TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 371

Atatrk, Macarlar ve Trk Tarih Tezi

Hungarians And Turkish Thesis Of History
Melek OLAK* ZET Atatrkn Macarlarla tankl, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde gelime kaydeden Trk-Macar dostluk ortamnda olmutur. Tarih bilimine ilgisi dolaysyla Macar tarihini de iyi bilen Atatrk, Cumhuriyet kurulduktan sonra, Macaristan ile dostluk ilikilerini gelitirmi, her alanda Macar uzmanlardan yararlanmtr. Kltrel ilikilerin iyice artt bu dnemde Atatrk, oluturmaya alt tarih tezi ile ilgili olarak Macar bilginlerden yararland gibi, Macar dili ve tarihinin Trk dili ve tarihi ile balantlarnn bilimsel olarak ortaya konulmas, Macaristanda uzun bir gemii olan Trkoloji almalarna paralel olarak Trkiyede Hungarolojinin gelimesi, Trk dili ve tarihine katk salamas iin Hungaroloji Enstitsn kurdurmutur. Atatrkn Macar tarihini de ilgilendiren tarih tezi, Macarlar tarafndan ilgi ve hayranlkla karlanmtr. Bu almada zellikle Macar kaynaklarna dayanlarak Atatrkn tarih tezi ve Macarlara bak as ile Macarlarn Atatrkn tarih alannda yapt almalara bak alar ortaya konulmutur. ANAHTAR KELMELER Atatrk, Macar, Tarih Tezi, Turan, Trk. ABSTRACT Atatrk first came into contact with Hungarians during the developing relationships in the last periods of Ottoman State when the Turkish and Hungarian friendship made a big stride. Due to his interest in the science of history, Atatrk, who knew the Hungarian history well, made efforts to improve the friendship between Hungary and Turkey following the foundation of The Turkish Republic, and made use of the Hungarian experts in almost every field. In a period of fast development in cultural relationships between Turkey and Hungary, Atatrk not only got help from Hungarian scientists for the thesis of history he had been working on but also got the Hungarian Institute established to scientifically uncover the relationships between Hungarian Language and History and Turkish Language and History, and to promote the studies of Hungarian Language in Turkey parallel to the studies of Turkish Language in Hungary and to contribute to Turkish Language and History. Hungarians received Atatrks thesis of history that also relates to Hungarian history with
*

Do. Dr., Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

372 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

interest and admiration. The present study aims to present Atatrks thesis of history and his view of Hungarians and Hungarians perception of the works done by Atatrk in the field of history based largely on Hungarian sources. KEY WORDS Atatrk, Hungarian, Thesis of History, Turan, Turk.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 373

ATATRK, MACARLAR ve TRK TARH TEZ I. XIX. Yzyl Sonlarndan XX. Yzyl Balarna Doru Trk Macar likileri ve Atatrk Osmanl mparatorluunun daha ilk gelime yllarndan balayarak ok sk temaslarda bulunduu ve 300 yldan fazla mcadele ettii Macarlar, 1541den itibaren 150 yldan fazla sren bir dnemde Trk hakimiyetinde kalm, Trklerin Viyana bozgunundan sonra geri ekilmesiyle, Avusturya boyunduruuna dmlerdir. Avusturya hakimiyetine kar II. Ferenc Rkczi idaresinde bamszlk mcadelesine girimilerse de, ayaklanma bastrlm, Fransaya snan Rkczi, III. Ahmedin daveti ile Trkiyeye gelmitir. (1717) Lajos Kossuth idaresinde daha sonra yeniden bakaldran Macarlarn, ikinci bamszlk hareketi de baarszla uradktan sonra (1849), Kossuth ve maiyetindeki birok Macar Osmanl Devletine snmtr1. Trkler tarafndan, Macar bamszlk nderlerine kar gsterilen ilgi ve yaplan yardm, Macar halknn kalbinde derin izler brakmtr2. Gyula Nmeth ,bu ilikilerin sonularn Trkk s Magyarok adl makalesinde yle deerlendirmektedir3: ayet bir alkan tarih yazar bir kere Trk-Macar dostluunun tarihini yazarsa, byk bir ihtimalle bu dostluun daha yeni tarihli olduunu ve onu politik olaylarn uyandrp glendirdii sonucuna ular. Hakimiyet dneminin gemesiyle Avusturya kart, Trklerin yannda, bamszlk iin srdrlen savata, batya kar dounun yannda, Thkly ve Rkczinin yapt savata, korumay istedii zaman ilk balar kuruldu. XIX. yzylda Kossuth ve mlteci arkadalarnn, koruyan Trkiyeye kabul olaanst lde Macaristanda Trklere doru ilginin glenmesine katkda bulundu. Nmeth, ayrca Trk-Macar dostluunun oluumunda eski akrabaln ve Trklerin karde szyle ifade ettii Turanizm slogan altnda bilinli ifade

erif Batav, Macaristanda stiklal Reform Hareketleri ve Kossuth,Trk-Macar Mnasebetleri, Trk-Macar Dostluk Dernei Yaynlar No:5, Orun Matbaas, Ankara, s.54-55. Melek olak, Trk-Macar likileri ve Macaristanda Trk maj (XIX. Yzyl Sonlar- XX. Yzyln lk Yars), Symposium International dImagologie, Uluslararas mgebilim Sempozyumu, 26-28 Avril 2004 Mula, Tome: II, Mula 2006, s.217. Gyula Nmeth, Trkk s Magyarok, Trrk s Magyarok I, Budapest 1990, s.176-178.

374 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

edilen kltrel balantl duygunun da byk pay olduunu vurgulamaktadr4. Bu adan XIX. yzyl sonunda artlar olduka olgunlam grnmektedir. nk Avrupallar tarafndan devaml dlanan, Slav ve Germenler arasnda kalan Macarlarn, kendi kkenlerini aratrma ihtiyac duymalar; zellikle XIX. yzylda Macar dili ve tarihi konusunda youn aratrmalarn yaplmasna, yzyln sonunda buna dayal olarak Turanclk akmnn ve ortak etnik- kltrel zelliklerin kefedilmesi ile de Trkolojinin domasna yol amtr5. Istvn Flesche gre Macaristanda Trkoloji balangta Macar ve Trk halknn ortak kkenli olduu dncesine dayanyordu. Macar bilginler Turanl szn ise, toplayc bir dnce olarak Trk, Macar, Mool, Fin ve dier baka halklar ve dilleri iin kullanmlardr. Farz edilen bu ortak Turanl kken bilinci, her iki lkede geni katmanlarda kk salmtr6. lk kez Macaristanda ortaya kan Turanclk akm ve Trkolojinin getirdii bulgular, Osmanl mparatorluunda Trk milliyetiliinin olumasnda nemli bir etken olmutur7. Avrupada yeni g dengelerinin olutuu XIX. yzyl sonlar ve XX. Yzyl balarnda, Avusturya- Macaristan Monarisinin ykselen Panslavizm ve Pangermenizm karsnda, Osmanl mparatorluu ile ibirlii yapmas erevesinde, Macar Turanclarnn kurduu Turan Derneinin almalar iki lke arasndaki kltrel kprnn glenmesine araclk etmi, Osmanl Devleti ve Macaristan arasnda sosyal, kltrel, ekonomik ilikiler ok gelimitir8. Nmeth gibi Trk- Macar yaknlamasnn gerek byk gelimesini, Lajos Kossuthun Osmanl Devletinde grd kabulden sonra balayarak saladn vurgulayan Jzsef Kerekeshzy, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren iyi ilikilere ve yaknlamaya deinip, Mustafa Kemal Atatrkn dnyaya geldii zaman Trk ve Macar ilikilerinin atmosferinin byle bir durumda olduunu sylemektedir9. Kerekeshzy Mustafa Kemalin Macarlara kar nasl bir duygu dnyasnda yetitii sorusunun cevabn, Onun yetimesi srasnda, XVIII. Yzyla kadar savaan iki lkenin, artk var olan byle bir ortam nedeniyle, Macaristan hakknda iyi ve gzel szler iitebildii bir dnya olarak deerlendirmekte4 5

7 8 9

Nmeth, agm., s.176. Melek olak, 19. Yzyl Sonu- 20. Yzyl Balarnda Trk-Macar Yaknlamas, Toplumsal Tarih, Say: 89, Cilt.15, Mays 2001, s.9. Istvn Flesch, Atatrk s Kora, Musztafa Keml Atatrk Fggetlensgi Hborja s Kormnyzsa, Corvina Kiad, 2004, s.57. olak, 19. Yzyl Sonu- 20. Yzyl Balarnda Trk-Macar Yaknlamas, s.9. Bk., agm., s.4-10. Jzsef Kerekeshzy, Az Igazi Keml Egy Kztrsasg Szletse, Terebess Kiad, Budapest, 2000, s.198-2003.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 375

dir10. Mustafa Kemal bu ortamda daha genlik anda Avusturya Macaristan Monarisi ile tanmt. O zamanlar artk yllardan beri Balkanlarda nemli rol oynayan yar Avusturya nfuzu, Osmanl mparatorluunun gelecei asndan da nemli rol oynuyordu11. Mustafa Kemalin genliinde Macarlar hakknda ne bildii konusunda detayl veriler olmamasna ramen12, onlarla sava meydannda tanma frsat bulduu bilinmektedir13. Onlar, I. Dnya Sava srasndaki mttefikleri Macar askerlerdi14.nk bu sava srasnda zellikle 1915 ylnda Avusturya Macaristan mparatorluu ile irtibatn salanmasndan sonra zor durumda olan Trk mttefikinin yardmna Avusturya Macaristan topu bataryalar yetimi, Macar askerler, askeri malzemelerin tanmasnda ve zellikle havan topu kullanmnda bir hayli yardm etmilerdir15. Mustafa Kemal Paann cephede Macarlarla olan tankl konusunda Kerekeshzy yle demektedir16: Mustafa Kemal, nce burada grebildi; geni-elmack kemikli, Asyal grnl, tknaz Macar rkn Merkezi devletler adna Trkiye ile olan ibirlii byk sorundu. stanbulda muazzam Alman, Avusturya ve Macar askeri misyonlar konulanmlard ve Trklerin bunlar arasnda sadece Macarlara gnlden gelen sempati hissettiklerine dair orijinal veriler var Asla Macarlar ve Trkler arasnda srtme olmad. Bununla birlikte Avusturyallar ve bilhassa Almanlar ve Trkler arasnda sonuna kadar ou kez ekime meydana geliyordu. Kemal, tarihten yeterince bilindii gibi, Bat mttefikleriyle olan ibirlii srasnda iyi tecrbeler edinmedi. Almanlarla ve Avusturyallarla ok srtme vard. Bununla beraber O, Macarlarla sonuna dek sempatisini srdrd. Sava bittikten sonra, Trianon Antlamasn imzalayan ve zarara urayan, Trk halknn Milli Kurtulu Mcadelesini ve Atatrk dikkatle izleyen Macar halk, kendi silah gc ile tekrar bamsz devlet kuran ve Lozan Antlamasn gerekletiren Trklere hayranlk duymutur17. Atatrke gre ise eer bu iki halk tarih boyunca bir kere yan yana gelip akrabalklarnn farkna varsayd, Dou Av10 11 12 13 14 15

16 17

Kerekeshzy, age., s.198-1999. Flesch, age., s.53. Kerekeshzy, s.203. Flesch, s.54 Kerekeshzy, s.203. Melek olak, Macar Gyula Germanusun anakkale Sava ile lgili Anlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:XXIII, Mart-Temmuz-Kasm 2007, Say:67-68-69, s.134. Kerekeshzy, s.203-205. olak, Trk- Macar likileri ve Macaristanda Trk maj (XIX. Yzyl Sonlar- XX. Yzyln lk Yars), s.220-222.

376 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

rupa tarihi ok farkl olurdu. Yzyllarca dini nedenlerle balayan ve her iki tarafa da zarar veren savalarn yerini dostluk almalyd. Bu yzden Atatrk, Trk-Macar dostluunu lkesinin d politikasna da uygulam, Onun dneminde Trkiye Macaristan ilikilerinin esas, bu uyumlu dostlua dayanmtr. O, Macaristan ile siyasi, kltrel ve ekonomik ilikilerinin gelitirilmesine zen gstermitir. Lozan Antlamas yrrle girdikten hemen sonra Macaristan ile diplomatik ilikiler kurularak iki lke arasnda antlamalar imzalanm, karlkl ibirlii ortamnda pek ok Macar uzman Trkiyeye gelmi ve eitli alanlarda almtr18. Hatta bu uzmanlardan biri olan Jnos Mth Atatrkn bahvan olarak grev yapmtr19. Bylece genlik yllarnda Avusturya Macaristan Monarisinin bir yesi olan Macarlar tanyan, Dnya Savanda mttefik olarak onlarla buluan Mustafa Kemal Atatrk, bu kez ayn ekilde devlet adam olarak Macarlarla karlam20. Trk halk Macarlar karda olarak adlandrrken21, O da Macarlara kar derin bir sempati duymutur22. II. Atatrkn Tarih Tezi ve Macarlar II.I. Atatrkn Macar Tarihe Bak Atatrkn toplumsal olaylar deerlendiriinde ve dnya grnde tarihin nemli bir yer tuttuu bilinmektedir. Ondaki tarih bilinci olaylar, tarihsel geliimi iinde grecek ve deerlendirebilecek bir tarih kltrne dnt gibi, Trk tarihini gerek boyutlar ve ierii ile ortaya karmay ama edinen bir tarih tezi ve tarih almalarna yol amtr23. Trk Tarih Tezi ad ile bilinen, emperyalist Batnn Trk ve Trkl hakir gren tarih anlaynn yanl ve tarafl yaklamlarn ortaya koyarak, Trklerin medeniyet tarihinde ve insanlk aleminde sekin yerini gstermeyi ve Trk milletine zgven vermeyi amalayan bu tez, Atatrkn sistematize edilmi tarih anlaydr24. Byle bir tarih anlay iinde Trk tarihinin eskilii konusunda Mustafa Celaleddin ve Leon Cahundan, Trk tarihi ve uygarln bir btn olarak ele

18

19 20 21

22 23

24

Melek olak, Atatrkn Macar Bahvan Jnos Mthnin Anlarnda Ankara Hacettepe niversitesi, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl:4, Say:7, Bahar 2008, s.182-183. Ayrntl bilgi iin bkz. agm., s.182-193. Flesch, s.53-54. Istvn Gyrffy, A Trk Np Jvje, Gyrffy Istvn rasi a Balknrl s Trkorszgrl, a szerz sajat fotogrfiival, Terobess Kiad, 2001, s.90, Dagobert, s.194. Kerekeshzy, s.203. erafettin Turan, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar, Trk Tarih Kurumu, 3.Bask, Ankara, 1999, s.25. srafil Kurtcephe, Atatrkn Tarih Anlay ve Trk Tarih Tezi, Atatrk Dnce El Kitab I, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2004, s.223-224.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 377

almada Deguignesten, slam tarihi ve hilafet sorunu iin Leone Caetaniden, dnya tarihini bir btn olarak deerlendirme konusunda H.G. Wellsten yararlanan, uygarlk ve rk meselesinde J.A. Gobineauden E. Pittardn kitaplarna kadar birok eseri okuduu ve deerlendirdii grlen25, tarihe verdii nem dolaysyla yurt gezilerinde gittii okullarda zellikle tarih derslerini dinleyen26 Atatrkn, daima yabanc Trkologlar, zellikle Macar dilciler, tarihiler, dou aratrmaclarnn almalarn izledii bilinmektedir27. Trk kltrel ve bilimsel yaamnn yaratcs Atatrk, Macar dilinin geliim tarihini iyi biliyor ve bu kltrn en iyi bir ekilde eski Trk kltrne, diline benzediini dnyordu28. Bu dncenin oluumunda, Atatrkn okuduu bu kitaplarn byk pay olduu kukusuzdur. Atatrk rmin Vmberyden, Zoltn Gombocza, Gyula Nmethe kadar birok Trkoloun eserlerini incelemitir29. Gyula Nmethin 14 Eyll 1934de Budapeteden, Atatrke yazd mektupta szn ettii kitaplara baklrsa bu ilgi ortaya kmaktadr. Nmeth, mektubunda Onun kudretli idaresi altnda dnyay hayrette brakan terakkiler yapm, Trkiye Cumhuriyetine kar hissettii ihtiramat faikann delili olarak Trk ve Macar milletlerinin mnasebetlerinden, onlarn tarihi temaslarndan bahseden baz eserleri gnderdiinden sz etmekte, kitaplarn ierii ve nemi hakknda aklamalar yapmaktadr. Bu kitaplar Valentin Hmann ciltlik Macar Tarihi, Alexandre Taktsn Trk stilas Devrinden Krokiler (3 cilt), Trk stilas Devrinden, Macar Mazisinden, Eski Macar Asker Kumandanlar adl eserleri, Szildy- Szilgyinin Trk stilas Tarihinin Vesikalar (2 cilt) ve Trk Macar Devrine Ait Vesikalar (7 cilt), Karcson ve Tahallczynin Rkczinin Trkiyeye lticasna Dair Vesikalar, Takts, Eckhart ve Szekfnn Budin Paalarnn Macarca Muhaberat, Ern Simonyinin II. Rkczi Ferenc Devrine Dair ngiliz Diplomasisinin Muharrerat, Imre Karcsonun Trk Seyyah Evliya elebinin Macaristandaki Seyahatleri (2 cilt), Dak Farkasn Mltecilerin Mecmua Evrak, Klman Thalynin II Rkczi Ferenc Dairesinde (?) Yaam Olan De Laussure Czrn Trkiyede Yazlm Mektuplar adl eserler

25 26 27

28

29

erafettin Turan, age., s.25-47. Kamil Su, Atatrk Bir Tarih Dersinde, Belleten, Cilt: XLV/1, Say:177, Ocak 1981, s.419-436. Naciye Gngrm, Hungarolgia Trkorszgban Congressus Oktavus Internatonalis FennoUgristoum Jyvskyl 10-15.8.1995 Moderatores Jyvskyl 1995, Hungarologische Beitrge; jvskyl, 1995, 4. say, s.26. Naciye Gngrm, Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, Nemzetkzi Magyar Filolgiai Tarsasg, III. Nemzetkzi Hungarolgiai Kongresszus, Szeged 1991, Augusztus 12-16, s.1297-1298. Gngrm, agm., s.1297.

378 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

idi.30 Macar kltrne zel merak olan Atatrkn ktphanesinde yer alan deerli eserler arasnda, Gyula Nmethin mektubunda szn ettii kitaplarn yer aldna ve Atatrkn, Macar Trkolojisinin bu sekin simasnn, kendisine gnderdii ve neminden bahsettii bu kitaplar ok iyi ekilde incelediine hi kuku yoktur. Nitekim Atatrkn daha 1917 ylnda amda Gyula Nmethin Osmanl mparatorluunda hizmet eden Alman askerler iin hazrlad Trkische Grammatik isimli kitabyla ilgilenmesi31, Onun Macar bilginleri ile tankln ve Trkolojinin verilerinden haberdar olduunu gstermektedir. Ankaradaki Macar Krall Maslahatgzar elilik sekreteri Vitz Rnyeyin 11 Ekim 1934 tarihli raporu, Atatrkn bu ilgisini yanstmaktadr. yle ki: Son olarak karakteristik Trk devlet adamnn, Turan konularna ilgisini hedef alan, Gazinin bir gece elencesinde grdm bir kiisel anm aklamam izin veriniz. Diplomatik blm, bu mnasebetle nce Gazinin evinde davetli olduundan, protokol efi Gazinin zel konut blmnn bir ksmna bakmay tavsiye etti. Gazinin yaz masas nne birka kii geldik, ki onun zerinde dikkat ekici yerde Macar Milli Mzesi Mdr Zoltn Takcsn Macar dilinde bir etdn/ Sino- Hunnica/ tandm, ki onu en son burada bulunduu srada ad geen (O), yrym srasnda ithaf ederek Gaziye ulatrmt. Gazinin yaveri, ilgim zerine, Gazinin kiisel istei zerine hazrladklar artk Trke evirisi eklenmi almay gsterdi. Bunlara gre, Zoltn Takcs ve dier Turanla ilgili devir almalarn hazrlayan Macar bilginlerden, imkan olunca eserlerini Trkiye Cumhuriyeti Bakanna ulatrmalarn rica etmek uygun grnyor32. Atatrkn Macar Bykelilerini kabul edi tarz, grmelerin ana temas, bu konu hakknda ayrntl bilgi vermektedir33. Ankaradaki Macar Krall Elisi Jungerth Arnthy, 9 Ocak 1934te gven mektubunu sunmak iin Atatrkle grt srada edindii izlenimleri, Macar Dileri Bakan Klmn
30

31 32

33

Ad geen mektup, Budapetede Szchnyi Ktphanesinde El Yazmalar Blmnde 121/322 numaral dosyada kaytldr (bkz. Magyar Orszgos Szchnyi Knyvtar, (Macar Milli Szchenyi Ktphanesi) Kzirattr, Dosszie: 121/322). Gngrm, Magyar Ttudosk Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, s.1296. Macar Krall Maslahatgzar Elilik Sekreteri Vitz Rnyeyin 11 Ekim 1934 tarihli raporu, s.3 (Magyar Orszgos Lvltar (MOL); Macar Milli Arivi, K 63, 1934, 32/7 ). Macar Krall Elisi Jungerth-Arnthynin Macar Krall Dileri Bakan Klmn Knyaya gnderdii 10 Ocak 1934 tarih ve 2/fn.pol./1934 sayl raporu (MOL, K 63, 1934, 32/7); Macar Krall Elisi Zoltn Mariassynin Dileri Bakan Klmn Knyaya gnderdii 11 Haziran 1935 tarih ve 77/pol/1935 sayl raporu (MOL, K 63 1935-32/7); Flesch, s.342-343.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 379

Knyaya gnderdii 10 Ocak 1934 tarihli raporunda yle ifade etmektedir34 :(bkz. Ek I b-c) Gazi beni Hkmet Bakannn huzurunda kabul etti. Bu rol muntazaman, imdi darda olan, Bykelilerin yannda ise Dileri Bakan eksiini tamamlayan Dileri Bakan Vekili Numan Bey oynuyordu. Birka szle Ona gven mektubumu sunduktan sonra, bana yer gsterdi ve tam bir saat benimle konutu, ki o imdiye kadar henz gereklememiti. Alman Bykelisini en son benzer vesileyle rnein yalnzca 12 dk. alkoymutu. Olaanst uzun sre huzura kabul edilmem, Trkler gibi, Eliler camiasnda dikkati ekti. Konuma birka geleneksel cmleden sonra, millet trlerinin unsuruna dnd. Fin-Ugor kardeliinden, Trk-Macar, daha sonra halklarn genel rki tasnifine ve bunlarla iliki unsurlarna sra geldi. O Finlileri, mongoloid sayyor; dillerinin Macarlara olan benzeyiine gre; byle olmakla birlikte rk temeli yok. Fakat iki halkn binlerce yl ncesinde olan beraber yaamasna balyor. Laplar Finlilere kyasla, Trklere ve bize daha yakn sayyor. Halklarn rki blmlenmesinde dolikisefal ve brakisefal unsurlardan hareket ediyor. Ayrntl olarak bir tanesini ve dier rkn tarihini, corafi yerini tm yeryznde ve kltr geliiminde etkisini aklad. Gl kritik konusu yapt. Hatta gya dolikisefallerin, brakisefaller zerinde entelektel stnl olduu teorisini kabul etmedi. Tam tersine Ona gre dolikisefallerin kltr gelimi Cilal Ta Devrinde durdu. Yalnzca brakisefallerin mdahalesi, daha sonraki kltrn geliimine imkan verdi. Gazi bu unsurlar aklarken insan Onun bir Trk zgrlk kahraman ve reformisti deil fakat bir Bat Avrupa Bilimler Akademisi bakannn odasnda oturduuna inanabilirdi. O, benimle, halklarn rki akrabalyla uramaktan, byle fikir al verii yapmaktan memnuniyetini dile getirdi. Sonunda tekrar konumay Trk-Macar akraba ve dostluk ilikisine gtrdm. Ki onun zerine Gazi, gemi olaylara, halklarmzn tarihesindeki temasna bir gz att. Vaktiyle iki halk arasndaki savalarmz din ayrl kkrtmt, maalesef birbirlerine yalnzca zarar vermilerdi. Hayal edersek dedi-ki iki halk, lkelerimiz birbirine snr komusu olduu zaman akrabalklarn bilerek, birbirlerine yaslanarak korumu, glerini gelitirmi olsalard, son yzyllarda Dou Avrupa tarihi tamamen baka yn alrd. imdi onlar din devrini kapattklarna gre iki karde halkn-bu deyimi defalarca kulland- dostluu ve her alanda ibirliini salamlatrmasna hibir engel yok. Bizim halklarmzn ilikisi, zikredilen alarda olduu gibi ekillenmeli. Halklarmzn birbirleriyle olan ilikisini gelitirdiimiz zaman ilerlememiz gereken yn bu olsun.

34

Eli Jungerth Arnthynin ad geen raporu (MOL, K 63 1934, 32/7).

380 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Konumamzn bitiminde, dostluk atmosferine geldiimi ve iki milletin dostluunun gelitirilmesi erevesinde aklanan etkinliklerinde O ve hkmetinin iten desteini daima hesap edebileceimi taahht etti. Sonra iki laf ettii sekreter Rnyeyle tant. Daha sonra formaliteler dahilinde geldiim gibi Elilik binasna geri dndm. Eli Jungerthden sonra, 1935te gelen yeni eli Zoltn Mriassynin 1,5 yl sonra Atatrkle grmesi benzer ekilde cereyan etmitir. Zaman zaman Trke ve Franszca olarak geen, Elinin Atatrkn Franszcay iyi anlad ve bu dille kendini yeterince kolay ve dzgn olarak ifade ettii ve Macar Babakan Gmbsn Ankara ziyaretinden scak szlerle bahsedip, Onun hakknda bilgi ald bu grmede, karlkl dostluk mesajlarndan sonra Atatrk, favori temas olan Trk-Macar ortak kkenine, sonra Trklerin prehistoryasna ya da Onun tarafndan oluturulan ve btn halklarn medeniyeti Trklerden ald ynndeki teorisine gemitir35. Elinin u szlerinden bu teoriye yabanc olmad anlalmaktadr36: pek ou onlardan tryor ve en ok kltr balantl ve bilimsel tanmdan tespit edilebilir ki Trk kkenliler vb. vb Bu temaya iyice hazrlkl olduumdan ve ilgimi ok defa sorular ve aklamalar yoluyla da kant sunma imkanm olduundan, Gazi, gerekten aklamalar srasnda ateleniyordu. Kaln ciltleri ve haritalar getirtti, kah Trke kah Franszca aklad. Ve Menemenciolunun da ii birikti; Bykeliye btn sayfalar yeni Trk dilinde yazlm kitaptan Bakann emriyle evirmek zorunda olduundan. Birer cmleyi yanl anlayarak defalarca da ayaa kalktm, fakat Atatrk daima, ilgin sohbeti srdrmemiz iin oturtuyordu. Diktatrn hayran brakan bir grn vard; btn katlktan ve kurumdan muaf neredeyse saf (sade) onurla ve coku ile felsefe ve filoloji deyimlerinin Trkeden alnt olduunu gstermeye alt. Konumamz sonuna kadar bu temada geti. Politikadan bir sz bile edilmedi. ki kere kahve servisi yaparak, yaklak 1,45 dk. geti. Veda srasnda byle uzun zaman zahmet verdii iin zr diledi. Sonra Onun ynetiminde yazlan 7 ciltlik Trk Tarihini hediye etti. vgye boan ihsan ve iyilii-

35 36

Flesch, s.342-343. Flesch, s.343.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 381

ne yrekten teekkr ederek, elik edenlerle artk aynda, Himnuzun dinleniinden sonra Trk devlet bakannn kknden uzaklatm. Eli Mariassy, Atatrkle yapt bu uzun grmeyi, Atatrkn neredeyse tutkuyla urat almalarndan yana ilgisini dile getirmeyi uygun bir tarzla ifade etmesine balamaktadr37.Mariassy gven mektubunu sunutan sonra bata Babakan smet nn olmak zere devlet grevlilerinin iten kabuln ve rk akrabaln vurgulamalarn hem nezaket kural, hem iten gelen bir duygu olduunu belirterek, bunun arkasnda yatan nedeni yle aklamaktadr38: (bkz. Ek II-c) Oysa Gazinin Trk rki teorisinden sz eden zgn teorisini halkna oktrojalta ve rki olarak birbirine ait olu duygusunda kk salan, Macar halkndan tarafa sempatisi herkese malum olduundan beri, tembihleri hizmeti olarak takip eden Trk devlet adamlar ve politikaclar artk bu alanda oportnizmden de Onu takip ediyor. Dileri Bakannn Macar dostluunu vurgulaynn da buradan kaynaklandna inanyorum. Atatrkn Macar bilimine ilgi gstermesinde Macaristan bilimsel yaam hakknda gr bildiren Fuat Kprl ve Hamit Zbeyr Koay byk rol oynamlardr39. Hamit Zbeyr Koayn Nmethin rencileri arasnda olduu40, ayn ekilde Macaristanda ald Trkoloji eitiminin birikimi ile Trk tarihi zerinde ok sayda eser veren, Trk Tarih Tetkik Cemiyeti yesi de olan Hseyin Namk Orkunun I. Trk Tarih Kongresinde, Atatrkn Macarca tercmanln stlendii gz nne alnmaldr41. Atatrkn bu ilgisi, Trk tarih tezi iin Macar bilginlerinden yararlanma abasna yn vermitir denilebilir. Dagobertin ifadesiyle Atatrk vaktiyle Erdel Prensi Gbor Bethlen gibi, daima bilginler ordusu evreliyordu. Dou tarihinin tannm mesleki otoritesi Ferenc Zajtinin daveti de bu ekilde oldu. Atatrk Zajtinin bu yndeki almasyla tannca onu kendisi iin tercme ettirdi. Daha sonra Zajtiyi Trk-Hun ve Macar rknn tarihi zdeliinin belgelerinin or37 38

39

40 41

age., s.344. Ankaradaki Macar Krall Elisi Zoltn Mariassynin Macar Dileri Bakan Klmn Knyaya gnderdii 11 Haziran 1935 tarihli ve 77/pol./1935 sayl raporu. (MOL, K 63, 193532/7, s.1-4). Fuat Kprl 1938de Krsi Csoma Dernei (Krsi Csoma Tarsasg), 1964te ise Macar Bilimler Akademisi (Magyar Tudomnyos Akademia) onur yeliine seilmitir (Gngrm, agm., s.1299). Gyrgy Hazai, Gyula Nmeth, Nmeth Armaan, T.T.K. Basmevi, Ankara 1962, s.12. Nizam nen, ki Turan, Macaristan ve Trkiyede Turanclk, letiim Yaynlar, I.Bask, stanbul, 2005, s.290-291.

382 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

taya konulmas ile grevlendirdi. Bunu Zajtinin Atatrk tarafndan 1932 yl yaznda Ankaraya Trk Tarih Kongresine ars takip etti42. Dagobert bu almalar yle anlatmaktadr43: Zajtinin, Bakann saraynda akam 8den sabah 2-3e kadar sren hazrlk toplantlarnda hepsini pek ok dkmanla aydnlatmad Trk prehistorik tarihinin en gizli problemi yoktu. Sabah 9dan akam 6-7ye kadar leyin bir saatlik yemek arasyla, yaz scana ramen kongreye ait konferanslarn en sadk dinleyicisi, Bakan Atatrk idi. Sorunlar O kaydeder ve O adlandrrd. Veya kendiliinden beliren bilimsel rakipleri ynetirdi. Zajti Kongrede Az ndiai Rokonnpek Kzt adyla bir konferans verdi. Buna gre Macarlar Wo-Szua adl Altay snfndan, Trk halklarnn soyundan gelmekte idi. Bunun iin Trk topluluuna dahil oluyorlard44. Zajti konferansnda Hindistana ait Trkln ok eski ve daha yeni ura sahalarndan sz etti. Atatrkn byk beenisini kazand45. Atatrk ve Zajti arasnda geen bir konuma Atatrkn gece gndz megul olduu tarih almalarndaki tutkusunu yanstmaktadr46: Akam saat 8de Bakann saraynda yenilen akam yemeinden sonra genellikle sabah 3e dek, daha ok tartma srerdi. Atatrk Trklerin tarih ncesinin en can alc problemlerinin ne kadar srede zlebileceini bilmek istedi. - On yl iinde diye cevap verildi - Olmaz diye karlk verdi kesinlikle, bakanlk eden Kemal. sonucunu ben de grmek istiyorum dedi. Teolojiyi bitirmi Zajtiye bilgisinden dolay Bakan Kemal daima profesr diye seslenirdi. - Siz ne sylerseniz Profesr bey diye sordu Bakan, yannda oturan Zajtiye dnerek!... - Bir yl iinde - Nasl byle dnyorsunuz?
Dagobert, s.197. age., s.197. Pter Moricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, Turn, I-IV, XV. vf., 1932, s.3 Dagobert, s.198. Dagobert, s.198.

42 43 44 45 46

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 383

- Ekselanslarnn ynetiminde alan Trk Tarih Kurumunun ynetimiyle, Atillann 1500. yldnm nedeniyle Avrupa ve Asyann 60 bilim adam arasnda, 60 blmde toplanm Trk prehistorya problemi taksim edilsin. Bunlar onu Fransz dilinde gndersinler. Trk uzmanlar evirsin. Bir yl iinde iki muazzam cilt de yaynlanabilir. - Bu harika fikir gerekletireceiz. Profesr beyi ise devaml Trkiyede oturmaya davet ediyorum. Fakat konularn kaleme alnmas nasl olacak? Hazr bulunan uzmanlar zel komisyon iin birka ay rica ettiler, ama Bakan bunu da fazla buluyordu. - Buna ilikin ne nerirsiniz Profesr? dedi. - ayet bunun iin beni grevlendirme ltfunda bulunursanz iki gnde Ekselanslarnn emirlerine hazrlarm. - Pekala! Profesr Beyi bakanlmda aln 12 yeli Trk Tarih Kurumu yesi tayin ediyorum. Trk Macar kltrel ilikilerinin bu dnemde zenginletii gze arpmaktadr. Kltrel etkinlikler birbirini izlemitir47. Hatta karlkl ziyaretler sonucu iki lke arasndaki turizm yllar boyunca ok gelitii iin 1931de bunun organize edilmesine ihtiya duyulmutur. 2 Haziranda Macar Milli Turizm Konseyinin davetiyle Trk Turing Klp Bakan Reit Saffet Bey ve beraberindeki heyet Budapeteye gelmitir. Grmede Reit Saffet Bey, iki lkenin tarihi ilikilerini zellikle dikkate alarak Trk Macar Turizmine ait rehber kaleme almay tavsiye etmitir. rnein Eger Kalesi ve Eger ehrinin Trkler bakmndan olaanst byk tarihi ve turistik nemi bulunmakta idi. Reit Saffet ayrca Glbaba Trbesinin yannda sadece Trkiyede deil, ayn zamanda btn slam halklar arasnda olaanst derecede popler olabilecek bir Trk Macar Mzesinin kurulmasn tavsiye ettikten sonra Trk ve Macarlarn Hunlara dayanan ortak kkenini, bu ortak kkeni belgeleyecek Atilla heykelinin ortak bir gle dikilmesinin btn Trk milletine etkisi olacan belirtmeyi ihmal etmemitir48. 2 Eyll 1932de de Trkiye Cumhuriyeti Elisi Behi Bey ve Trk Tarihi Kurumunun temsilcisi Reit Saffet Bey onuruna Gellrt Otelinde verilen resepsiyonda, Macar Turn Derneinin birok yesi, Macar biliminin birok sekin simas, Trk Macar kltr ilikilerinin aydnlatlmas konusunda canl fikir
47 48

Dagobert, s.196-197; Hrek A Turni Tarssg, Turn, I-IV, XV vf., 1932, s.46. Dagobert, s.177.

384 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

alveriinde bulunmulardr49. Yzlerce Trk genci Macaristanda renim grmtr50. Ankarada Atatrkn giriimleriyle Trk Macar kltrel ilikilerinin gelitirilmesi iin alan Hungoroloji Enstits (1935)51, Trkiyedeki bu alanda kurumlamann gzel bir rneini tekil etmitir. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi kurulurken, Atatrkn arzusu zerine Hungoroloji de faklte kapsamna alnmtr52. Zira Macaristanda Trk Dili ve Trk Tarihi aratrmalarnn eski bir geleneinin bulunduu herkes tarafndan biliniyordu. Hungorolojiye yer verilmesinin balca sebebi bu idi53. Ferenc Zajti gibi54, Ankarada 1934 ylnda Trk Macar ilikileri hakknda verdii bir konferans sonras Atatrkn dikkatini eken55 ve Onun kiisel davetiyle Hungoroloji Enstitsn kurmak amacyla Ankaraya gelen56 Laszl Rsonyi sonradan Atatrkn dostluunu kazanm, Onun arkada olmutur57. erif Batavn deyimiyle ilhamn Atatrkten alan ve Onun nefesini ensesinde hisseden yapc ve yaratc bir ruha sahip olan fakltede, Hungorolojinin ana konusunu daima Macar Eskia tarihi oluturuyordu58. Faklte iinde en zengin kitaplklardan birine Rsonyi sayesinde kavuan ve Trk kltrne en yakn ve Trkolojinin en kuvvetli yardmcs olarak grlen Hungoroloji59 Atatrkn uza gren bir politik giriimiyle Trk bilim ve kltr alannda yerini almtr60. rgtsel olarak Trkoloji renimi ile iliki iinde bulunarak, lkeye ait Trkolojinin ayn trden tamamlaycs olmutur. Hungaroloji Enstitsnn yneticisi Laszl Rsonyinin bu dnemde Trk-Macar ilikilerinin organize edilmesinde sekin rol bulunmakta idi. 1937de artk o zaman Trk biliminin bir merkezi olan Dolmabahe Saraynda dzenlenen serginin Orta Asya Trklne ve Macar tarihine dair materyali Rsonyinin ynetiminde toplanmt. Macar bilginlerin rol, katlm Trk bilimsel yaamn, her eyden nce Trk dil bilimi ve tarihinin sonularn zenginletirmitir61. eitli kongrelerde
49 50 51 52

53

54 55

56 57 58 59 60 61

Hrek A Turni Tarssg, Turn, I-IV, XV vf., 1932, s.46. Gngrm, Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, s.1297. Gngrm, Hungarolgia Trkorszgban, s.26. erif Batav, Trk-Macar Mnasebetlerinde Hungorolojinin Yeri, Trk-Macar Mnasebetleri, Trk-Macar Dostluk Dernei Yaynlar No:5, s.3. erif Batav, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Rsonyi Anma Treni (23 Ocak 2001), Makaleler 3, Berikan Yaynevi, s.477-478. Dagobert, s.198. Laszl Rsonyi, Dou Avrupada Trklk, Hazrlayan: Yusuf Gedikli, Selenge Yaynlar, stanbul 2006, s.27-28. Gngrm, Hungarolgia Trkorszgban, s.27; Dou Avrupada Trklk, s.27-28. Kerekeshzy, s.205. Batav, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Rsonyi Anma Treni (23 Ocak 2001), s.478. Batav, Trk-Macar Mnasebetlerinde Hungarolojinin Yeri,Trk Macar Mnasebetleri, s.9-11. Gngrm, Hungarolgia Trkorszgban, s.26. Gngrm, Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, s.1299-1300.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 385

Nndor Fettich, Gyula Moravcsik, Andrs Alfldi, Kont Istvn Zichy, Laszl Rsonyi62, Gyula Nmeth gibi bilginler Macar bilimini Trkiyede temsil etmilerdir63. (bkz. Ek III) Bu dnemde Trk-Macar dil akrabal ve rkdalk dncesinin rnesans yaanmtr denilebilir64. II.II. Macarlarn Atatrkn Tarih almalarna Bak Atatrkn ada olan ve Onu bir idol olarak gren65 Macaristan Babakan Gyula Gmbs Atatrkn tarih ve dil alannda yapt almalarna olan hayranln ifade etmekten kendini alamamtr66. Gyula Nmeth, Atatrkn siyasi, toplumsal, kltrel alanda gerekletirdiklerinden ve Trkiyedeki gelimelerden sz eden Az Ujjaszletett Trkorszg adl makalesinde, Atatrkn yeni tarih anlayn yle ifade etmektedir67: Gazi Paa, Trk milli bilincini her ekilde ykseltmeye abalyor ve buna ilk olarak tarihsel aratrma ve tarih retimi reformlaryla yetimeyi istiyor. Onun giriimleriyle Trk tarih bilginleri bugn, Trkln insanla ait uygarln geliiminde olaanst nemli rol olduunu iddia ediyorlar. M.. 10.000 hatta daha ncesine geri gidiyorlar ve Trkln faaliyetinin uygarlk asndan eski zamanlara temellendirildiini ortaya koyuyorlar. Trkler Orta Asyadan yaylarak ilk uygarlklar balattklar yerlere gittiler ve Asyada in ve Hint, Kk Asyada Hitit, Mezopotamyada Smer ve Elam ve nihayet Msr, Akdeniz ve Roma Uygarl temellerini byle attlar. Bu zihniyette yetitiriyorlar ve retiyorlar bugn Trkiyede antik tarihi. Ortaa ve Yenia tarihinde daha az kkl deiim. Fakat olaylarn belirlenmesinde, olaylarn yorumlanmasnda olduka byk. Istvn Flesch de Atatrkn prehistorya zerindeki dncelerine deinirken Trklerin ok eski kkeni, dil geliimi ve tarihinin Onu olaanst derecede uratrdn, Trklere kar Avrupadaki nyarglarn Onu ok incittiini belirte-

62

63

64 65 66

67

Az Ankarai Magyar Kiralyi Kvtsg 1937 vi sszelfoglal politikai jelentse. s. 43 (MOL, K 63 1938-32). Az Ankarai M. Kir. Kvtsg 1936 vi sszefoglal politikai jelentse. s. 42 (MOL, K 63 193732.ttel, 32/1-32/41). Gngrm, Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, s.1297. Flesch, s.325. Melek olak, Trk-Macar likileri ve Macaristann Trk nklabna Bak (1919-1938), Beinci Uluslararas Atatrk Kongresi 8-12 Aralk 2003-Ankara, Bildiriler, Cilt:II, Ankara, 2005, s.1259. Gyula Nmeth, Az Ujjaszletett Trkorszg, Trkk s Magyarok, II. Cilt, Budapest 1990, s.182.

386 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

rek, Trk halkna zgven vermek iin Trk tarihini yazdrma konusunda yaptklarndan sz etmektedir68. Ankaradaki Macar Krall Elisi Lszlo Tahynin Macar Dileri Bakan Dr. Endre Pukye gnderdii 17 Kasm 1932 tarihli ve 63 pol. sayl raporu Atatrkn dnsel alanda yaptklarnn bir zetini sunmaktadr69. Gazi, tarih ve dil bilimlerine doru ilgi uyandrmaya, ulusun ok eski kkeni ve parlak gemiine doru dikkat ekmeye ve yklan panislam fikri ve Osmanl kltr yerine milletin nne yeni ideolojiyi yerletirmeye ve Kemalizmin pratik, politik amalarna doru olan abasnda fikri ve kltrel temel vermeye ve gemile balar yeniden yoluna koymaya abalyor. Atatrkn bu abasnn, Macaristanda XX. yzyl balarnda gittike gelien, Trk stiklal Savan ve Atatrk destekleyen Macar Turanclarn da70 etkiledii grlmektedir. Yayn organlar Turn dergisinde kan yazlar bunu gstermektedir71. Trk tarihini yazma konusunda Trk Tarih Kurumunun almalarndan sz eden Macar Turanclarndan Pter Mricz72 benzer bir ekilde yeni Trk tarihi yazm hareketinin ba amacn, uygar dnyaya kar Trkln itibarnn iadesi ve Trk halklarnn dnya uygarlk tarihinde nasl stn bir rol oynadklarn gstermek olarak deerlendirmektedir73. Macar Turanclarna gre yeni tarih anlay yledir74: Okullar iin yazlm tarih kitabnda hibir yerde Turan veya Turanl szne rastlanmad grnyor. Bizim Turanl halklar veya halklar hakknda anma yaptmz yerde Trk yazarlar Turanl adlandrlmas yerine Trk szn, belirten sfat olarak kullanyorlar. Bu mutlaka tartma konusu olacak. Bunu saymazsak artk buraya kadar, byk Gazinin insiyatifi ile Trk tarih yazarlarnn milletinin yararna artc olarak byk ii ynettiklerini bilmemiz gerekir. Onlar kltr tarihi merkezine Trkl koyduklarndan, yeni Trk tarih yazm hareketine doru btn dnyada byk ilgi
Flesch, s.346. Ankaradaki Macar Krall Bykelisi Lszlo Tahynin Dileri Bakan Dr. Endre Pukye gnderdii 17 Kasm 1932 tarih ve 63/pol-1932 sayl raporu, s.5.( MOL ,K 63, 32/1, II./1932.1) Melek olak, Atatrk Dneminde Kltrel, Siyasi ve Ekonomik Bakmdan Trk-Macar likileri (1919-1938), Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:1, Say:2, Gz 2000, s.6266. Mricz Pter, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, Turn, I-IV, XV. vf., 1932, s.1-6.; Mricz Pter, Gazi Musztafa Kemal s a Trk Kztrsasg Alkotsai,Turn, I-IV, XVI. vf., 1933, s.14. Mricz, Gazi Musztafa Kemal s a Trk Kztrsasg Alkotsai, Mricz, Az Ujtrk Trtnetrsi Mozgalom, s.1. Mricz, Az Ujtrk Trtnetrsi Mozgalom, s.2. Mricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom , s. 5-6.

68 69

70

71

72

73 74

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 387

uyandrdklarn saptyoruz. imdi Trkiyede her ey adeta aniden oluyor. Trklerin zamanlar yok- onlar byle sylyorlar- yava ilerlemeye. Tarih kongresi Temmuzda Ankarada idi. Ve artk iki aylna bir dier byk nemde kongreyi, dil bilimini stanbulda yaptlar. Bunun da btn oturumlarnda dil reformu konusunu da eline alan Cumhurbakan oradayd. Bu alanda da byk admlarla Trk kardelerimiz ne ilerliyorlar. Mmkn olabilen en ksa zaman iinde kltr ve uygarln her alannda batl halklara erimeleri abasna yneliyorlar. Atatrkn tarih almalarnn doal olarak Macarlar ilgilendiren yn Macar tarihi ile balants idi75. Atatrk bu adan Trk ve Macarlarn Hun kkenli olmasnn en sadk aratrmacs olarak nitelendirilmektedir76. Macar bilim dnyasnda teden beri bilinen Macar-Hun gelenei ve prehistorya aratrmalarnda Trk kavimleriyle balant meselesine77, imdi Trk tarihi yazm srasnda ilgi duyulmas78, Trkiyede tarih alannda izlenilen yeni yntem Macarlarda merak uyandryordu. Gerek Macar Bykelilii raporlarndaki bu konudaki uzun aklamalar79 gerekse Turan dergisinde kan yazlar80 (bkz. Ek IV, Ek V) bunu gstermektedir. Pter Mricz Atatrkn tezinden sz ettikten sonra yle demektedir81: Bizim sadece bu hareketin geliimini sempati ile takip etmemiz mmkn. Zira bizi de yabanc, zellikle batl tarih yazarlar, yeterince ok defa karaladlar. Biz de itibarn iadesi savan bugn dahi kazanyoruz. Batl tarihilerin iddiasna gre, yurt tutan ok deerli atalarmzn kitleleri yalnzca kaba, barbar idi. Pek ok defa yabanc yazarlar bugnk Macarlar hakknda hor gren fikir akladlar. rnein en ok Alman yazarn iddiasna gre bizim bamsz bilimimiz bile yok, zgn sanatmz ise hi! Biz buna kar Trk kardelerimize benzer suretle gayretli ekilde, gemii modern tarih yazmnn yntemi ve aralaryla aratryoruz. Onlarla balantl gerei saptyoruz ve gemite milletimizin insanln ilerlemesinin nemli etkeni olduunu dorulayan verileri destekliyoruz.
75 76 77

78 79

80

81

Dagobert, s.197; Mricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, s. 1-6. Dagobert, s.197. Hrek: A Magyar Tudomnyos Akadmia, Turn, VI. vf. I-II. vnegyed, 1923, s.60. (MOL, K 28 412. ttel) Mricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, s. 1-6. Eli Jungerth Arnthynin 10 Ocak 1934 tarihli raporu (MOL, K 63 1934, 32/7); Macar Krall Maslahatgzar Elilik Sekreteri Vitel Rnyeyin 11 Ekim 1934 tarihli raporu, s.3 (MOL, K 63 1934, 32/7); Macar Krall Elisi Zltan Mariassynin Dileri Bakan Klman Knyaya gnderdii 11 Haziran 1935 tarih ve 77 pol/1935 sayl raporu (MOL, K 63 1935-32/7). Mricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, s.1-6; Mricz, Gazi Musztafa Kemal s a Trk Kztrsasg Alkotsais.7-15. agm., s.2,5.

388 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Trk tarih yazarlarnn biz Macarlarn kkeni ve Macar dili hakkndaki grlerinin ne olduunu bilmek ilgin. Biraz nce ad geen tarih eserinin ikinci cildinde bununla ilgili olarak unlar okunabilir: Macarlar Fin-Ugor halk ve Trk-Ugur halklarnn karmlarndan dodu. Madem ki Trk-Bulgarlarn atalar Trk-Ugurlar, Fin Ugorlardan daha yksek medeniyete sahiplerdi; kltr asndan eski Macarlar daha ziyade Trk telakki edilebilirler. nc cildinde ise: Macaristan, Hunlarn yurdunda, Arpadlarn ynetimi altnda olutu. Macarlar kken olarak Trktrler, bununla beraber farkl halklarla srekli temas ettiler ve dilleri byle kark oldu- Ayn yerde Macarlarn yabanc ismi ile ilikili olarak tarih yazar unu aklyor: Soylu (yani soylu halk tabakasn oluturan) HunUgurlar, Hungarlar (Hungarok) byk blgeyi ve iktidar sahibi olmu aristokrasiyi oluturuyorlard. Yani Trk tarih yazar, daha yeni Macar tarihilerinin yapt gibi, Macarlarn ad Hungar szn Hun-Ugur ve On-ugur sznden tretmiyor. I. cildin 18. sayfasnda, Trk dili konuan halklar sayyor ve aklyor ki Macarlar ve Finlilerin dili ayn Trk dilinin temel kurallarn gsteriyor, fakat baka dil biimini aldlar ve daha sonra bundan gelitiler. Birinci cildin 342. sayfasnda Alanlar, Hunlar, Macarlar ve Trklerin ayn gruba dahil olduu iddiasn buluyoruz. Dagobertin Atatrk ve Macar bilgin Zajti arasnda geen Trk tarihini yazma konusundaki grmeden sonra Atatrkn yaptklar konusunda yapt yorum, Macar Turanclarndan, Macar yneticilerine ve Macar bilim adamlarna kadar, genel olarak Macarlarn grlerine tercman olacak niteliktedir82. O zamandan beri Turanl halklarn tarih ncesinin ve ok eski Trk Macar ilikilerinin en harika ve en balca almas olacak olan bu byk eser Macar Turanl bilginin dncesi temelinde ve etkili katlm ile gerekleme safhasna ulat. Byle hazrlyor, Trk halknn atas Kemal Atatrk, Trkln ok eski ve bugnk yeniden yaplanan muhteem tarihini! Trk milletinin Dnya Savandan beri elde ettii btn bunlar, bykl ve ilerlemeyi bir insana, tek yiit adama borlu. O olmadan Trk milleti bugn, orada dmanlarnn milli varlnn son kalntlarndan da yoksun brakaca yetersiz yaama mahkum edilerek bekleyecei Anadolunun birka verimsiz i vilayetine geri skrd. Fakat Kemal Atatrk ulusun kederli kaderine erimesine izin vermedi ve gl kararyla onu umutsuzlua d girdabndan kard. nnde eiliyor btn dnya ve eiliyoruz nnde, biz eserinin nnde; Turanl karde Macarlar da. lme mahkum edilmi Mustafa Kemal Paa, bakaldran Gazi olarak, sonra ise Kemal Atatrk adyla,

82

Dagobert, s.199.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 389

gen Trkiye Cumhuriyeti Bakan olarak, muzaffer halk ve ordusunun banda yklmakszn onun delilini gsterdi ki baarnn ilk art elik gibi irade ve yreklilik. Sonu XIX. yzyl sonlarndan XX. yzyl balarna doru Trk-Macar ilikilerinin gittike gelitii ortamda, Mustafa Kemal Atatrkn Macarlarla tankl da balamtr. Macar kltrn iyi tanmas nedeniyle Atatrk Macarlar hakknda iyi ve olumlu duygular beslemitir. Bu durum Trkiye Cumhuriyetini kurduktan sonra Macar uzmanlardan yararlanmasna, tarih tezinin oluumu srasnda Macar bilginlerle fikir alveriinde bulunmasna neden olmutur. Trk ve Macar milletlerinin gemite ortak kkene dayal tarihi geliiminin, dile ait zelliklerinin aratrlmas iin Hungaroloji Enstitsn kurdurmutur. Atatrkn tarih tezi ve yeni tarih anlay, Macarlar tarafndan ilgi ile izlenmi, byk yank uyandrmtr.

390 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

KAYNAKLAR I.Ariv Belgeleri Magyar Orszgos Szchnyi Knyvtar, (Macar Milli Szchenyi Ktphanesi): Kzirattr, Dosszie: 121/322 Magyar Orszgos Lvltar (MOL: Macar Milli Arivi ): K 63, 32/1, II./1932.1, K 63 1934, 32/7, K 63 1935-32/7. II. Kitaplar FLESCH, Istvn; Atatrk s Kora, Musztafa Keml Atatrk Fggetlensgi Hborja s Kormnyzsa, Corvina Kiad, 2004. KEREKESHZY, Jzsef; Az Igazi Keml Egy Kztrsasg Szletse, Terebess Kiad, Budapest, 2000, s.198-2003. NEN, Nizam; ki Turan Macaristan ve Trkiyede Turanclk, letiim Yaynlar, I.Bask, stanbul, 2005. RSONYI, Laszl; Dou Avrupada Trklk, Hazrlayan: Yusuf Gedikli, Selenge Yaynlar, stanbul 2006. TURAN, erafettin; Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar, Trk Tarih Kurumu, 3.Bask, Ankara, 1999. III. Makaleler BATAV, erif; Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Rsonyi Anma Treni (23 Ocak 2001), Makaleler 3, Berikan Yaynevi, s.477-482. ____________; Macaristanda stiklal Reform Hareketleri ve Kossuth Trk-Macar Mnasebetleri, Trk-Macar Dostluk Dernei Yaynlar No:5, Orun Matbaas, Ankara,s.54-90. ____________; Trk-Macar Mnasebetlerinde Hungorolojinin Yeri, Trk-Macar Mnasebetleri, Trk-Macar Dostluk Dernei Yaynlar No:5,Orun Matbaas,Ankara,s.3-15. OLAK, Melek; 19. Yzyl Sonu- 20. Yzyl Balarnda Trk-Macar Yaknlamas, Toplumsal Tarih, Say: 89, Cilt.15, Mays 2001,s.4-10.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 391

____________, Atatrk Dneminde Kltrel, Siyasi ve Ekonomik Bakmdan Trk-Macar likileri (1919-1938), Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt:1, Say:2, Gz 2000,s.61-72. ____________, Atatrkn Macar Bahvan Jnos Mthnin Anlarnda Ankara, Hacettepe niversitesi, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl:4, Say:7, Bahar 2008,s.181-193. ____________, Macar Gyula Germanusun anakkale Sava ile lgili Anlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:XXIII, Mart-Temmuz-Kasm 2007, Say:67-6869,s.133-144. ____________, Trk-Macar likileri ve Macaristanda Trk maj (XIX. Yzyl SonlarXX. Yzyln lk Yars), Symposium International dImagologie, Uluslararas mgebilim Sempozyumu, 26-28 Avril 2004 Mula, Tome: II, Mula 2006,s.215-231. ____________, Trk-Macar likileri ve Macaristann Trk nklabna Bak (19191938), Beinci Uluslararas Atatrk Kongresi 8-12 Aralk 2003-Ankara Bildirileri, Cilt:II, Ankara, 2005,s.1253-1266. GNGRM, Naciye; Hungarolgia Trkorszgban Congressus Oktavus Internatonalis Fenno-Ugristoum Jyvskyl 10-15.8.1995, Moderatores Jyvskyl 1995, Hungarologische Beitrge; jvskyl, 1995,s.23-34.
____________, Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, Nemzetkzi

Magyar Filolgiai Tarsasg, III. Nemzetkzi Hungarolgiai Kongresszus, Szeged 1991, Augusztus 12-16, s.1295-1301. GYRFFY, Istvn A Trk Np Jvje, Gyrffy Istvn rasi a Balknrl s Trkorszgal, a szerz sajat fotogrfiival, Terobess Kiad, 2001,s.89-90. HAZAI, Gyrgy; Gyula Nmeth, Nmeth Armaan, T.T.K. Basmevi, Ankara 1962,s.1-14. Hrek: A Turni Tarssg, Turn, I-IV, XV vf., 1932,s.46. Hrek: A Magyar Tudomnyos Akadmia, Turn, VI. vf. I-II. vnegyed, 1923,s.60. MRICZ Pter, Az Ujtrk Trtnetrsi Mozgalom, Turn, I-IV, XV. vf., 1932, s.1-6. ____________, Gazi Musztafa Kemal s a Trk Kztrsasg Alkotsai,Turn, I-IV, XVI. vf., 1933,s.7-15. NMETH, Gyula; Az Ujjaszletett Trkorszg, Trkk s Magyarok, II. Cilt, Budapest 1990, s.178-183. ____________, Trkk s Magyarok, Trkk s Magyarok I, Budapest 1990, s.176178.

392 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

KURTCEPHE, srafil; Atatrkn Tarih Anlay ve Trk Tarih Tezi, Atatrk Dnce El Kitab I, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2004,s.217-225. SU, Kamil, Atatrk Bir Tarih Dersinde, Belleten, Cilt: XLV/1, Say:177, Ocak 1981,s.419-436.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 393

EKLER EK I- a

Ankaradaki Macar Krall Elisi Jungerth Arnthynin Macar Dileri Bakan Klmn Knyaya gnderdii 10 Ocak 1934 tarihli raporu (MOL, K 63, 1934, 32/7)

394 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

EK I-b

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 395

EK I-c

396 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

EK II-a

Ankaradaki Macar Krall Elisi Zoltn Mariassynin Macar Dileri Bakan Klmn Knyaya gnderdii 11 Haziran 1935 tarih ve 77/pol./1935 sayl raporu (MOL, K 63, 1935, 32/7)

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 397

EK II-b

398 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

EK II-c

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 399

EK III

Macar Krall Eliliinin 1936 yl raporu s.42 (MOL, K 63, 1937 32. ttel, 32/1-32/41)

400 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

EK IV

Pter Mricz, Az jtrk Trtnetrsi Mozgalom, (Turn, I-IV, XV. vf., 1932)

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 401

EKV -a

Pter Mricz, Gazi Musztafa Keml s a Trk Kztrsasg Alkotsai (Turn, I-IV, XVI. vf., 1933, s.14.)

402 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

EK V-b