ST HAYVANCILII ETM MERKEZ YAYINLARI HAYVANCILIK SERS : 4 YETTRC BROR ST SIIRI AHIRLARININ PLANLANMASI Prof. Dr.

smet ARICI Yrd. Do. Dr. Ercan MEK Ara. Gr. Erkan YASLIOLU U.. Ziraat Fakltesi Tarmsal Yaplar ve Sulama Blm

1. GR lkemiz st sr iletmelerinin en nemli sorunlarndan biri ahrlarn yapmdr. reticilerimiz ou zaman pahal damzlk hayvan almakta, beslemeye yeterince zen gstermekte, hastalklara kar duyarl davranmakta, ancak salkl ahr yapmna gerekli zeni gstermemektedir. Halbuki verimli ve salkl hayvanlarn modern ahrlarda barnma zorunluluklar vardr. Hayvancla barnaklarn yapm ile balanr. Barnak salkl olursa baar ans artar. Tersine ilkel ve yanl yaplrsa sorun reticinin ba belas olur. Hatal barnaklarn sonradan dzeltilmesi ok zor ya da imkanszdr. Gelimi lkelerde planl ve salkl barnak, reticinin altyaps, retimin sigortasdr. retimin dzgn bir biimde yaplmasnn salanmas ve ucuzlatlmasnda ilk dnlen konu modern barnak yapmdr. St srlar iin planl ve uygun ahr yapm olduka nemlidir. nk iletmenin deerli ve hassas olan hayvanlarn belli bir disiplin altnda uzun sreli barndrmak, gerekli olan bir ok ilemi belli bir dzen ierisinde gerekletirmek zorunluluu vardr. Ahr planlamas denilince sadece salr ineklerin barnaca yap dnlmemelidir. letme bir btn olarak ele alnmal salr inek ahr yannda, buza, dana, dve ve kuru ineklerin barnaca ahrlar ile ot, silaj, kat-sv gbre depolar, eitli koruma yaplar iletme sahibi ya da alacak iinin barnaca evin de birlikte dnlmesi gerekir. Balangta planlanan sr byklnn ilerde deiebilecei mutlaka ele alnmaldr. Bu nedenle st sr ahr planlamasna balanrken nce lekli bir yerleim plan yaplmal, bu plan zerinde neyin nerede olacana bu tesislerin ilerde nasl byyebileceine ve iletme iin
1

alt yap ve ulamn nasl karlanacana karar verilmelidir. Yerleim plan ve yerleim plan zerinde dnlen yaplardan hangilerinin ncelikle yaplacana ve nasl bir ahr sistemi ina edileceine karar verilirken uzman kiilere danlmal, plan ve projelerinin zel zenle hazrlatlmas salanmaldr. St srcl iletmelerinde inek adedinin belli bir saynn zerinde olmas arzu edilir. Avrupa Topluluunda iletmelerin salr inek adedi 40 olarak hedeflenmitir. lkemizde de bu tr iletmelerin ticari iletmelere dntrlmesi, rnein inek saysnn en az 20'ye karlmas hedeflenmelidir. Bylece iletmelerde modern sam yerinin kurulmas ve modern ahr sistemlerinin yaplmas mmkn olacaktr. Balangta inek says az olsa bile ilerideki gelimeler dikkate alnarak en az 20 salr inee gre ahrlar planlanmal, bylece iletmelerin gelimelerinde teknoloji kullanlmasna olanak yaratlmaldr. Uygun st sr ahrlar planlanr ve yaplrken; 1. Barnacak hayvanlarn temiz hava, scaklk ve nem gibi evre isteklerinin en iyi biimde karlamasna, 2. Hayvanlarn yaam tarzna ve davranlarna uygun olmasna, 3. Ahr ierisinde esas olan yemleme sam, gbre temizlii ile dier bakm ilerine ynelik ilerin kolayca yaplmasna ve igc gereksinimin en aza indirilmesine, 4. Ahr ve elemanlarnn yapm maliyetinin ucuz olmasna, 5. Ahr ierisinde sr ynetiminin kolay yaplmasna, 6. Ahr tipinin mekanizasyon ve teknoloji uygulamasna yatkn olmasna zel zen gsterilmelidir. 2. AVLU YERLEM PLANININ HAZIRLANMASI St sr iletmelerinin baars hereyden nce dzenli bir iletme avlusunda gerekletirilebilir. Bir st srcl iletmesinin kurulmasnda gelecekteki ve gnmzdeki gelimeler dikkate alnarak uygun bir yer seimi ilk adm oluturur. Ama, uzun yllar sorunsuz hizmet veren, iletmeciliin kolaylkla yerine getirildii, az igcnn kullanld, gelecekteki gelimelere olanak salayan bir iletmenin kurulmasdr. St sr iletmesinin kurulmasna karar verilmeden nce baz konular incelemek ve deerlendirmekte yarar vardr. ncelikle, sadece varolan hayvan says ve olanaklar dikkate alnmamaldr. Mevcut iletme avlusunun durumu, yeni gelimeler ve dzenlemeler iin uygun mudur? Yeni yaplacak binalarn ve modern bir tesisin yer gereksinimi orada karlanabilecek midir? Avlu ierisinde ara hareketini salayacak yeterli yol ve alan mevcut mudur? Gelecek yllarda yapmay dndnz yaplar iin yeterli alannz var m? Komu iletmelerdeki genel eilimler st sr yetitiricilii yapmanz iin elverili midir? Bu sorularn yantlar olumlu ise mevcut iletmede genilemeniz ya da yeni binalar planlamanz mmkndr. Aksi takdirde, ayr bir alanda yeni bir iletme avlusu yeri seilmesi zorunluluu doacaktr. Gncel gelimeler erevesinde yeni yatrmclar st srcl iletmesi kurmak isteyebilirler. Bu durumda ncelikle iletmenin kurulaca yerin yeniden seilmesi ve planlanmas

zorunluluu vardr. nk hayvansal faaliyetler belirli bir iletme avlusu zerinde yaplr. letme avlusu yerleim planlamasna yer seimi ile balanlr. letme yerleim yeri seilirken, gznnde tutulacak en nemli faktrlerden biri seilecek yerin arazi durumudur. Arazinin iletme merkezi ile olan ilikisi, drenaj sorunu, toprak zellikleri, ulam, elektrik ve su temini gibi alt yap sorunlarnn kolay zlebilmesi, rzgar durumu, gne ndan yeterli yararlanlabilme durumu, ortaya kacak atklarn uzaklatrlmas, tesislerin doal evreye uyumu ve yarataca evresel sorunlar gznnde tutulmaldr. Seilen yerleim alannn yrtlecek st srcl faaliyetine uygun biimde dzenlenmesi gerekir. letme avlusunda binalar dzenlenirken, yaplarn birbirleriyle olan uyumuna zen gsterilmelidir. Ahr, yem depolama yaplar (silo, kuru ot deposu vb.) gbre deposu, sam yeri birbirinden ayrlamayan bir btn oluturur. Ahr ve dier yaplarn avlu ierisinde uygun bir ekilde dzenlenmesiyle, en az dzeyde igc kullanm salanr, etkili rzgar yn dikkate alndndan doal havalandrma istenildii gibi yaplabilir, sinek ve koku zellikle konutlara zarar vermez. Binalar dzenlenirken iftlik grnne dikkat edilmeli, kirlilik, koku, fazla trafik yaratan gbre, silaj, ot, yem hazrlama niteleri iletme giri yerine gre ters yne yerletirilmeli, sam yeri ise stn kolay alnabilecei biimde dzenlenmelidir. letme binalar dzenlenirken iletme ii ulam ksa ve kolay olmal, iftlik atk ve yzey sular kolay uzaklatrlabilmelidir. mar Kanunu'na gre tarmsal iletmelerin planlanmasnda birtakm farkl dzenlemeler mevcuttur. Bayndrlk ve skan Bakanlnn uygulamalar, 1985 ylnda karlan 3194 sayl imar kanunu ve belediye ve mcavir alan snrlar iinde ve dnda plan bulunmayan alanlarda uygulanacak imar ynetmelii dorultusunda yaplmaktadr. 3194 sayl kanunun 27. maddesi ve ilgili ynetmeliin 57. maddesinde ky ve mezralarn yerleik alanlarnda kurulmas dnlen bina ve yeniden ina edilecek yerleimlerde u uygulamay esas tutmutur: "Belediye ve mcavir alanlar dnda ky nfusuna kaytl ve kyde srekli oturanlarn ky yerleik alanlar civarnda ve mezrada yaptraca konut, hayvanclk ve tarmsal amal yaplar iin inaat ve iskan ruhsat aranmaz. Ancak, yapnn Fen ve Salk kurallarna uygun olmas ve muhtarlktan izin alnmas gerekir" denmektedir. Ynetmeliin 58. maddesinde ise "57. madde de bulunan yaplar dndaki ruhsata tabi yaplarn inaat ve yap kullanm izni, valiliklerce ve yeminli serbest mimar ve mhendis brolarnca verilir" denmektedir. zetle, yap kullanm izni ky snr ierisinde kalan alanlarda ky muhtarndan, belediye ve mcavir alan snrlarnda ise belediyeden, belediye ve mcavir alan snrlar dnda ise Bayndrlk ve skan Mdrlklerinden alnmak zorundadr. 3. ST SIIRI AHIRLARI Ahr, hayvanlarn salkl ve yksek st verimi salayaca, yem datm, gbre temizlii, sam ve dier bakm ilerinin kolaylkla yrtlebilecei bir mekan olup, st sr iletmelerinin can damardr. Bu nedenle, ahrlarn planlanmasna byk zen gsterilmelidir.
3

klim etmenleri, hayvan organizmasn eitli ynlerden etkilediinden barnaklarn yapmnda nemi byk olmaktadr. Bu nedenle, blge iklim koullar iyice incelenerek hayvan sal ve verimi zerindeki olumsuz etkileri ekonomik snrlar ierisinde giderebilecek barnak tipleri zerinde durulmaldr. Hayvan verimine etkili olan en nemli evre koullar; scaklk, bal nem, ortam havasnn bileimi, havalandrma kapasitesi, hava akm hz ve aydnlatmadr. Scaklk, hayvanlarn fizyolojik etkinlikleri, salk ve verimleri ile barnakta alan iilerin sal ynnden en nemli evre kouludur. St srlar iin evre scakl geni snrlar ierisinde deimektedir. Bu snr, srlarn barndklar ahrlarn kapal ve ak olmasna gre ayrcalk gsterir. Kapal ahrlarda 10-15C aras en uygun scaklk deeridir. Zorunlu durumlarda bu deer +7C'ye kadar inebilir. Daha dk scaklklar, ahr ierisinde nem younlamasn artrmas ve uygun olmayan bir alma ortam yaratmas nedeniyle istenmez. Srlarn ak ahrlarda barndrlmalar durumunda scakln 0C'nin altna dmesi byk bir sorun yaratmaz. Ancak, dikkat edilmesi gereken nokta; ani scaklk deiimlerinin sr sal ve verimi zerine yapaca olumsuz etkilerle karlalmasdr. Sr yetitiriciliinde, nemli evre koullarndan bir dieri de bal nemdir. Bal nemin srlar zerine olan etkisini scaklkla birlikte dnmek gerekir. Srlar souk ve nemli havadan, souk ve kuru havaya gre daha fazla rahatsz olmaktadr.Bu nedenle, 10-15C'lik scaklk snrlarnda bal nem %7080 alnabilir. Yksek scaklk ve bal nem hayvanlarda yem yeme isteini azaltacandan hayvan veriminde byk oranda dler kaydeedilecektir. Iyi bir havalandrma sisteminin kurulmas, gerektiinde soutma sistemiyle ortam scaklnn drlmesi ve iyi bir yap yaltmyla bu sorun giderilebilir. Ahrlarda uygun evre koulunun yaratlmasnda, iklim durumuna bal olarak yap elemanlarndan kaybolan s miktarn azaltc nlemlerin yannda, yeterli havalandrma yaplmas zorunludur. Havalandrma ile barnak ierisinde bulunan scak ve kirli hava dar atlmakta, hayvanlarn yaam ve verimini srdrebilmesi iin gerekli oksijen salanmakta ve zararl gazlar, istenmeyen kokular ve havada bulunan zararllar uzaklatrlabilmektedir. Ayrca, nem dzeyi de ayarlanabilmektedir. Ahrlarda salanmas gereken iklim koullarndan bir dieri de ktr. Aydnlatma doal ya da yapay yoldan gerekletirilebilir. Aydnlatma ile yemleme ve i kolaylnn salanmas amalanr. Doal ktan yararlanmak iin ahr duvarlarna eit aralklarla pencereler yerletirilir. Doal aydnlatmada pencere yzeyinin hesabnda blgenin iklim koullar dikkate alnmaldr. ounlukla ahr tabannn 1/15-1/20'si geniliindeki pencere yzeyi yeterli aydnlatmay salar. Souk blgelerde bu oran 1/25'e kadar drlebilir. Yapay aydnlatmada elektrik amplleri ve flouresans lambalar kullanlmaktadr. Yapay aydnlatmada 100 lux'lk bir k iddeti yeterli kabul edilir. Bunun iin ahr tabannn 1 m2'sine 25-30 watt'lk k kayna nerilir. St sr ahrlar, blgenin iklim koullar ve iletmecilik anlayna bal olarak 3 farkl tipte planlanabilmektedir: 1) Bal Durakl Ahrlar 2) Serbest Ak Ahrlar 3) Serbest Durakl Ahrlar

3.1. Bal Durakl Ahrlar Bal durakl ahrlar, kk kapasiteli iletmelerde ya da srdeki hayvanlarn st verim ve kalitesinin yksek olmas durumunda bireysel bakm ve gzlemlerin daha iyi yaplabilmesi amacyla kullanlan barnaklardr. Bu ahr sisteminde, hayvanlarn dinlenme, yemlenme ve sam ilemleri duraklarda yaplmaktadr, dolaysyla hayvan bana daha az alana ihtiya duyulur. Scak, kuru ve iyi bir havalandrmaya sahip bal durakl ahr sisteminde ineklerin bakm zenli ve kolaylkla yaplabilir. Ahrlarda temiz bir ortam yaratlabilmesi iin yeterli hacmin yaratlmas(ahr ykseklii yeterli olmal) ve iyi bir havalandrma sisteminin oluturulmas gerekir. Bal durakl ahrlarda duraklar, hayvan saysna bal olmak zere tek sral, ift sral veya ikiden fazla sral yaplabilir. Hayvan says 10'dan az ise tek sral uygundur. Dier durumlar, hayvan says, mekanizasyon durumu, istenilen genilik ve uzunlua gre deiiklik gstermekle birlikte en yaygn kullanlan ift sral olandr. ki sral ahrlar, hayvanlarn yznn birbirine dnk olarak, ya da yzleri duvara dnk olacak biimde planlanr. Bu farkllk, yem datm ve gbre temizleme mekanizasyonuna gre belirlenir. Hayvan saysnn az olmas durumunda youn igcn, gbre temizlii ve sam oluturduundan (igc zamannn yaklak % 60-65'i) ve ahr i duvarlarnn gbre temizlenmesi srasnda kirlenme olasl nedeniyle ineklerin da bakacak biimde dzenlenmesi daha uygundur. Hayvan saysnn fazla olduu ahrlarda yem datm mutlak mekanizasyon gerektirdiinden ve ahr geniliini azaltmak amalandndan ie bakan dzenleme sistemin planlanmas daha uygundur. Bu dzenleme, gbre temizliinde zgaral sistem kullanld durumlarda da geerlidir. Bal durakl ahrlarn istenilen biimde kullanlabilmesi iin, ahr tabann oluturan btn elemanlarn uygun biimde dzenlenmesi gerekir. Ahr taban, yemlik yolu, yemlik, durak, idrar kanal ve servis yolu olmak zere 5 blmden oluur(ekil 1). Ahr tabanna ilikin bir kesit grn ekil 2'de grlmektedir. 3.1.1. Yemlik Yolu Yemlik yolu, yem datmnda ve yemliklerin temizliinde kullanlan ksmdr. Yemlik yolu genilii, yem datmnn elle ya da mekanik aralarla yaplmasna bal olarak deiir. En az genilik 75-100 cm olmak zere, traktr ve benzeri aralarn kullanld durumlarda 240-350 cm arasnda olabilir. Yemlik yolu taban betondan yaplmal ve traktr ile rmorkun ykne dayanabilecek biimde yeterli kalnlkta olmaldr. 3.1.2. Yemlikler Yemlikler, 50-70 cm geniliinde, duraktan 20 cm ykseklikte ve 10 cm geniliinde beton blme ile ayrlan bir blmdr. Hayvanlarn rahat yem almn salayan, kolaylkla temizlenen ve anmaya kar direnli malzeme kullanmyla oluturulan yemlikler, hayvan sal ve iletmecilik ynnden olumlu sonular verir. Yemlikler, yemlik yoluyla birlikte dz
5

dzenlenebilecei gibi ineklerin yem yemelerini kolaylatracak biimde dairesel yada yay kesitli yaplabilir.

ekil 1. Bal durakl, zgaral ahr taban plan.

Cidagu yksekliinden 3-4 cm

28

50

90

ekil 2. Bal durakl bir ahra ilikin kesit grn 3.1.3. Duraklar Duraklar, ahr taban dzenlemesinde en nemli elemanlardr. Duraklarn ekli ve boyutlar, srlarn rkna, yana, arlna ve uygulanacak durak dzenleme biimine bal olarak belirlenir. nekler, hemen hemen tm zamann duraklarda geirir. Bu da gsteriyor ki, baarl bir st srclnda iyi verim alabilmek iin duraklarn dzenlenmesine zel nem vermek gerekir. Durak ekli ve boyutu belirlenirken hayvan davranlarnn (yemleme, yatma, kalkma, idrar ve dklarn yapma) dikkate alnmas gerekir. neklerin duraklarda rahat hareket
6

20

%1-2 Eim

%1-2 Eim

edebilmeleri, temiz ve kuru kalabilmeleri, meme ve bacak yaralanmas grlmemesi, yan duraklardaki hayvanlar rahatsz etmemeleri iin durak uzunluk ve geniliklerinin uygun biimde boyutlandrlmas gerekir. Duraklarn uzunluklar blgenin iklim koulu, hayvann ya ve arl, gbre temizleme sisteminin zelliine bal olarak 150-175 cm arasnda olmaldr. Durak uzunluunun 200 cm ve zeri olduu uzun durak sistemi de eitli yerlerde uygulanmakla birlikte, ahr boyutlarn artrmas, altlk ihtiyacnn fazlal, ineklerde zellikle meme kirliliinin ska grlmesi nedeniyle nerilmemektedir. Uzun duraklarda, gbrenin durak zerine dmesini engellemek amacyla dk voltajl elektrik kablo sistemi kullanlabilir. Bu sistem ineklerin idrar ve dksn yaparken gsterdii doal harekete bal olarak dzenlenir( ekil 2). Durak genilikleri yine hayvan rkna, ya ve arlna ve balama sisteminin zelliine gre belirlenir ve uygulamada 110-115 cm genilik nerilir. Bu boyutlardan daha geni olan duraklarda inekler duraklara paralel veya apraz olarak yatar ve dier inekleri rahatsz edebilir ya da idrar ve dksn duraklara yaparak kirlenmelere yol aabilir. Dar olan duraklarda ise inekler skabilir ve bunun sonucunda eitli yaralanmalarla karlalabilir. Durak uzunluk ve genilikleri hayvan rk, ya ve canl arla gre izelge 1 ve izelge 2'de verilen llerde boyutlandrlabilir. nekleri duraklarnda birbirinden ayran, durak blmeleri metal boru kullanlarak deiik biimlerde dzenlenebilir. izelge 1. eitli st inei rklarna gre durak boyutlar Sr Irk Holstein Jersey Yerli Irklar Durak Boyutlar (cm) Genilik Uzunluk 105-120 150-170 100-105 135-150 105-120 140-160

izelge 2. Hayvan arlna gre durak boyutlar(Dk voltajl elektrik kablo sistemi Kullanmnda) Hayvan Arl 500 kg ve alt 600 kg 700 kg ve st Durak Boyutlar (cm) Genilik Uzunluk 120 165-175 125 175-180 150 200

Duraklarn taban, hayvanlarn duru ve yatnda rahatlk ve durak temizliini salamak amacyla nden geriye doru % 1-2 eim verilerek dzenlenmelidir. Durak taban, yaygn olarak beton kullanlarak yaplr, ancak yaltm salayan zel malzemeler de (taban tulas) kullanlabilir.

Bal durakl ahrlarda hayvanlarn scak ve kuru kalmalarn salamak amacyla altlk malzeme kullanm gerekir. Genellikle sap ve saman yaygn kullanlan altlk malzemesidir. Ancak, bu malzemenin pahal olmas ve fazlaca igc gerektirmesi baka alternatiflere ynelmeyi gerektirir. rnein, son yllarda kauuk kullanm yaygnlamaya balamtr. Bal durakl ahrlarda ineklerin su gereksinimi karlamak amacyla her iki duraa hizmet edecek biimde, durak n yzeyinden 50 cm yukarda otomatik suluklar tesis edilmelidir. Suluklarn bakmna zen gsterilmeli, bulac hastala sahip hayvanlar duraklardan ayrarak dier hayvanlara bulamas nlenmelidir. 3.1.4. drar Kanal drar kanal, idrar, gbre ve temizleme suyunun belirli bir sre topland ya da iletildii blmdr ve gbre iletim sistemine bal olarak belirlenir. drar kanal genilii, elle ya da mekanik temizlemeye bal olarak en az 30 cm, mekanik kreyici sistemler kullanlyorsa en az 60-80 cm alnmaldr. Kanal derinlii en az 20 cm olmak zere, gbre temizleme sk aralklarla yaplmyorsa 40 cm alnabilmektedir. Izgara tabanl sistemlerde ise, durak uzunluu ksaltlarak gbrenin zgara iine dmesi salanr, zgara genilii 80-100 cm, kanal derinlii de 80-100 cm alnabilir. 3.1.5. Servis Yolu Servis yolu, ahr temizlii, sam, altlk malzemenin serilmesi, hayvanlarn duraklara giri ve klar amacyla kullanlan blmdr. Servis yolu genilii, ahr ii dzenleme biimi, gbre temizlemede traktr ya da dier mekanik ara kullanm, sr bykl gibi zelliklere bal olarak tek sral ahrlarda 120-150 cm, iki sral ahrlarda 150-250 cm arasnda alnabilir. Servis yolunda boyuna ve idrar kanalna doru % 1-2 arasnda bir eim verilmesi temizlik ilemlerini kolaylatrr. 3.2. Serbest Ak Ahrlar Serbest ak ahrlar, ineklere serbeste hareket etme olanann tannd bir ahr sistemidir. Hayvanlarn souk iklim koullarndan ok fazla etkilenmedii bilinen bir gerektir. Ilman iklimlerdeki salr inekler iin dk scaklklar olduka nemsizdir. nekler iin kritik scaklk -25C'ye kadar debilmektedir. Bu nedenle, st srclnda tamamen kapal, ar ve pahal ahrlar yerine daha hafif, maliyeti dk, ak ahrlar seilmektedir. Bu ahrlar hayvanlarn doal davranlarna da uygundur. Bu sistemin en yaygn uygulamas; taraf kapal gney veya douya bakan bir cephesi ak, hayvanlarn yalardan korunmas iin zeri uygun bir at ile rtlm barnaklar yaplmasdr. Bu tr ahrlarn st srclnda kullanlmasn engelleyen en nemli etmen ayr bir sam nitesinin oluturulmas zorunluluudur. Bu ahrlar inaat maliyeti ve igc kullanm asndan bal durakl ahrlara gre daha uygundur. Ancak inaat maliyeti ynnden ekonomik olabilmesi iin inek saysnn en az 20 olmas gerekir. Daha az sayda inee sahip iletmeler iin maliyeti yksek ayr bir sam nitesi ina etmek ekonomik olmayacaktr.

Bilindii gibi klasik bal durakl ahrlarda en fazla zaman alan ve yaplmas zor olan i gbre temizliidir. Ak serbest ahrlarda gbre ahr ierisinde biriktirilir ve ylda bir veya bir ka kez temizlenebilir. Bylece gbre temizlii iin harcanan zaman ve i gc azalacaktr. Sam iinin ayr bir sam nitesinde yaplmas ve hayvanlarn yem yemelerinin kolaylatrlm olmas nedeniyle de igcnden tasarruf salanr. Bu sistemin dier yararlar, hayvan saysndaki arta kolayca uyum salamas, daha iyi kalitede ve fazla miktarda gbre elde edilmesi ve yangna, depreme kar srnn gvenliinin daha kolay salanabilmesi sralanabilir. Bu tr ahrlarn olumsuz yn ise yataklk gereksiniminin ok fazla olmasdr. Yataklk olarak kullanlacak sap miktar sr bana gnlk yaklak 5-6 kg'dr. Kullanlan sap miktar, k barndrma sresinin uzunluu, sap kalitesi ve yerleim sklna baldr. Ahra gnlk olarak altlk ilavesi yaplmal ve ideal koullarda srlarn sabah samndan sonra altl yenilenmi yani taze altla sahip ahra geri dnmesine olanak tannmaldr. Serbest ak ahrlar dinlenme yeri, gezinme yeri, yemleme yeri, sam yeri ve st odas olmak zere 4 niteden olumaktadr (ekil 3).

ekil 3. Bir serbest-ak ahr taban plan 3.2.1. Dinlenme Yeri Srlarn yatt, tabanna altlk serilmi, zeri at ile kapl blmdr. Hayvanlar rzgar, yamur, kar ve gne gibi olumsuz d hava koullarndan korumak iin taraf kapal, dou veya gneye bakan cephesi ak olarak yaplrlar. Dinlenme yeri taban, maliyeti dk olan toprak malzemeden olabilir. Ancak, gbre temizliinde kolaylk salamas asndan beton malzeme tercih edilmektedir. Tabanda beton
9

kullanlmas durumunda tabana gezinme yerine doru eim verilmelidir. Dinlenme yerinde normal koullarda gnlk altlk kullanlmaktadr. Altln az kullanlmas durumunda, hijyenik koullarn ktlemesi, hayvan rahatlnn azalmas, meme kirliliinin ve buna bal olarak da eitli meme hastalklarnn artmas gibi sorunlar ortaya kmaktadr. Dinlenme yerinde biriken altlk ve gbrenin ykseklii hayvanlarn ahrda kalma srelerine bal olarak deiir. Bu ykseklik 50-100 cm arasnda olabilir. Serbest ahrlarda yan duvar ykseklii, souk blgelerde 2.50-2.75 m, lman iklime sahip blgeler ile scak blgelerde 2.75-4.00 m olmaldr. Dinlenme yerinin hayvanlarn sal asndan kuru olmasna zen gsterilmelidir. Bu nedenle, zellikle yan fazla olduu yerlerde dinlenme yerinin drenaj koullarnn iyiletirilmesi ynnden ahr taban, gezinme yerinden 20-25 cm daha yksekte olmaldr. Bylece, ya sularnn gezinme yerinden dinlenme yerine girmesi nlenmi olur. Dinlenme yerinde hayvan bana 5-7 m2'lik bir alan ayrlmaldr. Dinlenme yerinde veya dinlenme yerine ekli olarak buza ve dana blmeleri, hasta hayvan blmesi, doum blmesi gibi zel blmeler dnlebilir. 3.2.2. Gezinme Yeri Gezinme yeri, dinlenme alann ak cephesi nnde hayvanlarn temiz hava ve gneten yararlanmalar ve rahata gezinebilmeleri iin ayrlan ksmdr. Bu alan souk rzgarlardan korunmu olmaldr. Temizlik asndan gezinti yeri tabannn beton olmas tercih edilmektedir. Taban toprak olursa yalar ve hayvanlarn idrar ve gbresinin etkisiyle amur oluumu ve buna bal olarak da hayvanlarda ar kirlenme ortaya kacaktr. Gezinme yeri tabanna d tarafa doru % 2-3'lk bir eim verilmelidir ve ya sularnn uygun bir biimde uzaklatrlmasna olanak yaratlmaldr. Gezinme yeri traktr ve kreyicinin kullanmna olanak tanyacak lde geni olmal ve uygun ekilde blnmelidir. Bylece birka gnde bir yaplacak gbre temizleme ii kolayca gerekleebilir. Gezinme yerinde hayvan bana ayrlacak alan en az dinlenme yerindeki alan kadar olmaldr. Ancak, inek bana 9 m2'nin zerinde yer ayrlmas daha olumlu sonular vermektedir. Suluklarn gezinme yerine yerletirilme yerleri de olduka nemlidir. Kirlenme olumamas iin suluklar dinlenme yerinden yeterince uzak olmal ve yemleme, altlk ilavesi veya kreme esnasnda kirlenebilecei ya da zarar grebilecei yerlere ve bu ileri nleyecek biimde yerletirilmemelidir. Suluklar otomatik suluk veya su tank biiminde olabilir. Otomatik suluk kullanlmas durumunda her 25 inek iin 1 otomatik suluk hesaplanmaldr. Suluklarn yaplnda yrenin iklim durumu ve donma sorunu gznnde tutulmaldr. 3.2.3. Yemleme Yeri Bu sistemde yemleme yeri, gezinme yerine bitiik yerletirilmi yemliklerde yaplr. Yemlikler, genellikle gezinme yerinin n tarafna yerletirilir. Yemin yalarn etkisiyle slanmasn ve zarar grmesini nlemek iin yemliklerin zeri bir at ile rtlr. atnn geni yaplmas halinde yazn hayvanlar yem yerken gneten de korunmu olurlar.
10

Gezinme yeri tercihan betonla kaplanr. Yemlik yerinin en az bir hayvan boyu kadar olan blmne gezinme yerine doru % 9 eim verilmelidir. neklerin buralarda uzun sre kalmalar ve yatmalar, bylece bu ksmlarn ar kirlenmesi nlenmi olur. Yemlikler, farkl malzemeden eitli ekillerde yaplabilmektedir. Ancak, en ok tercih edilen yemlikler beton yemliklerdir. Yemlik taban doal zemine oturabilecei gibi daha yksekte de olabilir. Yemleme genilii ineklerin yararlanma durumuna gre deimektedir. Eer ineklerin tamamnn ayn anda yemlenmesi dnlyorsa her inek iin 60-75 cm yemleme genilii hesaplanmaldr. Yem, yemliklerde srekli olarak bulunduruluyor ve inekler istedikleri zaman yem yiyebiliyorlarsa 30-40 cm yemleme genilii yeterlidir. 3.2.4. Sam Yeri ve St Odas Serbest ak ahrlarda mutlaka ayr bir sam yeri ve st odasna gereksinim vardr. Sam yeri ve st odasna ilikin bilgiler serbest durakl ahrlar blmnde verildiinden burada ayrca anlatlmayacaktr. 3.3. Serbest Durakl Ahrlar Uzun deneme ve aratrmalarn sonucunda bal durakl ahrlarla, ak-serbest ahrlarn olumlu ynleri ele alnarak gelitirilen bir ahr tipidir. Bu ahrlar daha da gelitirilerek, d hava ortamnn ahr iinde oluturulduu souk ahr tipine dntrlmtr. Bu ahrlar, gelimi lkelerde son yllarda tercih edilen rakipsiz ahr eklidir. Uygun planlanan ve projelenen souk ahrlarda hayvanlar hem normal ve doal yaamlarn srdrebilmekte ve salkl olmakta hem de yapm maliyeti olduka ucuzlatlmakta, mekanizasyon ve teknoloji kullanmna yatkn olduu iin iler kolaylatrlmakta, iletmede iilik olduka azaltlmakta ve retim maliyeti drlmektedir. Bu tr ahrlarda bir igc ile 50-60 inee baklabilmektedir. Serbest-Durakl ahr, lkemizin her tarafnda uygulanabilir. Ancak srdeki inek saysnn 20'nin zerinde olmas gerekmektedir. Bylece modern sam yerinin yaplmas olana yaratlm olur. letmecilikte baar iyi bir projelemeye ve kaliteli bir inaata baldr. Ahr ve nitelerinin uzmanlarca planlanmas ve projelenmesi gerekir. nekler bu ahr tipinde, inek saysna bal olarak dzenlenen duraklarda dinlenirler. Serbest durakl ahrlar ak ya da kapal planlanabilir. Her iki ahrda souk ahr karekterinde yaplabilir. Bu ahrlarda ahr yap elemanlar hafif yap tarznda, en basit yap malzemesi ile yaltma gerek kalmakszn oluturulur. Bylece inaat masraf azaltlr. Kapal ahr tipinde iyi bir havalandrma dzeni ile k ve yaz ahr ii iklim ortam yaratlr. Serbest durakl ahrlar, en az 20 inee sahip iletmeler iin nerilebilir. nk, bu ahrla aadaki faydalar salanmaktadr:

11

a. gc Ynnden Faydalar 1. Yap eklinin igc kullanmn kolaylatrmas 2. younluunun azalmas 3. Kaza, yangn ve deprem riskinin az olmas 4. alma zaman gereksinimin azaltlmas b. naat ve Teknik Ynden Faydalar 1. naat maliyetini drmek mmkndr. 2. Eski binalarn kullanlmasna uygundur. 3. letme sahibi kendi igc olanaklarn kullanabilir. c. Hayvan Sal ve Davran Ynnden Faydalar 1. Ahr ierisinde fonksiyonlar ayrld iin bireysel alanlarn iyi dzenlenebilmesi mmkndr. 2. neklerde az yaralanma meydana gelir. 3. neklerin doal yaamna uygun barnma vardr. 4. Meme kontrolleri daha iyi yaplabilir. 5. Uygun ahr ii iklimi kolay ayarlanabilir. letmelere bu ahr tipi nerilirken baz koullara uyulmas zorunluluu vardr: a. naat ve Teknik Ynden Zorunluluklar 1. naat yatrm en fazla bal durakl ahrlar kadar olmaldr. 2. letmede gelime ve byme yava yava olmaldr. 3. Sam yeri iin yatrm ok yksek tutulmamaldr. b. gc Ynnden Zorunluluklar 1. gc gereksinimi bal durakl ahra gre mutlaka azaltlmaldr. 2. yi bir dzenleme ile sam ii kolay hale getirilmelidir. 3. Gbre temizleme, yemleme ve dier iler kolay yaplr biime getirilmelidir. c. Sr Ynetimi Asndan Zorunluluklar 1. Sr biiminde barnma ekli oluturulmaldr. 2. Bireysel alanlar iyi bir biimde dzenlenmelidir. 3. neklerin bireysel kontrolne olanak yaratlmaldr. Serbest durakl ahrlar eitli biimde dzenlenebilir. 3.3.1. Kapal ve souk ahrlar Ahr elemanlarnn tm kapal alan ierisindedir. nekler serbest durumda olduu iin ahrda srekli ak olan havalandrma aklklar vardr. Bu nedenle, ahr ii iklim deerleri d hava ortamna yakndr. Bu ahrlara souk ahr denmektedir. Ahr iinde devaml temiz hava akm vardr. Bu ahr tr gelimi lkelerde son yllarda yaygn olarak kullanlmaktadr (ekil 4).

12

ekil 4. Bir souk ahrn taban plan. Bu ahrlarda yaltm malzemesine gerek yoktur. Basit yap malzemesi kullanld iin hafif yap tarzndadr. Maliyet ucuz olabilmektedir. 3.3.2. Ksmen ak, darda gezinme yeri olmayan ahrlar Bu ahrlarda duraklar, gezinme yerleri ve yemliklerin st kapaldr. Ancak yemlik yolu darda olabilir. Ahrn n yzeyi ak yaplr. Ahrda srekli temiz hava egemendir. Sam yeri ahra balantl biimde dzenlenir (ekil 5).

ekil 5. Ksmen ak, darda gezinme yeri olmayan bir ahrn taban plan.
13

3.3.3. Ak, darda gezinme yeri olan ahrlar Bu sistemde sadece duraklarn bulunduu ksmn zeri kapaldr. nekler darda bulunan gezinme yerlerinde gezinir ve orada bulunan yemliklerde yemleri yerler (ekil 6 ).

ekil 6. Ak, darda gezinme yeri olan bir ahr taban plan. 3.3.4. Kapal, scak ahrlar Bu sistemde ahr elemanlar kapal ahrda bulunur. Ahr havalandrma sistemi arzu edildii zaman alr. Ahrda k ve yaz iklim koullarnn ayarlanabilmesi iin duvar ve atda yaltm malzemesine gereksinim vardr. Ahr scaktr, inaat maliyeti yksektir. Son yllarda kullanmndan vazgeilmektedir (ekil 7 ).

14

ekil 7. Kapal ve scak ahr taban plan. 3.3.5. Ahr Elemanlar Serbest durakl ahrlarn belli bal elemanlar, duraklar, gezinme yerleri, yemlik ve yemlik yolu ile sam yerinden oluur. 3.3.5.1. Duraklar Serbest durakl ahrlarda duraklar, ineklerin istedikleri zaman gelip dinlenebilecei yerlerdir. Duraklar planlanrken, hayvanlarn huzurla dinlenebilmesine, ahr iinde iyi bir trafik olumasna, temizleme iinin rahat ve kolay yaplabilmesine zen gsterilmelidir (ekil 8 ).

ekil 8. Serbest durak kesiti. Duraklar ukur ve dz yaplabilir. ayet altlk kullanlacaksa ukur, altlk kullanlmyacaksa dz yaplabilir. Durak tabannda yaltm yaplmas altlk kullanmn olduka azaltabilir. Durak taban malzemesi olarak birok alternatif bulunmaktadr. Bakm dzenli yaplan sktrlm toprak durak taban, iyi bir alternatiftir. Bu tip durak taban, sktrlm ar bnyeli kil ya da kire ta
15

ile birlikte kullanlabilir. Toprak durak taban, duraklarda dinlenen inekler iin iyi bir yastk grevini grrken, duraklara giri klarda ayaklarnn temiz olmasn salar. Ayrca, iyi sktrlm bir toprak durak taban dier durak alternatifleriyle birlikte kullanlabilmektedir. Buna karlk, belirli bir sre kullanldnda anmalar olur ve dzenli bir bakm gerektirir. Temiz kum, serbest duraklar iin mkemmel bir taban ve yataklk malzemesidir. Iyi sktrlm toprak taban zerindeki 15-20 cm kalnlndaki kum tabakas iyi bir yastk grevi stlenmesinin yansra drenaj salar ve mastitis gibi meme hastalklarna neden olan bakterilerin geliimini kstlar. Bir dier durak taban alternatifi, kauuk taban malzemesinin beton zemin zerine ya da ierisine oturtulacak biimde kullanmdr. Kauuk taban malzemesi altlk gereksinimini azaltmas ve scak bir ortam yaratmas nedeniyle tercih edilmemektedir. Saylan bu alternatifler dnda bez rtl durak taban ve otomobil lastii kullanlarak yaplan durak taban dzenlemeleri uygulanabilmektedir. Duraklara verilecek boyutlar ineklerin cinsine, ayakta duru, yat-kalk pozisyonu ile idrar ve dk yaparken gsterdii hareket tarzna bal olarak deiir (izelge 3) Ahra alnacak inek rknn mutlaka bilinmesi gerekir. izelge 3. Serbest durak boyutlar Hayvann Ya ve Arl Genilik Buzalar 6 Hafta-4 Ay 5-7 Ay Dana ve Dve 8 Ay-Douma Kadar Srlar 450 kg 550 kg 635 kg 725 kg 110 115 120 120 200-210 215 215-230 230-240 100-110 110 110 110-120 90 170 90-100 60 75 135 150 70-80 90 Durak Boyutlar (cm) Uzunluk Ykseklik

Planlanacak durak says inek saysna baldr. Byk iletmelerde durak says % 10 orannda az tutulabilir. nk aratrmalarda, ineklerin btnnn gece bile ayn anda duraklarda dinlenmedii grlmtr.

16

3.3.5.2. Servis yollar-gezinme yerleri Serbest durakl ahrlarda duraklara, suluklara, yemliklere, sam yerine gidi-geliler servis yollar kanal ile olmaktadr. nekler dinlenmedikleri zamanda bu yollar gezinti yeri olarak kullanr. Servis yollar ve gezinme yerlerinin boyutlandrlmasnda gbre kreme sistemleri gznnde tutulur. ki durak arasndaki servis yollar traktrle temizlemede en az 2.4-3.0 m, yemliklerle duraklar arasndaki yerler ise 3.20 m olmaldr. Servis yollar ve gezinme yerlerinin taban eimi ahr uzunluuna bal olarak deiir. ok uzun ahrlarda taban dz yaplrken, ksa ahrlarda % 1-2 boyuna ve enine eim verilebilir. Servis yollar taban duraklardan 20-25 cm, yemlik duvarndan 30-50 cm aada yaplr. Bylece krenen gbrenin duraklara ve yemliklere akmas nlenmi olur (Resim 1).

Resim 1. Kapal-souk bir ahrda servis yolu ve duraklarn grn. Gbre kremenin traktrle yaplmas durumunda traktr girii ve k kolay olabilecek biimde kap sisteminin oluturulmas gerekir. Servis yollar ve gezinti yeri taban beton yada scak asfaltla kaplanabilir. Scak asfalt, ineklere yrme rahatl ve emniyeti salamas ve anan yzeylerin bakmnn daha kolay yaplabilmesi

17

nedeniyle nerilebilir. Gezinti yerlerinden sam yerine gidi-geliler kolay bir sr ynetimi olacak biimde dzenleme yaratlmaldr. 3.3.5.3. Yemlikler ve Yemlik Yollar Serbest durakl ahrlarda ahr uzunluunu belirleyen temel eleman, her bir inek iin ayrlan yemlik yerinin toplam uzunluudur. Btn ineklerin ayn anda, yemlikte yem yedikleri gznnde tutulacak olursa ahr uzunluu inek saysna bal olarak deiir. Her inee verilmesi gereken yemlik uzunluu 65-75 cm'dir. Yemlikler ineklerin yem almn kolaylatracak ekilde yaplr. Silaj kullanan iletmelerde yemlikler 60-75 cm genilikte zel olarak kaplanmaldr. Aksi halde silajdaki kimyasal maddeler betonu tahrip eder (ekil 9). Yemlik taban gezinti yerinden 5-15 cm yukarda, yemlik duvarnn gezinti yerinden ykseklii 30-50 cm alnr. Yemliklerin yemlik yoluna bakan ksm yemlik yolu ile ayn ykseklikte tutulur. Bylece yem datm ii, yemlik yolunun ve yemliklerin temizlii kolaylar( Resim 2 ).

Resim 2. Yemlik ve yemlik yolunun grn.

18

Yemliklere ayrma nitesi (kilitleme sistemi) yaplr (ekil 10). Bylece ineklerin yem yerken birbirlerini rahatsz etmesi nlenmi, ineklerin kontrol altnda tutulmas, zaman zaman yakalanmas, a ve suni tohumlama yaplmas kolaylam olur. ekil 9. Bir yemlik kesiti.

Yemlik yolu yemin yemliklere datlmasn salayan yerdir. Genilii kullanlan yem datm ekipmanlarna bal olarak deiir. Ancak rmorkl traktrn ya da yem datm makinalarnn kolayca girebilecei ve yemliklere yakn yemin kirletilmiyecei bir geniliin verilmesi gerekir. ayet birka gnn yemi yemlik yoluna dklecekse bu genilik dahada artrlmaldr. Yemlik yolu genilii; yemlik genilikleri hari en az 2.50 m alnmaldr. Toplam genilik ift ynl yemlemede 3.90 m, tek ynl yemlemede 3.10 m alnmas gerekir. Yemlik yolunun zaman zaman temizlenmesi mmkn olmaldr.

ekil 10. Kilitleme sistemi detay.

3.3.5.4. Sam Yeri

19

Serbest durakl ahrlarda sam, zel dzenlenmi sam merkezinde yaplr. Sam yeri ahr planlamasna balanrken belirlenir. Sam yeri seilirken, ahrdan ineklerin kolayca gidip gelmeleri, salan ineklerin dierleriyle karmamalar, sam yerinin ilerde bytlebilecei gznnde tutulmaldr. Sam yeri, ahr ierisinde dzenlenebilecei gibi ahra bitiik de dzenlenebilir. Sam yeri, ahr ierisindeki dier ileri, rnein yemlemeyi, gbre temizlemeyi ineklerin sam yerine ulamn engellememelidir. Samdan kan ineklerin yemlik yerlerine ya da suluklara kolay ulamalar istenir. nk samdan sonra inekler yem yeme ya da su imek istemektedir. Sam yerinin kapasitesi salr inek saysna baldr. Sam yeri, kk iletmelerde her samn 1.5 saat, byk iletmelerde 2-3 saati gememesini salayacak biimde planlanr. Sam merkezinin ve donatsnn balang yatrm olduka fazladr. O nedenle modler sistem dnlmelidir. Kk iletmelerde sam yeri ayn zamanda kesif yemin kontroll verilecei yer olabilir. Sam yerinin dzenlenii ve boyutlar sam elemanlarn reten firmalarla birlikte belirlenmelidir. Serbest durakl ahrlarda sam merkezi igcnde byk tasarruf ve kolaylk salarken, ineklerin bireysel kontrol ve hijyenik st elde edilmesine de olanak salar (ekil 11). Byk srlerde salacak ineklerin gruplar halinde birbirlerine karmalarn da nlemek iin samdan nce bekleme yerlerine alnr. Kk iletmelerde ise uygun dzenleme ile servis yollar bekleme yeri olarak kullanlabilir. Bekleme yeri ile sam yerinin taban ineklere yrme emniyeti yaratacak biimde olmaldr. En iyi zeminlerden biri scak asfalttr.

ekil 11. Balksrt sam sistemi. 4. DER YAPILARIN PLANLANMASI

20

4.1. Dier Hayvan Barnaklar Buza ve dveler, st sr iletmelerinin gelecekteki sr yapsn oluturur. Damzlk hayvanlar, srnn en iyisi, genetik olarak daha nceki hayvanlara gre en gls olmaldr. Bunun baars, iyi bir slah programn izlemenin yan sra damzlk hayvanlarnn retim potansiyeline ve salna uygun barnak planlanmasna baldr. 4.1.1. Buza-Dana Ahrlar Sr yetitiriciliinin ekonomik baars, byk oranda buza kayplarnn azlna baldr. Buza yaamnn ilk 4 ay en kritik dnemdir. Dnyadaki ortalama buza lm oran, solunum yolu enfeksiyonu ve ishale bal olarak %10-11 arasnda deimektedir. Kayp orannn azaltlmas iin, buzalara uygun evre koullarnn salanmas gerekir. Bu amala buza barnaklarnn planlanmasna nem verilmelidir. Buzalara uygulanan bir takm barndrma tipleri bulunmaktadr. Bunlar, geleneksel ve yeni sistemler olarak iki ana gruba ayrabiliriz. Geleneksel barnma, scak ahrlar eklinde dzenlenmekte, ahr ierisinde yeterli havalandrma bulunmadndan koku, mikrop sorunu ve s birikimi grlmektedir. Genellikle bal durakl kk iletmelerin ahr sisteminde buzalar, salr ineklerle birlikte ayn ortamda barndrlmaktadr. Bu durum hastalklarla mcadelede sorun yaratmaktadr. Bu sistemin zellikle byk srlerde farkl biimde dzenlenmesi gerekir. Buzalar d hava koullarna kolaylkla uyum salayabilir. O nedenle ak havada barnmalar mmkndr. Buzalar ilk gnlerde bireysel barndrlmaldr(ekil 12).

ekil 12. Bireysel buza kulbesi kesiti.

21

Bireysel blmelerde buzalarn birbirlerini emmesi engellenmekte, az stn almalar ve kontrolleri kolay olmaktadr. Yaklak 2 hafta bu blmelerde kalan buzalar daha sonra grup blmelerine alnmaldr. nk buzalarn birlikte yaamaya almalar ve kesif yeme hzl almalar arzu edilir. Gnmz modern st sr yetitiriciliinde, doal ortamn hakim olduu yaltmsz barndrma sistemleri buza-dana ahr olarak nerilmektedir. Yaltmsz, kapal ve ak buza barnaklar iyi bir havalandrmaya sahiptir ve buza ve dana iin arzu edilen ortam salar. 4.1.2. Dve ve Kuru nek Ahrlar Belli byklkteki iletmelerde sr yenileme yada sat amal dvelerin, kuruya kan ineklerin barndrlmas amacyla ayr ahrlarn planlanmas gerekebilir. Sr sr iletmelerinde, toplam salr srnn % 15i ya da 1/6s yl ierisinde dzenli bir iletmecilik yaplabilmesi iin kuruya ayrlmaldr. Dve ve kurudaki ineklerin barnmasnda iilik ve yem ekonomisi salamak amacyla, hayvanlarn isteklerini karlayan, yap ekonomisine uygun barnak tipleri planlanmaldr. Dve ve kurudaki inekler iin serbest ak, serbest durakl ve eik tabanl ahr sistemleri ahr tipi olarak planlanabilmektedir. Kk iletmelerde ise salr inek ahrlarn bir blm bu hayvanlar iin dnlebilir. 4.1.3. Hasta Hayvan Bakm ve Tedavi Yaplar Hasta hayvanlarn salk kontrolleri ve gebelikleri srasndaki bakmlar, bal durakl ahrlarda yaplabilmesine karn serbest ahrlarda ayr nitelere gereksinim duyulur. Hayvanlarn yklenmesi, ayrm, bakm ve salkl doum yapabilmesi iin yer ayrlmas gerekir. Srdeki hayvanlarn bir blmnn uzun dnemli bir hastala yakalanmas durumunda (ayak, bacak ve eklem yeri arlar vb. ) dier hayvanlardan ayrlmas uygun olacaktr. Bu amala, ahr ierisinde rnein servis yolu ya da sam nitesi yannda uygun leklerde ayr blmelerin planlanmas yoluna gidilir. Yapay tohumlama, doum sonras bakm, gebelik testleri ve hasta hayvanlarn tedavisinde uygun bir ortam salamak amacyla tedavi alan kullanm gerekli grlr. Barnak ierisinde ya da sam nitesi yannda bal durakl ya da blmeler biiminde dzenlenen tedavi alanlar gnlk ve dzenli kontroller asndan yararl olur. Bunun yansra serbest durakl ahrlarda kilitlenebilir yemlik dzenekleri bakm, kontrol ve yapay tohumlama amacyla kullanlabilir. Tedavi blmeleri ayn zamanda doum blmesi olarak kullanlmakta olup her 25 inek iin en az 1 doum blmesi, her 50 inek iin 1 tedavi blmesi planlanmaldr. Tedavi blmesinin boyutlar en az 3.65x3.65 m boyutlarnda olmaldr. Ahrlarda, yetikin hayvanlar tarafndan yaylan zararl etkilere yeni doan buzalar kar karya brakmamak iin ayr bir doum yeri ayrlmas yoluna gidilebilir. zellikle hayvan says fazla olan iletmelerde bu kanlmazdr. Doum blmeleri, ineklerin rahat hareket edebilecei ve iilerin zorlanmadan alabilecekleri boyutlarda planlanmaldr. neklerin indirilmesi ve yklenmesinde yararlanlmak zere bir rampann bulunmas gereklidir. Ykleme ncesi, inekleri sabit tutmak amacyla bir blme rampann nne yerletirilir. Ineklerin rampa yzeyinde uzanmasn engellemek iin rampa zemini basamakl yaplmaldr.
22

Salr, kuru inek ve dvelerin ayaklaryla hastalk tamalarn nlemek amacyla, 2 m uzunluk, 1 m genilik, 0.15 m derinliinde ayak banyoluu kullanlmaldr. Tanabilir ayak banyoluklarnn temizlii, sabit beton banyoluklarndan daha kolay olduundan tercih edilebilir. 4.2. Gbre Depolama Yaplar Hayvanclk iletmelerinde yaygn olarak gbrenin temizlenmesi, uzaklatrlmas, depolanmas ve araziye datm fazla nemsenmemektedir. Oysa ahr ii temizlii, hayvanlarn meme ve ayak hastalklar ile solunum yolu hastalklarna yakalanmalarn engelleyen nemli bir elemandr. Gbrenin ahr iinden uzaklatrlmas, uygun planlama ve tasarmla igc gereksinimini en az dzeyde tutacak biimde ve kolay olmaldr. Yaklak 600 kg arlndaki bir st srnn gnlk gbre retimi 0.05 m3 ya da 50 kg olduu hesaba katlrsa, gbre temizlii ve depolamann ne kadar nemli olduu ortaya kacaktr. St srcl iletmelerinde verimli ve salkl bir retim iin gbrenin gnlk olarak ahrdan uzaklatrlmas gerekir. Gbre kat, sv ya da kark bir ekilde temizlenebilir. Bu, ahr sistemi ve taban dzenlemesi ve gbre iletim sistemiyle yakndan ilgilidir. Gbre temizliinde 3 farkl sistem yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlar; traktr ve mekanik kreyicilerle, zgara tabanl zeminde ve basnl su uygulamas ile yaplan temizlemelerdir. Gbrenin kat olarak elde edildii yntemde, ahr iinden mekanik dzenlerle karlan kat gbre, gbre deposunda depolanr. drar ise, kat gbreden ayr olarak idrar kanalndan idrar ukuruna iletilir. Traktr nne ya da arkasna monte edilen kreyici ile ahrlarn temizlii ve gbrenin toplanmas, serbest durakl ve serbest ak ahrlarn temizliinde tercih edilen bir yntemdir. Temizlik srasnda ineklerin yaralanmalarn ve stresini engellemek amacyla hayvanlarn bulunduklar yerden uzaklatrlmasnda yarar vardr. Kreyici ucu kauuk ile kaplanrsa, kreyici zemin yzeyini andrmaz ve mkemmel bir temizlik salanr. Gnlk en az 2-3 kez kreme yaplmaldr. Aksi halde ineklerde ayak hastalklar artmaktadr. Mekanik kreyiciler, bir zincir ya da halat araclyla hareket eden, bal durakl ve serbest durakl ahrlarda kullanlabilen bir temizleme sistemidir. Bu sistem ahr boyunun ksa olduu sistemlerde uygulanabilir. Aksi halde halat kopmalar sorunu ortaya kar. Mekanik kreyicilerin temizlik srasnda yava hareket etmeleri, zellikle serbest durakl ahrlarda inekleri strese sokmaz ve yaralanma riskini azaltr. Mekanik kreyiciler ile istenilen sklkta gbre temizlii yaplabilir. Bylece, srlarn temiz olmas ve ayak hastalklarna yakalanmas riski azalmaktadr. Bununla birlikte, zincir ve halat kopmalaryla karlalabilmekte, kreyicinin ulaamad yol kesime ve bitim yerlerinin temizliinin elle yaplmas gerekmektedir. Izgara tabanl ahrlar, bal durakl ve serbest durakl sistemlerde uygulanan bir taban dzenleme ve gbre iletim sistemidir. Gbre, ineklerin ayaklar vastasyla gbre kanalna dmektedir. Zemin zerinde gbre ve idrar birikimi olmadndan, srlarn ayaklar temiz kalmakta, sam yerine gidi gelilerde daha az gbre tanmakta, dolaysyla temizlik daha kolay
23

yaplabilmektedir. Bu sistemler gelimi lkelerde ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Izgara altna yaplan zel ve doal gbre iletim sistemi; gbrenin akclk zellii ve yaratt basn yardm ile kendiliinden gbre deposuna akn salamakta, bylece gbre kreme sorunu, iilik ve alet-makina kullanm ortadan kalkmaktadr. Koku olay da olduka azaldndan ahr iinde temiz bir hava egemen olmaktadr. Basnl su ile gbre temizleme sistemi, gezinti alanlarnn ve duraklarn temizliinde zemin yzeyini andrmadan ve hayvanlar ahr ierisinde iken uygulanabilen bir yntemdir. Ancak, fazla miktarda su kullanm, byk kapasiteli havuz ve gbre depolama yaps gerektirmektedir. St sr iletmelerinde ve evresinde yer alt ve yerst su kaynaklarnn kirlenmesinin nlenmesi, pis koku ve sinek oluumunun kontrol altnda tutulmasnda gbre depolamann nemi byktr. Ahr ii gbre temizleme zelliine gre farkl depolama ekilleri bulunmaktadr. Gbre temizleme, kat gbre elde edilmesine ynelik ise gbrenin kat ve sv ksmlar ayr ayr depolanmaktadr. Oysa, sv haldeki gbre kark biimde depolanmaktadr (ekil 13).

ekil 13. Bir sv gbre deposu. Sv gbre, dorudan ahr tabannda biriktirilerek ya da ahr dndaki betonarme depolama yaplarnda, toprak havuzlarda veya zemin seviyesinin zerinde yer alan silolarda depolanabilmektedir. Sv gbre deposunun kapasitesi, hayvan gbre veriminin yan sra hayvan says ve depolama sresine bal olarak belirlenir. Bu kapasite gnlk inek bana 0.05 m3 olup, ahr ve dier yaplar basnl su ile temizleniyorsa depolama hacmi bunun 2 kat alnmaldr. Ayn zamanda, silaj sznt suyunun gbre deposuna aktarlma durumu, doal ya sularnn
24

zellikle st ak gbre depolarnda toplanma durumu ve yazn yksek scaklklarda oluacak buharlama hesaba katlmaldr. Sv gbre en az 90 gn olmak zere 1 yla kadar depolanabilir. Izgara tabanl ahrlarn taban, ayn zamanda gbre depolama yeri olarak kullanlabilir. Ykseklii 2.4 m olarak alnan kanal, yaklak 200 gn boyunca hayvan gbresini, sam nitesinden gelen suyu, hatta ahr dndan gelen ve darda depolanmas istenmeyen atklarn depolanmasn salamaktadr. Sv gbre depolar, alak ve yksek silolar eklinde dzenlenebilir. Alak silolar zemin seviyesinin altnda, yksek silolar ise zemin st seviyesinde betonarme olarak ina edilir. Sv gbre silolar, n depolamal ve pompal yksek silolar olmak zere 2 farkl ekilde planlanabilir. n depolamal sistemde gbre 5-10 gn sreyle geici olarak biriktirilir. Bu sre sonunda sv gbre ana depoya pompalanr ( ekil 13). Kat gbre deposu, yklemeye uygun, doal drenaj yollar dnda ve su kaynaklarndan uzak olacak biimde yerletirilir. Gbre arazide kullanlncaya kadar depolarda kalabilir. Bu sre 6 ay ya da daha uzun olabilir. Depolama kapasitesi belirlenirken bir st inei iin altlk dahil 50-70 kg gnlk gbre verimi olduu dikkate alnr. 4.3. Yem Depolama Yaplar Yem depolar, iletmede retilen ya da dardan satn alnan yemin hayvanlarn gereksinim duyduu dneme kadar saklanmasn salayan yaplardr. Bir st srcl iletmesinde, ineklerin hem yaama pay ihtiyacn karlama hem de st verimini artrmada kullanlacak en uygun kaba yem silajdr. Silajn depolanmasnda eitli yntemler uygulanr. Bunlar, yksek silolarda depolama, alak ve plastik silolarda depolama ve balyalar biiminde depolamadr. Yksek silolar, yatrm masrafnn yksek oluu, youn ve zel makine kullanm gerektirmesi nedeniyle byk iletmeler dnda planlanmas uygun grlmemektedir. Alak ve yatay silolar en yaygn uygulanan silo tipidir. Yatay silolarn taban beton, yan duvarlar ta duvar yada betonarme olarak dzenlenebilir ve ykseklii 1.80-2.00 m alnabilir. Silo uzunluu en az 12 m, genilii en az 3.5 m olmaldr. Siloya genilik verilirken iletmedeki hayvan says esas alnr. Silajn bozulmamas iin gnlk 25 cm uzunluunda bir silo hacminin tketilmesi gerekir. Bu nedenle silo genilii iyi ayarlanmaldr. Silaj deposunun iki u kenar, ak biimde dzenlenebilecei gibi, arka yzeyi kapal olabilir. Silo taban, silaj suyunun depodan uzaklatrlmas iin % 1-2 eimli yaplr. (ekil 14) Silaj depolanma hacminin belirlenmesinde, silajlk malzemenin birim hacim arl 1.55 ton/m alnabilir.

25

ekil 14. Bir silaj depolama yapsnn grn. Kuru ot, buday, arpa sap ve saman gibi kaba yemlerinin depolanmasnda, basit ve ekonomik, ayni zamanda yemin kolaylkla alnmas ve zarar grmesini nleyecek bir planlamann yaplmas gerekir. Kaba yem deposu, yksek, st beik atyla rtl ve etraf ak, basit bir yap tarznda dzenlenebilir. Kaba yem deposu ykseklii 5 m alnabilir. Depo hacminin belirlenmesinde, yonca kuru otunun balyal halde birim hacim arl 6 ton/m, buday ve arpa sap ve saman iin 14 ton/m alnabilir. 5. YARARLANILAN KAYNAKLAR ALKAN, Z. 1973. Ahr Planlamasnn Teknik Esaslar, A.. Ziraat Fakltesi Yaynlar No:189, Erzurum. ANONIM, 1991. Handbuch Landwirtschaftliche Betriebslehre, Heinze GmbH, Celle. ARICI, . 1982. Krsal Toplu Yerleim ve letme Avlularnn Dzenlenmesi. A.. Ziraat Fak. 2. Dergisi, Cilt: 13, Say: 3-4. Erzurum. BALABAN, A. ve E. EN 1988. Tarmsal Yaplar. A.. Ziraat Fakltesi Yaynlar: 1083, Ders Kitab: 311, Ankara. KTBL, 1990. Beispielhafte Milchviehlaufstaelle bis 40 Kuhplaetze, KTBL-Schrift N.343, KTBL-Schriftenvertrieb im Landw. verlag GmbH-Mnster-Hiltrup. KTBL, 1990. Laufstaelle fr kleine Milchviehbestaende, KTBL Arbeitspapier N.151, Darmstadt. LINDLEY, J. ve J. WHITAKER 1996. Agricultural Buildings and Structures. ASAE, USA. OLGUN, M. 1991. Tarmsal naat ve Hayvan Barnaklar. T.C. Ziraat Bankas Teknik Elemanlar Eitimi Ders Notu. T.C. Ziraat Bankas Eitim ve Organizasyon Md. Ankara. MEK, E. 1996. Byk Damzlk St Sr letmesi Optimum Tasarm zerine Bir Aratrma(Doktora Tezi). U.. Fen Bil. Enstitts, Bursa. WATHES, C.M. ve D.R. CHARLES 1994. Livestock Housing. CAB INTERNATIONAL, Wallingford Oxon OX10 8DE. UK.

26