NSZ Trkiye Cumhuriyeti Devletinin yakn tarihindeki en nemli dnm noktalarn, Askeri Mdahaleler oluturmaktadr.

Trk Silahl Kuvvetleri, siyaset kurumuna; demokrasinin tkand gerekesiyle toplam defa 1971 ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahaleleridir. Tez almamzda; Trk Siyasetinin nemli, dnm noktalarndan birisini oluturan ve askeri darbeden ilki olma zelliindeki 27 Mays 1960 Askeri Darbesi, ncesindeki Demokrat Parti Dnemi ile ilikilendirilerek irdelenmitir. Tezin hazrlanmasnda dneme ilikin kaynaklardan faydalanlmtr. Bu kaynaklarda olaylara ilikin yaplan farkl yorumlar, objektif olarak teze yanstlmaya allmtr. Tezi hazrlarken byk yardmlarn grdm deerli hocam: Yar. Do. Dr. Mehmet KAYAya teekkr bor bilirim. mdahalede bulunmutur. Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan gerekletirilen bu mdahaleler; 27 Mays 1960, 12 Mart

N SAN 2006 mit ERDOAN

 NDEK LER Giri OK PART L S YASAL REJ ME GE DENEMELER :...1 A.TERAKK PERVER HALK FIRKA:.........3 B. SERBEST FIRKA:......3 B R NC BLM DPN N KURULMASI VE OK PART L S YASAL REJ M N BALANGICI:..5 A. OK PART L REJ ME GE TE VE DI ETKENLER:.5 1.) Etkenler:............5 2.) D etkenler:..5 a.) kinci Dnya Sava:.........................................................................................................6 B. OK PART L S YASAL REJ ME GE :...7 C. DPN N KURULMA SREC :..9 1.) Parti i Muhalefet:...........9 a.) 4l Takrir:.. ...10 D. DPN N KURULMASI VE PROGRAMI:. ........11 1.) 1946 Seimleri:...13 K NC BLM DPN N KT DAR DNEMLER :. 15 A. 1950-1954 DNEM : ....15 1.) DPnin 1950 Seimlerindeki Baarsnn Nedenleri: .15 2.) Trke Ezan: ..19 3.) Kore Sava:....19 4.) DPnin lk Dneminde Basn ve Muhalefet ile likileri:...20 B. 1954-1957 Dnemi: ...23 1.) 6-7 Eyll Olaylar: .26 C. 1957-1960 DNEM : 28 1.) 9 Subay Olay:.............29 2.) Irak Devrimi: ..30 3.) lk Hedefler Beyannamesi:..31 II

4.) Menderesin Uak Kazas:..32 D. HT LAL SREC :..............................................................................................................................32 1.) Uak Olaylar:.................................................................................................................32 2.) Kayseri Olaylar:.............................................................................................................33 3.) Meclis Tahkikat Komisyonunun Kurulmas:.................................................................34 4.) niversite Olaylar:.........................................................................................................36 5.) 555 K Olay.....................................................................................................................39 6.) Harbiyelilerin Ayaklanmas:...........................................................................................39 NC BLM 27 MAYIS 1960 HT LAL :. 41 A. HKMET DARBES : ...41 1.) Milli Birlik Komitesinin Kurulmas ve craatlar: .........43 B. 27 MAYIS 1960 HT LAL N N NEDENLER :.48 1.) DPnin Muhalefet le ilikileri:...48 2.) DPnin Semen ve Brokrasi ile ilikileri: ....50 3.) DPnin niversitelerle likileri:....50 4.) DPnin Basn le likileri:......51 5.) DPnin Ordu le ilikileri:...52 6.) htilalin Ekonomik Nedenleri:.. .56 7.) htilalin Snfsal Nedenleri:.........56 C. 1960 DARBES N N ZELL KLER :... .......58 D. DARBEN N GET RD KLER :...............................................................................................................58 SONU:...............................................................................................................................62 KAYNAKLAR:.. ........64 ZGEM :.......................................................................................................................65

III

Semboller ve Ksaltmalar Ad geen eser Basm tarihi yok Basm yeri yok eviren ok yazarl eserlerde ilk yazardan sonrakiler Sayfa/sayfalar ve benzeri / ve benzerleri Trkiye Cumhuriyeti Amerika Birleik Devletleri Kuzey Atlantik Pakt Demokrat Parti Cumhuriyet Halk Partisi Cumhuriyet Halk Frkas Adalet Partisi Milli Eitim Bakanl stanbul Trk Tarih Kurumu Trk Silahl Kuvvetleri Bakan Doktor Profesr Doktor Doent Doktor a.g.e. t.y. y.y. ev. vd. s./ss. vb. TC ABD Nato DP CHP CHF AP MEB st. TTK TSK B. Dr. Prof. Dr. Do. Dr.

IV

GR Mustafa Kemal ve silah arkadalar nderliindeki Trk Milleti; Birinci Dnya Savandaki hezimetin ardndan, dalan ve igale urayan Osmanl Devletini kurtarmak ve kaybedilen bamszl yeniden kazanmak amac ile milli mcadele dnemini balatmtr. Batnn emperyalist glerine kar, milli mcadele dnemini balatan Trk Milleti, byk mcadelesi ve zverisi neticesinde, Avrupann emperyalist ve smrgeci lkelerini vatan topraklarndan karmay baarmtr. Milli mcadele dneminde toplumu oluturan her kesimin ortak hedefi aynyd; vatan igalden kurtarmak ve hak edilen bamszla kavumak. Bu ama urunda, yaam tarz ve hayat grleri farkl olan, toplumun her kesiminden insan, ortak hedefler iin ibirlii yapmtr. Farkl dnce yapsna sahip olan bu insanlar ilk meclisin ats altnda da birlemilerdir. 1 Milli mcadele dnemindeki savalarn kazanlmas neticesinde; Osmanl mparatorluunun kalntlarndan, hakim unsurunu Trk Milletinin oluturduu yepyeni bir ulus devlet teekkl ettirilmitir.Trk Milletinin emperyalist glere kar verdii bu topyekn bamszlk mcadelesi, smrgeci glerin igali altnda bulunan devletlere bamszlklarn kazanma yolunda iyi bir rnek olmutur. Milli mcadelenin cephe safhas byk zaferlerle kazanldktan sonra, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde artk yepyeni bir dnem balamtr. Bu dnem Atatrkn zihnindeki devrimlerin ve yeniliklerin uygulamaya sokulaca bir dnem olmutur. Trkiye Cumhuriyeti Devletinde, Atatrk nderliinde her alanda ann modern yapsna uygun yenilikler uygulanmaya konmutur. Atatrk devrimleri dediimiz bu yenileme hareketlerinin baarya ulamas hi de kolay deildi. Trkiye Cumhuriyeti Devletini oluturan kkler ve miras, Osmanl Devletine dayanyordu. Osmanl Devletinin dinsel arlkl, monarik ynetim eklinden, Atatrkn zihnindeki, ann gelimi lkelerinde uygulanan, liberal arlkl,demokratik siyasal sistemin Trkiyede uygulanmas zordu. nk, alt asr akn sre hakimiyet

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi . Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284, http://www.liberal-dt.org.tr (24. 04. 2006).

gstermi bir devletin mirasn yok saymak imkanszd. Milli mcadeleyi yneten, Atatrk ve silah arkadalar da, Osmanl Devletinin bnyesinde kmlard. 2 Atatrk gerekletirecei devrimleri; gerek meru zemine oturtmak, gerekse de rahat bir alma ortam salamak iin, 11 Eyll 1923 tarihinde, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini, Halk Frkas ad altnda birletirmitir. Atatrk kurduu bu yeni siyasi partiyi, 23 Nisan 1920 tarihinde alan, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk meclisi olan, kurucu meclis ats altnda faaliyete geirmitir. Halk Frkas, Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamasnda ynetim alannda byk yararllklar gstermitir. Bu partinin sonradan alt oka dnecek dokuz umdesi, Trkiyenin ilk siyasi program olacaktr. lmne kadar Atatrkn genel bakanln yapt HF, daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr ve 1946 seimlerine kadar Trk siyasi hayatnn TBMMdeki tek partisi, 1950 seimlerine kadar da iktidardaki partisi olmutur. 1960a kadar Trkiye Cumhuriyetini ynetecek siyasi kadrolar CHP bnyesinden kmtr.3 Trkiye Cumhuriyetinin siyasal rejimi, 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin ilanyla belirlendi. Bundan sonra Trkiye, halkn kendi kendisini ynetecei, kendisini ynetenleri kendisinin seecei Cumhuriyet rejimi ile ynetilecekti. Bu sisteme gre, halkn oylar ile seilen milletvekilleri, parlamenter sistemin unsuru olacaklard. Devrimci kadrolarn uygulamaya soktuu parlamenter sistemin en byk eksiklii; ok partili sistemden yoksunluktu. CHP dndaki bir siyasi partinin kurulmas ve meclis bnyesinde faaliyet gstermesi, parlamenter sistemin salkl yrtlmesi asndan gerekliydi. Siyasal hayata demokrasiyi yerletirmek iin, ok partili hayata gemek bir zorunluluk haline gelmiti. Milli mcadeleyi kazanmak ortak fikrinin bir araya getirdii toplum kesimleri, milli mcadelenin kazanlmasndan sonra fikir ayrlklarna dtler ve bir sre sonra, bir arada bulunamaz hale geldiler. Kemalist kadronun cumhuriyeti ilan, hilafeti, eriyye ve Efkaf Vekaletini kaldrmas ve Tevhid-i Tedrisat Kanununu kabul etmesi gibi reformist uygulamalar, muhafazakar evrelerde tepkiye yol at. Bu anlamda Atatrkn, yakn silah arkadalar ile siyasi yaamdaki yollar ayrlmaya balad. Meclis ats altndaki farkl

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi . Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284, http://www.liberal-dt.org.tr (24. 04. 2006).
3

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi . Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284, http://www.liberal-dt.org.tr (24. 04. 2006).

dnceye sahip vekiller, yeni siyasal dnce gruplarnn olumasna yol at, bu da yeni siyasal teekkllerin alt yapsn meydana getirdi. 4 A.TERAKK PERVER CUMHUR YET FIRKA Atatrk dneminde, ok partili siyasal rejime gemek iin atlan ilk adm, Terakki Perver Cumhuriyet Frkas deneyimidir. Atatrkn de tevikleri ile; Kazm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Rauf Orbay ve Adnan Advar, Halk Frkasndan ayrlarak, 17 Kasm 1924 tarihinde Terakkiperver Halk Frkasn kurmulardr. Olduka samimi duygular ierisinde kurulan bu partinin programna, liberal demokrat izgiler hakimdir. Bu parti, geni bir halk kitlesi tarafndan, kemalist kadronun otoriter ve baskc ynetimine kar alternatif olarak grlmtr. Fakat bu parti uzun mrl olamamtr. 1 ubat 1925 tarihinde eski rejimin yeniden getirilmesi istei ile patlak veren eyh Sait syann karanlarn, Terakkiperver Halk Frkas ile balantl olduklar phesi, partinin 5 Haziran 1925 tarihinde kapatlmasna neden olmutur. Partinin nde gelen isimleri de stiklal Mahkemesinde yarglanmtr. Ancak yarglama sonrasnda bu isimler berat etmitir. eyh Sait syan ve Atatrke, zmirde giriilen suikast neticesinde, 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skun Kanunu karlmtr. Bylece, yeni rejimin devamll garanti altna alnmtr. 5 A. SERBEST FIRKA Atatrkn salndaki ok partili hayata gei denemelerinin ikincisi ve sonuncusu, Serbest Frka deneyimidir. Bu frka da ok partili hayata gei istei, ve Kemalist rejime kar olan muhalif kesimin, gcnn llmesi dncesiyle, Atatrk tarafndan yakn arkada Fethi Okyara 1930 ylnda kurdurulmutur. Serbest Frkann programna; siyasal alanda oulcu demokrasi, ekonomik alanda da liberal sistemin esaslar hakim olmutur. Serbest Frka Trkiyede geni halk kitleleri tarafndan byk coku ile karlanmtr. Bu parti kendisine byk bir taraftar kitlesi toplamay baarmtr. Serbest Frkann ksa bir srede kendisine byk bir taraftar kitlesi toplamasnn sebebi, halkn kemalist kadronun uygulam olduu ekonomik politikadan ve bu kadronun
4

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi . Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284, http://www.liberal-dt.org.tr (24. 04. 2006).
5

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi . Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284, http://www.liberal-dt.org.tr (24. 04. 2006).

reformist ynnden ikayeti olmasdr. Serbest Frka da, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas gibi, tek parti rejiminin uygulamalarna kar olan kesimin birletii, muhalefet bir kanat haline gelmitir. Serbest Frkann tek parti rejimini tehdit etmesi zerine kapatlacan anlayan parti kurucular, Serbest Frkay fesh etmitir. Bu partinin mr, ancak 97 gn olabilmitir. Atatrk dneminde Cumhuriyet Halk Partisine muhalefette bulunan Trk Ocaklar, 10 Nisan 1931 tarihinde kapatlmtr ve mallar da CHPye devrolmutur.6 Grld gibi Atatrk dneminde uygulanmaya allan ok partili siyasal rejim almalar, iki baarsz teebbs neticesinde sekteye uramtr. Bu iki baarsz teebbs neticesinde, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ok partili siyasal rejime hazr olmad anlaldndan ve Atatrk dneminde bir daha byle bir teebbste bulunulmamtr. Mustafa Kemal Atatrk ok istedii ok partili siyasal rejimi hayatta iken gremeyecektir. Trkiye Cumhuriyetinde ok partili siyasal rejime ancak; 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Partinin kurulmas ve ayn yl yaplacak genel seimlerin sonucunda, bu partinin TBMMye girmesi ile geilecektir.

shak Demir, (1999). Trk Demokrasi Tarihi Yry Dergisi, say 3. http://www.enfal.de/tarih33.htm (24.04.2006).

B R NC BLM

DEMOKRAT PART N N KURULMASI VE OK PART L S YASAL HAYATIN BALANGICI

A. OK PART L HAYATA GE TE VE DI ETKENLER 1.) Etkenler Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn vefat zerine, Trk siyasi hayatnda ve CHPde yeni bir dnem balamtr. Atatrkten sonra Cumhurbakanl makamna, 1950 ylna kadar ayrlmamak zere smet nn gemitir. Babakanlk makamna ise, sertlik yanls politikalar ile Atatrk devrimlerinin gerekletirilecei dncesini benimseyen Recep Peker getirilmitir. Artk lke ynetiminde tek yetkili kii, Cumhurbakan smet nndr. 1950 ylna kadar devam eden bu dnem, ynetim alanndaki uygulamalarn iyice sertletii, milli ef dnemi olmutur. Halk, CHPnin bu bask politikasndan son derece ikayetiydi ve tek parti ynetiminden bunalm vaziyette idi. 7 2.) D Etkenler Trk siyasetinde, milli ef dnemi srerken bat dnyasnda da durum bundan farkl deildi. Dnemin Avrupasnda baskc ve faist ynetimlerin hkm srd grlmektedir. Hitler Almanyas, Mussollini talyas ve Franko spanyas baskc faizmle ynetiliyordu. Dnya zerindeki bu otoriter, baskc ynetimlerin, daha 1931 ylndan beri Trkiye Cumhuriyetini etkiledii grlmektedir. 8

Mustafa Erdoan. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi Liberal Dnce Topluluu, 3: 265-284. http://www.Liberal-dt.org.tr (24.04.2006). 8 Rfk Salim Burak, (1979), Trkiyede Demokrasiye Gei, Olga Yaynevi, Ankara, s. 43.

a-) kinci Dnya Sava Trkiye Cumhuriyetinin ok partili siyasal rejime getii dnemindeki dnya konjonktrne bakacak olursak; kinci Dnya Savann balamasnn tm dnya devletlerini etkileyecek sonular kardn grrz. kinci Dnya Savann patlak vermesi ve bu savan sonular Trkiyede dahil tm dnya devletlerini etkilemitir. Trkiyenin, kinci Dnya Savana girmemesi byk baaryd, ancak Trkiyenin savan yayd fikirlerden etkilenmemesi de olanakszd. kinci Dnya Sava srasnda, Trkiyede sk ynetim ilan edilmitir. Sk ynetim Trkiyede ancak 1947 ylnda kaldrlmtr. Sava dneminde lkede mal ktl artmtr ve fiyat artlar devaml hale gelmitir. Bozulan devlet ekonomisini dzeltmek iin karlan yeni vergiler yoksul halk ezmitir. Sava srasnda karlan, Milli Korunma Kanunu ile halkn CHP ynetimine kar duyduu bkknlk iyice artmtr. Halk nazarnda CHP, yokluun ve basknn partisi olarak zdelemitir. 9 kinci Dnya Sava neticesinde dnya devletlerindeki faist ynetimler yklm, adna demokrasi ve liberalizm denilen yeni bir akm tm lkelerde yaylmaya balamtr. kinci Dnya Savandan galip kan lkeler; sosyalizm ile ynetilen Sovyetler Birlii hari, demokrasi ve liberalizmin savunucusu olan, ABDnin nderliini yapt batl devletlerdi. Sava sonras dnya; ABDnin ba ektii bat blou ve Sovyetler Birliinin nderliindeki dou blou olmak zere iki kutuplu hale gelmitir. Trkiye Cumhuriyetinin d politikas da kinci Dnya Savann neticesi ile birlikte ekillenmeye balamtr. Sava ile birlikte Trkiye, mthi bir yalnzln ierisine dmtr. Deien dnya dengeleri ierisinde Trkiye, iki kutuplu dnya dzeninden birisini tercih etmek zorunda kalmtr.10 Bu durumu smet nnnn u szleri iyi zetlemektedir:
Cihan harbi sonunda bize kar beliren haksz istekler ve propagandalar karsnda bir aralk, insanlk aleminin kadir bilir ve adalet tanr zihniyetinden phe eder bir halde idik. Yalnzlk havas, vatandalarmz znt ierisinde brakyordu. 11

Bernard Lews, (1984), Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), TTK Yaynevi, 2. Bask, Ankara, s. 296. 10 Burak, a.g.e., s. 39. 11 a.g.e., s. 39.

ki bloklu dnya dzeninde Trkiyenin tercihi, ABD nderliindeki bat blouna yaknlamak olmutur. Bu tercihin yaplmasnda u etkenler rol oynamtr; Sovyet Dileri Bakan Molotof, Atatrk ile Lenin arasnda imzalanan ve yirmi yldr yrrlkte olan Trk-Sovyet saldrmazlk anlamasnn, sresi dolduunda artk yenilenmeyeceini bildirmitir. Ayrca Sovyetler Birlii Trkiyeden toprak istemi ve boazlardan st talebinde bulunmutur. Bu kabul edilemez istekler Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda gerginlie neden olmutur. Trkiye Cumhuriyetini Sovyetler Birliinden uzaklatran bir baka neden ise; Trkiye ile Rusya arasndaki tarihten gelen husumettir.12 Trkiye Cumhuriyeti, bat blouna balanabilmek iin baz ykmllkleri yerine getirmek zorundayd. Sava srasnda tarafsz kalan Trkiyeye, ngiltere tarafndan Yalta Konferansnn sonular tebli edildi. Buna gre Trkiye, galip devletlerin sava sonunda yapacaklar San Fransisco Konferansna katlabilmek iin, Almanya ve Japonyaya sava amak zorundayd. ngilterenin bu isteini yerine getiren Trkiye, San Francisco Konferansna katlma hakkn elde etmitir. Trkiyenin bat blouna katlmasnn en byk art ise hi phesiz siyasal rejimini deitirmesidir. Yani Trkiye tek partili, baskc ynetim eklinden ok partili demokratik rejime gemesidir. 13 B. CHP VE OK PART L HAYATA GE Trkiye Cumhuriyeti Devletinde 1945 ylnda, ok partili siyasal rejime gemek bir zorunluluk haline gelmitir, nk i ve d konjonktr ok partili siyasal rejimi gerekli klyordu. smet nn, 1945in i ve dtaki dinamiklerini iyi deerlendirmitir. nn tek partili rejimi devam ettirmenin, lkenin i dinamikleri bakmndan olduu kadar, dnya artlar bakmndan da mmkn olmayacan dnerek, tek partili siyasal rejimi terk etmenin tam zaman olduu kanaatine varmtr. 14 Prof. Dr. Nihat Erim, smet nnnn rejim deiiklii konusunda kendisine u szleri sylediini belirtmitir:
Bizim imdiki sistemimiz bataki ahsa dayanmaktadr. Bu trl idareler ekseriyetle pek parlak balar, hatta bir mddet parlak devam eder. Fakat bunun sonu yoktur. Bataki ahs sahneden ekildii zaman nasl bir akbetle karlalaca bilinmez. Tek parti rejimleri normal demokrasi usulleri ile idare ekline intikal edemedikleri, hi deilse bu zaruri olan intikali tam zamannda yapamadklar iin yklmlardr.
12 13 14

a.g.e., s. 38. a.g.e., s. 44. a.g.e., s. 51.

Ykntnn arkasndan da bir ok zahmetlerle meydana getirilen eserlerin hepsi heba olmutur. Memleketimizi byle bir akbetten korumalyz. Ciddi ve esasl murakabe sistemine sratle gemeliyiz. Ben mrm tek parti rejimiyle geirebilirim. Ama sonunu dnyorum, benden sonrasn dnyorum. Bu sebepten vakit geirilmeksizin ie giriilmelidir. 15

kinci Dnya Sava bittikten sonra San Franciscoda toplanan 59 ayr lke heyeti San Franciscoda toplanmtr. Bu 59 lke heyeti arasnda Trk heyeti de bulunmaktadr. smet nn, Hasan Saka liderliindeki Trk heyetine; konferansa katlan ABDli yetkililere, Trkiyede ok partili siyasal rejime en ksa zamanda geilecei konusunda bilgi verilmesi talimatn vermitir. San Francisco Konferansna katlan 59 lke temsilcisi Birlemi Milletlerin kuruluuna imza atmtr. Yine bu konferansta dnya lkelerinde, artk demokrasi ilkelerinin egemen olmas kararlatrlmtr. Artk dnya zerinde baskc diktatrlklerin devrinin kapand ilan edilmitir. Bu gelimelerle birlikte Trkiye siyasetinde, artk milli ef dneminin bitmesi gerekiyordu. Bat dnyasna ancak, ok partili demokrasiyle entegre olunabilirdi. smet nn 1945 ylnn 19 Mays konumasnda; ok partili siyasal rejime geileceini ilan etmitir. 16 Nuri Demira adl i adam; 1945 ylnda, Milli Kalknma Partisini kurmak amac ile valilie dileke vermitir. Babakan kr Saraolu bu konu ile ilgili verdii demete Milli Kalknma Partisinin kurulmasna izin verildiini bildirmitir. Ayrca CHP ynetimi, tek dereceli seim sistemine geilmesi, niversitelere zerklik verilmesi, anti demokratik kanunlarn kaldrlmas gibi taleplerin, CHP hkmeti tarafndan olumlu bulunduunu bildirmitir. Rejim deiiklii konusunda yaplan almalarda bundan sonraki adm, 17 Haziran 1946 tarihinde alt milletvekillii iin yaplan ara seimlere CHPnin katlmamas olmutur.
17

smet nnde 1 Kasm 1945 tarihinde yapt meclis konumasnda, rejim deiiklii ile ilgili olarak u konumay yapmtr:
Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr.Anti demokratik maddelerin iyiletirilmesinde; partiler tekilinde, toplanma ve gvenlik haklarna kar koymas ihtimali olan hkmler deitirilmelidir. Tek dereceli olmasn dilediimiz 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir demitir. Ayrca nn u szleriyle CHPden kopacak bir muhalefet partisinin kurulmasn aka tevik etmitir. Bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn kanaatleri ve programlar ile aktan

15 16 17

a.g.e., s. 52. a.g.e., s. 45 Cem Eroul, (2003). Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitapevi, 4. Bask, Ankara, s. 21.

durum almalar, siyasi hayatmzn gelimesi iin daha doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutumdur. 18

smet nnnn 2 Kasm 1945 tarihli resmi gazetede, yaymlanan bu szleri; Atatrk dneminden beri uygulanmaya allan ok partili siyasal rejimin Trkiyede uygulanmas iin gerekli olan, lke ierisindeki ve lke dndaki artlarn olgunlatn gstermektedir. C. DEMOKRAT PART N N KURULMA SREC 1.) Parti i Muhalefet Demokrat Parti, CHPli drt milletvekilinin parti ierisindeki muhalefetleri neticesinde kurulmutur. Bu muhalefet hareketi sonucunda CHP bnyesinden, yeni bir ynetici kadro siyaset sahnesine kmtr. Drtler ad verilen bu muhalif gruptan ba eken isim; zmir milletvekili Celal Bayardr. Bayar, daha ttihat ve Terakki zamanndan beri Atatrkn yannda yer almtr. Kurtulu Savann Galip hocas lakapl Celal Bayar, Atatrkn son dnemlerinde babakanlk yapmtr. Siyasi alanda smet nn ile yldz hi barmayan Bayarn asl meslei iktisatlktr. Trkiye Bankasn kuran isim de odur. 19 Aydn milletvekili Adnan Menderes; siyasette sivrilememi, deiik ruh halleri bulunan bir siyasetidir. Menderes, Aydnl bir toprak aasdr, milletvekilliinin ilk yllarnda hukuk tahsili yapmtr. Menderes siyasi hayatna Serbest Frkada balam, bu partinin Aydn il bakanln yapmtr. Menderes bu partinin kapanmasnn akabinde, CHPye katlmtr ve Aydn il bakanlndan, Atatrkn de telkinleriyle ksa bir srede milletvekilliine gemitir. Adnan Menderes, mecliste komisyonlarda ykselememitir. almtr. dealist Menderes bir yapya nemli sahip olan mfettilik yapm ve eitli CHP bnyesindeyken CHP ierisinde Menderesin, grevlere

sivrilemeyecei inanc ve Serbest Frka deneyimi srasnda CHPden grd basknn onu muhalefete ittii sylenebilir. el milletvekili Refik Koraltan, ilk meclis dneminden beri CHP saflarnda bulunmutur. Tecrbeli bir milletvekili olan Refik Koraltan, Celal Bayar ile yakn iliki kurmutur. CHPnin Kars milletvekili olan Fuat Kprl ise, tarih alannda

18 19

a.g.e., s. 21. a.g.e., ss. 28-29.

yapt almalar ile yurt iinde ve yut dnda tannm bir profesrdr. Fuat Kprl siyaset arenasna Adnan Menderesin telkinleri ile katlmtr. 20 CHP ynetimine kar muhalefete girien ilk siyaseti, Celal Bayar olmutur. Meclis ierisinde 1944 yl btesinin grld srada Bayar, hkmetin birok politikasn eletirmi ve baz bakanlarla krsden tartmaya girmitir. Bylelikle ilk kez bir milletvekili, milli efin politikalarna kar kmaktayd. Bylece Bayarla CHPnin yollar fiilen ayrld. 21 CHPnin 1944 yl btesinin kabul iin yaplan oylamada, yedi ret oyu kmtr, ret oyu veren bu yedi milletvekili, kurulacak olan Demokrat Parti ierisinde yerlerini alacaklard. CHP ierisinde parti ii muhalefeti balatan dier bir nemli olaysa, toprak reformu yasa tasarsyd. Bu tasar; kyly topraklandrmak amac ile byk toprak aalarnn bir ksm topraklarnn kamuya devrini ngryordu. 22 iftiyi Topraklandrma Kanununun, tm itirazlara ramen meclisten gemesi zerine Adnan Menderes, Cavit Oral ve Emin Sazak bu kanuna youn itirazlarda bulunmulardr. Onlara gre bu kanun, toprak aalarnn hakkn gasp ediyordu. Menderes bu kanunu, faist ve nazist bir kanun olarak deerlendirmitir. Ona gre bu kanunun kmasyla beraber toprak mlkiyeti diye bir ey kalmayacaktr ve bu kanunla beraber tarm alnnda kk iletmeler oalacaktr ve en kk emniyet kalmayacaktr. Menderes CHP hkmetinden, bu kanunun karlmas yerine, tarm alannda kooperatiflemeye gidilmesinin desteklenmesini istemitir. a-) 4l Takrir iftiyi Topraklandrma Kanununun meclisten kmas zerine Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl, 7 Haziran 1945 tarihinde, Trk siyasi tarihine 4l takrir ad ile geen, sayfalk nergeyi CHP meclis grubuna vermilerdir. 4ler ad verilen bu grup, hazrlad takrirle, CHP genel kurulundan; devlet ynetiminde en yetkili kurum olan TBMMnin adil yasalar karmas, demokratik kurumlarn teekkle getirilmesi ve serbest alma olanaklaryla donatlmas, kanunlardaki ve parti tzndeki anti-demokratik maddelerin deitirilmesi, meclise hkmeti denetleme yetkisinin
20 21 22 23

23

a.g.e., s. 29. M. A. Birand vd. (2005), Demirkrat Bir Demokrasinin Douu, Doan Kitaplk, 10. Bask, st., s. 19. .S., Aydemir,(1993), Menderesin Dram, Remzi Kitapevi, 5. Basm, st., s. 116. a.g.e., s. 117.

10

verilmesi ve seimlerin serbeste yaplmas gibi isteklerde bulunmulardr. Ancak drtlerin bu istekleri, parti grubu tarafndan oybirlii ile reddedilmitir. 24 4l takririn verilmesi ile birlikte, iyice artan parti ii muhalefete CHP hkmetinin tepkisi, 4leri partiden uzaklatrmak oldu. Bu gelimeler partiden uzaklatrlan muhaliflerin Demokrat Partiyi kurmalaryla neticelendi. 25 D. DEMOKRAT PART N N KURULMASI VE PROGRAMI CHPnin 23 yl sren tek parti ynetimi, smet nnnn yeni bir siyasi partinin kurulmasna izin vermesi ile bitmitir. smet nn, o dnemdeki en byk siyasi rakibi olan Celal Bayara, yeni bir siyasi parti kurmas iin izin vermitir.26 kinci Dnya Savayla birlikte dnyaya yaylan demokrasi fikri ve lke ierisinde yeni bir siyasi partinin kurulmas gerekliliinin de etkisi ile; Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl, 7 Ocak 1946 tarihinde DPyi kurmulardr. Bylelikle 1946 seimleri ile, zaman zaman kesintiye urasa da Trkiye Cumhuriyeti Devletinde ok partili siyasal rejime geilmitir. 27 Demokrat Partinin programna liberalizm ve demokrasi eleri hakimdir. Liberalizm, zgrlkler ve ekonomik alanlarda etkisini gstermektedir. Kastedilen zgrlkler, temel hak ve zgrlklerin kazandrlmas ve dernek kurma hrriyetlerinin verilmesini ngrr. ktisadi adan ise liberalizm ilkesi; anayasada yer alm olan devletiliin zel kurulularn tevik edilmesi ve desteklenmesini ngrr. DPnin kurulu amalarndan olan demokrasi ilkesi; parti programnn asl amacn oluturmaktadr. Parti programn ilk maddesi; DPnin, Trkiyede demokrasiyi her alanda ve tam anlamyla uygulamaya sokmak amacyla kurulduudur. Bu ama dorultusunda parti programnda, tek dereceli serbest seim yaplmas ngrlm ve devlet idaresine halk dahil etmenin en byk hedef olduu vurgulanmtr. Programn hkmet ileri blmnde ise, ikinci bir yarg kademesi kurulmas maddesi vardr. Vaat edilen zgrlkler kapsamnda, niversitelere bilimsel ve idari zerklik verilmesi amalanm. ktisadi adan ise; zel teebbs ve sermayenin devlet tarafndan desteklenmesi, devlet kurulularnn zel sektre devri, piyasa faaliyetlerinde liberal sistemin ilkelerinin uygulanmas, piyasalara zorunluluk
24 25 26 27

Eroul, a.g.e., s. 28. a.g.e., s. 29. Burak, a.g.e., s. 51. a.g.e., s. 58.

11

olmadka devletin mdahale etmemesi, lke kalknmasnda tarm sektrne dayanlmas ve vastal vergilerden ziyade vastasz vergilere arlk verilmesi yer almaktadr. 28 DPnin ortaya att yeni ve zgrlk fikirler, o gne kadar byle bir siyasetin uygulanmas bir yana, vaatlerini bile duymayan toplumun her kesiminde byk yank uyandrmtr ve DP, Trkiyede ilgi oda haline gelmitir. DPnin beklenilmeyen bu ykselii, CHP kanadnda tedirginlik yaratt. Bu durum CHPyi yeni tedbirler almaya sevk etti. Bu amala halk ezen vergiler hafifletildi, rencilere dernek kurma ve rgtlenme hakk verildi, niversitelere zerklik verildi, basit sulara af getirildi, ii kesimine sendikal haklar ve sigorta gvencesi verildi. Atatrkn lm ile 1938de smet nnye verilen deimez bakanlk payesi kaldrld ve nny milli ef haline getiren hak kendi isteiyle elinden alnd. Bundan sonra CHPde liberalleme abalar balad. 29 DPnin liberalleme ve hrriyet silahlarn elinden almaya alan smet nnnn asl srprizi, CHP kurultaynda yapt u konumasyd:
Trk halk idaresinin yeni bir hamlesine karar verdiimiz iin sizi davet ettim: Bu tek dereceli seimin yaplmasdr. Tek dereceli milletvekili seimini ilk defa tecrbe ediyoruz. Eer bir iki ay ierisinde olaan st bir engel kmazsa yeni bir seime gitme kararndayz. unu belirtmek isterim ki imdiye kadar kurulmu olan partiler, seime parti olarak gireceklerdir. Byk milletin her karar yrekten makbulmzdr 30

smet nnnn CHP kurultaynda yapt bu konuma, partilileri aknla uratmtr. nn bu konumas ile ok partili siyasal rejim dneminin baladn belirtmitir. DPlilere iktidara gelme yolunda byk mitler vaad eden bu konumadan sonra nn, ani bir kararla seimlerin bir yl erken yaplacan bildirmitir. Bu kararla nnnn amac, byk bir elektrik yakalayan DPnin daha fazla glenmesine engel olmakt. Bu kararlar, DPde deprem etkisi yaratm ve buna tepkiler ok ar olmutur. DP kurulal henz drt ay olmutu ve lke genelinde rgtlenmesini henz tamamlayamamt. DPlilerin bu karara tepkisi; temmuz ayndaki genel seimleri boykot edip bu seimlere katlmamak oldu. DPnin yerel seimleri boykotu kendisine byk bir kamu oyu destei salamtr. DP ierisinde genel seimlere de katlmama fikri youn tartmalar sonucunda reddedilmitir ve temmuzdaki yerel seimlere byk bir hzla hazrlanmaya balanmtr. 31

28 29 30 31

Eroul, a.g.e., ss. 31-32. Birand vd., a.g.e., s. 28. a.g.e., s. 29. a.g.e., s. 29.

12

1946 ylndaki genel seimlere hazrlk sreci, DP ve CHP arasnda Trk siyasi tarihinde, o gne kadar grlmemi bir propaganda ve mcadeleye sahne oldu. DP, hi allmadk bir seim propagandas yrtyor, yurdun drt bir tarafnda seim mitingleri dzenliyordu. DP yneticileri, Trk halknn 23 yldr devam eden baskc tek parti iktidarndan duyduu bkknl iyi biliyordu, bunun iinde halka hitap etme yetenei yksek olan hatiplere halkn duymak istedii eyleri syletiyordu. 32 1-) 1946 Seimleri 1946 seimlerinde CHP ve DP, meclise girecek 465 milletvekili iin mcadele ettiler. Yurt apnda henz rgtlenmesini tamamlayamayan DP, 465 milletvekillii iin ancak 273 aday karabilmi, bununsa ancak 62 si meclise girebilmitir. Kalan 403 milletvekilliini ise CHP kazanmtr. 33 1946 seimleri DP asndan tam bir hayal krkl ile sonulanmtr. Seim ncesinde smet nnnn verdii tm vaatler boa km, seimler tek parti dneminden kalma metotlarla yaplm, oy mazbatalar alnm, sandklar karlm, oylar deitirilip DPlilere bask yaplmtr. Ksacas 1946 seimlerine, gc elinde bulunduran CHP tarafndan hile kartrlmtr. DP, 1946 seimlerini iddetli bir ekilde protesto etmi o gne kadar CHP iktidarna kar yrtt sert muhalefeti daha da sertletirme karar almtr. Ancak DP uygulayaca sert muhalefeti, hibir ekilde hukuk kurallarndan ayrlmadan yapacaktr. 34 DPnin birinci olaan kongresi, bu siyasi ortam ierisinde yapld. Bu kongrede DPnin muhalefetteki izgisini belirleyecek hrriyet misak adl raporda mutabk kalnmtr. Bu raporda DPliler iktidardan; seimlerde vatandalarn oylarnn gvenceye alnmas, devlet bakanlnn parti bakanlndan ayrlmas ve anti demokratik kanunlarn kaldrlmas gibi isteklerde bulunuluyordu. 35 DPlilerin bu kongrede aldklar kararlar CHPlileri tedirgin etmitir. nk DPnin, Trk siyasetindeki gc giderek artyordu. smet nn, DPnin kabul ettii hrriyet misakna, kar tedbir almtr. nnnn bu tedbiri; DPlileri ok rahatlatan bu tedbiri 12 Temmuz Beyannamesini karmasdr.
32 33 34 35

smet

nn bu beyannameyle

Eroul, a.g.e., s. 36. a.g.e., s. 36. Birand vd., a.g.e., s. 33. a.g.e., s. 38.

13

muhalefetin varln gvence altna alyor ve tarafsz bir devlet bakan kimliine brnyordu. 12 Temmuz Beyannamesi, ok partili siyasal rejimin garanti belgesi niteliindedir. Bu beyanname, muhalefet ile iktidar arasnda lman bir hava yaratmtr ve gergin ilerleyen ilikilerde yumuama eilimleri grlmtr. Ancak DP ierisindeki sert muhalefet yanls gruplar, DPnin parti ynetimini yumuak siyasetleri gerekesiyle iddetle tenkit etmilerdir. Bunun neticesinde DP ierisinde ilk ayrlk gereklemi, sertlik yanllar, Mareal Fevzi akmak nderliinde DPden ayrlarak Millet Partisini kurmulardr. Ancak bu ayrlma DPye gcnden bir ey kaybettirmemitir.36

36

a.g.e., s. 39.

14

K NC BLM DEMOKRAT PART N N KT DAR DNEMLER

A. 1950-1954 DNEM Trkiye Cumhuriyetinin siyasal yaantsnda, ok partili siyasal rejimin balangc saylan 1946 seimlerinden sonra muhalefet ile iktidar arasnda iliki kah lman, kah sertlik ierisinde 1950 seimlerine kadar gelmitir. 1950 seimleri sonucunda, Trkiye ilk defa CHP dndaki bir siyasi parti tarafndan ynetilecektir. Artk ynetim kademesine demokrasi ve zgrlkler vaat eden bir parti geecektir. 37 14 Mays 1950 seimleri sonucunda DPnin iktidara gelmesiyle birlikte, Trk siyasi tarihinde iktidar ilk defa seim yoluyla el deitirmitir. Halkn bu seimlerde hissettikleri bundan nceki seimlerden ok farklyd nk, mevcut iktidarn artk bir alternatifi vard. Halk, kendisinin demokratik sistemdeki nemini kavram bir ekilde sandk bana gitmitir. 38 14 Mays 1950 seimde DP; 4.241.393 oy ile 408 milletvekili karrken, 27 yllk iktidar partisi CHP; 3.176.561 oy alarak 69 milletvekili ile TBMMye ana muhalefet partisi olarak girmitir. Millet Partisi ise 240. 209 oy ile bir milletvekili karabilmitir. 1-) DPnin 1950 Seimlerindeki Baarsnn Nedenleri DP, 1950 seimlerini kazanmasnn ardndan on yl sreyle iktidara geecektir. Bu iktidar salayacak ilk aama olan 1950 seimlerini, DP byk bir farkla kazanmtr. DPnin bu baarsnn ardnda; ona iktidar yolunu aan i ve d konjonktrn byk etkisi
39

37 38

a.g.e., s. 41. mit zda, (2004). Menderes Dneminde Ordu - Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, Boyut Yayn Grubu, 2. Basm, st., s. 19. 39 a.g.e., s. 19.

vardr. ok partili hayata geii ve DPyi iktidara getiren d artlar ikinci Dnya Savann yayd fikirler oluturmutu. 40 kinci Dnya Savann yapld dnemde tm dnya lkelerinde olduu gibi Trkiyede de ekonomik alanda sknt yaanmtr. Bu dnemde iktisadi hayat zerindeki devlet basks daha da artmtr. Sava dneminde devletin iktisadi yaps devleti kurallarla denetim altna alnmaya allmtr. 18 Ocak 1940da kabul edilen < Milli Korunma Kanunu > hkmete olaan st geni iktisadi yetkiler vermitir. 1939 ylnda balam olan ikinci be yllk kalknma dnemi, sava nedeniyle artm olan askeri harcamalar ve hammadde ktl dolaysyla iptal edilmitir. Savaa katlan btn dnya devletlerinde tarm retiminin durmas nedeniyle Trk tarm rnleri bu dnemde byk deer kazanmtr ve yksek fiyatlardan satlmtr. Trk rnlerindeki fiyat art ile birlikte ekonomi alannda lkede, nemli bir enflasyonist bask meydana gelmitir. Bu dnemde stanbulda tacirler, simsarlar ve acenteler by servet yapmlardr. Hkmet byk rant elde eden bu kesimden tam anlamyla vergi alamamtr, bu yzden de devlet ekonomisi sekteye uramtr. Bu duruma engel olabilmek amacyla CHP Hkmeti; varlk vergisini kard. Bu vergi iktisadi ve mali alanda sknt yaayan lkede, zaten yokluk ierisinde ezilen halkn zerine byk bir yk daha ykledi. 11 Ekim 1942de kabul edilen varlk vergisi, adaletli bir ekilde toplanamamtr. 41 kinci Dnya Sava ile birlikte dnya genelinde hakim olan ekonomik ve siyasal sistem, Trkiyede iki zmreyi n plana kard. Bunlar; tarm rnlerindeki muazzam fiyat artlaryla byk kazan salayan toprak aalar ile, sava sonrasnda deer kazanan Trk ihra mallarn, elinde tutan gayr-i mslim vatandalardr. Sava sonunda ktye giden devlet ekonomisini dzeltmek iin karlan vergi kanunu ile hkmet; toprak aalarndan, mal sahiplerinden ve kazandklar cret zerinden vergi deyen halktan, vergi almay amalyordu. Mevcut vergi sistemiyle; Byk toprak aalarndan, mallarnn yzde beinden fazla vergi alnamyordu. 1941 yl itibari ile limitet irketlerden alnmas planlanan vergi oran, irket karlarnn yzde 50si ile 70i arasnda deien byk rakamlardr. Toplumun dier kesimlerinden alnacak vergilerin oran ise, kurulacak vergi komisyonlarn kararlarna gre belirlenecektir. CHPnin uygulad bu adaletsiz vergi

40 41

Burak, a.g.e., ss. 38-45. Lews, a.g.e., ss. 295-296.

16

sistemine gre insanlar, din ve milliyetlerine gre ayrlyor, halktan alnan vergilerin orann da halkn etnik yapsna gre deiiyordu. 42 Ekonomik alanda liberalizm ilkesinin CHP hkmetleri tarafndan uygulanamamas toprak aalarn ve tccar kesimini DP saflarna katmtr. DPnin kurulmasn ve iktidara gelmesini salayan en nemli faktr, CHPye duyulan muhalefetin ok kkl ve yaygn hale gelmi olmasdr. Trkiyede CHPye kar muhalefet hareketi balca iki kaynaktan besleniyordu. Bunlarn birincisi; egemen snflarn artan iktidar arzusu, ikincisi ise; halkn basks artan CHP ynetimine kar hissettii yaygn bkknlktr. Halk sefalet iindeydi, kinci Dnya Sava, lke genelinde byk ktla neden olmutu, kyller jandarma basksndan ikayetiydi. Sabit gelirli memurlar, sava dneminin fiyatlar drt misline karmas neticesinde aresiz duruma dmtr. Bunun dnda lkede, CHPye muhalif kk gruplar da mevcuttu. CHP bu gruplara gre dini inanlarn yaamalarna kar kyordu. Gayr-i Mslim halk ta varlk vergisi gibi adaletsiz uygulamalardan ikayetiydi. Trkiyedeki ynetici kadro, batl devletlerdeki kurumlar Trkiyeye olduu gibi getirerek modernleileceini dnmtr. ok partili siyasal rejimin uygulanmaya allmasnda da ynetici kadronun bu dncesi etkili olmutur 43 DPnin 1950 seimlerindeki baarsnn en byk sebebi, byk halk kitlelerini kazanmasdr. 27 yllk iktidar partisi CHP, halk tarafndan eriilmez bir sekinler takm olarak grlyordu, Trk halknn byk ounluu bu partinin baskc ynetiminden bunalm vaziyetteydi. DP yneticileri halka karp onlarn iinden geldiklerini onlara gstererek biraz da poplist bir politika uygulayarak halk kazanmtr. DP; toprak aas, tccar, memur, gazeteci, renci, retim eleman vb. halk kitlelerinin arad taze kan olmutur. DPyi destekleyen dier bir kurum da, Trk Silahl Kuvvetleridir. Ordu mensuplar, maalarnn azl, terfi etmede karlatklar zorluklar vb. isteklerine ulaabilmek iin, 1950 seimlerinde DPyi desteklemiler, DPnin seimleri kazanmasnda byk bir rol oynamlardr. 44 14 Mays 1950 seimleri sonucunda ktidar koltuuna oturan DP ynetimi, cumhurbakanlna parti kurucularndan Celal Bayar, babakanla da, Adnan Menderesi semitir. 45

42 43 44 45

a.g.e., s. 297. Eroul, a.g.e., ss. 87-88. a.g.e., ss. 91-94 a.g.e., s. 98.

17

Birinci Menderes hkmetindeki bakanlar: Adnan Menderes ( babakan ), Prof. Muhlis Ete ( letmeler B.), Hasan Polatkan (alma B.), Tevfik leri (Ulatrma B.), Rkneddin Nasuholu ( ileri B.), Fuat Kpr (Dileri B.), Halil zyrk (Adalet B.) Refik evket nce (Milli Savunma B.), Halil Ayan ( Maliye B.), Avni Baman (Milli Eitim B.), Fahri Belen (Bayndrlk B.), Zht Velibee ( Ekonomi ve Ticaret B.), Prof. Nihat Reat Belge (Salk B.), Nuri zsan ( Gmrk ve Tekel B.), Nihat Eriboz (Tarm B.) 46 DPnin ilk kabinesini oluturan bakanlar, genel olarak kamunun tand kiilerden olumaktadr. Menderes, 1954 seimleri ile iktidarn perinledikten sonra, kabinesine tannmam olsalar bile inand isimleri de sokacaktr. 47 DPnin bnyesinde; demokrasi idealine bal gen idealistler, demokrasi idealine bal tecrbeli idealistler ve DPnin temsil ettii fikirlerle hibir ilgisi bulunmayan, sadece mevki iin bu partide bulunan ayr grup vard. Bu farkl zihniyete sahip siyasetiler, zaman zaman parti ierisinde gerilimi arttrmlardr. 48 DP ynetiminin ilk icraat orduya ynelik olmutur. 5 Haziran gn ordu mensubu bir albay; Adnan Menderese, baz askerler tarafndan DP aleyhine 8-9 Haziran tarihinde bir darbe hareketine giriilecei ynnde ihbarda bulunmutur. Zaten seim sonucunda CHP taraftar baz komutanlarn smet nn ile grtkleri bilinmekteydi. Durumu Celal Bayar ile mtalaa eden Menderes; ordunun st kademelerine ynelik bir tasfiye hareketine girime karar almtr. 49 DP hkmetinin ordunun st kademedeki komutanlarna kar giritii tasfiye hareketi dorultusunda; Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grmen grevinden alnarak yerine, Orgeneral Nuri Yamut; ikinci bakan Nuri Aksalurun yerine, Korgeneral ahap Grler getirildi. Orgeneral Salih Omurtak, Kazm Orbay ve Hakk Akouz ise emekliye sevk edildiler. Birinci, ikinci ve nc ordu komutanlar askeri urada grevlendirildiler. Deniz Kuvvetleri Komutan Mehmet Ali lgen ile Hava Kuvvetleri Komutan Zeki Doann grev yerleri deitirildi. Ordunun en st dzeyindeki komutanlarn yerlerinin deitirilmesinden baka birok albay ve yarbay da emekliye sevk edilmitir. DP ordunun ynetim kademesinde deiiklik yaparak, darbe korkusuna kar
46 47 48 49

a.g.e., s. 98. Samet Aaolu, (1967). Arkadam Menderes, Rek-Tur Kitap Servisi, st., s. 93. a.g.e., s. 63. Birand vd., a.g.e., s.56.

18

kendisini gvende hissedebilmitir. Ordunun ynetim kademesindeki baz subaylarn nnye sempati duyduklar biliniyordu. Ancak ordunun alt kademesinden DPnin phesi yoktu, nk byk ounluu DPliydi. 50 2-) Trke Ezan DP yneticilerinin seim kampanyalar srasnda kendilerine halk tarafndan gelen en byk talep; ezann yeniden Arapa okunmasdr. Trke ezan okunmas kanunu 1932 ylnda Atatrk tarafndan karlmtr. Kamuoyunun isteklerini dikkate alan DP hkmeti, 16 Haziran 1950 tarihinde meclisten geirdii kanunla Arapa ezan okunmas uygulamasna yeniden geilmesini salamtr. Bu kanunun kmas yalnzca muhalefet saflarnda deil, DP ierisinde de honutsuzluk yaratmtr; kanunun kmasn isteyen Menderes ile, askya alnmasn isteyen Bayar arasnda ksa sreli bir gerginlik meydana gelmise de, sonuta bu kanun karlmtr. 51 kinci Dnya Sava neticesinde dnyaya yaylan liberalizm ve demokrasi fikirlerinden beslenip, glenen ve iktidara gelen DP; sava sonrasnda iki kutba ayrlan dnyada batnn yannda yer alarak ABDye yaknlama politikas izlemitir. Zaten ABDde Trkiye ilikilerini gelitirmeyi 1946 ylndan itibaren dnmeye balamtr. DPnin bu politikasnn temellerini, yani batyla ortak hareket etme politikasnn temelleri, daha CHPnin son dnemlerinde Trkiyenin d siyaset politikas olmutur. DP dnemi ncesinde ABD, Trkiyeye, Truman Doktrini ve Marshal Yardmlarn yapmtr, ancak DPnin ynetimindeki Trkiye, batyla daha da scak ilikiler kuracaktr. 52 3-) Kore Sava 1950 Trkiyesinde d politikann en nemli gndem maddesini; bat dnyas ile ilikileri arttrmak ve Natoya (Kuzey Atlantik Savunma Pakt) katlmak oluturmutur. Trk hkmetleri bu amaca ulamak iin frsat kollamtr. Natoya katlmak iin beklenen frsat DP ynetiminin eline, 25 Haziran 1950 tarihinde gemitir. Kuzey Korenin Gney Koreye saldrs ile balayan Kore Sava, bu amalar iin bulunmaz bir frsat olmutur. 53

50 51 52 53

Eroul, a.g.e., s. 100. Birand vd., a.g.e., ss. 58-59. Lews, a.g.e., s. 312. Birand vd., a.g.e., s. 62.

19

ABDnin Kore Savana byk ilgi gstermesi sava, dou ve bat bloklarnn atmas haline dntrmtr. Savata Kuzey Koreyi sosyalist dou blou, Gney Koreyi ise liberal bat blou temsil ediyordu. Trkiyenin savaa mdahil olmasyla birlikte, lke genelinde Gney Kore lehine byk kampanyalar balatlmtr. Kore Sava, Trkiye Cumhuriyeti asndan milli bir dava haline gelmitir. Trk hkmeti, mttefiklerinin istei dorultusunda, kendi snrlarndan ok uzaklarda yaplan Kore Savana, General Tahsin Yazc komutasnda 4.500 kiilik Trk kuvveti gndermitir. Trk askeri, Korede kahramanca savam ve grevini yerine getirmitir. Fakat Trk askerinin baars ve dklen kanlar, Trkiyenin Natoya giriine yetmiyordu. nk Nato yesi lkeler, Trkiyenin Nato iin gerekliliinin henz farknda deillerdi. 54 Trk ve Yunan hkmetleri, gerek snrlarn gvence altna alabilmek, gerekse de bat ile ortak hareket edebilmek iin, Natoya girmek istiyordu, bunun iinde youn aba harcyorlard. Trk ve Yunan hkmetlerinin Natoya ilk giri bavurular, Natoya yalnzca Kuzey Atlantik Blgesi lkelerinin alnaca gerekesi ile reddedilmitir. Ancak bu lkelerin youn abalar ilerleyen zamanlarda neticesini verecektir. Sovyetler Birliinin Orta Douda etkin bir politikaya girimesi neticesinde; ABD ile Sovyetler Birliinin karlar atmaya balamtr. Bu durum zerine ABD orta dou politikasn deitirmi, bir orta dou lkesi olarak grd Trkiye Cumhuriyetini yanna ekmek istemitir. Trkiye Cumhuriyetinin Natoya katlmasn salayan bir baka etken de, DP yneticilerinin ABDli yneticilerle olumlu mzakereler yapmasdr. ABD tarafndan, ngiltere ve Fransa ikna edilmitir. Trkiye 18 ubat 1952 tarihinde Nato yesi olmutur. 1960 darbesinin yaplma nedenleri arasnda gsterilen Kore Savana katlma kararna, o dnemde Trkiyede hibir kurumun itiraz olmamtr. CHPnin tek itiraz, sava kararnn meclise danlmadan alnm olmasnadr. nk anayasaya gre, sava kararlar meclis tarafndan alnmaktadr.55 4-) DPnin lk Dneminde Basn ve Muhalefet ile ilikileri DP, iktidarnn ilk yllarnda gerek ana muhalefet partisi CHP ile gerekse de basn ile olan ilikileri lman bir hava ierisinde seyretmitir. ktidar ile muhalefet arasndaki ilikiler genel itibari ile 1954 ylnda bozulmaya balamtr. 1954 yl sonras gerginlikler kendisini, 1952 ylnda DP hkmeti tarafndan, cemiyetler kanununda yaplan deiiklikle
54 55

a.g.e., s. 63. a.g.e., s. 64.

20

gsterir. Hkmetin, cemiyetler kanununda yapt deiiklie gre, hibir siyasi parti devlete ait menkullerden pay almayacaktr. Ancak tek parti dneminde CHP, elindeki gayri menkulleri satarak para elde etmitir. CHP ynetiminden, devlete ait her trl kurum zerinden elde ettii gayr menkulleri devlet kasasna iade etmesi istenmitir. 1952 ylndaki bu istek nnnn Balkesir gezisi srasnda, DPli vatandalar ile, CHPli vatandalarn arasnn gergin olmas nedeniyle askya alnmtr. Bu baarsz giriim sonrasnda, DP hkmeti CHPnin mallar meselesini 1953 ylnda tekrar gndeme getirmitir. Bu mesele ile ilgili kanunun, meclisten gemesi de iki parti arasndaki gerginlii dorua karan ilk olaydr denebilir. Devri sabk yaratlmamas karar, DPnin iktidara geldiinde, milletvekilleri tarafndan oy birliiyle kabul edilmitir. Yani DP yrtecei siyasette, kendisinden nceki iktidarn uygulamalarn gndeme getirmeyecekti ve onlar sorgulamayacakt. CHPnin mallar iin karlan bu kanuna, muhalefetten ve DP ierisindeki muhalif bir gruptan protesto gelmitir. 56 ktidar ile muhalefet ilikilerini bozan bir dier hadise ise halk evleri meselesiydi; Atatrk halk evlerini, 1932 ylnda Trk halkn bilinlendirmek, Cumhuriyet rejimine halk adapte etmek, devrimlerin gerekliliini onlara retmek amac ile kurdurmutur. tek parti dneminde halk evlerinin finansmann devlet salyordu. Halk evlerinin ynetimi ve kontrol CHP tarafndan yaplyordu. Tek parti dneminde bu sistem normaldi ve yadrganamazd. ok partili rejimin hkm srd bir dnemde halkevleri CHPden alnp devlete iade edilmeliydi. Bu istek CHPden de destek grmtr. 57 DP hkmetlerinin ilk yllarnda uygulad, muhalefeti sindirme politikas olarak yorumlanan bir dier olaysa, Millet Partisinin kapatlmasdr. Millet Partisi, DPnin bnyesinden kopan bir partidir. 1953 ylnda bu parti ierisinde bunalm km, Hikmet Bayurun ban ektii krk kiilik milletvekili grubu partiden ayrlmtr. Gerekeleri ise bu partinin gericilik yapt ve rejim kart politika yrtt zerineydi. Bu iddialar zerine alan soruturmann salkl bir ekilde yrtlmesi iin Millet Partisi, 27 Ocak 1954 tarihinde kapatlmtr. 58 DP, siyasi alanda demokrasiyi, ekonomik alanda da liberalizmin uygulaycs olmutur. Liberal ekonomi modelinin uygulanmas ile doru orantl olarak DP, gerek yerli gerekse de yabanc sermayeyi tevik etmek amac ile bir dizi kanun karmtr. DP iktidar
56 57 58

zda, a.g.e., s.57. Eroul, a.g.e., s.151. a.g.e., s. 128-129.

21

ncesinde, 1947 ylnda, Trk hkmeti bir kararname karak yabanc sermayeyi tevik etmeye karar vermitir. 1950de yabanc sermayeyi desteklemek iin iki kanun karlmtr. DP ktidar ile birlikte ekonomik alanda hzl bir liberalleme abalar balam bu ama iin, < Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu > karlmtr. Bu dnemde bir de < Petrol Kanunu > karlarak, Trkiyede faaliyet gsteren yabanc yatrmclara ve Trkiyede yatrm yapmak isteyen yabanc yatrmclara, Trk yatrmcsna salanan her trl hak, muafiyet, ve tevikten eit oranda yararlanma hakk tannmtr. Yabanc yatrmcya ynelik gmrklerdeki her trl kstlama da kaldrlmtr. Ana sermayenin transferleri, tamamen serbest brakld. Yabanc sermayenin gerekli grd yabanc teknik eleman ve kalifiye personele gmrk muafiyetleri tannd gibi, yabanc irketlere, Trkiyedeki iletmelerinde kazandklar paray kendi lkelerine serbeste gtrme hakk verildi. Bu kanunlarn ilk adm, 1950 austosunda zel giriimi desteklemek zere Trk Snai ve Kalknma Bankasnn kurulmas ile atlmtr. 59 On yllk DP iktidarnn en baarl dnemi, 1950-1954 yllar arsndaki dnemdir. Bu dnemde DP Hkmeti tarafndan; Trkiye Cumhuriyetinin tarihinde o gne kadar benzerine rastlanlmayan bir kalknma hamlesi balatlmtr. Bu dnemde hzl bir sanayileme balam, halkn refah seviyesi artrlm, sosyal adalet ynnde admlar atlm, memleketin her tarafnda yollar, barajlar, fabrikalar kurulmu, tarm modern aletlerle yaplmaya balanm ve memleketin her taraf antiyeye dntrlmtr. 60 DP hkmeti, hzla topraksz kyly topraklandrma hareketine girimitir. DPnin iktidar ncesinde topraksz 16.000 aileye 75.000 dnm toprak verilirken, DPnin ilk ylnda 43.000 aileye 2 milyon dnm toprak verilmi, 1950 maysnda Trkiyede, 6600 traktr varken, 1952 maysnda traktr says 25.000e ulamtr. iftiye verilen kredi rakam, 1950de 412 milyon iken, 1952de 820 milyon liraya ykseltilmitir. 19451949 arasndaki drt ylda hububat ekim alan 7 milyon 500 bin hektar iken, bu rakam 1951 sonunda 9 milyon hektara kmtr. 1950de 305 bin hektar olan pamuk ekim alan, bir ylda 642 bin hektara ulamtr. 1949da 1 milyon 240 bin ton arpaya retimine karlk 1951 sonunda 2 milyon 700 bin ton arpa retilmi, 1949da 58 bin ton pirince karlk, 1951 sonunda 70 bin ton civarnda bir retim salanmtr. 61

59 60 61

a.g.e., ss. 134-136. Aaolu, a.g.e., s. 108. a.g.e., ss. 108-109.

22

DPnin ilk drt ylnda sosyal alanda; iilere cretli hafta tatili hakk verilmi, ii sigortalarnn oran arttrlm, yeni hastahaneler alm ve iilerin sendika kurmalarna izin verilmitir. Enerji alannda; termik ve hidroelektrik santralleri kurulmu, Saryer, Demirkpr, Seyhan ve Hazar barajlarnn yapmna balanm. Hirfanl Barajnn yapm tamamlanm, atalaz Santrali bytlm ve lkenin muhtelif yerlerinde birok fabrika kurulmutur. DP iktidarnn ilk drt ylnda o gne dek grlmeyen bir kalknma hareketi gerekletirilmitir ve halk o dnemde yksek bir refah seviyesine ykseltilmitir. DP, halkn sevgilisi haline gelmitir. 62 B. 1954 1957 DNEM DP iktidar, ilk drt ylnda yaratt olumlu hava neticesinde 1954 seimlerine ok daha gl ve kendisinden emin bir ekilde girmitir 2 Mays 1954 tarihinde gerekletirilen seimlerin sonucu, DP asndan byk bir zafer ile neticelenmitir.
Her alanda gerekletirilen baarlarn heyecan o kadar ba dndrc olmutu ki, 1954 seimleri sonucunda DP, TBMMde sanki tek parti haline geldi. Geri 1954 seimlerinde Halk Partisi de nemli bir oy almt. DP bu seimlerde, 4 milyon 100 bin oy ile 488 milletvekili kard. CHP ise ald 3 milyon 500 bin oy ile ancak 31 milletvekili karabildi. Aslnda CHP 1950 Seimlerine gre 304 bin daha fazla oy almtr. DP ise genelde 375 bin oy kaybna uramtr. 63

DP 1954 seimlerinde CHPye kar ezici bir stnlk salayamamasna ramen, meclisteki milletvekili says bakmndan CHPye kar byk bir ounluk salamtr. Bu durumun nedeni; seim sonularnn ounluk esasna gre belirlenmesidir. 1954 seimlerinin sonucunda, DPliler adeta bir zafer sarhou olmular, kaybettikleri oylar veya CHPnin kazand oylar tartp, mtalaa edememilerdir. 64 1954 yl itibari ile, DP ynetimindeki Trkiye Cumhuriyeti skntl bir dneme girmitir; Trk ekonomisi tehlike sinyalleri vermekte, d ticaret a da byme eilimindeydi. Seim propagandalarnda DP tarm rnlerine yksek fiyatlar vermi, daha sonra bu fiyat artlar, yksek enflasyon oranna sebep olmutur. D ve i bor demelerinde gecikmeler balamtr. DP hkmeti ekonomiyi, ABDden ald d borlar ve krediler zerine ina etmitir. 1954 seimlerinin hemen akabinde babakan Adnan

62 63 64

a.g.e., s. 111. Aydemir, a.g.e. s. 225. a.g.e., s. 226.

23

Menderes 300 milyon dolarlk kredi isteiyle ABD gezisine km, ancak 30 milyon dolarlk kredi ile Trkiyeye dnmek zorunda kalmtr. 65 1954 ylnda ekonomik alanda su yzne kan skntlar, ksa bir srede kendisini siyaset sahnesinde de gstermitir. DP, 1954 seimlerde kendisine oy vermeyen blgeleri cezalandrmtr. Seimlerde DPye oy vermeyen Malatya ikiye ayrlarak, Adyaman ehri kurulmutur. Yine DPye oy vermeyen Krehir ile yaplmtr. Ekonomik alandaki skntlara, DPnin baskya varan siyaseti de eklenince lkede 1950-54 yllar arasndaki olumlu havay birden tersine dnmtr. DPnin, ana muhalefet partisi ve kamu ile olan ilikileri de gerginlemeye balamtr. 66 1954 yl itibari ile lkenin ierisinde bulunduu olumsuz ortam neticesinde, devleti oluturan tm kurumlarda DP hkmeti aleyhine honutsuzluk olumaya balam, 1960 darbesinin daha alt sene ncesinde, darbenin liderlerinden Orhan Kabibay ve Dndar Seyhan, kendi aralarnda DPye kar ihtilal yemini etmilerdir.67 Kuruluundan itibaren DPye byk bir sempatiyle bakan ve 1950 seimlerinde onu destekleyen ordunun bir kesimi; ezann yeniden Arapa okunmas kararnn alnmas, ordunun byk kesiminin byk sempati ile bakt smet nnye DP lilerin satamalar gibi nedenler orduyu DPye kar soutmutur. 68 DP hkmetinin, ABD ile kurduu yakn ilikiler neticesinde. ABD Trkiyeye kar bir dizi yardm program uygulamtr. Marshal Plan ve Natoya katl neticesinde, ABDli yetkililer, Trk askerlerine ynelik eitim programlar yrtmlerdir. Yabanc askerlerin kendilerine emir vermesini kabullenemeyen Trk subaylar bu durumdan ikayetiydiler. Ayrca DP hkmeti, askeri ve sivil yargnn birletirilmesi ynnde bir dzenlemeye girimek istemekteydi. Bu istek orduyu rahatsz etmitir. Ordunun honutsuzluunu gren Menderes tasary ekmek zorunda kalmtr ve Milli Savunma Bakann grevden almtr. 69 1954 ylnda ordu iten ie kaynyordu. Bazen bir kanun, bazen bir sz, bazen de kk bir hareket bu kaynamay su yzne karyordu. Klalarda gizliden gizliye ihtilal hazrlklar yaplyordu. Menderes hkmetinin ise, ordu ierisindeki bu kaynamadan
65 66 67 68 69

Birand vd., a.g.e., s. 74. a.g.e., s. 75. a.g.e., s. 76. a.g.e., s. 77. a.g.e., ss. 77-78.

24

haberi yoktu, orduda yaplmas planlanan reform almalarndan da vazgeilmiti ve 1954 sonunda hkmet orduyla deil, gnlk siyasi olaylarla ilgilenmeye balamtr. 1954 ylnda orduya kar nlem almayan hkmeti, ok daha zor geecek bir yl bekliyordu. 1955 yl, Adnan Menderes ve hkmetinin geirecei en zor yl olacaktr. 70 DP iktidarnn ilk yllarnda, basn ve CHP ile olan ilikileri, lman bir hava ierisinde seyrederken, nnnn damad Metin Tokerin, sahibi olduu Akis Dergisinde:

kedi olmaynca fareler cirit atar - bal ile yaynlanan haberi yznden, bir daha

dzelmemek zere bozulmutur. Menderesi eletiren bu yaz, Menderesin ABD gezisi srasnda kaleme alnmtr. Bu gezi srasnda kendi parti gurubu da, Adnan Menderesi eletiren szler sarfetmitir. 1955 ylnda CHP taraftar muhalif gazeteler, DP aleyhinde yaynlarn sklatrmlardr. Bu yaynlar genellikle, DPli bakanlar hakkndaki yolsuzluk haberlerinden oluuyordu. 71 Bu arada DPnin kendi ierisinde de muhalif bir kanat domutur. Ban Sabri elikban ektii ve ounluunun 1954 seimleriyle meclise girdii bu 11 kiilik milletvekilinin parti genel kurulundan istekleri; DPli bakanlar hakknda yolsuzluk haberi karan gazetelere, sulamalarn ispat etme hakk verilmesidir. Parti genel kurulu ise, muhalif kanattan bu ynergelerini ekmelerini istemitir. Ancak muhalif kanat bu ynergesini ekmedi. Sonuta, DP ierisinde muhalefet bayran aan bu 11 muhalif milletvekili DPden ihra edildi. Bu 11 milletvekiline destek amac ile 8 milletvekili de DPden istifa etmilerdir. DPden ayrlan bu 19 milletvekili daha sonra, Hrriyet Partisini kurmulardr. Parti ierisindeki bu muhalefet, DPye ar bir darbe vurmutur. 72 DP iktidarnn ilk drt ylndaki byk baarsnn sebepleri arasnda, 1950-1954 yllar arasnda, iklim koullarnn elverililii byk rol oynamtr. Bu durum sa ekonomisi byk lde tarm sektrne dayanan lkede bolluk grlmesini salamtr. Ancak 1954 ylnda yaanan kuraklk nedeniyle, lkede tarm sektr byk zarara uramtr. Daha bir yl ncesine kadar, birok rnn retiminde dnya sralamasnda girilmiken 1955 ylnda ABDden buday ithal eder hale gelinmitir. Trkiyenin sanayisi byk lde ABDden alnan kredilere dayanyordu. Ancak ekonomik dengenin bozulmas yznden, Trkiyenin ABDden ald krediler de kesilmitir. Trkiyede sanayi durma noktasna gelmi, lkede dviz sknts ve ktlk meydana gelmitir.
70 71 72

a.g.e., s. 81. a.g.e., s. 83. Eroul, a.g.e., ss. 180-181.

25

Karaborsa ortamnn lkeye hakim olmas vb. skntlar neticesinde, drt ylda lke geneline hakim olan refah, istihdam, ve huzur ortam, lke genelinde birden yok olma noktasna gelmitir. 73 1-) 6 7 Eyll Olaylar Trkiyede 1955 yl ile beraber, ekonomik ve siyasal alanlarda ba gsteren huzursuzluk ortam devam ederken. Trkiye Cumhuriyetine, ite ve dta saygnln kaybettirecek bir olay meydana gelmitir. Trk ve Yunan hkmetleri arasnda ihtilafa neden olan Kbrs meselesi Londrada bir konferansta grlmektedir. Trk tarafn bu konferansta, D leri Bakan Fatin Rt Zorlunun bakanln yapt heyet temsil etmitir. Londradaki grmelerin devam ettii srada, 6 eyll sabah Ekspres Gazetesinde kan aslsz bir haber her eyi alt st etti. Bu habere gre, Atatrkn Selanikteki evine Yunanllarca bomba atlmt. Bu haber doruluu bile aratrlmadan, D leri Bakan Fatin Rt Zorlu tarafndan, Londradaki kongrede kullanlmaya allmtr. 74 Bu haberin Trkiyede yaylmas ile birlikte, provokatrlerin de etkisiyle, stanbuldaki niversite rencileri: Kbrs Trktr Trk kalacak sloganlar ile eylem yapmlardr. Ayn gnn akamnda ise, yamalam ve kiliselerini tahrip etmilerdir. 75 Provokatrlerin kkrtmalar ile rndan kan olaylar nlenemez bir hal almtr. Hkmet olaylara kar nlem alabilmek iin, stanbulda sk ynetim ilan etmi ve rfi idare ynetimi kurmutur. 6-7 Eyll olaylarnda ihmalleri olduu dnlen; leri Bakan Namk Gedik ve stanbul valisi Fahrettin Kerim Gkay grevden alnmtr. 6-7 Eyll olaylar Trkiyeye ite ve dta kt bir imaj vermitir. Bu olay DP ierisinde varolan huzursuzluk ortamn iyice arttrmtr. Partinin kurucularndan olan Fuat Kprl, bile Adnan Menderes hkmetine kar muhalefete girimitir. 76 1955 yl itibari ile DP meclis grubu, Menderese ve hkmetine kar arln koymaya balyordu. Parti grubu artk Menderesten korkmuyordu ve hkmete kar sert
73 74 75 76

koz olarak

stanbulun muhtelif yerlerinden

stiklal

Caddesine akan binlerce insan, Beyolundaki aznlk vatandalarn evlerini ve iyerlerini

a.g.e., ss. 141-145. Birand vd., a.g.e., s. 85. a.g.e., s. 86. Eroul, a.g.e., s. 178.

26

bir muhalefete giriiyordu. DP grubu; haklarnda yolsuzluk iddialar bulunan, Maliye Bakan Hasan Polatkan ve D leri Bakan Fatin Rt Zorluyu istifa ettirdiler. Parti ierisindeki bu kargaa neticesinde btn bakanlar Adnan Menderese istifa dilekesi vermitir. Bu olaylar zerine, Adnan Menderes, istifasn Celal Bayara vermeye hazrland srada, DP milletvekili Mkerrem Sarol, - Sarol forml - olarak siyasi tarihe geecek teklifi ile Menderes hkmetini ipten almtr. Sarolun formlne gre, Menderes krsye kacak ve gruptan kendisi iin gven oyu isteyecekti. DP grubu, krsde ateli bir konuma yapan Menderese gvenoyu verdi. Celal Bayar da hkmeti kurma grevini yeniden Adnan Menderese verdi. 77 Bir sre sonra Fuat Kprl, kurucusu olduu partiden istifa etti ve DPye kar muhalefet hareketine giriti. Bulduu forml ile Menderesi kurtaran Mkerrem Sarol ise, hizipilik yapt gerekesiyle partisinden ihra edildi. Bu gelimeler Menderesi ve DPyi zor gnler beklediinin habercisiydi. Adnan Menderes artk siyaset arenasnda yalnz kalmt. DPli bakanlar parti grubundan gvenoyu alamam, yalnz kendisi alabilmitir. Menderes kabinesini yitirmitir, parti grubuyla da aras almtr. Ordu ise siyasi arenadaki bu son olaylardan son derece tedirgindir. Menderes tm bu olumsuzluklarn ortasnda yalnz bana kalmtr. 78 Siyasetteki olumsuz gelimeler neticesinde Adnan Menderes, hkmetine kar yaplacak darbe giriiminden iyice phelenmeye balamtr. Menderes ana muhalefet partisi CHPyi de ihtilalci metotlar kullanmakla suluyordu. Bu dncelerini 10 Nisan 1956 tarihli Antep mitinginde aklayan Menderes; kendisini ve hkmetini savunmak amacyla yeni kanunlar karacan aklamtr. Menderes, hkmetine kar giriilecek darbe hareketinden korunmak iin bir dizi tedbire giriti, bu dorultuda DP hkmetinin ilk hedefi yarglar oldu. Adalet Bakanl ald bir kararla on alt yargc emekliye sevk etti. Bu yarglarn arasnda, Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay bakan da vard. 79 Devleti oluturan btn kurumlar karsna alan Adnan Menderes, kendisini ve hkmetini korumak amac ile, bu kurumlara ynelik sert tedbirler almtr. Bu tedbirlerin en nemlisi basna ynelik olandr. Basn; kuruluundan, muhalefetine ve iktidarnn ilk yllarna kadar DPnin yannda yer almtr. Ancak 1954 seimleriyle birlikte basn, muhalefet tarafna gemitir. Muhalif gazeteler ve dergiler DP hkmetini youn bir
77 78 79

Birand vd., a.g.e., s. 86. a.g.e., s. 89. a.g.e., s. 91.

27

ekilde eletirmitir. Hkmet, basn susturabilmek amac ile, 1954 ylnda kard basn kanununa iki madde daha ekleyerek, basn kendi aleyhinde yayn yapmaktan men etmek istemitir. Bu kanun ile beraber Metin Toker, lk Arman, Beyhan Cenki vb. gazeteciler Ankara Cezaevine girmilerdir. DPye muhalefet yapan bir dier kurum da niversitelerdi. DP hkmeti tarafndan niversitelerde siyaset yaplmasn engellemek iin tedbirler alnd. Siyasete alet edilen bir dier kurum olan ii sendikalar da hkmet tarafndan bir ok ilde 1957 nisannda kapatlmtr. 80 Hkmetin karsndaki en byk g olan CHP, DP hkmeti tarafndan, btn kurumlar iktidara kar kkrtmakla sulanyordu. DP hkmeti, CHPye ve dier muhalefet partilerini susturabilmek amac ile, Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununu kard. Bu yasaya gre; bundan sonra siyasi partiler hkmeti protesto amal gsteri yapamayacakt. Bylece meydanlar muhalefet partilerine kapatlm oluyordu. Bu kanundan ilk zarar gren siyaseti, CHP genel sekreteri Kasm Glektir. Kasm Glek, Karadeniz gezisi srasnda tutuklanp alt ay hapse mahkum edildi, daha sonra, Cumhuriyeti Millet Partisinin bakan Osman Blkbann, meclise hakaret ettii gerekesiyle, dokunulmazl elinden alnmt ve alt ay hapse mahkum edilmiti. 81 C. 1957 1960 DNEM 1957 seimlerine yaklalan dnemde, Trkiyede muhalefet partiden oluuyordu. Bu muhalefet partileri; nnnn CHPsi, Osman Blkbann bakanln yapt Cumhuriyeti Millet Partisi ve Fevzi Ltfi Karaosmanolunun bakanlndaki Hrriyet Partisidir. Bu parti 1957 seimlerinde DPye kar birleme karar almtr. Ancak DP Hkmeti kendisine kar hazrlanan bu ittifak hareketini engellemek iin, mevcut seim yasasn deitirerek yeni bir seim yasas karmtr. Ayrca muhalif partilerin birbirleriyle anlaamamas da bu admlar sonusuz brakmtr. DPnin kard yeni seim yasasna gre; bir siyasi partiden ayrlan milletvekili, alt ay sre gemeden baka bir siyasi partiye geemiyordu. Bu madde ile amalanan ey; Fuat Kprlnn seimlerde DPye rakip olmasn engellemekti. 82

80 81 82

Eroul, a.g.e., ss. 192-193. a.g.e., ss. 194-196. a.g.e., ss. 197-199.

28

1957 seimlerinin kampanyalar, bu siyasi siyasi yaamndaki ilk erken seimdir. 83

ortamnda yaplmtr. Cumhuriyet

tarihinin en sert seimlerinden birisi 1957 seimleri olmutur. Ayrca 1957 seimi Trk

27 Ekim 1957deki seimi DP kazanmtr. DP bu seimde ciddi bir oy kaybna urayarak ilk kez yzde ellinin altna dmtr. DP oylarn; % 47.3n (4.372.621) alarak 424 milletvekili karmtr. CHP ise oylarn % 40.6sn (3.753.196) alarak meclise 178 kiili bir grup sokuyordu. CMP %7 (652.054) ile drt milletvekili, HPde % 3.8 (350.597) oy ile drt milletvekili karmtr.
84

1957 seimlerine, tpk 1946 seimlerinde olduu gibi muhalif kesimlerin byk tepkisi ve itirazlar olmutur. Ancak bu kez itiraz eden DPliler deil, CHPlilerdir. 1957 seim kampanyalarnn sertlii, seimlerin sonucunda da sertlik ortamna neden oldu. Kayseri, Antep, Giresun, Samsun ve anakkalede seim sonularn protesto eden muhalif halk kitleleri sokaklara dkld ve olaylar kard. Hkmet olaylar yattrmak iin sert tedbirlere bavurdu. 1957 seimlerini protesto eden muhalif kesimler, tpk DPnin 1946 seimlerinde yapt gibi seimlerde usulszlk, iddet ve bask uygulandn iddaa etmilerdir. 85 1-) 9 Subay Olay DP hkmetine kar planlanan darbenin gerekletirilebilmesi iin TSK bnyesi ierisinde birok rgt kurulmutur. Bu rgtler kk rtbeli subaylardan oluuyordu. Ordu ierisindeki bu rgtler giriecekleri hareket iin kendilerine hatr saylr bir lider bulma gereksinimi hissetmilerdir. Cuntaclar ilk olarak smet nn ile grmler, ancak olumsuz cevap almlardr. 86 Cuntaclarn liderlerinden Faruk Gventrk, orduya yaknl ile bilinen, Milli Savunma Bakan Semi Ergine, yapacaklar darbenin liderliini teklif etmitir. Semi Ergin bu teklifi kabul etmemitir, ancak Ergin cuntaclar ikayet de etmeyerek safn belli etmitir. Bu srada Samet Kuu adl bir binba, Adnan Menderese, darbe hazrlnda bulunan 9 subayn ismini ihbar etmitir. Bu isimler arasnda, Faruk Gventrk ile beraber albay drt binba ve bir de yzbann da ismi vard. Milli Savunma Bakan emi
83 84 85 86

Birand vd., a.g.e., s.94. zda, a.g.e. s. 95. Eroul, a.g.e., s. 202. a.g.e., s. 220.

29

Erginin cuntaclar hkmete ikayet etmemesi, DP Hkmeti ierisinde kopukluk ve fikir ayrlklar olduunu gstermektedir. 87 Darbe ihbar alndktan sonra Celal Bayar bakanlnda bir kriz masas kurulmutur. Darbeci olmakla sulanan 9 subay, alt aylk bir yarglama sonucunda susuz bulunmu ve beraat etmitir. hbar yapan Samet Kuu ise 2 yl hapis cezasna arptrlmtr. Cumhurbakan Celal Bayar hareketlerini pheli bulduu emi Ergini istifaya zorlamtr ve Milli Savunma Bakanlna Adnan Menderesin ocukluk arkada olan Ethem Menderes getirilmitir. 88 9 subay olay ile, yaklaan hkmet darbesinin ayak sesleri duyulmaya balamtr. DP hkmetinin kendisine kar giriilmek istenen hareketten habersiz olduu dnlemezdi, ancak ordunun st dzey komutanlarnn DPli yneticilere olan ballk szlerinin de etkisiyle, kendilerine kar byle bir hareketin yaplamayacan dnmlerdir. Adnan Mendereste btn srarlara ramen ordunun zerine gitme teklifini reddetmitir. 89 2-) Irak Devrimi Trkiye Cumhuriyeti Devleti, kurucusu olduu Badat Paktnn 15 Temmuz 1958 tarihli toplantsna ev sahiplii yapacakt. Pakt yesi lke temsilcileri Trkiyeye arlmt. Irak kral Faysal ile babakan Nuri Sait, Trkiyeye gelmek zere hazrlandklar srada darbeye maruz kalmlardr, Irak Karal ve Babakan ihtilalciler ve halk tarafndan feci bir ekilde ldrlmtr. Bu ihtilal sonucunda Irakta cumhuriyet rejimi ilan edilmitir. 90 Irak Devriminin Trkiyeye etkisi iki ynde olmutur. Devrim sonucunda DPnin ortadou politikas sekteye uramtr. Dier etkisi ise bu ihtilal DPlileri ve Menderesi psikolojik ynden derinden etkilemitir. Iraktaki ihtilalden sonra Trkiyede ihtilal ve daraac szleri DP muhalifi kesimlerce ok sylenir olmutur. 91

87 88 89 90 91

Aydemir, a.g.e., s. 211. Birand vd., a.g.e., s. 100. a.g.e., s. 101. Eroul, a.g.e., s.222. a.g.e., ss. 222-223.

30

3-) lk Hedefler Beyannamesi CHP ynetimi, 9 Eyll 1957 tarihinde yaplan 13. kurultaynda ald kararla; dier muhalif partilerle ibirlii yapma karar almtr. Cumhuriyeti Millet Partisi Hrriyet Partisinin yneticileri, 4 Eyll 1957 tarihinde bir bildiri yaynlayarak CHP ile ortak hareket edileceini bildirmitir. CHPnin 13. kurultayna, CMP ve HPnin temsilcileri de katlmtr. DP ise muhalefetteki bu g birliine engel olmak amac ile; 11 Eyll 1957 tarihinde seim yasasn deitirmitir.92 CHPnin DP ktidarna kar uygulad sert muhalefet, 1960 Darbesine doru iddetini arttrarak devam ediyordu. CHP, 12-15 Ocak 1959 tarihinde yaplan on drdnc kurultaynda, muhalif siyasetine bir yn vermitir. Bu kurultay sonunda CHP ynetimi, DPye kar yrtecei siyaseti artk savunma yaparak deil, tm iddetiyle saldrarak yrtme karar almtr. 93 lk hedefler beyannamesi, bu kurultayda kabul edilmitir. Muhalefet hkmetten istediklerini on madde olarak, ilk hedefler beyannamesinde sralamtr. Bu istekler; Partizanln kaldrlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinden baka ikinci bir meclisin kurulmas, seimlerin adaletli yaplmas, yarg alannda, bir yksek yarglar kurulu oluturulmas, devlet memurlarna mahkemeye bavurma hakk verilmesi, basn hrriyeti ve niversite zerkliinin salanmas, sosyal adaletin temin edilmesi, ve yksek iktisat urasnn oluturulmasdr. CHP kurultaynda, ilk hedefler beyannamesinin kabul edilmesinden sonra, muhalefet partileri bilemitir ve smet nnnn sylemleri daha da sertlemitir. DPliler bu sert sylemlere ayn ekilde karlk verince, muhalefet ile iktidar arasndaki iliki iyice gerginlemitir. 94 DP hkmeti, muhalefetin gler birlii ve ilk hedefler beyannamesini kabul etmesi zerine, buna misilleme olarak ilk bata stanbulda, daha sonra da yurdun drt bir yannda vatan cephelerini meydana getirmitir. Bylelikle lke apnda bir tarafta g birlii ocaklar bir tarafta da vatan cephesi ocaklar kurulmu oldu. Bylelikle halk iki kutuba ayrlm oldu ve birbirine lesiye husumet besleyen iki ayr halk kitlesi olutu. Bu durum karde kan dkmeye adayd. 95

92 93 94 95

Belge net (2006), CHP Kurultaylar, http://www. belgenet.com/parti/chpkurultay.html(10 05 2006) Eroul, a.g.e., s. 227. a.g.e., ss. 229-230. Birand vd., a.g.e., s. 110.

31

4-) Menderesin Uak Kazas 16 ubat 1959 tarihinde, Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas ile ilgili anlamay imzalamak iin ngiltereye giden Adnan Menderesin ua dmtr. Kazay hafif yaralarla atlatan Menderes, yurda dnnde mthi bir kalabalk tarafndan karlanmtr. Bu kalabaln ierisinde ana muhalefet lideri smet nnnn de bulunmas gergin olan siyasi ortam yumuatmtr. 96 Adnan Mendereste grd bu ilgiden dolay, ierisinde bulunduu

huzursuzluktan geici olarak kurtulmutur. CHP ile ilikilerin yumuamas Adnan Menderesi ok mutlu etmiti ve nnye nezaket ziyareti yapmaya karar verdi. Ancak, DP ile CHP arasndaki lman havadan rahatsz olan Celal Bayar, bu ziyaretin yaplmasna engel olmutur. Bylelikle siyasetteki lman havann devam etmesi ans ortadan kaybolmu, nn yeniden sertlik politikasna girimi ve lkede geri dnlmez bir yola girilmitir. 97 D. HT LAL SREC 1-) Uak Olaylar Adnan Menderesin uak kazas geirmesinin ardndan, lke siyasetinde oluan lman hava ksa bir srede dalmtr. CHPliler, byk taarruz adn verdikleri bir propaganda faaliyetini iktidar aleyhine balatmlardr. Bu ama dorultusunda yurt genelinde byk bir propaganda gezisi dzenlemeye karar vermilerdir. CHP kafilesinin yapaca yurt gezileri, smet nnnn isteiyle; nn Savalarndaki gzergahtan balatlmtr. Bunda ama halkn ilgisini uyandrmaktr. CHP kafilesi 46 milletvekili, partililer ve gazetecilerden oluuyordu. Kafile, ilk dura olan Uaka hareket etmeden daha Ankarada olaylar balamtr. 29 Nisan 1959 tarihinde gidilen Uakta, CHPliler ile DPliler arasnda iddetli atmalar olmutur. 98 Ertesi gn Manisaya hareket iin istasyona hareket eden CHP kafilesinin yolu DPlilerce kesilmitir ve iki grup arasnda tartma balamtr. Tartma srasnda, smet nnnn kafasna bir ta isabet etmitir. nn, kalabal yararak CHP kafilesine yol aabilmitir. smet nn Manisada hkmet aleyhine ok sert bir konuma yapmtr. Bir sonraki durak olan zmirde bir konuma yapmay planlyordu. Ancak zmir valisi, leri
96 97 98

Eroul, a.g.e., s. 229. Birand vd., a.g.e., s. 107. Eroul, a.g.e., s. 231.

32

Bakanlndan ald emirle, zmirde siyasi parti propagandas yapmay yasaklayan bir karar almtr. Bu nedenle nn, zmirde konuma yapamamtr. 99 CHP kafilesi stanbula geldikten sonra Topkap civarndan geerken, bir gurup DPli nnnn arabasna tacizde bulunmutur. Bu tacizciler, orada tesadfen bulunan bir binba tarafndan datlmtr. 100 2-) Kayseri Olaylar smet nnnn olayl gezilerinin en nemlisi, Kayseri gezisidir. Bu gezinin bir ay ncesinde, Kayserinin Yeilhisar ilesinin Tarm Kredi Kooperatifinde yaplan seimi CHPlilerin kazanmasyla olaylar balamtr. CHP ile bakan ile DPli belediye bakan arasndaki tartma birbirlerine silah ekmeleriyle sonulanmtr ve iki taraf mahkemelik olmutur. CHP ynetimi, Yeilhisar olaylarn bir de kendisi sorgulamak istemitir. Kayseri valisinin kentte havann gergin olmas gerekesiyle kente gelinmemesini bildirmesine karlk, CHP heyeti Kayseriye gitmitir. 101 Kayseriye 32 km mesafedeki Himmetdede stasyonuna gelindiinde nnnn treni durdurulmutur. Kayseri vali yardmcs, il jandarma komutan ile birlikte, nnnn yanna gelmiler ve geri dnmesini istemilerdir. nn bu teklifi kabul etmemitir. Bu arada olay yerinde grevli subaylar, nnye sayg gstermilerdir, bir stemen nnnn elini pm ve dier subaylar da bunu takip etmilerdir. Bu operasyonu dzenleyen milli emniyet mfettii askeri birliin komutanna gvenmeyerek yeni bir komutan gnderilmesini istemitir. Askerlerin nnye gsterdii ilginin de etkisiyle, CHP kafilesinin ehre giri izni verilmitir 102 smet nn, Kayseri il kongresinde konuma yaptktan sonra dnte Yeilhisara uramay dnm, Yeilhisar yolunun barikatlarla evrili olduunu grnce buraya uramaktan vazgemitir ve yannda bulunan heyeti buraya yollamtr. Kayseri olaylar, Trk Silahl Kuvvetlerinin tarafn gstermesi bakmndan nemlidir. Kayseri olaylar gerek Cumhurbakan Bayar, gerekse de hkmeti telaa drmtr. 103

99 100 101 102 103

a.g.e., s. 232. Birand vd., a.g.e., s. 110. Tevfik andar, (2000), Trkiyenin Demokrasi Tarihi, mge Kitabevi, 2. bask, Ankara, s.80. a.g.e., s. 80. Sabiha Bozba, (1974), htilaller ve Darbeler Tarihi, Cem Yaynevi, st. ss. 692-693.

33

Menderes, Bayara olaylarla ilgili 28 Mart 1960ta yazd mektupta; Kayseri olaylarnn ve meydana gelen dier olaylarn tamamen CHPlilerin bann altndan ktn belirtmitir. Menderes mektubunda, CHPlileri ihtilal rtkanl yapmakla sulamtr. Olaylarn bouna bytldn belirten Menderes aslnda olaylarn kk apl olduunu belirtmitir.104 Kayseri olaylarnda ordu ilk kez tavrn ortaya koymutur. TSK mensuplar kendilerine verilen grevi yerine getirmeyerek, smet nn tarafnda olduklarn hal ve hareketleri ile belli etmilerdir. Ordu mensuplarnn bu hareketleri, DP yneticilerini tedirgin etmitir ve nnnn ordu ile ortaklaa bir ihtilal hazrlad ierisinde olduunu dnmeye balamlardr. DPlileri bu fikre ynelten dier bir olaysa, nnnn evinin o sralarda baz komutanlar tarafndan ziyaret edilmesidir. DP meclis grubu CHPnin seim d yollarla iktidara gelmek arzusunda olduunu dnyor. CHPyi, silahl hcre rgtleri kurmak, orduyu hkmet aleyhine kkrtmak ve bir ihtilal hazrl ierisinde olmakla suluyorlard. 105 3-) Meclis Tahkikat Komisyonunun Kurulmas DP, lke ynetiminde kaybettii otoritesini yeniden kazanmak, ve kendisine kar olan btn muhalif unsurlar susturmak amac ile, DP meclis grubunda 12-15 Nisan 1960 tarihinde yapt iki toplantyla, Tahkikat Komisyonu kurulmasna karar vermilerdir. Bu komisyonun kurulmas ynndeki nergeyi, DP Denizli milletvekili Baha Akit ve Bursa milletvekili Mazlum Kayalar hazrlamtr. Bu iki milletvekilinin nergesinde, 15 kiilik bir meclis tahkikat komisyonunun kurulmas isteniyordu. Bu tasarda; DPnin iktidara halk tarafndan getirildiini, ve iki seimdir de onu iktidarda tuttuunu ve artk halkn tek parti dnemindeki basky yaamak istemediinden dolay, DPye byk ilgi gsterdii belirtilmitir. CHP ise, halkn kendisini tasfiye ettiini kabul etmek istememektedir. Seimle baa gelemeyeceini anlayan CHPliler lkeyi karklk ve gayri meru yollara sokarak iktidar yeniden elde etmeye almaktadrlar. Mevcut hkmetin tm ihtarlarna ramen, CHPliler bu yanl yoldan dnmemilerdir. CHPnin bu kanun d eylemleri ve ykc faaliyetleri, bir ksm basn tarafndan da destek grmektedir. Muhalefet ve basn, orduyu ve lkeyi oluturan dier kurumlar DP hkmeti aleyhine kkrtmaktadr. 106

104 105 106

zda, a.g.e., s. 139. Birand vd., a.g.e., s. 110. zda, a.g.e., ss. 144-148.

34

Grld gibi meclis Tahkikat Komisyonunun kurulma amac; DP ynetimine kar olan kurumlar susturmak ve bu kurumlarn faaliyetlerini kontrol altna almaktr. Greve balayan meclis tahkikat komisyonu derhal yasak kard. Buna gre; siyasi partilerin, yeni rgt kurmalar, siyasi faaliyete girimeleri ve basnn Tahkikat Komisyonunun faaliyetleri ile ilgili btn olumsuz yaynlar yasaklanyordu. smet nnnn meclis krssnden yapt konumaya yayn yasa getirilmitir. Bu konumada nn: DP hkmeti bask rejimine devam eder ve insan haklarn tanmazsa, ihtilalin kanlmaz olacan, ihtilali ordunun gerekletireceini belirtmitir ve hkmetin baskya devam etmesi halinde onlar kendisinin bile kurtaramayacan belirtmitir. nn bu konumasn artlar tamam olduunda ihtilal kanlmaz olur diyerek bitirmitir. 107 smet nn, meclis krssnden yapt bu sert konumayla, beklenen hkmet darbesi iin gereken artlarn olgunlatn, darbeyi ordunun yapacan ve bunun meru bir hak olduunu belirtmitir. Meclis Tahkikat Komisyonu kurulduktan sonra, bu komisyonun rahat alabilmesi iin grev ve yetkilerini belirleyen kanun karlmtr. Bu kanununa gre; Tahkikat Komisyonu yeleri, Cumhuriyet savcsna, sorgu hakimine, sulh hakimine ve askeri hakimlere tannan btn hak ve yetkilere sahip olacaktr. Tahkikat Komisyonunun almalarn engelleyen her trl yayn yasaklanacak, bu yasaklara uymayan gazeteciler cezaya tabi tutulacaktr. Komisyon gerekli grd her trl evrak ve vesikaya el koyabilecek, aleyhteki btn siyasi faaliyetleri yasaklayabilecekti. Tahkikat Komisyonunun kararlarna itiraz edenler, bir yldan yla kadar hapis cezasna arptrlacaklardr. Ayrca komisyonun almalar gizli tutularak komisyon yeleri faaliyetlerinden dolay sorgulanamayacaklardr. 108 smet nn, meclis konumasnda bu kanunu; anayasaya aykr olduu, hkmetin orduya, polise, memura, niversiteye aka bask uyguladn, bunu da kard kanunlarla meru gstermeye altn belirterek eletirmitir. smet nn meclis krssnden yapt bu konumasnda; Trkiyede yaplmas planlanan darbeye Kore Darbesini rnek gstermitir. Bir anlamda darbe giriimine yeil k yakmtr. 109

107 108 109

Eroul, a.g.e., s. 234. a.g.e., s. 243. zda, a.g.e., s. 152.

35

Bu konumasnn ardndan smet nn, meclisten on iki gn uzaklatrma cezasna arptrlmtr. nn bu olay, tm il ve ile tekilatlarna bildirmi, CHP tekilatlarn meclisteki durumdan haberdar etmitir. Bundan sonra, meclis ierisindeki muhalefet iktidar atmas sokaklara tam ve ihtilale giden sre balamtr.110 4-) niversite Olaylar Tahkikat Komisyonu hakkndaki kanun kabul edildikten sonraki gn, sokaklarda olaylar patlak vermeye balamtr. lk olaylar stanbul niversitesinde balamtr. 111 stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde grevli olan, prof. Dr. Hseyin Nail Kubal, Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya, Prof Dr. Hfz Veldet Velidedeolu ve Do. Dr. smet Giritli gibi hocalar derslerde rencilere hkmeti karalayan sylemlerde bulunmalar, rencilere eylem yapmalar ynnde cesaret vermitir 112 niversitelerdeki renci eylemleri, CHP genlik kollarnn niversite rencilerini tahrik etmesi neticesinde alevlenmitir. CHP genel merkezinden emir alan genlik kollar yelerinin niversitelere gelmesiyle, zaten hkmetin politikalarndan memnun olmayan DP muhalifi renciler; kahrolsun diktatrler, hrriyet isteriz gibi sloganlarla sokaklara dklmlerdir. 113 Hkmet niversitedeki olaylar zerine, stanbulda skynetim ilan etti.

niversite olaylar, ar bir sertlik uygulanarak bastrlma yoluna gidildi. Polisin gstericilerin zerine ate amas sonucunda bir kii lm ve bunun sonucunda olaylar, iinden klmaz bir hal almtr. renci olaylarna mdahale amac ile blgeye sevk edilen askeri birlikler, gstericilerin, Trk Ordusu ok yaa, gibi tezahratlarnn eliinde saf deitirip eylemcilerin tarafna gemilerdir. syanc rencileri Davutpaa Klasna gtrmekle grevli askeri birlikler, krk kii dndaki renci grubunu yolda serbest brakmtr. Bu hareket askerin safn tamamen belli etmitir. DP, artk orduyu tamamen kaybetmitir. 28 Nisan niversite olaylar, tarihe Kanl Perembe olarak gemitir. 114 Olaylar ertesi gn Ankaraya sramtr. Hkmet stanbulda yaanan olaylarn yurt geneline yaylmasn engellemek iin, olaylara yayn yasa koymutur ve stanbulda
110 111 112 113 114

Eroul, a.g.e., s. 245. Birand vd., a.g.e., s. 115. zda, a.g.e., s. 135. Birand, a.g.e., s. 117. a.g.e., ss. 116-117.

36

sk ynetim ilan etmitir. Hkmetin koyduu yayn yasa sonucunda, olaylarla ilgili haberlerin gazete ve dergilerde yaynlanmas engellenmitir. Ancak bu daha olumsuz bir netice dourmu, fslt gazetesi devreye girmitir. stanbuldaki olaylar abartlarak kulaktan kulaa yaylmtr, bu da halk galeyana getirmitir. 115 2 Mays 1960 tarihinde stanbul, Nato toplantsna ev sahiplii yapacaktr. Bu toplant iin bir ok yabanc devlet adam ve gazeteciler stanbulda olaca iin, hkmet stanbuldaki olaylar yattrma zorunluluu hissetmitir. 116 Menderes olaylar yattrmak iin, radyo halka hitaben yle konumutur:
htilalden dem vurulmakta, ihtilalin bir hak olduu felsefesinden bahis almakta. Bu bir ihtilal mi sanki? htilali kim yapyor? Hazrlanm, tertiplenmi ve ileri kinle doldurulmularn tekil ettii bir zmrecik drt gndr, ke kapmaca oynar gibi, sokaktan sokaa, meydandan meydana kap dalan, dalp tekrar toparlanan sanki bir gerilla tekilat ve tpk bir iskeleti etin ve adalenin sarp kaplayarak, vcudun meydana gelmesi gibi, bu gerilla iskeletinin etrafnda bir ksm avare insanlar Bu mu ihtilal? Bu stanbul sokaklarnda dolatrlan bir yapmack, bir uydurma gstermelik Bu dpedz bir asilik hareketi Bir ayaklanma teebbs. Bu, dpedz bir siyasi irtica. Kavgasz, grltsz, skunet iinde ve serbest bir seimde Halk Partisinin ans nerede ise sfra dm Ve drdnc bir seimi kaybetmeye ne Halk Partisinin ne de onun eski ve hakiki temsilcilerinin tahamml yok Parti de onlar da, bir drdnc seimi kaybetmeye dayanamazlar. O halde ne olacak? Gerilla tekilat, ayet seim olursa, bu tekilat ile seim gnlerini bir cehenneme evirmek, kan ve ate tufan iinde seimleri ve onun neticelerini yakp yok 117 etmek.

Adnan Menderesin radyo konumasndan, DP hkmeti tarafndan olaylarn ciddiyetinin anlalamad ve zm yolu retilmekten aciz kalnd sonucu karlabilir. niversitelerde olaylar tm iddeti ile devam ederken, dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel tarafndan, Milli Savunma Bakan Etem Menderese, lkenin ierisinde bulunduu karklk ortamndan nasl klaca ile ilgili bir mektup yollanmtr. Mektubun tam metni yledir:
Aziz Vekilim, Dnk geceki mnakaalarmzn altnda zatalinize, memleketin huzur ve istikrar iin alnmas lazm gelen tedbir ve kararlar hakknda grlerimi bildirmeyi, milli, vatani bir vazife bilirim. Sayn bavekilin aklamalarn dinledim ve okudum. Bunlarda, benim dndklerimin kabulne msait bir zemin, henz mevcut olmad, aikar olarak belliyse de, gene de dncelerimin sizlere iblann zaruretine inanyorum. Muhterem Vekilim, u hakikati kabul etmek lazmdr ki, Kayseri hadiseleriyle balayp, son karar ve feci olaylara kadar varan sahneler, vatanda ruhunda derin tesirler ve hkmete kar telafisi kabil olmayan honutsuzluklar yaratmtr. Sayn vekilim,

115 116

Bozba, a.g.e., s. 695. zda, a.g.e., s. 160. 117 a.g.e., s. 160.

37

Bu ahval kmsenecek, cebir ve iddetle deitirilecek eylerden deildir. Memleket, hkmet ve partinizin dt bu mkl vaziyeti kurtarmak iin, skunetli, fakat ciddi ve zecri tedbirler almak lazmdr. Bu tedbirler unlar olmaldr: 1. Cumhurbakan istifa etmelidir. nk btn fenalklarn bu zattan geldii hakknda umumi bir kanaat vardr. 2. Kabinede iyi kabul edilmeyen ve suihalleri btn memlekete yaylm bulunan zevat, karlmaldr. Ve yeni kabine mutlaka, drst, makul, zorcu deil, adalet ve efkat hissi tayan zevattan kurulmaldr. 3. stanbul, Ankara valileri ve emniyet mdrleri sratle deitirilmelidir. 4. Ankara rfi idare kumandan derhal deitirilmelidir. 5. Son karlan ve tahkikat komisyonlar ihdas eden kanun kaldrlmaldr. 6. Mevkuf gazeteciler, bir af kanunuyla, ksa zamanda tahliye edilmelidir. 7. Son hadisede tevkif edilen talebeler serbest braklmal, ilim messeseleri, yeniden faaliyete geirilmelidir. 8. imdiye kadar karlan btn antidemokratik kanunlar, tedricen kaldrlmaldr. 9. Vatandan hrriyet ve eit muamele hakkna, mutlak surette riayet edilmelidir. 10.Din simsarlndan vazgeilmelidir. 11.Suistimaller oluyor mu bilmiyorum. Fakat olduu hakknda umumi bir kanaat mevcuttur. Bu, milletin hkmete kar itimatszlna sebep olmaktadr. Bu gibi ktlklerin iddetle bertaraf edilmeleri lazmdr. 12.Mstesna zamanlar ve gnler haricinde hkmet byklerinin memleket gezilerinde, suni byk vatanda topluluklaryla karlanmalar usul terk edilmelidir. Muhterem Vekilim, Bu yazdklarm, asla bir parti ve politika mlahaza ve tesiriyle yazlmamtr. Memleketin durumunun bu tedbirlerin alnmasn zaruri kldna inandm iin arz edilmitir. Sizlerin vatanperverlik ve vicdanlarnza hitap ediyorum. yi dnnz iyi hareketler yapnz. Memlekette ok eyler yapacanz muhakkaktr. Fakat bu, asla kafi deildir. Bu yaplan ileri, mstemleke idareleri de yapar, yapyor ve yapmtr. Asl mhim olan, toplumun ruhunda, yaama evk ve azminin gelitirilmesi, hak ve hrriyet aknn kkletirilmesi ve vatanda idrakinin, yksek ve necip hislerle donatlmasdr. Olaylar, bu yolda olmadnz gstermektedir. Talebelerin, hrriyet duygusuyla yaptklar masumane tezahrata kar, ktalar sevk edilmesi ve onlarn desteiyle, emniyet kuvvetlerinin, ilim yuvalarnn iine kadar girerek talebeleri, profesrleriyle beraber coplarla ve kurunlarla tedip etmesi, dnyada grlmemi feci bir eydir. O hengamede kz talebelerin yrekler paralayan lklarnn, analar,babalar ve halk ruhunda onulmaz yaralar aacan ve atn anlamamak, memleketin huzuru bakmndan byk bir hata ve hazin bir gaflet olduuna kaniim. Bizim genlerimizde hak, adalet ve hrriyet duygularnn gelimesinden ve kemalinden memnun olmamz lazm gelmez mi? stikbali, hissiz, duygusuz, mstemleke ruhlu, yalnz maddeci bedbaht insanlara m brakmak istiyorsunuz? Sayn Vekilim Maruzatm muhakkak ki, ok mhim ve hatta ok cretkaranedir. Fakat memleket iin, milletin selameti iin, hkmet ve hatta partinizin kurtarlmas iin, dikkate alnmas lazmdr. Ve hatta ok lazmdr. 118 Sayglarmla.

Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grselin, 5 Mays 1960 tarihli bu mektubu incelenecek olursa. Grselin DP hkmetine kar giriilecek ihtilalin hazrlklarndan haberdar olduu, bu darbe giriimini engellemek iin hkmet mensuplarna, yaplacak ihtilali engelleyici nitelikteki tler verdii anlalmaktadr. Etem Menderes, ileride htilalcilerin bana geecek olan Cemal Grselin bu mektubunu aldktan hemen sonra, Adnan Mendrese bildirir. Adnan Menderes istifa karar

118

Aydemir, a.g.e., ss. 391-393.

38

alr. Ancak bu karar, Celal Bayar tarafndan reddedilir, bylece ihtilali engelleyecek son ans da kaybedilir. 119 5-) 555 K Gsterileri 1960 htilalinin zeminini hazrlayan olaylardan en planl ve programls 555 K Olaydr. 555 K, DP aleyhtar eylemcilerin gelitirdikleri bir ifreydi. Bu ifrenin alm; beinci ayn beinci gn saat bete Kzlayda bir gsteri yaplacadr. Bu ifre, kulaktan kulaa byk bir hzla yaylarak Kzlayda mthi bir kalabaln olumasna neden olmutur. Adnan Menderes, Kzlaya gstericileri yattrmak iin gitmi, gstericilerin arasna girmitir. Menderes, gstericilerin elinden bir gazetecinin arabasna bindirilerek kurtarlmtr. 120 Olaylar zerine babakanlk binasnda, Celal Bayar liderliinde kriz toplants yaplmtr. Bayar bu toplantda ileri Bakan Namk Gedike, megafonla dalmalarn syleyin, eer karara uymazlarsa ate edin demitir. Cumhurbakan Celal Bayar bu kaos ortamnda artk ipleri tamamen eline almtr ve Adnan Menderesi ikinci plana atmtr. 121 Ankarann kargaa dolu ortamndan uzaklamak isteyen Adnan Menderes, 19 Mays 1960ta, istifa etme dncesiyle zmir gezisine kmtr. Ancak zmirde iki yz bin kiilik cokulu halk kitlesi tarafndan karlanan Menderes, kalabala aldanp istifa etmekten vazgemi, Ankarada hissettii darbe korkusundan bu gezi srasnda uzaklamtr. Halkn zmirdeki sevgi gsterisi, Adnan Menderesin gzlerini boyam, Menderes, ihtilali halkn deil de ordu ierisindeki rgtlerin yapaca gereini grememitir. 122 6-) Harbiyelilerin Ayaklanmas Adnan Menderes 21 Maysta 1960 tarihinde Trkiyeyi ziyaret edecek olan Nehruyu karlamak zere, 20 Mays gn Ankaraya geri dnmtr. Ankaraya zmir gezisinden sonra moralli dnen Adnan Menderesin moralini bu sefer de harbiyeli

119 120 121 122

a.g.e., s. 393. Bozba, a.g.e., s. 695. Birand vd., a.g.e., s. 121. a.g.e., s. 122.

39

rencilerin sokaklara dklmesi bozmutur. Harbiyeli renciler Zafer Antna kadar yrmler, stiklal Mar ve Harbiye Marlarn okuduktan sonra dalmlardr. 123 Harbiyelilerin ayaklanmas, ordunun gerekletirecei darbenin ok yaknda olduunu gstermektedir. DP ileri gelenleri, Ankara ve stanbulu saran bu kark ortam dzeltmek iin are aryordu. DP genel kurulu tarafndan verilen kabine ierisinde revizyon yaplmas teklifi, st dzey DP yneticileri tarafndan, muhalefete taviz verilmesi olarak alglanaca gerekesiyle reddedilmitir. Ayrca Menderes, 25 Mays tarihinde doksan milletvekilinin verdii; Tahkikat Komisyonunun kaldrlmas, erken seime gidilmesi, ve ordu ierisinde meydana gelen kaynamalara nlem alnmas iin verdikleri nergeyi kabul etmemitir. 124 Adnan Menderesin nlem almas iin gelen tekliflere kulak tkamasnn sebebi, kendilerine kar darbe yaplacana inanmamasdr. nk her gittii yerde halk kendisine byk sevgi gsterilerinde bulunuyordu ve TSKnn, bata Genel Kurmay Bakan Orgeneral Rt Erdelhunun bulunduu st dzey komutanlar, kendisine olan ballklarn her frsatta yineliyordu. 125

123 124 125

a.g.e., s. 123. Eroul, a.g.e., s.249. Birand vd., a.g.e., s. 125.

40

NC BLM 27 MAYIS 1960 HT LAL A. HKMET DARBES 26 Mays gn Ankarada Genel Kurmay Bakan Rt Erdelhun, ordu mensuplarna hitaben yapt konumasnda. TSKnn DP hkmetine balln bildirmitir. Ancak orada Erdelhunun konumasn dinleyen ihtilalci subaylar, birka saat sonra hkmeti devireceklerdir. 126 26 Mays 27 Maysa balayan gece ihtilalciler Harp Akademisinde darbeden nceki son toplantlarn yapmlardr. Komitaclar sabah saat sralarnda harekata balamlardr. lk hedefleri merkez komutanlyd, buray mukavemetsiz ele geirmiler ve rahatlamlardr. nk burada kendilerine kar direni olmasndan ekiniyorlard. htilalcilerin ikinci hedefi, ordu evindeki subaylar teslim almakt. Ancak burada atmalar yaanmtr ve Ankara halk grltlerle uyanmtr. 127 htilalciler kendilerine mukavemet edebilecek askeri hedefleri bir bir ele geirdikten sonra DPlileri, CHPlilerin de yardmyla bir bir toplayp Harp Akademisinin binasna toplamlardr. En nemli hedeflerden birisi olan Celal Bayarda ksa bir direnmenin sonunda teslim olmak zorunda kalmtr. 128 Darbeyi Eskiehirde haber alan Adnan Menderes hemen Konyaya hareket etmitir. Ancak Ktahyada yakalanan Menderes de Ankaraya Harp Okulunun binasna getirilmitir. Aslnda Menderes Eskiehirde yapt konumasnda; darbenin en byk gerekesi olan Tahkikat Komisyonunun kaldrlacan ve erken seime gidileceini

126 127

a.g.e., s. 127. a.g.e., s. 127 128 a.g.e., s. 136.

bildirmitir. Ancak Menderese sylediklerini yapma frsat verilmemi, hkmet darbesi ile iktidardan indirilmitir. 129 htilal baar ile gerekletirildikten sonra sra, bu olayn tm yurda duyurulmasna gelmitir. Bunun iin hedef radyo eviydi. Radyoyu ele geirmek ve halka hitap etmekle grevli olan subay, Kurmay Albay Alparslan Trketi. htilal sabah Alparslan Trke, radyodan u konumay yapmtr:
Buras Trkiye Radyolar Yayn Postas; Trk Silahl Kuvvetleri Trk Vatandalarn radyolarnn bana davet eder. Sevgili vatandalar: Trk Silahl Kuvvetleri el ele vererek memleketin idaresini almtr. Bu hareket Silahl Kuvvetlerimizin mterek ibirlii sayesinde, kansz baarlmtr. Sevgili vatandalarmzn skun iinde bulunmalar, resmi sfat ve vazifeleri ne olursa olsun, hi kimsenin sokaa kmamasn rica ederiz. 130

27 Mays 1960 Hkmet Darbesinin asl lideri ve kurulan gizli rgtleri tekilatlandran kii, Tmgeneral Cemal Madanoludur. Darbe gerekletirildikten sonra Cemal Madanolu, bunu Anadoluya duyurmak iin, Anadoludaki btn kuvvet komutanlarna telefonla haber vermitir. 131 Cemal Madanolu kendi rtbesinin orgeneralden kk olmasndan dolay, ihtilalcilerin bana Orgeneral Cemal Grseli getirmek istemitir. 27 Mays htilalini kk rtbeli subaylar gerekletirmitir. Hal byle olunca TSKda emir komuta zincirinin bozulmas tehlikesi domutur. Bu yzden Cemal Grselin Ankaraya gelip ihtilalin bana gemesi artt. Cemal Grsel darbe yapldnda her eyden habersiz zmirdeki evinde istirahat ediyordu. 27 Mays gn Grsel askeri bir uakla Ankaraya getirilerek ihtilalcilerin bana geirilmitir. Bylece, byk bir sorun olmaya aday olan ihtilalin liderlii meselesi zme kavumutur. 132 htilalcilerin yaptklar plana gre, tutuklanacak DPlilerin says yetmi kii civarndayd. Genel olarak tutuklanacak bu kiiler, DPnin kurduu vatan cephelerine kaytl olan sivri isimlerdi. Ancak DPlilerin tutuklanmas iine CHPlilerin ve dier muhaliflerin katlmasyla birlikte, tutuklanan DPlilerin says yzlerce olmutur. 133

129 130 131 132 133

Eroul, a.g.e., s. 250. Aydemir, a.g.e., s. 456. zda, a.g.e., s. 198. a.g.e., s. 234. a.g.e., s. 240.

42

Darbenin gerekletii gnn sabah ihtilale, ihtilali yapanlarn bile ummadklar derecede sevinenler olmutur. Halkn byk bir ounluu, yaplan ihtilali kutlam ve TSKya sevgi gsterilerinde bulunmutur. Zaten DP taraftar olmayan halk kitlesi, muhalefet partileri, ordunun byk kesimi, muhalif gazeteler ve niversiteler darbeye scak bakyorlard. Bu kesimler darbenin gerekletirilmesi iin st kapal da olsa alyorlard.134 Hkmete kar yaplan darbe hareketi, umulmadk derecede kolay

gerekletirilmitir. Ancak ihtilalciler asndan asl sorun imdi balyordu. htilalci askerlerin giritikleri hareket ncesindeki anlamalar, darbeyi gerekletirdikten sonra hemen seim yapmak ve ynetimi yeniden sivillere devretmekti. Onlara gre asker devlet ynetiminden anlamazd. Ancak darbeyi gerekletirdikten sonra ihtilalciler, bu szlerini unutacaklar ve ynetimi uzun bir zaman sivillere devretmeyeceklerdir. 135 Darbe sabah, Cumhurbakan Celal Bayar, kendisine ynelik istifa tekliflerini; seimle geldim, ancak seimle giderim diyerek reddetmitir. Celal Bayarn bu k zerine Cemal Madanolu, yaptklar ihtilali meru bir zemine oturtmak iin yeni bir plan yrrle koymutur. 136 Madanolu ihtilali merulatrmak amac ile stanbul niversitesinden, Prof. Dr. Sddk Sami Onar, Prof. Dr. Naci ensoy, Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu, Prof. Dr. Hseyin Nail Kubal, Prof Dr. Ragp Sarca, Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya ve Do. Dr. smet Girtliden oluan heyete geici bir anayasa hazrlatmtr. Komisyonun bakanln Sddk Sami Onar yapmtr 137 1-) Milli Birlik Komitesinin Kurulmas ve craatlar Anayasa Komisyonunda grevli retim yelerinin telkinleriyle, yasama ve yrtme yetkileri askerin elinde olacaktr. Askerler hemen seim yaparak ynetimi sivillere devretmeyeceklerine gre, olaanst yasama yetkileri ile donatlm bir yrtme kuruluna ihtiya vard. Cuntaclarn en kdemli sekiz yesi bir odaya kapanarak, uzun tartmalar sonucunda, ihtilalci askerlerden 38 kiilik liste hazrlamlardr. Bylece lke

134 135 136 137

Birand vd., a.g.e., s. 159. a.g.e., s.143. a.g.e., s. 140. avdar, a.g.e., s. 95.

43

ynetimini stlenecek olan Milli Birlik Komitesi kurulmu oldu. 38 Kiiden oluan MBKnn bakanlna da Cemal Grsel getirilmitir. 138 Milli Birlik Komitesi yeleri kendi aralarnda yapt uzun toplantlar neticesinde; askerin lkeyi ynetemeyecei fikrine vardlar. Komite yeleri lke ynetimine, ne tahsillerinin ne de tecrbelerinin yetmeyeceini biliyorlard. Neticede Anayasa komisyonu yesi profesrlerin de verdii raporlar dorultusunda, sivil bir hkmetin kurulmasn kararlatrdlar. 139 Sivil hkmetin de kurulmasyla lke ynetiminde; MBK, Profesrler Heyeti ve sivil bakanlar sz sahibi olmulardr. Bu da ynetim alannda ok ball ortaya karmtr. Sivil hkmette babakanlk grevini stlenen Cemal Grsel, smet nn ile durum deerlendirmesi yapmak amacyla grme tertiplemilerdir. Grsel bu grmeden sonra dzenledii basn toplantsnda; Hkmet darbesi ile smet nnnn hibir ilgisi bulunmadn, DPli tutuklularn hibirini yarglatmayacan ve ay sonra seimlere gidilerek ynetimin sivil idareye devredileceini bildirmitir. Ancak bu szlerinden hibirini yerine getirememitir. 140 Milli Birlik Komitesi ynetimini bekleyen en byk sorunlardan birisi, Harp Okulunda tutuklu bulunan DPlilerin sonunun ne olacayd. nk Harp Okulu tutuklularla dolup tamtr. Hal byle olunca Cemal Madanolu tutuklularn bir ksmn serbest brakmtr. 141 MBK ierisinde, tutuklularn ne olaca ile ilgili bir ortak fikir mevcut deildi. MBKnn, balarn Alparslan Trkein ektii bir grubu, DPli tutuklularn ileri gelenlerinin yurt dna, svireye gnderilmesini yeterli gryordu. Bir grup MBK yesi ise DPlilerin yarglanp, ceza ekmelerinden yanayd. 142 lke ynetiminde etkinlikleri artrlan profesrler heyeti de, ihtilalin meru olabilmesi iin, sulularn ortaya konmas ve yarglanmas taraftaryd. htilal sonrasnda DP muhalifi olan kesimler ve kurumlar, DPlileri yarglatmak iin
138 139 140 141 142

aleyhlerinde bir

Birand vd., a.g.e., s. 162. a.g.e., s. 162. zda, a.g.e., ss. 241-242. a.g.e., s. 241. Birand vd., a.g.e., s. 167.

44

kampanya balatmlardr. Anayasa Komisyonu yesi, Tark Zafer Tunaya, DPli tutuklularn yarglanmalar, yarglanmamalarndan iyidir diyerek MBK yelerini, yarglama yapmalar ynnde etkilemitir. lk nceleri yarglama olmayacan belirten Cemal Grsel de, onlarn sulu olduklar kansndayz diyerek, DPlilerin yarglanma srecini balatmtr. 143 Saylar 400 bulan DPli tutuklular, toplu bir ekilde yarglanmak zere Yassadaya gtrlmtr. MBKnn ihtilalin ilk iki gnnde verdii, ay iinde seimler yaplacak szleri unutuldu ve Yassadaya gtrlen 400 akn DPli tutuklu buradaki hcrelere birer ikier yerletirilmitir. DPlilerin Yassada Mahkemesinde bir buuk yl srecek yarglanma dnemleri bylece balad. Yassadann kumandan ise Yarbay Tark Gryaydr. 144 Darbeden ksa bir sre sonra seim yaplacann szn veren MBK, daha sonralar iktidardan ekilme taraftar olmamtr. MBK ierisinde, deiik grlere sahip kiiler bulunuyordu. Bu yzden MBK, kendi ierisinde bir ok konuda fikir ayrlklarna dmtr. Komite ierisinden bir grup, seimlerin derhal yaplmasn istiyordu. 14ler ad verilen baka bir grup ise lke ynetiminden ayrlma taraftar deildi. 145 MBK kard bir numaral yasa ile, 1924 Anayasasn askya almtr ve yapm olduklar hkmet darbesini meru bir zemine oturtmutur. MBKnn karm olduu bir numaral kanunda TSK, Trkiye Cumhuriyetini korumak, kollamak ve gzetmekle grevlidir ibaresi bulunmaktadr.. Bir numaral geici kanunla MBK yasama yetkisini tmyle ele geirmitir. Bu kanun uyarnca Yksek Adalet Divan kurulmutur. 146 DPlilere bir darbede, 29 Eyll 1960 tarihinde gelmitir. DP, be yldr kongre yapmad gerekesiyle bu tarihte kapatlmtr. 147 Yassada Mahkemesinde, toplam 592 sank 19 ayr davadan yarglanmtr. Bu mahkeme, DPlilerin iledikleri sular; anayasay ihlal, yolsuzluk ve anayasa ihlalinin maddi vakalarn kapsayan sular olmak zere ana balk altnda toplamtr.148

143 144 145 146 147 148

a.g.e., ss. 167-168. a.g.e., ss. 168-169. a.g.e., s. 179. a.g.e., s. 170. a.g.e., s. 173. Aydemir, a.g.e., s. 454.

45

Yassadada kurulan mahkemeyi bir ihtilal makam olan, Yksek Adalet Divan kurmutur. Yksek Adalet Divan; on be yarg ve dokuz savcdan oluuyordu. Yassada Mahkemelerinin bakan ise, Salim Baoldur. 149 Yassada Mahkemesinde 15 Ekim 1960 tarihinde balayan davalarn nemli ksmn, anayasa ihlalleri ve yolsuzluk sular oluturuyordu. Davalar yrten, Yksek Soruturma Kurulunun, anayasann ihlal edilmesi sularyla ilgili raporlar ge hazrlamas zerine yarglamalar; Menderesin ocuk, Bayarn kpek davalaryla balamtr. Bu davalarn sonucunda Bayar ve Menderes susuz bulunmutur. lk davalarn sonulanmasndan sonra, asl davalar olan; anayasa ihlali, 6-7 Eyll olaylar ve yolsuzlukla ilgili davalara geildi. Yassada Mahkemesinde bir buuk yl sren davalarn sonucundaki kararlar, 15 Eyll 1961 tarihinde verilebilmitir. Yassada Mahkemesinin kararna gre; Babakan Menderes ve Cumhurbakan Bayarn da iinde bulunduu on be DPli sank idam cezasna arptrlmtr. 43 sanksa mr boyu hapse mahkum edilmitir.150 Yassada Mahkemesinden kan cezalarn infaznn gerekletirilebilmesi iin, MBKnn onay gerekiyordu. nfazlar hakkndaki son sz MBK syleyecektir. MBKya; Babakan Cemal Grsel, CHP lideri smet nn, ABD bakan Kennedy ve birok Avrupa lkesinin liderlerinden, idam cezalarnn infaz edilmemesi ynnde birok telkinler gelmitir. 151 Ancak 22 kiiden oluan MBK, idamlarn yaplmamas ynndeki telkinlere kulak tkayarak, kararla ilgili oylama yapmtr. Oylama sonucunda; 9 ret oyuna karlk 13 kabul oyu ile, on be idam cezasnn drd onaylanmtr. Yassada Mahkemesi sonucunda idam cezasna arptrlan on be DPliden on birinin cezas mebbet hapse evrilmitir. damna karar verilen drt kii; Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, Maliye Bakan Hasan Polatkan ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorludur. Menderes, Polatkan ve Zorlunun idamlar gerekletirilmitir. Celal Bayarn cezas ise, ya haddinden dolay mebbet hapis cezasna evrilmitir. 152 DPlilerin yarglandklar mahkemelerde, ihtilale sebep olan iki nemli dava; Kore Savana meclisten gvenoyu almadan katlma ve ABD ile imzalanan, Cento ad verilen ikili anlamalarn davalar grlmemitir. Bunun amac yabanc devletleri yarglama
149 150 151 152

a.g.e., s. 176. a.g.e., s. 190. Birand, a.g.e., s. 191. a.g.e., s. 192.

46

srecine kartrmamaktr. Anayasaya aykr olduu sylenen bu sularla ilgili bir davann Yassada Mahkemelerinde grlmemesi bu mahkemenin meruiyetine glge drmtr. 153 27 Mays 1960 Mdahalesinin, hkmet darbesi mi, yoksa ihtilal mi olduu ok tartlan bir konudur. MBK, idareyi sivillere devretmeyerek ve yeni kurumlar teekkle getirerek basit bir hkmet darbesini ihtilal srecine sokmutur. htilalcilerin darbeden sonra kurduklar yeni kurumlar, MBK, Yksek Adalet Divan, Yksek Soruturma Heyeti ve Profesrler Heyetidir. Bu kurumlar ihtilal kurumlardr. 154 DPlileri yarglayan Yksek Adalet Divan ve Yksek Soruturma Kurulunun ihtilal organ olup olmadn anlayabilmek iin, ceza mahkemelerin alma sistemiyle bu organlarn alma sistemlerini karlatrmamz gerekir. Ceza mahkemeleri soruturma mercilerinden gelen davalara bakar. Bu davalara bakan hakimler; ahitleri ve avukatlar dinleyip karara varrlar. htilal mahkemelerinde ise, soruturma mercii ou zaman yoktur, karara varmak iinde ahit ve avukatlar dinlenmeyebilir. stiklal Mahkemeleri buna rnek verilebilir. Yassada Mahkemesini bir ihtilal komitesi olan MBK tayin etmitir. Ayrca lm cezalarnn infaz edilmesi yetkisinin de bu komitede olmas, bu mahkemenin ihtilal komitesi olduu gereini gstermektedir 155 Yassada Mahkemesi, Anayasay ihlal sular ile ilgili davalar grmek zere kurulmutur. Bu suu iledikleri varsaylan on be kii de idam cezasna arptrlmlardr. Ancak Yassadada yarglananlarn says be yz kii civarndayd. Buradan anlalaca zere on be kii dndaki tutuklular, normal ceza mahkemelerinde de yarglanabilirlerdi. Burada bir usl hatas yaplmtr. Yarglamalardaki hatalar yznden mahkemelerdeki duruma says ok fazla olmutur. Bir buuk yl zarfnda DPlilerin aleyhine alan 52 davadan ancak 18i karara balanabilmitir. 156 Yarglama sistemindeki bu hatalar, adaletsizlikler ve DPlilerin anti demokratik bir ekilde tutukluluk sresi geirmeleri. 1960 htilalini gerekletirenlerin insan haklarna aykr davrandklarn gstermektedir.

153 154 155 156

Aydemir, a.g.e., s. 477. a.g.e., s. 431. a.g.e., s. 454. a.g.e., ss. 454-455.

47

B. 27 MAYIS 1960 HT LAL N N NEDENLER Hkmet darbeleri ve ihtilaller, sosyal birer olaylardr. Sosyal olaylarn sebepleri tek bir nedene balanamaz. Farkl sosyal olaylar ve etkenler birleerek byk sosyal olaylar meydana getirirler. 27 Mays 1960 askeri darbesinin nedenlerine de bu balamda bakmamz gerekmektedir. 27 Maysn gerekletirilmesinde bir ok faktr etkili olmutur. Birbirleriyle birleerek 27 Maysn alt yapsn oluturacak bu faktrler genel itibari ile; DPnin on yllk iktidar srasndaki icraatlarndan etkilenen, muhalefet, niversite, basn ve ordunun iktidara kar duyduu honutsuzluk ortamdr. 157 On yllk DP iktidar srasnda, darbenin altyaps yava yava ekillenmitir ve iktidarn son bir ylnda meydana gelen hadiseler lkede ihtilal srecine girildiini gstermekteydi. Bu hadiseler; muhalefetin propagandalar, Topkap olay, anakkale olay, Konya olaylar, Kayseri olaylar, 28-29 Nisan renci olaylar, 555 K olay ve Tahkikat Komisyonunun icraatlar, alt yaps ekillenen darbenin grnen sebepleri olmutur. 158 htilalin sebeplerini u balklar altnda verebiliriz: 1-) DPnin Muhalefet ile likileri DP ile muhalefet arasndaki gerginlikler genel itibari ile 1954 ylnda balamtr. CHP milletvekili Cahit Yaln, ayn zamanda Ulus Gazetesinin yazardr. Cahit Yaln hakknda, DP aleyhinde yazd bir yazsndan sonra savclk tarafndan soruturma alp Yalnn dokunulmazlnn kaldrlmasna allmtr. Bu olay, iktidar ile muhalefet arasndaki gerginlii balatan sebep olarak grlebilir. 159 8 Temmuz 1953 tarihinde Millet Partisi, eski rejim yanllarnn aknna urad, mecelle ve eski yazy getirmek istemesi gibi nedenlerle kapatlmtr. 1957 seimlerinde birlemeyi planlayan muhalif partiler, DP iktidar tarafndan deitirilen seim kanunu yznden bu isteklerinden vazgemek zorunda kalmlardr. 160 DP iktidarnn son yllarnda, CHP muhalefetini iyice artrmtr. DP ynetimi CHPyi susturabilmek iin bir dizi antidemokratik kanun karmtr. CHP ise kendisine

157 158 159 160

zda, a.g.e., s. 55. Bozba, a.g.e., s. 691. zda, a.g.e., s. 56. a.g.e., ss. 56-57.

48

ynelik sertlik tedbirlerine sertlikle cevap vermitir ve lkede sz sahibi olan tm kurumlar DP ktidar aleyhine rgtlemitir. 161 Ulus Gazetesinin bayazar ve ayn zamanda smet nnnn damad olan Metin Toker, Menderes Tahkikat Komisyonunu kurarak, tek parti dnemine dnmek istemektedir demitir. Toker; Menderese kar muhalefet, ordu, niversitenin ve basnn kar koymasnn kendiliinden oluan bir olay olmadn, bu durumu CHPnin organize edip desteklediini ve kanalize ettiini belirterek, smet nnnn de ihtilalin oluma srecine yeil k yaktn ve ihtilalde beyin rol oynadn belirtmitir. Ona gre smet nn ihtilalin yaplmasn istemitir. 162 DP iktidarnn, bir hkmet darbesiyle yklmasna en byk gereke olan Meclis Tahkikat Komisyonu, muhalefet asndan yukarda belirtildii gibi alglanmtr. DP asndan ise Tahkikat Komisyonunun kurulmasnn sebebi; 1959 yl itibari ile gereklilik arz ediyordu. nk var olan muhalefet iktidar gerilimi, kendisini devleti oluturan dier teekkllerde de gstermeye balam, lke anari ve kargaa ortamna doru hzla ilerlemiti. Buna nlem alabilmek iin bu komisyonun kurulmas zorunlu grnyordu. DPnin Tahkikat Komisyonuna bak asn, DP hkmetlerinde bakanlk yapm olan ve Menderesin siyasi yaants boyunca ok yaknnda yer alm olan Samet Aaolu; 1959 yl itibari ile lke iten ve dtan birok ykc akmn etkisine maruz kaldndan lkenin ierisinde bulunduu karklk ortamnn dzeltilebilmesi iin Tahkikat Komisyonunun kurulduunu belirtmitir. Aaoluna gre, Tahkikat Komisyonunun kurulmas ve faaliyet gstermesi, hkmet asndan anayasal bir haktr eklinde yorumlamtr. 163 Grld gibi DP hkmeti Meclis Tahkikat Komisyonlarnn kurulmasn ve ona verilecek yetkiler ile ilgili kanunu anayasal bir hak olarak grmtr. DP hkmeti memleketin ierisinde bulunduu karklk ortamndan, bu komisyonun sk denetimleri neticesinde kurtulacan dnmtr. CHPliler ise bu komisyonun kurulma amacn ve komisyonun icraatlarn; DPnin rejimi diktatrle evirdii ve lke kurumlar zerinde antidemokratik basklarn artrd eklinde yorumlamtr.

161 162

Aydemir, a.g.e., s. 158. Metin Toker, (1991). Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye 19571960, Bilgi Yaynevi, st., ss. 333-334. 163 Aydemir, a.g.e., ss. 158-159.

49

2-) DPnin Semen ve Brokrasi ile likileri DP ynetiminin, 1954 seimlerinden sonra Malatya ehrini ikiye ayrmas ve Adyaman ehrini kurmas ile yine ayn seimlerin sonucunda, Krehiri ile yapmas, muhalefet tarafndan; DP kendisine oy vermeyen semeni cezalandryor eklinde yorumlanmtr. 164 DP hkmeti, 6428 sayl kanunu kararak mevcut seim kanununda deiiklik yapmtr. Bu kanuna gre; seimlerde bir siyasi partiden milletvekili aday olmak isteyen memurlara, mevcut seimlerden alt ay nce grevinden ayrlma gereklilii getiriliyordu. Seilemedikleri taktirde ise yeniden grevlerinin bana dnmeleri zorlatrlyordu. Bu kanunun karlma amac DPlilere gre; kamu kurum ve kurulularnda alan memurlar siyasete alet etmemektir. Bu kanun muhalefet cephesinde ise; memura yaplan bir bask unsuru olarak dnlmtr. 165 Kamu alanlarnn emekli olabilmeleri iin otuz yl olan alma sreleri, yirmi be yla indirilmitir. Bu uygulama da muhalif kesim tarafndan; hakim, savc, subay, memur ve retim yesi gibi kamu grevlilerinin siyasete alet edilmek istenmedii gerekesi ile karlmtr eklinde yorumlanmtr. Muhalefete gre, DP hkmetleri kard bu kanunlarla; Trkiyede brokrasinin gcn krmak, banba olarak grlen brokratlar tasfiye etmek, brokrasiyi ynetimden uzaklatrmak istemitir. 166 3-) DPnin niversitelerle likileri niversitelerin retim yeleri ve rencilerinin byk bir ksm, DPyi muhalefet yllarnda desteklemiler, iktidara gelme srecinde ve iktidarnn ilk yllarnda bu partinin yannda olmulardr. Ancak iktidarnn ilk yllarndan sonra niversiteler DPye, zgrlklerin kstland gerekesiyle cephe almaya balamtr. 167 niversite retim yeleri rencilere verdikleri derslerde, DP ktidar aleyhinde propagandalar yapmlardr. Aydnlara kar nlem almaya alan DP hkmeti; hocalar siyaset yapmaktan men etmek ve niversitelerin devlet btesinden pay almalarn engellemek amacyla, 21 Temmuz 1953 tarihli 6185 sayl kanunu karmtr. Bu kanunla
164 165 166 167

Eroul, a.g.e., s. 59. a.g.e., s. 59. a.g.e., s. 59. a.g.e., s. 60.

50

niversiteleri susturamayan hkmet, 5 Temmuz 1954 tarih ve 6345 sayl kanunu karmtr. Bu kanuna gre hkmet muhalifi retim yeleri, MEBin emrine alnmtr. Hkmetin, niversiteleri kontrol altna almak iin ald bu gibi nlemler, niversitelerin muhalif sesini susturmak bir yana daha da fazla arttrmtr.168 4-) DPnin Basn ile likileri Siyasal iktidarlar asndan basn ile kurulan diyalog ok nemlidir. Arkasna basnn desteini alan siyasi partiler, iktidar yolunda byk yol katetmi demektir. Bunun bilincinde olan DPli yneticileri, gerek muhalefet yllarnda, gerekse de iktidarnn ilk ylnda basnla olan diyaloglarn, ok lml bir seviyede tutmu ve basnn byk gcn arkalarna almlardr. DP hkmeti basnla olan ilikilerini daha da gelitirmek amac ile; iktidara gelir gelmez, 1950 ylnda basn kanununu kard. Bu kanun; 1932de karlan basn kanununa gre daha zgrlk, liberal, gazete kurmay kolaylatran, gazete sahiplerini ve gazetecilerin yarglatlmasna kar kan bir kanundu. DP hkmeti, 1952 ylnda bu kanunu gelitirmi, gazetecilere sendikal haklar, sosyal gvenlikten faydalanan, kdem tazminat almalar gibi haklar vermitir. 169 ktidarnn ilk birka yllarndan sonra, DP hkmetinin basna kar, eitli nlemeler ald grlmektedir. Hkmetin 1953te kard basn kanunuyla; bakanlara ynelik yaplan eletirilere cezai hkmler getirilmitir. Bu kanuna ilaveten 1954 ylnda karlan kanun ile beraber, basn ile DP hkmetleri arasnda yeni bir dnem balamtr. Bu kanun ile beraber namus, eref ve haysiyet aleyhinde yayn yaplmas ve itibar krlmas gibi yaynlarn yannda aile mahremiyetine ynelik yayn yapanlara, 6 aydan 3 yla kadar hapis ve bin liradan on bin liraya kadar para cezas verilmesi hkme balanmtr. Eer bu sular milletvekili ve bakanlara ynelikse cezalar daha da arttrlabilecekti. Bu kanunla beraber devletin itibarn sarsacak yaynlar yapan medya mensuplar, bir yl ile yl aras hapis cezas ile 2. 500 liradan az olmayan para cezasna arptrlacakt. 170 DP hkmetinin 1953 ylnda kard basn kanunu neticesinde, iktidar ile basn arasndaki gerginlik artmtr. Bu kanuna itiraz eden, Hseyin Cahit Yaln, Nihat Erim, Cemal Salam, Bedii Faik, Fuat Arna gibi dnemin nl gazeteciler gerek hapis gerekse de para cezalarna arptrlmlardr. 1954 ylnda karlan basn kanununa 1956 ylnda
168 169 170

a.g.e., s. 60. a.g.e., s. 61. a.g.e., s. 61.

51

eklemeler yaplm ve bu kanunun hkmleri daha da arlatrlmtr. 6 Nisan 1956 tarihli basn kanuna gre alt aydan fazla bir sre hapis cezas alan kiilerin gazete mdrl yapamayacaklar hkm getirilmi. Yazl basn ve radyo haberleri yoluyla, insanlarn eref haysiyet ve onurlaryla oynayan yaynlar yapanlara verilen para ve hapis cezalar daha da arttrlmtr. 171 DPnin basna ynelik ald tedbirlerden bir bakas da; kendi aleyhine yaplan olaylara yayn yasa koymak olmutur. Hkmetin kard kanunlarla koyduu yasaklara uymayan gazeteciler, hapis cezas aldklarnda Ankara Kapal Cezaevine kapatlmlardr. Bu cezaevine gazeteciler tarafndan Hilton ismi koyulmutur. Basna ynelik bask uyguland sulamalarna DP hkmetinin savunmas; basna hibir bask yaplmad ynndedir.172 5-) DPnin Ordu likileri DP muhalefette olduu dnemlerde; ordunun byk bir kesimi tarafndan destek grmtr ve ordu ierisinde DP taraftar gizli rgtler dahi kurulmutur. 173 TSKy DP yaknlatran nedenler ve ordunun DPden beklentileri unlardr: nk iktidarlar dneminde kapatlan hibir gazete bulunmad

DPnin kuruluu, kinci Dnya Savann biti dnemine denk gelmitir. kinci Dnya Sava srasnda ordunun alt kademeleri, subay ihtiyacnn fazla olmas nedeniyle doldurulmutur. Ordunun ynetim kademesi ise yal ve kemiklemi bir yapdayd ve emekli olmak gibi bir tasarruflar da yoktu. Ordunun alt kademelerinde ylan subaylar ise terfi etmek istiyorlard. Bu isteklerini CHPnin iktidar dneminde elde edemeyeceklerini anlayan subaylar DPye yaknlamtr. CHP iktidarnn son dnemlerinde orduda, dnya konjonktr ile doru orantl olarak bir revizyon ve modernizasyon almalar balatlmt. CHP hkmetinin ABDden ald Truman yardmlarn ordu bnyesinde kullanmas rahatszlklara neden olmutur. 174 Kurtulu Sava sonrasndan itibaren ynetimde sz sahibi olan CHP hkmetleri birok kalknma plann uygulamaya sokmu, ancak bunlarn hibirinden olumlu bir sonu alamamtr. lkenin yokluk ve yoksulluk ierisinde bulunmas orduyu ok rahatsz
171 172 173 174

a.g.e., ss. 61-62. a.g.e., s. 61. a.g.e., s. 22. a.g.e., ss. 21-22.

52

ediyordu. Byk beklentiler ierisinde bulunan orduda, DPnin sorunlara el ataca fikri hakimdi. Bu fikirler dorultusunda TSK, DPyi iktidara gelme srecinde desteklemitir. Hatta TSK, 1950 seimi sonucunda CHPnin ynetimi DPye devretmeme tehlikesine kar DPden yana bir darbe giriiminde dahi bulunmay tasarlamtr. Fakat ilerleyen yllarda DP iktidar, lkedeki tm kurumlar olduu gibi orduyu da kaybedip karsna almtr. 175 Orduyu DP ile fikir ayrlna iten en byk etken; lke ynetiminde sz sahibi olmaya alm olan TSKnn DP iktidar ile birlikte, ynetimden soyutlanmas olmutur. TSK kendisini partiler st bir g olarak grmektedir ve kendisini hkmetlere kar deil de devlete kar sorumlu grmektedir. Bunu ihtilalin lideri Cemal Madanolu yle ifade etmitir:
Subay yetiirken kafasna, lkeyi savunmakla grevli olduu iyice girer. Bu yurt savunmas ykmll karsnda, kendisini devletin hizmetinde grr. Biz kendimizi devletin hizmetinde grrz. Yani bakanlara yle pek kulak asmayz. Bakanlar bteyi yaparlar, unu bunu tanzim ederler. Biz devletin 176 hizmetindeyiz.

30 Mays 1949 tarihinde dnemin CHP hkmeti tarafndan, Genelkurmay Bakanln Milli Savunma Bakanlna balayan bir kanun karlmtr. Bu dzenleme neticesinde TSK, mevcut hkmetlerin emri ile hareket etmek zorunda braklmtr. Bu da CHPnin son dnemleri ile birlikte ordu ierisinde, sivil ynetimlere kar bir honutsuzlua neden olmutur. 177 DPnin aslnda ordu zerinde programl ve bilinli bir siyaseti yoktur. Hkmet tarafndan ordu tm kademeleriyle birlikte kontrol altna alnamamtr. Aslnda ordunun zerine gidilmek de istenilmemitir. Ordunun st kademeleri DP hkmetlerine kar devaml ballklarn bildiriyordu. DP yneticileri de, lkenin bu en gvenilir kurumunun kendisine kar giriecei darbe hareketini aklna dahi getirmemitir.DPnin TSKya kar bilinli bir siyaset gtmemesinin bir baka nedeni ise, CHP dneminde ordunun siyasete karmadn grmesi ve kendi dneminde de byle devam edeceini dnm olmasdr.178 Ordu ile DP iktidar arasndaki ilk olumsuz iliki, daha DP iktidarnn ilk birka gnnde yaand. Ordunun st kademesinin DPye kar darbe giriiminde bulunaca
175 176 177 178

Aydemir, a.g.e., s. 430. zda, a.g.e., s. 22. a.g.e., s. 23. a.g.e., s. 24.

53

ihbarn alan hkmet, ordunun st kademesinde revizyona gitmitir. Bu revizyon hareketi ordunun subay heyeti tarafndan olumlu karlanmamtr. Ordunun ynetim kademesine, genelkurmay bakan da dahil olmak zere yeni isimler atanmtr. Subay takm bu atamalar politik bulmu, st kademelerine DPlilerin atandn dnmlerdir. TSKnn alt kademelerinde biriken subaylar, isteklerini yksek kumanda heyetine kabul ettiremiyorlard. Bu da orduda hiziplemelere neden oluyordu. 179 kinci Dnya Sava neticesinde oluan ki kutuplu dnyadan bat tarafna yaknlamay kendisine uygun gren Trk hkmetleri, ABD nderliindeki bat dnyasna entegre olmak zorunda kalmtr. Bu dorultuda TC, bat dnyasnn kurucusu olduu uluslararas rgtlere de, ye olmak zorunda kalmtr. Trkiye, gerek Sovyet tehlikesine kar korunabilmek, gerekse de ABDden ekonomik yardm alabilmek amac ile Natoya ye olmak istemitir. 180 Bu ama urunda Trkiye, snrlarndan ok uzaklarda yaplan ve tam bir kutuplar savana sahne olan Kore Savana katlmak zorunda kalmtr. 4500 Trk askeri bu savata, Gney Korenin yannda yer almtr. Bunun bir dl olarak ta, 8 ubat 1952 tarihinde Natoya ye olunmutur. Aslnda Trkiyenin Natoya ye olmasnda Kore Savana katlmasndan ok, ABDnin, Trkiyenin stratejik neminden faydalanmak istemesinin daha ok etkisi olmutur. 181 Trkiyenin Natoya ye olma istei, dnemin askeri, siyasi ve sivil evrelerinin ortak hedefiydi ve milli bir davayd. 182 Natoya giri ile beraber, ABD ile ilikiler sklamtr ve iki lke arasnda Cento ad verilen ikili anlamalar imzalanmtr. Bu ikili anlamalar ve Natoya katl erevesinde yabanc komutanlara; sava ve tatbikatlarda. Trk askeri birliklerine komuta etme yetkisi, yani Trk ordusu zerinde bir denetim yetkisi verilmitir. Bu komuta etme yetkisi ile birlikte yabanc komutanlar, rtbelerine baklmakszn Trk askeri karsnda stnlk salyordu. Ayrca batl lkelerde yl olan harp akademisi eitimi Trkiyede bir yla drlmtr. 183

179 180 181 182 183

a.g.e., s. 25. Burak, a.g.e., s. 38. Eroul, a.g.e., s. 116. a.g.e., s. 116. zda, ss. 38-41.

54

TSKnn DPye kar tavr olmasna neden olan bir baka neden ise, DPnin TSKy kullanarak bir dizi baarsz, uluslararas pakta imza atmasdr. Trkiye ABDnin isteklerini yerine getirmek ve bat snrn gvence altna almak amac ile, Yunanistan ve Yugoslavya ile 28 ubat 1953 tarihinde Balkan Paktn imzalamtr. Ancak bu pakt Stalinin lmnn, uluslararas dengeleri deitirmesi zerine, geerliliini yitirmitir. Badat Pakt ise ABD, ngiltere, Pakistan ve Trkiye arasnda imzalanmtr. Bu pakt ta 14 Temmuz 1958 tarihinde gerekleen Irak Devrimi neticesinde dalmtr. 184 Bu gibi siyasi olaylarn dnda; 1955 ylnn 29 Ekim kutlamalarnda milli savunma bakannn, genelkurmay bakanna parmayla gel eklinde iaret yapmas, genel kurmay bakannn arabasndaki krmz renkli plakann deitirilmesi ve TSKnn Milli Savunma Bakanlna balanmas gibi ekli nedenler de, TSKnn DPye kar di bilemesine neden olmutur. Ordunun DP iktidarndan duyduu rahatszlk daha 1949 ylnda balamtr. 185 27 Mays 1960 askeri darbesinin gerekletirilmesine neden olan etkenlerden birisi de; CHP lideri smet nn ve DP lideri Adnan Menderesin ortam geren, kkrtc saylabilecek konumalardr. Menderesin DPli milletvekillerine hitaben: siz isterseniz hilafeti bile getirebilirsiniz, orduyu yedek subaylarla bile idare edebilirim, odunu aday gstersem milletvekili seilir szlerine karlk, smet nnnn: areler tkenince ihtilal mbah olur, sizi ben bile kurtaramam gibi szleri, zaten bir hareketlilik ierisinde olan orduda, itici bir unsur olmutur. 186 27 Mays hkmet darbesi TSK ierisinde kurulan ve faaliyet gsteren birok gizli ihtilal rgt tarafndan yaplmtr. Darbeyi gerekletiren bu rgtler; Tuzla Uaksavar Okulu, Harp Akademisi, Okan Aydemir, Koca, Yksek Kumanda Akademisi ( Talat Aydemir Hcresi ), zda Esin ve Birleik rgtleridir. 187 6.) htilalin Ekonomik Nedenleri On yllk DP iktidar dneminde Trkiye Cumhuriyeti Devleti, birok alanda tarihinde grlmemi bir kalknma ivmesi kazanmtr. Tarm, ticaret, sanayi ve benzeri alanlarda mthi rakamlara ulalm, lkenin her tarafnda antiyeler kurulmutur. DP bu
184 185 186 187

a.g.e.,ss. 42-46. a.g.e., ss. 52-54. Tevfik Suba, (2004). Bir Arpa Boyu, Karakutu Yaynlar, st. s. 17. zda, a.g.e., ss. 75-87.

55

kalknma ve tarm alanndaki kapasiteyi ykseltme programlarn, ABDden ald krediler vastasyla yrtmtr. Bu yntem, DP iktidarn ilk yllarnda etkili oldu. Ancak sonraki dnemlerde alnan d borlarda deme zorluklar ekilmi, bunun neticesinde DPnin ekonomi politikas kmtr. 188 DP hkmeti, ekonomik krizi zmek amac ile, 4 Temmuz 1958 ekonomi kararlarn alarak kalknma planlarn terk etmek zorunda kalmtr. Bu kararlarn alnmas ile ekonomik alanda; d ticaret an dengelemek, bor demelerini kolaylatrmak ve yksek enflasyon deerlerini drmek hedeflenmitir. 1958de Trk paras devele edildi. Devalasyon yksek enflasyon orann drmede etkili olmutur. Yerli sanayinin desteklenmesi amacyla, ithal mallarn lkeye giriine kstlama getirilmitir. Ancak bu uygulama fiyat artlarna neden olmu, karaborsay arttrmtr. 189 1958 kararlar ile ekonomik alanda uygulanan skynetim ile birlikte; isizlik oran artm ve ykseltilen vergi oranlar halkn daha fazla ezilmesine neden olmutur. DP iktidarnn 1958 kararlar dorultusunda uygulad ekonomi politikasnn olumlu etkileri ilerleyen yllarda grlebilmi, ancak DP iktidar bunu grememitir. 190 7-) htilalin Snfsal Nedenleri 27 Mays ihtilalinin nedenlerine, lke ynetiminde etkili olan iki farkl snfn mcadelesi olarak baklabilir. Trkiye Cumhuriyetinin ynetiminde, devletin kuruluundan beri iki zmre etkili olmutur. TC ynetiminin iki ayr yzn oluturan bu zmreler; devleti sekinler, ve geleneki liberallerdir. 191 Devleti sekin cepheyi oluturanlar, halktan kopuktur ve halkn desteini yok sayar. Bunlar batl devletlerin kurumlarn ve sistemlerini Trkiyenin ynetiminde uygulamak istemilerdir. Bu dorultuda batdan, birok fikir ve kurumu transfer etmiler, ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlarda devletilik sistemini benimsemilerdir. Devleti sekinler, kendilerini Atatrk devrimlerinin koruyucusu ve lkenin modern yz olarak grmekteydiler. Bu yzden, Trk toplumunu oluturan dinamikleri yok saymlar,

188 189 190 191

Aydemir, a.g.e., s. 263. Eroul, a.g.e., s. 254. a.g.e., s. 255. Ahmet Altan, (1990). Darbelerin Ekonomisi, AFA Yaynclk, st. s. 65.

56

vatanda devlete kar yabanclatrmlardr. ttihat ve Terakki ile daha sonra kurulan CHP, bu dnce yapsnn temsilcileridir. 192 Geleneki liberal cephe ise; brokrasiye byk nem veren devleti sekinlerden farkl olarak kendisini halkn temsilcisi olarak grmtr. Halktan kopup geldiklerini her frsatta belli etmilerdir. Bu kesim kendisini Osmanl kltrnn takipisi olarak grm, slam dininin koruyuculuu roln stlenerek halkn desteini almay planlamtr. Bu cephenin temsilcisi olan siyasal partileri ise, Hrriyet ve tilaf Partisi, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Serbest Frka, DP ve Adalet Partisidir. Geleneki cephe, devleti cephe tarafndan bask altnda tutulmutur. 193 Trkiye Cumhuriyetinin ynetiminde sz sahibi olan bu iki cephenin birbirleriyle mcadelesi devletilerin geleneki kanattan, ynetimi tekrar alma istei 1960 darbesinin en byk sebebidir. 1960 sonras dnemde Trk siyasetinin iki nemli ismi; geleneki liberal cephenin temsilcisi, Sleyman Demirel 1960 darbesini; halkn elinden devleti alma. Devleti sekinci cephenin temsilcisi Blent Ecevit ise halk hareketi olarak deerlendirmitir. Demirel ve Ecevitin bu saptamalar, iki kutup arasndaki dnce farkllklarn gstermektedir. 194 DP; gcn halktan alan, devlet ile halk bartran halkn partisidir. DPnin her alanda uygulam olduu liberal politika, byk toprak sahiplerini, tccar kesimini ve halk kitlelerini bu parti etrafnda toplamtr. DPnin iktidara gelmesi ile birlikte, o dneme kadar lke ynetiminde sz sahibi olan sivil ve askeri brokrasinin etkisi krlmtr . Bu devleti ve sekinci kadro, lke ynetiminde etkinliini tekrardan kazanabilmek amac ile 1960 Darbesinin yaplmasnda rol oynamtr. 195 C. 1960 DARBES N N ZELL KLER 27 Mays 1960 hkmet darbesi; Trkiye Cumhuriyeti Devletinde yirmi yl srecek, askeri darbeler dnemini balatmtr. 1960 darbesinden sonra; TSK tarafndan 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 askeri darbeleri yaplmtr. 27 Mays Trkiye siyasetinde, milli irade dndaki zm araylarn glendirmitir. Yani lke siyasetine hakim olan

192 193 194 195

a.g.e., s. 65. a.g.e., s. 66. a.g.e., s. 66. Eroul, a.g.e., s. 268.

57

kargaa ortamnn dzeltilmesinde, demokrasinin gcne deil de ordunun gcne dayanlmas fikrini dourmutur. 196 27 Mays hareketi ordunun bilinli olarak gerekletirdii bir hareket deildir. Bu hareket, ordunun tamamna mal edilemez. nk TSKnn ounluu, 1960 darbesinde rol oynamamtr. Zaten ordunun byk bir kesimi, byle bir hareketin gerekletirileceinden habersizdir. Ancak 27 Maysn hazrlayclarnn ve gerekletirenlerinin asker olmas, bu hareketi btn orduya mal etmitir. 197 1960 darbesi, TSKnn kk rtbeli subaylar tarafndan gerekletirilmitir. Darbe srasnda ordu ierisindeki emir - komuta zinciri kaybolmu. Ordunun en st kademesinde yer alan Genel Kurmay Bakan ve kuvvet komutanlar yok saylm, ordudaki hiyerarik dzene uyulmamtr. Darbenin hazrlayclar ounlukla, 3035 ya aralna bulunan yzba ve temenlerdir. 198 27 Mays 1960 darbesi; Trkiye Cumhuriyetinin daha sonra yaad; 12 Mart Muhtras ve 12 Eyll 1980 darbesinden ok farkl bir askeri mdahaledir. 1960 darbesinin sonrasnda kabul edilen 1961 Anayasas ile; demokratik haklar gelitirilmi, basna, iiye, niversitelere verilen zgrlkler arttrlmtr. Bu bakmndan 1960 darbesi, dier askeri mdahalelerden farkldr. 199 D. 1960 DARBES N N GET RD KLER 1960 darbesinden sonra, darbeyi yapanlar tarafndan ortaya karlan yeni kurumlar, hkmet darbesini ihtilal srecine sokmutur. Bu ihtilal kurumlar; Milli Birlik Komitesi, Anayasa Komisyonu, Yksek Adalet Divan, Yksek Soruturma Kurulu, ve ounluunu sivillerin oluturduu hkmettir. 200 Darbenin yaplma amac; ynetimi DPnin elinden alp, baka bir sivil idareye devretmekti. Ancak MBK, ierisinde yer alan farkl gruplarn tesiri ile ynetimi sivil idareye devretmekte yava hareket etmitir. Ynetim sivil idareye, CHPlilerin ve

196 197 198 199 200

Toktam Ate, (1995). 68li Olmak, mit Yaynclk, Ankara, s. 30. a.g.e., s. 33. Aydemir, a.g.e., s. 395. a.g.e., s. 35. Birand vd., a.g.e., s. 143.

58

aydnlarn youn telkinleri sonucunda, MBK ierisindeki iktidarda kalma yanls olan 14ler grubunun tasfiye edilmesi ile devredilebilmitir. 201 27 Mays 1960 darbesi, Trkiye Cumhuriyetinin siyasal yaantsnda yirmi yl srecek darbeler dnemini amtr. Bu dnemde TSK tarafndan, 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 Askeri Mdahaleleri yaplmtr. 202 1960 Darbesi ile beraber, TSKnn Trk siyasetindeki etkisinin artmasyla birlikte, lkede toplumsal adan byk deiiklikler yaanmtr. Bu dnemde kyden kente gler artm, siyaset sahnesinde sz sahibi olan yeni aktrler, halk devletten uzaklatrmtr.203 Darbeden sonraki ilk seimler 15 Ekim 1961 tarihinde yaplm, bu seimlerde DP izgisini takip eden siyasi partiler byk bir zafer kazanmlardr. 1961 seimlerinde CHPnin 173 milletvekiline karlk, kendisini DPnin devam olarak gren Adalet Partisi 158, Yeni Trkiye Partisi 65, Cumhuriyeti Kyl Partisi 54 milletvekili karmtr. Bu seim kamuoyunda, Adnan Menderesin zaferi olarak yorumlanm, DP izgisinin hala byk bir oy potansiyeline sahip olmas orduda byk bir tedirginlie neden olmutur. 1961 seimlerinden sonra APnin ykselii devam etmekle birlikte, 1965 seimlerinde Sleyman Demirel liderliindeki AP, CHPnin 134 milletvekiline karlk, 240 milletvekili kararak iktidara gelmitir. 204 27 Maystan sonra MBK tarafndan, temel hak ve hrriyetleri anayasa gvencesi altna alan, ok partili demokratik sistemi pekitiren, TCnin en zgrlk anayasas olma niteliindeki 1961 Anayasas hazrland ve DP dnemindeki akiller meclisine benzer bir senato vcuda getirildi. Bunun yannda rejimin kurallarn belirleyen Anayasa Mahkemesi kuruldu. Dantay'n sahip olduu, idarenin ve yrtmenin tasarruflarn denetleme yetkisi geniletildi. 205 DPnin devam niteliindeki partiler, bu yeni kurumsal yaplanmay; atanmlarn seilmiler zerindeki denetimini glendiren, hrriyet aleyhtar uygulamalar olarak

201 202

a.g.e., s.181. Ahmet nsel. (2002), Demokrasinin Sancl Yllar. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Yap Kredi Yaynlar, c. 3, st., s. 2. 203 a.g.e., s. 2. 204 Sleyman Demirel, (1995). 1973e Bakarken, Atak Matbaas, Ankara, s. 3. 205 Bedri Baykam, (1994). 27 Mays lk Akmz, mit Yaynclk, Ankara, s. 347.

59

yorumlamlar ve 1961 Anayasasnda deiiklik yaplmas taleplerini srekli gndemde tutmulardr.206 1961 Anayasas ile TSKya, siyasi ynetime mdahale hakk tannmtr. Milli gvenlik ve tabii senatrlk kurumlar kurularak TSKya, TC rejiminin koruyucusu ve gvencesi olma yetkisi verilmitir. Bu yetkiyle TSK; yrtme ve yasama glerini ynlendirme, denetleme ve fikirlerini beyan etme hakkna sahip olmutur. Bylece TSK yrtmedeki yetkisini yasal ereveye oturtmutur. 207 1960 darbesini, emir - komuta zincirini hie sayarak gerekletiren cuntac rgtler, 12 Mart 1971 darbesi ile ordudan tasfiye edilmitir. 1980 darbesi ise emir- komuta kademesine uyularak gerekletirilmitir. 1961 Anayasasnn kabul ile Trkiyeye ar zgrlk ortam hakim olmu, bunun neticesinde sosyalizm lkede yaylmtr. Trkiye i Partisinin yannda Disk, Trk - i gibi ii sendikalar kurulmutur. 208 Devlet kademelerinde meydana gelen deiim ile birlikte halk arasnda sosyalizm yanls bir genlik kitlesi olutu. Vietnam Sava, Kba ve Afrika devrimlerinden beslenen bu genlik kitlesi, 68 kua olarak bilinen devrimci kuan oluturdu. Sosyalizm yanls olan bu gruba karlk, DPnin devam niteliindeki, anti - komnist, milliyeti ve muhafazakar bir toplum kesimi olutu. Bu muhafazakar kesim, TSKnn komnizme ynelen, sosyalist gruplara kar verdii mcadeleden kuvvet bularak, glenip rgtlenmitir. Bu grup, yurdun drt bir yannda uyan ve milli ahlanma mitingleri dzenleyerek byk kitleleri arkasndan srklemitir. Bu muhafazakar kesim, Trkiyede sol eilimlere kar denge unsuru olmutur. 209 Trkiyede 1965 ylndan sonra, AP iktidarna muhalif olan kesim meydanlara karak, lke genelinde ii grevleri, toprak yamalamalar ve renci olaylarnn yaanmasna sebep olmutur. Birbirine zt olan bu iki kesimin meydana getirdii anari ortam 12 Mart Muhtrasna neden olmutur. 1961 Anayasasnn ar zgrlk, temel hak ve zgrlkleri arttran maddeleri; 12 Mart Muhtrasndan sonra da yasa d sol rgtlerin ve sendikalarn faaliyet gstermesine neden oldu. Bu militan gruplar, muhafazakar ve milliyeti halk kesimiyle atmaya devam etmitir. 1971 ve 1973

206 207 208 209

Demirel, a.g.e., s. 5. Birand vd., a.g.e, s. 183. a.g.e., s. 83. Ate, a.g.e., ss. 13-16.

60

yllarnda, 1961 Anayasasnn baz maddelerinde yaplan deiikliler, bu anari ortamn dzeltmeye yetmemitir. 210 Yaanan iki ayr darbenin de zme kavuturamad anari ve kargaann durdurulmas gereklilii ve bozulan devlet otoritesinin yeniden salanmas gibi gerekelerle TSK, Trk siyasetine yapaca nc mdahalesinin hazrlklarna 1978 ylnda balam ve mdahaleyi 12 Eyll 1980 tarihinde gerekletirmitir.211

210 211

nsel, a.g.e., s. 6 a.g.e., s. 6.

61

SONU Mustafa Kemal Atatrk nderliindeki Trk milleti, Birinci Dnya Savanda igale urayan Osmanl Devletini, smrgeci itilaf devletlerinden temizlemek amacyla milli mcadele dnemini balatmtr. Vatan igalden kurtarmak iin, Mustafa Kemal Atatrk ve silah arkadalar nderliindeki Trk milleti, birok savunma sava yapm ve bu savalar kahramanlk dolu mcadelesi neticesinde kazanmtr. Trk milletinin bamszlk mcadelesi, kendisi gibi smrgeci devletlerin igali altndaki milletlere hrriyetlerini kazanma yolunda rnek tekil etmitir. Mustafa Kemal Atatrkn balatt milli mcadele dneminin baaryla sonulanmas, kendisini dnyann nde gelen liderleri arasna sokmutur. Milli mcadele dneminin cephe safhas Trk milletinin zaferi ile noktalandktan sonra, Osmanl Devletinin Anadoluda kalan topraklarnda Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. Bundan sonra lke genelinde, her alanda ann modern yapsna uygun olan reformlarn gerekletirilmeye alld yeni bir dnem balamtr. Atatrk nderliindeki reformist kadro, lke apnda eitim, kltr, ekonomi, sosyal hayat ve siyaset gibi alanlarda modernleme hareketlerine balad. lkenin rejimi de Cumhuriyet olarak belirlendikten sonra Cumhuriyet rejiminin gerei olan ok partili parlamenter sistemin meclis ats altnda uygulanmasna allmtr. Bu ama iin Atatrk dneminde Terakkiperver Halk Frka ile Serbest Frka siyaset sahnesine karlmtr. Fakat bu siyasi partiler, rejim aleyhtarlarnn etrafnda toplanmas ve lkenin ok partili hayata hazr olmamas nedeniyle kapatlmak zorunda kalnmtr. Bu iki baarsz denemeden sonra Trk siyasetinde ok partili siyasal rejime 1946 seimlerine kadar geilememitir. Trkiyede ok partili siyasal rejimin uygulanmasnda lke ii ve dnyadaki dinamikler etkili olmutur. Bu dinamikler; lke ierisinde Cumhuriyet Halk Partisine kar duyulan bkknlk ve kinci Dnya Sava ile birlikte dnyaya hakim olan yeni fikirlerdir.

kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya

kan, siyasal alandaki demokrasi ve

ekonomi alanndaki liberalizm akm tm dnya lkelerini olduu gibi Trkiye Cumhuriyetini de etkisi altna almtr. kinci Dnya Savandan sonra dnya lkelerinde diktatrlk ynetimleri devrilmitir ve bunlarn yerini demokratik ynetimler almtr. Sava sonras Trkiyesinde ise, Cumhuriyet Halk Partisinin 23 yldr sregelen, tek partili ve baskc ynetimi mevcuttu. Devletin her kurumu ve her kesimi CHPnin bu bask ynetiminden muzdaripti. Gerek dnya konjonktr ve gerekse de lke ii artlar, Trkiyede siyasal alanda yeni bir sistemi gerekli klyordu. ann dnce yapsna uygun olarak kurulan Demokrat Parti; toplum her kesimine demokrasi, zgrlk ve refah vaad ederek, ksa bir srede lkenin en byk siyasal partisi olmutur. Ancak 1950 seimleriyle iktidara geldikten sonra bu demokrasi ve zgrlk vaatlerini tam anlamyla uygulayamayan Demokrat Parti hkmetleri; kendisine kar muhalefet bayra aan ordu, basn, niversite, memur ve sendikalardan oluan geni brokrasi an ynetmeyi baaramamtr. Devlet yapsn oluturan en nemli kurumlar karsna alan iktidara kar, muhalefet partisinin hazrln yapt ve destekledii askeri mdahale, idamlar gibi istenmeyen bir sonla neticelenmitir. 1960 askeri mdahalesini gerekletirenler bu hareketin yaplma amacn; tkanan demokratik srecin nn amak olarak deerlendirmilerdir. Farkl siyasi dnce yapsna sahip insanlar ise 27 Mays, deiik ekillerde yorumlamlardr. 27 Mays; kimilerine gre halkn elinden zgrlklerini almak, kimilerine gre ise kmaza giren demokratik srecin nn amak iin yaplan bir mdahaledir. 27 Mays 1960 askeri darbesi; Trkiye Cumhuriyeti Devletinde 20 yl srecek darbeler dnemini balatmtr. 1960 darbesinden sonra Trk Silahl Kuvvetlerinin siyasete etkisi artmtr. TSKnn Trk siyasetine bundan sonra yapt mdahaleler 12 Mart 1971 muhtras ve 12 Eyll 1980 askeri darbesidir.

63

KAYNAKLAR AAOLU, S. (t.y.). Arkadam Menderes. Rek-Tur Kitap Servisi, stanbul. ALTAN, A. (1990). Darbelerin Ekonomisi. AFA Yaynclk, stanbul, ss. 51-91. ATE, T. (1995). 68li Olmak. mit Yaynclk, Ankara, ss. 13-31. AVCIOLU, D. (1997).Devrim ve Demokrasi zerine.Yekin Yaynevi, stanbul,ss.32-39. AYDEM R, . S. (1993). Menderesin Dram. Remzi Kitapevi, stanbul. AYDEM R, . S. (2000). kinci Adam. cilt 3, Remzi Kitapevi, Ankara. BAYKAM, B. (1994). 27 Mays lk Akmz. mit Yaynclk, Ankara. BELGE NET (2006). CHP Kutultaylar. http://www.belgenet.com/parti/chpkurultay1.html (10 05 2006) B RAND, M. A., APLI, B. ve DNDAR, C. (2005). Demirkrat Bir Demokrasinin Douu. Doan Kitaplk, stanbul. BOZBAI, S. (1974). htilaller ve Darbeler Tarihi. Cem Yaynevi, stanbul, ss, 691-701. BURAK, R.S. (1979).Trkiyede Demokrasiye Gei. Olga Yaynevi, Ankara,ss.292-349. C HAN, A. R. (1953). smet nnnn TBMMdeki Konumalar. cilt 2, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, ss. 193-226. AVDAR, T. (2000). Trkiyenin Demokrasi Tarihi. mge kitabevi, 2. bask, Ankara, ss.
91-201.

DEM R, . (1999). Trk Demokrasi Tarihi. http://www.enfal.de/tarih33.htm (24.04.2006). DEM REL, S. (1995). 1973e Bakarken. Atak Matbaas, Ankara, ss.1-6. ERDOAN, M. (1991). Trkiyede Demokrasiye Gei Deneyimi. http://www.liberaldt.org.tr (24. 04. 2006). EROUL, C. (2003). Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi. mge Kitapevi, Ankara. NSEL, A. (2002). Demokrasinin Sancl Yllar, Cumhuriyet Ansiklopedisi, Yap Kredi Yaynlar, c. 3, 3. bask, st., ss. 2-24. LEWIS, B. (1984). Modern Trkiyenin Douu.(ev. Metin Kratl), Ankara, ss. 293-317. ZDA, . (2004).Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali. Boyut Yayn Grubu, stanbul. SUBAI, T. (2004). Bir Arpa Boyu. Kara Kutu Yaynlar, stanbul. SKAN, F. (1991). Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar. Kltr Ofset Lmt. ti., Ankara, ss. 346-352. T MUR, T. (1994). ok Partili Hayata Gei. letiim Yaynlar, stanbul. TOKER, M. (t.y) Demokrasimizin smet Paal Yllar. (Demokrasiden Darbeye). cilt 4, Bilgi Yaynevi, (yy.)

ZGEM mit Erdoan, 05.03.1981 tarihinde Nidenin Ulukla ilesinin nlyaka kynde dnyaya gelmitir. lk, orta ve lise renimini Adanada tamamladktan sonra, 2000 ylnda Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih blmnde yksek renim hayatna balad. 2004 ylnda bu okuldan mezun olduktan sonra, ara vermeden ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstitsne bal Tarih anabilim dal yaknca bilim dalnda yksek lisans renimine balad ve hala ayn blmde renim hayatna devam etmektedir.

65