Yunan Mimarl konusunda en yetkin isimlerden biri olan Prof. Dr.

Tomlinson, Yunan Mimarlna giri niteliinde hazrlad eserinde, okuyucularn konu hakknda nceden bilgi sahibi olmadklarn varsaymakta ve antik dnyaya ilgi duyan herkesin anlayabilecei bir slpta konular ele almaktadr. Antik Yunan yaplarnn tasarmlar, inaatlarnda kullanlan yntemler, kentlerin mimari dzenlemeleri, kentlerdeki kamu yaplar ve ilevleri, sradan insanlarn yaad konutlar ve o dnem Yunan toplumunun ihtiyalarna ne ekilde cevap verildii kitabn temel yapsn oluturmaktadr. Kitap, Anadolu'daki antik Yunan ehirlerini gezerken, yaam alanlarn gznzde canlandrmanza da yardmc olacakr.

Bristol Klasikleri, Yunan ve R o m a dnemlerinden kesitler sunan, rencilere olduu kadar, genel okuyucuya da seslenen kitaplardan olumaktadr. Tarih, edebiyat, sanat ve benzer alanlar tantan Bristol Klasikleri birok niversitede okutulmakta ve klasik uygarlklarn anlalmasnda ynlendirici olmaktadr.

Prof. Dr. R. A. Tomlinson, Birmingham niversitesi Eskia Tatihi ve Arkeoloji Blm retim yesidir.
M e h m e t Rfat Akbulut, M i m a r Sinan niversitesi ehir ve Blge Planlama B l m retim elemandr.

Bristol Klasikleri

YUNAN MMARLII
R. A. Tomlinson

eviren: Rfat Akbulut

homerkitabevi

NDEKLER

FOTORAF VE ZMLERN LSTES

1.
2. 3. 4. 5. 6.

GtRt
KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN GELME DNEMI KLASIK DNEM TAPINAKLARI DER YAPI TRLERI Y A P I VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR Y A P I VE EVRESI - KENTLER LERI D Z E Y ALIMA NERLER ILER D Z E Y OKUMA NERLER TEKNK TERIMLER SZL

15 33 58 72. 10 I 114 115 118

Fotoraf ve izimlerin Listesi

Tm izimler Henry Burglass tarafndan yaplmtr. Atina'daki baz antik dnem mimarisine ait XIX. yzyl grntlerini ieren Sir Lawrence Alma-Tadema tarafndan oluturulmu ve imdi Birmingham niversitesi Ktphanesi'nde bulunan kolleksiyon dndaki fotoraflar bana aittir. Bu fotoraflarn ou nl Amerikal fotoraf VVilliam J. Stillman'nmdr (Stillman'n bir fotoraf olarak baarlaryla ilgili bir deerlendirme iin bkz. Poetic Localities, yayna hazrlayan: Anne Ehrenkrarz ve dierleri, New York, 1988). Fotoraf 1 Fotoraf 2 izim 3 izim 4 izim 5 izim 6 Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869) Hephaistos Tapna Basit dikdrtgen plan ve izomctrik izdm ift kanatl plan ve izometrik izdm Hephaistos Tapna'nn temel plan M.. VI. yzyla ait bir Kbrs vazosundan triglif ve metop deseni izim 7 Yass ta kalemi ve dili ta kalemi Fotoraf 8 Kenet yuvalar, M.. V. yzyl balarna ait apsisli yap, Emporio, Sakz Adas Fotoraf 9 'Concord' Tapna, Akragas Fotoraf 10 Aphaia Tapna,' Ein izim 11 Aphaia Tapa'nn plan, Ein Fotoraf 12 Olympia'daki Zeus Tapna harabelerinin grnm izim 13 Olympia'daki Zeus Tapna'nn restitsyon izimi izim 14 Olympia'daki Zeus Tapna ile Parthenon'un Dorik Dzeni'nin karlatrmal izimi Fotoraf 15 Ardettos'da Akropol'n Stillman tarafndan 1869'da ekilmi fotoraf izim 16 Parthenon'un plan

FOTORAF VE t z t M L E R i N S T E S I

Fotoraf" 18 Fotoraf 19 Fotoraf 20 izim 21 Fotoraf 22 izim 23 Fotoraf 24 Fotoraf 25 Fotoraf 26 Fotoraf 27 Fotoraf 28 izim 29 izim 30 Fotoraf 31 Fotoraf 32 Fotoraf 33 izim 34 izim 35 izim 36 Fotoraf 37 Fotoraf 38 Fotoraf 39 izim 40 izim 41 izim 42 Fotoraf 43 Fotoraf 44

Fotoraf 11 Parthenon'un yandan grn, Stillman 1869

Parthenon'un drtte nn grn, 1975 Parthenon'un kiremitleri Agrilesa ta ocaklar, Sounion Artemis Tapra'nn dzeni, Magnesia Artemis kutsal alanndaki Stoa, Brauron Kuzey Stoas'nn ieriden temsili grnm, Priee Agoras Toplant (Meclis?) yaps, Priene Diorysos Tiyatrosu, Atina Asklepios kutsal alanndaki tiyatro, Epidauros Stadyum, Epidauros Sedirde yemek yeme sahnesini gsteren siyah figrl kupa Yemek odasnn plan, Perachora Akropol'n plan, Atina Erechtheion Akropol'n iinden Propylaia, Stillman 1869 Karlatrma amacyla Propylaia'nn modern bir grnm Hephaistos kutsal alannn plan, Atina Altis'in plan, Olympia Apollon kutsal alannn plan, Delphi Delpli'deki Apollon kutsal alannn grnm Atinallar'n hazine yapsnn grnm, Delphi Tlolos, Delphi Atina genel yerleme plan Konut parselleri, Olyntlos Priene Plan Atina agorasnn Akropol'de grnm Delos evleri

VIII

Fotoraf 1: Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869). Yap pek az tamirat grmtr ve kiliseye dntrld zaman eklenen apsisin alt ksm cephenin ortasndaki drt stunun arkasnda grlebilmektedir. Bu apsis tapnan bir zamanlarki ana giriini kapatmtr: Kilise iin giri artk yapnn bat ucuna alnm ve ierideki blme duvar da kaldrlmtr. Apsisden geriye kalanlar da bu fotoraf ekildikten ksa sre sonra kaldrlmtr.

1. B L M
Giri
Mimarlk Nedir? Mimarlk yap sanatdr. Yaplarn tasarm biimleri ve inaat yntemleriyle ilgilenir. Vitrivius'a gre, (mimarlk hakknda Roma mparatoru Augustus zamannda Antik dnyadan gnmze ulaan en nemli eseri kaleme almtr/) mimarlk, slp, dzen ve dzenleme, orant, simetri, mlkiyet ve ekonomiyle ilintilidir. Yaplar, ilevleri, yapy kullanacak toplumun gelenekleri ve yap iin sarfedilebilecek kaynaklar gz nnde bulundurularak doru bir ekilde ina edilmelidir. Antik Yunan yaplarn anlayabilmek iin o dnem Yunan toplumunun ihtiyalarna ne ekilde cevap verdiklerini bilmek gerekmektedir. Bu yaplar kolaycla kaarak, sanat eserleri ya da evrelerinden yaltlm eski antlar eklinde grlmemelidirler - her ne kadar bunlarn aralarndaki en nemlileri son derece gzel ve etkileyici olsalar bile. Sradan insanlarn yaad konutlar gibi faydaya ynelik yaplar ile dini ya da kamusal amalarla ina edilmi daha grkemli ve pahal yaplar arasnda kanlmaz olarak belirgin bir farkllk vardr. Faydacl yaplar, nadiren tekil yaplar gibi tasarmlanm olsalar da belirli bir modele uygun olarak ina edilmilerdi (Bu tr yaplar ounlukla geleneksel mimari rnekleri olarak betimlenmilerdir). Bu yaplar en ucuz malzemeden yaplmlard. Eski Yunan'da bu, ounlukla piirilmemi kerpi tula anlamna gelmekteydi. Bunlarn biimleri, malzemenin doasna bal olabildii gibi Antik Yunanllarn inaadarnda kullandklar en pahal malzeme olan kerestenin elde edilebilirliine de balyd. (Atinallar, Peloponnes Savalarnn son safhasnda, Spartallar' n Decelea'da askeri bir s kurmalar neticesi kuatldklarnda, Spartallar'n dmanlar olan Boeotiallar, yamalarda tercih edilen bir mal olduundan kylerdeki evlerin ahaplarn skllerdi). Geleneksel yaplar, her ne kadar
* Trke'de, *Mimarlk zerine On Kitap" .N.

YUNAN M I M A R L I I

kendilerinin de bir paras olduklar gelenek, dnemlerinin nemli mimari gemelerini az ok etkilemi olsa da mimarlarn elinden kmad gibi, mimarlk sanatnn bir paras olarak da kabul edilmezler. Sanat Olarak Mimarlk Sanat olarak mimarlk, gsterii unsurlar ieren ve kullanm iin olduu kadar insanlar etkilemek iin de varolan, belli bal kamu yaplar anlamna gelir. Bu yaplar ounlukla daha nitelikli malzemeden yaplmlard. Antik Yunanistan'da bu ta bloklar tercihan da beyaz mermerdi. Malzemeler geleneksel mimaride olduundan daha dikkatlice bir araya getirilmilerdi. En, boy ve ykseklikleri daha dikkatli bir biimde orantlandrlm, yapdaki farkl malzemeler birbirleriyle daha dikkatli bir biimde ilikilendirilmiti. Bunlarn en nemlilerinde boyutlar esasen geleneksel konutlarnkini amaktayd; bylelikle yap evresini etkileyebiliyor ve evresi iinde ne kabiliyordu. Daha incelikli ve emek youn sslemelere sahip olabildikleri gibi ksmen oyma bezemelerle donatlm ve boyanmlard. Btn bunlar, malzeme ve gerekli igc asndan bu yaplar daha maliyetli hale getiriyordu. Yunan kentlerinde bv tr yaplar nadiren zel ahslarn harcamalaryla ina ediliyordu ve byle olduunda gerekli refah dzeyine sahip olmak bu kiinin toplumda nemli bir birey olduuna iaret ediyordu. Bv yaplarn inaas ounlukla cemaatin kente ve tanrlarna ait kaynaklar kullanarak elde ettikleri baarlard. Bu tr yaplar iin kent, inaatn tm aamalarna canl bir ilgi gsteriyor, tasarmcy ve inaatn malzemelerini temin edenleri denetliyor, yapnn kalitesi hakknda hkm veriyor ve her eyin gerekli standartlarla uyum iinde olduuna dair kendini ikna ediyordu. Antik Yunan Yaplarnn Ayakta Kalma Oran Bu tr yaplar, sradan insanlarn kerpi tula evlerinden daha uzun mrlyd. Uzun zaman ayakta kalabilmeleri iin ina edilmilerdi ve en nemlilerinde, her ne kadar Atina gibi depremlerin balca zararlarndan muaf olan yerlerde An-

CJR

tik yaplarn bir lde zarar grmeden yahut dikkate deer bir zarara uramadan yaama anslar olsa da Yunanistan'n byk ksmn etkileyen depremlerin sonularndan olabildiince saknabilmek niyetiyle nlemler alnmt. Depremler, yaplardaki tahribatn en nde gelen nedenlerindendi, fakat zaman iinde edeer bir baka tahribat nedeni de bakmszlk ve ihmaldi. Bir yapnn, yap olarak kullanlmaya devam edildii srece varln srdrme ihtimali greceli olarak yksektir fakat kullanm biimi deitiinde tadilatlardan zarar grebilir. Eer 1687'de Venediklilerin kuatmas srasnda Parthenon'a atlan top mermisi olmasayd', bu tapnak gnmzde varln bir harabe yerine bir yap olarak srdrecekti. Fakat artk, tapnak olarak kullanmna son verildikten sonra zellikle bir kiliseye dntrldnde (bkz. fotoraf 1) yap nemli deiiklikler geirmiti. Bu durum, doudaki byk kapnn, bir kilise iin gerekli olan apsisin yaplabilmesi iin yklmasn ve daha geni bir i mekn elde etmek amacyla da ierdeki apraz duvarlarn kaldrlmasn gerektirmiti. (Parthenon bir tapnak olarak, Hristiyanlk hizmetine gelen kalabalk inananlar topluluunu arlayabilecek ekilde tasarmlanmamt). Buna ramen yapnn ou, mermer duvar ve stunlar deiiklie uramadlar hatta d grnnde, olduysa bile pek az deiiklik gerekleti. Bununla birlikte bir baka nemli deiiklik geirdi ki, bu durum, tm antik yaplarn zayf bir noktasn oluturuyordu. at zgn olarak, ahap direk ve kirilerle tanan son derece dayankl ancak ar mermer kiremitlerle kaplanmt ve kanlmaz bir biimde ahap ksmlar eskidi. Bylelikle, atnn btnyle yenilenmesi gerekti. yle grnmektedir ki, bu ilem yap, kiliseye dntrldnde gerekletirilmitir ve yapy zgn biiminden farkllatrmtr. zgn at altndaki, yapy epeevre saran en d stun halkasnn kilise iin herhangi bir ilevi yoktu (her ne kadar gz nnde duran ok tanrl dneme ait heykel sslemelerin ounu hala muhafaza ediyor olsa da). Yeni at mamafih daha dard ve sadece tapnan kilise olarak kullanlan duvarlarla evrili kutsal oda blmn yani i meknn rtyordu. te
* Osmanl-Avusturya-VmecLik Sava srasnda .N.

YUNAN M I M A R L I I

patlama srasnda havaya uan bu ayd. atlar kritik bir neme sahiptirler. Bir yap, stndeki a sayesinde yap olarak kalabilir ve kullanlabilir. aty kaldrn, bina harabeye dnr ve malzemeleri iin yklan yaplar gibi kmeye mahkumdur. at olmakszn kerpi tula yaplar yamurda kolayca eriyip giderler. Bundan dolay, Antik Yunan yaplarnn varlklarn srdrme oranlar pek iyi deildir. Pek az rnek hala bir yap olarak ilevlerini srdrmektedir: Thera Adas'nda kk bir mezar-tapnak yapld ekliyle pek dokunulmadan varln srdrmektedir. Kiliseye dntrlen yap, herhangi bir ahap destein olmad yekpare ta bloklardan bir atya sahiptir. Daha byk lekte ise, Siraksa'da Athena'ya adanm byk tapmak (muhtemelen M.. 480'de Kartaca aknlarnn savuturulmasna bir kran borcu olarak yaplmt) halen bir katedral olarak ilevini srdrmektedir. Fakat yap byk boyutlu deiiklikler geirmitir: Tapnak, muhtemelen deiiklik geirmeden nce atsz, metruk bir harabe aamasndan da gemi olmaldr. Terkedilen yaplarn harabe haline gelmesi kuralna mkemmel bir rnek, Atina surlarnn hemen dnda yer alan on Dzeni'ndeki Artemis Agrotera Tapma'dr. Bu yap, ngiliz mimarlar Stuart ve Revett ayakta kalabilmi eski yaplar incelemek ve rlvelerini karmak zere 1751'de Atina'y ziyaret ettiklerinde nemli deiiklikler geirerek bir kiliseye dntrlmt ve ilevini kilise olarak srdrmekteydi ayrca pek de fazla dokunulmamt. Bundan ksa sre sonra yap dini roln yitirdi ve kendi haline brakld. Malzemeleri iin ykld ve 1960'larda yapnn arsasnda kaz yapldnda sadece temeline ait zayf izler bulunabildi. Harabelerin ncelenmesi9 Bundan dolay Antik Yunan mimarlnn aratrlmas temelde harabelerin incelenmesinden olumaktadr. Kitaptaki fotoraflarn incelenmesi bu durumu ispat edecektir. Bir harabe nadiren, zgn grnmne ait dorudan bir izlenim verebilecek lde iyi korunmutur ve en iyi korunduu durumlarda bile baz zihinsel kurgular gerektirmektedir.
4

GtRt

Dolaysyla, Atina agorasna tepeden bakan Hephaistos Tapna ('Theseum') yzeysel olarak eksiksiz grnmesine karn zgn at rtsn yitirmitir (kiliseye dntrlm ve sadece kutsal odann st kireli hartan tonozlu bir atyla rtlmtr). Baz alardan -zellikle aadan veya yakndan- bu durum saklanm olsa da, mamafih tapmak bir zamanlar ann en alt seviyesini belirleyen bezemelerinden yoksun kalmtr. Yapy evreleyen stunlarn zerinde at rtsnn olmay , zgn durumda mmkn olamayacak bir ekilde yapnn iine alrken yapnn, byk lde stun ve duvarlarndaki talardan olduu kadar mimarisinden de kaynaklanan zgn mimari biiminin yaratt k ve glge oyunlarn yok etmitir. Tapnak, ayn zamanda zerindeki sslemelerin de ounu yitirmitir: renkli ve sslemeli svalarla birlikte, gen alnl (yapnn iki yanndaki sivri tepeli ular) dolduran yahut zerinde yer alan heykeller de tamamen yokolmutur. Renkli sslemeler ve boyalar istisnasz bir ekilde yokolurlar. Partheno'da renkli sslemelerin izleri kalabilmi olmasna karn yakn zamanlardaki hava kirlilii bozulmay daha da arttrmtr. Oysa XIX. yzylda F. C. Penrose tarafndan incelenip kopyalar karldnda daha grlebilir durumdaydlar. Antik Yunan yaplarndaki renkli iler XIX. yzylda hararetli tartmalara neden oluyordu. Her ne kadar Makedonya'da M.. III. ve IV. yzyllara ait mezar kazlarnda (tap-

Fotoraf 2: Hephaistos Tapna ve geri planda Akropol' gsteren 1870'Ierin sonuna ait bir fotoraf.

YUNAN M I M A R L I I

nak benzeri cephelerle sslenmi ve ardndan kastl olarak toprakla rtlerek gizlenmi olan mezarlar) Antik Yunan mimarhndaki renkli sslemelere ilikin bozulmam bir ok rnek ortaya karlmsa da bugn dc bu konuda hala bir ok belirsizlik vardr. Bu rnekler, yaplarn zgn grnmleriyle ilgili daha iyi bir fikir vermektedir. Bir ok Antik Yunan yaps Hephaistos Tapna ve Patrhenon'dan ok daha fazla harabeye dnmtr ve ark yerlerinde olmayan paralarn da hayal edilerek zgn grnmlerinin canlandrlmas byk beceri gerektimektedir. Bundan dolay, Antik Yunan yaplarnn incelenmesinde planlarn, yapnn boyutlu bitmi grnmlerine dntrlebilmesi iin esaslarndan birini oluturur. Gerekte bu, yapnn temellerini att andan itibaren neye benzeyeceini bilmek durumunda olan zgn mimarn iinin bir tr tekrar anlamna gelmektedir. Antik Yunan mimarlarnn kendilerine smarlanan yaplarn papirs zerine ayrntl ve lekli planlarn yapmalar pek rastlanan bir durum deildi. Papirs pahal bir malzemeydi ve mimarlarn ne doru dzgn

izim 3: Basit dikdrtgen plan ve izonetrik izdm. izim 4: ift kanatl plan ve izometrik izdm.

GR

cetvelleri vard ne de lekli izimler yapabilecek matematik becerisine sahiptiler. Dolaysyla, yaplarn temel dzenlemesi yerleik ve iyi anlalm modellere uymak zorundayd. Bu durum, yaplar yalnlatrmtr; bundan dolay bir ok Antik Yunan yaps krma atl ve gen alnlkl, uzunlamasna bir dikdrtgen kutu biimindedir. Eer yapnn plan basit bir dikdrtgen ise, genel grnm dorudan canlandrlabilir. izim 3a, izim 3b olur. Baz yaplar ise, gerekten daha karmak planlara sahiptir ancak, bunlar da ounlukla bir dizi dikdrtgen kutunun birbiriyle temas halindeki dzenlemesiyle elde edilmilerdir. Kutsal alan veya agora gibi bir akln kenarlarna yerletirilmi iki uzatlm stoa ya da portik buna basit bir rnek olabilir. Dolaysyla, izim 4a da izim 4b haline gelir. Atina Akropol'ndeki istisnai Erechtheion ya da bu kutsal alana girii oluturan Propylaia gibi en karmak kamu yaplar bile, birbiriyle ilikili bir ekilde konumlandrlm dikdrtgen elemanlar ilkesinin sadece biraz zorlanm halidir. Kutular, ok nadiren dikdrtgen yerine dairesel bir plan olutururlar: Antik Yunan dnyasnda bu tr yaplara ait bir avu kadar nemsiz sayda rnek olduu bilinmektedir. Temeller, Stun Dizileri, Stunlar Tpk birok Antik Yunan yapsnn bana geldii gibi, geriye temellerinden baka bir ey kalmadnda hatta yalnzca iine temellerin atld, kayaya oyulmu ukurlar kaldnda bile zgn yapya ait baz izlenimler elde edebilmek mmkndr. Bunu daha kesinlikle yapabilmek iin daha fazla bilgiye ihtiya vardr. Yapnn grn ne tr bir biime sahip olacaktr? Yapnn d duvarlardan m olumaktayd yoksa stunlarla m evrelenmiti? Eer temeller, biri dierinin iinde iki kutuya iaret ediyorsa, o halde d temelin zerinde stunlarn, i temelin zerinde de duvarn olma olasl olduka yksek demektir. Her ne kadar ay tamak ve yapya daha geni bir i mekn kazandrmak amacyla yerletirilen yap iindeki stun dizilerinin mstakil temelleri olabiliyorduysa da Antik Yunan yaplarnda, stunlar ounlukla yapya ilave bir emniyet kazandrmak amacyla s-

YUNAN M M A R L I C I

rekli temellerle desteklenirdi. Hephaistos Tapma'nn temelleri ematik olarak buradaki gibi izilebilir (izim 5). Yap greceli olarak iyi korunmu okluundan, hagi temellerin yapy, hangilerinin de duvarlar tadn biliyoruz; bylelikle yapnn plannn ounu izebiliyoruz. Halihazrda en ite yer alan temeller hi bir eyi tamamaktadr, fakat dier tapnaklarla karlarldnda (Ein Adas'ndaki Aphaia Tapna gibi) bunlarn yapnn iindeki stun dizilerini tama amal olduundan emin olabiliyoruz. Bu tr stun dizileri zorunlu deildi (greceimiz gibi, Hephaistos Tapna'nda sonradan akl edilmilerdi): Temeller olmad zaman ise, i stunlar da ina edilmemi demekti. Yapnn zgn grnmnn daha kesin bir ekilde anlalmas styapdan arta kalm paralara baldr. Stoalar gibi daha az grkemli yaplarda, stun dizileri sadece ilk basamakta olabiliyordu ki, bunlarn konumlan temellerinden kolayca belirleebilmektedir. Mamafih, tapnaklar ounlukla stunlara doru ykselen ok sayda basamaa sahip zeminler zerinde yer alyordu. Bundan dolaydr ki, bize stun srasnn yerini gsterdiinden en st basaman konumunu belirleyebilmek yararl olmaktadr. Eer, basamaklardan bazlar hala yerinde duruyorsa bu, kolaylkla yaplabilmektedir. Fakat, basamaklar yerlerinden oynam hatta, bunun da tesinde geriye farkl basamaklara ait ta blok ynlar kalmsa, en st basaman zgn konumu yle bult-

izim 5: Hephaistos Tapna'nn temel plan.

UIRI nabilir: ounlukla alt basamaklar, st yzlerinde bir sonraki basaman oturaca yeri gsteren iaretlere sahiptirler. Eer ansmz varsa stun dizisinin ortak tabann oluturan en st basamak, stunlarn yerletirildii yerleri gsteren iaretler tayabilir ve buradan yola karak, geriye pek az kalm olsa bile stunlarn zgn saysn ve nasl yerletirildiklerini belirleyebiliriz. aretler olmasa yahut geriye stunlarn ortak taban bloklar kalmam bile olsa, stunlarn konumlar, st yapda, stunlarn orta izgisiyle uyumlu bir ekilde yerletirilmi olan ve stun pervazlarn tayan bloklardan anlalabilir. Ama hala daha fazla bilgiye ihtiyacmz vardr. Antik Yunan mimarlnda iki tr stun kullanlmtr: Yunanistan anakarasnda geleneksel olann ad Dor Dzeni'dir (Dor Korenti kkenli olduu sanld ve anakarann Atina gibi Dor olmayan kentlerinde de kullanlm olduundan kafa karrc bir isimdir). Dieri, Ege adalar yahut dou Yunan kentleri kkenli olduundan ad on Dzeni'dir. Stunlar sadece grnte farkllamamaktadr. Antik dnemin ounda oranlar da farkllam, stunlar farkl dzende stun pervazlar tamlardr: izim 14', izim 21 ile karlatrr (Bkz. 2. Blm). Genelde, bir stun ya da stun pervazndan arta kalan paralar bir Antik Yunan yapsnn Dor mu ya da on dzeninde mi olduunu belirlemek iin yeterlidir. Dzenlerin ncs olan Korent, gerekte bir on eidlemesidir ve farkllk sadece stunu talandran stun balnn biimiyle belirlenmitir. Eer, stun bal btnyle yok olmusa, on ya da Korent arasndaki fark kolayca ve gnlden inanarak tespit edilememektedir. Mamafih, Korent Dzeni, M.. IV. Yzyl Yunan tapnaklarnn i stunlarnda nadiren kullanlmlardr. Bir rnei, Bassai'deki Apollo Tapna'nn iidir. Helenistik dneme kadar da nemli yaplarn d cephelerinde kullanlmamtr. Hatta sonrasnda bile pek sklkla karlalmamaktadr. Yapnn Grnmnn Yeniden Oluturulmas Yapnn grnmn yeniden oluturmak iin ncelikle dzenini belirlememiz gerekir. Bu bize, stunlarn biimini

YUNAN M I M A R L I I

ve stun pervazndaki farkl elemanlarn dizili srasn dolaysyla, yapnn d grnm hakknda genel bir fikre sahip olmak iin temel bilgiyi verecektir. Ancak, bu yeterli deildir. Yapnn plan zerinde boyutlarn lebilmemize ramen, (bu kitap, yaplarn greceli boyutuna ilikin kesin bir izlenim sunan lekli bir ok plan rnei iermektedir) plan boyutlar dey boyutlar vermez. Kullanlan stunlarn yksekliklerini ve stun pervazndaki farkl blmlerin llerini bilmemiz gerekmektedir. Hephaistos Tapna rneinde bu yap elemanlarnn tm bilinmektedir. Stunlarn ta-' mam ve stun pervazlarnn btn ksmlar ayakta kalmtr. Yapnn mevcut grnmn oluturan elemanlar bunlardr ve hassasiyetle llebilirler. Eer, btn olarak ayakta kalmam olsalard bile, tapnan zgn grnmnn eksiksiz bir izimini oluturmak, plan, iki, stun vc onlarn stne gelen stun pervaznn kesitine dayanarak kolaylkla olabilecekti. Yaplacak bir izim iin bu yap elemanlarnn ayakta durmas gerekmemektedir. Olympia'daki Zeus Tapnanda halihazrda sadece yap zemini ile ksmen duvarlar zgn konumlarnda ayakta kalabilmilerdir. Gerisi, M.S. VI. yzylda iddetli bir depremde yklmtr. Fakat, stunlarn ou ve stun pervazlarnn yeteri kadar dtkleri yerlerde kalmlardr. Bu paralar, zgn durumlarnn izimini oluturabilmek iin llebilirler. Dier tapnaklarla ilgili daha az ey kalmtr ve bu konuda farkl yaplarda sorunlar vardr. Perikles zamannda Atina'nn kuzeyinde Akharnai adl nde gelen bir deme de, kendi kutsal alannda yaplm olan Sava Tanrs Ares Tapna M.. I. yzylda zgn yerinden Atina Agoras'na tanmt. Burada kireli hartan bir zemin zerinde yeniden ina edildiinden yklm bir Yunan tapnann planlarn belirlemenin normal yolu olan temel izgileri bulunmamaktadr. Mamafih, zemin, yapnn genel boyutlarn belirtirken, st yapnn paralar da bu tapnan temelde Hephaistos Tapna ile benzer biime ve yakn tarihlere sahip olmas ayrca her trl olaslk iinde ayn mimarn ii olmas gerektiini gstermek iin yeterli olmutur. Fakat, geriye stun paralan kalm olsa da bunlar bize stunlarn tam boyutlarn vermekte yetersiz ol* dari blm, krsal yerleme, ky .N.

GLRIJ

mu, ykseklikleri bir bilinmez olarak kalmtr. Hephaistos ve Sunion'daki Poseidon tapnaklar ile karlatrldnda (yine boyut, plan ve ayrntlarda yeterince benzer olduundan ayn m i m a r a atfedilmitir) stun ykseklikleriyle ilgili bize bir deer aral vermektedir. H e r ne kadar Hephaistos ve Poseidon'n birbirleriyle mutlak bir benzerlikleri olmasa da Ares Tapna'nn g r n m n n yeniden inaasnda kullanlabilecek yaklak bir deer vermektedirler. Ancak, deerlerin kesinliinden emin olamadmz gibi, kesinlik yoksunluu bu tapna dierleriyle mukayese ederken h e p hatrlanacaktr. Fakat bir ok d u r u m d a tahminler ii halletmektedir (Heplaistos'un stunlarnn ykseklii 5.713 m., Poseidon'unkiler 6.024 m., W. B. D i n s m o o r ' u n tahminlerine gre Ares'inkiler de yaklak 6.275 m.'dir). Birbiriyle ok yakndan ilikili yaplar arasnda d o r u d a n bir karlatrma yaplabildiinden bu, zellikle kolay bir rnektir. Fakat, Dor tapnaklar rneinde olduu gibi b u n u n da yaplamad d u r u m l a r vardr. na edildii tarih ya da yaklak tarihi biliyorsak, yapnn m u h t e m e l oranlarn ve aplaryla mukayese e d e r e k stunlarn yksekliini tespit edebiliriz. M.. VI. yzylda stunlar greceli olarak gdk (aplarna oranla ksa boylu) iken, V. yzylda daha incelirler ve IV. yzyl ile Hellenistik d n e m d e son derece narinleirler. Stun balklarnn da zaman iinde oranlar deiir. lk rnekler fincan taba gibi dz ve derinliksizken, M.. V. ve sonraki yzyllarda h e m kenarlar basamakl ve d a h a ar hale gelir hem de stun gvdesiyle mukayese edildiinde boyutlar klr. Yine, kesin bir biimin oluturulmas geriye dikkate deer bir zgn parann kalm olmasn gerektirmektedir. Dier oranlar d a h a deikendir: r n e i n Hephaistos Tapna'nn stunlarla orantl stun pervazlar, tam olarak ada ve komusu P a r t h e n o n ' d a n greceli olarak daha yksektir. Dolaysyla, tam bir kesinlikle yeniden ina edebilme becerisi b u g n e kalabilmi bilgilerin nicelik ve niteliine baldr ve antik yaplarn restitsyon izimlerini deerlendirirken, her zaman dayandklar bilginin ayrntlarn kontrol etmek gerekir. Yapnn planyla ilgili bilgiler grnmyle

YUNAN

MIMARL

ilgili olanlara gre daha eksiksiz (veya tamamlanabilir) gibi olduundan Antik Yunan mimarlyla ilgili kitaplarda tekil yaplarn grnten ok planyla resimlendirilmesine daha ok rastlanr. Okuyucu asndan, bu yaplar takdir etmek iin, plana bakp tpk bir zemin zerindeymi gibi plann zerinde ykselen stunlar grmesi (ne tr stunlard, ykseklikleri neydi?) ve ardndan Antik Yunan yaplarnn tabi olduklar dzenli ablonlarla uyumlu bir ekilde bunlarn zerine gelecek her bir paray hayal edip akl gzyle yapnn grnmn oluturmas gerekir. Hazr Biimler ablon modellerin dzenlilii ve standart biimlerin tekrar Antik Yunan mimarln greceli olarak kolay bir hale getirmektedir. Yeni biimler icat etmek yahut yklendii iin zel durumuna uygun tasarmlar kabul ettirerek isim yapmak asla mimarlarn rol olmamt. Mimarn grevi, ii denetlemek ve her eyin olmas gerektii gibi ina edildiine bakmakt. Tasarmlarn nceden belirlenmi kat snrlar iinde yapmlard. Greceli oranlar, bir tasarm elemannn dieriyle ilikisi, ncller tarafndan belirlenmiti. Tasarmlarda deiiklikler olsa bile bu deiiklikler de daha nce yaplm olanlardan gelitirilmek zorundayd. Parthenon'un mimar Iktinos bile bu yapda 4:9 (22:33) oranna dayanan bir dizi uyumsal dzenlemeyi srdrmt. Parthenon'un kendisi de, dzenlemelerin deki esas hatlaryla ayn dnemin dier tapnaklarna benzer (ya da daha dorusu nceki yzyln) . Dolaysyla, Antik Yunan yaplarn anlamak, biimlerini ve ina edildikleri balam olduu kadar olas durumlarna zel tasarmlar da tanmak demektir. Gerekte snrl sayda hazr biimler olduundan, plandan yapnn genel olarak kategorisini (ve bylelikle ama ve ilevini) tanmak ok kolaydr. Geleneksel konutlarn yan sra balca yap snflar, dini ve sivil mimariydi - idari yaplar ve ehrin dier yaplar. Bu son iki kategori eski Yunan ehirlerinde bugn olduu kadar birbirlerinden ayrlmamlard. Tiyatrolar ve atletizm stadyumlar, gnmzde tamamen dind faaliyetlerle ilikiliyken, eski Yunanistan'da dini sistemin bir para-

GRt

sini oluturuyorlard: Oyunlar ve atletizm yarmalar ilgili tanrnn kltne adanmt. Sivil ynetim bile, aslnda tanrlara adaklar sunulan sunaklarn yer ald yaplarda yahut kutsal yaplara bitiik binalarda yer alyordu. Tapnaklar cn nemli yaplard. Tanrlar ve tanr korkusu antik ehirlere hkmediyordu - dinin gndelik yaamdaki nemi asndan gnmzn laik toplumu yerine Ortaalar'a daha yaknd. Dolaysyla tanrlar ho tutma asndan tapnaklar bata geliyordu. Greceimiz gibi Antik Yunan mimarisinin biimleri bu tapnaklarda gelimiti. Dor ve on dzenleri tapnaklar daha grkemli yapmak iin icat edilmiti. Ayn dzenler, (bazen basit ahap sistemlerle ikame edilmilerdi) kutsal yerlerde barnak grevi gren ve ayn zamanda Antik Yunan kentlerinin dier ksmlarnda da ok sk kullanlan uzatlm stoa ya da revaklarda da kullanlmt. Konutlar ve Kapal Alanlarn Kullanm Geleneksel yaplar -konutlar- genel olarak daha kt ina edilmilerdi ve dolaysyla konutlardan geriye, zerinde kerpi tula duvarlarnn ykseldii ta zeminlerden baka bir ey kalmamtr (iyi korunmu ta duvarl konutlar nadirdir ve zel durumlarn sonucudur. rnein Hellenistik dnemde Delos'da ta, kerpi tuladan daha ucuzdu. Daha nemli kamu yaplar zerindeki etkili olmu balca iki tr geleneksel biim vard. M. . VIII. yzyln diyelim, erken konut rnekleri ounlukla dzgn olmaktan ok muhtemelen hafife kavisli duvarlara sahip kabaca dikdrtgen biimli salt kulbeler eklindeydi. Yaplar ayrk dzendeydi ve zellikle belirli kenarnda bir sundurma ya da Stunlu giri olduunda bir tapnan ibadet ksm ile stunlu giriini andryorlard. Bu anlamda tapnak, insanlarn konutlar iin uygun den bir dzeyin tesinde sslenmi ama ayn ekilde, meknda tek bana duran, tanrnn evi oluyordu. Fakat daha sonra, konutlar bir araya toplanm bir dizi kulbe tarz odalardan olumaya balad ve belirli bir aamada bunlar bir i avlu evresinde toplama dncesi ortaya kt: Bo bir meknla evrelenmi ve evresinden soyutlanm bir yap iken, artk konutun kendisi mekn kuatyordu.

YUNAN M I M A R L I C I

Bu yeni bir mimari ilke ortaya kard. Biimleri halihazrda sabitlenmi olduundan ve dini tutuculuk biimsel dzenlemelere izin vermediinden tapnaklarda kullanlmazd. Bylece bir kutsal alandaki mekn revaklarla evreleyerek tanmlama dncesi de kanlmaz biimde bulunmu oldu. Mamafih mekn, kendisini evreleyen stunlarla kapatmak spor alanlar (gymnasia ) ve buna bal okullar ve farkl insan topluluklar iin toplanma yerleri trnden mahremiyetin gerekli olduu durumlar gibi baka amalarla da kullanlmt. Bunlarn ilevleri ounlukla en iyi ekilde, stunlarn gerisinde ina edilmi odalarda anlalmaktadr ki, bunlarn amalarn ayrt etmek mmkndr. Bazlar, meclisler (boulai) gibi, snrl politik kurumlarn toplanma yeri olarak bir tiyatro gibi dzenlenmiti ancak, daha az sayda oturma yeri olan sralara sahipti. Dierlerinde Antik Yunanllar' n lenlerde yemek yemek iin uzandklar sedirler vard; dolaysyla buralar biimsel ziyafet salonlaryd. Mamafih, benzer odalar tek sral stoalarn gerisinde ya da zel konutlarn odalar arasnda da olabiliyordu. Her ne kadar sslemelerin ayrntlar deise de, Antik Yunan mimarisinin ilgi ekici zelliklerinden birisi, Sicilya ve talya'daki kolonilerden Kk Asya'nn* kentlerine kadar Antik Yunan dnyasndaki evrenselliidir. Sadece, Yunan yerlemelerinin ok uzaklarda, Yunan d mimarlk geleneklerinin olduu topraklarda gelimeye balad Hellenistik dnemde yeni biimlerin gelitiini grebilmekteyiz. Mamafih, Yunan anavatan yerleik pratie sadk kalrken bu biimler genellikle Msr ya da Baktria" gibi yeni yerlerle snrl kalmt.

* Anadolu ** Bugnk Afganistan'n bir blm .N.

2. B L M
Klasik Tapnaklarn Erken Gelime Dnemi

Karanlk alar Balyor M.. 1200'lere doru Ge Tun a sralarnda Miken Yunanistan'nn yneticileri gerek mimari niteliklere haiz yaplar ortaya koymulard; krallklarn dzene koyduklar ve ynettikleri saraylar, gmldkleri mezarlar gibi. Bu yaplar, yerel geleneksel ve Mikenler'in ilikide olduklar dier uygarlklarn (en dolaysz olarak da Giritli Minoallar) etkilerini gsterirler. Kutsal yerler de dahil dier yaplar daha ok geleneksel mimari biimlere uygun ekilde ina edilmilerdi. Kraliyet yaplarnn mimarisi, egemen politik sistemle ayrlmaz lde birbirine balyd ve her ne nedenleyse bu sistem M.. XII. yzylda ktnde bununla ilikili mimari de kesintiye urad. Takip eden "Karanlk" ada sadece geleneksel mimari biimdeki yaplar ina edildi. Bu konuyla ilgili arkeolojik kantlar had safhada yetersizse de bu dnemde kullanlan yap trlerinden birinin, bir ucunda giri sundurmas olan ve yan duvarlarnn uzatlm bir at nal biimi ald, uzun fakat dar kulbe olduu ynnde artan iaretler vardr. Bu yaplardan geriye kalanlar, zerinde kerpi tula duvarlarn ykseldii temel molozlar ve aty ayakta tutan ahap destek direklerinin yerletirildii ok sayda ukurdan ibarettir. atlar ise, sazla kaplanmt. Bunlarn tesinde, Karanlk a yaplarnn en etkileyici olan yakn zamanlarda Eriboz Adas'nda, (Evvoia) Lefkandi'de bulunmutur ve 45 m.'den fazla boy ile 10 m. kadar enindenir. Grkemli bir defin trenini vurgulamak iin, tamamiyle gsteri amacyla ina edilmi gibi gzkmektedir ve kullanlan malzemede deilse de d cepheye ahap direklerden bir stun dizisi eklenmesi yoluyla boyut olarak daha da grkemli klnmtr. M.. X. yzyla tarihlendirilmi olup, Aetolia, (Bat Yunanistan) Thermon'daki sonradan yklarak

YUNAN M I M A R L I I

zerine Apollon'a adanm bir tapnan ina edildii benzer bir atnal biimli yapyla e zamanl olduu tahmin edilmektedir. Lefkandi'deki yapnn, 50 yl gemeyen veya buna yakn ksa bir yaam olmu gibi gzkmektedir. Bunlarn dnda, Karanlk a'dan nitelikli mimari olarak tanmlanabilecek bilinen baka hi bir ey yoktur. Antik Tapnaklarn Kkenleri Antik mimarinin gerek balangc, Antik kent devletlerinin ilk kayda deer gelimelerini izlemeye balayabildiimiz M.O. ge sekizinci yzyl ve yedinci yzyllara rasdar. Olynpia Da tanrlarna olan inan bundan nce de varolmu ve bu tanrlara ibadet edilmi de olunmaldr fakat bunun iin gerek bir mimari kant, kesinlikle tapnak olarak tanmlanabilecek bir yap yoktur. VIII. yzyl sularnda, her ne kadar biim ve inai olarak hala geleneksel tarzda olsa da kesinlikle dini bir klte adanm yaplar bulmaya balarz. rnein, Eretria ve Perachora'daki kk atnal biimli yaplar ve hatta daha ilginci bu yaplarn, Hera'nn Perachora'daki ibadet yerine sunulduu belli olan pimi topraktan makederi gibi. Bu sralarda Antik Yunanllar'n neden dikkate deer dini ibadet yerleri gelitirmeye balam olduklar karanlktr ve nedenler konusunda sadece speklasyonlar yapabiliriz. Fakat, ilk tapnaklar, Karanlk a' geleneksel konut biimlerini izlemi gibi gzkmektedir: Dier bir deyile yaplanlar, tanr iin basit bir zel evdi. Bu sralarda, Lefkandi'deki byk mezar yaps uzun zamandan beri topraa gmlm ve unutulmutu; dolaysyla, tapnaklarn biimlerini etkileyemezdi. Ayrca, evresindeki ahap direklerden olumu stun dizisiyle, tamamen stunlarla evrelenmi Antik bir tapnak gibi esrarengiz bir grntye sahipti. Lefkandi'deki mezarn zenginlii, burann, kral ve kralie olarak adlandrabileceimiz kiilere ait olduunu gstermektedir. ldkten sonra yerletirildikleri yapnn, yaarken ikamet ettiklerine benzemesi buna delildir. nemli mevkilerdeki gl insanlarn, zellikle evresine ahap direklerden stunlar eklenmesiyle belirginletirilmi muhteem evleri vard. Maalesef bu tr konutlara ilikin henz bir kant bulunamamtr.

KLASK TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M I

Antik tapnaklar iin dier olas esin kaynaklar Yunanistan dnda aranabilir. Yakn Dou'da tanrlar iin tapnaklar ina etmenin Ge Tun a'ndan beri kesintiye uramadan sregelen bir gelenei vardr. Kuds'deki Hz. Sleyman'n tapna phesiz bu dizinin bir parasdr ve bazlarnda kaz yaplm olan saysz bakalar da vardr. Suriye'de, Teli Ta'ayanat'daki gibi bazlarnn evresinde stunlar bulunmayan daha kk Yunan tapnaklaryla gl benzerlikleri bulunmaktadr. Yunanistan'da, M.. VIII. yzylda, baz Antik Yunan kentleri ve tccarlarnn Yakn Dou ehirleriyle yakn ilikiler kurmaya baladklar bir dnemde tanrlara adanm, tanmlanabilir tapnaklarn bulunmaya balamas, tapnak kavramnda bir Dou etkisini, en azndan biimde bir Dou katksn gl bir biimde vurgulamaktadr, Fakat bu etki, yap evresindeki stunlar ieriyor gibi gzkmemektedir. Eer bu dnemdeki zellikle heykel gibi, dier Yunan sanat biimlerini de gz nne alrsak, burada da benzer bir olgu tespit ederiz. Erken dnem Yunan ta heykelleri, Kouroler, gl bir Msr etkisi gsterirler fakat, Msr heykellerinin salt kopyalar deildirler, bunun yerine daha ok Yunan aa oymacl geleneinden tremi gibi grnen kendine has zellikler gsterirler (zellikle ban biiminde). Gerekte, Antik Yunan tapnaklarnn basit bir kkeni yoktur. Bu noktada bir uyarya ihtiya vardr. Bir ucundaki sviturlu girile birlikte gelikin bir Yunan tapnann temel meknnn, plan dzleminde, modern zaman uzmanlarnn Homer'den alnma megaron terimiyle adlandrdklar Mikcn saraylarnn ana meknyla gl bir benzerlii vardr. Dolaysyla, Antik tapnaklarn, Miken saraylarnn megaronund&n ti'redii iddia edilmitir. Gerekte bu, son derece olaslk ddr. Miken saraylarnn tm, M.. XII. yzylda yklmt ve ilk tapnak inaatlaryla arasnda, herhangi bir dorudan iliki sorununu geersiz klacak en azndan drt yz yllk bir zaman aral vard. Ayrca, Miken megaronu ile ilk tapnaklarn ayn ileve sahip olduu konusunda hi bir gerek kant da yoktur. Daha ok, her ikisi de geleneksel kulbe biiminin mukayese edilebilir trevleri gibi gzkmektedir.

YUNAN MIMARLII

Tapnak Biimi Ortaya (Akyor M.. VII. yzyln ortalarndan itibaren en azndan Yunanistan'n, denizar yerlerle zellikle de Yakn Dou ile daha yakn ilikilere sahip gelimeye ak kentlerinde, saygn bir tapnak biimiyle ilgili ak bir dnce ortaya kyordu. Boyut belirleyici bir unsurdu: Tapnak, "yz ayak", hekatompedon uzunluunda olmalyd. Planda, at nal biimi yerine artk dikdrtgendi. Stunlu giriiyle birlikte bir kutsal odas vard (sella) fakat, Lefkandi'deki yap gibi oranlarnda hala dar olmaya yaknd. Daha nemlisi, evresi, d grnn zenginletiren dikdrtgen stun dizisiyle evrelenmiti. Daha iyi malzemelerle, daha gelikin inaat yntemleri kullanlyordu ve her ne kadar dorudan kantlar yetersizse de zellikle d cephesi ssleme ileminden geiriliyordu. Bu evrim sreci srasndadr ki, Antik Yunan mimari dzenleri olan Dor ve on geliti. Gnmze ulaabilmi rnekler anlamnda, Dor ve on M.. VI. yzyln ilk yllar yahut nceki on yl veya bu sralara kadar tanmlanabilir deildir. Fakat bu tarihten sonra, herhangi bir iddia sahibi Antik Yunan yapsnn bu ya da teki dzende olmas olaan hale gelmitir. Artk stunlar tatandr dolaysyla saaklk elemanlar da farkllamtr. Duvarlar da artk ta bloklardan yaplmaktadr ve her ne kadar at iskeletinde ahap kullanlma muhafaza edilmise de, atnn kendisi de ark sazla kaplanmyor fakat, genellikle pimi topraktan kiremitle rtlmektedir. Dor Dzeni Henz ssleme biimleri ve saaklktaki farkl elemanlar, ta inaas anlamnda aklanabilir deildir ve aslen aa oymaclnda ulalan kavramlar temsil ettii ynnde genel bir fikir birlii vardr. Bu durum, Dor dzeni saakl iin zellikle dikkate deerdir. Standart gelikin biiminde Dor Dzeni saakl eleman ierir: dorudan stun tarafndan tanan ana hal ya da bataban, bunun zerinde bir friz ve nihayet frizin zerinde ne doru kan bir korni, yani geison. Geison'un ilevi, atya den yamur suyunu altndaki dikey yapdan uzaa aknakt (birka Dor dzeni yapda korniin zerinde yamur oluklar -sima- vard ve oluk yapl-

KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN G E L M E DNEMI

dnda da, yamur suyunun korni seviyesinden uzaa akmasn salamak iin belirli aralklarla genellikle aslan ba ekli verilmi oluk azlar yerletirilmiti). Her mimari unsur da izim 13 ve 14'de grld gibi sslenmi. Batabanda ne doru kan ve st ksm boyunca uzanan bir bant, tainia vard ve altndaki ilave dikdrtgen bloklarn (regulae) alt yzeyi boyunca ileri doru uzanan "damlalar" yani guttaeyardmyla dzenli aralklarla vurgulanmt. Friz de dier iki elemann bir seenei olarak sslenmi, dz kare dilimler ya da metoplar, triglif ad verilen dikey dikdrtgen elemanlarla ayrlm ve araya giren oluklarla dikey eride blnmt. Bataban zerindeki regulae de dorudan triglifin altna gelecek ekilde yerletirilmiti. Geisonun eimli alt yzeyi de guttae sralarn tayan ve mtl (mutule) ad verilen dikdrtgen bloklarla bezenmiti. Btn bunlar, triglif ve yine araya giren metoplar zerine yerletirilmiti. Tm bu ssleme unsurlar normal olarak, ayn ta blok zerine srayla yerletirilmi her blme oyulmulard. Mamafih, daha nemli yaplarn bazlarnda metoplar, bitiiindeki trigliflerin ne kan kenarlar arasna yerletirilmi ayr ta dilimlerinden yaplmt (bu durum, metoplar kabartana heykellerle bezendii Parthenon gibi yaplar iin zellikle geerliydi). Bunlar aslen, farkl ahap elemanlarn dikkatli bir ekilde bir araya getirilmesini temsil ediyordu. Dolaysyla bataban, muhtemelen zerinde ileriye doru kan, kesintisiz bir kalas (tainia) bulunan ahap kirilerden olumu olmalyd. Bunun zerinde yer alan triglifler de tainia ad verilen kalas vastasyla yukarya, bataban kirilerine doru ynlendirilerek, buraya ahap zvana ivileri ile sabitlenmi ahap bloklar olmalyd. Buna gre, ta guttae, ite bu ahap zvana ivilerini temsil ediyor olmaldr. Benzer ekilde, mtller de kendi zvana ivileri - guttae ile atnn kirilerini yukardan sarkan kornie sabitlemeye yaryordu. Belirsizlik, frizin zgn biim ve ilevinde ve zellikle triglifin son derece merak uyandran biiminde ortaya kmaktadr. Beenilen bir aklama, bataban zerinde uzanan ve aty tayan yatay kirilerin ularn temsil ettikleri eklindedir. Metoplar ise, sadece aradaki boluklar doldurmak

YUNAN M I M A R L I I

iin kullanlyor olmalyd. Fakat, burada da dikkate deer baz sorunlar vardr. T r i g l i f l c r c (l oluk) adn v e r e n kendine has oluklu biimi aklamamadadr. Her ne kadar Antik mimariden geriye hi ahap kiri kalmamsa da, bunlarn, dikdrtgen deil, her daim kare profilli olduklarn gsterecek kadar, biimleri konusunda yeterince kant vardr (ta zerinde yerletirildikleri ukurlar gibi). Triglifler ise, deimez biimde dikdrtgendi. Nihayet, triglif ve metop frizlerinin kelerde dik alarla birletii evresi stunlu Dor yaplarnda, her frizin bir triglif ile sonlanmas gerektii eklinde kat bir kural vard. Bu da, trigliflerin birbirlerine dik alarla bitiik olmas gerektii ancak, bu ekilde kirileri dik alarla yerletirmek mmkn olamayacandan muhtemelen kiri ularn temsil edemeyecekleri anlamna gelmekteydi. zm daha karmak olmaldr. phesiz, zgn biimler ahap zerinde elde edilmi olsalar da daha ok basit strktrel gereksinimlerden ok ssleme uygulamalarnn sonulardr. Dolaysyla, kkeninde dekoratif bir model olarak triglif ve metoplarn sras grnty zenginletirmek amacyla tasarmlanmalard ve bunlarn ilk uyguland yaplar -bir kere kesinlikle tapnaklar- bilinli ve dnce rn mimari tasarmn ilk rnekleriydi. Bunu ispat etmek iin, zgn kantlarn gnmze ulamadn da bilerek, frizin dekoratif niteliini ortaya koymak gerekmektedir. Kesin bir tarih tayin edememekle birlikte, frizler ilk kez M.. VIII. yzyln ortalarnda, bu ssleme biiminin uygulamasnn strktrel adan imkansz olduu Perachora ve Eretria'daki tapnaklar zamannda yaplm olmaldr. Bunun iin en eski malzeme kant, M.. 625 civarnda Thermon'daki Apollon Tapna'n sslemek iin, amur biiminin ve stndeki sslerin de gsterdii gibi Korent'de yaplm olan pimi topraktan metop dilimleridir. Kare ve dikdrtgen sralarnn oluturduu ssleme motifi ki, dikdrtgenler normal olarak dikey banta blnmt, gerekte bu sralarda ortak bir modeldi. M.. VIII. yzylda Atina'da yaplm olan geometrik slplu Yunan vazolarnda olduu kadar dier yerlerde zellikle Kbrs'daki e zamanl ya da biraz daha ge tarihli vazolarda da kul-

KLASIK

tapnaklarn

ERKEN GELME DNEM

izim 6: M.. VI. yzyla ait bir Kbrs vazosundan 'triglif ve metop' deseni (Antik Yunan yaplarnda rastlanan dier desenlerle birlikte).

lanlyordu. Ayn zamanda Suriye/Fenike kentlerinde yaplm sanat eserlerinde de -rnein fildii eserlerde- dekoratif motif olarak grlyordu. Ayn motifin tapnak yaplarnn st ksmlarnn evresi boyunca dekoratif unsur olarak kullanlmas, ileriye doru fakat ayn zamanda ciddi bir gelimeydi. on Dzeni on Dzeni biimleri benzer ekilde strktr ve sslemenin bir karmdr. Ayrntlarda daha az uyuma sahiptir ve Hellenistik dneme kadar da gerek bir btnlk salanamamtr. Antik dnemde Dor Dzeni'ne nazaran stunlar dala inceydi. Dor Dzeni'nde stunlar dorudan kaide zerine yerletirilirken, on Dzeni'nde stunlarn, yerel tercihlere bal olarak farkl ekillerde sslendii grlen kendi tabanlar vardr. Dor Dzeni'nde olduu gibi, stun gvdesi bir dizi dikey oluklarla sslenmiti fakat bunlar, stun boyuna nazaran, Dor dzeninde olduundan daha dar bir orana sahipti. Daha kaln olan Dor stunlar normal olarak yir-

21

YUNAN M I M A R L I I

mi olua sahipken, daha ince olan on stunlarnn yirmi drt oluu vard ve Dor stunlarnda oluk aralarnda sadece keskin bir kenar bulunurken, on stunlarnda oluklar, dzletirilmi eritlerle birbirlerinden ayrlmt. Bunun etkisi, stunun daha ince olduu izlenimini artrmasndayd. Stun bal da btnyle farklyd: Dor stunu, dikdrtgen bir tama yzeyini (abaks) kaldran dairesel biimli ve evresine doru genileyen (stun bal ana-echinus) bir elemana sahipken, on stunu, gze arpan biimde ifte sarmallarla sslenmiti. on saakl da tpk Dor Dzeni'nde olduu gibi blmden oluuyordu ancak biimleri farklyd. on bataban, normal olarak, her biri alttakinden biraz daha ne kan saak bordryle (fasciae) sslenmiken, Dor Dzeni'ndeki tornann yerini ekil verilmi kesintisiz bir silme almt. Bunu zerinde friz bulunuyordu - dou Yunan rneklerinde bu, kk kirilerin ucu gibi grnen ne doru km bir dizi kk bloklar (dentils) eklindeydi. Atina'da ise bu, yerini genellikle heykellerle sslenmi srekli bir erite brakmt. Bunun zerindeki korni ya da geisonda, Dor Dzeni'ndeki mtller yer almyordu ve bir para farkl bir kesite sahipti. Dolaysyla, on Dzeni de Dor Dzeni'yle ayn yapsal amalar tamasna karn, ssleme etkilerini farkl kaynaklardan almlard. Esas etki olduka aktr. Sarmal ya da "zambak" biimli stun balklar Yakn Dou mimarisinde ortak bir motifi oluturmaktadr ve M.. VIII. yzyldan ve Ynanllar'n bu blgeyle ilikilerinin gelimesinden nce halihazrda bol miktarda bulunuyordu. Bundan dolay, dorudan dn alnmlardr. Baz Yunan stun balklar, merkezi bir genden kan birbirinden ayr sarmallaryla esasen Yakn Dou rnekleriyle ayndr. Bunlara, Kuzey Dou Ege'de, "Aiol" blgesinde rastlanmtr ve on Dzeni'nden ayrt etmek iin bu adla anlmaktadrlar. Bu tr, M.. V. yzyl balarnda ortadan kalkmtr. Gerek on stun bal, doulu biimi, ift sarmal bezemeli bir stun bal anann (echinus) zerinden birbirine balayarak yeniden biimlendirmitir.

KLASIK TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M I

lk Tapnaklar Belirli bir nem tayan en erken tapmaklar M.. VII. yzyln ilk dnemlerine ait gibi gzkmektedir (stunlarla evrelenmi ilk tapnak olan Sisam Adas'ndaki Hera'ya adanm olan muhtemelen M.. VIII. yzyla kadar geri gidebilir). Ancak, bunlardan hibiri, u ya da bu mimari dzen iin ayakta kalm mimari kant olarak deerlendirilemezler. Mamafih, ahap atlarnn ayakta kalm olmas durumunda coraf konumlarna bal olarak Dor ya da or olarak tanmlanabilmi olacaklarn varsaymak akla yakn gzkmektedir. Dor Dzeni iin ilk rnekler arasnda son dercce nemli bir tanesi, Korent Ksta'ndaki Poseido Tapna'dr. Bu tapnak, Rserkses'in" Yunanistan' istilasna kadar ayakta kalm, tahrip edildikten sonra ayn yerde yerine bir yenisi yaplmtr. zgn yap btnyle paralara ayrlm olmaldr; plan ise, ounlukla ii boaltlm temel ukurlar eklinde yeniden ortaya karlm ve sklen malzemeden geriye kalan belirli bir miktar modern kazlar srasnda bir araya getirilmitir. lk tapnaklar, zerindeki ahap stunlarn yine ahaptan bir saakl tad iki basamakl bir kaideye sahipti. Ancak, buna ilikin tm izler yok olmutur. at, pimi topraklan kiremitlerle kaplyd. Bugne ulaan rnekler, iki ucunda istisnasz biimde gen alnlklar bulunan sonraki tapnaklardan farkl olarak bu atlarn, yapy evreleyen stunlardan kenarda olanlar kadar, n ve arkadakilere doru da eimli olduklarn gstermektedir (yani beik atlydlar). Kutsal oda duvarlar kareye yakn kesme ta bloklardan yaplmt. Muhtemelen bu, geleneksel malzemelere nazaran tala ina etmenin en kolay yoluydu. Ta bloklar bariz ekilde ii kerpi tula ile doldurulmu yekpare ahap ereveden kopya edilerek, bir araya getirilmi ve bir dizi panelle sslenmidi. Burada, ahap ve kerpi tuladan, ta kullanmna doru bir dnmn balangcn grebilmekteyiz. Tarih olarak en azndan bir elli yl daha ge olan (yaklak M.. 590) Olympia'daki Hera Tapma, duvarlarnn ykseltilmi ta tabanlar zerine ina edilmi olmas dnda teknik adan hibir ilerleme gstermemektedir. Fakat, Ge Roma dnemine kadar ayakta kalabilmi bu yapda, zgn ahap stunlar, ok
* Pers mparatoru. Yunanllar'a kar M. . 480'degiritii byk istila seferi srasnda Atina'y elegeiretek, Akropol yakp ykar. M.. 479'da Plataiai'da yenilgiye uratlr..N.

YUNAN M I M A R L I I

deiik tarihlerde ve dolaysyla de farkl oranlardaki ta stunlarla parac bir biimde deitirilmitir. Buna karn stunlarn tmnn Dor dzeninde olmas, zgn stunlar ile zerinde tadklar saakln da halihazrda Dor dzeninde olduuna iaret etmektedir. Sisam Adas'ndaki ilk Hera tapnaklar da ahap stunlar ve ahap saaklklaryla inai adan benzer niteliklerdeydi fakat Dou Yunanistan blgesinde yer almalar nedeniyle slp asndan sonralar yerlerini alan ta tapnaklar gibi olaslkla on Dzeni'ndelerdi. Ta Tapnaklar Ta ina etmeye doru olan deiim Antik Yunan yaplarnda da bir dizi yeni teknik ortaya karmt. Bu tekniklerin geliimi, nemli bir olay olan ve Msr'n, Yunanllar'a, mimarinin ahap stunlar yerine ta kullanmna daha baml olan Yakn Dou topluluklarndakinden daha ktlesel bir biimini gsteren Yunan tccarlar, paral askerleri ve yerleimcilerine almasyla e zamanllk gstermektedir. Hi phesiz, ta yap mimarlnn temel teknikleri Msr'daki Yunanllar tarafndan renilmiti. Bu tekniklerin uygulamas ta ocaklarnda balamaktadr. Ta ocandan yap bloklarnn elde edilmesinde Yunanistan'n kireta ve mermer blgeleri zel bir zorluk gstermezler ve Istmia'daki tapnak bu yap biiminin olduka erken baladn gstermektedir. Saaklk iin geni ta bloklara ihtiya olduundan, Olympia'daki Hera Tapna'nda bu, ahap olarak braklmt zira, yerel ta daha dk kalitedeydi. Mamafih, yaklak ayn zamanlarda Korft Adas'ndaki Arternis Tapna iin geni ta bloklar karlmt. Stunlarn durumu daha karmakt. Sonraki Yunan tapnaklarnda her boyuttan stunlar, bir arada yuvarlatlm tamburlardan yaplmt oysa, ilk tapmaklarda stun gvdeleri yekpare bloklardan tek tek yaplyordu. M.. V. yzyl balarnda ina edilmi olan Ein Adas'ndaki Aphaia Tapma, yekpare stun gvdeli -yaklak 5 metre boyunda- son bellibal tapnaktr. Ocaklardan byk ta bloklarn karlmas Msr'da yaygn bir uygulamayd. Yunanistan'da ise, ay teknie, heykellerin yapld devasa ta bloklarn elde edilmesi iin ihtiya duyul-

KL-ASIK TAPNAKLARN ERKF.N G E L I M E DNHMI

mutu ve ta heykellerdeki gelime ile tapnaklarda yap malzemesi olarak ta kullanmnn gelimesindeki e zamanllk dikkate deerdir. Ta ilii Teknikleri Ta bloklarn ocaktan inaat sahasna tanmas da edeer oranda emek youn bir ilemdi. mkan olan yerlerde bu deniz yoluyla yaplyordu (Paros ve Naksos adalarndaki mermer ocaklar denize yakn olmalar nedeniyle avantajlydlar) fakat baz inaat sahalar denizden uzaktayd ve tamann kz arabalaryla yaplmas gerekiyordu. Akas, yapda kullanlan ta bloklar (Naksos ve Paros mermerleri dahil) tea Krfezi' ndeki iskelelerden ieriye doru, Delphi'de, tepelerin stndeki kutsal alana tanm olduklarndan, M.. VI. yzyldaki Yunan teknolojisi, bu sorunlarla baedebilecek durumdayd. Hasar riskini nlemek iin, bloklar ta ocanda kabaca kullanm boyutuna yakn kesiliyor ve yzeyleri ekile gerek llerde dzeltiliyor olmalyd. Nihai rn inaat sahasna tanyordu. Bunun talardaki entik katmanlar ile tapnaklarn evresine yaylm olan ta oymalarn molozlar eklindeki kantlaryla sk sk karlalmaktadr. Pliry bize, stun gvdelerinin, Sisam Adas'ndaki ilk ta Hera Tapna'nn mimarlarndan Theodoros tarafndan icat edilmi bir teknik olar ark zerinde dndrldnden bahsetmektedir. Yekpare stunlarn devasa arln gz nnde bulundurunca, insana olduka karmak gelmesine kar-

izim 7: Yass ta kalemi ve dili ta kalemi.

YUNAN M I M A J U J I

n, bu, zellikle Dor Dzeni'nde M . VI. yzylda ska telaffuz edilen, daha ge tapnaklarda ise daha az dile getirilen, stun gvdesine belirli bir ikinlik kazandrma (stun karn-entasis) ilemiyle birlikte dikkate alndnda stun gvdesini gerekli profilde kesmenin grece kolay bir yntemi olmalyd. Stunlar bir ok silindirik tamburlardan yaplmaya balannca, ocaktan da ounlukla dairesel tambur biiminde karlmaya balandlar (halen, Sonion'daki Poseidon Tapna'nn mermerlerini karm olar mermer ocanda terkedilmi halde duran yar kesilmi silindirik stun paras rnekleri bulunmaktadr; bkz. fotoraf 20). naat srasnda talar daha incelikle ileniyorlard, fakat ta atlyesinde sadece dier bloklarla dorudan temas edecek ya da nihai biim iin nirengi noktas olacak yzeyler btnyle dzeltiliyorlard; ya deilse, ilenmemi bir yzey, inaat srasnda olabilecek kazalarn zararlarndan kanmak iin olduu gibi braklyordu. Temas edecek yzeyler asgari dzeyde tutuluyordu. Gerekli olan kusursuz n hazrlk miktarn azaltmak iin bloklarn, dorudan bir temas engellemek zere ounlukla u ksmlarnda ileri oyuluyordu. Yzeyler ta keskisiyle dzeltiliyordu ve M.. VI. yzyl yaplarnda ta ileme tekniklerinde belirli bir gelime grlebilmektedir. Balangta ta ustalar blok zerinde bir dizi paralel kk izler brakan sadcce dz azl bir keski kullanyorlard. Daha soralart zellikle dz azl keskinin etkisiyle krlabilen mermer iin az ksm dili ta kalemi gelitirildi. Delphi'de dili ta kaleminin kullanmnn -her ne kadar Naksos mermeri Delos'daki on Dzeni yaplarda daha nceden de kullanlm olsa da- M.. 525 civarlarnda Naksos Adas'ndan gelen mermer bloklar zerinde alan yine bu adadan ta ustalarnca balatld sanlmakladr. Yap tamamlandktan sonra yzeyler ovularak ve cilalanarak hazrlanyordu. Baz tamamlanmam yaplarda bu aama asla bitirilmemiti. Ta bloklar palanga ve halatlar yardmyla blok olarak kaldrlp, son konumlarna yakn bir yere konuluyor ve manivelalar yardmyla nihai yerlerine yerletiriliyorlard. nemli yaplarda bloklar birbirlerine sabitleniyorlard. Msr mimarisinde bu i iin ahap kelepeler kullanlyordu ve

KLASIK TAPNAKLARN ERKF.N G E L I M E D N E M I

F o t o r a f 8: Kenet yuvalar, V. yzyl balarna ait apsisli yap, Eporio, Sakz Adas.

benzer kelepeler M.. VI. yzyl Yunan yaplarnda da bulunmutur ("kelebek" kelepe adn nasl aldn grmek iin bkz. fotoraf 8). Sonraki Yunan mimarlar demir kelepelerin eritilmi kurun yardmyla bloklarn st yzeylerine sabitlenen daha kalc biimlerini gelitirirler. Bundan da ilgin olan bloklar yerlerine mhlamak iin kullanlan zvana ivileriydi. Pek farkl olmayan bir ahap zvana teknii ise, teknelerin ahaplarn birbirine tutturmakta kullanlmt (bunun rnekleri Girne Bat'nn gnmze ulaabilmi ahaplarnda grlebildii gibi, bu Atina kadrgasnn yeniden inaasnda da baaryla uygulanmtr). Bu durum bize, tpk mimari biimlerin ta yaplara uyarlanmas gibi ahap ileme teknii de taa uyarlanm gibi gzkmektedir. Bu da, yap tasarmcs iin kullanlan arkitekton (elbette Bat dillerindeki architect szcnn kkenini oluturmaktadr) szcnn neden 'usta marangoz' anlamna geldiini aklamaktadr. Mimari Tasarm Tasann da bir kabul grm gelenekler meselesiydi ve sadece kademeli ya da kk deiiklikler yaplabiliyordu. Ta yap mimarlnn inaas temelde yerleik biimlerin onay-

YUNAN MMAKUI

lanmasna (ve tabii yknlmesine) dayandndan en artc ve ani bulular M.. VII. yzyln devrimsel nitelikli yaplarna ait olmalyd. Tasarm yntemleri erken ya da Antik dnemlerde asla betimlenmemiti (Vitruvius'un retileri M.. II. yzyldan az nce ortaya km gibi gzkmektedir) . Msrl sanatlar kare biimli papirsler zerine lekli izim yapmay biliyorlard; fakat Yunan mimarlar daha ok gz kantar el terazi yntemiyle yaklak hesaplamalar yapyormu gibi gzkmektedir - yapnn tam boyutunu araziye yayp, buradan bir sonraki aamann boyutlandrlmasnn yaplmas: Temelden basamaklara, basamaklardan stun mesafelerinin vc stun aplarnn dzenlenmesine kadar. Buradan, zamann kabul grm oranlarna gre stun ykseklikleri hesaplanabildii gibi, stunlardan hareket ederek arzu edilen stun pervaz dzenlemeleri de yaplabiliyordu. Bu basit yntem Antik Yunan mimarlndaki bir ok gzle grnr acayiplii de aklayabilme gcndedir: Tapnaklarn inasnda rnein, i duvarlarla ilgili herhangi bir alma yaplmadan pervazlaryla birlikle d stunlar dikiliyordu. Halihazrda dikilmi stunlar arasndan yapnn ta bloklarn tama ve yukarya kaldrmann gzle grnr kaza ve hasar riskine ramen bu byle yaplyordu. Bunun nedeni duvarlarn dzen ve zellikle yksekliklerinin stunlar tarafndan belirlenmesi ve lekli bir plandan i ortaya kmadan bunun 'anlalmasnn' mmkn olamamas olmalyd. Bir baka garip durum daha: Atina Agoras'ndaki Heplaistos, Sounion'daki Poseido ve nceleri Acharnai'deki Ares tapnaklar birbirlerinin o denli benzeridirler ki, ayn mimarn ayn tasarmndan kma olasl tarma konusu olmutur. Ancak her biri kk boyut dzenlemeleriyle dierinden hafife farkllar ve benzerlik dorusal llerden ok oranlarda daha rahat izlenebilmektedir. Dier bir deyile, hepsi ayn sre ve ilemlerle ina edilmi ancak, nceden belirlenmi tekil bir plana gre yaplmamlardr. 'Bulu Yoksunluu' Bu durum Antik Yunan mimarlgndaki bulu yoksunluunu da aklamaktadr. naatn temel ilkeleri dikey destekler

KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN G E L I M E D N E M I

vc yatay kirilerden ibaretti. Ba taban bloklar her iki ucunda stunlarla tanyordu ve atlar, saaklk, duvarlar ve daha geni yaplarda i stunlarn zerinde uzanan ahap kirilere yaslanyordu. Bu snrl teknik yaplarn boyutlarn da snrlyordu. Tatan batabanlar bir stundan dierine uzanan bloklardan yaplmak zorundayd, bundan dolaydr ki Parthenon'da 4,5 m. uzunluunda devasa bloklar kullanlmak zorunda kalnmt. naat kolaylatrmak iin, l'arhenon'un bataban, biri nde, dieri arkada ve ncs de ikisinin ortasna sktrlm sra blokdar yaplmt. Dorusu Antik dnemin hemen tm fakat zellikle kk tapnaklar batabanda iki sra blok kullanmay daha tercih edilir buluyordu. Bu, stunlar arasndaki mesafeyi snrlyordu ve Partlenon'daki stun mesafelerinden daha geni bir eyler bulmak da srad bir durumdu. ou daha da kkt. Eit lde snrlayc olan bir baka durum da bu ilkenin ahap kirilere uygulanmasyd. Antik Yunan mimarl genellikle at desteklerini karmak marangozluk teknikleriyle ina etmemiti (Ortaa mimarlnn ahap kirili atlar gibi). Aklk arttka daha kaln kiriler gerekiyordu fakat temin edilebilir kerestenin boyutu da snrlyd. Antik Yunan mimarlar genellikle yaklak 12 metreden uzun kiriler kullanamyorlard. Daha kaln keresteleri Makedonya'daki (Atina gemileri iin kereste kayna) mimarlar temin edebiliyor olmalydlar fakat Yunan atlar hi bir yerde marangozluk tekniklerinin daha karmak olduu Roma yaplarnn dikkate deer aklklarna eriememilerdir. Makedonyal mimarlar ta beik kemerleri belki icat etmi ama kesinlikle gelitirmilerdi ancak, normal at sistemlerinden farkllatndan uygulamas byk lde yer altnda alm ve gizlenmi mezarlarla snrl kalmt. Yap Maliyetleri Belli bal yaplar pahalya maloluyordu. Tapnaklarn bugnk deerlerle kesin bir maliyet hesab gereklen mmkn deildir. Baz yaplarn maliyet hesaplar M.. V. yzyl Atina's ve M.. IV. yzyl Epidauros'unda talara kaydedilmi olmalarna karn, bunlar da tam deildir. Hatta, Part-

YUNAN M I M A R L I I

henon'un maliyetinin Atina Imparatorluu'nun yllk geliriyle kyaslanabilir bir dzeye ularken, Epidauros'daki Tholos'un inaatnn uzun bir zamana yayldn vc mali kaynaklardaki yetersizlikler yznden kesintiye uradn grebiliyoruz. Ank Yunan kentleri tanrlarn onuruna ok byk miktarlarda para harcamaya hazrdlar (gelirlerine gre). Gelirlerin kaynaklar deikendi. Baz kutsal alanlarn kendileri kaynak yaratabiliyordu. Delphi ve Epidauros M.. IV. yzylda kendi yaplarnn maliyetlerini karlayabilmek iin halktan para toplamlard. Varlkl bireyler yardm edebiliyordu: Kleisthenes Delphi'deki VI. yzyl tapnana byke bir ba yapmt. Ayrca, kente ait tonlar kullanlyor, yenilen dmana tazminat uygulanyor, gnah ileyenlerden para cezas almyordu. Parann doru ekilde harcandn, malzemenin uygun fiyata alndn ve iiliin arzu edilen dzeyde olduunu grmek iin dikkatli denemler uygulanyordu. Varlkl bireyler, kente ve tanrya bir hizmet olarak, yolunda gitmeyen herhangi bir ey iin kendi kaynaklarndan deme yapmay vaat ederek inaatn garantr olabiliyorlard. Bu da onlara mimara uygulanan zorunluluk ve sorumluluklara ilaveten her eyin dzgn bir ekilde yaplp yaplmadn denetleme inisiyatifi veriyordu. Mimarlar Mimarlarn kendileri, sadece, bir tr usta-rak ilikisine benzer bir ekilde rendikleri tasarm ustas deil -Antik Yunanistan'da mimarlk okullar yoktu- fakat ayn zamanda kullandklar tekniklerin de ustalar olmak zorundaydlar. Toprak sahibi varlkllar ile geimliini emei ile salayanlar arasnda keskin bir ayrmn olduu bir toplumda -sonuncunun zararna- mimarlar aa snftan kabul etmek iin belirgin nedenler vardr. Epidauros'daki Asklepios Tapna'nn mimar Teodotos'un creti yapyla ilgili kaytlarda yer almtr: Ylda, bir iiden biraz daha yksek olan 353 drahmi cret alyordu. Yine de pek ok mimarn ad kaytlara gemitir ve bilinmektedir ve ou kez toplumun deerli yeleri olarak grnrler. Dolaysyla, kendilerine yaplar deme muhtemelen sadece yaam giderlerini karlamak iindi ve

K L A S I K TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M !

mimarlar bir tr zorunluluk duygusuyla alyorlard - sorumluluk sistemi Antik Yunan ehir devletlerinin ileyiinin temelini oluturuyordu. Akas mimar, tek bir ehire bal deildi. Becerilerine bir talep vard ve deiik yerlerde alan mimarlar bulunuyordu. Ayn ey sanatkarlar iin de geerliydi ve srekli kamusal ina programlar yrten ehirler nadir olduundan iin olduu her yere seyahat etmeye hazrlkl olmalydlar. Erechtheion'un inaatnda alm Atinal olmayan beceri sahibi kiiler kle olarak kaydedilmilerdi; fakat bunlar ucuz igc olarak deil becerileri iin satn alnm klelerdi. Ancak, Antik Yunan yaplarna klelie dayal bir ekonominin rnleri dolayisiyle klelie baml olduklar eklinde bakmak yanltr.

Fotoraf 9: 'Concord' Tapna, Akragas.

I UN AN

MMARLII

Antik Yunan mimarlar ve sanatkarlarnn becerileri M.. VI. yzyl boyunca gelimiti ve alma dzenlerinde baz esneklikler vard. rnein yle sanlmaktadr ki, Delphi'de M.. 525 civarlarnda yerel sanatkarlar yresel tatan, zerine Siphnos Adas halknn hazinesinin ina edildii yap kaidesini yapmlard ve daha nce de bahsedildii gibi zerindeki mermer yapy ina etmek iin Delphi'ye Naksos ve Paros adalarndan ustalar getirilmi olmalyd. Bununla birlikte, arkaik dnem ve sonrasnda ou mimar yerleik ve her ne kadar ou sanatkar genellikle tek bir ehirle snrl tutulmam olsa da ou kez tanmlanm bir alan iinde yeterince i oluyordu. Sonu olarak, yerel mimari dzenler, yerel deneyim dier blgelerden etkilenmedii ve yerel tasarm kendi sre ve yntemlerini yresel olarak temin edilebilen malzemenin gereklerine uyarlanabildii iin gelir meyi srdrd. M.. VI. yzylda rnein, Sicilya'da belirgin ekilde ayr bir Dor tapnak slubu vard. Peloponnes'deki* farkl yaplar arasnda da bir balant vardr - Argos ve komu blgelerdeki tm bir tapnaklar dizisi belirli baz ortak zellikleri paylamaktadrlar. Sisam Adas, Efes ve Milet'in M.. VI. yzyldaki on dzenleri ayrntlarda Sakz Adas'ndakinden ve ayn dnemlerde tm de Siklat Adalarndaki on Dzeni'nden farkllklar gsterirler. Konuya yabanc olanlar iin tm Antik Yunan tapnaklar birbirine benzer. Gerekte, yerleik gelenek ve biimler iinde geni bir maharetli eitlemeler dizisi mmkndr ve bu da Antik Yunan mimarlnn byleyici yannn bir blmn oluturmaktadr.

* Mora Yarmadas. .N.

3. BLM Klasik Dnem Tapnaklar

F o t o r a f 10: A p h a i a T a p n a , E i n

Aphaia Tapna Ein Adas'nn kuzey-dou ucundaki Aphaia Tapna -Artemis'in yerel bir edeeri- Arkaik dnemden M.. V. yzyln btnyle Klasik slubuna geii temsil etmektedir. Olduka ar bir ekilde restore edilmi olan mevcut yap, M.. V. yzyl balarnda yaplp M.. 500 civarlarnda bir yangnla tahrip olmu daha kk bir tapnan yerine ina edilmiti. Daha nceki yapnn sadece n stunlu giriinde stunlar bulunurken, yeni tapnak daha byk ve etkileyiciydi ve stunlarla evrelenmiti. Her ne kadar kesin ina tarihi belirsizse de son kazlarda inaat zamanndan kalma ta paralaryla birlikte M.. V. yzyln ilk on yllarna ait anak mlek de bulunmutur. Tapnan bitmi halinde merak uyandran zelliklerinden birisi olan gen alnlklarndaki her biri ayn konuyu, Truvallar'a kar Yunanllar' tasvir eden bir dizi heykel slp olarak farkllklar gstermektedir:

YUNAN MIMARLII N

metre

izim 11: Aphaia Tapna'nn plan, Ein. Bat cephesindekiler M.. VI. yzyln Arkaik slubuyla ilintili iken, daha nem arzeden dou alnlndakiler yaklak Pers mparatoru Kserkses'in Yunanistan' istila ettii dneme ait erken Klasik slpa yakn durmaktadrlar. Belirgin ekilde tapnaktan karlm ve kutsal alanda ayr bir dzende yerletirilmi Arkaik slplu baka bir alnlk heykeli paralar (ba ksmlar) dizisinin bulunmas ii daha da karmak hale getirmitir. Tm bu kronolojik delilleri uzlatrmak olduka zordur. Mamafih, tapnaktaki almalarn (tasarmnn tarihlendirilmesini kesinletiren), inaat tamamlanmadan nce Pers Savalar'na doru baz kesintilere uram olmasna ramen nceki yapnn, tahribinden hemen sonra balad anlalmaktadr. Tapnan Boyut ve Platformu Tapnak, M.. VI. yzyl sonlarnda Yunanistan anakarasnda Dor Dzeni tapnaklar iin olaan ekilde ortaya km bir biim olan basamakl bir zemin zerinde ykselmektedir. Gerekte heykeller hari, basamaklar ve tapnan tm st yaps her ne kadar yaplarn bir ounda daha nitelikli bir malzeme izlenimi yaratmak iin ince, sert bir s-

KLASK D N E M 1 APINAKLARI

va ile kaplanm olsa da kiretandand. Yapnn d boyutlar -en st basaman, yani stun sekisinin d kenarlarndan llen-13,77 x 28,815 metredir ve zellikle byk deildir; Atina'daki Hephaistos Tapna'nn 13,708 x 31,769 m. olan boyutlaryla benzer ancak, 30,88 x 69,503 metre boyutlara sahip olan Parthenon'dan belirgin ekilde kktr. Stun sekisi zerine enine alt ve boyuna da 12 stun yerletirilmitir. Dolaysyle, en/boy oran 1/2 civarndadr. Dier Dor Dzeni tapnaklarla karlatrldnda Aphaia'nn enine gre nisbeten ksa olduu grlr. Platforma, Mora Yarmadas'ndaki dier Dor Dzeni tapnaklarda da olduu gibi (tabann geleneksel olarak basamakl yaplmasnn pratik kullanmlar iin ar yksek basamaklar ortaya kard Olympia'daki Zeus Tapna gibi bir rampayla yaklalr). Rampalar, zellikle trenler srasnda tapnak platformuna kolay ve dingin bir eriim salyorlard. Stunlar Arasndaki Mesafe Stunlarn ou yekpare gvdelidir ve Aphaia, Antik Yunanistan'da stunlar bu M.. VI. yzyl yntemiyle ina edilsinin dou ucundaki stun muhtemelen inaattaki bir gecikmenin delili olarak yeni yntemle tamburlardan retilmitir. Stunlar, 5,272 m. boyundadr ve ounun ap 0,989 m. ile bir metreden ksadr. Stunlar arasndaki mesafe (stunun merkezinden yanndaki stunun merkezine olan mesafe olarak llmtr) cephede 2,618 m. ancak, yanlarda 2,56 metredir. M.. VI. yzylda, cephede ve kanatlarda farkl stun mesafeleri nadir rastlanan bir durum deildi: Korent'deki Apollon Tapna da 4,028 ve 3,744 metrelik stun mesafelerine sahipti. M.. V. yzylda bu fark azalmt. Atina'daki Hephaistos Tapna 2,583 ve 2,581 metrelik stun aralklarna sahipken, Parthenon'da bu mesafeler 4,2965 ve 4,2915 metreydi. Ancak, bu tapnaklar genilikleriyle kyaslandklarnda daha uzundular. Aphaia'da yanlardaki snrl stun mesafesi ksmen, tapnan boyutunu ksa tutma isteinin gerekli kld bir zmd. Stun gvdesinin ykseklii, yine bir M.. VI. yzyl zevkinin miras olarak kendi-

mi son nemli tapnaktr. Srad bir ekilde kuzey cephe-

YUNAN M M A R U C I

sini bir para ar gsteren, en dar apndan 5lA kez daha byk bir orana (bu, Hephaistos'da 5%'dr) ve dolaysyla ayn mirasn bir paras olarak, grece ar stun balklar ile geni, basamakl ekilde ykselen stun bal anaklarna (echinus) sahipti. Triglif Sorunu Herhangi bir boyuttaki tm Dor Dzeni tapnaklar gibi, Aphaia da her bir frizin bir triglif ile bitmesi gerektii kuralndan kaynaklanan ve kelerde ise, bu kuraln yine trigliflerin her zaman dorudan stunun ya da aradaki boluun merkezinde yer almas gerektii kuralyla elitii sorunlara sahiptir. Kesin ve ak bir kural olarak, Dor Dzeni tapnaklarnn bataban ve frizlerinin her birinin ykseklii, stunun ap ile stun balnn zerindeki dz tablann geniliine eit olmak zorundayd. Trigliflerin kareden ziyade dikdrtgen olma zorunluluklarndan dolay genilikleri de dikkati ekecek lde eninden az ve dolaysyla dz tablann geniliinden de ksayd. Son triglifn d kenar eer son stunun ortasna yerletirilseydi, dz tablann (abaks) d kenarndan belirli bir mesafeye konulmu olacak ve eer byle idiyse, (ilk kuralmzdan hareketle) frizin kenar ile stun ve balnn da biti noktasndan belirgin ekilde ne kmas gerekecekti (bkz. izim 14). Bu irkin olarak grlm ve stun pervaznn kenarnn son triglifiyle birlikte iyicene yaklatrlmas yoluyla daha iyi bir denge yakalanmtr. Bylelikle stun pervaznn kenar da dz tablann d kesine olduka iyi bir ekilde oturmutur. Fakat bu da, son stunun zerine denk gelen triglif, stun merkezinden uzaklatrmaktadr. Bundan dolay, Antik Yunan mimarlar, tapnaa daha tatmin edici bir grnm vermek iin merkezilik kuraln ihlal etmenin gerekliliini kabul etmek zorunda kalmlardr. Bu zm baka sorunlar yaratmtr. Eer bir sonraki triglif de merkezilik kuralna uysayd, keye gelen triglifle kendisi arasnda olaand geni bir mesafe ortaya kacak ve boluu doldurmak iin kullanlan metop da kareden ok dikdrtgen olacak. Burada daha fazla dzeltme gerekecekti. Sonraki triglif kuraldaki bozulmay azaltmak

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

iin darya doru itildii gibi, ayn nedenle, ke stunu da hafife daha kaim yaplarak, ieriye doru, komularnn yaknna telenmitir (Aphaia'da ke stununun ap 1.01 metredir ve komularyla arasndaki mesafe 2,40 metreye indirilmitir) . llerle yaplan bu hokkabazlk, mimarn, zemin zerindeki stunlar iin kullanlabilir alann llmesi yoluyla, deneyimleri sonucu elde ettii bir baaryd. Antik Yunan aritmetiinin snrl imkanlaryla (ne ondalk say sembollerine, ne de kesirlerle ilgili tam bir bilgiye sahiptiler) bunu lekli bir izim zerinde baarmak ok karmak bir hesaplamay gerektirmekteydi. Antik Yunan mimarisindeki pratik eitim ve deneyim ihtiyac hi bir yerde bylesine aka ortaya konulmamtr. Sonraki mimarlar, zellikle de daha farkl olan on Dzeni gelenei iinde alm olanlar Dor Dzeni'ne bir mimari slp olarak umutsuzcasna kusurlu ve bu sebepten dolay tapnaklar iin uygun olmad eklinde bakmlardr. Aphaia Tapna 'nn Kutsal Odas (sela) AphaiaTapna'nn kutsal odas, stunlar tamamlandktan sonra ina edilmi olduu gibi, geleneksel Dor Dzeni'ne de iyi bir rnek oluturur. Yan duvarlar, n cephenin ikinci ve beinci stunlaryla ayn hizada fakat duvarlarn bitim noktalar yan stunlarla ilikisiz bir konumdadr. Yapnn dou ucunda olduka olduka derin bir stunlu giri vard. Ante (yan duvarlarn ssl biti noktalar) arasnda ki Dor Dzeni stun yer alyordu ve bunlarn zerinde, antadan antaya uzanan Dor Dzeni bir stun pervaz (saaklk) bulunuyordu. Kutsal oda tpk bir kilisede olduu gibi i stunlarla yan galeriler ve bir orta koridora blnmt. Bu stunlar gnmze ulaabilmi ve baz modern ilavelerin yardmyla yeniden dikilmitir. Bu tr bir i mekn ayrmna sahip bir ok Dor Dzeni tapnakta olduu gibi -hepsinde deil- i stunlar iki katl olarak dzenlenmilerdi: Stunlarn alt sras, zerine dorudan daha kk boyda bir st stun dizisinin yerletirildii basit bir bataban tayordu. Bu sistem iki amaca hizmet ediyordu. Kutsal odann tavannn, ar b-

YUNAN M I M A R L I I

yk stunlara ihtiya olmakszn makul bir seviyede tutulmasna imkan verirken, (d stunlarla ayn ebatta ya da daha geni stunlar i meknda ok fazla yer tutacakt) yan galerilerin de ortadaki batabanla tanabilmesine olanak salyordu. Bu yntem, Aphaiada kesinlikle uygulanm olmasna karn -zira, ilerine ahap kirilerin yerletirildii yuvalarn izleri durmaktadr- yapnn ilk zgn halinin paras olmak yerine sonradan da dnlm olabilir. Kutsal odann batsnda, doudakine benzer ama onun kadar derin olmayan bir dier stunlu giri yer alr. inde kutsal odaya alan bir kap bulunmadndan genellikle dekoratif amal ve aldatc olan bu stunlu giri evresi stunlarla evrili Dor Dzeni tapnaklarn olaan zelliklerindendir (ama evresi stunlu olmayanlarn deil). Mamafih, Aphaia'da sonradan kutsal odaya alan bir kap eklenmiti ve duvar bloklarnn birleme noktalarndan istifade etmek iin kap ana eksenin dna almt. Bu deiikliin sebebi ve muhtemelen bir i galerinin ilave edilmesi, cephedeki stunlarn arasn kapatan madeni zgaralarn ak izleriyle vurgulanmt. Tapnaklar, her zaman tanrlara sunulan deerli armaanlarn sakland yerlerdi (Parthenon'da saklanan eyalarn bir ksm

Fotoraf 12: Olympia'daki Zeus Tapma harabelerinin grnm.

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

kaytlar elimizde mevcuttur ve bu kaytlarda ok miktarda altn ve gm eya olduu grlmektedir). Ein bamsz ehir devleti Atina egemenliine girinceye kadar varlkl bir topluluktu ve Aphaia da bundan payna deni alyordu. Tapnan geleneksel kapal alan bu eyalar depolamak iin ok kkt ve ilave bir meknn daha bu ie ayrlmas gerekiyordu. Klt imgesinin ne tr bir biime sahip olduu konusunda herhangi bir fikire sahip deiliz. gen alnlktaki heykellere ilave olarak metoplann zerinde de kabartma sslemeler bulunabilir fakat d saak pervaznda byle bir ss olmamas gerekir. Olympia'da olduu gibi sslemeler muhtemelen i oylumlarn pervazlaryla snrl kalm olmaldr. Ayrca renkli svadan sslemeler de olabilir. Bunun kantlar, iki bin be yz yl boyunca eidi hava koullarna maruz kalm olan sonraki tapnaktan ziyade, bir yetmi yl kadar ak havada harabe haline gelip, topraa karm ilk tapnan paralarnda daha belirgindir. Olympia'daki Zens Tapna Olympia'daki Zeus Tapna her trl deerlendirmeyle belli bal Antik Yunan tapnaklarndan biridir. Bu yap hakknda sadece hatr saylr miktarda kalntya sahip olmakla kalmayp, -yap, tmyle harabe halinde bile hala etkileyicidir- Antik Yunanl seyyah ve corafyac Pausanias tarafndan yaplm ayrntl bir betimlemesine de sahibiz. Pausanias, Olympia'y, tapnan halihazrda yaklak alt yz yanda olduu ve phesiz bu sre zarfnda geni apl onarmlar geirdii M.S. II. yzylda ziyaret eder. Bize mimarnn Elisli Libon olduundan szeder. Mimar hakknda bunun dnda bakaca da bir bilgi yoktur. Tapnan ina gerekesi, M.. 470'lerin sonlarna doru, nceleri Pisa adl kk, bamsz bir ehirin paras olan Olympia blgesini de iine alarak genileyen birleik Elis ehir devletinin kurulmas ve genilemesiydi. Tapnak, Elis'in Pisa'y yamalamas sonucu elde edilen ganimetle ina edilmi ve muhtemelen Tanagra'da Atinallarn yenilgisini kutlamak amacyla Spartallar'n tapnaa altn bir kalkan taktklar M.. 458-457 yllarnda tamamlanmt. Pausanias'n anlattklar -ki, bir ok adan ha-

YUNAN M I M A R L I I

tali olabilir- muhtemelen ziyareti srasnda Olympia'da rendii ve vatansever Elisliler tarafndan arptlm bilgilere dayanmaktadr. Tapnan byk nem tad grlmektedir ve heykel sslemelerin anlam tmyle yerel bir politik olaydan fazlasna iaret etmektedir. Nihayet, Olympia, Yunanistan anakarasndaki tm Antik Yunan kentleri, - zellikle de emekleri ile yaptklar tapnan kutsal odasnn girilerindeki her iki oylumun drtgen panolar zerine resmedilmi olan Herakles'in soyundan gelenlerce bir zamanlar ynetilmi olan (Sparta'nn ise, hala bu soydan gelenlerce ynetildii) Dor Peloponnesi* ile batdaki kolonileri - iin anlama sahip en nemli iki kutsal yerden biriydi - dieri de Delphi. Dou cephesindeki gen alnlkta canlandrlan ve Olimpiyat oyunlarnn efsanevi ncl olan Pelops ile Oinomaos arasndaki sava arabas yar Peloponnes'e ilikin bir balama sahipti. Bat cephesindeki gen alnlkta ise, Theseus'un yardm ettii Lepitler ile Kentaurlar" arasndaki sava resmedilmiti ki, bu olayn da Atina ile belirgin bir balants vard. Bu sahnenin, Cimon'un, Theseus'un kalntlar olduuna inand kemikleri yeniden gmdrd sralarda Atina Agoras'ndaki kutsal yerin duvarlarna da resmedilmi olmas dikkat ekicidir. Sembolik olarak, Yunanllar ile irkin Kentaurlar arasndaki sava, Yunan kentleriyle Persli barbarlar arasndaki mcadeleyi anlatyordu. Pausanias her neye inanrsa inansn, bylesine byk bir tapnak, bylesine bir yerde ve bylesine bir zamanda Sparta ve mttefiklerinin, Persler'den kurtard iin Zeus'a bir minnet ve kran armaan olmaldr. Boyutlar, Stunlar, Heykeller lk yapldnda tapnak Yunanistan anakarasndakilerin en byyd. 27,64 x 64,12 metre boyutlarnda devasa bir basamakl platform zerinde ykseliyordu. Elbette, basamaklar pratik kullanm iin fazlasyla geniti ve Ein'de olduu gibi platforma asl yaklam bir rampa yoluylayd. Bu platformun zerinde altya on adet yekpare Dorik stun ykseliyordu; cephe ve yanlardaki stunlar arasndaki mesafe kabaca aynyd ve en-boy oran M.. V yzyl normlarna
* Mora Yarmadas ** Gvdesinin st insan, alt at olay mitolojik canllar. .N.

K L A S I K D N E M TAPINAKLARI

daha uygun den 1:2,316 idi. Stunlar, 10,43 metre boyunda ve tabanda 2,21 metre apa ya da l:4,75'lik bir orana sahipti. Dolaysyla, Aphaia'nn stunlarndan daha kaln ve tknazdlar ve daha eski moda bir grnme sahiptiler. Bunun nedeni phesiz, tapnan ina edildii dk kalitedeki ve iinde deniz kabuklan olan tat. Aphaia'da kullanlm olan trden kaliteli kireta Olympia'da doal olarak bulunmad gibi, herhangi bir yerden tama maliyeti de, kullanmn engelleyici olarak grlm ve bundan dolay da tapnan grnne tan kt kalitesi nedeniyle eki dzen verilmi olunmaldr. Saaklk da ayn ekilde, stunlarn yaklak yar yksekliinde ar bir ktleye sahipti. atnn altnda kesintisiz bir biimde uzanan oluklar bu ktlesellii daha da vurgulamaya yaryor olmalyd. Her ne kadar arkadaki artmal oylumdan ieriye alan bir kap olmasa da kutsal oda, Aphaia'da olduu gibi dzenlenmi ve bu byklkte bir tapnakta aty tamak iin gerekli olan stunlarla blnmt. Paros mermerinden muhteem alnlk heykelleri cephedeki ilk odak noktasyd ve dikkatleri mimari tasarmn yetersizliklerinden baka yne ekiyor olmalyd. D metoplar Aphaia'da olduu gibi sade bir ekilde braklmt (daha sonra, M.. 146'da Yunanistan'n Romallar ta-

izim 13: Olympia'daki Zeus Tapna'nn restitsyon izimi.

YUNAN M I M A R L I I

rafndan nihai fethini takiben Romal general Mummius'un ele geirdii kalkanlarla sslenmiti). Heykellerle bezenmi metoplar kutsal odann girilerindeki oylumlarn zerinde olanlard. Pausanias tarafndan ayrntl olarak betimlenmi olan altn ve fldiinden yaplm oturan Zeus klt Pheidias'n bayapt ve dnyann yedi harikasndan birisiydi. Bu, Pheidias'n M.. 430'lara tarihlenen son eseriydi ve Atina'dan srgne yollandktan sonra yapmt. n ksmen, geni bir tapnan iine yerletirilmi olmasna ramen lei aan boyutlarndan kaynaklanyordu. Aka belliydiki, eer Zeus oturduu tahtdan ayaa kalkabilseydi, ba aty

Dzeni'nin karlatrmal izimi.

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

delip dar kacakt. Fakat bu, zgn yahut ilk bata niyetlenilen heykel gibi gzkmemektedir. Bir para, Pheidias'n Atina, Parthenon'daki bir dier byk antn gemek amacyla daha sonra yaratlm gibi durmaktadr. Pentelikos Mermeri M.. V. yzyln sonlarna doru Atinallar Attika blgesinin dousunda, Pentelikos dandaki ta ocaklarn iletmeye balarlar. Buradan, Paros mermeri kadar iyi ve saf beyazlkta olmasa da hem mimari hem de heykel iin tamamiyle uygun olan iyi kalitede ta elde edilmeye balanr. Pentelikos mermerinden metoplar, geleneksel ya da 'eski' tr bir tapnak olan Akropol'deki Athena Tapna'nn M.. 525'deki son rekonstriiksiyonunda kullanlr. M.. 490'da Perslerin Maraton'da yenilgiye uratlmasnn ardndan Atinallar, muhtemelen bir tr kran ifadesi olarak Pentelikos mermerinden olduka ykl bir inaat program zerinde almaya bar larlar. Bunlarn arasnda tek tamamlanabilen Delphi'deki tapnak benzeri kk hazineydi (bkz. Blm 5). almalar Atina'da yeni debdebeli bir ehir kaps, Akropol'de bir propylon ve devasa bir tapnak inaatyla balamt. Sonuncusu ksmen Akropol'n gney taraf boyunca ina edilmi byk platformlar zerinde ykselecek ve dolaysyle 'eski' tapnan yanbanda yer alacakt. Ancak, Persler'in M.. 480'deki geri dnleri zerine bu yaplarn hibiri tamamlanamad gibi halihazrda yaplm olanlar da yangnla tahrip olur. Pers savalarnn ardndan Atina ve Sparta'nn yollar ayrlr ve M.. 451 civarlarnda bu kez Yunanistan'n liderlii iin meydan okuyan Atina, Pers zaferini kutlamak iin olduu kadar kenti talandrmak ve statsne uygun bir mimari ihtiama sahip olmak amacyla da yeni tapnaklar ina etmeleri gerektii sonucuna varr. Bunlardan da nemlisi Athena iin ehire hakim byk bir tapnak ina etmek amacyla Akropol plannn gzden geirilmesi olur - Yunan bakentinin ada betonarme yayhmndan ziyade deeri XIX. yzyl fotoraflarndan daha kolay anlalabilecek bir durum.
Parthenon

YUNAN M I M A R L I I

Fotoraf 15: Ardettos'dan Akropol'n Stillman tarafndan 1869'da ekilmi fotoraf. Fotoraf Akropol ve Parthenon'un XIX. yzyln pek gelikin olmayan kentine tpk Antik ehirde olduu gibi nasl hakim olduunu gstermektedir.

Akas niyet, Yunanistan'n en muhteem tapnan ina ederek Olympia'daki Zeus tapnan glgede brakmakt. Gneydeki derin temellerin yerine yenilerini yapmann maliyeti yksek olacandan Marathon Tapna'nn temelleri balang noktas olarak seilir. Fakat, Akropol kayasnn daha yksek olduu ve derin temellerin gerekmedii kuzey tarafnda tapnak geniletilir. Balangtaki niyet eninin 23,533 metre olmasdr ama 30,88 metreye karlr. Bylece Olympia'daki Zeus Tapna'ndan daha geni olacaktr. Ancak boyu fazla bytlemez - 66,94 metrelik zgn boy artc biimde altya on alt, stunlu dar ve uzun bir yap ortaya karr. lave bir stun daha san 69,503 metrelik yeni boyla yanlardaki stun says on yediye karken cephedeki stun adedi de artk l'e 2 V en-boy oranna sahip olan alt yerine sekiz olur -4:9'un edeeri- bu da, mimar tarafndan dnlerek seilmi olan ve yapnn dier orantlarnda da tekrar eden matematiksel adan 'anlaml' 22'ye 32 orandr. Tapnak nclleri gibi btnyle mermerden yaplmt kiremitler bile csseli, ar mermer dilimlerindendi. Platform geleneksel olarak basamaklyd ve eriimi kolaylatrmak amacyla her kenarn ortasnda ift basamak konul-

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

metre

izim 16: Parthenon'un plan. mutu. Rampa yaplmamt. Stunlar, Atina'daki ada Hephaistos Tapna'nn stunlarndan daha ince buna karn, Aphaia'nn stunlarndan pek de fazla ince deildi ama, Olympia'dakilerden ok daha narindi ve aplar yksekliklerinin 51/2'si oranndayd. Bu byklkteki bir tapnak iin bir para hantal bir oran uygun grlm olabilecei gibi, bu oranlar aslnda Maraton Tapna iin hazrlanm olan malzemelerin kullanmndan da kaynaklanabilir. Ke triglif sorunu burada, sadece ke stununun deil fakat komularnn da dzenlenmesiyle biraz daha azaltlmtr. Kutsal odann olaan d bir durumu vardr ve iki blmden olumaktadr. Douya bakan byk odada Pheidias'n altn ve fildiinden yapt heykel varken, batya bakan ve muhtemelen hazine deposu olarak kullanlan oda daha kk ve kare eklindedir. teki destek stunlarna ramen at kalaslar Atina'da bulunabilenin en by olan 12 metre boyundayd. Douya bakan kutsal odada dipteki duvarn nnden ve heykelin arkasndan dolanan bir balant ksmyla birlikte Aphaia'da olduu gibi iki katl Dorik i stunlar vard. Bat odasnda Dorik stunlardan daha ince olduklarndan imekn ar lde zorlamadan zeminden tavana ykselen drt tek on stunu bulunuyordu. Her iki odann da

YUNAN M I M A R L I I

nnde bir oylum yer alyordu fakat oylumun, yan duvarlarn aralarna yerletirilen bir ift stunla ileriye doru epeyce uzatlmasyla oluturulduu Aphaia'dan farkl olarak Parthenon'da yan duvarlar ileri doru daha az uzatlm ve saaklk stunlarnn sonuncusu bir ekilde yan duvarlarn nne yerletirilmiti (teknik jargonda bu durumu 'in antis'den ok 'prostil' eklinde tanmlamak daha uygundur). Cephenin sekiz stun geniliinde olmasndan dolay, kutsal odann eni her iki n oylum da dahil gerekli olan alt stun geniliindeydi. Parthenon'un mevcut koruma ve restorasyonundan sorumlu mimar Manolis Korres'in son aratrmalar douya bakan oylumun duvarnda ykseke bir yerde ve kutsal odaya alan kapnn her iki yannda pencereler olduunu gstermitir. Bu, Antik Yunan tapnaklar iin en allmadk durumdur. Kutsal odalara alan her iki kap da byk boyutluydu ve geleneksel Yunan tarznda, ieri doru alan ift kanad kaplar eklinde yaplmlard. Yap envanterinin bize sylediine gre, zel seilmi servi aacndandlar. Btn bu kaplardan gnmze ulaabilenler, eiin aasndaki izler, bir zamanlar metal menteelerin yer ald delikler ve zerinde hareket ettii oluklardan ibarettir. Tpk dier ahap tapnak kaplarnda olduu gibi grnm ve biimleri Makedonya mezarlarndaki mermer trdelerine baklarak canlandrlabilir. Kapnn evresi dier Dorik yaplarda da rastlanan ekilde yine geleneksel Dorik tarznda sslenmiti fakat burada duvar mermerlerine sabitlenmi ancak bugn btnyle yol olmu bulunan zel malzemeler de yer alyordu. Parthenon'un Heykelleri Parthenon sadece boyutlar ve mermerin kullanmyla snrlandrlamayacak ekilde gsteriliydi. D cephesi btn dier Antik Yunan tapnaklarndan daha fazla heykelle sslenmiti. Zeus Tapna'ndan daha byk olan gen alnlklarn douya bakannda Athena'nn doum efsanesi batya bakannda ise, Atina'nn nderlii iin Athena ile Poseidon arasndaki yarmann canlandrld karmak ve son derece emek verilmi kompozisyonlar yer alyordu. D sa-

Klasik Dnem Tapinaklari aklktaki doksan iki metopun tm Kentaurlar'a kar Lapitler ve Truvalllar'a kar Atinalllar' canlandran -Atinallar ile Persler arasndaki sava sembolize eden muharebe sahneleri- kabartma heykellerle donatlmt. Bu da yeterli grlmemi olacak ki, Dorik sundurmalarn saaklklarna geleneksel triglif ve metop frizler yerine onik tarzda srekli frizler konulmutu. Daha da ileri giderek bu frizler duvarlarn st ksmlar boyunca bir utan dier uca kesintisiz bir heykel eridi oluturacak ekilde yaygnlatrlmt. lenen konu, her drt ylda bir Byk Panathenaia adyla Athena iin zel bir festival kutlamas yapan Atinallar'n byk tren alayyd. Douya bakan sundurmann orta ksmnn zerinde friz en gsterili noktasna ulayor ve Atinal gen kzlarca eski, geleneksel ahap Athena klt heykeline ynden dokunmu elbisesi peplosn teslimini canlandryordu (ama Pheidias'n artk altn ve fildiinden yaplm heykeli deil). Mamafih tren alaynn ounluu, Sir John Boardman'n iaret ettii gibi Maraton Sava'nda kahramanca lenleri temsil eden 192 adet gen Atinal svariden oluuyordu. Persler'in yenilgisini kutlayan ve Zeus Tapna'n aan bir ant olarak Parthenon, Perikles dneminde yaplm nclnn kendi roln vurgulamasna da yardm ederek bylelikle zgn tapnan ina amacn da srdryor olmalyd. Parthenon'un Grnm On yedinci yzyldaki patlamaya ramen Parthenon'un byk ksm ayakta kalmtr. Fotoraflarn ou Parthenon'u yirminci yzyln balarnda mhendis Balanos tarafndan restore edildikten sonra ald biimle grntler. Modern zamanlarn evre kirlilii ve Balanos tarafndan uygun olmayan malzeme kullanm yapnn dengesini bozmutur ve gnmzde yeni bir kapsaml tamir ve glendirme program uygulamaya konulmutur. Parthenon'un fotoraf 17'de grlen on dokuzuncu yzyldaki epeyce harabe haline gelmi durumuyla (ounlukla tula ve harla yaplm baz glendirme izleri grlebilmektedir) Balanos'un verdii biim ve mevcut restorasyon sonunda alaca grnm arasnda karlatrma yapmak yararl olacaktr.

YUNAN M M A R L I I

Fotoraf 17: Parthenon'un yandan grn, Stillman 1869.

Greceli tamamlanml ve zgn tasarm ve inaatnn kalitesi Parthenon'u tasarmnn incelmilii ya da narinlii ile iiliin en iyi takdir edilebilecei tapnak yapmaktadr. Her ne kadar sradan bir bakla tpk herhangi bir Antik Yunan tapna gibi st kapakl bir dikdrtgen kutuya benzese de yakndan incelendiinde bu kutunun gerekte dorusal hatlardan yoksun olduu grlebilir. Zemindeki her basamakta yapnn ksa ve uzun kenarlar ile saaklklar boyunca uzanan hafif bir erilik bulunmaktadr. Stunlar da zarife ikin bir profile yahut gvdeye sahiptir buna ek olarak tam dey deil ancak, hafife ie doru eimlidir. Bu durum, her stunun en alttaki tamburunun meyil verilinceye kadar biimlendirilmesiyle salanm, daha sonra bu eim, stun balnda saaklkla temas eden dzgn bir birleme yzeyi elde edilebilmesi iin 'dzeltilmitir'. Bu incelikli tasarmlarn amac 1850'lerde F.C. Penrose tarafndan ilk kez llp incelendiklerinden bu yana ok tartlmtr. Geree en yakn aklama optik etki amacyla yapldklardr: Dey ve yatay dorusal hatlarn yapnn, ortada bel verdii,

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

Fotoraf 18: Parthenon'un drtte nn grn, 1975.

dur. Geri, bu yaplarda saf beyaz mermerden baka bir ey

ularda ise birbirlerinden uzaklat eklindeki gz yanlsamasnn dzeltilmesidir. On dokuzuncu yzyln bir dier kefi de Parthenon'un tpk dier Antik Yunan tapnaklar gibi boyanm olduu-

Fotoraf 19: Parthenon'un halihazrdaki koruma ve restorasyon programyla yeniden bir araya getirilmi olan kiremitleri.

YUNAN M M A R L I I

kullanlmad yolundaki dncenin karsnda gl bir tepki bulunmaktadr. Gerekte, Atina'nn parlak gn altnda ocaktan yeni karlm ve parlatlm Pentelikos mermeri alabildiine gzleri kamatryor olmalyd. Yakn zamanlardaki aratrmalar, boyanmam ksmlara bile vernik kullanmyla belirli bir ton verilmi olduuna iaret etmektedir. Stun balar, korniler ve kimi dier ksmlar (saakln triglif eridi (tainia) ve (regulae) v.b. blmleri) gibi dikkat ekmesi gereken yerler bugn artk Makedonya mezarlarnn boyal cephelerinden rendiimiz ekilde parlak krmz, mavi ve altn sars gibi renklerle boyanmt. Gnmzde Antik Yunan tapnaklarnn mevcut grnmleri ve siyah-beyaz fotoraflar bu yaplarn zgn klklarna yeterince adil davranmamaktadrlar. Hephaistos Tapna Akropol'n altndaki Hephaistos Tapna Parthenon'la karlatrldnda ok daha geleneksel durmaktadr. Hephaistos Tapna da Akropol yaplaryla e zamanl olarak bir dizi tapmak inaas programnn bir paras olarak yaplmt ve Atina'nn Pers zaferine katkda bulunan tanrlara bir kran ifadesi grevi de gryordu: Silah ve zrhlarn tanrs Hephaistos, Akharnaili Sava Tanrs Ares, Sounion'dan Atina donanmasnn koruyucusu Poseidon ve nihayet Ramnuslu Nemesis gibi. Her drdnn tasarmnn da 'alameti farikalar' (zellikle kutsal oda nndeki stunlarn sondan nc stunla hizalanlar ve Parthenon'daki gibi kesintisiz olan sundurma frizinin yapnn evresinden deil de d frizin ardna doru uzatlmas gibi) aka tmnn de tek bir mimarn yahut tek bir 'ekol'den ardk mimarlarn ii olduunu gstermektedir. Bu tapnak, yan metoplar Theseus'un cretli ilerini betimlediinden sklkla Theseum olarak da anlmt: Fakat, Theseus bir "kahramand' ama iyilerinden olmayan ve kendisine adanm bir tapna olamayacak trden. Pausanias, bu tapnan Athena'yla birlikte Hephaistos'a adanm olduunu aka belirtmi ve her iki tanr da klt heykellerinde temsil edilmilerdi. Tapnak, 13,708 x 31,709 m. ve 6 x 13 stunluk daha olaan llere sahip-

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

tir (drdnn iinde sadece Nemesis'in boyutlar yaklak 10 x 21,42 m. ve 6 x 12 stunluk lleriyle belirgin ekilde dierlerinden farkllar). Mkemmel derecede korunmu durumunu sonradan kiliseye evrilmesine borlu olmas nemlidir. Akropol' yaplarndan farkl olarak, modern zamanlarda esasl bir tamirat grmemitir ve on dokuzuncu yzyldaki hali mevcut grntsnden pek az farkllamaktadr (evresi hari). Parthenon'la karlatrldnda, oymal metoplarla ssl saakl ve dou cephesi stunlar daha tknaz olduundan (5 2A apnda) ve muhtemelen zellikle aadan, agora seviyesinden seyredilmek zere ina edildiinden nisbeten daha ar durmaktadr. Yapnn tamamlanmas garip bir ekilde epeyce srm gibidir: Heykel sslemelerin biemi Peloponnes Savalar'nn balamasndan nceki bir tarihe ya da daha sonrasna iaret etmektedir. Temeller atldktan ve olaslkla d stunlar dikildikten sonra zgn planda deiiklikler yapldna dair de iaretler bulunmaktadr. Kutsal oda ile nndeki meknn bat tarafndaki artmak olan ile arasndaki duvar kabaca ina edilmi yeni temeller zerinde hafife douya kaydrlmtr. Modelleri oluturulabilseydi Parthenon'dakiler gibi grnecek olan i stunlar iin de ilave temeller ina edilmitir (tapnak kiliseye dntrldnde bu stunlar, kutsal odalar ayran duvarla birlikte kaldrlmtr). stunlar, at kalaslar rahatlkla duvardan duvara ulaabildikleri iin gereksiz olduundan sadece dekoratif unsur olarak deerlendirilebilir. Yapnn iyi korunmu st ksmlar atnn biimiyle ilgili ak bir kant sunmaktadr. Kutu biimli desenlerle sslenmi mermer tavan levhalarn tayan mermer kiriler d stunlarn zerinde olabildiince yksee yerletirilmiti (kiriler d kenarlarda levhalara temas ediyordu). Yapnn iinde, stundan stuna uzanan kirilerle tavan ahaptan olmalyd. Bunlarn zerinde ortaya yerletirilmi ahap dikmeler her bir blme ait mahya kirilerini tayor; mertekler kornilerden yan duvarlarn stne yerletirilmi kirilere uzanrken dier mertek mahya hattn takip ediyordu. Her mertek ifti her birisi altndakinin zerini rten geni bir flaman kiremiti srasn tayordu. Her bir sra arasn-

YUNAN MMARLII

daki balantlar da alt ksmlar oluklu bir sra mertekli kiremit tarafndan korunuyordu (Parthenon'un oluklar yoktu ve at kiremitlerinin kenarlan bunun yerine 'antefikslerle' sslenmiti). Hephaistos 'a Benzer Tapnaklar Geriye kalanlardan syleyebildiimiz kadaryla Ares ve Poseidon temelde birbirlerine benziyorlard. Poseidon, Pentelikos mermerinden deil kalitesi daha dk olmasna ramen daha ucuza elde edilebilen yerel Agrilesa mermerinden yaplmt. Mermerin ekli mavimtrak damarlarla bozulmu ve bunlar yapnn ak havaya maruz kalmasndan tr gnmzde daha belirginlemitir. Bu mermerin ayn zamanda kolayca tozlaabilen gevrek yapsndan tr stunlardaki yivoluklar daha az derin oyulduklar gibi saylar normalde yirmi iken onalt tane yaplmt. Daha da srad olan stun gvdelerinde ya ayn nedenden ya da tasarruf sebebiyle ikinlik* yaplmam olmasdr. Ramnus da Pentelikos mermerinden uzak olduu gibi bunun yerine daha uygun olan Ayia Marina mermeri kullanlmtr. Bu tapnak, muhtemelen Peloponnes Sava'nn balamas nedeniyle yarm braklmtr ve her ne kadar kt bir biimde harap olmusa da

Fotoraf 20:

Agrilesa ta ocaklar, Sounion. Poseidon Tapna'nn stun tamburlar oyulup, karldktan sonra terkedilmi ukurlar.
* Stn karn. .N.

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

styapnn ou paralar halinde gnmze ulamtr. Aslnda yap strifetr olarak tamamlanm ve dorusu klt heykeli de yerletirilerek bir tapnak olarak ilev grm olmasna ramen hi bir zaman ince ileri tamamlanmamtr. leriye doru kan 'koruyucu' sathlar duvar bloklarnn zerindeki etek pervaz yzeylerinin stnde braklrken, dou tarafndaki stnlu meknnkiler hari stunlarn tm yivoluklar almadan kalmtr. Dolaysyla ina edenlerin tapnak yaplrken gerek zerine kimi dier paralar yerletirilecek olan (rnein halihazrda zerinde stunlarn ykseldii etek pervaznn blmleri) yahut da nihai aamada tamamlanacak iler iin referans noktas olarak gerekli olacak, kesinlikle esas nemdeki blmlerde ince ileri tamamladklar grlebilmektedir (alttaki stun tamburlarnda yivoluklarn balanglar grlmektedir). Bu tapnak, tamamlanm Antik Yunan yaplarnn, kat yap ktlelerinin tesinde nasl tatan oyulduklar ve incelikle ilendiklerini aka gstermektedir.
Ge dnem Dorik Tapnaklar Ge dnem Dorik tapnaklar arasnda zellikle kimi zarar grm ya da tahrip olmu nceki yaplarn yerlerine yapldklarnda byk ve etkileyici olan baz yaplar yer almaktadr. Delphi'deki Apollon ve Nemea'daki Zeus tapnaklarnn (Nemea oyunlarnn geleneksel olarak kutland kutsal yer) her ikisi de M.. IV. yzylda, M.. VI. yzyla ait nclleriyle ayn temeller zerinde ve esasen ayn planlara gre yeniden ina edilmilerdir. Arkadia'daki Tegea'da bulunan ve M.. IV. yzyln nde gelen yontucularndan Scopas'n eseri olan heykel sslemeleriyle nl Athena Alea Tapna da M.. IV. yzylda bir dier eski tapnan yerine gemitir. Epidauros'daki Asklepios Tapna, ncekilerin yerine yaplmam 'yeni' tapnaklar iin bir rnek oluturabilmektedir. Bu yap, bugn ok kt ekilde tahrip olmu mevcut kalntlarndan ziyade ilgili yap kitabeleri iin bir kant o l u t u r d u u n d a n dolay nemlidir. Mermerden ziyade kaliteli Korent kiretandan iyi bir ekilde ina edilmi ve heykellerle sslenmiti. Fakat, yap, 11,75 x 23,06 llerin-

YUNAN M M A R L I I

de kk bir boyuta sahipti ve tm evresi stunlu olmasna karn, 6 x 1 1 adet stunu vard. Her ne kadar, Epidauros ve Asklepios klt M.. IV. yzylda uluslararas lekte ilham kayna olsa da Atina'nn nceki yzyldaki elde edilebilir kaynaklaryla yaplabilir deildi. Hatta yap strktr asndan gereksiz i stunlarla donatlmt. Bu stunlarn biemleriyle ilgili hi bir kant olmamasna karn muhtemelen Epidauros'daki dier ge dnem tapnaklar ile Nemea ve Tegea'daki tapnaklar gibi yeni gelimekte olan Korent Dzeni'ndeydiler. Korent Dzeni stunlara tek bana bir rnek Pausanias tarafndan ktinos'a mal edilen -modern bilimadamlar tarafndan imkansz olduu iin evrensel olarak reddedilmi bir iddiadr- Bassae'deki Apollon Tapna'nn on Dzeni'ndeki i meknnda yer almaktadr. Pek az Dorik tapnak Hellenistik dneme tarihlendirilebilmektedir. Bu dnemde Antik Yunanistan, nceki tarihlerde yaplm ve genellikle tamirat gren yaplarla iyicene donatlmt. Yunanistan anakarasndaki mali gerileme de yeni yaplar iin olumlu bir etken deildi. Ancak, Makedonyallar, Dorik gelenei benimseyerek bunu, Byk skender'in fetihleriyle ihra ederler. Her ne kadar geriye pek az yeterli kant kalm olsa da skenderiye ve Suriye'de Dorik tapnaklara rastlanmaktadr. En iyi korunmu ve anlalm olan Bergama'daki Athena Polias Tapna'dr. M.. III. yzyln ortalarna doru Bergamal hkmdar hanedan Attaloslar tarafndan hem kendi Makedonya balantlarn (muhtemelen sahte) yahut da kentlerinin Argoslu Dorlar tarafndan kuruluuna ilikin kesinlikle kurgusal olan efsaneyi vurgulamak amacyla ina edilmitir. Bu tapnak dorusu, stunlarn geni aralklarla yerletirilmesinin hakkn vermektedir. Aralklar ylesine geni tutulmutur ki, her bir ift stun iin iki yerine triglif ve metop takmna ihtiya duyulmutur. on Dzeni'ndeki Tapnaklar M.. II. yzylda Bergama Kral, onyal mimar Hermogenes'e, Dionisos'a adanm bir Dorik tapmak ina etmesini buyurduunda Hermogenes'in bunu redederek, yerine Dou Yunan kentlerinin yerel gelenei olan on Dzeni'ni vurgu-

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

lamas artc deildir. on Dzeni, M.. V. yzylda Yunanistan anakarasnn Dor blgesinde grdmze eit miktarda tapnak inaas deneyimi yaamamt. onya keneri Atina'ya balyd ve art deer birikimleri vergi olarak deniyordu. onyallar'n koruyucu kenti olarak Atina, M.. V. yzyldaki onik tapnaklar da kendi ina etmiti. Akropol'deki 'eski' tapnan yerine yenisinin inaas (bkz. 5. Blm), Akropol'n giriindeki kk Nike Tapna (Dorik Dzen, yapnn lei iin son derece kaba ve hantal olacakt) ve Ilissus Nehri kenarndaki Artemis Agrotera Tapna gibi. Sadece M.. IV. yzyl sonlarndaki siyasi ve ekonomik yenilenme srasnda, zellikle de Byk skender tarafndan zgrlklerine kavuturulmalarnn ardndandr ki bu blgede nemli yeni onik tapnaklar ina edilmitir. Efes'teki devasa M.. VI. yzyl tapma Artemis'in M.. 356'da bir yangnla tahrip olmasnn hemen ardndan zgn temeller zerinde yapnn yeniden inaas ii balamt. nceki tapnak 55,10 x 115,14 metre boyutlarndayd ve iki sra stunla evrelenmiti ( 8 x 2 1 adet stun). Cephedeki stunlar arasndaki mesafe dierlerinden daha geniti ve 8,62 metre ile Antik Yunan mimarisinde bilinen en geni bataban bloklarna sahipti. Mermerden yaplmt. Kutsal oda tek bir kirile amak iin ok geni olmasna karn henz i stunlara ilikin herhangi bir ize rastlanmamtr. Muhtemelen ats yoktu. Tapnak su basknlarna ak alak bir zeminde ina edilmiti. Sonradan yerine yaplanda bu durumdan saknmak iin ykseke bir platform ina edilmiti ancak bunun dnda ncekinin benzeriydi - cephedeki ilave bir stun sras hari. Priene'deki Athena Tapna onik tapnaklardan ikisi daha zgndrler. Bunlardan Priene'deki Athena Polias Tapna, Mozole'de* de alm mimarlardan olan Pytheos'un eseriydi. Efes'le karlatrldnda 19,53 x 37,13 metre ve 6 x 13 stun llerinde mtevazi bir yapyd. Kutsal oda duvar heykellerle ssl ve yekpare kaset demeli tavana sahip stunlara yakn yerletirilmiti - daha nce Pytheos tarafndan Mozole'de kullanlm bir dzenleme. Kutsal odann arkasnda onik tapnaklar iin
* Halikarnassos'daki (Bodrum) Karya Kral Mozolos iin yaptrlan ant-kabir .N.

YUNAN MMARLII

allmam olan ve Yunan anakarasnn Dorik etkisine iaret eden fazla derin olmayan bir sahte aklk yer alyordu. onik Dzen biemi her eye karn geleneklere dayanmaktadr. Stunlar, geleneksel doulu ya da Asya tarznda sslenmi kaidelere sahipti ve saaklkta diikler bulunuyordu ancak yontularla bezeli srekli bir friz yaplmamt. Tapnak, M.. 334'de Byk skender, Pers mparatorluu'nu

metre

izim 21: Artemis Tapna'nn dzeni, Magnesia

KLASIK D N E M TAPINAKLARI

f e t i h s e f e r i iin P r i e n e ' d e n g e t i i s r a d a k e n d i s i n e a d a n m a k iin yeterince t a m a m l a n m d u r u m d a y d .

Hermogenes'in Bayapt Byk Menderes Nehri yaknlarndaki Magnesia'da Artemis'e adanm olan dier tapnak muhtemelen M.. II. yzyl ortalarna ait daha ge bir tarihlidir ve Hermogenes'in bayaptdr. Bu tapnak da, hakknda pek az ey bilinen ve Hermogenes'in yerine yaptn etkileyip etkilemedii konusunda herhangi bir ey syleyemeyeceimiz bir M.. VI. yzyl tapnann yerini almtr. Yap, iki zelliinden dolay ilgintir. Hermogenes yapda sahte-difter* biemi yeniden gzden geirmi ve ift sra d stun ina etmek iin yeterince yer olmasna karn sadece d kenardaki stun dizisi yaplmtr. onik Dzen, karmak tasarm kuramlar, oranlar ve stunlarn yerletirilmesiyle ilgili bilgilerini Hermogenes'in gnmzde kayp olan kitabndan edinmi olan Romal mimar ve mhendis Vitruvius bu sistemin mucidi olarak Hermogenes'i gstermektedir. Mamafih, halihazrda M.. VI. yzylda da bilinen bir yntemi yeniden deerlendirmi olmas daha akla yakn durmaktadr. Dier bir ilgin zellik de yapda en azndan onik Dzen'in sonralar Romallar'n miras aldklar nihai ve standartlam bir rneini bulmamzdr. Burada, Antik Dou Yunanistan'da bile stunlarn (Magnesia'daki nceki Artemis Tapna'ndan farkl olarak) kaideleri Asya'dan ok Atina tipindeydi ve (Hermogenes'in alameti farikalarndan biri olarak) saakln ifte silme zerinde, dilemeli bir frizle birletirilmi ve geri bir para zevksiz bir ta oymaclyla yaplm kabartma yontularla bezeli srekli bir frizi vard. Yunanl corafyac Strabon her ne kadar yap yeterince etkileyi bir grnme sahip idiyse de biraz artc bir ekilde bunun onik tapnaklarn en gzeli olduunu ifade eder. Yapnn tarihi Hellenistik dnemin sonlardr. Her ne kadar Antik Yunanl mimarlar bu sralarda Korent Dzeni tapnaklarla ilgili denemelere girimi olsalar da (Atina'daki Zeus, Kilikya Olba'daki Zeus gibi) artk Roma'ya ait olacak bir gelecek on Dzeni'nde yatyordu.
* Difler, difteros: ift sral stun dizisi.

YUNAN M M A R L I I

4. BLM Dier Yap Trleri

Antik Yunan kentleri gerek mimarlk eserleri olarak grlebilecek tm bir din d yahut yardmc yaplar topluluuna sadece belirli bir lde sahipti. Hal byleyken, biim ve ilev olarak tapnaklardan belirgin biimde farkllaan dier yaplar ina edildiinde bile tapnaklar iin gelitirilmi mimari ilke ve yntemler kullanlyordu. Bu da demektir ki, bu yaplar da bir ekilde tapnak mimarisine bamlydlar ve ancak ayn, tek sistemin paras olarak anlalabilirler. Maliyet Sorunu Bu yaplarda maliyet ve temin edilebilirlie baml olarak geni bir malzeme tr kullanlmtr. Yap maliyetleri ina srecini olduu kadar malzemelerin tanmasn da ierdiinden yerel olarak iyi malzeme temin etme imkan olduunda maliyeti ounlukla kt malzemeden pek de fazla olmuyordu. Fakat bu da sk rastlanan bir durum deildi. Atina bile daha yararl yaplarnda Pentelikos mermeri kullanmama. Pire'nin kireta kaliteli ve daha eriilebilirdi; bundan dolay da yaygn ekilde kullanlma. Dier bir maliyet kalemi de tan hazrlanmas yani, belirli bir boyuta gre biimlendirilmesi ve talarn bir araya getirilmesi ile birbirlerine uydurulmasyd. Kire tann daha yumuak biimleri (poros ta) daha kolaylkla biimlendiriliyordu: Hazrlanmalar iin daha az i sresi gerektiinden paradan da tasarruf edilmi oluyor ve yine daha az incelikli ie msamaha gsterilebiliyordu. Poros tandan olduka saygn yaplar ina edilebiliyordu ve eer daha dk kalitede ta kullanlmak zorunda kalnan tapnaklarda olduu gibi daha yksek kalitede bir d grn gerektiinde ise, bu yalanc mermer svas ilave edilerek zlyordu. Tm malzemelerin en ucuzu tulayd: Yunanistan'daki genel aa azl piirilmi toprak frnlarnn altrlmasn pahal hale getirdiinden bu da piirilmemi kerpi tulayd, piirilmi toprak da sadece dayanklln elzem olduu at kiremiti ve dier (ounluk-

D I E R YAPI T R L E R I

L seslemeye ynelik) rt amal yerlerde kullanlyordu. nc malzeme at keresteleriydi. Parthenon gibi tapnaklarda byk boyutlu kerestelere ihtiya vard ve Hephaistos gibi daha normal llerdeki tapnaklarn daha mtevazi kirilerinin bile ithal edilmesi gerekmiti ve bu da pahalya geliyordu. Dier yaplardaki boyut snrlamalar mamafih daha zorluydu. Geni at aklklarna sahip kamu yaplarnn da sabit bir ekilde maliyetleri yksekti. Dolaysyla dini yaplara kar kamusal yap mimarisinin gelimesi de daha yava olmutu. Byk skender'in fetihleriyle Pers imparatorluu'nun kaynaklarnn ele geirilmesi sonrasndadrki Yunan kentleri tapnaklarn dnda esasl lde yaplar yapmaya balamt. Byleyken bile, bir ok kentin bu tr yaplar iin Helen krallarnn balarna dayanmalar dikkate deerdir ve kraliyet cmertliine mazhar olamayan topluluklar genellikle mimari adan fakirlemeyi srdrmlerdir. Stun Dizileri ve Avlular Bu tr yaplara iki mimari dzenleme egemendir: Stun dizileri ve avlu. Uzatlm stun dizileri dorudan tapnaklarn gzelletirilmesinden ortaya km fakat yararc bir ileve kavumutur. Uzatlm stun dizileri glge ve barnak salamann ucuz ve etkin bir yoluydu. Ortaya kan yapya da stoa denmi ve bu Antik Yunan mimarlnn temel ve yaygn bir zellii olmutur. En basit eklinde stoa, tatan ziyade ahap stunlardan olumu dikmeleri tayan tek basamaktan olumaktadr. Bunun alandaki zemin de tapnaklarn zenli ve pahal ta demelerinden ok sktrlm topraktandr. at, arka duvardan cephe saaklna (eer dikmeler ahapsa bu da ahaptandr) doru eimlidir, ierde ilave bir dikme sras tapnaklarda olduu gibi bir beikaty olanakl klar ancak, atnn ahap ileri tapnaklarda olduu gibi bir tavann ardna saklanmaz ve normal olarak ierden grlebilir. Bu tr stun dizileri genellikle ak bir alann snrn oluturur. M.. VII. yzyldan itibaren Antik Yunan konutlar basit kulbeden merkezi (ya da merkezi olmasa da) bir av-

YUNAN M M A R L I G I

lu evresinde odalardan oluan karmak planlara doru evrim geirmitir. Bu tr bir sistem gerek Yunanistan'n iklimi gerekse Yunan toplumsal eilimlerinin geliimi balamnda her ikisine de duyarl olmutur. avlu, dikkate deer bir k salarken ayn zamanda mmkn olan odalar da glgelendiriyordu. Yaz scaklarnda kolay bir havalandrmaya imkan verirken, kn kt havasndan da koruyordu. Btn bunlarn tesinde kadn erkek ayrm ve kadnlarn toplumsal hayattan tecrit edilmesi konusunda srarc olmaya eilimli toplumlara da mahremiyet salyordu. Barnma ve mahremiyet iin kapal mekn kavram ak alanda evresinden soyutlanm bir yap olarak tapnaklardakinden farkldr fakat Antik Yunan mimarlnn geliiminde daha fazla deilse bile eit lde nemli olmutur. Agora Bunlarn tm agorann ele alnnda grlebilir. Kelime esas anlamyla halkn topland yer, yurttalarn -erkeklerinmuhtemelen alp, satmak fakat daha ok politik ve hukuki konular ve paras olduklar topluluu ynetmek iin bir araya gelebildikleri ak alan anlamna gelmektedir. Btn bunlar iin ihtiya duyulan bir ak aland (ve bu alan rnein, krallar tarafndan arldklarnda Sparta yurttalarnn toplandklar yerdi). Antik Yunan kentleri toplumsal ve idari adan daha karmak hale geldike ehrin yapl snrlar iinde ayr bir alan ayrma ihtiyac da giderek glenmi ve bu alann deiik ilevleri, bunlar barndracak yaplar da gerektirmeye balamtr. Stoalar Agora mimari adan tam olarak gelitiinde bile bir ak mekn olarak agora kavram olduu gibi kalmtr. Bundan dolay yaplar evresinde toplanm ve agora gerekte bir avluya dnmtr. Buna ulaabilmek amacyla kendine zg bir ekilde stoalar ortaya kmtr. Agorann kenar boyunca dikilen stun dizileri meknn tanmlanmasna yardmc olurken ona bir btnlk duygusu da kazandrmtr. Stoa'ya ayn zamanda bir dizi farkl amalara uyarlanabildi-

DIER YAP TRLERI

Fotoraf 22: Artemis kutsal alanndaki Stoa, Brauron

inden tanmlanm bir ileve sahip belirli bir yap yerine genel bir tr olarak baklmaldr. Stoa biiminin tm eitlemelerini ksaca snflandrmak mmkn deildir. Bunun yerine stoa, deiik dzenlemelere imkan veren farkl ortamlarn ihtiyalarn karlamak zere uyarlanabilir bir yap olarak grlmelidir. Stoa'nn en basit ekli dorusal bir stun dizisidir; gerektiince uzatlabilen yahut kullanlabilir alan dolduran. Fakat, stun dizileri keleri de dnebilir dolaysyla iki ya da kenarl olabilir hatta dikdrtgenin tm kenarlarn dolanarak tamamiyle kapal bir portik oluturmak zere birleebilir. Bir i stun dizisi ilave ederek st rtl alan iki katna karmak ounlukla ekonomik bir yoldur. l stun dizileri bilinmez deilse de ok nadirdir ve oklu sistemlerin rnekleri de bulunmaktadr. Stoalar kendi ilevsel karakterleri olan oda ya da oda dizilerinin giri cephesi de olabilirler: Bu odalar dkkan, yemek odas, mahkeme salonu, belgelik, idari brolar olabilir. Her bir rnein kendi balam iinde yorumlanmas gerekir. M.. V. yzylda baz stolalar zellikle Atina'dakiler olduka esasl ve mimari adan takdiri hakeden yaplard. Neredeyse daima Dorik stunlarla ina edilmilerdi: Dorik stun ve stun balklarnn ta oyma ileri onik olanlara gre da-

YUNAN M M A R L I I

Agoras

izim 23: Kuzey Stoas'nn ieriden temsili g r n m , Priene ha kolay olduundan daha ucuza da mal oluyordu. Bu nedenle, Hellenistik dnemde Dou Yunanistan kentleri ok sayda stoa ina ettiklerinde yerel onik gelenee ramen deimez bir biimde Dorik stunlar kullanlmt (Hermogenes'in tapmaklar iin uygun olmad gerekesiyle Dorik Dzeni reddederken, bu dzene, zellikle ke triglif sorununun daha az belirgin olduu uzatlm bir stun dizisi gibi daha az nitelikli yaplarda en iyi ekilde kullunabilecei ynnde bakt dnlebilir). Stunlar her bir ift iin iki yerine triglif ve metop takmyla birlikte, tapnaklarda olduundan daha aralkl olarak yerletirmek de ilave bir ekonomi salyordu. Bu stun dizileri iin tek bir basamaktan daha fazlas ok ar ve hantal olabilirdi. Yatay tavan kirilerinden ziyade dorudan mahya kiriini tayan i stunlarn d stunlardan daha uzun olmalar gerekiyordu ve de genellikle onik Dzen'deydiler. Ta saaklk yerine ahap kiri tadklarndan d stunlardan daha aralkl, genellikle de d stun aralklarnn iki kat mesafede yerletirilebiliyorlard. ki katl stoalar sadece zemin katl olanlardan daha ekonomikti fakat gelimeleri olduka ge olmutu: En er-

D I E R YAPI T R L E R I

t Z T f ^ 3 , l e r C V a i n a edilmi gibidir. ok katl stoalar Bergama ve bal kentlerde Hellenistik mimarinin kendine has bir zelliiydi (ve Bergama krallarnn ihsanda bulunmak istedikleri kentlere hediye olarak 'ihra' ediliyorlard. Atina'ya da M.. II. yzylda Kral II. Attalos tarafndan stoasn gelitirmesi iin bir tane verilmiti). Sklkla, ksmen dik eimli alanlarda (Bergama'nn kendi Akropol'u gibi) kullanlmlard. Teras duvarlarnn nndeki da bakan cepheler platformun seviyesini ykseltmeye yararken, st katlar da platformun iine bakyordu. Meclis Yaplar Agorayla ilikili baka kamusal yap trleri de bulunmaktadr. Ge dnemlerde Kleisthenes Meclisi' ve dier kentlerdeki benzer meclisler kapal yaplarda toplanyorlard. Bunlar, yksek duvarlar olan ve pencereleri ierisinin rahata grlebilecei seviyeden yksee yerletirilmi dikdrtgen veya kare eklinde yaplard. inde oturma sralar duvar boyunca ya da yarm daire eklinde dzenlenmiti (muhtemelen M.. 470'lere tarihlenen Atina'daki ilk meclis yaps ilk trdendi ve M.. V. yzyl sonlarnda yerine ikinci trden yeni bir yap ina edilmiti). Eer meclis yaps kare ise, merkezi bir noktaya doru ykselen piramit biimli bir ats olabiliyordu. Ya deilse, geleneksel mahya ve at tepelikli at tipi uygulanyordu. Buradaki mimari sorun 500 kiilik bir meclisi barndrabilecek (Atina'da olduu gibi) yeterli byklkteki bir meknn gr engelleyici i destekler olmakszn stn rtebilmekti. Bundan dolay meclis yaplar ounlukla herhangi bir byk Yunan tapnanda olanlar kadar byk at kirilerine sahipti. 500 ya da daha byk saylardaki kiileri barndracak meclis yaplarnn tayc sistemleri Antik Yunan mimari tekniklerini n zayf noktalarn vurgular. Antik Yunanistan'da byk saydaki insanlarn bir araya gelmesi srad bir durum deildi: Demokratik meclislerin toplantlarna katlanlar tpk drama festivallerindeki dinleyiciler ya da atletizm yarmalarnn seyircileri gibi binlere ulayordu. Bu tr toplantlar nadiren kapal yaplarda, bir at altnda gerekleiyordu.
* Atinal ynetici Kleisthenes'in oluturduu meclis. 500'ler Meclisi olarak da bilinir. .N.

YUNAN M I M A R L I I

Fotoraf 24: Toplant (Meclis?) yaps, Priene Perikles'in nfuzu altnda ina edilmi Arkadya, Megalopolis'de bir meclis yaps ile yine Atina'da odeion ya da 'mzik salonu' ad verilen bir yap bulunmaktadr. Yaplarn her ikisi de gerek bir stun orman tarafndan tanan -Perikles'in odeion yapsnn dikmelerinin Salamis Sava'ndan sonra Kserkses'in* terk edilen sava gemilerinin direklerinden yapld sanlmaktadr- yksek piramit atlardan oluan ayn mimari zaaflar gstermektedirler. Bazilikay gelitirmek zere Romal mimarlarn farkl at teknolojilerine eriebilmeleri bu mimari soruna da bir yant oluturmutur. Tiyatrolar Gizliliin bir gereklilik olmad durumlarda Antik Yunanistan'da kalabalk topluluklarn bir araya geldii yaplarn biri de ak aland. Drama ve atletizm yarmalar yapldklar yerin konumunu da belirleyen bir tepenin doal eimlerine oturmu izleyiciler tarafndan izleniyordu. Her ne kadar bu sralarda Atina'daki Dionisos Tiyatrosu'nda seyirciler iin ahap sralar konulmu olsa da M.. V. yzyldan nce bunlarn herhangi bir ekilde mimari olarak donatlmas son derece zayft. Ta, Dou Attika'da Torikos'daki gibi bir iki kk krsal tiyatroda kullanlm olan bir malzeme seene* Pers mparatoru, Yunanistan seferinde yenilgiye uramt. .N.

D I E R YAPI T R L E R I

giydi. Epidauros'daki gibi mkellef bir ekilde sunulmu rneklerdeki gibi tmyle gelimi antik tiyatrolar esasen M.. IV. yzyl ya da sonrasnn rnleriydi. Temel zellikleri dramann gelitii koro dans iin dairesel bir dans alanyd {orkestra). Hatta, M.. V. yzyl oyunlarnn yeniden sahnelenmesi dnda koronun dramatik rolne artk ihtiya duyulmad Hellenistik dnemde bile bu zellik tm Antik Yunan tiyatrolarnda grlebiliyordu. Orkestrann arkasnda, M.. V. yzylda geici ve ahaptan yaplrken Hellenistik dnemde M.. II. yzyla ait Priene tiyatrosunda olduu gibi daha yksek bir sahne ile tatan yaplan sahne ve sahne yaplar yer alyordu. Seyirciler, deimez bir ekilde orkestrann evresinde, yarm daireden biraz fazla uzatlm ta sralarda oturuyorlard. Seyirci blm, orkestra seviyesinden yukarya uzanan eriim ve dolam merdivenleriyle kama biimli gene yakn bloklara blnmt ve oklukla aradaki bir yatay yrme yoluyla alt ve st blmlere ayrlmt (Bergama'daki gibi en byk tiyatrolarda ise, blm vard) . Sralarn ou doal bir tepenin yamacna yerletirilmiti ve tiyatrolar da genellikle gerekli profilde bir tepe ukurluunun bulunabildii yerlere konumladrlmt. Fakat

Fotoraf 25: Dionysos Tiyatrosu, Atina (fotoraf: J. Pascal Sebah,

1870'ler).

YUNAN M I M A R L I I

Fotoraf 26: Asklepios kutsal alanndaki tiyatro, Epidauros muhtemelen M.. V. yzylda Atina'dan balayarak doal eimler oturma sralarnn planlanan u noktalarnda istinat duvarlarnn (parodos duvarlar) inaas ve arkasnda kalan alann oturma sralarn tayacak biimde teraslarla doldurulmasyla yeniden biimlendirilmiti. Tiyatrolar politik amal toplanma yerleri veyahut Atina'da Pnyx Tiyatrosu'ndaki gibi bir tiyatronun pek olamayaca ekilde srad zel toplantlar iin de kullanlabiliyordu. Stadyumlar Atletizm yarmalar iin stadyumlar da ayn ekilde bir geliim gstermilerdir. Balangta bunlar muhtemelen seyircilerin kenar yamalarna oturduklar derin olmayan vadilerdeki btnyle doal kou parkurlaryd. Sonunda tandk, uzun, ince biimlerini alana kadar teras ve oturma sralaryla donatlmlard. Stadyumlarn u noktalarndaki eri yarm daire biimi en azndan M.. 325 sralarnda Nemea oyunlar iin ina edilen stadyumda olduu gibi erken bir tarihte ortaya kmt. Ancak erken Yunan stadyumlarnn ular ounlukla dik ayla sona eriyordu. Avlu Dier atletizm faaliyetleri -zellikle jimnastik ve vcut almas- stunlarla evrelenmi kapal avlu dncesini orta-

D I E R YAPI T R L E R I

Fotoraf 27: Stadyum, Epidauros ya karmtr. Yine burada da M.. V. yzylda herhangi bir mimari donat gerekmiyordu: Atina'daki Akademi gibi spor okullar tek glgeliin aalar tarafndan saland basit ak alanlard. Hellenistik kentlerde spor merkezi okullar (Atina'daki felsefe okullar istisnai bir durum oluturmaktadr) yani, gen erkek yurttalarn genel eitim aldklar yerler eklinde gelimilerdi. Burada, kapal avlu ilkesi snf olarak kullanlan ve avluya alan odalara gerekli mahremiyet ve evreden soyutlanma salyordu. Spor okullar hem ehirlerde hem de kutsal alanlarda bulunabiliyordu ve Hellenistik dnemin temel refah gstergelerinden biriydi. Antik Yunan En Hereyin tesinde avlu, Antik Yunan erinin dayand ilkeydi. Antik Yunan konutunun gelimi biimi anahatlaryla M.. VI. yzyldan itibaren kentlerde evrensellemiti. Karanlk alar'da basit klibelere ve Sakz Adas 'nn gneyinde imdiki Emborion'da olduu gibi M.. ML ve VII. yzyllara tarihlenen tmyle byle olumu kentlere rastlanyordu. M.. VI. yzylda Himera gibi batdaki Yunan kolonilerinde tam avlulu planlar vard ve M.. V. yzyl Atina'sndan itibaren artan kantlar bu trn burada da olaan oldu-

YUNAN M I M A R L I I

Fotoraf 28: Sedirde yemek yeme sahnesini gsteren siyah figrl

kupa, Birmingham niversitesi (fotoraf: Graham Norrie).

una iaret etmektedir. Bu konutlar kamusal mimari rnekleri deildi ve genellikle ailelerin kendi kaynaklaryla ina ediliyorlard. te burada muhtemelen deien toplumsal ve tarihi artlarla yeniden biimlenen fakat hep yavaa evrimleen yresel mimarinin sezgisel ve geleneksel yntemlerini grmekteyiz. M.. V. yzyl Atina'snda bile duvarlar amaz bir biimde kerpi tuladand (ev soyguncular iin Yunanca'da dorudan kullanlan 'duvar delen' yani, bir eve kerpi tula duvarnda bir delik aarak giren kimse tabiri de buradan gelmektedir). atlarn kiremitle kaplanmas en azndan Yunanistan anakarasnda olaand fakat planlar ok sklkla deikendi ve atlardaki mahya hatt da deiebiliyordu. Evlerin ou tek katl trdendi fakat merdivenlere ilikin kantlar -ya da en azndan basamaklar- st katlarn da yaygn olduunu gstermektedir. Avlu, evresindeki farkl odalara eriim imkan veriyordu: Avlu girii ounlukla kenardand ve mahremiyeti arttrmak iin normal olarak ierinin dorudan grnmesinin mmkn olamayaca bir ekilde yerletiriliyordu. Daha grkemli evlerin iinde stun dizileri yer alyordu ve en abartl rneklerde bunlar tatan olabiliyordu. Bylece, konutun da mimarinin bir paras olmaya balad bir balama yaklalmak-

D I E R YAPI T R L E R I

tadr. Fakat, Hellenistik dneme kadar ta stunlar ok nadirken -bilinen hi bir belirli rnek yoktur- ahap direkler daha yaygn olmaldr. Eimli bir aty ya da iki katl yaplarda st kat odalarna alan bir balkonu tayan bu tr direk dizileri genellikle avlunun bir yanyla snrl oluyordu. Avlu evresinin drt bir yannn stun ve atlarla evrili olduu -her yan stunlarla evrili, tam peristil- konutlar her ne kadar Olyntos'da baz rneklere rastlanm olsa da nadirdir. Ancak, bu tr Makedonya'nn bakenti Pella'dakiler gibi Hellenistik dnemin atafatl konutlarnda daha yaygnd. Yine, resmi grevlilere grev sreleri boyunca konutlar olarak tahsis edilmi ya da resmi faaliyetler iin bir evin ilevlerini sunan, konut ve saraylar gibi 'resmi' konut rnekleri de bulunmaktadr. Bir ok Antik Yunan evinin (bariz ekilde Olynthos'dakiler) sadece erkeklerin ziyafet ve iki elenceleri iin zel odalar vard. Bu odalara andron denirdi ve rnein Plato'nun Symposium adl eserinde betimledii toplantnn meknn oluturuyordu, katlanlar bu odalarda, masada oturmak yerine odann evresindeki duvarlarn diplerine dizilmi sedirlere uzanr ve her bir sedirin nndeki alak masaya yiyecekler konurdu. zel konutlarda zel ziyafetler olabildii gibi devlet ve dini nedenlerle kamusal ziyafeder de olabiliyordu; bundan dolay kamusal yaplarda olduu kadar kutsal yerlerde de yemek odalar bulunuyordu. Bu odalar ounlukla zerlerine sedirlerin yerletirildii duvarlarn evresindeki ykseltilmi duvar etekliklerinden, sedirlerin yerletirilme biimlerinden dolay kenara yerletirilmi giri kapsndan ve baz kutsal yerlerde ta bloklardan oyulmu olan sedirlerin kendilerinin sunduu kant vesilesiyle tannabilmektedirler. Bu nedenden dolay biliyoruz ki Atina Agoras'nn gney tarafndaki M.. V. yzyl sonlarna ait stoann gerisindeki odalarn en azndan bazlar yemek odasyd. Yemek odalar, duvarlarn evresine yerletirilebilecek sedir saysyla llyordu. Agorann gney stoasnn odalar yedi sedirliydi. Bu tr odalar, evresindeki avluya alan avlulu yaplarla da birleebiliyorlard. Bunun iyi bir rnei yine M.. V. yzyl sonlarnda ya da drdnc yzyl balarnda Panatina (Atina Birlii) festival alaynn s-

YUNAN M I M A R L I I

izim 29: Yemek odasnn plan, Perachora. raya dizilmi olabilecei yer, yani Pompeion olarak (tahminen tren alay her zaman bu meknda toplanyordu fakat bunun iin ayr bir yap ina etmenin gerekli olmad dnlm olmalyd) Atina'da ina edilmi olandr. Bu yap, zaruri olmayan kamu yaplarnn inaasnda t a s a r r u f uygulamasna ilgin bir rnektir. Mermer bir giri sundurmasnn ksa sren bir gz alcl dnda duvarlar piirilmemi kerpi tuladand, stunlarn yivsiz gvdeleri disk kaideler zerinde ykseliyordu, saaklk da ahaptan yaplma. Yapnn ehir duvarlaryla kendisi arasnda, avlu duvarnn tesinde, dzensizce biimlenmi kullanlabilir alann iine doru uzatlmasyla ikisi yedi sedirli, ikisi on iki sedirli, ikisi on be sedirli alt yemek odas elde edilmiti. Bu deiik y a p l a r n tm Antik Yunan kentlerine temel bir btnlk ve uyum kazandran malzeme, teknik ve tasarm anlamnda ortak bir mimari gelenee sahiptiler. Bu uyumun gc Antik Yunan mimarlarnn yaklak M.. IV. yzyl ortalarnda Ege'deki Makedonya kral mezarlar iin ge-

D I E R YAPI T R L E R I

litirilmi tatan beiktonozun kefinden yararlanmaktaki baarszlklarnda geni lde grlebilmektedir. Yeraltna gizlenmi mezarlar iin bu tr atlarn olumlu yan, bir ok Antik Yunan yapsnn ahap atsndan farkl olarak rmemeleriydi. Bu durum nedeniyledirki, Byk skender'in suikaste kurban gitmi babas II. Philippos iin ina ettirdii ve Profesr Andronikos tarafndan 1978'de bulunduunda iinde hala kendisiyle birlikte gmlm zengin zel eyalar barndran tonozlu mezar tm bunlar bizler iin hi dokunulmadan korumutur. Bu yarm kre biimli atlar, normal, ahap destekli mahya ve alnlk atlarn al biimleriyle uyum gstermezler ve yan duvarlara ramen ta tonoza gvenmek yeraltna gml mezarlar iin kolay fakat dier yaplar iin daha az kolay olan zel bir destek gerektirmektedir. Fakat antsal mezarlar Antik Yunan mimarlnn olaan bir zellii deildir. Antsal mezarlarn en grkemli rnei olan Halikarnassos'daki (Bodrum) Mozole, Yunan mimarlar tarafndan Yunanl olmayan, Raryal bir hanedan iin yaplmt; hatta Makedonya kral Philippos'un durumu bile Yunan ehir devleerine yabanc bir politik sistemin parasyd. Tonozlar, her iki yandaki perde duvarlarla desteklendikleri mstahkem yerlerin giri kaplarnn stlerinde ve yeraltna gml Makedonya mezarlar gibi Nemea'daki Stadyum'a alan giri koridoru ve Sikyonia'daki tiyatronun oditoryumunda -her iki yap da kesine yakn bir ekilde Makedonya kkenli krallarca yaptrlmlardr- olduu biimde yeralt geierinin stlerinde kendilerine kullanm alan bulmulard.

YUNAN MIMARLII

5. B L M
Yap ve evresi - Kutsal Alanlar
Tanrya badet Antik Yunan tapnaklarnn kiliselerde olduu gibi bir ilevleri yoktu. Bu tapnaklar dini hizmetlerde cemaati bir araya getirme niyetindeki yaplar da deildi; bunun yerine tanrnn bir heykeli ya da imgesi ile kendisine sunulan deerli hediyeler iin -kilit altnda bulundurulmas gereken trden olanlarbir barnak salyordu. Tapnan iine eriim snrlandrlmt. badet genellikle yllk bir festival biiminde oluyordu (mamafih dini takvimde toplu ibadet iin baka frsatlar da olabiliyordu). nemli kltler ve ilahlar iin festivaller, kleler de dahil herkese akt. ok byk sayda inanan bu trenlere katlabildiinden hi bir kapal yapnn bunlar barndrmas mmkn deildi. Esas faaliyet ak alandaki bir sunakda inananlar kalabalnn huzurunda adaklarn kurban edilmesiydi. Kurban sunak zerinde yaklyor, bylece kokusu ve duman da gkyzne, tanrlarn Olimpos Da'ndaki ikametgahlarna srkleniyordu. Ayn zamanda tanrnn imgesi de tapnaktan tren performansn izliyordu. Dolaysyla, ibadet alan zellikle bunun iinde yer alan tapmaktan ziyade kutsal alann tmyd ve odak noktas da ak havadaki sunakt. Bundan dolay Antik Yunan dininin gereklerini yerine getirmek iin ncelikli ihtiya tanrya ibadet amacyla bir alann ayrlmasyd. Nitekim, adanacak alan da ilahn nemine ve festivalin yaklak olarak cezbedecei inanan saysna balyd. Her bir Antik Yunan kentinin kendi koruyucu ilah vard ve bu ilah iin de bir esas kutsal yer gerekiyordu. Dier ilahlar ise, topluluun daha kk paralarn koruyabiliyordu. Gerekte ou Antik Yunan kentinde bu etkileri daha snrl kldere ait artc sayda kk kutsal yer vard. Bir Kutsal Alann Yer Seimi Bir kutsal yer iin belirli bir noktann seilme nedeni her ne kadar eitli sonular karabilsek de deiken olmalyd

ve bu n e d e n l e r bizler iin de ou kez bilinmezlik tamaktadr. Athena iin bir kutsal yer olarak Atina'daki Akropol'n seimi burann Atina tarihindeki merkezi konumundan kaynaklanmaktadr. Buras ehrin kalbiydi. Tahkim edilmi bir kale ve Atina'nn Miken yneticilerinin saray grevini grm ve devasa duvarlar tarih dnemleri boyunca ayakta kalmt. Tpk krallarn ehrin koruyucusu olmas gibi Athena da yleydi. Poseidon'la ehrin koruyuculuu iin burada yarmt. Antik dnemde Atinallar Poseidon'un tuzlu 'deniz' ya da havuzda dili atal ulu mzrayla vurduu Akropol kayasnda ve Athena'nn kendilerine zafer armaan olan kutsal zeytin aacnda bu mcadelenin izlerini grebiliyorlard. Tun a'ndan beri devam eden nemli bir gelenek -ve muhtemelen kutsallk- byle aklanyor ve aklclatrlm oluyordu. Fakat bu aklama, sadece alann seimini daha eski bir zamana tarihlendirmektedir. Doal olgular da tercihin nede-

rak yazlarnda nemli olan bereketli bir pnar Delphi'nin dini nemini aklamaya kesinlikle yardmc olan yeterli bir nedendir. evredeki krsal alann fiziksel grnm de bir sebeptir. Dini kullanmn gcnn ispat ise, balca kutsal yerleri ehir snrlar iinde deil ancak belirli bir mesafede olan Antik Yunan kenderi olabilir. Argos ehrinin nde gelen kutsal yeri olan Argive Heraion, Argoslular'n politik corafyasnn farkl olduu Tun a'nda nemli olan bir alanda, Argos antik kent plannn tam tersi istikametteydi. Bir kutsal yer iin gerekli olan ilk ey bir alandr. Dier gereklilik ise, evresinin snrlanmasdr - tanrya ait olan yeri dind dnyadan ayran aka tanmlanabilecek kadar uzun bir snrn yaratlmas; fakat bunun bir duvar olmasna da gerek yoktur. Daha sonra barnma salanmas gerekir. Klt imgesinin barndrlmas gerekir. Her ne kadar itibar ve dindarlktan dolay btnyle semirmi tapnaklar gelitirilmi olsa da kk bir mabet yeterliydi. Kuramsal olarak kutsal yerlerde yer aldn bildiimiz dier faaliyetlerin kkenleri ok eskiye dayanyor olmaldr fakat bunun iin herhangi bir kant bulunmamaktadr.

nini aklayabilmektedir. zellikle Yunanistan'n scak ve ku-

YUNAN M I M A R L I I

Tren alaylar antik Yunan dininin her zaman nemli bir paras olmutur - Athena'nn Panatina festivalinde Akropolce kan Atina tren alay, Demeter ve Kore'nin gizemlerini kutlamak amacyla Atina'dan Eleusis'e doru dzenlene tren alay gibi. Benzer ekilde hem sportif, hem sanatsal yarmalar iin de bu durum geerlidir. Antik Yunanllar Olympiat oyunlarnn ilk kez bizlerin M.. 776 olarak adlandrdmz tarihte dzenlendiine inanyorlard, fakat Olympia'nn arkeolojik kaytlarnda bu tarihe ilikin geriye herhangi bir iz kalmamtr. Yaplar, hereyin tesinde birer sslemedir ve kutsal yerlerin mimari geliiminde srkleyici g olan sslemeye ulama arzusudur. Bu yaplara, tanrlar etkilemeye niyetlenen ve festivalleri bamllklarnn ifadesi olan kendilerine baml lmllere tanrlarn desteklerini gvenceye almak amacyla kutsal yerlerde tanrlara armaanlar olarak korunan altn ve gm kupalar, tun nesneler, heykeller, mtevazi pimi toprak figrler ve toprak anak mlekler eklinde baklmaldr. Atina Akropol Hi bir tekil dnem ya da yzyla gre kutsal yerler snflandrlamaz ve her bir kutsal yeri anlayabilmek iin kendi geliimini izlemeye alabilmek gereklidir. Ana Akropol Karanlk alar boyunca kaybolmamtr ve Antik dnemde bunun gzle grlebilir kant Akropol'n Ge Tun a' nda bir mstahkem kale olarak kullanlm olmasdr. Her ne kadar M.. 480'de Pers mparatoru Kserkses'e kar savunulmu olsa da yamalarnn eteklerinde Antik ehirin gelimesiyle birlikte Akropol'n askeri ilevleri zayflamt. Akropol'n bir kutsal yer olarak kullanmna gnmze ulaabilmi en eski rnek muhtemelen, M.. VII. yzyl sonlarna doru baarsz hkmet darbesi sonrasnda Athena sunana snmaya alan zorba msveddesi Kylon ve destekilerinin hikayesidir. Fakat akas kutsal yer bundan nce de yzyllar boyunca varolmaya devam etmiti. Kutsal yer Miken kale duvarlaryla belirlenmiti ve bu tarihlerde alana giri olaslkla dzenlemesi Mikene'deki 'Aslan Kaps' ile benzer olan heybetli bir giri kaps yoluylayd. Tapnaklarn en

Y A P I VE EVRES - KUTSAL ALANLAR

izim 30: Akropol'n plan, Atina.

YUNAN M I M A R L I I

eskisi 'eski tapnak' kalntlar nndeki en yksek noktada bulunan Athena sunana ait hi bir gerek iz kalmamtr. Bu kalmlar, evresi stunlarla evrili, dou ve baya bakan nleri stunlu girili odalar olan bir kutsal odann kabaca biimlendirilmi ancak zerinde allm temellerinden olumaktadr. Bitmi halinde stun dizisi 6 x 1 2 Dorik stundan oluuyordu. Bir ksmnda merkezi bir Athena figrnn devle mcadelesini gsteren yontu gruplarnn yer ald alnlklar ise, Akropol Mzesi'nde korumaya alnmtr. Alnln slubu M.. 525 sralarnda yerine konulduunu gstermektedir; daha sonra Persler tarafndan tahrip edilmi ve saaklnm bir paras Akropol'm yeni kuzey duvarnda tahminen bir an olarak- yeniden ina edilmiti. Fakat tapnan kkeni bundan daha eskidir. D temeller trnakl ta kalemi kullanldna dair iaretler tamaktadr ve bu da temellerin zgn olmadna iaret etmektedir. Temeller nihai tapnak iin ilave edilmi olabilirler (bu, trnakl ta kaleminin Delphi'de ilk kez kullanld tarihtir) fakat muhtemelen yapnn alnlk sslemeleri ( bal 'Mavisakal' figrnn yer ald ve yine Akropol Mzesi'nde korunan) yapld sradaki daha eski bir inaata ait olabilirler. Bundan nce ne olduu daha az kesindir fakat, trnakl ta kaleminin kullanm dnda evresi stunlu biimin -muhtemelen ahap stunlu- neden M.. VII. yzyla tarihlendirilemeyeceine ilikin bir neden yoktur. Bu alanda daha eski fakat daha basit bir mabetin bulunmas mantken kesindir. Bu, Athena'nn zeytin aacndan oyulmu ve peplos denilen Atinal gen bakireler tarafndan dokunan gerek bir elbise giydirilmi kutsal heykelinin olduu yapyd. Heykel, Kserkses'in istilasnda ehir boaltlrken Atinallar'la birlikte Salamis'e gtrlm bylece Akropol'n tahribatn atlatabilmiti. Tapnan kuzeyi su perisi Pandrosos'un blgesiydi. Burann yaknnda Athena'nn kutsal zeytin aac ve bir para yannda Poseidon'un tuzlu 'denizi' bulunuyordu. Atina'nn ilk kral Kekrops'un mezar tapnan kuzey temel duvarnn yanndayd. Bunun civarnda da alt basamana yllk trenlerin bir paras olarak rahibelerin bir boha brakmak zorunda olduklar ve daha sonra yokolan gizemli basa-

YAPI VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR

m a k l a r yer a l y o r d u . (1930'lardaki kazlar bu basamaklarn M.O. XIII. yzylda Akropol'e bir acil durum su salama sistemi olarak ina edilen ve uzun zamandan beri kullanlmayan su deirmeninden geriye kalanlarn tm olduunu ortaya karmtr.)

Panathena festivalinin geliimi Akropol'n gelimesine daha fazla ivme kazandrmt - zellikle Olympiat Oyunlar gibi balca festivallerde olduu zere her drt ylda bir kuanan ve M.. 566'da Hippokleides tarafndan kurumsallatrlan "Byk' Panathenaia festivali gibi. Bu tarihten itibaren artk festivalin Panathena tren alayn da ierdiinden eminiz. Muhtemelen tapnan nihai yeniden inaas da bu gelimenin bir parasyd. Ernihayet eski giri kapsnn sklerek yerine ssleme amal propil ina edilmesi yoluyla Akropol'n etkin bir ekilde askeri kullanmdan karlmasnn tamamlanmas karar da alnm olunur. Bu giri kapsnn nnde ve ardnda Dorik bir cephesi ve tren alaynn geiine ayrlm ve muhtemelen sadece tren alaylar iin alan merkezi bir kapnn da yer ald, kaplar iin bir duvar bulunuyordu. Bu yeni propil Akropol Kserkses'e kar savunulmak zorunda kalnnca tamamlanamama ve yangnla tahrip olmutu. AkropoVn Tahribi Persler Akropol' btnyle tahrip etmilerdi. Athena Tapnan tahrip ederek evresinde yer alan ve Athena'ya rahibe Ckora?) olarak hizmet eden gen kzlar betimleyen tm mermer heykeller ile dier andan tarumar etmilerdi. Persler ayn zamanda inaat iskeleleri ile M.. 490'da Maraton'da Persler'e kar kazanlan zafer adna Athena'ya bir kran ifadesi olarak geleneksel tapnan gneyinde konumlanm Parthenon'un ncl, yeni byk bir tapnak iin de Pentelikos mermerinden dikilmi olan ne varsa tahrip etmilerdi. Persler pskrtldkten sonra Akropol'e bir eki dzen verilir fakat yeniden ina edilmez. Propil ikinci el malzemeyle ereti bir ekilde tamir edilir fakat Parthenon inaat terk edilir - eski tapnan kutsal odas ya da belki sadece batda-

YUNAN M M A R L I I

ki kutsal odas Athena'ya adanm hazineler iin bir depo haline dntrlr. Athena'nn klt heykeli de Salamis'den geri getirilerek eski tapnan kuzeyindeki geici bir yapya konulur. Yeniden ina konusundaki ihmal dikkate deerdir ve sadece dini tabuyla aklanabilir - kutsal deerlere kar Pers saygszlnn bir ans olarak tahribat ebediyen olduu gibi brakma and. Ancak, yzyl ortalarndan itibaren bu durum artk kabul edilemezdi. Hem ehri bu yeminden balayarak yeniden ayaa kaldrmak iin temkinli bir karar alma yahut da yemini daha ziyade Persler nihai olarak yenilgiye uratlncaya kadar yeniden inaata girimemek eklinde yorumlama szkonusuydu ve imdi bu karar annn gelip attna hkmediliyordu. AkropoVn Yeniden naas Yeni plan Akropol'n dzenlenmesinde baz deiiklikler ngryordu fakat temelde Marathon zaferinin ansna yaplan ve Kserkses'in istilasyla inaat engellenmi nceki yapya dayanyordu. almalar M.. 447'de gney tarafnda Iktinos ve Kallikrates'in yeni tasarmyla devasa Dorik tapnak, Parthenon'dayeniden balad (bkz. 3. Blm). Her ne kadar heykel sslemeleriyle ilgili iler 433'e kadar devam ettiyse d e yap 438'deki P a n a t h e n a festivali srasnda strktrel adan bitmi ve Athena'ya adanmt. Bu byk tapnak grsel adan Akropol'e hakimdi ve eer eski temeller zerinde yeniden ina edildiyse eski tapna cceletirmi olmalyd. Bunun yerine eski tapnaktan geriye ne kaldysa yklmasna ve kuzeyde yeni bir tapnak (genellikle Erechtheion olarak adlandrlr) yaplmasna karar verildi. Ancak Peloponnes Sava'nm balamas bunu engelledi: Yeni tapnan inaat Nikias Bar, ardndan inaattaki bir kesinti ve sonra da bir kaza yangn sonrasna kadar bir trl balayamad ve ancak 406'da tamamlanabildi. Dorik'den ziyade on Dzeni'nde tasarmlanmt. Bu sralarda Sparta'nn Dor mttefikleriyle Atina imparatorluu' nun onyal mttefikleri arasndaki politik ayrm iyice belirginlemiti. Atina onyallar'n anavatan kenti olduunu iddia ediyordu ve yeni tapnakda on Dzeni tercihi politik koullarn da altn iziyordu.

VE UVPPT - K U T S A L ALANLAR

Erechtheion Erechtheion'un Akropol kayasnn ucunda, eski tapman olduu yerdeki konumu eski tapnan durduundan daha aa bir seviyededir. Parthenon'la birlikte yeni yapy tayacak derin bir temel kazmak ve alan teraslama yntemiyle ykseltmek daha kolay olabilirdi; fakat bu sefer de Poseidon'un tuzlu 'denizi', Kekrops'un mezar gibi alan belirleyen dier kutsal noktalar toprak altnda kalacakt. Bunun yerine, yeni yap kutsal noktalar rahatsz etmeksizin birletirebilecek ve onlar mimari adan ssleyecek bir bilinle tasarmland. Sonu hi bir Antik Yunan tapnana benzemiyordu. Yap, douda daha yksek, kuzeyde ve batda daha alak olmak zere iki seviyede ina edilmiti. Eski tapnak gibi iki kutsal odas vard: Klt heykelinin yer ald douya bakan st seviyedeydi, batya bakan ve alt seviyede olan dieri ncl gibi yan oda ile iki iodaya blnmt. Bat duvar, dokunulmam olan Kekrops'un mezarnn stne geliyordu; burada temel atlmamt ve kutsal odann kesinin altna aslan byk bir yekpare mermer blokla -yapsal bir zayflk- mezarn stnden atlanlmt. Dou uta alt on stunu bulunuyordu. Kutsal odann tek bir at seviyesi vard ve bat utaki stunlar eer dou tarafndaki stun dizisinin

Fotoraf 31: Erechtheion. (halihazrdaki koruma ve restorasyon almalarndan nce batdan grnm).

YUNAN M M A R L I I

saaklk seviyesine kadar ykseltilselerdi lek d olacaklard. Bundan dolay ba duvarnda tam boy stunlar kullanlmas yerine kaideleri doudaki stunlarla ayn seviyede olan giriteki kenar ayaklarnn arasna yarm boy stunlar yerletirilmiti. Daha da tuhaf batdaki ucun kenarlarndaki iki ilave stunlu giridi. Bundan dolaydr ki, gneyde Akropol'n merkezine doru olan projeler kktr. Giride, on stunlar yerine M.. VI. yzylda Delphi'deki yaplardan (ilerde bkz. Sifnos Hazinesi) esinlenmi, fakat kesinlikle burada daha nceleri olan ve kalntlar yaknlarda gmlm bulunan M.. VI. yzyln adak heykellerini andran bakire (Korai - sk sk Karyatidler de denmesine ramen bu terim doru deildir) heykelleri kullanlmt. Karda, kuzey tarafndaki stunlu giri daha geniti ve buraya doudaki stunlu giriin stunlarndan daha byk onik stunlar konulmutu. Fakat bu stunlar daha alt zemin seviyesine yerletirildiinden saaklklarn ana kutsal oda seviyesine eideyebilecek kadar yeterince yksek olmamt. Daha da merak uyandran stunlu giriin atsnda dorudan Poseidon'un tuzlu 'denizi'nin stne gelen bir deliin bilerek braklmasyd - tahminen eer Poseidon dili atall mzrayla Akropol'e yeniden bir darbe indirmek isterse nefesi yapya zarar vermesin diyeydi. Stunlu giri ksmen bu zelliklerin mimari sslemesi gibi grnmektedir. Fakat buras ayn zamanda batdaki kutsal odann iinden geni ve savurganca sslenmi bir kapnn ald ana giriiydi. Tapnan ucuyla ilikilendirilmemiti fakat batya doru uzanyordu ve uzantsnda Pandrosos blgesine alan bir dier giri yer alyordu. Dier mimari olaandlklar ise, Parthenon'un dou ucunda varolup olmadn bilmediimiz percerelerden daha fazla gze arpan dou utaki kapnn her iki yanndaki geni pencereler ile koyu gri Eleusis kiretandan yaplm onik saakln kesintisiz frizleri zerine Pentelikos mermerinden oyulmu figrlerin sabitlenmesini iermektedir. Bundan dolay Erechteion'un plan karmaktr. Fakat mimarnn organik bir btn olarak grselletirmekte zorland, farkl paralarn birbirlerine kar yerletirilmeleri asndan da ak ve netdir: Mimar, yapy birbirinden ayr ku-

Y A P I VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR

Fotoraf 32: Akropol un iinden Propylaia, (Stillman 1869). Alana giri iin bu noktadaki savunma ihtiyac Propylaia bir Ortaa kalesine dntrld zaman daha da vurgulanma. Buraya ait perde duvarlar (bu fotorafta grnmemektedir) bu fotorafta Propylaia'nn gney-bat kanadnda ykselen Frank Kulesi gibi 1869'da hala ayaktayd. Heinrich Schliemann tarafndan bu fotorafn ekilmesinden alt yl sonra antik yapy ortaya karmak amacyla ykld.

tular eklinde dnm hatta, yanndaki kuzey stunlu giriinin inaas ile tamamen kapanacak olan ana kutsal oda blouna oyulacak ayrntlara da kafasnda yer vermi olmalyd. Bu da, inaat balamadan nce yapnn hi bir lekli plan ya da grn iziminin hazrlanmadn gstermektedir. Ayn zamanda Antik Yunan mimarlarnn eer geleneksel, ak biimler dnda giriimlerde bulunurlarsa tecrbe edecekleri zorluklar da gstermektedir. Halihazrda ayn sorunlar Akropol'e ana giri kaps yaps olan Propylaia'nn yeni tasarmnda da ortaya kmt. Yapnn mimar Mnesikles'di ve baarsnn grkemi nedeniyle hakl bir ne kavumutu. naat Parthenon'daki ilerin

YUNAN M M A R L I I

"V1

Fotoraf 33: Karlatrma amacyla Propylaia'nn modern bir grnm. Antik ta bloklarnn zgn konum ve biimlerine kavuturulmu olduklarna dikkat edin. Yeni koruma ve restorasyon almalar ilerliyor.

nes Sava'nn balamasyla bitirilmeden braklmt. Yapnn dorultusu Akropol'n boyu ve devamnn balangcndaki dik bir rampa biimindeki yaklama hatt ile ayn hizaya getirilmiti. Rampann tepesinde kutsal tren alaylar ile kurbanlk hayvanlar iin bir geit yolu olarak yap boyunca uzanan rampann devamyla blnm drt basamak yer alyordu. Basamaklar rampann her iki yannda devam ediyordu fakat burada Eleusis kiretandan yolla snrlandrlm ve trmanlmas imkansz bir istinat duvarnn zerine kyordu. Ana cephe st alnlkl alt Dorik stunla tpk bir tapnak gibiydi. Ardnda derin bir stunlu giri yer alyor ve ortadaki gei ksmnn her iki yanndaki on stun dizileri tavan ve aty tayorlard. Bunlarn ardnda bekapl bir duvar ve nnde ikinci bir basamak sras yer alyordu. Duvardaki be kapdan ortadaki geni olan tren alaylar iindi; bunun her iki yannda daha az nemli iki kap ile en dta bunlardan daha kk iki kap daha bulunuyordu. Bu duvarn ardnda daha yksek bir seviyede (ve daha yksek bir

tamamlanmasndan sonra M.. 436'da balam ve Pelopon-

atyla) derin olmayan ve tek basamak zerine yerlerilmi alt stunlu bir giri daha bulunuyordu. Bu stunlar, grsel bir balant oluturduklar Partlenon'unkilerle ayn oranlara sahipti. D stunlar bir para daha narindi. Dtaki stunlu giriin teras basamaklarn stnde, rampann sanda ve solunda devam ediyordu ve bunun stnde, basamaklarn zerinde daha kk Dorik cepheler yerletirilmiti kenar ayaklar arasna yerletirilmi, duvardan ileriye doru kan ve ana stunlu giri boyunca gneye ve kuzeye uzanan stun. Aadan, rampadan bakldnda bir simetri ve denge etkisi yaratlm oluyordu; ardndaki yaplar birbirinin ayns olmadndan bu da tasarmn akll ve becerikli yanyd.

YAPI VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR

Pinakotheke ve Nike Tapna Akropol'n kuzeyine doru, stunlu giriindeki duvarn her iki yannda pencereleri olan ve kenara doru yerlerilmi bir kap bulunan kare eklinde bir oda yer alyordu. Pausanias bize burasnn bir resim galerisi -Pinakotheke- olduundan bahseder. Resimlerin varl burasnn nemli kiilerin adak etlerini tkettikleri r e s m i bir ziyafet o d a s olduuna iaret ederken ana eksen dndaki kap bunu ispatlamaktadr. Propylaia'nn kuzey kanadnda kaplar ve pencereler olan bir duvar bulunurken, gney kanadnda bo bir duvar yer alyordu. Burann nnde nceki propilin (gerekte bilinenden de daha eski) yannda aa yukar ayn konumda varolmu olan hatrlatan bir sunak sras yer alyordu. Dolaysyla Pinakotheke ziyafet odas da tahminen daha eski ve bamsz bir yapnn yerini alm olmalyd. Bunun yerine gney kanat, eski Miken tahkimatlarnn paras olan ve imdi dzgn bir duvar iiliiyle yeni bir biim verilen, ileriye doru kan burca doru yneliyordu. Bunun zerinde de sonralar Nikias Bar srasnda kk bir Ionk tapnan ina edildii Athena Nike'nin ayr kutsal yeri bulunuyordu. Biri kuzey, dieri gney kanatlarnn ardnda kesinlikle baka odalar da planlanm olmasna ramen hi bir zaman yaplmamlard (ana stunlu giriin yan duvarlar bu odalarn at ve mahya kirileriyle birletikleri noktalar gs-

YUNAN M M A R L I I

termektedir). Bu odalar, arada kalan at seviyeleriyle ana yap ve d kanatlar arasnda daha iyi bir balant yaratlmasna yardm etmi olmalarna karn strktrel adan gerekli deillerdi. Her halkarda tamamlanmam haliyle bile bu, herhangi bir Antik Yunan kutsal alanna en etkili giri yapsyd. AbropoVn Mimari Geliimi Akropol'deki dier yaplar grsel adan daha az nemlidirler. Akropol'n tam iinde Propylaia'nn sa, ana klt merkezi dou Attika'da olan Brauron Artemisi'nin blgesiydi. Bu blge, kendi kltnn ana Atina Parthenon'u iinde asimile olmasnn iaretiydi. Buras ile Parthenon arasnda Byk Panathena festivalinde Athena'ya adanm zrh takmlarnn konulduu silah deposu (Chalkotheke) bulunuyordu. Sadece yaplar ynnden bakldnda buras Akropol'n en bo yeri gibi duruyordu fakat Antik dnemde heykeller ve dier adanm nesnelerle doluydu. Saysz zel kutsal alan bulunduu gibi yaplara da zel bir kutsallk yklenmiti: Parthenon'un basamaklar, zellikle bat uda olanlar adaklar iin tercih edilen bir yerdi ve adaklarn yerletirildii yuvalar halen grlebilmektedir. Sadece dikkatle yerletirilmi yaplar ve trensel adan nemli olan dou ucuna ynelen tren yollaryla vurgulanm bu karmak dzenlemeyi gzde canlandrmak zordur. Turizm sezonunda Akropol'de srler halinde toplanan turist kalabalklar inanan ve ibadet edenlerin kalabalklaryla ilgili bir izlenim vermeye yarayabilir. Fakat ark hi bir ey festivale bylesine bir heyecan ve ruhaniyet katan adak hayvanlarnn kokusunu ve kasaplar hatrlatamaz. Akropol'n mimari geliimi M.. V. yzyldaki almalarla hemen hemen tamamlanma. Ark kimse bu belli bal yaplarn yerlerine bakalarn koymay ngremezdi ve yaplar da tamir edilerek bakml tutuldular. Yine de Erechtheion M.. I. yzylda bir yangn nedeniyle ar hasar grd. Fakat Roma himayesi altnda bu tahribattan iyilik dodu ve zgn yap biiminin kopyalanarak yeniden ina edilmesi iin byk dikkat gsterildi. Ayn zamanda Roma ve m-

YAP VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR

parator August'a adanm, Erechtheion'un onik D z e n i n de k k dairesel bir yap da P a r t h e n o n ' u n n n d e ina edildi. A t h e n a klt R o m a d n e m i n d e d e varln s r d r d s r e c e kutsal alan, yaplar ve antlar b a k m l tutulmaya dev a m edildi. S a d e c e G e R o m a d n e m i n d e , yeni Hristiyanlk d i n i e t k i s i n d e y a p l a r h a r a p o l m a y a terk edildi. B u dur u m d a b i l e yaplarn iyi k t tamir ve e k l e m e l e r l e ve b a k a kullanmlara dntrlerek gnmze kadar en azndan ksmen ulaabilmeleri temin edilmi oldu.

Hephaistos Kutsal Alam

A k r o p o l ' n tersine a g o r a n n yukarsmdaki H e p h a i s t o s kutsal a l a n n n o k d a h a b a s i t bir hikayesi v a r d r . B u r a s belli bal bir klt m e r k e z i d e i l d i . M i m a r i n n k s m e n aas n d a v e d o u s u n d a k i a g o r a y l a o l a n d o r u d a n ilikisine v e k s m e n d e m a d e n i eya iilerinin ( t a h m i n e n b u r a d a basit bir m a b e t l e r i vard) Pers yenilgisine katklarn kutlamalar-

izim 34: Hephaistos kutsal alannn plan, Atina

00

O N

1
3' 0

a z
z

>

i aw,

Gymnasium

Prytaneion

2 > W o<
Sonraki Stadyum Hazine Yaplar Metron" 5 jP

Palaistra

Teratapna Philippeio^

12 5'

Zeus Tapna Pheidias'n Atlyesi | Q Hipodromun Yeri

Bouleuterion (meclis binas)

Stoas Leonidaion

na borluydu. Atina'y istila eden Pers ordularnn ehrin bu blmnde kamp kurmu olmalaryla da zel bir ilikisi var gi bi grnmekteydi.Tapnana ilave olarak bu kutsal alann enilgin zellii tapnan gney kesiminde her bir stun taralndan kayaya oyulmu bir dizi ukurun ortaya karlmas olmutu. Bu ukurlara iinde allar olan sakslar konuluyordu. Sakslar iin tahminen M.. III. yzylda zel bir sulama sistemi oluturulmu ve kar tarafta (kuzeyde) bitkiler iin baka dzenlemeler de yaplmt. Bunlar, kutsal yerlerdeki bu trden uygulamalarn gnmze ulaabilmi en iyi kantlardr; bununla birlikte bu bitkilerden sk sk kutsal bahe olarak szedilmesi kutsallk zelliklerinin, ortaya klarnn yaygn ve nemli bir nedeni olduunu gstermektedir. Olympia 'dahi Kutsal Alan Olympia'daki Zeus kutsal alan tm Antik Yunan kentleri arasnda -zellikle de Peloponnes* kentleri arasnda- daha tarihlerinin ok erken dnemlerinde nemli bir stat elde etmiti. Peloponnes'in batsnda Alpheios Nehri vadisinde, nehirin kk bir kolu olan Kladeos'la birletii yerde, verimli, sulak ve ormanlk bir alanda bulunuyordu. Buras olduka yumuak ve ekici bir peyzaj olmasna ramen en nemli Yunan ehir devletlerinden epeyce uzaktayd. Burann Tun a'ndan beri belirli bir dini sreklilie sahip olmas muhtemeldir ve bir ekilde Yunan ehir devlederinin tarihi geliimini bilinenden de eskiye gtrmektedir. Doru ya da yanl, Olimpiyat Oyunlar'nn dzenlenmesi iin verilen geleneksel tarih (M.. 776 veya daha da eski) ne kadar geriye giderse gitsinaland.VIII. yzylda Olympia halihazrda nemli bir kutsal M..

Hera TapnaMamafih bu yap iin mimari kant bulunmamaktadr. Burann bir kutsal alan olarak ilev grd buradaki kazlarda bulunan ve zellikle M.. X. yzyla kadar geri giden geometrik biimli basit kk tun heykelciklerden oluan byk miktardaki arma la fazlasyla dorulanmtr. Yap,Pausanias tarafndan dii ifade edilen bu* Mora Yarmadas. .N.

YUNAN M M A R L I I

radaki en eski tapnakt. Tapnan Zeus'dan ziyade Zeus'un eine ithaf edilmi olmas gariptir. Yap M.. VI. yzyln ilk onylndan daha eski deildir. Bu tapnaa ait Hera klt imgesinin -ta ve ahaptand- bir ksm gnmze ulaabilmitir ve bu bile M.. VII. yzyl sonu ile VI. yzyl bandan daha eski deildir. Eer Zeus'un baka bir imgesi ile bunun konulduu basit bir yap vardysa bile bunlara ait herhangi bir kant bugne ulaamamtr. Kutsal alan koruluk anlamna gelen Altis olarak da biliniyordu ve am ile erguvanlarla bezeli bugnk parka benzer grnm eski doal durumuna ilikin uzak da olsa bir izlenim sunmaktadr. 'Hazine Yaplar9 Hera Tapnandan sonraki en nemli yaplar tapnak ile stadyum arasnda douya doru bir teras boyunca ina edilmilerdi. Bunlar tapnaa benzer ama tapnak olmayan -ilerinde klt heykeller olmadndan- ounlukla bir zafer iin kran ifadesi olarak Zeus'a adanm 'hazine yaplar'yd (stunlu girileri iki Dorik stunla ina edilmi). Ayn zamanda ehirlerin kendi yaptklar ve tanrlara adanm tanabilir, deerli armaanlarnn konulduu yerler olarak tam anlamyla birer hazineydi. Hepsi bir arada Olympia'nn ortaklaa olarak Antik Yunan kenderi iin nemini ispat ediyordu - her ne kadar Olimpiyat Oyunlar'na katlm kat bir ekilde resmen Yunanl olarak tannan kentlerle snrlandrlm olsa da buras tm Yunanllar tarafndan sayg grd iin bir anlamda Yunanllararasyd. Doudan batya doru srayla hazine yaplar Sikyonia, Siraksa, Epidauros, Byzantium, Sybaris tarafndan ithaf edilmiti. Sonraki ikisinden biri Cyrene'nindi; dieri ise bilinmemektedir fakat hangisinin hangisi olduu kesin deildir (Pausanias sadece birinden szederken - (Cyrene), arkeologlar iki tane bulmulardr). Ardndan bunlar da Selinus, Metapontum, Megara ve Gela izlemektedir. Bu, Dor Peloponnesi ya da denizar kolonilerinin arl oluturduu dikkate deer bir listedir (Peloponnes'in batsndaki Olympia'nn Sicilya'daki bat kolonileri iin nemi aktr). Pausanias'n deiik hazine yaplarnn inaas iin verdii tarihler baz so-

YAPI VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR

^ ^ ^ ^ d l T . Bize, Sikyonia hazine yapsnn ehrin zorba hkmdar Myron tarafndan 33. Olimpiyat Oyunlar srasnda araba yarlarndaki zaferi zerine ithaf edildiinden szetmektedir: Yani, M.. 648. Eer byleyse, Hera Tapnandan bile nemli lde eski olmaldr; fakat, yapnn biimi de M.. V. yzylda ina edildiine iaret etmektedir. Siraksa'nn hazine yaps da M.. 480'de Himera'daki zafer iin bir kran ifadesi olarak ina edilmiti. brlerinden kat kat daha atafatl olan ve kutsal oda nnde alt Dorik stunlu bir giri blm bulunan sonuncu sradaki Gela'nn hazine yapsnn at mahyalar en srad ekilde giri atsnn devam yerine yapnn enine konulmu gibi gzkmektedir. En doudaki hazine yaplarnn hemen nnde stadyumun zgn kou parkuru yer alyordu; daha sonralar Antik dnemde parkur daha da douya nakledilerek geniletilir ve nihayet, hazinelerin nndeki alana Nemea ve Epidauros'da olduu gibi tonozlu bir tnelle balanr. Bir dier erken dnem yaps ise, kutsal alann gneyinde, snr duvarnn (sonraki) dnda yer alyordu ve dolaysyla aa yukar kutsal alann kesin snrlarnn dnda bulunuyordu. Bu yap, aralarnda kare eklinde bir oda olan bir ift at nal biimli plandan oluuyordu ve tm dou cephesi boyunca onik bir stun dizisiyle birlerilmiti. Pausanias bunun bir meclis yaps olduundan szetmektedir: Oyunlar yneten komitenin (mamafih seimle greve geliyordu) binasyd. Yapnn biimi Yunanistan'da, Karanlk alar'daki at nal planl evlere kadar geri gitmektedir; fakat en eski ksm -en kuzeydeki yap- tarih olarak sadece M.. VI. yzyla, gneydeki de bu yzyln sonuna aittir; gerisi ise, Hellenistik dnemde yaplan iyiletirmelerdir. Zeus Tapna phesiz, M.. V. yzyln balca mimari olay byk Zeus Tapna'nn inaasyd (bkz. 3. Blm). nemi kutsal alanda cceletirdii dier yaplarla karlatrldnda zellikle daha iyi anlalabilir. Mamafih konumu, kutsal alandaki en nemli unsur olmadn gstermektedir. nnden, gzergah daha ok herhangi bir yer demesi ya da biim-

YUNAN M M A R L I I

sel dzenleme yerine antlarn dizilileriyle belirlenmi olan kutsal alann merkezine giden yol geiyordu. Bu 'kutsal yol' ya da tren yolu, tpk daha uzakta, kuzey taraftaki hazine yaplar gibi tapnan (ve iindeki heykelin de) yneldii sunaa ulayordu. Sadece Hera Tapna kutsal yolun yneldii yere, sunan kurban alanna bakyordu. Zeus Tapna da hazineler gibi bir an yapsyd ama daha byk lekte. Prytaneian Hera Tapna'nn kuzey batsnda M.. VI. yzyl sonu ile V. yzyl bana tarihlenen bir dier yap olan Prytaneion, tapnakla bir a oluturmaktadr. Yapnn zgn biimi aklanamamtr -sonralar dikkate deer lde biim deiikliklerine maruz kalm olmaldr- fakat tahminen ziyafet imkanlaryla birlikte bir toplanma mekn olarak ilev grm gibidir. Merkezi bir ak mekn yahut avlu evresindeki bir dizi odadan olumaktadr.
Olympia 'daki Dier Yaplar

Kutsal alann iinde bugn hala tannabilen koruluk, heykeller ve dier antlar sunaa doru giden yolda sralanmlard (bunlardan bazlar, zellikle Naupaktoslu Messeneliler tarafndan sunulmu olan Paionios'un Kanatl Zafer heykelinin gen biimli yksek kaidesi gibi ok bykt). Yaplarn sunaa veya sunaa giden yola ya da kutsal alan iindeki dier yollara bakan konumlar geliigzeldi - nceden dnlm bir plan yahut sradzen yoktv. Douya doru Oyunlar'n yarmalar iin ayrlm alan yani Stadyum yer alyordu. Burann kutsal alann iinde mi yoksa dnda m olduu ok tartlm olmasna ramen bunu belirlemek zordur. Son dnem (Roma) snr duvarlarnn dnda olmasna ramen ilevi aka kutsal trenlerin bir parasn oluturuyordu. Burada grdmz tahminen (Delphi de dahil olmak zere dier kutsal alanlarda da olan) iki aamal bir sistemdi: Sunan evresinde yer alan, kurban yeri ve tapnaklar da dahil olmak zere en iteki kutsal alan ile yine kutsal o l a n f a k a t d a h a ok t r e n i n insani y n l e r i n e ayrlm bulunan bir d alan. Arabalarn yart hipodrom d alann

Y A P I VE E V R E S I - K U T S A L ALANLAR

parasyd. Yarlar M.. VI. yzylda halihazrda dikkate deer bir neme sahipti fakat hipodrom, gnmzn stadyumlar gibi mimari sslemelerden yoksundu. Sonraki yllarda kesinlikle kutsal olan alan iinde bir ka yap daha yaplr: Bunlarn balcas, M.. IV. yzylda ana tanra Metroon'a adanm, 10,62 x 20,67 m. boyutlarnda ve evresi 6 x 1 1 Dorik stunlu kk tapnakt. Yap, M.. IV. yzyl balarna aitti ve Hera Tapna'na yakn bir yerde, tapnan dousundaki hazinelerin terasnn nnde yer alyordu. Hera Tapnann batsnda, ayn yzyln sonlarna doru Byk skender, babasnn ansna kk, dairesel bir Ionik yap olan ve bir zamanlar Philip ve ailesinin heykellerinin yer ald Philippeion'u ina ettirir. Dou tarafnda boylu boyunca uzanan ve tren yolu ile tapnaklara bakan 98 m. boyunda uzun bir portik olan 'Yank Stoas' yer alyordu. Yap, M.. IV. yzyln ikinci yarsna aitti. Bouleuterion'un gneyinde yer alan ('gney stoas') bir dier stoann sr kutsal alana, cephesi de da dnkken yine de alan tanmlayc bir unsur oluturuyordu. Kutsal alann batsnda daha az nemli ve yardmc yaplardan oluan bir dier kme daha vard: Pheidias'n Zeus'un altn ve fldiinden heykelini yaparken atlye olarak kulland ve nihayetinde kiliseye dntrlen byk yap; Naksoslu Leonidas tarafndan (Thermopylae'de len Sparta Kral Leonidas ile kartrlmamaldr) kutsal alan ve festival ziyaretilerinin konaklamas iin 'otel' olarak kullanlmak zere -ilevi asl kutsal alann bir paras olmadn gstermektedir- armaan edilmi olan ve Roma dneminde salam bir biimde yeniden ina edilmi bulunan avlulu byk bir yap; daha kuzeye doru gre alan ya da palaistra, 41,42 x 41,52 m. boyutlarnda, evresinde odalar olan Dorik bir avluydu (d boyutlar 66,35 x 66,75 m.). Bu odalar genellikle kapal deildi ve kapdan ziyade peristilin iinden ak stunlardan geilerek giriliyordu ve bundan dolay Vitruvius'un Yunan gimnazyumu betimlemesine son derece iyi uyuyordu. Odalarn pek ounun duvarlar evresinde oturma sralar bulunuyordu. Vitruvius'un bu meknlara bak insanlarn ders grebilecekleri yahut felsefi tartmalarla ilgilenebilecekleri yerler ol-

YUNAN M M A R L I I

duklar eklindeydi. Antik Yunan ehirlerindeki gimnazyunlarla ilgili bir genelleme olarak bu bilgiler olduka yeterlidir fakat bu odalar Olympia'da neden bulunduu yeterince ak deildir. Kuzeyde, yan stoalar ile devasa kapal bir avlu olan asl gimnazyum bulunuyordu. Gerek lleri ve boyutlar Kladeos Nehri tarafndan yok edildiinden kayptr fakat, kou ya da frlatma gibi akas palaistrann ok kk kalaca spor faaliyetleri iin yeterince bykt. Bu yap da palaistra gibi tarih olarak Hellenistik dneme aitti. Dolaysyla snrlar yaplar tarafndan olduu kadar onlarla ilikili antlarca da daha ak bir ekilde tanmlanmt. Kuzey snr, "Kronos Tepesi'nin eimleri ve eteklerindeki eski yaplar, tapnak ve hazinelerle belirlenmiti. Dier snrlardaki yaplar daha ge dnemlere aitti. Biimsel bir snr duvar sadece Roma dneminde ina edilmiti: Duvar, batdaki hizmet yaplarn btnyle kutsal alandan ayrd aaya, bat ynne doru uzanyor, ardndan gney snrn oluturmak iin douya yneliyordu - gerekte gney stoas ve Bouleuterion binasn darda brakyordu. Bouleuterion'un batsna doru zafer tak biimli muhteem giri kaps da yine kutsal alan snrlarnn Roma dnemi dzenlemesine aitti. Dier Roma yaplar snrlarn dndayd ve hamam yaplar ile dier hizmet binalarndan oluuyordu. Bir ok Antik Yunan kutsal alanndan farkl olarak Olympia, Roma dneminde parlamt. Yava ypranma, imparatorluun dinini deitirmesi ve pagan tapnaklarnn kapanmas kanlmaz bir gerilemeye neden oldu. Kutsal alan, barbar Herullar tarafndan M.S. 267'de yamaland ve kendilerine kar Zeus Tapna ile gney stoasna kadar olan yerleri iine alan bir tahkimat duvar ina edildi. Nihai tahribat ise, M.S. VI. yzyldaki depremle geldi ve akarsular da artan bir ekilde geriye kalanlarn stnn kum ve amur tabakasyla rterek, topraa gmlmelerine katkda bulundu. Delphi'deki Kutsal Alan Olympia gibi Delphi de nemi tm Yunan ehirlerince kabul edilmi balca kutsal alanlardan biriydi: Gerekten antlarn da belirttii bu ehirlerin pek oundan hatr saylr

L N R I

VT

VTVKTM - KUTSAL ALANLAR

1. Sikyon Hazine Yaps 2. Siphnos Hazine Yaps 3. Atinallar'n Hazine Yaps 4. Atinallar'n Stoas 5. Apollon T a p n a 6. Apollon S u n a (Sakz Adallar'n) 7. Plataea An 8. Byk skender'in Aslan Av (Krateros'un Ant) 9. Tiyatro 10. Knidoslular'n Klb (Lesche) 11. Attalos Stoas

izim 36: Apollon kutsal alannn plan, Delphi

YUNAN M M A R L I I

bir destek almt. zel nemi, gelecekten haberler veren katksz bir kahin olarak deeri kolaylkla yanl anlalm olan kahinine dayanyordu. Kahin tam olarak hareket tarzyla ilgili tavsiyelerde bulnuyordu. Dini ilemlerle ilgili nasihaer de veriyordu: Antik Yunan dininin hangi biimde olursa olsun merkezi bir rgtlenmesi yoktu. Delphi Kahini, dogmatik anlamda herhangi bir otoriteyi temsil etmekten ziyade sadece itibar ve deneyimle ve elbette sahip olduu hretle hangi dini tren biimlerinin uygun olacan syleyebiliyordu. Delphi, Parnassos Da'nn gneyinde, gnmzde zeytin aalaryla kapl olan Amphissa Ovas'nn ykseklerinde, dar bir dzlkte yer alyordu. Antik dnemde de burada tpk bugn olduu gibi geimini tarm ve ticaretden ziyade ziyaretilerden salayan kk bir kasaba bulunuyordu. Kutsal alann kendisi, Amphiktion Birlii adl komu (kelimenin anlam da buradan gelmektedir) ve daha nemlice Yunan kentlerinin temsil edildii bir komite tarafndan ynetiliyordu. Pythia denen kahinin barp ararak yksek perdeden konuan ve hezeyanlar eden bir rahibe olduu sylenebilir. Sylediklerinin anlamnn yorumlanmas gerekiyordu ve bu yorumu yapanlar da, hem yantlara gerek anlamn veren ve hem de her durumda deneyimleriyle yantlar denetim altnda tutan rahiplerdi. Yrenin dini nemi en azndan sklkla Ge Tun a'na kadar geriye gidiyor gibi grnmektedir: Belki de Karanlk a'm kargaasn yanstan bir efsane olarak kutsal alann davetsiz misafir olarak Apollon tarafndan 'ele geirilmesi' gibi kutsal alanla ilgili efsaneler baz kesintilere iaret etmektedir. Meknn nemi znel olarak genel ortama dayanyordu; yansz bir deerlendirmeyle de muhteem, bereketli saf su kaynana zellikle de Kastalia Pnar'na. Kastalia'nn batsndaki asl Apollon kutsal alannn yan sra douda ikinci bir Athena kutsal alan da bulunuyordu. Kutsal alan, olduka dik bir yamata yer alyordu. Yaplarn normal olarak dz bir zemine oturtulabilmesi iin arazinin nemli lde tesviye edilmesi gerekiyordu ve bu da kutsal alan Atina Akropol'nn nispeten kademeli zemininden ya da Olympia'nn btnyle dz kutsal alanndan farkllatr-

YAPI VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR

Fotoraf 37: Delphi'deki Apollon kutsal alannn g r n m .

yordu. Kalabalk bir tapnanlar grubunun toplanabilecei sunak evresinde bile geni dz bir alan yoktu. Kutsal alan, M.. VI. yzyla kadar geri giden ve alan kesin bir ekilde tanmlayan bir evre duvar ile belirlenmiti (sonraki eklemelerle de). Alana giri, Kastalia Pnar'ndaki arnma trenlerinin ardndan alana giden yolu oluturan gneydou kesindendi. Biimsel bir giri yoktu, sadece kutsal alann geni arazisine doru bir aklk yer alyordu. Aadan geen yol kutsal alann nceki gney snrn o l u t u r u y o r d u . Yol daha sonra tapnan dou ucuna ve sunaa dein ters ynde, yukarya doru kvrlyordu. Olympia'da olduu gibi bu 'kutsal yol' aka kutsal alan iindeki tren gzergahyd ve sadece Roma dneminde biimsel bir yol olarak tala kaplanmt. Apollon Tapna Antik dnemlerde tapnak byk ksmn igal ettii son derece geni bir dz zemin zerinde ykseliyordu. Tapnak, birleme noktalarnn ou kavisli hatlardan oluan 'ok kenarl ta rgs' tekniiyle -M.. VI. yzyl sonlarnda beenilen bir teknikti- bir araya getirilmi ta bloklardan grkemli bir istinat duvaryla destekleniyordu. Daha eski tapnaklar ve galiba daha eski platformlar da vard fakat gnmzde de

YUNAN M M A R L I I

halen kutsal alana hakim olan M.. VI. yzyla ait bu platformdur. Tapnak 21,68 x 58,18 m. boyutlarndayd ve 6 x 15 Dorik stuna sahip. Dou uta platformun zerine doru bir rampa bulunuyordu. Dier tapnaklarla karlatrldnda enine nazaran uzun bir boya sahipti. Bu, basit bir arkaik zellik deildi: Kutsal odann mmkn olan en byk boya sahip olmas, Pythia'ya danlan ve kutsal odann esas ksmndan bir parmaklkla ayrlm olan en kutsal i meknn kutsal oda iine yerlerilebilmesi asndan gerekliydi. Tapnak, yukardaki sarp kayalklardan kaya yuvarlanmas sonucu tahrip olduu M.. IV. yzyl ortalarna kadar ayakta kalmt. Daha sonra, dini kullanm bu konuyu ak bir ekilde tespit etmi olduundan kesinkes ayn plana uygun olarak yeniden ina edildi - mali kaynak genel bir iane ile temin edilmiti. Yapnn tahrip olduu tarih belli deildir. Delphi'nin geriledii dnemler olmutu ve Plutharkhos kahinlerin etkilerinin zayfladn yazmt; fakat, antlar asndan bakldnda bir kutsal alan olarak hala byyp gelimeye devam ediyordu. Yap M.S. III. yzyl balarnda dikkatli bir rehabilitasyon geirmesine ramen M.S. 360'larda imparator Iulianus tarafndan ziyaret edildiinde -kaytlara geen kahine son danma- kahinden yle bir karlk alnr: 'krala syleyin iyi ina edilmi salon yerle bir oldu...'; yapnn harabeye dntne, belki de imparatorluun sonuna iaret ediyordu. Siphnos ve Atina Hazineleri Olympia gibi Delphi'deki kutsal alan da zaferlerini anma ve dier hayr ileri iin Apollon'a kranlarn sunma ihyac hisseden Antik Yunan ehirlerinden gelen adak armaanlarla doluydu. Burada da Olympia'dakine benzer hazine yaplar vard. Bu hazine yaplar Olympia'da olduundan daha fazla sayda Antik Yunan ehri tarafndan ina edilmi ve aralarnda Siphnoslular'n bir zafer iin deil de adada zengin bir gm damarnn kefi nedeniyle kranlarn sunmak amacyla M.. 524 civarnda ina ettikleri atafatl hazine yaplar gibi onik rnekler de yer alyordu. Yap, yerel kiretandan ykseke bir platform zerinde bulunuyor-

Y A P I VE EVRES - K U T S A L A L A N L A R

Fotoraf 38: Atinallar'n hazine yapsnn g r n m , Delphi.

du ve zgn durumunda evre duvarlarnn dndayd (geri daha sonraki geniletmelerde komular gibi duvarlarn iine alnmt). styap btnyle mermerdendi - Siphnos, Naksos ve Paros mermerlerinden ve muhtemelen Yunanistan anakarasndaki tmyle mermer en eski yapyd. ok sayda heykelle s s l e n m i o l a n yapda g e l e n e k s e l s t u n l a r yerine iki bakire (karyatidler) heykeli stunlu girii oluturuyordu. Biraz daha ge tarihli bir dier Dor slubu hazine yaps da kutsal yolun yukarsnda Atinallar'a ait oland ve tahminen Marathon Sava iin kran ifadesi olarak ina edilmiti. styapdan geriye kalanlarn byk ksm tamamyla harap olup geni lde yeniden yaplmt. Apollon Suna ve Dier Adaklar Apollon Suna onya'dan* Sakz Adas'nn armaanyd. Bitiiinde, tapnan platformu zerinde Apollon'un tm Yunan dnyas hatta tesinden ald destein gstergesi olan ok sayda dier adak ve armaanlar bulunuyordu: Syraksallar tarafndan byk bir ant dikilmiti, Bithynia'nn" yneticileri adna Hellenistik andar, Aetolya blgesinin (Hellenistik dnemin byk ksm boyunca Yunanistan'n Delp* Bugnk Bat Anadolu nun ounlukla ky eridinden oluan gney ksm ile buraya yakn Ege Adalar. .N. ** Gnmzde Kocaeli ve Dou Marmara evresi. .N

YUNAN M M A R L I I

hi'ye egemen olan blgesi) nemli sakinleri adna zel adaklar ve dierleri. Tapnaa kan yolun te yannda, sunan karsnda kvrml bir kaide zerinde Plataea'daki zafer iin dikilmi tuntan ayak bulunuyordu. Duvarla evrelenmi alan ok sayda heykel antla tapnan st tarafnda da devam ediyordu. En yukarda, M.. V. yzyla ait duvarla evrelenmi ve olaslkla bir resmi ziyafet salonu olarak ilev gren Knidoslular'n klpleri (lesche) yer alyordu. Bu kuzey ksmndaki daha ge dnem yaplar arasnda Byk skender'in aslan avn canlandran Makedonyal Krateros tarafndan adanm bir antla bunun yukarsnda nispeten kk ve inaasmn sonradan akla geldii ok ak olan bir tiyatro bulunuyordu. Tiyatro, her ne kadar aka sunan seyredilebilecei bir yer niyetiyle yaplmam olsa da kutsal alann snrlar iinde ok sayda ibadet edenin toplanabilecei tek yerdi.

F o t o r a f 39: T h o l o s , Delphi.

I A F V t V ^ f c V K t M - JVU12>AL A L A N L A A

Dier yaplar, evre duvarnn dnda yer alyordu (her ne kadar Bergama Kral Attalos'un armaan, Hellenistik sto ann halihazrda duvar yarp ihlal etmesine r a m e n ) . B a t tarafnda uzun bir stoa daha bulunuyordu. Fakat, en nemli yap, hem kou parkuru hem de seyirciler iin yeterince dz arazi bulma zorluundan dolay kutsal alann gney batsnda uzak bir yerde bir dier teras zerinde konumlandrlm olan Pythia Oyunlar iin yaplm stadyumdu. Ta oturma sralar sonralar yaplm olmasna ramen, tahminen oyunlar her zaman burada yaplma (M.. VI. yzyl gibi erken bir tarihten beri). Athena Kutsal Alan Athena'nn dier kutsal alan da ana kutsal alann aasnda ve epeyce douda bir baka teraslanm arazi zerinde yer alyordu. Burada, M.. VII. yzyldan IV. yzyla kadar birbirini izleyen ve den kayalarn neden olduu hasarn hala grlebildii en eskisinin yerine bundan dolay farkl bir konumda yenisinin yaplmas gerekmi olan tapnaklardan geriye kalanlar bulunmaktadr. Burada ayn zamanda nadir rastlanan dairesel antlardan bir dieri olan ve bilinmeyen bir ama ve kkene sahip Tholos yer a l y o r d u . Daha ok dikdrtgen binalardan gelitirilmi stunlarn kullanld dairesel yaplardaki zel orant ihtiyacnn da sonucu olabilecek M.. IV. yzyla iaret eden ince ve narin Dorik stunlarla ina edilmiti (Apollon kutsal alannda Siphnos'unkiyle kap komusu olan Sikyon hazine y a p s n n zeminiyle birletirilmek zere bilinmeyen bir konumdan tanm M.. VI. yzyla ait bir dier Tholos'un kalntlar da bulunmaktadr). Athena da, aralarnda Massalia (Marsilya) ehri tarafndan armaan edilmi, slp olarak en iyi palmiye yapraklar eklinde betimlenebilecek ve daha sonralar Bergama mimarisinde de grlm olup, kkenlerinin dnyann bu yresinde olduuna iaret eden (Massalia bu bolegedeki Phocaea tarafndan koloniletirilmit) geleneklere aykr garip stunlu hazine yapsnn da bulunduu baka hazine yaplarna da sahipti. Daha sonra M.O. VI. yzyla ait ta* Bugnk Foa. .N.

Stoalar

ve

Stadyum

YUNAN MMARLII

pnakla yok edilmi bir dier yapnn bir yanodas ve on birer sedirli iki yemek odas vard. Nihayet, Athena kutsal alannn hemen batsnda yer alan fakat ilevsel olarak kendisine bal olmayan ve dairesel bir atlama havuzunu ieren, atletizm altrmalar iin bir alan ya da gymnasium bulunuyordu. Bu alan, byk lde Hellenistik dneme ait gibi grnmektedir. Bu belli bal kutsal alanlar, ok eitli fakat esasen srad nedenlerle yaplm zellikle grkemli yaplaryla olaand bir lekte gelimilerdi. Dier kutsal alanlar da nemleri (Delos) yahut tapnaklarnn ihtiamyla (Hera, Sisam, Artemis, Efes veya Didim'deki Apollon gibi) bunlarla rekabet edebilecek gtedirler. Fakar ounluu gerek lek olarak gerekse kendilerine adanan armaan ve adaklar olarak fazla mtevazidirler. Ayrca, ayn temel ilevlere sahip olmalarna ve ayn dini ihtiyalara cevap vermelerine ramen daha kk yahut daha yoksul bir inananlar evresine hizmet ediyorlard. Her birinin kendine ait bamsz bir ynetimi, kendi mali kaynaklar vard ve her ikisine de uygun gelecek IO bir ekilde ina edilmilerdi. Tm de Antik Yunan yaamnn eit lde temel bir parasydlar.

6. BLM Yap ve evresi - Kentler

Ayn ekilde, Antik Yunanistan kentleri de, byklk, refah ve mimari ihtiam asndan geni lde farkllklar gsteriyordu. Yaplar meknda evrelerinden soyutlanm bir ekilde durmuyorlar fakat gerek grsel gerekse ilevsel olarak birbirleriyle iliki iinde bulunuyorlard. Skk dzende bir araya gelmi bu youn konut dokusunun kamu yaplaryla (elbette tapnaklar da buna dahildir) olan ilikileri ve eitli meknsal dzenlemeleri kavranmakszn deerini anlamak mmkn deildir. Benzer ekilde ak alanlar da evrelerini kuatan yaplarn balam dnda herhangi bir mimari anlama sahip deildiler. Yaplar sanki btnyle evrelerinden soyutlanm gibi grmek bizi yanltc sonulara gtrr. Doal Geliimin Sonular Antik Yunan kentleri hem yava bir doal geliimin sonucu olarak hem de bilinli bir planlamayla ortaya kmlard. lk snf kkeni bilinmeyen ve muhtemelen gemii Antik dnemden epey gerilere giden yerlerden olumaktadr, ikinci snf ise, yeni topraklarda yaratlm yahut stratejik veya siyasi nedenlerle eski yerlerinden tanm koloni ve ehirleri kapsamaktadr. lk grup sklkla Tun a'na kadar geri gitmektedir - en azndan Ge Tun a yani Miken dnyasna kadar fakat baz durumlarda tahminen Erken Tun a hatta Neolitik dneme kadar geri gitmektedir. Fakat, bu durum, anlan yerlemelerin mutlaka ok eski alardan beri bir sreklilik iinde iskan edilmi olduu anlamna gelmemektedir. Hatta, Ge Tun a'nn son yllarndan, takip eden Karanlk a'a ve oradan da Antik dneme kadar olan sreklilik sorunu arkeologlar arasnda sonu gelmez tartma konularndan biri olmu ve bu yerlerin nfusunda elbette dnemden dneme deiiklikler de meydana gelmitir. Mimarlk asndan daha nemli olan belirli bir yerin iskan cezbetmesine ilikin nedenlerdir. Bu nedenler, toplu-

YUNAN M M A R L I I

luk iin gerekli iktisadi destek, (bu da her eyin tesinde tarmsal topraklar anlamna gelmektedir) gvenlik ve savunma ile kullanlabilir su kaynaklarn iermektedir. Atina Akropol gibi bir yer, yerleme iin doal bir odak noktasdr ve burada iskan herhangi bir biimsel planlama unsuru olmakszn kendi anlay iinde gelimitir. Gerekte Atinallar atalarnn her zaman ayn yerde ikamet ettiklerine inanrlard ve burada, Ge Tun a'ndan Antik ehire doru gerek bir sreklilik olduu ihtimali son derece ikna edicidir. Atina, ilk kategorideki ehirlere iyi ve birinci snf bir rnek oluturmaktadr. Antik Dnem Atina 's Antik dnem Atina'snn plan ncelikle Akropol tarafndan belirlenmiti. lk balarda muazzam tarih ncesi tahkimatlara sahip bir kale vard. Karanlk a'da ise varln snma yeri olarak srdrd; bununla beraber Tun a ka-

metre

izim 40: Atina genel yerleme plan.

YAPI VE EVRES - KENTLER

lesiyle birlikte sradan ahali surlarn dnda, Akropol tepesinin aa yamalar ve evresindeki alanlarda yaamaya balam gibi grnmektedir. Akropol'n kendisi sadece bat ucundan kolayca ulalabilen, balant yollarnn dorudan tepeye kmas yerine evresinde doland nispeten eriilemez bir yerdi. Bu yollar, yerel corafi zelliklere bamlyd ve her zaman en az zorluu olan gzergah izliyordu: Yolun gzergah eimleri olabildiince kolaylayarak tepeler ve vadileri ayordu. Doal engellerden kanlyordu. Farkl yerleri birinden dierine gitme ihtiyacndaki insanlarn yararna birbirine balyor, kestirme yollar salyorlard. Dolaysyla, sokak hatlar ve sokak plannda farkl yaplarn konumlar tesadf ve doal gelimeye dayanyordu. Btnyle dzensiz bir plan ve plandaki farkl temel unsurlar iin byk lde dzensiz yer seimi tercihleri geleneksel doal yolla gelien bir ehirin alameti farikasyd. Planl Kent kinci kategorideki ehirler btnyle farkl koullarda ortaya kmlard ve yeni bir topluluu nceden belirlenmi bir yere yerletirmek amacyla bir birey ya da birlikte alan bireyler grubunun bilinli kararlarnn sonucuydu. Akl banda bir ehir plancs da ayn faydalar gz nnde bulundururdu -iktisat, savunma, su kayna- zira bunlar olmakszn yeni topluluun parlayabilmek iin baar frsat bulunmayacakt ancak, planc plann da araziye kabul ettiriyordu. Planda, plancnn arazi tahsisleri yapmas gerekiyordu: Sadece tapnaklar ve dier kamu yaplar ile kamusal ak alanlar ve donatlar iin deil fakat kendi evlerini ina etmeleri amacyla aileler iin de. Planc bunu, hem adil olduu kabul edilmi hem de ynetimi kolay bir yntemle yapmak zorundayd. Bylece, birbirini dik alarla kesen dorusal yollardan oluan ve bir zgara biimi oluturan dzenli bir sokak plan izerdi. Bu plan, adil ve laykyla tahsis edilebilecek bir dizi standart lye sahip, kusursuzcasna dikdrtgen bina parsellerini olanakl klard. Bu da planl kentin alameti farikasyd. Her ne kadar sonradan deiiklikler yaplabiliyorsa da ounlukla arazinin eklini veya bunun yaratt sorun-

YUNAN M M A R L I I

104

izim 41: Konut parselleri, Olynthos. lar pek az dikkate alarak uygulanm olan zgn zgara biimi plann kkenini aka ortaya koyuyordu. Priene Priene bu tr bir kente tipik bir rnektir. onya'da Menderes Nehri haliinin kuzeyine (Milet'in kars) yerlemi olan ehirin kkeni M.. 1000 yllar civarna kadar geri gidiyordu. Fakat, muhtemelen M.. 350 civarlarnda pek de bilinmeyen nedenlerle yeni bir yere tanmt (yahut belki de ehir sakinleri bir dizi baka yerden toplanmt). Yeni yer, nehrin takn ovasnn yukarsnda makul bir lde dz

Y A F I VE E V R E S I - K E N T L E R

fakat kenarlarda daha dik eimlere sahip bir yama dzlndeydi. Civarda iyi nitelikli tarmsal topraklarn verdii bir stnle sahipti (byk bir yer olmamasna ramen: Priene kk bir yerdi) fakat, birinci snf bir savunma konumuna sahip deildi (bu sorun, tm kent alannn yenilenen sur duvarlar ve tahkimatlarla evrelenmesi ve arkadaki tepenin zerinde yer alan ayr, tahkim edilmi bir Akropol'n ehirle balantsnn kurulmas yoluyla almt). Alanda nitelikli su kaynaklar da bulunmuyordu (su, arkadaki tepelerde yer alan bir pnardan bir su kemeriyle getiriliyor daha sonra da ehirin eidi ksmlarna borularla datlyordu). Sokaklar, hatlar dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda uzanan bir zgara biimi oluturacak ekilde dzenlenmiti. Batdan merkeze doru yava yava dikleen dou-bat gzergahlar, makul bir dzeyde tesviye edilmiti. Sokaklardan

izim 42: Priene plan.

YUNAN MMARLII

biri ana cadde olarak belirlenmiti ve sur duvarlarndaki bir giri kapsndan, plann merkezindeki agoraya uzanyordu. Bu yol kesinlikle tekerlekli aralar tarafndan kullanlmt. Kuzey-gney sokaklarnn ou daha da dikti ve en dik kesitlerinde yoldan ziyade basamaklar kullanlmt. Surlarn iindeki kullanlabilir alann tm ina edilmemiti. Snrlaryla Tanmlanm ehir Gelikin halinde tm Antik Yunan kentleri mutlaka yapl alanlarla rtmesi ve sabit, deimez olmas gerekmeyen tanmlanm snrlara sahipti. lenlerin ehir snrlar iinde defnedilmesi yasaklanmt ve mezarlar ehirden snrlarnn tesine yaylan yol boylarnda yer alyordu. Evler ihtiya olmas durumunda ehir snrlarnn dnda da yaplyordu fakat sur d mahalleler hari ehir dnda yaayanlar ounlukla evrelerinden soyutlanm tek bana krsal evlerde yaamak yerine kylerde toplanmay yeliyorlard. ehir snr sklkla bir sur duvar ya da tahkimat hattyla rtyordu. Planl kenerde savunma hatt Priene'de olduu gibi zgn tasarmn olaan bir parasn oluturuyordu. Atina'da olduu gibi planla gelimemi kentler ise, bir ikale evresinde toplanrken snrlarda da genellikle bir d savunma hatt ina ediliyordu. M a m a f i h bu d u r u m mutlak deildi ve Antik Sparta evresi tahkim edilmemi drt kyden olumutu. Ati-

na da M.O. VI. yzyl sonlarnda Pers Savalar'ndan nce ya da Kserkses'den ele geirilen kentin yeniden inaas sonrasnda sur duvarlarna sahip olmu gibi gzkmektedir - surlar Themistocles tarafndan ina edilmiti. Surlar varolduklar zaman kentin mimari adan nemli bir parasn oluturuyordu: Kentin dardan kente yaklaanlarca grlebilen bir parasyd ve kentin yapsyla ilgili berrak bir tanmlama sunuyordu. Heybetli grnmeleri iin tasarmlanmlard hatta eer (Antik Atina'da olduu gibi) styap sadece kerpi tuladan ise, st svanp, kire badanayla beyaza boyanyordu - ksmen yapy korumak iin olduu kadar grnmnn etkileyiciliini arttrmak iin de. Sur kaplar dind dnyadan kutsal alann dini dnyasna geie benzer ekilde d dnyadan surii dnyaya doru hareket duygusu veriyordu.

YAPI VE EVRESI - K E N T L E R

Fotoraf 43: Atina agorasnn Akropol'den grnm.

Ana Kutsal Alan Surlarn iinde ehire hakim olan temel unsur ana kutsal alan olabiliyordu zellikle eer Atina'da olduu gibi bu kutsal alan askerden arndrlm eski bir ikalede yer alyorsa fakat, bu da mutlak deildi. Priene'de ana tapnak ehir plannda uygun bir ykseklikde konumlanmt fakat ikale herhangi bir yerdeydi. Baz ehirlerde ana kutsal alan ehir snrlarnn iinde deil dndayd. Bundan dolay balca tapnak ehir iindeki en nemli yap olabiliyordu fakat bu da hi bir ekilde temel ya da deimez deildi. Agora ehir plan ve yaplar balam asndan agora daha byk bir neme sahipti. Agora genellikle ehir merkezine yakn konumlanmt: Bu tespit, zgara plann merkezinde tapnan deil agorann yer ald Priene iin kesinlikle dorudur. Merkezilik Atina'da Akropol'n varlyla imkansz hale gelmiti fakat agora, Akropol'n kuzeyindeki nemli bir alanda makul lde merkezi bir yer almt. Pire gibi denizin hemen kysnda olan ehirlerin agoralar, ayn zamanda hem bir odak unsuru olarak hizmet ettikleri hem de her ikisinin birarada bulunmas yararl olduu iin ou kez limann yannda yer alyordu. Agora, planl ehirlerde dei-

107

YUNAN M M A R L I I

mez bir ekilde zgn bir konumla tanmlanmt fakat plansz ehirlerde her zaman durum byle deildi. zgn odak noktasnn tam tersine Akropol olduu Atina'da agora, greceli olarak ehirin organik gelimesinin ge bir aamasnda ortaya kmt. Atina agoras gelitiinde (M.. VI. yzyldan nce deil) bu, Akropol'n kuzey eteklerindeki en uygun dzlkte olmutu. Bu alan, o zamanlar, Akropol tarafndaki pnarlardan gelen sularla kaplanm olduundan artan konut yaylmnden etkilenmemi gibi gzkmektedir. Bu nedenle, ileve sahip olmadan nce suyun akalanmas ve alann hazrlanmas gerekiyordu. Bu da, ehir surlarnn ina edilip gelimenin tam snrlarna ulat sralarda gereklemiti. Su Yaplar Yaplarnn temelde nem asndan daha sonra geldii bir Antik Yunan kentinin bu nedenle genel biimi unsura dayanyordu: u ya da bu ekilde grsel adan etkileyici sur duvar ve kaplaryla ekli izilmi bir ehir snr; planl ya da plansz olsun sokak dzeni ve kentin odak noktasndaki agora. Yaplarn bu plan iinde dalm ileve gre oluyordu. Bazlar da corafi etmenlerin sonucu olarak konumlanmt. inden su alnabilen pnarlar glgeleyen portik biimindeki emeler ounlukla kendilerini besleyen kaynaklarn konumlarna bamlyd. Atina'da Klepsydra kayna Akropol'n kuzey-bat yamalarnn ykseklerinde yer alyordu, Enneakrounos aada, agora blgesindeydi; Korent'de ise, Peirene bereketli bir kaynakt. Priene'de olduu gibi bir dier seenekde su, ehirdeki uygun su alma noktalarna kanallar ve borularla tanabiliyordu. Su yaplarnn inaas, su tevzi kanallarnn denmesi ve su haznelerinin yapm amacyla su imentosunun kullanmn gelitirmi olan Antik Yunan mimarlnn nemli bir dalyd. dari Yaplar dari yaplar agorann evresinde ya da civarnda toplanma eilimindeydi. Atina'daki agorann bat ucunda M.. V. yzyl demokrasisinde bile Basileus archon un idari sorumlu-

YAPI VE EVRESI - K E N T L E R

luunda kalan dini konularla ilgili durumalar yrtt Kral Stoas yer alyordu. Yine burada yeni karar ve buyruklarn kopyalarnn ilan edildii ilan panosu ve bunlarn sakland bir belgelik de bulunuyordu. Demokratik meclisin toplant mekn Boule de buradayd. Yine, her seferinde bir ay grevde kalan daimi Meclis Komitesi, Prytaneis'in ziyafet mekn olan dairesel tholos da burada yer alyordu. Burann tesinde agoradan uzaklaan bir caddenin yannda tahminen hapishane olarak ilev grm bir yap bulunuyordu. Gneyde, Enneakrounos'a ilaveten yurttalara ait jri heyeti mahkemesi (Heliaia) ve darphane vard. Agorann evresinde mabetler, kk tapnaklar (Zeus, Apollon Patroos ve Hekate'ye adanm) ve yurttalara barnma ile yeme-ime hizmeti sunan stoalar yer alyordu. Bunlarn tm dzensiz bir ekilde yerletirilmiti fakat, agorann evresinde bulunarak yaylma alann tanmlyorlard. te yandan Priene'de agora daha biimsel bir hale gelmiti. ehirin zgara plannn iki yap adasn igal ediyordu. Atina'da ise, agora kendisine ulaan, iinden geen ve uzaklaan cadde ve sokaklar iin bir dm noktasyd. Priene'de sadece dou-bat dorultusundaki ana cadde agoradan geiyordu (hatta daha da kesin konumak gerekirse bir yanndan geiyordu). Dier tali sokaklar ya kesilmi veya dardan gemesi iin yn deitirilmiti. Agorann alan dzgn ve dikdrtgen biimindeydi Atina'daki gibi bir ekilde uygulama imkan bulunmu kendine zg, tuhaf biimli bir plan deildi ve kenarlar stoalarla avlulu bir biim almt. Dou-bat hattndaki cadde nnden geerken bir stoa kuzey snr boyunca uzanyordu. Dier kenar ise, kesintisiz bir stun dizisiyle tanmlanmt. Agorann iinde yap yoktu ancak antlar vard. zgn kuzey stoasnn ardndaki odalar (daha sonralar yeniden ina edilip douya doru uzatlmasna ramen odalara dokunulmamt) idari bir ileve sahipmi gibi grnyordu ve duvarlarna kamusal kaytlar yazlmt. Agorann bir yannda meclis iin ayr bir yap bulunuyordu (yahut Priene'nin kk bir yer olduu gz nnde bulundurulursa snrl bir yurttalar meclisi olabilir) ve daha uzaktaki bir baka yap da belki resmi bir yemek oda-

109

YUNAN M M A R L I I

syd. Priene'nin agoras plan zerinde daha basittir ve farkl ilevlerin konumlan Atina'dakilerle tam olarak ayn deildir fakat kentin yerleim dzeni asndan dorudan karlarlabilirler. Atina'daki agora planl kentlerde agorann ald dzenli biime daha ok benzemesi iin M.. II. yzylda dik alarla yerletirilmi bir dizi yeni, byk stoa ile 'modernletirilmiti'. Tiyatrolar Dier kamu yaplarna ehir plannn deiik yerlerinde rastlanabiliyordu. Dionysos kutsal alannda ayr bir unsur ya da yap olsa bile tiyatro, seyirci blm iin eer mmknse uygun bir tepe yamac gerektiriyordu. Bir tiyatronun ina edilmi olduu btnyle dz araziden oluan sadece Mantinea gibi en srad yerlerde tiyatro plandaki herhangi bir yerde ina edilebilirdi (bu durumda yapya destek iin yapay altyap gerekiyordu) bylece de agorayla bilinli bir ekilde ilikilendirilebilirdi (tiyatrolar oklukla siyasi toplanma meknlar olarak boyutlar ikiye katlanmd). Atina'da Dionysos Tiyatrosu, seyirci blmnn oturduu Akropol'n gney yamalarndaki bu tanrnn kutsal alanyla ilikilendirilmiti. Priene'de tiyatro, ehirin yerletii dzln, seyirci blmne gerekli olan ykseklii salamak zere Akropol gibi diklemeye balad yere yerletirilmiti ancak burada da yaplam alann en ucunda yer alyordu. Atina'da olduu gibi baz istinat duvarlar yaplmt fakat, asl dikkate deer fark oturma sralarnn, seyirci blmnn ehir plan vastasyla eimli arazide bile dikdrtgen bir yap adasna sdrlabilmesi amacyla gvdelerinin kesilmi olmasyd (Hellenistik dneme ait Priene'dekine benzer bir budanm tiyatro da planl gelimemi Thera ehirinde bulunuyordu). Spor Meknlar (Gymnasiumlar) Atina ve Priene'nin gymnasiumlar dikkate deer bir ekilde farkllayordu fakat bu sokak plannn doasndan kaynaklanan bir durum deildi. Atina gymnasiumu pek az korunmutur ve hakknda az ey bilinmektedir. Akademiden geriye bir blmnn avlulu ve tahminen de stunlu oldu-

YAPI VE EVRESI - K E N T L E R

una iaret eden izler kalmtr fakat Lyceum ve Knosarges hakknda bilinenler daha da azdr. Bunlarn tm de ehir snrlar dnda, Antik ehirin yurttalar ordusunun zn oluturan askeri becerilerin altrma ve talimlerine ayrlm ak alanlarda yer alyordu. Platon tarafndan Akademinin, Aristo tarafndan da Lyceum'un felsefe okullar olarak gelitirilmesi ilave bir ilevdi. Priene'nin kendi askerleri vard fakat Hellenistik dnemde ciddi savalar kraliyet ordularna braklmt ve Prieneli yurttalar M.. III. ve II. yzyllarda V. yzylda Atinal genlerin getii askeri eitimden gemiyorlard. Bundan dolay buradaki gymnasiumlar ehirin iinde bulunabiliyorlard: Biri ehir merkezinin yaknnda, dieri bitiiindeki stadyumla birlikte ehirin en alak noktasnda, sur duvarlarnn karsndayd. Konutlar Kent alannn ou konutlara ayrlmt. Sur duvarlar iinde yaayan nfusla ehir devletinin, ounluu olaan bir biimde sur duvarlarnn dnda ve ounlukla kylerde yaayan daha byk nfusu arasnda belirli bir ayrm yapmak gerekiyordu. Atina gibi byk bir ehir bile yurttalarnn ounluunu barndrmyordu (yurttalarnn ounun ehir snrlar iinde yaad Hellenistik dnem skenderiye'si bu genel kurala bir istisna olabilir; ancak, skenderiye normal bir Yunan ehri deildi). Priene'de yurttalar ile devletin yurttala sahip olmayan dier ahalisi arasnda ayrm bulunuyordu: Yurtta olanlardan, tahminen Atina'dakinin daha byk bir orannn ehirde evleri vard ancak, nfusun ounluu kesinlikle surlarn dnda yayordu. Priene'de ehir iinde bir konuta sahip olmak bir yurttalk ayrcal gibiydi; te yandan Atina'da bu daha ok corafi frsatlara balyd ve herhangi zel bir duruma iaret etmiyordu. Hem Atina, hem Priene ve hem de gerekten tm Antik Yunan kentlerinde kamu yaplar surlarn iinde yaayanlardan daha fazla bir nfusun yiyeceklerini tedarik etmek zorundayd: ehir devletinin tm nfusunun yiyecek ihtiyacn temin etmek zorundalard. Bundan dolay izin verilen ehir nfusundan daha byktler.

YUNAN M M A R L I I

Fotoraf 44: Delos evleri. Dolaysyla bir ok Antik Yunan kentinde kamu yaplar ve kamuya ait ak alanlar kentsel alann modern kentlerde olduundan daha byk bir orann igal ediyorlard. Konutlar, ister planlanmam kentlerde olduu gibi deiken biim ve boyutta yahut da ister Priene gibi planl kenderde olduu zere daha dzgn ve dorusal hadara sahip olsunlar geri kalan alana nispeten youn bir biimde skmlard. Baz ehirlerde -rnein Olynthos ve Pire gibi- geni konut alanlar nceden hassasiyetle belirlenmi standart boyutlardaki parsellerde ina edilmi gibi grnmektedir. Konutlar, dorudan sokak boyunca dizilen d duvarlaryla birlikte ina ediliyorlard. Dzgn ya da biimsiz olsun yap adasnda birbiriyle dorudan temas halinde olan ve ortak duvarlar paylaan bir ok konut olmalyd - ortak duvarlar

YAPI VE EVRESI - KENTLER

komular aras tartmalarn belirgin bir nedeniydi (ortak duvarlar hakknda ok sk kurallara sahip olan Bergama yap ynetmeliklerinin metinleri elimizde mevcuttur). ounlukla ierden, avludan k aldklarndan d duvarlardaki btn pencereler kkt, duvarlarn yukarsna yerletirilmir ti ve eriilmezdi. ster plansz ehirlerin dolambal dar sokaklar, isterse zgara planl kentlerin dorusal izgileri boyunca olsun, sokaklar boyunca esas olarak kaplarla vurgulanm, ounlukla kerpi tuladan sssz, basit duvarlar sralanmt. Bu etki, konutlar tatan yaplm olduundan olduka iyi korunmu olan Hellenistik Delos'da en iyi ekilde tecrbe edilebilir. Bu cadde ve sokaklarda yrmekle temelde modern bir kentin sokaklarnda yrmek ayn deneyimi sunmaktadr - komu Mykonos'da olduu gibi. Antik bir kentde farkllamam ve grsel adan ilgi ekici olmayan konut dizileri suriine hakimdiler. Fakat her zaman yaplarla evrelenmi -giderek artan lde mimari ihtiama sahip olanve aniden ortaya kan ak bir meknla da vurgulanmlard. te Antik yaplarn en nemlilerinin hem mimari niteliklerinin hem de bu yap ve ehirlerde ikamet edip onlar kullanan insanlarn yaamlarna yaptklar katknn deerini takdir edebilmemiz iin bylesine bir ereve iinde gzmzde canlandrmamz gerekir.

113

YUNAN M I M A R L I I

leri Dzey alma nerileri

Bylesine snrl hacimli bir kitap Antik Yunan mimarlndan ancak ok kk bir rnek sekisini ierebilir. Bu rnekleri bakalaryla da karlatrmak yararl olacaktr. Acaba, hangi alardan Olympia ve Delphi gibi belli bal kutsal alanlardaki dzenlemeler daha az nemli olanlarla benzerlikler gstermektedir (rnein Brauron'daki Artemis kutsal alan gibi?) Daha alt dzeydeki yerel kutsal alanlarda deil de Yunanllararas nitelikli belli ballarnda grlen yap trleri hangileriydi? Ve bu neden byleydi? Farkl yap snflarna ait bireysel rnekleri birbirleriyle karlatrmak da yine yararldr: Konuya yabanc olanlara tm Antik Yunan tapnaklar birbirinin benzeri grnr ama gerek byle deildir. Zeus, Olympia ya da Parthenon gibi balca tapmaklar Perachora'daki Hera Tapna gibi daha az nemli kutsal yerlerle karlatrn. Baz tapnaklarn son derece kendine zg dzenlemeleri vard: Didim'deki Apollon Tapna'na bir bakn ve Standard tapnak biimini nasl biimlendirdiini grn. Acaba bunun nedenleri neler olabilir? Antik Yunan mimarlndaki blgesel eitlilikler hi de nemsiz deildir. Yunanistan anakaras (Dorik) ile Dou Yunanistan (onik) arasndaki fark son derece belirgindir peki baka ne deiiklikler vardr ? Sicilya'da rastlananlarn hatta Boeotia gibi daha snrl yerlerin kendine zg blgesel biimlerinin zel vasflarn evrelerinden soyutlamaya aln. Antik Sparta mimarisi iin neler sylenebilir? Thucydides yle anlatr: 'Sparta'nn tamamen terkedildiini ve geriye sadece tapnak ve dier yaplarn temellerinin kaldn varsayn. yle sanyorum ki, gelecek kuaklar burann sylenegeldii kadar gl bir yer olduuna inanmakta glk ekeceklerdir'. Bu durum neden arkeolojik kantlarla da bolca desteklenmitir ? Bu soruya yant verebilmek iin yaplarn iktisadi anlamlarn, mali kaynak ve igcnn elde edilebilirliini gz nnde bulundurmak, mimarln dnemin siyasi ve iktisadi koullarna nasl tepki gsterdiini grmek gerekmektedir.

leri Dzey Okuma nerileri

Lawrence, A. W., Greek Architectre (Yunan Mimarl) (Harmondsvvorth). Ege'nin Tun a'na ait en eski yaplardan Hellenistik dneme kadar iyi bir yap kesitini ele alan bol resimli bir kitap. Btnyle gncellenmi bir yayn kaynakas vardr. Dinsmoor, W. B., The Architectre ofAncient Greece (Eski Yunanistan Mimarl) (Londra). Antik Yunan mimarlnn ansiklopedik bir betimlemesi ve temel bir bavuru kitab. Son derece zengin bir mimari teknik terimler szl iermektedir. Coulton, J. J., Greek Architects at Work (Uygulamada Antik Yunan Mimarlar) (Londra). Antik Yunan yaplarnn tasarm yollar ve inaatlarnda kullanlan yntemler zerine eksiksiz bir anlat. Wycherley, R. E., How the Greeks Built Cities (Antik Yunanllar Kentleri Nasl na Ettiler) (Londra) Antik Yunan kentlerinin mimari dzenlemeleri ile bu kentlerde bulunan deiik trdeki kamu yaplarn betimleyen temel ve okunmas kolay bir kitap. Tomlinson, R. A., Greek Sanctuaries (Antik Yunan Kutsal Alanlar) (Londra). Farkl trdeki kutsal alanlarn dzenlemelerine ilikin ve deiik blgeler ile eitli seviyedeki rneklerden derlenmi bir kesitin dini ilevlerini vurgulayarak daha ayrntl bir anlatdr. Travlos, J., Pictorial Dictionary ofAncient Athens (Eski Atina'nn Resimli Szl) (Londra). Birinci kalite fotoraflar, bir ok zgn plan ile yazarn dier izimlerini ieren fazlasyla bol grsel malzeme yansra aklayc ksa metinler ve yayn kaynakas da olan bir kitap. Boersma, J. S., Athenian Building Policy from 561/0 to 405/4 BC. (M.. 561-560'dan 405-404'e Kadar Atinallarn Yap Politikalar) (Groningen). Bu dneme ait bilinen tm yaplarn iyi bir katalou eliinde (ematik planlarla birlikte) Atina'nn Antik mimarisinin yaratlmasnn geri plan ve siyasi koullarnn ayrntl bir incelemesi

YUNAN M M A R L I I

Fletcher, Sir Bannister, A History of Architecture on the Comparative Method (Karlatrmal Yntemle Mimarlk Tarihi) (Londra). Yaptn 1. blm Antik Yunan ve Hellenistik mimarln, Yunanllar' en geni tarihi ereveleri iine yerletiren dier eski Akdeniz havzas mimarilerine ayrlm blmlerle birlikte gncelletirilmi bir zetini sunmaktadr. Ayn zamanda, Antik Yunan mimarisinde duvar resimleri ve boyal sslemelerin kullanmn gsteren renkli bir fotoraf da iermektedir. 'The Making of the Past9 (Gemiin naas) (Londra) dizisinden, Alan Johnston'un TheEmergence of Greece (Yunanistan'n Ortaya k) ve Roger Ling'in Greek World (Yunan Dnyas) adl kitaplar Antik Yunan Mimarisi'ni arkaik ve antik dnemlerin tarihsel ve sanatsal geliimi iinde genel bir ereveye oturtmaktadr. Aralarnda nemli eserlerin yer ald Bat dillerindeki dier kitap ve uzmanlam incelemeler unlardr: 1. Martin, R., Manuel d1 architecture grecque (Antik Yunan Mimarlnn El Kitab) (Paris) 2. Broneer, O., Isthmia, The Temple of Poseidon (Isthmia, Poseidon Tapna) (Princeton). 3. Hodge, A. T., The Woodwork of Greek Roofs (Antik Yunan Yap atlarnn Ahap leri) (Cambridge). 4. Mallwitz, A., Olympia und seine Bauten (Olympia ve Yaplar) (Mnih). 5. Fouilles deDelphes (Delphi Kazlar): II. blmn cilderi, Architecture (Mimarlk), 6. Burford, A., The Temple Builders of Epidauros (Epidauros'un Tapnak naaclar) (Liverpool). 7. Doxiades, C., Architectural Space in Ancient Greece (Eski Yunanistan'da Mimari Mekn) (Cambridge Mass.). 8. Penrose, F. C., An Investigation of the Principles ofAthenian Architecture (Atina Mimarlnn ilkeleri zerine Bir Aratrma) (Londra). 9. Ecole Franaise d'Athenes, Exploration Archeologique de Delos (Delos Arkeolojik Aratrmalar). 10. Wiegand, T. ve Shrader, H., Priene (Berlin).

LER D Z E Y O K U M A NERLER

11. Coulton, J. J., The Architectural Development of the Greek Stoa (Antik Yunan Stoasnn Mimari Geliimi) (Oxford). 12. Martin, R., L'urbanisme dans la GreceAntique (Antik Yunanistan'da ehircilik) (Paris).

YUNAN M M A R L I I

Teknik Terimler Szl

Bir yapnn farkl blmleri ounlukla en tutumlu bir ekilde ancak genel kabul grm bir teknik terim ile betimlenebilir. Bu dizin, Antik Yunan yaplarnn balca blmlerini betimlemek iin bu kitapta kullanlanlar iermektedir. Dinsmoor'un Architecture of Ancient Greece (Eski Yunanistan Mimarl) gibi daha kapsaml elkitaplarnda daha gelikin dizinler bulunabilir. Bu terimlerin ou gerekte Eski Yunanca'daki karlklar veya Latince edeerleridir. abaks: Bir stun balnn stndeki kare eklindeki tayc blm. Balk tablas, agora: Antik Yunan kentlerinin iinde (bazen de dnda) yer alan, kent sakinlerinin dini olduu kadar siyasi ve ticari amal toplanma yeri. akroter: gen bir alnln her asn da ssleyen ve alnlkda yer alan (okluk taa oyulmu figrlerden oluan) ssleme, alnlk: atnn gen eklindeki biti yeri. andron: Antik Yunan evleri ve kamu yaplarnda yemek odas (erkek davetliler iin). ante: Tapnak ya da benzer yaplarn yan duvarlarnn ssl biti noktalar. Kenar ayak; bir girite yandaki duvarlarn nne konmu gmme stun benzeri ayak. antefiks: Sima'nn (yamur oluu) olmad Antik Yunan yaplarnn atlarnda kendisine bitiik dz (pan) kiremiderin birleme noktalarn kapatan mahya kiremitlerinin biti noktalarn saklayan pimi toprak ya da oyma tadan ssleme unsuru, bouleuterion: ehir meclisinin (boule) topland yap.

evresi stunlu (peripteral): Tm evresinde d stunlar bulu-

nan tapnak. Yapnn n ve arkasnda olduu kadar kenarlarnda da stunlar vardr, diik, dileme: onik tapnaklarn frizlerindeki kk kiri ularn andran kk blok benzeri kntlar dizisi. Dor Dzeni (Dorik): Yunanistan anakaras ve batsndaki tapnak-

TEKNIK T E R I M L E R SZL

larda kullanlan dzen. dzen: Antik Yunan yaplarnda kullanlan saaklklaryla birlikte stun trleri. friz: Dorudan stun pervaznn stne gelen ikinci bir ta blok dizisi. geison: Korniin Yunanca karl. guttae: Dorik mtl ve regulaelerin altndaki muhtemelen zgn ahap ivileri temsil eden ileri doru kan dz silindirik diskler. hekatompedon: 'Yz ayaklk' uzunluk. En az 100 ayak uzunluunda byk ve nemli tapnak. hipodrom: ad arabalar iin yar alan. Ion Dzeni: Dou Yunanistan ve Ege adalarndaki tapnaklarda zgn olarak kullanlan stun dzeni. Korint Dzeni: Antik Yunan mimarlnn nc dzeni. on Dzeni'ne benzer fakat akantus yapraklarndan tretilmi ift sra ta oyma yapraklarn zerindeki drt kvrml (ke alarnda birleen) karmak stun balklarna sahiptir. korni: Arkasndaki atnn stne den yamur suyunu altndaki stun dizisi ya da duvarn ilerisine aktmak amacyla frizin altnda ya da duvarn zerinde ne doru kan bir dizi kesintisiz blok. kutsal oda: Tapnan, kendisine adand tanr ya da tanrlarn heykellerinin bulunduu esas 'oda's. megaron: Homeros Destanlarmda bir sarayn esas odas. Mimarlkta ise, yan duvarlarnn ulardan birinde bir sundurma ya da stunlu giri oluturacak ekilde uzatld dikdrtgen oda. metop: Dorik frizi oluturmak zere trigliflerle deimeli olarak kullanlan dz ta levhalar. Bo braklabildikleri gibi resim, boya yahut kabartma yontularla da sslenebiliyordu. mtl (mutule): Dorik korni altndaki dz bloklar (guttaeler ile sslenmitir). odeion: Mzik salonu. orkestra: Antik Yunan tiyatro yaplarnda koro iin dairesel dans zemini.

YUNAN MMARLII

parodos duvarlar: Antik Yunan tiyatrolarnda oturma sralarnn kenarlarn tayan yan duvarlar, propyion, propylaia: Propile. Antik Yunan kutsal alanlarna giri yaps. prytaneion: Prytaneis ya da meclis altkomitesinin toplanma yeri. regulae: Dorik triglif eridi altndaki aralklara yerletirilmi ayn ta bloklara oyulmu kntlar,
saak bordr, silme (fasciae): Dz erit:zellikle onik stun per-

I20

vaznn saak bordr. saaklk: Stunlarca tanan styapnn tm (stun pervaz, friz, korni). sima: atnn altnda tatan oyulmu veya pimi topraktan ekil verilmi yamur oluklar, stilobat: Stun sekisi. Bir tapnan zerinde stunlarn durduu en st basama, stoa: Portik. stun bal: Bir stunun zerindeki tayc unsur. Balk. stun bal ana (echinus): anak. Bir stun balnn dairelna, oymalarla bezeli ise on stun balna aittir, stun karn (entasis): Balca yaplarda stun gvdesine hafife ikin bir profil verilmesi. Stun gvdesinde ikinlik, stun pervaz: Stunlarca tanan kiri dizisi, tainia: Dorik stun pervaznn st taraf boyunca uzanan ileri doru kk erit. Triglif eridi. Resim ve boyayla sslenmi olmaldrlar. Bunlarn en iyi korunmu rnekleri toprak altna gmlm Makedonya mezarlarnn cephelerinde bulunmaktadr, triglif ('z yiv'): Dorik frizin metoplarn birbirinden ayran (ve okluk yerine sabideyen) V kesitli dikey yivlerle sslenmi dikdrtgen bloklar, volute: onik stun balklarn ssleyen spiraller, yiv, yivoluk: Stun gvdelerinde ssleme amal alan dikey kanallar.
sel planl yaygn ksm. Eer sssz vc sade ise, Dor stu ba-