BLM 7

REZONANS
7.1 SER REZONANS 7.2 PARALEL REZONANS

140

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

7. REZONANS
Herhangi bir sistemde rezonans olabilmesi iin iki eit enerji depo edebilen elemann mevcut olmas gerekir. rnein mekanik bir sistemde ktle ile yayn, bir elektrik devresinde ise L ve C bulunmas lazmdr. Eer bir sistemde bir tane enerji depo edebilen eleman varsa, bu sistemde rezonans bahsedemeyiz. rnein, RL seri veya RL paralel devrelerde rezonanstan sz edilemez. L ve C li bir elektrik devresinde uygulanan gerilim ile geen akm ayn fazda ise, bu devre rezonans halindedir denir.

7.1 SER REZONANS

1. Frekans Deiiminin RLC Seri Devreye Etkisi ekil7.1 (a) daki RLC seri devreye uygulanan kaynan gerilimi sabit kald, frekansnn deitiini kabul edelim. R direnci frekansla deimez, sabit kalr. Endktif reaktans X L = 2fL , frekansla doru orantl olarak deiir. f=0 iken X L = 0 , f = olduunda X L = olur. Kapasitif reaktans Xc = 1 / 2 fc , frekansla ters orantldr, f = olduunda Xc = 0 ve f = 0, iken X C = olur. ekil7.1 (b) de RLC devresindeki R, XL ve XC nin frekansla deiim erileri gsterilmitir. Devrenin empedans Z = R 2 + ( X L X C ) 2 her frekans iin hesaplanarak deiim erisi izilmitir.
IC I
.U wc

100 V f

0,1 H

0 IC

0,1 F

IL

(a) RLC Seri Devresi ekil7.1 141

(b) Frekansla R, XL, ve Znin deiim erileri

{
fo

100

IR

Ic

IC

IR = U/R
Frekans

IL = U/wL

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil7.1 (a) daki RLC seri devresi eitli frekanslar iin zlerek deerler tablo 7.1 de gsterilmitir. F Hz 159 660 1245 1515 1590 1760 2575 15900 R 100 100 100 100 100 100 100 100 XL 100 415 781 952 1000 1105 1618 10000 XC 10 k 2415 1281 1052 1000 905 618 100 XL-XC Z = R 2 + X 2 -9900 -2000 -500 -100 0 200 1000 --00 Tablo 7.1 ekil7.1 deki devrede endktif reaktans kapasitif reaktansa f0 frekansnda eit olur. Bu frekansta devrenin empedans Z=R olduunda kaynaktan ekilen I=U/Z=U/R akm, gerilimle ayn fazdadr. f0a devrenin Rezonans Frekans denir. RLC Seri Devresinin Rezonanstaki zellikleri a) b) c) d) e) Endktif reaktans, kapasitif reaktansa eittir. XL = XC Empedans minimumdur ve devrenin direncine eittir. Z=R Devreden geen akm maksimumdur. I=U/Z=U/R Devre akm gerilimle ayn fazdadr. =0 Kaynak gerilimi R direncinde den gerilime eittir. UR=U, Kondansatrn ularndaki gerilim bobinin ularndaki gerilime eittir. UC=UL XL=XC durumunun salad fo rezonans frekansn hesaplayalm.
4 2 . f o .C.L = 1
2

= art
-89.4 -87.2 -78.7 -45 0 63.4 84.3 -89.4

x R

i=E/ZA 0.0101 0.0499 0.1965 0.707 1.000 0.0488 0.995 0.0101

9900 2002 509 141 100 223 1005 9900

2 . f 0 .L = . f0 = 1

1 2 . f o .C

2 L.C

Rezonans frekans forml C=Farad; f0 = Rezonans frekans, Hertz

L=Henri ;

142

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Rezonans frekans L ve C nin arpmna baldr. L ve C nin arpmlar ayn olan L ve C si farkl devrenin rezonans frekans ayn olacaktr. ekil7.1 deki devrenin rezonans frekans,

f 0= 1 /(2 0,1.0,1.10 6 ) = 1590 Hertz

Bu devrede LC = 0,1.0,1.10 6 = 10 4 dr. L nin deeri 10 kat artrldnda (L=1H) devrenin yine ayn frekansta (f0=1590 Hz) rezonansa gelebilmesi iin Cnin 10 kat kk bir deerde olmas (C=0.01 F) gerekir. u halde LC deeri 10 4 olan saysz RLC devresi hazrlanabilir. Btn bu devreler 1590 Hz de rezonansa gelir. ekil7.1(a) daki devrede L/C oran 106 dr. Rezonansta XL=XC=1000 dur. L iki kat artrlr ve C nin de yars alnrsa (iki kat kltlrse), LC arpm sabit kald iin devrenin rezonans frekans deimedii halde rezonanstaki XL=XC deeri iki kat artarak 2000 olur. ekil7.1(a) devresinin 1515 Hz deki XL=952 , XC=1052 dur. Devrenin reaktans X=XL-XC= -100 olduu halde L/C oran 4 kat artrldnda 1515 Hz deki reaktans X= XL-XC = - 200 iki kat artm olur. Dolaysyla, L/C oran arttka empedans byyeceinden akm azalr. Akm erisi L/C oran arttka sivrileir. ekil 7.2 de farkl L/C oranl devrelerdeki akmn deiim erisi grlyor.
1 L = 4.10 6 C
AKIM _ I

fo

frekans

ekil 7.2 RLC seri devrelerinde L/C oranlar iin akm deiim erileri 2. Direncin Etkisi Rezonans frekansn veren forml incelendiinde direncin frekans etkilemedii grlr. R direncinin kk veya byk olmas empedansn minimum deerini deitirir. Dolaysyla rezonansta devreden geen

143

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

maksimum akmn deerini R direnci tayin eder. rnein ekil7.1 (a) daki devreden rezonansta geen akm Io=100/100=1A dir. R=50 iken ayn devreden rezonansta geen akm Io=100/50=2A olur. ekil 7.3 de frekansla akmn deiim erisi grlyor. R kldke akm erisi sivrileir. R bydke de akm erisi yaylr, yani sivrilii gider.
I0=2 R=50

I0=1
Amper

R=100

fo

frekans

ekil 7.3 RLC Seri Devrede direncin akm erisi zerindeki etkisi 3.Rezonans Devresinin Kalite Katsays: (Q) Seri rezonans devresindeki R direncini azaltmak ve L/C orann artrmak, devreden geen akmn frekansla bal olarak deiimini veren erinin sivrilemesine sebep olduunu biliyoruz. Endktans ve kapasitansa sahip olan AA devresinde reaktif g al verii bu iki devre elemannda olur. Kaynan verdii g, endktif g ile kapasitif g arasndaki fark kadar olur. Bu da devrenin edeer reaktansnda sarf edilen gce eittir. Rezonans halinde endktansn reaktif gc, kondansatrn reaktif gcne eittir. Bu durumda kaynak devrenin direncinde s eklinde kaybolan hakiki gc (aktif gc) salar. Seri RLC devresi rezonansta iken, endktanstaki veya kapasitanstaki reaktif gcn hakiki gce oranna, rezonans devresinin kalite katsaysna veya Qsu denir. Burada kullandmz Q harfini, reaktif g iin ve elektrik yk veya arj iin kullanlan Q harfleri ile kartrmamak gerekir. Kalite katsaysndan bahsederken devrenin Q katsays deyimini kullanmak suretiyle teki Qlerden ayrt edilmi olur.

144

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Q=

Re aktif g Hakiki g

Genellikle seri rezonans devresinde R direnci bobinin direnci olduundan Q katsays iin bobinin Qsu ifadesini kullanrz. Reaktif g =I2 XL ve hakiki g P=R.I2 ifadesini Q formlde yerine koyalm.

Q=

I2 .XL I 2 .R

Q=

X L L = R R 1 2 LC yi Q de yerine koyarsak;

L = 2fL ve rezonans frekans fo = 1 L/C R

Q=

RLC deerleri cinsinden bulunur. Bir rezonans devresinin Q katsays, devrenin R direncine ve L/C oranna bal bir katsay olduu Q forml ifadesinden anlalr. R direncinin ve L/C orannn rezonans erisi zerindeki etkisine gre, Q katsays bydke rezonans erisinin sivrilecei sonucu karlr. Dolaysyla, devre baz frekanslar daha iyi seebilir. rnek 9.1 Endktans 50H ve direnci 5 olan bir bobine 200 pf lik bir kondansatr seri balanmtr. Bu seri rezonans devresinin Q sn bulunuz. zm 9.1 1. zm Q formlden ,

1 50.10 6 1 Q= . = .500 = 100 12 5 200.10 5

145

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ zm 9.1

Topak

2. zm Devrenin rezonans frekansn bulduktan sonra Q=XL/R forml kullanarak da bulunabilir. 1 1 fo = = = 1.59 MHz 6 2 L.C 2 50.10 .200.10 12

X L = 2f 0 L = 2.1,59.106.50.10 6 = 500 Q = X L / R = 500 / 5 = 100

4. Rezonansta Gerilim Ykselii RLC seri rezonans devresinde frekans deitike kondansatrn ularnda den UC ve UL gerilimleri de deiir. ekil7.1 (a) devresinde frekans deitike devredeki UR, UL ve UC gerilim dmleri eitli frekanslar iin hesaplanarak Tablo 7.2 hazrlanmtr. Tablo 7.2 Frekansla UR, UL, UC gerilimlerinin Deimesi ; f Hz 159 660 1245 1515 1590 1760 2575 15900 UR=IR volt 0,01 4,99 19,65 70,7 100 44,8 9,95 1,01 UL=I.XL volt 1,01 20,7 153,5 675 1000 495 161 101 Tablo 7.2 Rezonansta endktansn ve kondansatrn ularndaki gerilimler maksimum deere (1000 volt) kmakta, rezonansn ileri tarafndaki frekanslarda ise UL ve UC gerilimlerinin dk olduu tablodan grlmektedir. Rezonansta endktansn veya kondansatrn ularndaki gerilimin artna rezonanstaki gerilim ykselii denir. UC=I.XC volt 101 120 252 747 1000 406 61,5 1,01

146

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

U L = I .X L ; UL = U C = I .X C ; I = E/Z = E/R UC = X U .X C = U . C R R

Topak

X U .X L = U . L ; R R

XL/R=Q yukardaki ifadelerde yerlerine konursa; rezonanstaki gerili ykselii bulunur. UL = U.Q UC = E .Q U, kaynann rezonans frekansndaki emkidir. Q katsays genellikle birden byk olduu iin, Kondansatrn ve endktansn ularndaki gerilimden ok byktr. Q ye gerilim ykseltme katsays da denir. Rezonansta, UL ve UC gerilim dmleri birbirine eit ve zt olduu iin, R direncinin ularndaki gerili kaynak gerilimine eittir. Rezonanstaki gerilim ykseliinden radyolarda istifade edilir. Radonun anten giriindeki akort devresi ekil 7.4 de grlyor. Bu devredeki jeneratrn sembol anten kuplaj ile meydana gelen sinyali gsterir. Bu devre bir seri rezonans devresidir. C varyabl (deiken) kondansatrn ayar ederek devre rezonansa getirildiinde, kondansatrn ularndan alnan gerilim U sinyal geriliminin Q kat kadar olur. Bylece antenden gelen zayf U Sinyali kuvvetlendirilmi olur: Byle bir devrenin Q su 100 civarnda olabilir.
R 100

0,1 H

UC

ekil 7.4 Rezoanasta gerilim ykselii Radyo anten akort devresi. 5. Seicilik Seri RLC devresinden geen akmn frekansla deiimi ekil 7.5 de grlyor. Rezonansta devreden geen akm Io maksimumdur. Bu anda UC ve UL gerilimlerini de devreye uygulanan gerilimin Q kat kadardr. Frekans, (fo) rezonans frekansndan daha kk olduka devrenin empedans

147

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

byyeceinden devreden geen akm azalmaya,dolaysyla UL ve Uc gerilimleri de klmeye balar. Devreye uygulanan gerilimin frekans rezonans frekansndan itibaren arttka, yine empedans byr ve akm azalmaya balar.
I0 0,707 I0

f1

f0 f2

frekans

ekil 7.5 RLC seri devrede frekansla akmn deiim erisi. f1 ve f2 frekanslarnda devreden geen akm, Io rezonans akmnn (1/ 2 ) veya 0.707 kat kadar olmas bir akord devresi iin yeterli kabul edilir f1 den kk ve f2 den byk frekansl sinyaller bu akort devre tarafndan yeterli iddette alnmazlar. f1 ve f2 frekanslarnda devreden geen akmlarn devrede sebep olduklar I0 1 2 g kayb P = R.I 2 = R ( ) 2 = R.I 0 vattr. Rezonanstaki g kayb P=R.I02 2 2 olduuna gre f1 ve f2 frekanslarndaki g kayplar rezonanstaki g kaybnn yarsna eittir. Rezonans erisi zerindeki f1 ve f2 frekanslarnn verdikleri noktalara yar g noktalar denir. (f2-f) bize bant geniliini verir. Rezonans frekans f1 ve f2 frekanslarnn geometrik ortalamasna eittir.
fo = f1 . f 2

f1 frekansnda devreden geen akm I1 =(1/ 2 ) I0 olduuna gre devrenin empedans rezonanstaki deerinden 2 kadar artm demektir. Rezonansta Z=R olduundan f1 deki empedans da Z2= 2 R dir. Empedansn Z= R 2 + X L X C = 2 R olmas iin XL-XC=R olmas gerekir.

Frekansn f0 dan f2 ye ykselmesinden dolay XL deki art (R/2) olduu iin bu iki deer arasndaki fark (XL/XC) =R olur.

148

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Frekans fo dan f1 e dnce XL deki azalma (R/2), XC deki artma (R/2) olduu iin XC-XL=R olur. f2 deki XL nin artmas R/2, f1 deki XL nin artmas R/2 olduuna gre XL2-XL1=R olur.

2f 2 L 2f 1 L = R ;

2L ( f 2 f1 ) = R ( f 2 f 1 ) = R / 2L

Buraya kadar elde edilen ifade bize bant geniliini verir. Elde edilen bant genilii formlnde eitliin her iki tarafn (f0) a blerek ters evirtelim.
2f 0 L fo = f 2 f1 R

Elde edilen bu ifadenin (formln) eitliin sa taraf bize devrenin Q sunu verir.

Q=

2f 0 L fo = f 2 f1 R

f 2 f1 = f 0 / Q Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan devrenin duyarll(sensivitesi) byd gibi bant genilii daralaca iin devrenin seilii (selekvitesi) de artar.

7.2 PARALEL REZONANS

1. Frekans Deiiminin RLC Paralel Devreye Etkisi ekil7.6 saf R, L ve C elemanlarnn paralel balad bir devreyi gsteriyor. Uygulanan kaynan emri (U) sabit kald halde frekansnn deitiini kabul edelim. R direncinden geen akm frekans deiikliinden etkilenmeyecei iin sabit kalr. Frekans arttka L endktansnn reaktans artaca iin bu koldan geen akm azalmaya balar. Frekans arttka C kondansatrnn reaktif direnci azalaca iin bu koldan geen akm artar. ekil 7.7 de kollardan geen akmlarn frekansa bal olarak deimeleri grlyor.

149

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

IC IR

= Ic

.U wc

I
U

IR R

IC
C

IL L
IL

IC

f
ekil 7.6 RLC paralele devre

ekil 7.7 RLC paralel devrede kollardan geen akmlarn deiim erileri

RLC paralel devrede direnten geen IR akm,devreye uygulanan emk ile ayn fazda; L den geen IL akm U den 90 ileridedir.kaynaktan ekilen akm IR, IL ve IC kol akmlarnn vektrel toplamlarna eittir. ekil 7.8 (a ) da vektr diyagram grlyor. Kaynaktan ekilen akm,
Ic

IC

0 I L -I C IC
IL

IR I

IL

(a)

ekil 7.8 RLC paralel devresinin vektr diyagram ekil 7.6 daki RLC paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ile U= kaynak emki ayn fazda olduunda, devre rezonans halindedir. ekil 7.8 (b) de grlyor. Rezonansta I=IR dir, yani devre akm minimumdur. ekil 7.7 de IL=IC eitlii fo frekansnda salad iin bu frekansa rezonans frekans denir. Devrenin rezonans frekansn IL=IC eitliinden hesaplayalm.

150

{
fo

IC

IR = U/R
Frekans

IL = U/wL

IR=I

(b)

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

E / 2f 0 L = U .2f 0 .C f0 = 1 2 LC

1 / 2f o L = 2f 0 .C

Paralel devrede rezonans frekansn veren forml, seri devrenin rezonans frekansn veren formln aynsdr. RLC Paralel Devrenin Rezonanstaki zellikleri a) Kaynaktan ekilen maksimumdur. akm minimum, devrenin empedans

b) IL=IC olduundan, XL=XC olur. c) Kaynaktan ekilen akm R direncinin ektii akmdr. d) Devre akm, kaynak gerilimi ile ayn fazdadr. =0 e) L ve C dene geen akmlar, kondansatrn ve endktansn karlkl arj ve dearjndan meydana gelir. f) Kaynaktan ekilen g dirente s eklinde kaybolan gtr 2.Rezonansta Akmn Ykselii : RLC paralel rezonans devresinde R direnci ok byk seilirse, rezonansta kaynaktan ekilen akm ok kk olur. I =IR=U/R.L ve C den geen akmlar XC ve XL reaktif direnler kk seilmek suretiyle artrlabilir. Bunun sonucunda L ve C dene meydana gelebilen kapal devreden geen akm (Tank akm) kaynaktan ekilen akmdan ok byk olur. Paralel rezonans devresinde devrenin Q katsays, endktanstaki veya kapasitansta ki reaktif gcn hakiki gce (dirente s olarak kaybolan gce) orandr.

Q=

reaktif g E 2 / X L = 2 aktif g E /R

Q=

R XL

Dikkat edilirse paralele rezonans devresinin Q katsays seri rezonans devresindeki Q nun tersine eit olduu grlr.

151

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ Paralel rezonans devresindeki IL veya IC akm IL=U/XL dir. U yerine U=IR.R yazarsak, IL=IR.R/XL bulunur.

Topak

IR=I, Q =R/XL ifadesini yerlerine yazarsak rezonansta L ve C den geen akm (tank akm) veren forml bulunur. IL=I.Q IL=I.Q forml, rezonansta endktanstan veya kondansatrden geen akmn ykseliini verir. 3. Pratik Paralel Rezonans Devresi Kaypsz saf bir self bobini yapmak imkanszdr.bobini meydana getiren letkenlerin direnlerinden dolay s eklinde bir g kayb meydana gelir.Gerek bir self bobini endktansa seri bal R direnci ile gsterilir.Bir kondansatrn dielektiriinde s eklinde kaybolan g ok kk olduu iin ihmal edilebilir.ekil9.9 (a) da pratik (gerek) bir paralel rezonans devresi grlyor. Kondansatrden geen Ic akmn gerilimden Ic akmn gerilimden 90 ileride, bobinden geen IB akm da gerilimden B kadar geride alarak ekil 7.9. (b) de grlen vektr diyagramn izelim.
IC I
I
U

IC
C

IB
L

b IR

IL

Ib

(a)

(b)

ekil 7.9 Pratik paralel rezonans devresi ve vektr diagram Kaynaktan ekilen akm, IB ve IC akmlarnn vektrel toplamna eittir. Ib akm IR ve IL bileenine ayralm. Bu devrenin rezonansa gelebilmesi iin kaynaktan ekilen I akm ve U geriliminin ayn fazda olmas (=0) lazmdr. ekil9.9 (b)

152

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

deki vektr diyagram dikkatlice incelirse, bobinden geen IB akmnn IL bileeninin IC akmna eit olduunda I ile U nin ayn fazda olaca grlr.

IC = IL
Zb Xb

IR = IB. cosb IL = IB .sinb

IL akm

b ekil 7.10 empedans geni

IB ve sinb deerlerinin hesaplayp IL = IB .sin ifadede yerlerine koyarak IL yi bulalm.

ekil 7.10 da bobinin empedans geni grlyor. Bu genden,

ZB = R2 + X L
2

sin b = X L / Z B =

XL R2 + X L
2

yazlr. Bobinden geen akm,

IB = U / ZB IB = U R2 + X L
2

IB akmnn IL bileeni,
U R2 + X L
2

IL =

XL R2 + X L
2

=U.

XL R + XL
2 2

bulunur. Kondansatrden geen akm IC = U/XC dir.

U. XL R + XL
2 2

XL (R + XL )
2 2

= U / XC

1 ifadeden rezonans frekansn hesaplayalm. XC 2f 0 L R + ( 2f 0 L )

2 2

1 1 / 2f 0 C

L / C = R 2 + 4 2 f 0 L2 ,

153

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

f0 =

1 2 LC

CR 2 L

nolu ifadede R yerine R = 2f 0 L / Q

ifadesini

koyarak f0 hesaplayalm.
fo = 1 2 LC Q2 1 + Q2

a) Rezonans frekansn veren neticeler kartlabilir.

formller incelendiinde u

b) Gerek paralel rezonans devresinin rezonans frekans, ideal paralel devrenin rezonans frekansndan biraz kktr. c) Seri ve ideal rezonans devrelerinin rezonans frekanslar devrenin direncine bal olmad halde pratik paralel rezonans devresinde rezonans frekans devrenin direncine baldr. d) Eer CR2/L >1 olursa rezonans formldeki kk iindeki ifade negatif kar. Bu devrenin rezonans frekans yoktur. yle ki bu devrede hibir frekansa rezonans gelmez. e) Eer bobinin Q su 10 dan byk ise (Q>10) formln kk ii 1 alnabilir. Byle bir durumda rezonans frekans f0=1/2 LC olur. rnek 7.2 ekil 7.11 deki paralel devre hangi frekansta rezonansa gelir. zm 7.2 ekil 7.11 den geen akmlarn vektr diyagramn izelim,ekil 7.12 Bu devrenin rezonansa gelmesi yani E ile I nn ayn fazda olmas iin IL = IC olmaldr.

154

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

IC

I1

1 0 2 I

I
U

I1

RC= 4

I2 L = 1mh

20 f

RL = 6

IL

I2

ekil 7.11 Paralel Devre

I1 = E RC + X C
2 2 2

ekil 7.12 Vektr Diyagram

1 RC + X C
2 2 2 2

, sin 1 =
2

den; sin 2 = X L / RL + X L XC RC + X C
2 2 2 2

I C = E .X C /( RC + X C )I 2 = E / R C + X L ; I L = E. 1 RL + X L 1 2 LC
2 2 2

ifade sin den;

XL ( RL + X L )
2 2

fo =

RL + L / C RC L / C
2

Devrenin rezonans frekans,

f0 =

1 2 10 3 .20.10 6

6 2 10 3 /( 20.10 6 ) = 722 Hz 4 2 10 3 /( 20.10 6 )

forml incelenirse u neticeler karlr. a. RL2 >L/C ve RC2 >L/C ise devrenin rezonans frekans vardr. b. RL2< L/C ve RC2 <L/C ise kk ii pozitif olacandan devre yine rezonans gelebilir.

155

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

c. RL2<L/C ve RC2 >L/C ise kk ii negatif olacandan devre hibir frekansta rezonansa gelmez. d. RL2= RC2 =L/C olduunda devre her frekansta rezonans halindedir. e. Rezonans frekans devrenin RL ve RC direnleri ile deiir. ekil 7.13 de bir direnle rezonansa getirilen paralel rezonans devresi grlyor.

RC R

RL

ekil 7.13 Diren akortlu paralel rezonans devresi

156