ismet inn nn ark islahat raporu (21 austos 1935) ismet innnn ark seyahati raporu [1935]-1 bu rapor,

1935 ylnda istanbul bavekalet matbaasnda ark seyahati raporu adyla baslmtr. raporun aslna sadk kalnm ve baz yazm yanllar dzeltilerek, raporda krt illeri dnda bulunan rize, trabzon, gmhane ve bayburt ile ilgili blmler karlmtr. belge ark seyahati raporu / 21 austos 1935* vazife seyahatini evvel sras ile getiim vilyetlerde rast geldiim vaziyetleri ve meseleleri olduu gibi hikye etmek ile balamak isterim. her vilyeti ayr ayr anlattktan sonra mterek meseleleri ve umum mlhazalar ayr fasllarda toplamaya alacam. adanadan geerken, halk kuraklktan ikyet ediyordu, yerinde yaptm tahkikata gre, geen sene kadar mahsul alacamz tahmin edenler vard. bununla beraber geen seneden fazla ekilmesi, btn kn ok mitli gemesi ve ticaret muahedeleri ile alcmzn oalm olmas sebeplerini gz nne alarak, halk, kuraktan mhim zarar grdmz sylyordu. nehir kenarnda oturup kurakln zararlarn dinlemek, insana hzn veren bir eydir. halkn dediine gre, adanada nehirlerden istifade etmek be senede 10.000.000 liralk bir masraftr. telgrafla nafadan tahkikatma gre avanproje mahiyetindeki keifnameler 30.000.000 liralk bir masraf gstermektedir. drt be senede 30.000.000 liralk ve bir tek vilyet iin taahhde girimek, imdilik takatimiz dahilinde deildir. eer adanada su ileri mteakip devrelere ayrlabilirse bunun bir devresini tahakkuk ettirmee almakla ie balayabiliriz. meseleyi bu noktadan sarih ve inanlr bir keif zerinde tetkik etmemiz icap eder. yolda, bahe istasyonundan geerken, halk, drt seneden beri doktorlar olmadn ve doktorlarnn askere gittiini, stma mcadelesi bulunmadn sylediler. antep antep vilyeti mntkasndan geerken, gm mecidiyelerin fiyat pahallndan ve ubata kadar meri olmasndan halkn, bahusus memurlarn, ok zarar grdklerini, yana yakla anlattlar. bu meseleyi bana ayni mahiyette malatya, diyarbekir, urfa, mardin, siirt mntkalar da ayn suretle szlt mevzuu yaptlar. bazlarnn dediine gre, ubat beklemeden mecidiyeleri menetmek, hem mmkndr, hem lzmdr. i. genel. inspektrlk birka gn evvelki teklifinde, meriyetten kaldrlncaya kadar, mecidiyeye sabit 50 kuru kymet tayin edilmesini teklif ediyor. ben zannederim ki, mecidiyeyi sratle revatan kaldrmak en kestirme yoldur ve tek tedbirdir. elaziz elziz mntkasndan geerken bana sylenen muhtelif meseleler arasnda en mhimi, elziz ovasnn kurumasdr. bu ova teden beri kriz denilen yeralt suyollar ile sulanrm; yerli kuyucularn ihtisas ile ve idaresi ile idare edilen sulama gittike azalmakta ve daralmaktadr; kuyucularn dediine gre sular azalp ekilmekte imi. bizim arkta mhim bir trk mntkamzn tutunabilmesi ve ileride iskn mntkas olarak kullanabilmemiz iin sulama iini elziz ovasnda bir karara balamamz zaruridir. ilk yaplacak i, bugnk kuruma ve su ekilme hadisesini fennen kefetmektir. bundan sonra, bu ovann sulanmasn glckten veya byk nehirlerden mi, ve nasl yapacamz kt zerinde tespit etmektir. ilk keif meselesi jeologlara aittir ki, bugn bunu maarif ve ziraat vekletlerimiz yapabilecek mevkidedir. diyarbekire gelinceye kadar, 17. frka askerlerini giyim itibari ile pek fena grdm. bir fikir vermek iin syleyeyim ki, herhangi bir yolda alan kyl amele arasnda en pejmrde kyafetli birisini gz nne getirmek, grdm baz nbetileri hatrlatabilir. memnun olmak iin kaydetmeliyim ki, bu hali en fena olarak yalnz 17. f. mntkasnda grdm. bunun sebebi,

mal sene ba mnasebeti ile mersinde yatan eyann henz yetiememesi ve yolda bulunmas imi. imendiferle merbut olan elziz ve ergani mntkas iin bu sebep mukni deildir. nitekim be on gn iinde getiini daha imaldeki vilyetlerin merkezle muvasalalar daha g olduu halde bu hale rast gelmedim. vii. kolordu mntkasnda askerin bakm iin hem merkezin hem kolordunun daha ok megul olmasna lzum vardr. cumhuriyet prestijini temsil eden ordunun pejmrde kyafeti arkta btn siyas dertlerimizi ok ar hale koyabilir. diyarbekir diyarbekirde iki ay iinde gelecek olan imendiferin btn neesi duyulmaktadr. austos iinde ergani istasyonu alacan bana sylemilerdi, nitekim ald. yalnz bu istasyonla diyarbekir artk deveboynunu amaktan ve kn kesilmekten kurtulmu oluyor. trenin takvim senesi nihayetine kadar diyarbekire ulamas beklenmektedir. bu hadise, devletimizin suriye ve iraka kar cenup ksmda kafi olarak yerlemesi iin bir dnm noktas olacaktr. fratn arknda ve cenuba kar bizim en mhim istinat noktamz diyarbekir ve ikinci derecede urfa olacaktr. diyarbekir, kuvvetli trklk merkezi olmak iin tedbirlerimizi kolaylkla iletebileceimiz bir olgunluktadr. zaten kolordu merkezi ile beraber umum mfettilik merkezi olmas, byk bir zabtan ve yksek memurlar kadrosu vcuda getirmektedir. lise ile beraber her trl mektebi vardr, halkevi faaliyeti heveslidir ve ok inkiaf ettirilebilir. diyarbekirin byk bir medeniyet merkezi olmas iin, ehri ile uramann deeri vardr. ehrin plnn devlet ii olarak takip etmek, su ve elektriini tanzime yardm etmek lzmdr. fakat diyarbekirde asl mesele shh mesele ve mesken meselesidir. trahom ve stma diyarbekirdeki zabit ve memurlar yldrmtr. trahom meselesine daha genel olarak ayrca temas edeceim. fakat diyarbekir ehrini dar bir sahada dahi olsa stmadan kurtarmak, ordu ve memurlar iin ok nemli olacaktr. diyarbekirde mesken azl ve pahall, memurlar ve subaylar skntda brakmaktadr. ilerde birok vilyetlerde syleyeceim gibi, subaylar ve memurlarn uzak vilyetlerimizde meskenlerini temin etmek, yani bu maksatla inaat yapmak hem imar, hem siyas kudret ve yerleme vastas olarak grlmelidir. diyarbekir halkevi husus idare ve belediye ile 30-40.000 lira temin ediyormu. parti merkezinden 10-20 bin lira bir yardm istiyorlar. siz dier 40.000ini temin ederseniz 10-20.000 i biz buluruz, diye vadettim. partiden ii takip edeceiz. diyarbekir pln yaplrken geni mikyasta istimlk yapmak lzm olduunu belediyeye syledim, merkezden de takip etmemiz gerektiini sanrm. yoksa arsa speklsyonu ehrin imarna mani olacaktr. diyarbekirde devlet dairelerini yeni yap ile tamamlamak ve gz doldurur genel inspektrlk yapmak lzmdr. bu gnk durum, devletin kudret ve siyasetinden uzaktr. genel inspektrln muhtelif makamat ile mnasebet ve muhaberelerini bamavire izah ettirdim. geri uzunca mddeten beri genel inspektrlk mnhal idi. bunun tesiri olmakla beraber genel inspektrn bulunduu zamanda da muhabere ve mnasebetlerin anariden kurtarlmas ve genel inspektrlerde merkezlendirilmesi lzm geldii anlalmaktadr. bunlar iin sarih mtala ve teklifler aada arzedeceim. diyarbekirden mardine ve siverek-urfaya olan yollar, emniyet noktai nazarndan karakollanmak icabeder. mardin mardinde nemli olarak fransz snrnn meseleleri ile uratk. ordu mfettii, kolordu komutan, hudud ve gmrk karakollar bir taraftan, i. genel inspektr, urfa ve mardin valileri dier taraftan, beraber bulunuyorlard.

asayi noktasndan bu gnlerde cenuba (gneye) kaan haydutlardan abdurrahman mihinin imale (kuzeye) gemi olmas, gnn vakas idi. denildiine gre, haydut nisan ortasnda imale (kuzeye) gemi, bir soygun yapm sonra izi kaybolmutu. mardin ve siirt vilyetleri cidd bir haber almaa dayanmakszn bol jandarma mfrezeleri ile takip etmee alyorlard. bu reis haydutlar hudud zerinde otururlar ve bir iki senede bir defa bizzat ieri girmee lzum grerek kylerinden haklar saydklar alacak ve gelirlerini toplayarak geri dnerler; abdurrahman mihinin bu takip olunduu temmuz gnlerinde zaten huduttan geri gemi olduu sabit olmu ve bir rivayete gre 6.000 mecidiye toplamtr. bu hadiseyi ilerdeki misallerle de tevsik edeceim vehile, idaremizin arap ve krt mntkasnda kylere ve halka nfuz etmediine, biz kabuun stnde ve halktan ayr olarak yalnz kuvvetle idare etmee altmza delillerden biri olarak zikrediyorum. cenup (gney) hududunda bugnk durum udur: franszlarla gerek mnasebet ve gerek hudut emniyeti bakmndan mukavelelerimiz vardr. hudut vukuat ve meseleleri iin vakit vakit iki taraftan muhtelit heyetler toplanr; fenn ve modern bir tarzda tesbit ve izah olunan meseleler iin franszlar ahden eksik ve sulu olmayacak surette hareket etmee alrlar; aikr bir surette ahde muhalif bir vaziyet almamaktadrlar. bu ufak hulsa, iki noktadan mhimdir: birincisi, btn hudut ilerini fenn ve modern bir surette tekip ve tesbit etmek iktidar, ikincisi, temaslarn ve taleplerin ahslara ve tesadflere tbi olmyarak ve birbirini tamamlayarak devam ettirilebilmesidir. suriyede btn hudut meseleleri fransz merkezlerinin elindedir ve dikkate deer ve cidd olarak merkezlenmitir. mnasebetler ve tedbirler bir silsile halinde devam eder. ayn vaziyetle karlayamazsak mcadelede zayf kalrz. buraya kadar anlattklarm suriye hududunun ahd ve ak durumudur. imdi hakik ve siyas yzn hikye edeceim: suriye hududunda, fransz politikasn bizimle mcadele halinde grmemek mmkn deildir; denilebilir ki, kuvvetli bir trkiye cumhuriyetinin er ge vuku bulacak tamasna kar, suriyeyi muhafaza edebilmek, fransz idaresinin balca kaygsdr. genel siyasamzn bar, istil gtmez, hele son zamanlarda, fransz siyasas ile bir cephede ve bir istikamette grnmesine ramen. franszlarn bu endiesi ancak u sebeplerle anlalabilir: bunlardan birisi corafidir. suriyede yerlemek iin franszlar mardin, urfa, antep ve maran kendi ellerinde bulunmasn zarur grmlerdi; bu tertipleri tahakkuk etmedi. dier taraftan bu saydm yerleri elinde tutan trklerin, fratn arknda l mntkasna bir hudut dahilinde malik olmalar ve fratn garbnda halep mntakasn ellerinde tutmalar corafi ve iktisad bakmdan tabii bir taksim olacakt. bu da mmkn olmad; u halde her iki taraf tabii olmayan coraf artlar iinde ti iin hazrlanmaa mahkm grnyorlar. biz, daha sakin ve daha kanaatkr durumdayz, yeni imendiferler ve yollarla coraf ve iktisad irtibatlarmz dzeltiyoruz. siyas anlamalarda franszlarla uysal ve bar davranyoruz. btn bunlar franszlar faal tedbirlerden ve daima uyank endieden uzak tutamyor. fransann mcadele mevzular unlardr: 1 - l imendiferi - ark vilyetlerimizle balca iktisad idar ve asker irtibatmz tekil eden l imendiferi btn roln bize taallku itibar ile kaybetmek zeredir. urfa, antep, malatya imendiferi bir taraftan, urfa, viranehir, mardin mntkas ile diyarbekir hatt dier taraftan yollarla balanrsa bizim mntkamzn fransz mntkasna irtibat bakmndan muhtal, esasndan kalkm olacaktr. 2 - fransz durumunda ikinci mcadele mevzuu iktisaddir. bu mevzu, evvel kaaklk eklinde tebarz ediyor. iskenderundan cizreye kadar suriye hududu hemen hudut zerinde bulunan birok kaak merkezleri ile bezenmitir. kaakln bize verdii zararlar saymaa lzum yoktur; fransz hududunda kaaklk fransz nfuzunun ve siyas kudretinin yaylma vastas olmak itibari ile ayrca nemlidir. franszlar hudut ahalisine menfaat temin ederek taraftar peyda etmi ve t karadeniz sahiline

kadar hkmetle mcadele edecek haydut kollar yetitirmi oluyorlar. cenuba geen kaaklar fransz memurlar tarafndan her trl kolayl bulurlar, silhlan ile gezebilirler; hudut boyunda yer yer kaaklkla geinen ermeni ve trklerden mrekkep, mreffeh ve kuvvetli merkezler vcuda gelmesi, franszlarn siyas istinat noktalan olmaktadr. kaaklkla sistematik muhafaza tedbirler ile mcadele ediyoruz. bir ka seneden beri olduka iyi neticeler aldk. gmrk muhafzlar geri azsa da ie yaryorlar. hudut ktalar gmrk muhafzlarna istinat olmak zere hudut gerisinde hazrdrlar. gmrk muhafzlar hudut ktalar, jandarmalar takip iin ok kuvvettir; iki eksiimiz var: birisi muhabere ve devriye vastasdr. motosiklet ve hatta zrhl otomobilin devriye iin lzm olduu ve hudut zerinde daha karakol yapmak icap ettii, sylenmitir. ikinci mhim eksik, muhtelif ktalar ve tekilt arasnda elbirlii ile almann emin tutulmasdr. bence hudut stndeki valilerin birinci derecede alkadar olmas ve i. genel inspektrln vakit vakit elbirliini temin edecek tedbirler alabilmesi lzmdr. bugn fransz mntkasndan kaak ve haydutlarn en ok cizre mntkasndan ieri girdikleri sylendi. buradaki tertibat ona gre sklatrmak icap etmektedir. cenup hududunda daha alnmas lzm olan tedbirlerin gmrk ve jandarma tarafndan bir pln halinde hazrlanmas muvafktr. kaakla kar en tesirli tedbir iktisaddir, yani karlmasnda byk kr olan maddelerin fiyatlarn drmektir. tuz ve eker hatlarndaki indirme, bunlarn kaakln krsz bir hale getirdii bana anlatlmtr. imdi en krl madde pamuklu ve ipeklidir. kaakln % 60 bez ve % 10 u ipekli zerine oluyormu. imdiye kadar tuz % 15 i tutarm. bez kaakl hakknda bir fikir vermek zere u rakamlar rendim: mardin ilbaynn dediine gre, mardin vilyeti, nfus bana bir toptan, ylda 260.000 top bez harcarm. suriye hududundaki gmrklerden gemek zere verdiimiz kontenjan 3.000 top imi. byk ak kaak olarak giriyor. demek oluyor ki, hudut vilyetlerinin bez ihtiyac ucuz olarak temin olunmadka kaaklktan kurtulmak imknszdr. ekonomi ve inhisar vekletlerinin bize bir tedbir bulmalar zaruridir. 3 - kendi hududumuzdaki halkn suriye ile ticaret yapmak ihtiyalar iddetlidir. hayvan ve zahire satmak, frat garbi iin ok nemlidir; frat ark iin ise bu sat tek aredir. tecim (ticaret) bakmndan bu ihtiya bizi ok skyor, franszlara ok kudret veriyor. zannederim ki, franszlarla yaplacak bir ticaret muahedesinde satmza kolaylk karl olarak az gmrk resmi ile ve hudut vilyetleri ihtiyalarna kfi gelecek miktarda bez girmesini kabul etmek hem tecim hem kaaklk mcadelesini kolaylatrabilir. tedbirin cidd denemee deeri vardr. mmkn olmazsa, biz geriden masrafla, hudut mntkasna ucuz bez yollamak ve bu havali mahsuln deerlendirmek iin ayrca sun areler aramak zorunda kalacaz. 4 - franszlarn elinde stn bir mcadele vastas, hudut zerinde vcuda getirdikleri dman anasr perdesidir. senelerden beri trl vakalardan kaan krt ve arap reisleri hudut zerinde yerlemilerdir. ermeni merkezler vardr. imdi nastur iskn ile yeni bir tabaka meydana getiriyorlar. bu unsurlarn tecavz edememelerinin temin olunmas ve huduttan uzak bulunmalar iin ahd ahkm vardr. bu hkmlerin doru tatbiki iin bir taraftan sistematik takip ve taleplere devam etmeliyiz; fakat bu muhabereler fil ve amel vaziyet zerine kat bir are deildirler ve olmayacaklardr. dman unsurlar iinde nasturler, ermeniler ve erkesler tekilt nihayet pasif ve tedaf mahiyettedir. tecavz olan tekilt, krt reisleri ve adamlardr. fransz istihbarat zabitleri her istedikleri anda krt reislerini eteler halinde memleketimize saldrmaa muktedirdirler. bu mevzula uramak, uzun zaman srecek mahirane tedbirler ister. suriyedeki reisler bellidir; bunlarn bizdeki yuvalarn dikkat ile tesbit mmkndr; yerine gre muhaliflerini yetitirmek veya yataklarn yardm edemiyecek hale getirmek ve her gelilerinde onlar imha edecek surette hazrlanmak mmkndr. dier taraftan, franszlara dman olan unsurlardan ayn tertibi bizim vcuda getirmemiz de

dnlebilir. fakat bu iin kolay olduunu sanmamalyz. bir iki defa karya bizim tarafmzdan geen eteler derhal imha edilmitir. bu hal bize mukabil tedbirin imknsz olduunu deil hazrlksz hemen yaplverecek bir i olmadn gstermitir. genie mikyasta bir mah faaliyetinin mdafaamz kolaylatracan umuyorum. bir mlhaza esas olarak gzmz nnde durabilir: franszlarn krtleri kullanmak hevesine mukabil, biz araplar iyi muamele ile elde tutabiliriz. 5 - cenup hududunda gerek iftlik gerek kylerin arazisi ikiye taksim edilmi ve br taraftaki araziden trk tebaasnn istifade etmek hakk liden tannm olmas, bugn franszlara msait bir koz halindedir. iftlik sahibini veya kyly her arzusuna rm etmek, fransz zabiti iin kolay bir meseledir. sulanacak veya hasat edilecek dar mevsimde kylye herhangi sebeple gn mklt karmak, mracaatmz zerine sonra mklt kalksa da o kyly bunaltmak iin kfidir. grlyor ki, hudut zerindeki arap unsurlar da franszlar memnun etmek iin muhtatrlar. beylerin irtibatlarnn daha ne kadar zarar verebileceini tasavvur etmek kolaydr. bence bu meseleyi kknden halletmelidir. iki tarafta kalan araziyi ahden tasfiye etmeli ve bizim tebaamza, yaknda bulunan bo araziden taviz vermeliyiz. bir defa hudut, girilip klmas lzumsuz hale gelirse bunda bizim istifademiz her bakmdan geni olacaktr. fransz hududuna ait mahall meseleleri bu tarzda arz etmi oluyorum. yksek icra vekilleri bu grleri doru bulursa, vekiller ayr ayr alacaklardr. fransz hududu gerisinde irtibat yollar da nemli bir meseledir: her eyden evvel mcadelesi ile franszlar yldrm olan mara, antep, urfa mntkasnn ihtiyatan dmelerine veya menfaatle franszlara snmalarna meydan vermemeliyiz. franszlar dman grmek, bu mntaka iin daimi bir gda olmaldr. onun iin mara, antep, birecik, urfa, mardin gibi ehirlerin ihtiyalarna devletin yardm etmesi ve bunlar arasndaki yolun iyi ve emniyette olmas lzmdr. birecik hududa pek yakn ve nehir yata ok geni olduundan, burada bir kpr yaplmas yakn zamanda mmkn grlmyor. muntazam bir (-bak kpr-) nn emin bir yolla imdilik kfi olacan mit ederim. urfann viranehir, mardine, siverek, diyarbekire ve ksa yoldan frat bir kpr ile geerek bir taraftan malatya, br taraftan antebe ayrca balanmas lazmdr. btn bu tedbirler cenup hududunda bizim coraf hkimiyetimizi kat ve huzurlu bir vaziyete kor. bu halde byk siyaset sahasnda franszlarn bizim dostluumuza verecekleri ehemmiyet daha ziyade artar. mardine ait iki mlhazam daha vardr: mardin, 260.000 nfusludur ve hemen hi trk yoktur. ou krt olmak zere, mhim miktarda arap ve daha seyrek olarak gildan (keldan) gibi hristiyan vardr. iyi olan, merkezin ve belki midyat gibi yerlerin trkle hevesli olmalardr. mardin ve midyatta herkesi yeni trk soyadlar ile kaynamaa arzulu buldum. savurda da vaziyet byle idi. hristiyan gildaniler (keldan) alkan, muti ve yerlerinden karlmaktan baka bir kayg iinde deildirler. mardinde i siyasamz bu durumdan mlhem olmak gerektir. burada daha ziyade kuvvetli ve iyi idare ile beraber unsurlar arasnda muvazene, bahusus azlklar hkmete yakn ve scak tutmak yolunu gtmeliyiz. savurdan basbirine giderken rasgeldiim gildan kylerinin yerlerinden karlmamalarn 1. gn. isp.e tebli ettim, mardin vilyetinden karlacak hristiyan veya araplarn yerlerini krtler derhal dolduracaklardr. bu hal bizim iin pek zararldr. dier taraftan, suriyede fransz krt siyasasna kar bu araplar bizim mukabil vastamz olacaklardr. mardine ait dier mlhazam: vilyet merkezinin savura nakli dncesi zerindedir. mardinin ok yokulu bir ehir, suyu az ve hududa yakn olmas, dier taraftan savurun daha ierde, sulak ve mahsuldar bir evrede ve ovadan diyarbekire balanmas sebebleri, il merkezinin deitirilmesi dncesine yer vermitir. mardin, arkn tek imendifer istasyonu

durumunu kaybettikten sonra, zaten fakirlemekte ve dmektedir. il merkezi deiirse sratle dalr ve hudutta bir ky haline gelir. bu durum, fransz nfuzunun mardini de alarak, imale doru yaylmas demektir. bunun iin, devlet kuvveti ile ve il merkezinin menfaatleri ile balanacak halkla, mardini fransz nfuzuna kar bir mcadele istinad olarak tutmak mlhazas, bence btn mlhazalardan stndr. merkez deitirme ihtimali olmadn kesin olarak herkesin bilmesinde fayda grrm. midyata iki defa uradm: mamurca bir arap ehridir. bizim burada bir alaymz var, ehir ve alay susuzluktan muzdariptirler. su getirmek, yz bin lira kadar bir masraf istediini sylediler. buna bir are bulmak lzm olduunu zannederim. mardin vilyeti dhilinde petrol arama ii ile temas ettik. petrol mntkalar hakknda mhendisler bir iki gn bize izahat verdiler. baspirin sondaj 600 metreyi gemitir. burada petrol kmas ya 600 veya 1.000 m. de umuluyor. 600 ihtimali ki zaten zayf grlyordu, artk gemi demektir. 1.000 metreyi 1935 senesi iinde bulmamz muhtemeldir. baspirin sondaj kuyusunun arazi tabakalar gercte ve yeryznde mtalaa olunuyor. mhendis burada bize tafsilt verdi. anlaldna gre, imdilik en mhim petrol havzamz: hasankeyf-siirt-baspirin ve daha arkdr. bu mntkada nerede karsa emniyetle ve hakimiyetle iletebileceimiz kanaatindeyim. mardin vilyeti umum olarak, arkn yeil ve mamur bir ili saylabilir. mardini bitirmeden evvel, unu da syleyeyim ki, nusaybin ve cizre kaza merkezlerinin iyi idaresini ve mthi stmadan kurtarlmasn, siyas bir zaruret grrm. franszlarn hudut boyunda, mamure gsterii siyasasna kar snk ve clz grnmekten saknmak isterim. siirt midyattan siirte, doru bir yoldan ve hendkte dicleyi sal ile geerek geldik. yol acele hazrlanm, tesviyeden ibaretti ve ok sarp, ok tehlikeli gzerghtan geiyordu. mardin ve midyatn doru siirt zerinden imale balanmasnda fayda olduunu zannederim. kn karla kapanmayacan tahmin ediyorum. zaman ile bu yolu bir ose olarak tabi, daha iyi kefolunmu bir gzerghta, vcuda getirmek lzmdr. siirtin ehre ait ve vilyete ait, iki hususiyeti vardr: siirt, trkle hevesli bir arap ehridir. frka merkezimizdir. tccar ve hkmete yakn, muti halk vardr. havas gayet iyi olan siirt, susuz, pis bir trahom merkezidir. arkndan botan ay, garbinden gezer, paor aylar, gr nehirler halinde akarken, siirte su getirmek byk paralara ihtiya gstermektedir. subaylar ve iyarlar bugnk muvasalaszlktan, hastalktan, tozdan ve susuzluktan, gm para srmnden pek muzdariptirler. botandan su ve elektrik getirmek, bir kefe gre 750,000 lira masraf istermi; btn siirt 750.000 lira demez. tala aldan 10-15 gnde yaplan evler nihayet 20 sene dayanrm. ben yle grdm ki, siirtin dousunda veya batsnda yakn bir su bana nakli en doru karar olacaktr. halk, kolayca yeni hkmet merkezine geecek ve ehrini az zamanda yeniden kuracaktr. siirtin douya naklini tercih ederim. som krtle meskn olan siirt vilyetinde balca kuvvetimiz idare merkezlerimiz, memurlarmz ve zabitlerimizdir. bu merkezin ierde bulunmas hululmz kolaylatrr. vilyet olarak, siirt, rnak, eruh, pervari, irvan, garzan, beiri kazalarndan mrekkeptir. bunlarn hepsi krttr. siirt daha arka alnrsa beirinin diyarbekire alnmas dnlecektir. siirt vilyetinde idare merkezlerimiz ok kuvvetli olmaldr. ok kuvvetli idareyi yle hulsa ederim: muktedir idare amirleri; hi bir zaman mnhal yok; memur ve subaylarn evleri ve devlet daireleri yaplm; icabnda konup kaldrlmak zere zel adliye rejimi; hudut tekilt tamam; kfi yol. halkn iine girmek, mutki ve sason gibi, btn siirt vilyetinde nemli itir. halkn iine

behemehal girmeliyiz. imdiki halde halk daha ok kendi aalar elindedir. halkn iine girmek iin buralarda seyyar doktorlar tesirli bir tedbir olarak gz nne almalyz. siirt vilyeti bu gnk halinde en su yznde bulunduumuz bir mntkadr. bitlis bitlise iptida yolundan bitlis ay boyunca geldik. bitlis, vilyet merkezi halinden ktktan sonra, dmee balamtr. imdi halkn midi imendiferin bitlisten gemesidir. halbuki imdiye kadar transit ve ticaret merkezi halinde yaayan bitlis, imendifer geip vana gittikten sonra bu transit merkezliini de kaybedecektir. bitlis, hizan ve mutki arasnda sun olarak daima devlet kuvveti ile vcuda getirilmi bir trk ehri ve merkezidir. yine ancak devlet tedbiri ile bir trk merkezi olarak durabilir. braklrsa, az zamanda bir krt ky haline gelmesi ve bu suretle mutki, hizan, irvan, garzan mntkasnn trke iitecekleri bir yer olmakszn ktle olmalar muhtemeldir. bitlis olmasayd, bizim onu yaratmamz icap edecek idi. bu mlhazann neticesi udur: bitlisi kuvvetli bir merkez olarak bir trk yuvas ve kalesi halinde tutmalyz. bitlis halk, etrafndaki krt mntkaya hull etmee alkndr. onlarn bu hassas trk kltr iin bize bulunmaz bir yardmcdr. etrafndaki bir iki kaza ile bitlis vilyetini sratle iade etmeliyiz. merkezin imar ufak tedbirlerle - evkafn ary imar etmesi, orta mektebin kuvvetli tutulmas, ar ceza mahkemesi, halkevine yardm gibi- ehir canl tutulabilir. imendiferin bitlisten gemesini tercih etmeliyiz. gerek imendifer iilikleri ve iyarlklar gerekse krt ve arap mntkalarnda ufak yerli memurluklar, bitlislilere hasredilebilir. bir yn dokuma merkezi, bir ceviz ziraat ve ticareti merkezi olmas da dnlebilir. elektrik merkezi olarak istidat gstermektedir. eer ufak bir endstri merkezi yapabilirsek, iptida maddelerin toplanma ve pazaryeri olarak bitlis trk kltr etrafa ok messir olacaktr. bu halde bitlis imalden veya cenuptan kltrel veya siyasal yaylmaa kar esasl bir mdafaa noktai istinad kalr. bitlisin tarihi bu vazife iin emniyet vericidir. van bitlisten sonra rahova dzn geerek van gl kenarnda tatvana geldik. evvel rahova dznden bahsetmek isterim: rahova dz, kn kar tipilerinin en iddetli olduu bir sahadr. bu sebeple rahova dz karla kn kesif ve kaln bir tabakada rtlyor. yaz gelinceye kadar van havalisinin ve mu tarafnn bitlisle irtibat kesiktir. rahova dznn k iin mthi bir mani olduu kanaati umumidir ve ok kuvvetlidir, demek ki imal ile cenup arasnda irtibat meselesini rahova dz kenarndan veya dndan esasl olarak aramak zorundayz. demiryolu bitlisten geerek van gl kenarna bu zoru hallederek gelecektir. fakat o zamana kadar ve hatta demiryolu geldikten sonra da bitlisle van gl arasnda ve bitlisle mu arasnda kn kapanmayan bir gzergh bulmalyz. tatvanda srmeneden getirilen muhacirleri ve onlarn evlerini grdm. ilk grte insana iyi tesir yapan bu muhacir ky ikyetilerle doludur. evlerin damna konan kiremitler kar tutmuyor, taban toprak, pencereler muhafazasz ve srmeneliler mhim ksm sanatkr olduklar iin geimlerinden muzdariptirler. karadenizin nfusunu geindirmeyen kalabalk mntkasna bir nefes ve geim yeri olarak dndmz van gl kenarndan ilk yerletirdiimiz srmeneliler, memnun olmazlarsa btn dnce akamete urayacaktr. i. genel inspektrlnden tatvan muhacirleri ile bilhassa megul olmasn rica ettim. tatvanda iki motora binerek ve van glnn cenup kylarn takip ederek vana geldik. van glnn imal kys daha ziyade meskndur. mevcut ehirler umumiyetle trktr. cenup sahili sarp ve yeil dalarn dar ve ksa derelerle yeil eteklerinden ibarettir. eski ermeni kyleri botur. yksek ve karl dalar hizan, mks ve atak krtler ile meskndur. burada imdi geva bir trk ehri olarak yeil ve sulak bir sahada bulunuyor. halk tembel ve fakir bir haldedir.

van iskelesine kar kmaz muhacirlerin ikyetleri ile karlatm. iskeledeki bir byk kye srmeneliler ve irandan gelen trk muhacirleri yerletirilmi; her ikisi hallerinden ok ikyet ettiler. kymetli olan srmenelilerdir. birinci genel inspektrlkten bunlarn halini sratle slah etmesini rica ettim. iskeleden sonra geni bir harabeden getik. harabe duvarlar yn halindedir. duvarlarn aralar bo yahut bahe veya tarladr; duvarlar hep kerpi malzemesiyle bildiimiz eski ehir harabelerinden fark ederler; ileride yeni van ehri yapld vakit onunla gl arasn kaplayan bu kerpi harabesinin temizlenmesi ayrca bir skntl mesele olacaktr. 3 km. kadar sren harabeden getikten sonra yeni vana giriliyor; bitlisin ta binalarn getikten sonra artk ta binalara pek seyrek rast geleceiz. van gl etraf ise kmilen kerpitir. van etrafnda yap gereci ilk mesele olarak gze arpyor. tula, kiremit, kireli har yeniden meydana getirilecek mevzulardr. yz sene dayanan dayanakl kerpilerden bahs olunuyor. bu szlere fazla kymet atfetmedim. vandan itibaren imalin btn karlk mntkasnda en eyi dam malzemesi olarak inko grnyor, ruslar karsta ve sarkamta dik atl, boyal inkolar kullanmlar. dardan tedarik olunan inko bir tarafa braklrsa dz damlar umum manzaray tekil eder. tatvan ve iskeledeki iki muhacir kynde tecrbe edilen kiremitlerde muvaffak olunamamas fena bir balangtr. dam iin eri sathl, dz arduaz kareleri kullanmak tecrbe olunacak bir fikir grnyor. van halk dk, fakir, trahomlu bir tesir yapar. asl vanllardan mhim ksm henz dnmemi. imdiki halk derlemedir. btn halkn midi devletin gsterecei alkadr. ehir olarak vann zel bir surette tetkiki hangi malzeme, nasl pln ile, nerede yeni ehrin kurulaca tespit edilmelidir. sonra devlet daireleri, memur evleri, kltr kurumlar ve ekonomik uzuvlar pln dhilinde meydana getirilmelidir. salam bnyeli iyi bir van ehri arkta cumhuriyetin nemli bir temeli olacaktr. byle bir temel trk hkimiyeti iin her bakmdan lzmdr. van etraf geni, iskn iin msait artlar haizdir. van etraf ok sulaktr. ve halk teden beri sulamaktan istifadeye alktr. muhtelif memba ve akarsulardan harklar yaplarak sulama tekilt, kurulmutur. bu gn bu harklar ok yerde tamire muhtatr. fakat aada syleyeceim gibi tamir masraf azdr. su kanallarnn en eski ve mehuru havasor (avasor kzlsu) cenubundan gelen amram kanaldr. membandan gr bir surette kan su kanalla bugn havasor deresini st bir kprden geiyor ve edremite ve van civarna hal gelebiliyor. dier bir kanal havasor cenubundan geva civarna kadar gidermi. su boldur. gerek amramn, gerek van etrafndaki dier kanallarn tamiri 100 il 150 bin lira tahmin olunuyor. van ve civarnn slahna balarken ilk yaplacak i su kanallarnn tamiridir. van cenubundaki havasor vadisini gezmekten maksadm vakti ile mreffeh ermeni kylleri tarafndan igal olunan yerleri grmekti. bu havali botur. tedricen krtlerle dolmaktadr. bu kadar bo yerlerde irandan, ldrdan ve erivandan gelen pek az muhacirlerin hala ikyeti ve yerleememi bulunduklarn grmek insan meyus eden bir eydir. gevatan evvelce bir iki kelime sylemitim. van civarndaki edremit baheleri hretli bir yer olarak gsteriliyor. amramn bozukluundan sularn yetmedii anlald. mevyalar genel olarak klm, soysuzlamtr. van glnden istifade zerine bir iki ey sylemek isterim: marmara gibi bir denizde kayk ve yelkenli hemen hi grlmez. mkemmel bir irtibat sahas bu gn ie yaramaz bir mani halindedir. van gl iletme idaresinin motorlar i. ve ii. mevki marmara nakliyatndan fazla cret alrlar. iletmenin btn btesini hazine verir. buna mukabil ucuz fiyatla nakliyat yapmak imdiye kadar iletmenin aklna gelmemitir. rmorkrn ii. mevki ksur liraya tamasna mukabil kamyonun bir liraya tadn ercite bana anlattlar. biraz akl ve intizam ile van gl mkemmel bir nakliye sahas olacaktr. van etrafnda bargirde petrol varm. ruslar iletmiler. yerli ihtiya iin olsun tetkik edilmesi lzmdr. atakta kuvvetli bir linyit mntkas varm. imtiyaz verilmek zere imi. yerli imtiyaz sahipleri elinde hi bir istifade vermeyecek olan kmrn tetkik edilmesini ve deeri varsa devlet tarafndan iletilmesini zaruri grrm.

gerek cenup dalar, gerek imal sahilindeki ehirler itibari ile van havalisi de bir ceviz mntkasdr. bana denildiine gre btn hakkri cevizlik imi. meyve ve aa olarak ceviz van iin nemli bir ekonomi mevzuu olabilir. van etrafnda bir mamure kurulmas iin bol sulama imkn, van gl, kmr ve petrol gibi artlar ok mit verici ve tevik edici manzara gsteriyor. iler tanzim olunur ve karadenizliler memnun edilebilirse van etraf kolaylkla geliebilir, iran yakininde byle bir mamur merkezin ve mntkann deeri meydandadr. vandan sonra gl kenarn takip ederek muradiye suyunu (bendimah) getik. ernis kyne geldik. buras iletme idaresinin tersanesi ve merkezidir. tamirhanesi ve bir takm binalar var. burasn esasen muharebe esnasnda ruslar kurmular. ve yukardan buraya bir de dekovil hatt getiriyorlarm. geri limandr, fakat btn gl iin en sapa yerdedir. biz vann kn kapanmayacak surette muvasalasn cenuptan dndmz iin ve van civarna demiryolu en abuk olarak yine cenuptan gelecei iin tersanenin henz iptida halde iken tatvan civarna naklolunmas mnasiptir. mnasip bir liman bulunacan mit ediyorum. ben getiim zaman, yani 11 temmuz 935 gn bir mlkiye mfettii ernisin hesaplarna bakyordu. mfettiin kanaati nereye varrsa varsn idarenin yeni bir zihniyetle, modern bir surette iktisat veya nafa vekleti tarafndan iletilmesi icap edecektir. erci trk ehrinde bir ka saat kaldm. krt isyannda ehri mdafaa eden halkn kahramanlk hikyelerini heyecanla dinledim. ehir iinde, saylabilecek ciddi ve iki gn devam eden muharebeyi halk byk bir cesaretle ve muzafferiyetle bitirmitir. adilcevaz nahiyesi bahelik irin bir trk kasabasdr. bu gece ahlatta yattk. ahlat ok iittiim hatralarna gre bana daha eksik bir tesir yapt. fakat bu havaliye gre yine irin esasl bir trk ehridir. van etrafndaki trk kasabalar hep mektep isterler. erci ilk mektebi fena idi. adilcevaz mektebi ise daha fena idi. eksikler husus idarelerin yalnz eksii grmesiyle giderilebilecek eylerdi. mesel sralar kfi olmadndan ocuklarn gidememesi gibi sebepleri bana sylediler. btn trk kasabalar etraflarna trk muhacirleri getirilmesini isterler. umman iinde kalm gibi, trk sitelerinin boluktan ve yalnzlktan rknt hissettikleri sezilir. dikkate deeri vardr ki halk trk muhacirleri isterken yeni geleceklerin yeni ziraat usullerini kendilerine rnek vererek reteceklerinden mitlidirler. iftilii fena yaptklarn, hatta kfi derecede alkan olmadklarn szlanarak anlatrlar. alt aydan fazla karla kapal, muvasalasz ve isiz yaay, yaay olmadn anlamlardr. memurlarmzn sk deimesi ve uzun mddet mhim vazifelerin mnhal kalmas, van vilyetinde gze arpan bir gerilik gsterir. ben vanda iken erci kaymakam veklet ediyordu. cumhuriyetten beri bir sayya gre 13. olan vali yeni gelmi bulunuyordu. vanda yaptmz btn i bir cadde zerinde bir ka dkkndan ibarettir. 13 valinin her biri bir program gtm ve her birinin program dierinden ayr olmutur. seyahatim esnasnda erci ve adilcevaz gibi imal kasabalarnda yirmi gnden beri iskele yapldn sylediler. van gl balk noktai nazarndan da alkaya deerlidir. meyve yeri saylan erci, adilcevaz ve ahlatta meyveler dejeneredir. cevizler daha canldr. hatta ceviz marangozluunun olduka iptida mblesi, sandalyesini grdk. ahlatta bildiimiz zahireden baka az miktarda patates yetiiyor. burada ziraat malmatn kaymakamn tavsiyesi ile ziraat odas reisinden aldm. gl vapurlar ahlatta hi uramazm. ahlattan sonra tekrar rahova dznden geerek mu ovasna girdik. geni ve bo ovadan mua vardk. mu drt bin nfuslu ufak ve iptida bir kasaba. hkmet kona yarm. vilyet merkezi olarak yeni canlanyor ve mitle bekliyor. topra ok mmbit olmakla hretli olan bir buuk milyon dnmlk mu ovasnn ermeni kyleri bo -tedricen krtlerle dolmakta- ovann urasnda burasnda sazlklar artmakta.

mu ovas iskn ihtiyacn ak gsterir. umum mlhazatm arasnda iskn ilerinden bahsedeceim. ben bu ovada sulama usul grmedim. muratn bu bakmdan ne kadar ie yarayacan tetkik etmek lzmdr. bu ova geni mikyasta iyi cinsten hayvan yetitirme evresi olabilir. herhalde uzun mddet bo kalmayacaktr. krtler yava yava dolduracaklardr. misal olarak eblbahar yaknndaki sironik kynde ( byk, eski bir ermeni ky) mutkilileri yerlemi buldum. bunlar karlacaklarndan endiededirler. yerlemi olanlarn karlma teebbslerinde zarardan baka bir netice grmediim iin dokunulmamas fikrinde olduumu genel inspektre syledim. mu imdi arkn byk bir vilyetidir. bitlis, mutki, sason, solhan, apakur, gen, varto, bulank, bingl kazalarndan mrekkeptir. kendisinin bir tarafla kn kapanmayan irtibat yok. ve kendisi ile kazalarn irtibatlar uzak ve fena. kazalarn zaten bir ihtiyalarn temin etmez. bitlis vilyetinin tekili ve yeni muvasala pln ile mu tekilt yeniden deiikliklere urayacaktr. mutan sonra eblbahar deresine girecek ksur dalar eteine geldik ve bunu aarak murat mailesine getik bulanka vardk. yol pek fena idi. bulank bir kaza merkezidir. yeniden bir trk ehri olarak kurulmas dnlm, her taraftan ele geen muhacirler yerletirilmee allm. bu gn yaygara, sefalet ve ikyet iinde bulunan 1500 kadar nfus olduka mmbit ve sulak bir arazide didinip durmaktadr. birbirinden be sene farkla gelmi tabaka muhacir var. ldrllar, ahlkelekliler, erivanllar vs. hemen hepsi hallerinden ve hkmet memurlarndan ikyeti. iki seneden beri orada bulunan kaymakam asabi, namuskrane i grdn anlatyor. ve kendisine gelen paray muntazam ve nizama gre datmaktan hesap vereceini sylyor. halk dkn, feryatl. henz arazileri ml olmam. ayrlklar fena taksim edilmi. ikyet ederler. gen kaymakam da iinde hkrarak alar. ite bulank iin dnlen yeni bir trk ehri fikrinin bu gnk gerek durumu budur. genel ispekter bulankla ciddi olarak megul olmak iin daha ben orada iken tertip almaa balad. bulanktan sonra malazgirtten getik. bu kadar bitkin ve fena yer glkle tasavvur edilebilir. hlbuki burann da yeni ve temiz bir trk ehri olarak kurulmas bizim iin pek kymetli olacaktr. malazgirtten sonra be gnden beri drt tarafmzda ufkumuzun balca hameti olan sphan da manzarasndan ayrlyoruz. imdi susuz katavin ktlesini can skacak kadar uzun mddet dolaacaz. yolda patnostan, kr hseyin paann saltanat merkezinden getik. karakseye doru vardk. haydaranllarn patnos etrafnda van glnn btn imalinde geni mikyasta kurduklar hamidiye saltanat tarihlere karm. imdi bu havali bizim tedbirlerimize ve tasavvurlarmza olgun ve balmumu kadar uysal bir hale gelmitir. tedbirlerimizi tayin ve ne kadar yava da olsa muntazam olarak tatbik etmek kfidir. ismet innnn ark seyahati raporu [1935]-2 mu vilyetinden karakse yani ar vilyetine gei daha kylerin sahasnda gze arpyor. kyler daha ok ekilmi; karakse (ar) mu vilyetinden karakse yani ar vilyetine gei daha kylerin sahasnda gze arpyor. kyler daha ok ekilmi; her tarafta biilmi ot demetleri; muharebelerden daha az sarslm; adeta daha mtemadiyen krt halk. karakse vilyetine girildiinden itibaren svari frkasnn heybeti ve prestiji hissedilir. karaksenin kendisi insana harabe ortasnda ilk mamure tesiri yapar. son zamanlarda bu havalide inkiaf etmi olan balca yerdir. asker binalar ehri toplam gibidir. frka karargh diyarbekirden beri rast geldiimiz ilk betonarme binadr ve gzel binadr. sylediklerine gre yardmla ve 5.000 lira masrafla km olan bu bina ayni zamanda subay yurdu ve subay oteli gibidir. arkadalar burada rahata misafir kaldlar. ehinahn seyahatinden kalan karyolalarn

makbule getii anlalyor. karakse hkmete yakn bir krt ehridir. halk trkle hevesli ve mutludur. bazlarna gre zahiri ve hilekrane olan bu trklk yaknl bence kazanlm: mesafe ve tevik olunacak bir durumdur. karaksede hkmet daireleri fenadr. subay ve iyarlara ev temin etmek lzmdr. bunlar inanlmayacak kadar az masrafla yaplabiliyor. btn subay ve iyarlar iin 20.000 lira yetecek ve bununla galiba krk ev yapacaklar. bu paray gelecek sene bulacaz. bir svari alayn klaya karmak iin 10.000 lira istediler. bunu m. m. vekletinden temin ettik. her ikisi iin lzm olan kereste smarland. svari frkasnn topu taburu iin kla yaplm. hlasa az masrafla karakse bu havaliye gre temiz bir devlet merkezi haline gelir ve bundan madd ve manev istifademiz byk olur. frka kumandannn sivil idare ile geimsizlii hakknda bir iki seneden beri kulaklarm dolduran vaziyet hakknda yerinde malmat edinmee altm. frkas ile ok megul muhitte nfuzlu ve gsterii sever olan frka kumandan hakkndaki haberler daha ziyade hasudane ve maatteessf garazkranedir. kumandann almas takdir ve tevik olunacak mahiyettedir. svari spor ve talimleri ve asker bakm iin karaksede bana gsterilen eyleri istanbulda, ankarada ve izmirde her kta gsteremez. halkn gz nnde yaplan bu talimler ve asker sporlar yalnz manzaras ile devletin kudret ve hakimiyetini salamlatrmaa ok tedbirden fazla yaramaktadr. dikkate deer ki erat yerli ve hatta karakse vilyeti halkdr. elekirtli veya diyadinli neferin orta anadolu neferi haline geldiini grmek ok mit verici bir eydir. bu neferlere krt kyleri iinde de rast geldim. askerden geldikleri ve trkle sndklar besbelli idi. karaksede iran transit yolu iiyle megul olmaa baladm. bunu bir btn olarak ayr bir faslda anlatacam. iran hududu karakseden diyadin ve bayazt zerinden kzldizeye gittik. yol bu gnk hali ile de istifadeye elverilidir. esasl ose bir taraftan yaplrken yolun sert olan tabiat ilemee msaittir. yalnz, eyhli gl ayaklarnn ovas tarla yolu halindedir ki yal havada otomobil geemeyecek. kzldizeye veya grcbulaka kadar olan transit yolu en evvel yaplmak zaruridir. kzldize bizim bunca senelik balca gmrk merkezimiz. pek iptida ve himmetsizdir. kzldize kylleri maktu verginin arlndan ve ev adedi katka bu verginin daha ziyade arlatndan avaz avaz baryorlar. maktu vergi her vilyette halkn mtemadi hicreti ve memleketin mtemadiyen harap olmas iin ok messirdir. kzldizeden sonra bayazta urayarak grcbulaka ve iran hududunun tam stne geldik. ar dalarnn karsndayz. 1930 ar harekt ve hudut tashihi vaziyetlerini gryoruz. bu gn leyi grcbulak gerisindeki srbahanda byk ar cmudiyelerinin karsnda geirdik. srbahan, da livasnn bir alay garnizonudur. 5 il 10 kmesli olan asl srbahandan ayr bir asker ehir kurulmu. mektep yaplmaktadr. subaylar aileleri ile beraber burada otururlar. her ev 30 ila 50 liraya karlarak bu havaliye gre temiz bir merkez kurulmutur. bir az daha esasl yardm edersek hem subaylarn hali daha kolay olur, hem de havali iin bir medeniyet merkezi meydana gelir. subay ocuklarnn neeli grltleri ve oyunlar iinde bir ka saat geirdik zabitlerin kk ocuklarndan grcbulak, bulakba, aybey dallar hakknda malmat dinlemek insana heyecan veren bir eydir. subay ocuklar alt yandan itibaren devletin hudutlarn beklemee almaktadrlar. transit gmrk merkezinin nakli, hudut karakollar ve hudut kumandanlarnn nakil vastalar hakknda ayrca tafsilt yereceim. srbahann gmrk merkezi, nahiye ve telgraf merkezi olmas her maksada iyi gelecektir. srbahandan sonra engel geidinden geerek idr ovasna indik. engel geidi srtlarna trmanmaa balarken yol dzeliyor, eski rus yolu zerinden idra gidiliyor. karakse piltosu trkiyenin en souk ve bu gn en mahrum mntkasdr, denilebilir. sebze ve meyvenin erzurumdan geldiini zikretmek kf fikir verir. vastaszlktan idrdan istifadeleri pek

mahduttur. iran hududundan karakseye kadar ruslarn yapm olduu 1,07 m. geniliindeki demiryolunun bugn izleri grlyor, raylar kalkm, istasyonlar atlm bir haldedir. bunu kim yapm ve niin yapm, anlamak mmkn olmad. bir iki sene sonra erzuruma varrsak bu demiryolunu tekrar yapmak mecburiyeti bize bir ok masraf beyhude yaptracaktr. buraya kadar. i. genel inspektrlk mntkas bitmi olacaktr. ar vilyeti iran transiti esasen i. genel inspektrlkle alkadar deildir. bu mevzular erzurum ve trabzon ileri ile btn tekil eder. onun iin ilk frsatta ar vilayetini i. genel inspektrlkten ayrmak lzmdr. hakkri hakknda da bir iki sz sylemek isterim vilyetin yeniden tekili kendisini bize zorla ispat etmitir, denilebilir. imdilik vali muavinlii eklinde idare ediyoruz. hakkride eksiimiz gerek vanla ve bilhassa siirt ile muvasalaszlktr. bunlar yakn bir zamanda halletmemiz. irak hududunda karakollar ve hakkarinin devlet merkezlerinde daireler ve meskenler beraber dnlmelidir. kars idra geldiimiz vakit kars vilyetine girmi olduk. tekiltn son deimesinde idr, ardan alnarak karsa verildii iin. bulunduumuz temmuz ortasnda idr, diyarbekirden scak, bilhassa ok sinekli idi. oktan beri grmediim kalabalk, canl ye grltl bir muhite girmitim. subaylar, aileleri ve ocuklar evrenin en yksek dekorunu tekil ediyorlard. her yerde, subay hem cumhuriyetin, hem trk medeniyetinin en temiz rneidir. idr geni bir ovann ortasnda; ova bir buuk milyon dnm kadar tahmin olunuyor. toprak bereketli. halk denebilir ki esas olarak sulama ile tarm yapar. idr ovas her eit zahireden baka pirin ve pamuk yetitirir. pamuu adanann kozasndan daha iyi cinste ve daha ar pahadadr. herkes bilhassa subay ve iyarlarmz stmadan pek muzdariptirler. idrn dertleri iskn ve sulama ileridir. idrda tabaka halkla grtm. yerlileri su istiyorlar. bunlardan bir ksm arazilerinin henz tapusu olmamasndan veya arazilerinin deitirilmesi ihtimalinden korkudadrlar. muhacir denilen bir tabaka var ki bunlar geleli seneler olduu halde arazileri kat olarak kendilerine verilmemitir. bir de ar harekt esnasnda o mntkadan srlen krt kylleri vardr. yerli halkn ve trk muhacirlerin iskn tezebzb arasnda bu krtler en verimli bo ermeni kylerine yerlemiler. ovaya ve bol mahsule almlar. imdi yerlerinden karlmamak ve oturduklar yerlerin tapusunu almaktan baka istekleri yoktur. idrda kimsenin yerinden oynatlmasna ne lzum, ne de imkn var. trkleri verimli topraktan nereye gndereceiz? hudut zerinde bulunan yerleri derhal krtlerle dolacak. ardan muvakkaten gelen krtleri de bir yere gnderemeyiz. temeddn edip sknet bulmu olmalar kfi bir krdr. idr ovasnda alan halkn iskn ilerinin trl mevzular ile bihuzur olmasna acele nihayet vermeliyiz. bu, ancak doru, salahiyetli bir heyetin almasiyle mmkn olacaktr. idr ovasnn dier byk meselesi de aras nehrinden sulama iidir. aras nehrinin yar suyu ahden bize aittir. biz bu yar sudan iptida harklarla istifade etmee alyoruz. ruslar aras zerindeki bentten byk bir kanala su alyorlar ve bu kanaldan ovay suluyorlar. ayn tertip bizim tarafta olmad iin halk pek szlanyor. karakaledeki serdarabad barajn trkiye ve rusya topranda ermeni bavekil muavini ve ziraat nazr ve iletme mhendisleri ile beraber tetkik ettik. bent, her iki memleket hesabna yaplm; kendi hesabmz borlu bulunuyoruz. bendin rus tarafnda su alacak ve boaltacak kapaklar yaplmtr. bu kapak tertibat ve bir ana kanal bizim tarafta yoktur. bunlar yapmak ne kadar para demek olduunu tahmin edecek bir istinat malmat bulamadm. kapaklar iin yetmi; seksen bin liradan bahsettiler. kanalla beraber hepsi bir iki yz bin lira iindedir. bu

masraflar dnm bana bir sulama creti alarak halka detmek mmkndr. bu halde i, ziraat bankas ile bir mal ve taahht tertibine taallk ediyor denebilir. asl mesele inay hangi mhendisin, hangi malzeme ile yapabileceidir. suyun doru taksim olunmas gibi nazik bir hudut meselesini ruslarla beraber halletmekte isabet ederiz zannederim. zaten imento, demir malzemesi ancak rusyadan alnabilir. aras kanalnn yaplmas bizim yalnz iktisad menfaatimiz deil, halka kar siyas vazifemizdir. meseleye acele temas etmek zorundayz. hudut zerinde her yerde kar tarafla msavi eraitte olmak devletimiz iin mhim bir siyas mevzudur. ufak masraflar ve dikkatlerle bunun temini mkl deildir. fakat ok ihmal vardr. bu mlhazay kanal iin deil, her ey iin sylyorum. idrda stma mcadelesi yapabilsek, prestijimiz ve kuvvetimiz ok artacaktr. idrn mahsuln deerlendirmek mtala olunacak bir mevzudur. sebze ve meyve iin bu, bilhassa irtibat yollar meselesidir. idrn yollar imale dorudur. kazman zerinden ve kazmanla beraber erzurum yoluna kn kapanmayan bir irtibat aramak lzmdr. arktaki ev tezghlarna malzeme yetitirmek zere idrda bir kk iplik fabrikas da dnlebilir. bu tedbir pamuu rus fiyatndan kurtarr ve ok deerlendirebilir. idrda yeni muhacirleri iskn edecek devlete ait arazi karlabilir. idrdan sonra hl ie yarar halde bulunan eski rus yollarn takip ederek tuzluca kaza merkezinden getik ve kazmana geldik. bir svari livamz gzel garnizonlarna yerlemi kazman bahelik ve meyvelik bir yer. bunlarn da istedii erzurum yoluyla balanmaktr. kazmandan sonra ge vakit sarkama geldik mamurluu hretli olan selim ky harap ve berbat bir halde. buradan da iskn belsnn getii anlald. sarkam bir avrupa ehri manzarasyla bizi karlad dnyann her tarafnda nadir bulunan garnizon binalar yava yava kmek yolundadr. ift camlar artk tek kanat olmu; deme ve kaplamalar yerinden oynamaa balam. damlar her taraftan aknt vermektedir. sarkam ormanlar bir grte anlalacak kadar klmtr. hlbuki sarkam, bayndrln koruyarak ana vatan imendiferlerine baladmz gn buras btn memleket iin deeri bulunmaz bir toplanma yeri olacaktr. bundan, on sene sonra sarkam ordughna asker olarak dahi ihtiyacmz olacan zannediyorum. sarkamn binalarn kurtarmak iki tedbire bakar: birisi bu binalardan ikamet iin aldmz paray -be bin lira kadar tutuyormubakmna hasretmek ve garnizon komutann bu binalarn bakmndan mesul tutmak. ikinci tedbir: iki sene iinde bir iki yz bin lira sarf ederek binalar elden geirmektir. ruslarn bol fransz istikrazlarna dayanarak vcuda getirdikleri bu ordugh bu kadar az masrafla henz kurtarlabilecek bir haldedir. sarkamn ormanlar, muntazam bir program altnda yaknda iddetli bir kontrolle kurtarlabilir. karsa erzurumdan tortum-oltu-gle yolu ile imalden girdim. eski hududa kadar olan ksmn yollar hal iptida haldedir. kprler ya fena, ya hi yoktur. oltu yaknndan itibaren eski rus osesi balar ve ileride gzel ormanlk iinde devam eder. orman iine yerlemi avundur ky bu ormanlar kyasya tahrip ile meguldr. bu civarda en mhim mesele, balkaya ve civarndaki kmr ocaklardr. ruslar zamannda karstan buraya kadar dekovil varm ve bu ocaklar ruslar ekilinciye kadar iletilmitir. bu kmr ocaklar gerek kars iin ve bilhassa erzurum iin hayat bir ihtiyatr. karakse, erzurum ve kars havalisi resm olarak bugn tezee istinat etmektedir. ordu ve devlet daireleri cinsini ve evsafn tayin ederek artnamelerle tezek kontrat yapmaktadrlar. kars ve erzurumu kmre kavuturmak iin biz tedbirlerimizi tamamlayancya kadar rusyadan kmr ve kok ithalini dahi dnmeliyiz mtalasndaym. karsta snmak ok zor meseledir. ok ikyet iittim. para yetimiyor. ve tezek stmyor. gle civarnda karsn mehur sr rneklerini grdm. tereddiye yz tutmutur. asl ackl olan, sene evvelki iddetli soukta otsuzluktan yardan fazlasnn mahvolmasdr. yer yer hayvan beslemek darlna kar bazan tedbir alyoruz. gle hayvanlarnn bu kadar byk zayiatna

kar tedbir alamam olduumuzdan pek muzdarip oldum. kars peynirlerini yapan bir kye (boatepe) uradk. kaar ve grayiyer gsterdiler. balkan kaarna rekabet edemiyorlarm. graviyerleri iyi imi. bunlarn dertleri, letlerinin eksik ve meralarnn dar olmasdr. 93ten evvelki tapularla yeni bir tredi nesil yetiiyor ki kylerin arazisini ve devletin ormanlarn mahkemelerden kolayn bularak koparp almaktadrlar. kars vilyetinde 900 kilometre kadar ruslardan kalma oseler vardr. bu oselerin btn muhafaza ve tamir istasyonlar haraptr. bunlar hep ayn tipte kaln ta binalardr ki bu gn yalnz duvarlar mevcuttur. yollar bugn dahi en iyi yollarmzdan saylabilir. hepsinin balast hal yerinde. tamir talar yannda. kprler tamam ve korkuluklar henz kmilen mahvolmamtr. en ziyade mteessir olduum, tahrip illetinin kpr demirlerine musallat olmasdr. kprlerin krgir korkuluklar iindeki demir ksmlar aktan aa sklmektedir. ilbay, kim bilir ne zamandan beri devam eden bu fenal burada halkn bir deti olarak bana izah etti. kars vilyeti kadar mamur yerimiz az idi. kars vilyeti gibi ok senelerden beri sistematik bir surette fena idare edilmi ye her bakmdan gerilemi bir muhit grmedim. halkn ahvali ruhiyesi er ge bu havaliyi gzmzden kardmz mahiyetinde olursa buna amamalyz. kars ve erzurum vilyetlerini en ok muzdarip eden bir sebep de kn karsla erzurum arasndaki dekovil hattnn ilememesi veya ie yarayacak surette ilememesidir. bizim imendifer idarelerimiz bu dekovili iletmee bir trl iltifat etmediler. senelerden beri imendifer idaremiz bu hattn iletilmesinden vazgeilmesini teklif eder ve biz reddederiz. yle grdm ki bu hattn ilememesini filen emri vaki haline getirmek iin hat kasten ihmal edilmitir. u kadar seneden beri hattn aa traversleri bir defa tamir grmezse, tiren yolda giderken engel ile vagon zerinden eya arlp alnabilirse ve kn balca tipi yerlerine ruslar tarafndan yaplm olan aa kar siperlikleri idare tarafndan sklp kaldrlm ise ve en nihayet btn btesi devlet tarafndan kapanan bir idare otomobil ve arabalardan ok pahal nakliye creti isterse baka trl hkm vermek mmkn deildir. hlbuki bu hattn ilememesi kars ve erzurumu maddeten ve manen ok sarsmaktadr. gn geirmeden yapacamz i, bu hatt istanbul-ankara hatt gibi yaz k iler hale getirmektir. kars vilyetinin byk bir iktisad ve siyas derdi, mahsul fiyatnn rus insafna bal olmasdr. bu yalnz tek mahre meselesi deil, rus ticaret mmessillerinin baz tccarla kombinezonu neticesidir. hem mukabil tekilt ile uramal, hem baka are aramalyz. karsta da iskn ve arazi talebi, mera taksimi meseleleri pek oktur. ve halk ok ikyetidir. kars kalesini ve garnizon binalarn da grdm. bunlar az masrafla ti iin muhafaza edebilmek lzm olduu zannndaym. kars ve artvini bir an evvel soyup tahrip etmek fikrinde deil, btn kuvvetimizle son na kadar muhafaza etmek kararnda olduumuza ieriyi ve dary kesin olarak inandrmak mecburiyetindeyiz. ardahan karsn ayn dertlerini tar. fena bir kaymakamn ayya ve vazife bilmez mevcudiyeti son senelerde burasn btn memurlarn, hatta orduya da sirayet ederek birbirleriyle uramalar ekline sokmutur, btn bu memurlar deitirilmitir. orman tahribat, ormanlk yamas akllara durgunluk verecek kadar ak ve cesuranedir. ardahanla kars vilyeti hikyesi bitiyor. karsta iyi ey olarak koum at yetitirme istidad ve yetitiriciler bulunduunu zikretmeliyim. karsla arpaay arasnda aalar ve zohrap kyleri bu yerlerdir. aalar bir trk ky, at merakls, at yetitiricisi. zohrap bir malakan ky. ruslara gitmeyerek trl mklt iinde bizde kalmlar. ziraat, temizlik, hayvan bakm ve kn arabaclk ve kzaklk sayesinde pek dar arazileri ile mreffehen yayorlar. malakan denilen rus at rkn tutuyorlar. bu rk bizim uzun yayladan daha csseli, daha mtenasip ve ok kan sahibidir. her iki ky ksraklara ardene gibi en ar koum aygrn ekebiliyorlar. bu kyler bizim senelerden beri yetitirmee altmz koum at cinsinin temelini tekil edebilirler.

btn karsa, erzuruma, mu ovasna bu cins yaylabilir. memleketin istifadesi hesapszdr. tedbirler sadedir. ierden dardan satn aldmz ordu koum atlarnn bir ksmn buralardan muntazaman almak, bunlara kfi mera ve arazi temin etmek, bunlar civardaki erir aalarn tasallutundan kurtarmaktr. kars baytar mdr nadir grdm idealist memurlardan biridir ki bu at yetitiriciliini elinden geldii kadar himaye etmee almaktadr, ilk tedbirlere yerinde tevessl ettim. program halinde bu atlarn remesini takip etmemiz lzmdr. artvin ardahandan sonra yeni almakta olan bir gzerghtan artvine doru yola ktk. dikkate deeri vardr ki kars vilyeti dhilinde bu kadar yol yapm olan ruslar ardahan ile artvini balamamlardr. artvin oruh nehri ile ve bir ose ile batuma bal kalm. mntka bu vaziyetinde ve hopada bizim elimizde olduundan bal bana asker ehemmiyetten ve iktisad mahreten mahrum grlm olacaktr. hlbuki imdi artvin bizim iin hopaya merbut ve hudutta bulunan dier trk kazalar ile bir iktisad ve siyas balca mntka halindedir. sahille irtibat henz tamam deildir. karsla irtibat, kars denize en ksa yoldan balar. asker ihtiyac yusufeli zerinden erzuruma balanmasn icap ettirir. ardahandan alan yeni gzergh yalnzam silsilesini kyor ve iniyor. tasavvur olunabilecek en sarp ve tehlikeli yamalardan ve sk ormanlardan geiyor. bu yoldan gemek ok pitoresk bir temaa ve ok heyecanl bir uurum sporu yapmak demektir. en zor imendifer gzerghlarndan daha mulk fenn artlar tayan bu yol, bir mhendisin kefine ve plnna dayanmakszn orta tahsilli fen memurlarnn himmetiyle yaplmaktadr. imdilik bu gzergh emniyet verecek derecede genileterek ve kavislerini dzelterek en tehlikeli yerlere korkuluk yaparak sratli sefere temin etmelidir, ilk ve acele i budur. dier taraftan esasl bir keifle yolun kfi eklini tespit etmeli ve masraflar ona gre yaparak kars-hopay balamaldr. emin bir yol olursa btn memleket bu yoldan gemekten zevk alacaktr. yalnzam atktan sonra ilk durak yeri kutulhanda kyllerle konutum. arazi ve bina kymetlerinin yksek takdirinden, birbirinden geen sularn iyi tevzi olunmadndan, saym vergisinden szlandlar. metruk arazinin tevzi edilmesini dilediler. evvelce ileyen bakr madenlerinin tekrar iletilmesini yalvardlar. mektep, doktor, frengi mcadelesi istediler. kalabalk nfusun dar arazide sknt ektiinden muzdariptirler. bir gn evvel posof kazallar ardahana gelerek kendilerinden on bin kadar nfusun baka yere, erzincan ovasna naklini istemilerdi. yanmda bulunan oruh valisi kutulhanda halkn istediklerini benimle beraber rendi. su ikyetlerinin tanzimi, takdiri kymet hatalar gibi kolaylkla ve yerinde baarlacak meseleleri rendikten sonra uramaa vakit bulamayarak denizliye gitmitir. artvin imdi bir kaza merkezidir. artvin mntkasna girdiinden itibaren insan burann rizeden idare olunamayacana derhal kani olur. hlbuki artvin, avat, ardno, borka mntkalarnn yerinde ve dikkatle idaresi ok nemlidir. artvin mntkasna malik olmak bir devlet iin nimettir ve zenginliktir. sratle artvin vilyetini iade etmek mecburiyetindeyiz mtalasndaym. artvinden sonra vakti ile ilemi olan kvartshane ve murgul bakr merkezlerini grdm. kvartshaneyi almanlar ve murgulu ingilizler iletmi. her ikisi ruslardan imtiyaz alm ve o zaman iletmee balamlar. kvartshaneye 4-5 milyon lira, murgula 22 milyon lira sarf olunduunu tahmin ediyorlar. kvartshane bugn 4-5 yz bin lira bir masrafla tekrar ileyecek halde grnyor. bunu iletmek bizim iin ok kymetlidir. halk geim bulacak ve bir maden kazanacaz. bugnk tesisat bir daha meydana getirmek gn getike g olacaktr. akan damlarn tamirini maliyeden, madenin iletilmek bakmndan derhal kefini ekonomiden rica ettim. anladma gre bunun mlkiyeti henz hallolunmamtr. bu muameleyi de sratle bir karara balamak icap eder. kvartshaneyi etibank eli ile ve bir ka ay iinde iletmee amak ekonomimiz iin bir muvaffakiyet olacaktr.

murgulun hali anlatlmaz bir trajedidir. bugn artk hi bir ie yaramayan bir enkaz yn halindedir. 22 milyonluk servetten meydanda olan tula bacalar ve baz duvarlardr. burasn evvel vehib paa skmee balam; sonra grcler tahrip etmee almlar. ondan sonra demir yamas asl tahribat yapm. malmdr mzayede ile hurda demir satar; tahsildar iki yz ton hurda demir satn alr ve istanbul pazarnda iki bin ton paralanm makine enkaz hurda demir olarak satlrm. nfuzlu adamlar bu marifeti senelerce yapmlar. bizim devrimizde bu eylerin olabilmesi insann kann dondurmaktadr. murgulun tekrar nasl istifade edilebilir bir ekli hakknda hi bir fikir dnemedim. bundan sonra yeni yaplan 36 km.lik borka-hopa yolundan kyya indik. bu yol bugn en iyi bir yolumuz saylyor. korkuluklar ikmal edilmee muhtatr. inas senelerce srd ve yedi yz ksur bin liraya mal oldu. bir ok masrafn fazla ve ar olduu syleniyor. zaten kilometresine 20 bin liraya yakn para verilmesi fazla pahal olduunun delilidir. bununla beraber yolun yaplm olmas bir iyiliktir. imdi bu yolu ayn halde, fakat makul masrafla ardahana ulatrmak iin alacaz. erzurum erzurum bu sefer btn arkta grdm merkezlerin en fena halde olanlarndan biri ve vilyet olarak en az himmet edilmiidir. trahom ve sifilis vilyeti tahrip etmektedir. erzurumun asayii bile cidd bir ilgi grmemitir. sudan ve elektrikten mahrum olan erzurumun tozlar en ar zehirler mahiyetindedir. bu artlar altnda erzurum henz iskn edilmekte ise bunu havasnn iyiliine ve uzun k devrinin mikroplarla mcadele etmesine vermelidir. her trl kmr istihlkinden kam olan erzurumda byk bir garnizon, tezekten hayat ve hararet beklemektedir. erzuruma sarf edilen devletin trl ekilde imar paralar hep israfldr. senelerdir byk muallim mektebi bitmiyor. imdi, izmire elverili olan plnn erzuruma uydurulmasna allyor. erzurumun etrafla muvasalas tabiatn ve bizim idaremizin neticesi olarak bugn henz yoktur denilebilir. kn arkla ve trabzonla kesiktir. erzincan yolu hi el grmemi bir halde ancak yazn glkle ie yaramaktadr. karsla demiryolu irtibatnn kn kesilmesi iin her ey yaplmtr. tortum zerinden oltuya giden yol iptidaidir. drt seneden beri ispir yolu ile uralyormu. her sene gzergh deimi henz meydanda eser yoktur. senelerden beri erzurumun yollar zerinde hi allmamtr. hasankalede yedi sekiz sene evvel balanan yat mektebi binalar drt duvar halindedir. nasl ve ne hizmet iin bitirilmesinde herkes akndr. tercanda mektep olarak bitirilen koca binann mektebi ve btn hkmeti iine ald halde stlmas mmkn olmamaktadr. bu binada her trl bilgiden ve fenden mahrum olarak yz bin liraya yakn paraya mal olmutur. pasinler ovasnn sk meskn kylerinde canllk vardr. akale grdm yerlerin en fakirlerindendir. tercan, dersimlilerin aya altnda ok anlayl bir halk olarak senelerden beri cumhuriyet hkmetini aramaktadr. ben getiim zaman tercan bir seneden beri 1328de erzurum yolunu grm tortumlu bir tahrirat ktibinin elinde idi. giden vali drt sene zarfnda tercan ancak bir gece grebilmitir. erzurumun imdiki valisinin selefleri yedi sekiz seneden beri ihmal, vazifesiz ve cehaletle erzurumu idare etmilerdir. van, kars ve erzurum en ok ihmal grm yerlerimizdir. eer erzurumun balca bir medeniyet, kuvvet ve kltr merkezimiz olmasn iltizam edersek bunu ancak devlet kuvveti ile, sebatla alarak gerinleyebiliriz. erzurumu balca bir merkez haline getirmek bizim iin tereddt kabul etmiyecek bir vazifedir. byle olunca erzurum ehrinin ilerini de esaslar kurulup yoluna konulunciye kadar devlet yardmi ile yapabiliriz. ilk iler: pln, su tesisat ve yap malzemesidir. memurlarna ve subaylarna mesken teminine almak messir ve zarur bir tedbirdir. erzurumun demiryolu ile bir an evvel balanmas balca kurtulu ve kuvvet aresidir.

erzincanda imendifer mhendisi ile almamdan 1936da erzurumda inaata balamak ve 1938de erzincanla erzurumu ayn zamanda balamak mmkn olacan grdk. transit yolunun muntazam servisle almas, sarkam hattnn muntazam ilemesi, erzurumun oltu, artvin ve ispire balanmas, hns-mu irtibat, erzincan yolunun slah gerekletirilmelidir. erzurum iin kmr yakmak imkn balca medeniyet ve terakki unsuru olacaktr. etrafta buna imkn vardr. ehemmiyet vererek tahakkuk ettirmee almaldr. erzurumda halkevi binas ve tekilt yardma muhtatr. erzurum kalesi ile biraz megul oldum. yz elliyi geen rus toplar kn alt aydan fazla kar altnda olduu gibi braklmakta ve yazn tekrar grlmektedir. bunlarn muhakkak harabiden kurtulmas elli bin liralk sundurma inaat bekl iyor. bu toplarn mteharrik talimleri sekiz traktr ister. bu kadar himmetlerden erzurum kalesi mahrumdur. cephaneliklerin eskilikten tahalll ve infilk tehlikesi erzurum ehri iin de mevcuttur. erzurumun bir sanat ve kltr yeri olarak tutunabilmesi ayr bir tetkik ister. erzurumun kalknmasn az senelerde temin edebilirsek imalde hududa kar ve ierde krtle kar salam bir trk merkezini yeniden kurmu oluruz. erzincan fena bir yoldan, kkrtl kmr madeninin terk olunmu ocaklar ve dekovili yanndan geerek geldik. erzincann vaziyeti bana u ekilde grld: o da kn her tarafla muvasaladan mahrumdur; kn yani senenin yarsndan fazla kapal kalmak bizim memleket mhendisliinde tabi bir hal zannolunuyor. halbuki bu hal her eyden evvel fena gzerghlarn ve ihmallerin neticesidir. vilyetlerin yol faaliyetleri bir fenne dayanmad iin bilhassa arkta ekseriyet ile heba olmaktadr. erzincan bir sulama sahasdr. halk sulamaya alkndr; beyler tarla sularn ar para ile satmaktadrlar. erzincanda bugn bol su meselelerini ve mulk fenn yollar erzurum ve oruh gibi fen memurlar idare etmektedirler. erzincanda dersim saldrlar tablo halinde grlr. erzincan ovasna, kemah, emigezek, tercan, ki kazalarna saldr tutmak iin birok kuvvetler kullanlmaktadr. erzincan halkevinde dersimliler tarafndan soyulanlar geit yaptlar. hikyeler ok ackldr. amerikada alarak biriktirdii para ile dnerken soyulup dilenci haline gelmi olanlar, bilmem ka defa srlerini kaptrarak artk hayvan beslemekten vazgemi olanlar, tarlasna ve merasna gidemeyenler birer birer anlattlar. dersim krtlerine kar vaktiyle set olan trk kyleri dalp zayflayarak ve ermeniler kamilen kalkarak dersimlilerin istilsna kar meydan tamamen bo kalmtr. erzincan yanndaki bo kyler, dersimin semiz ve mtehakkim halk ile sratle dolmaktadr. erzincan beyleri arazilerinde ilemek iin dersimlileri (maraba) adyla kullanmaktadrlar. bu beylerin bir nevi dersimli himayesine snmasdr. bu kyler ve marabalar dersim apulcu kollarnn ieri yaylmas iin menzil ve yatak rol yapmaktadrlar. az zamanda erzincann krt merkezi olmas ile asl korkun krdistann meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir. dersim iin fikrimi ayrca arz edeceim. erzincan, kalabalk bir trk mamuresi olmak iin btn artlara maliktir: az masraflarla bol sulama imkn, su enerjisi geni iskn sahas, iki senede gelecek demiryolu gibi. iskn ii, su ve elektrik ileri devletin yardmna bakar. iskn ii, bataklk kurutma ve bol sulama iinin tanzimine ve muntazam programa baldr. erzincanda halkevi faaliyeti esasl bir mevzudur. erzincan stmadan ve trahomdan harap olmaktadr. yetikin kz ocuklarnn gzlerine bakacak

doktor diye feryat etmeleri gibi dokunakl levhalar grdm. ac uyandran bu levhalar anlatmaa almam vaziyeti iyilie gtrmek iin sratle davranmak ihtiyacndandr. iyi idare ve dikkatli takip ile takatimiz dhilinde olacak yardmlarla maksad temin edebileceimize kaniim. yaklaan imendifer bize ok kuvvet verecektir. erzincanda nispeten az masraflarla ihya edilebilecek byk klalar vardr. bu klalar bir daha da yaplamaz ve bunlara her zaman ihtiyacmz vardr. ark vilyetleri dediimiz mntkann hikyesi burada bitiyor. genel grler ve tedbirler samsun-sivas hattn darda brakrsak bu hattn dousunda bulunan lke dz trkiyenin yarsn geer. bu yardan artk ksm btn trkiye nfusunun te biri ile meskndur. bu dou ksm bugn hazineye btn gelirin te birini vermiyor. bu ksmn masraflar ve mdafaas bat illerinin stndedir. dou illeri verimli bir hale gelmedike btenin ve devlet kudretinin artmas beklenemez. fazla olarak dou illeri drt hududun siyasal ihtimallerine ve en mhimi krt meselesine de maruzdurlar. bunun iin dou illerimize esasl ve devaml bir programla girerek burasn yalnz gailesiz deil, hatta verimli bir hale getirmek lzmdr. bu maksatla bir ka sene iinde yapacamz masraflarn tamamen verimli bir gaye iin sarf edilmi olacana emin olabiliriz. i- idar meseleler genel inspektrlk dou illeri iin esas idare ekli olacaktr. mtemadi tefti lzumu, hudut meseleleri, iskn meseleleri, bir ka vilyeti alkadar eden ekonomi ve muvasala programlar ve yer yer zel adliye rejimi, geni salahiyetli, geni tekiltl genel inspektrlerle temin edilebilir. genel inspektrler btn muameltn merkezi ve btn memurlarn mukadderatna kati olarak hkim olacaklardr. birinci genel inspektrlkten baka, merkezi erzurum olacak olan nc genel ispekterlik tekil olunmaldr. 3. genel inspektrlk ar, kars, artvin, rize, trabzon, gmhane, erzincan, erzurum vilyetlerini kaplayacaktr. bu teekkl derhal kurmak lzmdr. vilyetler saysndan anlalyor ki ar birinci genel inspektrlkten e naklolunacak ve artvin vilyeti yeniden tekil edilecektir. dersim vilyetinin yeniden tekili ile asker bir idare kurulmas ve dersim slahnn bir programa balanmas lzmdr. kazalarda baz deiiklikler ve yeni kazalar yaplmas da zaruridir. bunlar genel inspektrlklerle beraber yapmaldr. genel inspektrlkler asayi, iskn, ve program hususlarnda vekletlerin yegne muhatab olmas balca meseledir. bununla beraber genel inspektrlklerin mdahale edemeyecekleri i olmayacaktr. genel inspektrlkler lzumlu ve cil grdkleri anda mntkalar dhilindeki herhangi bir emri veya tedbiri durdurmaa, tadil etmee salahiyetli olacaklardr. byle bir mesele hangi veklete taallk ederse o mesele, icap ederse hkmette mtala olunacaktr. genel inspektrlklerin mracaat devlet kuvvetleri zerinde de ayn hkm haiz olacaktr. dou illerinde yer yer tatbik olunmak zere zel bir adliye rejimi kanun ile tayin olunacaktr. byle bir proje bilhassa birinci genel inspektrlk ile beraber hazrlanacaktr. genel inspektrlklerin yanndaki mfettilerin ve aleltlak tefti iin vekletlerden kendi mntkalarna giren mfettilerin raporlar evvelce genel inspektrlklere verilmek lzmdr. genel inspektrlkler mfettilerinin veya veklet mfettilerinin raporlar zerine mnasip grdkleri tedbiri derhal ittihaz etmee salahiyetlidirler. adliye memurlar zerinde de 1inci ve 3nc genel inspektrlklerin kat salhiyetleri olacaktr. genel ispekterlerin alelumum sivil devlet memurlar zerindeki sicilleri esas mahiyeti haiz olacaktr.

genel inspektrlklerde muktedir ve kfi adette fenn heyetler bulunacaktr. bu heyetler btn mhendislik ilerinde, ziraat ve ekonomide ispektrln maviri, hazrlaycs, tefti edicisi ve yaptrcsdrlar. genel ispektrlklerde bilhasa bir iskn ileri merkez heyeti bulunacaktr. bu heyet genel ispektrln slah, ihzar ve tatbik organdr. 1. ve 3. genel inspektrlklerde nahiye mdrlkleri, kaymakamlklar, valiler hi bir sebeple mnhal ve ne kadar az mddet iin olsa vekletle idare olunur braklmayacaktr. bunun iin genel ispektr emrinde ve onlarn emri ile isterlerse vilyetler maiyetine tevzi edilmi halde maiyet memurlar bulunacaktr, 1. ve 3. genel ispetrlkler de nahiye mdrleri ve kaza kaymakamlarna yem bedeli verilecektir. nahiyelere birer ktib verilecektir. 1. ve 3. genel ispektrlklerde dier vekletlerin mnhal bulunacak memurlar ne sebeple ayrlm bulunursa bulunsun derhal merkezden dier memurla doldurulacaktr. 1. ve 3. genel ispektrlklerde hudut ilerini ve konsolosluk muameltn takipte genel ispektrn organ olmak zere d bakanlndan yabanc iler mdrleri tayin edilecektir. konsolos bulunan vilyetlerde ayrca yabanc iler memurlar bulunacaktr. 1. ve 3. genel ispektrlklerde merkezden giden memurlar ve subaylara mesken inasn devlet yapacaktr. mal ilerin sratle slah iin 1. ve 3. genel ispktrler maiyetinde birer mal heyet bulunacaktr. bu heyet ve vilyetlerden bulunacak dier yardmc heyetler vastas ile maktu vergi, yksek takdiri kymet muhacir tapusu, ar birikmi vergiler meselelerini sratle ve kat olarak hallettirebileceklerdir. 1. ve 3. genel ispektrlerin mhendis heyetleri arasnda kuvvetli bir su mhendisi heyeti bulunacaktr. her iki ispektrln resm daireleri ve meskenleri tedrici ve inktasz olarak ina olunacaktr. bugn sivil idare memurlarn kfi derecede meslekten bulmak imknna malik deiliz. bugnk kanunlara gre mlkiye ve hukuk mezunu olarak nahiye mdr, kaymakam ve valiyi ve kfi adette maiyet memurlarn tedarik edemiyoruz. bunlarn tecrbeleri, deerleri de kfi deildir. phe yoktur ki meslekten yetimi tecrbeli idare mirleri normal usuldr. bu usule gre kaza tahrirat ktiplerine kadar btn dhiliye memurlar ayni mezunlardan olmaldr. bu halde dahi iki bini geeceini sanmadm btn dhiliye kadrosundan drt yze yakn kaza ve elli ksur vilyete tecrbeli ve ehil adam bulmak gtr. nahiye mdrl de bir nemli ve bal bana idare mirliidir. bunun says da bini geer. grlyor ki pek gen ve hemen idare bana gemek kolay bir sanat deildir. sivil memur kadrosunu devlete esaslandrmak iin temel iin mlkiye mektebini harbiye gibi genileterek dhiliye, maliye, belediye, husus idare vazifelerine memur yetitirmek ve daha geni bir kadrodan idare amirlikleri seebilmektir. bunun iin hemen tedbire girielim. bu normal yoldan semere almamz on sene srer. normal rejime girinceye kadar intikali bir devre kabul edilebilir. intikali devrede idare amirliklerini bulmak iin ordudan ekilenlerden istifade etmek tek aredir. 1. ve 3. genel ispektrlkler iin bu ihtiya daha mbremdir. hemen bu sene kanun imkn temin etmeliyiz. ayn zamanda m. m. vekleti 1. ve 3. genel ispektrlkte nahiye mdrl, kaymakamlk yapabilecek olanlarn listesini hazrlamaldr. bu listeden istifade edeceiz. valilie intihap olunabilecek liste daha dikkatle hazrlanmaldr. btn vekletler valilii kendi en yakn memurlar grmeli ve kendi dairelerinden valilie ehil olan adamlar dikkatle ayrp takdim etmelidir. her vekilin her vali iin her sene sicil vermesi usul olacaktr. ihtilflarn halli ve temyizi baveklete aittir. vekletlerin ve genel ispektrlerin valiler hakkndaki sicilleri baveklette merkezlenecektir. ii - dersim dersim slahna bir program halinde tevessl edeceiz. program, hazrlk, silhtan tecrit ve icap

ederse iskn safhalarn ihtiva edecektir. hazrlk ve silhszlanma 3 senede olacaktr. dersim vilyetini yeni usulde tekil edeceiz. muvazzaf bir kolordu kumandan vali ve niformal muvazzaf zabitler kaza kaymakamlar olacaktr. kaza memurlarndan hibiri yerli olmayacak ve bulunduka mtekait zabitler tal memuriyetlere tayin olunacaktr. ilbaylk, dairesi bir kolordu karargh gibi fakat maksada elverili olarak tekil olunacaktr. asayi, yol, maliye, ekonomi, adliye, kltr, salk ubeleri olacaktr. idama kadar infaz, ilbaylkta bitecektir. adliye usul basit, husus ve kesin olacaktr. ilbayln muhakeme etmek zere dersim haricinden istedii yerli alkallar veya yataklar ilbayla gndermee devlet tekilt mecburdur. kazalarn tekilt ihtiyaca ve bu esasa gre yaplacaktr, ilbayln emrinde asgar 7 seyyar jandarma taburu bulunacaktr. sabit jandarmas ayrdr, ilbayla yardm etmek genel inspektrlerin vazifesidir. ilbaylk bu tekilt ile idareyi alacaktr. 1935 ve 1936 da yollar, karakollar yaptracaktr. 1937 ilkbaharna kadar hazr olursa mrettep ve seferber 2 f. kuvvet ilbayln emrine 1937 ilkbaharnda verilecektir. sratle btn dersim silhtan tecrit olunacak, ilbayln o zamana kadar tetkiki neticesinde kuvvetle yaplmasn tasavvur ettii, hkmete bildirdii icraat da yaplacaktr. bundan sonra dersime verilecek eklin safhas balayacaktr. btn bu tasavvurlar gizlidir. ilbaylk yol, orman iletme, abuk ve kesin adalet, gibi kuvvetli bir idare ile ie balayacaktr. ilbayln lzum gsterecei dier ihtiyalar temin etmek ve eer dersimliler bizim dndmz zamandan evvel harekete kalkarlarsa program acilen tatbik etmek zarurdir. bu tasavvurlar icra vekilleri ve genel kurmay bakan ile kamutay bakanndan baka yalnz ilbay ve iki genel inspektr ve 3. ordu mfettii ahsan bileceklerdir. maiyet memurlar bilmeyeceklerdir. iii - iskn 1. ve 3. genel inspektrlkte mspet ve byk iskn ileri vardr. van, mu ve erzincan ovalar ksmen bo ve genel olarak krt yaylmasna aktr. van ve erzincanda acele olarak ve mu ovasnda tedricen ve bir de elziz ovasnda kuvvetli trk ktleleri vcuda getirmek mecburiyetindeyiz. tecrbeye gre bu fikri akamete uratan mesele ilerin iyi hazrlksz yaplmasdr. bunun neticesi olarak bu gn, ark kta ilk i, imdiye kadar yaplm olan isknlarn slah ve tasfiyesi grnr. bugnk her eit iskn karklklar dzeltilmek, yerli ve muhacir herkese bir defa baysallk ve durluk vermek ve kuvvetli idareyi evvela kurmak lzmdr. dier taraftan 1. ve 3. genel inspektrler ilk iskn mntka ve plnlarn hazrlarlar. bu hazrlk iskn mntkasna geleceklerin yap malzemesini ve kendilerine iskn tapularnn verilmesini temin eder. iskn tapusu tabirinden maksadm iskn olunan muhacir arazisi zerinde eski yeni tasarruf davalarn imknsz klacak bir vesika vermektir. bu hazrlk esnasnda devletin mal veya istimlk edecei arazi gitgide tespit olunacaktr. iskn mntkasnda bulunacak olan sulama harklar daha evvel tanzim edilmelidir. 1936 mbadil ileri de dhil olduu halde btn gemi ilerin slah ve istikrarn temini ve ilk plnn hazrl ile geecektir. muhtelif ovalara kendiliklerinden gelmi veya yerlemi olan krtlere dahi dokunulmayacaktr. yalnz erzincan ovas iin dersim slhndan sonra ayrca karar vereceiz, arkta iskn kayna balca karadeniz halkdr. baarnn tlsm ilk muhacirlerin memnun olmas ve karadenizlileri tevik etmesidir. bunun iin ilk muhacirlerin yerlemesinde ortalama iskn masraf mikyas ile mukayyet olmayacaz. bunlar, biraz pahal da olsa, memnun etmek esas meseledir. devaml ve geni bir iskn siyasasn ancak bu ilk tecrbelerden sonra daha faal yrtebiliriz. iv - byk merkezler

diyarbekir, van, erzurum byk medeniyet merkezleri olarak vcutlamaldr. erzincan, mu, yeni siirt, urfa, kars, artvin husus idareleri veya belediye hizmetleri devletten yardm grmelidir. bulank, malazgirt, karakse, srbahan merkezlerinin kurulmasna ehemmiyet vermelidir. byk merkezlerin ve erzincann plnlar, sular, salk mcadeleleri, mmknse elektrikleri devlete temin olunacaktr. btn bu iler genel inspektrlerce derece derece plna raptolunacaktr. v - muvasala ve su ileri a- yol ileri 1. ve 3. genel inspektrlk mntkasnda yaplacak yollar bir palna raptolunacaktr. hkmete kabul olunacak bu pln devletin yardm ile vilyetlerin yol faaliyeti bir birine eklenerek perinlenecektir. u yollar esas grlyor: fevzipaa-urfa-siverek-diyarbekir. urfa-malatya irtibat. diyarbekir-siirt-bitlis-van bu yolda kn kapanmayacak bir gzergh bulunacaktr. elziz-apakur-mu yolu ve bu yolun bulank-malazgirt-karakseye uzatlmas. mu ve bitlisin balanmas. erzurumla mu yollar arasnda irtibat yolu. iran transit yolu. idr-kazman-horasan. erzurum ve erzincan iin kn kapanmayacak surette karadeniz yolu gzergh keif ve tespit olunacaktr. erzurum-erzincan yolu. ardahan-borka yolu - bu yolun gzergh geniletilmesi ve kavislerin slah mstaceldir. artvin-yusufeli-erzurum istikameti iin kn kapanmayacak bir gzergh kefi. rize-ispir-erzurum yolu. samsundan hopaya bir sahil yolu. bayburt, kelkit, iran, alucra, ebinkarahisar, koyulhisar, readiye, niksar, erbaa noktalarndan geen uzunluuna ve karadenizden gelen btn irtibat yollarna deen bir gzerghn tayini. genel inspektrlerin raporu zerine bayndrlk bakanl hkmete bir yol pln verecektir. bu pln aya kadar elde bulundurmalyz. demiryolu istasyonlarndan mnasip istikametlerde otomobil servisi dneceiz. b- demiryolu ileri 1938de erzuruma da varacak surette demiryolu inas iin yeni bir program: erzurum-sarkam dar hattnn kn kapanmayacak surette slah ve iletilmesi hemen bu sene yaplacak ilerimizdendir. kezalik iran transit yolunun kamyonla iletilmesi demiryolu idaresine ait olacaktr. yaplacak dersim yollarn dersim ilbayl iki aya kadar tespit etmi olacaktr. c - liman trabzon limannn inasna balamak yakn bir i olacaktr. bayndrlk bakanl bu liman iin ve giresunda mendirek iin 1936 ikinciknun bana kadar hkmete teklif getirecektir. d- su ileri van gln fenn ve iktisad bir surette iletmek iini ekonomi bakan stlenecektir. tersanenin nakli tespit ve hkmete teklif olunacaktr. van ehri etrafndaki harklarn slah. idrda bendin yaplmas ve kanaln almasn iinde bulunduumuz sene tanzim edeceiz. erzincan ovasnda sulama ilerinin tanzimi. yeni sulama memba bulunmas, erzincan ovas bataklklarnn kurutulmas, sudan elektrik istihsali program bu sene tanzim olunacaktr.

samsunda aramba bataklnn kurutulmas 936 ilerimizdendir. su ilerinin birinci ve nc genel inspektrlklerde devlet yardm ile mkellef amele kullanlmasnn mezci suretinde yaplmasna kanunen imkn temin olunacaktr. e- mhendis heyetleri 1. ve 3. genel inspektrler yol ve su ilerini bugn olduu gibi fen memurlar ile yapmaa almak btn emekleri ve masraflar imdiye kadar olduu gibi yabana atmaktr. vilyetlerin yol mhendisi kadrolarn tamam tutmak mmkn olacan zannetmiyorum. su mhendisi ise hi bir yerde yoktur. su mhendislii fenn bakmdan yol mhendisliinden daha g ve incedir. iki tedbire birden tevessl etmelidir: 1 - vilyetlerde fen memurlar ve birer mhendis bulundurarak asl hazrlayc ve kontrol edici fen heyetini genel ispekter1iklerde kurmak. 2 - geni mikyasta ecnebi mhendis kullanmak. hele su mhendislii iin buna kesin olarak muhtacz. bu tertipler hem ucuz, hem pratik grnr. ecnebilerin kalelerde bulunmas glne kar bir tedbir dnmeliyiz. mesel ok muztar kalrsak 3. inspektrlkte bulundurmamak gibi. vi - transit meselesi son zamanlarda iran transitinin azaldndan ikyet ve bu transitin memleket iin pek faydal olduundan bahsolunur. btn dnyada olduu gibi iran ticaretinin de genel olarak daralmas ve iran pazarlarnn karadeniz, beyrut, ve basraya dalmas transitin azalmasnda esasl sebeplerdir. ancak irann zengin olan imal mntkasnn beyrut ve batum rekabetlerine kar trabzona bal tutmak iin uramamz lzmdr. iktisad fayda kadar siyas faydalarmz sayszdr. transit yolu kzldize-karakse-horasan-erzurum-kop-bayburt-gmhane-zigana-trabzon istikametidir. bu yol bir ka seneden beri slh olunmaktadr. daha slh olunacak yerleri oktur. bununla beraber ve ayni zamanda yoldan istifade edilmektedir. ve istifade inktaa uramadan slhat devam edebilir. yol tamirine devamdan baka bu yol zerinde yaplacak slahat unlardr: a - demiryollar idaresi tarafndan bir kamyon servisi tesisi. 1936 yazndan itibaren bu servisi aabilecek tedbirleri imdiden hazrlamalyz. b - kzldize gmrk istasyonunun temiz bir surette srbahana nakli lzmdr. bunu inhisarlar vekleti yapacaktr. grcbulakta bir pasaport merkezi alacaktr. c - srbahan bir nahiye ve telgraf merkezi olacaktr. d - trabzonda iskele ve mavuna resimleri indirilecek veya kaldrlacaktr. bunlar yerinde grtm. teferruatn dahiliye ve inhisar vekilliklerine ayrca vereceim. e - yolcular hakkndaki muamelelerde slah olunacak eyler vardr. bunlarn teferruatn vekilliklere ayrca tebli edeceim. f - dier taraftan trabzon limannn inasna balamak en byk tebdildir. ite bugn acele olarak yaplacak bu iler transit servisini en ok temin eder. ancak iran transit yolunun byk meselesi kn kapanmak mahzuru olduunu bilmeliyiz. bu yol tahirgedii, kopda, ksa zaman iin vavuk, zigana geidinde kn kapanr. kzaklarla geit yapmak icabeder. bu geitlerden baka karakse platosu da uzun bir zaman karla rtl bulunur. kn kapal zamanlarda sratle amaa almak iin tedbirler alnacaktr. at iin esasl ak tutmak tedbirini ancak demiryolunda bulabiliriz. hi olmazsa huduttan erzurum-kars yoluna kadar bir dekovil bizi gln ok ksmndan kurtaracaktr. karakse palatosundan ve tahir gediinden bu dekovil huduttan karakseye kadar mkemmel bir surette mevcut idi. tahrip etmi olduumuz iin ileride yeniden masraf yapacaz. erzurum-karadeniz irtibat iin kn kapanmayacak veya kolaylkla ak tutulabilecek bir gzergh bulunmas umuluyor. bu gzergh srmene civarnda karadere boyunca kacak ve salmankay belini aarak bayburtu ve oradan kop ktlesine uramayarak, bunu garptan

dolaarak tercan ovasna inecektir. bu gzergh evvel kefedeceiz; sonra geni tesviye olarak aacaz, bir iki sene tarassuttan sonra oseye evireceiz. yeni gzergh ziana ve koptan kurtulacak, vavuka kar salmangaz tayacaktr. salmangazda tedbir bulmak daha kolay olacaktr. bu tasavvurda muvaffak olursak daha ilerde bu gzergh da dekoville demek dnlebilir. transit servisinde erzurum kalesinden gei de bir meseledir. yabanclar erzurumda 24 saatten fazla kalamazlar ve nezaret altnda bulunurlar. transit iinin durak yeri hasankaledir. erzurumdan gei subayn refakat ile olur. subaylarn kfi tama vastas olmamasndan hem kafileye, hem subaylara zahmet vardr. bu iin halli iin subaylara iki kamyon tahsil kfi gelecektir. transit meselesi zerinde dnebildiklerim bunlardr. vii - finans ileri gm para srm iin yukarda kfi syledim. saym vergisini indirmek dou illerinin de dileidir. bu verginin bilhassa srda indirilmesini istiyorlar. maktu vergi belsn bir an evvel bitirmeliyiz. birde yksek takdiri kymet itirazlarnn mddeti getii iin sene beklemek lzumu vardr. yksek bedel zerine vergi vermezler. beyhude zahmettir. ve kendimizi aldatmaktr. bunu dzeltmek iin kanun imkn yolu amalyz. metruke arazisinin borlanma ile datlmas iin kanun kmtr. her vilyette halk bu kanunun tatbikini bekliyor. sratle tatbikat bitirmeliyiz. byk bir maliye meselesi arazi ve msakkafat vergisinin umum muvazeneden husus idarelere devredilmesidir. karlnn husus idareler hissesinden alarak bu tedbirle arazi ve msakkafat tahriri daha abuk bitecei, bunlarn tahsili daha emin olaca, iki tahsildar kullanmaktan kurtulacamz faydalar zikrolunuyor. herhalde merkezden doru takdiri kymetlere yetiemiyoruz. hakszlklar abuk ve kolay gremiyoruz. husus idarelerde olursa merkezin ikyetler zerine mdahalesi daha messir olur. mal ilerde asl grdm eksik memur seviyesinin ok dknldr. vilyetlerdeki bu kadro bugn iyi kt iler bir makine halindedir. dnce denilen eyden mahrumdur. hi bir yerde mal mesele zerinde bir yksek maliye memuruna bir mtalaa syletemedim. mevcut bir fenaln veya ikyetin slah iin ne yapmak lzm olduu iin hi bir ey dnemez veya syleyemezler. ky evlerinin 25 lira iratl tahmin olunannn fazlasndan nasl vergi alnacan iyi bilmezler. verginin doru tatbikatndaki kanun tezatlar zerinde hi zihin yormamlardr. byle bir kadronun tecrbelerine dayanarak merkezde isabetli tedbir dnmek imknszdr. bu halden ok zarar gryoruz. bir ok gzel ve ana fikirler harap olmakladrlar. erzincanda bir muhacirin btn halk iinde hikyesi ok karakteristik bir misaldir. yerli kk mal memurlarnn ufak dncelerle dnm bana 120 lira takdir etmeleri bu ovada iskn iini kknden sarsmtr. bir taraftan yksek kymette memurlar yetitirmee alalm. fakat mstacel tedbir hi olmazsa genel inspektrler yanndaki maliye mfettilerini hakik maliye maviri ve fikir yeri olarak tehiz etmeliyiz. viii- yakacak ve maden meselesi bu mesele arkn balca ilerindendir. bu mahiyeti biz veriyoruz. yoksa yerinde abucak ve herkes tezee alyor. orta anadoludaki tezek kullanlmasndan arktaki kullan farkldr. arkta ehirlerin de ihtiyac yalnz tezekle temin olunur. byk ini sobalar ve ordu taahhtleri, mektepler tezei resmen kontrata korlar. garpta aradmzdan daha geni mahiyette ark iin yakacak aramalyz. ilk nce rusyadan karsa ve erzuruma ok az gmrk bedeli ile kmr sokmalyz. bu kmr oralardan baka bir yerde kullanlamaz. bizim dhil malmz himayesine hi bir zarar vermez. nihayet buna

mukabil pazar zaten mahdut olan zahiremizi ve hayvanlarmz ruslar alacaklardr. ondan sonra mevcut olan linyit ocaklarn iletmee balamalyz. bu ocaklar ruslarn ilettikleri ve dekovil yaptklar bilinen eylerdir. balca balkaya ve kkrtl ocaklar. erzurum kalesi iin iindeki sivilide bu kabildendir. van cenubundaki atak kmrnden bahsettim. ekonomi bakannn bunlar hakknda iletme ve keif iin karar almas lzmdr. muradiyede ruslarn ilettii sylenilen petrol iin de tedbir almalyz. bu petrol mahall ihtiyalar iin kullanabileceimiz syleniyor ki van iin bu byk bir eydir. madenlere ait her vilyette mitler ve talepler vardr. arama enstitsnn ilerini pek ok grdm. kvartshane bakr madeninin sratle iletmeye almas takip olunacaktr. ix - kltr ileri krtlere okutma yaplp yaplmayaca imdiye kadar bir politika olarak mtalaa edilmitir. bu politikay halk biliyor. biz bundan hi istifade etmediimiz halde yalnz mahzurunu ekiyoruz. daha trk kylerindeki mektepleri yapamamken ve en nihayet yzde ona varmayan okutmada, bir hususi siyasay halkn diline drmekte hi bir fayda yoktur. sonra ilk tahsil iin okutmakta faydamz daha ziyade olduu mtalaasndaym. krtlemi ve kolayca trkle dnecek yerleri okutmak hatta krtlere trke reterek trkle ekmek iin ilk tahsil ve onun iyi hocas ok messir vastadr. hulsa ilk tahsil iin ayrma siyasas yaplamaz. zaten mahdut olan vastalarmz daha ok trk kylerinde kullanmak elimizdedir. memur yetitirecek byk messeseler cenupta yoktur. orta mektebe girecekler ierisinde krtlerden mracaat eden olursa onlar da reddetmemeliyiz. bu mlhazalarm hkmet kabul ederse tafsiltn yalnz genel inspektrler bilmek zere ak ekilde ayrlk siyasasnn kaldrldn tebli etmeliyiz. van byle bir teblii daha acele bekliyor. x - salk ileri salk ilerinde merkezden ne tesis etmi isek genel surette numune hastahaneleri ve mcadeleler iyi iliyor. vandaki salk ilerinin uzunca mddet tecrbesiz bir vekil elinde bulunmas zararl olmutur. yeni mdr ben orada iken gelmiti. fakat salk ilerinde btn vilyetlerde grdm eksikler sayszdr. trahom fena bir salgn halinde erzincana kadar gelmitir. halk pek muzdarip ve pek ikyetidir. frengi btn imal mntkasn kaplamaktadr. salk mcadelelerine halk itimat ediyor. alacamz semereler ok mhimdir. salk mcadelelerini siyasal ve ekonomik olarak dahi hkmete en messir tedbir bilmeliyiz. elimizde bulunan doktorlar ve mtehassslarla memleketin ihtiyac olan ve her gn daha genileyen mcadele ilerine yetiemeyeceiz. veklet iki seneden beri yeni bir tp fakltesi iin talep yapmaktadr. bir taraftan buna are arayalm. nmzdeki sene yapmaa alacamz iler arasnda diyarbekir, erzincan, idr gibi bir ka yerde stma, erzincana, kadar trahom, imalde frengi mcadelesini aacak veya geniletecek tedbir almaa mecburuz. karadeniz kenar frengi mcadelesine ok muhtatr. trabzonda bir numune hastahanesini mstacel bir mesele grdm. kla kapanp mahsur kalan yerlerde hasta olmak ihtimali iyarlar ve subaylar pek korkutmaktadr. deliler iin btn arkta bir merkez istiyorlar. czamllar iin kars halk pek szlanyor. aileleri bile korkuyorlar ve ireniyorlar. bir yolda grnr ise ok saknyorlar. kars havalisinde bin kadar tahmin ediliyor. bunlar bir kyde kapamak iin bir are bulsak ok iyi olacaktr. xi- karadeniz ileri muvasala, salk ve muhtelif ekonomi meselelerini, yaban domuzu mcadelesini yukarda syledim. yalnz bir meseleyi tekrar etmek isterim: msr fiyat ve msr ekmei. yukarda tafsilt verdiim gibi bu ii hkmetin bir meselesi olarak takip etmeliyiz. miktar kfi ve besleyici ekmek yememenin eserleri karadeniz neslimiz zerinde aikr bir surette grlr.

xii- mill mdafaa ileri erzincanda askeri hastahanenin ikmali az bir himmete kalmtr. yukarda sylediim gibi erzurum kalesi toplarnn muhafazas, bunlara nakil traktr verilmesi. yedinci ve dokuzuncu kolordu frka kumandanlarna ve erzurum kale kumandanna binek otomobili verilmesi. erzurumda ayrca subaylar iin iki kamyon tahsisi, erzurum nakliye otomobil kolunun ikmali lzmdr. sarkam ve kars binalarnn kurtarlmas iin yukarda bahsettim. hudut kumandanlarna sepetli motosikletler lzmdr. arkta subay evleri inasna yardm esastr. nihayet cephanelik infilkndan kurtulacak tedbiri arkta da almalyz. bir ka on bin lira iin milyonlar kaybetmek ve trl tehlikelere maruz olmak ok canmz yakyor. erzincanda harbiye klasnn tamiri yaplacak bir eydir. netice eer yce heyet bu raporda arz ettiim tedbirleri muvafk bulursa esas olarak bir kabul karar verilmesini rica ederim. bunun zerine derhal yaplacak ilere balanacak ve plna balanacak iler hazrlanacaktr. ayrca bir mal plnn hazrlanmas lzmdr ki bunu vekletlerden alacamz i plnlar zerine yapacaz. bu raporu yazarken reisicumhur atatrke ve cumhuriyetin icra vekillerine vaziyetleri samimi olarak sylemek balca dncem olmutur. vaziyeti az zamanda toparlayacamza, dnlen tedbirleri tatbik edebileceimize inanyorum. asrlk eksikleri dzeltmee almakla mteselli olabiliriz. *ismet innnn, babakanl srasnda ark islahat plannn 10. yl sonularnn deerlendirilmesi amacyla yapt dou gezisinin cumhurbakan ve bakanlar kurulan sunulan raporudur. rapor, 1935 ylnda istanbul bavekalet matbaasnda baslmtr. raporun aslna sadk kalnmakla birlikte, raporda krt illeri dnda bulunan rize, trabzon, gmhane ve bayburt ile ilgili blmler karlmtr.