu kark bir yaratk betimlenmitir (Resim 43). Mhrn ortasnda ise gne kursuna benzer bir byk ihtimalle dinsel bir anlam olan cisim yer almaktadr. Sa tarafta ise yine sandalyeye oturmu insan vcutlu, boa bal kark yaratk ve arkasnda sol elini yukar kaldrm, sa aya ilerde yrr pozisyonda betimlenmi, serpu apkal insan figr resmedilmitir. Mhr zerinde Hitit etkisi ve Kuzey Suriye etkisi grlmektedir1040. Mhrde yer alan sa taraftaki insan figrnn sivri serpu apkas Hitit zellii yanstmaktadr; ancak yz hatlar olarak ayn zellii vermemektedir. Heykelciklerde de incelediimiz gibi duru pozisyonu Hitit heykelciklerinden farkldr. Heykelciklerde sol ayak nde, sa el dirsekten kvrlm yukar kaldrlmken; buradaki figrde sa ayak ilerde, sol kol yukardadr. Bu durumu ile Hitit tipik duruundan farkl bir yap gze arpmaktadr.

1037 1038

Cline 1991, 136. Cline 1991, 136, Plate. XXIIIa. 1039 Cline 1991, 136, Plate. XXIIIa. 1040 Cline 1991, 136.

Ayn zamanda bu zelliiyle Kuzey Suriye rneklerinden de farkl bir zellik sergilemektedir. Cline, bu mhrn Hitit retimi bir mhr olduunu dnmektedir1041.

Resim 43: Rodos, Ialysosdan silindir mhr1042

V. C.2.h. Tirynsde bulunan silindir mhr: Tirynsde bulunan silindir mhr hematit tandan yaplmtr. Mhr zerindeki betimlemelere bakacak olursak ortada Hitit mhrlerinde de ska grdmz gne kursu bulunmaktadr (Resim 44). Gne kursu olarak adlandrlan ve kutsal anlam olan simgenin altnda cepheden resmedilen ve ayn cismi tutan iki kii betimlenmitir. Bu kiilerin balarnda ucu ponponlu ve tanrsallk simgesi olan boynuzlu apkalar vardr. Bir dier nemli ayrnt da insan figrlerinin bykl olmasdr. Byk Hitit heykelciklerinde de grlen bir zellik olmamas yann da Kuzey Suriyede de grlmektedir. Mhr zerinde bu betimlemeler dnda ko ve kei betimlemeleri bulunmaktadr. Cline, mhrde blmlerin yer aldn ve bu zelliin Mitanni kltrnden geldiini savunmakta; ayrca eseri Kuzey Suriyeye ait olduunu belirtmektedir1043.

Resim 44: Tirynsde bulunan silindir mhr1044

1041 1042

Cline 1991, 136. Cline 1991, 136, Plate. XXIIIc. 1043 Cline 1991, 137. 1044 Cline 1991, Plate XXVb.

V. C.2.. Delosdan bulunan silindir mhr: Koyu siyah tatan yaplm olan silindir mhr Delos Adasnda Artemisionda (Artemis Tapna) bulunmutur1045. Mhr zerindeki iaretlerin ne Linear A ve B iaretlerine ne de Hitit hiyeroglifine benzedii dnlmektedir (izim 10). Eserin Son Tun ana ya da Demir ann balarna ait olduu tahmin edilmektedir.

izim 10: Delosdan bulunan silindir mhr1046

V. C.2.i. Miletosda bulunan krater paras: Eser Ge Helladik dnemine ait olup, yerel yapm bir kratere ait olduu dnlmektedir1047 (Resim 45). Krater paras krk olmasna ramen zerinde yer alan resim, Hitit tanr betimlemelerinde kullanlan boynuzlu klahl (serpu) hatrlatmaktadr1048. Miletosun daha nceki blmlerde ilendii gibi nemli bir seramik retim merkezi olduu ve Ege ile Hitit ilikisini ortaya kardna da deinilmitir. Miletosun bu nemli noktasnn da vurgulanmas krater paras ile buluntu merkezinin ilikini aklamaktadr.

Resim 45:Miletosda bulunan krater paras1049

1045 1046

Cline 1991, 137. Cline 1991, Plate XXVc. 1047 Cline 1991, 135. 1048 Alparslan 2000, 56. 1049 Cline 1991, 135, Plate XXIIc.

V. C.2.j. Miletosda bulunan Orta Anadolu benzeri kllar: Miletosda Athena Tapnann gneybatsnda bulunan Deirmentepenin gneybat eteklerinde 11 adet kaya mezar bulunmutur. Bu mezarda ele geirilen buluntular arasnda yer alan tun kl, Orta Anadolu tipi kllara benzemesi ynyle nemlidir1050 (Resim 46). Kllarn Hitit sanat ile benzer ynnn olmas Hititin Bat Anadolu seferlerini, Millawanda- Miletos eitlemesini de aydnlatabilir. Ayrca, Miletosda Hitit ile ilgili benzer eserin ortaya kmas, Hitit- Ege ilikisini kantlayan bir baka buluntudur. Ge Hellas IIIB- C dnemine, M.. 1360/ 25- 1200/ 1190 yllarna tarihlenen Miken buluntularyla ele geen kllar Miletosun ticari bir etkileim ierisinde olduunu da gsterir niteliktedir.

Resim 46: Miletosda bulunan Orta Anadolu benzeri kllar1051

V. C.2.k. Troiada bulunmu olan damga mhr: Troiada VIIb tabakasnda bulunan ve Hitit etkisi olduu dnlen bir dier eserde Luwi hiyeroglifi ile yazlm tuntan damga mhrdr1052 (Resim 47). ift tarafl tun mhr, evli bir ifte aittir. ap yaklak 2 cm. olan tun mhr M.. XII. yzyln sonuna tarihlendirilmektedir1053. Mhrn iki taraf da yazldr. Mhr zerindeki yazlar Luwice yazlm hiyerogliflerden olumaktadr1054. Mhr, Hitit mhrlerinde grdmz dairesel bir tasarma sahiptir1055. Bu zellik Hitit kraliyet mhrlerinde grlmektedir. dairede iaretler ve ksmen okunabilen bir adn yan sra, sol ortada da iki stunlu, kroki gibi izilmi yaz alan vardr. D halkadaki iaretler ivi yazsn hatrlatmakta, kraliyet mhrlerindeki yklemeyi anmsatmaktadr1056. Bilim

1050 1051

Erkanal 2004, 93. Sevin 2003, 151. 1052 Neumann 2001, 47. 1053 Starke 2001, 34. 1054 Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 105. 1055 Ko 2006, 88. 1056 Ko 2006, 90.

evresince bu mhrn Troiada yer almas deiik yorumlara neden olmutur1057. Zaten son dnemde yaplan arkeolojik almalarla ve bu almalarn ortaya kard sonularla Anadolu- Bat Anadolu kltrn oluturan ve gerei net olarak aa karacak sonular alnmaktadr. Bat Anadolu kltrnn arkasnda hangi kaynaklarn olduu konusu bahsedilen yeni buluntularla ortaya karlmtr. Torbalnn Pancar Beldesindeki stelin bacak ksmna ait para, Metropolisdeki Hitit mhr gibi buluntular bu grn ne ynl olduunu ortaya koymaktadr. Bu grler ile birlikte Troiadaki mhr ile Hitit ilikinin net olarak ortaya kmas iin blgedeki almalarn bahsedilen yeni buluntularn daha da artmas ve ilikiyi ortaya karacak yeni buluntularn elde edilmesi gerekmektedir. Buluntular sayesinde dnem ii ilikiler aklanacak ve konunun daha iyi anlalmas salanacaktr.

Resim 47: Troia VIIbde bulunmu olan damga mhr1058

V. C.2.l. Metropolisde bulunan damga mhr: Metropolis antik kenti kazlarnda ele geen ve Hitit ada olduu dnlen bir mhrden dolay nemli bir yerleim yeridir1059. Mhr zerindeki Luwi yazs simgeleri mhrn nemini artrmaktadr (Resim 48). Korfmannn, Troiada bulduu Luwi yazl mhr ve Metropolisde ele geen mhr ile birlikte Bat Anadolu- Luwi ilikisini -Bat Anadoluda Luwi halknn nemli bir yere sahip olduunu- anlam olmaktayz. Akropolde yaplan kazlarda M.. II. binyl tabakalarna ait nemli buluntular elde edilmitir1060. Bu paralarn yerleimin dier ksmlarnda deil de Akropolde bulunuyor olmas burasnn, M.. II. binyl Bat Anadolu corafyasnda nemli bir merkez olduunu kantlamaktadr. Eer Torbal Ovas gzergh M.. II. binylda da kullanldysa; burann Hitit dnemi Arzawa kentlerinden Purandann

1057

Mhrn Anadolu ile balantl olduunu ya da Bat Anadoluya ait olduunu dnmektedirler. Bkz. Korfmann 2001, 404. 1058 Brandau- Schickert- Jablonka 2004, 105. 1059 Schachner- Meri 2000, 85; Ik 2007, 16. 1060 z- Meri 2002, 235.

kurduu Bademgedii tepesi olduuna dair aratrmalar devam etmektedir. Meri, Metropolisde nemli M.. II. binyl buluntularnn ele gemesi ile de bu grn kantlanabileceini savunmaktadr1061. Bu grler, gelecekteki aratrmalar sonucu sabit noktalara dayandrlarak ispatlanrsa savunulan dncelerde geerlilik kazanacaktr.

Resim 48: Metropolisde bulunan damga mhr1062

V. C.2.m. Peratide bulunmu damga mhr: Peratide bulunan hematit tandan yaplm mhr Ge Helladik IIIB/ C gei evresine ait olduu dnlmektedir1063 (Resim 49). Mhr zerinde tam anlalmayan; ancak Hitit ile ilikilendirilen yaztlar grlmektedir1064. Kesin olmamakla birlikte Hitit ile Ege kltrlerinin ortak yansmas olarak kabul edilen bir mhr olduu dnlmektedir1065.

Resim 49: Peratide bulunmu mhr1066

1061 1062

z- Meri 2005, 141; z- Meri 2006, 247. Schachner- Meri 2000, 85- 102; Metropolisde bulunan mhre ait resimi tezimde kullanmam iin kaynak olarak bana salayan Sayn Yrd.Do.Dr. Serdar Aybeke teekkrlerimi sunarm. 1063 Cline 1991, 139; Neumann 2001, 48. 1064 Meriggi 1965, 5. 1065 Meriggi 1965, 5- 6; Erlenmeyer 1966, 117. 1066 Cline 1991, Plate XXXIb.

V. C.2.n. Thebesde bulunan silindir mhr: Lapislazuli tandan yaplmtr ve mhr zerinde Hitit hiyeroglif yazlar bulunmaktadr. Mhr zerinde resmedilen figrleri incelediimizde Hitit zelliklerini grmekteyiz; ancak figrler zerindeki baz zelliklerde Kuzey Suriye etkisini yanstmaktadr. Figrler Hitit sanat slubunda da grdmz gibi profilden verilmilerdir (Resim 50). Sol tarafta uzun elbiseli, ponpon apkal ve elinde libasyon kabna (dinsel trenlerde kullanlan tren kab) benzer bir kab tutan insan tasvir edilmitir. Bu betimlemenin nnde Hitit insann tasvir eden figr yer almaktadr. Sivri apkal, ksa etekli ve tipik Hitit yrynde betimlenen bu figr ayann plak olmas ile de Kuzey Suriye rneklerine benzemektedir. Sa tarafta yer alan figrn stnde ise Hitit Kral mhrlerinde de grdmz gne kursu betimlemesi yer almaktadr1067. En sadaki figr ise sivri apkas ve duruuyla Hitit savalarna benzemektedir. Cline, mhrn M.. XIV./ XIII. yzyllara ait olabileceini ve bu dnemde Anadoluda; Hititlerin nceden de bahsedildii gibi silindir mhrn yerine damga mhr daha yaygn kullandklarn, aksine Kuzey Suriyede Ugaritde benzer Hitit hiyeroglif yazl silidir mhr rneklerinin bulunduundan bahsetmektedir1068.

Mhre verilen tarih ile Hitit- Ugarit ilikisi deerlendirildiinde konu ile ilgili farkl yorumlar yapma imkn bulabiliriz. Ugarit bahsedilen dnemde Hitit himayesinde nemli bir liman merkezidir1069. Ugarit hem Hitit hem de Msr iin nem tekil etmektedir ve iki lke arasnda ekimelere neden olmaktadr ki bu ekime sanat gibi birok konuda etkileime de sebep olmaktadr. Ayrca; M.. II. binyln ortalarndan itibaren ticaret ve uluslararas diplomaside Yakn Douyu da iine alan atlmlar sonucu, Ugarit Blgesi, gerek kara gerekse de deniz yolu ile Msr Hitit mparatorluuna, Mezopotamyay da Miken Uygarlna balayan geni bir ticaret ann merkezi konumuna gelmitir1070. ncelediimiz mhrde deinilen konulardan dolay Hitit- Ege balantl olmasnn yannda Kuzey Suriye zelliklerini de yanstmas ynyle dikkat ekmektedir. Ayrca silindir mhrn yapld tan da Afganistan kkenli bir ta olmas ticareti aklmza bir kez daha getirmektedir.

1067 1068

Ko 2006, 89. Cline 1991, 139. 1069 Korfmann 2001, 357; Ergin 2002, 70. 1070 nal 2000, 189.

Resim 50: Thebesde bulunan silindir mhr 1071

V. C.2.o. Girit Adasnda bulunmu silindir mhr: Silindir mhr Giritin batsnda bulunmutur (Resim 51). Giritte bulunan mhr iin kesin bir tarih verilmemektedir; ancak betimlemelerdeki figrlerin giysilerinden Mezopotamya etkili olabilecei dnlmektedir1072.

Resim 51: Giritin batsnda bulunmu silindir mhr1073

V. C.2.. Girit Adasnda bulunmu silindir mhr: Girit Adasnda bulunan silindir mhr kire tandan yaplmtr (Resim 52). Mhr zerindeki insan ve hayvan betimlemelerinden dolay Kbrs mhrlerine benzetilmektedir1074. Son Tun anda, Ege Dnyas ile Kbrs ticaret an aklmza getirdiimizde mhrn buluntu yeri ve ilikisi hakknda fikir sahibi olabiliriz. Ancak bu ilikiye dayanarak mhrn kkeni ve retimi hakknda kesin yargda bulunmamz da doru olmayacaktr.

1071 1072

Cline 1991, Plate XXVIIIa. Cline 1991, 137. 1073 Cline 1991, Plate XXVa. 1074 Cline 1991, 137.

Resim 52: Giritte bulunmu silindir mhr1075

V. C.2.p. Girit Tylissosdan (Tylissus) silindir mhr: Heraklion Mzesinde bulunan silindir mhr hematit tandan yaplmtr1076 (Resim 53). Ege Havzasnda bulunan bu silindir mhr Hititten ok Kuzey Suriye zelliklerini yanstt dnlmektedir. Buna kant olarak da Alalahdaki benzer mhr rnekleri gsterilmektedir1077. Alalahn M.. 1325 ylnda II. Murilinin hkmdarl dneminde Mitanniye son vermesiyle Hitit hkimiyetine girmesi de mhr zerinde Hitit etkisinin olabileceini de akla getirmektedir1078. Pulak, silindir mhrlerin Anadoludan ok Mezopotamya ve Suriye kkenli olduklarn ve Egeye hediye olarak gnderildiklerini sylemektedir
1079

Resim 53: Girit Tylissosdan silindir mhr1080

V. C.2.r. Girit Tylissosdan sfenks: Serpantinden yaplm bu sfenks incelediimiz Girit Aghia Triadhadaki rnee benzemesi ynyle nemlidir (Resim 54). Sfenksin srtnda iki tane delik vardr. Uluburun Batnda ele geirilen rneklerdeki gibi

1075 1076

Cline 1991, 138, Plate XXVId. Cline 1991, Plate XXVIIa. 1077 Cline 1991, 138. 1078 Glyaz 1993, 14. 1079 Pulak 2004, 88. 1080 Cline 1991, Plate XXVIIa.

arlk olarak kullanldklar tahmin edilmektedir. Cline, eserin Girit Aghia Triadhadakinin bir kopyas olduunu dnmektedir1081.

Resim 54: Girit Tylissosdan sfenks1082

V. C.2.s. Ayasuluk tepesinde bulunan izgi bezemeli mhr: M.. II. bin izlerine ve Hitit balantsna rastladmz bir baka yerleimde Ayasuluk tepesidir. Ayasulukda 1990 ylndan beri prehistorik kazlar devam etmektedir1083. Ayasulukda 2000 ylnda yaplan kaz almalar srasnda bulunan koyu yeil renkli tatan yaplm dikdrtgen mhr zerinde izgi bezeme eklinde ilenen ve nitelikleri belli olmayan iki bask vardr (Resim 55). Bykkolanc, Ayasulukta bulunan mhrn Bat Anadoluya has bir mhr olduunu ve bu mhrn Arzawa Krallnn lokalizasyonuna katk salayacan sylemektedir1084. Ayasulukda yaplan almalarn geniletilmesi yeni M.. II. bin buluntularnn artmasn salayacaktr. Bylece yerleim yerinin nemi daha ok artacak, ele geen buluntular ile de Hitit Egeye daha ok yaklaacaktr.

1081 1082

Cline 1991, 137. Cline 1991, Plate XXVIa. 1083 Bykkolanc 2007, 77. 1084 Bykkolanc 2002, 237- 238; Bykkolac 2005, 68.

Resim 55: Ayasuluk tepesinde bulunan izgi bezemeli mhr1085

Ege Havzasnda incelediimiz bu eserler dnda Hitit- Ege ilikisini gsteren bu tr birok eser daha vardr; ancak bu incelediimiz eserler blgede bulunan ve ilikiyi aa karan en nemli buluntulardr. Bu rnekler dnda Girit- Knossosdan mhrler1086 ve sfenks ba1087, Girit Siteiadan mhr1088 Ialysosdan silindir mhr1089 Girit- Phaistosda1090 damga mhr ve ss eyalar1091 bulunmutur. Her geen gn yaplan almalarla yeni buluntular artmaktadr. Afyonda bulunan Luwi hiyeroglif yaztl bir stel bulunmutur.1092.

Ksacas, Ege Havzasnda ele geen bu buluntular ve almalar ile her geen gn Hitit Anadolusu ile Ege Dnyas arasndaki ba kuvvetlenmektedir. Son yllarda yaplan kaz almalar sonucu elde edilen buluntular sayesinde Anadolu ile Ege ban kuvvetlendiren sonular alnmaktadr. Ik gibi, Darga gibi, bilim insanlarnn grleri ve bu grlerini kantlayc buluntularn elde edilmesi sayesinde Anadolu ile Ege ba daha ok netlik kazanacaktr.

1085 1086

Bykkolanc 2005, 77, Res. 9. Temr 2001, 43. 1087 Cline 1991, 138, PlateXXVIb. 1088 Temr 2001, 41- 42, Lev. 38d. 1089 Akdeniz 2004, 22. 1090 Alpaslan 2000, 56. 1091 Cline 1991, 139, Plate XXVIIId. 1092 Everi 2004, 96.

VI. BLM: DEGERLENDRME ve SONU

Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda ele geen Hitit etkili- kkenli eserler adl tez almas drt blmden olumaktadr. Tezin genelinde Hitit- Ege iliikisi anlatlmaya allmtr; blmlerden Bat Anadolu siyasi tarihi adl blm incelenen buluntularn blgede ne amala ortaya ktna, kkeninin ne olabileceine dair sorulan sorularn cevaplanmasnda faydal olmutur. Tezi hazrlarken, Hitit ile Ege arasndaki iliki mimari, seramik ve kk buluntulara dayandrlarak ortaya konmaya allm, yazl belgelere dayanarak, siyasi yap ve corafi bilgilere de nem verilerek konu btnl salanmtr. Bu nedenle buluntular nda sonuca ulalmadan nce, genel olarak M.. II. binde Bat Anadolu siyasi dengelere ve corafi zelliklerine ksaca deinilmitir.

Tezin tm blmlerinde elimizdeki veriler dorultusunda Hitit- Ege iliki aklanmaya allmtr. Hitit ile Ege arasndaki ilikiyi aklarken kesin sonulara ulamak eldeki verilerle imdilik mmkn deildir. Bu blmlerde zellikle de Bat Anadolunun M.. II. bini ile ilgili metin yorumlarnda varsaymlar ne kmaktadr. Hitit- Ege ilikisinde bu nedenle, bizim getireceimiz tarihsel rekonstrksiyon (yeniden kurma), sadece btn metinleri ve verileri deerlendirerek ulatmz sonulardan yola karak hazrlamak olmaldr. Dolaysyla, incelediimiz eserler, metinler sayesinde bu ilikinin Nasl oldu? sorusundan ok Nasl olmu olabilir? sorularna yant bulunarak anlatlmaya allmtr. Bu yntem ile Hitit ile bat dnyasn arasnda sebep- sonu ilikisi kurulmutur ki bylelikle Hititin Ege Dnyas ile ilikisi anlalmaya allmtr. Yaplan aratrma eldeki veriler nda Hitit- Ege ilikisini tm ayrntlaryla aa karlmaya allmaktadr. Ancak nceden de deinildii gibi yeni yaplacak almalar ve bu almalarla elde edilecek yeni buluntular Egenin var olduunu dndmz Hitit ynl ilikisini daha ok kuvvetlendirecek ve yeni sonular karacaktr.

Hitit- Ege ilikisinin kkeninde insani ihtiyalar yatmaktadr. nsani ihtiyalarn banda da Hitit mparatorluunun varln srdrebilmesi iin gerekli olan maden kaynaklarna egemen olma gelmektedir. Son Tun a ihtiyalarn artt bir dnemdir ve Hititin varln salayabilmesi iin bu dnemde daha ok kaynaa ihtiyac vardr. htiya duyduu kaynaklar Orta Anadolu dnda M.. XIV. yyda Dou Akdenizdeki Ugarit kentinde yer almas dnda Kbrsta da bulunmaktadr. Bu iki yerleimle de ticari ilikiler kuran Hitit kendi corafyasnda bulunan Bat Anadolu blgesi ile de ilikiler kurmutur ki bu

blgede ilikiler kurmas dier iki yerleimden zellikle Kbrstan daha kolay olmaldr. Hitit metinlerinde grdmz Arzawa, Ahhiyawa seferlerinin kkeninde de grm olduumuz gibi ekonomik talep yatmaktadr. Ayrca Hitit- Ege ilikisinin bir dier nemli nedeni ise Hititin Ege Adalar ile yapt ticarettir. Ege Adalar ile yaplan ticaretin Orta Anadolu ile bann Bat Anadoluda bulunan doal geitler ile salanmas da ilikinin sebepleri arasnda nemli bir paya sahiptir. Buradan yola karak Hitit- Ege ilikisinin de kaynan anlayabiliriz.

Tezin konusu Ege Havzasnn btnn kapsadndan havza corafi anlamda ncelikli olarak incelenmitir. Anadolunun bats ile bu karann karsnda yer alan Ege Adalar ile Kta Yunanistan her ynden birbirleri ile btnlk sergilemektedirler. Anadolunun bat kylar, Yunanistandakiler kadar olmamakla birlikte olduka iyi korunmu koy ve limanlara sahiptir. Bat Anadoludaki sra dalar, birbirlerine paralel olarak kydan ieriye doru uzanmakta ve aralarnda Bakray, Gediz, Kk Menderes, Byk Menderes gibi byk nehirlerin oluturduu vadiler yer almaktadr. Bat Anadolunun kuzeyinde Trakya kylar, Boazlar ve Troia Blgesi; gneyinde Rodos, Karpatos ve Girit, Kitera adalaryla evrelenmi olan alann iinde birok ada daha vardr. Trakya ile Aiolis kylar arasnda, Tasos (Taoz), Samotrake (Semadirek), Imbroz (mroz), Lemnos (Limni); bunlarn gneyinde Sporadlar ve Anadoluya yakn bir yerde Lesbos (Midilli) yer almaktadr. Egenin batsnda ise Kiklad Adalar bulunmaktadr.

Bat Anadolu Blgesinde M.. II. bin kltr tarihi corafyasna k tutacak bilgiler olduka snrldr. Bat Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz, Yakndou ve Avrupa gibi deiik kltr blgeleri arasndaki konumu dolaysyla gemiin her dneminde nemli bir blgedir. Bu blgenin doudan ya da batdan gelen kltrel etkilerin sadece basit bir gei alan olduunu syleyemeyiz. Bat Anadolunun kendine ait bir kimliinin olduunu, arasnda bulunduu kltrel blgeler gibi kendine has bulularnn, zgn keiflerinin olduunu dnmemiz gerekir. Blge, zaman zaman kltrel etkilerin yaylmnda bir szge grevi grm; kendisinin kabullenmedii kltrel elerin dier taraflara geiine/yaylmna izin vermeyen bir engel olmu olmaldr. Dolays ile Bat Anadolu'yu sadece bir geit olarak deil; ayrca kltrlerin gelitii bir beik olarak da grmemiz gerekir.

Anadolu ve Ege arkeolojisinde nemli bir konumda olan Bat Anadolu blgesi aratrmalarn ayr blgede ele almak mmkndr. Bu blgeler Kuzeybat Anadolu;

Bat Anadolu/ Gediz Nehri ve evresi ve Gney Bat Anadolu/ Menderes Nehri ve evresidir. Bat Anadolu, limanlaryla, verimli vadileriyle, adalaryla, ksaca tm corafi ve jeolojik yapsyla birok iliki ve balantlarn ana noktasn oluturmaktadr. Bat Anadolu, Ege Adalarnn hem denizsel kltr olmalar hem de dier blgeler aras ulam olanaklarnn kolay olmas, tarihi dnemlerde ve zellikle Son Tun anda ekonominin gelimesinde olduka nemli bir rol stlenmitir.

Bat Anadolu ayrca zmir Krfezi gibi birok koy ve yarmadasyla, gnmzde olduu gibi eski alarda da youn bir ekilde yerleime sahne olmutur. Krfez ve evresi, bir taraftan Ege Adalar ve Kta Yunanistana deniz yoluyla balanrken, Gediz Vadisi araclyla da, Orta Anadolu ilerine kadar youn bir iliki iindedir. Bat Anadolu'nun kvrml corafyas nedeniyle ky blgeleriyle i kesimler arasndaki balantlar, dou-bat istikameti boyunca uzanan nehir vadileriyle salanmaktadr. Bat Anadolu Blgesinin en byk nehir vadileri olan Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes erken dnemlerden itibaren Anadolu'nun i kesimlerine ulam salayan birer doal yol olma zelliine sahipti. kesimlere doru, Gediz Vadisinin gneyi ile Menderes Vadisinin kuzey kesiminde yer alan da sralar ky ile i kesimler arasnda bir bariyer olutururken kyya doru, Kemalpaa zerinden salanan yol i kesimlere kolay bir gei oluturmaktadr. M.. II. binde Orta Anadolu merkezli Hitit mparatorluu'na ait Karabel Kabartmas'nn sz konusu blgede yer almas da bu geiin erken dnemlerde kullanldn gstermektedir. Bu durumda Bat Anadolu, bir yandan nehir vadileri araclyla Anadolu'nun i kesimleri ile dier yandan Ege Denizi sayesinde dier corafyalarla balant kurabilmekteydi. Byk Menderes Havzas da Hitit- Ege ilikisinde nemli bir yere sahiptir. Byk Menderes Havzasnn balang noktas Beycesultandr. Havzann aa kesiminde yer alan Miletos ticaretin kar kylarla ile ilikisini salamaktadr. Havzann yukar ksmnda Hitit, aa ksmnda Miken etkisi grlmektedir. Miken etkisi havzann dousuna doru azalmaktadr. Hitit benzeri eserlerin Arzawa, Miken etkili eserlerini de Ahhiyawa lkesinin lokalize edildii corafyada grlmesi bu geilerin ve ilikinin en byk kant olduunu dnmemize neden olmaktadr.

Bat Anadolu, konumu dolaysyla nemli bir blgedir. Jeopolitik konumuyla alar boyu evre kltrler ile srekli etkileim iinde olmutur. Ege, deniz ticaretindeki nemli rol sayesinde, pek ok kltrn de beii olmutur. Bu deniz ticareti Yunanistan ve Ege Adalar ile youn bir kltr alverii salamtr. Ege Adalar ile Bat Anadolu

sahillerinin birbirine ok yakn olmas sosyo- kltrel etkileimin youn yaanmasna en nemli neden olarak karmza kmaktadr. ncelemesini yaptmz eserlerinde bu etkileim sonucu Anadoludan Egeye ulatn dnmemiz de bu durum itibari ile gereki gzkmektedir.

Bat Anadolu Blgesi ve bir btn olarak ele aldmz Ege, corafi zellikleri itibariyle birbirine ok benzemektedir. Ancak Bat Anadolunun M.. II. bin tarihi, uzun yllar boyunca bilim insanlar tarafndan gerekli ilgiyi grmemitir. Bunun nedeni olarak blge zerindeki Klasik a dnemini gsterebiliriz. Ege Havzasnda son yllarda yaplan M.. II. binyl almalar, blge ile ilgili birok yeni dncenin ortaya kmasn salamtr. nmzdeki yllarda gerekletirilecek almalar ile Egenin M.. II. binyl tarihi yeni boyutlar kazanacaktr. Ege Havzasnda yaplan bu yeni almalar her geen gn yeni almlarn olumasna kaynak salamaktadr. Torbal lesi Pancar Beldesinde bulunmu stel parasn, zmir Meryemana yaknlarndaki henz yaymlanmam Hitit antn rnek olarak gsterebiliriz. Ayrca, 2002 ylnda Kadkalesinde bulunan Hitit slubunda tun heykelcik ile Bafa Gl kysndaki kabartma da blgenin dier nemli buluntulardr. Bulunan eserler ile Hititin varlnn, Bat Anadoluda dnlenden daha ok hissedildii anlalmaktadr. Kabartma ve dier yeni buluntular ile Ege Havzasnda Hitit ilikisinin daha ok kantlanmasnn yan sra, Kta Yunanistan ynl ilikin bann da zayflad belli olmaktadr. Kta Yunanistan ynl iliki ile kastedilen, M.. II. bin dneminde Bat Anadolu corafyasnda nce Minos daha sonra Miken etkisinin ar bast dncesidir. Ege Havzasnda bulunan Hitit kkenli eserler gibi baka gl kltrel yn ar basan buluntularn artmas grlerin deiecei anlamna gelmektedir. Belki de bu almalardan ortaya kan en somut sonu, siyasi, kltrel ilikilerin yorumlanmasnda tek dorulu zmlerin olmad, elikili olsa da deiik yorumlarn var olduu zmlerin olabileceidir. Yukarda bahsedilen siyasi oluumlar, lokalizasyon sorunu Ege Havzasnda bulunan eserlerdeki etkiyi aratrmak iin yaplmtr. Bu amala yaplan aratrmalar sonucu siyasi yapnn mimarla, sanata etkisi incelenmek istenmitir. Bu nedenle de Hitit siyasi yaps, Bat Anadolu ve dier dnem devletlerinin tarihi ele alnmtr.

Bunlar gibi son yllarda artan buluntular Hitit ve Ege Uygarln birbirine balayacak ve etkileimin var olandan daha da geni bir boyutta olduunu dndrecektir. Yaplan almada Hitit dnemine ait incelenen eserler ekilleri, ileme teknikleri, kltrel yaylmlar ve geliimleri, hangi dnceyle yapld ayrntl olarak sunulmutur. Bu sayede

Hitit- Ege ilikisi de anlalr bir boyut almtr. Daha dorusu anlalr boyut derken aratrmalarn eskiye gre artmas, Hititin Ege Havzasndaki durumu anlam kazanmaya ve blgedeki karmak durumun da zmlenmeye balamas kastedilmitir. Hitit, Ege Havzasnda vassal lkeler araclyla bat ile iletiim salamaktadr. Karabel Kabartmas, Akpnar Ant ile balayan Hitit- Ege ilikisi, son yllarda ortaya karlan yeni buluntularla, Hititin Ege Havzasndaki etkinlik alan daha artm ve Yunan kaynakl hipotezler rtlmeye balamtr. Dou olarak nitelendirilen Hitit, Ege Havzasnda batnn etkisinde deil de kendi etkinliiyle yer bulduu ispatlanmaktadr.

Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistanda bulunmu Hitit etkili- kkenli eserleri konu alan tez almasnda; Hitit ile Ege ilikisinde pozitif sonulara ulamak iin Ege bir btn olarak ele alnm ve kltrler arasnda ortak kronoloji kullanlmtr. Buluntularn ele getii merkezler tesadf deildir. zellikle dou-bat rotasnda ve Ege Havzasndaki deniz ticaretini denetleyecek noktada bulunmalar son derece nemlidir. Samos ve Rodos Adalarnda Hitit meneli heykelciklerin ele gemesi bu olayn en byk kantdr. Anadolu sahillerinde bir merkez olan Kadkalesinde de benzer bir eserin ele gemesi bu dncemizi desteklemektedir. Nitekim Kadkalesi, II. Dnya Sava dneminde zirveye ulaan stratejik konumu ile dikkat ekmektedir. Yani Kadklesinin bulunduu alan deiik toplumlar tarafndan yerleim yeri olarak seilmitir. Kadkalesinin zerinde olduu blge deniz ticaretinde nemli bir stratejik neme sahiptir. Blge, hem dier ticari liman merkezlerine hem de Ephesos kenti araclyla ulat Kk Menderes Havzas yardmyla Anadolunun ilerine ulaabilmesi ynyle nemlidir.

Bat Anadolu ve evresinde dorudan Hitit gdmnde bir ynetimden sz etmek mmkn olmasa da bu corafyada Hititin gcnn eitli biimlerde hissedildii bir gerektir. M.. II. binylda, Orta ve Ge Tun anda var olan ve Hitit ile sk ilikiler ierisinde olan, vassal olarak adlandrlan devletler Hitit- Ege ilikisinin tam olarak ortaya kmasnda en nemli kaynak olmutur. Ahhiyawa, Arzawa ve Assuwa adlaryla tarih sahnesinde kendini gstermi olan bu devletler zamann byk gc olan Hitit ile eitli sebeplerle iliki iine girmilerdir. Hitit- Ege ilikileri metinlerden anlald kadaryla I./ II. Tuthaliya (M.. 1450- 1420) dneminde balamaktadr ve bu dnem M.. XV. yzyln ikinci yarsna denk gelmektedir. II. Murili dneminde (M.. 1343- 1310) Ege ile Hitit arasndaki gelimeler daha da youn yaanmtr. Anlayacamz kadaryla Hitit, Ege ile her dnem siyasi ilikilerde bulunmutur.

Hitit, Son Tun ann en byk siyasi glerinden birisidir. Gl siyasi yaplaryla Hititler Orta Anadolu dnda Bat Anadolu ile de ilgilenmilerdir; ancak asl ilgi alanlar Kuzey Suriyedir. Bu noktada bat ile ilgilenmelerinde ki ama bizim iin nemlidir. Hititlerin bat ile ilgilenmelerindeki amalar eitli nedenlere baldr. Bunlardan ilki Bat Anadolunun zengin maden kaynaklarna sahip olmasdr. Hititler Orta Anadoluda byk g olmas ve batdan gelebilecek tehlikeleri nlemek iin Bat Anadoludaki devletlerle siyasi mcadele iine girmi olduu dncesini de unutmamalyz. Hititin batya almasnn asl sebebi buradaki doal limanlardr. te bu noktada savunduumuz dnceleri kantlamak iin lokalizasyon sorununun tamamyla zmemiz gerekmitir ki Bat Anadolu siyasi yapsn ilediimiz blmde lokalizasyon sorununa ayrntsyla incelenmitir.

Assuwa, Ahhiyawa ve Arzawa lkelerinin lokalizasyon almalarnda Hitit metinlerinden yararlanlmtr. Hititlerin yllklar sayesinde blge devletlerinin

lokalizasyonlar yaplmaya allmtr. Assuwa adna ilk kez IV. Tuthaliya zamannda rastland bilinmektedir. Assuwa da Arzawa lkesi gibi konfederasyon olduu; ancak Arzawa kadar gl bir yapya sahip olmad dnlmektedir. Assuwann, M.. XIV. yzyldan sonra Wilua ismi ile anld da bilinmektedir. Assuwann yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte, lke: Troia Blgesine, Lydiaya yani genel olarak Bat Anadolu Blgesine lokalize edilmektedir. Assuwann, yaplan lokalizasyon almalar sonucu Kuzeybat Anadolu blgesine yerletirilmesi yaygn olarak kabul grmtr.

Ayn dnemde Bat Anadoludaki dier bir siyasi gte Ahhiyawadr. Ahhiyawa adyla birlikte gnmzde Miletos ile eletirilen Millawandadan bahsedilmektedir. M.. XIII. yzyla ait Hitit kaynaklar Millawandann Ahhiyawa lkesinin dorudan ynetilen bir blgesi olarak bahsetmektedir. Bugn Miletos olarak bilinen Millawanda, M.. XVI. yzyldan itibaren nce Minosa ait bir ticari merkez, M.. 1400lerden itibaren ise Miken yerleim yeri olduu dnlmektedir. Millawanda ile Hitit ilikisinin olduunu da Miletosda bulunan Hitit sur duvarndan anlayabilmekteyiz. Bu duvar, Miken sur yap sistemi ile Hitit sur yap sistemi izlerini tamaktadr; ancak bu gr tam olarak kesinlik kazanmamtr. Milawanda ile ilgili yaplan bu almalar Ahhiyawann yerinin

saptanmasnda da katk salayacaktr. Ahhiyawa lkesinin yeriyle ilgili saptamalar yaparken Trakyadan Akdenize, Ege Adalarna ve Kta Yunanistana kadar deiik corafi blgeler nerilmitir. Ahhiyawann Kta Yunanistan kkenli bir g olduu ve Egenin sahil

kesimlerine lokalize edilmesi gerektii bilim insanlar tarafndan en ok kabul gren bir gr olmutur.

Arzawa lkesinin lokalizasyonu iin de ok sayda aratrma yaplmtr. Hititler Arzawann Anadolunun batsndaki en gl devlet olmasn engelleyememilerdir. Hititler M.. XIV yzylda kendileri iin byk tehlike olan Kakalar ile ilgilenirken Arzawa, topraklarn I./II. Tuthaliya zamannda (M.. 1450- 1420) Hititlerin Aag lkesine kadar geniletmitir. II. Murili dneminde (M.. 1343- 1310) de siyasi ilikiler en byt boyuta ulamtr. Arzawann yeri ile ilgili birok farkl gr vardr. Bu lkenin yerine de Bat Anadolunun i kesimleri uygun grlmtr. Bakenti Apasas olduu tahmin edilen Arzawann lokalizasyonu iin yaygn iki gr vardr. Grlerden ilki: Aydn, Denizli, Uak ve zmirin bir blmn iine alan corafya, ikinci gr ise Antalyann kuzeyi ile Gller Blgesidir. Buradan Arzawa ile Ahhiyawa ile ilgili mantksal erevede bir sonu karabiliriz. Buda Ahhiyawann denizsel bir g, Arzawann daha ok karasal bir devlet olduudur.

M.. II. bin lokalizasyon problemlerine deindiimiz Ege Havzasnda son yllarda yaplm olan almalar zetlenmeye ve bunlardan kan baz sonularn yorumlanmasna allmtr. M.. II. bin Bat Anadolu lokalizasyonuna ayrntsyla deindiimiz III. blmde de ilediimiz gibi Anadoluda lokalizasyonu tamamlanmam blge burasdr. Ege Havzasnda kazlm M.. II. bin yerleim yerlerinin saysnn az olduu gz nne alnrsa Bat Anadoluda yaplm olan ve sayca az olan kaz almalar ile blgenin kltr tarihi ile siyasi tarihi ilgili tm sorunlarn zmlenmesini beklemek yanl olacaktr. Ege gibi birok kltr blgesinin arasnda kalan ve dolaysyla da kltrel ilikilerin ok karmak olduu bir yerde kesin sonu alnmas iin aratrmalar say bakmndan artmasnn yannda kabul gren grlerin de benimsenmesi gerekmektedir. Bat Anadolu ilikisinde yani Hitit- Ege ilikisini aklamaya alrken kesin sonulara ulamamamz imknszdr. Hitit metinlerinden elde ettiimiz sonular, mantksal erevede irdelemeli ve elimizdeki eserler ve metinler nda bir sonuca varmalyz. Bu nedenle M.. II. bin Egesinde yapm olduumuz almalar, blgenin kltr ve siyasi tarihini zerindeki tartmalara esas olacak ilk somut veriler olarak ele alnmal, tez olarak sunduumuz baz sonu ve yorumlarn da yeni aratrmalar ile deiebileceini de unutmamalyz.

M.. II. bin Bat Anadolu lokalizasyonu, siyasi kimlikleri incelendikten sonra Hitit- Ege ilikisindeki kltrel ilikileri yanstan eserleri incelenmitir. Bu blmde eitli grler etrafnda incelenen eserler ile Hitit ba kuvvetlendirilmeye allmtr. evre siyasi yaplarnn etkileri kltrel anlamda da birbirlerini yani dier oluumlar etkilemektedir. Ege Havzasnda bulunan eserlerde Hitit etkisi dnda Dou Akdeniz, Suriye Filistin, Msr etkilerini de grmemiz bunun en gzel ispatdr. Ancak dnemi yanstan Ege Havzasnda ele geirilen sanatsal rnekler say bakmndan az olduundan kkeni hakknda ok fazla da bilgi sahibi deiliz. ounlukla Hitit slubunu yanstan bu eserler de kesin sonulara ulaabilmek iin bize referans olabilecek sabit noktalarn artmas gerekmekte olduu bilinciyle konuya yaklamaktayz. Bu sabit noktalar tezde incelediimiz buluntulardr.

Tezin buluntular ksmnda Ege Havzasnda bulunmu 41 eser incelenmitir. Bu incelenen eserler gruplara ayrlarak konunun anlalmas salanmtr. M.. II. bindeki g dengesi iinde Hitit, Ege ile direkt bir balant kurmutur. Tez almasnda, Ege Havzasnda incelediimiz eserlerin ounda, Hitit sanat slubunun izlerini grmek mmkndr. Ayrca buluntular snflandrlarak ilenmi ve bylelikle incelenen eserler, dier benzer corafyalarda bulunan eserlerle karlatrlm, bylelikle ilikinin ve eserlerin Ege Havzasndaki buluntu amacnn ortaya kmas salanmaya allmtr. Ayrca bu incelenen eserler dnda Ege Havzasnda bulunmu birok eser, mimari yapda Hitit ile bann bulunmas nedeniyle aratrma konusu olmutur. Ege Havzasnda bulunan Hitit etkili-

kkenli eserlerin blgede az sayda bulunmas almamzda ki asl sorunumuz olmutur. Bat Anadoluda bulunan eserlerin zellikle kk buluntularn, say bakmndan Kta Yunanistanda bulunanlardan az olmas da aratrmada karlatmz ilgin durumlardandr. Bu durum Hitit- Ege ilikisinde kmaza girdiimizi dndrse de aratrmalarn artmas ile Bat Anadoluda yeni buluntularn ortaya kmas ilikinin netlemesini salamtr. ncelenen eserler iki ana gruba ayrlmtr. Mimari buluntular ve kk buluntular olarak iki blmde incelenmitir.

Mimari grup olarak ilk olarak Ege Havzasnda bulunmu kaya kabartmalarna yer verilmitir. Bat Anadolu Blgesinde bulunan Hitit kaya kabartmalar Hitit- Ege ilikisinin en nemli kaynaklar durumundadr. Hititlerin Bat Anadoluda varlklarn kantlayan bu kabartmalar ilikinin aklanmasna yardmc olmaktadr. Karabel Kabartmas, Akpnar Ant, Suratkayada bulunan eserler ilikinin ne boyutta olduunu bize aklamaktadr. Son zamanlarda bulunan Torbal- Pancardaki stel paras ve Meryemanada bulunduu bilinen

Hitit kabartmas da Hititin Ege Dnyasnda bilinenden daha bir sk bir iliki iinde olduunu gsteren kantlardr.

Bununla birlikte Kta Yunanistanda Hitit dnyasyla yakndan bir ba olan mimari yaplarn grlmesi Hititi Egeye daha ok yaklatrmaktadr. Mikenai, Tiryns, Pylos gibi Ge Miken yerleimlerinde rastladmz ve Hitit mimari icad olarak bilinen poternlerin grlmesi, sur sistemlerinin benzerlii ilikinin boyutlarn gzler nne sermektedir. Ayrca Kta Yunanistanda Mikenaide grlen Aslanl Kap ile Boazkydeki Aslanl Kapnn benzerlikleri de dou ile Batnn etkileim iinde olduunu gstermektedir. Orta Anadoludaki dnemin byk gc Hitit ile Kta Yunanistandaki dier bir baka g olan Miken arasndaki kltrel anlamdaki benzerliklerin nedenin ve sonularnn aratrlmas olduka nemlidir. ki dnem gc birbirleri ile siyasi anlamda diyalog iinde olduundan mimari anlamda da etkilendiklerini grmekteyiz. Ancak Kta Yunanistann Hititlerden etkilendiklerini de tahmin etmek o kadar g deildir. Anadoluda zellikle Orta Anadoluda Miken etkili eserlerin yok denecek kadar az olmasna ramen Ege Havzasnda grlen rnekler bunun en gzel kantdr. Bat Anadoluda Miletos, Troia, Kolophon, Ephesos, Msgebi, Aphrodisias, Beycesultan, Iasos, Knidos, Pitane, Phokaia, Larissa, Panaztepe, Didyma, Smyrna, Anaia, Sardeis, Limantepe ve Erythrai gibi nemli Miken merkezleri bulunmaktadr. Akdenizde Kbrs, Girit, Rodos, Ugarit, Tarsus- Gzlkule, Kazanl, Mersin Soli Hyk vb gibi, daha i kesimlerde, Orta Anadoluda da Maathyk, Dver, Franktn, Nide ve Hattua Miken buluntusu veren nemli merkezlerdir. Bu merkezlerin dalmna bakldnda ya deniz kysndaki liman yerleimleri ya da rmak vadilerindeki nemli yerleimler olduu anlalmaktadr. Bat Anadolu kylarndaki Miken kltrn de dndmzde ilikinin farkl boyutlara varabileceini de unutmamalyz. Buradaki M.. II. bin kltrlerindeki Hitit varlnn yok denecek kadar az olmas da ilgintir. Bunun nedeni olarak aratrmalarda Miken ynnn ar basmasn gsterebiliriz. Ancak son yllarda ulalan sonular dounun yani Hititin etkisinin yadsnmayacak kadar geni boyutlara ulatn gstermektedir ki buda dou ile batnn iliki ynn anlamamza, yn vermemize yardmc olmaktadr.

Mimari benzerliklere, etkileime deinildikten sonra Hitit- Ege ilikisinde ve tezin nemli bir blmn kapsayan heykelcik buluntular ksmnda dou ile baty birletirici eserler incelenmitir. Ege Havzasnda bulunmu metal heykelciklerinde Hitit sanatsal slubu dikkat ekmektedir. Bu nemli ban dnda blgede bulunan heykelcikler ile Suriye, Filistin,

Kbrs, Msrda bulunan rneklerinde benzerlii dikkat ekmektedir ki zaten bu tip heykelciklerin retim yerinin Dou Akdeniz olduunu bilmekteyiz. Farkl corafyalarda birbirine benzer olan heykelcikler olaylarn ortaya netlemesine yani ilikinin aa karlmasnda bize yardmc olmaktadr.

Ege Havzasnda incelediimiz heykelcikler, tipolojik olarak incelemeleri sonucunda farkl tipler saptanm ve bunlar durularna gre gruplandrlmlardr. ncelediimiz gruba giren heykelcikler; sa kolunu yukar kaldrm mzrak ya da ok atar pozisyonda (?), sol aya ileride yrr pozisyonda betimlenmilerdir. Bu tip eserler bizim konumuz olan merkezlerin dnda asl retim merkezleri olarak n Asyada ve zellikle Levantda M.. XVI. yzyl ile XII. yzyl arasnda yerel etkilerle retildiini bilmekteyiz. Ege Havzasnda bulunan heykelcikler Kta Yunanistanda; Tiryns, Nezero ve Mikenaide, Ege Adalarnda ise Samosda Heraionda, Rhodos Lindos yerleiminde, Girit Patsosda Hermes Kranaios Maarasnda ve Delosda ve Bat Anadoluda Kuadas Kadkalesinde ele geirilmitir. Ayrca bu blgeler dnda tipolojik olarak ayn gruba girmeyen; fakat dnem olarak Son Tun ana tarihlenen Efes ve Troiada bulunmu olan heykelcikler de incelenmitir.

Bu tip heykelcikleri biz tanr veya sava heykelcikler olarak bilmekteyiz. Eserlerin ikonografik ve stilistik zellikleri incelenmi, bunlarn kkenleri ve benzerleri ile olan ilikileri aratrlmtr. Ege Havzasnda ele geen heykelcikleri srasyla verirken benzer rneklerle Dvlek, Mut ve Konyada bulunan heykelciklerle karlatrlarak Hitit ile ilikiler kurulmaya allmtr. Ayrca snflama olarak Ege Havzasndaki heykelciklere az benzese de Boazky, Lazkiye, Doantepe, Ahurhisar heykelcikleri de incelenerek benzerlikleri karlatrlmtr. Bylelikle Ege Havzasnda ele geen heykelcikler ile Orta Anadolu ba kurulmaya allmtr. Heykelcikler her ne kadar Ege Havzasnda az sayda bulunmu rnekler olsa da Orta Anadolu benzerleriyle ayn tipolojik zelliklere (durularna gre) sahip olduklarndan nemlidirler. Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin kkeninin aratrlmas Hitit- Ege bann ortaya kmasna yarar salam, ayrca dier bahsedilen devletleraras ilikileri de anlammza, ilikinin ne amal ve nasl gerekletii hakknda bilgi edinmemize katkda bulunmutur.

Tipolojik olarak ayn gruba giren heykelcikleri (durularna gre) ilikilendirmeye alrken yorumlar yaplmtr. Yorumlar yaparken ilikiyi aklamakta bize en byk

destei heykelcikler hakknda soracamz sorular olmutur. Anadoluda ve Dou Akdenizdeki benzer rnekleri ile karlatrlarak yakn balar kurmak amacyla tipolojik olarak sorguladmz bu eserler, ilikinin ne ynl olduunu ve heykelciklerin Ege Havzasndaki nemini anlamamza faydal olmutur. Bu heykelciklerin Ege Havzasnda bulunma amalar nedir? Ne ekilde buralara gelmitir? Sorduumuz bu gibi sorular hem metnin akcln arttrm hem de savunduumuz grn kantlanmasnda yarar salamtr. Buradan yola karak bu heykelciklerin ticari bir ilikinin sonucu incelediimiz yerleimlerde bulunduu aka gzlemlenmektedir.

Dnem tarihi dnldnde yani Son Tun a ticareti denince ilk akla gelen blge Dou Akdenizdir. Nitekim Son Tun a, sz konusu blgedeki ticaretin youn yaand dnemdir. Dou Akdeniz liman ticaretinin gl olduu da bilindiinden Ege Havzasndaki heykelcikler ile ilgili ilikinin nasl olduu da ekillenmektedir. Ege Havzasnda ele geen heykelciklerin ticaret yolu ile mi geldii ya da yerel kltrler tarafndan etkileim ynyle mi yapld halen zmlenmemitir. Ancak Tiryns, Nezero heykelciklerinin Kuzey Suriye rneklerine gre daha canl ve estetik yapsnn olmas aklmza yerel retim olabilecekleri de getirmektedir. Adalarda bulunmu olan heykelcikler de ticareti hatrlatmaktadr. Kadkalesinde bulunan sava heykelcik ise buluntu yerinin stratejik konumu dnldnde Hitit- Ege ilikisini daha byk boyutlara ulamaktadr. Ele geirilen eserlerin Dou Akdenizde M.. XVI. yzyl ile M.. XII. yzyl arasnda youn olarak retildiini bilmekteyiz; ancak bu blgelerde atlyelilerin ele geirilmemesi heykelcikler hakknda gl bir yorum yapabilmemizi engellemektedir. Dou Akdeniz kkenli incelemesini yaptmz heykelcikler ile Ege Havzasnda bulunanlar arasnda yakndan bir ba olduu kesindir. ncelemesini yaptmz heykelciklerin Kbrsda youn bir ekilde retildiini ve bu gelenein Arkaik dnemde de devam ettiini bilmemiz Dou Akdeniz ilikisini daha da kuvvetlendirmektedir. Bylelikle yaplan aratrmalar, ele geirilen heykelcikler hakknda bilgi edinmemizi salamaktadr. Ege ile Dou Akdeniz ticareti sonucu birok bilinmeyen konu da aa kmaktadr. Miken dnemi incelemelerinde de grdmz gibi Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistan ile Dou Akdeniz kltrleri arasnda eski dnemlerden itibaren ticari bir iliki yaanmtr. te bu noktada ele geirilen heykelcikler ile deniz ticaretinin bir ilikisi olduu dnlmektedir. Yani, Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin, Dou Akdeniz limanlar araclyla Bat Anadoluya, Ege Adalarna ve Kta Yunanistana deniz yoluyla geldii bilim insanlarnn son yllarda kabul ettii bir gr olarak

karmza kmaktadr. Samos Adasnda ve Kadkalesinde bulunan metal heykelcikler de bu grn doruluunu destekler niteliktedir.

Ayrca, burada bulunmu heykelcikler Hitit sanat slubunda grlen zellikleri tadklar da belli olmaktadr. Hitit heykelcik sanatnda ki tipolojik eitlilik burada bulunan eserlerle badamaktadr. Ege Havzasnda bulunan heykelciklerin benzerlerinin nAsyada zellikle Levant Blgesinde M.. XVI- XII. yzylda grlmesine karn Hitit Anadolusunda da benzer sava tanr- erkek heykelciklerinin grlmesi tek tarafl dnmemize imkn vermemektedir. Ege Havzasnda bulunan heykelciklerdeki canlln Anadolu rneklerinde (Dvlek, Mut, Konya heykelciklerinde) de izlenmesi ilikiyi glendirmektedir. Hitit sanatnn, heykelleri stilistik gruplara gre ayrmas, hem Ege Havzasnda ele geen eserleri tanmlamamza yaramakta, hem de blge ilikilerinde nemli bilgiler edinmemize yarar salamtr.

Heykelcikler dnda iki corafya arasnda yani Hitit- Ege ilikisinde incelenen dier eser tr ise mhrler, bullalar, kk sfenks heykelcikler, arlklar gibi kk eserlerdir. Bu eser trleri de incelendiinde ilikinin geni bir corafi alan kapsad anlalmaktadr. Hitit zellikleri gsteren mhrler yannda Dou Akdeniz zelliini de yanstan mhrler, bullalar Ege Havzasnda ele geirilmitir. Tpk heykelciklerde olduu gibi incelediimiz bu tip buluntularda da farkl kltrel zelliklerin olmas ilk olarak aklmza corafi etkileimi getirmektedir ki bu etkileimin nedeni ticaret olmaldr. Ancak ticaretin ne ekilde, hangi boyutta olduu bilmek imdilik imknszdr. Ticaretin boyutlarn anlamak iin M.. II. bin liman ticareti hakknda daha geni bilgilere ihtiyacmz olacaktr. Bu dnemdeki batklar ticaretin yn ve ekli hakknda olduka iyi verileri bize ulatrsa da yeni yaplacak almalarla Ege Dnyas corafyasnda yaplm olan ticaretteki bilinmeyenler ortaya kacaktr. Ticaretin Miken ynl olduu ak bir ekilde belli olmaktadr; ancak Hitit ile balar konusu halen tartma konusudur. Hititin bu pazarda stlendii rol ve ne boyutta olduu tam olarak belli deildir. Hitit Kuzey Suriyenin nemli liman kentlerinden olan Ugarit ehrini kontrol altna almasna ramen asl gc kara gcdr. Bu nedenle denizsel liman olmasna ramen Hitit ticaretinin kara ynl olduu aka bellidir. Miken ise ticareti deniz gcyle yapmaktadr. ki lkenin dnemin byk gc olduunu dnerek ve bu nedenlerden dolay birbirleriyle iletiim iinde olduunu tahmin etmek de zor olmayacaktr.

Ege Havzasnda incelediimiz eserler ile farkl corafyalar arasnda ilkin ticaret ve ardndan dolaysyla kltrel ilikiler dnlebilir. Hitit ve Bat Anadolu ilikisi dnldnde, Ege Denizinin karsnda bulunan eserlerde de Hitit etkisinin olduunu dnebiliriz. Sorun da asl bu noktada kendini gstermektedir. Bulunan eserlerin ticaretle ilgisi olduu kesin gibi gzkmektedir. Ancak bu eserlerin nasl ve ne ekilde ithal edildikleri nemlidir. Ele geen bu eserlerin kara ve deniz yoluyla m yoksa sadece deniz ticaret yoluyla m ilikilendirilmek istendii de tartlmtr. Dnem zellikleri ve ticari durumu dnldnde ve yukarda da bahsedildii gibi Dou Akdeniz ticaret sistemi incelendiinde; deniz liman ticareti daha ar basmakta ve mantkl gelmektedir. Ege Havzasnda bulunan eserler hakknda daha ok sabit noktalara ulalmas iin aratrmalarn srmesi ve yeni hipotezlerin ortaya atlmas gerekmektedir. unu da sylemeliyiz ki: Ege Havzasnda bulunan eserler, Hitit ilikisini aka ortaya koymaktadr. Hititler Ege Havzasnda hkimiyetten ok vassal devletler araclyla ilikilerini devam ettirdiini de bilmemiz ilikinin ne ekilde olduunu tahmin etmemize yaramaktadr. Anadolunun byk gc olan Hitit Devleti, burada yerel ynetimler araclyla ihtiyalarn karlamaktadr. karlarnn akt noktada ise gvenliini salamak amacyla siyasi ve askeri mdahalelerle Ege Havzasnda varln hissettirmektedir. Aratrmalar devam etmesi ile birlikte Egenin M.. II. bin dnemi ile ilgili bat balarnn yannda dou ilikisi de kuvvetlenecek ve Hititin Ege Havzasndaki durumunun ok daha deiik boyutlarda olduunu salayacaktr.

M.. II binyl sresince Hitit ile Ege Blgesi arasndaki ilikileri tam olarak ortaya koyabilmek iin, Bat Anadoludaki kaz, yzey aratrmalar ve yaynlarn ileride artmas ile mmkn olabilir. Bunun dnda Bat Anadoluda yazl belgelerin bulunmas da Hitit- Ege ilikisinin aa karlmas asndan byk anlam tamaktadr. Karabel Antnn ortaya karlmasyla balayan ve daha sonra Akpnar Ant, Suratkaya ve zmir Torbaldaki stel paras ile gndeme tanan Hitit- Ege ilikisi; Kadkalesi heykelcii ve Metropolisde bulunan Hitit ada damga mhr ile daha ilgin bir boyut almtr. Kadkalesinde bulunan heykelcik ve Metrpolis mhr Hitit mparatorluunun Ege ile yakndan ilgilendiinin bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. Bulunan eserlerin buluntu yerlerini deerlendirecek olursak; Kadkalesinin dnem ticaretinde stratejik bir konumda olmas, Metropolisin (Torbal) de Bat Anadolu ile Orta Anadolu gei gzergh zerinde olduu dnlmesi erlerin nemini arttrmaktadr. Bu gibi belgelerin (eserlerin) artarak ortaya kmas iki blge arasndaki organik balar ve ilikinin boyutlarn daha anlalr klacaktr. Bununla birlikte

Ege Havzas olarak tanmladmz, Bat Anadolu, Ege Adalar ve Kta Yunanistan kylar konumu gerei evre kltrlerin birbirleri ile olan ilikilerinde nemli bir merkez konumundadr. Blgede eitli merkezlerde ele geen deiik kltrlere ait buluntular bunun en gzel gstergesidir.

KAYNAKA
Abbasolu 2000 H. Abbasolu, Yunan ve Roma Sanat, .. Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi, stanbul, 2000, 27- 32.

Akurgal 1995

E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, zmir, 1995.

1998

Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1998.

2003

Anadolu Kltr Tarihi, Ankara, 2003.

Akdeniz 1999

E. Akdeniz, Byk Menderes Havzasnn Demir a ncesi Kltrleri, E.. Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Blm, (Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir, 1999.

2004

Kuadas Kadkalesi Kazsnda Bulunan Bir Hitit Heykelcii, OLBA IX (2004), 21-57. A New Excavation in Western Anatolia: Kadkalesi (Ancient Anaia), OLBA XIII (2006), 133.

2006

Alexiou 1991

Minos Uygarl, (ev. E. T. Tulunay), stanbul, 1991.

Alok- Yaln 2007 Alp 1952

E. Alok- . Yaln, Alacahyk, Boazkale, stanbul, 2007. S. Alp, Hitit Devletinin Bnyesi, Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1952, 38- 45.

1961- 1962

Amasya Civarnda Zara Bucanda Bulunan Hitit Heykeli ile Dier Hitit Eserleri, Anatolia VI, 1962/ 1963, 191- 216.

1972

Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrler, TTKY, Ankara, 1972.

2001

Hitit anda Anadolu, Ankara, 2001.

Alparslan 2007

M. Alparslan, II. Muvatalli Dnemi, .. Sosyal Bilimler Enstits Eski a Dilleri ve Kltrleri Ana Bilim Dal Hititoloji Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2007.

Alparslan 2000

M. Alparslan, Hitit Metinlerine Gre M.. kinci Binylda Hitit Ege Dnyas likileri, .. Sosyal Bilimler Enstits Eskia Dilleri ve Kltrleri Anabilim Dal Hitoloji Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2000.

2002

Artukka: Assuwa lkesi ve Lokalizasyonu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Anadolu AnAr XVI, 2334, stanbul, 2002.

2006

II. Murili Dnemi, .. Sosyal Bilimler Enstits Eski a Dilleri ve Kltrleri Ana Bilim Dal Hititoloji Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2006.

Alpman 1982

A. Alpman, Huriler, Tarih Aratrmalar XIV/25, Ankara, 1982, 283313.

Astour 1965

M. C. Astour, New Evidence on the Last Days of Ugarit, AJA, LXIX, 253258.

Atalay 1998

. Atalay, Genel Fiziki Corafya, zmir, 1998.

2002

Corafya Atlas, stanbul, 2002.

Atasoy 2004

E. Atasoy, Trkiye Blgesel Corafyas, Bursa, 2004.

Avc 2005

M. Avc, eitlilik ve Endemizm Asndan Trkiyenin Bitki rts, .. Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, Say: 13, stanbul, 2005, 2755.

Avc 2005

S. Avc, Trkiyede Termik Santraller ve evresel Etkileri, .. Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, Say: 13, stanbul, 2005, 126.

Aydal 1987

S. Aydal, Karaman Mzesinde Bulunan Hitit Heykelcii, Karaman Mzesi Yll II/ 5 (1987), 15- 17.

Bahar- Koak 2002 H. Bahar- . Koak, Erken Dnemlerde Konya- Karaman Blgesi Yerlemeleri I: (Ilgn, Kadhan, Doanhisar ve Sarayn Kesimi), .. Edebiyat Fakltesi, AnAr XVI, stanbul, 2002, 3542.

Barnett 1969

R. D. Barnett, The Sea Peoples, CAH II/1, 1969, 359371.

Bean 2001

G. E. Bean, Eski ada Ege Blgesi, (ev. . Delemen), stanbul, 2001.

Becks 2001

R. Becks, Yksek Troia Kltr: Troia VI/ VIIa, (ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 8493.

Beykan 1997

M. Beykan, Potern, Eczacba Sanat Ansiklopedisi,Cilt3, stanbul, 1997, 1508.

Bilgi 2004

. Bilgi, Anatolia, Cradle of Castings: Anadolu Dkm Beii, stanbul, 2004.

Bin Tanrl Halk 2002 Hititler ve Hitit mparatorluu, Bin Tanrl Halk, Stuttgart, 2002.

Bittel 1939- 1941

K. Bittel, Die Reliefs am Karabel Bei Nif ( Kemal Paa), AFO XIII, 181- 193.

1976

Die Hethiter, Mchen, 1976.

Boardman 1966

J. Boardman, Hittite and Related Hieroglyphic Seals from Greece, Kadmos V, 1966, 47- 48.

Boysal 1964

Y.Boysal, Milli Eitim Bakanl Mskebi Kazs 1963 Yl Ksa Raporu, TAD 13/2, 1964. Karya Blgesinde Yeni Arastrmalar/New Excavations in Caria, Anadolu 11, 1967. B Brandau.-H. Schickert, Hititler, Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu, (ev. N. Mertolu), Ankara, 2003.

1967

Brandau 2003

2004

B. Brandau, H. Schickert, P. Jablonka, Resimlerle Troya, Ankara, 2004.

Bryce 1974

T. R. Bryce, Some Geographical and Political Aspects of Mursilis Arzawan Campaign, AnSt XXIV- 1974, 103116.

1986

Madduwatta and the Hittite Policy in Western Anatolia, Historia XXXV: 1- 12.

1989

The Nature of Mycenaean Involvement in Western Anatolia, Historia 38, 1989, 121.

1992

Lukka Revisited, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 51, No. 2, (1992), 121- 130.

1998

The Kingdom of the Hittites, Oxford, 1998.

2003

Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. M. Gnay), Ankara, 2003.

Bykkolanc 1998 M. Bykkolanc, Apasa, Eski Efes ve Ayasuluk, Gemiten Gnmze Seluk Sempozyumu, 46 Eyll 1997, zmir 1998, 3539.

2002

St. Jean Ant ve Ayasuluk Tepesi 2000 Yl Kaz ve Onarm almalar 12. Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu, Ankara, 2002, 237240.

2005

Eski Efes- Ayasuluk Tepesi, Ramazan zgana Armaan, 2005, stanbul, 65- 79.

Bykkolanc 2007 P. Bykkolanc, Ayasuluk Tepesi 2005 Yl Kazs, 15.Mze almalar ve Kurtarma Kazlar Sempozyumu, (24- 26 Nisan Alanya), Ankara, 2007, 75- 82.

Cabbar- Ekinozluil 2006 R. Cabbar- A. Ekinozluil, Hititler, Focus Dergisi Anadolu Uygarlklar Dizisi 1, say:2, stanbul, 2006, 1- 23.

Canby 1969

J. V. Canby, Some Hittite Figurines in the Aegean, Hesperia 38 (1969), 141- 149.

Cline 1991

E. H. Cline, Hittite Objects in The Bronze Age Aegean, AnSt XLI (1991), 133- 143.

1996

Assuwa and the Achaeans The Mycenaean Sword at Hattusas ans its Possible Implications, Journal of the British Scholl of Athens VXVI, 137- 151.

Collon 1972 apar 1981

D. Collon, The Smiting God, Levant IV (1972), 111- 134. . apar, Suppiluliuma, Trk Ansiklopedisi, XXX, Ankara, 1981, 314315.

1982

M.. II. Binylda Anadolu, A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, XVI, Ankara, 1982, 376- 385.

1983

Ahhiyawa Sorunu, A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, XIV, 1983, Ankara, 1983, 387413.

1991

Girit ve Myken Kltr ve Uygarlklar, Tarih/Eskia Tarihi, Eskiehir Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Dergisi, say:8, Eskiehir,1991, 143159.

evik 2001

.evik, Prehistorik alarda Kuadas ve evresi, Gemiten Gelecee Kuadas Sempozyumu (2326 ubat 2000), 7179.

2002

M. . , Hititler ve Hattua: tarn Kaleminden, stanbul, 2002.

Darga 1992

A.M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992.

Darkot 1988

B. Darkot, Ege Blgesi Corafyas, stanbul, 1988.

Demisch 1977

H. Demisch, Die Sphinx, Geschichte Ihrer Darstellung von den Anfangen bis zur Gegenwart, (Urachhaus), 1977.

Dickinson 1999

O. Dickinson, The Aegean Bronze Age, Cambridge, 1999.

Dinol 1982

A. Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, 1. Cilt, stanbul, 1982, 17- 120.

1997

Hitit Sanat ve Mimarl, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt2, stanbul, 1997, 792- 795.

1997

Hatti/ Proto- Hatti Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul, 1997, 769- 770.

2004

Hititler, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 2331.

2006

Hititler, Dou ile Bat Buluma Noktasndaki Uygarlk, National Geographic Trkiye Dergisi, Ocak, 2006, 6291.

Doaner 2001

S. Doaner, Trkiye Turizm Corafyas, stanbul, 2001.

Duran 2003

Y. Duran, Hitit Dnemi Anadolu Corafyasnn ncelemelerinde Yeni Bir Yaklam, Ankara, 2003.

Efe 2003

T. Efe, Bat Anadolu, Son Kalkolitik ve lk Tun a, ArkeoAtlas 2, stanbul, (2003), 94- 129.

Eilmez 2005

M. Eilmez, Hitit Ekonomisi, stanbul, 2005.

Ekiz 1996

H. H. Ekiz, M.. 2. Bin Hitit Dnemi Madeni nsan Figrinleri, H.. Sosyal Bilimler Enstits Protohistorya ve nAsya Arkeoloji Bilim Dal,(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1996.

Emre 2002

K. Emre, Kaya Kabartmalar, Steller, Ortostatlar, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, stanbul, 2002, 487492.

2004

Hitit Sanat, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 50.

Ercan- Gr 2006

N. Ercan- E. Gr, Trkiyenin Corafi Blgeleri, Ankara, 2006.

Erdem 2002

A.. Erdem, Ge Tun anda Dou Akdeniz Ticaret Yollar, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2002.

Ergin 2002

G. Ergin, Mikenlerde Ekonomik Yap ve Ticaret, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2002.

Erkanal 2004

H. Erkanal, Anadolu Miken likileri, ArkeoAtlas Dergisi, say:3, stanbul,(2004), 90- 93.

Erlenmeyer 1966

H. Erlenmeyer, ber ein Schriftsiegel aus einem Kammergrab in Mykene, Kadmos V, 1966, 49- 57.

1966

Hieroglyphisch- Hethitisch und aegaeische Schriftsiegel, Kadmos V, 1966, 118- 120.

Ertem 1973

H. Ertem, Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara, 1973.

1974

Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Floras, TTKY 7/65, Ankara, 1974.

Erzen 1976

A. Erzen, lka Tarihinde Kbrs, Belleten XL, 1976, 93115.

Estin- Laporte 2002 C. Estin- H. Laporte, Yunan ve Roma Mitolojisi, (ev. Musa Eran), Ankara, 2002.

Everi 2004

N. Everi, Muhibbe Darga ile Gnl Sohbeti, Anatolia by Tourist Guides of Turkey Crossroads, stanbul, 2004, 90- 97.

Forrer 1924

O. Forrer, Vorhomerische Griechen in den Keilschrifttexten von Boghazki, MDOG, 63, 1924, 122.

French 1969

D. H. French, Prehistoric Sites in Northwest Anatoila II, The Balkesir- Akhisar- Manisa Areas, AnSt 29, 1969, 41.vd.

Furumark 1972 Girginer 2006

A. Furumark, Mycenaen Pottery II Chorolonogy, 1972. . Girginer, ukurova ve Bat Anadoluya Genel Bir Bak, .. Sosyal Bilimler Enstits, Cilt 15, Say:3,(Arkeoloji zel Says), Adana, 2006, 102- 115.

Gtze 1968

A. Goetze, Madduwatta, Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt, 1968. uppiluliumadan Muvattallinin Msr Savana Kadar Anadolu I,(ev. A.Sel), Belleten LVII, Ankara, 1993 32- 44.

1993

Gurney 2001

O. R.Gurney, Hititler, (ev. P. Arpaay), Ankara, 2001.

Glyaz 1993

M. E. Glyaz, Anadoluda M.. II. binde Hayvan Biimli Libasyon Kaplar, H.. Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bilim Dal, (Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1993.

Gnbatt 2004

C. Gnbatt, Anadolunun Politik Manzaras, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 1819.

Gney 2000

E. Gney, Antik a Trkiye Corafya Blgeleri, stanbul, 2000.

Grsel 2002

N.Grsel, ehzadeler Kenti: Manisa, Atlas, Ekim stanbul, (2002), 131- 138. H.G. Gterbock, The Hittites and the Aegean World: Part 1. The Ahhiyawa Problem Reconsidered, AJA 87, 1983: 133138. Wer war Tawagalawa, Orientalia 59, 157- 165. G.M. A. Hanfmann, A Hittite Priest from Ephesus, AJA 66 (1962), 14.

Gterbock 1983

1990 Hanfmann 1962

Harmankaya 2002 S. Harmankaya, Trkiye lk Tun a Aratrmalar zerine Bir Deerlendirme, TASK Vakf Yaynlar, Cilt ISBN 9756637, stanbul, 2002, 741.

Hawkins 1998

J. D. Hawkins, Tarkasnawa King of Mira, Tarkondemos, Boazky Sealing and Karabel, AnSt 48 (1998), 131.

Heltzer 1978

M. Heltzer, Good Prices and the Organization, of Trade in Ugarit, Wiesbaden, 1978.

Higgins 1997 Hoffmann 1984

R. Higgins, Minoan and Mycenaean Art, Londra 1997. J. Hoffmann, Einge berlegungen zum Verfasser MadduwattaTextes, Orientaila 53/ 1, (1984), 34- 51.

Ik 2007

F. Ik, Kltr Tarih- Patara Kuruldu, Mimarlar Odas Antalya ubesi Alanya Temsilcilii Dergisi, say:5, Antalya, 2007,15- 18.

lasl 1993

A. lasl, A Hittite satatue Found in the Area of Ahurhisar, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet f. Ankara, 1993, 301- 308.

1993

Ahurhisar Yresinde Bulunan Hitit Heykeli, Beldemiz, Yl: 9, Say: 31, (Nisan/Mays 1993), Afyon, 1993, 35- 37.

l l Byk Trkiye Ansiklopedisi, Ege Blgesi, Cilt:1, stanbul, 1993.

nan 1992

A. nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Ankara, 1992.

Karagz 2005

. Karagz, Eski alarda Depremler, stanbul, 2005.

KBo

Keilschrifttexte aus Bohazki, Leipzig, Berlin, 1954.

Karauuz 2000

G. Karauuz, Arkeolojik ve Filolojik Belgeler Inda M.. II. Binde Orta Anadolunun Gney Kesimi, S.. Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya, 2000.

2002

Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, Konya, 2002.

Kelder 2005 Kcman 2003

J. Kelder, The Chariots of Ahhiyawa, DACIA XLVII, 2005, 151160. .Kcman, Anadolu Tun ve Demir alarnda Hitit ve Urartu Uygarlklar ktidarlarnn Mimarla Etkileri, G. . Fen Bilimleri Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2003.

Klengel 1995

H. Klengel, Historischer Kommentar zum Sausgamuwa- Vertrag, Fs. Ten Cate, (1999), 159- 172

1999

Geshichte des Hethitischen Reisches, Leiden, 1999.

2002

Hitit Tarihi, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, sayfa: 413421, stanbul, 2002.

Knapp 1985

B. Knapp, Ege ve Dou Akdenizde retim ve Ticaret: Genel Bir Bak, zmir, 1985.

Ko 2006

. Ko, Hititler, Ankara, 2006.

Kozbe 1997

G. Kozbe, Ge Hitit Sanat ve Mimarl, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt1, stanbul, 1997, 656662.

Korfmann 2001

M. Korfmann, Troia M.. 2. ve 3. Binylda Ticaretin Kesime Noktas, (ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001,355 372.

2001

Yksek Troia Kltr (Troia VII ve VIIa) Bir Anadolu Kltr, (ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 395405.

KUB

Keischrifturkunden aus Boghazki, Berlin, 1921.

Kurt 1976

M. Kurt, Tiryns Die Ergebnisse Der Ausgrabungen Desinstituts, Mainz/ Rhein, 1976.

Latacz 2001

J. Latacz, Batdaki Byk Komu, Yunanllar Troia Hakknda Ne Biliyorlard?, (ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 5457.

2002

Vilusa (Vilios/Troia) Kuzey Bat Anadoluda Hititlere Bal Devletin Merkezi, Hititler 1000 Tanrl Halk, stanbul, 2002, 478- 481.

Lloyd 2003

S. Lloyd, Trkiyenin Tarihi, Ankara, 2003.

Macqueen 1968

J. G. Macqueen, Geography and History in Western Asia Minor in the Second Milennium BC, AnSt XVIII, 169185, 1968.

2001

Hititler ve Hitit anda Anadolu, Ankara, 2001.

Mansel 1999

A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1999.

Manning 1995

S.H. Wanning, The Absolute Chronology of The Aegean Early Bronze Age, Archaeology, Radiocarbon and History, Sheffield, 1995.

Martino 2003

S. D. Martino, Hititler, Ankara, 2003.

Mee 1978

C. Mee, Agean Trade and Settlement in Anatolia in the Second Millenium B.C., AnSt 28, 122155, 1978.

Mellaart 1962

J. Mellaart, TheBronze Age Monuments of Eflatun Pnar and Fasllar Near Beyehir, AnSt XII, 1962, 111117.

1986

Some Reflections on the Historry and Geograhy of Western Anatolia in the Late Fourteenth and Thirteenth Centuries BC., .. Edebiyat Fakltesi, AnAr X, stanbul, 1986, 215- 231.

Mellink 1983

M. J. Mellink, The Hittites and the Aegean World Part 2. Archaeological Comments on Ahhiyawa-Achaians in Western Anatolia, AJA 87, 1983, 138141.

Meri 1988

R. Meri, Antik Dnemde Kk Menderes Havzasnn Tarihsel Corafyasna Genel Bir Bak, Ege Corafya Dergisi, say: 4, zmir, 2000, 202- 213.

2003

Metropolis Ana Tanra Kenti, stanbul, 2003.

Meriggi 1965

P. Meriggi, Das erste hieroglyhisch- hethitische Siegel aus Griechenland, Kadmos V, 1966, 58- 60. P. R. S. Moorey, The Ancient Near East, Ashmolean Museum, Oxford, 1987. P.A.Mountjoy, Mycenaean Pottery:An Introduction, Committee for Archaeology, Oxford, 1993. The East Agean- West Anatolian Interface in the Late Bronze Age: Mycenaeans and the Kingdom of Ahhiyawa, AnSt 48 (1998), 33- 67. Hittites and Achaeans: Ahhiyawa Redomitus, Historia 23, (1974), 129- 145.

Moorey 1987

Mountjoy 1993

1998

Muhly 1974

1989

J. D. Muhly, The Crisis Years in the Mediterranean World: Transition or Cultural Disintegration, The Crisis Years: The 12 th Century B.C. From Beyond the Danube to the Tigris, Lowa, 1989, , 1045.

Musluba- Topalolu 2000 I. Musluba- G. Topalolu, lk Demir a ve Ge Hitit, .. Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi, stanbul, (2000), 20- 26.

Mler 2001

M. Mler, Msrllar Ne Biliyorlard? Troiayla Ticari Balantlar Hakknda Bilgiler, (ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 5153.

Neumann 2001

G. Neumann, Anadoludaki Byk Komu, (ev. S.B. Gn),Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 4650.

Niemeier 2002

W.D. Niemeier, Hattua ve Ahhiyawa Arasndaki Millawanda/ Milet Sorunu, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, stanbul, 2002, 520523.

Oettinger 2002

G. Oettinger, Hint Avrupa Dilleri Grubuna Ait Dilleri Konuanlar Anadoluda M.. 3. Binyldan Bu Yana Yayorlard, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, stanbul, 2002, 407409.

zgenel 2005

L. zgenel, Eski an Meknlar, Zamanlar, nsanlar, stanbul, 2005.

zg 1994 zg 1949

N. zg, Turizm Corafyas, stanbul, 1994. N. zg, Dvlek Kynden (arkla lesi) Getirilen Eti Heykelcii, TTAD, (1949), 45- 51. T. zg, Maat Hyk Kazlar ve evresindeki Aratrmalar, Ankara, 1978. Excavations at the Hittite Site: Maat Hyk, Palace, Archives Mycenaean Pottery, AJA (84) 1980. Masat Hyk II:Bogazkyn Kuzeydogusunda bir Hitit Merkezi/Masat Hyk II: A Hittite Center Northeast of Bogazky, Ankara, 1982. Studies on Hittite Relief Vases, Scals, Figurines and Rock- Carvings. Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet zg. Ankara, 1993, 487- 493.

zg 1978

1980

1982

1993

zg- Akok 1958 T. zg- M. Akok, Horoztepe, Eski Tun Devri Mezarl ve skn Yeri, TTK V- 18, Ankara, 1958. 1982 Maat Hyk II: Bogazkyn Kuzeydousunda Bir Hitit Merkezi/ Maat Hyk II: A Hittite Center Northeast of Bogazky, Ankara, 1982. Asur Ticaret Kolonileri Kltepe- Kani, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 1016. C.zgnel, Bat Anadolu ve erlerinde Miken Etkinlikleri, Belleten XLVII, 187,1983, 697743. zkan 1998 S. zkan, Hitit mparatorluunun Yklnda Kk Krallklarn Rol, Tarih nceleme Dergisi, say: 8, (1998), 71- 81.

2004

zgnel 1983

z-Meri 2002 A.K.z.-A.E. Meri, Metropolis, Ana Tanra Kenti, zmir Kent Kltr Dergisi (Say 5), zmir, ubat 2002, 235242.

2005

2003 Metropolis Kazs, T.C. Kltr Bakanl 26. Kaz Sonular Toplants, , 2. Cilt, (24/ 28 Mays), Ankara, 2005, 137- 146.

2006

2005 Metropolis Kazs, T.C. Kltr Bakanl 28. Kaz Sonular Toplants, 2. Cilt, (29 Mays/ 2 Haziran), Ankara, 2006, , 239- 247.

zveri 2003

. zveri, Anadoludaki Assuwa Devleti, Nart Dergisi XVII, s:36 44, 2003.

Parker 1996

V. Parker, Bemerkungen zur mittelhethitischen Geschicte: Madduwatta und seine Zeit, Klio 78, 727.

1999

Zum Text des Tawagalawas- Briefes, Ahhiyawa- Frage und Textkritik, Orientalia 68, 61- 83.

Perncka 2001

E. Perncka, Metaller Yeni Bir r Ayor: Tun, Demir ve Gm, (ev. S.B. Gn),Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001 4650.

Peschlow Bindokat- Herbordt 2001 A. Peschlow Bindokat- S.Herbordt, Eine hethitische Grossprinzeninschrift aus dem Latmos, AA 2001,Heft 3, 363- 378.

Peschlow 2002

A. Peschlow, Latmosda Hititler, Birinci Uluslararas Aa Menderes Havzas Tarih, Arkeoloji ve Sanat Sempozyumu (15- 16 Kasm 2000 Ske), zmir, 2002, 199204.

Pulak 1988

C. Pulak, The Bronze Age Shipwreck at Uluburun: 1985 Campaign, AJA 92, 1988, 137.

2004

htiyar Akdeniz, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 7889.

Roller 2004

L. Roller, Ana Tanra zinde, (ev. Betl Avun), stanbul, 2004.

Sandars 1978

N.K. Sandars, The Sea Peoples. Warrios of the Ancient Mediterranean 1250- 1150, Londra 1978.

Sava 1988

S.. Sava, Anadolu, (Hitit- Luwi) Hiyeroglif Yazlarnda Geen Tanr, ahs ve Corafi Adlar, stanbul, 1988.

Sayg- Keten 1991

H.. Sayg- A. Keten, Tarih Atlas, stanbul, 1991.

Schachermery 1986 F. Schachermery, Mykene und Hethitrreich, Wien, 1986.

Schachner-Meri 2000 A. Schachner-R.Meri, Ein Stempelsiegel des spaten 2. Jahrtausends v.Chr. aus Metropolis, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLII/1 (2000), 85102. Schirmer 2002 W. Schirmer, ehir, Saray, Tapnak M.. II. bin Hitit Mimarisinin zellikleri, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, stanbul, 2002, 482- 486.

Scoufopoulos 1971 N.C. Scoufopoulos, Mycenaen Citadel Studies in Mediterranean Archaeology, Vol XXII, Gteborg, 1971, 101- 106.

Seeher 2002

J. Seeher, Hattua Boazky Hitit Devletinin Bakenti Kentin Geliimi ve mparatorluk Metropol Oluu, Hititler ve Hitit mparatorluu 1000 Tanrl Halk, sayfa: 461463, stanbul, 2002.

2004

Hattua Hititlerin Bakenti, ArkeoAtlas, say:3, stanbul, (2004), 62 70.

2006

Hattua Rehberi, Hitit Bakentinde Bir Gn, stanbul, 2006.

2007

Hattua Kerpi Kent Suru Bir Rekonstrksiyon almas, stanbul, 2007.

Sevin 1999

V. Sevin, Anadolu Arkeolojisi, stanbul, 1999.

2001

Anadolu'nun Tarihi Corafyas, Ankara, 2001.

2003

Eski Anadolu ve Trakya, Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003.

Singer 1983

I. Snger, Western Anatolia in the Thirteenth Century B.C. According to the Hittite Sources, AnSt 33, (1983), 205217.

Sommer 1975 Starke 2001

F. Sommer, Die Ahhijava-Urkunden: Mit 9 Tafeln, Hildesheim, 1975. F. Starke, Milattan nce kinci Bin Yl G Dengesi inde Troia,(ev. S.B. Gn), Troia, D ve Gerek, stanbul, 2001, 34- 45.

Stewig 1970

R. Stewig, Bat Anadolu Blgesinde Kltr Gelimesinin Ana Hatlar, T Mimarlk Fakltesi, stanbul, 1970.

Strong 1965

D.E. Strong, The Bronze Age, The Classical Word, Londra, 1965.

ahin 2005

M. ahin, Myndos 2004 yl Yzey Aratrmalar, T.C. Kltr Bakanl 23. Kaz Aratrma Sonular, I. Cilt, Antalya, 2005, 171185.

aholu 1997

V. aholu, M.. II. binde Anadolu Kiklad likileri, A. . Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm (Protohistorya ve n Asya Arkeolojisi Ana Blm Dal), (Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1997.

Tanju- pek 2004

E.Tanju- . pek, orum Blgesinde Fotoraflarla Hitit Tarih ve Kltr, orum, 2004.

Tekin 2002

O. Tekin, Eski Yunan Tarihi, stanbul, 2002.

Temr 2001

A. Temr, Eski Yunan Sanatnda Sfenks, Kkeni ve Geliimi, A.. Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Ana Bilim Dal, (Yksek Lisans Tezi), Erzurum, 2001.

Tigrel 1997

G. Y. Tigrel, Miken Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2, stanbul, 1997, 1244- 1245.

Tritsch 1968

F. J. Tritsch, Tirynthia Semata, Kadmos VII, 1968, 124- 137.

Tumbal 1970

T. Tumbal, Anadoluda Hitit Kaya Kabartmalar, stanbul, 1970.

Tuncel- Bostan 1998 M. Tuncel- . Bostan, Dnden Gnmze Ege Adalar, .. Edebiyat Fakltesi Corafya Dergisi, say:6, stanbul, 1998, 21- 39.

Tunkan 2006

E. Tunkan, Trkiye Corafyas ( Fiziki), Ankara, 2006.

Trkolu 2003

. Trkolu, 2001- 2002 Yl Kuadas Kad Kalesi Kaz almalar, TEBE, Haberler, (Mays 2003), Say: 16, 18- 20.

Umar 1991

B. Umar, Trkiye Halknn lka Tarihi, I/A, Ankara, 1991.

1999

lkada Trkiye Halk, Ankara, 1999.

2001

Lydia, Bir Tarihsel Corafya Aratrmas ve Gezi Rehberi, stanbul,2001.

Umurtak 1997

G. Umurtak,Heykelcik, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt2, stanbul, 1997, 783.

Uzunolu- Topalolu 2000 E.Uzunolu- G. Topalolu, Anadolu Uygarlklar, .. Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi, stanbul, 2000, 13- 19.

nal 1993

A. nal, Boazky Klcnn zerinde Akadca Adak Yazs Hakknda Yeni Gzlemler, Belleten XVII, 728- 730, Ankara, 1993.

2001

Bat Cephesinde Ne Var Ne Yok? Miken-Anadolu ve Ahhiyawa-Aka likilerinde Son Durum, Gn Inda Anadolu, Cevdet Bayburtluolu in Yazlar Kitab, stanbul, (2001), 244- 251.

2002

Hititler Devrinde Anadolu I, stanbul, 2002.

2003

Hititler Devrinde Anadolu II, stanbul, 2003.

nal 2000

C. C. nal, Bronz ada Deniz Ticareti ve Kbrs, nc Uluslar aras Kbrs Aratrmalar Kongresi, Cilt 1, Kbrs, 2000. Sayfa: 185197.

V. Graeve 1994 V. von GRAEVE, 1992 Milet Kaz almalar, XV. Kaz Sonular Toplants II, Ankara, 1994, 305313. Warren- Hankey 1989 P. Warren- V. Hankey, Hegean Bronze Age, Chranology, Bristol, 1989.

Yakar 1976

J. Yakar, Hitite Involvement in Western Anatolia, AnSt XXVI 1976, 117128.

Yldrm 2002

R. Yldrm, Uygarlk Tarihine Giri, zmir, 2002.

Ylmaz 2002

. Ylmaz, Hitit Dnemi Kaya Antlar, S Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Eski a Tarih Bilim Dal, (Yksek Lisans Tezi), Konya, 2002.

Zangger 1994

E. Zangger, Landscape Chages araund Tiryns during the Bronze Age, AJA Vol. 98, No:2, April 1994, 189- 212.

nternet Kaynakas

http:// www.egeforum.info/egehaber/hitit-tanrsi.html. http://www.grisel.net/mycenae.htm http://www.grisel.net/tiryns.htm http://www. maravot.com/Hitite_Treties.html. http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Aegeansea.jpg

KISALTMALAR

AA:

Archaeologischer Anzeiger

AFO:

Archiv Fr Orient Forschung, Berlin

AJA:

American Journal of Archaelogy

AnAr:

Anadolu Aratrmalar, stanbul

AnSt:

Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaelog at Ankara

Anatolia

IUniversite dAnkara, Ankara

Belleten

Belleten. Trk Tarih Kurumu, Ankara

Hesperia

Jornal of the American School of Classical Studies at Athens

Historia:

Zeitschrift fr Alte Geschichte Revue d histoire ancienne. Journal of Ancient History. Rivista di storia antica, Wiesbadan

Levant MDOG OLBA:

Levant. British School in Jerusalem, London Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft. Mersin niversitesi Kilikia Arkeolojisini Aratrma Merkezi Yayn

TEBE

Trk Eski a Bilimleri Enstits

TTAD

Trk Tarih Arkeoloji ve Etnorafya Dergisi

TTKY

Trk Tarih Kurumu Yaynlar

TBA- AR:

Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi

TERMNOLOJK ve DER KISALTMALAR

A..: Ankara niversitesi Bkz. Baknz cm. Santimetre ev. eviren .. : ukurova niversitesi Dpn. Dipnot EH. Erken Hellas E..: Ege niversitesi Fig. Figr GH. Ge Hellas G.. : Gazi niversitesi H..: Hacettepe niversitesi T. lk Tun a ..: stanbul niversitesi Lev. Levha m. Metre M.. Milattan nce Res. Resim s. Sayfa S..: Seluk niversitesi ek. ekil

vb. Ve benzeri Yak. Yaklak yy. Yzyl

Harita 1: Ege Havzasnn uydudan ekilmi grnts

(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Aegeansea.jpg internet adresinden alnmtr.)

Harita 2: Ege Havzas

(aholu 1997, Harita 1den alnmtr.)

Harita 3: Giritteki Tun a Merkezleri

(Ergin 2002, 124, Harita 5den alnmtr.)

Harita 4: Kta Yunanistandaki Son Tun a Merkezleri

(Alparslan 2000, Harita 1den alnmtr.)

Harita 5: M.. II. bin Ticaret A

(http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm internet adresinden alnmtr.)

Harita 6: Hitit Dnemi Anadolusu

(http://www.tebe.org/tr/dosyalar/index.htm internet adresinden alnmtr.)

Harita 7: M.. II. binde Bat Anadolu ve II. Murilinin Arzawa seferi

(Akdeniz 1999, Harita IVadan alnmtr.)

Harita 8: Bafa Gl ve civar

(Peschlow 2002, 99dan alnmtr.)

Harita 9: Hitit mparatorluu ve etki alanlar

( Starke 2001, Harita 41den alnmtr.)