T.C.

KIRIKKKALE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Fatih Bahivana ait 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk Politik Hayatna Etkisi adl tez almas, jrimiz tarafndan, Kamu Ynetimi Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN

ye: Sara ONUR (Danman)

ye: Rafet EVKBA

NDEKLER KSEL KABUL / AIKLAMA....I NSZ....II ZET..III ABSTRACT...IV KISALTMALAR TABLOSU.V GR1 BRNC BLM LTERATRDE ASKER MDAHALE I. Temel Kavramlar.5 I.1. Tanmlar..5 I.1.1.Devrim.6 I.1.2. htilal......................7 I.1.3. Muhtra.......................8 I.2. Silahl Kuvvetlerin Politik Hayata Etkisi...9 I.2.1. Pretoryenizm......................9 I.2.2. Askeri Mdahalenin Nedenleri.....................14 I.2.2.1. Askeri Mdahalelerde Askeri Yapnn nemi...15 I.2.2.2. Politik Kltr..19 I.2.2.3. Politik Ynetimin Baarszl..20 I.2.2.4. Meruiyetin Yitirilmesi..21 I.2.3. Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahale Biimleri.....................22 I.2.3.1. Hakemlik levi veya Veto (Riyaset) Rejimi.....................22 .I.2.3.2. Bekilik levi veya Muhafz Rejimi.....................23 I.2.3.3. Yneticilik levi veya Hkmedici Rejim.....................23 I.3.Trkiyede Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahalesinin Tarihsel Geliimi....................26 KNC BLM 1960 VE 1980 ASKER DARBELER VE MDAHALELER NCES POLTK SRE II. 1.1950 DEN 27 Mays 1960 Mdahalesine Kadar Politik Sre. .29 II.1.1 D.P. ktidar Dnemi (1950 1960)..29

II

II.1.2. 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas....42 II.1.2.1. Milli Birlik Komitesi44 II.1.2.2. On Drtllerin Tasfiyesi.....51 II.1.2.3. Kurucu Meclisin Tekili...54 II.1.2.4.1961 Anayasasnn Hazrlk Sreci.57 II.1.3.1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Askeri Otoritenin Kazand Yeni Yetkiler59 II.1.3.1.Yasama Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler67 II.1.3.2. Yrtme Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler..69 II.1.3.2.1. Cumhurbakannn Seimi.....69 II.1.3.2.2. Genelkurmay Bakannn Anayasal Dzen erisindeki Yeri70 II.1.3.2.3. Milli Gvenlik Kurulunun Anayasal Dzen erisindeki Yeri..71 II.1.3.3. Askeri Ynetime ve Kararlarna Tannan Ayrcalklar..73 II.2. 1970DEN 12 Eyll 1980e Kadar Politik Sre.74 II.2.1. 1973 Milletvekili Genel Seimi ve Sonras..75 II.2.2. 1977 Erken Milletvekili Genel Seimi ve Sonras....80 II.2.3. 12 Eyll 1980 Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas.92 II.2.3.1. Kurucu Meclisin Oluturulmas ve 1982 Anayasasnn Hazrlan.101 II.2.3.2. 1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri.104 II.2.3.3. Politik Partilerin Kurulmas.111 NC BLM 1960 VE 1980 ASKER MDAHALELERNN POLTKAYA ETKS III.1.1960 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dolayl Etkisi115 III.1.1 Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi..115 III.1.2. Sivil Topluma Etkisi..117 III. 2. 1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dolayl Etkisi.....120 III.2.1. Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi120 III.2.2. Sivil Topluma Etkisi...125 III. 3. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Dorudan Etkisi.127 III. 3. 1.1960 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi.129 III.3.2. 1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi130 III. 4. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Etkilerinin Karlatrlmas..134 GENEL DEERLENDRME VE SONU .140 KAYNAKA.147

III

KSEL KABUL / AIKLAMA

Yksek lisans tezi olarak hazrladm 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk Politik Hayatna Etkisi adl almam, ilmi ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazdm ve faydalandm eserlerin bibliyografyada gsterdiklerimden ibaret olduunu, bunlara atf yaparak yararlanm olduumu belirtir ve bunu eref ve haysiyetimle dorularm.

25.07.2005 Fatih BAHVAN

NSZ
Trkiyede silahl kuvvetler cumhuriyetin kurulmasndan itibaren 1960a kadar lkenin politik ynetiminde aktif olarak yer almamaktadr. Fakat silahl kuvvetler ilk kez 27 Mays 1960 tarihinde dnemin mevcut politik iktidarna dorudan mdahale ederek o zamana kadar srdrd tutumunu deitirmitir. Silahl kuvvetler bu tarihten sonra dolayl olarak 12 Mart 1971de ve 12 Eyll 1980de de dorudan politik iktidara mdahalede bulunmutur. Mdahalelerin balangc olan 27 Mays 1960 mdahalesiyle 12 Eyll 1980 mdahalesinin ncelikli etkisi politikaya olmutur. Bu etkileri mdahaleler sonrasnda yaplan anayasa, yasa ve kararlarda grmemiz mmkndr. Her iki mdahalenin de Trk politik hayatna etkilerinin benzerlikleri ve farkllklar bulunmaktadr. almada her iki mdahalenin de politik hayata etkilerinin benzerlikleri ve farkllklar belirtilerek bunlarn politik hayat nasl ekillendirdii anlatlmaktadr. Askeri mdahaleler belirli bir srecin sonunda gerekletiinden her iki mdahale ncesindeki onar yllk dnemlerde almada anlatlmtr. almada ayrca genel olarak askeri mdahalelerin nedenleri anlatlarak mdahale biimlerine de yer verilmektedir. Her iki mdahale de hem genel olarak askeri mdahale nedenleri asndan hem de mdahale biimleri asndan deerlendirilmitir. almay bilimsel eser kaidelerine gre hazrlattran, kelime ve cmle hatalarn dzelterek bilimsel dil kullandrmay salayan saygdeer retim yesi Yrd. Do. Dr. Sara ONURa teekkrlerimi sunarm.

II

ZET
Silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, lkenin politik kltr, politik ynetimin baarszl ve meruluunu yitirmesi gibi etkenlerin bir araya gelmesi askeri mdahaleye neden olmaktadr. 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinde de bu nedenlere benzer etkenler grlmektedir. Her iki mdahalede belirli bir sre yaandktan sonra gereklemi ve politik hayat etkilemitir. Askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farkllklar bulunmaktadr. Silahl kuvvetler bazen politik iktidara dorudan mdahale etmekte (1960 ve 1980) bazen de yaptrd veya aldrd kararlarla dolayl olarak (1971) politikaya mdahale etmektedir. 1960 askeri mdahalesinin politikaya mdahalede bir gelenein olumasna sebebiyet verdii sylenebilir. Her iki mdahalede ana ama, bozulan lke ynetiminin istikrara kavuturularak iddet ve terr olaylarnn nlenmesi ve yeniden demokratik dzene dnmek olarak belirtilmitir. Her iki mdahalede ncelikle politikay etkilemekle beraber ekonomik ve toplumsal hayat da etkilemitir. Belki de en nemlisi her iki mdahalede, politik iktidarda bulunanlar iin askeri mdahaleyle karlaabilecekleri dncesini oluturmutur. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda mevcut sivil iktidar deitirilerek yeni bir anayasa ve birtakm yasal dzenlemelerin yaplmas politikay dorudan ve dolayl olarak etkilemitir. Her iki mdahalenin de politikaya ncelikli etkisi mevcut iktidar (D.P ve A.P) deitirmek ynnde olduundan ounluun temsil edilmesi engellenmitir. Mdahalelerin politika zerindeki etkisi sadece askeri ynetim dnemlerinde deil, bata anayasa olmak zere, yasalarla getirilen dzenlemelerle sivil ynetime geildikten sonra da grlmektedir. Bunlara rnek olarak, politik katlm ve rgtlenme zerindeki etkileri ve silahl kuvvetlerin askeri ynetim sresince yapt dzenlemeleri sivil denetimin dnda brakmasn gsterebiliriz. Btn bunlara karlk Trkiyede askeri mdahaleler demokratik rejime ciddi zararlar verse de onu ykmamaktadr. Demokratikleme seviyesinin, refah, adalama ve gelimilik dzeyinin ykseldii toplumlarda askeri mdahale olasl gittike azalmaktadr. Demokratik kazanmlar, refah ve gelimilik dzeyinin giderek artt Trkiyede de, askeri mdahale olasl azalmtr.

III

ABSTRACT
When factors, such as certain structural features of the armed forces, the political culture of the country and the failure of the political management converge, they usually result in military interventions. Similar factors were observed in the military interventions of 1960 and 1980. Both interventions took place after certain events had transpired and had significant effects on the political life. There are some differences in the way these military interventions took place. The armed forces sometimes directly intervene in the political power ( 1960 and 1980) and sometimes do so indirectly through forced decisions (1971). The military intervention of 1960 somewhat established a tradition for intervening withthe politics. The main purposes of both interventions have been described as to bring stability to the volatile administration, to prevent violence and terror acts and to restore the democratic order. Both interventions principally affected politics, but had serious repercussions on economic and social life as well. Perhaps, the most important consequence was that the political power started to regard military intervention as a close possibility. As a result of 1960 and 1980 military interventions, the civilian power was overthrown and a new constitution and legal regulations were introduced, influencing the politics both directly and indirectly. The main effect the interventions had on the politics were the overthrow of the political powers (D.P and A.P) and the majority of the people could not be represented. The repercussions of these interventions have been far reaching, observed

IV

KISALTMALAR TABLOSU
C.G.P : Cumhuriyeti Gven Partisi C.H.P : Cumhuriyet Halk Partisi D.M : Danma Meclisi D.P : Demokrat Parti

I.M.F : Uluslararas Para Fonu K.K.K : Kara Kuvvetleri Komutanl M.B.K : Millli Birlik Komitesi M.G.K : Milli Gvenlik Kurulu M.H.P : Milliyeti Hareket Partisi M.S.P : Milli Selamet Partisi P.P.K : Politik Partiler Kanunu T.C.K : Trk Ceza Kanunu T.S.K : Trk Silahl Kuvvetleri Y.A.D :Yksek Adalet Divan

GR
lkenin ierisinde bulunduu olumsuz ekonomik, politik ve toplumsal durumun sonucunda gerekleen askeri mdahaleler ncelikle politikay ve politikacy etkilemektedir. almann temel amac da, byle bir sre yaandktan sonra gerekleen 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Trk politik hayatna etkilerini analiz ederek, bu yolla muhtemel mdahaleleri ngrebilmektir. almann birinci blmnde konunun daha iyi anlalmas iin gerekli grlen temel kavramlardan bazlar aklanmtr. Yine bu blmde, silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, toplumun politik kltr, sivil ynetimin baarszl ve meruiyetini yitirmesi askeri mdahalelerin nedenleri olarak belirlenmitir. Bu blmde ayrca mdahalelerin politikay nasl ve hangi yntemlerle etkilediini gsteren mdahale biimleri de Trkiye rneine uygun olarak anlatlmtr. Blm sonunda ise mdahale nedenleri olarak belirtilen hususlarn Trkiyedeki askeri mdahalelere uygunluu anlatlmtr. alma konusunun 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinin politikaya etkisi olmas ikinci blmn yazlmasn gerekli klmtr. nk etki ifadesi sadece sonucu yani mdahaleyi anlatmamakta bununla birlikte nedeni de yani mdahale ncesi yaanan gelimeleri de iermektedir. Her iki mdahalenin de ncesinin bilinmesi mdahaleyi gerekletiren askeri ynetim tarafndan aklanan darbe nedenlerinin gerekleip gereklemediini anlamamza imkan salamaktadr. Teorik olarak askeri mdahaleler belirli durumlarda gereklemektedir. Silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, lkenin politik kltr, politik ynetimin baarszl ve meruluunu yitirmesi gibi etkenlerin bir araya gelmesi askeri mdahaleye neden olmaktadr. 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinde de bu nedenlere benzer etkenleri grebiliriz. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda mevcut sivil iktidarn deitirip yeni bir anayasa ve birtakm yasal dzenlemeler yaplmas politikay dorudan ve dolayl olarak etkilemitir. Her iki mdahalenin de ncelikli etkisi mevcut politik iktidara (D.P ve A.P) olmu bylece ounluun temsil edilmesi engellenmitir. Her iki mdahaleyle, devlet fonksiyonlar zerindeki askeri etkiyi artrmtr. Mdahalelerin politika zerindeki etkisi sadece askeri ynetim dnemlerinde deil, bata anayasa olmak zere, yasalarla getirilen dzenlemelerle sivil ynetime geildikten sonra da olmaktadr. Ayrca her iki mdahalenin de politik katlm

ve rgtlenme zerine nemli etkileri bulunmaktadr. Btn bunlara karlk Trkiyede askeri mdahaleler demokratik rejime ciddi zararlar verse de onu ykmamaktadr. Bununla birlikte her iki mdahalede de askeri ynetim yapt dzenlemelerle sivil denetimini ilevsiz klmtr. almada Askeri mdahaleler hakknda temel varsaymlar olarak unlara yer verilmitir. lki, askeri mdahaleler silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, politik kltrn yetirince gelimemesi, sivil ynetimin baarszl ve meruiyetinin yitirmesi gibi nedenlerin bir araya gelmesiyle gereklemektedir. kincisi, askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farkllklar bulunmaktadr. Silahl kuvvetler bazen politik iktidara dorudan mdahale edip onu deitirerek bazen de yaptrd veya aldrd kararlarla dolayl olarak politikaya mdahale etmektedir. ncs, hem 1960 hem de 1980 Askeri mdahalesiyle esas ama olarak, bozulan lke ynetiminin istikrara kavuturularak iddet ve terr olaylarnn nlenmesiyle yeniden demokratik dzene dnlecei belirtilmitir. Drdncs, her iki mdahalede ncelikle politikay etkilemekle birlikte ekonomiyi ve toplumsal hayat da etkilemitir. Beincisi, her iki mdahaleden sonra politik iktidarda bulunanlarn, dncelerinde askeri mdahaleyle karlaabilecekleri tehlikesi olumutur. Sonuncu olarak, politik yneticilerin bu dncesi silahl kuvvetlerin devletin temel kurumlarndan olmasndan kaynaklanan neminin ve etkisinin daha da artmasna sebebiyet vermitir. nc blmde 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin politikaya etkisi incelenmitir. Mdahalelerin politika zerindeki etkileri dorudan ve dolayl olmak zere ikiye ayrlmtr. Mdahaleyi gerekletiren askeri ynetim tarafndan politik katlm ve rgtlenme ile politik faaliyet alanlarnn belirlenmesi ve bunlar iin gerekli artlarn oluturmas politikay dorudan ilgilendirmektedir. Buna karlk sivil toplumun faaliyet alannn belirlenmesi ve gelimesiyle askeri ynetimin sivil ynetime geildikten sonra sivil denetime tabi olmas daha ok demokrasi ve hukuk devleti ilkeleri ilgili bulunmaktadr. Bu blmn son balnda ise her iki mdahalenin politikaya etkisi karlatrlmtr. ncelenen temel dnem 1960 1961 ve 1980 1983 olmasna ramen mdahaleler belirli bir dnem sonucunda ortaya kmasnn ncesindeki on ylda mdahaleler sonrasnda belirttii nedenlerin incelenmitir. Her iki mdahalenin de ncesinin bilinmesi hem mdahalenin nedenlerini hem de askeri ynetimin gerekleip gereklemediini anlamamza

imkan tanyacaktr. Bylece, gerek bu yllarn balangc (exante) gerekse de sonras (expost) incelenerek mdahalelerin politik etkisi tam olarak anlalabilmektedir. almada cevab aranan aratrma sorular unlardr: i) Askeri mdahaleler hangi nedenlerin sonucunda olumaktadr ? ii) Askeri mdahalelerin yapl tarzlarnda farllklar var mdr ? iii) Askeri mdahalelerde esas ama askeri ynetimin devamll m ? iv) 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin sonucunda yaplan dzenlemeler asndan farllk ve benzerlikler var mdr ? v) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin politikaya dorudan etkileri nelerdir ? vi) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin politikaya dolayl etkileri nelerdir ? vii) 1960 ve 1980 Askeri mdahaleleri iin ortak neden ve sonu kartmak mmkn mdr ? viii) 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin Trk idari sistemine katklar nelerdir ? Birincil kaynak olarak 1960 1961 ve 1980 1983 aras ilgili kararlara resmi gazete araclyla ulalmtr. Bunun haricinde birincil kaynak olarak milli hakemli dergilerde yaynlanan makalelerden ve bilimsel adan uzman referans kitaplardan yararlanlmtr. Bunlarn yan sra web andan ve sreli yaynlardan da yararlanlmtr. 1980 Askeri Mdahalesi dnemine ait dorudan birincil kaynaklara ve aratrmalara ulalabilmitir. zellikle daha yakn tarih olmas asndan 1980 mdahalesiyle ilgili resmi gazetelere ulamak kolay olmutur. Her iki mdahaleyle ilgili dnemin askeri yneticilerinin almalarna ulalmaya allmtr. 1960 Askeri Mdahalesi dnemine ait dorudan birincil kaynaklara zellikle resmi gazeteye ulamakta glkler yaanmtr. 1960 ve 1980 mdahaleleriyle ilgili dorudan bilimsel kaynaklarn yeterince olmamas literatrn oluumunda snrllk oluturmutur. Konuyla ilgili olarak literatrde bilimsel nitelikli almalarn yannda aratrmac gazetecilerin eserleri de bulunmaktadr. Konunun ieriine gre ayn tarihi srecin farkl deer yarglarna gre analiz edilmesi, almada zaman zaman detayl bir incelemeyi zorunlu klmtr. 1960 ve 1980 Askeri Mdahaleleriyle Trkiyede hem politikann ileyii hem de politikacnn iradesi nemli lde etkilenmitir. Bu husus politikaclarn dncesinde

ynetimin ktye gittii durumlarda askeri mdahalenin gerekleebilecei fikrinin olumasna neden olmutur. Gnmz ada dnyasnda askeri mdahalelere pek rastlanmamaktadr.

Demokratikleme seviyesinin, refah dzeyinin, adalama dzeyinin, gelimilik dzeyinin yksek olduu toplumlarda askeri mdahale olasl gittike azalmaktadr. Avrupa Birlii yolundaki ve nemli demokratik kazanmlar, refah ve gelimilik dzeyinin giderek artt Trkiyede de, askeri mdahale olasl azalmtr. Trkiyede artk mdahaleler yerine, lke artlarnn silahl kuvvetler zerinde nasl bir etki yapabileceini tartmak gerekmektedir. Bylelikle ada dnyann yesi olan Trkiyede de artk silahl kuvvetler kendisini bu anlaya gre yaplandrmas zorunluluu ortaya kmaktadr.

BRNC BLM : ASKER MDAHALE

I. TEMEL KAVRAMLAR Silahl kuvvetler, milli savunma hizmetinin rgtlendirilmesi ve bu erevede teknik bir rgtn kurulmas ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Silahl kuvvetlerin hiyerari, disiplin, profesyonellik, eitim, grev ve sorumluluk bilinci gibi rgt zelliklerinin temelinde milli kar, milleti ve devleti savunma, lkenin ve milletin btnln koruma, gibi ilkeler bulunmaktadr. Bir baka deyile, silahl kuvvetlerin rgt zellikleri sz konusu bu temel ilkeler erevesinde olumaktadr. Toplumda silahl kuvvetlerin, fiili g kullanm veya ynlendirmesiyle bamsz bir politik g haline gelmesi olarak tanmlanan pretoryenizm, zelikle yeni kurulmu demokrasilerde ve demokratikleme abas iinde olan lkelerde ortaya kmaktadr. Her demokrasiye gei dneminde nceleri belli bir uyum sreci yaanmaktadr. Bu uyum daha sonraki dnemde ar politikleme, politik partilerin kutuplamas, gruplama, politik iddet, terr ve ekonomik kriz yaanmasyla bozulmaktadr. ounlukla askeri mdahaleler de bu bozulma dnemlerin sonunda grlmektedir.1 Trkiyede gerekleen 27 Mays 1960, 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 askeri mdahalelerinde de, ar politikleme, politik partilerin kutuplamas, terr ve ekonomik krizler gibi nedenler gzlenmektedir. Bu etkenlerin iyi bilinmesi Trkiyede mdahale olma olasln nceden anlalmasn salayabilmektedir. I.1.Tanmlar Devrim, ihtill, muhtra gibi kavramlarn tanmlarnn bilinmesi, kavramsal btnlk asndan byk nem tamaktadr. Kavramlarn yakn anlaml olmalarndan, zellikle dolay farkllklarna deinmekte fayda vardr.

Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul;Der Yaynlar, 1996, s.1

I.1.1.Devrim Szlk anlamyla deiimi ifade eden devrim, bir lkenin mevcut dzeninin zor kullanlarak kkten deitirmeyi ve yerine yeni bir sosyal dzenin yerletirilme amacn ifade etmektedir. Sk kullanlan anlamyla devrim, kuvvet kullanmyla iktidar ele geirme tekniidir. Devrim, bir taraftan halk hareketi olarak mevcut dzeni zor kullanarak ykmay ve dier taraftan da yklan dzen yerine yenisini kurmay ifade etmektedir. Devrim kelimesinin bu geni anlam yannda, snrl anlamlar verilerek, reform anlamna gelecek ekilde de kullanlmaktadr.2 Reform, toplum hayatnda belirli alanlarda yaplan dzeltmeler, yeniden

ekillendirmeler btndr. Devrimden farkl olarak reformda, yeni bir unsur getirme yoktur. Mevcut dzen korunurken, bu dzenin aksak ynlerini gidermeye ynelik, dzeltme almalar vardr. zorlayc deildir.3 Dilimizde kullanlan devrim ve ihtilal kelimeleri kartrlmaktadr. htilal, devrimin bir evresini, mevcut otoriteye kar gelmeyi, zora bavurmay ve dzensizlii ifade etmektedir. Devrim ise, yerleik toplumsal dzeni kkl, hzl ve geni kapsaml olarak niteliksel deitirme ve yeniden biimlendirme eylemini ifade etmektedir. Devrim, kavram olarak bir btndr, eski dzenin yklmasn ve onun yerine yeni bir dzenin kurulmasn anlatmaktadr. Evrim genel anlamda, yava yava gelimeyi deiiklii ifade etmektedir Buradaki gelime zaman ve yer artlarna braklmaktadr. Bu hareketlerin sonuca ulap ulamayaca belli deildir. Evrimdeki bir dier nemli husus zorlamann olmamasdr. Gelimeler, toplum bnyesine uygun gereklemektedir.4 Devrimi, hkmet darbesinden de ayrmak gerekmektedir. Hkmet darbeleri sadece iktidardaki kiileri deitirmektedir. Toplumdaki sosyal, ekonomik yapya dokunmamaktadr. Devrim ise ncelikle politik ve sosyal yapnn kkten deitirilmesini ama edinmektedir.
2 3

Reformlar o lkenin hukuk dzenine uygun olarak yaplmakta olup,

www. Tdk. gov.tr. / TDK / SOZBUL.ASP. (20.04.2005) Yahya Akyz v.d., Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, Ankara: YK Yaynlar, Yayn No: 6, 1989, s.9. 4 Akyz v.d., age, s. 8.

Devrim sadece politik durumun veya o anda ynetimde bulunan politik iktidarn deiimini deil, bununla birlikte toplumun dnce ve rgtlenme biimindeki kkl deimeyi ifade etmektedir.5 Bir baka deyile devrim, bir toplumun politik, iktisadi ve ideolojik yaamndaki kkl deiikliklerdir. Ynetici snflar, devlet tipleri, eski retim ilikilerinin yerini, yenileri almakta, dnce ve kurumlar kkl biimde deimektedir.6 Devrim, sosyal hayatta ve sosyal messeselerde belli ynlerden kkten deimedir. Bu deime, gelime eklinde olmaktadr. Devrim mevcut dzeni zor kullanarak, ykmaktr. Mevcut dzenin yklmas, mevcut hukuk dzenine kar gelmeyi, kanuna, aykr olan harekete gemeyi gerekli klmaktadr. Ypranm ve iktidarda bulunanlarn devama altklar eski dzenin yklmasn ve yerine yeni bir dzen kurmay ama edinmektedir. 7 Devrim birbiri ile balantl evrede gereklemektedir. Birinci evre, deiiklik fikrinin doduu ve gelitirildii devredir. Devrim nce akla dayanan yeni bir sosyal dzen arayan fikirler olarak balamaktadr. kinci evre, hazrlk evresinin tamamlanmasndan sonra gelen eylem safhasn yani ihtilali ifade etmektedir. htilal baar gsterdii zaman meruluk kazanmaktadr. nc evre, yklan, bozulan dzenin yerine yenisini kurma eylemidir. Devrim politik ve yasal kimlii olan bir topluluk ierisinde eskilerin yerini yeni bir ynetimin, yeni bir dzenin ve yeni kurumlarn almasn ifade etmektedir.8 htilal kelimesi, canl ve enerjik bir hareketin ifadesi olmakla beraber, devrimin ancak bir safhasn, daha dorusu tamamlanmam durumunu ifade etmektedir. I.1.2. htilal Kelime anlam olarak ihtilal, bir devletin politik, sosyal ve ekonomik yapsn veya ynetim dzenini deitirmek amacyla hukuk kurallarna ve kanunlara uymakszn zora dayal ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketidir.9

5 6

Temel Britannnica, Ana Yaynclk, stanbul, 1992, cilt:5, s. 175 Server Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, 3 .Basm, stanbul: Say Yaynlar, 1990, s. 11. 7 Murat Sarca, 100 Soruda Fransz htilali, 3. bask, stanbul: Gerek Yaynlar, 1995, s.5,6 8 Sarca, age, s.6. 9 Akyz v.d., age, s. 7.

Bir dier tanm ise ihtilali, devletin temel kanunu olan anayasann, kendi iinde belirtilen deiiklikler yerine, aniden ve hukuk d yntemlerle ortadan kaldrlmas olarak tanmlamaktadr. Bu tanm, politik anlamda ihtilali ifade etmektedir Halkn, politik, sosyal ve ekonomik alanlardaki isteklerini politik iktidarn yerine getirememesi, toplumda huzursuzluk oluturmaktadr. Toplumdaki huzursuzluklarn artmas ve halkn refah dzeyinin dmesi ihtilale yol aabilmektedir. 10 I.1.3. Muhtra Kelime anlam olarak szlkte farkl anlamlarda kullanlmaktadr. ncelikle, herhangi bir eyi hatrlatma, uyarma amacyla yazlan yaz anlamna gelmektedir. Dier bir anlam ise, bir devletin baka bir devlete politik sorunlarla ilgili olarak yollad uyar yazs, diplomatik notadr. Muhtrann bu ikinci tanm diplomatik ilikilerde geerli olan tanmdr. Ayn zamanda and ve gnlk anlamlarna da gelmektedir.11 Muhtra askeri ynetimin politik hayata mdahale biimlerindendir. Silahl kuvvetler, muhtrada politik hayata fiili olarak mdahale etmemektedir. Askeri ynetim, lkenin gidiatndan duyduu rahatszl yazl olarak sivil idareye iletmektedir. Yazl uyarnn ierisinde sadece lkenin gidiatndaki duyulan rahatszlk yer almamakta, bunun yan sra ivedi olarak sorunlarn zm konusunda da bir uyar yaplmaktadr. Politik hayata fiili mdahale olmadndan, muhtraya Dolayl Askeri mdahale denmektedir. lkemizde, askeri idare, 12 Mart 1971 ylnda hkmete muhtra vermitir. 12 Martta emir komuta zinciri ierisinde, bata Genelkurmay Bakan Oegeneral Menduh Tama olmak zere Kara kuvvetleri komutan Orgeneral Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur ve Deniz Kuvvetleri komutan Oramiral Celal Eyciolunun hazrlad muhtra da, parlamento ve hkmet tutum ve icraatlarnn lkeyi anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar ierisine soktuu, bu durumdan silahl kuvvetlerin ciddi lde rahatsz olduu ve bu rahatszl douran sorunlarn ksa zamanda giderilmedii taktirde, Trk Silahl kuvvetlerinin Trkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama grevini yerine getirecei bildirilmektedir.12
10 11

Sarca, age, s. 5. www. Tdk. gov.tr. / TDK / SOZBUL.ASP. (20.04.2005) 12 Ersal Yavi, htillc Subaylar, 3. Kitap, zmir, Yazc Yaynevi, 2005, s. 228

I.2. Silahl Kuvvetlerin Politikaya Mdahalesi Silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi dorudan ve dolayl olmak zere iki ekilde gereklemektedir. Birinde silahl kuvvetler politik iktidar fiilen devralarak politikaya etki ederken, dierinde ise sivil iktidara gerekli uyarlar yaplarak silahl kuvvetlerin durumdan rahatszl bildirilmektedir. Her iki mdahale eklinde de silahl kuvvetler politik iktidar etkileyerek, ynlendirerek alnmas gereken kararlar ya bizzat kendisi almaktadr veya politik iktidarn kendisine aldrtmaktadr. I.2.1. Pretoryenizm nemli bir toplumsal grubu oluturan silahl kuvvetler politik sre ile yakndan balantldr. lkeyi d tehditlere kar koruma, milli gvenlii salama ve gerektiinde lke iinde kamu dzenini salamak gibi grevleri bulunan silahl kuvvetlerin politikadan uzak kalmas olas grlmemektedir. Literatrde, silahl kuvvetlerin fiili g kullanm veya ynlendirmesiyle toplumda bamsz bir politik g haline gelmesine pretoryenizm denir. Pretoryenizm, askerlerin zerindeki sivil denetimin kalkarak, politik hayattaki hakim politik gcn, sivil idareciler yerine askerler getii, politik bir ortamdr.13 Politik bir sistemin sivil otoriteye dayanabilmesi iin baz artlara sahip olmas gerekmektedir. lki, politik iktidarn deiimini dzenleyen yntemin halk tarafndan kabul grmesi ve bu yntem dnda iktidar ele geirmenin gayri meru saylmasdr. kincisi, meru iktidarn kim olduu konusunda genel bir fikir birliine varlmas ve bunun dndaki kiilerin veya merkezlerin meru iktidar olmadna inanlmasdr. ABD, ngiltere, skandinav lkeleri ve svire, Kanada, Hollanda gibi belli bir politik kltre sahip yerlerde silahl kuvvetler, politik hayata mdahale etmemektedir. nk bu gibi lkelerde, asker ve sivil sekinler, birbirinden tm ile ayrlmaktadr. Sivil politik sekinler, askerler stndeki denetimlerini, resmi kurallar erevesinde yrtmektedirler. Bylelikle, silahl kuvvetlerin politikaya etkisi, rol edilgendir. Yani, politik iktidarn kararlar ve eylemleri, silahl kuvvetlerin zorlamas ya da ynlendirmesiyle olmamaktadr. Hkmetler kararlarn uygularken silahl kuvvetlerin dncelerini almaktadr. Bu herhangi bir karar alnrken sivil toplum temsilcilerinin grlerini dikkate almak gibidir. Buna karlk silahl kuvvetlerin

13

rs, age, s.7.

hkmetin kararlarn veto etme yetkisi bulunmamaktadr. Byle bir yapda silahl kuvvetler, sadece kendi alan ile ilgilidir ve nemli politik kararlar alnrken grne bavurulan mercidir. Bunun dnda ordunun politik hayata mdahalesi sz konusu olmamaktadr. 14 Silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesinin sivil ve askeri olmak zere iki farkl nedeni bulunmaktadr. Toplumsal bir sistemde, mevcut seeneklerin yokluunda silahl kuvvetler devletin politik gc haline gelirse veya kararszln hkm srd dnemde silahl kuvvetler ynetimi ele alrsa veya sivil politikalarn bozulduu dnemlerde silahl kuvvetler dzeni tekrar salayabilen tek rgtse ve politik iddet olduunda zmn silahl kuvvetlerde arand, bu durumlar askeri mdahaleye zemin hazrlamaktadr.15 Darbenin askeri bir nedenden kaynaklanabilmesi, silahl kuvvetlerin, sivil rgtlenmeden ayr bir varlk olarak benliinin bilincini idrak etmesine, silahl kuvvetlerin gl olmasna ve nlerinde kendilerini durdurabilecek hibir kuvvetin olmamasna ve son olarak silahl kuvvetlerin, herhangi bir toplumsal sorundan dolay ok ciddi bir ekilde rahatsz olmamasna baldr. 16 Bunlara karlk bir askeri mdahalenin ortaya kmasnda, genel olarak etkili olan nedenler; politik rejimin ilerliini yitirmesi ve yneticileri sorunlara zm bulamamalar, ordunun toplumdaki huzursuzluktan rahatszlk duyarak bu sorunlarn tek zm yeri olarak kendini grmesi, halkn da sorunlarn zmnde askeri ynetimi kurtarc olarak grp meruluunu kabul etmesi ve son olarak da silahl kuvvetlerin yksek dzeyde militarist dnceye sahip olmas olarak saylabilmektedir.17 Ekonomik durum, askerlerin politikaya mdahale etmesinde nemli bir etkeni oluturmaktadr. Ekonomik durumun bozulmas ve zellikle hkmetin bu durumdan sorumlu olduu inancnn yaygnlamas, askeri mdahale nedenleri arasnda yer almaktadr. lkenin ekonomik yapsnn basit ya da karmak bir yapya sahip olmas mdahaleyi etkilemektedir.18

14 15

Ahmet Cemil Ertun, Cumhuriyetin Tarihi, 2 .bask, stanbul: Pnar Yaynlar, 2004, s. 398. Nursen Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler Ve Sivil Rejime Etkileri, 9. Bask, stanbul: Gr Yaynlar, 1989, s. 64. 16 Ertun, age, s. 401 17 Mazc, age, ss. 66 - 70 18 rs, age, s. 55.

10

Bunun yan sra, halkn politik partiler, yarg organlar, niversiteler, sendikalar gibi sivil kurumlardan beklentisinin, bunalmdan sivil nder ve kurumlar araclyla kabilmesi umudunun azalmas lsnde, silahl kuvvetlerin politikaya mdahale etme olasl artmaktadr. Silahl kuvvetlerin politik hayat zerindeki etkisi, o lkenin politik, sosyal, ekonomik ve kltrel zelliklerinden kaynakland kadar, askerlerin kendi yapsna has zelliklerinden de kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile, askeri mdahaleler birok farkl tipteki (politik, ekonomik, toplumsal, askeri) nedenlerin bir araya gelmesi ile meydana gelmektedir.19 Politik iktidarn ynetim etkisini ve meruiyetini yitirdii dnemlerde, askeri mdahalelerin gerekleme olasl artmaktadr. Byle bir durumda silahl kuvvetlerin bir kurum olarak tad sorumluluktan dolay ulusal gvenlik nem kazanmaktadr. Silahl kuvvetlerin rgtlenme biimi, kat disiplinli, hiyerarik yaps ve toplumun geri kalanndan farllklarn vurgulayan eitimleri sayesinde dier sivil gruplardan farkl olduklar bilincini gelitirmektedir. Bu farkllk bilinci mesleine ve kendine sayg duyma eklinde kendini gstermektedir. lkedeki politik kltrn zellikleri de, silahl kuvvetlerdeki farkllk bilincini destekleyebilmektedir. Kahramanln nemli olduu, bireysel kimlikten nce mili kimliin geldii kltrlerde, silahl kuvvetler politikaclardan daha saygdeer bulunmaktadr. Bu nedenle askerlerin kendilerine atfettikleri nem, silahl kuvvetlerin yapsal zeliklerinden olduu kadar, toplumun kendilerine duyduu saygdan da kaynaklanmaktadr. Silahl kuvvetler politik durumdan memnun olmadklarnda veya silahl kuvvetleri de ilgilendiren politik kararlarn almnda sivillerle gr ayrlna dtklerinde bu saygnlklarnn zedelendii duygusuna kaplabilmektedirler. Silahl kuvvetlerin bu yndeki anlay da mdahale eiliminde arta neden olabilmektedir.20 Silahl kuvvetlerin politik hayattaki etkinlii lkeden lkeye ve her lke iinde de zamana gre ortaya kan yeni koullar erevesinde deiebilmektedir. Baz lkelerde silahl kuvvetlerin stn politik etkinlii bulunmaktadr. Baz lkelerde ise, sivil ynetimin kararlar dorultusunda hareket etmektedir. Bu lkelerde silahl kuvvetler kendi grevleri

19 20

Mazc, age , ss. 64 66. rs, age, s. 89, 90.

11

dorultusunda sorumluluklarn yerine getirmektedir. Yine baz lkelerde ise silahl kuvvetler, belirli konularda karar alma srecinde sivil hkmete baskda bulunabilmektedir. Toplum daha karmak hale geldike, silahl kuvvetlerin politikaya dorudan mdahalesi veya iktidar ele geirmesi daha g hale gelmektedir. Sosyal grup ve glerin says fazla olduundan karlarn birletirilmesi daha g olan farkllam bir toplumda silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi daha zor olabilmektedir. Buna karlk sivil toplumun gl olmad farkllamam toplumlarda, daha homojen, disiplinli ve uyumlu bir grup olan silahl kuvvetler, etkili bir biimde politik liderlik vasfn yklenebilmektedir. Askeri darbeler ya tek bir komutan nderliinde veya bir grup subayn nclnde veya askeri ast st ilikileri korunarak emir komuta zinciri ierisinde yaplmaktadr. Tek bir liderin veya bir grup subayn nclnde yaplan askeri mdahalelerin lkenin gelimilik dzeyi artka, azald sylenebilmektedir. Askeri mdahaleler zellikle yeni kurulmu demokrasilerde ve demokratikleme abalar ierisindeki lkelerde daha sk grlmektedir. Askeri mdahaleler; ar politikleme, politik partilerin kutuplamas, artan politik iddet olaylar ve terr, brokraside bozulma ile ekonomik krizler gibi nedenlerin bir araya gelmesinden kaynaklanmaktadr. Sanayilemi ve bu nedenle gelimi diye adlandrlan lkelerde, politik iktidar ile silahl kuvvetler arasndaki iliki olaan bir ekilde srmektedir. Bu lkelerde silahl kuvvetler, politik iktidarn emri altndadr. Askerlerin politikaya mdahalesi snrl olup, etkileri daha ok d politika ve lke savunmasnda hissedilmektedir. Bu lkelerde askeri profesyonelliin derecesi ok yksektir. Meslekleme, silahl kuvvetleri politikadan uzak tutarak, sadece kendi grevi ile ba baa kalmasn salamaktadr. Srekli olarak meslekleri ile uraan askerler, politikay etkileme konusunda fazla istekli davranmamaktadrlar. Meslekleme dzeyinin yksek olmas ve etkin bir sivil kontroln varl, silahl kuvvetlerin politik srece ancak snrl bir biimde mdahalede bulunmasna imkan vermektedir. Bu lkelerde silahl kuvvetler, milli karlar dorultusunda ilev gren, ancak; politik bakmndan tarafsz kurumlar olarak deerlendirilmektedir.21

21

Osman Metin ZTRK, Ordu ve Politika, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993, s. 31

12

Silahl kuvvetlerin sivil otoriteye mdahalesi daha ok az gelimi veya gelimekte olan lkelerde grlmektedir. Az gelimi lkelerde silahl kuvvetler, sosyal ve politik bir g olarak ortaya kabilmektedir. Silahl kuvvetlerin, dzenli, hazr, rgtl ve bilinen en byk g olmas ve kulland silah, ara ve gere nedeni ile ileri bir teknolojiye sahip olmas, azgelimi lkelerde silahl kuvvetlerin nemli bir yere sahip olmasna imkan tanmaktadr. Azgelimilik askeri mdahale iin mutlak olmas gereken bir art deildir, fakat mdahale iin uygun ortam oluturmaktadr. 22 Azgelimi lkelerde iktidar elinde tutanlarn byk bir ksm, askeri mdahaleler sonucunda iktidar olmaktadrlar. Bundan dolay azgelimi lkelerde, genellikle askeri kuvvetlerin meslekleme dzeyi ok dk olduu, politik bilin dzeyinin yeteri kadar gelimedii ve ekonomik kalknma araylar srd iin, askeri mdahaleler artmaktadr. Bu lkelerin ounda politik iktidarlar, askeri mdahaleler yoluyla grevlerinden uzaklatrlmakta ve bunun sonucunda askeri ynetimler kurulmaktadr. Bunlarn bir ksmnda ise, askeri mdahaleler birbirini izlemekte, iktidardaki askeri ynetim yeni bir askeri ynetim ile grevinden uzaklatrlmaktadr. 23 Azgelimi lke silahl kuvvetleri eitim, iletiim, mhendislik ve tehizat bakmndan olduka gelimitir. Bu nedenle, azgelimi lkelerde silahl kuvvetler sivil sektrden daha iyi donatlm olabilmektedir. Toplumlar geliip daha karmak bir hal aldka, silahl kuvvetlerin politik ynetimini oluturmadaki dncesi de giderek azalmaktadr. Ekonominin gelimesi ile birlikte iblmnn ve uzmanlamann artmas, toplumda yksek eitimli profesyonel brokrasiye, teknik alanlara ve ii rgtlenmelerine gereksinim duyulmaya baladnda, sivil hayatn baskn rol oynamasndan dolay, silahl kuvvetler toplumu ynetemez hale gelmektedir. Bu durum askeri mdahaleyi azaltan en nemli faktr olarak saylmaktadr.24 Askeri mdahale sonucu askeri bir rejim kurulmaktadr. Bir rejimin askeri rejim saylabilmesi iin hkmetin silahl kuvvetlerin elinde bulunmas veya byk lde silahl kuvvetlerin emriyle hareket ediyor olmas gerekir. Tm askeri rejimlerde, ya dorudan hkmette yer alsnlar ya da dolayl olarak hkmette yer almadan kendi kararlarn uygulatma ynnde davransalar dahi nihai g olarak silahl kuvvetler ortaya kmaktadr.
22 23

ZTRK, age, s. 32 Trker Alkan, Gelien lkelerde Aydnlar ve Siyaset, Ankara, 1977, s. 108. 24 rs, age, s. 41

13

Dolayl askeri rejimlerde grnrde, politik adan sorumlu bir hkmet olmasna karlk, nemli kararlar gerekte askeri cunta almaktadr. Dorudan askeri rejimlerde ise, yrtmeye ilikin dzenleme farkl modelde olabilir. lki, hkmetin btn yelerinin veya ok byk bir ksmnn askerlerden olutuu Askeri Modeldir. kincisi, asker ve sivillerden oluan Karma Modeldir. Sonuncu model ise, karma bir hkmetin yan sra yelerinin tamamnn askerlerden oluan bir konseyin bulunduu Yrtme Modelidir. Bu tr modelde de, yrtmenin banda daima askeri bir yetkili bulunmaktadr. Askeri rejim dolayl veya dorudan mdahale ile olumakta ve politikadaki etkinlii (pretoryen) veya gcn bizzat kendi (dorudan) kullanabilecei gibi, aktif bir ekilde politikada yer almadan da (dolayl) da kullanabilmektedir. 25 Askeri rejimler geicidir. Askeri otoritenin sivil otoriteyi askya almas olaan d bir durum olduundan, askeri rejimler kendilerini olaanst artlarn mdahaleye sevk ettiini belirterek, geici olduklarn ifade etmektedirler. nk bir silahl kuvvetlerin srekli hkmet olmas durumunda, temel ilevlerini yapamayacak hale geleceinden askeri rejimler kendilerini geici olarak nitelendirmektedirler. 26 Siyaset bilimi terminolojisinde ordunun teknik ad, silahl brokrasi, silahlandrlm devlet memurlar veya silahl kuvvetlerdir. Dolaysyla, ordu politik deil, meslek organdr. Silahl kuvvetler girenler de bu bilin ile askerlik grevini yapmaktadr. Bir silahl kuvvetlerde deiik politik fikirlere sahip kimseler bulunabilmektedir. Demokraside silahl kuvvet mensuplarnn kiisel grleri olabilmekte, ama silahl kuvvetlerin bir btn olarak politik grnn ve tercihinin olmamas uygundur. I.2.2. Askeri Mdahalenin Nedenleri zellikle azgelimi lkelerde silahl kuvvetler sivil politikaya sk sk mdahale ederken, gelimi lkelerde ise silahl kuvvetlerin kendi profesyonel snrlarnn dna kmad grlmektedir. Gelimi bu lkelerde silahl kuvvetler kendisine yasa ile verilen grevleri yerine getirirken sivil politikay, politikaclara brakmaktadr. Bu anlay gerekte lke ierisinde yrtlen faaliyetlerin iblm gerei kendi konular ile baml olmay ifade etmektedir.
25 26

Ertun, age, s. 441 Ertun, age, s. 441

14

Modernlemekte

olan

lkelerde

artan

beklentilerin

politik

sistemin

yeterince

kurumsallaamamasndan dolay karlanamamas, sivil ynetimin meruiyetini kaybetmesine yol aar. Sivil ynetimin meruiyetini kaybetmesinin yan sra, sivil politik ynetimin idari etkisini kaybetmesi, sivil dzenin bozulup iddetin ve terrn yaygnlamas, ekonomik gelimenin durmas, lke iinde etnik ayrlklarn bulunmas askeri mdahaleleri kolaylatran nedenler arasnda yer almaktadr.27 I.2.2.1 Askeri Mdahalelerde Askeri Yapnn nemi Milli savunmann salanmas ve bamszln korunmas amacyla, her devlet bu amaca uygun bir kurum meydana getirmektedir. Silahl kuvvetler milli savunma hizmetinin rgtlendirilmesi ve bu erevede teknik bir rgtn kurulmas ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Silahl kuvvetler bir devletin bamszln ve anayasal dzenini d tehdit ve tehlikelere kar korumak zere kurulmu olan devlet gcdr. Milli savunma hizmeti devamllk arz eden bir hizmet olduundan, onun korumasn stlenen silahl kuvvetlerinde sreklilik arz eden bir rgt olmas gerekmektedir. Silahl kuvvetlerin kendine zg zellikleri de bu ama erevesinde olumaktadr. Bu nedenle silahl kuvvetlerin birincil amac, milletin gvenliini salamaktr. 28 Milli gvenlii salamak, sadece dardan gelebilecek tehditlere kar deil, ayn zamanda lkenin ierisinden de gelebilecek tehditlere kar da korumaktr. Demokratik anayasalar bu ihtiyaca uygun dzenlemeler yapmaktadr. Devlete ynelik i saldrlar; ama, nitelik ve kapsam belirli bir snrn tesine geen kamu dzeni ihllleri biiminde ortaya kmaktadr. Dier bir ifade ile, kamu dzenini bozucu hareketler, nitelik veya nicelik bakmndan devlet tzel kiiliinin varl iin tehlikeli bir hal alrsa, silahl kuvvetler milli gvenliin salanmas iin askeri mdahaleyi gerekletirmektedir. Bundan dolay silahl kuvvetler, lke ierisinden mili gvenlii tehlikeye drecek durumlara kar politikaya mdahale etmektedir. Bylelikle millet gvenlii, lke ierisinden gelebilecek tehlikelere kar korunmu olmaktadr. Bu durum, silahl kuvvetlerin milli gvenlii salamak amacyla politikaya mdahale etmesidir. 29

27 28

rs, age, s. 95. Mustafa Erdoan, Anayasaclk, Parlamentarizm, Silahl Kuvvetler, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s. 120 29 Erdoan, age, s. 122.

15

Temel amac milli gvenlii salamak olan silahl kuvvetlerin, bu amaca uygun bir rgt yaps bulunmaktadr. Silahl kuvvetlerin yaps, askeri mdahalelerin olumasnda nemli bir etken olarak grlmektedir. Bu amala silahl kuvvetlerin yapsn incelemek, askeri mdahalelerin anlalmasnda nemli bir faktr olacaktr. Silahl kuvvetlerin rgtlenmesinin zellikleri; hiyerari, disiplin, profesyonellik, eitim, sosyal sorumluluk ve grev, grup bilinci ve dayanmadr. Btn bu zellikler askeri mdahalelerin olumasnda etkili olmaktadr. Fakat, sadece bu zelliklerin olmas askeri mdahale nedeni olarak grlmemektedir. Silahl kuvvetlerin rgt yapsnn bu zelliklerinin yan sra askeri mdahaleleri kolaylatran dier nedenler bir araya geldiinde mdahaleler gereklemektedir. Silahl kuvvetlerin hiyerarik bir yaps vardr ve merkezilemi bir emir komuta zincirine sahiptir. Otorite aaya doru, sorumluluk ise yukarya doru ilemektedir. Toplumda hibir sosyal veya mesleki grup, askeri yapnn sahip olduu hiyerarik yapya ve disipline sahip deildir. Bundan dolay herhangi bir baka grup, bylesine geni bir sosyal ve politik deiimi gerekletirememektedir. Bylesine salam bir rgtlenmeyi, grup bilincini ve birlikteliini salam gruplarn varln gerektirmektedir.30 Silahl kuvvetlerin rgt yapsnn en nemli zellii disiplindir. Askerlik ve disiplin birbirini artran iki kavramdr. Astlarn her trl kt duruma hazrlayan komutann en nemli yetenei, verilen emre herhangi bir soru sormadan uyacak bir ast yetitirmektir. Bunu salayan en nemli ara ise disiplindir.31 Silahl kuvvetler, devleti milleti savunmak, milletin bamszln ve btnln korumak gibi devlete ve millete kar sorumluluk da tamaktadr. Bu sorumluluk duygusu, grev stlenme duygusunu da beraberinde getirmektedir. Bu grev, ordu iin ne olursa olsun, lkeyi ve ulusu savunmaktr. Bu nedenle, silahl kuvvetlerin anlaynda mevcut dzenin korunmas, ou kez politikann stnde bir deere sahip olmaktadr. Dzenin korunmasna verilen bu nem, silahl kuvvetlere kar sivil stnlk yerine, silahl kuvvetlerin politik otoritelere kar stnl anlayn getirmektedir. Askeri mdahaleler de, amacn mevcut dzenin ve rejimin korunmasdr ifadesi bu anlay yanstmaktadr. Silahl kuvvetlerin
30 31

rs, age, s. 87. ztrk, age, s. 100.

16

sorumluluk anlay askeri mdahale iin yeterli olmayp bunun, milli savunma, mevcut dzenin ve rejimin korunmas gibi bir neden ile birlikte gereklemesi gerekmektedir. Silahl kuvvetler kendisine verilen lkenin savunulmas grevinden dolay da ayrca, milliyetilik fikrini benimsemektedir. Bu yzden milliyetilik bir silahl kuvvetlerin temel dncesidir. Kendi ierisinde salad dayanma da, bu milli deerler ve erdemler zerine oluturulmaktadr. 32 Uzun yllar alnan askeri eitimin en nemli zellii, iddetin kontrolnn salanmasdr. Silahl kuvvetlerde iddete dayal gcn rgtlenmesidir. Silahl kuvvetlerde milliyetilik, milli kimlik ve vatanseverlik bilinci temelinde eitim yaplmaktadr. Bu nedenle silahl kuvvetlerin, eitiminden kaynaklanan milliyetilik ideolojisinin ekillendirdii bir stats bulunmaktadr. zetle, silahl kuvvetler politikaya mdahalesinde milli kimliin korunmas ve vatanseverlik duygusunu kazandran eitiminin etkisi olmaktadr. Askeri mdahalenin gereklemesinde sadece bu eitimin alnm olmas yeterli olmamaktadr. Bylesine gl bir eitimi ekillendiren, milliyetilik ideolojisi milli bir kimlik oluturmaktadr. Milli kimlik milli kar ile zdelemektedir. Bu nedenle, silahl kuvvetlerin amac, her zaman mevcut olan i ve d tehditlere kar milli kar savunmaktr.33 Milli karn korunmas mdahale iin nemli bir neden oluturmaktadr. Milliyetilik, milli kimlik eksenli alnan eitimin, milli kar savunmak faktrnn birlemesi ile askeri mdahalenin gerekleme olasl artmaktadr. Bu da silahl kuvvetlerin ald eitimin darbeyi gerekletirmek iin tek bana yeterli olmadn, bunun ancak milli kar, milli savunma gibi bir faktr ile birleerek askeri mdahaleye yol atn gstermektedir. Disiplin, hiyerari, profesyonellik ve eitim gibi silahl kuvvetlerin yapsal zelliklerinin, milleti savunma grevi, milli kar ve askeri zerklik gibi faktrlerle ilikisinden meydana gelen bir zeminde, bunlarla karlkl etkileim iinde olan, politik kltr, sivil ynetimin baarszl ve meruluun yitirilmesi gibi nedenlerle silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi ortaya kmaktadr.34

32 33

rs, age, s. 88. rs, age, s. 89. 34 rs, age, s. 84.

17

 hizmet kanununda, silahl kuvvetlerin en nemli grevi olarak, milleti ve rejimi korumak ve kollamak yer almaktadr. Bu sorumluluk, Trk silahl kuvvetlerinin mdahalelerdeki ncelikli meruiyet kayna olurken, i hizmet kanunu da bu sorumluluun arac olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) kurulu ve grevleri yasalarla belirlenmi bir kamu kurumudur. hizmet Kanununda T.S.K.nn grevi, d tehlikelere kar gvenlii salamak ve bu amala, harp sanatn renip, retmek ve devletin beksn temin edip, milli menfaatleri salamak olarak ifade edilmektedir. Bu grev tanm, silahl kuvvetlerin politik sre ile zorunlu ilikisini gstermektedir. Bir baka deyile, silahl kuvvetler politik hayattaki nemli unsurlardan biri haline gelmektedir. 35 Silahl kuvvetler, sivil otoriteyi askya almak ve snrlamak eklinde gerekleen mdahalelerinin ilk anndan itibaren eylemlerine, anayasal ve yasal bir dayanak bularak meruluk zemini oluturmaktadrlar. Bu konuda, T.S.K.nn mdahalesindeki en nemli yasal dayana TSK Hizmet Yasasnn 35. maddesi oluturmaktadr. Daha nce Ordu Dahili Hizmet Kanunu olarak bilinen ve 27 Mays mdahalesine dayanak olan bu yasa, esasen ordunun i disiplinini salamak iin karlmtr. 1935 tarihli TSK Hizmet Kanununun Silahl kuvvetlerin vazifesi, Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin dilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr eklindeki 35. maddesi silahl kuvvetler iin ilerlikli bir madde olmu ve politikaya mdahale iin vazgeilmez meruluk arac olarak kullanlmtr. 12 Eyll 1980de gerekleen askeri mdahale iin 12 Eyll Cumhuriyeti koruma kollama harekt ad kullanlmtr. Milli kar, milleti ve lkeyi savunma grevini ieren i hizmet kanunun 35. maddesi ve ynetimin baarszl sonucunda meruluunu yitirmesi, lkede terr ve iddetin artmas gibi nedenlerin biraya gelmesi, 1960, 1971 ve 1982 mdahalelerinin merulatrlmasndaki en nemli faktrler olmutur .36 Dier bir hususta, T.S.K. toplumda birletirici ve btnletirici bir rol oynayabilmektedir. T.S.K., Trk toplumunun birlik sembol olarak kabul edilmektedir. lkede politik bunalmlarn artt, milli beraberlik ve birliin bozulduu dnemlerde, T.S.Knn toplumdaki birletirici rol ok nemli bir hale gelmektedir. Dier bir deyile mdahalelerin belli

35 36

ztrk, age, s. 125. ztrk, age, s. 116

18

aralklarla tekrarlanmas, silahl kuvvetlerin sz konusu bu rolnn toplumda kalc bir nitelie brnmesine neden olmaktadr.37 I.2.2.2. Politik Kltr Bir toplumda halkn politika ve politik sistem hakkndaki tutum, inan, duygu ve deer yarglarnn oluturduu btne politik kltr denir. Zaman iinde, sosyal, iktisadi ve politik alanda gerekleen deimeler, politik kltrn ieriini de deitirir. Bir toplumun sosyal, ekonomik ve politik yaplar ile politik kltr yaps bir btnlk arz etmektedir. Politik kltr, politik sistem ierisinde karar alma sreci iin genel ortam hazrlayan ve politik eylemin olutuu durumu aklayan semboller ve deerler btndr. Bundan dolay politik kltr, vatandalarn birey olarak politikaya etkilerinin snrlarn da dolayl olarak belirlemektedir. Ancak vatandalarn politik sistem zerinde etkili olabilmesi iin belirli ve dorudan bir politik katlma iinde bulunmalar gerekmektedir.38 Politik kltr, bilme alglama - tanma, duygusal ve deerlendirme boyutu olmak zere dzeyde grlmektedir. Bilme - alglama, inanma biiminde olan politik kltrn ilk dzeyinde, birey iinde yaad toplumun politik kurumlar hakknda asgari bir bilgiye sahiptir. Birey lkesindeki politik yap hakknda en alt dzeyde de olsa bilgisi vardr. Duygusal boyuttaki politik kltrde ise, birey tanma, bilme aamasnn tesinde ve evresindeki politik yapy, olaylar ve kiileri duygusal planda alglamaktadr. Birey bir politikacdan nefret edebilir veya ona yaknlk hissedebilir. Deerlendirici boyuttaki politik kltrde ise, birey politik olgular hakknda belirli deer yarglarna sahiptir.39 Kamuoyunun zayf ve kendi iinde blnm, sosyal uyumun ve btnln olmad, sivil rgtlenmenin gelimedii, politik iktidarn ve politikann ilevsiz hale geldii bir toplumda, politik kltr yeterince gelimemitir. Politik kltr yeterince gelimemi lkelerde, askeri mdahaleye politik kltr gelimi lkelerdeki kadar kar koyu olmamasna ramen, zayfta olsa bir politik kltrn bulunmas sivil iktidarn tamamen silahl

37 38

ztrk, age,s. 124. Esat am, Siyaset Bilimine Giri, 5. bask, stanbul, Der Yaynlar, 1998, s. 175. 39 am, age, s. 201.

19

kuvvetlere gemesini izin vermemektedir. Ksacas, politik kltr yeterince gelimeyen lkelerde askeri mdahalelerin gerekleme olasl daha da artmaktadr. 40 Trkiyede 1950 1960 aras dnemde, duygusal boyutta olumu politik kltrden bahsedilebilir. nk, vatandan politik bir lidere kar yaknlk duymas veya ona gvenmesi veya ondan nefret etmesi gibi duygusal yaklamlar dnemin politika zerine bilinen en belirgin zelliklerinden birisidir. Bununla birlikte, 27 Mays 1960 mdahalesinden nce politik kltrn tanma, bilme, inanma boyutun da olduu da sylenebilir. 1970 1980 arasndaki dnemde ise, politik kltrn duygusal boyutunun ciddi bir ekilde yerlemi olduu grlebilir. Bu dnemde farkl ideolojilere mensup bireylerin birbirlerine kar hasmane tutumlarnn ve ar derecede kutuplamalarnn sonucu olarak, yaanan politik iddet ve adam ldrme olaylar bunun birer gstergesi niteliindedir. I.2.2.3. Politik Ynetimin Baarszl Askeri mdahaleye yol aan nedenlerden en nemli ve fonksiyonel olan, sivil otoritenin sorunlar zememesidir. Byle bir durumun yaanmas askeri mdahale iin en nemli nedenini oluturmaktadr. Sivil otoriteye ve sivil politik hayata mdahale yaanan sorunlarn siviller tarafndan zlmedii gerekesi ile yaplmakta ve kolay bir ekilde meruluk kazanmaktadr. Politik ynetimin baarszlndan kaynaklanan byle bir durumda mdahalenin nedeni, politik kaynakl olduu sylenebilmektedir.41 Sivil ynetimlerin anayasa ve kanunlara aykr eylemleri, ekonomik bozulma ve k ile politik muhalefetin artmas, iddetin yaygnlaarak terr eylemlerine dnmesine sivil otoritenin zm bulamamas, politik baarszlklara neden olmaktadr. Politik baarszlk veya politik ynetim mekanizmasnn etkisini yitirmesiyle silahl kuvvetler, politik hayata mdahale etmektedir. lkede politik iddet ve terrn trmanmas, politik kutuplamann ve atmann artmas ve bunlara sivil iktidarn zm bulamamas, silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesini kolaylatrmakta veya tevik etmektedir. Bunun yan sra ekonomik gelimenin durmas veya
40 41

rs, age, s.50. Ertun, age, s. 414.

20

gerilemesi, yksek enflasyon, gelir dalmndaki adaletsizlikler, d ticaret dengesizlii, kii bana den gelirin dkl ve milli gelirin azalmas gibi ekonomik sorunlarda mdahale eilimini artrmaktadr. nk, sivil ynetimin baarszlnn ekonomik sorunlarla ortaya kmas, ideolojik iddet ve terr olaylarna da ivme kazandrmaktadr. Trkiyede 1960 ve 1980 mdahaleleri sonrasnda askeri ynetim, i politik ve ekonomik durumun lkedeki rejimi tehdit edecek boyutta bozulmas karsnda mdahalede bulunduklarn belirtmitir.42 Silahl kuvvetlerin yapsal zellikleri, milleti ve devleti koruma ve kollama grevi ile Trk politik kltr bir araya geldiinde, silahl kuvvetlerin sivil politikaya mdahalesi kolaylamaktadr. Trk silahl kuvvetleri mdahaleyle birlikte baz deiiklikler ve dzenlemeler yaptrtan sonra politikadan ekilmektedir. I.2.2.4. Meruiyetin Yitirilmesi Meruiyetin yitirilmesi veya meruiyet krizi, otoritenin ve ynetimin sorumluluklarn yerine getirmemekten kaynaklanmaktadr. Birok devlette meruiyet krizi, dorudan doruya anayasal bir sorundur. Bu sorunlara rnek olarak; merkezi ve yerel otoriteler arasnda ilikinin nitelii, milletin politik yaamnda brokrasinin veya silahl kuvvetlerin snrlarnn ne olmas gerektii hususundaki, sorunlar gsterilebilmektedir. Demokrasi bilincinin yeni yeni olumaya balad devletlerdeki meruiyet sorunu daha yaygn olup, hkmetin birincil amalarnn neler olmas gerektii konusunda ortak gr birlii bulunmamaktadr. Bununla birlikte, hepsinden nemlisi, gei toplumlarnda ciddi bir otorite krizi yaanmaktadr.43 Sivil ynetimin meruiyetini yitirmesinin eitli nedenleri olabilmektedir. lk olarak, iktidardaki ynetim kadrolarnn toplumdaki snflarn karlarn temsil nitelii bulunmayabilir. kinci olarak, iktidarda bulunanlarn meruluunu salayan unsurlar nemlerini yitirmi olabilir. Bunlarn yan sra; lkedeki i gvenliin hkmet tarafndan salanamamas, ar politikleme, lkenin nemli konularnda partilerin anlaamamalar ve ekonomik durumun bozulmas gibi birok neden meruiyetin yitirilmesinde nemli faktr olabilmektedirler.44

42 43

rs, age, s. 93 rs, age, s.57. 44 rs, age, s.58.

21

Sonu olarak; disiplin, hiyerari, profesyonellik, eitim gibi ordunun yapsal zellikleri ve bu zellikler ilgili olan, milli kar, milli savunma, milli gvenlik gibi drtlerin, politik kltr, ynetimin meruiyetini yitirmesi, ynetimde ve ekonomide bozulma gibi nedenlerle bir araya gelmesinden dolay, askeri mdahale gereklemektedir. I.2.3. Ordunun Siyasete Mdahale Biimleri Askerlerin politik alanda nemli bir g haline gelmeleri konusundaki snflandrmalar farkllk gstermektedirler. Trkiye rneine uygun den veto, muhafz ve hkmedici gibi askeri rejim tipi saptanmaktadr. Bu askeri rejim biimleri, kendi aralarnda amalar, iktidarda kalma sreleri, politik, ekonomik ve toplumsal yaplara etki derecesi ve bunlar kontrol etme dereceleri asndan birbirinden ayrlmaktadr. 1.2.3.1 Hakemlik levi veya Veto (riyaset) rejimi Askerler iktidar devralmadan hkmet kararlar zerinde veto yetkisini kullanmaktadr. Sivil politikaclar devleti ynetmeye ve sivil politik kurumlar ilemeye devam etmektedir. Fakat sivil ynetimin birok alandaki kararlar silahl kuvvetler tarafndan snrlandrlmakta veya ynlendirilmektedir. Genelde bu rejimler statkoyu amalayan muhafazakar rejimlerdir.45 Silahl kuvvetlerin politik sistemle ilikisinin hakemlik dzeyinde kald lkelerde, askerler, politik ve idari kararlarn alnmasndaki mercii olmamaktadr. Silahl kuvvetler dorudan mdahalede bulunma yerine, dolayl olarak kamu adna alnan kararlarn ynnn belirlenmesinde etkili olmaktadr. Fakat silahl kuvvetler pasif gibi grnen bu konumuna ramen kendi grev anlay ve politik ilgisine bal olarak, hedefledii amalar gerekletirmekte, iktidarlarn ekonomik, kltrel karar ve uygulamalarn veto edebilmektedir. Vetonun uygulanma biimi ise, istenmeyen iktidarlarn yaplan bir darbe ile grevden uzaklatrlmasdr. Silahl kuvvetlerin politik sistemle ilikisinin hakemlik dzeyinde kald lkelerde darbecilerin amac, mevcut konumlarnn devamn salayan

William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset (1789dan gnmze), ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yaynclk, 1994, s. 259.

45

22

anayasal dzeni kurarak bu dzene uygun hkmetleri iktidara getirmektir. Silahl kuvvetler bu amalarn gerekletikten sonra politik hayattan ekilmektedirler.46 1.2.3.2. Bekilik levi veya Muhafz Rejimler Politik rejimin ileyiinde bekilik ilevi yklenen silahl kuvvetler, kurumlarn tehlikede olduunu dndnde, politik hayata mdahale etmektedirler. Sivil iktidar ele geiren askerler iki ile drt yl sreyle ynetimde kalarak gerekli dzenlemeleri yapp, politik nlemleri aldktan sonra yaplan seimlerle iktidar siviller brakmaktadrlar. Askerler iktidarda kaldklar bu sre (2 -4 yl) ierisinde; yaanan politik buhrandan sorumlu tuttuklar yneticileri grevden alarak, bozulan brokratik yapy yeniden dzenlemektedirler. Basnn faaliyetlerine, politik partilere, toplumsal hareketlere snrlama getirilmektedir. Askerler iktidar sivillere devrettikten sonra bile yaplan dzenlemelerin demokratik dzeye getirilmesi uzun zaman almaktadr. Askerlerin politik hayattan ekimlerinden sonra sivil iktidarn olaan politik dneme gei aamasnda ok dikkatli olmas gerekmektedir. Aksi halde yeniden askeri mdahale gerekleebilir.47 Btn askeri rejimler gibi baskcdrlar ve sivil haklar snrlamaktadrlar. Muhafz rejimler, statkoyu korumak istedikleri, fakat bunu gerekletirmek iin eksiklikleri dzeltmeye de hazr olduklarndan lml muhafazakar olarak tasvir edilebilmektedirler.48 1.2.3.3. Yneticilik levi veya Hkmedici Rejimler Politik rejimin ileyiinde yneticilik ilevi gren silahl kuvvetler, politik rejimin yapsn ve ilevini sadece kendi istedikleri gibi dzenlemek iin deil, politik iktidara tmyle hakim olmak iin mdahale etmektedirler. Darbeyi gerekletiren askerler, uzun sre kullanmaya kararl olduklar iktidar bir ideolojinin emrine vererek, lkenin politik, sosyal, ekonomik yapsnda deiiklikler yapmaktadrlar. Deiiklikler kendi iktidarlarn srekli klmay amaladklar iin ksa zamanda gerekletiremeyecek kadar geni ve kapsamldr. Yneticilik ilevi gren silahl kuvvetler, yapm olduklar askeri mdahaleden sonra politik partileri, dernekleri, meslek kurulular ve sendikalar ya tamamen kapatr ya da faaliyetlerini
46 47

kr Karatepe, Darbeler Anayasalar ve Modernleme, 3. bask, stanbul: z Yaynclk, 1999, s. 26. Karatepe, age, s. 27. 48 Hale, age, s. 260.

23

kendi amalar ile atmayacak biimde snrlamaktadrlar. Sonuta siviller tamamen politikadan uzaklatrlmakta ve politika silahl kuvvetlerin denetimine girmektedir.49 Bu tr rejimlerin liderlerinin ok daha byk tutkular vardr ve kendilerini devrimci veya radikal modernletiriciler olarak tanmlamaktadrlar. Mevcut politik kurumlar devirerek kendi amalar ile uyumlu deiiklikler yaparlar. 50 1945 ylnda ok partili yarmac politik hayata gei kararnn alnmas ve iktidarn 1950 ylnda genel seimleri kazanan Demokrat Partiye devredilmesi, nemli atma ve bunalmlar yaanmadan gereklemitir. Bundan sonraki dnem iin ayn eyleri sylemek mmkn olmamaktadr. Rekabeti politik hayata gei ile birlikte, Trkiyede nemli politik bunalmlar yaanmtr. Osmanl dneminde gerek toplumda gerek ynetimde nemli bir konuma sahip olan ve cumhuriyetin kuruluunda birincil rol oynayan, ancak daha sonra Atatrkn isteiyle aktif politikadan uzaklatrlan silahl kuvvetler, 1960 ve 1980 dorudan iki kez, 12 Mart 1971de dolayl olarak politik hayata mdahale etmitir. Trk Silahl kuvvetleri, 27 Mays ve 12 Eyll mdahalelerinde ynetimi dorudan ele aldndan muhafz rejim oluturulmutur. 12 Mart 1971 mdahalesinde silahl kuvvetler iktidar fiilen ele almadndan hakemlik ilevi veya veto rejimi uygulanmtr. Trkiyede 1950 ylnda yaplan genel seim, Cumhuriyet Halk Partisinin nezdinde temsil edilen devleti sekinci cepheye kar, Demokrat Partinin temsil ettii liberal ve mhafazakr cephenin zaferi ile sonulanmtr. Demokrat parti dneminde, asker sivil brokratik kadrolarn sosyal statleri sarsldndan DPnin.ynetiminden memnun deildir.51 27 Mays 1960da silahl kuvvetler ilk kez politikaya dorudan mdahale etmitir. 1960 darbesi ile baz alt rtbeli subaylardan oluan bir grubun hkmedici bir rejim kurmak istemesine ramen, sonunda muhafz tipte bir rejim kurmak isteyen (bekilik ilevi) st dzey komutanlarn (geni bir orta rtbeli subaylar grubunun desteiyle) baskn bir g olduu sylenebilir. Milli Birlik Komitesinin Alparslan Trke ve Muzaffer zda gibi yeleri yapacaklar
49 50

deiikliklerin

uzun

sreli

otoriter

bir

rejim

ile

gerekleeceini

Karatepe, age, s. 28. Hale, age, s. 260. 51 Karatepe, age, s.28

24

dndklerinden, hkmedici rejim istemilerdir. Buna karlk bata General Cemal Grsel olmak zere dier yeler ise, daha snrl amalar bulunduklarndan anayasal ve dier deiiklikler yapldktan sonra seilmi bir politik iktidara geii nermilerdir. Amalarna uygun olarak muhafz rejimden yana gr ortaya koymulardr.52 27 Mays mdahalesiyle, silahl kuvvetler politikann ierisine yer almaktadr. Sivil ynetime geildikten sonra bile, silahl kuvvetlerin politik hayat zerindeki etkisi ve kontrol devam ettiinden, meclisi ve hkmeti sk bir ekilde denetlemitir.53 12 Mart 1971 mdahalesiyle silahl kuvvetler ynetimi fiilen kendi zerine almak yerine, kurduu partilerst hkmetle, hakemlik ilevini yerine getirmitir. Mdahaleyle sivil ynetim mekanizmasnn eklen yerinde olduu, fakat hkmetin eylemlerini ve kararlarn silahl kuvvetlerin ynlendirdii ya da kstlad veto rejimi kurulmutur.54 ncelikle mevcut dzenin devamn salayan ve askerin bal olduu deerlere nem veren bir politika uygulanmaktadr. Anayasann temel hak ve zgrlkleri dzenleyen hkmlerinde kstlamalara gidilmitir. Mevcut politik rejime ve onun temel dayanan oluturan resmi ideolojiye tehdit olarak grlen partiler kapatlmtr. Silahl kuvvetler bu dzenlemeleriyle politik istikrar kendi istei ynnde salam ve 1973 ylnda politik hayattan ekildikten sonra da hakemlik ilevini srdrmtr. 55 Silahl kuvvetler artan terr ve huzursuzluklardan dolay politik rejime 12 Eyll 1980de bir kez daha mdahale etmitir. Darbeciler amalarn gerekletirmek iin gerekli dzenlemeleri yaptktan sonra yaplacak genel seim sonucunda iktidar sivillere brakacaklarn aklamlardr. Bu amaca uygun olarak yeni bir anayasa ( 1982 Anayasas) yaplarak partiler kapatlm ve liderlerin geici olarak politika ile uramalar yasaklanmtr. Bylelikle silahl kuvvetler, muhafz rejim veya bekilik ilevi yerine getirmitir. 12 Eyllde bekilik ilevini yerine getiren silahl kuvvetler sadece politik sistemi deil, toplumsal hayatta kendi dncelerine uygun bir hal almas iin gerekli dzenlemeleri yapmtr. Darbecilerin benimsedikleri bekilik ilevi 1982 Anayasasna da yansmaktadr.
52 53

Hale, age, s. 263. Karatepe, age, s.29. 54 Hale, age, s. 264 55 Karatepe, age, s.29

25

Bylelikle silahl kuvvetler bekilik ilevi veya muhafz rejim oluturma dncesinin aralarn, anayasada dzenleyerek kendi dncelerine uygun bir politik dzen gerekletirmektedir. Silahl kuvvetler, bu darbeleri yaparken, mdahalenin biimi ve nedenleri konusunda fazla zorlanmamaktadr. 1960 ve 1980de olduu gibi bekilik ilevini veya muhafz rejimi tercih ederek, lkedeki kargaay, huzursuzluu, terr bitirmek nedeni ile mdahale ederken, 1971 ve 1997de ise, hakemlik ilevini veya veto rejimini tercih ederek politik hayata mdahalede bulunmutur . I.3.Trkiyede Ordunun Politikaya Mdahalesinin Tarihsel Geliimi Osmanl politik yaps, politik otoriteyi temsil eden saray, ynetim, ilmiye (ulema, medrese), seyfiye (ordu) ve kalemiye (brokrasi) den olumaktadr. Politik sistemin geerli olduu zamanlarda, silahl kuvvetlerde genellikle politik otoritenin dnda yer alm ve sistemin ileyiinde bir tkanma meydana gelmemitir. Gerileme dneminde askeri alanda yenilgiler balaynca hem politik idare zayflam, hem de silahl kuvvetlerin disiplini bozulmutur. Bunun zerine politik idare, silahl kuvvetleri yeniden yaplandrmaya balam, fakat bir sonu elde edememitir. lkenin kt gidiatndan politik otoriteyi sorumlu tutan muhalif teekkller kurulmaya balamtr. Askerlerin arlkta olduu Gen Osmanllar, Jn Trkler, ttihat ve Terakki gibi politik muhalif gruplar kurulmutur. 1865de Gen Osmanllarn kurulmasyla balayan, I. Merutiyet ve II. Merutiyetle devam eden bu dnemde silahl kuvvetler politikay etkilemektedir. Cumhuriyetin kurulmasnda, meclis'in emri altnda kurtulu savan yrtmesinden dolay silahl kuvvetlerin ok nemli katks bulunmaktadr. Bunun da etkisiyle, Trkiyede silahl kuvvetlerin nemli derecede bir saygnl bulunmaktadr. 1923 1945 arasnda silahl kuvvetler politikaya dorudan veya dolayl olarak herhangi bir ekilde mdahalede bulunmamtr. kinci dnya savanda Trkiye tarafszln koruyarak savaa girmemi olmasna ramen, sava yllarnda stanbulda skynetim ilan edilerek, ordunun hazr hale getirilmesi silahl kuvvetlerin ynetimdeki etkinliinin artrmtr. Bununla birlikte smet nnnn cumhurbakanl dneminde, Atatrkn silahl

26

kuvvetlerin sivil politik kuruma sadk kalmas gerektii ilkesi esas olarak devam ettirilmitir.56 1960 ylna kadar silahl kuvvetlerin politikaya nemli bir etkisi olmamtr. Silahl kuvvetler politik kararlarn onay makam veya ynlendirici gc olmamtr. Parlamentoda, DP - CHP uzlamazl ve politik ayrln giderek artmasyla, lkenin genelinde politik iddet olaylar balamtr. 27 Mays 1960 tarihinde silahl kuvvetler, bu kargaalar gidererek lkede huzuru, gvenlii salamak zere cumhuriyet tarihinde ilk kez dorudan politikaya mdahale etmitir. Trkiyede askeri ynetim, 27 Mays 1960 ve 12 Eyll 1980 yllarnda iki kez dorudan, 12 Mart 1971 ylnda ise bir kez dolayl olarak politik hayata mdahale etmitir. 1960 1961, 1971 1973, 1980 1983 yllar arasnda politik iktidar elinde bulundurmutur. Gerekte, silahl kuvvetler, tek parti dneminde de gerek ynetici kadrolarda bulunan emekli askerleri ile gerekse de nemli politik kararlarn alnmasnda etkinlii ile kendi varln srekli olarak hissettirmitir. 27 Mays 1960 ylnda ilk kez sivil hkmeti devirerek, ksa sreli de olsa, politik iktidar fiilen ele geirmitir. 57 darbenin hepsinde de silahl kuvvetler, lkede politik gerginliin artmas, politik iddet ve terrn trmanmas ve hkmetlerin baarszlklar sonucu politik srecin tkanmas karsnda, bu sorunlar zerek istikrarl bir ynetim oluturmak zere politik ynetime mdahale etmitir.58 darbenin olduu dnemlerde ortak bir zellik olarak, d ticaret a, yksek enflasyon, yatrmlarn azalmas sonucunda istihdamn dmesi, kii bana den gelirin dkl, d borlanmann art, retimin azalmas gibi ekonomik sorunlar ortaya kmtr. lke ekonomisinde sorunlarn younlamasnn yannda, politik ve mevcut dzene kar ideolojik iddet ve terr gruplarnn eylemlerinde art grlmektedir. 1960, 1971 ve 1980 askeri mdahaleleri ncesinde de, bu tr eylemlerde art mevcuttur.59

56 57

Hale, age , s.78. rs, age, s.112 58 rs, age, s. 112 59 rs, age, s. 95,96.

27

Silahl kuvvetlerin lke ynetiminde etkinlii asndan 28 ubat 1997 tarihli MGK kararlar da nem tamaktadr. 28 ubat 1997deki MGK bildirisiyle, z irticaya kar olan bir program hkmete sunulmutur. Silahl kuvvetler bu kararlarn alnmasnda olduka etkili olmutur. Ksacas, silahl kuvvetler 28 ubat 1997de anayasal bir organ olan MGK araclyla sivil ynetime alnmas gereken kararlar bildirmektedir. 60 Ocak 1997de kartlan Babakanlk Kriz Ynetim Merkez Ynetmelii ve askerlerin giriimi ile srail ile yaplan anlamalarn hkmete imzalattrlmas, askerlerin gnlk politikada etkinliini gstermektedir.61

60 61

Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, 3. Bask, Ankara, mge Yaynlar, 2004, s. 339. Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 4. bask, Ankara; Liberte Yaynlar, 2003, ss. 242 - 243

28

KNC BLM: 1960 VE 1980 ASKER DARBELER VE MDAHALELER NCES POLTK SRE II.1. 1950 den 27 Mays 1960 Mdahalesine Kadar Politik Sre Cumhuriyetin kurulu tarihi olan 1923den 1946 ylna kadar, otoriter politikalarla ynetilen tek parti dnemi yaanmtr. 1924 1925 yllarnda kurulmasna izin verilen ve ksa bir sre sonra kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile bizzat Atatrkn tevikiyle 1930da kurulan Serbest Cumhuriyeti Frkann varlk gsterdii ksa dnem ierisinde snrl da olsa ok partili bir dneme geilmitir. 2. Dnya Savandan sonra tek parti ynetimi dnyann deien dengeleri erevesinde gerek uluslararas alandan gelen basklar neticesinde gerekse de CHPnin ierisinde ortaya kan gr ayrlklarnn zorlayc etkisiyle oluan muhalif grubun yeni bir parti ats altnda rgtlenerek Demokrat Partiyi kurmasna ve bu yolla ok partili dzene geilmesine izin vermek zorunda kalmtr. ok partili hayata geildikten sonra Trkiyede 1950li yllarn ortasna kadar zellikle ekonomik ynden olumlu bir durum gzlenebilmektedir. Fakat 1955den sonra bu olumlu gidiat deierek yerini parti hiziplemelerinin, ar politiklemenin ve ekonomik skntlarn yaand olumsuz bir dneme brakmaktadr. Byle bir dnemde silahl kuvvetlerin iinde alt rtbeli subaylarn oluturduu gizli rgtlenmelerle balayan hareketlenmeler sonunda 27 Mays 1960 mdahalesine dnmtr. II.1.1. D.P. ktidar Dnemi (1950 1960) CHP ierisindeki parti ii muhalefet ilk nemli kn 1945 ylnn Mays aynda yaplan Toprak Reformu Kanunu tasarsnn ve btenin grlmesi srasnda yapmtr. Tartma ve grmelerde hkmete ynelik eletirileriyle ne kan Adnan Menderes ile birlikte Celal Bayar, Refik Koraltan ve Fuat Kprl nce 29 Mays 1945de bte iin red oyu kullandlar ve ardndan 7 Haziran 1945de CHP Meclis grubuna Drtl Takrir olarak anlan ve ksaca anayasaya uygun olarak oulcu demokratik bir sisteme geilmesini ve ekonomi zerindeki devlet snrlamalarnn kaldrlmasn talep eden bir nerge verdiler. nergenin parti grubunda reddedilmesi muhaliflerin faaliyetlerini daha youn bir ekilde yrtmelerine neden olmutur. Nihayet 21 Eyllde Menderes ve Kprl, daha sonra da Koraltan CHPden ihra edilmitir. Bunun zerine Celal Bayar nce milletvekilliinden ardndan da 3 Aralk 1945de CHPden

29

istifa etmitir. Cumhurbakan smet nn 1 Kasm 1945de yapt meclisi a konumasnda, politik sistemin balca eksikliini hkmeti eletirecek bir muhalefet partisinin bulanmamas olarak deerlendirmitir. Cumhurbakannn bu konumasndan yaklak bir ay sonra 7 Ocak 1946da Celal Bayar nderliinde Demokrat Parti kurulmutur.62 DP bu dnemde kurulan ilk muhalif parti olmad gibi, sonuncusu da olmamaktadr. lk muhalif parti i evrelerinden gelen taleple yine bu evrenin tannm ismi sanayici Nuri Demira tarafndan 7 Temmuz 1945de kurulan Milli Kalknma Partisidir. Buna karlk Trkiyede 1923den beri hakim olan devleti ve teki anlayn sona ermesini salayan deiim srecini, DPnin kurulmas ve geni bir halk desteine sahip olmas balatmtr . DP savunduu liberal dncelerle ksa bir zamanda yirmi yldan beri tek parti ynetiminin izledii sekinci ve baskc politikalarndan honutsuzluk duyan kitlelerin sempati ve desteini kazanmay baarmtr. DP, liderlik kadrosunu oluturan yeni mteebbis ve tccarlar snf ile alternatif bir sekinler grubu olarak rgtlenmitir. II. Dnya sava sonrasnda beliren yeni iadamlar ve profesyoneller grubunun karlar, tek parti dnemi sekinlerinin karlarndan daha farkl bir yapdadr. DP, sadece bu grubun karlarn temsil etmeyen ayn zamanda beklentileri artan kyller ve yerel sekinlerin de byk ksmn temsil etmeyi amalayan bir parti olmutur. CHP dneminin dinsel gruplara kar kat politikas ve laiklik anlayna karn, DPnin dine daha hogrl yaklam, kyl ve tarallarn bu yeni partiyi desteklemelerini salamtr. DP, ayn zamanda tek parti dneminin otoriter uygulamalarna ve brokrasiye kar bir hareket olarak ortaya km ve bu nedenle de ayn grleri paylaan geni kitlelerin desteini salamtr.63 1947de yaplmas gereken genel seim erken seim karar alndndan 1946da yaplmtr. Bu kararda CHPnin, geni bir halk desteine sahip olacandan endie duyduu DPyi hazrlksz brakmak istedii baskn seim dncesi etkili olmutur. DP, 1946da mevcut olan 63 ilden ancak 16snn il merkezi ile 36 ile merkezinde ve says belli olmayan kylerde ubeler aabilmitir. Giderek glenen DP ilk snavn 1946
62 63

Erdoan, age, 2003, ss. 73 -74 rs, age, s. 151.

30

genel seiminde vermitir. Ak oy ve gizli saymn yaplmasndan dolay sopal (hileli) seimler olarak anlan 1946 genel seiminde DP, 465 sandalyeden 64n kazanmtr. Ayrca bu seimde, M. Kemalin en yakn arkadalarndan ve Kurtulu Savanda Genelkurmay Bakanl yapm olan Mareal nvanl Fevzi akmakn, DPnin oylarn artrmasnda nemli katks olmutur.64 Seimleri takiben kurulan Mecliste az sayda milletvekili olan DP, parlamentoda yer almann avantajlarn kullanarak iktidara kar politik ve hukuki dzenin demokratiklemesi ynnde bir mcadeleye balamtr. Demokrat Partinin kulland liberal sylemler partiye geni bir taraftar kitlesi kazandrdn gren CHP yllardan beri srdrd devleti ve kat laik politikalarn deitirmeye balamtr. Okullara din dersi konulmu ve ekonomik alm iin nlemler alnmtr. Lira Eyllde devale edilmi, ithalat kolaylatrlm ve bankalara altn satma izni verilmitir. Ayn zamanda enflasyon ykselmitir. Liberalleme politikas, 14 Mays 1950 seimine kadar devam etmitir. 65 14 Mays 1950 seimleri, CHPnin byk ounluu oluturduu TBMMden, DPlilerin nisbi temel sistemi seim kanunu istemelerine ramen, her il bir seim blgesi kabul edilerek ounluk sisteminde ve adli teminat altnda tek dereceli genel, eit, gizli oy ve ak tasnif esasna gre yaplmtr. Katlm oran % 89.3 olan 14 Mays 1950 seimlerinde, DP % 53.3 oy oran ile 401 milletvekillii kazanrken, CHP % 39.9 oy oran ile 69 milletvekillii kazanmtr. Millet Partisinin % 3.1 oy oran ile 1 milletvekillii kazanm ayrca bu seimde 9 bamsz milletvekili de parlamentoya girmitir.66 Meclis 27 Mays 1950 tarihinde toplanarak meclis bakanlna Refik Koraltan semitir. Cumhurbakan seilen Celal Bayar hkmeti kurmakla Adnan Menderesi grevlendirmitir. Adnan Menderes kabinesini 22 Mays 1950de aklamtr. Babakan Yardmcsnn, Samet Aaolu, Dileri Bakannn Fuat Kprl, Bayndrlk Bakannn Korgeneral Fahri Belen, alma Bakannn Hasan Polatkann olduu kabine 29 Maysta programn meclise sunarak 2 Haziranda gvenoyu almtr. DP hkmetinin kurulmas ile birlikte lkede ciddi
H. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, stanbul Matbaas, 1967, ss. 141 - 143 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, 2. Bask, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999, ss. 130 131. 66 Sadettin Bilgi, Trkiyede Seimler ve eim Kanunlar, stanbul, Boazii Yaynlar, 1995, s. 7
65 64

31

bir iktidar deiikliinin gerekletiini gsteren ilk uygulama, 6 Haziranda silahl kuvvetlerin yksek komuta kademesinde dnemin Genelkurmay Bakan, kuvvet komutanlar ve baz generalleri emekliye sevkeden kararlarn alnmas olmutur. Politik iktidarlar, silahl kuvvetlerin desteini kazanamadklar durumlarda silahl kuvvetlerin politik srece etkisini nlemeye alrlar. Zira silahl kuvvetlerin bu yndeki bir etkisi dengenin politik iktidarn karlarna aykr olarak deimesine ve bundan baka politik partilerin yararlanmasna yol aabilmektedir. DP iktidar dneminde on be general ile 150 Albay da 2 3 ay ierisinde peyderpey emekliye sevkedilmitir. Trk ordusunda ilk kez bu apta ve sadece yksek kademede olmak zere, byk deiiklikler yaplmaktadr Bu giriimler ile DP, silahl kuvvetler zerinde otoritesini kurmaya almtr67 1946dan balayarak Trk politik hayatna hakim olan iki byk parti DP - CHP ekimesi Mays 1950de gerekleen iktidar deiiminden sonra da tm iddetiyle devam etmitir. Genel seim sonularndan da anlalaca gibi semen destei bu ekimede srekli DPden.olmutur. 3 Eyll 1950de gerekleen belediye seiminde o zamana kadar, CHP ynetiminde olan 600 belediyeden 560n kazanan DP, Ekim 1950de yaplan il genel meclisi seimlerinde de toplam 67 ilden 55inin ynetimini kazanarak14 Mays 1950 genel seimini takiben merkezi ynetiminde salad stnle yerel ynetimlerdeki baarsn da eklemek suretiyle, cumhuriyetin kuruluundan beri lkeye hakim olan CHP iktidarnn ynetimini demokratik yntemle lke ynetimin her dzeyinde grevinden uzaklatrmtr. 68 Haziran 1950de balayan Kore savana Trkiye, Birlemi Milletlerin ars zerine bakanlar kurulunun karar ile katlmtr. Trkiyede bu karar ABDnin yannda olmak anlamna geldii savunularak olumlu karlanmtr. Muhalefet partisi CHP ise bu kararn aln biimine itiraz etmektedir. CHP, kararn sava ilan olduunu ve bundan dolay TBMM tarafndan alnmas gerektiini savunmaktadr. Sonuta CHPde kararn ieriine kar itiraz etmemitir. Kore savann sonucunda Trkiye 21 Eyll 1951de NATO yesi olmaya davet

67 68

ztrk, age, s. 161. Ahmad, age, ss. 135 136.

32

edilmitir. 13 Ekim 1951de yelik iin anlamay imzalayan Trkiye, 19 ubat 1952de TBMMnin anlamay onaylamas ile NATO yesi olmutur. 69 Bu arada hkmet, d ticareti serbestletirmek, zel giriimcilerinin karsndaki brokratik engelleri kaldrmak ve zel giriimcilere geni kredi olanaklar vermek gibi yeni ekonomik dzenlemeler gerekletirmitir. Bylelikle ekonomik liberalizme ynelik politikalar yrrle konularak ticaretin geliimine katkda bulunmak istenmitir. Hkmet ticaret burjuvazisinin geliimine elverili politikalar yannda devlet elindeki bo topraklar iftiye datmak, tarm kesiminde yaygn bir makinelemeyi gerekletirmek, iftiye ve kylye verilen kredi hacmini artrmak suretiyle de bu kesimlere ynelik desteini salamtr. Hkmet ayn zamanda sanayi ve altyap yatrmlarna da arlk vermitir. Yatrmlar uzun vadede gelir getirebilecek nitelikte olduundan byyen bte an kapatmak iin vergi koymak yerine tketim mallar ithalatna snrlamalar getirilmitir. Yabanc sermaye de beklenen lde gereklemeyince ekonomik byme iin gerekli olan kaynak d borlanma ile karlanmtr. Dier taraftan hkmet yerli iftinin mallarna hem yksek fiyattan demeler yaptndan hem de bu parann salanabilmesi iin ksa dnemde are olarak para basma yntemini tercih ettiinden lkede enflasyonist bir ortam olumutur. Tccar, iadam, yatrmc ve ifti kesimi yararna izlenen ekonomik politikalar, ilk bata bu kesimlerden DPye nemli bir destek salasa da, enflasyonun ykselmesi ve ithalatn snrlanmas ile piyasada baz mallarn bulunamamasna yol atndan halkta honutsuzluk olumutur.70 1954 genel seimine doru Trkiye; kat laiklik politikalarndan esnekliin saland, komnizm kart politikalara ncelik verildii, Bat ile ilikilerde iyi bir dzeyin yakaland ve iktisadi liberalizm saland genel bir canlanma dnemini yaamaktadr. 1954 genel seiminden nce iki nemli olay yaanmtr. lki; 1932 ylnda halk ve genlii CHP ideolojisi dorultusunda eitmek amacyla kurulan halkevlerinin yeniden dzenlenmesidir. Halkevlerinin ynetimini kuruluundan itibaren CHPnin merkez ve yerel rgtleri stlenmitir. Halkevleri 1947de hkmi (tzel) kiilie kavumutur. Bylelikle
69 70

avdar, age, ss. 32,34 rs, age,s. 153, 154.

33

hukuken de olsa CHP ile olan balar kesilmitir. teden beri halkevlerinin devletten ald yardmn CHPye aktarlmas hkmeti yeni bir karar almaya sevketmitir. Hkmet Austos 1953de TBMMye verdii tasarnn yasalamas ile halkevleri zerinden CHPye kaynak aktarm nlemitir. kinci nemli gelime ise, CHPnin menkul ve gayrimenkul mallarnn hazineye devri konusunda yaanmtr. Bu yndeki tasar 14 Aralk 1953de TBMMde grlerek kabul edilmitir. Trkiye 1954 genel seimine, iktidar muhalefet gerginliinin yaand byle bir ortamda girmektedir.71 1954 genel seiminde 1950deki seim kanunu aynen uygulanmtr. Seimlerde yasal bir zorunluluk olmamasna ramen katlm yksek olmutur. Katlmn % 88.6 olduu 1954 genel seiminde DP bir nceki genel seime gre oylarn artrarak % 56.6 oy oran ile 490 milletvekili karmtr. CHP ise % 34.8 oy oran ile 30 milletvekillii elde etmitir. Ayrca bu seimde Cumhuriyeti Millet Partisi % 4.8 oy oran ile 5 milletvekillii kazanrken, 10 bamsz milletvekili de parlamentoya girebilmitir.72 DP genel seimden elde ettii baarnn gveniyle birtakm yeni yasalar kartmtr. Tm memurlarn emeklilik srelerini ve ya hadlerini dzenleyen kanunda, daha nce kendileri iin ya snr ngrlmeyen retim grevlilerinin 65 yana kadar alabileceklerine ilikin snrlandrc bir hkme yer verilmektedir. Yine ayn tarihlerde kartlan bir baka yasa ile hkmete devlet memurlarn resen emekliye sevketme yetkisi verilmektedir. Yeni yasalarn kendisine verdii yetkiye dayanarak hkmet yarg ve on yedi profesr emekliye sevketmitir. Trkiyede 1955 ylnda 6 -7 Eyll talan olarak bilinen olaylar gereklemitir. 6 7 Eyll 1955de, Kbrs ile ilgili olarak Yunanistana kar stanbul, Ankara ve zmirde halk gsterileri dzenlenmi fakat olaylar kontrolden karak geni apl bir yama eylemine dnmtr. Hkmet olaylar kontrol edemeyince stanbul, Ankara ve zmirde skynetim ilan etmek zorunda kalmtr. 73 Ayn tarihlerde ngiliz ynetimindeki Kbrsta ilk balarda EOKA denilen grubunun bamszlk hareketi olarak balatt olaylar daha sonra Yunanistan ile birlemeyi amalayan
avdar, age, ss. 43 - 45 Bilgi, age, s. 8 73 Mete Tuncay, Siyasal Hayat / Siyasal Geliimin Evreleri, Cumhuriyetten Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, , Cilt: 7, stanbul: letiim Yaynlar, 1984, s. 1979.
72 71

34

(Enosis) harekete dnmtr. Kbrstaki bu olaylar ilk balarda Trkiyenin ve hkmetin dikkatini ekmemitir. Her gn EOKAya bal militanlarn yaptklar ve Trklerin nasl kt muameleye maruz kaldklar gazeteler araclyla kamuoyuna yanstlnca Trkiyede byk mitingler ve yryler yaplmtr.74 Bunlara karlk ayn tarihlerde i politikada da nemli gelimeler yaanmaktadr. DP milletvekilleri arasnda on bir kiilik bir grup, TBMMye spat hakknn tannmasn isteyen bir nerge sundular. nergelerine destek verenlerin artmasyla genileyen hareket ayn yln sonunda Hrriyet Partisine dnmtr.75 1955 ylnda kurulan ve kurucular arasnda, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Prof. Turan Gne, brahim ktem ve Ekrem Hayri stndan yer ald Hrriyet Partisi 1958 ylnda kendini feshederek CHPye katlmtr.76 1950lerin ikinci yarsnda toplumun byk bir kesiminde huzursuzluk oluturan etkenlerden biri de yrtlmekte olan ekonomik politikalar sonucu sabit gelirliler zerinde oluan enflasyonist basklardr. Kalknmaya ynelik yatrm planlarnn arlk tad ekonomik program erevesinde toplumun snf dengeleri nemli lde deimi, sermaye evreleri ile toprak sahipleri ar biimde zenginleirken ehirlerde yaayan aydnlar, asker ve sivil brokratlarla ii ve memur kesimleri sahip olduklar yaam standardn byk lde kaybetmilerdir. Snf dengeleri sarslan bu grup, CHPnin temsil etmi olduu aydnlar ve asker sivil brokratlardan oluan ynetici sekinler snfdr. DPnin izledii ekonomik politikalar bu sekinler grubunun karlarn ypratmtr.77 Silahl kuvvetler keyfi hareketlerden, partizan tesirlerin silahl kuvvetlere girmesinden, seilen generallerden, gereksiz terfilerden ve iltimaslardan memnun olmamaktadr. Bununla birlikte subaylar ekonomik sknt ierisinde yaamaktadr.78 1960dan nce, askerlerin ok kt ve zor artlar iinde yaadklar bir gerektir. Geim sknts, askerlerin ok zor duruma drmtr. Bamszlk savanda ok byk baarlar
avdar, age, s. 49. Tuncay, agm, age,, s. 1979 76 lhami Soysal, Trk Siyasal Yaamnda Yer Alm Balca Siyasal Dernekler, Partiler ve Kurucular, Cumhuriyetten Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 7, stanbul, letiim Yaynlar, 1983, s. 2017. 77 rs, age, s. 154. 78 Fahri Belen, Demokrasiden Diktatrle, stanbul, stanbul Matbaas, 1960, s. 36.
75 74

35

elde etmesi ve Cumhuriyetin kurulmasnda yer alan silahl kuvvetler iinde bulunduu bu ekonomik durumu kabullenmemektedir. Bu dnemde askerlerin ciddi anlamda maddi skntlar ve honutsuzluklar bulunmaktadr.79 Yine bu dnemde baz subaylar ek i yaparken, bazlar da istifa etmektedir. Hkmet bu durum karsnda esasl tedbirler alamamtr. Babakan Adnan Menderesin, ordu ynetimini hafife alan orduyu yedeklerle de idare ederim eklindeki ifadesi silahl kuvvetler ierisinde son derece olumsuz karlanmtr.80 Muhalefetin propaganda olanaklarnn kstlanmas, basna hkmet aleyhine yaz ve haberlere yer vermesini nleyecek ekilde sansr uygulanmas, toplant ve gsterilerin yasaklanmas, muhalefet partilerinin gbirliine karar vermesine neden olmutur. CHP, Hrriyet Partisi ve Osman Blkbann Cumhuriyeti Millet Partisi bu gbirliini oluturmaktadr. 81 Partiler 5 Eyll 1957de bir bildiri ile gbirliinin nedenlerini ve amalarn kamuoyuna akladlar. Bildiride, vatanda hak ve hrriyetleri ile ilgili anayasa hkmlerinin daha ak hale getirilmesi, Anayasaya aykr mevzuatn kmasnn nlenmesi iin Anayasa Mahkemesinin kurulmas, iki meclisli sistemin kabul edilmesi gibi grlere yer verilmitir. Bildirideki neriler incelendiinde 1961 Anayasasn ne kadar ok etkiledii anlalabilir. Bildirinin yaymlanmasndan birka gn sonra Fuat Kprl DPden istifa etmitir.82 27 Ekim 1957 tarihinde, liste usul ounluk sistemine gre yaplan genel seimde DP, % 47, 91 oy oran ile 424 milletvekillii kazanarak iktidarn devam ettirdiyse de, bir nceki genel seime gre oylarnda bir d yaanmtr. CHP, % 41, 12 oy oran ile 178 milletvekillii kazanrken bir nceki genel seime gre oylarnda % 7 dzeylerinde bir art olmutur. Osman Blkbann yeni kurulan CMPsi, % 7,08 oy oran 4 milletvekillii kazanrken, HPde ayn saydaki milletvekilliini % 3,8lik oy oran ile elde etmitir.

Orhan Erkanl, Anlar. Sorunlar. Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 376. Belen, age, s. 37. 81 Cumhuriyeti Millet Partisi, 1954de, Ankarada, 1958de Cumhuriyeti Kyl Millet Partisine dnt. Kurucu ve Yneticiler: CMP ile Kyl Partisi kurucular; Osman Blkba, Fuat Arna, Enver Kk, Ahmet Bilgin, Tahsin Demiray, Yusuf Ziya Eker, Nureddin Ardolu, Hasan Diner, Ahmet Ouz Enis Akaygen. Ayrca CMPnin kurucular arasnda, Ahmet Tahtakl, Suphi Baturda bulunur. -Genel Bakan: Osman Blkba. Bkz. lhami Soysal, agm, age, s. 2017. 82 avdar, age, ss. 65 -66.
80

79

36

27 Aralk 1957de Meclis tznde yaplan bir deiiklikle muhalefetin meclis ii faaliyetleri nemli lde snrlanmtr. tzk deiiklii ile muhalefetin szl soru hakk haftada bir saate indirilirken bakanlara kendilerine yneltilen sorulara cevap verme hakk tannmaktadr. Milletvekillii dokunulmazlnn kaldrlmas kolaylatrlmtr. Adnan Menderes yeni hkmeti yirmi be gnde kurabilmitir. Hkmetin

kurulmasndan ksa bir sre sonra basnn ve muhalefetin faaliyetlerini incelemek, bu konuda yasa tekliflerini hazrlamak ve uygulanacak tedbirleri karara balamakla grevlendirilen iddet Tedbirleri Komisyonu kurulmutur. 83 DPnin muhalif kesimlere kar izlemi olduu politikalar tartmalara neden olmutur. DP iktidarnn ilk yllarnda, lke ekonomisinde nemli bir rahatlama ve gelime olurken, daha sonraki yllarda bu durum tersine dnmeye balamtr. Enflasyonun ykselmesi, maal kesimde olduu kadar zamanla kyl, ifti ve tccar kesimini de olumsuz ekilde etkilemitir. Nitekim 1957 genel seimi sonucunda DPnin oylarndaki azalmada bunun nemli bir pay vardr.84 ktisadi liberalizm politikalarnn ekonomideki kt sonular bu dnemde artmaya balamtr. Bte ak verdiinden denge salamak adna yaplan fiyat artlar halkn yaam dzeyinde nemli bir de neden olurken enflasyonu da artran etmen olmutur. retimdeki yetersizlik ise piyasada talep edilen ihtiya maddelerinin ktlna yol amtr. Hkmet yabanc kredi bulmakta zorluk ektiinden, bu ihtiyac karlayabilmek iin IMFnin kat mali politikalarn uygulamak zorunda kalmtr. 1958de yaanan ekonomik kriz sonucunda Trk parasnn deerini dren yksek oranl bir devalasyon yapld, banka kredileri dondurularak devletin rettii mallara yeni zamlar yaplmtr. Bu arada muhalefet cephesinde de yeni hareketlenmeler meydana gelmektedir. 16 Ekim 1958de Trkiye Kyl Partisi ile Cumhuriyeti Millet Partisi birlemesinden Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi olumutur. Parti 1969da Milliyeti Hareket Partisi (MHP) adn almtr. 24 Kasm 1958de de Hrriyet Partisi CHPye katlmtr.85

83 84

avdar, age, s. 70. rs, age, s. 156. 85 Soysal, agm, age, s. 2017.

37

DPnin uygulamalar ile anayasay ihlal ettiklerini dnen baz ihtilalci subaylar gizli rgtlenmeler oluturmutur. Gizli rgtlenmelerin toplantlarnda hkmet darbesi yapma fikri tartlmaktadr. Subaylar bu yndeki fikirlerini anlatmak iin ncelikle CHP lideri smet nn ile grtler. Fakat gen subaylar smet nnnn, normal seimde iktidara CHPnin geleceinden bunun yersiz bir hareket olaca ve ayet bir gn mecburiyet hasl olursa kendilerine mracaat edileceini ama byle bir hareket iin zamann erken olacan belirten red cevabyla karlatlar. Bunun zerine ihtilalci subaylar DPnin Milli Savunma Bakan emi Ergin ile grtler. Grmede bakan kendisine teklif edilen ihtilal liderlii nerisini reddetmitir. Bakann bu subaylar tutuklatmamas da konunun ilgin dier bir yandr.86 Dokuz subayn hazrlad darbe giriimini, 20 Aralk 1957 Cuma gn Kurmay Binba Samet Kuu ihbar etmitir. Daha sonra ihbar edilen bu dokuz subay tutuklanmtr. Tutuklanan dokuz subay hkmete kar komplo kurmakla sulanmlardr. Tutuklamalar 16 Ocak 1958de kamuoyuna aklanmtr. Daha sonra savunma bakanl ise ok sayda tutuklamann ve silahl kuvvetlerde geni tasfiyenin olduu ynndeki haberleri yalanlayan resmi bir aklama yaynlamtr.87 Bu olaylarn nemi, hkmetin tepki gsterme tarzndadr. Cumhurbakan Celal Bayar olay hakknda geni bir soruturma yaplmasn isterken, babakan olayn kapatlarak daha da bytlmemesini istemektedir. Savunma Bakan emi Ergin ve komutanlar, uzun ve ayrntl bir soruturmaya gerek olmadn ileri srmlerdir. Byle bir soruturmann silahl kuvvetler ile hkmeti kar karya getirerek huzursuzluk douraca belirtilmitir. Kendi tarafnda olduu srece hkmetin gvencede olduuna inand yksek rtbeli hibir subayn olayn iinde olmamas babakan rahatlatmaktadr. 88 Dokuz subay hakknda drt ay boyunca yaplan sorgulamalar sonucunda herhangi bir kant bulunamad iin subaylar serbest braklmtr. hbar da bulunan kurmay binba Samet Kuu yalan ifadeden dolay iki yl ceza almtr.89

86 87

Ersal Yavi, htillci Subaylar, 1. Kitap, zmir, Yazc Yaynevi, 2003, ss. 209 211. Yavi, age, 2003,s. 225. 88 Yavi, age, 2003, s. 231 89 avdar, age,s. 72.

38

Gerekte bu dokuz subay, silahl kuvvetler iindeki rgtn bir blmdr. Tutuklamalarn balamas zerine, rgt yelerinin faaliyetlerine ara vermeleri, birbirleri ile haberlemeyi kesmeleri ve dokuz subayn tutuklanmadan nce verecekleri ifade konusunda anlamalar, rgtn btnyle ortaya kmasn nlemitir. Bu olaydan itibaren silahl kuvvetleri politik sre zerindeki etkinlii giderek artmtr. 90 Babakan Adnan Menderes 6 Eyll 1958de Balkesirde yapt konumada, lkenin ihtill havas ierisine sokulmak istendiini CHPyi kastederek bunu yapan zihniyetin bilindiini ve bunu yapanlarn cezasn ekeceklerini belirtmitir. TBMMde CHP lideri smet nn babakann bu konumasna, 9 Eyll gn zmire ordu ile girerlerken boyunlarnda padiahn idam fermann tadklarn belirten cevabn vermitir. lkede politik tartmalar giderek artm, daha da nemlisi artk askeri mdahale sz edilmeye balanmtr.91 1958in sonlarnda hkmetin desteklenmesi iin Vatan Cephesi adyla bir sivil rgtlenme oluturulmutur. Radyolar Vatan Cephesine yeni katlanlarn listesini vererek cephenin faaliyetlerini duyurmutur. 1 Mays 1959da CHP lideri Uak ziyaret ettiinde bir saldrya maruz kalmtr. Olaydan sonra 4 Mays gn CHP lideri stanbula geldiinde byk bir kalabaln tepkisiyle karlamtr. 2 Nisan 1960da Kayseriye giden CHP lideri ilin valisi tarafndan ile sokulmak istenmemitir. Uzun tartmalarn ardndan smet nnnn Kayseriye girmesine izin verilmitir. Ankaraya dnte Kayseri yaknlarnda CHP lideri bir kez daha durdurulmutur. Btn bu hadiseler sonucunda politik kutuplamalar hzla artmtr .92 Olaylarn ardndan CHP lideri bir grup emekli general ile 17 Nisan 1960da evinde bir toplant yapmtr. Bunun zerine DP, CHPnin silahl kuvvetleri kanuna ve dzene itaatsizlie tevik ettiini ve bu davranndan dolay soruturma alacan aklamtr. 18 Nisan 1960da DPden iki milletvekili tarafndan, CHPnin ve basnn bir blmnn faaliyetlerini incelemek zere soruturma komisyonunun kurulmas iin kanun teklifinde bulunulmutur. Kanun teklifinin grmesi srasnda byk tartmalar yaanmtr.
90 91

ztrk, age, s. 69. Yavi, age, 2003,s. 234. 92 Hale, age, s. 100.

39

Tartmalar esnasnda CHP lideri, artlar mecbur ettiinde, ihtilal milletlerin meru hakkdr, bu yolda devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam, ifadesi DPliler tarafndan byk tepkiyle karlanmtr. Grmelerin sonunda CHPli milletvekillerinin tamam meclisi terk etmi ve kanun teklifi DPlilerin oylaryla yasalamtr.93 Soruturma komisyonu 15 kiiden oluturulmutur. 27 Nisanda tahkikat komisyonuna aratrma ve tutuklama yetkileri veren yeni bir yasa kabul edilmitir. Yeni yasaya gre soruturma komisyonu savclarn, sulh ve sorgu hakimlerinin ve askeri adli mercilerin tm yetkilerini kullanabilecek, yayn yasaklar koyabilecek, gazete ve dergi toplatabilecek basmevlerine el koyabilecek, her trl toplant ve gsteriyi yasaklayabilecek, gerek grd tm tedbirleri alabilecek ve hkmetin btn vastalarndan istifade edebilecektir. Mecliste yaanan tartmalar ok gemeden sokaklarda kavgalara dnmtr. 28 29 Nisanda stanbul ve Ankara niversitelerinde ciddi olaylar meydana gelmitir. Olaylar zerine stanbul ve Ankarada skynetim ilan edildi ve Fahri zdilek stanbul, Namk Arg Ankara skynetim komutanlna atanmtr. Polis ve askere ate ama yetkisi verecek lde byyen olaylar sert nlemlerle kontrol altna alnabilmitir. Hkmet bu olaylar esnasnda silahl kuvvetlerin yksek kademesinden grd destek sayesinde rahatlamtr.94 Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel, 3 Mays 1960da ynetimi neredeyse yeniden yaplandracak muhtra niteliinde bir mektubu Savunma Bakan Ethem Menderese gndermitir. Grsel mektubunda; Cumhurbakannn istifa etmesini, kabineden baz bakanlarn kartlmalarn, stanbul, Ankara valileri ve Emniyet Mdrlerinin grevden alnmalarn, Ankara skynetim komutannn derhal deitirilmesini, Tahkikat komisyonunun sonlandrlmasn, gzaltnda bulunan gazeteci ve rencilerin serbest braklmalarn, din istismarclndan vazgeilmesini ve silahl kuvvetlerin sorunlarna zm getirilmesini belirtmitir. Grsel mektubu yazdktan bir gn sonra 4 Mays gn zmire gitmitir.95 nlemlere ramen gsteriler giderek artmtr. 5 Mays 1960da 555 K ( 5.ay 5.gn saat 5de Kzlayda) olarak bilinen bir miting yaplmtr. Babakan Adnan Menderesin istifa
93 94

Hale, age, s. 101. Yavi, age, 2003 s. 246. 95 Yavi, age, 2003 s .240, 241.

40

etmesine ynelik sloganlarn atld miting hkmet yeleri tarafndan byk bir endie ile karlanmtr. Cumhurbakan Celal Bayar babakanla giderek Menderesden, gstericilere kar ate emrini verilmesini ister. Byle bir nlemi Savunma Bakan Ethem Menderesin itiraz engellemitir.96 13 Mays sabah yaplan bir ihbar zerine Harp Okulunun yanndaki istihbarat Okulunda be subay tutuklanmtr. Baz kurmay yarbay ve binbalarn birtakm dokman ve bildirileri gizlice teksir edip dattklar ihbar edilmi ve bunlarn bir ksmnn CHP liderinin meclisteki konumalarna ait olduklar anlalnca, subaylar tutuklanmtr. Ertesi gn 14 Maysta Kzlaydan Shhiyeye doru yaylan kalabalk arasnda halka bildiri datan subay daha tutuklanmtr. Ayn gnlerde Cumhurbakanna gnderilen bir mektupta aka darbenin ierisinde yer alan albay ihbar edilmitir. 97 19 Mays gn kararlatrld gibi 21 Mays 1960 cumartesi gn, Ankara Orduevi nnden 200 kadar subay ve Harp Okulu rencisi toplanarak, ankaya Kkne doru yrye gemitir.Gstericilerin; tutuklanan subay ve rencilerin derhal serbest braklmas, skynetimin kaldrlmas ve hkmetin istifa ederek derhal seimlere gidilmesi ynnde istekleri bulunmaktadr. Bu srada hkmet, tutuklanan subaylar serbest brakmtr. Genelkurmay Bakan General Rt Erdelhun, gsterilerin bir ayaklanma provas olarak deerlendirilmemesi gerektiini hkmete bildirmitir. 21 Mays yry ile Harp Okulunun artk fiilen ihtill havas iine girmesi, ihtillci subaylar iin en gvenilir kadro ve kuvvet salamtr. Bylece Harp Okulu yry 27 Mays darbesinin bir nc hareketi olmutur.98 Son olarak 25 Mays 1960da Eskiehir havaalannda Babakan karlayan hava subaylarnn; sayg duruu srasnda, babakann aralarna geldii anda aniden Geriye dn! komutu ile tek saf halinde babakana arkalarn dnmeleri ve da ban duman alm marn syleyerek uzaklamalar aslnda hkmetin olduka zayfladn gstermektedir..99 rgtsz, lidersiz hareket resmen balamtr. Babakan Eskiehir ehir meydannda yapaca mitingde bir baka beklenmeyen durumla karlamtr. Miting alannda
96 97

Yavi, age, 2003, s. 248. Yavi, age, 2003, s. 252 98 Yavi, age, 2003, s. 249-251 99 ztrk, age, s. 70.

41

konumasnn yapaca srada hoparlrlerin tellerinin kesilmi olduu grlmektedir. Babakan bunun zerine tamamladn belirtmitir.100 Askeri mdahale 27 Mays 1960 gn gereklemitir. Bylece, 1946da ok partili hayata geen Trkiyede, 1950de ilk kez bir seim vastas ile iktidar deiiklii olmu, 1950 1960 arasnda iktidar muhalefet arasnda nemli gerginlikler yaanm ve bu dnemin sonunda askeri mdahalelerin ilki gereklemitir. 1961 Askeri Mdahalesinin yapld esnada aktif bir lideri bulunmamaktadr. Daha sonradan mdahalenin lideri olacak Cemal Grsel darbe gerekletii srada zmirde bulunmaktadr. Darbeyi alt rtbeli subaylar balatmtr. st rtbeli subaylarn mdahalenin ierisinde aktif olarak bulunmamalar deiik anlamlara yol amtr. lk anlam, darbe hem hkmete hem de yksek komutann nemli bir kesimine kar yaplm olabilirdi. Bu durum, darbeye kar klmas ve hatta silahl kuvvetler iinde byk bir gerginlie yol ama riskini ortaya karmtr. st rtbeli subaylar mdahalenin ierisinde aktif olarak bulunmamalarnn dier bir anlam ise, generallerin silahl kuvvetlerin hiyerarik komuta yapsna ciddi zararlar verebilecek herhangi bir iktidar deiiminden kanmak istemeleridir.101 yapt ksa konumasnda tahkikat komisyonunun grevini

II.1.2. 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas Trkiye askeri mdahaleyi, 27 Mays 1960 sabah silahl kuvvetlerin ynetime el koyduunu bildiren radyo anonsu ile renmitir. Darbe en st rtbelisi albay olmak zere, bir grup subay tarafndan planlanmtr. Lider olarak Orgeneral Cemal Grsel belirlenmitir. zmirde bulunan Grsele haber verilerek uakla Ankaraya getirilmitir. Sabahn ilk saatlerinde Cumhurbakan Celal Bayar, TBMM Bakan Refik Koraltan, ileri Bakan Namk Gedik bata olmak zere DP milletvekilleri gzaltna alnarak Harp Okulu binasna gtrlmlerdir. Babakan ise 26 Mays gecesi Eskiehirde bulunmaktadr. Sabahn erken saatlerinde Ankarada bir hareketlenmenin olduunu renen babakan Ege illerine geerken Ktahya zerinde durdurularak kendisine askeri mdahalenin yapld haberi iletilmitir.

100 101

Yavi, age, 2003, s.264. Hale, age, s. 103, 107.

42

Babakan uakla tamamlanmtr.

Ankaraya getirilmitir. Bylelikle darbenin ilk aamas baar ile

DP iktidarnn esas amacndan uzaklat, dini politikaya alet ettii, zmre tahakkm kurduu, vatandalar birbirine drd, semenlerin iradesini ktye kulland, parti programn suistimal ettii, parti tznn dna kt ve en nemlisi politik parti olma zelliini kaybettii ne srlerek, 2771 sayl Ordu dahili Hizmet kanunun 34. maddesi hukuki dayanak yaplarak 27 Mays 1960da silahl kuvvetler tarafndan ynetime el konulmutur. 27 Mays 1960 askeri mdahalesi sadece bu belirtilen hususlar dahilinde politik nedenlere dayanan askeri bir erevede olumamtr. DPnin iktidarda kald sre boyunca (1950 1960) ekonomik ve sosyal alanda yaanan gelimelerde mdahalenin gereklemesinde etkili olmutur. Ekonomik alanda DP dneminin balca olgular, belli bir liberalleme ve zel sermaye birikiminin gereklemesi, devlet ve d yardmlar desteiyle zel tekellerin olumas, d borlarn ve iktisadi bamllnn artmas, tarm kesiminde modernlemenin balamas ya da hzlanmas eklinde zetlenebilir. Sosyal alanda bu politikaya tekabl eden sonular ise, byk ticaret ve ksmen de sanayi burjuvazisinin glenmesine karlk, alan kesimin ve zellikle sabit gelirli orta snf mensuplarnn g kaybna uramas olmutur. Bunun gibi krsal alanda da mlkiyet ilikilerinde deiiklik salayacak gerek bir toprak reformu yaplmadan giriilen makineleme abas, iletmelerin byk toprak sahipleri elinde toplanmasna, bunlar lehine bir servet ve gelir transferine, yoksul ve orta halli kyllerin ise nisbi olarak mlkszlemesine ve fakirlemesine neden olmutur. Kentli orta ve alan snflarn durumu ise daha da zorlamtr. Kk zanaat, imalat ve iletme yeri sahipleri yabanc sermayenin ve tekellemenin artan vergi ve maliyetlerin basks altnda bulunmaktaydlar. Bu durum esas olarak dar ve sabit gelirli zmreleri etkilemitir. Enflasyonun da etkisiyle, 1950 sonrasnda gelir dalm asndan durumlar en fazla bozulan grup memurlar olmutur. Ekonomik bunalm, orta snfn bir kesimini oluturan silahl kuvvetler mensuplarnn da hayat seviyelerini olumsuz ynde etkilemitir. Nitekim 27 Mays sonrasnn baz resmi ya da yar

43

resmi aklamalarnda bu kesimlerin uradklar sosyo ekonomik knt ile askeri mdahale arasndaki iliki belirtilmitir.
102

Ekonomik ve sosyal alandaki bu hususlar DPye kar muhalefetin ana noktalarn oluturmaktadr. Ekonomik ve sosyal temelli bu muhalefetin aktrleri ise; aydnlar, memurlar, silahl kuvvet mensuplar ve niversite genliinden olumaktadr. Ksacas bu muhalefet, askeri sivil brokrasi ve aydnlarn oluturduu sekinler grubudur.103 27 Mays ve sonras iin derlenmi, tartlm, gelecek icra ilkeleri ve amalar hakknda hazrlanm bir program bulunmamaktadr. Mterek bir fikir, ilkeler ve icra sistemine varmak iin; ihtill ncesinde, merkezi bir komite halinde alan ve hedefleri belli olmayan bir aksiyon eksikliinden dolay tam bir merkezi rgt kurulmamtr lke, hedef ve emirlerini, ulara kadar ulatran, seilmi, teekkl etmi, hiyerarik disiplin altnda alan bir icra komitesi bulunmamaktadr. Mdahalenin lideri de belirlenememitir. 104 Askeri mdahaleyi merulatrma yolunda nemli belge bulunmaktadr. Bunlardan ilki, MBK tarafndan grevlendirilen anayasa n projesi hazrlama komisyonun, iktidarn meruluunun yalnz seimle ibana gelmesinden ibaret olmad, iktidar sresince de hukuk ve anayasa ilkeleri iinde kalmas gerektiini tespit eden, 28 Mays 1960 tarihli rapordur. kinci belge ise, Ordu Dahili Hizmet Kanunu nun 34. maddesindeki Trk Cumhuriyetini kollamak ve korumak grevinin Trk Ordusuna verildiini tespit eden 12 Haziran 1960 tarihli 1 sayl kanundur. nc belge ise, 1961 Anayasasdr.105 II.1.2.1. Milli Birlik Komitesi Askeri Mdahale, kurmay Albay Alparslan Trkein Trkiye radyolarndan, Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyduunu aklayan bildiriyi okumasyla duyurulmutur. TSKnn ynetime el koyduunu halka duyuran bildiride mdahalenin, partileri kmazdan kurtarmak, partilerst bir ynetim kurarak serbest seimleri yapmak ve politik
Blent Tanr, ki Anayasa, 3. bask, stanbul: Beta Yaynlar, 1994, s.s 11, 12 Tanr, age, s. 12 104 Hakan Ylmaz, Tarih Boyunca htilller ve Darbeler, 3. Bask, stanbul, Tima Yaynlar, 2002, s. 360 105 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri: 1789-1980, 9. bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 366
103 102

44

iktidar kazanan partiye devretmek amac belirtilerek, MBK ynetiminin askeri bir diktatrle dnmeyecei, en ksa sre iinde sivil ynetime geilecei mesaj verilmitir. Buna karlk, cumhurbakan, babakan, bakanlar ve baz meclis yelerinin yarglanmadan tutuklanm olmas aksine bir izlenim oluturmaktadr. Ayrca, Trkiyenin, d politika asndan NATOya ve CENTOya ball bildirilmektedir. Mdahalenin ilk gnlerinde askerlerin izleyecekleri politika kendi aralarnda dahi belirsiz olup subaylar arasnda eitli gr ayrlklar bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm ynetimi smet nnye devretme eilimi tarken dier bir ksm ismi eitli rvet ve yolsuzluk olaylarna karm politikaclar eledikten sonra ynetimi tekrar yaplacak seimleri kazanan sivil politikaclara devretmek dncesini savunuyordu; nihayet nc bir grup da yapsal reformlar gerekletirecek kadar bir sre iktidarda kalmadan parlamenter ynetime geri dn sakncal bulmaktadr. st rtbeli subaylarn yer ald grup, aralarnda en etkin olanyd ve radyo konumas da onlarn grn ifade etmektedir.106 Devlet Radyosundaki ilk duyuru ile birlikte sokaa kma yasa da ilan edilmitir. leden sonra Cemal Grsel Ankarada radyodan bir konuma yaparak darbenin gerekelerini anlatmtr. 27 Mays gn balayan sokaa kma yasa akama doru ksa bir sreliine kaldrlmtr. Mdahaleden bir gn sonra 28 Mays 1960da, Milli Birlik Komitesinin (MBK) 27 numaral teblii ile bir hkmet atanmtr. Hkmet herhangi bir politik partiye resmen mensup olmayan kiilerden olumaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin 24.hkmet olan bu kabine, 30 Mays 1960dan 5 Ocak 1961e kadar grev yapmtr. Hkmette zaman ierisinde deiiklikler yaplmtr. Babakan ve Milli Savunma Bakannn Cemal Grsel, Devlet Bakanlarnn Amil Artus ve efik nan, Adalet Bakannn, Abdullah Gzbyk, ileri Bakannn Tmgeneral Muharrem hsan Kzlolu, Dileri Bakannn, Selim Sarper, Maliye Bakannn, Ekrem Alican, Milli Eitim Bakannn, Prof. Fehmi Yavuz, Bayndrlk Bakannn, Dani Koper, Ticaret Bakannn, Cihat ren, Salk Bakannn, Prof. Nusret Karasu, Gmrk Bakannn, Fethi Akn, Tarm Bakannn, Feridun stn, Ulatrma Bakannn, Tugeneral Stk Ulay,

106

Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil Yaynlar, 1994, s. 194

45

alma Bakannn, Prof. Cahit Talas, Sanayi Bakannn, Muhtar Uluer, Basn Yayn ve Turizm Bakannn, Zht Tahran ve mar ve skan Bakannn, Orhan Kubat olduu 24. T.C Hkmeti (I.Grsel Hkmeti) 30.05.1980 tarihinde kurulmutur.107 Hkmet programn 11 Temmuzda sunmu, fakat haftalar getii halde MBK tarafndan onaylanmamtr. Bunun zerine 25 Austos 1960 tarihinde MBK da btn kabinenin grevden alnmas ynndeki bir teklif iin oylama yaplmtr. Oylama sonucunda teklif bir oy farkla kabul edilmemitir. Bunun zerine komitede uzlama salamak adna bakanlardan onunun grevden alnmas ve dierlerinin de yerlerinin deitirilmesine karar verilmitir. Bylelikle kabine gsz ve belirsiz bir konumda kalmtr.108 Mdahalenin ilk gnlerinde MBKy oluturmak iin uzun sre allmtr. Sonunda sekiz kiilik bir ekip, komite yelerini oybirlii ile belirlenmitir. 38 yeden oluan MBKnn bakan emekli Orgeneral Cemal Grsel olmutur. Grsel ayn zamanda Devlet Bakan, babakan, silahl kuvvetler Bakomutan, devlet bakan ve Milli Savunma Bakan olarak, kat zerinde Atatrke bile verilmeyen grev ve yetkilere sahip olmutur.109 Orgeneral Cemal Grselin bakan olduu MBK, Ekrem Acuner , rfan Batu, Rfat Baykal, Emanullah elebi, Ahmet Er, Fazl Akkoyunlu, Refet Aksoyolu, Mucip Atakl, Vehbi Ers, Orhan Erkanl, Numan Esin, Suphi Grsoytrak, Orhan Kabibay, Kadri Kablan, Mustafa Kaplan, Mnir Kseolu, Kmil Karaveliolu, Suphi Karaman, Muzaffer Karan, Osman Kksal, Fikret Kuytak, Sami Kk, Cemal Madanolu, Sezai Okan, Muzaffer zda, Fahri zdilek, Mehmet zgne, kran zkaya, Selahattin zgr,rfan Solmazer, efik Soyuyce, Dndar Taer, Haydar Tunkanat, Alparslan Trke, Stk Ulay, Ahmet Yldz ve Muzaffer Yurdakulerden olumutur.110 Bu listede baz nde gelen subaylar bulunmamaktadr. lki, 1950lerde ordudaki gizli rgtlenmelerde nemli rol oynayan Fahri Gventrkdr. Liste d braklan dier kii, o sralarda yurt dnda grevde bulunan Talat Aydemir, Dndar Seyhan ve Sadi Koa idi. 38 kiilik komiteden sadece bei - Cemal Grsel, Fahri zdilek, Cemal Madanolu, rfan Babu

107 108

Resmi Gazete, 30.05.1960. Say: 10515 Hale, age, s. 114. 109 Yavi, age, 2003, s. 318,319 110 Meydan Larousse, Cilt: 13, stanbul, 1998, s. 574.

46

ve Stk Ulay- tugeneral ve daha yukar rtbelilerdi. Geri kalan 33 ye yzba, binba, yarbay, albaydan olumaktadr.111 MBK ynetiminin asl amac, lkeyi iinde bulunduu zor durumdan karacak hukuki nlemleri yrrle koymak, yeni bir anayasann hazrlanmasndan sonra yaplacak genel seimleri takiben iktidar kazanan partiye devrederek sivil ynetime geii salamaktr. Mdahalecilerin normal demokratik dzene geri dn salamak zere

gerekletirdikleri ilk giriim, 30 Mays 1960da yaynladklar 13 sayl Teblile stanbul niversitesi rektr Ord. Prof. Sddk Sami Onar bakanlnda ksaca stanbul Komisyonu adyla anlan ve niversite retim yelerinden oluan bir bilim kurulunu yeni anayasay hazrlamakla grevlendirmektir. Sz geen komisyonun hazrlad raporda, politik partilere ve genel oy sistemine kar beslenen gvensizliin neticesi olarak genel oydan kmayan bir ikinci meclisin oluturulmas gerektiine deinilerek, yrtmenin grev alanna giren birok konuda zerk veya yar- zerk kurulular oluturmak suretiyle politik iktidarn etkinliini snrlandrmaya ynelik bir takm nlemlere yer verilmitir. Komisyon raporu toplumun eitli kesimlerinde tereddde ve olumsuz tepkilere yol amtr. Bunun zerine Ankara ve stanbul niversiteleri retim yelerinin katlmndan oluan on kiilik baka bir komisyon yeni bir n tasar hazrlamakla grevlendirilmitir.112 MBK yeni anayasay temsil kabiliyeti daha yksek olan bir organn hazrlamas gerektiine karar vermitir. Bunun iin de 157 ve 158 sayl kanunlarla bir Kurucu Meclisin olumasn salamaktadr. Fakat Kurucu Meclisin tekil edilmesinden nce MBK 12 Haziran 1960da 1 nolu kanunla o gne kadar fiili olarak kulland ynetim yetkisine yasal bir dayanak salamtr . 1924 tarih ve 491 sayl Tekilt Esasiye Kanunun baz hkmlerinin kaldrlmas ve dier baz hkmlerinin deitirilmesi hakkndaki 1. nolu geici kanun 14 Haziran 1960da resmi gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Fakat bu kanun 27 Mays 1960dan itibaren geerli saylmtr. Bylelikle 27 Mays Harektna yasal bir zemin salanmtr. Yasann ilk biiminde yer alan geici ibaresi daha sonra 12 Austos 1960 tarih ve 55 sayl kanun ile
111 112

Hale, age, s. 111. Karatepe, age, s. 221.

47

kaldrlmaktadr. 55 sayl yasa ile 1924 Anayasas genel izgileriyle korunmu fakat baz deiiklikler yaplmtr. Geici Anayasa olarak da anlan bu kanun, retim yesi (H.N. Kubal, H.V. Velidedeolu, M. Aksoy) iki MBK yesi ( M. zda, N. Esin ) ve bir bakandan (A. Artus) oluan komisyon tarafndan, 27 Mays Mdahalesine zg olmas amacyla 27 maddeden oluturulmutur. Geici Anayasa drt blmden olumutur. Birinci blm genel hkmler, ikinci blm Milli Birlik Komitesinin kuruluu ve grevleri, nc blm Devlet Bakannn seimi ve grevleri, drdnc blm Bakanlar Kurulunu tanmlayan, grev ve yetkilerini belirleyen maddelerden olumaktadr.113 Geici Anayasann Genel Hkmler blm, 27 Mays 1960da gerekletirilen Mdahalenin meruiyetini pekitirerek yasal dayanan aklamaktadr. Bu amala genel hkmler blmnde, iktidar partisinin Anayasay ihlal ederek, Trk milletinin btn fert ve insan hak ve hrriyeti ile masuniyetini ortadan kaldrdn, muhalefeti ilemez hale getirerek TBMMyi fiilen tek parti grubuna dntrd belirtilmitir.114 Kanunun 1. maddesinde Milli Birlik Komitesinin, yeni Anayasa ve Seim Kanunu, demokratik usullere uygun olarak kabul edip buna gre en ksa zamanda yaplacak genel seimle yeniden kurulacak olan TBMMye iktidarn devredecei tarihe kadar, Trk Milleti adna hkimiyeti kullanaca belirtilmektedir.115 Kanunda yer alan, TBMMnin Tekilat- Esasiye kanuna gre sahip olduu btn hak ve yetkilerin, bu sre iinde, MBKya ait olaca eklindeki dzenleme ile MBK ynetiminin askeri bir diktatrlk kurmay amalamadn, bunun aksine iktidar yetkilerini, geici bir sre kullandktan sonra, sivil ynetime terk etme niyetinde olduu anlalmaktadr. Ayn husus kanunun 8. maddesinde, MBKnn genel seimlerle kurulacak olan TBMMnin greve balamas ile hukuki varln kaybedecei ve kendiliinden dalacan belirten ifadeye de yer verilerek teyit edilmektedir.116

Cumhurbakanl terimi ancak dorudan ya da dolayl seimden km devlet bakanlar iin kullanldndan Geici Anayasa da da Devlet Bakan terimi kullanlmaktadr. 114 eref Gzbyk, Aklamal Trk Anayasalar, Ankara, Turhan Kitabevi, 1993, s. 93. 115 Gzbyk, age, s. 94 116 Gzbyk, age, s. 95.

113

48

Kanun ile yasama yetkisi MBKya verilmektedir. MBK yrtme yetkisini, Devlet Bakannca atanan ve Komitece uygun grlen Bakanlar Kurulu araclyla kullanabilecektir. MBK bakanlar denetleyebilecek ve gerektiinde grevinden uzaklatrabilecektir. Bakanlar Kuruluna, Devlet Bakan bakanlk edecektir. Bylelikle askeri bir komite olan MBK 1924 Anayasasndaki TBMMnin yetkilerine sahip olmutur.117 Yarg yetkisi ise, kanun dahilince millet adna tarafsz ve bamsz mahkemelere verilmitir. Bu dzenlemeyle olaanst bir nitelik tayan askeri ynetim koullar iinde dahi yarg organnn bamszl esasna nem verildii anlalmaktadr. Buna karlk dier bir madde de yer alan, eski Cumhurbakan, babakan ve vekilleri ile eski iktidar partisi mensuplarn ve bunlarn sularna itirak edenleri yarglamas iin kurulan Yksek Adalet Divan (YAD) ile de, tabii hakim ilkesiyle badamayan bir tr olaanst mahkeme kurulmaktadr.118 Kanunun dier bir maddesinde de, Devlet bakanl grevini MBK Bakannn yrtecei ve MBKnn grmelerinin kapal oturum eklinde yaplaca ve tutanaklarnn yaymlanmayaca belirtilmektedir.119 MBK Austos aynda iki nemli karar almtr. lki, 235 general ve 5 bin subay emekliye sevk eden karardr.120 Gerekte, MBKnn karar ile 42 sayl kanuna istinaden emekli edilen subaylarn tasfiyesi 2 Austos 1960 ile 27 ubat 1961 tarihleri arasnda tamamlanmtr. Tasfiyeler asl olarak, 20 Austos 2 Eyll 1960 tarihleri arasnda yaplmtr. Bu tarihler arasnda 5 bin subay emekliye sevkedilmitir. Albaylarn % 80i, yarbaylarn %50si, binbalarn % 10u emekli yaplmtr. Emekliye sevkedilen subaylarn madur olmamalar ve muhtemel tepkilerinin nlenmesi amacyla, emekli kanununda, iki maa ikramiye ve emekli maann artrlarak % 50den % 70e karlmasn salayan deiiklikler yaplmtr. Emekliye ayrlanlar subaylarn adlar 25 Austos tarihinde aklanmtr. Emekli edilen subaylar aralarnda tekilatlanarak, 6 Eyll 1960 tarihinde, nklp Subaylar Derneini (Eminsu) kurarak, bu kararlar ile mcadele etmeye altlarsa da herhangi bir sonu elde
117 118

eref Gzbyk, Anayasa Hukuku, 12.Bask, Ankara, Turhan Kitabevi, 2003, s. 132. Gzbyk, age, 1993, s. 94. 119 Gzbyk, age, 2003, s. 132 120 Bunlar, Kara Kuvvetlerinden 5 Orgeneral, 13 korgeneral, 54 tmgeneral, 108 tugeneral, Deniz Kuvvetlerinden 1 oramiral, 2 koramiral, 8 tmamiral, 9 tuamiral, Hava Kuvvetlerinden 4 korgeneral, 7 tmgeneral, 14 tugeneral, Jandarma Kuvvetlerinden de 5 tugeneraldir. Bkz. Celalettin Gngr, 27 Mays ve Partileme Sorunu, Ankara, Nurol Matbaas, 1992, s.39.

49

edemediler. Yine ayn tarihlerde alnan dier bir karar ile de, Blgesindeki elli be toprak aas Bat illerine g ettirilmitir.121

Gneydou Anadolu

29.9.1960 tarihindeki DPnin feshi davasnn ikinci durumas yaplarak parti feshedilmitir. Mahkemenin fesih gerekesinde; parti genel Kongresinin toplanamamas, partizanln devlet idaresine sokulmas, dinin politikaya alet edilmesi, anayasann inenmesi, parti programnn dna klmas ve suikast dzenlenmesi gibi nedenler yer almaktadr.122 27 Ekim 1960 gn, 114 sayl kanun ile 147 retim yesi ve asistan, niversitelerdeki grevlerinden uzaklatrlmtr. Kanunla, Ankara, stanbul, zmir ve Atatrk niversiteleriyle stanbul Teknik niversitesi mensuplar, retim yelii veya yardmcl vazifelerinden kartlmaktadrlar. Bununla birlikte baz retim yelerinin de grev yerleri deitirilmitir. stanbul, stanbul Teknik, Ankara, Ege ve Orta Dou Teknik niversitesinin rektrleri kanunu protesto amacyla istifa ettiler. Tasfiyeler niversite camiasnda, aydnlar arasnda ve basnda aknlkla karlanmtr. 147ler, bu dnemde niversiteye dn mcadelesinin sonusuz kalmaya balamas ile birlikte daha rgtl mcadele iin 147ler derneini kurmulardr.123 DPlilerin yarglanmalar bu dnemde MBKnn tam olarak anlaamad konular arasnda yer almaktadr. Bu amala Geici Anayasaya Soruturma Kurulu ve Yksek Adalet Divan kurulmas ynnde bir hkm konulmutur. Durumalar Yassadada, 14 Ekim 1960da balamtr. Yksek Adalet Divannn yelerini ve bakann bakanlar kurulunun nerisi zerine MBK semitir. YAD, su saylan olaylar ve sanklar ortaya ktktan sonra kurulan iddia edilen suun ilendii srada mevcut olmayan bir mahkemedir. Dolaysyla bu mahkeme, kanuni hkim gvencesi veya doal yarg ilkesine aykr, bir olaanst mahkeme niteliindedir. YAD, ok sayda ar hapis, mr boyu hapis ve lm cezas vermitir.124

121 122

avdar, age, s. 92 Gngr, age, s. 45. 123 Gngr, age, s. 46. 124 Tanr, age, 2002, s. 368.

50

YAD Bakanlna Salim Baol, Basavclna da Altay Egesel getirtilmitir. Durumalarda on bir ay sresince be yz seksen sekiz kii yarglanmtr. Temel dava Anayasann ihlali ile ilgili olarak almtr. Bu temel davadan nce tamamen DP iktidarn zedelemek ve gzden drmek amal yarglamalar yaplmtr.125 Mahkumlar 19 ayr davadan yarglanmlardr. Bu davalardan , Cumhurbakan Celal Bayar iin kpek davas, babakan Adnan Menderes iin Bebek Davas ve Meclis eski bakan Refik Koraltan iin Hemire Davas olarak bilinen ve tamamen bu kiilerin itibarn zedeleme amal davalardr. Fakat bu davalar DPlilerden ok mahkemenin itibarn zayflatmtr. Ksacas davalar amalandklarnn aksine bir sonu meydana getirmitir.126 YAD sonuta anayasay ihlal suundan on be kii hakknda idam, otuz bir kii hakknda mebbet hapis, drt yz iki kii hakknda da eitli cezalar verdi, yz otuz be sankta beraat etmitir. YADn idam dndaki kararlarnn kesin olmasna karlk yalnzca idam kararlarnn geici anayasa hkmlerine gre MBK tarafndan onaylanmas gerekmektedir. dam kararlar lke genelinde tepkiyle karlanmtr. dam cezalarnn uygulanmamas ynnde basklar yaplsa da Silahl Kuvvetler Komitesi, MBKya idamlar onaylama konusunda gr bildirmitir. Bunun sonucunda MBK, Babakan Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkann idam kararn onaylamtr. Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan, 16 Eyll 1961de, Adnan Menderes ise, hasta olduu iin 17 Eyllde tedavi edildikten sonra mral adasnda idam edilmitir.127 II.1.2.2. On Drtlerin Tasfiyesi MBK ynetime el koyduu ilk gnlerden balayarak izleyecei politikalara ve iktidarda kalaca sreye ilikin bir gr ayrl yaamaktadr. st rtbeli subaylarn oluturduu lmllar grubu yeni anayasann hazrlanmas ve yrrle girmesini takiben ynetimi sivillere devretmek gerektiine inanrken orta ve alt rtbeli subaylarn oluturduu radikaller grubu ise iktidar ksa bir sre iinde sivillere vermek yerine Atatrk dneminde balatlan sosyal reformlarn tamamlanmas gerektiine iaretle, en az drt yl, ihtiya duyulmas halinde de daha uzun bir sre iktidarda kalmann doru olduunu savunmaktadr. Bu iki grup arasndaki
125 126

avdar, age, s. 96. Hale, age, s. 116. 127 avdar, age, s. 97.

51

bir baka gr ayrl ise silahl kuvvetlerin ynetimden ekilirken iktidar kime devredecei hususundan kaynaklanmaktadr. Ilmllar iktidar dorudan doruya CHPye devretmek eilimindeyken, ayn eilimi paylamayan radikaller, seimlerde ounluu elde edecek partinin iktidar devralmas gerektiine inanmaktadr. Askeri ynetimin izlemesi gereken politikalara ilikin lmllar ve radikaller arasnda ortaya kan gr ayrl zamanla komite iinde atmalara dnmektedir. Gerginlik ksa bir sre iinde eitli alanlara yaylmtr. nce Austos aynda emekliye sevkedilen subaylar daha sonra Ekim aynda 147 retim yesinin grevcine son verilmesi bu gr ayrlklarnn sonucudur. Yaanan bu gerilimlerin bir dier sonucu da Orgeneral Grselin mstearln yapan Alparslan Trkein grevinden alnmasdr. Komite iinde yaanan gr ayrlklarnn yaratt bir baka sorun ise yeni anayasay hazrlayacak olan kurucu meclisin tekilini salayacak yasann kabullnde kaynaklanmaktadr. Komitenin byle bir yasay yrrle koymas iin yelerin 4/5nin olumlu oyu gerekli olmasna karlk, uzun sre iktidarda kalarak sivil ynetime geii erteleme eiliminde olan radikal yelerin olumlu oyu olmakszn bu orann elde edilmesi mmkn olmamaktadr. ki grup arasnda Ekim aynda bir anlama salanmtr. Bu anlama ile seimlere kadar nemli reformlarn gerekletirilmesine allaca, eer bu mmkn olmazsa seimlerin drt yl ertelenmesine ynelik halkoylamasnn yaplmasna karar verilmitir. Ancak gruplar birbirlerine gvenemedikleri iin anlamann mr ksa olmutur.128 13 Kasm 1960da aralarnda Alparslan Trkein de bulunduu on drt kiinin Milli Birlik Komitesindeki yeliklerine Grselin imzalad bir emir ile son verilerek yabanc elilik ve ateeliklerde eitli grevlere tayin edilmilerdir. Bylece komitenin geri kalan 23 yesi, kurucu meclisin tekiline ilikin yasay yrrle koyma olanan buldular. Alparslan Trke Yeni Delhiye, Orhan Kabibay Ottawaya, Mnir Kseolu Stockholma, Orhan Erkanl Meksikoya, Mehmet Kaplan Lizbona, efik Soyuyce Kopenhaga, Fazl Akkoyunlu Kbile, Rfat Baykal Tel- Avive, Dndar Taer Rabata,

128

ztrk, age, s. 73.

52

Numan Esin Madrite, Muzaffer zda Tokyoya, Ahmet Er Libyaya grevlendirilerek MBK yeliklerine son verilmitir..129 Bu tasfiye sivil gleri Kurucu Meclis ile birlikte demokratik dzenin yeniden kurulmas ynnde harekete ynlendirirken, silahl kuvvetleri de olduka olumsuz bir ekilde MBKnn aksiyonunun kaybolmasna ve silahl etkilemitir. 13 Kasm tasfiye hareketi,

kuvvetler iindeki ihtillci subaylar tatmin etmeyen yeni zm araylarna sevketmektedir. On drtler, yurt dnda bulunmalarna ramen, iktidarn yeniden kazanlmas ynndeki giriimlerle yakndan balantl olmulardr. 22 ubat darbe giriimine yol aan asl etken bu tasfiyelerdir. zetle, 14ler olay, demokrasi ynnde nemli bir adm olmakla beraber silahl kuvvetler iinde hiziplemelere neden olarak, onu ileri derecede politize etmitir. 130 On drtlerin tasfiyesinin Silahl Kuvvetlerin tamamna ait bir faaliyet olmadn belirtmek ve ypratlmasn nlemek amacyla stanbulda bir araya gelen subaylar, Kasm 1960da Silahl Kuvvetler Birliini (SKB) kurdular. MBK, bir btn olarak silahl kuvvetleri temsil edememi kendi iinde iktidar mcadeleleri grld gibi silahl kuvvetlerin iinde de iktidar mcadelelerine neden olmutur.131 Bunun yan sra SKBnin kurulmasndaki bir dier etken de, st rtbeli subaylarn, alt rtbeli subaylardan kaynaklanabilecek kendi balarna yapabilecekleri bamsz herhangi bir mdahale giriimini engellemek istemeleridir. Bu dncenin hakll 22 ubat 1962 ve 20 21 Mays 1963 tarihlerinde Talat Aydemir ve bir ksm subayn baarsz mdahale giriimi ile anlalmaktadr.Talat Aydemir 22 ubat 1962deki ilk mdahale giriimi sonucunda silahl kuvvetlerden uzaklatrlmtr. Aydemir, 20 21 Mays 1963deki baarsz mdahale giriiminden sonra idam edilmitir. Bu iki mdahale giriiminin de sonusuz kalmasnda SKB' nn nemli bir pay bulunmaktadr .132

Gngr, age, s. 54. Gngr, age, s. 55, 56 131 ztrk,age, s. 74. 132 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 4. bask, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s. 355.
130

129

53

II.1.2.3. Kurucu Meclisin Tekili Kurucu meclisin oluturulmas sreci, bu grev iin ODT rektr Prof. Dr. Turhan Feyziolunun, Devlet Bakan Org. Cemal Grsel tarafndan grevlendirilmesiyle balamtr. Kurucu Meclisin yapsn, grev ve sorumluluklarn belirleyen kanunu, Feyziolu tarafndan oluturulacak bir kurul hazrlamtr. Komisyonun hazrlad Kurucu Meclis tasars, Bakanlar Kurulunda, tasar zerinde kk deiiklikler yaplarak gn iinde tamamlanm ve hkmet tasar eklinde MBK ya sevkedilmitir. Fakat tasar yeniden grlme istei ile MBK tarafndan geri evrilmitir. Bunun zerine tasar zerinde tekrar alan hkmet yeniden hazrlad hkmet tasarssn tekrar MBKya sunmutur. MBK , hkmet tasarssn yedi kiilik bir komisyon hazrlayarak incelemeye balamtr. Komisyon tasar zerinde inceleme yaparken, CHP, CKMP ve BP temsilcilerinin grleriyle birlikte Yargtay, Dantay, basn ve niversite temsilcilerinin de grlerini almtr. Yediler komisyonu, Feyziolunun ve hkmetin hazrlad tasarlar inceleyerek, bunlardan biraz daha farkl olarak hazrlad Kurucu Meclis Tasarsn MBKya sunmutur. MBK, kurucu meclis tasars zerindeki incelemelerini ksa sre ierisinde tamamlamtr. Bylece tasfiye hareketinin ardndan en ksa zamanda normal demokratik dzene geii salamak amacnda olan MBK, 13.12.1960 tarihinde 157 ve 158 sayl kanunlarn yrrle girmesiyle 12 Haziran 1960 tarihli yasada deiiklie uramtr. Bu kanunla kurucu meclisin tekili ve alma usullerine ilikin esaslar hkme balamtr. Kurucu Meclisin tekiline ilikin 157 sayl kanunun 1. maddesi, anayasay hazrlayacak olan kurucu meclisin MBK ile Temsilciler Meclisinden olutuunu dzenlemitir. Kanunun 2. maddesiyle, kurucu meclisin demokrasi ve hukuk devleti esaslarn gerekletirip teminat altna alacak olan yeni Anayasa ve yeni seim kanununu tamamlayarak en ge 29 Ekim 1960 tarihinde iktidar yeni seilecek TBMMye devredecei ve bu tarihe kadar yasama yetkisi ile yrtme organn denetleme yetkisine sahip olaca belirtilmektedir. Bu hkmle, ncelikli grevi anayasay ve seim kanununu hazrlamak olan kurucu meclisin sresi kstlanarak en ksa zamanda sivil ynetime geiin salanmas amalanmaktadr.133

133

Gzbyk, age, 1993, s. 100.

54

157 sayl kanun, kurucu meclisin yeni anayasaya ilikin almalarn en ge 27 Mays 1961 tarihine kadar tamamlayacan bunun gereklememesi halinde bir defaya mahsus olmak zere 15 gn uzatlacan, buna ramen almalarn tamamlanmamas halinde ise beklendii lde sratli ve verimli bir alma yaplamamasnn meyyidesi olarak temsilciler meclisinin yeniden seileceini dzenlemektedir. Kurucu meclisin sivil kanadn tekil eden temsilciler meclisinin oluumu 157 ve 158 sayl kanunlara gre belirlenmitir. Buna gre temsilciler meclisi, nfusuna gre illerden seilecek DP hari olmak zere CHP, CMKP temsilcilerinden, basn temsilcilerinden, barolar, eski muharipler birlii, esnaf teekklleri, genlik rgtleri, ii sendikalar, odalar, retmen teekklleri, tarm teekklleri, niversiteler ve yarg organlarn temsil eden yelerden olumutur.134 Temsilciler meclisinin seimi 13 Aralk 1960 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan 158 sayl kanuna gre yaplmtr. Bu yasaya gre temsilciler meclisine bilim, sanat, eitim, askerlik, diplomasi, politika, iktisat, ve ticaret gibi alanlarda baar gstermi kiiler arasndan devlet bakannn on, MBKnin ise 18 ye seecei hkme balanmtr. l temsilcilerinden yetmi be, CHPden krk dokuz, CMKPden yirmi be, barodan alt, basndan on iki, eski muharip birliinden iki, esnaf birliklerinden alt, genlik tekilatlarndan bir, ii sendikalarndan alt, odalardan on, retmen teekkllerinden alt, tarm teekkllerinden alt, niversitelerden iki ve yarg mensuplarndan on iki temsilci, temsilciler meclisini oluturmutur. Ayrca bakanlarda temsilciler meclisinin yeleri saylmtr.135 Kanun ile temsilciler meclisi ve yelerinin hukuki bamszlklar ve teminatlar salanmaktadr. Buna gre yeler emir alamaz ve sadece ettikleri yeminlerine bal kalmaktadrlar. yelerin azledilememeleri ve dokunulmazlktan yararlanmalar en nemli hukuki gvencelerini oluturmaktadr. Ayn zamanda kanunda nemli bir yetkisi bulunmaktadr.136 temsilciler meclisinin kapatlamayaca hkm de yer almaktadr. Temsilciler Meclisinin, hkmeti denetleme gibi

134 135

Gzbyk, age, 1993, s. 101 avdar, age, s. 99. 136 Tanr, age, 2002, s. 370.

55

296 yeden oluan temsilciler meclisi demokratik olmayan bir yntem ile kurulmutur. Kurucu meclisin temel zayfl halkn gznde CHPnin hakim olduu bir meclis gibi alglanmasdr. CHPnin dorudan setii krk dokuz yenin dnda, il temsilcisi olarak seilenlerin veya meslek kurulularnn setii yelerin byk bir ounluunun CHPli olduu bilinmektedir. Bu durum, sivil ynetime dnle amalanann CHP hkmetine geri dn olaca ynndeki genel beklentiyi glendirmektedir.137 Bu zellikleriyle kurucu meclis ile onun bir kanad olan temsilciler meclisi, sekinci bir karaktere sahip milli ve demokratik eilimleri olan kiilerden oluturulmutur. DPnin temsili sz konusu olmad gibi faaliyetleri, yaynlar ve davranlar ile 27 Mays darbesine kadar anayasaya, insan haklarna aykr hareket eden ve bunu destekleyenlerinde kurucu meclise seilmeleri yasaklanmtr. Bu nemli kstlamalar temsil eksikliine yol at gibi anayasann milli uzlama ile yaplmasna engel olmaktadr.138 Kurucu meclisin en bata gelen grev ve yetkisi, halkoyuna sunulacak yeni anayasay grp kabul etmek ve seim kanununu hazrlamaktr. Bunun dnda kanunlar yapma, deitirme, yorumlama ve yrrlkten kaldrma, bte ve kesin hesap kanun tasarlarn ve eklerini grme ve kabul etme, bara, savaa, yabanc devletlere kar silahl kuvvet kullanlmasna ve zorlama tedbirleri alnmasna karar verme, yabanc devletler ve milletleraras kurulularla yaplan anlamalarla her trl szlemelerin ve bakanlar kurulunca ilan edilen skynetim kararlarn onaylama yetkileri kurucu meclise ait bulunmaktadr. Bylelikle, MBK 1 sayl kanuna gre tek bana kulland yasama yetkisini kurucu meclisin oluturulmasndan itibaren temsilciler meclisi ile birlikte kullanacaktr. Kurucu meclis 27 Mays 1960 tarihinde anayasay ve seim kanunu kabul ederek esas grevini tamamlamaktadr. Bundan sonra da, yasama yetkisi ile yrtme organ denetleme yetkisini kullanan kurucu meclis, 25 Ekim 1962 tarihinde, iktidarn yeni seilen TBMMye devredilmesi ile kendiliinden dalmtr.

137 138

Hale, age, s. 124. Tanr, age, 2002, s. 370.

56

II.1.2.4. Anayasann Hazrlk Sreci 27 Mays mdahalesinden birka gn sonra MBK, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi retim yelerinden oluan yedi kiilik bir grubu ay iinde yeni bir anayasa hazrlamakla grevlendirmitir. Bunun sonucunda Sddk Sami Onar bakanlnda bir bilim heyeti oluturulmutur. Anayasa komisyonu olarakta bilinen bu ilim heyeti, Anayasa Taslan 18 Ekim 1960 tarihinde, drt buuk aylk bir alma sonunda MBKya sunmutur. 139 Bir balang blm, 191 madde ve 9 geici maddeden oluan bu metin, ok uzun ve ayrntldr. Genel oya ve politik partilere gvenmemesi, yrtme iinde sorumluluk verilmeyen cumhurbakanna geni yetkiler verilmesi, yrtmeyi yasama ve yarg denetimiyle esasl ekilde snrlamas, devlet ynetimini yardmc ve zerk kurumlarla ayrtrarak ieriden dengelemesi, taslak metnin ana zellikleri arasnda yer almaktadr. Babakan ve bakanlarn parti grup ve kongreleri dnda parti faaliyetlerine katlamamalar, partilere kar duyulan gvensizliklerin belirtileridir. Bundan dolay bu metin yrtmeyi ve partileri zayflatan ynleri olduu gerekesiyle daha ok teorik bulunarak eletirilmitir.140 Bu arada Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde oluan bir baka komisyon da ikinci bir anayasa tasars hazrlamtr. 109 maddeden oluan bu taslak metinde ise, devlet iktidarnn idari ve anayasa yargsyla denetlenmesi, yarg bamszl ve gvencelerini salayan hususlar yer almaktadr. stanbul tasarsndan farkl olarak genel oya, politik partilere ve yrtmeye kukuyla baklmayarak zellikle yrtmenin zayflatlmamasna zen gsterilmitir.141 ki farkl anayasa taslandan dolay, Ankara ve stanbul niversiteleri retim yelerinin katlmasyla oluan on kiilik baka bir komisyon yeni bir n tasar hazrlamakla grevlendirilmitir.142 MBK yeni anayasay temsil kabiliyeti daha yksek olan bir organn hazrlamas gerektiine karar vermitir. Bunun iin de 157 ve 158 sayl kanunlarla bir Kurucu Meclisin olumasn salamtr. Kurucu Meclis 6 Ocak 1961de almalarna balayarak aralksz
139 140

Gngr, age, s.26. Tanr, age, 2002, s. 370, 371 141 Tanr, age, 2002 ,s. 372. 142 Karatepe, age, s. 221.

57

srdrmtr. Temsilciler meclisi yelerini kendi iinden setii 20 kiilik bir Anayasa Komisyonu oluturmutur. Anayasa Komisyonu almalarnda, yardmc metin olarak kullanmtr. 143 TM Anayasa Komisyonu almalarn 9 Mart 1961de tamamlayarak TM bakanln sunmutur. TM Genel Kurulundaki grmeler bir hayli tartmal gemitir. TMdeki grmeler tamamlandktan sonra tasar MBKde grlmtr. TM ve MBK arasndaki uyumazlklar gidermek iin karma komisyon oluturulmu ve bu komisyonun itilaflar zen yeni anayasa tasar metni kurucu meclis tarafndan 27 Maysn yldnm olan 27 Mays 1961 tarihinde 260 kabul oyuyla, 9 Temmuz 1961de halkoyuna sunulmak zere kabul edilmitir. 144 Kurucu Meclis tarafndan hazrlanan bu yasayla Cumhuriyet tarihinde ilk kez halkoylamas yaplmtr. Yasa ile seme yeterlilii bulunan her vatandan semen ktne kaytl olmak artyla oy kullanabilmesi, politik partilerin de propaganda yapabilmeleri dzenlenmitir. Propaganda dneminde, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) Anayasa'nn kabul iin olumlu bir tavr sergilemitir. Demokrat Parti (DP) izgisinin asl izleyicisi Adalet Partisi (AP), "oylarn hayrl olmas"n dilemek gibi anayasann kabul edilmemesi ynndeki imal sloganyla olumsuz bir tavr almtr. DP izgisinin ksmi ve geici temsilcisi saylan Yeni Trkiye Partisi (YTP) ise kararl bir tutum sergileyememitir. 1961 Anayasas iin yaplan halkoylamas, 9 Temmuz 1961'de gerekletirildi. Yksek Seim Kurulu'nun (YSK), 1961 Anayasas halkoylamas sonularna ilikin karar 20 Temmuz 1961'de Resmi Gazete'de yaymlanmtr. 9/7/1961 gn Anayasann halkoylamasnda, 12.735.009 semenden, 10.322.169u halkoylamasna katlmtr. Katlan semenden 10.282.561in oyu geerli saylmtr. 3.934.370 "hayr" (yzde 38.3) oyuna karlk, 6.348.191 "evet" (yzde 61.7) oyuyla 9 Temmuz 1961 tarihinde anayasaya kabul edilmitir.
143 144

stanbul niversitesi

tarafndan hazrlanan n tasar esas metin, Ankara Komisyonunun hazrlad dier tasary da

Karatepe, age, s. 223. Tanr, age, 2002, s. 375

58

II.1.3.1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri ve Askeri Otoritenin Kazand Yeni Yetkiler 1961 Anayasas, 27 Mays harektndan nce, lkede karlalan rejim sorunlarna cevap verme ve yeni anayasalardan yararlanarak, demokratik bir anayasa yapma amacn tamaktadr. Her anayasa gibi, 1961 Anayasas da, yapld dnemde lkeye egemen olan glerin uzlamalar sonucu ortaya kmtr. ok partili dneme getikten sonra, zellikle 1950 1960 aras karlalan tm sorunlar basite indirgenerek, bir anayasa sorunu olarak grlm, her sorunun zm anayasada aranmtr. Bu nedenle 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre, daha uzun ve ayrntl bir anayasa olmutur. zellikle gelimekte olan lkelerde anayasalar, kendi yapmclarnn amalarn da aan, iinde bulunan dzeyden daha ileri bir dzeye geie ak metinlerdir. 1961 Anayasasnda da bu eilim hakimdir.145 1961 Anayasas felsefe ve amac bakmndan, insan ve bireyi n plana kartarak, bunlarn ve toplumun hak ve zgrlklerinin uzlatrlarak, gelitirilmesine nem vermektedir. Bundan dolay 1961 Anayasas devlet otoritesini pekitirmek yerine, zgrlkler ve demokrasiyi kurumlatrmtr.146 Bunun yan sra 1961 Anayasas, Bat demokrasilerinden farkl olarak, toplum- devlet ilikisi bakmndan dayanmac milliyeti bir anlay ile sosyalist dncenin etkisinde kalmtr.147 Anayasa, halkoylamas, halkn kanun teklifi veya vetosu gibi yar dorudan demokrasi aralarna yer vermemi, temsili demokrasi sistemini devam ettirmitir. Temsili demokrasinin baz rneklerinde olduu gibi danma referandumu veya seilmilerin azli gibi etki aralarna da yer vermeyerek temsili demokrasi saf biimiyle devam ettirilmitir.148 Bir balang blm, 157 madde ve 22 geici maddeden oluan anayasa o tarihe kadar yaplan Osmanl Trk anayasalarn en uzun olandr. Kapsaml ve ayrntl dzenlemelere gerek duyulduu iin bu ekilde yaplmtr. Anayasa, 1960 ncesi yaanan zgrlk ve demokrasi sorununun somut zmlerle alabilecei dncesiyle hazrlanmtr. Ayrntl

145 146

Gzbyk, age, 2003, s. 137. Tanr, age, 2002, s. 378. 147 Erdoan, age, 2003, s. 89 148 Tanr, age, 2002, s. 384

59

dzenlemelerin okluu nedeniyle 1960 Anayasas tepki anayasas olarak adlandrlmtr. Anayasa sade anlalabilir bir dile sahiptir.149 1961 Anayasasnn Genel Esaslar baln tayan birinci ksmnda devletin ekli, cumhuriyetin nitelikleri gibi temel ilkeler dzenlenmektedir. 1924 Anayasasnda yer alan Trkiye Devletinin Cumhuriyet olduu hkm, 1961 Anayasasnda da tartmasz ve grmesiz olarak kabul edilmektedir. Cumhuriyetin nitelikleri konusunda 1961 Anayasasnda 1924 Anayasasndan olduka farkl bir dzenlemeye gidilmitir. 1924 Anayasasnda devletin temel nitelikleri olarak cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklplk saylmaktadr. 1961 Anayasas bu alt ilkeden halkl, devletilii ve inklpl kabul etmemektedir. Anayasa bunlarn yannda, insan haklarna dayanan, demokratik, sosyal hukuk devleti gibi yeni temel ilkeleri kabul etmektedir. Hukuk devleti ilkesinin z, ynetilenlere hukuk gvenlii salayan devlet dzeni olduundan 1961 Anayasas da bu yndeki boluklar dzenlemeye almaktadr. Hukuk devleti ilkesi gibi baz ilkelerin temelleri eski anayasalardan mevcut olmasna karlk sosyal devlet ilkesi tamamen 1961 Anayasasnn yeniliidir.150 Anayasa, sosyal devlet ilkesi salanabilmesi iin, ekonomik ve sosyal yaamn, adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk haysiyetine yarar bir yaay dzenine ulalmas amacna gre dzenlenmesini, kalknmann bir plan iinde yrtlmesini ve kiilerin sosyal gvenlie kavuturulmasn ngrmektedir. Ksacas anayasa, sosyal devlet ilkesini, sosyal adalet, kiiler ve gruplara tand sosyal haklar ve devlete ykledii sosyal devler olarak dzenlemektedir.151 1961 Anayasas iktisadi zgrlklere dayanan bir piyasa mekanizmasnn retkenliinden faydalanarak refahn artrlmasndan daha ziyade, devlet planlamac, dzenleyici ve yeniden datc grevler stlenmesini zorunlu klan bir sosyal devlet dncesini tamaktadr. Bu anlayn bir sonucu olarak, 1961 Anayasas dier sivil zgrlkler konusundaki yapt olumlu dzenlemeleri din ve iktisadi zgrlkler alannda pek gstermemektedir.152

149 150

Tanr, age, 2002, s. 377 Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, 2. bask, Bursa: Ekin Yaynlar, 2004, s. 43. 151 Gzbyk, age, 2003, s. 138. 152 Erdoan, age, 2003, s. 99.

60

1924 Anayasasndaki devletin niteliklerinden olan milliyeti devlet kavram, 1961 Anayasasnda yer almam buna karlk Trk milliyetiliinden ve milli devletten sz edilmektedir. Anayasa cumhuriyetin temel niteliklerinden birisinin de hukuk devleti ilkesi olduunu belirlemektedir. Buna gre, yarg bamszl, etkili bir anayasa yargs ve idari yarg hukuk devletini gerekletirme dncesiyle anayasaya konmutur.153 1961 Anayasas, 1924 Anayasas gibi, egemenliin kaytsz artsz Trk milletine ait olduunu belirtmektedir. 1961 Anayasasna gre millet, egemenliini anayasasnn koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanr. Bylelikle meclis, egemenlii kullanan tek organ olmaktan karak, anayasada belirtildii gibi bu yetkiyi kullanan organlardan biri haline gelmitir.154 1961 Anayasas semen yan belirtmeyerek bu konunun dzenlenmesini yasaya brakmaktadr. 1961 Anayasasna gre seimler; serbest, eit, gizli oy, ak saym, tek dereceli ve genel oy ilkelerine uygun olarak yaplacaktr. 1961 Anayasas politik partileri demokratik yaamn vazgeilmez esi olarak saymaktadr. Anayasa, vatandalarn politik parti kurma ve usulne gre partilere girme ve kma haklarna sahip olduunu kabul ederek, politik partilerin nceden izin alnmadan kurulacan belirtmektedir. Anayasa ayrca politik partilerin, tzklerinin, programlarnn ve faaliyetlerinin, insan hak ve zgrlklerine dayanan, lik cumhuriyet ilkelerine ve devletin lkesi ve milleti ile blnmezlii temel hkmne uymak zorunda olduunu ve bunlara uymayan partilerin temelli kapatlacan belirtmektedir.155 1961 Anayasasnn yarg alannda getirdii en nemli yenilik kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemekle grevli bir Anayasa Mahkemesini kurmasdr. 1924 Anayasas, karlan yasalarn anayasaya uygunluunu denetleme grevini, dorudan doruya meclise vermitir.

153 154

Tanr, age, 2002, s. 394 Gzbyk, age, 2003, s. 138. 155 Gzbyk, age, 2003, s. 138.

61

Anayasa Mahkemesinin on be asl ve be yedek yesi deiik organlar tarafndan seilmektedir. Yargtay drt, Dantay , Saytay bir, millet meclisi , Cumhuriyet Senatosu iki ve Cumhurbakan iki yeyi semektedir. Mahkemenin esas grevi yasalarn ve meclis itznn anayasaya uygunluunu denetlemektir. Anayasa gre mahkeme istisnai olarak yasama dokunulmazlnn ve yeliin kaldrlmas kararlarn da anayasaya uygunluk asndan denetlemektedir. Mahkeme bu denetimlerini iptal davas (soyut norm denetimi) ve itiraz (somut norm denetimi) yoluyla gelen davalar zerine balatmaktadr. Mahkemenin kararlar kesindir ve yasama, yrtme ve yarg organlarn idare makamlar ve tzel kiileri balar. Anayasa Mahkemesinin ayn zamanda, Cumhurbakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Yksek Hakimler Kurulu ve Saytay Bakan ve yelerini, Cumhuriyet Basavcsn ve kendi yelerini grevleri ile ilgili bir sutan dolay Yce Divan sfatyla yarglama grevi bulunmaktadr. Politik partileri denetlemesi ve bunlarla ilgili temelli kapatma davalar da mahkemenin en nemli grevleri arasnda yer almaktadr. 1961 Anayasasnn ikinci ksmnda dzenlenen temel Hak ve zgrlkler, kii haklar, sosyal ve ekonomik haklar, politik haklar olmak zere kmede, ortak kurallar da genel hkmler ad altnda toplanmaktadr. 1961 anayasas, 1924 Anayasasna gre temel hak ve zgrlklere daha geni yer vermektedir. 156 1961 Anayasasnn getirdii sisteme gre, temel hak ve zgrlklerin hangi durumlarda snrlanaca yine anayasa ile belirtilmektedir. Buna gre snrlama, ancak yasa ile anayasann szne ve ruhuna uygun, anayasada belirtilen sebeplere bal kalnarak zgrlklerin zne dokunulmadan yaplmaldr. 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna gre, gler birlii ilkesinden biraz daha ayrlarak, parti disiplini ile alan parlamenter sisteme uygun den bir gler ayrl ilkesini benimsemektedir. Parti disiplinine dayanan parlamenter sistemde gler ayrl, yasama ve yrtmeye kar yargnn ayrl biiminde dzenlenmitir. Yasama ve yrtme organlar zerinde eksiksiz bir yarg denetimi kurulmaktadr. Anayasa yasama ile yrtme arasndaki ayrm daha ok grev ayrl olarak kabul edilmektedir. Anayasa tam bir parlamenter sistem

156

Gzbyk, age ,1993, s. 88, 89.

62

getirmekle beraber, yrtmeyi, yasamann bir trevi olma durumundan kurtaramamtr. Anayasa yrtmeyi bal bana bir grev olarak kabul etmektedir. Bu ise yrtmenin gszln meydana getirmektedir.157

1961 Anayasas 1924 Anayasasnda farkl olarak Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olmak zere iki meclisli sistemi tercih etmektedir. Millet meclisi, genel oya dayanan nisbi temsil sistemiyle seilen 450 yeden olumaktadr. Cumhuriyet Senatosu ise farkl grup yeden olumaktadr. Birinci grup halk tarafndan seilen 150 ye, ikinci grup cumhurbakan tarafndan seilen 15 yeden olumaktadr. nc grup ise, kendi iinde ikiye ayrlmaktadr. lk grup, 13 Aralk 1960 tarih ve 157 sayl kanunun altnda imzalar bulunan tasfiyeler sonucu MBKda geriye kalan 23 yeden olumaktadr. kinci grup ise eski cumhurbakanlarndan olumaktadr. Senatrler alt yllk bir dnem iin seilmekteydi. Senato yeliine seilme koulu olarak, krk yan bitirmi olmak ve yksek renim yapm olmak aranmaktadr. Bu nedenle senatoya okumular meclisi ad taklmtr. 158 Milletvekili seilebilmek iin otuz yan doldurmu olmak ve Trke okuyup yazmak koullar yeterli grlmtr. Milletvekillerinin grev sresi drt yldr. Seimler drt ylda bir yaplr. Cumhuriyet senatosu yelerinin tabii senatrler hari grev sresi alt yldr. Buna karlk cumhuriyet senatosu seimleri alt ylda deil, iki ylda bir yaplr. Her seimde, cumhuriyet senatosu yelerinin te biri yenilenir. Millet Meclisinin yetkileri, Cumhuriyet senatosuna gre daha fazla ve nemlidir. Hkmet millet meclisine sorumludur. Gven oylamas millet meclisinde yaplacaktr, cumhuriyet senatosunun gvensizlik oyu ile hkmeti drme yetkisi yoktur, bte kanununda ve kanun yapmada en son merci millet meclisidir. Buna karlk kanun tasar ve tekliflerinin grlmesinde cumhuriyet senatosunun ok nemli yetkileri bulunmaktadr. Anayasann deitirilmesi hususunda iki mecliste eit yetkilere sahiptir. Anayasa deiiklii teklifinin kabulnde her iki meclisin ayr ayr ye tamsaylarnn te iki ounluu gerekmektedir.159

157 158

Gzbyk, age, 1993, s. 89. avdar, age, s. 102. 159 Gzler, age, s. 45.

63

Yasama organnn yasama yetkisinden ayr bakanlar kurulunu denetleme ve gerektiinde grevden drme yetkileri de bulunmaktadr. Bu denetim yetkisi, gerekli grldnde, bakanlarn veya bir btn olarak bakanlar kurulunun cezai sorumluluuyla sonulanabilecek olan meclis soruturmasna bavurabilmeyi de iermektedir. Buna karlk yrtmeye parlamentoyu feshetme yetkisini, babakann millet meclisi seimlerinin yenilenmesi ynndeki istemi zerine cumhurbakanna vermitir. babakan cumhurbakanndan millet meclisi seimlerinin yenilenmesini isteyebilmektedir. Fakat anayasa bu yetkinin kullanlmasn ok zor artlara balamtr. Buna gre, bakanlar kurulunun gvensizlik oyu yznden 18 aylk bir srete iki defa dmesi ve nc defa gvensizlik oyu ile karlalmas durumunda babakann seimleri yenileme istemi zerine cumhurbakan tarafndan karar verilecektir.Bylelikle anayasa klasik parlamentarizmin yasama karsnda yrtmeyi dengelemek iin ngrd fesih yetkisini olduka ekingen bir ekilde vermitir. Parlamenter sistemin karlkl denetleme ve dengeleme ilkesinin bir gerei olarak yrtmenin yasamaya kar sahip olduu dier bir yetkide gvenoyu istemidir.160 Yrtme bir yetki deil, grev saylarak yasama karsnda denk olmayan konuma getirilmitir. Meclislerin denetim ve millet meclisinin de hkmeti drme yetkisi karsnda, yrtmenin yetkileri olduka etkisiz hale getirilmitir. Bundaki asl etken ise tarihi meclis stnl anlay ve yrtmeye kar duyulan gvensizliktir. Bunun iin fesih yetkisi yerine seimlerin yenilenmesi tercih edilmektedir. Bu nedenler dorultusunda, 1961 Anayasasnn yasamaya belli bir stnlk tanyan parlamenter rejim veya yumuak kuvvetler ayrl anlayn benimsedii belirtilebilir. Dahas anayasann egemenlik kullanlmasna ilikin anlay, bltrlm bir iktidar yaklamdr. 161 Yrtme organ cumhurbakan ve bakanlar kurulundan olumaktadr. Cumhurbakan TBMM tarafndan, krk yan doldurmu ve yksek renim yapm kendi yeleri arasndan, ye tamsaysnn te iki ounluu ve gizli oyla yedi yllk bir sre iin seilir; ilk iki turda bu ounluk salanamazsa, salt ounluk yeterli olmaktadr. Salt ounluun son turda yeterli grlmesi ileriki yllarda cumhurbakan seiminde ok ciddi krizlere yol aarak lkenin cumhurbakanl makamnn alt yl boyunca vekili tarafndan temsil edilmesine yol amtr. Anayasaya gre, bir kii bir defalna cumhurbakan olabilirdi. Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesine iptal davas amak, kontenjan senatr semek, Milli Gvenlik Kuruluna
160 161

Erdoan, age, 2003,s. 101,102 Tanr, age, 2002, s. 401, 402

64

bakanlk etmek gibi yeni birtakm grevleri bulunmaktadr. Yrtme ierisinde cumhurbakannn konumu parlamentarizmin gereklerine uygun olarak dzenlenmektedir. Dier bir ifade ile cumhurbakan yrtmenin daha az etkili ve sembolik yetkilere sahip olan kanad tekil etmektedir. Cumhurbakan grevi ile ilgili ilemlerden sorumlu bulunmamaktadr. Yalnz vatan hainliinden dolay sulanabilen cumhurbakan hakknda ye tamsaysnn en az te birinin teklifi zerine ye tamsaysnn te ikisinin kabul ile yce divana sevk edilebilmektedir. Bakanlar kurulu, babakan ve bakanlardan olumaktadr. Babakan cumhurbakan tarafndan TBMM yeleri arasndan atanmaktadr. Bakanlar ise, milletvekillii seilme yeterliliine sahip kiiler arasndan babakann gsterecei adaylar arasndan cumhurbakannca atanmaktadr. Hkmet programnn okunmasndan sonra bakanlar kurulu millet meclisinden gvenoyu almak zorundadr. Bu yn ile 1961 Anayasasnn parlamenter hkmet sistemini kabul ettii anlalmaktadr. darenin kurulu ve ileyiinin en nemli zellii merkeziyetiliin ve yekpareliin yumuatlarak, i dengelerin salanm olmasdr. Yerinden ynetim ilkesi, yerel ynetim organlarnn seimle olumas, seilenlerin organlk sfatlarnn ancak yarg karar ile son bulabilmesi ve zerk kurumlarn oluturulmasyla yetkilerin dalmnda bir denge salanmaktadr.162 1961 Anayasas ile ekonomik anlamda planlama kavram ilk kez kullanlmaktadr. Bu amala Devlet Planlama Kurumu oluturulmutur. Kalknma planlar ve bunlara bal olarak yllk programlar oluturmak kurumun temel grevleri arasnda yer almaktadr. 163 1961 Anayasas, alma alannda nemli deiiklikleri iermektedir. alanlar ve iverenler nceden izin almakszn sendika kurarak bunlara ye olabilmektedirler. Ayrca iiye grev hakk tannmaktadr.164 niversiteler bilimsel ve idari zerlie sahip kamu tzel kiileri olarak dzenlenmitir. niversiteler gibi devlet radyosu da zerk ve kamu tzel kiiliine sahip bir kurum olarak
162 163

Tanr, age, 2002, s. 399. avdar, age, s. 104. 164 avdar, age, s. 105.

65

dzenlenmitir. Devlet radyosunu iktidarn etkisinden kurtarmak iin tarafszlk ilkesi getirilmitir. 1961 Anayasas yarg yetkisini Trk milleti adna bamsz mahkemelere vermitir. Mahkemelerin bamszl ve hakim teminat salanmtr. Hakimlerin azlolunamayaca ve hibir organ, makam, merci veya kiinin, yarg yetkisinin kullanlmasnda hakimlere emir veremeyecei, talimat gnderemeyecei hkme balanmaktadr. 1961 Anayasasnn yarg alannda getirdii en nemli yeniliklerden birisi, hakimlerin bamszln salayan, Yksek Hakimler Kurulunun oluturulmasdr Anayasa ayrca, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Uyumazlk Mahkemesi gibi yksek mahkemeleri tek tek dzenlemektedir. 165 1961 Anayasas, TBMM ye tamsaysnn en az te birinin teklifi ve millet meclisi ile cumhuriyet senatosunun ayr ayr ye tamsaylarnn te iki ounluunun kabulyle deitirilebilmektedir. Devlet eklinin cumhuriyet olduu yolundaki madde anayasann deitirilemeyecek hkmdr. 1961 Anayasas zellikle 1969 seilerinden sonra politik iktidarlar tarafndan eletirilmeye balanmtr. Anayasann zgrlkler dzeninin toplumun gereksinimlerine uymad bu yzden tannan zgrlklerin ktye kullanlmaya elverili olduu belirtilmektedir. Anayasann ift meclis sistemini kabul ederek yasalarn kmasn geciktirmekte ve gletirmekte, ayrca meclislerin toplant yetersaylar, toplanmay ve karar almay engellemektedir. Anayasann yrtmeyi gszletirdii, Anayasa Mahkemesinin, Yargtayn ve Dantayn da, yrtme zerindeki denetimi ile iktidar i gremez hale getirdii savunulmutur. Ayrca zerk kurulularn (niversite TRT) devlet iinde devlet gibi hareket ettikleri iddia edilmitir. Genel izgileri ile belirtilen bu gibi eletiriler sonucunda zm yine anayasa deitirilmekte bulunmutur. Bunun sonucunda anayasada, ilki 1969 ve sonuncusu da 1974 ylnda olmak zere yedi kez deitirilmitir. En kkl deiiklikler ise, 1971 1973 arasnda olmutur . 166

165 166

Gzler, age, s. 45. Gzbyk, age, 2003, s. 140.

66

II.1.3.1.Yasama Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler DPnin iktidar dneminde yaanan iktidar muhalefet gerginlii ve 27 Mays 1960 tarihinde ynetime el koymasyla sonulanan politik deneyimler, 1961 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclisin, iktidar yetkilerini snrlayarak kii hak ve zgrlklerini gvence altna almaya ynelik tedbirler alnmasna yol amtr. Bu amala, kuvvetler ayrl ilkesine bal olarak parlamenter rejim esas benimsenmi, hukuk devleti ilkesinin neticesi olarak yarg denetimine etkinlik kazandrlm, yasamann yarg denetimine olanak tannm, yasama srecinde ift meclis sistemi kabul edilmi ve gl gvencelerle donatlm kii hak ve zgrlklerine yer verilmitir.167 1924 Anayasas sisteminde yer almayan Cumhuriyet Senatosu 1961 Anayasasnn Trk politik yaamna ekledii yeniliklerdendir. Askerlerin yasama alannda elde ettii yetkilerin anlalmas bakmndan Cumhuriyet Senatosu iindeki tabii senatrln incelenmesi gerekmektedir. Cumhuriyet senatosu bulunan tabii yeler dier yelerden farkl olarak dzenlenmitir. Buna gre tabii yelerin seiminde cumhuriyet senatosunun dier yelerinde aranan seilme art aranmam ve yeliin yenilenmesi usullerine bal kalnmayarak, tabii senatrl mr boyu srecek ekilde dzenlenmitir. Bu statden yararlananlarn herhangi bir politik partiye girmeleri halinde tabii senatrln sona erecei hkme balanmaktadr. Cumhuriyet senatosunun dier yeleri ile karlatrldnda, tabii senatrler iin ngrlen grevin mr boyu srdrme ayrcal, daha geni bir erevede deerlendirildiinde anayasann siviller karsnda askerlere tand ayrcalklardan biri olarak dnlebilir. Gerekten de senatonun dier yeleri alt yl gibi bir sreyle greve balad, te birinin iki ylda bir yenilendii halde, MBK nn 14lerin tasfiyesinden sonra kalan 23 yesi yasama organ yeliini bu sfatla mr boyu srdrecektir. Btn bunlara 1961 Anayasasnn yrrl boyunca, grev yapan ve tamam asker kkenli olan cumhurbakanlarnn grev srelerini tamamladktan sonra, tabii senatr sfat kazanarak ayn staty mr boyu koruduu gerei eklenecek olursa, tabii senatrln uygulamada siviller karsnda askerlere tannan ciddi bir ayrcalk olduunu sylemek mmkn olmaktadr. Salk koullarnn elverisiz hale gelmesi nedeniyle, grev sresinin
1961 Anayasasnda ift meclis sisteminin benimsenmesindeki bir neden, farkl kompozisyonlara sahip olaca dnlen bu iki meclis araclyla yasama srecinin toplum iradesini daha gereki bir biimde yanstarak temsili demokrasinin uygulanr klnmasn salamakt. Bir dier neden de, hkmet partisinin sahip olduu ounlua dayanarak yasama ve yrtme yetkilerini keyfi bir biimde kullanlmasn nlemektir.
167

67

sona ermesinden iki yl nce cumhurbakanlndan ayrlarak anayasann dzenledii tabii senatrlk statsnden yararlanamayan Cemal Grsel hari tutulursa, bu olanaktan yararlanabilen sadece Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk olmutur. Ancak bu iki ahsn da Trk Silahl Kuvvetlerinden gelmesi, yrrlkte kald srece 1961 Anayasasnn dzenledii tabii senatrln salt askerlerin yararland bir stat olduunu gstermektedir. Sivil ynetime geildikten sonra belirli bir lde de olsa MBK yelerine yasama srecinde etkinlik salayan tabii senatrlk statsne ilikin olarak tartlmas gereken bir baka konu da; tabii yelere cumhuriyet senatosunun dier yelerine uygulanan hkmlerin uygulanmas tabii senatr sfat kazanan MBK yelerinin dokunulmazlktan mr boyu yararlanabilmeleridir. Tabii senatrln oluturduu dokunulmazlk gvencesi askeri yneticilere iktidardan ekilmeleri karlnda salam bir gvence salamaktadr. 1961 Anayasasnn yasama organ ynnden askerlere salad ayrcalklar

deerlendirilirken, ele alnmas gereken bir baka hususun da, anayasann 70. maddesi gereince, cumhuriyet senatosunun 15 yesinin cumhurbakan tarafndan seilmesi konusudur. Aslnda bahsi geen bu hkm, dorudan doruya askerler lehine ayrcalk oluturmaya ynelik bir ierikte olmad halde; parlamento dndaki asker kkenli kiilerin nce kontenjan seilebilmek kouluyla cumhurbakanlna aday olabilmelerinin salanmasna hizmet etmesi nedeniyle, uygulamada askeri otoritenin sivil yaamda etkinlik kazanmasna sebebiyet vermektedir. Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk, nce kontenjan senatr seilebilmek kouluyla cumhurbakanlna aday olanan elde etmi ve ardndan cumhurbakan seilebilmilerdir. Ayn hkm Sunayn grev sresini takiben 1973 ylnda yaplan cumhurbakanl seimi srasnda dnemin Genelkurmay Bakan Faruk Grler iin de uygulanmtr. Genelkurmay bakanlndan ayrlan orgeneral Faruk Grler; 6 Martta, Milli Savunma Bakan Mehmet zmenin kontenjan senatrlnden istifas ile boalan yere Cumhurbakan tarafndan kontenjan senatr olarak atanmtr. Bylece kontenjan senatr seilerek cumhurbakanlna aday olabilme imkanna kavumutur. Fakat Grlerin parlamentoda yeterli oy desteini elde edememesi zerine Fahri Korutrkn Cumhurbakan seilmesine olanak vermitir.168

168

ztrk, age, s. 83.

68

II.1.3.2.Yrtme Alannda Kazanlan Yeni Yetkiler 1961 Anayasas, hazrland dnemde fiili gcn askerlere ait olmasnn doal sonucu olarak silahl kuvvetlerin sivil ynetim srecinde demokratik ilkelerle aklanmas zor yetkilere sahip olmutur. Bunlardan yrtme organna ilikin olanlar cumhurbakanl makamyla anayasann 111. maddesinde dzenlenen MBK ile ilikilidir. II.1.3.2.1. Cumhurbakannn Seimi 1961 Anayasasna gre cumhurbakan, krk yan doldurmu ve yksek renim grm kiiler arasndan seilmektedir. Anayasa gre bir kii iki defa cumhurbakan seilememektedir. 1961 Anayasasnn dzenledii parlamenter rejimin gerei olarak yrtme organnn sorumsuz kanadn tekil eden cumhurbakannn asker kkenli olmas gerekmemektedir 169 Buna karlk 24 Ekim 1961de, ankayada genelkurmay Bakan ile Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar, Jandarma Genel Komutan ve 1.2. ve 3. ordu komutanlarnn da hazr bulunduu toplantda bir araya gelen parti liderlerinin imzaladklar ve ankaya protokol diye anlan anlama ile politik partilerin Cemal Grselin cumhurbakan seilmesine yardm etmeleri, emekli inklp subaylarnn Silahl Kuvvetlere geri dnmemeleri ve DPlilerin aflarnn geciktirilmesi kararlatrlmtr. ankaya protokolnn yaplmasndan sonra Cemal Grsel, cumhurbakanl seimlerine tek aday olarak katlm: seim srasnda Meclis silahl kuvvetler tarafndan doldurulmu; Ankaradaki birlikler alarm durumuna geirilmi ve sonunda Orgeneral Cemal Grsel cumhurbakan seilmitir.170 Bylelikle Cemal Grselin yeni anayasa dneminin ilk cumhurbakan olmas 24 Ekim protokolnn sivil ynetime gei iin dayatt ek koullardan biri olmu, bunun sonucunda sivil ynetimin ilk parlamentosu silahl kuvvetlerin fiili gcne boyun emek zorunda kalmtr. Bu mdahale liderinin cumhurbakan seilmesi iin bizzat anayasa ile dzenlenmi bir husus olmasa dahi askerlerin sivil ynetime geildikten sonra da 7 yl gibi bir sre iin yrtme gcn sivillerle paylamas anlamna gelmektedir. Bu fiili gereklik anayasann dzenledii 7 yllk grev sresini salk sebepleriyle tamamlayamayan Grselin grevden ekilmesi zerine yeni bir cumhurbakan seilmesi srasnda da deimemitir. TBMM,
169 170

Gzler, age, s. 45. ztrk, age, s. 75.

69

Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk cumhurbakanlna seerken adaylarn askeri kimlik tamalar nedeniyle herhangi bir duraksama gstermemitir. zetle 1961 Anayasas cumhurbakanl makamn asker kiilere zgleyecek herhangi bir hkme yer vermedii halde yrrlkte bulunduu 19 yl boyunca bu makam asker kkenli kiilere ait olmutur. Bu bakmdan TSKnn cumhurbakanl seimlerine byk ilgi duyduu ve 27 Mays mdahalesi ile birlikte asker kkenli kiilerin ankayaya gei dnemi geleneinin balatld sylenebilir. 1961 Anayasas dneminde bunun tek istisnas, Nisan 1980de Korutrkn grev sresinin sona ermesini takiben 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine kadar geen ksa sre iinde sivil bir ahs olan hsan Sabri alayangilin cumhurbakanl makamna vekalet etmi olmasdr.171 II.1.3.2.2. Genelkurmay Bakan Anayasal Dzen erisindeki Yeri Genelkurmay Bakanl 2 Mays 1920 tarih ve 3 sayl yasa ile, bakanlk olarak dzenlenmitir. Daha sonra 3 mart 1924 tarihinde kartlan 429 sayl yasa ile Genelkurmay Bakanl kaldrlarak Genelkurmay Bakanl kurulmutur. Bundan ksa bir sre sonra kabul edilen 1924 Anayasas da bu yaklam benimseyerek devam ettirmitir. Bu durum Mareal Fevzi akmakn Genelkurmay Bakanl yapt 21 yl boyunca devam ettirilmi, akmakn etkin ve gl ynetimi altnda Genelkurmay Bakanl hibir makam ve kiiye bal olmadan almtr. Mareal Fevzi akmakn grevden ayrlmasndan sonra 5 Haziran 1944 tarih ve 4580 sayl yasa ile Genelkurmay Bakanl Babakanl balanmtr. Bu kanundan 5 yl sonra 30 Mays 1949 tarihinde kabul edilen 5398 sayl kanunla, Genelkurmay bakanlnn stats tamamen deitirilerek Milli Savunma Bakanlna balanarak bu bakanln bir nitesi haline getirilmitir.172 1961 Anayasasyla Genelkurmay bakanl babakanla balanmtr. Ayrca Genelkurmay bakannn Bakanlar Kurulunun teklifi zerine Cumhurbakan tarafndan atanaca dzenlenmitir. Yeni anayasa ile birlikte, Genelkurmay bakanln Milli Savunma bakanlna balayan ve bu bakanln bir nitesi haline getiren 5398 sayl kanun da yrrlkte olduundan ortaya elikili bir durum kmtr. Anayasa Mahkemesi 1966 tarihinde verdii bir kararla, 5398 sayl kanunu anayasaya aykr olduu gerekesiyle iptal

171 172

ztrk, age, ss. 158 ,159. ztrk, age, ss. 136, 137.

70

etmitir. 1970 tarihinde karlan 1324 sayl, Genelkurmay bakanlnn grev ve yetkilerini dzenleyen kanun ile anayasaya uygun olarak bakanln stats yeniden dzenlenmitir.173 1961 Anayasas, sava bar ayrm yapmadan Genelkurmay Bakann silahl kuvvetlerin bakomutan olarak belirlemitir. Bylelikle daha nceki dzenlemelerde yer alan, Genelkurmay Bakannn sava esnasnda bakomutan olmas durumunun nne geilerek nemli bir yenilik yaplmtr.174 Anayasann getirdii dier nemli bir deiiklik ise, Genelkurmay Bakannn Milli savunma Bakanna deil, dorudan babakana yani bakannda stndeki makama balanmasdr. Bylelikle Genelkurmayn stats daha kuvvetli bir ekilde vurgulanarak bakanln devlet dzeni ierisindeki nemi daha da artrlmaktadr. Genelkurmay Bakannn sivil otorite olan babakana sorumlu olmas askerlerin sivillere ball esasn devam ettirmektedir. 175 II. 1.3.2.3. Milli Gvenlik Kurulu Anayasal Dzen erisindeki Yeri kinci Dnya Savandan sonra savunma sorunlarn zmek iin sivil otorite ile askeri yetkilileri teknik kurullarda bir araya getirmek adeta zorunluluk haline gelmitir. Sava esnasnda yaanan karklklar ve sava ynetiminin politika ile silahl kuvvetlerin ortak bir alann oluturmasndan dolay, milli savunma hizmetlerinin planlanmas ve koordinasyonu iin yeni kurullar oluturulmutur. Bu dnemde bata ABD olmak zere Batl devletlerde savunma ve gvenlik konularnda almalar yapmak zere yksek kurullarn oluturulmasna balanmtr. Trkiyede de bu amaca ynelik bir kurulun oluturulma almalar 1944de Genelkurmay bakanl tarafndan Babakanl gnderilen tasaryla balamtr. 1949da 5399 sayl Mili Savunma Yksek Kurulu kanunu ile bu ynde bir kurul oluturulmutur.1960 mdahalesine kadar 12 yl faaliyetlerini yrten Milli Savunma Yksek Kurulu, 1960 Anayasas ile kuruluu ve yetkisi asndan aralarnda bir benzerlik olan Milli Gvenlik Kuruluna dnmtr. Bylelikle Milli Gvenlik Kurulu anayasal bir kurum haline gelmitir.176

173 174

ztrk, age, ss. 136 138. Mehmet Ali Birand, Emret Komutanm, Milliyet Yaynlar: stanbul, 1986, s.443. 175 Birand, age, s. 443. 176 Doan Akyaz, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi, letiim Yaynlar, stanbul, 2002,s. 348.

71

27 Mays ncesindeki politik deneyimlerin etkisiyle silahl kuvvetlerin sivil ynetime kar gzetme grevini artrmak, ayn zamanda sivil hkmet ile silahl kuvvetler arasnda irtibat salamak amacyla Milli Gvenlik Kurulu oluturulmutur.177 MGKnn oluumu ile Genelkurmay Bakan ve Bakomutan sfatn tayan cumhurbakannn birbirine yaknlatrlmas amalanmaktadr.Nitekim cumhurbakanlarnn seimi, Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan daha duyarl bir ekilde izlenmeye balanm ve asker kkenlilerin tercih edilmesi gelenei balatlmtr. Bu anlayn temelinde ise politikaclara kar duyulan gvensizlik yer almaktadr .178 MGK adyla asker ve sivil yelerden oluan karma bir anayasal organn oluturulmas askeri iradeye devletin genel dzeni ierisinde srekli bir etkinlik salamakla beraber kurul kararlarnn danma nitelii tamas nedeniyle hkmetin izleyecei politikalarda mutlak bir etkiye sahip olmadnn belirtilmesi gerekmektedir. MGKnn, milli gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda yardmclk etmek zere gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna bildirmesi, kurulun gr bildirmek suretiyle aklad kararlarn, muhatab durumunda olan bakanlar kurulunu balayc olmad anlalmaktadr. Bunlarda gsteriyor ki, 1961 Anayasasnn devletin genel dzenine ekledii yeni bir kurum olan MGK ile, TSKnn lke sorunlar hakkndaki grlerini ve hassasiyetlerini en st dzeyde politik iktidara aktarmasna ve bu suretle silahl kuvvetlere hkmet kararlarn srekli olarak etkileme olanan sunmusa da, askeri otoritenin sivil otoriteye bamll esasn deitirecek bir neticeye yol amamtr. Byle olmakla beraber, 1961 Anayasasnn 111. maddesiyle kurulan MGK sayesinde askerlerin sivil otorite karsnda etkinlik alannn geniledii grlmektedir.179 Silahl kuvvetlerin btnlnn salanmas iin, hiyerarik kademenin en st noktasnn yatay olarak mmkn olduunca geniletilerek Genelkurmay Bakanndan baka kuvvet komutanlaryla Jandarma Genel Komutan da kurul yesi yaplmtr. Bylelikle kuvvet

177 178

Birand, age, s. 444. Birand, age,s. 445 179 ztrk, age, s. 142.

72

komutanlar ak tehdit ve bildiriye bavurmadan gr ve isteklerini dile getirecekleri bir kurula sahip olmulardr.180 II.1.3.3 Askeri Ynetime ve Kararlarna Salanan Ayrcalklar Mdahale sonrasndaki gei dnemlerinde askeri liderlerin elde etmek istedikleri gvencelerden biri de, iktidarlar sresince alm olduklar kararlardan dolay yarglanmayacaklarn salayan bir dokunulmazlktr. Anayasann geici 4. maddesinin, 27 Mays 1960 tarihinden itibaren kurucu meclisin topland 6 Ocak 1961 tarihine kadar yasama yetkisini ve yrtme grevini Trk Milleti adna kullanm bulunan MBKnn ve hkmetlerin karar ile tasarruflarndan ve bunlarn idarece veya yetkili klnan organ ve mercilerce uygulanmasndan dolay karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakknda cezai veya mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecei ve bu amala herhangi bir yarg merciine bavurulamayaca, hkm de MBKya iktidarda bulunduu dnemde alm olduu kararlardan dolay bir tr dokunulmazlk gvencesi salanmtr. Askeri yneticileri iradesine devletin dzeni ierisinde srekli etkinlik kazandrmak amacyla MBK ve hkmetleri dneminde karlan kanunlarn anayasa yargs dnda tutulmas hi phe yok ki hukuk devleti, anayasann stnl ve balaycl ilkeleriyle badamayan bir durumdur. Anayasann geici 4. maddesinin dier bir fkrasnn, 27 Mays harekatndan 6 Ocak 1961 tarihine kadar karlan kanunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas alamayaca gibi, itiraz yoluyla dahi mahkemelerde anayasaya aykrln ileri srlemeyecei dzenleyen hkm de, MBK dneminde kartlan kanunlarn yrrlkte bulunan teki hukuk kurallar karsnda ayrcalkl klnm olmaktadr. 1402 sayl skynetim kanunu da, belirli dnemlerde TSKnn politik sre zerinde etkinliini gstermektedir. Kanun ile, skynetim ilan edilen yerlerde genel gvenlik ve huzurun salanmasna ilikin kolluk kuvvetlerine ait grev ve yetkilerin skynetim

180

Akyaz, age, s. 353

73

komutanlna getii; skynetim komutannn, skynetim blgesinde genel gvenlii, huzuru ve kamu dzenini korumak ve salamak amacyla bir ksm temel hak ve zgrlklerin kullanmnn kstlanmasn veya tamamen durdurulmasn da ieren bir dizi nlemi alabilecei ve skynetim ilan edilen yerlerde ilenen belli bir ksm sularda skynetim mahkemelerinin grevli olduu dikkate alndnda, TSKnn zaman ierisinde politik sre zerinde etkinlii anlalabilmektedir. 181 II.2. 1970den 12 Eyll 1980e Kadar Politik Sre 1971 askeri mdahalesi ve 1971 1973 partiler st askeri sivil ynetimi, politik sistemde olumlu gelimeler salayamamtr. 1973 ylndan itibaren, bir nceki dneme gre daha da artan ideolojik kutuplama hem politik partiler hem de halk dzeyinde atmalara neden olmutur. Bunun sonucunda ynetim mekanizmasnda bozulma, politik iddet ve terr olaylar balamtr. Bu gelimelerin tm Trk demokrasi tarihinde nc kez gerekleen, 1980 askeri mdahalesinin nedenleri arasnda grlebilir. 1977 seimlerinde oylarn % 41ini CHP alrken, % 37sini AP almtr. Ancak iki partide, niversitelerin ve i evrelerinin istedii, CHP AP koalisyonunu kuramaynca AP, MSP, MHP arasnda ikinci milliyeti cephe hkmeti kurulmutur. 1. Milliyeti Cephe hkmetinde olduu gibi ikinci Milliyeti Cephe Hkmeti de ortak grlere dayanmadndan zayf bir koalisyondur. AP iinden baz milletvekillerinin partilerinden ayrlmalar, Demirelin ve koalisyonun gcn zayflatan nedenler olmutur. Parlamentodaki ounluunu yitiren AP, CHP ile koalisyon hkmetini reddedince CHP, APden ayrlanlarn destekledii bir aznlk hkmeti kurmutur. Bu aznlk hkmetini Demirelin Ekim 1979da kurduu bir dier aznlk hkmeti izlemitir. Bu aznlk hkmeti de uzun srmemi ve 12 Eyll 1980 gn askeri bir darbe ile son bulmutur.

181

ztrk, age, s. 144

74

II.2.1. 1973 Genel Seimleri ve Sonras 1966da salk durumunu ktleen Cemal Grselin yerine geen Cumhurbakan

Cevdet Sunayn grev sresi 1973 ylnda sona ermi ve silahl kuvvetler cumhurbakanl iin Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grleri teklif etmitir. 182 1973 ylnda st rtbeli komutanlar, Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grleri cumhurbakan yapmak iin anlamaya varmlardr. 1971 Austos aynda emekliye ayrlmas gereken Grlerin grev sresi bir yl uzatlmtr. Ertesi yl st rtbeli komutanlar, Genelkurmay Bakan Menduh Tamaa emekliye ayrlmas iin srar ettiler. Bylece Grlere cumhurbakanl yolu alm olacaktr. Grler ksa bir sre Genelkurmay Bakan olarak hizmet ettikten sonra istifa etmi ve cumhurbakanl kontenjanndan senatrle getirilmitir. Bylelikle st dzey komutanlar niyetlerini aka gstermekteydiler. 183 Partiler, cumhurbakanlna genelkurmay bakannn kendiliinden gemesinin gelenek haline gelmesinin sivil politik ynetime zarar verecei hususunda birletiler. Hem Grlerin cumhurbakan olmas hem de Sunayn grev sresinin uzatlmas ynndeki nerileri reddedilen silahl kuvvetler bu durum karsnda cumhurbakanl seimini dikkatli bir ekilde takip etmitir.184 13 Martta balayan politik gerilim cumhurbakanln seimi tarihi olan 6 Nisana kadar devam etmitir. Aday karmak bir hayli zor oldu. 15 gizli oylamadan sonra, byk partilerin sonunda zerinde anlatklar isim senatr ve emekli amiral Fahri Korutrk idi. Yksek Komuta Kademesi de Fahri Korutrk benimsemitir. Korutrk, 12 Mart darbesinden sonra yaplacak ilk serbest seimlere yani Ekim 1973e kadar geici hkmeti ynetmesi iin ekonomist Naim Taluyu atamtr.185 Politik kampanyalarna 1972 sonbaharnda balanan 1973 Genel seimi, CHP ile AP arasndaki mcadeleyle gemitir. Trkiye seime, TPin kapatlmasyla birlikte solda tek kalan ve nn nn istifas ile birlikte Satr grubunun ayrlmas sonucunda gerileme srecine girdii dnlen bir CHP ile Demirelin APsi, Bozbeylinin DPsi, Erbakann MSPsi ve
182 183

Zrcher, age, s. 379. Ahmad , age, 1999, s. 185 184 Ahmad , age, 1999, s. 185 185 Zrcher, Erik Jan, age, s. 379

75

Feyziolu Satr ikilisinin Cumhuriyeti Gven Partisi arasnda blnm bir sa yelpaze ile girmitir.186 Ekim 1973 milletvekili genel seimine, Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi, Demokratik Parti, Milliyeti Hareket Partisi, Millet Partisi, Milli Selamet Partisi ve Trkiye Birlik Partisi katlmtr. 187 Katlma orannn % 68.9 olduu 1973 Genel seimi sonucunda CHP, oylarn % 33.3n alarak, 185 milletvekillii elde edip seimi kazanmtr. Adalet Partisi ise, % 29.8 oy oran ile 150 milletvekillii kazanmtr. Ayrca bu seimlerde, Necmettin Erbakann Milli Selamet Partisi (MSP) 48, Ferruh Bozbeylinin Demokratik Partisi (DP) 45, Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP ) 13 ve Alparslan Trkein Milliyeti Hareket Partisi ( MHP) 3 milletvekillii kazanmtr. CHPnin salt ounluu salamas iin 41 milletvekilline daha ihtiyac bulunmaktadr. Seim sonular 1961 Genel seimleri gibi mulak olmas ve milletvekillii dalmnn hibir partiye tek bana iktidar olma frsat tanmas, parti liderlerini koalisyon hkmeti oluturma grevi ile kar karya brakmtr. Seimden gerekli ounluu salayamasa da birinci parti kan CHP lideri Blent Ecevit 27 Ekim 1973 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRK tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. Anayasann hkmet kurmak iin ngrd yeterli ounluu salayabilmek amacyla Ecevit mevcut partilerle uzun bir diyalog srecine balamtr. Kamuoyunun ve zellikle i evrelerinin beklentisi, istikrarl bir ynetim oluturaca dncesiyle, AP CHP koalisyonu kurulmas ynndedir. Ancak, Demirelin hkmette yer almak istemeyerek muhalefette kalmay tercih etmesi ve DPnin CHP ile koalisyona yanamamas MSPyi beklenmedik bir biimde kilit parti haline getirmitir. 188 lk koalisyon nerisi 6 Kasm 1973de Erbakan tarafndan reddedilen Ecevit aznlk hkmeti kurma dncesi de gereklemeyince Cumhurbakan KORUTK, 15 Aralk 1974de Naim Taluyu hkmet kurmakla grevlendirmitir. Partilerin byle bir hkmete destek vermeyeceklerini aklamalar zerine Talu, hkmeti kuramayacan anlaynca grevi iade etmek zorunda kalmtr. ki ay akn bir sreden beri devam eden hkmet
186 187

Erdoan, age, 2003, s. 119. www.Tbmm.gov.tr.secimler.genel seimler. 23.02.2005 188 Ahmad , age, 1994, ss. 158 - 159

76

bunalm Ecevitin bir kez daha kabineyi kurma grevini stlenerek Erbakanla uzlamas neticesinde sona ermitir. CHPden 17, MSPden 6 bakann yer ald CHP MSP koalisyon hkmeti 25 Ocak 1974de kuruldu, 1 ubatta hkmet program okuyarak 7 ubat 1974 tarihinde gvenoyu almtr. Seim sonularnn aklanmasndan sonra, Trkiye yz gn akn bir sre hkmet bunalmn yaamtr. Seimler 14 Ekim de yaplm, fakat CHP MSP koalisyonu ancak 7 ubat 1974 gn gvenoyu almtr. Hkmeti tekil eden CHP ve MSPnin karma ekonomik modeli savunmak, ekonomik kalknmann toplumsal adalet ile gerekletirilmesine inanmak, kk lekli giriimlerin korunmasn tevik etmek, milli kaynaklarn devlet tarafndan kontroln ngrmek, ar sanayinin oluturulmasn amalamak gibi ortak zellikleri mevcuttur.189 235 gn devam eden CHP MSP koalisyon hkmetinin konudaki karar ve eylemleri nemlidir. Bunlardan birincisi, haha ekim yasann kaldrlmasdr. kincisi, Genel Af yasas ve sonuncusu da, Kbrs harektdr.12 marttan sonra kurulan Nihat Erim hkmeti, ABDnin basklar sonucu haha ekimini yasaklamtr. ABD, bu yasa kendi toplumunda yaygnlaan uyuturucu kullanmna kar bir tedbir olarak istemise de, koalisyon hkmeti bu yasa kaldrmtr.190 Koalisyonun ilk krizi, kartlan af kanunundan yararlanacak siyasi hkmller zerine olmutur. Yirmiye yakn MSP milletvekili affn ceza kanununun 141. ve 142. maddesindeki sular da kapsamamas ynnde muhalefetle birlikte hareket ederek oy kullanmtr. CHP ise buna sert bir ekilde kar kmtr. Sonunda af tasars ceza kanunun 141. ve 142. maddelerini kapsamayacak ekilde yasalamtr. Bu tartmalar zerine Ecevit istifa etmeyi dnse de, partisi tarafndan ikna edilerek bu fikrinden vazgeirilmitir.191 Genel Af Yasasnn Resmi Gazetede ilan edilmesinden sonra CHP milletvekilleri, dnce ve politik sularnn bazlarnn (141 - 142. maddeleri) af kapsam dnda kalmasna ynelik Anayasa Mahkemesine bavurdular. Mahkeme kararnda ceza yasasnn 141 ve 142.

189 190

Ahmad, age, 1999, s. 191. avdar, age, s.237. 191 Hale, age, s. 187

77

maddelerinin de af kapsamna alnmasna anayasa aykrlk ynnden bir saknca grmeyerek bavuruyu reddetmitir.192 Kbrs olaylar Babakan Ecevit ile silahl kuvvetler arasnda olumlu ilikilerin gelimesine olanak salarken, koalisyonun dier ortann lideri Erbakanda bu durum rahatszlk oluturmutur. Byle bir ortamda Babakan Ecevitin 13 Eyll 1974 tarihinde skandinav lkelerine yapaca resmi ziyaret ncesinde yerine vekalet etme yetkisini Devlet Bakan ve CHP Genel Sekreteri Orhan Eypoluna vermesi koalisyonun bozulmasna vesile olmutur. Babakan yardmcs olarak vekalet etme yetkisinin kendisinde olmas gereken Erbakan buna tepki olarak ziyaret kararnamesini imzalamamtr. Bu gelime zerine Babakan 18 Eyll 1974de istifa etmitir. 193 stifann ardndan Trkiyede uzun bir sre politik kriz yaanmtr. Blent Ecevitin Kbrs olaylarndan dolay toplum nezdinde kazand prestij onu erken seim yaplarak iktidara gelme dncesine sevketmitir. Buna karlk 1960 Anayasasna gre parlamentonun grev sresi drt yldr. Erken seime gidebilmek iin ise iki ihtimal bulunmaktadr. Birinci ihtimal de, Meclis ounluunun parlamentonun feshi ynnde oy kullanmas gerekirken, dier ihtimal de ise, 18 ay seim yaplamamtr. Erken seim tartmalar devam ederken Ecevit ve Demirel koalisyon hkmeti kurma giriimlerinden sonu alamadlar. Yaklak drt be ay boyunca herhangi bir koalisyon hk meti kurulamamtr. Bunun zerine Cumhurbakan lkeyi dt bu hkmet krizinden karmak iin 12 Kasm 1974de kontenjan senatr Sadi Irmak kabineyi kurmak ile grevlendirilmitir. CGP dnda kalan dier partilerin bakan vermedii 11 parlamenter ve 15 teknokrattan oluan Irmak kabinesi, 29 Kasm 1974 tarihinde yaplan gven oylamasnda 358 olumsuz oya karlk sadece 17 olumlu oy ald halde yeni bir kabinenin tekil edilememesi nedeniyle, 31 Mart 1975 tarihine kadar parlamento destei olmadan lkeyi ynetmek zorunda kalmtr.194 ierisinde bir hkmetin iki kere gvensizlik hali ile drlmesi gerekmektedir. Muhalefet partileri de istemeyince erken

192 193

avdar, age, s. 238. Hale, age, s. 189. 194 Ahmad, age, 1994, s. 165.

78

AP, MSP, MHP, CGP ve DPden ayrlan dokuz milletvekilinin destek vermesiyle, Demirel 450 sandalyelik Millet Meclisinde, 228 sandalyelik bir ounlukla Milliyeti Cephe olarak anlan koalisyon hkmetini 28 Mart 1975 tarihinde kurmutur. Koalisyon hkmeti greve otuz bakan ile 31 Mart tarihinde balamtr. Hkmette APden 16, MSPden 8, CGPden 4, MHPden ise 2 bakan yer almtr. Birinci MC hkmetinde kk partileri bu koalisyonda tutan yegane etken yaplacak erken seimde CHPnin iktidara gelecei dncesidir. 12 Kasm 1975de yaplan ksmi senato seiminde semen eiliminin iki byk partiden yana olduu grlmtr.195 1975 ksmi senato seimlerinde CHP oy orann % 40n zerine kararak birinci parti olmutur. Milliyeti cephe hkmetinin ortaklarndan AP ve MHP oylarn korurken, MSP ve CGP oy kaybna uramtr. Koalisyon ierisinde Devlet Gvenlik Mahkemeleri konusunda kan anlamazlktan dolay hkmet politikalarn yrtememe durumuna gelmitir. DGMye olan protestolar DSK tarafndan balatlmtr. Politik ortam giderek gerginlemitir. 1 Mays 1977de, Taksim meydannda sonu lmlerle biten DSK tarafndan dzenlenen bir miting yaplmtr. Btn sol gruplarn katlmasyla faizme kar ad altnda yaplan bu mitingde kan olaylar ve izdiham sonucu yaklak 40 kii lmtr.196 12 Eyll 1977de yaplan senato seiminde CHP % 43.9, Adalet Partisi % 40,8 oy oranna ulamtr. Dier partilerin oylarnda ciddi bir d olmutur. DP % 3,2, MSP % 8,4 ile oy oranlarn drrken, MHP % 3,4 ile oy orann korumutur. Seim sonular Trkiyenin iki partili sisteme doru yneldiini gstermektedir.197 Koalisyon ortaklarnn itirazlarna ramen Demirelin politik ortamn gerginlemesinden duyduu kaygyla 5 Nisan 1977de Meclise sunduu erken genel seim nerisi CHPnin de destei ile kabul edilmitir. Anayasa gerei Ekim 1977de yaplmas gereken milletvekili

195 196

Hale, age, s. 190. Erdoan, age, 2003 s. 121. 197 Ahmad, age, 1999, s. 198.

79

genel seimi drt ay ne alnarak 5 Haziran 1977de yaplmasna karar verilmitir. Erken seim karar ile birlikte kamuoyun da tek bana iktidarn kabilecei dnlmtr. II.2. 2. 1977 Erken Genel Seimleri ve Sonras 1977 seimlerinde; CHP % 41,4 oy oranyla 213, AP % 36,9 oy oranyla 189, Milli Selamet Partisi % 8,6 oy oranyla 24, MHP % 6,4 oy oranyla 16, CGP 3 ve DP 1 milletvekillii kazanmtr. Drt bamsz adayda milletvekili seilmitir.198 Bu sonularla hibir parti mecliste salt ounluk olan 226 milletvekili saysna ulaamamtr. Seimlere byk umutlarla giren AP ve CHP umduklar baary elde edememitir. Bu durum iki parti arasnda koalisyonu gsterse de buna her iki parti olumsuz bakmtr. Cumhurbakan Korutrk, Mecliste en ok milletvekili olan partinin genel bakan olarak Blent Ecevite hkmet kurma grevini vermitir. Bunun zerine, Blent Ecevit eitli temaslarda bulunduktan sonra CHP aznlk hkmetini kurmutur. Hkmet meclis dndan (hem ii hem de iveren temsilcilerinden) destek almasna ramen, meclis iinden destek grememitir. AP lideri Sleyman Demirel hkmeti ankaya Hkmeti olarak nitelendirmitir. Hkmet 3 Temmuz 1977de yaplan gven oylamasn da yeterli ounluu (226) salayamamtr. Bylece 21 Haziran 1977 tarihinde kurulan bu hkmet 3 Temmuz 1977de gvenoyu alamaynca grevi sona ermitir. Hkmet 21 Temmuz 1977de yeni hkmet kuruluncaya kadar grevini srdrmtr. Hkmetin fiilen 28 gn hukuken 11 gn srmesi belki de o dnemdeki Trk politik hayatnn karmakln ve istikrarszln gsterebilecek en iyi rneklerden biri olmutur. Cumhurbakan bunun zerine mecliste ikinci byk partinin bakan olan Sleyman Demirele hkmet kurma grevini vermitir. Kamuoyunun asl beklentisinin AP-CHP koalisyonu olmasna karlk, iki partinin uzlaamamas neticesinde AP, MSP ve MHPden oluan ikinci Milliyeti Cephe koalisyon hkmeti 21 Temmuz 1977de kurulmutur. APden 17, MSP den 8 ve MHP den 5 bankann yer ald koalisyon hkmeti, 1 Austos 1977de 219 olumsuz oya kar 229 oyla gvenoyu almtr.199
198 199

Bilgi, age, 1995, s.20. Ahmad, age, 1994 , s. 418.

80

Koalisyon hkmetinin greve baladktan sonra karlat ilk sorun, silahl kuvvetlerdeki atamalar olmutur. Dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Semih Sancarn grev sresi 1976da dolmasna ramen her yln 6 Martnda bu sre hkmetler tarafndan birer yl uzatlmtr. Hkmetin Genelkurmay Bakannn atanmas hususunda nemli bir sorunu olmamasna ramen, esas sorunu kuvvet komutanlarnn atanmalar ile ilgilidir. Deniz kuvvetleri komutan Oramiral Hilmi Fratn sresi dolmutu ve bu sre Babakan Demirel tarafndan uzatlmaynca Blent Ulusu Deniz kuvvetleri komutan olmutur. Kara kuvvetlerine 1977de sresi dolmadan emekliye ayrlan Namk Kemal Ersunun yerine Orgeneral Adnan Ersz vekalet etmektedir. Kara kuvvetleri komutannn atanmas ok nemlidir. Zira muhtemelen genelkurmay bakan atanm olacaktr. Hkmet ve Genelkurmay Bakan, Ali Fethi Eseneri nermesine ramen bu isim hem cumhurbakan tarafndan hem de silahl kuvvetler iinde tepkiyle karlanmtr. Cumhurbakan Ali Fethi Esenerin kararnamesini silahl kuvvetlerin hiyerarisini bozduu gerekesiyle imzalamamtr. 30 Austos 1977ye kadar cumhurbakan tarafndan imzalanmayan kararnamelerden dolay, Kara Kuvvetleri Komutanl (K.K.K) iin sralarn bekleyen kuvvet komutan orgenerallikteki sreleri dolunca emekliye ayrlmtr. Bu yeni durum zerine silahl kuvvetler komutanlklarna yeni atamalar yaplmtr. 31 Austos 1977de cumhurbakan Korutrk, Kara kuvvetlerinin yeni komutan olarak Kenan Evrenin kararnamesini imzalamtr. Bylelikle cumhurbakan bilmeden de olsa, 12 Eylln liderini ve yerine geecek kiinin kararnamesini imzalam olmaktadr. lkine kyasla ok daha ksa sreli olan ikinci milliyeti cephe hkmeti greve geldii ilk gnlerde ok sayda politik cinayetin ard ardna ilenmesi hkmetin kamuoyundaki desteini zayflatmtr. Ekonomik durumun ve bunun en nemli gstergelerinden biri olan enflasyon art hznn bir trl dzeltilmemesi, gittike artan cinayetler lkenin ve hkmetin durumunu zorlatrmtr. Bunun yan sra AP iinde de gr farkllklar yaanmaktadr. Senatr Kmran nan hkmetin akland gn, Orhan Alp ise 16 Ekim 1977de partisinden istifa etmitir. 11 Aralk 1977de gerekletirilen yerel seimlerde AP baarsz sonu almtr. 1977 yerel seiminde byk illerin belediye bakanlklarn CHP kazanmtr. l genel meclisi seim sonularnda ; CHP %44, AP %39, MHP %7,1 ve MSP %6,6 oy oranna ulatlar. Seim sonular ve hkmetin icraatlar APnin ierisinde rahatszlklara yol amtr. 14 21 Aralk

81

tarihleri arasnda on bir milletvekilli APden istifa etmitir. stifalar ile hkmetin parlamentodaki ounluu sona ermitir. Bunun zerine muhalefetin 26 Aralk 1977 tarihinde koalisyonun izledii ekonomi politikalarnn baarszl ile iddet olaylarn nlemek zere ald tedbirlerin yetersizlii gerekelerine dayanarak verdii gensoru nergesi zerine 31 Aralk tarihinde yaplan gven oylamasnda yeter sayda olumlu oy alamayan ikinci milliyeti cephe hkmeti 5 Ocak 1978de istifasn aklamtr. 200 Blent Ecevit ortaya kan hkmet boluu zerine bir kez daha kabine kurmakla grevlendirilmitir. CHP lideri, APden istifa eden on bir milletvekili ile bir araya geldii grmelerin sonucunda bu milletvekillerinin ouna bakanlk vererek hkmet kurmak iin gerekli olan ounluk salamtr. Blent Ecevitin 3 Cumhuriyeti Gven Partili, 1 Demokrat Partili ve 11 bamsz milletvekili ile oluturduu hkmet 17 Ocak 1978de yaplan gven oylamasnda 218 olumsuz oya karlk 229 olumlu oyla gven oyu almtr. Yaps itibariyle salam olmayan hkmete gvenoyu salamak iin yeni bakanlklar kurularak koalisyonun dier yelerine de kabinede yer verilmitir. Devlet bakanl says yediye karlarak toplam bakanlk says otuz be olarak gerekletirilmitir. Babakan 15 Ocak 1978 gn hkmetin programn mecliste okurken nemli tartmalar yaanmtr. 1978 ylnn ilk on be gnnde politik amal birok ldrme ve yaralama olaylar meydana gelmitir. Bu arada hkmet Genelkurmay bakanlna Orgeneral Kenan Evreni atamtr. Yeni hkmet genel bir iyimserlik havas oluturmu ve 2. M.C hkmeti gibi ekonomiye ok nem vermitir. Batl devletlerden gelecek yardm iin kat parasal ve mali nlemleri uygulamaya koyup devalasyon yaptktan sonra IMFye niyet mektubu gnderilerek 19 Temmuz 1979da anlama salanmtr. Bunun ardndan 221 banka ile bor ertelemesi iin anlama yaplmtr. Buna ramen IMF ile olan ilikiler ekonomik programdan kaynaklanan aksaklklardan dolay ksa srede tekrar bozulmutur. Bu yzden ekonomik yardmn faydas tam olarak hissedilememitir. Hkmetin ekonomideki temel sorunu dviz rezervlerinin hemen hemen bitmi olmasdr. Kbrs nedeniyle ABD ambargosu ve onun uzants olan d kredi imkanlarnn

200

Hale, age, s. 198.

82

kslmas, d deme zorluklarn gndeme getirmitir. lkede temel ihtiyalar karlayacak dzeyde mal elde edilmemektedir. Bunlarn yan sra elektrik kesintilerinin giderek artmas, petrol ihtiyacnn gnlk almlarla karlanmaya balanmas, enerji alannda da doabilecek krizi haber verir nitelikteki gelimelerdir.201 Hkmetin ekonomi politikasndaki baarszl halk desteini de ciddi bir ekilde azaltmtr. Bunun ilk iareti Eyll 1978de kabineden Turhan Feyziolu istifa etmesidir. Kabine de yer alan bamsz bakanlarda huzursuzluk oluturmaktadr. Bunun yan sra partiler aras uzlamazlk yaand bu dnemde giderek artan politik iddet olaylar hkmete olan gvensizlii daha da artrmtr. Politik iddet olaylarnn arkasndaki en nemli neden, politik partilerin birbirleri ile en temel konuda bile anlaamamalar ve kutuplamalardr. zellikle 1976dan intikal eden huzursuzluk ortam, 1977 genel seiminde ve Cumhuriyet senatosu te bir yenileme seimlerinde en st noktaya ulamtr. Ekonomik yapdaki bozukluk, politik huzursuzlukla birleince lkenin genel durumu daha da ktlemitir. Devlet tarafndan alnan tedbirler etkisiz kalm ve atmalar nleneceine daha da artmtr. Partilerin uzlamaz bir tutum ierisinde birbirlerine kar en ar ekilde sulamalarda bulunmalar, en nemli devlet politikalarnda bile anlaamamalarna neden olmutur. Politik cepheleme neticesinde lke apnda giriilmesi gereken byk sanayi yatrmlar ile kalknma planlar arasndaki uygunluk salanamam, yeni plan dnemiyle ilgili program hazrlklar birka gne sdrlarak aceleye getirilmi, yasalar belirtilen srenin ancak son gn Meclise sunulabilmitir.202 1971 1973 skynetim idaresiyle politik kaynakl terrizm geici olarak bastrlmtr, fakat 1970lerin sonlarna doru daha da artm bir ekilde yeniden balamtr. 1977de politik iddet olaylarnda 231 kiinin ldrld belirtilmektedir. Bu rakam 1978de 832ye, Aralk 1978 ile Eyll 1979 aras 898e ve sonraki on iki ayda da 2812ye ykselmitir. Gnlk l says sekiz kiiye ykselmitir. Yaamlarn yitirenlerin dnda binlerce kii yaralanm, silahl soygunlar ve adam karma olaylar artmtr.203
201 202

avdar, age,s. 252 Trk Tarih Kurumu, 12 Eyll ncesi ve Sonras, 2. Bask, Ankara: TTK Yaynlar. 1981, s. 24 - 25 203 Hale, age, s. 193

83

Bunun yan sra sol sa arasndaki ideolojik mcadeleden farkl olarak, etnik ayrmclk gzeten terr rgtleri, 1970lerin ortamnda yeniden ortaya kmtr. Esasnda Krt ayrmclnn kkleri 1925 ylna kadar dayanmaktadr. Bu dnemde Trkiyenin blnmesi iin Gneydou Anadolu blgesinde devletin btnlne kar gelinmitir. Etnik terr uygulayan PKK lkeyi blmek amacyla d glerinde desteini nemli lde salamtr.204 Bu noktada Genelkurmay terrn dou illerine kaymasn ok yakndan takip etmektedir. Bu dnemde silahl kuvvetlere hakim olan dnce, ikayetlerin giderek artmasna ramen, politikaclarn bu konu zerinde yeterli duyarll gstermedikleridir. Byle bir ortamda silahl kuvvetler, hkmetten durumun biran nce dzeltilmesi iin zm politikalar istemitir. Btn bu gelimelere karlk lke ekonomisi olduka skntl dnem yaamaktadr. 1973 1978 arasndaki dnemde hkmetler bir taraftan tasarruf ars yaparken dier taraftan da yksek istihdam ve kamu yatrmlaryla ekonomik byme politikalarn tercih etmektedir. Bu tercihin asl nedeni, politik gelecek kaygsdr. Burada lke ekonomisinin gereklilikleri ikinci planda kalmtr. Ekonomide giderek artan igcne ramen isizlik de artmaktadr. sizlik zelikle niversite bitiren genler arasnda yaygnlamtr. Balangta hkmetler ekonomik bymeyi yurtdndan gelen ii dvizleri ile karlamaya almlardr. i dvizleri 1969da 169,2 milyon dolar iken, 1973de iki milyar dolarn zerine kmtr. Sonraki yllarda Avrupadaki ekonomik krizler nedeniyle ii dvizlerinde d yaanmtr. Dviz miktarndaki bu azalma uzun vadeli borlanmalarla giderilmeye allmtr. Ancak Kbrs harekat nedeniyle uzun vadeli borlanarak kaynak bulma imkan kaybolunca, bu kez zel bankalardan ksa vadeli yksek faizle bor almak zorunda kalnmtr. 1975 1977 arasnda bu ekilde yedi milyar dolar borlanlmtr. Bylelikle ekonominin gelecek dnemlerdeki en nemli sorunu olumutur.205 iddet eylemlerinin kamuoyunun yakndan tand bilim adam ve gazetecileri hedef alarak bymesi ve 18/19 Nisan 1978de Malatyada, Eyll 1978de Sivasta, Ekim 1978de Binglde ortaya kan atmalarda ok sayda kii lmtr. Terr olaylar dnda, toplumun huzurunu bozan mnferit pek ok iddet eylemleri de meydana gelmektedir. 6 Eyll
204 205

Hale, age, s. 195. Ahmad, age, 1999, ss. 209 - 210

84

1978de Elaz, Gaziantep ve Adanada meydana gelen iddet olaylarnda 12 kii lmtr. 15 Ekim 1978de Vanda ortaya kan airet kavgalar 15 kiinin lmyle sonulanrken, hadiseler Ankara ve stanbul gibi Bykehirlere de sramtr. 206 Skynetim ilanna kar olan babakan, 19 Aralk balayan ve 24 Aralka kadar devam eden Kahramanmara olaylarnda yaklak olarak 100 kiinin lmesi zerine 25 Aralk 1978de skynetim ilan etmek zorunda kalmtr. Hkmetin anayasann tand hr demokratik dzene, temel haklar ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerinin kesin belirtilerinin ortaya kmas gerekesine dayanan skynetim karar Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kahramanmara, Kars, Malatya, Sivas ve Urfa olmak zere 13 ili kapsamaktadr.207 Skynetime ramen iddet eylemlerinin tm hzyla devam etmesi karsnda muhalefet, skynetimin gerektirdii nlemlerin alnmad yolundaki eletirileri artmtr. Aralk 1978de yrrle giren skynetim karar silahl kuvvetlerin hkmete duyduu gvensizlii deitirmemitir. zellikle de, komutanlarn tm eylem ve ilemlerinden dolay sivil ynetimi bilgilendirerek uygulamalarnn tamam iin hkmetten onay almalarn gerektiren egdm anlay silahl kuvvetlerde ciddi rahatszlklara yol amtr. Skynetim uygulamalarnn grld 1971 1973 yllar arasndaki deneyim nedeniyle, komutanlar olabildiince hkmete bal klmay amalayan egdm anlay silahl kuvvetlerin sivil iktidara kar olan itimatszln artrmtr.208 Hkmetin terrizm ve ekonomiye bir trl zm bulamamas, semenlerin hkmete olan gvenlerini daha da zayflatmtr. Skynetim ilanndan sonra bile olaylarn srmesi hkmetin silahl kuvvetler zerinde sivil denetim kurmaya (egdm ilkesi) almasna balanmaktadr. Bu tutum, muhalefetin komutanlara gerekli yetkilerin verilmedii ve onlarn etkisiz hale getirildii ynndeki eletirilerine yol amaktadr.209

Birand, age, 1984, s. 63. Zafer skl, Siyaset ve Asker; Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar, stanbul, Afa Yaynclk, 1989, s. 191 192. 208 Hale, age, s. 202. 209 Ahmad, age, 1999, s. 204
207

206

85

Bu arada TSAD, tm basn organlarna verdii tam sayfa ilanlarla hkmetin yrtt ekonomi politikasn eletirmitir. TSAD, ii cretlerinin denetim altnda tutulaca, kamu iktisadi teebbslerinin rasyonel altrlaca, tam rekabet koulunun salanaca bir ekonomik dzeni, bunalmdan kn zm olarak grmektedir.210 Millet meclisinde bo bulunan be milletvekillii ve Senatonun te birinin yenilenmesi iin 14 Ekim 1979 tarihinde ara seim yaplmtr. Senato seimlerinde CHPnin ald oy oran 1977 genel seimlerinde ald yzde 41lik dzeyden yzde 29a gerilerken, AP oy orann %54e kartmtr. Artan iddet ve terr olaylar, ekonomik olarak yoklar listesi, (tp gaz, ya ve benzeri tketim maddeleri) ayrca Abdi peki gibi tannm gazeteci ve nl isimlerin ldrl toplumsal ve politik ortamn iyice gerginlemesine yol aan gelimeler olmutur. nsanlarn en temel hakk olan yaama hakknn salanamad dolaysyla toplumda can gvenliinin olmad ve bununla birlikte artan ekonomik skntlarn oluturduu durum lkenin tarihinde en kritik dnemlerini yaamasna sebebiyet vermitir.211 Son seimde AP, meclisteki be bo sandalyenin tmn ve senatodaki 50 senatrlkten 30unu kazanrken CHPnin sadece 12 senatrlk elde etmitir. Seim sonularn halkn gvensizlik oyu olarak deerlendiren Blent Ecevit, seimlerin ertesinde 16 Ekim 1979da istifa etmitir. Bunun sonucunda cumhurbakan tarafndan Demirel yeni bir kabine kurmakla grevlendirilmitir. evrelerinin ve kamuoyunun CHP AP koalisyonu kurulmas ynndeki genel beklentisinin aksine, Demirel bir aznlk hkmeti kurmutur. Tamamen APli vekillerden oluan yeni hkmet 25 Kasm 1979 tarihinde gvenoyu almtr. Skynetimin gerektirdii tedbirleri uygulamak konusunda komutanlarn istekleri dorultusunda hareket edilmesine ramen hkmet bir trl terr nlenememitir. Sa ve sol terristlerin birbirlerine kar misilleme olarak srdrd iddet eylemleri srasnda 12 Mart dnemi babakanlarndan Nihat Erim ve DSKin eski Genel bakan Kemal Trkler gibi kamuoyunun yakndan tand kiilerde ldrlmtr. 1980nin banda orum da nemli olaylar yaanmtr. Silahl kuvvetler, skynetim uygulamasna ramen terrn devam

210 211

avdar, age, s. 253 Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, 23. Bask, stanbul, Remzi Kitabevi, 1999, s. 187.

86

etmesini yrrlkteki anayasal ve yasal dzenin etkili nlemlerin alnmasn engellemesine balamaktadr.212 1978 ve 1979 yllar Trkiyenin hemen hemen her yerinde politik cinayetler yaanmaktadr. Bu cinayetlerde terr gruplarn destekleyen yabanc lkelerin gizli servis elemanlarnn ajan provokatrler olarak eylemlerde bulunduklar belirtilebilir. Milli stihbarat Tekilat olaylardaki d balantlar saptamtr.213 Demirelin aznlk hkmeti, terr ve iddet eylemleriyle olduu kadar, 1970lerde boyunca srdrlen yanl ekonomik politikalarn, oluturduu kredi sknts, enflasyon ve zellikle genler arasnda yaygn olan isizliin tehdit edici sonularyla da mcadele etmek zorunda kalmtr. 1970li yllarn banda tm dnyay etkisi altna alan petrol krizinin olumsuz neticeleri henz almadan Bat lkelerinin Trkiyeden gelen ucuz i gcne gsterdii talebin neredeyse sona ermi olmas bu lkelerde alan vatandalarn Trkiye ekonomisine nemli bir kaynak salayan dviz akn durdurmutur. Gelir kaynaklar hayli kstl bulunan devlet btesinin nemli bir ksmnn Kbrs mdahalesi zerine ABDnin uygulad silah ambargosu nedeniyle pein demeli ve yksek fiyatl silah almna harcanmas ekonomik sorunlarn artmasndaki etkenlerden biri olarak gsterilmektedir. Buna karlk lkedeki politik terr artarak devam etmektedir. lkenin ierisinde bulunduu durumdan dolay rahatszlklar giderek artan silahl kuvvetler, 21 Aralk 1979da Kenan Evrenin bakanlnda stanbuldaki Birinci Ordu Karargahnda toplandlar. Toplantda 1960taki gibi ynetime tmden el koymak fikri benimsenmemitir. Evren ve kuvvet komutanlar politik liderleri dzeni salamada ibirliine davet eden bir uyar mektubunu Cumhurbakan Fahri KORUTRK e gndermeye karar verdiler. Skynetim komutanlarnn yetkilerini artracak yeni yasal ve idari nlemler isteyen bir muhtra ile uyar mektubu 27 Aralk 1979 tarihinde Kenan Evren tarafndan cumhurbakan Fahri KORUTRK e verilmitir. Politik grlmtr. partilerin uzlamazl ve ksr ekimeleri silahl kuvvetler tarafndan lkenin nemli sorunlarnn zmsz kalmasnda temel neden olarak

212 213

Ahmad, age, 1994, s. 424 425. Tuncay zkan, Bir Gizli Servisin Tarihi (MT), 6.Bask, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1999, s. 201.

87

Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren'in, 27 Aralk 1979 tarihli Uyar Mektubu'nun n yazsnda; politik partilerin ksr tutum ve davranlar yznden, Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda alnan kararlarn olumlu sonulara gtrlemedii, belirtilerek bu tutumdan duyulan rahatszlk ifade edilmektedir.214 Uyar mektubunda lkenin ierisinde bulunduu son derece nemli politik, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn daha da artan anari, terr ve blcle dikkat ekilerek, milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin gerekli olan dzenlemelerin yaplmas askeri ynetim tarafndan istenmektedir.215
Uyar mektubu btn bu sorunlara zm olarak; politik partilerin bir an nce milli menfaatleri

n plana alarak, anayasann ilkeleri dorultusunda ve Atatrk grle bir araya gelerek gereken tm nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn istemektedir. 27 Aralk 1979 Perembe gn, Kenan Evren Cumhurbakan Korutrk ile grmtr. Haftalk olaan toplant olmas nedeniyle, Cumhurbakannn uyar mektubundan haberdar deildir. Kenan Evren skynetim komutanlarnn yetkilerinin artrlmasn ieren bir muhtra ile birlikte uyar mektubunu bu grme esnasnda Cumhurbakanna sunmutur. 27 Aralk 1979da ankaya Kknde yaplan grmede Evren Korutrke, mdahale konusunda kararl olduklarn bildirmitir. Korutrk uyar mektubuna kar kmam fakat mdahale liderlii iin yaplan teklifi ise reddetmitir.216 27 Aralk 1979 gn Cumhurbakanna verilen silahl kuvvetler uyar mektubunun 12 Mart muhtrasndan fark, uyar mektubunun partiyi veya partileri deil, btn anayasal kurulular uyarmasdr. Babakan Demirel, btn politik evreler ve partiler 27 Aralk 1979da cumhurbakanna sunulan uyar mektubunu ancak 2 Ocak 1980 gn gazete manetinde renebildiler. Uyar mektubu, 12 Eyll askeri mdahalesini nceden haber vermektedir.217

214 215

Kongar, age, s. 197 Kongar, age,s. 187 216 Cneyt Arcayrek, Demokrasi Dnemecinde Adam, 3. Bask, stanbul, Bilgi Yaynevi, 2000, s.47 217 Arcayrek, age, s.46,47.

88

27 Aralk 1979 gn ayn zamanda Bakanlar Kurulu toplants da gereklemektedir. Hkmet anari ve ekonomi ile ilgili ald kararlar aklamaktadr. 28 Aralk gn Babakan ile cumhurbakannn haftalk olaan toplants yaplmtr. Babakan toplantda cumhurbakanna, seimin zerinden 74 gn, meclislerin toplanmasnn zerinden 65 gn, hkmetin kurulmasnn zerinden 46 gn, hkmetin gvenoyu almasnn zerinden ise 32 gn getiini ve hkmetin olaanst artlar altnda kurulduunu belirterek aldklar nlemleri iletmitir. Cumhurbakan bu toplantda Babakana, uyar mektubuyla ilgili herhangi bir bilgi vermemitir. 218 Cumhurbakan lkenin menfaatleri iin biraz daha dnmek (6 gn) ve generallerin hepsinin kararl olup olmadklarn anlamak iin, 1 Ocak 1980deki toplanty yaptn, bundan dolay mektubu liderlere ancak 2 Ocak gn iletebildiini aklamtr219 Cumhurbakan generallerin tmnn ayn kanaatte olup olmadna karar verebilmek iin, 1 Ocak 1980 gn, Genelkurmay Bakan ve drt kuvvet komutanyla ankaya Kknde bir toplant yapmtr. Cumhurbakan mdahalenin daha kt sonular oluturacan komutanlara bildirilmitir. 2 Ocak gn Babakan ve Adalet Partisi (AP) Genel Bakan Sleyman Demirel ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent Eceviti ankaya Kkne birlikte davet eden Cumhurbakan Korutrk, iki lidere kendisine sunulan "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun suretini vermitir. Cumhurbakan toplantda, bu iin komplikasyonlara sebebiyet verilmeden mecliste zlmesini ve parlamentonun yetkili olduunu belirterek bu mektubun yadrganmamasn istemitir.220 Cumhurbakan Korutrk, ayn gn Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ve

218 219

Arcayrek, age, s. 50 Arcayrek, age, s. 52. 220 Cneyt Arcayrek , 12 Eylle Koar Adm, 2.bask, stanbul: Bilgi Yaynlar, 1988, s.279

89

Demokratik Parti Genel Bakan vekili Faruk Skana da mektubun birer rneini gndermitir.221 Silahl kuvvetlerin grn belirten bu mektup Bakanlar Kurulunda, parti gruplarnda, ii ve iveren evrelerinde tartmalara neden olmutur. Parti liderleri genellikle bu metinde yer alan hususlar zerlerine almaktan kanmlardr. Ekonomideki srekli olarak ktye giditen dolay 1979da uygulamaya konulan IMF nerileri Demirelin aznlk hkmeti dneminde daha da etkinlik kazanmtr. Demirelin ekonomik danman olarak atad Turgut zal tarafndan hazrlanan 24 Ocak 1980 kararlar serbest piyasa ekonomisinin kurallar ile ekonomiye yeni devinim kazandrmay amalamtr. 24 Ocak 1980 kararlar, d ticaret dengesini salamak iin gereki bir kur politikasna ve ihracatn sbvansiyonuna geii, yksek enflasyon koullarnda tasarrufuya pozitif gelir salamak iin faiz oranlarn serbest brakmay, kamu kurulularnn enflasyonist finansman an kapamaya ynelik KT rnlerinin fiyatlarnn serbest braklmasn ve para arznn daha sk kontrol ile yabanc yatrma desteini ngrmektedir.222 Trk lirasnn deerini yabanc paralara gre byk lde drdkten (devalasyon) sonra kontroll bir biimde dalgalanmaya brakma, ithalatn serbestletirilmesi, dviz dahil dier fiyatlarn oluumunun piyasadaki arz ve talep dengesine gre belirlenmesi, ekonomide kamu kesiminin arlnn azaltlmas ve cretlerin enflasyonun gerisinde kalacak bir ekilde artrlmas, 24 Ocak kararlarnn dier temel unsurlardr.223 24 Ocak Kararlarnn temel amac, ekonomiyi ite ve dta piyasa koullarna aarak ekonomik iyiletirmeler gerekletirmektir. % 50 devalasyondan sonra lira, piyasa koullarn yanstacak ekilde belirli aralklarla devale edilmitir. 24 Ocak Kararlarnn ardndan hkmet Haziran 1980de IMF ile anlamaya anlamtr. 6 Nisan 1980de Korutrkn grev sresinin tamamlanmas ile parlamentonun yeni cumhurbakan seemeyecek lde kilitlenmesi, sisteme ilerlik kazandracak yeni bir
221 222

Kongar, age, s. 190. Hale, age, s. 216. 223 avdar, age, s. 258.

90

anayasal dzenin de gerekli olduu anlaynn olumasna sebebiyet vermitir. Bu kez, Demirel ve Ecevit ortak bir aday zerinde anlaarak 1973n baarsn tekrarlayacak durumda deildir. 5 ay boyunca mecliste 115 tur oylama yaplmtr; fakat hibir aday gerekli salt ounlua ulaamamtr. Senato bakan olarak hsan Sabri alayangil vekaleten cumhurbakanl grevini yrtmektedir; fakat parlamentonun asl olarak, cumhurbakann seememesi, ynetimi fiilen ilemez hale getirmitir. Demirel hkmetine askeri mdahale olabilecei ynnden eitli vesilelerle haberler verilmitir. Hatta bir MT yetkilisi, bu yndeki gelimeleri Demirele anlatr. Fakat Demirel kendisine MT tarafndan bu ynde resmi bir rapor hazrlanmadn belirterek anlatlanlara nem vermez. Ancak zaten MT darbeleri, hibir zaman resmi raporlarla bildirmemitir. nk yasalar silahl kuvvetlerle ilgili istihbarat yasaklamtr. Dolaysyla MTin silahl kuvvetler ierisindeki darbeci askerleri saptamas ve bunu resmi rapor haline getirmesi su tekil etmektedir.224 16 Haziran 1980de Ecevit, hkmeti drmek iin bir soruturma nergesi vermitir. 17 Haziran 1980de Geniletilmi Skynetim ve Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda, Kuvvet Komutanlar, Genelkurmay 2. bakan ve Kenan Evren, Bayrak Harektnn balatlmas kararn aldlar. Plana gre 11 Temmuz 1980de iktidara el konacaktr. Ancak Ecevitin hkmete kar verdii nergenin reddedilmesi, harekatn ertelenmesine yol aan etkenler arasnda yer almaktadr. nk, Evren, Yksek Komuta Kademesinin, Ecevitin nergesi baarsz olduu esnada, hkmeti iktidardan indirerek Ecevitin yanndaym gibi bir izlenimin olumasn engellemek istemitir.Ayrca 4 Austos 1980 de Yksek Askeri ura toplantsnn olmas da bu erteleme kararnda etkili olmutur. nk Evren ve kuvvet komutanlar, ura toplantsnn mdahaleden sonraya braklmas halinde tayin ve terfileri gerekletirmenin zor olacan dnmlerdir. Bu yzden 4 Austos 1980den itibaren 11 Temmuz 1980de yrrle konulmas dnlen Bayrak Harekat Emri iptal edilerek toplatlmtr. 225 26 Austos 1980de Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Korgeneral Necdet ztorun un
224 225

zkan, age, s. 205 Yavi, age, 2005, s. 495 496.

91

katld toplantda mdahale gn olarak nce 5 Eyll 1980 Cuma gn uygun bulunmu fakat deerlendirmeler sonucu harekatn 12 Eyll 1980de yaplmasna karar verilmitir.226. Btn bu olaylarn yan sra yaanan baz hadiseler askeri yetkilileri olduka rahatsz etmitir. 30 Austosta MSP lideri Erbakan Zafer Bayram kutlamalarna katlmay reddetmitir. 6 Eyllde, Konyada yaplan srailin Kuds igali dolaysyla yaplan mitingde atlan sloganlar, bir niversitede stiklal Mar okunurken bir blm rencinin ayaa kalkmamas, bir sendika toplantsnda Enternasyonal Mar sylenmesi, askeri yetkilileri derinden rahatsz etmitir.227

II.2.3. 12 Eyll 1980 Mdahalesi ve Askeri Ynetimin Kurumsallamas 12 Eyll 1980 Cuma gn saat 04:00'de Trkiye radyolarnda (TRT) stiklal Mar'nn alnmasyla birlikte yayna geilerek anons yaplmadan Harbiye Mar alnmtr. Marn bitimiyle, Trk Silahl Kuvvetlerinin, emir ve komuta zinciri iinde, lke ynetimini ele geirdiini aklayan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi okunmutur. Mdahale, herhangi bir zorlukla karlamadan gereklemitir. 1980 mdahalesi, 1960 ve 1971 mdahalelerine gre nitelik olarak daha trde ve daha muhafazakardr. Ayrca mdahale emir ve komuta zinciri iinde, yukardan aaya, yani hiyerarik bir dzen iinde gereklemitir. Bu ynyle de, orta rtbeli subay ounluuna dayal ve hiyerari d bir nitelik gstermi olan 27 Mays 1960 mdahalesinden farkldr. 12 Eyll 1980de iktidar ele geiren askeri ynetim, 6 Aralk 1983e kadar devam etmitir. 12 Eyll 1980 mdahalesini gerekletiren st komutanlar grubu Milli Gvenlik Konseyini (MGK) oluturmulardr. MGK, koyduu kurallar ve kararlar Bildiri ve Karar biiminde adlandrarak numaralandrmtr. Milli Gvenlik Konseyinin 1 numaral bildirisi; devletin balca organlaryla ilemez duruma getirildiini, anayasal kurulularn tezat veya suskunlua brndn, politik partilerin ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla, birlik ve beraberliin salanmadn
226 227

Yavi, age, 2005, s. 499. Yavi, age, 2005, s.503.

92

belirterek ykc ve blc mihraklarn faaliyetlerini alabildiine arttrdna ve vatandalarn can ve mal gvenliinin tehlikeye drld belirtilmektedir. Ayn zamanda bildiri de, Atatrklk yerine irticai ve dier ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistem, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, politik partiler ve nihayet lkenin farkl yerlerindeki en masum yurttalarn dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i sava tehlikesinin bulunduuna yer verilmitir.228 Bildiride harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmak olarak belirtilmektedir. Milli Gvenlik Konseyi (MGK) bu bildiriyle, parlamentoyu ve hkmeti feshederek, parlamenterlerin dokunulmazlklarn kaldrmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilerek, yurt dna k yasa getirilmitir. Ayrca vatandalarn can ve mal gvenlii asndan ikinci bir emre kadar saat 05:00den itibaren sokaa kma yasa konmutur. 229 12 Eyllde MGKnn 1 nolu bildirisiyle tm yurtta skynetim ilan edilmitir. Bu skynetim 1950 ylndan itibaren ilan edilen dokuzuncu skynetim olmutur. Bylelikle, 1950 ile 1980 arasndaki otuz yllk ok partili hayatta, her iki ylna karlk bir skynetim yl yaanmtr.230 12 Eyll 1980 tarihinden nce, 26 Aralk 1978'de Kahramanmara olaylar nedeniyle 13 ilde (Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kars, Malatya, Kahramanmara, Sivas, anlurfa) skynetim ilan edilmitir. 13 ilden Sivas (26 ubat 1980) ve Erzincan'da (20 Nisan 1980) skynetim daha sonra kaldrlmtr. Ancak yaygn iddet olaylar nedeniyle, 26 Nisan 1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkari, Mardin, Siirt ve Tunceli, 20 ubat 1980de Hatay, zmir, 20 Nisan 1980de, Ar illerinde skynetim ilan edilmitir. 12 Eyll 1980'e gelindiinde 19 ilde skynetim uygulanmaktadr. 12 Eyll'de dier illerde de (48 il) skynetim ilan edilmitir. Skynetim uygulamas, 19 Mart 1984 tarihinden balayarak 19 Temmuz 1987 tarihine kadar tm illerden kaldrlmtr. 231

228 229

Resmi Gazete, 12. 09 1980, Say: 17103 Resmi Gazete, 12. 09 1980, Say: 17103 230 Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, 2. Cilt, Milliyet Yaynlar: stanbul, 1991,s.26. 231 www.belgenet.com/ 12 Eyll/ 12 skynetim.html. (23.03.2005)

93

12 Eyll bildirisinin radyoda okunduu saatlerde, (04.00) parti liderlerine, geici sreyle ikamet edecekleri yerler tebli edilmitir. Teblide, Adalet Partisi (AP) Genel Bakan ve Babakan Sleyman Demirel ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent Ecevit'in Gelibolu-Hamzaky, Milli Selamet Partisi (MSP) Genel Bakan Necmettin Erbakan ve Milliyeti Hareket Partisi (MHP) Genel Bakan Alparslan Trke'in zmir-Uzunada'da geici sreyle ikamet edecekleri belirtilmektedir. Politik liderler gerek zorunlu ikametgahlarna gtrlrken gerekse evlerine geri dnmelerine izin verildiinde, politik deme ve faaliyet yasann olduu hususunda birer yazyla uyarlmlardr. Alparslan Trke dndaki parti genel bakanlar, tebliden hemen sonra evlerinden alnarak Etimesgut Askeri Havaalanna gtrldler. Ecevit ve Demirel, nce uakla stanbul'a oradan da helikopterle anakkale'ye, Erbakan ise uakla zmir'e gtrlmtr.232 MHP Genel Bakan Trke ise evinde bulunamamtr. Milli Gvenlik Konseyi, 13 Eyll'de yaynlad bir bildiri ile Trke'in teslim olmamas halinde sulu duruma decei bildirilmitir. Bu bildiriden sonra Trke, 14 Eyll sabah Ankara Skynetim Komutanlna kendisine tannan sre dolmadan teslim olmutur. Trke, ayn gn uakla zmire oradan da Erbakann yanna Uzunada'ya gnderilmitir.233 Erbakan ve Trke'in geici sreyle ikametleri 9 Ekim 1980, Demirel ve Ecevit'in de 11 Ekim 1980 tarihlerine kadar srmtr. Erbakan ve Trke, Ankara'ya getirildikten sonra Skynetim Komutanl Askeri Savcl'nca gzetim altna alnmtr. Harekat hakknda teferruatl aklama, Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren tarafndan, saat 13.00de Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde yaplmtr. lk bildiriden sonra dier bildiriler de radyodan okunmutur. Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK) 2 numaral bildirisinde, Skynetim Komutanlklarna yaplan atamalar aklanmtr. Bildiride, Skynetim Komutanlklarnn, lkede devlet otoritesinin tesisi, asayi, emniyet, huzur, can ve mal gvenliinin salanmas iin, lzum grecekleri her trl tertip ve tedbiri almaya yetkili klndklar belirtilmi ve vatandalardan alnan kararlara ve yaynlanacak bildirilere titizlikle uymalar istenmektedir.234
232 233

www.belgenet.com/ 12 Eyll/ 12 skynetim-07..html. (23.03.2005) Evren, age, s. 29 234 Evren, age, s.11.

94

12 Eyll'de radyodan okunan Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK) 3 numaral bildirisinde, gda ve salk hizmetleri konusunda aklamalar yer almaktadr. Radyodan okunan 4 numaral bildiride, Milli Gvenlik Konseyi'nin aklanmtr. 235 MGK, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evrenin bakanlnda, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Esin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan teekkl etmitir. Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterlii'ne Orgeneral Haydar Saltk atanmtr.236 12 Eyll'de radyodan okunan Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK) 5 numaral bildirisinde, ulam ve haberleme konularnda alnan nlemlere yer verilmitir. Radyodan okunan 7 numaral bildiriyle, politik parti faaliyetleri yasaklanarak parti bina ve tesislerinin skynetim ve garnizon komutanlklarnca emniyet ve kontrol altna alnaca, kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulduu, bu kurulularn yneticilerinin Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnaca aklanmtr. Ayrca Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri ve bankalarn faaliyetleri ikinci bir emre kadar durdurulmutur.237 MGKnn 8 nolu bildiriyle, devlet memurlarnn emeklilik ilemleri ikinci bir emre kadar durdurulmutur. 9 nolu bildiriyle de emniyet tekilatnn Jandarma Genel Komutanlna baland aklanmtr. Ayn zamanda devlet ve hukuk dzenini ilgilendiren nemli kararlar alnmaktadr. Bakanlar Kurulu datlm olduundan, mstearlara bir sre iin bakan yetkisi verilmitir. Btn yurtta skynetim ilan edildiinden, bu durumun gerektirdii adli dzenlemeler de yaplarak yeni skynetim mahkemeleri kurulmutur. Skynetim mahkemelerine yarg ve savc atama ve grevden alma yetkisi MGKya verilmitir. (MGK) kimlerden olutuu

235 236

Resmi Gazete, 12.09.1980, Say: 17103 Resmi Gazete, 12.09.1980, Say: 17103 237 Resmi Gazete, 12.09.1980, Say: 17103

95

Devlet Bakan Kenan Evren, 12 Eyll'den sonraki ilk basn toplantsn 16 Eyll'de dzenlemitir. Yerli ve yabanc ok sayda gazetecinin izledii basn toplantsnda Evren, makul bir srede yasal dzenlemeleri tamamladktan sonra sivil idareyi yeniden tesis edeceklerini aklamtr. Evren toplantda 12 Eyll askeri mdahalesinin amalarn, Milli birlii korumak, anari ve terr nlemek, can ve mal gvenliini tesis etmek, devlet otoritesini hakim klmak ve korumak, sosyal bar, milli anlay ve beraberlii salamak, sosyal adalete, ferdi hak ve hrriyete ve insan haklarna dayal laik ve cumhuriyet rejimini ilerli klmak ve nihayet makul bir srede yasal dzenlemeleri tamamladktan sonra sivil idareyi yeniden tesis etmek olarak belirtmektedir.238 Askeri ynetim ve MGK, parlamentoyu ve ona dayal meru bir hkmeti datm fakat, parlamenter sistemden tamamen uzaklamamtr. Mdahaleden alt gn sonra 18 Eyll 1980de MGK bakan ve yeleri TBMMde dzenlenen trenle ayr ayr yemin ettiler.239 MGK Bakan Evren, vatann ve milletin mutluluuna, birlik ve beraberliine alacana, devletin bamszlna, vatann ve milletin btnlne ynelecek her tehlikeye kar koyacana, milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzenlenmesi iin alacana, Trkiye Cumhuriyetinin an ve erefini koruyup yceltmek ve zerine ald grevi yerine getirmek iin btn gc ve varlyla alacana dair yemin etmitir. MGK yeleri de, milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni salayacaklarna dair yemin ettiler.240 Askeri ynetimin hukuki yaplanmas asndan nemli bir adm yeni bakanlar kurulunun oluturulmasdr. MGKnn, yrtme ilerini bizzat ve tmyle yerine getirebilmesi mmkn olmamaktadr. Bu nedenle Bankalar Kurulu oluturulmasna karar verilmitir. 241 Babakanlk iin ilk tercih, CGP lideri Turhan Feyziolu olmasna ramen, MGK Bakan, drt kuvvet komutan, dokuz skynetim komutan, drt st dzey general ve MGK
238 239

Evren, age, s. 40 Sina Akin, Blent Tanr ve Korkut Boratav, Yakna Trkiye Tarihi, 2. Cilt, Milliyet Yaynlar, stanbul, 2005, s. 34. 240 Evren , age, s. 66. 241 Akin vd, age, s. 34.

96

genel sekreterinden oluan Yksek Askeri Konseyi babakan aday olarak Deniz Kuvvetleri Komutanlndan emekli olan eski Oramiral Blent Ulusu da karar klmtr. Bu kararda Ulusunun sene Milli Savunma Bakanl mstearl ve Deniz Kuvvetleri komutanl yapm olmas etkili olmutur.242 Blent Ulusunun atanmasndan bir gn sonra kabine Cumhurbakan tarafndan onaylanmtr. 21 Eyllde resmen aklanan Ulusu kabinesi, hepsi de partisiz teknokratlardan oluan 27 bakandan olumaktadr. Ulusudan baka kabinede be ye daha emekli askerlerden olumaktadr. Ekonomik ilerden sorumlu Babakan Yardmcs Turgut zal, Dileri Bakan lter Trkmen, iler Bakan Selahattin etiner Maliye Bakan Kaya Erdem, Milli Savunma Bakannn Haluk Baylkenin olduu kabine 13 Aralk 1983 tarihine kadar grevde kalmtr.243 Temel amac ekonomiyi ite ve dta piyasa glerine aan ekonomi politikas taviz verilmeden uygulanmtr. 1980 Ocak ayndaki devalasyondan (% 50) sonra devalasyonlar belli aralklarla devam etmitir. Bu sonucunda ihracat 1980den 2,9 $ milyar , 1983te 5,7 $ milyar kmtr. 1980de 3,1 milyar dolar olan d ticaret a 1982de 1,1 milyar dolar, 1983te ise, 2,1 milyar dolara ulamtr. thal rnlerin ktl ve karaborsa sona ermitir. Enflasyon, 1980de % 107 iken, 1981de % 37, 1982de %27 ve 1983de % 30 olarak gereklemitir. Milli gelir ise, 1980de %1,1 artarken, 1981 1982de % 4, 1983de ise, % 3,3 olmutur. Bylelikle lke ekonomisinde zellikle enflasyonda belirgin bir iyileme yaanmtr244 Askeri ynetimin ya da gei rejiminin temel dzenleyicisi Anayasa Dzeni Hakknda Kanun olmutur. 27 Ekim 1980 tarih ve 2324 sayl bu yasa geici anayasa niteliini tamaktadr. Yedi maddeden oluan bu yasa ile 1961 Anayasasnn baz maddeleri deitirilmitir. 2324 sayl kanunun giri blmnde 12 Eyll mdahalesinin zorunlu nedenlerle, emir ve komuta zinciri iinde ve Byk Trk Milleti adna tarihi sorumluluk duygusu ile gerekletirildii belirtilmitir. Bu blmden sonra yedi maddelik ksa metin gelmektedir.
Evren, age, s. 66 Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrl, TBMMnin Kuruluundan Gnmze Hkmetler, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1998, s. 421 423. 244 Hale,, age, s 216.
243 242

97

1961 Anayasasnn bu kanunla deitirilen ksmlar dnda yeni bir anayasa yaplana kadar yrrlkte olduu belirtilmitir. Kanun, 1961 Anayasasnn TBMMye verdii grev ve yetkileri 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak MGKya ve Cumhurbakanna ait grev ve yetkileri de MGK Bakan ve Devlet Bakanna devretmektedir (Md.2). MGKnn karar, bildiri ve yasalarnn anayasaya aykrlnn ne srlemeyecei hkme balanmaktadr (Md.3). MGKnn bildiri ve kararlar ile 12 Eyll 1980den sonra kan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali istenemeyecektir (Md. 4). Kanun yaymland tarihten sonra iin deil, geriye dnk olarak 12 Eyll 1980den itibaren geerli saylmtr. (Md. 7)245 MGK bu yasa ile sadece yasama yetkisini deil, anayasada deiiklik yapma yetkisine de sahip olmaktadr. Konsey 1982de yeni bir anayasa yapma yetkisini tek bana kullanacaktr. Bylelikle MGK hem asli kurucu hem de tali kurucu iktidar olmaktadr.246 2356 sayl Trkiye Cumhuriyeti Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanun, Askeri ynetimin hukuki kurumlamasnn en nemli belgesidir. Kanunun giri blmnde MGKnn oluumu aklanmaktadr. Kanuna gre, yeni anayasa hkmlerine gre kurulacak olan TBMMnin fiilen greve balayaca tarihe kadar MGK yelerinin grevleri, yetki ve sorumluluklar rtbe ile hizmet srelerine ve ya hadlerine baklmakszn devam edecektir.247 MGK olduka basitletirilmi yasa yapma usul (be kiilik yasama organ) sayesinde, yeni anayasadan nce ve sonra yasalarda kkl deiiklikler yapmtr. MGK ilk alt ay ierisinde 123, dokuzuncu aynda 175, 1981in sonuna varldnda da 51 tanesi yeni yasa olmak zere toplam 268 yasa karmtr. 12 Eyllden itibaren kartlan yeni yasalar ve deiiklikleri arasnda en nemlileri asayi, ceza yarglanmas ve lm cezasnn yerine getirilmesine ilikin olanlardr.248 MGK politik partiler hakknda sre ierisinde tutumunu giderek sertletirmitir. 12 Eyll gn aklanan 7 numaral bildiriyle politik parti faaliyetlerinin durdurulmas karar alnmtr. Bu yzden AP ve CHPnin kapatlmas dnlmemitir. Buna karlk Milliyeti Hareket Partisi ve Milli Selamet Partisi hakknda MGKnn 4 Ekim 1980 tarihli geniletilmi
245 246

Resmi Gazete, 28.10.1980, Say: 17145 Akin - v.d., age, s. 36. 247 Resmi Gazete, 12.12. 1980, Say: 17188 ( Mkerrer) 248 Akin - v.d., age, s. 37, 39

98

toplantsnda kamu davas almasna karar verilmitir. Askeri ynetimin daha sonra politik partiler hakknda, MGKnn 52 nolu karar ile partilerin kapatlmasna ilikin kanunu kabul etmitir.249 MGKnn, 2 Haziran 1981 tarihli 52 sayl kararyla, parlamentoda yesi bulunan politik parti mensuplar ile her kademede parti yneticisinin Trkiyenin gemi veya gelecek hukuki veya politik yapsyla ilgili olarak kendi anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amala toplant yapmalar yasaklanmtr. Skynetim uygulamalarna ilikin olarak skynetim komutanlklarnn koyduu yasaklarn ve ald kararlarn tartlmas da yasaklanmtr.250 16 Ekim 1981 tarihinde politik partilerin kapatlmasna ilikin yasa yaynlanmtr. Buna gre 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan ve faaliyetleri MGKnn 7 numaral bildirisi ile yasaklanm bulunan btn partiler tm merkez, il, ile ve dier ube tekilatlar, kadn ve genlik kollar, temsilcilik, lokal de dier adlarla kurulan her trl yardmc kurulu feshedilmitir. Feshedilen politik partilerin tanr ve tanmaz btn mallar Hazineye devredilmitir. 251 Askeri ynetim sresince yarg ve hukuk devleti ilkesiyle badamayan kararlar alnmtr. 12 Eyll ncesinde ilendii ileri srlen sulardan dolay olaan mahkemeler de yarglanp susuz bulunan veya haklarnda takipsizlik karar alnan birok kii, 12 Eyll askeri rejim dneminde kurulan skynetim mahkemelerinde yarglanarak ar cezalara mahkum edilmitir. 252 12 Eyll dneminde, 650 bin kii gzaltna alnmtr. 210 bin dava alm ve 230 bin kii yarglanmtr. 7 bin kii iin idam istenmitir. 517 kiiye idam cezas verilmitir. dam cezas verilenlerden 50si idam edilmitir. damlar istenen 259 kiinin dosyas meclise gnderilmitir. 71 bin kii Trk Ceza Kanunu.nun 141. - 142. ve 163 maddelerine gre yarglanmtr. rgt yesi olmak suundan 98 bin 404 kii yarglanmtr. 388 bin kiiye

249 250

Akin v.d, age, s. 38,39 Resmi Gazete, 05.06.1981, Say: 17361. 251 Resmi Gazete, 16.10.1981, Say: 17486 (Mkerrer) 252 Akin v.d., age, s. 40

99

pasaport verilmemitir. Sakncal olduu iin 30 bin kii iten kartlmtr.politik mlteci olarak 30 bin kii yurtdna gitmitir. 937 film sakncal olduu iin yasaklanmtr.253 1980-84 yllar arasnda 50 kii idam edilmitir. Bunlarn 18i sol, 8i sa grl ve 23 de adli sutan hkml olanlardr. lm cezas infaz edilenlerden biri ASALA adl Ermeni terr rgt mensubu Levon Ekmekiyan idi. (Esenboa Olay 1982) Askeri ynetim, idam cezalarnn infaznda srar etmitir. Kenan Evren, 3 Ekim 1984te Muta yapt konumada hainleri asmayp da besleyecek miyiz? aklamasyla bu srarlarn belirtmi olmaktadr. 12 Eyll dneminde skynetim askeri mahkemelerince 517 sana idam cezas verilmitir. Askeri Yargtayn onaylad idam kararlarnn says 124 olmutur. Bunlardan, MGKnn onaylad ve onay sonras hemen infaz yaplan 50si dndakiler iin cezalar fiilen mebbet hapse dntrlmtr. lm cezalarnn infazlarna ilikin onama kararlar; 12 Eyll 1980 - 25 Ekim 1981 aras Milli Gvenlik Konseyi dneminde, 25 Ekim 1981 - 14 Ekim 1983 aras Danma Meclisi dneminde, 6 Kasm 1983 sonras TBMM dneminde verilmitir. 254 Askeri ynetimin ilk alt haftasnda 11.500 kii tutuklanm, bu say 1980 sonrasnda 30,000e ulamtr. 1981de tutuklananlar 122.600 olmutur. Bylelikle siyasal terr % 90a varan azalma gereklemitir. Bu arada 300n zerinde akademisyen de tutuklanmtr. 255 Bu nlemler sonucunda resmi rakamlara gre darbeyi izleyen ilk on iki ay ierisinde siyasi cinayet says 282 olurken terr sularndan dolay tutuklanan kii says 43.000 olmutur. milyona yakn mermi kullanlm ve 734.000 silah ele geirilmitir.256 Btn bunlar 1980 mdahalesi ncesinde yaanan iddet ve terr olaylarn ve toplumda bu durumdan kaynaklanan gvensizlii, huzursuzluu gidermeye ynelik nlemlerdir. Mdahale sonras dnemde terr ve iddet olaylarna kar alnan tutuklama, hapis cezalar gibi kararlarla toplumda mdahale ncesi dneme (1977- 1980) gre belirli bir gven ortamnn oluturulmaya alld sylenebilir.

253 254

Yank Dergisi, 1 15 Eyll 2004, Say: 1022, s. 17. www.belgenet.com./12eylul/12eylidam.html.(23.03.2005) 255 Zrcher, age, s. 407. 256 Hale, age, s.214.

100

II.2.3.1. Kurucu Meclisin Oluturulmas ve 1982 Anayasasnn Hazrlan MGK Genel Sekreteri Orgeneral Haydar Saltk 1 Kasm 1980 gn basn toplants dzenleyerek, demokrasiye gei programn genel hatlar aklamtr. Buna gre ilk nce Kurucu Meclisin tekiline imkan verecek n artlar tamamlanacaktr. kinci olarak, kurucu meclis hakknda kanun kartlacaktr. nc olarak, Kurucu Meclisin olumasyla birlikte yeni anayasa hazrlanacak ve halkoyuna sunulacaktr. Son olarak, yeni anayasa ve politik partiler kanuna uygun olarak kurulacak olan partilerin faaliyetleri balatlacak ve bunun sonucunda yeni seim kanunu uyarnca genel seim yaplacaktr.257 Bu toplantdan iki ay sonra bu programn takvimi aklanmtr. Buna gre, 1982 sonbaharnda Anayasa iin halkoylamas, 1983 sonbaharnda da genel seim yaplacaktr. MGKnn lkeyi yeniden yaplandrma dncesinde en nemli ara, yeni bir anayasa hazrlamaktr. Yeni anayasann hazrlanmasna ynelik olarak ncelikle Kurucu Meclis Hakknda kanun kartlmtr.258 29 Haziran 1981 tarih ve 2485 sayl Kurucu Meclis Hakkndaki kanuna gre Kurucu Meclis, MGK ve Danma Meclisinden (DM) olumaktadr. DM kanunda belirtilen usul ve artlara gre her il valisinin tespit ve teklif ettii adaylar arasndan MGK tarafndan seilen 120 ye ve dorudan MGK tarafndan seilen 40 ye olmak zere 160 yeden olumaktadr. DM yeleri meclisteki almalarnda akladklar grlerinden ve kullandklar oylardan sorumlu deildir. Ayrca DM yeleri, DM ye tamsaysnn salt ounluu ile verilmi karar olmadka, sank olarak sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamazlar. Bunun istisnas ar cezay gerektiren sust halidir. Kurucu Meclis kanunu ile DM yeleri 1982 Anayasasnn salad milletvekili dokunulmazlna sahip olmulardr.259 DMnin oluma biimi ve yaps, toplumun tm katmanlarn temsil etmemektedir. DM yelerinin, her hangi bir politik partiye ye olmamalar, brokrat kkenli olmalar ve 160 yeden dnda tmnn niversite mezunu olmas gibi nemli ortak zellii bulunmaktadr.260

257 258

Evren, age, s. 136,137 Akin v.d., age, s. 41. 259 Resmi Gazete, 29.06.1981, Say: 17386 ( Mkerrer) 260 Gzbyk, age, 2003 s. 144.

101

11.640 aday arasndan seilen 160 DM yesi 15 Ekim 1981de aklanmtr. Danma Meclisi ilk toplantsn MGK nn 10 Temmuz 1981 gn ve 53 sayl bildirisi gereince 23 Ekim 1981 gn yapmtr.261 DM bakanlna Sadi Irmak seilmitir. Seilen yeler arasnda %50nin zerinde devlet memurluu yapm olanlar vardr. 50 yan gemi olanlar % 70, asker kkenli olanlarn oran ise %20dir. MGK, 117 yasa neri ve tasarsndan 63n DMye intikal ettirmitir. DM, faaliyete baladktan bir ay sonra Danma Meclisi tzn yaparak, almalarn bu metne gre yerine getirmitir. 262 Kurucu Meclisin ncelikli grevi yeni Anayasay ve Anayasann halkoyuna sunulu kanunu hazrlamaktr. Kurucu Meclis daha sonra politik partiler kanunu ile seim kanununu hazrlayacak ve TBMM kurulup fiilen greve balayana kadar yasama grevini yerine getirecektir.263 2485 sayl yasaya gre, MGK yelerinin, Bakanlar Kurulunun ve en az 10 DM yesinin kanun teklif etme yetkisi bulunmaktadr. Hkmetten gnderilen kanun tasarlar ile yelerin kanun teklifleri ilgili komisyonlarda grldkten sonra genel kurulda karara balanacaktr. Genel kurulda aynen veya deitirilerek kabul veya reddedilen kanun tasar ve teklifleri MGKya gnderilir. MGK, DMden gelen kanun tasar ve tekliflerini aynen veya deitirerek kabul veya reddedebilir. MGK tarafndan kabul edilen metin Resmi Gazetede yaymlanarak kanunlamaktadr.264 Kanunda belirtilen ekilde oluturulan DM, grevine 23 Ekim 1981de balamtr. DM anayasa tasla hazrlamak iin kendi yeleri arasndan 23 Aralk 1981de 15 kiilik bir komisyon semitir. Komisyon bakanlna anayasa hukuku profesr Orhan Aldkat getirilmitir. Anayasa komisyonu kendi iindeki grev blmn yaptktan sonra eitli kurum ve kurulutan anayasa konusundaki grlerini almtr. Raporlar halinde alnan bu grler anayasa taslann olumasna yardmc olmutur. Anayasa komisyonu tasla epey bir gecikmeden sonra 17 Temmuz 1982de DMye sunmutur.

261 262

Resmi Gazete, 15. 10 1981, Say:17485 ( Mkerrer) Akin v.d., age, s. 42,43 263 Resmi Gazete, 29.06.1981, Say: 17386 ( Mkerrer) 264 Resmi Gazete, 29.06.1981, Say: 17386 ( Mkerrer)

102

Anayasa taslana eletiriler nceleri basndan gelmi daha sonra DM genel kurulunda devam etmitir. Tepkiler zerine MGK 70 nolu kararn yaymlayarak anayasa tartmalarna yeni bir dzen vermitir. Buna gre tartmalar sadece anayasa taslan gelitirmek maksadyla yaplacaktr. Anayasa halkoylamasnda halk etkileyecek ekilde yaplacak yorumlara yasak getirilmitir.265 DMde, anayasa tasla zerindeki grmeler 4 Austos 1982de balam, 23 Eyll 1982 de sona ermitir. Bir ay sren grmelerin sonundaki yaplan oylamada 120 kabul, 7 red, 12 ekimser oyla taslak DMde kabul edilmitir. DMde kabul edilen anayasa tasla MGKnn ilgili komisyonlarnda grlerek nemli deiiklikler yaplmtr. Anayasa tasars, MGKda 18 Kasm 1982 gn ve 2709 sayl kanun olarak kabul edilmitir. Anayasa, resmi gazetede yaynlandktan sonra, halkoyuna sunulmadan nce, Devlet Bakan tarafndan yaplan konumalarla devlet adna resmen tantlmtr.266 Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, 1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma Programna 24 Ekim 1982'de Radyo-Televizyon (RTV) konumas ile balamtr. l konumalaryla sren tantma faaliyeti yine bir RTV konumasyla sona ermitir. MGK Bakan, tantma program erevesinde 12 ili kapsayan yurt gezisine kmtr. Evren, 12 ildeki konumalarnn yan sra 29 Ekim 1982'de Cumhuriyet Bayram trenleri srasnda Ankara Hipodromu'nda halka hitap etmitir. Trabzon, Erzurum, Diyarbakr, Ankara, Kayseri, Adana, Antalya, zmir, zmit, stanbul, Edirne, Eskiehir de toplantlar dzenlemitir. Anayasann geici bir maddesi ile anayasann kabul halinde MGK Bakannn Cumhurbakan olaca dzenlenmitir. 20 Ekim 1982 tarihli bir karar ile anayasann geici maddelerini ve MGK Bakannn evet oyu iin yapt konumalarn eletirilmesi yasaklanmtr. Ayrca oy atmayanlarn sonraki be yl da oy atamayacaklarn ieren bir karar yaynlanmtr. Bu nlemlerin sonucunda 7 Kasm 1982de yaplan halkoyuna katlm % 91,3 olmutur. Anayasa girmitir.267
265 266

91,4lk oy oranyla kabul edilmitir. 1982 Anayasas 9 Kasm

1982de Resmi Gazete de yaymlanarak, geici maddedeki kurallara gre yrrle

Akin v.d., age, s. 44. Gzbyk, age, 2003, s. 145 267 Zrcher, age, s. 410.

103

1983 seimlerinden sonra, TBMMnin 24 Kasm 1983de toplanmas ve Bakanlk Divannn 6 Aralk 1983de olumasyla MGK dnemi sona ermitir. Anayasann geici birinci maddesi gereince, MGK Bakan ve Devlet Bakan, yedi yllk bir sre iin Cumhurbakan seilmitir. Bununla birlikte MGKda, alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnm ve yeleri de Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn kazanmlardr. Alt yllk srenin sonunda Cumhurbakanl Konseyinin hukuki varl sona ermitir. II.2.3.2.1982 Anayasasnn Temel Nitelikleri 1982 Anayasas da, her anayasa gibi hazrland dnemin izlerini tamaktadr. 1982 Anayasas da, 1980 ncesi dnemde karlalan sorunlarn etkisiyle ile hazrlanmtr. lkeyi iinde bulunduu sorunlu ortama getiren nedenler arasnda, 1961 Anayasasnn ok nemli bir pay olduu gr benimsenmitir. Dolaysyla 1981 Anayasas da 1961 Anayasasnn hazrlanmasnda olduu gibi, lkenin karlat toplumsal, ekonomik, politik sorunlarn giderilmesi iin yaplm olan bir tepki anayasasdr.268 1981 Anayasasnn hazrlannda, ereve anayasa yerine, dzenleyici anayasa yntemi tercih edilmitir. Genel ilkeleri belirlemekle yetinmemi ayrntsna kadar dzenlenmitir. Dzenleyici anayasalar ksa bir sre sonra toplumdaki politik gelimenin gerisinde kalabilir. Deien ihtiyalara gre yeni bir anayasann yaplmas gerekebilir. Politik istikrar korumak iin yaplan dzenleyici anayasalar sonradan anayasa tartmalarnn srekli olarak yaand daha istikrarsz politik ortama yol aabilir.269 1982 Anayasas, deitirilmesi normal kanunlardan daha zor yntemlere bal olan, kat, sert bir anayasadr. 1982 Anayasasnda deitirilmeyecek hkmler artrlmtr. Cumhurbakanna, onaylamad deiiklikleri halkoyuna sunma yetkisi verilmektedir.270 1982 Anayasas politik sivillemede bir gei dnemi ngrmektedir. Bu gei dnemi, anayasann altnc ksmnda yer alan geici hkmlerinde dzenlenmitir. 1961 Anayasas halkoyuna sunularak kabul edilmesinden sonra, sivil politik hayata gei iin baka koullar aramamtr. 1982 Anayasasnn ara dnemi dzenleyen geici maddelerine gre,
268 269

Gzbyk, age, 2003, s. 147. Karatepe, age, 255. 270 Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, 7. Bask, Ankara, 2002,s. 59.

104

anayasann halkoylamasyla kabul edilmesiyle birlikte MGK Bakan cumhurbakan olacak ve yedi yl iin bu greve seilmi saylmakta, MGK yeleri de, genel seimin yaplp TBMMnin toplanarak greve balamasndan sonra alt yl sreyle Cumhurbakanl Konseyi yesi olacaktr. TBMM bakanlk divan kurulduktan sonra alt yl sreyle Cumhurbakan isterse anayasa deiikliklerini meclise geri gnderebilecektir. Ayrca kapatlan politik partilerin yneticileri ve parlamenterleri deiik srelerle politik faaliyetlerden yasaklanmlardr.271 1982 Anayasas devlet yaps ierisinde yrtme organn glendirmitir. Anayasa yrtmenin glendirilmesini, bir yandan cumhurbakannn dier yandan da Bakanlar kurulu iindeki Babakann yetkileri artrlarak salamtr. 1961 Anayasas geleneksel yasama stnlne ballk gstermi, yrtme organna da kukulu bakmtr. Bu durum 1980 mdahalesini gerekletirenler tarafndan devleti zayflatt gerekesiyle eletirilmitir. Bu zaafn giderilmesi iin, 1982 Anayasasnda yrtme 1961 anayasasnda olduu gibi sadece grev deil, ayn zamanda yetki olarakta dzenlenmitir.272 1982 Anayasasnda yarg gc ve denetimi yrtme karsnda gerilemitir. Buna gre yrtmenin ba olan cumhurbakanna yksek yarglar atama yetkisi verilmitir. Yarglarn zlk ilerine bakan Yksek Hakimler Kurulu yerine Hakimler ve Savclar yksek Kurulu oluturulmu, Adalet Bakan bakan, Adalet Bakanl mstear da kurulun doal yesi olmutur. Anayasa yargsnn kapsam da daraltlmtr. Anayasa Mahkemesinin denetleyebilecei ilemler snrlanm ve olaanst hal kanun hkmnde kararnameler ile MGK dnemi yasa ve KHK denetim d braklmtr. Anayasa deiiklikleri de ancak ekil bakmndan denetlenebilmektedir. Kanun, KHK, Meclis tznn ekil ve esas denetimi ile anayasa deiikliklerinin ekil denetimi iin iptal davas ama hakk Cumhurbakan, ktidar ve ana muhalefet partisi ile meclis ye tamsaysnn en az bete birine tannmtr.273 1982 Anayasasyla merkeziyetiliin artrlmas ve cumhurbakannn glendirilmesi yrtmenin i yapsnda yaplan iki nemli deiiklik olmutur. dare iindeki zerk kurumlar tasfiye edilerek merkezileme salanmtr. zerk kurumlar hakknda devlet iinde devlet olduu anlaynn geerli olduu bu dnemde anayasayla zerklikler esasl bir ekilde
271 272

Karatepe, age, s. 256. Karatepe, age, s. 257. 273 Akin v.d., age, s. 47.

105

snrlandrlmtr. Bir dier nemli deiiklik ise Cumhurbakannn glendirilerek 1961 Anayasasna gre daha aktif bir stat verilmesidir. Bu anlayn temelinde 1961 Anayasasnn Cumhurbakanna bunalm dnemlerinde daha aktif bir grev vermemesi yatmaktadr. 1961 Anayasasnda seimin yenilenmesi iin Cumhurbakanna kullanlmas hemen hemen imkansz olan yetkiler, 1982 Anayasasnda daha kullanlabilir duruma gelmitir. 274 1982 Anayasas, daha az katlmc bir demokrasi modelini tercih etmitir. 1982 Anayasas, belli bir lde depolitizasyonu amalamtr. Politik partilerin, genlik kolu ve benzeri yan kurulular kurmalar yasaklanmtr. Bununla birlikte politik partilerin dernekler, sendikalar, vakflar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve bunlarn st kurulular ile politik iliki ve iinde bulunmalar da yasaklanmtr. Ayn ekilde derneklerin, meslek kurulularn politik faaliyette bulunmalar da yasaklanmtr. Tm bu yasaklar 23 Temmuz 1995 tarih ve 4121 sayl kanunla yaplan deiiklikle yrrlkten kaldrlmtr. 275 1982 Anayasas daha az zgrlkdr. 1982 Anayasasn yapanlara gre, 1961 Anayasas, otorite hrriyet dengesini otorite aleyhine bozarak devleti gsz brakmtr. Toplumun ve milletin yararlarn kiilerin yararnn nne alan bu anlay 1982 Anayasasn yaparken hak ve hrriyetlerle devlet otoritesi arasndaki dengeyi, devlet otoritesi lehine deitirmitir.276 1982 Anayasas politik sistemde ortaya kan tkanklar giderici zm yollar dzenlemitir. Bunun iin anayasa cumhurbakanna belli artlar altnda TBMM seimlerini yenileme yetkisini vermektedir. Bylelikle belli bir sre iinde hkmetin kurulamam olmasndan kaynaklanan krizlerin nne geilmek istenmektedir. 1982 Anayasas Cumhurbakannn seim usuln tkankl nleyici bir ekilde belirlemitir. Buna gre cumhurbakanl seiminde drdnc turda adaylardan biri ye tam saysnn salt ounluunu alamamas durumunda TBMM seimleri yenilenecektir. Ayn zaman da yeni anayasa TBMM bakanl seimindeki tkanklar da zen bir dzenlemeye gitmektedir. Buna gre TBMM bakanl seiminde salt ounluktan vazgeerek son turda basit
274 275

Akin v.d., age, s. 48 Gzler, age, s. 51. 276 Karatepe, age, s. 257

106

ounluu elde eden aday bakan olacaktr. 1982 Anayasas cumhuriyet senatosunu kaldrarak tek meclisli bir parlamentoya tekrar dnmektedir. Bununla birlikte kanun karma sreci ksatlmtr. Yeni anayasa gre toplant yeter says ye tamsaysnn te biri, karar yeter says da ye tamsaysnn drde birinin bir fazlasndan az olamaz eklinde dzenlenmitir. Bylelikle meclisin almas kolaylatrlmtr. Nihayet, politik partilerin mecliste grup kurmalar iin gerekli milletvekili saysn 10dan 20ye kararak, gruplarn meclis almalarn engelleyici ekilde kullanma olasln azaltmaktadr. 1982 Anayasas btn bu dzenlemelerle, parlamenter sistemin nndeki tkanklar nlemeyi, meclisin karar vermesini ve almalarn kolaylatrmay amalamaktadr. Bu durum rasyonelletirilmi parlamentarizm olarak adlandrlmaktadr. 277 Trk Anayasalarna Balang ksm eklemeyi 1961 Anayasas balatm 1982 Anayasas da bunu devam ettirmitir. Askeri mdahalenin nedenlerini belirtmek ve anayasaya egemen olan ilkeleri, anayasa yapcnn temel grne aklk getirmek amacyla byle bir ynteme bavurulmaktadr. 278 1982 Anayasasnn ilk haline gre, devlet stn ve kutsal olarak belirtilmitir. Anayasa da 23 Temmuz 1995de yaplan deiiklikle kutsallk ifadesi ycelik ifadesiyle deitirilmitir. Anayasaya gre, milletin blnmez btnl kiilerin zgrlklerinin stnde yer alan temel politik deerdir ve hibir faaliyet bu temel deer karsnda koruma grmemektedir. Bu anlay lkenin ve milletin blnmezliini, merkeziyeti bir ekilde vurgulamaktadr.279 1982 Anayasasnn balangna gre, Trkiye Cumhuriyetinin temel ilkeleri arasnda Atatrk Milliyetilii de yer almaktadr. Milliyetilik ilk kez 1924 Anayasasnda yer almaktadr. 1961 Anayasas Trk milliyetilii ifadesini kullanrken 1982 Anayasas Atatrk milliyetiliine yer vermitir. Atatrk milliyetilii, 1961 Anayasasnda belirtilen ekliyle rkl reddeden, insancl, barl, birletirici, btnletirici bir milliyetiliktir. 1982 Anayasas egemenlii millete vererek milli devlet ilkesini kabul etmi ve lkede tek milletin varln, lkenin ve milletin blnmez btnl kabul etmitir.

277 278

zbudun, age, s. 62 - 65 Gzbyk, age, 2003, s. 147. 279 Erdoan, age, 2003, s. 133

107

1982 Anayasasnn ikinci maddesine gre, Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen ilkelere dayanan, demokratik, laik, sosyal, hukuk devleti olduu belirtilmektedir. Cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda yer alan demokratik devlet ilkesi; politik oulculuk, zgr ve dzenli seimler, seilmilerin stnl ve ounluun ynetimi olarak dzenlemitir. Anayasa ayrca haklarn da dzenlemitir. 1982 Anayasas egemenliin millette olduunu belirtmi ve 1961 Anayasasnda olduu gibi egemenliin anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar tarafndan kullanacan dzenlemitir. Buna karlk 1982 Anayasas 1961 Anayasasnda farkl olarak TBMMyi tamamen seilmi yelerden oluturarak hukuk asndan temsil nitelii tam olan bir organ haline getirmitir.280 1982 Anayasas, herkese insan onuruna yaraan asgari bir yaam hakk sunmak iin; alma, adil cret, sosyal gvenlik, konut, salk ve eitim hakk tanmaktadr. Anayasa ayrca sosyal devlet ilkesi gerei, gelir ve servet farllklarn azaltmak amacyla; toprak reformu, devletletirme, planlama ve mali gcne gre vergi ilkesi gibi dzenlemelere yer vermektedir. Cumhuriyetin temel niteliklerinden olan hukuk devleti ilkesi gerei, yasama, yrtme ve yarg organlar hukuka baldr. Kanuni hakim gvencesi ve yarg bamszl hukuk devleti gerei anayasada dzenlenmitir. 1982 Anayasasna gre herkesin kiiliine bal, dokunulmaz, vazgeilmez ve devredilmez temel hak ve zgrlkleri vardr. Temel hak ve zgrlkler, zlerine dokunulmakszn anayasann ilgili maddelerinde belirtilen esaslara bal olarak sadece kanunla snrlandrlabilir. Bu snrlamalar, anayasann szne ve ruhuna, demokratik, laik cumhuriyet ilkelerine ve lllk esaslarna uygun olmaldr. Bylelikle anayasann ilk demokratik devlet ilkesi erevesinde seimlerde ounluun oyunu alarak iktidara gelenlere kar saysal olarak yeterli oy alamayan aznln

280

Gzbyk, age, 2003, s. 151,152

108

halinde yer alan genel snrlama sebepleri kaldrlarak temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasndaki geni nedenler alan daraltlm bylece temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnda daha zgrlk bir dzenlemeye gidilmitir.281 Anayasa temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamayacan ve sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hkmlerden doan ykmllkleri ihlal edilmemek kaydyla durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin durdurulabileceini dzenlemitir. Byle bir durumda bile anayasa, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamayacan, kimsenin din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacan ve bunlardan dolay sulanamayacan, dzenlemektedir. 1982 Anayasasnn ilk ekline gre yasama organ 400 milletvekilinden olumaktadr. Bu say 1987 deiiklii ile 450, 1995 deiikliiyle 550 olmutur. Otuz yan dolduran her Trk milletvekili olabilir. Milletvekillerinin yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl bulunmaktadr. Seimler be ylda bir yaplr fakat anayasada belirtilen artlar olutuunda cumhurbakan tarafndan meclis seimleri yinelenmektedir. Seimler serbest, genel oy, eit oy, gizli oy ilkesi, tek dereceli ve ak saym sistemine gre yaplmaktadr. TBMMnin; kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak, bakanlar kurulu ve bakanlar denetlemek, cumhurbakann semek, anayasay deitirmek, bakanlar kuruluna belli konularda KHK karma yetkisi vermek, KHK onaylamak, olaanst hal ilan kararn onaylamak ve sresini her defasnda drt ay gememek zere uzatmak, olaanst ve skynetim hallerinde kartlan KHK onaylamak, bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grerek kabul etmek, para baslmasna vermek, sava ilanna karar vermek, milletleraras anlamalarna onaylanmasn uygun olmak, genel ve zel af ilanna karar vermek, lm cezalarnn yerine getirilmesine karar verme grev ve yetkileri bulunmaktadr. TBMM, soru, gensoru, genel grme, meclis aratrmas ve meclis soruturmas yntemiyle hkmeti denetlemektedir. Soru, genel grme ve meclis aratrmas hkmetin drlmesine yol amamaktadr. Meclis soruturmas babakan ve bakanlarn cezai
Maddenin ilk ekline gre; temel hak ve zgrlkler devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, milli gvenliin, kamu dzenini, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amacyla ve ayrna anayasann ilgili maddelerinde belirtilen zel sebeplerle, anayasann szne ve ruhuna uygun olarak snrlanabilir.
281

109

sorumluluklaryla ilgilidir. Bu nedenle, TBMMnin hkmeti politik bakmdan denetlemesi sadece gensoru yntemiyle gereklemektedir. Yrtme organ olumaktadr. tarafsz ve sorumsuz cumhurbakan ve bakanlar kurulundan yrtmenin sorumsuz kanadn temsil etmektedir.

Cumhurbakan

Cumhurbakannn; devleti temsil etme, TBMMde al konumasn yapmak, TBMMyi gerektiinde toplantya armak, kanunlar yaymlamak, kanunlar tekrar grmek zere TBMMye geri gndermek, anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar halkoyuna sunmak, anayasa mahkemesine iptal davas amak, babakan atamak ve babakannn teklifi zerine bakanlar atamak, yabanc devletlere devlet temsilcilerini gndermek, milletleraras antlamay onaylamak, TSKnn bakomutanln temsil etmek ve kullanlmasna karar vermek, Genelkurmay bakann atamak, kararnameleri imzalamak, belli sebeplerden kaynaklanan zel afa karar verme, Devlet Denetleme Kurulunun yelerini atamak, YK yelerini ve niversite rektrlerini semek ve Anayasa mahkemesi, Dantay, Askeri Yksek daresi Mahkemesi, Askeri Yargtay mahkemesi yelerini, Yargtay basavcsn, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini seme grev ve yetkileri bulunmaktadr. Cumhurbakannn btn bu yetkilerine karlk hukuki, cezai ve politik sorumluluu bulunmamaktadr. 1982 Anayasasna gre cumhurbakannn sadece vatana ihanetten dolay sorumluluu bulunmaktadr. Cumhurbakan yedi yllna seilmekte ve iki defa seilmesi mmkn deildir. Bakanlar kurulu lkenin genel politikasndan sorumludur. Bakanlar Kurulu; KHK, tzk karmak, kanun tasarsn hazrlamak, bte ve kesin hesap kanun tasarlarn hazrlamak, olaanst hal ve skynetim ilan etmek, milli gvenlii salamak, Genelkurmay bakann semek grev ve yetkileri bulunmaktadr. Bakanlar kurulunun parlamentoya kar politik sorumluluu bulunmaktadr. 1982 Anayasas bakanlar kurulunun kolektif sorumluluunu kabul etmektedir. Bakanlar kurulunun kolektif sorumluluu gven oylamasyla gerekletirilmektedir Bununla birlikte bakanlar kurulunun cezai sorumluluu da bulunmaktadr. Bakanlar ayn zamanda babakana kar da sorumludur. 1982 Anayasasna gre yarg yetkisi bamsz mahkemelere aittir. Anayasayla yarg teminat ve mahkemelerin bamszl kabul edilmektedir. 1982 Anayasas da 1961 Anayasasnda olduu gibi, kanunlarn, khk ve meclis itznn ekil ve esas ynnden

110

anayasa deiikliklerinin ise ekil bakmndan denetimi iin anayasa mahkemesini kurmaktadr. Anayasa mahkemesinin kararlar kesindir ve balaycdr.

II.2.3.3. Politik Partilerin Kurulmas Milli Gvenlik Konseyi, 2 Haziran 1981'de, 11 Eyll 1980 tarihinde, parlamento yesi bulunan politik parti mensuplar ile her kademede politik parti yneticisi ve mensuplarnn Trkiye'nin gemi veya gelecek politik veya hukuki yapsyla ilgili olarak kendi anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amalarla toplant yapmalarn yasaklamtr. Yeni anayasa Kasm 1982de yrrle girmitir. 12 Eyll 1980de MGKca geici olarak faaliyetleri askya alnan politik partiler daha sonra 16 Ekim 1981de tamamen kapatlm, 1982 Anayasasnn kabulnden alt aya yakn bir zaman getikten sonra 24 Nisan 1983 tarihli Resmi Gazetede, politik partilerin kuruluuna izin veren karar yaynlanmtr. Bununla birlikte MGK politik faaliyetleri serbest brakan 76 sayl kararn almtr.282 24 Nisan 1983 tarihli yeni politik partiler kanunu, partilerin kurulmasna olanak vermesine karlk politik faaliyetlerle ilgili baz yasaklarda getirmitir. Buna gre, feshedilen parti mensuplar eski partilerini ya da kendilerini savunmalar, yeni partiler feshedilmi partileri sulayc, vc ya da savunucu beyanda bulunmalar ve MGKnn, cumhurbakannn, skynetim komutanlarnn faaliyetlerinin eletirilmesi yasaklanmtr.283 16 Mays 1983 tarihinde, Turgut Sunalp tarafndan, Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP) kurulmutur. Askeri ynetim seimlere meruluk kazandrmak amacyla MDPye karlk sol bir parti kurulmasna izin vermitir. smet nn ve Cemal Grselin zel kalem mdrln yapm sivil st dzey devlet grevlisi Necdet Calp, 20 Mays 1983 tarihinde Evren ve Ulusu ile grerek Halk Partisini (HP) kurmutur. Milli Gvenlik Konseyi HPnin yedi yesini veto etmitir. Daha sonra hazrlanan listede de 89 kiinin adayl veto edilmitir. Hazrlanan yeni milletvekillii aday listesinden 11 isim daha onaylanmamtr.
282 283

Hulusi Turgut, 12 Eyll Partileri, 2. Bask, stanbul, ABC Yaynlar, 1986, s. 55. Akin v.d., age, s. 55

111

Ayrca Yksek seim Kurulu da 2 aday eski mahkumiyetleri dolaysyla listeden kartm ve parti 1983 genel seimine 13 eksik ile katlabilmitir.284 6 Haziran 1983de orta dzey CHPli brokrat politikaclardan oluan Sosyal Demokrasi Partisi, (SODEP) Boazii niversitesinde fizik profesr olan Erdal nnnn liderliinde kurulmutur. 12 Eyll darbesinin meruluunu kabul eden SODEPe. eski CHPliler hakim olmutur. Calp, birleme nerisinde bulunduysa da bu neri SODEP tarafndan kabul edilmemitir. SODEP in kurucu yelerinden, bata Erdal nn olmak zere 21 yesi, ar sol gruplarn partiye girmesi neden gsterilerek MGK tarafndan veto edilmitir. Bunun zerine yeni kurucular listesi MGK ya sunulmu bu listeden de 13 kurucu ye veto edilmitir. Bunun zerine yeni isimler verilmitir. SODEP, 25 Austos 1983 tarihine iki eksik ile, 28 vetosuz kurucu yeye ulamtr. Fakat parti kurmak iin gerekli olan 30 kurucu yeye ulaamayan SODEP, 6 Kasm seimlerine girememitir.285 20 Mays 1983 Cuma gn, Anavatan Partisi, Halk Parti, Byk Trkiye Partisi kurulmutur. 20 Mays 1983 tarihinde, Byk Trkiye Partisini (BTP) kurmutur. Partinin kurucu listesinde Mehmet Glhan, Vehbi Parlar, Fuat Ylmaz gibi isimler yer almaktadr. Partinin rgtlenmesinde Hsamettin Cindoruk ve hsan Sabri alayangil etkili olmutur. Partiye daha sonra birok eski APli katlmtr. Bu katlmlar partinin 31 Mays 1983 gn, MGKnn 79 sayl Bildirisiyle kapatlmasnda etkili olmutur. Bylece parti politikada sadece 11 gn faaliyette bulunabilmitir. Ayn karar ile aralarnda Deniz Baykal, Hsamettin Cindoruk, Saadettin Bilgi ve Sleyman Demirelin de yer ald politikaclar anakkalede eski askeri kampta gzlem altna alndlar ve burada 30 Eyll 1983 tarihine kadar tutuklu kaldlar. 286 Doru Yol Partisi 23 Haziran 1983 tarihinde Ahmet Nusret Tuna bakanlnda, 34 kurucu ye tarafndan kurulmutur. Ancak bu otuz drt kiiden otuzu 7 Temmuz 1983 tarihli MGK karar ile veto edilmitir. 11 Temmuz 1983 tarihinde yeni bir liste hazrlanmtr. 20 Temmuz 1983 MGKnn 104. nolu karar ile yeni listeden de 15 kii veto edilmitir. nc

284 285

Turgut, Hulusi, age, s. 219. Turgut, Hulusi, age, s. 211. 286 Turgut, Hulusi, age, s. 244.

112

kez bir liste hazrlandysa da parti kurma iin gerekli olan ye saysna ulaamayan DYP seimlere girememitir. Kapatlan BTP yeleri de DYPye katlmtr.287 1982 Temmuz aynda kabineden istifa eden Turgut zal, parti kurma faaliyetlerine balamtr. Bunun iin ilk olarak yakn arkadalaryla fikir al veriinde bulunan zal.daha sonra da Evren ile kuraca parti iin grmtr. 20 Mays 1983 tarihinde Turgut zal, Anavatan Partisini (ANAP) kurmutur. Partinin 37 kiilik kurucular arasnda, Hsn Doan, Vehbi Dinerler, Adnan Kahveci, Veysel Atasoy ve Halil vgn gibi isimler yer almaktadr. Kuruculardan yedisi veto edilmi olmasna ramen, 30 kiilik kurucu ye salandndan parti genel seime girebilmitir. Parti kurmak isteyen en az 30 ye, kanunun arad artlara sahip olsa bile MGKnn onay olmadan kuruculuk sfat kazanamamaktadr. Daha sonra milletvekillerinin kesin adaylklar iin yine Konseyin onay gerekmektedir MGK, 26. 7. 1983 tarih ve 99 sayl kararyla, en az 30 kurucusu bulunmayan partinin seimlere giremeyeceini dzenlemitir. MGK 118 sayl kararyla, Evrenin ve MGK yelerinin faaliyetleri, gezi ve konumalarn seim yasaklar dnda brakmtr. 21 Eyll 1983 tarihinde MGK, 475 bamsz, 89 Halk Parti, 81 ANAP, 74 MDP den olmak zere 719 milletvekili adayn veto edilmitir. Veto edilenler arasnda 5 Danma Meclisi yesi ve 101 eski parlamenter de bulunmaktadr. Bunun nedeni, askeri ynetimin gvenmedii adaylarn parlamentoya giriini engellemek ve partiler arasnda ayrm yaplmadn gstermektir. MGK 155 sayl kararyla veto edilen yelerin yerine yeni aday gsterebilme hakkn salamtr. 288 Bu koullar altnda seim kampanyas snk balamtr. Seim kampanyalarnda televizyon olduka etkili propaganda arac olmutur. MDP lideri Turgut Sunalp sert slubu ve sadece terre kar nlemleri belirtmitir. zaln ekonomi iin liberal politikalar le Necdet Calpn Halk Partisinin sosyal adalet ve kamu sektrnn daha da glendirilmesi hususundaki grleri halk tarafndan olumlu karlanmtr. 289
287 288

Turgut, age, s. 327. Akin v.d., age, s. 58, 59 289 Hale, age, s. 228.

113

Bu dnem ierisinde on be parti kurulmu ancak 12si kurucular listesinde yaplan baz deiikliklerden sonra bile, MGK tarafndan kabul edilmemitir. MGK tarafndan 24 Austos 1983 tarihine kadar, MDP, ANAP ve HP onay almtr. Yksek Seim Kurulu 25 Austos 1983 tarihinde 265 sayl karar ile 6 Kasm 1983 seimlerine MDP, ANAP ve HP katlacan duyurmutur.290 Seimlerden iki gn nce Kenan Evren yapt TV konumasnda, MGKnn isabetli kararlar alarak lkeye huzur getirme ynnde nemli admlar attn ve bu huzurun bozulmamas iin halkn eski gnleri yeniden yaatacak kiileri grevlendirmemesi iin ok nemli bir grev stlendiini belirtmitir. 6 Kasm 1983 genel seimi, 10.6.1983 tarihli ve 2839 nolu Milletvekili Seimi Kanununa gre yaplmtr. Buna gre nisbi temsil seim sisteminin uyguland genel seimde, biri seime girilen blgede verilen oylarn kacak milletvekili saysna blnmesiyle elde edilen blge baraj (seim evre), dieri de % 10 lke baraj olan iki trl seim baraj uygulanmtr. 291 Katlm orannn % 92 olduu 6 Kasm 1983 genel seiminde, oylarn % 45.2sini alan ANAP, 212 milletvekillii kazanarak tek bana iktidar olmutur. Bu oy oranyla ANAP Trkiye tarihinde Demokrat Parti'nin ilk iktidarnda ald oy oranndan sonra en yksek oran elde ederek tek bana iktidar olmutur. Halk Parti % 30.5 oy oranyla 117 milletvekillii elde ederek ikinci, MDP ise % 23.3 oy oran karlnda 71 milletvekillii elde ederek nc parti olmutur.292 Yeni meclis 24 Kasm 1983 tarihinde toplanmtr. Askeri rejim 6 Aralk 1983 tarihinde resmen sona ermitir. Turgut zal, 21 kabine yesi ile birlikte 13 Aralk tarihinde Babakanla atand ve yaklak yl sonra (1980 1983) Trkiyede tekrar sivil ynetime dnlmtr.

290 291

Zrcher,age, s. 410 Akin v.d., age, s. 60. 292 Hale, age, s. 229.

114

NC

BLM:

1960

VE

1980

ASKER

MDAHALELERNN

POLTKAYA DOLAYLI VE DORUDAN ETKLER III.1. 1960 Askeri Mdahalesinin Politika Dolayl Etkisi 27 Mays 1960 Mdahalesiyle ilk kez silahl kuvvetler politikaya dorudan mdahalede bulunmutur. Silahl kuvvetler mdahaleden sonra devlet ynetiminde yeni oluumlara ynelmitir. 1961 Anayasas ve kanunlarla gerekletirilen bu yenilikler ierisinde politikaya ait olan blm, olduka nem tamaktadr. Politik katlm, rgtlenmeyi, politik partileri yeniden ekillendirmeye almtr. Silahl kuvvetlerin politik hayat yeniden ekillendirmeye alan bu dzenlemelerinin dnda, mdahale sonrasnda yargnn ve sivil iradenin denetiminden oluan sivil denetimden kendisini uzak tutmak iin yapt deiiklikler de politikay olduka etkilemitir.Bylece politik iktidar, yaplan tm bu uygulamalarn sahiplerine kar gerek yarg yolunu aacak yasal dzenlemeler yapamamakta, gerekse de kendisi bir sorumluluk iletememektedir. Sivil ynetimin uygulamalarna kar yaplan mdahaleler politik iktidar etkileme kabiliyeti dolaysyla sivil toplumu da etkilemektedir.1960 mdahalesinden sonra n plana kan sivil toplum kurulular 1980 mdahalesinden sonra ise snrlandrlmtr. Mdahalelerin silahl kuvvetlerin sivil denetimine ve sivil topluma etkilerinin bilinmesi onun politikaya dorudan olmayan etkilerinin bilinmesine ve bylece daha iyi anlalmas iin gerekli olmaktadr. III.1.1. Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi Askeri mdahaleyi gerekletirenlerin ncelikli amalarndan biri, kurum olarak silahl kuvvetleri sivil denetimden mmkn olduu kadar uzaklatrmaktr. Gelimi toplumlarda silahl kuvvetlerin politik iktidara balln salayan en nemli e, sivil denetimdir. Sivil denetim, silahl kuvvetlerle sivil iktidar arasndaki ilikiyi kuran en nemli e durumundadr. Sivil denetimin baarya ulamasyla, silahl kuvvetlerin politik etkisi azalmaktadr. Sivil denetimin znel ve nesnel olmak zere iki tr bulunmaktadr. znel sivil

denetim, sivil otoritenin son derece gl duruma gelmesini ifade etmektedir. znel sivil denetim, anayasal yntemlerden yararlanlarak kurumlar tarafndan gerekletirilir. kinci tr sivil denetim ise, nesnel sivil denetimdir. Nesnel sivil denetim, askerlik mesleinin gelimesiyle gereklemektedir. Silahl kuvvetler ile sivil gruplar arasndaki yetki blm,

115

subaylar arasndaki mesleksel eitim davranlarnn ortaya kmasna neden olmaktadr. Nesnel sivil denetim znel sivil denetimin tersidir. znel sivil denetimin baarl olmas, silahl kuvvetlerin sivillemesinin sonu olup, devletin arac durumuna gelmektedir. Nesnel sivil denetimin kar tezi, silahl kuvvetlerin politiklemesidir. Politikleme anayasal ya da kurumsal biimde olabilmektedir. Askerlik mesleinin zerklemesi nesnel sivil denetimin kurulmasyla mmkn olabilmektedir. Nesnel sivil denetimle silahl kuvvetler, meslekleebilir ve politik ynden tarafsz duruma getirebilmektedir. 293 Trkiye askeri mdahalelerle karlaan bir lke olduundan, nesnel sivil denetim baarl olmamakta ve sivil politik iktidarn silahl kuvvetler zerinde denetleme yetkisi engellemektedir. Trkiyede askeri mdahaleler sonucunda silahl kuvvetlerin politik iktidar denetledii tersi bir durum yaanmaktadr. Silahl Kuvvetler politik iktidarn denetiminde olmamak iin eitli giriimlerde bulunmutur. Silahl kuvvetlerin bu yndeki giriimlerinden en nemlisi Milli Gvenlik Kurulunu oluturmak olmutur. 27 Mays 1960 askeri mdahalesiyle, Milli Gvenlik Kurulu oluturularak silahl kuvvetlerin politik iktidar denetlemesi mmkn klnmaktadr. MGKnn kurulmasyla ayrca silahl kuvvetlerin politikada etkin olma dnemi de balamtr. MGK, milli gvenlik ile ilgili karalarn alnmasnda ve koordinasyonunda yardmclk etmek zere, gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna bildirmekle grevlendirilmitir. Bu madde 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 askeri mdahalelerinden sonra daha da glendirilmitir. Bu maddenin yan sra Trk Silahl Kuvvetler Birlii kurularak silahl kuvvetlerin politik belli dnemlerde iktidar kontrol etmesi salamtr.294 1961 Anayasasnn geici 4. maddesi, 27 Mays 1960 tarihinden itibaren kurucu meclisin topland 6 Ocak 1961 tarihine kadar yasama yetkisini ve yrtme grevini Trk Milleti adna kullanm bulunan MBKnn ve hkmetlerin karar ile tasarruflarndan ve bunlarn idarece veya yetkili klnan organ ve mercilerce uygulanmasndan dolay karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakknda cezai veya mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecei ve bu amala herhangi bir yarg merciine bavurulamayacan

293 294

Ertun, age, ss. 398, 399. avdar, age, s. 109.

116

dzenlemitir. Bylece, MBKya iktidarda bulunduu dnemde alm olduu kararlardan dolay bir tr dokunulmazlk gvencesi salanmtr.295 Anayasann geici 4. maddesinin dier bir fkras da, 27 Mays harekatndan 6 Ocak 1961 tarihine kadar karlan kanunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas alamayaca gibi itiraz yoluyla olsa dahi mahkemelerde anayasaya aykrln ileri srlemeyeceini dzenlemektedir. Bylelikle, MBK dneminde kartlan kanunlarn yrrlkte bulunan teki hukuk kurallar karsnda ayrcalkl klnm olmaktadr. Bu durum hukuk devleti, anayasann stnl ve balaycl ilkeleriyle badamamaktadr. 1402 sayl skynetim kanunu ile, skynetim ilan edilen yerlerde genel gvenlik ve huzurun salanmasna ilikin kolluk kuvvetlerine ait grev ve yetkilerin skynetim komutanlna getii; skynetim komutannn, skynetim blgesinde genel gvenlii, huzuru ve kamu dzenini korumak ve salamak amacyla bir ksm temel hak ve zgrlklerin kullanmnn kstlanmasn veya tamamen durdurulmasn da ieren kararlar alabilmesini ve bu kararlardan dolay yarglanamamasn salamaktadr. Bylelikle skynetim komutanlar, skynetim halinde yarglanmayarak ayrcalkl bir konum elde etmilerdir.
296

Ayrca 1961 mahkemelerin

Anayasasnn geici 22. maddesiyle, skynetimin kaldrd tarihte grev ve yetkilerinin devam edecei dzenlenmitir.

skynetim mahkemelerinde grlmekte bulunan dvalarn sonulandrlncaya kadar bu

III.1.2. Sivil Topluma Etkisi Sivil toplum, bireyin toplumsal ve ilahi kaynaklara bal olmakszn, zgrce yapt anlamalar, kurduu vakf, dernek, iktisadi, kltrel ve benzeri kurulu ve ilikilerdir. Sivil toplum 18. yzylda Avrupada beliren bir kavramdr. Orta an feodal toplumlarnda ve patrimonyal sistemlerin geleneksel yaplarnda bireyin bir deer olarak ne kmasn dnmek mmkn deildir. Kapitalizm ncesi toplumlarda birey yerine topluluk temel politik ve toplumsal birimdir. Bunun iin, bireyin gnll giriimiyle oluturduu bir oluuma
295 296

Ertun, age, s. 428. ztrk, age, s. 144

117

rastlamak olas deildir. Byle bir giriim ancak kapitalizmin gelimesi ile birlikte olmutur. nk Kapitalizm bireyi cemaat kltrnn etkisinden kurtararak onun sosyo politik nemini artrmaktadr. Bu da gnll kurulu saysnn ve uygulamalarnn giderek artmasna neden olmutur. Bireylerin gnll katlm ile oluan bu kurulular, daha zgr bir biimde rgtlenen bir politik ortam oluturmutur.297 Bu gelimelerle birlikte devletin faaliyet alan daralmtr. Kapitalist gelime ile birlikte devlete kar politik ve toplumsal hayatta dernekler, sendikalar gibi gnll kurulularn faaliyetleri ve etkinlikleri artmtr. Devletin gcn denetleyen ve dengeleyen kurum ve kurululara bireylerin gnll katlm ile birlikte hem kitlesel politik hayat hem de sivil toplum gelime gstermitir.298 Sivil toplum; gnll bireylerin bir araya gelerek, yasal dzen erevesinde, kendi kendini finanse eden, devletten zerk rgtsel sosyal alana denir. Sivil toplumun bu zelliklerini gz nne alarak dier sosyal gruplardan farklarn u ekilde sralayabiliriz; sivil toplum zel karlar yerine kamu karlar ile ilgilenir, sivil toplumun devletle ilikisi iktidar ele geirmee ynelik deil onu etkilemeye yneliktir, sivil toplum bnyesinde oulculuu barndrr ve sivil toplum iinde farkl karlar temsil edildii iin hibir grup dier tm gruplar da temsil edemez.299 Yasama organna egemen olan parti ounluunun ounluk diktas yaanmtr. Buna engel olmak iin dengelenememesiyle 1950lerde 1961 Anayasasyla, yasama ve

yrtmeden bamsz bir yarg ve Anayasa mahkemesi oluturulmutur. Ayrca, radyo ve televizyonla niversiteler gibi eitli kurumlar zerk hale getirilerek yrtmenin dengelenmesine ve denetletmesine allmtr. Bu ayn zamanda devlet ile sivil toplum arasndaki dengenin korunmasna ve sivil toplumun gelitirilmesi iin gerekli olan dzenlemelerinde yaplmasna olanak salamtr. Bununla birlikte, geni bir zgrlk alan derneklemenin geliimine temel hazrlamtr. Bylelikle, sosyo - politik ve ekonomik bireysel giriim ortam olumutur. Trkiyede gnll politik katlm salanmtr. Gnll bireysel giriimle kurulan kltrel, iktisadi ve politik dernek saylarnda byk bir art
Ersin Kalaycolu, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset, Global Yerel Eksende Trkiye, Der. Keyman, Fuat Ali Yaar Sarbay, stanbul: Alfa Yaynlar, 2000, s. 120. 298 Kalaycolu,, agm, s. 121 299 Filiz Bakan, Kreselleme, Sivil Toplum ve Fethullah Glen, Global Yerel Eksende Trkiye, Der. Fuat Keyman Ali Yaar Sarbay, stanbul: Alfa Yaynlar, 2000, s. 283.
297

118

salanmtr. Politik yetkililerin aldklar kararlar etkilemek zere bireysel ve gnll giriimler hzla artmtr.300 1961 Anayasasyla ayn dncedeki ya da benzer konumdaki bireylerin btnlemeleri salanmtr. Toplu hak ve zgrlklere getirilen gvencelerle hem dernek, sendika gibi sivil toplum rgtlenmelerinin n alm hem de toplant gsteri yry, grev, toplu szleme gibi haklar elde edilmitir.301 1961 Anayasas ve kanunlarla sivil toplumun gelimesine ynelik dzenlemelerin yan sra snrlamalarnda getirildii grlmektedir. Sivil toplum kurulularna ve kollektif haklara getirilen snrlandrmalar idari ve yarg denetimleriyle gerekletirilmitir. Sendikalarn uluslararas kurululara katlma kararnn Bakanlar Kurulu tarafndan iptal edilmesi, hkmetin izni olmakszn uluslararas dernekler kuran ve katlanlarn cezalandrlmas, derneklerin idarece her zaman denetlenebilmesi, yabanc derneklerin Trkiyede ubesinin alamamas ve uluslar aras faaliyet gsteren derneklerin kurulamamas, yksek retim kurumlarnda birden fazla dernek kurulamamas, derneklerin silahl kuvvetler hizmetleri ve personelinin haklaryla ilgili faaliyetlerde bulunamamalar, sivil toplum kurulularna getirilen baz snrlandrmalardr. Ayrca, yabanc lkelere veya Trkiyeye dernek yesi veya temsilcisi sfatyla yaplacak ziyaretlerin izne bal olmas, memurlar iin grev yasa getirilmesi ve sadece toplu i szlemeleriyle bal ii kuruluunun greve gidebilmesi, sivil toplum anlayn engelleyici dier dzenlemelerde mevcuttur.
302

1960 Askeri mdahalesi sonras yaplan 1961 Anayasas ve birtakm yasalarla sivil toplum anlaynn gelime gsterdii sylenebilmektedir. Bu hem sivil toplum kurulularnn sayca artmasyla hem de faaliyetlerindeki artan younlukla anlalmaktadr.

Ersin Kalaycolu, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset, Kreleme Sivil Toplum ve slam, Der. Fuat Keyman Ali Yaar Sarbay, Ankara ;Vadi Yaynlar, 1998, s. 119. 301 Tanr, age, 1994, s. 83. 302 Tanr, age, 1994, s. 89.

300

119

III.2. 1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dolayl Etkisi 1980 Askeri mdahalesi politika zerindeki etkisi hali derin olmu ve gnmzde de bu etkiler yaanmaktadr. 1970lerden sonra yaanlan politik iddet olaylar, cinayetler ve toplumun ar derece de kutuplamas, 1980 mdahalesi sonrasnda yaplan deiiklikler de kendisini gstermitir. Bunun iin de, 1980 mdahalesini gerekletiren askeri otorite politik katlma, rgtlenmeye ve sivil toplum kurulularna fazla olumlu bakmamtr. Bu durum yeni dzenlemelerini beraberinde getirmi ve gerek politik katlma, rgtlenme ve faaliyetlerine gerekse de sivil toplum kurulularna ve faaliyetlerine baz snrlamalar getirilmitir. III.2.1. Silahl Kuvvetlerin Sivil Denetimine Etkisi Askeri mdahalelerde sivil otoriteyi tasfiye eden, Anayasay askya alan askeri otorite, btn uygulamalarnn ve yapacaklarnn sorumluluunu almamak iin bu ynde gerekli bulduu tedbirleri almtr. 1980 Askeri mdahalesinden sonra askeri otorite sivil denetimden istisna olmak iin ncelikle 1982 Anayasasnn geici 15. maddesi ile 122. maddesi dzenlenmitir. Milli Gvenlik Kurulu, Devlet Denetleme Kurulu ve Saytay denetimleri de konuyla ilgili dier dzenlemelerdir. 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun askeri otoritenin yaptklar uygulamalardan dolay sorumluluk almamak iin gerekletirdii dzenlemelerden biridir. Buna gre; Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaynlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaynlanan ve yaymlanacak olan yasalarn 1961 Anayasasna aykrl iddiasnn ileri srlemeyecei, Milli Gvenlik Konseyinn bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak hkmlerle, 12 Eyll 1980 tarihinden sonra kan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyecei, 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, Bakanlar ile Bakanlarn yetki verdii grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesinin durdurulmas isteminin ileri srlemeyeceini hkme balamtr.303

303

Ertun, age, s. 428.

120

1982 Anayasasnn geici 15. maddesi, MGK rejimi sona erdii ve normal demokratik dzene geildii halde silahl kuvvetlerinin Trk hukuk dzeni ierisinde etkisini devam ettirmesine olanak salamtr. 1982 Anayasasnn geici 15. maddesi, 12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seim sonucu toplanacak TBMMnin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu MGKnn ve bu konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclisi Hakknda kanun grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyeceini ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamayacan, dzenlemitir. Ayrca yine bu maddenin 2. fkrasyla da, idarece veya yetkili klnm organ, merci ve grevlilerce uygulanmasndan dolay, karar anlalar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakknda da herhangi bir yarg merciine bavurulamayaca, hkme balanmtr. 304 Geici 15. maddenin 1. ve 2. fkrasnda yer alan dzenleme MGKnn, bu konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin ve Danma Meclisi yelerinin, 12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak TBMMnin Bakanlk Divan Oluturuncaya kadar geecek sre iinde hibir karar ve tasarruflarn cezai, mali veya hukuki adan sorumluluk douracak bir iddiaya konu tekil edemeyeceini hkme balamaktadr. 305 Geici 15. maddenin 3. fkrasnda yer alan dzenleme ise, 12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimlere sonucu toplanacak TBMMnin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, karlan kanunlar, kanun hkmnde kararnameler ile dier karar ve tasarruflarn anayasaya aykrlnn iddia edilemeyeceini hkme balamaktadr. Bu fkra hkmyle, Anayasaya aykrlk iddiasna konu tekil edemeyecek olan bu yasalar, yrrlkte bulunan dier yasal dzenlemelere kyasla daha stn klnmakta, buna karlk kaldrlmalar veya deitirilmeleri bakmndan zel parlamento ounluklar gerekmeyerek dier yasalarla ayn usullere tabii olduklarndan Anayasaya edeer olmadklar da anlalmaktadr. Anayasann Skynetim, Seferberlik ve Sava halini dzenleyen 122. maddesi de, silahl kuvvetleri sivil denetimden istisna tutan dier bir dzenlemedir.
304 305

T.C. 1982 Anayasas , Turhan Kitabevi, Yayn No: 1, Ankara, 2004. 1982 Anayasas, 2004.

121

Anayasann 122. maddesinde yer alan, Anayasann tand hr demokrasi dzeni veya temel hak ve hrriyetlerini ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hal ilann gerektiren hallerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas veya sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan veya cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas, gibi nedenlere dayanmak suretiyle skynetim ilan edilecektir. Skynetimin ilan edilmesi halinde uygulanan 1402 sayl kanun uyarnca idari ve yarg hizmetlerinin bir ksm askeri makamlara geeceinden, skynetimin ilanna bal olarak askeri gcn etkinlii artmaktadr. 1982 Anayasas, skynetim ilanna bal olarak askeri makamlara devletin genel dzeni iinde 1961 Anayasasna kyasla daha geni yetkiler vermektedir. Askeri makamlarn skynetim dnemlerinde kullanacaklar yetkilerin genilemesi 1982 Anayasasnn 122. maddesi kadar 1402 sayl skynetim kanununun Milli Gvenlik Konseyi rejimi iinde urad kkl deiikliklerden de kaynaklanmaktadr. 306 1982 Anayasas 1961 Anayasasndan farkl olarak skynetim ilanna ve skynetim uygulamasnn uzatlmasna ilikin sre art getirmektedir. 1961 Anayasasnn ilk metninde skynetimin en fazla bir ay iin ilan edileceini hkme balamtr. 1971 ylndaki deiiklikle skynetim ynetim sresi iki ay kartlmtr. 1982 Anayasasnda ise skynetim sresi alt ay olarak belirlenmitir. Bylelikle 1982 Anayasas skynetim sresinin alt aya kartarak askeri otoriteye skynetim yoluyla elde ettii yetkileri daha uzun sreli kullanmasna olanak tannmtr. Skynetimin uygulamasnn uzatlmasna ilikin olarak, 1961 Anayasas her defasnda en fazla iki ay iin uzatlabileceini dzenlerken 1981 Anayasas ayn sreyi drt ay belirlemitir. Skynetim ilanna ve skynetim uygulamasnn uzatlmasna ilikin sreler gz nne alndnda, 1982 Anayasasyla askeri otoritenin devlet dzeni ierisinde 1961 Anayasasna gre daha geni yetkiler elde ettii anlalr. 1982 Anayasas 1961 Anayasasndan farkl olarak skynetim kararnn alnmasnda, Milli Gvenlik Kurulunun grn bavurulacan ngrerek skynetim uygulamasnn karar aamasnda snrl da olsa askeri otoriteye etkinlik kazandrmtr.
Serap Yazc, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1997, s. 196.
306

122

1982 Anayasasnn 122. maddesinin altnc fkrasyla skynetim komutanlarnn Genelkurmay bakanlna bal olarak grev yapaca dzenlenmitir. Bu dzenlemeyle askeri otoritelerin sivil denetime tabi olmayaca dnlse de, Genelkurmay Bakannn da 117 . maddenin 4. fkrasyla Babakana kar sorumlu tutulmas sivil otoritenin skynetim dnemlerinde askeri otoriteyi denetledii grlmektedir. 1402 sayl Skynetim Kanununda yaplan deiiklikle, skynetim komutanlarnn yetkilerini kullanmasna ilikin idari ilemler hakknda iptal davasnn alamayaca, ahsi kusurlar sebebiyle hukuki sorumluluklarnn ileri srelemeyecei kabul edilmitir. Bylelikle askeri otoritelerin skynetim hallerinde denetime tabi tutulamayaca belirtilerek yarg bakl dzenlenmitir.307 1402 sayl kanunda yaplan bir baka deiiklikle de, skynetim Askeri Mahkemelerinin el koyduu herhangi bir sula, genel ve ortak ama dorultusunda ilikili bulunan sular ileyenlerin davalarna, su skynetim blgeleri dnda dahi olsa, Skynetim Askeri Mahkemelerinde grlecei karara balanmtr. Bylelikle skynetim dnemlerinde askeri yargnn sivil yarg lehine genilemesi salanmtr. 308 1402 sayl kanunda yaplan dier bir deiiklikle de, skynetim halinin kaldrlmas durumunda, Skynetim Askeri Mahkemelerinde grlmekte bulunan davalarn sonulandrlncaya kadar bu mahkemelerin grev ve yetkilerinin devam edecei kararlatrlmtr.309 1982 Anayasas silahl kuvvetlerin yetkilerini skynetim dnemlerinde 122. maddeyle snrl bir ekilde olsa artrmaktadr. 1402 sayl skynetim kanununda Milli Gvenlik Konseyi dneminde (1980 1983) yaplan kkl deiikliklerle hem silahl kuvvetlerin yetkisi artrlm hem de yarg denetiminden istisna tutulmutur. 1402 sayl kanunda yaplan deiiklikler MGK dneminde gerekletiinden 1982 Anayasasnn geici 15. maddesi gereince bu deiiklikler iin, Anayasa Mahkemesine iptal davas alamamtr310.

307 308

Yazc, age, s. 199. Yazc, sge, ss. 199- 200 309 Yazc, age, s. 200. 310 Yazc, age, s. 201.

123

Milli Gvenlik Kurulu 1982 Anayasasnn ilk dzenleni halinde, Cumhurbakan, Babakan, Genelkurmay Bakan, Kara, Hava, Deniz Kuvvet Komutanlar, Jandarma Genel Komutan, ileri, D leri ve Milli Savunma Bakanlarndan olumaktadr. Kurul milli gvenlikle ilgili politikann tespit edilmesinde ve uygulamasyla ilgili kararlarn alnmasnda grlerini Bakanlar kuruluna iletir, bakanlar kurulu da bu kararlar ncelikle dikkate almaktadr. Cumhurbakan dahil be sivil ye ve be askeri yeden oluan kurulda kararlar oyokluuyla alnmaktadr. Cumhurbakan dnda oylamalar, 4e 5 asker yelerinin ounluu olmaktadr. Cumhurbakan bakan olarak ancak sivil yelerle birlikte oy kullanrsa ounluk sivil yelere gemektedir. nk kurul kararlarnda eitlik halinde bakann bulunduu taraf ounluu salam kabul edilmektedir. Kurul kararlarnda alan olduka geni tutulmu milli gvenlik gibi silahl kuvvetlerin uzmanlk alanna giren bir konuda asker yelerin grlerinde aznla dmesi olduka zordur. Dolaysyla TBMMye ve dier herhangi bir kuruma kar hibir sorumluluu bulunmayan kurulda asker arlkl bir yapnn olduu sylenebilir. 311 03.10.2001 tarih ve 4709 sayl kanunun 32. maddesiyle anayasann MGK ile ilgili 118. maddesinde deiiklik yaplmtr. Buna gre kuruldaki mevcut yelere Babakan yardmclar ve Adalet bakan dahil edilmitir. Yeni dzenlemeyle kurulda sivil yelerin says artrlarak askeri yelere kar ounluk salanmtr. Yine ayn dzenlemeyle kurulun tavsiye niteliindeki kararlarnn Bakanlar kurulunca deerlendirilecei belirtilerek, maddenin ilk halinde yer alan ncelikle dikkate alnr ibaresi yumuatlmtr. Silahl kuvvetleri sivil denetimden istisna tutan bir dier dzenlemede 1982 Anayasasnn Devlet Denetleme Kurulunu dzenleyen 108. maddesinde yer almaktadr. Devlet denetleme kurulu anayasann 108. maddesine gre, tm kamu kurum ve kurulularnda ve sermayesinin yarsndan fazlasna bu kurum ve kurulularn katld her trl kuruluta, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnda, ii ve iveren meslek kurulularnda, kamuya yararl derneklerle vakflarda, her trl inceleme, aratrma ve denetleme yapabilmektedir. Silahl kuvvetler ve yarg organlar ise devlet denetleme kurulunun grev alan dnda tutulmutur. Bylelikle silahl kuvvetler sivil idari denetimin dnda tutulmutur.

311

Yazc, age, s. 185.

124

1982 Anayasasnn 125. maddesi tm idari ilem ve eylemlerin yarg denetimine tabi olduunu dzenlemitir. Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler ve Yksek Askeri ura kararlar ise bu dzenlemenin dnda braklmtr. Bylelikle ierisinde askeri yetkilerin arlkta olduu kurulun kararlar bu kez yarg denetiminden istisna tutulmutur. 1982 Anayasasnn 160. maddesiyle Saytayn grev alan dzenlenmektedir. Buna gre Saytay, genel ve katma bteli kurulularn btn gelir ve giderleri ile mallarn TBMM adna denetlemektedir. Silahl kuvvetlerin elinde bulunan devlet mallarnn denetimi, milli savunma hizmetlerinin gerektirdii gizlilik esaslarna uygun olarak yaplmaktadr. Bylelikle Saytay aktan silahl kuvvetlerin mallarn denetlememektedir. Ancak bu dzenleme 07.05.2004 tarih ve 5170 nolu kanunun 10. maddesi ile yrrlkten kaldrlmtr.312 III.2. 2. Sivil Topluma Etkisi Demokratik haklarn var olmas sivil toplum iin gerekli, yegane bir art deildir. zellikle 80 ncesi Trkiye bunun rneini oluturmaktadr. Demokratik alann greli olarak geni olmasna ramen, sivil toplumun varlndan sz etmek bir hayli g olabilmektedir. Bu nedenle sivil toplumu demokratik hak ve zgrlklere indirgememek gerekmektedir. Sivil toplum sadece devletle olan ilikisinde deil, toplumsal aktrlerle de olan ilikisinde ortaya kmaktadr. Sivil toplumun devletten zerk bir alana sahip olmas onun varl iin gereklidir. 313 Sosyal farkllklarla, uzlamay bir arada tamayan toplumlarda sivil toplumun olumas zordur. 80 ncesi Trkiyesinde ideolojik elikiler uzlama araylarndan baskn km ve sosyal aktrler aras iddete varm ve toplumsal alan bozulmutur. Bu dnem politik ideolojilerin sivil toplumlar olumsuz etkiledii bir dnem olmutur. 1980 askeri mdahalesi politik sistemin zerkliini yok etme pahasna toplumun iradesi ile kendi gcn zdeletirmeye almas sivil toplumun gelimesi asndan olumsuz bir gelime olmutur.314

1982 Anayasas, 2004. Nilfer Gle, 80 Sonras Politik Kltr, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Der. Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Alfa Yaynlar, stanbul, 2000, s. 428 314 Gle, Nilfer, agm, s. 433.
313

312

125

Trkiyede sivil toplum kurulular nicelik olarak 1961 Anayasasnn getirmi olduu haklardan dolay artmtr. Fakat sivil toplum kurulular zellikle politik gerginliin artt dnemlerde uzlamac niteliinden daha ok atmac niteliini n plana karmtr. Trkiyede 1975 1980 arasnda sivil toplum kurulularnn uzlamaz, atmac tavr lkede bu rgtler hakknda olumsuz bir izlenim olumasna sebebiyet vermitir. 1980 askeri mdahalesi ile sivil toplum Trkiyede gerileme dnemine girmitir. 1980 1983 arasnda sivil toplum rgtleri kapatlmtr. 1983 ylndan sonra sivil toplum rgtleri tekrar kurulmaya balamsa da, sivil toplumun 1980 ncesi taknd uzlamaz, atmac tavrn sonucu olarak bireyler sivil toplum kurulularnn yeliklerine olumlu bakmamlardr. Trkiyede sivil toplum rgtleri olarak dernek, vakf, sendika, kooperatif, odalar ve meslek kurulular bulunmaktadr. 1980 mdahalesinden sonra sendika, dernek ve meslek kurulularna nemli snrlandrmalar getirilmitir. 1980 mdahalesinden sonra sivil toplum anlaynn getirilen kstlamalar ve yasaklamalardan dolay geriledii sylenebilir. 1980 askeri mdahalesinden sonra kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Ayrca, Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin de faaliyetlerinin durdurulduu aklanmtr. Mdahaleden sonra, grevler, toplant ve gsteriler yasaklanm, gazete ve dier yayn organlarnn yaynlar durdurulmutur. 1982 Anayasas ile meslek kurulularnn (Barolar - Odalar) kurulu amalar dnda faaliyet gsteremeyecekleri hibir politik parti, dernek ya da sendika ile birlikte hareket edemeyecei ve politikann dnda kalaca hkme balanmtr. Bylece sivil toplum rgt olan meslek kurulular denetim altna alnmtr. Derneklemenin hi beklenmedik alanlarda olumas ve kutuplamalara yol amas, 1982 Anayasasnda dernek kurma zgrlnn kstlanmasna yol amtr. Ayn ekilde 12 Eyll ncesi kargaa ortamnn bir sonucu olarak, 1982 Anayasas toplant ve gsteri yrylerini snrlandrmtr. Btn bunlar 1982 Anayasasnn sivil toplumu snrlayarak denetim altna aldn gstermektedir. 315 1980li yllarn balarnda yasal dzenlemelerle faaliyetlerine snrlamalar getirilen birliklerden bir dieri de meslek kurululardr. Politik partilerin meslek kurulularnn ve st
315

Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, 6. Bask, stanbul, Gerek Yaynevi, 1986, s. 224.

126

kurulularnn

organ

seimlerinde

aday

gstermeleri

ve

milletvekillerinin

meslek

kurulularnda grev almalar yasaklanmtr. Meslek kurulular devlete baml ve denetimi altnda olmalar sebebiyle, potansiyel demokratik sivil toplum kuruluu olmalar zorlamaktadr.316 Dernekleme bir sivil toplum lt olarak ele alndnda, Trkiyenin sivil toplum yapsnn gelimedii sylenebilir. Trkiyede dernekleme oran birok Avrupa lkesinden daha dktr. Bunda zellikle dernekilik kavramnn bir tr bozgunculuk gibi algland 1980 1983 askeri hkmetinden sonra, derneklemenin bir hayli geriledii sylemek mmkndr.317 Sivil toplum kurulularndan biri olan sendikalar, 1980 ncesi nispeten zerk bir yapya sahipken, 1982 Anayasas ile faaliyetlerine yasal snrlamalar getirilmitir. Sendika ve konfederasyonlarn, herhangi bir politik faaliyette bulunmalar yasaklanmtr. Bununla birlikte sendikalar, ekonomik ve sosyal konularda yelerinin menfaatlerini ve kendi varlklarn ilgilendiren konularda eitli davranlarda bulunabilecekler, parlamento ve partiler zerinde bir bask grubu olarak faaliyet gsterebileceklerdir.318 Ekonomik alanda gerekleen bireysel, zgr, gnll politik ve toplumsal giriimler dier alanlarda arzu ve tevik grmeyen bir nitelik kazanmtr. Devlet, bireysel giriim sonucu oluan tm gnll kurulu ve tekilatlanmalara olumlu bakmamtr. Ekonomik alandaki sivil toplum geliimi, byyen irketlerin halkla ilikilere nem vererek, deer verdikleri hususlarda faaliyet gsteren dernekleri desteklemeleri ile olmutur. 319 III. 3. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Dorudan Etkisi 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin politikaya etkisi, politik katlm ve rgtlenme zerinde olmutur. lkedeki tm bireylerin farkl dzeylerde politikaya etkilerini belirten politik katlmla rgtl bir politik aktr olan partiler mdahaleleri gerekletiren askeri ynetim tarafndan her defasnda farkl ekillerde dzenlenmilerdir.
316

Mehmet Kocaolu, Kolektif Sendika zgrl ve Faaliyetlerinin Hukuksal erevesi, This Yaynlar, Ankara, 1997,s. 94. 317 Kalaycolu, agm, 1997, s. 127 318 Kocaolu, age, s. 87. 319 Kalaycolu, agm, s. 121

127

Politik katlm, toplum yesi kiilerin politik sistem karsnda durumlarnn, tutumlarnn ve davranlarnn belirlenmesidir. Katlm, basit bir meraktan youn bir eyleme kadar uzanan, oy kullanmak veya kullanmamaktan bir politik partinin yesi olup aktif ekilde faaliyette bulunmak gibi geni bir tutum ve faaliyet alann kapsamaktadr;.320 Politik katlmn dar anlamda tanm ise, vatandalarn politik sistem iinde dorudan veya dolayl olarak yneticilerinin seimini ve kararlarn etkilemek amacyla yapt eylemlerdir. Geni anlamda tanm ise, merkezi veya yresel devlet organlarnn her dzeyinde politikalarn seimi ve kamu ynetimini ya da politik yneticilerin seimini etkilemek amacyla yasal ya da yasal olmayan aralara bavuruyu benimseyen, rgtl ya da rgtsz, sreli ya da devaml baar ya da baarszlkla son bulan tm iradi eylemlerdir. 321 Bu tanmlar erevesinde politik katlmn, ilgi, nemseme, bilgi ve eylem dzeyinde drt boyutunun olduu sylenebilmektedir. lgi, politik olaylar izlemeyi; nemseme politik olaylara nem vermeyi; bilgi, olaylar ve sorunlar hakknda bilgi sahibi olmay; eylem ise politik olaylara aktif olarak katlmay ifade etmektedir.322 Politik faaliyete katlma deiik dzeylerde ve eitli biimlerde olabilmektedir. Bunlar arasnda younluk bakmndan bir kademelenme, bir hiyerariden sz etmek mmkn olabilmektedir. En alt dzeyde, gazete, dergi, radyo ve televizyon yoluyla politik olaylar izleme, dinleyici olarak mitinglere katlma, zel temaslarda politik konular tartmak gibi faaliyetler yer almaktadr. Bunlara seyirci faaliyetler denmektedir. Bu kategoriye giren insanlar, bir nevi politik haber tketicisi olarak edilgen bir durumdadrlar. Bunun daha tesinde, orta kademede, politik olaylar ve sorunlar karsnda gazetelerde yaz yazmak, radyoda ve televizyonda konumak, politik liderle konuarak onlar etkilemeye almak gibi eyleme geebilmektedir. Son olarak, politik katlmn en ileri kademesi, partide faal ye olmak veya yneticilik yapmak, seim kampanyalarnda fiilen almak gibi dorudan doruya politik olaylara katlarak aktif rol almay kapsamaktadr. 323 Yasalar gerei vergi demek zorunlu katlm, baz politik eylemlerin bireyin verdii bamsz kararlarla olmas bamsz katlm, sadece seim zamannda gereklemesinden
320 321

Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, 8. bas, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1996, s. 131. am, age, s. 169. 322 Kapani, age, s. 131. 323 Kapani, age, ss. 131,132

128

dolay oy vermenin geici katlm, partiye yeliin devaml katlm, herhangi bir politik konuyu eitli toplantlarda konumak szl katlm, protesto yrynde bulunmak veya mektup yazmak gibi eylemler ise szsz katlm oluturmaktadr.324 Kurulu dzeni deitirmek iin zora bavurma, her trl iddet eylemleri ve askeri mdahale gibi giriimler politik sonu elde etmeye ynelik olsalar da normal katlm srecinin dnda kalmaktadrlar. 325 III. 3. 1. 1960 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi 27 Mays 1960 askeri mdahalenin politik katlma ve rgtlenme zerindeki ilk etkisi DP zerinde grlmektedir. Mdahale sonrasnda DP kapatlm ve tm partilerin 14.000 bucak, 140.000 ocak rgtnn faaliyetlerine son verilmitir. 326 Mdahaleyi gerekletiren askeri ynetim tarafndan daha sonra yeni politik partilerin kurulmasna resmi izin verilmitir. Bu sre ierisinde Ekrem Alican Yeni Trkiye Partisini, eski general Ragp Gmpala ise Adalet Partisini kurarak etkin bir ekilde propaganda yapmtr. 27 Mays ve 1961 Anayasas ile oluturulan politik sistem, demokrasiyi oy verme ii ya da sadece devlet seviyesinde sren bir olay olmaktan karmaya almaktadr. Parlamento ve hkmet, politikac ve milletvekilinin, politikada tek belirleyici olmalar dnemi sona ermitir. Trkiye bu dnemde, bask gruplar, politikleen kamuoyu, yeni politik partiler ile politik katlmac demokrasi yaanmtr. 327 1961 Anayasasna gre, politik partilerin tzkleri, programlar ve faaliyetleri, insan hak ve hrriyetlerine dayanan demokratik ve lik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii temel hkmne uygun olmak zorundadr. Bunlara uymayan partiler temelli kapatlmaktadr.

324 325

am, age, s. 172. Kapani, age, s. 132. 326 Ertun ,age, s. 429. 327 Tanr, age, 1994,s. 83.

129

Vatandaa da politik katlm yollarndan biri olarak dileke hakk tannmtr. Anayasann 62. maddesine gre, vatandalar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, tek balarna veya topuca, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir.328 Anayasann 119. maddesiyle, memurlarn ve Kamu ktisadi Teebbslerinin ynetim ve denetim ilerinde alanlarn ve kamu yararna alan derneklerden zel gelir kaynaklar ve zel imknlar kanunla salanm olanlarn merkez kurullarnda grev alanlarn, politik partilere ye olmalar yasaklanmtr.329 1960 Askeri mdahalesi sonras gerek 1961 Anayasasyla gerekse de yasalarla yaplan dzenlemelerle politik katlmay geniletici unsurlara yer verildii sylenebilir. Bununla birlikte askeri mdahaleler, politik katlma ve politik rgtlenme zerinde, oulcu demokratik rejime ters decek bir ekilde olumsuz etki yapmakta, bunun sonucunda da politik kurumlama, politik alann dnda, arpk bir biimde gereklemektedir.330 III.3.2. 1980 Askeri Mdahalesinin Politikaya Dorudan Etkisi 12 Eyll 1980 mdahalesinden sonra Trk toplumu politikadan arnma srecine girmitir. Politik katlmann snrlandrlmas 1982 Anayasas ve 1980 1983 arasnda MGK tarafndan kartlan kararlarla gereklemitir.331 1980 1983 arasnda MGK tarafndan karlan politikaya ynelik kararlarn ilki, 1 numaral bildiridir. Bildiriyle, parlamento ve hkmet feshedilmi ve parlamenterlerin dokunulmazlklar kaldrlm parti liderlerine, geici sreyle ikamet edecekleri yerler tebli edilmi ve liderlere gerek zorunlu ikametgahlarna gtrlrken gerekse geri dnlerinde, politik deme ve faaliyet yasa getirilmitir. MGK sre ierisinde politik partiler hakknda tutumunu giderek sertletirmitir. MGKnn 7 numaral bildirisiyle, politik parti faaliyetleri yasaklanmtr. AP ve CHPnin
www.tbmm.gov. 1961.Anayasa.htm. 23.04.2005 www.tbmm.gov.1961 Anayasa.htm. 23.04.2005 330 Yazc, age, s. 201 331 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Kreselleme Sivil Toplum ve slam, Der. Keyman, Fuat Ali Yaar Sarbay, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998 ,s. 95.
329 328

130

kapatlmam fakat, Milliyeti Hareket Partisi ve Milli Selamet Partisi hakknda MGKnn 4 Ekim 1980 tarihli toplantsnda kamu davas almasna karar verilmitir. Askeri ynetimin daha sonra politik partiler hakknda, MGKnn 52 nolu karar ile partilerin kapatlmasna ilikin kanunu kabul etmitir. MGKnn, 2 Haziran 1981 tarihli 52 sayl kararyla, parlamentoda yesi bulunan politik parti mensuplar ile her kademede parti yneticisinin Trkiyenin gemi veya gelecek hukuki veya politik yapsyla ilgili olarak kendi anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amala toplant yapmalar yasaklanmtr. 16 Ekim 1981 tarihinde politik partilerin kapatlmasna ilikin yasa yaynlanmtr. Buna gre 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan ve faaliyetleri MGKnn 7 numaral bildirisi ile yasaklanm bulunan btn partiler tm merkez, il, ile ve dier ube tekilatlar, kadn ve genlik kollar, temsilcilik, lokal de dier adlarla kurulan her trl yardmc kurulu feshedilmitir. Feshedilen politik partilerin tanr ve tanmaz btn mallar Hazineye devredilmitir .332 MGK tarafndan alnan bu kararlarla politika ve politik katlma yollar snrlandrlmak istenmitir. 12 Eyll askeri ynetiminin politik faaliyetleri daraltc anlay, yalnzca MGK kararlarnda yer almamtr. Politik faaliyetleri snrlayan bu anlay kendini, somut ve zel olarak politik partiler yasasnda ve genel olarak da 1982 Anayasasnda gstermektedir. Politik Partiler Kanununa gre (PPK) parti kurucularnn milletvekili seilme yeterliliine sahip bulunmalar gerekmektedir. Milletvekili seimi kanunu ise, Trk Ceza Kanunundaki devletin ahsiyetine kar crmlerden mahkum olanlarn affa uram olsalar bile milletvekili seilemeyeceklerini dzenlemitir. Bylelikle bu sular ileyen kiiler parti kurucusu olamamaktadrlar. Bununla birlikte anayasann geici 4. maddesi de, eski politikaclarn geni bir blmne politik faaliyet yasa getirmitir. Bununla birlikte 1987de yaplan halkoylamasyla anayasann geici 4. maddesi yrrlkten kaldrlarak yasakl politikaclarn politik faaliyetlere dn salanmtr.333

332 333

Resmi Gazete, 16.10.1981, Say: 17486 (Mkerrer) Akin, age, s. 102.

131

1980 ncesi lkenin iinde bulunduu kargaa ortamnn ba sorumlusu olarak politik partiler grlmtr. 1980 mdahalesinin gerekesinde, toplum ierisinde politik kutuplamalara yol at ileri srlen politik partilerin faaliyetleriyle lkedeki huzursuzlua neden olduu ileri srlmtr. Bu dnceden hareketle siyasi partilerin, sendikalar, vakflar, kooperatifler ve meslek kurulular ile ibirlii yasaklanarak, zgrlklerin kolektif kullanm snrlandrlmtr 1980 Mdahalesi sonras politik rgtlenme asndan getirilen snrlamalar sonucunda, politik partiler dndaki kurululara politik faaliyet yasa getirilmitir. 1982 Anayasas, dernek, sendika, kooperatif, vakf, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular gibi tzel kiilere politik faaliyet ve ibirlii yasan getirmitir. Bu yasaklar gerekte alan kesimlere kar alnm politik faaliyet yasaklar arasnda yer almaktadr. 334 1982 Anayasasnn ilk ekline gre, politik partiler anayasa hkmleri ierisinde faaliyetlerini srdrmeleri, tzk ve programlar dnda faaliyette bulunmalar yasaklanmtr. Bylelikle tm partiler iin anayasa adeta ortak bir parti program durumuna gelmitir. Ayrca cumhuriyet basavcl tarafndan, parti kurucularnn ve programlarnn hukuki durumlarnn
335

anayasa

ve

kanun

hkmlerine

uygunluunun

denetlenmesi

dzenlenmitir.

1982 Anayasasyla politikann ve partilerin faaliyet alan belirlenmitir. Buna gre 1982 Anayasasnn 68. maddesine gre, politik partiler Devletin lkesi ve milleti ile btnlne, insan haklarna, eit ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine demokratik laik cumhuriyet ilkesine aykr faaliyette bulunmas ve snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir diktatrl savunmas ve yerletirmeyi amalamas yasaklanmtr. Politik faaliyet yasana uymayan parti hakknda Yargtay Cumhuriyet Basavcs tarafndan Anayasa Mahkemesine temelli kapatma davas alr. Bir politik parti anayasann 68. maddenin 4. fkrasndaki belirtilen yasak faaliyetlerden dolay temelli kapatlmas iin, ancak partinin bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldiinin mahkemece tespitiyle kapatlabilmektedir. Bir politik parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar
334 335

Tanr, age, 1994, s. 142. Tanr, age, 1994, s. 172.

132

veya ynetim organlar veya TBMMdeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsenmesi ya da bu fiiller dorudan doruya parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline geldii saylmaktadr. Bylelikle anayasa odak haline gelme eylemlerini sadece ynetim kurulu, genel kurul veya merkez karar gibi partinin belli bal organlar yaptnda temelli kapatmaya karar verilmektedir. Ksacas partilerin faaliyetlerinden dolay sorumluluk alan bir hayli daraltlm bylelikle anayasann demokratik hayatn vazgeilmez unsuru olarak belirttii politik partilerin kapatlmas daha da zorlatrlmtr. 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasna gre daha az katlmac bir demokrasi modelini benimsedii sylenebilir. Baz rejimler, vatandalarn politika ile fazla ilgilenmesini istememekte, bunun iin de politikann alann daraltarak politik katlmay snrlandracak nleyici tedbirler alp yasaklar koymaktadr. Bu durumda, Politikadan Uzaklama yerine Politikadan Uzaklatrma kavramn kullanmak daha uygun olmaktadr. Bunun en somut rneklerinden biri, 1982 Anayasasnn, partilerin yurt dnda rgtlenmelerini, kadn ve genlik kollar oluturmalarn, vakf kurmalarn, dernek, sendika, meslek kuruluu, kooperatif v.b. kurulularla politik ilikilerini ve ibirliini ve bunlardan maddi yardm almalarn yasaklayan hkmleridir. Tm bu yasaklar 23 Temmuz 1995 Tarih ve 4121 sayl kanunla yaplan Anayasa deiikliiyle yrrlkten kaldrlmtr. 336 Politik rgtlenme asndan getirilen yasal kstlama sonucu, sendika ve dier meslek kuruluu yneticileri milletvekili olamamakta, niversite retim elemanlarnn, yksek retim ncesi rencilerinin, yarg, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn politik partilere girmesi, kapatlan partilerin ynetici kadrolar ve meclis eski yeleri, yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanmtr. Sendikalarn ve dier meslek kurulularnn, tm derneklerin politikayla ilgilenmesi, politik gr aklamalar ve partilerle iliki kurmalar yasaklanm, memurlarn sendikal haklar ortadan kaldrlmtr. Partilerin yabanc devlet ve kurululardan, yabanc lkelerdeki dernek ve gruplardan yardm ve emir almalar temelli kapatma nedenleri olarak dzenlenmitir. Politik katlmaya ilikin olarak dzenlenen seim yasas da mdahaleyle birlikte olumsuz ekilde etkilenmitir. Demokrasilerde oy kullanmak kadar oy kullanmamakta politik katlma

336

Kapani, age, s. 137.

133

yntemidir. Nitekim 1982 Anayasasnn halkoylamasna katlm salamak iin oy atmayanlarn sonraki be yl da oy atamamas ve seimlerde oy kullanmayanlara para cezas verilmesi politik katlm snrlayan dzenlemeler olmutur. Bu dzenlemelerle oy kullanmamann nne geilmek istenmi fakat bununla politik katlm snrlandrlmtr.. III. 4. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin Politikaya Etkilerinin Karlatrlmas Askeri mdahaleler politikay sadece yapldklar anda veya ynetimde bulunduklar srece deil, bunun dnda ynetimde kaldklar srede aldklar kararlarla da (anayasa, yasa) olaan demokratik ileyie geildii zamanda bile politikay etkilemektedir. 1960 ve 1980 Askeri Mdahalelerinin politikaya ncelikli etkisi mevcut politik iktidara son vermeleri biiminde gereklemitir. Gerek 1959da tek bana iktidar olan DP hkmeti, gerekse 1979da aznlk koalisyon AP hkmeti parlamentodan yetki alm seilmi iktidardrlar. Seilmi politik iktidarn grevine ancak anayasada ve yasalarda belirtilen artlar tamam olduunda yetkili organlar tarafndan veya yeni bir seimle halk tarafndan son verilmektedir. Bylelikle kurumsallam, yerlemi demokrasilerde politik sistem nceden belirlenen hukuk kurallar erevesinde ilemektedir. Askeri mdahalelerde ise olaanst artlarda nceden belirlenmi hukuk kurallarna gre ileyen politik sistemi bunun dna karmaktadr. Dolaysyla politik iktidarn anayasada ve yasalarda belirtilen artlarn veya seimin dnda askeri ynetim tarafndan deitirilmesi ncelikle demokrasiye aykrlk tekil etmektedir. Bu ise hem politikann ileyiini hem de politikacnn iradesini ilemez hale getirmektir. 1960 ve 1980 Askeri mdahalelerinin dier bir politik etkisi de mevcut partilere kar olmaktadr. 1960 mdahalesi dnemin tek bana politik iktidar olan DPyi kapatmtr. 1960 mdahalesini gerekletiren askeri ynetim mdahalenin gerekelerinden biri olarak, politik iktidarn yapm olduu yanl uygulamalar gstermektedir. Bu nedenle DPnin faaliyetlerine ve lideri dahil yneticilerinin politika yapmasna izin verilmemitir. Bylelikle dnemin ounluunu oluturan bir politik grn temsil edilmesi engellenmitir. 1980 mdahalesini gerekletiren askeri ynetim gerekesinde, partilerin uzlamaz tutumlarnn lkede ar kutuplamalara ve politik iddete yol atn belirtmitir. Bu amala askeri ynetim 12 Eyll gn aklanan 7 numaral bildiriyle politik parti faaliyetlerinin

134

durdurulmas

karar

alnm,

parlamentoyu

kapatlm

ve

milletvekillerinin

dokunulmazlklarna son vermitir. Ayrca dnemin S. Demirel, B. Ecevit, A. Trke ve N. Erbakan gibi parti liderleri tutuklanarak geici sreyle ikamet edilecekleri yerlere sevkedilmitir.
337

1980 mdahalesinden sonra MGK politik partiler hakknda sre ierisinde tutumunu giderek sertletirmitir. Bu yzden AP ve CHPnin kapatlmas dnlmemi, buna karlk Milliyeti Hareket Partisi ve Milli Selamet Partisi hakknda MGKnn 4 Ekim 1980 tarihli geniletilmi toplantsnda kamu davas almasna karar verilmitir. Askeri ynetimin daha sonra politik partiler hakknda, MGKnn 52 nolu karar ile partilerin kapatlmasna ilikin kanunu kabul etmitir. Btn bu gelimeler sonucunda 1980 mdahalesinin de politikaya ncelikli etkisinin dnemin mevcut partilerini kapatmak ve faaliyetlerine son vermek olduunu grlmektedir. 338 Mdahaleler sonrasnda askeri ynetim mevcut sivil ynetimi grevlerinden

uzaklatrdklar iin yeni bir hkmet oluturmaktadr. 1960 ve 1980 mdahalelerinden sonra askeri ynetim kurumsallamas iin ncelikle kurucu meclis oluturmutur. Bu amala 1960 mdahalesinden sonra Milli Birlik Komitesinden ve Temsilciler Meclisinden oluan bir kurucu meclis oluturulmutur. Kurucu Meclisin askeri kanadn son karar mercii olan Milli Birlik Komitesi olutururken, sivil kanadn ise DP dndaki politik partilerin ve eitli meslek kurulularnn temsilcilerinden oluan Temsilciler Meclisi oluturmutur. Temsilciler Meclisinin bir blm yesinin parti temsilcileri olmasna karlk son karar yerinin MBK oluu askeri ynetimin politikay kendi kontrolne aldn gstermektedir. Ayn zamanda 1960 Mdahalesinin gereklemesinden ksa bir sre sonra MBKnn onay vermesiyle herhangi bir politik partiye resmen mensup olmayan kiilerden oluan hkmet kurulmutur. Demokrasiyle ynetilen rejimlerde halkn verdii yetkiyle kurulan hkmetler bu kez mdahaleyle askeri ynetim tarafndan oluturulmutur. Ksacas, 1960 mdahalesiyle askeri ynetim hem politik faaliyetleri kontrol altna alm hem de halk iradesi dnda kendi iradesi ile yeni bir hkmet oluturmutur. Bu durum askeri mdahalenin hem demokrasiyi hem de politikay snrlandrarak denetimi altna aldn gstermektedir.

337 338

Resmi Gazete, 12. 09 1980, Say: 17103 Akin v.d, age, s. 38,39

135

1980 mdahalesinden sonra da 1960 mdahalesi gibi askeri ynetim tarafnda kurucu meclis oluturulmutur. Kurucu meclis 1960 kurucu meclisi gibi asker ve sivil olmak zere iki kanattan olumutur. Askeri kanad Milli Gvenlik Konseyi sivil kanad ise Danma Meclisi tekil etmitir. 1960dan farkl olarak sivil kanad oluturan Danma Meclisinde hibir politik parti temsilcisi bulunmamaktadr. 1960 kurucu meclisindeki gibi askeri kanadn oluturduu MGK son karar mercii olarak lke ynetiminde inisiyatifi elinde bulundurmaktadr. Ksa bir sre oluturulan B. Ulusu hkmetin de ise bir takm parti eski yeleri (T.zal, . Trkmen, K. Erdem) bulunmaktadr. Bu hkmette 1960 mdahalesinden sonra kurulan hkmet gibi halkn iradesi dnda askeri ynetim tarafndan belirlenmitir. Bylelikle 1980 mdahalesi hem Danma Meclisinde hibir politik parti yesine yer vermeyerek lke ynetiminden sivil politikay uzaklatrm hem de halkn iradesi dnda kendi iradesiyle belirledii hkmetle de demokratik politik sistemi ilemez hale getirmitir. 1960 ve 1980 mdahalesiyle lke idaresinde bulunan askeri ynetim ald kararlarla demokratik sisteme tekrar dnldkten sonra bile hem yeni yaptklar anayasayla hem de eitli yasalarla politikay etkilemektedir. Her iki mdahalenin sonrasnda yaplan anayasa ve eitli yasalarla politik faaliyetlerin alan, politik katlm ve rgtlenme belirlenmitir. 1961 Anayasasnn hazrlanmasnda Temsilciler Meclisinin ierisinde bir ksm DP hari parti temsilcisinin bulunmas yeni anayasaya snrlda olsa politik grlerin yansmasna olanak salamtr. 1961 Anayasas ile oluturulan politik sistem, demokrasiyi oy verme ii ya da sadece devlet seviyesinde sren bir olay olmaktan karmaya almaktadr. Parlamento ve hkmet, politikac ve milletvekilinin, politikada tek belirleyici olmalar dnemi sona ermitir. Trkiye bu dnemde, bask gruplar, politikleen kamuoyu, yeni politik partiler ile politik katlmac demokrasi yaamtr. 339 1961 Anayasas daha zgrlk bir anlay getirmitir. Bu zgrlk anlayla birlikte partilerin kuruluu ve ye kabul kolaylam, sivil toplum kurulularnn says ve faaliyetleri de artmtr. Toplumda politikleme giderek artm bu da kutuplamalara ve hiziplemelere yol amtr. Toplumda hogrszln sonucu olarak politik iddet olaylar meydana gelmitir. Bu sre yeni bir mdahalenin yaplmasna kadar devam etmitir.

339

Tanr, age, 1994,s. 83.

136

1961 Anayasas politik partilerin tzklerinin, programlarnn ve faaliyetlerinin, insan hak ve hrriyetlerine dayanan demokratik ve lik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmezliine uygun olmasn dzenlemitir. 1961 Anayasas bylelikle parti faaliyetlerin alanlarn belirlemitir. 1961 Anayasas, halkoylamas, halkn kanun teklifi veya vetosu gibi yar dorudan demokrasi aralarna yer vermemi, temsili demokrasi sistemini devam ettirmitir. Temsili demokrasinin baz rneklerinde olduu gibi danma referandumu veya seilmilerin azli gibi etki aralarna da yer vermeyerek temsili demokrasi saf biimiyle devam ettirilmitir.340 1961 Anayasasnn devletin genel dzenine ekledii yeni bir kurum olan MGK ile, TSKnn lke sorunlar hakkndaki grlerini ve hassasiyetlerini en st dzeyde politik iktidara aktarmasna ve bu suretle silahl kuvvetlere hkmet kararlarn srekli olarak etkileme olanan tanmtr. Fakat bu durum askeri otoritenin sivil otoriteye bamll esasn deitirmemitir. Byle olmakla beraber, 1961 Anayasasnn 111. maddesiyle kurulan MGK sayesinde askerlerin sivil otorite karsnda etkinlik alannn geniledii grlmektedir. Ksacas MGK ile silahl kuvvetler mdahale sonrasnda bile politik iktidar etkileyebilmektedir.341 1980 Askeri mdahalesiyle politik faaliyetleri snrlayan anlay kendini, somut ve zel olarak politik partiler yasasnda ve genel olarak da 1982 Anayasasnda gstermektedir. Politik Partiler Kanununa gre parti kurucularnn milletvekili seilme yeterliliine sahip bulunmalar gerekmektedir. Milletvekili seimi kanunu ise, Trk Ceza Kanunundaki devletin ahsiyetine kar crmlerden mahkum olanlarn affa uram olsalar bile milletvekili seilemeyeceklerini dzenlemitir. Bununla birlikte anayasann geici 4. maddesi de, eski politikaclarn geni bir blmne politik faaliyet yasa getirmitir. Bununla birlikte 1987de yaplan halkoylamasyla anayasann geici 4. maddesi yrrlkten kaldrlarak yasakl politikaclarn politik faaliyetlere dn salanmtr. 342 1980 Mdahalesi sonras politik rgtlenme asndan getirilen snrlamalar sonucunda, politik partiler dndaki kurululara politik faaliyet yasa getirilmitir. 1980 mdahalesini gerekletiren askeri ynetim, zellikle 1977 1980 yllar arasnda yaanan politik iddet ve
340 341

Tanr, age, 2002, s. 384 ztrk, age, s. 142. 342 Akin, age, s. 102.

137

terr olaylarn 1961 Anayasasnn salad demokratik haklarn ve zgrlklerin yanl kullanlmasna balamtr. Buna bir tepki olarakta 1982 Anayasas, dernek, sendika, kooperatif, vakf, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular gibi tzel kiilere politik faaliyet ve ibirlii yasa getirmitir. Bylelikle 1982 Anayasasnda partiler dnda politik aktrn varlna engel olunmutur. Ksacas 1982 Anayasas politikay aktif olarak partilere brakmaktadr. 343 1982 Anayasasnn 68. maddesine gre, politik partiler Devletin lkesi ve milleti ile btnlne, insan haklarna, eit ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine demokratik laik cumhuriyet ilkesine aykr faaliyette bulunmas ve snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir diktatrl savunmas yasaklanmtr. Buna aykr faaliyette bulunan partilerin kalc olarak kapatlabileceini dzenleyerek faaliyetlerine snr konmutur. Bir politik parti, anayasann 68. maddesindeki fiilleri o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durumun o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya TBMMdeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsenmesi ya da bu fiiller dorudan doruya parti organlarnca kararllk iinde ilenirse sz konusu fiillerin oda haline geldii saylmaktadr. Anayasa mahkemesi ancak bir partiyi sz konusu fiilerin oda haline geldiini saptarsa partiyi kalc olarak kapatmaktadr. Bylelikle partilerin kapatlmas zorlatrlarak faaliyet ve sorumluluk alanlar geniletilmitir. 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasna gre daha az katlmac bir demokrasi modelini benimsedii sylenebilir. Anayasa vatandalarn politika ile fazla ilgilenmesini istememekte, bunun iin de politikann alann daraltarak politik katlmay snrlandrc tedbirler almtr. Bunun en somut rneklerinden biri, 1982 Anayasasnn, partilerin yurt dnda rgtlenmelerini, kadn ve genlik kollar oluturmalarn, vakf kurmalarn, dernek, sendika, meslek kuruluu, kooperatif v.b. kurulularla politik ilikilerini ve ibirliini ve bunlardan maddi yardm almalarn yasaklayan hkmleridir. Bylelikle partiler dndaki kii, kurum ve kurulularn politikayla aktif eklide ilgilenmesi yasaklanmtr.

343

Tanr, age, 1994, s. 142.

138

1982 Anayasas politik rgtlenmeyi engelleyici yasal kstlamalar dzenlemitir. Bunun sonucunda, sendika ve dier meslek kuruluu yneticileri milletvekili olamamakta, niversite retim elemanlarnn, yksek retim ncesi rencilerinin, yarg, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn politik partilere girmesi, kapatlan partilerin ynetici kadrolar ve meclis eski yeleri, yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanmtr. Sendikalarn ve dier meslek kurulularnn, tm derneklerin politikayla ilgilenmeleri politik gr aklamalar ve partilerle iliki kurmalar yasaklanmtr. Partilerin yabanc devlet ve kurululardan, yabanc lkelerdeki dernek ve gruplardan yardm ve emir almalar temelli kapatma nedenleri olarak dzenlenmitir. Bylelikle hem partilere ye olacak kiilerin sadece politikayla ilgilenmeleri istenmekte hem de partilerin politika d kurumlarla ilikileri engellenmektedir. Dolaysyla partiler dndaki kurum ve kurulularn politikaya girmeleri nlenerek bu kurum ve kurulular ile toplumun politikleerek blnmeleri istenmemitir. Bu anlayn altnda 1977 1980 yllar arasnda toplumda yaanan ar politiklemenin etkisi bulunmaktadr. 1982 Anayasas vatandalarn seme, seilme ve halkoylamasna katlma hakk olduunu belirtmi ve 1961 Anayasasnda farkl olarak, semen yan belirtmitir. 1982 Anayasann ilk haliyle seilme ve halkoylamasna katlma ya 21 olarak belirlenmi, daha sonra 1987 ylnda yaplan deiiklikle 19a, 1995 ylndaki deiiklikle de 18e indirilmitir. Askeri rencilerin, silah altnda bulunan er erbalarn, ceza ve tevkifevlerinde bulunan hkmllerin ve tutuklulularn oy kullanamayacaklar dzenlenmitir. 3.10.2001 ve 4709 sayl kanunla yaplan deiiklikle taksirli sulardan hkml bulunanlarla tutuklulularn oy kullanabilmeleri salanmtr. Dier bir deiiklikle de yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy kullanabilmeleri iin yasal nlemler alnmtr. Yaplan bu deiikliklerle politik katlm hakk geniletilerek semen kitlesi artrlm ve genletirilmitir. 344

12 Eyll 1980de MGKca geici olarak faaliyetleri askya alnan politik partiler daha sonra 16 Ekim 1981de tamamen kapatlm, 24 Nisan 1983 tarihli Resmi Gazetede, politik partilerin kuruluuna izin verilmitir.. 24 Nisan 1983den sonra kurulan partilerin seime girebilmeleri iin MGKdan onay almalar dzenlenmitir. Bu dnemde kurulan partilerden sadece seime girebilmitir.
344

Gzbyk, age, 2003, ss. 152, 153.

139

Askeri ynetim uygun grd kiileri parti kurucusu olmasna izin vermitir. Bylelikle partilerin serbest iradeyle kurulmalarn engelleyerek askeri ynetimin iradesini partilerin kurulmas iin belirleyici yapmtr. GENEL DEERLENDRME VE SONU TSKnn hiyerari, disiplin, grup bilinci ve dayanmas en nemli yapsal zellikleri arasnda yer almaktadr. Hiyerari, disiplin, grup bilinci ve dayanmann saland silahl kuvvetlerde mdahalenin baar ans artmaktadr. T.S.K.nn sahip olduu kkl ve gl askeri profesyonellik mdahalede baar ansn artrmakta fakat silahl kuvvetleri askeri mdahaleye sevk eden sebep olmamaktadr. TSKnn sahip olduu profesyonellik mdahaleden sonra silahl kuvvetlerin esas grevine dnmesini saladndan politik iktidarn sivil ynetime braklmasna sebebiyet vermitir. TSKnn bu yapsal zellikleri, toplumdaki saygn konumu ve stlenmi olduu grev nedeniyle silahl kuvvetlerde mdahaleci sebepler oluabilmektedir. Trk politik kltrnde silahl kuvvetleri politikann nemli bir unsuru veya srekli ynetimini kabul edebilen bir anlayn olmad bilinmektedir. Silahl kuvvetlerin lkeyi uzun sre ynetmek yerine, askeri mdahalenin amalarn gerekletikten sonra politikadan ekilmeleri Trk politik kltrnn zelliinden kaynaklanmaktadr. zetle, Trk politik kltr silahl kuvvetlerin mdahalesiyle zarar gren politikay daha fazla zarara uramasn nleyebilecek ekilde gelimitir. Silahl kuvvetleri mdahaleye ynelten asl neden, ynetimin baarszl ve ekonomik bozulma sonucunda ortaya kan gelimelerden dolay devlet ve millet hayatnn tehlikeye girmesidir. 1960 ve 1980 askeri mdahalesin de grlen temel ortak zellikler, brokraside rvet, iltimas gibi bozulma gstergelerinin yaygnlamas, politik partilerde hogrszlk, lke iin nemli politik kararlarn alnmasnda fikir birliinin salanamamas, hem ynetim mekanizmalarnda hem de toplumda ar politikleme, zellikle 1971 1980 arasnda artan politik iddet ve terr eylemleri, politik partilerin kutuplamas ve hiziplemesidir. Btn bu zellikler, politik ynetimde baarszln arttn, ynetimin etkisini giderek yitirdiini gstermektedir. Politik ynetimin baarszl, milleti ve rejimi hem d hem de i tehlikelerden korunma grevini stlenen TSK iin, millete ve rejime ynelik tehdit anlamn tamaktadr. Byle bir durumda, TSK, grevinin, politik dzen yeniden salanana kadar

140

politik iktidara el koymak olduunu dnmektedir. Nitekim, her mdahale sonras, TSK harekatn bu gereke ile merulatrmaktadr. Silahl kuvvetlerin duyarllk gsterdii bu konularda ortaya kan olumsuz gelimeler, onu mdahaleye yneltmitir. Bu itibarla, askeri mdahaleler, buna elverili ortamlarn rn olarak da grlebilir. Askeri mdahalelere elverili saylabilecek ortamlarn meydana gelmemesi iin; politikaclarn zenli ve sorumlu davranmalar, lke btnlne ve cumhuriyetin temel niteliklerine aykr politikalar yaplmamas ve Trkiyede demokrasinin daha da gelimesine olanak salayacak ortak bir abann harcanmas gerekmektedir. TSKnn da anayasal ve yasal dzenlemeler erevesinde TBMMnin ve sivil otoritenin buyruu altnda hareket etmesi gerekmektedir. TSKnn politikaya mdahale etmesine yol aan bir baka neden de ekonomik sorunlardr. 1960 ve 1980 mdahalesi ncesinde Trk ekonomisi nemli bir kriz ierisindedir. yle ki, enflasyon 1958 1960 arasnda srekli artm ve 1959da en yksek seviyeye karak % 20 olmutur. Enflasyon 1975 1980 arasnda da srekli artm 1979da o zamana kadar ki cumhuriyet tarihinin en yksek oranna ulaarak % 73.40 olmutur. Enflasyon 1980de % 103.80 olmu silahl kuvvetlerde Eyll aynda ynetime el koymutur. 1960 askeri darbesi, silahl kuvvetlerin gerekletirdii ilk mdahale olduundan, daha ekingen davranlm ve 1955de bozulan ekonomik durumun 1959da daha da ktlemesi zerine ancak 1960da mdahale edilmitir. Ancak 1978 ve 1979 yksek oranda aratan enflasyon zerine silahl kuvvetler 1980de mdahaleyi gerekletirmitir. Bir baka deyile, silahl kuvvetler ekonomik krizler karsnda zamanla daha abuk davranmaya balamtr. Ekonomik bozulmalarn askeri mdahaleler etkisini gsteren bir dier gsterge ise devalasyon oranlardr. yle ki, 1958 ylna kadar Trk paras hi deer kaybetmezken, 1958 ylnda % 221 orannda devalasyon gereklemitir. ki yl sonra ilk askeri mdahale olmutur. 1980 ylnda ise devalasyon %137 gereklemitir. Devalasyon oranlar da, silahl kuvvetlerin ekonomik krizlere kar giderek daha duyarl hale geldiini ve mdahaleler konusunda daha profesyonelce davrandn gstermektedir. Trkiyede askeri mdahalelere tek bir adan bakarak sebeplerinin bulmaya almak mmkn deildir. TSKnn yapsal zellikleri ve bu zelliklerden kaynaklanan mdahaleci sebeplerin politik iktidarn baarszl ve lke ekonomisinde meydana gelen bozulmalarla

141

bir araya gelmesinden silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi gereklemektedir. Politik iktidarlarn baarszl, hem toplumda hem de ynetim mekanizmalarnda ar derecede politik kutuplama ve bunlarn sonucu olarak meydana gelen politik iddet ve terr eylemleri silahl kuvvetlerin yapsal zellikleriyle birletiinde mdahale olmaktadr. Silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesindeki nemli bir dier etken toplumun politik kltrdr. Silahl kuvvetler mdahalenin gereklemesi sonucunda toplumun tepkisinin ne ynde olacan bilmesi gerekmektedir. Toplumun mdahaleye tepkisini, o dnemin politik ve ekonomik koullar ve politik ynetimin meruluu kadar, lkenin genel olarak politik kltr de belirlemektedir. Demokrasilerde parlamentolarn ve politik iktidarlarn yanl politikalarna veya bu yanl politikalarn lkenin ve milletin blnmezliini tehlikeye attna karar veren organ millettir. Fakat Trkiyede demokrasi henz milletin byle bir grev yapmasna olanak verecek lde iyilemediinden bunu silahl kuvvetler stlenmitir. Bu nedenle politikaclarn, lkenin ynetiminde ve demokrasisinin ilemesinde gereken zeni gstermeleri gerekmektedir. zellikle 1978 1980 arasnda politik kutuplama ve gruplamalar sonucunda iddetin ve terr olaylarnn yaygnlaarak gnde ortalama on kiinin lmesi lkede yaanan otorite boluunu ve ynetim baarszln gstermektedir. Byle bir duruma demokrasinin de fazla gelimemi olduu eklendiinde silahl kuvvetler ynetimi ele almaktadr. Buna ramen silahl kuvvetlerin sivil ynetime mdahalesi demokrasi ve hukuka uygun olmadn sylemek gerekmektedir. 1960 ve 1980 Askeri mdahalesi ncelikle sivil yneticilerin ynetme hakkna son verdiinden politikaclar ve politik faaliyetleri engellemitir. Bu durum 1960 mdahalesinde DPnin tm politikaclarna ve yneticilerine kar olmutur. nk kapatlan ve faaliyetlerine izin verilmeyen parti DP olmutur. 1960 mdahalesinden sonra kurulan kurucu iktidarn bir kanadn da parti yelerinden oluan temsilciler meclisi oluturmutur. Bu da mdahale sonrasnda anayasal ve yasal sistemin kurulmasnda politikaclarn da etkisinin olduunu gsterir. Fakat temsilciler meclisinde sadece DPli politikaclarn bulunmamas, 1960 mdahalesinin DPye kar yapld izlenimini dourmutur. 1980 mdahalesinde ise tm politik partilerin nce faaliyetleri durdurulmu daha sonra da partiler kapatlmtr. 1980 mdahalesinden sonra oluturulan kurucu iktidarn bir kanadn da Danma Meclisi oluturmu ve bu meclisin yelii iin herhangi bir politik partiye ye olmamak art

142

getirilmitir. Dolaysyla 1980 mdahalesi herhangi bir parti ayrmadan nce hepsinin faaliyetlerini durdurmu sonra onlar kapatm en sonunda da yeni oluturulan anayasal ve yasal dzende onlara herhangi bir yetki tanmamtr. 1960 ve 1980 mdahalesinin politikaya bir dier etkisi de politik katlm ve rgtlenme zerine olmutur. 1960 mdahalesinden sonra oluturulan 1961 Anayasasyla politik katlm ve rgtlenme bir hayli artmtr. Sivil toplum kurulularnn says ve faaliyetleri artm ve toplum giderek politiklemitir. Politik katlmn ve rgtlenmenin olduka youn bir ekilde artmas toplumda ar derece politik kutuplama ve gruplamalara yol amtr. Elbette bu politik rgtlenme snrsz deildi ve baz nlemleri de alnmtr. Buna ramen lkenin ve milletin varln tehlikeye drecek derecede politik iddet ve terr hadiseleri yaanm ve 1980 mdahalesi ve 1982 anayasas bunlara kar tepki olarak meydana gelmitir. 1980 Askeri mdahalesi zellikle 1978 1980 aras olaylara ve toplumu ar derecede politikletiren anlaya kar bir tepki olarak politik katlm ve rgtlenmeyi snrlandrmtr. Politik katlm ve rgtlenmeyi politikaclara brakmay hedefleyerek toplumu bir nevi politikadan istenmitir. 1980 1983 arasndaki MGK dneminde partilerin kurulmasna izin verildiinde politik rgtlenmenin ne lde snrlandn grmek mmkndr. nk partilerin kurulmasna izin verildii bu dnemde MGK tarafndan on be partiden sadece nn ANAP, MDP ve HPnin kurulmasna izin verilmitir. MGK kendisine gre politika yapmasnda saknca grd kiileri parti kurmasn engellemitir. 1983 seimiyle tekrar demokratik sisteme dnlm olmasna ramen Sleyman Demirel, Blent Ecevit gibi politikaclarn faaliyetlerine izin verilmemitir. Bylelikle politikann bu kiiler iin uygun olmad dnlerek herhangi bir politik rgtlenmelerine izin verilmemitir. Bu yasaklara 1987 ylnda yaplan referandumla son verilmitir. 1980 mdahalesiyle partilerin derneklerle, meslek odalaryla, uluslar aras kurulular ilikisi kesilerek sadece anayasal ve yasal anlamda politika yapmalarna olanak verilmitir. Ayrca partilerin anayasa ve partiler kanununda belirtilen hususlara gre faaliyette uzaklatracak dzenlemelere yer verilmitir. Bylelikle toplumun politiklemesinin nne geilerek daha nceki yaanan olaylara bir daha dnlmemek

143

bulunmalarna izin verilmitir. Partilerin cumhuriyetin temel niteliklerine, lkenin ve milletin blnmez btnlne ynelik faaliyetleri yasaklanmtr. Partilerin cumhuriyetin temel niteliklerine, lkenin ve milletin blnmez btnlne yol aacak faaliyetlerinin yorumlanma alannn geni tutulduu grlmektedir. Ksacas demokratik, laik, hukuk ve sosyal devlet ilkelerine aykrln saptanmas iin belirlenen alan olduka geni tutulmutur. Dolaysyla 1980 mdahalesinin getirdii bu anlay parti kapatmalarn kolaylatrmtr. Silahl kuvvetlerin politika ile ilikisinin gelecei hakknda bir deerlendirme yapldnda dikkate alnmas gereken en nemli husus Trk toplumunda gzlemlenebilen deimedir. Trkiye zellikle 1990l yllardan itibaren nemli bir deiim ierisine girmitir. Milli gelir 1990 - 2000 arasnda genelde artm, fakat 1994, 1999 ve 2001 yllarnda keskin dler yaanmtr. Kii bana Gayri Safi Milli Hasla ise yine 1990 2000 aras dnemde genelde artm, fakat 1994 ve 2001 ylnda nemli bir d yaamtr. 2001den sonra bu iki deerde artmaya devam etmitir. Bunun yan sra isizlik ve milli gelir dalmnda eitsizlikte devam etmektedir. Bu hususlar gz nne alndnda Trk toplumunda yaanan deiimin ekonomik, toplumsal ve politik istikrarndan sz etmek zorlamaktadr. Buna ramen son 10 15 ylda yaanan gelimeler toplumun yapsn deitirmitir. Bu deiimde zellikle halkn artan beklentileri, Avrupa Birlii srecinde yaplan yasal dzenlemeler ve liberal politikalar erevesinde oluan zgrlk ortam etkili olmutur. Trk toplumu bu ekilde giderek oulcu ve karmak bir toplum haline gelmesi, TSKnin politik sre ierisindeki ynlendirici etkisini tamamen yitirmese bile belirli lde azaltmtr. TSKnn politikay ynlendirici etkisinin tamamen sona ermedii 28 ubat 1997deki MGK bildirisinde net olarak grebilmektedir. Buna karlk, 1960l yllarda toplumu ynlendirecek etkiye sahip olan TSKnn, toplum yapsndaki gelimeden dolay bu etkisi giderek azalmtr. Toplumdaki bu deiimin sonucunda oluan zgrlk ortam silahl kuvvetlerin yava yava politik hayata mdahale etmesini engellemitir. Gemite toplumun ilerici kanadn oluturan silahl kuvvetler, toplumun bu ekilde deimeye balamas ve politik bilinlenme dzeyinin gelimesiyle, giderek bu zelliini kaybetmitir. Nitekim 1973 ylnda yaplan cumhurbakanl seimlerinde silahl kuvvetlerin istedii aday durumundaki Grler seimi kaybetmitir.

144

ada ve demokratik ynetimler halk iradesinin stnln kabul ederler. Bu tr ynetimlerde silahl kuvvetler ile politikann snrlar kesin bir ekilde belirlenmitir. Normal ve dzgn ileyen demokratik ynetimlerde, silahl kuvvetlerin politik hayata dorudan mdahale etmesi durumuyla karlalmamaktadr. Fakat silahl kuvvetler ile sivil ynetim arasndaki ayrmn korunmas her iki tarafn da gsterecei tutuma baldr. Demokratik mekanizma, btn kurallaryla ve mdahalesiz iletilebilirse, sivil asker ilikileri de demokratik dzen ierisinde olmas gereken ekilde oluur. Bu ekilde hem halkn politik bilinlenme dzeyini ykseltmek hem de silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesini nlemek mmkn olmaktadr. zetle, demokrasinin gelimesi ve yerlemesiyle, hem sivil asker ilikileri normallemekte hem de silahl kuvvetlerin politikaya mdahale etme olasl son derece azalmaktadr. Gnmzde demokrasi artk istenen bir durum olmaktan karak yava yava bir yaam biimi haline gelmitir. Toplumun btn kurumlarnda ve ileyiinde uyumlu bir btne ulamak amacnda birlemesi ve demokrasinin giderek yerlemesi TSKnn politikaya mdahale olasln ciddi bir ekilde azaltmaktadr. Demokrasinin gelimesi, toplumsal refah dzeyinin ykselmesi, politik bilin dzeyinin ykselmesi, hukuk devleti ilkesinin yerlemesi ve ekonomik ve politik istikrarn salandnda silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi sz konusu olmamaktadr. Bu niteliklere sahip bir lkede karlalan tm sorunlara politik sistem ierisinde zm bulunmaktadr. Bylelikle silahl kuvvetler kendi uzmanlk alannda faaliyet yrten ve yasal erevede belirlenmi sivil askeri ilikisi olan bir kurum haline getirilmitir. Trkiyede de demokrasinin gelimesi, politik bilin dzeyinin ykselmesi, hukuk devleti ilkesinin yerlemesi ve ekonomik ve politik istikrarn salanmas mdahale olaslnn dnlmemesine yol aacaktr. Devletin niter yaps, milletin ve lkenin blnmez btnl ve demokratik, laik, sosyal, hukuk devleti gibi kabul edilmi ortak deerlere uygun politikalar silahl kuvvetlerin mdahale eilimini azaltacaktr. Bunun yan sra devlet ynetiminde, yasama - yrtme arasnda, salanan uyum ve politikalardaki birbirine kar hogr de bu konuda nem tamaktadr. Sivil ynetimde ve politik partilerin ortak deerlerin kabulndeki uyumu

145

toplumda politik kutuplamalar ve iddeti nleyecektir. Byle bir ortamda silahl kuvvetlerin politikaya mdahalesi mmkn olmayacaktr.

146

KAYNAKA
Kitaplar: AHMAD Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Hil Yaynlar, 1994 AHMAD Feroz. Modern Trkiyenin Oluumu. ev. Yavuz Alogan. 2. Bask. stanbul: Kaynak Yaynlar, 1999 AKN Sina, Blent Tanr ve Korkut Boratav, Yakna Trkiye Tarihi. 2. Cilt. stanbul: Milliyet Yaynlar, 2005. AKYAZ Doan, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi. stanbul: letiim Yaynlar, 2002. AKYZ Yahya v.d, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi.Ankara:YK Yaynlar,Yayn No:6, 1989. ALKAN Trker, Gelien lkelerde Aydnlar ve Siyaset. Ankara, 1977 ARCAYREK Cneyt, Demokrasi Dnemecinde Adam. 3. Bask. stanbul: Bilgi . Yaynevi, 2000 ARCAYREK Cneyt, 12 Eylle Koar Adm, 2.bask. stanbul: Bilgi Yaynlar, 1988. Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrl. TBMMnin Kuruluundan Gnmze Hkmetler. Ankara: Babakanlk Basmevi. 1998 Keyman Fuat, SARIBAY Ali Yaar, Global Yerel Eksende Trkiye, BAKAN Filiz, Kreselleme, Sivil Toplum ve Fethullah Glen. stanbul: Alfa Yaynlar, 2000. BELEN Fahri, Demokrasiden Diktatrle. stanbul: stanbul Matbaas, 1960. BLG Sadettin, Trkiyede Seimler ve eim Kanunlar. stanbul: Boazii Yaynlar, 1995 BRAND Mehmet Ali, Emret Komutanm. stanbul: Milliyet Yaynlar, 1986. AM Esat, Siyaset Bilimine Giri. 5. bask. stanbul: Der Yaynlar, 1998. AVDAR Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi. 3. Bask. Ankara: mge Yaynlar, 2004 ERDOAN Mustafa, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset. 4. bask. Ankara: Liberte. Yaynlar, 2003

147

ERDOAN Mustafa, Anayasaclk, Parlamentarizm, Silahl Kuvvetler. Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993. ERKANLI Orhan, Anlar. Sorunlar. Sorumlular. stanbul: Baha Matbaas, 1972. ERTUN Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi. 2 .bask. stanbul: Pnar Yaynlar, 2004. EVREN Kenan. Kenan Evrenin Anlar. 2. Cilt. stanbul: Milliyet Yaynlar, 1991. SARIBAY Ali Yaar, Ersin Kalaycolu Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme. GLE Nilfer, 80 Sonras Politik Kltr. stanbul: Alfa Yaynlar, 2000. GZLER Kemal, Trk Anayasa Hukuku Dersleri. 2. bask. Bursa: Ekin Yaynlar, 2004. GZBYK eref. Aklamal Trk Anayasalar, Ankara: Turhan Kitabevi, 1993. GZBYK eref, Anayasa Hukuku. 12.Bask. Ankara: Turhan Kitabevi, 2003. GNGR Celalettin, 27 Mays ve Partilileme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaas, 1992 HALE William, Trkiyede Ordu ve Siyaset (1789dan gnmze). ev. Ahmet Fethi. stanbul: Hil Yaynclk, 1994. KEYMAN Fuat, SARIBAY Ali Yaar Global Yerel Eksende Trkiye. KALAYCIOLU Ersin, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset. stanbul: Alfa Yaynlar, 2000. KEYMAN Fuat, SARIBAY Ali Yaar, Kreelleme Sivil Toplum ve slam, KALAYCIOLU Ersin, Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset. Ankara: Vadi Yaynlar, 1998. KAPAN Mnci, Politika Bilimine Giri. 8. bas. stanbul: Bilgi Yaynevi, 1996. KARATEPE kr, Darbeler Anayasalar ve Modernleme. 3. bask. stanbul: z Yaynclk,.1999 KARPAT H. Kemal, Trk Demokrasi Tarihi. stanbul: stanbul Matbaas: 1967 KOCAOLU Mehmet, Kolektif Sendika zgrl ve Faaliyetlerinin Hukuksal erevesi. Ankara: This Yaynlar, 1997

148

KONGAR Emre, 21. Yzylda Trkiye, 23. Bask. stanbul: Remzi Kitabevi, 1999. MAZICI Nursen, Trkiyede Askeri Darbeler Ve Sivil Rejime Etkileri. 9. Bask. stanbul: Gr Yaynlar, 1989. Meydan Larousse. Cilt: 13. stanbul: Hrriyet Yaynclk, 1998. RS Birsen, Trkiyede Askeri Mdahaleler. stanbul: Der Yaynlar, 1996. ZBUDUN Ergun, Trk Anayasa Hukuku. 7. Bask. Ankara: Yetkin Yaynlar, 2002. ZKAN Tuncay, Bir Gizli Servisin Tarihi (MT). 6.Bask. stanbul: Milliyet Yaynlar, . 1999 ZTRK, Osman Metin, Ordu ve Politika. Ankara: Gndoan Yaynlar, 1993. KEYMAN Fuat, SARIBAY Ali Yaar, Kreselleme Sivil Toplum ve slam, SARIBAY Ali Yaar, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum.. Ankara: Vadi Yaynlar, 1998 SARICA Murat, 100 Soruda Fransz htilali. 3. bask. stanbul: Gerek Yaynlar, 1995. SOYSAL Mmtaz, 100 Soruda Anayasann Anlam. 6. Bask, stanbul: Gerek Yaynevi, 1986. TANLL Server, Dnyay Deitiren On Yl. 3 .Basm. stanbul: Say Yaynlar, 1990. TANR Blent, ki Anayasa. 3. bask. stanbul: Beta Yaynlar, 1994 TANR Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri: 1789-1980. 9. bask. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002 TURGUT Hulusi, 12 Eyll Partileri. 2. Bask. stanbul: ABC Yaynlar, 1986. Trk Tarih Kurumu. 12 Eyll ncesi ve Sonras. 2. Bask. Ankara: TTK Yaynlar, 1981.

SKL Zafer, Siyaset ve Asker; Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar. stanbul: Afa Yaynclk, 1989

149

YAV Ersal, htillci Subaylar. 1. Kitap. zmir: Yazc Yaynevi, 2003. YAV Ersal, htillc Subaylar. 3. Kitap. zmir: Yazc Yaynevi, 2005. YAZICI Serap, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997 YILMAZ Hakan, Tarih Boyunca htilller ve Darbeler. 3. Bask. stanbul: Tima Yaynlar. 2002. Zrcher Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi. 4. bask, ev. Yasemin Saner Gnen. stanbul: letiim Yaynlar, 1999. Makaleler: Soysal, lhami. Trk Siyasal Yaamnda Yer Alm Balca Siyasal Dernekler, Partiler ve. Kurucular. Cumhuriyetten Gnmze Trkiye Ansiklopedisi. Cilt: 7. stanbul: letiim Yaynlar, 1983 Tuncay, Mete. Siyasal Hayat / Siyasal Geliimin Evreleri. Cumhuriyetten Gnmze . Trkiye Ansiklopedisi. Cilt: 7. stanbul: letiim Yaynlar, 1984. Kanunlar: T.C. 1982 Anayasas. Ankara .Turhan Kitabevi. Yayn No: 1. Dierleri: Temel Britannnica, Ana Yaynclk, cilt:5. stanbul: 1992. Resmi Gazete, 30.05.1960. Say: 10515 Resmi Gazete, 12. 09 1980, Say: 17103 Resmi Gazete, 28.10.1980, Say: 17145 Resmi Gazete, 12.12. 1980, Say: 17188 ( Mkerrer) Resmi Gazete, 05.06.1981, Say: 17361 Resmi Gazete, 29.06.1981, Say: 17386 ( Mkerrer) Resmi Gazete, 15. 10 1981, Say:17485 ( Mkerrer) Resmi Gazete, 16.10.1981, Say: 17486 (Mkerrer)

150

www. belgenet.com/ 12 Eyll/ 12 skynetim.html. Eriim Tarihi, 23.03.2005. www. tbmm.gov.tr.secimler.genel seimler. Eriim Tarihi, 23.04.2005.
www. tdk. gov.tr tdk. sozbul. Eriim Tarihi, 20.04.2005

Yank Dergisi, 1 15 Eyll 2004, Say: 1022

151

152