TEA TRKYE ELEKTRK LETM A..

LETM EBEKELER LETME BAKIM DARE BAKANLII

G TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES

Hazrlayan Murat LKKAHRAMAN

ARALIK 2007 ANKARA

Rahmetli annem Glizar Hatun LKKAHRAMANn ansna,

ETK DAVRANI BLDRM Kitap iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca bilimsel yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

2007/Ankara Murat LKKAHRAMAN Elektrik Y.Mh. (T)

iv

TEA TRKYE ELEKTRK LETM A..

LETM EBEKELER LETME BAKIM DARE BAKANLII

G TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES

Murat LKKAHRAMAN Elektrik Mhendisi (T)

ZET G transformatrleri g sistem ekipmanlar ierisinde gcn nihai kullancya kadar iletilmesinde ok nemli rol oynamaktadr. Arza oranlar karlatrldnda dnyann baz blgelerinde olduka yksek olduu grlmektedir. Trafonun arzalanmas durumu; yeni nitenin yerine konulmasnn oluturduu kayplarn yannda mterilerinde byk retim kayplarna uramasna neden olmaktadr. G transformatr arzalarnn analizinde eitli nedenleri sralayabiliriz, bunlar; dizayn, imalat kusurlar, malzeme kalitesi, anormal iletme artlar, uygun olmayan bakm teknikleri, kt iletme v.s. G transformatr arzalandnda, trafonun dizaynclar, imalatlar, arza inceleme uzmanlar ve iletme mhendisleri gibi alanlar bir araya gelerek arzay dzeltecek uygulanabilir yol haritalar oluturmalar gerekir.

v G transformatrlerinin arzalarnn analizi bu almada detayl olarak

incelenmitir. Bu almada transformatr arzalarnn incelenmesine dair arza analizinde kullanlacak prosedrn ortak kullanlmas amalanmtr. Bu prosedr zellikle elektrik iletim sistemlerinde kullanlan g trafolarnda uygulanmaktadr. Ancak herhangi bir AC trafonun arzasnn belirlenmesinde de yardmc olabilir. Burada bahsedilen trafo arzalar ile iletme de kullanlan trafolardaki olas arzalarn sebepleri konusunda bir metedoloji oluturulmas hedeflenmitir. Ayrca iletim sisteminde kullanlan trafolarn arzalarn incelenmesinde rutin ve tek tip data toplama prosedrnn otutturulmas, arzann adlandrlmasnda tutarll ve dier iletim sistemi irketlerince kullanlan terminolojiye uyumluluun salanmas gelitirilmeye allmtr. 1995-2007 yllar arasnda lkemizde arzalanan 240 adet g transformatr arzas incelenerek arza istatistii oluturulmutur. Bu almada; g transfomatrlerinin arzalarnn incelemesinde bilgisayar yazlm ile optimum deerlendirme yntemlerine ulalmaya allmtr. Olas trafo arza durumlar ve koruma sinyalleri deerlendirilerek g trafosu arzalarnn incelenmesine yardmc olacak bilgisayar yazlm ile g transformatr arzalarnn incelenmesinde analitik analizler yaplmtr. G transformatr arzlarnn belirlenmesinde, arzay inceleyen uzman kii veya kiilerin arzaya ait ortak bir tanmlama getirebilmesi iin detayl olarak trafo arzalar belirtilerek, g transformatrne arza belirlemede kullanlan tehis testleri ve transformatr konstrksiyonu incelenmitir. Arza incelemesinde bulunanlara yaklam asndan yardmc olabilecek farkl farkl g trafo arzalarndan rnekler verilmitir. G trafosu arzalarnda nemli rol oynayan nedenler aklanmaya allmtr.

Aralk 2007

vi

TEA Turkish Electricity Transmission Co.

Transmission Network Operation & Maintance Department

INVESTIGATING POWER TRANSFORMERS FAIULERS

Murat LKKAHRAMAN Electrical Engineer (T)

ABSTRACT The Power Transformers are one of the most important components of the power system which play a very important role in facilitating transfer of power to last users. The failure rate of power transformers has been comparatively very high in some parts of the world, causing not only immense loss by replacing new utity instead by the utilities but also resulting in inconvenience that the ultimate consumers to have huge losses in production. The failure analysts quote a host of reasons behind the failure of power transformers, which cover all the aspects of deficiencies in design, manufacturing, material quality, abused operation, poor maintenance practices, abnormal operating conditions, etc. When power transformers go out of order, designers, researchers,

manufacturers, utility engineers etc. are required to come together for working out an acceptable course of action in correcting the failure. Through this study, analyzing the faults of power transformer was investigated in detailed. In this study, its aimed that the procedure which will be used in failure analysis about examining transformer faults could be used in common.

vii

This procedure is primarily focused on power transformers used on electric utility systems, moreover it may be used for an investigation for any ac transformer failure. We aimed to form a methodology about the most probable failues at the transformers using in utilities and former transformer failures. In this study, it is also intended to encourage the establishment of routine and uniform data collection procedures at failures on the transformers used in transmission systems, consistency of nomenclature and compatibility with similar efforts by other organizations, and cooperative efforts by users and manufacturers during the failure analysis was tried to be developed. Between the years 1995 and 2007, by investigating the fault of 240 faulty power transformers fault statistics were formed. In this study, it was tried to achieve optimum evaluation methods with computer program for investigating power transformers practices. By evaluating probable transformer fault situations and protection signals; the software which helps investigation of power transformer faults and analysis during investigation of transformer faults were done. The identification tests using at definition of fault in power transformer and transformer construction were examined with determining the transformer faults in detailed, to come up a unique definition in determination of power transformer faults by expert people who investigate the faults. Examples from different power transformer faults which can help people in fault investigation about perspective of approach are given. The reasons which play great role in power transformer faults are tried to be explained.

December 2007

viii TEEKKR Bu almann ortaya kmasnda yardm ve katklarn esirgemeyen, klar ile ahsma yol gsteren ve ynlendiren TEA letim ebekeleri letme Bakm Dairesi Bakan Sn.M. Sinan YILDIRIMa, kymetli tecrbelerinden faydalandm ve her trl dokman konusunda samimi destek salayan TEA letim ebekeleri letme Bakm Dairesi Test Mdr Sn.Nuri KANDEMRe, kitabn yazlmas iin bana ilk kvlcm veren kurumumuzun Test stad Sn.stn AKRAKa, manevi destekim T Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi Yrd.Do Dr.mer GLe, yazlm hususunda gnlden yardm ve katk salayan TEDA Genel Mdrl Bilgi lem Dairesi Bakanlnda alan Sn. brahim DALASLANa ve tm mesai arkadalarma ve katklarn esirgemeyen ABB, AREVA ve BEST Transformatr malat firmalarnn ok deerli yetkililerine teekkr bir bor bilirim.

Bu almay; yeterli bulmayarak daha da gelitireceine inandm kurum alanlarna armaan ediyorum.

Murat LKKAHRAMAN Elektrik Mhendisi (T) Ankara-Aralk/ 2007

ix

NDEKLER Sayfa ZET .......iv ABSTRACT ....vi TEEKKR ......viii NDEKLER ........ix ZELGELERN LSTES ........xv EKLLERN LSTES ...xvii RESMLERN LSTES ...xix SMGELER VE KISALTMALAR ....xx 1. GR 1 2. TRANSFORMATR TEMEL DEERLER .5 2.1. Temel Yasalar ..5 2.2. Ak Devresi ve Temel Kavramlar 6 2.3. Demir Doldurma Katsays ve Endklenme Yasasnn Uygulanmas 7 2.4. Transformatrn alma lkesi ...8 2.5. Transformatrlerde Anma Deerleri ..10 2.6. Ar Akmlar ve Transformatr zerine Etkileri ......11 2.7. G Transformatrlerinde Ksa Devre Empedans .11 2.8. Simetrik Bileenler ve Ksa devre Akmlar ...12 2.9. Ksadevre Akmlar Sonucunda Oluan Basklar ve Elektromekanik Kuvvetlerin Hesab .13 2.9.1. Radyal kuvvetlerin hesab .....13 2.9.2. Aksiyal kuvvetlerin hesab ...15

Sayfa 2.10. Transformatr Aksesuarlar 18 2.11. Transformatr Korumas ......19 3. TRANSFORMATR KONSTRKSYONU 21 3.1. Transformatr Sarglarnn Tipleri .....21 3.1.1. Sarg dizayn .21 3.1.2. Nve yapsndaki bobinler 22 3.1.3. Shell yapsndaki bobinler ....30 3.2. Nve Yapsndaki Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi .32 3.3. Shell Yapl Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi ......33 3.4. Transformatr Konstrksiyonunda Elektriksel Koruyucular .....33 3.4.1. Sarg koruyucular ....33 3.4.2. Balant koruyucular ..33 3.4.3. Bushing koruyucular ...34 3.4.4. Yksz kademe deitiriciler ...34 3.4.5. Yk altnda kademe deitiriciler .34 3.4.6. Tank koruyucular .34 3.4.7. Faz-Faz izolasyonu ...34 4. TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES 35 4.1. G Transformatrnde Arzann Yaanmas ve Belirlenmesi .37 4.1.1. pheli arzalarn takip edilmesi ..37 4.1.2. Arzal transformatr hakknda bilgi toplama ...37 4.1.3. Hazrlk .....38 4.1.4. Sahada yaplacak inceleme ...39

xi

Sayfa 4.1.5. Elektriki testler .41 4.1.6. Ya kimyasal testleri ile gaz analizi testleri ve ya numunesinin alnmas .48 4.1.7. Test sonular 56 4.2. Ana Tankda ve Kademe Deitiricide Dahili nceleme .....57 4.3. Trafo Merkezi Dndaki ncelemeler .61 4.3.1. Arzal trafonun imalatna ait bilgiler ...61 4.3.2. Trafonun nakliyesi ve montajna ait gemi bilgileri ......62 4.3.3. Arzalanan transformatrn iletme gemiine ait bilgiler ..62 4.3.4. Arzalanan transformatre uygulanan bakmlarla ilgili bilgiler .62 4.3.5. Arzalanan transformatre dair iletme biriminin arza hakkndaki tespitleri ....63 4.4. Sarglarn Tank Kazanndan karlmas ve Skme veya De montaj ....63 5. TRANSFORMATR ARIZALARININ ANALZ ..65 5.1. Bilgilerin Sistematik Analizi ....65 5.2. Analiz Edilen Bilgilerin Bilinen Arza veya Problemlerle Karlatrlmas .....66 5.2.1. Mekanik sarg arzalarnn analizi 66 5.2.2. Nve yapsndaki trafolarda sarg arza modlar ......67 5.2.3. Shell yapsndaki trafolarda sarg arza modlar ...69 5.2.4. Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki arzalar ......70 5.2.5. Bobin sktrma sistemlerinin arzalanmas .70 5.2.6. Yerinden kaym giren-kan trafo balantlarndaki arzalar ......71 5.3. Elektriki Arzalarn Analizi ....71

xii

Sayfa 5.3.1. Transformatr sarglarnn gerilimi ve ortak ksmlar ..73 5.3.2. zolasyon sisteminin fonksiyonu ..74 5.3.3. zolasyon delinmesinin mekanizmas ...76 5.3.4. zolasyon deformasyonun nedenleri .77 5.4. Termal Faktrlerden Kaynaklanan Arzalar .......78 5.5. Dier Elektriki Arzalarn Analizi ......80 5.6. Transformatr Koruma Algoritmasnn Analizi .80 5.6.1. Transformatr korumada kullanlan parafudr ...80 5.6.2. Transformatr korumada kullanlan ar akm koruma ...80 5.6.3. Transformatr korumada kullanlan diferansiyel koruma 81 5.6.4. Akm ve gerilim dalga yaplarnn analizi ....81 5.6.5. Arza/olay kayt cihazlarnn kaytlarnn analizi .82 6. TRANSFORMATR ARIZALARI VE RNEK ARIZALAR ....83 6.1. Transformatrlerde Ar Gerilimler ve Etkileri .84 6.2. Trafolarda Mknatslanma Akm ve Ferrorezonans Olay .86 6.2.1. Mknatslanma akmnn yksek olmas nedeniyle transformatrn servis harici olmas ..88 6.2.2. Transformatrde kesicinin bir kutbunun kapama esnasnda ak kalmas ile ilgili yaanan ferrorezonans olay .....89 6.3. Bushing ve Tij Balant Arzalar ......90 6.4. Kademe Deitirici ve Mekanizmasna ait Arzalar ...91 6.5. Nve, Boyunduruk ve Tutucu Sistem Arzalar .93

6.5.1. Nve topraklamas kopuk transformatrlerde kapasite deiiklii 100

xiii

Sayfa 6.5.2. Nve topraklamasnn dnda oluan arzi topraklama 102 6.5.3. Tutucu eleman veya sktrma elemanlarnda meydana gelen arzalar ....103 6.6. Transformatrn Elektrik Devresinde Meydana Gelen Arzalar .....105 6.6.1. Transformatrlerde sarg izolasyon arzalar ...110 6.6.2. Sargs deforme olmu veya Rutubet alm trafolarda kapasite deiiklii ...111 6.6.3. Transformatr elektrik devresinde balantlarn ar snmas ve kesit kkl arzalar ....114 6.6.4. Transformatr bobininde aksiyel dalma .116 6.6.5. Transformatr bobininde sarg bklmesi (Hoop buckling) arzalar ...118 6.6.6. Transformatr bobininde sipir ksa devresi ....119 6.6.7. Transformatr sarglar aras toprak ekran arzalar ...119 6.7. Transformatrn Dielektrik Devresinde Yaanan Arzalar ..123 6.7.1. Transformatr izolasyon elemanlarnn arzalar ..126 6.8. Transformatrlerde eitli Yapsal Bozukluklar ve Dier Nedenlerden Dolay Meydana Gelen Arzalar ..131 6.9. eitli Arza rnekleri ....136 6.9.1. Transformatrde yldrm darbe arzasnn olmas .136 6.9.2. Dilektrik arzas ..138 6.9.3. Nemli izolasyon arzas ..139 6.9.4. Mekanik arza .141 6.9.5. Ar snan iletkenler ....142 6.9.6. Kademe deitirici probleminin arzaya dnmesi ..144

xiv

Sayfa 6.9.7. Ar scak balant noktalar .145 7. TRANSFORMATR ARIZA STATST ..147 8. G TRANSFORMATR ARIZALARINI NCELEME PROGRAMI 154 9. SONU VE NERLER .....170 KAYNAKLAR .188 EKLER 193 EK-1 Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi ..194 EK-2 Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas .198 EK-3 G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi 206 EK-4 G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi ...216 EK-5 Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi 223 EK-6 G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi ..227 EK-7 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi .232 ZGEM 250

xv

ZELGELERN LSTES izelge Sayfa

izelge 2.1. 3000A ampersarmn farkl elde edili deerleri .5 izelge 2.2. Transformatrlerin g ve gerilimine bal olarak uk%nn alabilecei deerler 12 izelge 2.3. Sarg dizaynda amper sarm dengesini oluturan bacak uzunluuna gre minimum ksa devre empedans 17 izelge 4.1. Hazrlk kapsamnda incelenecek konular .38 izelge 4.2. Parafudr hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar .39 izelge 4.3. Harici olarak tavsiye edilen genel inceleme durumlar ..40 izelge 4.4. Soutucu sistem hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar .40 izelge 4.5. Ana tankn durumu hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar 40 izelge 4.6. Bushingler hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar ..40 izelge 4.7. Kademe deitirici hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar 41 izelge 4.8. Alarm ve ama bilgileri 41 izelge 4.9. zolasyon direnci testleri 42 izelge 4.10. Dier saha testleri 42 izelge 4.11. Polarizasyon endeksi deerlendirme kriteri ....43 izelge 4.12. Ya kimyasal ve ya gaz analizi testlerinde kontrol edilmesi gereken durumlar 49 izelge 4.13. IEC'ye gre g trafolarnda normal gaz limitleri (ppm) ....51 izelge 4.14. Yada zlm gaz analizi deerlerinin yorumlama izelgesi ..52 izelge 4.15. Gaz art izelgesi 53 izelge 4.16. Trafodaki yanc gaz miktarnn deerlendirilmesi ..54

xvi

izelge

Sayfa

izelge 4.17. G trafolarnda meydana gelen arzalar ve rneklerin gaz analizi deerlerine gre incelenmesi ...55 izelge 4.18. Tehis testlerinin gaz analizi ile desteklenmesi 56 izelge 4.19. Saha testlerinin yorumlanmas ....56 izelge 4.20. Ana tank ierisindeki inceleme 58 izelge 4.21. Yk altnda kademe deitirici de yaplacak inceleme 61 izelge 4.22. Alan trafo da dikkat edilmesi gerekli konular .64 izelge 6.1. Gaz analiz sonular .....115 izelge 6.2. Gaz analiz test deerleri ..137 izelge 7.1. 14 Yksek gerilim test laboratuarnda yaplan ksa devre dayanm testine gre trafolarn arza istatistii .147 izelge 7.2. talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistii ...149 izelge 7.3. 1975-2007 yllar arasndaki 380 kV trafo arza istatistii .150 izelge 7.4. 1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminde trafo says ..150

izelge 7.5. ndirici trafolarn arza istatistii 150 izelge 7.6. HSB irketinin arza istatistii .152

xvii

EKLLERN LSTES ekil Sayfa

ekil 2.1. Ykte alan transformatrde ak dalm .6 ekil 2.2. G transformatrlerinde alak gerilim ve yksek gerilim sarglarnn boyutlar 12 ekil 2.3.Trafo sarglarnda radyal kuvvetlerin gsterilii .14 ekil 2.4. Eit ykseklikte ve uniform ampersarm dalmnda aksiyal kuvvetler ve radyal manyetik ak ..15 ekil 2.5. Ksadevre akmnn ilk yarm periyodunda sarglarda aksiyal kuvvetlerin dalm ...18 ekil 3.1. Tabakal sarglar 25 ekil 3.2. Sipiral (Heliksel) sarg dizayn ..27 ekil 3.3. Disk sarg .28 ekil 3.4. Tabakal ince sarml bobinler 30 ekil 4.1. zolasyon malzemesinin matematik modeli ..45 ekil 4.2. Power faktr iin transformatrlerin edeer devresi 46 ekil 6.1. Ferrorezonans olaynn yaand transformatr ve kesiciye ait devre ..89 ekil 6.2. ki sargl trafoya ait kapasitif edeer devre ..101 ekil 6.3. ki sargl transformatrde nve topraklamas koptuundaki kapasitif edeer devre ...102 ekil 6.4. zolasyon akmlarnn vektrel gsterilimi ..111 ekil 6.5. Sarg kapasitelerinin benzetimi ..112 ekil 6.6. Transformatr kapasitif edeer devresi 114 ekil 7.1. 1995-2007 yllarnda arzalanan g trafolarnn arzalar ...152 ekil 7.2. Cigre trafo alma grubunun 13 lkeden elde ettii verilerle yapm olduu trafo arzalarnn dalm .153

xviii

ekil

Sayfa

ekil 8.1. G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas ...155 ekil 8.2. G trafosu arza inceleme programnn altrma sayfas .163 ekil 8.3. G trafosu arzalarnn incelenmesi programn al sayfas ....165 ekil 8.4. Arzalanan trafonun programa kaydedilmesi ..165 ekil 8.5. Programa tantlan trafonun arza incelenmesi iin arza kayt ktne eklenmesi ..166 ekil 8.6. Arza incelemesi iin uygulanacak kontrollerin seimi ...166 ekil 8.7. Yaplan her uygulama rapor sayfasna ve alma sayfasna sonular ile birlikte otomatik olarak kaydilmesi ...167 ekil 8.8. Yaplan alma periyodik kontrol ise testlerin seilmesi ....167 ekil 8.9. Toplanan bilgilerin yorumlanmas ile genel deerlendirme kt ....168 ekil 8.10. Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm .....168 ekil 8.11. Arzas incelenen trafonun rapor sayfasnn hazrlanmas ...169 ekil 8.12. Raporun kaydedilerek yazcdan bastrlmas ..169

xix

RESMLERN LSTES Resim Sayfa

Resim 2.1. fazl bir transformatrde etkin ksm, manyetik devre ve sarglar 9 Resim 2.2. lkemizde imal edilen 380/154 kV 250 MVA g transformatr .10 Resim 3.1. Tek tabakal ve parelel iki ksml tabakal sargnn sarlmas .....26 Resim 3.2. Sipiral (Heliksel) sargnn sarlmas .27 Resim 3.3. Disk sargnn sarlmas .29 Resim 3.4. Pancake sarg 31 Resim 6.1. Trafonun st bask elemanlarnda krlma meydana gelmesi ....104 Resim 6.2. Aksiyal dalma yaam trafo bobini ....117 Resim 6.3. Aksiyal kuvvetler etkisi ile dalan sargnn yakndan grnm .....117 Resim 6.4. Radyal kuvvetlerin tesirinde meydana gelen sarg bklmesi ...118 Resim 6.5. Transformatr bobininde yaanan sipir ksa devresi ..119

xx

SMGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur. Simgeler A Ag a1 a2 Ac B Bax Brad BM C CH CHL CL CO CT CH4 C1 C2 CO2 C2H2 Aklama Faydal demir kesiti [cm2] Geometrik kesit [cm2] Sekonder sargnn ap [cm] Primer sargnn ap [cm] Bobindeki iletken yzeyinin etkin ksm [cm2] Sargdaki aksiyel kuvvetin uyguland uzunluk [cm] Ak younluu [Tesla] Manyetik alann aksiyal bileeni [Tesla] Manyetik alann radyal bileeni [Tesla] Maksimum manyetik younluk [Tesla] zolasyon direnci katsays Yksek gerilim sargs ile nve arasndaki kapasite[Farad] Yksek gerilim ile alak gerilim sarg aras kapasite [Farad] Alak gerilim sargs ile nve arasndaki kapasite[Farad] Karbonmonoksit Tersiyer sarg ile nve arasndaki kapasite [Farad] Metan Bushing st tap ucu ile toprak arsndaki kapasite [Farad] Bushing alt tap ucu ile toprak arsndaki kapasite [Farad] Karbondioksit Asetilen

xxi

Simgeler C2H4 C2H6 dl Dm Dw d1 E1 f Fax Frad H2 I Ic Id Ieff Imax In Io L N1 N2 PA Pc R RI S U uk V W

Aklama Etilen Etan letken uzunluk paras [cm] ki sarg arasndaki boluun nveye mesafesi [cm] Sarg ap Edeer kanal genilii Primer zendkleme Frekans [Hz] Aksiyel kuvvetler Radyal kuvvetler Hidrojen Akm [Amper] Ksa devre akm[Amper] Motor yol alma akm [Amper] Faz aras akmn efektif deeri [Amper] Sarg bacaklarndaki maksimum akm [Amper] G trafosunun anma akm [Amper] G trafosunun bota akm [Amper] Endktans [H] Pimer sargya ait sarm says Sekonder sargya sarm says fazl trafoda ki aksiyal kuvvet ve d sarglardaki maksimum aksiyel bask zolasyon direnci Ksa devre empedansnn omik bileeni Grnr g [MVA] Faz-faz aras gerilim [kV] Ksa devre empedans Faz-toprak ars gerilimi [kV] letkenlere gelen toplam bask kuvveti

xxii

Simgeler w XI Zt h M 1 2 1 2 1 2 eff 0 mean

Aklama Bobin iindeki izolasyonun aksiyel uzunluu Ksa devre empedansnn endktif bileeni Trafonun edeer empedans [] Manyetik ak [Amper] Ortak ak Azami faydal ak Primer manyetik ak Sekonder manyetik ak Primer kaak ak Sekonder kaak ak Primer amper sarm Sekonder amper sarm Halkalanma aks [Amper] Dielektrik katsays Radyal aknn efektiv yol uzunluu Manyetik geirgenlik Boluk magnetik geirgenlii [ 0 =1,256.10-6 [Tm/A]] Kasnak basks Ksa devre annda sarglara uygulanan radyal bask Radyal hz [Hz]

Ksaltmalar AG ANSI ASTD BGTO d

Aklama Alak gerilim Amerika ulusal standart enstts Amerikan malzeme testi topluluu Byk g trafolar tamir onarm Yan younluu (kg/m3)

xxiii

Ksaltmalar D1 D2 EH ENH FRA g1 g2 g2-g1 IEC IEEE m OG OLTC PD PF ppm SFRA TM TTR TYG T1 T2 T3 YG y1 y2 y2-y1

Aklama Dk Enerjili Deajlar Yksek Enerjili Deajlar Enerji iletim hatt Enerji nakil hatt Frekans cevab analizi nceki analiz tarihi Son analiz tarihi ki analiz arasndaki sre(gn) Uluslar aras elektrik komisyonu Elektrik elektronik mhendisleri enstts Yan arl (kg) Orta gerilim Yk altnda kademe deitirici Ksmi Dearjlar G faktr, kayp as Milyonda partikl says Frekans cevab analiz taramas Trafo merkezi Sarg evirme oran Toplam yanc gaz Termik Arza T< 300C Termik Arza 300C<T< 700C Termik Arza T> 700C Yksek gerilim Referans analiz Son analiz Gazdaki arts (ppm)

1. GR Transformatr 19.ncu yz yln banda geni apta gelitirilmi ve kullanlmtr [1]. Manyetik devre ile sarglar ieren kazan, genleme kab, bushingleri, soutma radyatrleri ve vantilatrleri ile basit bir yapya sahiptir. Konuyu yakndan izlemeyenler iin transformatr teknii artk yenilik beklenmeyen bir saha gibi gzkebilir. Gerekte ise transformatrler giderek gelimekte ve ilgin yenilikler grlmektedir. Ynlendirilmi kristalli souk haddelenmi salar ile byk bir ilerleme salanmstr . Bu salarn gelitirilmesi srdrlmekte ve grlt dzeyini drc nemli sonular elde edilmektedir. Dier yandan transformatrleri deneme koullar giderek sertlemektedir: Byk darbe gerilimlerine dayanma, 70 i geen ardarda ksa devreye dayanma says, iyonizasyon ve grlt iin belirli dzeylerin geilmemesi gibi zerinde aratrmalarn srdrld bu konularn yannda ya analizi ile arza olaslnn saptanmas, ynlendirilmi soutma, alan dalmnn bulunmas, zel kurutma yntemi uygulamaya giren dier baz ilgin konulardr. Transformatr zamanla deien bir ortak ak ile halkalanan iki veya daha fazla sabit sargdan ibarettir. Sargdan herhangi biri bir alternatif akm enerji kaynana balanrsa, geen alternatif akmn oluturduu zamanla deien ak, Faraday yasasna gre, dier sargda deiik byklkte bir alternatif gerilim endkler. Bu sarg ile tketeler veya ayr bir ebeke beslenebilir. O halde, bir sarg dardan belli bir U1 geriliminde g almakta, bu g elektromanyetik yoldan dier sargya gemekte, gei esnasnda gerilim deimekte ve g U2 geriliminde transformatr dna statik bir dzende verilmektedir. Transformatrn dizayn ihtiyalar; uygulamann gerekliliklerine gre belirlenir. G transformatrlerinde ise belirlenen g frekansnda gerilim bir seviyeden dier bir seviyeye deitirilerek g transferinin minimum g kaybnda gerekletirilmesi istenir [2]. G sistemlerinin temel grevi enerjiyi en ekonomik ekilde, kabul edilebilir bir gvenilirlik ve kalite seviyesinde nihai kullancya kadar salamaktr. Sistemin gvenilirlii de sistemi oluturan elemanlarn gvenilirliine baldr. Bilindii zere g sistemlerinde en temel ve nemli donanm g transformatrleridir. Arzalarn

nlenmesi ve trafolarn iyi iletme artlarnda altrlmas enerji sistemlerinde ok nemlidir. Elektrik piyasa yapsnn yeniden dzenlenmesi ile liberal piyasa yapsna doru hzla ilerlerken elektrik sektrnde piyasa yapclarn farkl zorluklar kontrol altnda tutmalar ve bu zorluklarn stesinden gelmeleri kanlmaz hale gelmitir. Elektrik retim, iletim, datm ve dier piyasa yapclarnn son yllarda ekonomik iletmeciliin gerei olarak finansman dengelerini iyi salayabilmeleri iin gemi yllara nazara sektr iinde daha az yatrma pay ayrmalar halihazrdaki mevcut envanterlerinden optimum fayda aray ile iletmecilik yapmalar, sektr iinde gerek mali gerekse teknik nemi tartlamayacak kadar fazla olan g transformatrlerine duyulan dikkati daha da arttrmtr. Enerji talebinde her yl nceki yla gre en az %2 daha fazla talep olmas, yalanan transformatrlerin yklenmesinde art da yannda getirecei bir gerek olarak karmza kmaktadr. Mevcut tehizattan elde edilecek faydann artrlmasnn gn getike sektr iinde istenmesi, yatrmlarn ertelenmesi, bakm ve iletme masraflarnn azaltlmas istei modern elektrik piyasa yapclarnn ana stratejisi haline gelmitir. Enerji sisteminde yatrmlar yaplarak gvenli sistem alt yaps iin varlklarn oluturulmas ne kadar nemli ise oluan varlklarn etkin ve verimli bir ekilde ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn iersinde en kymetli yeri igal eden g trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri dier varlklarla karlatrldnda en byk bedeli oluturmaktadr. Modern yntemlerle iletmecilik ve ynetim yaplan g sisteme iletmelerinde tm mal varlklarnn etkili ynetimi finansal performans asndan son derece nemlidir. Bunun gerekletirilmesi iin izlenebilecek stratejiler, risk deerlendirmeleri, demirbalarn salamll zellikle trafolarn kalan kullanm mr deerlendirmesi ve duruma dayal veya arzaya dayal bakmlarn ok ciddi takip ve uygulamalarnn yaplmas gerekecektir. zellikle g transformatrlerinde ok byk arzalarla karlamamann ve bu arzalarn meydana getirdii ok ciddi finansal ve teknik problemlerden korunmann yolu, uygun teknik cihazlarla donanm ekip ve

ekipmanlarla nceden hatalar saptama ve gidermeyi ilke edinmi bir alma ortamnn olumasn salamaya baldr. G trafolarnn mr, tasarmlarna gre teorik olarak 20 ile 35 yl arasnda deimektedir. Pratikte, bir trafonun mr uygun bakmlarla 60 yla kadar karlabilmektedir. Yaplan aratrmalarda g transformatrlerinde imalat prosesine bal problemler nedeni ile ya iletmeye alndklar ilk be ylda ya da iletmede uygulanan bakm ve kontrollere bal olarak yirmi yldan sonraki mr periyotlarnda arzalandklarn gstermektedir [3]. Trafolar yalandka malzemenin zayflamasyla arza riski de artmaktadr. Yeni trafolarn sistemdeki anormal alma artlarna kar elektriki ve mekaniki dayanm, dizayn problemi olmad srece yeterlidir, ancak yaslandka izolasyon seviyeleri sistemdeki ksa devre arzalar veya geici ar gerilimler gibi arzalara dayanamayacak bir seviyeye debilir. G sisteminde problemleri nlemek ve trafolarn gvenli bir ekilde almasn salamak iin dzenli olarak testler ve koruyucu bakmlar standartlara uygun olarak yaplmasna ramen zaman zaman g trafolarnda problemler yaanmakta veya yaanabilmektedir. Burada ki arzalarn snflandrlmasnda, arza analizi iin doru tehis senaryosunun hazrlamas ve nleyici tedbirlerin alnmas durumunda, analiz bilimsel nitelikte salam nedenlerle aklanmas iin gerekli verilerin salkl bir ekilde toplanarak, g trafosunda yaanan arzann trafo kullanclar tarafndan tekrar karlalmasn engelleme ihtimalini arttracandan, arzalarnn incelemesinde; Sistemde saptanan herhangi bir transformatr arzasna sebep olabilecek en muhtemel nedenlerin metodolojisini oluturmak, Transformatr arza analizinde farkl iletme birimlerinde aynl salamak iin yeterli klavuz olmas bakmndan rnek arza ve olay rnekleri salamak, Rutin ve tek tip data toplanmasnda prosedr belirlemek, G transformatr arza analizi srasnda; trafo imalatlar ve kullanclar arasnda ibirliinin ne derece nemli olduunun, g transformatr

4 ortaya konulmas, bu alma da amalanmtr. Bunun iin g transformatrlerinin temel alma yaps, konstrksiyonu, iletme esnasnda karlaabilecei muhtemel kt olay setleri ve bu olay setlerinin analizi iin gerekli tehis testlerinin nemi ve amacnn aklanmas ile g transformatrlerinde arza incelemesinde izlenecek yol haritasnn oluturulmas alma kapsamnda ele alnm, arza incelemesinde klavuz prosedr iin bilgisayar yazlm gerekletirilmeye allmtr. Burada gelitirilmek istenen prosedr zellikle elektrik iletim sistemlerinde

kullanlan g trafolarnda uygulanmaktadr. Ancak herhangi bir AC trafonun veya reaktrn arzasnn belirlenmesinde de yardmc olabilecek ieriktedir. EK-1de fazl M5 sal datm transformatr tasarm gsterilerek, transformatrdeki parametrelerin zellikle aksiyal ve radyal kuvvetlerin arza durumunda ne derece etkili olduunun iyice anlalmas amalanmtr. EK-2, EK-3, EK-4, EK-5, EK-6 ve EK-7 de gelitirilen arza inceleme program yardm ile rnek transformatr arzalar incelenmitir. lkemizde elektrik iletim sistemin de 1995 ile 2007 yllar arasnda arzalanan 240 adet g trafosunun arzalar incelenerek arza istatistii oluturulup, bu konuda yaplan benzer almalar ile karlatrlmas ile g trafosu iletmeciliinde gvenlik dzeyimiz belirlenmeye allmtr. (EK-8)

2. TRANSFORMATR TEMEL DEERLER 2.1. Temel Yasalar Transformatrler iki temel yasaya dayanr, bunlar; Ampere yasas ve Faraday yasasdr [2]. Ampere yasas manyetik alan iddeti H ile onu oluturan amper sarm arasndaki banty belirler.

H.dl =

= I =NI

r r = S .dA = S cos .dA

(2.1)

Manyetik alann belirleyici bykl olan NI arpmna amper sarm ad verilir. Bu kavrama toplam akm veya manyetik alanla halkalanma akm da denebilir. Akm deerleri kk alnrsa sarm says byr, akm deerleri byk alnrsa sarm says klr, rnein gerekli amper sarm 3000 A ise, izelge 2.1deki akm ve sarm says deerleri alnabilir. Uygun uyarma akm genellikle mevcut uyarma gerilimine gre seilir. izelge 2.1. 3000A amper sarmn farkl elde edili deerleri
I= 1 N = 3000 5A 600 10A 300 50A 60 100A 30

Faraday yasas manyetik ak deiimi ile elde edilen kaynak gerilimini belirler. e=- d / dt =-N d / dt r r = B.dA
= = NI r r d = B.dA = B. cos .dA

(2.2)
(2.3)

Bir sarmda endklenen gerilim sarm yzeyinin her bir noktasndaki endksiyonun deil, sarmdan geen aknn deimesine baldr. B magnetik ak younluu magnetik geirgenlii ile H magnetik alan iddetinin arpmna eittir. Magnetik alann iki temel etkisi vardr:

1. Akma uygulanan kuvvet F=B..I, 2. Manyetik endkleme. Manyetik geirgenlik skaler bir byklktr. Boluk magnetik geirgenlii 0 bir doa sabitidir. B= .H

B H

(2.4)

0 =4..10-7 [H/m]

0 =1,25602.10-6 [H/m]

0 =1,256.10-6 [Tm/A]

(2.5)

2.2. Ak Devresi ve Temel Kavramlar

Aknn elektrik enerjisi tekniinde en nemli byklk olma nedeni, korunumlu yani kapal bir yzeyde toplam aknn daima sfr olmasdr. Halkalanma aks ise endklemeyi ve L endktans belirler.

H .dl =

e= - d /dt

L= / I

(2.6)

Endksiyonun byklk mertebesi transformatrlerde manyetik devrelerinde 1.7 T kadardr [2]. Transformatr sarglarnn her ikisinden akm getiinde oluan aklar ekil 2.1de basitletirilmi olarak gsterilmitir.

ekil 2.1. Ykte alan transformatrde ak dalm [2] ki sargya da ortak olan faydal ak h hem primer ve hem de sekonder sarg ile halkalanr ve her iki sargda birer kaynak gerilimi endkler. Kaak ak birincil ve ikincil sargdan yalnz biri ile halkalanr ve yalnz halkaland sargda endkleme yapar. Buna gre iki ayr kaak ak vardr;

a) Birincil amper sarm 1 =N1.I1 tarafndan oluturulan birincil kaak ak, 1 b) kincil amper sarm 2 =N2.I2 tarafndan oluturulan ikincil kaak ak, 2 Bir sarg ile halkalandktan sonra dierine giden yoldan sapt iin kaak ak veya dalma aks denen bu aklar manyetik devre dnda manyetik direnci ok byk olan uzun bir yol gittiklerinden, genellikle zayftrlar. Pratikteki deerleri faydal aknn %5 inden daha kktr. Kaak aklar transformatrler iin ok tehlikeli olan ksa devre akmlarn azaltmada ve paralel almay kolaylatrmada en etkin aralardr. Kaak aklarn istenen kklkte olmasn salamak iin primer ve sekonder sarglar birbirine yakn olacak ekilde st ste veya yanyana konur. Sarglarn birbirlerine gre konumlar kaak ak miktarn saptar. Birincil kaak ak transformatrn bota ve ykte almasnda, ikincil kaak ak ise yalnz ykte almasnda mevcuttur [4].
1 = h + 1 2 = h + 2

(2.7)

2.3. Demir Doldurma Katsays ve Endkleme Yasasnn Uygulanmas

Transformatr salarnn yaltkanla kapl olmas ve dalgal yzeylerinin arasnda boluklar kalmas nedeniyle, aknn getii faydal veya etkin demir kesiti geometrik olarak llen demir kesitinden daima daha kktr. Demir doldurma katsays A faydal demir kesitinin Ag geometrik kesitine oran olarak tanmlanr. fFE=A/Ag A=fFE.Ag (2.8)

Transformatrn pirimer sargs ebeke alternatif gerilimi ile beslenince, bu sargdan bir alternatif akm geer. Standart ve ynetmeliklerde ebeke geriliminin sins biimli olmas ngrlmtr. Pirimer sargdaki gerilim dmleri ihmal edilirse, sins biimli bir gerilimle beslenen bir transformatrde ortak ak ve endksiyonda daima sins biimlidir. Bu nemli sonucun doruluunu gstermek iin ortak veya karlkl aky nce sins biimli kabul edelim ve N1 sarm sayl sargda endklenen gerilimin daima sins biimli olduunu gsterelim. G transformatrlerinde her

zaman ok kk olan gerilim dmleri u ihmal edildiinde, besleme gerilimi endkleme gerilimine eit olur ve zamanla ayn ekilde deiir.

h = M cos t

u 0

u1 0

(2.9) (2.10) (2.11)

(2.12)

e1= - d1 / dt = N1 sin t =E1Msin t u1 = U1M sin t

E M = .M = .N. M = 2..f .N. M
M = A.BM

E= EM/

2 = .N . M / 2 = 2. .f .N. M / 2

[2. . / 2 =4,44]

Temel gerilim formlnde ak ifadesi yerletirilecek olursa, bir transformatr sargsnda endklenen gerilimin tm deikenlerini gsteren bant elde edilir [5]. M=A . BM E= 4.Kf .f .N.A.BM. (2.13)

2.4. Transformatrlerin alma lkesi

Transformatr sarglarndan birisine uygulanan bir alternatif gerilim elektromanyetik endksiyon yolu ile dier sarglardan ayn frekansta fakat deiik gerilimde ve akm da dntren ve hareketli paras olmayan elektrik makineleridir. Hareketli paralar olmadndan ve manyetik kayplar konstrksiyon yaps ile en aza indirgenmesi ile elektrik makineleri iersinde verimleri en yksek olan elemanlardr. Transformatrn ana fonksiyonu vardr: a) Gerilim veya akm drmek ya da ykseltmek, b) Empedans uygunlatrmak, c) ki sistemi birbirinden yaltmak. Manyetik devreye ve sarglara transformatrn etkin ksm denir. Etkin ksm, transformatr kazannda zel transformatr ya iinde bulunur. Sarglarn ular kazann dna izolatrler iinde kar. Bushinglerin uzunluu transformatr gerilimine baldr.

Manyetik nvenin yapl ekline gre : a) Nve (ekirdek) tip, b) Shell (mantel) tip c) Datlm nve tipi olmak zere imal edilirler. Resim 2.1de fazl bir transformatrde magnetik devreyi ve sarglar gstermektedir.

Resim 2.1. fazl bir transformatrde etkin ksm, manyetik devre ve sarglar [6] Nve (ekirdek) tipinde; magnetik devre dikdrtgen biimli olup, sarglar bacak denen dey ksmlarda bulunur. Bacaklar birletiren yatay ksmlara boyunduruk denir. Shell (Manto) tipinde magnetik devre bacakldr ve sarglar yalnz orta bacakta bulunur. Yaltm kolaylatrmak iin transformatrlerde st gerilim sargs ekirdek tipinde daima st tarafa, manto tipinde daima i tarafa konur ve bylece manyetik devreden uzaklatrlr.

10

Transformatr sarglarndan belli birinin yalnz giri, dierinin yalnz k sargs olmas iin fiziksel bir neden yoktur. Sarglardan hangisi beslenirse, o giri sargs , dieri k sargsdr. Kademeli sarg gerilim ayar ular bulunan bir sargdr. Kademeli bir sargda kaba ve ince kademeli birer sarg bulunabilir. Ak sarglar ok fazl transformatrlerin iinde birbirine balanmam ve ular tamamen transformatr dna karlm faz sarglardr.
2.5. Transformatrlerde Anma Deerleri

Anma deerleri bir transformatrn yaplnda esas alnan ve iletmede garanti edilen deerlerdir. Gerilim ayar ular varsa, transformatrn anma deerleri esas ular iin geerlidir. Anma deerleri transformatrn zerinde bulunan plakada belirtilir. Resim 2.2de lkemizde imal edilmi 380/154 kV, 250 MVA gcnde transformatr grlmektedir.

Resim 2.2. lkemizde imal edilen 380/154 kV 250 MVA g transformatr [6]

11

2.6. Ar Akmlar ve Transformatr zerine Etkileri

Trafolar tasarmda ar akm ve elektro dinamik kuvvetlere dayanabilecek yapda dizayn edilirler, bu nedenle ksa devre akmlarna ksa sreli; 2 ile 10 saniye arasnda trafonun imalatna bal olarak deimektedir ki, maruz kalmalarnda dahi normal anma akmlarnn iki ile yirmi be kat kadar bir akma tekabl eden bir akm da sorunsuz almalar beklenmektedir. Her ne kadar dizayn aamasn da trafonun iletme artlarnda karlaaca alma artlar tam olarak bilinmese de ngrlen tahmine gre temel bir mekanik dayanm dizayn sz konusu olur. Ar akmn transformatrlere etkisini ana balkta sralayabiliriz; a) Elektro dinamik kuvvetler oluturaca iin trafo sarglarna yksek bask uygularlar, b) Sarg scakln ar derecede arttrrlar, c) Trafonun sekonder tarafnda gerilim dmesine neden olurlar [7].
2.7. G Transformatrlerinde Ksa Devre Empedans

Transformatrlerde ksa devre empedansn uk ile gsterirsek, bu deer ile ksa devre akmn ve trafonun ar akma maruz kalndnda gerilim dmn hesaplanmasn salayabiliriz. uk= ( RI %) 2 + ( XI %) 2 (2.14)

eitlikdeki vektrlerden faydalanlarak hesaplanr. uknn reaktif bileeni XI% iin;

a + a 2 Dm XI%=K. + 1 . 3 H (2.15)

G transformatrlerinde uk%nn, RI% bileeni ok kk olduundan pratikte uk%nn XI% deerine eit olduu kabul edilerek sistem planlanr. Eitlik 2.15den de grlecei zere uk%nn parametre deerleri trafomuzu snrlamakta ve tasarm tamam ile etkilemektedir. Bu deerin ayarlanmas trafo tasarmcsnn maliyetlerini tamamyla etkilemektedir, bu nedenle tasarmda teknik ve ekonomik avantajlar ele

12

alnarak XI %nn deeri dolays ile de uk%nn deeri belirlenir [7]. ekil 2.2de XI %deki parametreler gsterilmitir. Yksek gerilim ile alak gerilim sargs arasnda belirli dielektrik baskya dayanm iin (BILgre) izolasyon sz konusudur. Ayrca istenilen g iin; ekonomik optimizasyon bakmndan Dm/H oranna ve a1 ve a2 radyal kalnlklar oran gz nnde bulundurulur. izelge 2.2de transformatrlerin g ve gerilimine bal olarak uk%nn alabilecei deerler gsterilmitir.

Nve

ekil 2.2. G transformatrlerinde alak gerilim ve yksek gerilim sarglarnn boyutlar [7] izelge 2.2. Transformatrlerin g ve gerilimine bal olarak uk%nn alabilecei deerler [7]
S(MVA) 0,1-1 1.-10 10-100 100-1000 U(kV) 7,2 4% 24 73 170 245 420 5% 7% 9% 10% 12% 13% 12% 13% 15%

2.8. Simetrik Bileenler ve Ksa Devre Akmlar

Trafonun fazndan ksa devre akmnn ilk tepe deerinin maksimumu yle ; Ik =

1,8 2 MVA.10 6 V .u k 3

(2.16)

13

olacaktr [7]. Trafonun fazl ksa devre arzasnda sekonder tarafndan faz bana grlecek edeer empedans ; Z t= U 2 uk % . S 100 (2.17)

Bu hesap da omik etki ihmal edildiinde ksa devre akm hesabnda en fazla %10-20 gibi bir deerde azalma sz konusu olmaktadr. Buna gre ksa devre akmn; I k=
U 1

Z Burada ki Z
3

(2.18) iin dikkat edilmesi gereken bir husus tm empedanslar ayn gerilim

seviyesinde hesaplanmaldr.

Z =

U2 S . (uk%+ ) S .100 Sk

(2.19)

Ksa devre akmnn simetrik olmas durumunda; Ik= Ieff. 2 Ksa devre akmnn asimetrik olmas durumunda ; Ik= 1,8. Ieff. 2 = 2,55.Ieff olur [8].
2.9. Ksadevre Akmlar Sonucunda Oluan Basklar ve Elektromekanik Kuvvetlerin Hesab

(2.20)

(2.21)

Sargnn u noktalarnda B manyetik alan ierisinde Bnin Bax ve Brad bileenlerinin bilinmesi ile de aksiyel (Fax) ve radyal (Frad) kuvvetler hesaplanabilinir.
2.9.1. Radyal kuvvetlerin hesab

Elektromanyetik kuvvetlerin hesabnda belirli bir gvenlik marjnn belirlenmesi ncelikle gerekir. Minimum ksa devre empedans izelge 2.3de belirtilen bobinlerin en iyi amper sarm dengesini oluturaca bacak uzunluuna gre belirlenir, fakat ok byk gteki trafolarda sarg bacaklarnda amper-sarm dengesi yannda elektromanyetik kuvvetlerin pratik limitler ierisinde kalmasna da dikkat

14

edilmesi gerekir. Trafoda mekanik basklar ksa devre akmlarnn anma akmna oran ile alakaldr. Trafonun ksa devre annda meydana gelen basklara kar dayanmn Ik/uk belirlemektedir. Ak sargnn orta yksekliin deki noktada aadaki ekil 2.3de grlecei zere olduka dik olarak gelmektedir. Maksimumu deerini nerdeyse yksek gerilim ve alak gerilim sargsnn arasndaki bolukta almaktadr,sargnn iinden dna doru sfra gider gibi lineer olarak azalmaktadr. Aknn yatay bileenin etkisi ile oluan kuvvetler tamamyla iki sargda da radyal olmakta ve sarglar karlkl olarak birbirlerinden uzaklatracak etki gstererek ; sarglarn d taraf gerilme kuvvetine maruz kalrken, i taraflar bask kuvvetlerine maruz kalr. Ak ile akm arasnda birebir iliki olduundan, kuvvet ile akm arasnda karesel balant vardr. Eer sistem empedansn ve balantlar ihmal edersek, radyal kuvvetler ile ksa devre empedans arasnda yle bir balant elde ederiz; Frad 1 uk 2 (2.22)

Buradan unu da syleyebiliriz, ksa devre annda gerilim normal deerinden kk olaca iin ksa devre akmnn sarglardan dolamasnda tahminimizden daha fazla mekanik bask oluturur.

st Boyunduruk

Nve

Alt Boyunduruk

ekil 2.3.Trafo sarglarnda radyal kuvvetlerin gsterilii (LT: AG sarg, HT: YG sarg)

15

Bu kuvvetler kasnak basks ile d sargy, skma ile de i sargy bask altna alrlar. Kasnak bask sargnn dndaki iletkenlere ksa devre akmnn tepe deerinin ilk
yarm periyodunda etki eder.
mean=

0,079.Wcu h.u k
2

[ton/cm2] (tepe deer) 75 C de tam ykteki kayplar [kW]

(2.23) (2.24)

Wcu=I2Rdc

Radyal kuvvetler i sarglarda maksimum deerinden dtaki iletkenlere sfra doru azalarak etki yapar. sarglarda bobin ile nve arasnda eit mesafe olmasn salayan koruyucu bir tabaka var ise sarglar gelen bask iin; W= W=
2Ac Dw

[ton/cm] [ton/cm]

(2.25) (2.26)

2S 1 . u k . f .d1 .D m .N

yazlabilir. Eitlik (2.26) iletkenlere gelen toplam basky gsterir.

2.9.2. Aksiyal kuvvetlerin hesab

Sarglar eit ykseklik de ve uniform yapda ampersarm dalm sz konusu ise gerek sarg uzunluu ekil 2.4de grld gibi snrl olacak, ak younluunun oluturaca kuvvet sarg sonlarnda aksiyel olarak sarglar bask altna alacaktr.

(a)

(b)

ekil 2.4. Eit ykseklikte ve uniform ampersarm dalmnda aksiyal kuvvetler ve radyal manyetik ak a) Aksiyal kuvvetler, b) Radyal manyetik ak dalm

16

Sarglar eit ykseklik de olmadnda merkezleri kayacandan yukarda sylenen den farkl olarak aksiyel ynde ilave kuvvetlerin de etkisi grlecektir. te oluan bask kuvvetleri ilk bata tespit noktalarna sktrma titreimlerinden dolay ar basn uygular, iletken etrafndaki segment tabakalarn iletkenden da doru uzaklamasna neden olur. Bask noktalarnda krlma, atlama oluturmalarndan ve iletken demetini datmalarndan dolay aksiyel kuvvetler

arzalara neden olmaktadr. Aksiyel kuvvetlerin i ve d sarg da oluturaca maksimum bask; Pc= 2S u k . f .h [ton] (2.27)

eitlii ile hesaplanabilir. Bu kuvvet ksa devre veya arza akmnn tepe deerinin ilk yarm periyodunda
etkilidir. ekil 2.5de aksiyel kuvvetlerin sargda dalm grlmektedir.

NImax,amper sarma sahip fazl trafo daki aksiyel kuvvet yle hesaplanr; PA=
2..a.(NI max ) .D m . l eff 1011
2

[ton]

(2.28)

fazl trafoda en byk aksiyel kuvveti orta bacakta olur, aksiyel kuvvetler i sarg ile nve arasn etkiler, nve ve sarg birbirine yaklatka aksiyel kuvvetlerde artar. Bobinlerde i sarglar d sarglara nazaran daha fazla ar baskya maruz kalrlar. Sarglarda veya bobinlerde ar bask, byk elektromanyetik kuvvet; bobin kademe deitirici balantlarnn olduu ksmlara maksimum bkme basks oluturur. Bobin veya sargya gelen bask bitiik aralklar iin;

PA=0,773.q.Pr.log (

2a +1 w

[ton]

(2.29)

izelge 2.3. Sarg dizaynda ampersarm dengesini oluturan bacak uzunluuna gre minimum ksadevre empedans [8]

17

18

ekil 2.5. Ksa devre akmnn ilk yarm periyodunda sarglarda aksiyal kuvvetlerin dalm [8]
2.10. Transformatr Aksesuarlar

G transformatrleri istenilen amalar dorultusunda ve snrlar ierisinde tam olarak grev yapabilmeleri ve de iyi bir iletmecilie imkan salamalar gayesiyle baz yardmc nite ve aksesuarlarla donatlmlardr [9]. Bunlar srasyla unlardr; 1) Ana Tank, 2) Ya Rezerve Tank 3) Ya Seviye Gstergesi 4) Teneffs Tertibat

19

5) Emniyet Borusu (Genleme Borusu: Deve Boynu) 6) Bucholz Rlesi 7) Ya Isl Gstergesi 8) Sarg Isl Gstergesi 9) Gaz Basn Rlesi 10) Gaz Kontrol Gstergesi 11) Bushingler 12) Kademe Deitirici 13) Radyatrler 14) Vantilatrler (Fanlar) 15) Devir daim pompalar 16) Yangn Sndrme Tertibat 17) Ark Boynuzlar 18) Tekerlekler 19) Raylar Yukarda saydmz elemanlarn hepsinin bir g trafosunda bulunas mmkn deildir, transformatrn kullanlma maksad bunda etkendir.
2.11. Transformatrn Korumalar

Transformatrlerde herhangi bir arza vuku bulduunda koruma elemanlarnn sistem gvenliinin salanabilmesi olduka ksa bir srede arzann izole edilmesi iin grev yapmas beklenir [10]. Bunun yann da son yllarda transformatrlerde arza balangcnn tespit edilmesi iin izleme cihazlar da kullanlmaktadr. Transformatrlerde koruma ve izleme cihazlarnn uygulamada kullanlma algoritmalar trafonun g ve gerilim seviyeleri ile ilikilidir. Genel olarak 5 MVAdan byk gteki trafolarda uygulanan koruma algoritmas aada ki koruma elemanlarndan olumaktadr; a) Bucholz koruma, b) Ar yk koruma,

20

c) Ar akm koruma, d) Toprak arza koruma, e) Diferansiyel koruma, f) Kademe bucholz koruma, g) Trafo zati korumalar, h) Parafudr ve ark boynuzlar 5 MVAdan daha dk gteki trafolarda uygulanan koruma algoritmas ; a) Bucholz koruma, b) Ar akm koruma, c) Toprak arza koruma, d) Trafo zati korumalar, e) Parafudr ve ark boynuzlar olumaktadr. Transformatr koruma felsefesine dair zati koruma algoritmalarn transformatr aksesuarlar ierisinde bulunan; ya sl gsterge, ya seviyesi gstergesi ve sarg sl gstergesinin yardm ile salanr [11].

21

3. TRANSFORMATR KONSTRKSYONU 3.1. Transformatr Sarglarnn Tipleri Bu ksmda sadece, nve yapsndaki trafolar iin; dairesel konsantrik ve dikdrtgen bobin sargl tipler ile shell yapsndaki trafolarda; pankake tipi sarglar kullanldndan bu tip sarglar incelenmitir. Dairesel konsantrik sarglarda tabakalar silindirik kullanldndan, disk ve sipiral (heliksel) tipleri de incelememize dahil edeceiz. ncelememiz sarglarda arza annda meydana gelen basklar iermektedir. 3.1.1. Sarg dizayn Transformatr imalatlar son zamanlarda bilgisayar analizi ile radyal ve aksiyal kuvvetleri hesaplayarak ksa devre akmlarna dayanm belirlemektedirler. Ayn zamanda imalat aamasnda salam malzeme seimi, ok dikkatli dizayn ile bobinlerin ve ekipmanlarn ksa devre akmlarna dayanklln arttrmaktadrlar. Nve yapsndaki trafolarda sarg dizaynn da genellikle aadaki hususlara dikkat gsterilir; a) letkenler arasndaki demet basknn minimum olmas iin boluk bloklarnn yeterliine, b) Tm sipirler (ksmi deil), c) Uniform sarglar, d) Sarglarn aksiyel uygunluu, e) Sarglarn manyetik merkezlerinin uygunluu, f) Amper sarm dengesinin dalm i ve d sarglarda amper sarmn kademe ksmlarndaki uygunluu, g) letken hareketini engelleyen termik dayanml yapkan kullanlmas. Shell yapsndaki trafolarda sarg dizaynn da genellikle aadaki hususlara dikkat gsterilir;

22

a) letkenler arasndaki demet basknn minimum olmas iin pankake bobinleri arasndaki izolasyon rondelalarnda yeterli boluk bloklar, b) oklu ok dk bobin gruplar kullanlarak manyetik kuvvetlerin azaltlmas, c) Kapal tank ksmlar ile demir tabakalarn ve bobin gruplarnn hareketinin engellenmesi, d) Bobin sktrma dzeneindeki sklk dizayn ile bobinlerin sktrlmas, e) letken hareketini engelleyen termik dayanml yapkan kullanlmas ile zayf kuvvet noktalarnn az etkilenmesinin salanmas. 3.1.2. Nve yapsndaki bobinler ki sargl nve yapsndaki trafolar, kaak ak alan konsantrik sarglarn arasnda ksa devre akm sarglarda olumu gibi davranr. Prensip olarak kaak akmn aksiyel bileeni, sargnn dairesel evresinde dolar ve radyal kuvvetler oluturur ve bu radyal kuvvetler d sargda dar ynde, i sargda ieri ynde davranr. Tabakal tipteki sarglarda radyal kuvvetlerin maksimum deeri, sarg sipirlerinin genelde veya sklkla, sarg yksekliinin ortasnda oluur. Buralardaki kaak ak aksiyeldir. Sarg sonlarna yakn, kaak ak demeti nve bacana doru ve dn yolu ksa devredir. Bu durumda radyal ak bileenin varln oluturur. Bu etkileimdeki radyal ak bileeni sarg dairesinde akm retir, aksiyel kuvvetler sz konusu olur, bu aksiyel kuvvetlerde sarg iletkenlerine dikey eksende bask kuracak gibi davran sergiler. Genelde tm dengesiz amper sarm dalm, i ve d sarglarda, sargnn aksiyel uzunluunca aksiyel kuvvetleri arttrr. Amper sarm sarg zerindeki etkisi, kademe deitiriciden kaynaklanr, genelde amper sarmn dengeye gelmesi iin dier sargda zt kademeler ile amper sarm dzenlenir. Yanl manyetik merkezler iki sarg arasnda ok gl radyal ak olumasna ve aksiyel kuvvetlerin etkisinde kalmaya neden olur. Her kk yanllk nemli aksiyel kuvvetlere neden olur. Aksiyel kuvvetler sarglarda ortaya kmas durumunda eitli bileenlerin ortaya kmasna sebep olurlar, bu bileenler kuvvetleri ierir ve apraz ak retir ve arza akmnn sarglarda dolamasna neden olur, ayrca iletkenlerin uygun olmayan yerletirilmesi de istenmeyen kuvvetlerin olumasn salar. Gerekte trafolarda, tm iletme artlarnda, bu kuvvetler dengelenmez, nk kendi kuvvetleri dengesizdir,

23

sarglar aksiyel ynde hareket etmeye alr, buda sarg kaymalarn arttrr. Sarglarda son noktalarn yeterli destekleme yaplar dizayn ile bileke kuvvetler engellenir. Eer statik yzeyler veya korona tabakalar sarg sonlarnda var ise bunlarn olduka kat yaplmas ile sipir sonlarndaki kuvvetler engellenir. Uygun iletme artlarnda eit bask dalm salanabilmesi iin destekleme elemanlar uygun seilmelidir [12]. Konsantrik dairesel sarglar Aksiyel kuvvetler dikey dorultuda olarak ve demir nveye uygulanr. Radyal kuvvetler yatay dorultuda olarak ve demir nveye dikey olarak etki gsterir. Dairesel bobinlerde, herhangi radyal kuvvetler bobinin dairesi boyunca uniform olarak dalr. Dikdrtgen veya eliptik ekildeki bobinlerde radyal kuvvetler bobinin kelerine konsantre olacak ekilde davranr ve buralarda byk bask uygularlar. Konsantrik dairesel sarglarda, akm d sargda akt ynn tersine i sargda dolar. Bu zt akmlar radyal elektromekanik kuvvetler retir ve bu kuvvetler d ve i sargy birbirinden uzaklatracak ekilde etki gsterecek eilimde olur. Aksiyel ynde, sarg kuvvetleri st ve alt sarglarn iine doru, manyetik merkezine, yaklak olarak uzunluunun ortasna dorudur. Eer mkemmel yerletirilmi i sarg ve d sarg manyetik merkezi, gerekte mmkn deil aksiyel kuvvetler dourur. Yanl yerletirilme ile elde edilen manyetik merkezler aksiyel kuvvetlerin etkisi ile bir bobin veya bobinin bir ksmn yukar doru, dier bobin veya bobinin ksmn aa doru hareket ettirme eilimindedir. a) Radyal Kuvvetler: Sarg iletkenlerinin dayanm ile mukavemet gsterir,baz durumlarda; sarg tplerinde. letkenlerdeki basklar aksiyel boluklardaki uzakla baldr. b) Aksiyel Kuvvetler: Radyal boluklarn skl ve iletkenlerin dayanm demeti ile snrlandrlr.

24

letken gruplar srekli transpoze iletkenler ieriyorsa, aksiyel kuvvetler altnda ok az kararllk gsterecek ekilde davranrlar. Termik dayanml yapkan iletkenleri bireysel olarak sararak kat dikdrtgen gruplara yardmc olur. Aksiyel kuvvetler tutucu levhalarla snrlandrlr, buda; son at, balant ubuklar, radyal sktrma boluu, iletken dayanm yapsna baldr. Konsantrik dikdrtgen sarglar Mekanik kuvvetler dikdrtgen bobinli trafolarda dairesel bobinli trafolardakine benzer ekilde ortaya kar. Dikdrtgen trafolar demir nveli, dikdrtgen keli sarglarn izolasyonu dikdrtgen formuna uygun olarak yaplmtr. Aksiyel ynde, dikey ve nveye paralel yndedir. Radyal ynde ise yatay ve nveye dikey yndedir. Dikdrtgen bobin konstrksiyonunda sarglar sipiral sarlm levha iletkenli, ok tabakal bobin iletkenli veya bireysel izoleli iletkenli olur. Aleminyum ve/veya bakr iletkenler kullanlabilir, bu dizaynn gerekliliine baldr. a) Radyal Kuvvetler: Radyal kuvvetler i sargnn d sargdan uzaklamas ynnde davranr. sarglar dikdrtgen izolasyon yapsn ezecek ekilde davranr. D sarg kemer yapacak veya diz yzeyi kavisleecek ekilde i sargdan uzaklatrmaya alr. Bu davran trafonun empedansn arttracak ekilde ortaya kar ve mekanik bask yerleri; son noktalarda ve faz-faz izolasyonun da olur. b) Aksiyel Kuvvetler: Aksiyel kuvvetler bir sargy yukar doru kaldrmaya dierini aa doru kaldrmaya alr. Sadece mekanik dayanm yukar doru harekete st boyunduruk ile kar durur. st boyunduruk tutucular, bloklama tutucular veya nve boluklarndaki yeler bu dayanm termik belirler, dayanml ayar mekanizmas kullanlmamaktadr. Baz imalatlar yaptrc/tutucular

kullanarak izolasyonu salar ve bobin iletkenlerini beraber tutarlar ki AG sargs tabakas aksiyel kuvvetleri minimuma indirebilsinler.

25

Tabakal sarglar (Silindirik eklinde olanlar) Sarg bir veya birden ok tabakalardan, izolasyonlu iletkenlerin st ste silindirik sarlmas ile elde edilir. Sarm ekli ipliklerin makaraya sarlmasna benzer, iletken bir veya daha fazla paralel tabakal ve transpoze eklindedir. Gerilim dengesinin salanmas iin tabakalar birbirinin zerine sarlr. ki sargdan daha fazla tabakalar seri balanr, gerilim basksnn tabakalarda dalm sadece hat gerilimi olarak kesirli dalr. Bunun yannda kk paralar anma gerilimine dayanabilmesi iin tabaka-tabaka izolasyonu uygun yaplr. Tabakal sargnn temelinde yksek elektromekanik kuvvetlere dayanm ve dielektrik dayanmdr. letkenler aksiyel basn ile srekli gerilerek skca tabaka sipirleri ileminde sarlr. Baz tabakalar arasnda ya klcallar yaplr. Tabakalar sonlarnda yksek basklara dayanmla sonlandrlr. Alak gerilim, yksek akml tabaka sarglar ok sayda katmanl tabakalardan oluur. Sarm esnasnda az a ile sarm ile sarglar dairesel bir yarap dzeninde sarlr ki sipirleri sarmadaki gerekli eim elde edilebilsin. zel bloklama metodu sarg sonlarnda kullanlmas ile sipirler iin uygun eim elde edilir. Bu zel metod sayesinde aksiyel kme arzas engellenmi olur. Radyal boluklar tabakal sarglarda kullanlmaz.

(a)

( b)

ekil 3.1. Tabakal sarglar a) ok tabakal sarg, b) ksml tabakal sarg [13]

26

Resim 3.1. Tek tabakal ve parelel iki ksml tabakal sargnn sarlmas [14] Sipiral (Heliksel) sarglar Bu sarglar izolasyonlu ok iletkenlerin parelel, ou zaman ift katmanl sarml ve ok katmanl yksek sipiral sarlm izolasyonu silindir yapda biri dieri ile biten balant ile oluturulmutur. Srekli transpozeli balant kullanlr. Sipiral sarg dizayn, tek tabaka, ift tabakal olarak, gerilim snfna gre sklkla seri bal yapdadr. Alak gerilim sargsnda kullanlr, yksek akm gerektiren uygulamalarda tercih edilir. Yksek kaak aklar nlemek iin parelel iletkenlerdeki akm dengesinin salanmas katmanlarn transpoze olarak radyal sipiral olarak sarlmas gerekir. Bu sarglarda yldrm darbe gerilim dalm anma gerilim karakterstiinde seilir. letkenler aksiyel boluklu, rijit olarak ya klcall iki bobbin arasnda silindirik olarak sarlr. Radyal boluklar bireysel sipirleri ayrmak iin kullanlr. Arza akmlarnda dayanklk salanmas iin balant sonlar sarg tpne kilitlenerek bobinde sipiral sklk ile dayanm arttrlr.

27

ekil 3.2. Sipiral (Heliksel) sarg dizayn [15]

Resim 3.2. Sipiral (Heliksel) sargnn sarlmas [15] Srekli disk sarg Bu sarglar izolasyonlu iletkenlerin radyal olarak bir birinin zerine silindirik izolasyonlu sarlmas ile elde edilir. Dtaki sipir bir disk ksm dier disk ksmnn zerinden geirilir. Fakat son zamanlarda sipirler dtan ie doru kullanlarak basit sarg teknii kullanlmaktadr. Bu ekildeki imalat ile diske sreklilik ile sarg tamamlanr. Sipiral sargya benzer olarak, iletkenler srekli disk sarglarda ince aksiyal boluklu sarlr, radyal boluklar disk ksmlarn ayrmak iin kullanlr. Sipiral sarglarn tersine, her bir disk ksm parasnda d tarafta atlamalar olur. Dzgn izolasyon yaplmas ile mekanik olarak salamlk nem arz eder. Disk bobini iki veya daha ok tabakalarn parelel balanmas ile sarlmsa; tabakalarn kelerinde transpoze yaplrak tabakalar arasnda akm dalm dengelenir.

28

Srekli disk sarg yksek bobin-toprak kapasitesine sahiptir. Bu durum yksek darbe gerilim basksnn ilk disk balants hatta buna yakn olana gelmesine neden olur. Dalga geriliminin dalmnn dzelebilmesi iin hatta yakn yerlere elektrostatik tabakalar yerletirilir. Bu da hattn efektif seri kapasitesini artrr. Olduka byk seri kapasite etkilerinin tm diskte stesinden gelmek iin, ortadan ayrlm iletken bobbin sarg teknii kullanlr. ki iletken parelel sarlr, fakat seri olarak balanarak birbirine eit ekilde yerletirilirse, sonu olarak yksek efektif seri kapasite sargda olur. Sonu olarak dalga gerilim dalm olduka uniform olur ve her bir diskte eit olarak basklar dalr. Birbirine eit ekilde birbirinin zerine yerletirilmi disk sarg srekli disk sargda farkl eitte, iletkenler birbirinin pozisyonunda kullanlabilir. Bu sarg tekniinde yksek seri kapasite sipirler arasnda oluur ve birok uniform dalga gerilim derecesi sarg boyunca elde edilir. Disk sargnn dahili tabakalar ortadan ayrlm sarglara yerletirilerek kullanlr.

(a)

(b)

ekil 3.3. Disk sarg a)Srekli disk sarg dizayn, b) Ayrlm disk sarg dizayn [15]

29

Resim 3.3. Disk sargnn sarlmas [15] Yaprak sarml bobinler Bu sarg tek tabakal aleminyum veya bakr iletkenlerin sipiral olarak izolasyon formda sarlmasndan elde edilir. Tabaka izolasyon malzemesi iletkenler arasna sarlr. Termik dayanml yaptrclar ile izolasyon malzemesi birbirine tutturularak yakn iletkenler balanr. Tabakann kalnl bobin ykseklii boyunca uzanr. Tabaka sarg konstirksiyonu genelde alak gerilim sarglarnda kullanlr. Dahili radial kuvvetler tabakal sarglarda kat izolasyon yaps ve tabakal izolasyon katlar ile snrlandrlr. Tasarm annda; tabaka iletken ekmesi ve izolasyon tabakalarnn boluklar ve kat sarg yaps salanarak, harici radyal kuvvetlere kar mukavemet elde edilir. Yaprak sarml sarg dairesel bal sarmlara gre daha fazla aksiyel ekme kuvvetlerine kar dayanm gsterir. Fakat dairesel bal sarml bobinlere gre aksiyel yndeki basklara kar daha zayftr. Termik dayanml tutucular harici aksiyel bask kuvvetleri ve radyal kuvvetlerin ikisine birden rijitlik katar. Soutucu ya sirklasyonu salanabilsin diye ya klcallar boluu sarg ilerinde dizayn edilir. Tabakal sargl bobinlerde arza akmnn dzenli dalmasndan dolay aksiyel kuvvetlerin sarg zerindeki etkisi minimuma indirilmi olur.

30

Tabakal ince sarml bobinler Bu ekilde tabakal sarg tek veya birok tabakal iletkenlerden oluur. Sipiral olarak izolasyon formunda iletkenler aras tabaka izolasyonu kullanlarak sarlr. nce sargl sargda ise tek iletkenlerinlerin sipiral olarak izolasyon formunda iletkenler arasnda tabaka izolasyonu kullanlarak sarlr. letkenler her sargda aleminyum veya bakr olabilir. Her bir tip sarg iki veya daha ok gruplarn elektriksel olarak parelel balanmas ile elde edilir. Tabakal ince sarml bobinler genelde alak gerilim sarglarnda kullanlr.

ekil 3.4. Tabakal ince sarml bobinler ( tabakal) [15] 3.1.3. Shell yapsndaki bobinler Shell yapl trafolar, bireysel dikdrtgen pancake bobinlerin sarlmas ile akmlarn ayn ynde akmas salanr, bu durumda baskc, etkin kuvvetlerin iletkenlerin zerinde olmas sz konusu olur. Bobin gruplar oluturulurken, eit numaral pancake bobinler zt yndeki tek numaral bobinlerle sarlr. Bu ekildeki yapda bireysel pancake bobinleri arasnda baskc kuvvetler oluur. zolasyon rondelalar ve kat boluk bloklar yakn bobinleri ayrr, basklara kar ksa devre kuvvetlerinden korur. Bobin grubu iine giren baskn kuvvetler, her bir bobin grubunu tutturmaya verim iin ince paket yaplr. YG ve AG bobin gruplar yksek-alak bariyerden kuvvetler uzaklatracak ekilde ayarlanarak oluturulur. Bu kuvvetler aksiyel ve

31

radyal olarak pancake bobin yzeyinden uzaklatrlr. Saf aksiyel kuvvetler bobin grubundan ve izolasyon sisteminden geerek nve tabakalarna iletilir. Nve tabakalar tank duvar ile sonlandrlr. Salam mekanik yap ile ksa devre kuvvetlerine dayanm elde edilir. Shell trafolarda sadece dz bacakl pancake bobinler kuvvetleri nveye iletir. Dairesel alt ve st bobin ksmlar dier kuvvetleri mekanik basn yzeylerine tank sonlarnda faz arasnda iletir.

Resim 3.4. Pancake sarg [15] Dikdrtgen pancake sarg Shell yapl trafolarda kullanlr. zolasyonlu iletkenlerin dz masa etrafnda dikdrtgen olarak sarlr. lk sipir birok iletkenlerinin parelel veya srekli transpoze kablolardan, kk yarapl erilerin dikdrtgen kegenlerinde kullanlmasndan oluur. zolasyon tasmalar ke yaplarnn korunmasnda yardmc olur. lave sipirler kullanlarak kelerde yarapn bytlmesi salanarak, demet iletkenlerin kelerde kolaylkla kullanlmasn salar. Pancake bobinler yksek seri kapasite ierir. Pancake bobin trafoya dikey olarak yerletirilir, yakn bobinler birbirine balanr, kat boluk blou, nve tabakas srtnmesi, tanka uyunluu mekanik kuvvetlere dayanm belirler. Pancake bobinlerin elektriksel balants srekli disk

32

bobinlerindeki gibidir. D balantlar veya atlamalarda bir bobbin paras ile balanr, i balantlarda gelecek bobin parasna balanr. Radyal boluklar pancake bobinlerde kullanlmaz. Bunun yerine yakn pancake bobinler birbirinden ayran boluk bloklarn ayrmayan izolasyon rondelas ya akna izin verir ki bobin yzeyi ve bobin bobin izolasyonu bu ekilde salanr. 3.2. Nve Yapsndaki Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi Nve tutucular major yap yeleri olup, nve tabakalarna gelen bask kuvvetlerini karlar. Sarglara katlk, sabitlik salar ve st sarg tutucu sistemine rijid olarak destek olur. Alt boyunduruk tutucu sarg arln destekler, statik kuvvetleri st sarg bask yzeyinde karlar, dinamik aksiyel ksa devre kuvvetlerine dayanr. Alt tutucular, tabakalar ve bunlar sktran, sabitleyen bask civatalarnn kenar tutucu balant yaplar ile yerletirilir. Alt bobin destekleri dikey kuvvetleri tutucular ile dzenli datr. Alt destekler genelde tabakal aatan, yksek younlukta izolasyondan veya permit dolaml soutucu yadan yaplrlar. st boyunduruk tutucular ayarlanr tutucu system ve demir balant yerlerinden desteklenir. Balant baras bobinin iinde ve nve bacana yakn yerlere yerletirilir. Balant ubuklar bobin dna yerletirilir. Her ikiside ayn ie yarar. st bobbin basn yzeyi, tabakal aatan, yksek younluklu izolasyoda, fiber glass, epoksy veya metal yzeye elektriksel olarak karlayan zel izolasyon yaplm olarak kullanlr. Nve gzne gelen basklara kar yksek direnli olmak zorundadr. Baz dizaynlarda nve tutucu sistemi ayarlanabilir, sarglara gelecek bask kuvvetleri nceden hesaplanabilir ki aksiyel ksa devre kuvvetleri kontrol altna alnabilsin. Bask kuvvetleri sarg ercevesindeki kaldrma vidalar bask takozlar veya yk makaslar, ya dolu kontrol portlar ile eit olarak datlr [15].

33

3.3. Shell Yapl Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi Trafo tanknn alt ksmlar dikdrtgen pancake bobinlerin btn arl ile desteklenir, nve tabakalar izolasyon materyalleri (yada dahil) ve st tank ksmlar. En st ve en alt T-demeti mekanik olarak tank duvarna balanr. fazl dizayn da yksek younluklu izolasyon materyalleri kullanlr ki elik ekipmanlarn izolasyon yaps salansn ve nve tabakalar ksa devre kuvvetlerinin basksna dayanabilsin. Tank duvar ve T-demeti basklara kar kuvvetlendirilir, bylece aksiyel ksa devre kuvvetlere dayanm salanr. Hareket uygun tank yaps ve yksek younluklu izolasyon ile engellenir. Keza st tank ksmlar tm nve tabakalar dndaki bobinin bilinen ksmnn basks altndadr, bunun iin ince tabakal srtnme ile radyal ksa devre kuvvetlerini absorbe edecek ekilde pancake bobinler gelitirilmitir. 3.4. Transformatr Konstrksiyonunda Elektriksel Koruyucular 3.4.1. Sarg koruyucular Sarglar darbe gerilimleri basklarna kar korur, bu amala eitli metodlar kullanlmaktadr. Sarg tipi ve kullanld anma gerilimine bal olarak koruyucu seilir. Koruyucu birka bobin ksmnn metalik batlanmasyla sarlmas, metal etrafna koruyucu ile balatan sona kadar sarlmas ile elde edilir. Sarg sonlarna static ekran koruyucu kullanmak ve bunu balantlarla birletirmekle yaplr. 3.4.2. Balant koruyucular plak balantlar, akm tayan dier ksmlara kar iyi bir ekilde izolasyonu yaplmal, ayn zamanda toprak yapsna karda izolasyonu salanmaldr. Gerilim basklar plak balantlarda barada, ubukta veya tpte minimuma indirilmeli ki kegen noktalar bu amala yuvarlatrlr, uygun ubuk ap veya tp ve bunlarn d ekline uygun yuvarlk ile gerilim basklar minimuma indirilir.

34

3.4.3. Bushing koruyucular Bushinglerin izolasyon mesafeleri tankn genilii veya yksekliine gore belirlenmelidir. Bu yzden bushinglerin alt terminal ksm uniform olmaz, przsz koruyucu evresi ile gerilim basklar azaltlr. Btn izolasyon mesafeleri ayrca bushing izolasyon koruyucular ile azaltlabilir. 3.4.4. Yksz kademe deitiriciler Kademe deitiricileri ekipmanlarnn izolasyon mesafesi yine tank llerine gore belirlenir. Baz yksz kademe deitiriciler izolasyon koruyucular ile kuatlmaktadr. 3.4.5. Yk altnda kademe deitiriciler Yk altnda kademe deitircilerin aktif ksm ayr bir tankda ve ana tankdan bamsz bir ekilde izolasyonu salanmtr. 3.4.6. Tank koruyucular Topraklanm tank yzeylerinin d evresinin sarglara, kademe deitiricili balantlara ve bushing balantlarna kar yeterli mesafede korunmas gerekir. zel hazneye yerletirilmelidir. Bushing konfrigrasyonu zel izolasyon mesafesi ve koruyuculara ihtiya duymay gerektirebilir. 3.4.7. Faz-Faz izolasyonu Nve yapl trafolarda, faz-faz izolasyon bariyerleri nve pencere boluunun azalmasna yardmc olur. Etkin ya hacmi akl iine, kck ya odacklar ile bu durum salanr. zolasyon bariyerleri ayrca arjl partikllerin faz-faz doru kolayca hareketini engeller. Bu ekilde arjl partikller yldrm dmesi veya anahtarlama annda oluabilmektedir.

35

4. TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES Trafo arzalarnn incelenmesi birok ynden doktorun hastasn tedavi etmede uygulad prosedre benzer. Gnmzde trafonun salkl bir ekilde iletilmesi iin birok metot ve cihaz gelitirilmitir. hmal edilecek kk bir problemin ilerleyerek iddetli bir arzay vuku bulduu tecrbelerle kesinlemitir. Trafonun iletme yaad olaylara ait btn dokman ve kaytlar ile tehis testlerine ait bilgiler trafo arzasnn deerlendirilmesinde yardmc olacaktr. Trafoda yaanan sorunun erken fark edilmesi problemin geliim srecini yavalatr. Birok trafo iletmecisi ve imalats trafo iletmesinde kazanm olduklar farkl uygulamalara ve dizaynlara sahip tecrbeleri karlkl olarak paylama suretiyle trafolara ait optimum performans oluturma gayreti ierisindedirler. Bu paylamlar trafo dizayn ekipmanlar, uygulama ve iletme arza incelemesini kapsamaktadr. ncelenecek arzada ilgisi varsa problemin belirlenmesi iin dizayn elemanlar nem tayabilmektedir. Arzann gerek grd lde trafoya ait tm kompanentler genelde incelenmesi gerekir. Arza analizi olduka komleks ve kapsamldr. nceleme safhasn da arzann birok detay iermesi arzada kesin bir tanmlamaya imkan tanmayabilir. Gerekten bir arzann tm detaylar ile incelenip belirlenmesi iin olduka kapsaml inceleme ieriini bir araya getirmek gerekebilir. Burada arza inceleme prosesi anlatlacaktr. Arza incelemede mkemmel referans ANSI/IEEE C57.117, IEEE Guide for Reporting Failure Data for Power Transformers and Shunt Reactors an Electrical Power Systems, ve ANSI/IEEE C57.125,IEEE Guide for Failure nvestigation, Documantation and Analysis for Power Transformers and Shunt Reactors kullanlmtr. Bu standartlar arza incelenmesinde nemli tm faktrler iin metedoloji oluturarak deerlendirme imkan salar. Arza incelemesi grevinde olan mhendisler iin bu standartlarn tanmlad ekilde kt durum plan hazrlayabilmelerinde vazgeilmez kaynak olmaktadr [16].

36

Trafo arzasnda koruma rlelerinin almas veya trafo alma performansnda duyulan phe ile aratrma balar. Trafonun servis harici olmasndan sonra gelien arza incelenmesi g sistem iletmesinde alan mhendisler iin her eyden daha nemlidir. Arza durumunu aklayc bulgularn dikkatlice toplanmas, arza deerlendirmesi yapacak personele aktarlmasnn g sistem iletmecilerinin kesinlikle salamas gerekir. Ayn zamanda arza annda ekiplerin mmkn olduunca koordineli almas ve bilgi al-veriinin de effaf olmas gerekir. Arzaya tehis iin doru karar vermede en alt alandan en st ynetimine kadar arza ile bilgilerin salkl bir ekilde paylalmas arza incelemedeki isabeti artraca phe duyulmayacak kadar aktr. Arza incelemesi drt ana bileenden teekkl eder; hazrlk, test, inceleme ve sonu raporunun dzenlenmesi ile son bulur [17]. Hazrlk aamasnda arza hakknda hzl bir ekilde bilgi, dokman toplanr, ayn anda arzaya ait bulgular kaybedilmeyecek ekilde test almalar da gerekletirilir. Baz durumlarda tecrbeye bal olarak arza incelemesinde alan; hzlca sonuca gtrecek testlerin uygulanmasn talep edebilir. nceleme ise admdan oluur, yle ki; harici inceleme, dahili inceleme ve nihayetinde gerek duyuluyorsa trafonun tankndan karlarak, alarak incelenmesi ile aratrma tamamlanr. Arzay deerlendirmek iin yeterli veri toplandnda ve test sonularna gre arza inceleme mhendisleri incelemelerinin ardndan arza kayna olan faktrleri tespit edebileceklerdir. kullanlmaldr. - Arzas incelenecek trafoya ait gemi kaytlarn ve bilgilerin toplanmas, - Arza mahalline gidilerek uygulama ve iletme bilgilerinin elde edilmesi, - Arzann veya problemin vuku bulmasna ahit olmu tm personelle grmek, - Trafonun incelenerek gerekiyorsa ksmi veya tmyle de monte edilmesini salamak, - Elde edilen bilgilerin ve trafonun gemiine ait kayt ve raporlarn analiz edilmesi, - n rapor hazrlayp, katk salama imkan olan personelle paylaarak, raporun Aadaki admlar arza ve problemin belirlenmesinde

37

gzden geirilmesi ve kontrol ile varsa ilave bilgi veya raporda deiiklik ihtiyacn gidermek, - Final raporunun hazrlanmas Genel kural olarak hibir detay ihmal edilmemelidir. Tecrbeler gstermitir ki bazen ok basit ve hafife alnan bir detayn, ipuu tekil ederek arzann veya problemin zlmesine yardmc olmutur. Bu nedenle arzaya ait btn bilgilerin toplanmas arzann zmlenmesinde olduka nem tamaktadr [16]. 4.1. G Transformatrnde Arzann Yaanmas ve Belirlenmesi 4.1.1. pheli arzalarn takip edilmesi Arza incelemesinde bulunan kiinin, trafonun koruma ekipman ile anormal iletme durumunda uygulayaca prosedrlerin tahmin edilmesini ierir. Arzal durum veya trafoda karlalan olaya kar uygulanacak ynteme karar vermek gerekir. Uygulamada, ilk nce trafonun izolasyon testleri trafonun ilk iletmeye girme srasndaki durumundan balayarak son elde edilen test deerlerine gre kontrol yaplr. Koruma ekipman ile servis harici olan veya anormal iletme artlarnda alan trafonun hasarnn bymemesi veya hasar grecek arzayla karlalmamas iin tekrar enerjilendirilmeden bu kontroln yaplmas gerekmektedir. Trafo enerjilendirilmeden veya enerjilendirildikten sonra koruma ekipmannca alan rlelere ait sinyallerin kaydedilmesi gerekir. Bu ekilde g trafolarnda bilgilerin toplanmas ile iletmede arza deerlendirilmesinde yardmc olacaktr [18]. 4.1.2. Arzal transformatr hakknda bilgi toplama Bilgilerin toplanmas iin iletmede alanlarn tm seviyelerde ibirlii ierisinde incelemede bulunan kiiye hzl ve doru bir ekilde arza ile ilgili trafoya ait bilgileri gemiiyle beraber ulatrmaldr. Ayn zaman da imalat da arza hakknda bilgilendirilmelidir. zellikle garanti kapsamnda bir trafoda arza sz konusu ise

38

imalat fabrika testleri, trafonun gemiine ait bulgular, trafo projeleri ve normalin dndaki veriler ile arzay aydnlatmasna fayda salayaca dnlen bilgiler toplanmaldr. Bu ekilde arza analizi yapacak bilgiler bir araya getirilerek, reticiye veya onarm ekibine tavsiyede bulunacak kararlar elde edilir. Bylece iler hzllk kazanr, arza tehisi iin isabetli kararlar alnabilir [18]. 4.1.3. Hazrlk Baz hazrlklar ncelikle arza mahalline seyahat ile incelemeye balamak ile olmaktadr. Arza mahallinde inceleme dedektif mesleine benzer bir i eklinde merak duyulan ve canl tanklarn bilgilerinden yararlanlan mlakatlar ile devam eder. Arza mahalline gitmeden nce arzal trafoya ait dosyann elde edilmesi ve incelenmesi daha fazla ie yarar. Baz bulgular ile mevcut bilgiler analizi hzlandrr. izelge 4.1 hazrlk aamasnda kontrol edilmesi gerekli konular gstermektedir. izelge 4.1. Hazrlk kapsamnda incelenecek konular [18] -Trafoya ait iletme kullanm klavuzu (Trafoya ait bilgileri iermeli, trafo resimleri, trafo ekipmanlarn anlatmal ve fabrika fotoraflarn iermelidir.) -Trafo test raporlar -Fabrika test raporlar -Saha testleri -Rutin test raporlar -Trafo Merkezine ait tek hat diyaram -Koruma/sekonder projeleri -Gemie dnk almalara veya arza durumlarna ait raporlar -Koruma ve l sistemlerine ait ayarlar -Kamera -erit metre -Koruyucu giysi (baret v.s) -Saha gzl, koruyucu gzlk -Kayt cihaz (recorder) -Mercek -Ildak, el feneri -Mknats (Manyetik partikl paralarn arza yerinde belirleyebilmek iin) -Ya numune iesi ve rngas -Oksijenmetre

39

4.1.4. Sahada yaplacak inceleme Zaman kaybetmeden arzal trafoda incelemeye balamak olduka nemlidir. Bulgular ge incelemeye balanldnda kaybolabilir, sistemin almas iin arzal trafo yerinden hareket ettirme ihtiyac sz konusu olabilir. Bu nedenle bulgularn toplanmas ve testlerin uygulanmas mmkn olduunca abuk ekilde yaplmaldr. Baz durumlarda iletme birimleri arza incelenmesinde bulanan kiiden daha nce sahada bulunabilmektedirler. Her ne kadar pratik olmasa da incelemeyi yapan kii trafo merkezine ulamadan sistem toparlanma almalar bitmite olabilir. Bu nedenle iletme elemanlar yapacaklar almalarda bulgularn mmkn olduunca kaybolmamasna dikkat etmelidir. mkanlar dahilinde mmkn mertebede iletme ekipleri arza incelenmesi yapldktan sonra almalarna balamaldr. Fotoraf ekmeli, grsel inceleme yaplmal, gerekli notlar alnmal, gerekli testler uygulanmal ki yaplacak analiz iin yardmc olacak bilgiler elde edilmi olabilsin. Transformatr, trafo merkezi ve genel blge olduka nemlidir. Trafonun gemiinde iletmecisi ve bakmn yapan personelin arza durumunda bulgular deerlendirmede olduka yardmc olabilecek bilgileri salamalar sz konusudur. Tercihen trafonun en az iki incelemeci tarafndan incelenmesi uygun olmaktadr. ki incelemeci birbirlerini destekler, bulgular zerinde tartr, acil olarak uygulanmas gereken gelecek adna kararlar almalar hzlanr [18]. Arza olduunda baz konularn; arzann tarihi-saati, fiziksel olarak trafonun durumu, arza ile beraber trafonun durumu, aada izelgelerde belirtilen konular gz nne alnarak genel inceleme durumlar deerlendirilmelidir [18]. izelge 4.2. Parafudr hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18] -Parafudr alm m? -Parafudr sayac kontrol edildi mi? -Parafudrun fiziksel durumu normal mi? -Parafudrun elektriksel durumu nasl? -Parafudr toprak balants kontrol edildi mi?

40

izelge 4.3. Harici olarak tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18] -Yldrm Dtne dair iz var m? -Yldrm veya imek Trafonun olduu blgeye dm m? -Beklenmedik sesler,durumlar sz konusu mu? -Trafo zerinde veya aksesuarnda enkaz,artk var m? -Trafo zerinde hayvan ls var m? -Herhangi bir hayvan temas var m? (lmemi de olabilir.) -Yabanc cisim var m? -Kzarklk ,atlama izi var m? -Ima v.s var m? -Trafo su sisteminde anormallik var m? -Tablocu ve/veya arzaya ahit olan kiilerle grld m? -Arza durumunda trafonun yk? -Sistemdeki olaylar hakknda bilgi topland m? -Terr saldrs sz konusu mu? -Trafonun arzalanma anna ait arza kaytlar incelendi mi? izelge 4.4. Soutucu sistem hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18] -Fanlarn ve pompalarn almas normal durumda m? -Radyatr vanalar tamam ile ak m? -Soutma sisteminde artk veya korozyon var m? izelge 4.5. Ana tankn durumu hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar -Kazanda ime,bombe,knt var m? -Tank da atlak var m? -Tank da kaak var m? -Ar snmaya dair iz var m? -Konservatuardaki ya seviyesi normal mi? -Conta,bushinglerde, kapaklarda anormallik var m? -Gaz basnc ak m? -Kontrol panosunda olumsuzluk var m? izelge 4.6. Bushingler hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18] -Kaak var m? -Porselen kr var m? -Taplerde delik var m? -Atlama izi var m? -Ya seviyesi normal mi?

41

izelge 4.7. Kademe deitirici hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar -Kademe deitirici pozisyonuna bakld m? (Eer varsa) -Maksimum kademe deitirme pozisyonu? -Minimum kademe deitirme pozisyonu? -Yksz kademe deitiriciyse ayet pozisyonu? -Kademe deitirici ya seviyesi normal mi? - Kademe deitirme saya kayd alnd m? izelge 4.8. Alarm ve ama bilgileri [18] -Diferansiyel alt m? -Ar Akm Rlesi alt m? -Ar yk rlesi alt m? - Toprak arza rlesi alt m? - Ynl toprak rlesi alt m? - Ar ikaz rlesi alt m? - lm indikatrleri (ar yk,dengesizlik ,ak faz) alt m? - Basn rlesi alt m? (Bucholz gibi.) -Likid veya ya scaklna bakld m? -Sarg veya scak nokta izi var m? - Ana tankda ya seviyesinin durumu? -Kademe deitirici de ya seviyesinin durumu? -Konservatuar da ya seviyesinin durumu? -Gaz alglama rlesi bilgileri, kontrol edildi mi? -Gaz toplama rlesi bilgileri, kontrol edildi mi? -Ya hareket rlesi, kontrol edildi mi? -Anansiyatr sinyalleri, kontrol edildi mi? -Sigorta atm m? -Arza kaydedici kaytlar, kontrol edildi mi? -Osilograf kaytlar, kontrol edildi mi? 4.1.5. Elektriki testler Transformatr arza tehis testlerinde ilk nce herhangi bir testin uygulanmadan nce, trafonun sistemden ve yardmc kaynak noktalarndan balantlarnn ayrldna ve dzgn bir ekilde topraklanm olduuna dikkat edilmelidir. Elektrik testleri yanc gazlar uzaklatrlmadan, gvenlik nlemleri alnmadan uygulanmamaldr. Elektrik testlerine balamadan nce temizlik yapma ihtiyac da gerekli olabilir. Bu testlere imalatnn tavsiye ettii testlerin uygulanmas yerinde

42

bir

yaklam

olur.

izelgelerde

uygulanacak

elektrik

testlerinin

amalar

belirtilmitir. izelge 4.9. zolasyon direnci testleri [19] Sarg-sarg Sarg-Toprak Tm Sarglarn topraa gre Nve toprak Polarizasyon Endeksi izelge 4.10. Dier saha testleri Yardmc izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar. Power faktr Ana izolasyonun kontrolunu salar. Sarg DC diren Yardmc izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar. YanDielektrik Dayanm Hasar noktasnn tespit edilmesini salar. kaz Yardmc izolasyon,mekanik hasar ve hasar yerinin tespitine yarar. Dk gerilim impulse Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc izolasyon kontrol. Endksiyon gerilim testi Yardmc izolasyon kontrol Empedans Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc izolasyon kontrol Frekans Cevab Analizi Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc izolasyon kontrolu Megaohm lm testleri; izolasyon direnci lm kaak akmlarn fonksiyonudur, yle ki; bu kaak akm izolasyondan akar veya harici kaak yzeylerden geer. zolasyon direnci lmnde; scaklk, nem, harici kaak yollar, mesela kirli izolasyon, bushingler lm etkiler. Sarg ve toprak (nve) veya iki sarg arasndaki izolasyon llr. Eer bask altndaki izolasyon anma deerine yakn gerilime maruzsa, izolasyon direncini, durmadan zamanla azalan eilimindeki sabit gerilimle belirlenir, bu durum izolasyon arzasnn indikatrdr. Eer 500-2500 V arasnda %25 den fazla farkl deer okunursa, ilave olarak polarizasyon endeksine, izolasyon power faktrne, ya iindeki nem miktar, dielektrik testler ve dier testlerinde Sarm Oran Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar. Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar. Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar. Nve toprak arzasnn tespitini salar. Ana izolasyonun kontroln salar.

43

kontrol edilmesi gerekir. G trafolarnda minimum izolasyon direnci deeri, dakika diren lmnde aadaki forml kullanlr; R= C.E kVA

bir

(4.1)

Megaohm test sonularnda minimum deerin altnda lm muhtemel bir izolasyon delinmesini indike eder. Eer megaohm testi sfr veya aa deerde llrse sargtoprak, sarg-sarg ksa devresi veya ar karbon izlerinin olduunu indike eder. Polarizasyon endeksi testlerinde ama ekipmann uygun iletmede veya ar gerilim testine uygun olduunu belirlemektedir. Polarizasyon endeksi 10 dakika sonunda llen megaohm direncinin 1 dakikalk llen megaohm direncine oran ile sabit gerilimde lmdr. izelge 4.11de ki deerler trafo izolasyon polarizasyon endeksini deerlendirmede referans alnr. izelge 4.11. Polarizasyon endeksi deerlendirme kriteri [20]
Polarizasyon Endeksi zolasyon Kondisyonu 1 den kk Tehlikeli 1,0-1,1 Zayf 1,1-1,25 pheli 1,25-2,0 yi 2,0 nin zerinde ok iyi

evirme oran testinde ama; kk problemlerin yani sargda sipir-sipir ve izolasyon ksm-ksm problemlerinin trafoda temel olarak belirlenmesidir. Bu test ncelikle, i sarg ksa devreleri veya kademe deitirici de istenmeyen problemlerin belirlenmesine yardmc olur. Ayrca uyartm akm llr, yle ki; zayf balantlardan yksek diren var m veya toprak iletkenleri kontrol edilir. Trafo etiketinde yazan deerler ile llen deerler karlatrlarak, evirme oran hatas hesaplanr. Bu deer %0,5 aralnda ise herhangi bir problem sz konusu deildir. Eer sarglardaki sipirlerin numaras biliniyorsa, evrim oran hatas testi ile ilgili hatal sipir tespit edilebilir. Ak sipirler uyartlan sargda ok dk ikaz akm ve k gerilimi vermeyerek kendilerini gsterirler. Ak sipirler k sargsnda ise

44

normal ikaz akm ekilir, fakat hi veya ok az kararsz k gerilimi elde edilerek kendini gsterir. evirme oran testi tm kademelerde uygun balantlar ile yaplmaldr. Yk altnda kademe deitiricili trafolarda, kademe deitirmede iki kontak ayn anda devreye girebilir, bunun iin kademe deitiricinin etiket deerleri kontrol edilmelidir. Bu test ile ayrca yksek direnli balantlar veya yksek kontak direnli kademe deitiriciler, yksek ikaz akm ve dengesizlii tespit edilebilir [21]. Tek faz dk gerilimli 50 Hz ikaz akm testi trafonun mevcut durumunun tespiti iin olduka nemlidir. zellikle arza yerinin belirlenmesinde, sargda m veya manyetik devre olduunun belirlemek iin iyi bir testtir. Bu test deerleri ilerde referans alnmas iin test aleti, balant grubu, test balantlar, scaklk ve uygulanan gerilimin kaydedilmesi gerekir. Akm ve gerilim okumalar, watt akmlar ile sarglarda veya nve yapsndan kaynaklanan arzalarn yerini belirler. Watt akmlar nvenin rezidel manyetiinden az da olsa etkilenir. Fakat ar etkilenmeleri arza akmlarnda sargda veya manyetik devreden kayplardan dolay olmaktadr. lm sonular benzer nitelerde %10 dan fazla deimemelidir. Sonular karlatrlarak nceki testlerin yapld ortam artlarnda %5 den fazla deimemelidir [19]. zolasyon power faktr lm 50 Hz AC gerilimde, uygulanan gerilimin genlii ile izolasyon sisteminin belirlenmesidir. Herhangi bir izolasyon sistemi paralel kapasite ve direnten teekkl eder. Power faktr testi izolasyon sitemi iin kaak akmlarn izolasyon sistemi direncin de ki kayb llr. Dk kaak akm, dk power faktr ve iyi bir izolasyon sistemi demektir. Power faktr lmnn DC diren (m) deerine gre avantajlar vardr. DC diren testi iyi izolasyonla kt izolasyon seri olduundan, sonu kt kabilir. Keza power faktr lmnde izolasyon sisteminde hacim deiiminden deiim sz konusu deildir. Negatif power faktr izolasyonda atlamaya iaret edebilir. zolasyon sisteminin power faktr uygulanan AC gerilimin artmas ile de artmaz. Eer uygulanan AC gerilim artmas ile power faktr artyorsa izolasyon sisteminde problem vardr.

45

Power faktr lmnde ayrca boluk, izolasyon sisteminde yksek ksmi boalmalara neden olacak yerlerin tespit edilmesini salar. Bu testte kullanlacak lm setinin trafo merkezinin elektrostatik enterferansndan etkilenmeyecek yapda olmas nem arz eder. Yksek frekans kullanmak enterferans etkisine iyi bir zmdr. Test sonucunda elde edilen deerler ile fabrika test deerleri ve nceki test deerleri karlatrlarak izolasyon sistemindeki bozulma ve miktar tespit edilir. Karlatrmal testler ierisinde en iyi indikatr olan Power Faktr testidir. Karlatrma durumunda yanlgy ortadan kaldrmak iin sarg scakl ve nem bilinmelidir. ekil 4.1de grld gibi toplam akm I ile kapasitif akm IC arasndaki a direkt olarak yaltkanlkla ilgili bir deerdir. Kayp as yaltm malzemesinin kalnlna, yzeyine ve malzeme ierisindeki iyonizasyona, yabanc madde ve partikllere, hava boluklar v.b. etkenlere baldr. Bu nedenle kayp as lmleri yaltm malzemelerinin yaltkanln deerlendirebileceimiz sonular verir [20].

(a)

(b)

(c)

ekil 4.1. zolasyon malzemesinin matematik modeli a) Yaltkan madde, b) Edeer devre, c) Edeer devredeki akmlarn vektr diyagram ekil 4.1deki devrede aktif kayp; P = U.I.Cos = U2.C..tgn olur. (4.2)

46

llen P.F.% deeri Cos ye tekabl etmektedir. Dier bir deyile : Cos = P / U.I formlnde eitliin her iki tarafn 100 ile arparsak; 100.Cos = 100. P / U.I = P.F % (4.4) (4.3)

olarak isimlendirilir. ekil 4.2de iki ve sargl transformatrlerin edeer kapasiteleri gsterilmitir.

ekil 4.2. Power faktr iin transformatrlerin edeer devresi a) ki sargl trafo, b) sargl trafo [21] Sarg direnci lmleri, dzgn balant yapldnn kontrol ve belirlenmesi, ayet paralel iletkenli sarglarda ak devre durumu veya yksek direnli balant varsa tespitini salar. fazl trafolarda, bu lm her bir faz-ntr aras uygulama yaplr. gen bal trafolarda genelde llen sargya paralel ekilde iki sarg seri olur, bu ekildeki gen bal sarglarda lm yaplarak, hesapla bireysel sarglarn direnci belirlenebilir. ayet test esnasndaki deerler fabrika test deerleri ile karlatrldnda %5lik fark var ise deerler normal kabul edilebilir, bunun dndaki DC diren okumalar problem olduunu indike eder.

Dk gerilim impulse testi, ksa devre veya trafonun nakli sonucunda sarglarn mekanik hareketinin tespiti iin bu test uygulanr. Genel de sarglarda iki temel olay gz nne alnr, farkl devre kullanlarak genlikte byk deiim gzleniyorsa

47

radyal hareketin olduuna, fazda deime gzleniyor ise fazlardan biri aksiyal olarak hareket etmitir eklinde yorumlanabilir [19]. Endklenen gerilim testi ile ksmi boalmalar izolasyonda belirlenir. Trafo test iin hazrlandnda, uygulanan testte ikaz akm almad ve baka bir arza gsteren iaret yoksa, grlt, duman, ya tanecikleri veya kabul edilmeyen boalma seviyesi yoksa, test baarldr. Ksmi dearj testi ile transformatrlerde sarg iletkenleri ve balant iletkenlerinin dier metal ksmlardan ( kazan, kapak, ekirdek sa paket v.s. ) yaltlmas iin farkl tr ve zellikte yaltm malzemeleri kullanlmas ve bu malzemelerin yapsnda bulunabilecek baz yabanc partikl ve bozukluklar, transformatrler iletmeye alndnda gerilim altnda ksmi boalmalara neden olabilmesi nedeniyle belirli periyotlarla oluan bu ksmi boalmalar zamanla transformatrn yaltmn bozmakta ve ileri safhalarda byk arzalara neden olmasndan dolay imalat bitiminde transformatr ierisinde ksmi dearj oluturan bu tarz bozukluklarn olup olmadnn aratrlmas yaplr.

Radyo etkileim gerilim testi (RIV) saha testi 500V veya daha azdr. Mikrovolt seviyesi 1 dakikalk periyotta %25den fazla artrlmamaldr. Tm test srecinde okunan seviyede veya aasnda olmaldr [18]. Akustik emisyon testi ya izolasyonlu g trafolarnda uygulanr. Saniyedeki 10.000 pulsen endklenen test esnasndaki says belirlenir. Arza annda uygulanacak incelemeye aklayc bilgi salar. Tek faz empedans testinin fazl trafolarda uygulanmas ile trafo sarglarnda herhangi bir hareket yok ise bu test sonucu fabrika test sonucuna eit olmaldr. %2lik deiim kabul edilebilir.

48

Nve toprak direnci testi

ile yaplan lmelerde yeni bir trafoda nve toprak

arasnda izolasyon direnci 1000 M olarak llmelidir. Bu deerin 50 M aasn da bir deer de, eer herhangi bir nve hareketi veya mekanik hasar yoksa kabul edilebilir. Yksek potansiyel testi (Uygulanan gerilim testi) ile major izolasyonun temel basklar belirlenir. Ayrca bu test ile izolasyon-toprak arasndaki akm tama yollar; kademe deitirici balantlar, akm trafolar ve bushingler test edilir, bu test de nve ikazlanmamaldr. Sisteme zarar verici riski bulunan, trafonun servise alnp alnmayacan belirler. Frekans Cevab Analiz testi genelde FRA veya SFRA olarak bilinmektedir. Bu test yeni bir test teknii olmasna ramen g transformatrlerinde kondisyon veya durum tespiti yapmak maksadyla hzla kullanlmaktadr. Bu testin en byk avantaj dier testlerle anlalmas ok g olan; sarglarda ksa devre arzalar sonucu olabilecek mekanik bozulmay aka gsterebilmesidir. Frekansn trafoda RLC devresindeki davran ekli ile trafo ksmlarnn yapsal durumunun kontrolne imkan salar. Frekans cevab analizi trafolarn alma performanslarnn izlenmesi, trafo arzalarnn etkin ve kesin bir ekilde tespit edilebilmesi, trafolar iin nleyici bakm almalarnn yaplabilmesi ve arzalanan trafonun tekrar servise dnmeden nceki durumunun izlenmesi bakmlarndan nemli bir testtir [22]. 4.1.6. Ya kimyasal testleri ile gaz analizi testleri ve ya numunesinin alnmas Ya numunesinin alnmas ve ya kimyasal testleri iin sahada ve laboratuarda inceleme ile trafonun almas veya arza sonras uygulanacak herhangi bir elektik testinin uygulanmasndan nce yaplmas gerekir. izelge 4.12de ya kimyasal analizi ve ya gaz analizi iin kontrol edilmesi gereken durumlar belirtilmitir. Dielektrik dayanmn llmesinde likid izolasyonun minimum delinme gerilimi iki metal elektrod arasnda belirlenir. Dk dielektrik dayanm, sv izolasyonun kirlendiine veya su, karbon ve/veya dier yabanc maddelerin varlna iaret eder.

49

unu belirtmek se fayda olacak, yksek dielektrik dayanmda sv izolasyonun kirlenmediini garanti etmez. Ya testi uygulanacak arzal trafoda arzadan ncesi ya kalitesi hakknda bilgi vermez, arza annda karbon ve dkntler ya iine yaylabilir. Test sonucunda yan dielektrik dayanm minimum 50 kV/inch olmas beklenir, aksi halde yan dielektrik dayanmnda problem olduunu indike eder[20]. izelge 4.12. Ya kimyasal ve ya gaz analizi testlerinde kontrol edilmesi gereken durumlar [18] -Saha lmlerinde toplam yanc gaz deeri veya gaz detektr rlesinde toplanan gaz miktar belirlenmeli. -Gaz miktarnn kontrol yaplal. -Laboratuarda toplam yanc gaz deeri llmeli. -Ya iinde znm gaz miktar belirlenmeli. -Ya kimyasal analizi ile yan kalitesine dnk testler uygulanmal. -Ya ierisinde ki eitli partikl ve materyallerin tespiti iin testler yaplmal. -Ya ierisindeki PCB miktar llmelidir. Yan i yzey delinme gerilimi (N/cm), kuvvetin ya filmi zerindeki su kabarcnn bklmesi olarak tanmlanabilir. Yzeysel delinme yan yalanmasnn habercisi bir testtir. Belirli kirlenme, sabunlama, boya, vernik ve oksidasyon reten durum yada sz konusu ise yan film dayanm zayflar, delinme iin dk kuvvet yeterli hale gelir. Ya servis de iken kirlenmede art, oksidasyon retilmi veya her ikisi birlikte oluyorsa yzeysel delinme deeri der. Arza incelemesinde lkemizde bu deer minimum 20 N/cm olarak kabul edilmektedir [20]. zolasyon sistemleri iin dk su miktar, elektriki dayanmn sreklilii iin istenir ve dielektrik kayplarn az olmas beklenir. Mevcut yan su miktar elektriki testler ile belirlenemez. Ar su miktar, metallerde korozyonu hzlandrr ve ayrca selloz izolasyonunun rn ksaltr. Ya ierisindeki su miktar nitenin gerilim seviyesine bal olarak belirli limit deer de tutulmas gerekir. Su miktarnn belirlenmesinde yan numunesinin aln ve testi olduka nemlidir. lkemizde arza analizinde ya ierisinde ki su miktar 170 kV gerilim seviyesinde 20 ppm, 380 kV gerilim seviyesinde 15 ppm olarak uygulanmaktadr [20].

50

Yeni yan rengi genellikle saydamlk derecesi endeksine gre kabul edilir. Yeni yan genelde ak ve temiz olmas beklenir. Servis de ki trafonun yann renginin deimesi kirlenme ve/veya bozulmann habercisidir. Temiz ya, dk renk numarallar olarak tanmlanr ve dahili ekipmanlarn grsel olarak incelenmesine imkan salar. lave testler yan iletme iin gvenlii bakmndan yaplmaldr. Arza analizinde renk deerinin maksimum 0,3 deerini amamas beklenir [20]. Bir hastaln tansnda kan testlerinin byk nem tamas gibi, bir trafo arzasnn saptanmasnda da gaz analizleri ok nemli bilgiler ierir. Trafolarn durumlarn izlemek iin uzun yllardan beri yada erimi gaz analizleri bir arza belirleme yntemi olarak kullanlmaktadr. Trafodaki termik ve elektriksel arzalar srasnda yag moleklleri ve dier kat yaltm malzemeleri paralanarak yeni kimyasal oluumlar meydana gelir. Anormal elektrik ve sl strese maruz kalan izolasyon yalarnn delinmesi sonucu eitli gazlar aa kar. Bu gazlarn bileimi arzann tipine baldr ve analizleri yaplarak arzann durumu hakknda bilgi edinilebilir. Donanmda meydana gelen ark, korona ve yksek scaklk arzalar srasnda ya moleklleri paralanarak baz gazlar aa kar. Bu gazlar zamanla ya iinde znmeye balar. Dier bir deyile ya tarafndan absorbe edilir. Erimeyen ksm serbest halde bucholz rlesinde birikmeye balar. Yadaki gaz analizinde ounlukla Hidrojen (H2 ), Metan (CH4), Asetilen (C2H2), Etilen (C2H4), Etan (C2H6) ve Karbonmonoksit (CO), Karbondioksit (CO2), Azot (N2) ve Oksijen (O2) miktarlar tespit edilir. Arzalarn belirlenmesinde izolasyon yaps ile birlikte numunelerden elde edilen gazlarn younluklar, oranlar ve toplamlar kullanlmaktadr [24]. Analiz sonular baz kriterler dorultusunda deerlendirilerek trafo arzalar hakknda nemli bulgular elde edilir. Bylece arzann tr, yeri ve iddeti saptanabilir. ou zaman donanmn almasna gerek kalmadan ok yava gelien kk boyutlu arzalarn nne geilerek olas byk arzalar nlenir, plansz kesintiler ve istenmeyen zararlar engellenmi olur.

51

zel yaplm rngalarla, donanm servis d braklmadan ya numuneleri alnr. Ekstraksiyon nitesinde yada znm olarak bulunan gazlar karlp toplam gaz miktar llr. Bu gaz karm kromatoraf cihazna verilerek kalitatif ve kantitatif analizleri yaplr. Bulunan sonular deerlendirilerek donanm hakknda bilgi edinilir. Gaz analiz sonularnn yorumlanmas ve arzalarn tehisi iin kullanlan balca yntem IEC 60599 Standardna gre gaz analizi deerlerine gre arza analizi metodudur. Bu metot da malzemenin maruz kald scakla gre gaz oluma karakteristiklerindeki deiimler esas alnmaktadr [25]. Bu gazlarn ar derecede olumas arzann belirtisidir. Bu klavuz gazlarla arza tipleri arasndaki iliki aada ki gibi zetlenebilir: H2.......................Korona O2 & N2.............Arza ile ilintili olmayan gazlar CO & CO2..........Sellozik izolasyonda delinme CH4 & C2H6..... Dk scaklkta yan delinmesi C2H4..... ............Yksek scaklkta yan delinmesi C2H2..... ............Ark Yorumlamada kullanlan klavuz gazlar;

C2 H 2 C2 H 4

oran,

CH 4 C H oran ve 2 4 H2 C2 H 6

oranna baklarak gaz analizi deerlerine gre arza yorumlanr. yle ki; bu oranlardaki gazlarn ncelikle izelge 4.13de belirtilen limitleri ap amad kontrol edilir. izelge 4.13. IEC'ye gre g trafolarnda normal gaz limitleri (ppm) [25]

Trafo Yaps Kademe tank ana tankdan bamsz Kademe tank ana tankla ortak

H2

CO

CO2 510013000

CH4 40110

C2H6

C2H4

C2H2

60-150

540-900

50-90

60-280

3-50

75-150

400-800

530012000

35130

50-70

110250

80270

52

izelge 4.13de birinci deerlerin alt gvenli blge, birinci ve ikinci deerlerin aras normal blge ve ikinci deerlerin st kritik blge olarak gsterilmitir. Limit deerler kontrol edildikten sonra, izelge 4.14deki alt arza trnn her biri, karakteristik hidrokarbon gaz iftleri ile gsterilir. Bu izelge, yada erimi gaz analiz sonularn yorumlamak zere IEC tarafndan hazrlanmtr [25]. izelge 4.14. Yada zlm gaz analizi deerlerinin yorumlama izelgesi [25]
Arza Tr PD D1 D2 T1 T2 T3
Not 1:

Arza Tanm

C2 H 2 C2 H 4
<0,01 (nemsiz) >1 0,6-2,5 <0,01 <0,1 <0,2*

CH 4 H2
<0,1 0,1-0,5 0,1-1 >1 >1 >1

C2 H 4 C2 H 6
<0,2 >1 >2 <1 1 -4 >4

Ksmi Dearjlar Dk Enerjili Deajlar Yksekk Enerjili Deajlar Termik Arza T< 300C Termik Arza 300C<T< 700C Termik Arza T> 700C

CH 4 < 0,2 (l trafolarndaki ksmi dearjlar iin) H2 CH 4 < 0,07 (bushingteki ksmi dearjlar iin) H2

Not 2 (*) : Asetilen miktarndaki ykselmeler, arza blgesinde meydana gelen scakln 1000 oC'den byk olduunu gsterir.

Aada ki verilerin nda bir kez daha durum deerlendirmesi yaplr. - Toplam yanc gaz miktar hesaplanr. - Gaz arts hzlar bulunur (gnlk, haftalk ve aylk). - lgili trafo iin belirlenen normlarla kyaslanr. - Arza gazlarndaki art oranna baklr. - Bulunan deerler nceki sonularla karlatrlr. - Trafodaki dier arza kaynaklar aratrlr. - Baka yntemler de uygulanarak bulunan sonular dorulanr.

53

Sonularn doruluu saptandktan sonra dier gaz oluum kaynaklar aratrlr. Bunun iin imdiki gaz deerlerinden bir nceki deerler karlarak gaz oranlar yeniden hesaplanr ve yeni duruma gre tekrar yorumlama yaplr. zellikle CO ve CO2 iin bu ilemin yaplmas gerekir. nceki analiz deerlerine gre gaz art hzlarnda nemli ykselmeler varsa ve arza gelime gsteriyorsa, gerekli ilemlere hemen balanr. Ayrca arzann kat ksmda olup olmad aratrlr. Aylk, haftalk hatta gnlk numuneler alnarak analizlere devam edilir ve donanm gzlem altnda tutulur. Gnlk, haftalk veya aylk gaz arts hzlar, arzann byklg ve siddeti hakknda ok yararl bilgiler verir. Trafodaki ya miktarnn gaz art hzna herhangi bir etkisi yoktur. Ancak gaz arts hzlar hesaplanrken, trafodaki toplam ya miktarnn bilinmesi gerekir. Aa da g trafolar iin hazrlanan, normal gaz art hzlarn gsteren bir izelge grlmektedir. Ayrca hesaplamalar iin de bir denklem verilmitir. Bu denklemle, herhangi bir gazn gnlk art miktar mililitre olarak bulunabilir. Sonra izelge 4.15deki normal gaz art hzlaryla kyaslanr. Gnlk Gaz Arts Hz (ml/gn)= m

y 2 y1 d .( g 2 g1 )
y2 = Son analiz g2 = Son analiz tarihi d = Yagn yogunlugu (kg/m3) (g2-g1) = iki analiz arasndaki sre(gn)

(4.4)

y1 = Referans analiz g1 = nceki analiz tarihi m = Yagn agrlg (kg) (y2-y1) = Gazdaki arts (ppm) izelge 4.15. Gaz art izelgesi [24]

Gazlar H2 = Hidrojen CH4 = Metan C2H6 = Etan C2H4 = Etilen C2H2 = Asetilen CO = Karbonmonoksit CO2 = Karbondioksit

Normal Gaz Art Hz (ml/gn) <5 <2 <2 <2 < 0,1 < 50 < 200

54

Eer gaz art hzlar limit deerleri ayorsa, analiz sreleri ksaltlarak trafo gzlem altna alnr. Arts hzna gre aylk, haftalk hatta gnlk periyotlarla gelimeler devaml izlenir. Gaz miktarndaki aylk %10'dan fazla artlar genellikle normal karlanmaz. Daha yksek artlar, rnein haftalk %50 gibi art yksek enerjili arzaya doru gidii gsterir ve bu olduka ciddi bir durumdur [24]. Arza ve dier nedenlerle oluan gazlar yancdr. Bu gazlarn yorumlama srasnda nemli bilgiler verir. Bu amala Doble Engineering firmas tarafndan izelge 4.16daki toplam yanc gaz limitleri hazrlanmstr. Bu deerlendirme, yanc gazlarn toplam alnarak yaplr [24]. izelge 4.16. Trafodaki yanc gaz miktarnn deerlendirilmesi iin izelge [19]
Toplam Yanc Gaz(ppm) 0-500 500-1500 Deerlendirme Herhangi bir klavuz gaz normal limit degeri amadka trafonun alsmasnda bir sorun yoktur. Trafonun yaltmnda baz bozulmalar olmustur. Bir arza olaslgna kars gerekli nlemler alnmaldr. Trafonun yaltmnda byk bozulmalar olmustur. 1500-2500 Trafoda bir arza olabilir. Eger durumda ktye dogru bir gidis varsa, gerekli islemler hemen yaplr. Trafonun yaltmnda nemli bozulmalar meydana > 2500 gelmis olabilir. Gaz olusum hz ve gaz olusum nedenleri arastrlr. Gerekli nlemler alnarak uygun islemler yaplr.

Gaz analiz deerleri sonucunda elde edilen gaz deerlerinin oranlanmas ile elde edilen arza trleri ierisinde barndrdklar muhtemel arza indikasyonlar izelge 4.17de gsterilmitir.

55

izelge 4.17. G trafolarnda meydana gelen arzalar ve rneklerin gaz analizi deerlerine gre incelenmesi [24]
Arza Tr PD Arza Tanm Ksmi Dearjlar Arza rnekleri -Yetersiz emprenye sonucu oluan gaz dolu oyuklarda, ar nemli katta, ar doymu yada, yadaki boluklarda ve x-mumlarnn oluturduu iletken hatlarda meydana gelen dearjlar. -Farkl potansiyele sahip kt balantlarda, ekran halkalarnda, toroidlerde, bitiik sarg disk veya iletkenlerinde, kopmu kaynak veya lehimlerde, nvedeki kapal halkalarda meydana gelen ark veya atlamalar (erare). Dk D1 Enerjili Dearjlar -Balant paralar, bushing-tank, yksek gerilim-toprak hatt (nve, tank, boyunduruk) arasndaki dearjlar. -Tahta malzeme, yaltm tutkallar ve sarglar aras yaltkanlarn zerinde oluan yollarda meydana gelen dearjlar. -Yan delinmesi, Yk altnda kademe deitirici seici alteri, kesme akm. -Atlamalar, iletken yollardaki dearjlar, yksek enerjili lokal arklar ve bunlarn gl ekilde devam etmesi. - Alak gerilim-toprak, busing-tank, sarg-nve, bakr bara tank Yksek D2 Enerjili Dearjlar arasnda, baglantlarda, sarglarda, ya kanallar ve borularda meydana gelen ksa devreler. - iletkenler aras yaltm malzemelerinde, nve izolasyon civatalarnda ve nve kollarn tutan metal halkalarn evresinde meydana gelen manyetik aklar. Termik T1 Arza T<300 C Termik Arza T2 300C<T <700 C -Acil durumlarda trafonun ar ykte almas. -Sarglar aras tkanmalar ve ya aksnn azalmas -Boyunduruk bask demirindeki dzensiz kaak ak. -Kademe seici alterinde civatal balantlar arasndaki hasarl kontaklarda kt temaslar, kontaklardaki kaymalar, karbon olumas, bushing balantlarndaki kt temaslar. -Boyunduruk balantlar ve civatalar arasnda, salar ve balantlar arasnda, topraklama telinde, manyetik ekranlardaki kt kaynaklarda veya balantlarda (basklarda) meydana gelen sirklasyon akmlar. - Sarglarn yanyana olan paralel iletkenlerinin arasnda bulunan yaltm malzemesinin ypranmas. -Tank ve nvede olusan byk sirklasyon akmlar. -Dengesiz yksek manyetik alanlarn, tank duvarnda meydana getirdii daha kk akmlar. -Nve salarnda meydana gelen ksa devreler. kablo ve

T3

T>700 C

56

4.1.7. Test sonular

Gaz analizi test sonular trafonun sahip olduu problemin katagori edilmesi iin bilgi salar. izelge 4.18de elektrik ve ya testleri ile belirlenen problemin gaz analizi ile desteklenmesi gerekir. Test sonular ile sadece arza tespiti deil ayn zamanda ekipmann performans hakknda olas durumlarn tespit edilmesi imkan da salanr. izelge 4.18. Tehis testlerinin gaz analizi ile desteklenmesi [18]
Arza Tipi Elektrik ark
Yan Fiziksel Testleri

Korona

Termal seliloz

Termal ya
Yan Fiziksel Testleri zolasyon Direnci ve evirme oran. Diren LV ikaz Power Faktr Empedans RIV

Yan Fiziksel Testleri Yan Fiziksel Testleri zolasyon Direnci ve evirme oran. Power Faktr RIV LV kaz Empedans Dirren

Testin nemi

zolasyon Direnci ve evirme oran. Power Faktr LV ikaz Empedans Diren RIV

zolasyon Direnci ve TTR Diren Power Faktr LV kaz Empedans RIV

izelge 4.19. Saha testlerinin yorumlanmas [18]

PHENLEN PROBLEMN KATAGORS
Sargda sipir ksa devresi yardmc izolasyon Ak Sarg devresi Kopukluk Ana izolasyon sorunu Nem Mekanik Hasar Nve snmas

Test Bilgilerinin nemi Birinci ncelik

evirme orann dnda deer evirme orann dnda deer Yksek izolasyon Power Faktr Yksek izolasyon Power Faktr ikaz akmnda deiim yksek empedans Anormal gaz analizi deerleri Dk nve toprak direnci kazda art Ya testlerinde dk dielektrik,Yksek nem Yksek RIV LV impulse deiimi Dk izolasyon Direnci Dk izolasyon Direnci Yksek RIV Yksek sarg Direnci Yksek RIV

kinci ncelik
Dk sarg Direnci

nc ncelik
kazda art

57

izelge 4.19daki problemler genel olmakta, test sonular ile desteklenmeli, ncelikle, izelge 4.19da gsterilmektedir ki, her bir phelenilen problem katagorisi birden fazla test ile dorulanmaldr. Bu izelgede bulunandan daha fazlasn ancak sahip olunan bilgi birikimi ile aklamak mmkndr. Tm arza durumlarnda, gaz analizi ve ya analizi belirtilen arza durumunu desteklemelidir. Eer arza iin tam olarak katagori belirlenemiyorsa, gaz analizi ve ya analizi bulgular ncelikle deerlendirilmelidir.
4.2. Ana Tankda ve Kademe Deitiricide Dahili nceleme

Dahili inceleme yapmak arzal trafoda genelde arza yerinin garantili olarak belirlenmesi ve hasar boyutunun saptanmasna imkan salar. Tm gvenlik nlemleri her zaman olduu gibi alnmaldr, mesela oksijen miktar minimum %19,5 olmaldr. Trafo havalandrlmadan trafo kazanna girilmemelidir. Trafo ierisindeki yanc gazlarn tahliyesi salanmaldr. Bu almaya balamadan nce varsa imalatnn tavsiyesine uyulmaldr. ncelikle dardan gzle kontrol yaplmal, st kapak almadan ya seviyesine dikkat edilmeli, gerek grlyorsa almaya imkan salayacak ya miktar kazandan uzaklatrlmaldr. Dk ya seviyesi kirliliin yaylmasna, nve ve bobinin iine ilemesine neden olabilir, eer kirlilik veya ya yzeyindeki birikinti kazandan darya atlmaldr. Grsel incelemede bu hususa dikkat edilmelidir. Belki de trafonun saha da tamir edilme imkan olacandan, byk arzalara imkan salamayacak ekilde incelemede bulunmak gereklidir. Trafo kazanndan ya tahliyesi sz konusu ise szge kullanarak dknt, ya pompasn tkayan paralara filitre kullanarak ipucu olabilecek bulgulara ulama imkan olabilir. Ya tasfiye ilemi pozitif basn da kuru hava ile yaplmaldr. Ya ierisinde bulunabilecek PCBye karda gerekli nlem alnmaldr.

58

Tank dan ya tahliyesi yapldnda, sarglarn ve nvenin nem almamas iin mmkn mertebe en ksa srede ilem bitirilmelidir. Trafo ierisine girilmeden, trafo iine ait resim ve projeler zerinde almak, trafo ierisinde yaplacak inceleme ve hareket nceden planlanmaldr. Saha incelemeleri tamamland zaman, trafo kazan kapa kapatlmal ve ierisine kuru hava baslmaldr. nceleme de tespit edilen konular, kazan ierisindeki tespitler alma bitiminde kayt altna alnarak raporlanmaldr [18]. Bu almalarda mmkn olduunca temizlie dikkat edilerek, gelecekte ki byk arzalar nlenmelidir. Bu almalarda byk hasarlara neden olacak durumlardan mmkn mertebe saknlmaldr. izelge 4.20de olas ana tank kontrol ve izelge 4.21 de kademe deitirici kontrol konular belirtilmitir. Trafo tank ierisinde alma yapacak personelin kazana girmeden evvel yzk, saat, tarak, herhangi ufak materyal, czdan v.b gibi eyalarn tank ierisinde drme ihtimaline kar zerinde bulundurmamas gerekmektedir. Mmknse tank ierisine sadece kamera, kalem, not defteri ve ldak ile girilmelidir. Tm bunlar kazana girilmeden kaydedilmeli, tank dna kldnda da teyid edilmelidir. rnein trafo kazannda ldak unutulmusa sonucu felaket olabilir. Arzal trafo ierisinde hemen hemen her eyin bulunmas mmkn olmaktadr. Mesela tornavida, kerpeten, kaynak ubuu ve daha nce ierisinde alma yapm ekip elemanna ait i gzl v.s gibi. lgin bir rnek verecek olursak; olduka byk gte bir trafo kazannda fabrikada aa merdiven unutulmu, trafo 20 yldan fazla sre bu ekilde servis de kalm arzalandnda yaplan inceleme sonucunda farkna varlmtr. izelge 4.20. Ana tank ierisindeki inceleme [18] -Yan kokusu (nadiren), -Yan rengi, -Nem belirtileri ve nem yerleri, -Tank ierisindeki serbest su miktar.

59

izelge 4.20 (Devam). Ana tank ierisindeki inceleme [18] - Dknt iin yaplacak incelemede miktar - Dknt iin yaplacak incelemede yeri - Dknt iin yaplacak incelemede analiz iin numune -Tank evresinde ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu -Bushing terminallerinde ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu -Korona tabakas ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu -Bakr balantlarda ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu -Ana barada ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu -eitli partikllerin listesi ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk deiiklii veya tortu. - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme kademe balant ular - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme bushingler - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme terminal blou - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme halka - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme boluklar - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme nve toprak balants - Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme nve balant alar (destekler) - Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Kontaklar - Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Hareket mekanizmas - Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Kavrama aft - Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Muhafaza - Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Yeri - Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Miktar - Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Porselen Hasar - Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Bakr veya aleminyum sramas - Karbon izleri iin yaplacak inceleme;zolasyonda veya balantlar da ki emicilik

60

izelge 4.20 (Devam). Ana tank ierisindeki inceleme [18] - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Balant tutucular - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Sarg destek sistemi - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Tutucular - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Sarg bozulmas - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Sarg hareketi - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme zolasyon renk deiiklii - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Balant bozukluu - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Balant hareketi - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Seri bobinin durumu - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Lokal scaklk noktalarnn izi - Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Balantlardaki ar snma -Akm trafosu incelenmeli -Scaklk lm tertibat incelenmeli -Balantlar, kablaj incelenmeli -Dier destek aparatlar incelenmeli -Tank duvarna ilenmi blok incelenmeli - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Elektriki balants - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Ar snma - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve toprak direncinin anormal deerde olmas - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Tank ierisindeki ya seviyesi - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Tank duvarndaki kaak ak hasarnn izi - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve toprak balantsnn kontrol - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve zerindeki paslanma miktar ve yeri -Nve boyunduruk tutucularnn durumu - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve salarndaki geveklik - Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve hasarna ait tespit,deformasyon,kaynama v.s ipuu

61

izelge 4.21. Yk altnda kademe deitirici de yaplacak inceleme [18] -Kontaklarda yank izi -Kontaklar arasnda ark -Kontak ile toprak arasnda ark -Mekanik arzal ksm -Yanl pozisyonda bulunan paralar -Vakum tpnde arza -Motor kumanda devresinin durumu -Ya seviyesi -Kademe blounu durumu -Elektriki ve mekanik olarak hareketin doruluu -Krk para bilgisi -Hasarl para bilgisi -Deiim direnlerinin durumu -Seri trafonun durumu -Tank kapann durumu -Silikajel tenefssnn durumu -Karbon artklarnn mevcudiyeti -Para yanll -Paralar arasnda geveklik olmas -nleyici ototrafonun (varsa) durumu -Vakum switch (kullanlmsa) durumu -Kontaklarn pozisyonu -Nem miktar -Sabit kontaklarn durumu -Hareketli kontaklarn durumu -Ters switchin durumu

4.3. Trafo Merkezi Dndaki ncelemeler 4.3.1. Arzal trafonun imalatna ait bilgiler

Dizayn bilgileri, i emalar, zellikleri, konstrksiyon bilgileri objektif arza analizi iin gereklidir. Bu bilgiler genellikle arza zerine imalat ile yaplacak grmelerde analizin salkl yaplmasn salar. Kaytlar, imalat raporlar, test sonular, karakteristik bilgiler ve dizayn spefikasyonlar gzden geirilmelidir [18].

62

4.3.2. Trafonun nakliyesi ve montajna ait gemi bilgileri

Nakliye esnasndaki darbe kaytlar, ambarda veya saha da beklemise, buna ait bilgiler, ya baslmas ve sahaya geli durumuna ait kaytlar, enerjilenme bilgileri, montaj almalarna ait hava durumu, montaj testleri ve fabrika kabul testlerine ait bilgilere ulalmaldr.
4.3.3. Arzalanan transformatrn iletme gemiine ait bilgiler

Trafonun dizayn kriteri olarak yklenme limiti bilinmelidir. Bu deer etiket bilgilerinde verilmi olabilir, verilmemise de imalatdan renilmesi gerekmektedir. Yklenme bilgileri kapsaml olarak, ar yklenmesine ait bilgiler temin edilmelidir. Koruma sistemine ait detaylar, ayar deerleri, alan rleler, fonksiyon testleri elde edilmelidir. Arza durumunda sisteme ait bilgiler, benzer veya edeerine (muadili) ait sistem bilgileri (karlatrmak iin) olduka nemlidir, elde edilmelidir. Gerilim deiimine ait kaytlar, sitem ve parafudr bilgileri elde edilmelidir. Kaytlarn yklenme, servise alnma zaman, ksa devre akmlar ve says, sistem tranzientleri (frekans ve gerilim) veya anahtarlama (kesici ama-kapama) ilemleri, arza anna ait hava durumu, koruma bilgilerini ierecek ekilde elde edilmi olmas gerekir.
4.3.4. Arzalanan transformatre uygulanan bakmlarla ilgili bilgiler

Rutin bakmlar, tarihleri ve bakm tipleri iletme de trafo iin nemli kaytlardr. Bu kaytlar kesinlikle temin edilmelidir. Herhangi bir tamir ve deiiklie ait raporlar elde edilerek, arza analizinde deerlendirilmelidir.

63

4.3.5. Arzalanan transformatre dair iletme biriminin arza hakkndaki tespitleri

letme birimince hazrlanan arza raporlar benzer arzalarn olumasn tanmlamay veya edeer trafolarn arzalanmasn engelleyici bilgileri ierebilir. zellikle arzalanan niteye ait kaytlarn ve hasarlanan trafonun etkisinde, oturan blgenin toparlanmasnda arza incelenmesinde yardmc olabilecek bilgilerin aktarlmas ve deerlendirilmesi iin nem arz eder.
4.4. Sarglarn Tank Kazanndan karlmas ve Skme veya De montaj

Arza nedeninin belirlenmesinde trafonun ekilmesi ve almas ihtiyac sz konusu olabilir. Planlayarak, byle bir ihtiya sz konusu ise sistematik yaklamla bu ilemler yaplmaldr. malat ve tamir ekiplerinin gr alnarak en uygun yntem belirlenmelidir, saha da m, atlyede mi veya fabrika da m trafonun almasnn tayin edilip, tamir imkan neye msaade ediyorsa ona gre karar verilmelidir. Alma ilemi iin bir n plan ile yaplarak, gerek grlyorsa bir alma komisyonu oluturularak yapmakta fayda vardr. Trafonun almasndan sonra kritik ksmlarn fotorafnn ekilmesi kalc kayt imkan salar, bu fotoraflar bakm ilemlerinde de fayda salayabilir. Trafonun almasna karar verildiinde arza incelenmesi iin nem arz eden bulgularn kaybolmamas ve deimemesine dikkat edilmelidir. izelge 4.22de trafonun almas durumunda dikkat edilmesi gereken konular gstermektedir [18]. Toplanan bulgularn sistematik analizi ile arza incelemesinde ne srlen hipotezler dorulanmaya allr. Bulgular farkl bir yaklam gerektiriyorsa ayet hipotezde deiiklik ile arza incelenmesine devam edilir [16].

64

izelge 4.22. Alan trafo da dikkat edilmesi gerekli konular [18] - Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Nve toprak akm - Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Ar snma,youn manyetik ak sebebi ile - Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Nve tabakalarnn kaynamas - Termik arza bulgular Arza olmayan faza ait izolasyonun renk deitirmesi - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Nem - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Kirlilik - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Temizlik Problemleri - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Gaz miktar - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Statik elektriklenme - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Korona (ksmi dearj) - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; uzunluu,yolu - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Yanma,atlama ve izolasyonda renk deiiklii - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; zolasyonda patlak - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Yank iletkenler - Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Erimi iletkenler -Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Radyal boluktaki iletkenlerde oyuk - Mekanik arza bulgular, iletken izolasyonun mekanik anmas - Mekanik arza bulgular, iletkenlerin ekseninden kmas - Mekanik arza bulgular, yabanc madde,yeri - Mekanik arza bulgular nve desteklerinde atlama,delinme - Mekanik arza bulgular ar snma, youn manyetik akdan dolay - Mekanik arza bulgular Tutucularn yapsal bozukluu veya hareketi - Mekanik arza bulgular Sarg eksenin nve ekseninden kaymas,sarglardaki geveklik - Mekanik arza bulgular Sarglarn uygun yerletirilmemi olmas - Mekanik arza bulgular Gevek veya hasarlanm nve toprak balants - Radyal arza bulgular iletkenlerin uzamas - Radyal arza bulgular ie dnk radyal k - Radyal arza bulgular iletkenlerin iice gemesi - Aksiyal arza bulgular iletkenlerde eilme - Aksiyal arza bulgular demet arzas - Aksiyal arza bulgular sarg tutucularnda kme,yklma

65

5. TRANSFORMATR ARIZALARININ ANALZ ncelikle tatmin edici bilgiler sahadan ve saha dndan arza incelemesin de bulunan kii veya kiiler tarafndan toplanmaldr. Bilimsel metotlar nda eitli hipotezler gelitirilmelidir. Aceleci analiz muhtemelen kt tehis karar vermeye neden olacaktr. Bu husus da tavsiye edilen toplanan bilgiler zerinde iyice dnlp, alma yapldktan sonra final yorumu yaplmaldr. Genelde serviste bulunan bir nitede mekanik hasar veya elektriki arzalar muhtemeldir. Byle durumda sebep ve etkileri iyi incelenmelidir. Arza incelemesinde ortaya konulan hipotezlerin toplanan bilgiler ve dier sistem ekipmanlarnca da dorulanmas gerekmektedir. Bunun iin arzaya ahit olanlarca sahip olunan bilgiler paylalmal, gerek grlyorsa yorum aamasnda ahitlerle tartarak, gzlemleri ile ngrlen hipotez dorulanmaldr. Eer herhangi bir yanl bilgi sz konusu ise dorusu ile deitirilecek imkanlar aranmaldr. almalar laboratuar testleri ile desteklenmeli, fabrika ve atlye de simlasyon imkan bulunuyorsa hipotezin doruluu test edilmelidir. Eer toplanan datalar hipotezi desteklemiyorsa, hipotez revize edilerek gelitirilip test edilmelidir. Desteklenmeyen hipotezler rapordan karlmaldr. Bu ksm trafo arzalarnn incelenme prosesinde toplanan bilgilerin

deerlendirilmesi iin ok nemlidir. Arzann belirlenerek tekrarnn olmamas iin olduka salkl yorumlarn yaplmasn gerektirir. Bunun iin aada ki iki adm sonuca ulamamza yardmc olur. - Toplanan veya elde edilen bilgilerin sistematik analiz edilmesi, - Analiz edilen bilgilerin bilinen arza veya problemlerle karlatrlmas [16]. 5.1. Bilgilerin Sistematik Analizi Bilinen elde edilmi bilgilere ait liste hazrlanmal, ayrca bilinmeyen ve arza incelenmesinde kesinlikle nem arz edecek bilgilerin listesi hazrlanmaldr.

66

-Bilinen bulgularn analizi ile sorun tespit edilmeye allr. -Test verilerine ait ablon oluturulur, deerlendirilir, incelemeler ve yeni bilgi ak varsa eklenir. Bu ksm da yaplacak almalar arzann bulunmas hususunda olduka faydal bilgiler ierebilir [16]. 5.2. Analiz Edilen Bilgilerin Bilinen Arza veya Problemlerle Karlatrlmas 5.2.1. Mekanik sarg arzalarnn analizi G trafolarnn arza analizinde, elktromekanik kuvvetlerin mekanik deformasyona neden olduunun anlalmas gerekmektedir. Nve yapsnda ve shell yapsndaki trafolarda kuvvetlerin ynne gre mekanik arzalar farkllklar gsterir. Bunun yannda farkl sarg tiplerinde; tabakal, disk ve pancake tiplerde, olmas gereken farkl destekli iletkenlerin, ksa devre akmnda oluan kuvvete farkl hareketi olmaktadr. zolasyon sistemindeki zayflk, sarg tutuculuk sistemindeki rijitlik, iletkenlerin dayankl, sargnn tamamna ait elastikiyeti elektromanyetik kuvvetlerin sarg zerindeki roln belirlemektedir. Mekaniki faktrlerin neden olduu arzalar da genelde sarglarda deformasyon olmas ile sargda anma, ime ve bombe gibi fiziksel grn de bozulma sonucunda selloz izolasyonun arzalanmas ile ortaya kmaktadr. Eer ok iddetli olur ise elektriksel arzaya dnebilmektedir. Bu ekilde darbe alan trafonun daha ne kadar sre iletme de kalacan tahmin etmek olduka gtr, bu ancak arzann iddetine bal olarak belirlenebilir. Sarg deformasyonu genelde iki ekilde olabilmektedir; nakil srasnda olanlar ile elektromanyetik kuvvetlerin tesiri ile olanlardr. Arza deerlendirmesinde unu gz nnde bulundurmalyz; tm arzalar aada saydklarmz gibi mekaniki problemlerden herhangi birini indike edecek yapda olmayabilir. Arza herhangi bir nedenle vuku bulmu olabilir, baz durumlarda aada ki durumlara benzer ereve ierinde olup, baz durumlarda ise ok basit sebeplerle olabilmektedir.

67

5.2.2. Nve yapsndaki trafolarda mekanik sarg arza modlar Radyal ekme Arzas (Hoop Gerilme Arzas) Elektromanyetik kuvvetlerin darya doru ynde radyal olarak etkilemesi durumunda iletkenlerde gevemeye neden olabilmektedir. En az deformasyonu aksiyel kararszlk oluturarak sargnn kmesine sebep olmasdr. Ayn zaman da iletkenlerin izolasyonunda yrtlma veya birbirinden ayrlmasna da neden olabilmektedir. ok ender de rastlansa iletkenlerin uzamas ile kopmasna, bu yzden de malzemenin elastikiyet limitinin almasna neden olabilmektedirler. Radyal kuvvetlerin basks en iteki sargda bklme oluturur, sonucunda iletkenlerde nveye doru bklme olur, bu nedenle nve ile iletkenler arasnda yatay boluk da nve izolasyonu eit yaplmaya allr, bklme de bu boluk da nve izolasyonu delinirse arza sz konusu olur. Radyal Sktrma Arzas Radyal kuvvetlerin ie doru etkisi ile burulma veya sarg silindirinde mekanik arzann ortaya kmasna sebep olabilir. Bu ekilde arzalar ounlukla helezon sargl trafolarda olmaktadr. Bu ekilde sargl trafolarda iletkenlerin belirli bir sklkta transpoze edilmesi gerektiinden aksiyel kuvvetler transpoze bklme yerlerinin dayanaca baskdan daha fazla bask uygulandnda iletken demetinde bklme olacaktr. Sargdaki iletkende bklme ile kat izolasyon yrtlacak, bunun sonucunda da yakn iletkenlerin birbirine temas sonucunda sipir ksa devresi arzas ortaya karak, sonuta elektrik arzasna dnecektir [18]. Aksiyel Sktrma Arzas Zt yndeki aksiyel dorultudaki kuvvetlerin sarg merkezine etkisi ile sarglarda kme sz konusu olmaktadr. Eer iletkenlerde eilme varsa, sarg kararszlaarak, kebilmektedir.

68

Aksiyel ekme Arzas Zt yndeki aksiyel dorultudaki kuvvetler tutucu noktalarnn eilmesine veya kopmasna neden olabilir veya eilen ksmn yerinden kmasna ve kesmesine ya da ayrlmasna neden olabilir. Bu durumda sargnn karaszl artar. Uygun olmayan tutucular veya sabitlemeler, muhtemelen sarg iletkenlerinin aksiyel olarak kaymasna sebep olabilmektedir. Amper sarm dengesizlii, uygun kademelendirilememeden ve farkl kademelerde empedans deiimi kontrol edilmelidir. Deiik balantlardaki manyetik dengesizlik kontrol edilmelidir. Aksiyel ice Geme Arzas Bunu iki ekilde tanmlayabiliriz. Birincisi, bamsz sarglarn birbirine gre hareket etmesi ile d sargnn i sargya gre yukar veya aa doru hareket etmesidir. kincisi, aksiyel kararszlktan dolay tek bir sargnn hareketi, d sarg sipirleri yukar veya aa ynde i sipirlere gre hareket etmesidir. ice aksiyel arzada tutucu sistem, sargya gre zt ynde dikey dorultuda birbirine gre hareket etmesi sonucu mekanik arzaya dnr. Bamsz bir sargda aksiyel karaszlk sonucunda radyal geveme arzas ortaya kabilir, radyal sktrma arzas veya aksiyel kme olabilir. Bu ekildeki arzalarn sonucunda iletkenlerde aa ve yukar ynde birbirine doru kayma oluur ve ite kme ile iice aksiyel arza ortaya kar. Bu trden arzalar tabakal (katmanl) sargya sahip trafolarda ounlukla olmaktadr. nce dz iletkenler kullanlarak iletkenlerin biti noktalar desteklenmi bu trden sargl trafolarda iddetli aksiyel kuvvetlere sz konusu olduunda paralel iletkenler birbirlerinin zerine doru hareket edebilir, bu ekilde basklar olduka sarg mekanik olarak kararszlar, sonucunda kat izolasyonun zarar grmesi ile trafoda

69

arza vuku bulur. Kat izolasyonun hasar derecesine gre arzann birden mi veya zaman ierisinde ne kadar srede olaca belli olur. Sipir Sonu Arzas Bu arza tecrbeler gre aksiyel ve radyal kuvvetlerin bilekesi ile oluur. Bu tip arzada dtaki sipirlerde eilme, sarg sonlarnda nve bacaklarna doru ite bklme eklinde kuvvetler etkilerini gsterir. Sipiral Sktrma Arzas Aksiyel ve radyal kuvvetlerin bilekesi ile i sarglarn sipiral olarak sktrlmas ortaya kabilmektedir. letkenlerin sarm merkezinden kaymas ve radyal bolua dalmas ile arza ortaya kmaktadr. 5.2.3. Shell yapsndaki trafolarda mekanik sarg arza modlar Radyal Arzalar Kk radyal bileenli elektromanyetik kuvvetler bobin kenarlarnda geliir, etkisini gsterirler. Eer bobinin yksek yerlerinde yeterince izolasyon salanmamsa, radyal kuvvetler genel durumdan daha iddetli olabilir. Keza radyal bileenli kuvvetler sargnn tap balantlarnda da kendilerini gsterirler. Elektromanyetik kuvvetler radyal olarak da doru ynde iletkenleri uzatmaya alrlar [18]. Aksiyel Arzalar Bobin grubunun iinde yksek gerilim sarg grubunda aksiyel kuvvetler etkindir. yle ki; iletkenlerin yerletirildii, izolasyon boluk blou bask altnda kalr. Bu kuvvetler iletkene demet halinde bask yapmaya alr, yle ki iletken boluk blou arasnda bkmeye alr. Farkl sarg bobinleri (Yksek gerilim sarg grubu ve alak gerilim sarg grubu) arasndaki aksiyel kuvvetler darbeli kuvvetler ile bobinleri nve

70

tabakalarnn boluuna kar arpmaya zorlar, ana izolasyon zerinde bask oluturarak, nve ve sarg arasndaki, nveden trafo tankna doru geniletmeye alr. Aksiyel kuvvetlerin bobin gruplarndaki yklenmesine gre deien darbeli kuvvetler, tank iinde, nve iinde ve bobin tutucu demeti arasnda etkisini gstermektedir. 5.2.4. Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki arzalar Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki arzalar; her ne kadar trafo i boyunduruu imalatlar tarafndan tama esnasnda maruz kalacaklar basklara kar dayanacak ekilde imal edilmi olsa da, yetersiz boyunduruk yapsnda, tama annda veya nakliyede yaanan kazalar sonucunda bu tr arzalar sz konusu olabilmektedir. Bu nedenle trafonun nakil esnasnda darbe kayt cihaznn kaytlar incelenmesi ile imalat ve kullancnn belirledii limit deerlerine uygunluu kontrol edilmelidir [16]. 5.2.5. Bobin sktrma sistemlerinin arzalanmas Bobin sktrma sistemleri bobinlere srekli sabit sktrma kuvveti uygulamak amacyla bobinin mekaniki olarak kararl olmas iin yaplrlar. Trafo aniden ar akma maruz kalrsa (rnein yk artnn birden olmas veya ksa devre akmlarna maruz kalmas durumunda) elektromanyetik kuvvetler bobinleri ayrmay deneyecek ekilde etki gsterirler, bobin sktrma sistemi ise bu kuvvete kar mukavemet gsterecek ekilde tavr sergiler. Eer bobin sktrma sisteminde bir sorun sz konusu ve elektromanyetik kuvvetlere kar snrlayan diren ortadan kalkm ise byk miktarda akm artmasnda, darbeli yk durumunda, bobinler mekaniki olarak kararszlaacak ve bobinler yaylacaktr. Bu hareket birden ve iddetli olacandan selloz izolasyonun zarar grmesi ile iddetli deformasyon sz konusu olacaktr. Bu iddetli deformasyon sonucunda elektriksel arza kanlmaz olacaktr.

71

5.2.6. Yerinden kaym giren-kan trafo balantlarndaki arzalar Bazen de trafolarn balant (giren-kan) balarnda aklk, kopma, anma ve zayf balant olabilir. Bu ekilde zayf balant ile sarglardan ayrlan ular veya destekleme elemanlar arzaya neden olur. Bu ekilde arzalarn geliim hz izolasyonda oluturaca bozulmaya bal olarak; trafonun ne kadar srede arzalanacan belirler. 5.3. Elektriki Arzalarn Analizi Yldrm darbesi ile trafonun arzalanabilmektedir. Bu tip arzalarda trafonun izolasyon dayanmnn, parafudrun delinme gerilimine uygunluu, izolasyon koordinasyonu ile kontrol edilmelidir. Yldrm, ar uyartm, imek, anahtarlama darbe gerilimi, sarg rezonanas, sipir-sipir ksa devresi, nve tabakalarnn ksa devresi, bobin-bobin ksa devresi, ksmi boalma, izolasyon delinmesi, yadaki statik elektriklenme ve atlamalarn tamam elektriki arza modundadr. Sistemde iletmede bulunan bir trafoda elektriki arza sz konusu ise manyetik alan bozulur ve elektromanyetik kuvvetler vektr anormal hal alr. Bu durumda basknn olduu noktann bilinmesi mmkn deildir. Byle hallerde arza analizi olduka komleks hal alr. Sklkla, ipular, birincil nedenler ve gerek kantlar dahili bir hasarn belirlenmesi iin yeterli olmayabilir. Arza kaytlarndan, alan rlelerden, osilo ktlarndan ve trafo aksesuarlarnn indike ettii bilgiler genellikle arza analizi iin ipularn ierir. Elektriksel faktrlerden kaynaklanan arzalar genelde izolasyona zarar verir, genel olarak bu arzalar yledir; Transformatrn Geici veya Srekli Ar Gerilim alma artlarnda letilmesi Geici ve srekli ar gerilim altnda iletilen trafolarda; izolasyon zerindeki ar bask ve nvede ar snma meydana gelmesi ile arzalar olmaktadr.

72

Darbe Gerilimi ve Anahtarlama Dalga Gerilimine Trafonun Maruz Kalmas Trafo dizayn aamasnda elektriksel ve mekaniki olarak darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimine dayanacak ekilde imal edilir. Her iki alma koulu da trafonun tamamnda elektriksel ve mekaniki iddetli zararlar oluturabilirler, darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi k hznda ilerleyen byk yryen dalgadan teekkl olmaktadrlar. Trafo dizaynn da BIL (Basic Impulse Level) ve zel spefikasyonlar dikkate alnarak imalat yaplmaktadr. BILde darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi trafonun yksek gerilim sargsnn anma deerine gre belirtilmitir, BILde belirtilen toleranslar iinde kalmak zere trafo dizayn edilmezse trafonun bu artlarda almas durumunda ok iddetli arzalar yaanabilir. Ayrca parafudr tasarlanan deerinde sadece grev yapmas gerektiinde alacak ekilde dikkatle seilmesi gerekmektedir. Darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi nedeni ile olan arzalar inceliinde; ounlukla trafonun gei noktasnda yani trafo bushingi ile sarg balants noktasnda zuhur ettii grlmektedir. Ksmi Boalma Korona olarak da adlandrlan ksmi boalma; zayf izolasyon sisteminin

dizaynndan, hatal imalattan, izolasyonun kirlenmesinden (ya ve kat izolasyon) dolay olmaktadr. Ksmi boalma da dk younlukta ark meydana gelir, sonucunda da izolasyona ve iletkenlere lokal olarak zarar verirler. Trafoda selloz izolasyonda ve iletkende oyuklarn ortaya kmas korona olduunun gstergesidir. lerlemi ksmi boalmada izolasyon zerinde yaygn olarak karga ayan andran siyah izler oluur. Bu izler iletkenlerde ve izolasyon balantlarnn evresinde, etrafnda ksmi boalmann olmasndan kaynaklanr. Ksmi boalmada ya izolasyonunda karbonize olmas sz konusudur.

73

Statik Elektriklenme Bu olay genelde 345 kV un zerindeki yksek gerilim sargsna sahip trafolarda ortaya kar. Trafo izolasyon yann olduka dk scaklkta olduu olduu bir iletme alma artlarnda younlam yan hzlca hareket etmesi durumunda ya ve metal aksam arasnda statik yklenme meydana gelir. Bu statik yklenme izolasyon yann dielektrik kapasitesinin zerine kmas durumunda trafo tank ierisinde iddetli arzalarn vuku bulmasna neden olmaktadr. Bu arzann vuku bulduunun kant; izolasyon koruma bandlarnda iz oluturmasdr. Bu saydmz arza eitleri; birbirinin kombinasyonu veya termik ve mekaniki olaylarn kombinasyonu sonucunda gerekleir. Arza incelemede nemli olan arzann tam olarak doru bir ekilde akla kavuturulmas iin tm bulgularn salkl toplanmas sonucunda deerlendirilmesi ile oluan seneryonun iyi okunmasdr. 5.3.1. Transformatr sarglarnn gerilimi ve ortak ksmlar Bu analiz de ama, trafonun farkl gerilim sarglarna sahip sarglar ve ortak ksmlarnn analizini yapmaktr. Bunlar; 1. Normal dk frekansl sistem iletme gerilimleri; Trafo terminallerinde ki ebeke AC gerilimleridir. Trafo balant grubuna gre bu gerilimler RMS deerde veya tepe deerde ve faz-faz (gen/ydz) veya faz-toprak gerilimleri olarak tanmlanr. 2. Normal dk frekansl endklenen gerilimler; Bu gerilimler sarglarda endklenir, komu sarglarda akm devresi ile trafonun iletken ksmlarnda veya arza anndaki DC bileen nedeni ile kendilerini gsterirler. 3. Anormal dk frekansl sistem iletme gerilimler; Bu gerilimler ksa dnemli AC gerilimlerdir. Ar uyartm, dengesiz yklenme ve sistemdeki arzal durumlarda meydana gelir. Koruma rlelerinin almas ile sistemden temizlenirler. 4. Anormal yksek frekansl sistem gerilimleri; Bu gerilimler geici gerilimlerdir. yle ki; yldrm, sargnn ksmi rezonans, anahtarlama gerilimi veya parafudrun

74

alma durumlarnda sistemde bulunurlar. Yksek frekans sistem gerilimleri genellikle dk frekans gerilimlerden daha fazla sarg ilerindeki trafonun balant noktalarna yakn sipirlerinde dielektrik bask olutururlar. 5. Anormal yksek frekans ve dk frekans gerilimleri ve dier nedenler; bunlara rnek olarak harici solar etkiler veya DC bozulmalar veya dahili akkan olay, yle ki, izolasyon yzeyinde delinmelerin olmas, izolasyon yandaki partikllerin elektrik alan ierisinde delinmeye balang yapmas veya zaman iinde sargda ilerleyen sipir-sipir arzalar neden olmaktadr. Bu nedenle izolasyon sisteminin kalitesini belirlemek iin fabrika kabul testlerinde ar gerilimler uygulanmaktadr [18]. 5.3.2. zolasyon sisteminin fonksiyonu zolasyon sisteminin amac; sarglar elektriki olarak izole etmek ve ilgili canl ksmlardaki farkl gerilim seviyelerini birbirinden ayrmak, topraa kar herhangi bir akm akmasn engellemek ve trafonun kabul edilebilir bir mr ierisinde almasn salamaktr. zolasyon sistem arzasnda dielektriki delinme eklinde canl ksmlara akm akmas sz konusu olur. zolasyon sisteminin dielektrik delinmeye kar direnci kullanlan malzemenin dielektrik dayanm kabiliyeti ile llr. Dielektrik dayanm kV/cm olarak tek izolasyon materyali veya farkl materyallerden olumu izolasyon sisteminin llmesi ile belirlenir. zel koullarda gerilim (kV) ve izolasyonun kalnl (cm) dielektrik delinmenin nlenmesi iin bilinmesi gerekir. Tek bir izolasyon malzemesinin dielektrik dayanmnn belirlenmesi iin faydal basit veya uniform elektrik alanlarda lm yapmak gerekir.Baz malzemelerin dielektrk dayanm gerilim (kV) ve kalnlnn (cm) fonksiyonu olarak malzemenin kalitesini belirler.

75

Dielektrik dayanm test edilecek izolasyon sistemi ve canl ksmlarn uniform ve nonuniform elektrik alan altnda kaldnn test dizayn asndan bilinmesi gerekir. Deiik elektrik alanda (kV/cm) uniform veya nonuniform izolasyon blge oluturur. Malzemenin kalitesi veya temizlik dielektrik dayanm belirler. Uniform elektrik alannda, gerilim basksnn oran her bir izolasyon sistem materyalinde, iki malzemeden olumusa farkl malzemelerin zt ilikili bir oranda birbirlerinin dielektrik sabitleri etkilenir. Gerilim basks ya iindeki kat izolasyonlu malzemeye iki kat etki eder [18]. Nonuniform sistemlerde, yksek dielektrik sabiti katlarda yksek elektrik alan ierisinde dk dayanml alanda ziyade byk azalma olan dayanm gsterir. Nonuniform alanlarda, yalarn dielektrik dayanm (kV/cm) kalnlnn kompleks fonksiyonu olan faktrnn n katlarncadr. Bu alan faktr lmsz ksmlarda alann uniform yapda kabul ile ayn kabul edilir. Zira ksa ksmlar ieren keskin kenarlar edeer dielektrik dayanmda, uzun ksmlar ile elektrot elde edilir. Arza analizinde ama, izolasyon bileenlerinin kalitesinin olduka yksek ve bakmn iyi yaplm olmas durumunda Blm 5.3.1de belirtilen gerilimlere dayanml malzeme kullanlmas, yeni kullanlacak malzemelerinde yeterli test bilgileri ile etkinliklerinin uygun olmas istenir. Canl ksmlardaki keskin kenarlar iin yeterli dayanmda izolasyon kullanlmas gerekir. plak iletkenler yksek bask altnda olduundan yuvarlatrlarak keskin ksmlar azaltlmaldr. zellikle plak iletkenlerde derin tahri olmu veya bilinmeden unutulan keskin kenarlar varsa plak iletkenler ksmi dearj ve delinmelerin muhtemel balang noktalardr. Bask durumlarnda uzun dnem arzaya kar dayanm gsterebilmeleri iin kat malzemeler uygun snflandrlmaldr. Arza analizi iinde, malzemelerde ki kayma, malzeme seimi ve malzemelerdeki ekiller aadaki durumlara gre deerlendirilmelidir.

76

a) Elektriki basklara kar dielektrik sabitinin yeterli olmas, b) zolasyon malzemesinin kullanm amacna uygun olmas, c) Elektrot konfigrasyonu przsz, yuvarlaklatrlm olmal yksek bask konsantrasyonuna kar koyabilsin. Tahri olmu veya keskin kenarlar ksmi boalmalarn veya delinmelerin balanglarn olutururlar [18]. 5.3.3. zolasyon delinmesinin mekanizmas G trafolarnda izolasyon aniden delinmez. Gerilim belirli kritik deerlere ulatnda, delinme prosesi balar. zolasyon svlarnn ierisinde delinme mekanizmas iki prensipte; serpatin ve dielektrik delinmedir. Serpatin yapsnda ya elektriksel olarak ykl iletkenlerden yklenir. Serpatin yapsnn yklenmesi engellenemezse, baka bir serpatin yaps geliir. Serpatin yetersizleirse gittike ykl elektrot halini alr, netice olarak da delinme vuku bulur. Kat izolasyon yaps iinde, delinme mekanizmas iki prensiple; ksmi boalma ve delinmesi eklinde kendini gsterir. zolasyonun patlamas delinme ile olabilir veya izolasyon yzeyindeki kara izlerle kendini gsterir. Ksmi dearj (korona) yeterli enerji veya yeterli scakla sahip ise izolasyon malzemesinde ilerleyerek izolasyonun bozulmas eklinde geliir. Kirlenmi izolasyon sistemi ierisinde, mesela iletken partikller veya yapya ilemi kirlenmeyse, dielektrik konsantrasyonu ksmi delinmeler retir ve er veya ge delinme gerekleir. Bu problemle genelde tabakalardaki izolasyonda karlalr. eitli kirlilik nedenleri arasnda genelde kk ve l olarak olduka kk istatistiksel olarak uygun olmayan ender delinme eklidir. Eer izolasyon malzemesi yeterli dielektrik dayanma sahip ise geici rejim ar gerilimleri hari, ok sorun oluturmaz. kimyasal ayrma ortaya kar. Malzemenin lokal noktalarnda karbonizasyon yapsal olarak

77

5.3.4. zolasyon deformasyonun nedenleri zolasyon materyalleri; nem, iletken yapdaki partikl kirlenmesi veya kimyasal solventlerle, termik yalanma, ksmi dearj (korona) ve mekanik hasar veya titreim ile zayflamadan dolay grevini yapamaz. Dielektrik arzalar gerekte mekanik, termik veya kimyasal ya da bunlarn kombinasyonun faktrleri sebebi sonucunda ortaya kar. zolasyon noksanlklar, uygun olmayan kullanlm teknikler veya yetersiz materyal noksanlklar sonucunda olabilir. Bu noksanlklar iletkenin plak yeri ile birleince, kaba kenarl kt balant veya iletkende istenmeyerek oluturulan hasarlardaki izolasyon eklinde olabilmektedir. Bu izolasyon noksanlklar bobin titreimlerinde kayma veya normal iletmede geliir, yal trafolarda kullanlan radyal boluklardaki keskin kenarlar, eninde sonunda iletken izolasyonunda hasara neden olmaktadr. Nve yapsndaki trafolarn elektrik arzalar sarg bileenlerinin bir veya daha fazla dielektrik delinmesi olarak aadaki gibidir. 1. Bobin-bobin 2. letken-iletken 3. Sipir-sipir 4. Sarg-toprak 5. Paralardan oluan sargnn ksmlar arasnda 6. Tabaka-tabaka 7. Disk-disk 8. Kademe deitirici-tapleri arasnda 9. Sarg-sarg 10. Transformatr kompenentlerinin baz nedenlerden dolay kirlenmesi Balang tutuma gerilimi sargnn eitli ksmlarda sargnn kapasite dalmna gre yaylmaktadr. Topraa kar byk kapasite ve kk kapasite ile sipirler arasnda byk gerilim basklar sarg sonlar ile hat balantlarna yakn (bushing

78

balant noktalar) noktalarda oluur. Sarglarn elektrostatik tabakalarnn hattaki noktalar byk kapasite deerine sahiptir ve ilk bir ka sipirde dk gerilim basks uygulanr. Bu durum zellikle ayrmal sarglarda grlr. Tamam ile ayrm sarglarda, balant yzkleri ve dahili koruyuculu disk sarglarda fazla grlr. Shell yapsndaki trafolarda elektriki arzalar bir veya daha ok ekilde aada belirtilen sarg bileenlerinin dielektrik delinmesi tipindedir. 1. Bobin-bobin 2. letken-iletken 3. Sipir-sipir 4. Pancake-pancake 5. Balant-balant 6. Sarg grubu-sarg grubu 7. Sarg-toprak 8. Yukarda bahsedilen durumlarn kombinasyonu Ayrtrlm pancake sarg konstrksiyonunda topraa gre kapasite yksek deerde ve seridir. Bu durum bask geriliminin uniform yapda dalmasn salar. Sarglardaki arza durumunda, sargnn ematik diyaramlar imalatdan temin edilmeli, bu diyaramlar pancake bobinlerin pozisyonunu gsterir, seri, genel ve tersiyer sarg gruplar veya yksek gerilim ve alak gerilim sarg gruplar eitli sarg gruplar ierisindeki sipir numaralar da imalatdan temin edilmelidir. Bu ekildeki diyagram bilgileri ve elde edilen saysal veriler kalc durumdaki sarg gruplarnn sonlar ve balarnda veya yol zerindeki balantlardaki gerilim deerinin hesaplanmasna imkan salar [18]. 5.4. Termal Faktrlerden Kaynaklanan Arzalar Trafo servise girmesinden sonra zaman ierisinde selloz izolasyonda azalma beklenir. Trafonun yklenmesi ile normal scaklk art ve saha artlarnda maruz

79

kalaca alma artlar izolasyonu termal olarak azaltr. Termal azalma sonucunda izolasyonda fiziksel dayanmda kayp olacaktr. Trafonun iletme artlarnda iinde yaanacak sarsnt ve mekanik harekete kar zayflayan kat izolasyon ksmlar mekanik zorlanmalara dayanamayacaktr. Trafo dizaynclar her ne kadar bu sorunun farknda olsa ve dizaynlarnda gz nnde de bulundursalar dahi; iyi dizayn edilmi, iyi iletilmi, iyi bakm yaplm trafo bile en fazla 20-30 yl veya ok az daha fazla iletme de kalabilmektedir. Bu ekil de vaktinden evvel bir sorun trafoda genellikle zayf iletme ve yetersiz bakm pratii bulunmas durumunda veya hatal iilik, hatal materyal kullanlmasnda sz konusu olur. Genelde termal nedenlerle meydana gelen arzalar yledir; -Uzun sreli trafo dizayn kapasitesinin zerinde ar yklenmesi, -Trafonun soutma sisteminden kaynaklanan arzalar nedeni ile termal arza sz konusu olabilir. Mesela radyatrlerde ve soutucularda tkanma veya kirlenme, ya pompasnn arzalanmas ve ya datm direk aknda arza olduunda termal arza sz konusu olabilir. -Yatay ya damar alanlarnn blokaj ve snrl miktarda yan sarglara direk temas etmesi durumunda termal arza yaanabilir. -Trafonu ar uyartm durumun iletilmesi (ar gerilim veya dk frekans artlarnda altrlmas) genelde babo ar manyetik ak nveye olduka yakn yerlerde izolasyonun iddetlice ar snmas veya dier yapsal elemanlarn etkilenmesi sonucu olabilir. -Trafonun ar nemli artlar altnda srekli iletilmesi sonucu termal arza olabilir. Eer arza incelemesinde termal nedenlerden kaynaklanan arza bulgular sz

konusu ise, dier tamamlayc bulgular ile de birletirerek mekaniki veya elektriksel arzalar belirleyecek arza seneryosunu tamamlayc deerlendirmeyi yapmak gerekecektir [16].

80

5.5. Dier Elektriki Arzalarn Analizi Dier elektriki arzalar sklkla; nvenin ok yerden topraklanm olmas, nve tutucularndaki ksa devre, sarg balantlarnda yksek diren, arzal bileenler veya ekipmanlar, kademe deitirici, bushing, balant yaplar ve dahili gerilim tutucu atlamalardr. Ayrca yardmc trafo, pompa ve fanlarda arza oluabilmektedir. Bu saydklarmzdan herhangi birinin vuku bulmas trafoyu servis harici edebilecei gibi, sarg arzasna da neden olmayabilir. Dier bir arza eidi de transformatr tanknn deformasyonu ve kaynak balantlarndaki hatalardan kaynaklanabilmektedir [16]. 5.6. Transformatr Koruma Algoritmasnn Analizi Trafonun koruma ekli trafonun etiket bilgilerine gre kabul edilen koruma felsefesi olduka nemlidir.Arza incelenmesinde btn koruma bilgileri, koruma felsefesine ait bilgiler toplanmal ve arza annda alan rlelerin doru alp almad analiz edilmelidir [16]. 5.6.1. Transformatr korumada kullanlan parafudr Kullanlan parafudrun koruma seviyesi trafonun BIL dzeyi ile koordinasyon salamaldr. Kullanlan parafudrdan trafonun darbe gerilimine ve yksek frekansl geici rejim koullarna kar korumas beklenir. Parafudr geici rejim koullarn ayrt edemez. Parafudrun alma gerilim seviyesi trafo izolasyon sisteminin tolerans tand seviyede olmaldr. Ancak, tekrarlanan darbe gerilimleri trafonun izolasyonunda zarar verecek etki oluturabilir [17]. 5.6.2. Transformatr korumada kullanlan ar akm koruma Ar akm rlesi trafoyu ksa devre akmlarna kar yeterince koruma salayabilecek yapda olmas beklenir. En uygun koruma ayar, akm-zaman koruma

81

karakteristii trafonun ksa devre dayanm koordinasyonu salanmaldr. Bu karakteristik IEEE C57.109-1993,Guide for Liquid Immersed Transformer ThroughFault Current Duration standardnda belirtilmitir. Ar akm koruma basit bir g sigortas olduu gibi ok gelimi ar akm rlesi de olabilmektedir. Modern ar akm rleleri arza anna ait kaytlar yapabilmekte ve arza incelenme esnasnda olduka aklayc bilgiler salayabilmektedir [16]. 5.6.3. Transformatr korumada kullanlan diferansiyel koruma Diferansiyel koruma varsa ksa devre akm ile koordinasyon salanmaldr. Trafonun evirme oran, balants ve akm trafolar diferansiyel korumada nemli rol oynar. Eer diferansiyel rlemiz doru almsa, koruma blgesi ierisinde arzann olduunun gstergesi olduundan zaman kaybedilmeden trafonun tehis testlerinin uygulanmas gerekebilir. Yalnz burada koruma blgesi ierisinde trafodan baka tehizat varsa, bara ekipman, kesici veya dier ekipmanlar sz konusu olmas durumunda diferansiyel rlenin almas trafo dndaki tehizattan da olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. 5.6.4. Akm ve gerilim dalga yaplarnn analizi fazl veya tek fazl bank eklinde iletilen trafolarn ksa devre neticesinde servis harici olmalarndaki arzal faz veya fazlar belirlemek olduka nemlidir. Gelimi lme ve rnekleme imkan olan cihazlar kullanarak baz koruma felsefelerinde bulunan ve modern trafo montajndaki yksek hzda kayt yapabilen cihazlar, osilograf veya dijital arza kaydediciler; arza ncesi, arza an ve arza sonras akm ve gerilimin dalga eklini kaydetme imkan salarlar. Bu cihazlardan bir ksm akmn genliini ve faz asn referans deerlere gre kaydetmektedirler. Bu ekilde arza akmnn genliini ve faz asn bilinmesi ve hangi fazda gerilimde kme olduunun bilinme imkan elde edilir. Bu bilgiler nda trafo balant eklide gz nnde bulundurularak sarglarda dolaan akm hesaplanabilir. Bu nedenle arza incelemesinde bulunan kiinin ilk almaya balamasnda elde edilecek verilerden biride arza ve olay kaydedicilerin kaytlardr [16].

82

5.6.5. Arza ve olay kayt cihazlarnn kaytlarnn analizi Beklenmedik bozulmalar veya olaylara ait kaytlar muhtemel bir problemin aydnlatlmasnda olduka fayda salamaktadr. alan rleler veya koruma ekipmanlar zerinde alma imkan salar. Trafo kullancs bir arza ile karlatnda olay kaydedicilerin kaytlar ile arza kaydedicinin kaytlar arza ile ilgili ksmlar mutlaka elde etmelidir. Osilograf veya arza kaydedici kaytlarndaki deiimler veya ani ama bilgileri genelde ilerleyen bir arzann final ksmna ait bilgileri bulundurur. Trafo merkezinde, alan rlelere ait ama ve bayrak bilgileri, arza/olay kaytlar, varsa monotoring izleme cihaz kaytlar ile Scada kaytlar zaman kaybedilmeden incelenerek trafo kondisyonu ve ekipmanlarnn durumu zerinde allmaldr. Elde edilen arza/olay kaytlar ve alan rlelere ait bilgiler analizi yaplmaldr. Trafo arzasnn olmasnda durumunda arza/olay kaytlarndaki ilikisi kurulmal, ayet yanl deerlendirme veya uygulama sz konusu ise kullancn dier trafolar iinde byk bir risk sz konusu olacanda gerekiyorsa koruma felsefesinin gzden geirilerek deitirilmesi salanmaldr. Balang incelemeleri, kaytlar ile yaplarak ncelik oluturan nedenlerin belirlenmesi salanabilir. Elde edilen mevcut test bilgileri ve gemi testlerle de arza/olay kaytlarndan tespit edilen nedenlerin desteklenerek kantlanmas gerekir [16].

83

6. TRANSFORMATR ARIZALARI VE RNEK ARIZALAR Bata da sylediimiz gibi g trafosu; aslnda manyetik bir devre, primer ve sekonder bobinleri bulunan, balant noktasn bushing ile salayan, soutma dzenei ve bu dzenee ait bir devre, izolasyon yaps olan ve bir de gerilim ayarn stabil halde tutmay salayan kademe deitiriciden teekkl etmi bir yapdadr. Yukarda saydmz her bir eleman balca arza kayna olmaya neden olmaktadr. Statik bir transformatrde phe gstermeyecek olan elektrik aparat paralarnn her biri asgari bozulmaya maruz kalmakta iken zaman zaman eitli nedenlerle arza meydana getirmektedirler. Fakat oransal olarak arza says sistemde iletme de bulunan trafo saysnn yannda olduka kktr. Yardmc ekipmanlarda meydana gelen mekanik arzalar elektrik arzalarndan ayr deerlendirmek gerekir. G sistem iletmeciliin de sklkla grlen arzalar genelletirerek aadaki gibi snflandracak olursak, her ne kadar geniletirsek de farkl arza trlerinin birbirlerine gre farkl durumu sz konusudur. a) Manyetik devre de meydana gelen arzalar; nve arzalar, boyunduruk arzalar, yakn balant yapsnda kaynaklanan arzalar, b) Sarg arzalar; bobin arzalar, sipir ksa devresi, sarg kopmas, tali izolasyon arzalar, balant dzeneinde meydana gelen arzalar, c) Dielektrik devresin de meydana gelen arzalar;yada meydana gelen arzalar, ana izolasyondan kaynaklanan arzalar, d) Yapsal arzalar [28]. Yapsal arzalar aadaki nedenlerden de kaynaklanabilir; 1) malat hatasndan kaynaklanabilir. Bunlar; zayf dizayn, arzal malzeme ve kt iilik nedeniyle olan arzalar,

84

2) Anormal iletme artlarndan kaynaklanan arzalar;trafonun nem almas, izolasyonun yeterli dzeyde kontrolnn yaplamamas,anormal geici ve darbeli iletme de alma koullarndan kaynaklanan arzalardr. 6.1. Transformatrlerde Ar Gerilimler ve Etkileri G trafolarndan yk altnda uzun sre hizmet vermesi beklenir. Bu nedenle sarglar ve akm tayan ksmlar anma frekansnda srekli bir gerilime ve ar gerilim darbelerine geici maruz kalrlar. Nominal gerilimin %110 katna kadar olan gerilimlere maksimum gerilim, bu gerilim deerinin zerindeki gerilimlerede ar gerilim denir [29]. Genel olarak, ar gerilim istisnai bir gerilim olup, trafonun alma geriliminden ok fazladr ve yaltkan ksmlar iin zararldr. Ar gerilim deyiinden, genellikle atmosfer artlarnn zorlamalarndan oluan ar gerilim darbeleri anlalr. Bunlar, ama-kapama gerilimleri gibi, yaltkan iddetli bir ekilde etkiler. Ama-kapama gerilimleri, yani manevra gerilimleri enerji iletim hatlarnda allagelmi amakapama ilemleri srasnda, trafonun ykte ve yksz ama-kapama gibi iletim hatl alma koullarnda ani deiiklikler srasnda oluabilir. Bu gerilim dalgalar, faz geriliminin 3-4 misli byklkte ve saniyenin bir kesirinin yzdeleri kadar bir zaman srer (kural olarak 0.1 saniyeyi gemez). Ayrca hattaki amalar ve ksa devreler, ama-kapama dalga geriliminden daha yksek kme gerilimine sebep olabilir. Olumsuz koullarda trafoya ulaabilecek yldrm gerilim dalgalar, faz geriliminin 10 kat deerinde ve birka mikrosaniye srecek ar gerilimlere neden olabilir. Trafo yaltm i ve d ksmlar olarak snflanr. D yaltm, sarglar birbirinden ve topraktan ayran ksm, i yaltm, sarglarnn kendi iindeki yani sarmlar, katmanlar ve bobin aras ksm kapsar [29]. Normal alma gerilimi ve ama-kapama gerilim dalgas daha ok d yaltm, yldrm ise zellikle i yaltm etkiler. Manevra ar gerilimlerinden dolay atlama

85

riski transformatrlerde zellikle yksek gerilim terminallerindedir. YG sarg terminaline, dik balangl darbe dalgasnn ulatnda, trafo gvenliinin byk lde darbe genliinin sarg i yaltm iinde dzenli (niform) dalmasna bal olduunu gstermektedir. Gerilim dalm sargda dzenli olduka, yaltm dayanm artmaktadr. Trafonun emniyetli almas onun yaltm seviyesine baldr. Bu seviye, anma frekansndaki gerilime ve ar gerilim dalgalarna dayanabilme kapasitesi olarak anlr. Trafo yaltmnn seviyesi ve yaltm dayanm trafonun hizmet trne ve hangi gerilim snfna gre tasarlanm olmasna gre deiir. Bu seviye alma tecrbeleri gz nne alnarak seilir ve standartlar halinde belirlenir. Yaltm boluklarnn doru seimi, yaltm malzemelerinin uygunluu ve yaltmn yaplmas trafonun emniyetli almasna ve uzun mrl olmasna yardmcdr. Ancak, yaltm dayanmnn ok yksek derecelerde yaplmas, gereksiz ar masrafa, boyutlarn bymesine ve toplam trafo maliyetinin artmasna neden olur. iddetli ve ani arzalar bir yldrm darbesi sonucu ortaya ktnda yksek enerji younluklu (kilowatt-saniye) arzalar olup, arza srasnda ark nedeniyle ok fazla gaz olumakta ve trafo byk dinamik zorlamalara maruz kalmaktadr.Atmosferik dearjlardan meydana gelen dik cepheli darbe gerilimleri, ksa uzunluktaki sarglarda ok byk potansiyel fark oluturur ve bunun neticesinde sarg izolasyonu delinebilinir. Atmosferik dearjlardan meydana gelen ar gerilimlerin sarglarda sarg balarn kopard grlmtr. Normal iletme gerilimlerinde bushing normal olarak alr, fakat sonradan gelen ar gerilimler dearjlara sebep olurlar. Bushinglerde meydana gelen bu tr arzalar, ark boynuzu ilavesiyle nlenebilir. Yalnz ark boynuzlarnn bushingten kafi miktarda uzak olmas ve meydana gelecek ark bushingten uzak tutmas gerekir [30]. Arza akm daha byk olduundan, botaki transformatrn enerjilenmesi srasnda konsekutif arza ihtimali, botaki bir hattn enerjilenmesine oranla daha byktr. Transformatrn ntr noktas topraklanmad hale oranla, teorik ar gerilimlerden

86

daha yksek manevra ar gerilimleri oluabilir. Botaki transformatrlerin almas srasnda oluan ar gerilimler, botaki hattn almasndaki gibidir fakat takip eden arza kesiciye yakndr ve ksa devre gc ama kapasitesinin %60n aabilir. Bu konuda yldrm dmesi neticesinde yaanan arzaya ait rapor EK-1de gsterilmitir [31]. 6.2. Trafolarda Mknatslanma Akm ve Ferrorezonans Olay Bir transformatrle beslenen veya bir transformatrde nihayetlenen az ykl bir hattn tabii frekans bu transformatrn mknatslama akm harmoniklerden biri ile akrsa harmonik osilasyonlar ve belirgin ar gerilimler meydana gelebilir. Transformatr inrush akmlarnn zaman sabitlerine bal olarak, enerjileme ilemlerini takiben bu ferrorezonans tesiri kalc veya g frekansnn birka peryodu boyunca devam edebilir. ebeke geriliminin nominal deerinin stnde olmas ve trafo geriliminin uygun seilmeyii sonucunda, sekonder tarafta yk olmasa bile, kapama esnasnda trafonun ar akm rlesinin alt grlmtr.Bu konuyla ilgili yaanan bir arza EK-2de gsterilmitir [32]. Trafo devreye girerken kapama darbe akmlar meydana gelir. Trafo primer geriliminin ar yksek olmas demir nvenin doymaya ulamasna neden olarak mknatslanma akmn artrmaktadr. Bu arada kapama darbe akmlarnn sresinin uzun olmas halinde ar akm rlesi alabilmektedir. Trafo ularnda gerilim ykselmesi, nvenin doyumu ve ar mknatslama akmlarnn ekilmesine neden olur. Bara geriliminin ykselmesi, artk mknatsyet ve anahtarlama dediimiz manevra anlarndaki geici rejim dneminde bu olaya sk sk tank oluruz. Bir trafo enerjiliyken sistemden, gerekli mknasiyeti salayabilmek iin akm eker. Bu akmn mknatslama ve nve kayplarn ihtiva eden iki bileeni mevcuttur. Akm erisi 3.,5.,7.,.. harmonikleri ihtiva edeceinden, bozuka bir sins eklindedir. ekirdekte oluan manetik ak uygulanan gerilimle orantldr. Trafo salarnn B

87

deeri 1,65-1,75 Tesladan onra mknatslama erisi dorusal zelliini kaybeder, harmoniklerinin degerleri byr ve mknatslama akm sins iyice bozulur [33]. Nvenin doyumu neticesinde meydana gelen ar ve dengesiz ak devresini nve dndaki boluktan tamamlayacandan (sarglar aras,nve kazan aras ve kazandan) hem nvede hemde konstrksiyon zerinde ar snmalara neden olacaktr. Bu durumda, nve plakalar arasndaki kat, lak v.b gibi izolasyon malzemeleri bozulacak, kazan, nve sktrma plakalar zerindeki civatalar kaynaklayacak ve de deerleri byk mknatslama akm harmonikleri sarg iletkenini deri olay nedeniyle ar stp kat izolasyonunun hasarlanmasna neden olabilecektir. Bu kayplar, trafonun nominal yk kayplarnn ok byk katlar kadar olabilecektir. malat firmalar trafo kazan kayplar, kazann i cidarna sarg boyu yksekliinde koyduklar trafo sa veya bakr, alminyum levhalarla azalmlardr. Bylece kaak aklara yol temin edilmitir. Ar ak,nve ve konstrksiyondan devresini tamamladndan baz scak noktalar trafo yan yakarak,ar mknatslama akm sargy starak gaz olumasna neden olmutur. Bir transformatr sargsnda endklenen gerilim eitlik 2.13de verilmi idi. YG sargsna kademe deitirerek sarm ilave etmek (Nyi artrmak) mknatslama akmlarnn deerini drecek, tabiatyla eitlikteki ak daerini deitirecektir. Bu temel endkleme formlnce de manevra analar ve arza anlarndaki frekansdaki deiimlerin etkisi kolayca irdelenebilmektedir. Elektrik g sistemlerindeki transformatr ve reaktrlerin olduka yksek indktans ile iletim sistemlerinin yayl kapasitanslar ferrorezonans koullarn kolayca meydana gelmesine sebep olurlar. rnein; kesici kontaklarnn ayn zamanda ama ve kapama yapmamas, hat iletkeninin kopmas ve bir sigortann atmasnn hemen akabinde, g sistemindeki transformatrlerde yksek gerilimler meydana gelebilir. Bu ar gerilimler sisteme bal tehizatn hasarlanmasna neden olur. Olduka indktf transformatr sarglar, sistem kapasitanslar ile birlikte yukarda ki anormal gerilimlere ve ar snmalara sebep olan bir ferrorezonans devresi oluturabilir. Transformatr primer sargsnn iletim hattnn toprak kapasitans ile seri olarak irtibatland zaman ferrorezonans devresi oluur. G sistemlerinde normal alma

88

koullarnda ferrorezonans meydana gelmez. Ferrorezonans, bir kesici veya anahtarn alp kapanmas, kesici veya anahtar kontaklarnn ayn anda ap, kapamamas, bir sigortann atmas veya bir hat iletkeninin kopmas durumundaki tetiklemeler ile meydana gelen bozulmalar sonucu oluur. Ferrorezonansn meydana gelmesine, transformatrlerin devreye girmesi esnasnda oluan transient akmlarda sebep olur [33]. 6.2.1. Mknatslanma akmnn yksek olmas nedeniyle transformatrn servis harici olmas Transformatrde garanti edilen scaklk ykselmelerini gemeksezin, trafo tam ykl iken %5 fazlasn, ykszken %10 fazlasn gememelidir. Literatrde, trafonun %20 fazla gerilimde 1 dk. dayanabileceini syler. Ancak iletmecilere, trafo herhangi bir kademede iken geriliminin %110 una kmas halinde, trafolar servis harici edecek rlelerin kullanlmas nerilir. Ferrorezonans ve dorusal olmayan (non-lineer) osilasyonlara meydan vermemek iin, ykszken, YG sargsnn herhangi bir kademesinin maksimum %110unda, doyum erisininin diz noktas altnda iletilmesi istenir [34]. Sistem arzas sonras YTM manevralar esnasnda istasyonlar yklenmeden baralarna gerilim alnm, hat uzunluu artan u noktada bara gerilimi 180 kV iken bu istasyonda 154/34,5 kV, 100 MVA bir trafo devreye alnmak istendiinde, diferansiyel ve bucholz rlesi almas ile trafo servis harici olmu. letmece yaplan kontrol da bucholzda toplanan gazn yanc olup olmad layki ile anlalamam. Trafoda yaplan testlerde trafonun durumu normal olarak deerlendirilmi, bu duruma trafonun botaki gerilim kademesinin ok zerinde (%15 fazla) bir gerilimin trafo terminaline uygulanmas yol amtr. Ar ak, nve ve konstrksiyondan devresini tamamladndan baz scak noktalar trafo yan yakarak, ar mknatslama akm sargy starak gaz olumasna neden olmutur. Bu ve benzeri birok hadise yaanmaktadr. 154 kVluk iletim sisteminde bara gerilimleri160 kVlar civarndayken bile, trafonun dk, botaki gerilimi nedeniyle trafonun diferansiyel veya toprak rleleri almas ile servis harici olduu grlr.

89

Trafolarn botaki gerilim kademelerinin bara gerilimi ile ayn olmas, bilhassa trafolar devreye alnrken ok nemlidir. YG sargsna kademe deitirerek sarm ilave etmek (Nyi artrmak) mknatslama akmlarnn deerini drecektir, yi azaltacandan dolay manevra yaplabilecektir [34]. 6.2.2. Transformatrde kesicinin bir kutbunun kapama esnasnda ak kalmas ile ilgili yaanan ferrorezonans olay 63 kV, 30 MVA gcnde bir trafo ykszken devreye alnm. Trafo tek fazl kablolarla beslenmekte olup, kablo uzunluu 1800 metre, kesidi 150 mm2, kesici kapama esnasnda bir kutup mekanik arza nedeni ile ak kalm, bu durumda kesici ve trafo arzalanm, kablonun kapasitesi,C=0,14 F /kmdir. Trafonun mknatslama akm, nominal akmn yaklak %1i kadar olduundan, mknatslama iin g, 30.0,01= 0,3 MVAdr.

ekil 6.1. Ferrorezonans olaynn yaand transformatr ve kesiciye ait devre Kablonun reaktans; Xc=1/wc =1/ 314.(0,14.1,810-6) = 12700 Trafonun reaktans; Xm=kV2/MVA=63.63/0,3 = 13200 Deerlerdende grld gibi Xmde ok az bir deime, bozulma,onu Xcye eit klacaktr. Neticede, kesici trafonun 50 m yaknna konularak, kesicinin tekrar arzalanmas neticesinde kablo kapasitansndan doacak risk giderilmitir [35].

90

6.3. Bushing ve Tij Balant Arzalar Bushing arzalar yzeysel dearj ve izolasyon delinmesi eklinde olur. Ksa sreli yzeysel atlamalarda bushing de hemen hemen hi veya ok az hasar meydana gelir. Porselen bushinglerde sr zerinde trmanma akm neticesinde izler veya madeni flan zerinde eriyen noktalar grlebilir. Sert kattan veya epoksi reineden yaplan bushinglerde atlama neticesinde izolatr zerinde derin olmayan hafif yanklar meydana gelir. Dielektrik dayanm gerilimi dmekle beraber normal iletme gerilimlerinde bushing normal olarak alr, fakat sonradan gelen ar gerilimler dearjlara sebep olurlar. Bushinglerde meydana gelen bu tr arzalar, ark boynuzu ilavesiyle nlenebilir. Yalnz ark boynuzlarnn bushingten kafi miktarda uzak olmas ve meydana gelecek ark bushingten uzak tutmas gerekir. Bushing yaknndaki madeni konstrksiyonlar, bushing izolatrnn trmanma uzunluundan daha fazla uzakta bulundurulmaldr. Komu bushingler arasnda meydana gelen atlamalarda ksa devre gcne bal olarak metal ksmlarda az veya ok yank izleri olur, fakat bushing zerinde direkt bir dearj meydana gelmez. Porselen bushinglerde termik etkiler ve mekanik darbeler neticesinde izolatrlerde atlaklar olmusa veya izolatr iinde hava boluklar varsa, delinme meydana gelebilir. Kk gl trafolarda ya seviyesinin ok dmesi nedeniyle bushingin alt a karsa, bu durumda nakille kazan arasnda dearj olabilir. Zira bushinglerin alt ksmlar ya iinde kullanlaca dncesiyle dz ve ksa tutulur. Byk gl trafolarda bucholz rlesi yan tehlikeli snrlara kadar dmesine msaade etmez. Yal bushinglerde yan ktlemesinden veya yan alttan akmasndan dolay, normal iletme gerilimlerinde delinme meydana gelmez. Bushingin st tarafnda bulunan caml ya gstergesinden ya seviyesi zaman zaman kontrol edilmelidir. zolatr kaymas veya sfr ringlerin bozulmas neticesinde ya seviyesi dtnde kondansr katlarn yasz kalan st ksmlarnda, folye ular arasnda delinmeler olabilir. Yan tamamnn boalmas halinde, deien hava artlarnda ieriye giren rutubetli

91

hava, yzeysel i dearja (flashover) neden olabilir, bu da izolatrn paralanmasna neden olur. Kondansr katlar arasnda, gerek kat veya fiber izolasyonda gerekse yada rutubet olmas da delinmelere neden olur. Bushingin ya ierisinde kalan alt ksmnda bu nedenle olabilecek bir hadisede , paralar trafo ierisine dklr ki, bu da temizlenmeyi gerektirir. ayet st ve alt ksm ayran, flana denk gelen izolasyon paras, izolatr ile birlikte paralanrsa, bu kez darya kacak ya, kzgn izolatr veya ark ile yzyze gelip, trafo ierisindeki yan darya kmas ile yangnlara neden olacaktr. Bushinglerdeki korona dearjnn yol at bir arza rnei EK-3de verilmitir [36]. Bushing montaj hatasnn yol at arzalar ile GS TMlerin de, domlar da ki bushinglerin ok abuk rutubet aldklar rnei de iletim sistem iletmeciliinde yaanan bir tecrbedir. Arzal bushingler genellikle yenileri ile deitirilir. 6.4. Kademe Deitirici ve Mekanizmasna Ait Arzalar Ykte kademe deitiricin 154/34,5 kV trafolarda iki tip alter bulunmaktadr. Biri, trafo kazan iinde ayar sarglarndan (154 kV sargnn en dna sarlp eitli gerilimler iin ular karlan sarglar) gelen iletkenlerin baland seici alter (selectr switch), dieri ise yk altnda devreyi kesmeden, baka bir gerilim seviyesine geme imkan salayan direnli alter (diverter switch)dir. Bu alter seici alter zerine yerletirilmi (oturtulmu) mekaniki ve elektriki balants vardr. Direnli alter ayr bir odackta (fiber tp) bulunup, ierisi ya doludur. Trafo kazan ierisinde kalmakla beraber ana yadan tamamen ayrdr. Bu nedenle trafonun bir ana bucholz , bir de alter odasna bal kademe buchholz rlesi mevcuttur. alter odasn, rezervuarna (ana tank ile kademe rezervuarlar ieriden bir blme ile ayrlmtr) balayan boru zerine yerletirilen kademe buchholz rlesi, kademe alter odasnda meydana gelecek ark neticesinde alr. yi soutulamayan bu odada snan ya ok abuk bozulmakta ve ya asidi ile kontak tahribatn kolaylatrmaktadr. Bu nedenle ortaya kacak tahribatlar; kontaklarda geveme, ypranma ve hatta fiber tpe zarar verebilecektir. Bu durum, ilerlemi kt hali ile kademe alterini ve hatta trafoyu kullansz hale getirip, iletmeden alkoyabilir. Kademe alterinin serviste iken peryodik kontrol, kademe alteri tipi ve tama akmna

92

gre deimektedir. Kademe deitirici katalogunda verilen maksimum alma saysna ulalmamsa bile; yldz bal trafolarda 6 ylda bir, gen bal trafolarda 3 ylda bir kontrol yaplmaldr. Kademe alteri ya inden kartldktan sonra 10 saatten fazla atmosferik artlara maruz braklmamaldr. Kontrol lemi srasnda kademe alter ya deitirilir. alter odas MR tipine gre 125 - 190 litre ya ihtiva etmektedir. Bundan baka konik dili ile beraber tm kumanda aft, motor kumanda mekanizmas kontrol edilmelidir [37]. Kademe alter odasnda meydana gelecek snmalar bir rnekle aklayalm; 154/34.5 kV, 100 MVA bir trafo; 154 kV kademesinde 80 MVA ykte alrken 300 A akm eker. Kademe kontaklarnda 100 luk bir gei direncinde; P=R.I 2= 100.10-6.(300)2=9W, 1m luk gei direncinde 90 Wlk g harcanacaktr. 3 fazda 3x90=270 Wattlk bir enerji aa kar. Ksa devre arza annda, akmn 10 kat bymesi halinde (300 - 500 msn arza akmnn akt sre ierisinde), 9W - 900W, 90W-9kW olacaktr. Bu da yan ok ksa zamanda bozulacan gsterir. Kademe deitirici arza rnei EK-4de verilmitir [38]. Kademe deitiricilerde arzalarda kontak kaynamalar ve kumanda mekanizmasnda meydana gelen arzalar incelendiinde; Kontak Kaynamalar Hareketli ve sabit kontaklarn yzeyi kaplanmamsa,yani plak bakr ise ,oksijenin etkisi ile bakr oksit tabakas oluur. Bu oluma scaklkla hzlanr. Bu kaplanmam veya korunmam bakr yzeyler, normal atmosferik artlarda alan dier tehizatta da, rnein ayrclar da, problem oluturabilir.En ok zarar veren yzeysel diren karbon cinsi olandr ve asetilenin polimerizasyonu neticesinde oluur. Asetilen yan arkla ayrmas sonucunda meydana gelir ve kimyasal olarak ok aktiftir. Siyah tabakann bakr ve bakr alaml kontak yzeylerine ar bir duyarl vardr. Birikinti miktar, kesilen akmla, kademe deitirme saysyla, zamanla ve nihayet kademe deitiricinin ayr bir ya blmesinde olup olmamas ile direkt orantldr. Ayr bir basnl blm yan gaz tutma eilimini ve birikimini arttrr. Yzeysel

93

direncin artmas kontaklarn snmasna ve neticesinde arzalanmasna sebep olur. Aratrmalar karbonlu birikimlerin gm, aleminyum ve elik yzeylerde olmadn gstermitir. Ayn ekilde slikagelli ayr blmeli kademe deitiricilerde de birikim olmad grlmtr. O halde gm kapl kontak kullanmak yerinde olacaktr. Kademe deitirici hareketli kontaklar sabit kontak yzeylerine tam olarak paralel deilse, yan basarsa kontak kaynamas olabilir. Zira temas sadece belirli noktalarda olacak ve bundan dolay diren artarak, kontaklarn snmasna neden olacaktr. Kontak deitirme zaman gemi, anm kontaklarda temas yzeyi azalr. Sonuta diren artar ve snma neticesinde kontak kaynar [39]. Mekanizma Arzalar Motor kontaktrnn arzalanmas, balant civatalarnn iletmede eitli

sebeplerden dolay gevemesi, dmesi, motor sarglarndaki izolasyon bozukluklar eklinde kendini gsterir [39]. 6.5. Nve, Boyunduruk ve Tutucu Sistem Arzalar Demir nvenin baz ksmlarnn kafi derecede soutulmamas neticesinde arzalar sz konusu olabilir. Soutma balangtan itibaren, yani fabrikasyon hatasndan dolay kifayetsiz olabilir ve sonradan nve iindeki ya kanallarnn kuvvetli lam (amurlama) teekklyle ktlemi olabilir. Lokal ar snmalar sonucu salar arasndaki izolasyon madde kmrleerek salarn birbirleriyle temas etmesine ve girdap akmlarnn artmasna sebep olabilir. Rutubet nadir olarak nvede izolasyon bozulmasna neden olur. Nve izolasyonun bozulmas uzun zaman alabilir ve neticesinde nve yumruk byklnde delikler meydana gelir. Arza henz kkse, serviste bulunan trafo grltsnn artmas eklinde kendisini gsterir. Bucholz rlesinde gaz birikmesi sz konusudur. Arza bym ve demir nvede ksa devre meydana gelmise, ar akm ve diferansiyel rleler alabilir.

94

yi sklmayan bask civatalarnn somunlar nakliye veya iletme esnasnda vibrasyon neticesinde zlr,sa paketi gever ve sonuta saplama civatalarn izolasyonu bozar. Ayrca saplama civatalar somunlarnn ar derecede sklmas saplamalarn izolasyonunu ezer ve civatann sa paketi ile temas etmesini salar. Birka yerde izolasyon bozulmu ve bir ksa devre meydana gelmise ksa devre akmnn etkisi ile sa erimesi olur. Boyunduruk ve bacan birletii kelerde salar iyi oturmazsa, buralarda sa paketi arasndaki izolasyon bozulabilir. Trafo kuvvetli ve uzun sreli ar gerilim altnda alrsa,demir nve doymaya geen ve mknatslanma aksnn nemli bir ksm bask saplamalar zerinden devresini tamamlar. Bunun sonucunda meydana gelen girdap akmlar saplamay starak etrafndaki izolasyonu bozarlar. Nve ve saplamalarda oluan kk arzalar, nvedeki yanklarn giderilmesi ve saplama izolasyonun deitirilmesi ile giderilir. Byk aptaki yanklar ve izolasyon arzalar paralarn deitirilmesi ile ortadan kaldrlr. Sa paketleri arasnda ok sayda soutma kanalnn bulunmas, sa paket arzalarnn dar ereve iinde kalmasn salar. Baz durumlarda, trafoyu servise aldktan sonra, nominal grlts yannda, trafonun iinden czrt sesleri duyulabilir. Bu topraklanmas mmkn olmayan metal parlar da ki dearjdan dolaydr. Dearj kvlcmlarnn enerjisi dk olduundan arza meydana gelmez. Ekseri bir mddet sonra kvlcmlar izolasyonu kmrletirerek kendine bir yol aarlar ve metal aksam topraklayacak mertebeye gelirler, seste kaybolur. Sesin devam etmesi halinde, metal paralarn bir iletkenle topraklanmaldr. Bu gibi durumlarn meydana gelmesini engellemek iin, trafo tamirlerinde tm metal paralarn topraklanmasna bilhassa zen gsterilmelidir.

95

Bask paralar olarak bacaklar, boyunduruu birbirine sktran nihai salar, sarglar sktran pres paralar, takozlar ve saplama demirler saylr. Btn bu ksmlar meydana gelen ksa devre kuvvetlerini karlayabilecek mertebede olmaldr. Byk gteki trafolarda sarglar konsantrik ve yuvarlak sarlrlar ki meydana gelen elektrodinamik kuvvetleri sarglar karlamak durumundadr. Dilimli sarglarda eksen istikametinde gelen kuvvetleri dilimler arasndaki takozlar karlar. Trafo sarglarn bask altnda tutmak iin bir taraf ak yarm ay eklinde bask ringleri kullanlr. Madeni olan bu ringler herhangi bir sebepten dolay ksa devre olursa, nve etrafnda tek sargl bir ksa devre sargs oluur [39]. Arkla neticelenen kapasitif ykler, bask paralarnda da meydana gelebilir. Bunlar nlemek iin.bu paralar topraklanr. Byk trafolarda birka 100 luk diren zerinden topraklama yaplr. Manyetik devrede olabilecek arzalar ksaca zlersek; 1) Bu trden arzalar zaman zaman nve tipli g trafolarnda plakalar arasnda veya etrafnda izolasyon delinmesi ile balant noktalarndan nveye ve boyundurua doru tabakalarda izolasyon delinmesinin yol bulmas nedeni ile meydana gelmektedir. Bu tr deki arzalar nve tabakalarnda lokal ksa devrelere neden olmakta ve budan dolay da nve tabakasnda iddetli girdap akmlar oluturmakta ilaveten de bu yapda iki veya daha fazla nve balantsnda arzalanmaya neden olmaktadr.Ar akmlarn nve tabakalarnda dolamasndan manyetik ak evriminde ksa devre yapsnda davran gsterirler. Nve balant noktas civar ile bacak sonunda ki boyunduruk balants ile e zamanl arzalanmas; bu tr arzalar trafo iin en ciddi arzadr. yle ki iki balant yolu arasn, btn manyetik aknn nveden boyundurua geiini tehdit eder veya aksine boyunduruktan nveye manyetik aknn geiini tehdit eder. Manyetik ak yol yaps, balant yeri ve dtaki kaln skma tabakas dk empedans zellii olan bir yerdir ve buras bu ekil de arzalandnda toplam scaklk retir, bunun da bazen tm nveyi bozacak mertebelerde byk yeterlilikte olduu bilinmelidir. Bu tip arzalarda s retimi keza bobin izolasyonunu kavurarak komu sarglar aras ksa devreye de dnmektedir.

96

2) Nve tabakalar aras izolasyonun arzalanmas, boyunduruk ve boyunduruk balant yzeylerinde izolasyonun arzalanmas ile ortaya kan arzalar. Bu tip deki arzalarda byk girdap akmlar dolamakta, bu akmlarda korkun iddette s retmekte, bu sda nveyi ve sarg izolasyonuna zarar vermektedir. Sras gelmiken bu arzann demir kayplarn da arttrdn syleyebiliriz. 3) Eer nve sktrma balantlarnda, balant eleman, nve yapsna kar ok zel nlemler alnmayp kilitleme yaplmamsa (eski trafolarda bu durum sz konusu) trafo servis de iken vibrasyondan dolay balantlarda oynama olacak, bu titreim zamanla nve izolasyonunu zayflatacak (srtnmeden dolay) ve yukarda bahsedilen trden arzann olumasna neden olacaktr. 4) malat aamasnda nve kenarlarnda ve boyunduruk tabakalarnda vzlt oluabilir, yanl malzeme kullanlmasndan kaynaklanr, bu yzden nve ve boyunduruk tabakalarnn yanl kesilmesi ve birletirilmesi uzman personel tarafndan yaplmadka vzltlar demir tabakalarnda lokal ksa devrelere dnebilir ve girdap akmlarna bal olarak ar snmalar ortaya kar. 5) Tabakalar arasnda metal paracklar ve kk demir tala braklmadndan imalat aamasnda kesinlikle emin olunmas gerekir. nk bunlarn braklmas veya unutulmasna bal olarak da youn girdap akmlar olumakta ve bundan dolay da nvede lokal ar snma olumaktadr. 6) Bu konu ile alakal olarak bilhassa yksek gerilim testinde st boyunduruu dipik tipi olan trafolarn balantsnda; eer nve ile boyunduruk arasnda anormal boluklar braklm ise dipik ek yerinde iddetli girdap akmlar oluabilir, bu yzden youn snma meydana gelir, bu sda nve ve boyunduruk civarndaki boluklarda yanmalara neden olur. Baz eski tip dizaynlarda bu trden olaylara youn olarak boyunduruklarndaki zayf dizayndan dolay karlalmaktadr. Bu da girdap akmlarn arttrr bu sorununun yaand g trafolarnda manyetik aklarn girdii ve kt nvelerde dier trafo nvelerinden farkl olarak balantlarda a oluur. Alt boyunduruk ta manyetik aklar izildiinde bu yapdaki trafolarda

97

olduka dik yukar ynde veya aa ynde manyetik aklar gzlenir bu yzden giren veya kan manyetik aklarn asndan dolay normal g trafolarnkine gre zorlanarak ok yakn geri dnerler. 7) Yksek ekirdek kayplar ve sonucunda ar nve snmasn meydana getirir. Buda trafoda endklenen efektif gerilimin dalga yapsnn srt ksmnda arza meydana getirir. Bunu temel endkleme forml 2.13deki eitlik de; gerilim ve ak younluu arasndaki balantdan aka grebiliriz. Bilindii zere sins dalga yaps iin Kf =1,11 olarak kullanlr; endklenen gerilimin dalga yapsnda tepe deerinde Kf deeri 1,11 den daha byktr, bununla ilikili olarak da Bm ise tepe deerinde daha kktr bundan dolay da demir kayplar da daha da kk olur, bu dalga yapsnn srt arza noktasnda endklenen gerilimin Kf deeri 1,11 deerinden daha kk olur buna bal olarak da Bm deeri ayn dalga yapsnda daha byk olur ki tabiatyla da demir kayplarnn da normal sins dalga ekline gre daha byk olmasn salar, bu yzden de manyetik akm olduka byk olur. 8) ok nadir olarak da olsa baz imalatlarn sehven veya istemeyerek dizayn mhendisleri tarafndan nve tabakalarn ok ince kullanmalar da arzaya neden olabilmektedir. Bu durum da ok kk demir kayplar olacandan nvede ak younluunun dolaaca aktif ksmn klmesi ile msaade edilen yada ngrlen ak younluundan daha fazla ak younluu birim alanda dolaacak olmas nedeni ile ince tabakalarda yksek demir kayplar oluacak, buna bal olarak da iddetli manyetik akm hasl olacaktr. 9) Yksek ak younluunun manyetik devrede bulunmas nedeniyle de sklkla karlalan bir sorunda trafo devresinde yk olmamasna ramen artk manyetik akdan dolay trafonun servise alnamamasdr. Sz konusu olan manyetik akm hzl bir ekilde snmlenirken byk elektromanyetik kuvvetler oluturacaktr, yle ki; iddetli akm sonucunda oluan elektromanyetik kuvvetler sarglarda bask meydana getirecektir. Bu olay zellikle retim merkezlerine olduka yakn trafolarda ve generatr klarndaki trafolarda genelde grlmektedir. Trafolar servise alnmak istendiinde anahtarlama da ki tekrar arttka eninde sonunda sarglarn hareket

98

etmesine neden olmaktadr. Bu olayn yaanmamas iin etd birimlerinin sistem genilemesi aamasnda yapacaklar hesaplarda retim noktalarnda veya retim merkezlerine yakn trafo merkezlerinde iletilecek olan g trafolarnn uygun seilmesini de gz nnde bulundurmalar gerekmektedir. 10) Eer trafonun sarglar dikkatlice dengelenmemi ve orta sargs veya ntr de DC ntr olarak kullanlacaksa DC amper-sarm trafonun ntr devresinde AC amper sarma gre ters ynde teekkl eder ve birbirlerini ntrilize edemezler, AC ak younluu normal sfr eksenin deki hareketinin yerine simetrik davran gsterir, nve eksenine gre eit iki farkl ampersarm devre de teekkl eder. Bileik ak younluu DC ve AC ak younluunun toplam olacandan neticede toplam AC ak dalgas sfr eksene gre ters simetrik olacaktr. Bu yzden nve yarm periyot da doyacak ve buna bal olarak da ardndaki yarm periyotta da olduka dk manyetik alan oluturacaktr, bu ekilde dier alma periyotlarnda da benzer durum sz konusu olacaktr, netice olarak karmza ar snma sorunu kacak, paralelin de snma sarg izolasyonunu etkileyecek, izolasyonun krlgan hale getirerek, yaprak gibi iletkenden uzaklamasna neden olacaktr. laveten de trafo soutma yann da amurlamasna neden olabilecek, bu durum da trafo kazan ierisindeki snn yaylmasn engelliyecek, snan sarglarn soumas salanmam olacaktr. 11) Bilindii zere g sistem iletmeciliin de gerilim reglasyonunun salanmas ve yksek i reaktans elde edilmesi maksad ile g trafolar kademe deitiricilerle birlikte kullanlmaktadr. Yksek reaktans manyetik devreye paralel olan primer ve sekonder sarglarn arasndaki kaak alandan elde edilmektedir. Bu kaak alan yksek derece de manyetik doyuma sahip zellikte tasarlanmsa, byk miktar da s retilmesine neden olacaktr, bu yzden de sarg izolasyonu hasarlanacak ve yada amurlama meydana gelecektir. Ayrca iletme koullarna bal olarak da paralel kaak reaktansn yksek saturasyon deerine sahip olmas ile yksek mertebeden harmonik ihtiva edeceinden ,kademe deitiricide komtasyon (deitirme) skntsn zamanla ortaya karacaktr.

99

12) Yksek ak younluunun manyetik devrede bulunmas hissedilir derecede yksek akm ve gerilim harmonikleri meydana getirecek bunlarnda ok ciddi skntlar olacaktr. Harmoniklerin ierisinde en nemli etkiyi 3. harmonikden kaynaklanan sknt oluturacak, 3. harmonik shell tipi trafolarda manyetik devrenin faznn bir fazl shell tipi trafo gibi davranmasna neden olacak, 3. harmonik nve tipli trafolarda ise genelde ihmal edilmektedir fakat yldz-yldz bal trafolarda yldz balant taraflarnda etkisini ortaya karmaktadr. Ntr izole sistemlerde 3. harmonik ana bileenin %60 veya daha fazlas bir genlikle sistemde grlmektedir. 3.harmoniin trafo sargsndaki yaltkanlk da basky artracak bunun neticesinde de trafo mrn ngrlenden daha da ksaltacaktr. Eer yldz-yldz bal yksek gerilim trafosunun sekonder taraf ntr toprakl ise 3. harmonik bileeni manyetik aky ykseltecek 3. harmoniin gerilim bileeni trafo nvesin de iyiden iyiye doyma ortaya karacaktr. Satrasyon dan dolay da demir kayplar ngrlen deerlerden bir hayli yksek olacak buna bal olarak da byle bir alma artlarnda trafo tehlikeli scakla kavuacak neticesinde de sarg ve nve izolasyonunda bozulma sz konusu olacaktr. Bu ekilde almann sresine bal olarak trafo yanda bozulma balayacaktr. Bu ekil de trafo ykszken anormal snma sz konusu olduunda pratikte demir kayplarnn normal alma artlarna gre kat artt da bilinmektedir. 13) Eer trafoya sistem gerei uyguladmz gerilim deerinde bir art sz konusu ise ve sistem frekansnn da sistem gerei yksek olduu alma artlar sistemde sz konusu ise bu durumlarda da trafomuzun nvesinde manyetik saturasyon etkisi oluturmas muhtemeldir. Byle alma artlarnda da demir kayplarnn artmas ile nve ar snacaktr. Frekans, gerilim ve aknn birbirleri ile balantsn yine temel endklenme eitlii 2.13 den anlayabiliriz, yle ki; E=4.Kf.Bm.A.f.N burdan, Bm= E/ 4.Kf .A.f.N elde edilir. (6.1)

100

14) letme de yllardr alan eski trafolarn nve plakalarnn yerinden oynamas da yaanabilir.Bu sorun nve tabalarnn zamanla bozulmas ile ortaya kar, bunun gstergeside trafoda demir kayplarn artraca iin parelelinde de snmay artrmasdr. Trafonun bu ekilde almas sarg izolasyonlarnda ksmi veya tamamen bozulmaya neden olacak ayn zamanda yada amurlama oluturacaktr. 15) Shell tipi trafolarn nvelerinde dikdrtgen tabakalarn birbirleri ile balant kelerinde oluk olmas sz konusu olduundan; balant da kullanlan dizayna bal olarak buralarda babo ak younluu oluabilmekte ve oluan bu babo ak younluu da kenarlarda tutumaya sebep olmaktadr [28]. 6.5.1. Nve topraklamas kopuk transformatrlerde kapasite deiiklii Trafolarn konstrksiyonundaki sarg bask demirleri, nve, v.b. gibi tm madeni aksam iletmede gerilim kazanp statik dearjlara neden olacandan, dorudan veya diren zerinden tanka irtibatlanrlar. Bu topraklama irtibatlarnn kopmas halinde meydana gelecek statik dearjlar ya yakarak buchholzda gaz birikimine neden olurlar. Bu izole madeni aksamlar trafo kazan zerinden topraklanrken, birbirleri zerinden sirklasyon akmlarnn akmamasna zen gsterilmelidir. Yani tanktan izole madeni aksamlar, birbirlerinden de izole ise ayr ayr topraklanrlar, rnein, ayet nvenin st ve alt boyunduruktan birbirinden izole ise her iki parann salar arasna yerletirilmi bakr lamalardan alnan iletkenler vastasyla ayr ayr topraklanabilir. Bilindii zere nve tanktan izole olup bilahare tanka irtibatlanr. Nve topraklanmadan nce imalat firma tarafndan bir dakika 2 kV AC gerilimde test edilir. Dier izole madeni aksamlar da ayr ayr topraklanr. ayet nve toprak irtibat koparsa bu durum iki sargl trafolarda kolayca tesbit edilebilir. sargl trafolarda se ayet tersiyer sarg dengeleme sargs olarak kullanlyorsa ve ieriden topraklanmsa, toprak irtibat kopukluunu testlerde grmek olduka g, belki de imkanszdr. ayet tersiyer sarg buingle darya

101

karlm veya bu sarg yk in kullanlyorsa, yine nve toprak irtibatnn kopukluunu tespit etmek mmkndr. Yalnz u var ki ayet trafonun sarglarnn kapasite deerlerinde bir deime yok ve iletmede dearj sesleri duyuluyorsa bu dier madeni aksamlarn toprak irtibatlarnn kopmu olabilecei ihtimalini ortaya karr. ki sargl trafolarda nve toprak irtibatnn kopmas halindeki durumu inceleyelim.Aadaki ekil 6.2deki iki sargl trafoya ait kapasitif edeer devreyi incelediimizde;

(a)

(b)

ekil 6.2. ki sargl trafoya ait kapasitif edeer devre a) Nve topraklamas salam devre, b) Nve topraklamas salam devrenin alm [40] Transformatrn YG sarglar ile tank arasndaki kapasitesi ile AG sarglar ile tank arasndaki kapasitesini yazacak olursak; CH= CH1+ CH2 CL= CL1+CL2 olduu grlr. Nve topraklamasnn kalkmasyla meydana gelen edeer devreden YG sarglar ve AG sarglarna ait kapasitif eitlikleri yazmak istersek; CH=
C H 1 .C N + CH 2 CH1 + C N

(6.2) (6.3)

(6.4)

102

CL=

C L1 .C N + CL2 C L1 + C N

(6.5)

olduu grlr. Yani CH ve CLnin deeri klecek, CHLin deeri ise bir miktar artacaktr. Sekonder sargnn nveye daha yakn olmas, kapasitesini byteceinden en ok etkilenecek sarg bu sarg, AG sargs olacaktr. Bu konuda iletim sistemimizde tecrbe edilen rnek bir arza EK-5da gsterilmitir [41]. Nve topraklamasnn kopmas durumunda edeer devre ekil 6.3deki gibi olur;

ekil 6.3. ki sargl transformatrde nve topraklamas koptuundaki kapasitif edeer devre 6.5.2. Nve topraklamasnn dnda oluan arzi topraklama Transformatr nveleri temel olarak iki nedenle topraklanrlar: Tasarlanm gerilim dalmnn salanmas birinci neden olarak sylenebilir. kincisi ise, topraklanmama halinde nvede oluabilecek elektrostatik gerilimlerin nlenmesidir. Bylece nvede arj birikimi ve birikmi arjn nveden trafo tankna boalmas nlenmi olacaktr. Topraklama sistemi yapldktan sonra herhangi bir nve izolasyon arzas kmadka artk ilgimizi ekecek bir sorun kalmad dnlebilir. Ancak arza indikasyonlar nedenlerinin eitlilii arzaya dorudan nve izolasyonu arzas tehisinin konmas

103

zorlaacaktr. Bundan dolay nve izolasyonunun durumu zaman zaman kontrol edilmeli ve zellikle arza tespitinde gz nnde bulundurulmaldr. Maksatl olarak yaplm bir nve topraklamasnn dnda ikinci bir topraklamann (istenmeyen, arzi topraklama) meydana gelmesi mmkndr. Birinci durumda nvetoprak arzasnn yeri, sorunun nemini artrmakta veya azaltmaktadr. Sz gelimi; manyetik alan izgileri iinde bulunan bir nve civatasnn toprakla temas haline gelmesi, tek bir plakann iki noktasndan toprakla ksa devre olmasndan daha nemlidir. Toprak arzasnn olduunu tespit etmenin tesinde arzann yerini bulmak ve muhtemel sonularn tayin etmek zorunluluu vardr. mkansz olmasa bile bunun glklerinin varl phesizdir. Nve-toprak arzalarnn uygun yerlerde olumas pek de nemli bir sorun yaratmazlar (en fazla nve izolasyon testine engel olurlar). Ama uygun olmayan noktalarda oluabilecek arzalar (ksa devreler) ar sirklasyon akmlarna neden olduklarndan scak blgeler oluacak, bu da yanc gazlarn ortaya kmasn hzlandracaktr. Arzann devam etmesi halinde trafonun tahrip olmas iten deildir. Kapal devre iinde, manyetik olarak endklenecek sirklasyon akm ok yksek dzeylere ulaabilirki bu da ar scaklk ykselmelerine yol aacaktr. Arzann devam etmesi halinde i, nve ve izolasyonun tahribatna kadar varr [28-40]. 6.5.3. Tutucu eleman veya sktrma elemanlarnda meydana gelen arzalar Sktrma eleman arzalar trafo ierisinde sarg hareketi sonucu boyunduruk ve benzeri grevdeki elemanlarn fonksiyonunu kaybetmesi neticesinde ortaya kar. Sarglarn aftnn kaymas ile tutucu ya da bask elemanlar krlabilmektedir. Bu esnada sarglarnda zarar grmesi mmkn olduu gibi znm gaz deerlerinde de art sz konusudur. Bu tip arzalarda trafo yapsal zelliini kaybettiinden trafonun karlaaca bir sonraki arzaya kar mukavemeti olduka zayf dzeydedir. ayet bu ekilde arzas bulunan trafonun herhangi bir rle ile servis harici olmamas elektriksel olarak henz bir sorunun olmadn gsterse bile kk ksa devre akmlarna kar dahi trafo sarglar risk altnda bulunur.

104

Grld gibi tutucu, sktrma demetinde kopukluk sz konusudur.

Resim 6.1. Trafonun st bask elemanlarnda krlma meydana gelmesi [42] Sktrma veya tutucu eleman arzalar, sarg oran, ikaz akm, sarg DC direnci, power faktr testleri ile tespit edilmesi mmkn deildir.Kaak reaktans ve kapasite testleri ile belki tespit edilebilecei gibi yada zlm gaz analizi ve SFRA testi ile tespiti mmkndr fakat teyid iin dahili incelemeye de ihtiya duyulabilmektedir. Arzann durumuna gre transformatr belirli bir sre daha zdrap ekerek iletmede kalabilir, lakin trafonun iletme ierisinde yaayaca ksa devre akmna da bal olarak tamir edilmeyecek derecede hasarlanmas ihtimal dahilindedir [42].

105

6.6. Transformatrn Elektrik Devresinde Meydana Gelen Arzalar Ksa devre kuvvetleri nedeni ile sarg ekil bozukluuna uram,154/34,5 kV trafolarn hala almakta olduu, ancak mekanik yaps deien 34,5 kV sarglarn her an sipir (veya sarm) ksa devresi veya nveye temas eklinde arzaya dnebildii grlmtr. Fider ksa devre arza akmlarnn bykl, hadisenin abuklamasna neden olmaktadr. letmede, radyal ynden bozuklua uram trafo sarglarnn arza ncesi tespiti mmkndr. Silindirik sarglar arasndaki kapasitenin deiimi biimsel bozulmann baladn gstermektedir. Ksa devreler neticesinde; baz trafo sarglarnda radyal, bazlarnda ise aksiyel bazlarnda da hem radyal hemde aksiyel ynde bozulmalar olabilmektedir. Ancak, testlerde kesin yarg iteki sarglarn (34,5 kV) radyal ynde bozulmasnn tespiti ynndedir. Bu hadise yava yava gelimekte olabilir. Birden bire de ortaya kmas mmkndr. malat firmann dizayn kriterini, dinamik dayanmna, yoksa termik dayanmna gre setiine, sarglar zerindeki bask kuvvetlerinin uygun yerleimine ve kulland bask izolasyon malzemesinin (fiber,aa veya presbant cta ve takozlar) ile ilgilidir. Dzgn bir sargda (sarg boylar eitse ) aksiyel yndeki kuvvetler sktrma eklinde olmaktadr. teki sargnn bir miktar ksa veya kayk yerletirilmesi halinde; iteki sarg yukarya, dtaki sargda aaya doru itilecek, aksiyel ynde olumsuz kuvvetler oluacaktr. Transformatrn elektrik devresinde meydana gelen arzalar ksaca zetlersek; 1) Bakr iletkenin keskin kenarlarnn yan yana gelmesi nedeni ile genelde yksek gerilim bobininde komu sipirler aras ksa devre sz konusu olabilmektedir. Trafomuz yklendiinde titreim oluyor veya sarglarmz sklkla ksa devreler veya anahtarlama neticesinde elektromanyetik kuvvetlerin etkisinde kalyor ise bobinimizdeki iletkenlerin keskin kenarlar izolasyonu zamanla delerek komu

106

iletkenlerin birbirleri ile metalik temasn salayarak spir ksa devresine neden olmaktadr. 2) Ar ksa devre akmlarnn bobinden gemesi ile bir veya daha fazla sarglarn zamanla yerinden oynamas sz konusu olacaktr. Bu durumda da bir den bire ksa devre olmayacak fakat zamanla trafonun yklenmesi ile ortaya kan titreimine de bal olarak veya trafonun maruz kalaca elektromanyetik kuvvetlere de bal olarak yerinden kaym sarmlarn birbirleri arasnda zamanla izolasyon da anma oluturarak ksa devreye neden olmaktadr. 3) Bazen bobinlerdeki iletkenlerin izolasyonunun sklna gre de sarglarda imeler sz konusu olmaktadr. Doru dizaynlarda bu durum maskelenmi olabilir, bu durumun olmas sarglarn dizayn deerine gre daha fazla alan kullanmasn gerektireceinden ve bobinde knt oluturacandan bu burulma noktasnda zamanla anma ile birlikte komu iletkenler arasnda sipir ksa devresi oluturmaktadr. Bu nedenle sarglarda keskin kenarl iletken yerine yuvarlak kenarl iletken kullanmn tercih etmekte fayda vardr. 4) Byk gte elektrik sistemlerinde kullanlan g trafolarnda genellikle trafo serviste iken izolasyonunda ekme bzlme olduu taktirde ayarlanabilen bobin sktrma dzenekleri kullanlmaktadr. Fakat bu ayar da ehil kiilerin bobin yapsna bal kalarak bobinin ar mekanik baskya kalmamas iin el ile ok dikkatlice ayarlamas gerekmektedir. Bu trafolarda sarglarn yerinden oynad zamanla da anma ile birlikte komu iletkenler arasnda sipir ksa devresi oluturduu da bilinmektedir. 5) Sipir ksa devresi bobinlerin imalat aamasnda sarglarn nem almasnda dolay da er veya ge yaanmaktadr. Bu ekilde oluan arzalarda sargya nfuz eden nemin bulunduu yeri veya yerleri ya ile doyurmak yetersiz olmaktadr.Ya sarg ilerinde bobin katmanlarnda yeterince ulaamaynca sz konusu arza kanlmaz olmaktadr.

107

6) Trafonun iletme artlarnda nem almas durumunda, kurutma ileminin iyi yaplamamas ve trafonun bakmnn ve iletmesinin uygun olmasnn neticesinde g trafosu arzaya maruz kalmaktadr, yle; trafo test esnasnda sarg izolasyon direnci olduka dk bulunabilir, yakn sipirler arasnda arza oluturacak kadar ok hassaslam izolasyon durumu sz konusu olabilir, nem alm noktalarda atlamalar meydana gelerek sipir ksa devresini oluturur veya dier arza kayna olacak noktalarda nem zuhur edebilir. 7) Spiral tip sarglarda izolasyonla direk temas eden ince erit iletken kullanld durumlarda sarglarn silindirik yzeyleri palangaya hassas olarak aslarak tutturulur ki, bu durum da bobin mekanik olarak zayf olmakta byle bobinler ksa devreye maruz kaldnda hassas yaplarndan dolay zarar grmeleri muhtemeldir. 8) Eer trafonuzun bal olduu ebekede ok hzla byk ve kk deien yk durumu sz konusu ise sarg iletkenlerinde; ykn durumuna gre dnml olan mekanik etkiden dolay uzama ve ksalma yaanacaktr, bunun etkisiyle de izolasyon seviyesinde artma ve azalma yaanabilir; izolasyon dayanmnn kolayca arzaya dnebilmektedir . 9) Eer her bir bobin; zellikle yksek gerilim sargs geit tipin de dizayn edilmi trafolarda; bunlarda sarglarn radyal derinlii yksekliine gre olduka fazla olmaktadr ki, bu yapda imal edilen bobinlerde iletkenlerin izolasyonu ksa devreye maruz kaldnda krlgan yapda davranmaktadr, netice de sipir ksa devresi sz konusu olmaktadr. Bu ekilde bobine sahip trafolarda soutma sistemi ok iyi grev yapmaldr, bu trden arzalanan trafolarn genelinde ya sirklasyon damarlarnn ok darald ve ya sirklasyonunun yeterince gereklemedii grlmtr. 10) Genellikle alak gerilim sargsnda birok iletkenin birbiri ile paralel balanm olmasndan dolay girdap akmlarnn dolamas muhtemeldir. Bu sarglar genelde dikdrtgen eklinde ve ksa kenarnda primer ve sekonder devre arasnda dolaan kaak ak iin aklk braklmtr. Bunlara nve tipinde trafolarda denmektedir ki mekanik bask sonucu deimesiyle sarglarn elektrik veya manyetik bir darbeye maruz kalmasnda

108

ksa kenar kaak ak yolu zerinde uzun kenar ise buna paralel olarak e merkezli bir ekilde sarglar yerletirilmektedir. Eer imalat hatas olarak bunun tersi yaplrsa youn girdap akmlar iletkenlerde ve sarglarda sorunlu noktalar oluturacaktr. Bilindii zere her bir fazn paralel ksmlarnn farkl pozisyonlarnda eit olmas ve her bir sargnn eit yklenmesi iin bobinler sarlrken transpoze yaplmaktadr. Eer bir ekil de imalat da bobinler de transpoze yaplmamsa, sarglar eit yklenmeyecekleri gibi eit de snmayacaktr, buda sarglar zerinde harmoniklerin etkisi ile yukarda bahsedilen skntya benzer bir arza oluturacaktr. 11) letmenizde olan trafo bobinlerinde olduka kt lehim yerleri varsa; bu noktalar yklenme ile birlikte ar snacak, neticesinde de ya da lokal karbonizasyon balayacaktr. Ek yerlerinde ortaya kan scaklk bobinin o blgesi boyunca bulunan iletkenin snmasna neden olacak, oradaki izolasyonun zamanla bozulmas ile sipir ksa devresi sz konusu olacaktr. Ayrca byle kt ek yerleri barndran sarglar harici ksa devre arzalarnda kopma gstererek bobin ierisinde ak devre olumasnn da nedeni olabilirler. 12) Bobin iletkenleri iddetli ksa devre akmlarna maruz kaldnda ite oluan dengesiz elektromekanik kuvvetler sonucunda yer deitirirler, e merkezli sarlm primer ver sekonder sarglar yatay eksende akmazlar ise bu durumda dikey kuvvetler radyal kuvvetlere ilaveten etki gstererek bobin sonlarnda bozulma hasl ederler, zellikle eski dizaynl trafolarda bu sarglarn empedans olduka kktr. Kademe deitirici balantlarnda genellikle elektromanyetik kuvvetlerin dengelenmesi olduka zordur ve genelliklede dengesiz elektromekanik kuvvetlere maruz kalmas kanlmazdr. Sandevi tipli primer ve sekonder sarglarda; nve ile sarg arasnda her bir sargnn ekseninde meydana gelecek elektrik hesaplarnda dier sarg alann akmas ok nadir olmaktadr. Bu imalattan kaynaklanan simetrisizlik maruz kalnan radyal kuvvetlerin etkisi bobin taraflarnda bozulma oluturur. yle ki nve iinden sargya doru kuvvetler sarglar nveden uzaklatracak ekilde bobin tarafnn eksenine ve maruz kald ksa devre akmnn iddetine bal olarak zorlar.

109

13) Sarmlar aras ksa devre bobin ile toprak arasnda atlama oluturabilir, bu da izolasyonda delinme meydana getirir. Bu durum aadaki olaylara bal olarak gerekleir; a) Trafoya uygulanan anahtarlama gerilimi veya trafonun yldrma maruz kalmas durumunda trafo ile hat arasnda gei noktasnda dalga empedansnn deiimine bal olarak yansyan dalga da gerilim ve akm geii olur, bu durum trafo sarglarnda yksek gerilimi artrabilir, bobin sonuna ulat anda kalc yank oluturur, delinmeye kar sarg baklk gsteremez ve burada ki yksek gerilim sargnn herhangi bir ksmnda zuhur edebilir. b) Yldrmdan kaynaklanan ar gerilime balantlarndaki ak-kapal trafo maruz kaldnda sarg deiim noktalarnda veya dalga empedansnn

gsterdii (kademe balantlar, bushing balantlar, seri bobinler arasndaki alanlarda vs.) ntr veya orta noktalar da ar gerilim gzkebilir, bu noktalarda izolasyonun adam akll yaplmas, karlalabilecek muhtemel sipir ksa devresini engelleyebilir. c) Trafonun primer taraf enerjili iken sarglar indktif davran gsterirken devrenin almas durumunda manyetik akm ve buna bal olarak manyetik ak younluu dme eilimindedir. Fakat eitli nedenlerle ak younluu dmeyebilir, bazen de normal periyottaki beklenenden daha fazla hzla debilir buda yksek gerilim sargsnda gerilim ykselmesine neden olabilir. Arkn hzl bir ekil de kesilmesi sonraki yarm periyot da olur bu durum da sarglarn ar gerilime maruz kalmasna neden olabilir. 14) Trafonun ar yklenme durumuna bal olarak olduka ar scaklk trafoda zuhur edebilir; bu durumda sarg izolasyonlarnda krlma ve muhtemelen de iletken yzeylerinde pullanma ortaya kacaktr, neticesinde de spirler aras ksa devre yaanacaktr. Trafo yandaki tortu, amurlama trafo tanknn alt ksmnda sarg yzeyinde ve nve yapsnda kendini gsterecektir. Bu durum sarg ve nveyi bask altna alarak kendini gsterebilir, ar snmada toplam etkisi olarak ortaya kar. Dar ya damarlarda ar snma sebebidir. Bu durum trafonun ar yklenmesine veya etiketinde belirtilen anma yknde almasna engel olur, buna karn trafoda

110

yksek oranda bakr kayplar ile demir kayplar trafonun ar yk uygulanmasna daha az engel tekil etmektedir. 15) Trafo kademe deitirme balant takozu ya seviyesinin altnda

kullanlmaktadr, burada dikkat edilmesi gereken bir konu da yanl klavuz kullanlmas ile ek yerlerinin sarglarda bulunan ksmnda ( kt temas vs.) ksa devre yaanabilir. Eer byle bir durum sz konusu olursa sarglarda ar akm akt anda spirler aras ksa devreye neden olabilir [28-39]. 16) letmede bulunan trafonuzda kt balant noktalar var ise buralarda akm getikce scakl ykseltecek, beklide kk bir titreimde dahi kopma eilimi gsterecek, trafo da kalc arzalara neden olabilecektir. 6.6.1. Transformatrlerde sarg izolasyon arzalar Sarg izolasyon arzalar, ekseri i ve d ar gerilimler neticesinde oluur. Anahtarlama ar gerilimleri, atmosferik dearjlardan meydana gelen dik cepheli darbe gerilimleri, ksa uzunluktaki sarglarda ok byk potansiyel fark oluturur ve bunun neticesinde sarg izolasyonu delinebilir. izole sistemlerde toprak temaslar ayn neticeye gtrr. Ayrca sarg arzalar dinamik kuvvetler neticesinde yetersiz bask sonucu normal iletmede de olur. Ayn ekil de trafo iine su szarsa veya trafo rutubet alrsa sarg arzalar oluur. Sarg izolasyonu zedelendii takdirde bir veya birka sipir ksa devre olabilir ve bu arada kan arktan oluan gaz Bucholz rlesini altrarak trafoyu servis harici ettirebilir. Ya iinde oluan arktan dolay yan tutumas sz konusu deildir. Zira ark ya iinde, havasz yani oksijensiz bir ortamda olmaktadr. Trafo korumalar yetersiz ise sipir arzalar byyebilir, hatta sarg kullanlmaz hale gelebilir. Her durumda sarg arzalarnn sebebini bulmak kolay olmayabilir. Birok durumda trafonun ar yklenmesi veya ok ge bertaraf edilen ksa devre sipir izolasyonuna

111

zarar verir. Ar snma, ar yklenme olmadan, normal yklerde, fakat arzal ya aknda, rnein ya amuru teekklnde de olabilir. Asitli yalarda izolasyonu bozabilir ve arzalara sebep olabilir. Yada veya sargda bulunan rutubet zararl neticeler verebilir. Onun iin yan zaman zaman test edilmesi gerekir. Yabanc madeni paralar, tel paralar, rondela ve lehim gibi montajda ve tamirde unutulan veya drlen paralar arzalara neden olurlar. ok kk olsa bile yabanc maddeler, rnein demir tala manyetik alann etkisiyle hareket eder ve izolasyonu testere gibi keserek ksa devreye sebep olurlar. Atmosferik dearjlardan meydana gelen ar gerilimlerin sarglar tehlikeye soktuundan daha nce bahsetmitik, bu tr arzalarn sarg balarn kopard grlmtr [29]. 6.6.2. Sargs deforme olmu veya Rutubet alm trafolarda kapasite deiiklii zolasyon akmndaki deiiklik, ekil 6.4den de grld gibi; Ig ve Icye baldr. Sargnn ok rutubetli olmas kirlenmesi ve karbonize olmas halinde iletim akm bileeni ve watt kayplar artar. Sarglarn yine ok rutubetli olmas veya sarglar aras mesafelerin, yzeylerinin deimesi ise kapasitif akm bileenini deitirir. Yalnz, izolasyon iletimi akm bileeni, kapasitif akm bileeni yannda ok kktr.

ekil 6.4. zolasyon akmlarnn vektrel gsterilimi

112

Sarglarn birbirleri arasnda, sarglarn nveye veya tanka olan kapasiteleri, kk bir yzey iin paralel iki dzlemsel elektrot olarak dnld gibi konsantrik iki silindirik elektrot olarak da dnlebilir. Bu durumu ekil 6.5le aklayabiliriz [43].

(a)

(b)

ekil 6.5. Sarg kapasitelerinin benzetimi a) Dzlemsel , b) Silindirik Dzlemsel iki elektrot arasnda kapasite; Cikidzlem=

.A
d
2.. .l R ln 2 R 1

(6.6)

Konsantrik iki silindir arasnda kapasite; Ckonsantriksilindir= (6.7)

olarak hesaplanabilir. Buradan grlecei zere, elektrotlar aras kapasitans, dielektrik katsays ve yzeyle ya da boyla doru orantl, aradaki mesafe ile ters orantl olarak artar. Bilindii zere trafodaki izolasyonun deeri 2-7 arasndadr. Oysa suyun deeri 81dir. O halde rutubetli sargnn kapasitesi ok byyecektir. Deforme olmu, boyu ve yzeyi, elektrotlar aras mesafesi deimi sargnn kapasitesi de bu rnekte olduu gibi ok deiecektir [43]. Bu iki durumu, trafolarda, sarglar deforme olmu ve rutubet alm ekliyle incelediimizde;

113

letmede ska rastlanan sarg deformasyonu tersiyer sargda grlmektedir. Tersiyer sargs darya bir veya iki bushingle karlarak topraklanm trafolarda CT veya CLT deki deiiklikler kolayca tespit edilebilir. Trafo siparilerinde zellikle bu konu dikkate deerdir. Tersiyer sargnn testleri iin bir bushingte darya kartlmas gerekir. Bu durum kaliteli imalat firmalarca gz nne alnmaktadr. Tersiyer sargs ieriden toprakl trafolarda CT ve CLT kapasiteleri lmelerde gizli kalr. yle ki trafo iki sargl gibi test edilir ve CH1, CL1 ve CHL deerleri llr. Aslnda yukarda yaplan lmelerde okunan CHin gerek deeri CH+CHT, CLin gerek deeri ise CL+CLTdir. CH>>CHT (takriben 50 kat) lm yaklak olarak CH'e eittir. CLT > CL olduundan CLTdeki deiiklik grlebilecektir. 34,5 kV fiderlerden gelen arza akmlar tersiyer sargy dinamik kuvvetlerle zorlayarak aksiyal ve radyal bozulmalara neden olacaktr. Dier taraftan CL'deki bir deiikliin, sekonder sargdan da kaynaklanabilecei akla gelebilir. Bu durumda ya seviyesi drlerek tersiyer sarg toprak irtibat kaldrlp, sargl bir trafo eklinde testler yaplmal ve mutlaka ayn tip bir trafo ile kyaslanmaldr. Mknatslanma akmlarnn bir nceki deerlerle kyaslanmas bizi byle bir deformasyondan haberdar edebilir. Sarg deformasyonu tespit edilip yaklak 20 ay sonra arzalanan 50 MVA, trafo arzas EK-6de gsterilmitir [44]. Trafolar zerinde Doble cihaz ile yaplan lmelerde, kapasitif akm deerlerindeki deiiklikler bize sarg defomasyonu, nve toprak irtibat kopukluu, sarglarn rutubet ald ve topraklanmam ya da sonradan toprak irtibat kopmu tersiyer sarglar haber verir. olduundan CH1 10 kat) (takriben

114

(a)

(b)

ekil 6.6. Transformatr kapasitif edeer devresi a) Salam trafo, b) Sarg deformasyonu yaam veya nem alm trafo
6.6.3. Transformatr elektrik devresinde balantlarn ar snmas ve kesit kkl arzalar

Bu tip arzalar balant noktalarndaki kat izolasyonun yeteri sklkta yaplmam olmasndan kaynaklanr. Dearj ya boluundan balayarak kablo yzeyinden balantya doru yaylr [45]. Sarglarda kesit kkl veya soutulamamas nedeniyle gelien arzalarn elektriki testler ile tespiti mmkn deildir. Zira bu tr arzalar, yava gelien ve topraa kar izolasyon bozulmasna neden olmayan arzalardr. Bu tr arzalarn; geliimi ve tespiti ancak gaz analizi testleri ile mmkndr. Yada yaplan gaz analizleri ile daha birok arza (nve,manyetik ekran v.b gibi) nceden tespit edilebilir. Ancak, bu tr arzalar burada verilecek rneklerden de grlecei zere trafonun almas ile grlebilir. Yalnz gaz analizi deerlerinden trafo aldnda nerelere baklaca birikmi bilgi birikimi ve tecrbelerle mmkndr. Burada sahada yaanan iki ilgin rnek incelenecektir. rneklerde verilen trafolar, bir santral da alan bir dizi trafonun ayn yapda olanlardan alp tespit edilebilenlerdir. Tasarm hatas dierlerinde de olup, zaman ierisinde tek tek fabrikasna gnderilip tamir edilerek, dzeltilenlerde vardr.

115

rnek 1 22,8/220 kV, 850 MVA, General Electric marka, ekirdek tipli, teneffs atmosfere kapal (atmoseal), bir generatr trafosu 1976 yl Mart aynda devreye alnm, Toplam Yanc Gaz (TYG) analizlerinde byk bir art gzlenmi, (bir ay kadar sonra 19/04/1976 da), Hidrojen, Metan ve Karbondioksit miktarlarndaki art dikkat ekiciymi. Gaz alma ilemi sklatrlm, yada yaplan bu gaz analizi lmelerinde, her gn takriben 5 ppm kadar gaz art olmaktaym, bu deerler 150 Cnin altnda snmalarn olduunu gstermekteymi. IECye gre Yksek enerjili dearjlar sz konusudur. Bu arada mart 1976 dan ubat 1977 ye kadar nite 740 MW ta alm. Alp incelenmesi iin servis harici edilmi, ancak sistemin ihtiyac olduundan tekrar devreye alndnda ok ksa bir mddet sonra, 24/03/1977 tarihinde bucholz rlesi alarm vermi, gazn yanc olduu tespit edilmi. Gaz analizi deerlerinde; izelge 6.1. Gaz analiz sonular [46]
GAZ ANALZ TESTLER 19/04/1976 HDROJEN (H2) 85 KARBONDOKST (CO2) 1720 ETLEN (C2H4) 21 ETAN (C2H6) 29 ASETLEN (C2H2) 2 KARBONMONOKST (CO) 562 METAN (CH4) 100 AZOT (N2) 52900 OKSJEN (O2) 13900

24/08/1976 115 3340 24 57 2 699 145 31800 7130

24/03/1977 965 4960 1920 1100 2 869 2780 29400 3060

116

Trafo aldnda,ntr noktas iletken kesidinin olmas gereken nominal dizayn kesitinin %50 si kadar olduu, imalat hatas olduu tespit edildi. Fiber desteklercede kstlanan ya ak nedeniyle ntr barasnda yeterli soutma olmam, ntr barasnda snma nedeniylede renk deiimi grlmtr [46]. rnek 2 500/13/13,2 kV, 650 MVA, Westinghouse marka bir trafo 1969 ylnda devreye alnm. Trafonun yada yaplan gaz analizlaeri neticesinde art grlm, trafonun 1976 yl Austos aynda yana vakum uygulanarak gaz alnm, ancak bir yl sonra gazn yine ok artt gzlenmi. Trafo aldktan sonra, AG sargsnn 3er gruplar halinde 28er iletkenden olutuu ve bunlarn bir lama iletkene lehimlenerek izolasyon sarld grlm. Birleme noktasna takriben 15 cm berisinden balayarak izolasyonun kavrulduu ve yrtld gzlenmi. Bu durum bilhassa birlemenin ortasnda grlm. Bakrda renk deitirecek kadar snm. letkenlerin birbirlerine yakn olmas nedeniyle, layiki ile soutma yaplamad anlalm. Gerekli bakm ve tamir uygulanarak arzal ksm dzeltilmi [47].
6.6.4. Transformatr bobininde aksiyal dalma

Ksa devre akmlarnn etkisinde sarglarda elektromanyetik kuvvetin ar derecede aksiyel yndeki etkisi ile aksiyel dalma arzas trafo ierisinde ksa devre akmn ve sarg dizayn ve konstriksyonuna bal olarak aksiyel dalma arzas ortaya kabilir.Bu arza ile birlikte sarglar birbirine gre kayma gsterir ve neticede gaz deerlerinde artma sz konusu olabilir. Trafonun btnlnde bir bozulma balar ve trafonun bu ekilde servisde kalmas ile tamiri mmkn olmayan arzalarn vuku bulmas ihtimali artar. imdi iletme de aksiyel dalma arzas yaam trafonun sarglarn incelersek, aksiyel kuvvetlerin ne derece etkili olduunu grme imkan bulabiliriz.

117

Resim 6.2. Aksiyal dalma yaam trafo bobini [48]

Aksiyel kuvvetler etkisinde grld gibi sarg bloku alt taraftan dalm,sargnn beklenen grevini yapmas mmkn grlmemektedir.

Resim 6.3. Aksiyal kuvvetler etkisi ile dalan sargnn yakndan grnm [48]

118

6.6.5. Transformatr bobininde sarg bklmesi (Hoop buckling) arzalar

letme esnasnda trafo sarglarnda arza akmlarna bal olarak ar bask uygulayan kuvvetler neticesinde sargnn bu kuvvet ile bombe yapmas ile bu arza ortaya kmas sz konusudur. ayet bu tip arza yaam bir trafo nun sarglarn izleme imkan varsa sargnn eklini kaybettiin ve sargda bombe eklinde kntnn ortaya ktn grmek mmkndr. Gelelim iin ilgin yanna ki bu arzada sarg da herhangi bir kopma sz konusu olmamaktadr. Trafo yanda zlm gaz deerlerinde art sz konusu olabilir. Trafo bu arzay grmesinin ardndan bir sre sonrada iletmede alabilir fakat yapsal btnln kaybetmesinden her an byk bir arza yaamas sz konusudur. Bu tip bir arzay; ikaz akm, sarm oran, sarg DC direnci, power faktr testleri ile tespiti mmkn deildir. Kapasite ve yada znm gaz analizi ile muhtemelen bulunma imkan vardr. Fakat en kolay ekil de Kaak reaktans ve SFRA testi ile tespit edilmesi mmkndr.

Ak bir ekilde sarg bklmesi yaam trafo sargsn grmekteyiz.

Resim 6.4. Radyal kuvvetlerin tesirinde meydana gelen sarg bklmesi [49]

119

6.6.6. Transformatr bobininde sipir ksa devresi

Sipir ksa devresi ksaca, trafo sarglar ierisinde sarg unsuru elemann birbiri ile temas neticesinde ortaya kar. Yakn sipirlerin izolasyonunun zayflamas neticesinde, kaynayarak birbirine yapmas ile arza geliimi olur ve nve evresinde de oyuklarn meydana gelmesine neden olur. Sipir ksa devresi; ikaz akm testi ile tespit edildii gibi, sarm oran testi ilede tespiti mmkn olmasna ramen bazen bu testte yakalanmamas szkonusu olabilir. Sarg DC direnci testinde de sarm oran testinde olduu gibi etkisinin az olmasndan dolay yakalanamama ihtimali vardr. Kaak reaktans testinde tespit edilmesi mmkndr. Power Faktr testinde tespiti mmkn deildir. Kapasite testide Power faktr gibi sipir ksa devresinin tespitine imkan salamaz. Ya da zlm gaz analizi testi ile de tespit edilebilir. Fakat SFRA testin apak bir ekilde phe brakmakszn tespit edilme imkan salar [50].

Resim 6.5. Transformatr bobininde yaanan sipir ksa devresi [50]

6.6.7. Transformatr sarglar aras toprak ekran arzalar

Bir trafoda ar gerilimler,bir sargdan dierine tama yolu ile geer. Primerden sekondere tanan gerilimler,sekondere bal cihazlarada hasar verebilirler.Bu

120

durumda,tasarmclar ve iletmeciler indktif tama ve kapasitif tamadan haberdar olmaldrlar [51]. ndktif Tama Bu etki manyetik yolla olup, sarm oranyla orantl olarak, yldrm darbe gerilimleri ve anahtarlama ar gerilimlerini primerden sekondere tarlar. Genellikle YG ve AG sistemleri, transfer edilen bu gerilimlerin tehizata zarar vermemeleri iin uygun olarak tasarmlanrlar. Kapasitif Tama Bu ikinci etki, transformatrn iletme prensibine deil sarg dzenlenmesi ile ilgilidir. Bir transformatrdeki konsantrik sarglarn birbirleri arasnda ve manyetik devre (nve) arasnda dalm kapasiteleri mevcuttur. YG sargsna U gibi bir gerilim uygulandnda, kapasitif yolla, gerilim blc gibi alarak, izole sekonder sarg zerine u gibi bir gerilim transfer edilir. ayet, YG sargs ok dik yldrm darbesi dalgasyla karlarsa,bu dalga YG sargsnda lineer dalmaz ve osilasyonlara girmeye meyillidir. Tama faktr, sarg yapsna bal kalr, fakat snr geni tutulur. Bunlar imalat firmann imalat ncesi tasarmlardr. Tama faktrn azaltmak ve hatta yok etmek, AG sargsnn en az birinin toprak gerliminde olmasyla mmkndr. Bu yzden sargnn dorudan topraklanmas veya her faza gerilim snrlayc

cihazlar konulmas tavsiye edilir. AG sargsnda bir hattn varl, AG sargs-nve ve tank aras kapasiteye ilave edileceinden, AG sargs kapasitesi artacandan, transfer edilen gerilimlerin azalmasnda nemli rol oynar. Bu yap ierisinde, AG sargs ve tehizat zerindeki hasarlar dnldnde sarglar arasnda elektrostatik ekran uygulanm zel trafolarn kullanlmas tavsiye edilir.

121

Bu statik ekran, metal folye plakalar veya zgara eklinde tel iletkenlerden oluur. Metal zgara, izolasyon malzemesi ierisine gmlr. Bu ekran, darya karlm u zerinden dorudan topraklanr (nveye veya demir konstrksiyona, klemplere olabilir). Bylece YGden transfer edilen elektrik ykleri ekran zerinden topraa aktlr. AG sargsnda ,YGden kapasitif yolla transfer edilen gerilimlerden makul snrlar ierisinde korunmu olur. Gerisinede, gerilim snrlayc elemanlar konulur. Statik ekran, sadece kapasitif yolla gerilim transferleri iin ve sadece byk gteki trafolarda uygulanr. Trafo sarglar arasna toprak ekran konulmas, genellikle sarglar arasnda ok kk mesafe artrmna neden olur. Benzer bir ekran yapsda, AG sargs ile nve baca arasnda kullanlr. Elektriki alan dzgnletirmek, nvedeki plakalarn kntlarnn kt etkilerini gidermek iin kullanlr. Girdap akmlarnn meydana getirdii kayplar olduka dk deerlerde olmaldr. Trafolarda tm ekran uygulamalarnda, sarg akmlarnca meydana getirilen kaak manetik aklarn kk ve byk bileenleri, belli blgelerde ekrana girer. ndksiyon kanununa gre meydana getirilen girdap gerilimleri s kayplarna neden olan girdap akmlar oluturur. Bunlar normal iletmede, nominal ykte veya geici ar yklenmelerde ve ksa devrelerin neden olduu ar akmlarn meydana getirdii s kayplardr. Arza annda, arza akmnn nominal akmn 10 kat artmas, s kayplarnn 100 kat artmasna neden olur. Toprak ekran, erit ularnda, keskin kelerde, hatta ekrann, dk alan blgelerinde sonland yerlerde, olduka dk gerilimde, dearj balangcna nderlik eder.

122

YG sarg ucu sargya ortadan giren trafolarda, sivri uclar ntre yakn yerlere gelir ve ekranda buradan topraklanr [51]. rnek Arza-1 500-345/13,8 kV, GE marka, 298,667 MVA, tek fazl bir ototrafoda, devreye alndktan henz 3 ay sonra, gaz analizi neticesinde TYG (Toplam Yanc Gaz) % 8 bulunmu. Generatr maxksimum ykte iken bucholz da yaklak 460 cm3 gaz toplanm. Trafo aldnda, iki bacaktada YG, OG-Tersiyer sarg arasndaki toprak ekrannn (elektrostatik ekrann) hasarland grlm.Kat izolasyon ve alminyum ekrann hafife yand ve ekran topraklama eritlerinin snd grlm.Ekrann te biri kadar yer zerinde karbon teekkl etmi. Silindir ekran st ksmdan topraklandndan, alt ksmlarda bir ey olmamtr [52]. rnek Arza-2 500 MWlk bir generatr trafosunda periyodik kontrol testleri esnasnda YG-AG sargs lmelerinde negatif Watt kayplar okunmu. Ancak gaz analizleri neticesinde bir deiiklik olmad tespit edilmi. Trafo aldnda, takriben 5 cm geniliinde alminyum bantlarn, zerine epevre yaptrld kat silindir izolasyonun zerinde ve darya bir ula karlan topraklama eridi zerinde yanklar grlm. Bozulan topraklama eridinin meydana getirdii kt temasn sebep olduu negatif Watt kayb olay ortaya karmtr [53].

123

6.7. Transformatrn Dielektrik Devresinde Yaanan Arzalar Trafo servise girmesinden sonra zaman ierisinde selloz izolasyonda azalma beklenir. Trafonun yklenmesi ile normal scaklk art ve saha artlarnda maruz kalaca alma artlar izolasyonu termal olarak azaltr. Termal azalma sonucunda izolasyonda fiziksel dayanmda kayp olacaktr. Trafonun iletme artlarnda iinde yaanacak sarsnt ve mekanik harekete kar zayflayan kat izolasyon ksmlar mekanik zorlanmalara dayanamayacaktr. Trafo dizaynclar her ne kadar bu sorunun farknda olsa ve dizaynlarnda gz nnde de bulundursalar dahi; iyi dizayn edilmi, iletilmi, bakm yaplm trafo bile en fazla 20-30 yl veya ok az daha fazla iletme de kalabilmektedir [3]. Bu ekil de vaktinden evvel bir sorun trafoda genellikle zayf iletme ve yetersiz bakm pratii bulunmas durumunda veya hatal iilik, hatal materyal kullanlmasnda sz konusu olur. Genelde termal nedenlerle meydana gelen arzalar yledir; 1) Nemin trafo yann ierisine girmesi ki biz buna yan teneffs etmesi diyebiliriz, bu durumda yan dielektrik dayanm olduka dmektedir. Byle trafolarda bobin bushing balantlar ile tank arasnda veya nve yapsnda atlamalar olacaktr. nceki blmlerde de bahsedildii gibi olduka tehlikeli iletme durumudur ki bobin i ksmlarnda da atlamalar bu ekil de alma artlarnda ksa devre olmaktadr. 2) Trafonun uzun sreli ar yklenmesine de bal olarak trafo yan da bozulma sz konusu olabilir,bu ekildeki trafolarda iletken balant noktalarnda ve ak yerlerinde yardmc ekipmanlardaki malzemelerde kimyasal tepkimeler yaanmas sonucu ya scakl hzla ykselerek trafo yanda amurlama, asid ve su ortaya kar.

124

3) Trafolarda dielektrik malzeme olarak farkl farkl her birinin kendine has permittive zellii bulunan malzemelerin kullanlmas ile teekkl eder, genelde birbirlerinin permittivesine uygun malzemeler seri olarak kullanlr. Fakat bu malzemelerin farkl kalnlk, incelii olmas dielektrik zorlanmaya maruz kaldklarnda farkl oranlarda anormal olarak zorlanabilirler. rnein yksek gerilim sargs ile alak gerilim sargs arasnda izolasyon genelde kat, kat izolasyon malzemesi ve trafo yandan olumaktadr. ok yksek gerilim de alan trafolar haricinde kat izolasyon malzemesinin dielektrik sabiti 5 olduunu ve trafo yann dielektrik sabitinin 2 olduunu kabul ettiimiz iin kat izolasyonun dielektrik sabiti etkisini ihmal da edilebiliriz. Toplam gerilim bylece kat izolasyon malzemesi ile trafo yann seri baland dielektrik yapsnda blnecektir, dielektrik sabitlerinin orannn tersine eit olarak her bir dielektrik malzemenin eit kalnlnda dalacak, fakat ayr ayr kalnlkta dielektrik malzemeler olduklarndan orantl olarak gerilim dalacaktr. Bu yzden gerilim dalmnn deiimi her bir dielektrik malzemesinde gvenli alma snrnn izin verdii deer ile snrldr. Burada kat malzeme ve trafo ya dielektrik malzemesi korona dearjlarndan ve ar snmalardan dolay arzalanabilirler. 4) Korona dearj keskin iletken kenarlarnda ve kk apl iletkenlerin kullanlmas durumunda yzeysel gerilim deiiminin yksek olmasnda yaanan bir arzadr. 5) malat aamasnda sktrlm kat ve reine ile sarlm olan izolasyon ksmlarnn yzeylerinde kirlenme veya hatal iilikten dolay ierinde hava kalmas sz konusu olabilir, byle durumlarda yzeysel boalmalarn yaanmasn; yzeysel kirlenmeden kaynaklanyor diyebiliriz. Dielektrik malzemenin ar snmas ve ierinde hava kalmas nedeni ile de iyonize olarak dielektrik malzemenin delinmesine neden olabilir. Bu ekilde arzalanma genelde silindirik ve kapasitif balantlarda sz konusu olmaktadr. 6) Primer ve sekonder sarglar arasnda bulunan topraklama perdesi de bir ok arzann kaynadr. Burada dielektrik basklar olduka younlamaktadr. Bu blgede lokal olarak dielektrik malzemede topraklama perdesinden yksek gerilim

125

sargsna doru atlama olduunda yksek gerilim sargsnn bulunduu bacak da tamamyla hasar oluturmaktadr. 7) Dar ya kanallar trafo mrnn iletmede kalma sresini ok ciddi bir ekilde tehdit etmektedir. Trafoya uygun soutma salanmad iin bobin izolasyonu zamanla krlgan hale gelecek akabinde de sarm ksa devresi kanlmaz olacaktr. 8) Nadiren de olsa metalik partikllerin eitli presbandlarn ierisinde kalmas dielektrik malzemenin delinmesine neden olmaktadr. 9) malat aamasnda dikkatsiz iilik sonucu bobin ilerinde ve yzeyinde lehim paracklarnn kalmas yeterli temizliin yaplmamas gibi nedenlerle de elektriksel delinme sz konusu olarak arza oluturmaktadr. 10) Trafonun serviste kald sre ierisinde belirli periyotlarla trafo yann takip edilmesi gerekmektedir, yle ki yada yalanma, oksidasyan ve buharlama olduundan test edilerek kontrolnn salanmas gerekir. Aksi takdirde zamanla ma yolu ile tank ierisinde azalan yan uygun iilik ile takviye edilmemesinde trafo ar snacak, trafonun tamamyla kaybedilmesine kadar etkisi olan arzalar zuhur edecektir. 11) ki faz arasnda ksa devre sz konusu olduunda bu fazlara ait sarglarn arsndaki aklk yetersiz ise presbandlarn ek yerleri iyi yaplmamsa oluan dielektrik bask sonucunda presbandlarn snrlarnda atlamalar yaanarak; ya alan ile presband arasnda delinme yaanabilir. 12) malat da kullanlan aa destek takozlar iyi kurutulmad ve emperye

edilmedii taktirde bushing ile sarglar arasnda nem den dolay atlama olacaktr. 13) Primer ve sekonder sarglar arasnda ve her bir sarg ile nve arasnda elektrostatik kapasite sz konudur ki, yksek gerilimde alak gerilim devresi gibi davranr, trafonun iyi bir ekilde topraklanmas ile problem ortadan kaldrlabilir.

126

14) Trafo ya ierisinde yabanc iletken paracklarn askda kalmas trafonun iinde akta bulunan ksm ile iletken parack arasndaki farkl gerilim seviyesinden dolay atlamalara neden olabilir. Mesela bushing ile bobin balantlarnn bulunduu ksmda byle bir durum sz konusu olabilir [28]. 6.7.1. Transformatr izolasyon elemanlarnn arzalar Bir trafoda, trafonun aparatlarndan birinde, her naslsa hava kalm olabilir. Isnm yan hava ile temas neticesinde meydana gelen asit buhar, ya seviyesinin zerindeki demir ksmlarda korozyona neden olabilir. Korozyon rnleri trafo yann ierisine dklerek, yan bozulmasna ve enerji altndaki noktalardan ksa devrelere neden olabilir. Yan altnda da, korozyona urayan ksmlar nadiren de olsa mmkndr. Fakat meydana gelen asitler ve peroksitler, sellozik izolasyon mukavemetini azaltmaktadr. amurlama, ekirdein ve sarglarn d yzeyinde, tankn ve soutma radyatrlerinin i yzeyinde braktklar artklar asndan byk bir sorundur. yle ki; amur trafo ya kanallarn tkayacak, yan sirklasyonunu dolaysyla snn ortamdan uzaklatrlmasn nleyecektir. Neticede amurla kaplanan ekirdek ve sarglarn scakl ykselecek, snn yeterince uzaklatrlamamas nedeni ile bozulma hzla ilerleyecek ve neticede amurlama hzla artacaktr. Nem, trafoya eitli yollardan girebilir. Bu sarglarn ve nvenin tanka

yerletirilmesi esnasnda veya teneffs yoluyla olabildii gibi yan, kendi muhteviyatndaki oksidasyona uram rnler yoluyla da olabilir. zolasyon yanda ok az miktarda olsa nemin bulunmas istenmeyen bir durumdur. Hem, yan elektriki zelliklerini, zelliklede dielektrik dayanmn ok etkiler. Yan ierisindeki nem, sarglar tarafndan kolaylkla emilir. Sarglarn elektriki dayanmn azaltr.

127

Trafolarn yapsndaki kat, pamuk ve dier izolasyon maddeleri genellikle ntrdr. Fakat yada eriyebilen asitler ihtiva edebilirler. Bu ksmen verniklenmi kuma veya sarglar arasndaki perde tpten oluur. Asitli rnler iletme esnasnda sellozun ar snmasyla da meydana gelebilir. ekirdek plakalarn izole etmek iin kullanlan verniklerin ve baz rnlerinde ya iinde eridii bilinmektedir. Sarglarn vernikle emperye edilmesi ise, tartma konusudur. Vernikle emperye edilmi sarglarn anahtarlama ve ksa devrelerde oluacak mekaniki kuvvetlere kar dayankl artm, imalat da kolaylamtr. Verniklenmi sarglar imalat ve montaj esnasnda kolaylkla kirlenmeyecektir. Verniin kullanmndaki dier bir stnlk, sarglar zerindeki iplikikler zerindedir. Trafoya yksek gerilim uygulandnda, elektrostatik alan, mevcut, kk iplikiklerin ya ierisinde dizilmesine neden olacaktr. Bu ise tehlike kaynadr. Zira elektriki dearjlar, yzeydeki iplikiklerin sivri uundan topraklanm ksmlara doru olacaktr. Gevek iplikikler ksmen de olsa nemli ise, enerjili ksmlarla topraklanm ksmlar arasnda kpr tekil edecek ve delinmeye neden olacaktr. Bu etki; iplikiklere reine emdirilerek sabitlendirildiinde minimuma inecektir. Fakat tasarmclar 66 kV ve zerindeki gerilim seviyelerindeki trafolarda sarglar verniksiz brakmay daha uygun grrler. Zira ya ile emprenye edilmi katlarn, vernikle emprenye edilenlere nazaran elektriki mukavemetleri ok daha yksektir. Zira vernie ya nfuz ettirilmezse ok riskli bir i olur. yle ki; sarglarda meydana gelebilecek boluklarda, enerjinin uygulanmas ile iyonizasyon ve delinme olacaktr. Ayrca az da olsa verniin yan oksidasyonuna imkan hazrlayaca da sz konusudur. Hatta eriyen paralarn, artklarn bucholz rlesine taklaca ve onu altrmayaca ve yan altndaki enerjili ksmlarla topraklanm ksmlar arasnda kpr dahi oluturaca sz konusudur. Baz vernik eitlerinin yan oksidasyonuna etkisi olmamakla birlikte, baz eitlerinin ise verniin kurutulmas esnasnda kullanlan metalik tuzlarn etkisinden dolay oksidasyon etkisi olduu bilinmektedir.

128

Bu durumlarda verniin eidine veya uygulanma yntemine bal olarak, sarglarda yeil bir renk bozukluu olabilir. Bu renk bozulmas emprenyeyi takip eden zamanda, bakrn ve verniin yaplmasndaki nesneler arasndaki ilikiye baldr. Netice de bakr sabunlar oluur. Oluan sabun yada erir ve yan ok abuk oksitlenmesine nclk eder. Ayrca ykten dolay snmalardan da yada sabunlama olabilir. Trafo iine rzgarla; gzlem ve bakm esnasnda giren toz, rutubet, kuru yan kirlenmesine ve rutubet almasna neden olur. Sarglardaki iplikikler toz ve rutubetli ya ierisinden absorbe edip kendi bnyelerine alrlar. Neticede elektriki alan ierisinde kpr oluturup, yan delinmesine neden olabilecekleri gibi, yan oksitlenmesine de neden olabilirler. Trafonun kendi imalatndaki baz materyallerin kendisine zarar verdii

anlalmaktadr. rnein ; ya ile emprenye edilmi kat izolasyon sistemin temel iki yap malzemesidir. Kadn, mekaniki ve dielektrik dayanmn salamak iin kullanlr. Kraft kadnn, ya iinde asitlerin olumasnda katalizor etkisi vardr. Bu etki yok edilemez ancak kontrol edilebilir. Zira bu bozulma kendi kendine cereyan eder. Kadn yalanmasnn kontrol zamannda yaplrsa trafo uzun sre servis de kalacaktr. Trafonun mr, kadn mrdr. Ar ykler trafonun mrn ksaltr. Trafolarn mr iletme scaklna baldr. Bakm mhendislerinin ana problemi izolasyon sistemidir. Kadn dielektrik dayanm deeri, orijinal deerinin %50 altna dtnde, trafo mrnn sonuna gelmi demektir. Kraft kadnn eit karakteristii bilmekte yarar vardr. Birincisi, kraft kadnda bulunan hayli fazla gzenek, yan bozulmas neticesindeki rnleri ncelikle absorbe eder. kincisi, kadn suya kar zaaf yankinin 600-800 kat mertebesindedir. ncs ise, kat, trafo yandaki

129

hidrokarbonlarn oksidasyona uramasna katlizr olarak etki eder. Trafonun toplam arlnn % 10-15i kadar kattr. Trafo yalarnn oksijene kar zaaf vardr. Oksijen, yadaki hidrokarbonlarla birleerek bozulmu rnler ortaya karrlar. Trafolar vakuma tabii tutulduklarnda, ilerinde hacimlerinin %0,5i kadar hava ihtiva etseler dahi, oksijenin varl sz konusudur. O halde kraft kad, trafoya ya konulduundan itibaren yalanmaya balar. Bu olay hzlandran katalizrde bakrdr. Elbette dier malzemeler; demir, su ve selloz katta, oksidasyonda etkindirler. Trafonun ierisinde kullanlan her rnn birbirleri zerindeki etkileri, trafonun kendi kendine bozulmasna neden olur. Trafo yann bozulma rnleri; asitler, peroksit, alkol, su, metalik sabunlar ve amurlamalardr. Peroksit ilk bozulma rndr ve kraft kadnca absorbe edilir. En son rn oksisellozlardr. Oksiselloz, kahverengi, kuru, parlak ve krlgan bir yapya sahiptir. Peroksit, pamuk gibi malzemelerin yllarca gne nda beklemesi neticesinde kk bir darbe ile yrtlmasnda da grlebilir. Bu trafolarda istenmeyen durum oluturur. Bazen bu ok uucu peroksit gaz yan zerindeki bolua kaar, oksijenle karr ve elektrik ark mevcudiyetinde mthi patlamaya neden olur. Bu yzden baz trafolarn st kapaklar birok kattan yaplm veya azot gaz ile yastklanmtr. Asitler iki tipte oluurlar. Birincisi, uucu veya suda eriyebilen asitlerdir. Bunlar selloz kat tarafndan absorbe edilirler ve yan zerindeki bolua kaarlar. Burada, kapan altnda havann nemi ile tepkimeye girerek paslanmaya neden olurlar. Sarglarca alnan asit, sellozun molekllerine annda hcum eder ve onlarn gelecekte bozulmasna neden olurlar. kincisi ise yal asitlerdir. Bu asitler grnrdeki her eyin zerini kaplarlar. Organiktirler ve organik olarak selloz kat zerinde etkindirler. Sarglarn gerilme kuvvetini ve dolaysyla mrn etkilerler. Alkol yan bozulma rn olup yadaki asitlerle ve suyla birleip yan altnda ciddi bir biimde paslanmalara neden olur. Birok trafoda bu sonu iin yeterli oksijen mevcuttur.

130

amurlama ise daha nce bahsedildii gibi yan bozulma rn olup asfalt kkenlidir. Yksek elektrik alannn bulunduu blgelerde (sarglarda) trafonun en souk ksmlarnda (soutma kanallarnda, radyatr kntlarnda ve trafonun dibinde) depolanr. amur suyu sever, enerjili ksmlarla enerjisiz ksmlar arasnda kpr tekil eder ve neticede trafoyu hasarlar. amur ayn zamanda s bariyeri olarakta etkindir. 0,35 cm kalnln geen amurlamalar, trafonun normal almada olmas gereken scaklnn 20 C zerine kmasna neden olurlar. Her ne kadar su trafo iin tehlike unsuru da olsa kraft kadndaki suyun tamamnn kurutulmas istenmez. Yalanma sresinde selloz, oksidasyon neticesinde su kaybedecek ve bzlecektir. Yaps zayflayacak ve neticede aktif bir trafonun elektriki termik ve mekanik darbelere kar mukavemeti azalacaktr. Trafo yann s kapasitesi bakr sarglarn s kapasitesinin yaklak be katdr, bunun anlam ince bir ya tabakas ok hzl bir biimde hareket ederek, selloz, bakr sargdan darya kyor, bylece snan trafo yann suya olan istei ile sarglardan kan nem ya ile birlikte yukarya doru ykselir. Sarglardan nemin kmas sarglardaki bakr kayplarndan kaynaklanr. Bu ya ald taze nemle soutucu yzeylere doru gider, trafo ya sourken iindeki bu suyu soutma yzeylerinin oyuklarnda (radyatrlerde), konstrksiyon girintilerinde, aalarda brakacaktr. Yalnz elektriki gerilimin yksek olduu noktalarda su iyonize olacak ve elektriki alandan dolay sarglarda veya hemen ayrld noktalarda kalacaklardr. ayet soutma ilemi ok hzl bir biimde olursa ya suyu brakmayp tekrar sarglara tayabilir veya yadaki oksidasyon rnlerine brakabilir [54].

131

6.8. Transformatrlerde eitli Yapsal Bozukluklar ve Dier Nedenlerden Dolay Meydana Gelen Arzalar Trafo kazannn ar ya karmas trafo ynnden byk arzalara sebep olur. Zira yan sarg seviyesine kadar inmesi bushingler de ve sarglarda arzalar meydana getirir. Yala kapak arasnda biriken yanc gazlar, dearjla ani olarak patlayarak trafonun kullanlmaz hale gelmesine neden olabilir. Byk gl trafolarda koruyucu niteler alarak trafoyu servis harici ederler ve muhtemel bir yangn nlerler. Baz durumlarda kaynak noktalarndan ya szdrabilir. Kaln cidarl kazanlarda bu szntlar bir ekile dvlerek giderilir. Sznt sadece bir noktada ise, szan yerin yaknndaki salam yere bir nokta kalemiyle vurularak delik kapanr. Ya sznts bir atlaktan geliyorsa atlak yer keski ile dvlerek kapatlr veya kalayla lehimlenir, byk atlaklar kaynakla kapatlmaldr. Acil durumlarda, ya sznts ar deilse, ya dolu trafoda elektrik kayna yaplr. Fakat oksijen kayna yaplacaksa kazan daima bo olmaldr. Kaynak srasnda kazan iinde biriken ya buharlarnn veya gazlarn patlamasn nlemek maksadyla, kazan ok iyi havalandrlmaldr. Ya vanalarndaki damlamalar, vana nne kr tapa veya kapak koyarak nlenir. Kazan kapa ya karmayacak ekilde kazanla irtibatlandrlmtr. Conta olarak mantar veya daha iyisi yaa dayankl lastik kullanlr. Yeni tip mantar contalarn sonraki kapak almalarnda bask yzeyine yapmamas iin, her iki yzeyi vazelinle yalanr. Son zamanlarda trafolarda bushing flan ile kapak arasna conta konulmakta, flan civatalarla kapaa tutturulmaktadr. Kk ebattaki bushinglerde kapaa tutturma trnakl civatalarla salanmaktadr. Bushing contasndan ya kamas halinde, trafodaki ya seviyesi kapak altna kadar indirilir ve bushing sklerek conta yenilenir. Kazan cidarnda yan amurlamasndan dolay s iletimi debilir, bunun neticesinde trafo snabilir. Trafo kazan daima toprakl olmaldr. Aksi taktirde yksek gerilim sarglarnn potansiyel tesiriyle kazan kapasitif olarak (kondansatr gibi) yklenebilir ve can gvenliini tehlikeye sokabilir. Radyatrler mekanik tesirlerle ya szdrmaya balarsa, kazanda yaplan uygulamann ayns yaplr. Radyatrler, trafo servis de iken titreirler, bunun sonucu olarak cvata

132

somunlarnn zlmesi ile balant noktalarndan ya szar. Bunun iin somunlarn gevemesi yayl rondela v.s ile engellenmelidir. Montaj esnasnda radyatrlerde veya genel olarak s farknda alacak metal paralarda, borularda mmkn olduu kadar mekaniki gerilmeler olmamasna dikkat edilmelidir. Radyatrlerde, ya iinde bulunan amurun (lam ) boru cidarlarna yapmasyla s iletimi der. amur, yan oksitlenmesi neticesinde meydana gelen polimerizasyon rnlerinin dk scaklklarda younlamasdr. Is iletimi azaldka yan soumas azalr ve ya sndka s fark artar, neticesinde daha fazla amur boru iinde kelir. Balangta scaklkta zlen amur, srekli olarak snmakta, zlmeyen zifte benzer bir rne dnmektedir. Sonuta radyatr grevini yapamaz olur. Bu durum zamanndan nce tespit edilmezse, neticesi tehlikeli olabilir. amur daha yeni ise yani uzun mddet scak yan etkisinde kalmamsa, radyatr borularn benzolle temizlemek mmkndr. Zifte benzer bir madde olumusa ve bu uzun mddet yksek scaklklara maruz kalmsa, oluan kabuk o kadar serttir ki bu maddeyi benzolle temizlemek mmkn deildir. Bu durumda kelti mekanik olarak uzaklatrlr. Soutma sisteminde yer alan pompa ve fanlardaki arzalar daha ziyade yatak anmas neticesinde meydana gelen srtnmeler ve sarglarn yanmasdr. Bundan dolay anan yataklar daha byk arzalara neden olmadan deitirilmelidir. Tamir edilen fan ve pompalarn montajnda dn ynne dikkat edilmelidir. Aksi durumda soutma etkinliini kaybeder. Burada oluabilecek arzalar zetlersek; 1) Trafo sarg izolasyonunda bzlme, ekme veya kme olduu zaman gerekli nlem olarak tespit noktas yapsnn herhangi bir ksmnn veya ksmlarnn ksa devre arzasna kar glendirilmesi gerekir. Hele birde balant noktalarnda elik yapda balant elemanlar kullanlm ise trafoda, bu ksmlarnda uygun malzeme ile izolasyonunun salanmas gerekir. Bir ekilde bunlar yaplmazsa iddetli ksa devre akmlarnn vuku bulmas kanlmaz olacaktr. Bu olayn vuku bulduu trafolarda boyunduruk balantlarnda oluan oyuklarn kpr vazifesi yapmas, direk veya balant elemann yardm ile iletken balant eleman kullanlmsa erimesi ile

133

arzann tututuu belirlenmitir. Bu olayn trafolarda yaanmamas iin; balant elemanlarnn iletken olmayan malzemelerden seilmesi ve balant ya da sabitleme elemanlarnn iki eit ksma ayrlm balant yapsnda bulunmas imalat da tercih edilmelidir. 2) Sarglar ile kademe deitirici arasnda kullanlan destek elemanlarnn yetersiz olmas zamanla harici ksa devrelerin etkisi ile arzaya neden olduu arzalarda ok iddetli ksa devre akmlarnn akt tespit edilmitir. 3) Trafo tanklarnda zayf veya kt kaynan bulunmas iyi montajn yaplmam olmas ya kaann ortaya kmasna neden olmakta; byle durumlarda hzlca nlem alnmaz ise kaynaklanmaktadr. 4) Eer trafomuz gaz koruma rleleri ile tehiz edilmise bu durumda tank da ki ya seviyesinin belirli scaklk deerinde doru seviyeye ayarlanmam olmas veya trafo tanknda ya kaann olmas durumlarnda hatal iletme sorunu olarak bucholz rlesi alarak trafoyu servis harici etmesi muhtemeldir. Fakat gaz koruma rlesi kullanlmadnda ya seviyesinin uygun olmamasnda ve ya kaann yaanmasnda daha vahim arzalar da yaanabilir. 5) Ar akm, dk gerilim ile uzun sre beslenen g trafolar, rnein elektrikli ark ocann beslemesinde kullanlan trafolar gibi genelde byk kesitli iletkenlerin paralel balanmas ile bobinleri oluturulmu olmalarndan bunlarn alak gerilim sarglarnn balant noktas ile aralarndaki paralel iletkenlerin her birinin empedansnn eitliinin salanmas gerektiinden dizayn da olduka zordur. Eer bu trafo da alak gerilim sarglarnn balant noktas ile aralarndaki paralel iletkenlerin her birinin empedansnn eitlii salanamazsa yk eit olarak paylalmayacandan sargnn baz ksmlar ar snarak kanlmaz olarak arza olumasn da salayacaktr. trafoda ar snma ve atlama gibi arzalara da zemin hazrlamaktadr. Genelde trafo tank iiliinin iyi yaplmam olmasndan da bilinmektedir. zellikle byk gteki trafolarda bu noktalarda meydana gelen

134

6) G sisteminizde trafolar paralel altrma gibi bir ihtiyacnz sz konusu ise paralel altracanz trafolarn evirme oranlarnn, ksa devre empedanslarnn ve eit gerilim dmn salayan reaktanslarnn ayn olmasna dikkat edilmesi gerektiini bilmekteyiz. Eer bu saydklarmzdan herhangi biri farkl olur ise bir trafo en azndan ar yklenme sorunu ile karlaabilir, bu durum da ar yklenen trafonun zamanla arzalanmasna neden olmaktadr. 7) G sisteminizde elektrik ark oca besleme noktalarnzda ar akm ve azalan artan yk talebi ile trafonuza uygulanan gerilimde dme ve ykselmenin yaanmas sz konusu olabilir. Bu nedenle g sistem iletmeciliindeki ett birimleri elektrikli ark ocaklarnn empedanslarn g sisteminin gerekli kld limit deerlerde olmasn salamaldr aksi taktirde baarl g iletmesi yaplamaz . Sisteminizde bu ekil de bir sorun sz konusu ise buradaki adasal besleme blgesinin g ynnden desteklenmesi elektrikli ark ocaklarnn empedanslarnda gerilim dmnn azaltlmas ile sorun zlebilir. 8) ehir fiderlerini besleyen trafo merkezlerindeki g trafolarnn birbirlerine yakn olmas yer darlndan yeterli alann olmamas, snan trafo tanknn ssn yeterince datamamas gibi sorunlar ortaya karr. Bu ekilde iletilen g trafolarnda yava yava snma sorunu yaanabilir bu da sarg izolasyonu ile trafo izolasyon yan tehlikeye atar. Buralarda uygun soutma dzenleri oluturarak trafonun hava ile temas yzeyi mmkn mertebe artrlmaldr. ayet trafonuz bir elektrikli ark ocana ok yakn bir yerde iletiliyor ise trafo ile ark oca arasnda zel yaltm nlemlerini almanz gerekebilir. 9) Eer trafo tanknzn ierisinde ya zerinde bir ekilde gaz skmas olmusa patlayc etkisi olacandan kesinlikle ate ile kontrolnn yaplmamas gerekir. nlem alnmadnda insan hayatn riske sokabilir. 10) Dardan suni olarak soutma dzeneklerinde zaman zaman sorun yaanabilir, eer bu yardmc soutma sisteminde sorun zlmez ise trafonuzun ar snmas sz konusu olabilir bu durumda trafonuzun yklenmesinde sknt yaanabilir, bu

135

nedenle trafo soutma sistemlerinin uygun bakmnn yaplarak trafoyu ar scaklk altnda almaya maruz brakmamamz gerekir. 11) Ya ile soutmada zamanla elektrolik korozyon ba gsterebilir, bu durumun yaand metal kontaklarn muadilleri ile deitirilmesi gerekir. Bunun iin elektromekanik muadil metal kontak seimi standartlarnda belirtilen en yakn deer de metal kontan kullanlmasna dikkat edilmelidir. 12) Su ile soutmal bir trafo iletiyorsanz ayet; su yollarnda zamanla kirelenme veya yabanc paracklarn birikmesi ile tkanma yaanabilir. Bu durum da soutma iin su klcallarnda yeterli su dolamayaca iin trafonuzun soutmasndan dolay scaklkta artma sz konusu olacak ve trafonuz ar snarak izolasyonda ve yklenme de zamanla sorun yaamanza neden olacaktr. 13) Su ile soutulan trafonuz da keza su klcallarndan trafo yana su klcallarnn zaman ierinde korozyona uramas nedeni ile su geii de yaanabilir. Bunun iin bu ekilde soutulan trafolarda su klcallarnn da demir yerine bakr malzeme kullanlmasna dikkat edilmesi gerekir. Bu ekilde sorun yaanan trafoda suyun trafo yana gemesinin nlenmesi iin trafo soutma suyunun basncn salayan sistemin devaml basn kontrolnn yaplmas bize kaak hakknda nemli ipucu verir, tersi yani yan basncnn kontrol ile anlalmas mmkn deildir. Ancak yan kimyasal analizi ile tespit edilir. 14) Su ile soutulan trafolarda dier bir sorunda su klcallarnn scak noktalarla temas ettii yerlerde younlama yaanmas ile ya ierinde nemlenmenin olumasna neden olur. Trafo etrafna tehiz edilmi olan su klcallar trafonun yklenmesi ile beraber devir daim eden suyun klcallarla trafonun temas eden noktalarnda s transferi olacaktr. Younlama ile gei salayan su partiklleri trafo izolasyonuna yerleecek zamanla izolasyonda delinmelerin yaanmasna neden olarak arza oluturacaktr [28-39].

136

6.9. eitli Arza rnekleri 6.9.1. Transformatrde yldrm darbe arzasnn olmas Bu olay 380/154 kV, 400 MVA ototrafoda yaanmtr. Trafo yaklak olarak 5 yandadr. Transformatrn Servis Harici Olmas Trafo diferansiyel rlesinin almas ile otomatik olarak servis harici oluyor. Arza anna kadar herhangi bir olumsuzluk bildiren bir olay veya bulgu yoktur. Periyodik elektriki testlerinde ve gaz analizi sonular normaldir. Yalnz trafonun mazisi ile ilgili yaplan aratrmada, trafonun imalat esnasnda ar snmaya maruz kald bilgisine ulalyor ki, bu da izolasyon hakknda yeterince bilgi sahibi olmamz salyor, bu bilginin arza incelenmesinde hesaba katlmas gerekiyor. Bilgi Toplanmas Trafo iddetli darbe ile arzalanyor. Bunun iin arza kaytlar, osilo ktlar zerine allarak, faz toprak arzasnn 154 kV tarafta var olduu bilgisi elde ediliyor. Bu arada trafo merkezi alanlarndan ark boynuzlarnda ark izi olduu bilgisine ulalyor. Trafo diferansiyel rlesi ile beraber mesafe koruma rlesinin de trip yapt bilgisine ulalyor. TTR test sonular sipir ksa devresi olduunu indike ediyor. Megaohm lmleri faza ait olduka dk okunuyor. nk arza balang kyor. Yanc gaz testleri ile znm gaz analizi yaplyor ve izelge 6.2deki deerler elde ediliyor. yldrm etkisi ile dardan balyor. Parafudrlar test edilmesi iin imalatsna gnderiliyor. Trafonun arzal fazna ait parafudr test sonular iyi

137

izelge 6.2. Gaz analiz test deerleri [18]

GAZ ANALZ TESTLER 19/04/1976 HDROJEN (H2) 508 KARBONDOKST (CO2) 520 ETLEN (C2H4) 232 ETAN (C2H6) 22 ASETLEN (C2H2) 503 KARBONMONOKST (CO) 116 METAN (CH4) 196 AZOT (N2) 64992 OKSJEN (O2) 1661

Devam eden elektriki ve ya testleri sonucunda, trafonun i ksmlarnn incelenmesine karar veriliyor. fazl sargnn seri seri sarglarnda yanma ve bozulma bulunuyor. Herhangi bir iletken partikl grlmyor, fakat yksz kademe deitiricide ark izleri grlyor. Trafo tamir iin fabrikaya gtrldkten sonra, alarak uygulanan incelemede, iki adet yakn pancake bobinin seri sarglarnn kademe deiitiriciye yakn ksmlarnda, harici taraflarnda kmrleme bulunuyor. Kopuk ve yank tabakalar ayrca kademeler arasndaki ksmlarda da bulunuyor. Analiz Hava artlar ve arza kaytlar ile osilo ktlar analiz edildiinde 154 kV hatta arza olduu sonucuna ulalmtr. Trafoya ait rle bayrak ve sinyallerinin analizi, elektriki testlere uygun olarak fazda da dielektrik arzas olduunu aklamaktadr. Balang hipotezi olarak arzaya dair, mekanik hasar zerinde durulmu, bunun sonuunda dielektrik arzas vuku bulmutur. Gaz analizi sonular ark olduunu gstermitir. Dahili inceleme ile de faz sarglarn tekrar sarlmas gerektiini

138

ortaya karmtr. Dier fazlara ait sarglar tekrar kullanlabilir durumdadr. Hasarl sargda byk sarg deformasyonu tesbit edilmitir. Trafo imals ve kullancs arasnda trafonun almas hususunda baz anlamazlk yaanmtr. Bulgular sipir-sipir ve bobin-bobin yannn rezonans ar gerilim ile olduunu sylediinden, benzer dizayndaki trafolarda, benzer durumlarda benzer arza olabileceinden, bu arza rezonans ar gerilim olay ile aklanmtr. Rezonans ar gerilim teorisi sarg bozulmas ile aklanm, ortadaki 10-12 sipirlere sinip herbir bobinle snrl kalmtr, dizaynn iyi yaplmam olmas arzay tekrarlayacaktr. Bilgisayar similasyonu yapldnda, sonular bu hipotezi desteklemitir [18]. Sonu Olarak Trafonun yann dk olmas ve hasarn az olmas, dier fazlarn salam olmasndan arzal sarglar tekrar sarlarak, fabrika testlerinin tamamnn uygulanmasndan sonra trafo tekrar servise alnmtr. 6.9.2. Dilektrik arzas Bu arza 380/154 kV, 280 MVA shell yapsndaki trafoda yaanmtr. Trafonun Servis Harici Olmas stasyona yldrm dmesinin akabinde trafo bakm ekibince, trafo servis harici edilmitir. Bilgi Toplama Yldrm dmesinden sonra trafo servis harici edilmi, shell yapsndaki trafoda arza bulgularna rastlanmtr. Trafo servis harici edilmeden nce aadaki bulgular tespit edilmitir.

139

1) Pancake sarglarn etrafna yerletiriliren, U eklindeki bariyerler yerinde olmad, (Pancake sarg ile bariyerler arasnda srtnme sadece birbirlerine tutturulan yerlerde olmaktadr). 2) Yldz tersiyerin atlama balantlarnda plak noktalar gzlenmi ve buralarn scak ve etrafnda karbon izine rastlanmtr, 3) Ntr izolasyon banda patlaklk olduu grlmtr, 4) Byk hasarn ve sarg bozulmasnn,YG seri sarglarnn ortalarnda olduu grlmtr. Analiz Yukardaki bulgulara gre elektriki arkn YG sargsndan tersiyer sargsna getii ve ordanda ntr balants ile snmlendiini iaret etmektedir. Trafonun almas annda,baka hasarlanma izine rastlanmamtr. Herhangi bir korona bulgusu yoktur. Alma ile birlikte U eklindeki bariyerin yerindeki uygulanan kuvvete ait bulgularla, U ekli bariyer yerinden pancake sargnn sonuna doru bolukta serbeste hareket ettiini gstermitir. Bu balangta herhangi bir arzaya neden olmam, fakat zaman iinde izolasyon hasarlanarak, ark ortaya kmtr. Sonu Baka bir hasar olmadndan, korona bulgusu yoktur. Sonu olarak U eklindeki bariyerin yrmesi veya sramas zaman iinde gemite olmu, hareketin pancake sarglarn sonun da olmas iki sarg arasnda iddetli ark iin yeterli olarak byk hasar oluturmutur. nitedeki arzal fazlara ait sarglar tekrar sarlarak, U eklindeki bariyerler yerletirilmi, testlerden sonra tekrar servise alnmasna karar verilmitir. 6.9.3. Nemli izolasyon arzas Bu arza bize arza iin toplanan bilgilerin analizine ihtiya duymamz aklayan bir arzadr.

140

Servis Harici Olmas Trafo basn rlesinin grev yapmas ile servis harici olmutur. Bilgi Toplama Arza balangcnn gaz analizi deerlerindeki yava yava ykselen deerlerin normal seviyesinin yaknlarnda olmas ile farkna varlmtr. Fakat deerlerin kritik seviye deerlerinin altnda olduu grlmtr. Ya numuneleri alt numune vanasndan alnm,sonuta yksek miktarda su konsantrasyonu bulunmutur. Polarizasyon endeksi, izolasyon direnci ve PF testleri yeterli bulunmu, fakat yan tasfiyesine karar verilmi, dahili inceleme yaplmasna karar verilmi ve yaplm, tekrar ya baslarak nemden arndrlmtr. Testlere hazrlk yaplrken, basn rlesi trafonun stne monte edilmitir. Su mikro swicth emberinden kk delik holnden ieriye alta yerlemi, burada trip kontan ksa devre etmitir. Kapak alarak su tahliye edilmitir. faza ait balantlardan ikisinin terminallerinde korozyondan dolay kopukluk olmu, rle tekrar yerletirilmitir. Dahili incelemede sarglarda bir olumsuzluk grlmemi, kademe deitirici ve nvede de bir probleme rastlanmamtr. erideki bir adet akm trafosunun balantsnda zayflk tespit edilmi, sklatrlmtr. Baz yabanc materyaller (kat,ip,bant) tankn altlarnda grlm. Tank ya taziinde ve vakumunda tutularak yabanc materyallar tanktan uzaklatrlmtr. Ya seviyesi l aleti kolu tank iine aslm, ya scakl gstergesi yerletirilmi, bunlarn ayarlarnn doru olduu grlmtr. Analiz Arza inceleme ilemi sresince uzman unlar takip etmitir. Zaman kaybetmeden arza nedenini tesbit ederek belirlemitir. Analiz bulgular nclnde rle almas dnda baka bulgu olmamas ksa srede sonua gtrm ve rlenin arzal olduu hususunda karar verilmitir. Dier toplanan bilgilerle beraber dikkatli

141

olarak basn rlesi incelenirse arza aklanabilir bir hal alm oluyor. Raporda rlenin hatal alt yazlmtr. Sonu almalar tamamlandktan ve trafo tank mhrlendikten sonra trafonun tm sarglarna nem testi uygulanmtr. Test sonular uygun bulunmutur. Yadaki tm nem vakumla alnarak, tekrar vakum altnda ya baslm, trafonun yeterince kurutulduuna kanaat edildikten sonraki gnlerde trafo tekrar servise alnmtr. 6.9.4. Mekanik arza Bu arza 380/154 kV, 168 MVAlk bir ototrafo da yaanmtr. Servis Harici Olma Ototrafo iletim hattnda meydana gelen arza ile birlikte servis harici olmutur. Kullanc irket servis harici olan trafoya standart analiz testlerini uygulamadan tekrar servise almama gibi bir uygulamaya sahiptir. Bilgi Toplama Arza kaytlar ve osilo ktlar toplanm, bu kaytlarda 154 kVluk hatta faz-toprak arzas olduu grlmtr. Arzann 4 periyotluk bir sre sonunda temizlenmi olduu, arza akmnn 7 periyotdan fazla bir sre ierinde sistemde dolat tespit edilmitir. Trafonun harici incelemesinde herhangi bir hasarn olmad grlmtr. Trafoya ait diferansiyel rle B faznda bayrak drmtr. Elektriki testler uygulanm, analiz iin ya numunesi alnmtr. Megaohm okumalar ve TTR test sonularnca B faznda problem bulunmutur. Gaz dedektr rlesinde toplanan gaznda yanc olduu tespit edilmitir. Ya seviyesi drldkten sonra dahili inceleme yaplm, bu inceleme esnasnda B faz ayar sarglarnda hasarlanma

142

grlmtr.Yank balantlar ve bakr paralar dier A ve C faz zerinde grlmtr. Analiz Arza kaytlar ve osilo ktlar incelendiinde B faz-toprak arzas olduu grlm,arza yerinin istasyondan 51 km tede olduu kaytlardan anlalmtr. Arza akm yaklak 10000Adir. Sarg evrim oran ve Megaohm testleri de B faza ait arzay desteklemitir. Yanc gaz analizi sonular ark olduunu ve sellozun hasarlandn iaret etmitir. Dahili incelemede arzann seri sarglarda olduu ortaya kmtr.Balang hipotezi iin bu arzada hat arzas ile beraber mekaniki arzann sarglarda ortaya kt dnlmtr. Sonu Yukarda ki bulgular ve analiz sonua varmak iin yeterli grlm,baka analiz yaplmamtr.Tank be bobinler iyi durumdadr.Trafonun hasarl sargsnn tekrar sarldktan sonra test edilerek servise alnmasnn uygun olduuna karar verilmitir. 6.9.5. Ar snan iletkenler Sz konusu trafo; 115/17,1 kV, 300 MVA, nve yapl, FOA soutmal generatr step-up trafosudur. Servis Harici Olma Bu trafo retim merkezinde generatr knda bulunmaktadr. Hava artlarndan dolay soutucularda problem yaanm, soutucularn sklkla ykanmas gerekiyor. Trafo mazisinde ar snmaya maruz kalacak ekilde altrlmtr. Yanc gaz analizi deerleri (150C den daha az) ok az ar snmada alt, sellozda

143

bozulma olmad grlmtr. Sonradan yanc gaz analizi arza akabinde uygulandnda, ar snmann 200Cyi bulduunu ve yine sellozda bozulma olmadn gstermitir. Bilgi Toplama nite servise alndktan 1,5 yl sonra yava yava artan gaz deerleri nedeni ile servis harici edilmitir. Dahili inceleme uygulanm, trafo iinde kirlilik bulunmu, ya klcallarnda tkanklk tespit edilmitir. Sarg kayplarnn artt, nvede, bobin zerinde, artk ve kirlilik grlmtr. AG sarglarna ait iki fazda cilal izolasyon balantsnda radyal bklme bulgusuna rastlanmtr. Nve zerinde hafif den kararm blgelerin varl da kaak akmn snma oluturduuna iaret etmitir. Analiz Uzun dnem ar scaklkta alm olmas (sarg scak nokta dedektrleri ile grlebilir, Termovizyon gibi) nedeni ile problemin asl kaynann soutucular olduunu sylememizi salar. Dk seviye sma bulgusunu metan/hidrojen orannn dk olmasndan,dk seviye gaz oran sonucunda kk kaak ak problemini de,nve tutucu yzeylerindeki kararmadan analiz edebiliriz.Karar verirken bu durumun nve izolasyonunda olmayacan da syleyebiliriz. AG sarglarda radyal bklme ,trafonun iletme hayatnda arza akmlarna maruz kaldn gstermektedir.Bu arza ile alakas bulunmamaktadr.AG sarglardaki cila izi, CO veya CO2 gaznn olmamasndan dolay yan bozulmasndan kaynaklanmaktadr. Ya klcallarndaki arza ise arza akmlarnn bobinleri aksiyal dorultuda hareket ettirmesi (aksiyal blou zayflatmas) ile tutucu bask ile klcallarnda hareket etmesi,bobin altna doru kayma sergilemesi,bunun sonucunda ya akna engel ok ciddi hasarlanmaya neden

144

oluturmas ve nve ile bobinlere akan yada azalma olmasna neden olmas neticesinde scak noktalarn ortaya kmas sz konusu olmutur. Sonu Bulgular hali hazrda ok byk bir problemin ortaya kmadn, fakat bu ekilde nitenin almas durumunda ok byk sorunlarn ortaya kacan gstermesinden,trafonun canl ksmlarn kazandan karlarak uygun teknik ile tamirine mteakip servise alnmasna karar verilmitir. 6.9.6. Kademe deitirici probleminin arzaya dnmesi Bu arza 13,2/4,4 kV, 7,5 MVAlk, 55C , yk altnda kademe deitiricili ototrafoda yaanmtr. Servis Harici Olma 2 Nisan 1982 tarihinde saat 05:23 de hava ak, sistem artlar normal iken, trafodan genel ama sinyali alnarak ototrafo 13,2 ve 4,4 kV taraflarn ikisi birden aarak servis harici oluyor. 4,4 kV tarafta ki genel ama resetleniyor fakat 13,2 kV taraftaki rle resetlenemiyor.Yk tevzi kaytlarndan 13,2 kV tarafta yk olmad kaydedilmi. Bunun zerine trafo merkezine iletme elemanlar gnderiliyor. Bilgi Toplama Tablocu kayt defterine 13,2 kV fider ve 13,2/4,4 kV ototrafo fiderinin servis harici olduunu not etmitir. Sz konusu ama annda, C faz ar akm rlesinin bayrak drm olduu grlyor. Trafo test ekibi yapm olduu incelemede trafoda yanc gaz deerlerinde art tespit ediyor. evrim oran testinde ise A ve B fazlarnn durumunun iyi olduu, C faznn ise toprak temasl olduu tespit edilmi.

145

Analiz Trafo tamir atlyesine naklediliyor, burada dahili inceleme uygulanyor. Dahili incelemede tamir imkann mmkn olduuna, yk altnda kademe deitiricinin arzay balat ,kaym, yanl oturmu kontaklarn C faznda selektr switchinde mekanizmada bklmeye neden olduu tespit ediliyor. Buradaki C faz selektr switch kontak gei zayfl zaman iinde olutuuna karar verilmitir. Sonu Kademe deitirci tamir edilmi, trafo C faz sarglar tekrar sarlarak trafo tekrar devreye alnmtr. 6.9.7. Ar scak balant noktalar Bu arza 154/34,5 kV, 16/16/20 MVAlk, 1967 imali trafoda yaanmtr. Servis Harici Olma Bu trafo seneler nce gaz retmeye balam, son zamanlarda, gaz retim hz dndrc derece de art gstermi,nerdeyse trafoyu uuracak deerlere ulamtr. lk nce kullanc irket asetilen deerlerini takip altna alm, asetilen deerlerinde ar ykselme ile servis harici etmeye karar vermilerdir. Trafonun canl ksmnn kazandan karlarak incelenmesine karar vermilerdir. Bilgi Toplama Trafonun canl ksmnn kazandan karlarak yaplan incelemede, trafonun mekanik yapsnda dndrc derecede kayma olduu, yapsal bozukluk gzlenmitir. Benzer niteler incelenmi, kayma miktar 3 cm olarak AG sargs ve YG sargs arasnda alt taraflarda dikey olarak bulunmutur. Bu durumun ortaya kard dengesiz basn ile tutucu sistem bobini destekleyemez hale gelmitir. Bu probleme

146

ramen gaz retimine herhangi bir katks olmamtr. Baz diren okumalarndan sonra, kt balant noktas kademe deitiricide tespit edilmitir. Bu noktann yanm ve izolasyonun tahrip olduu gzlenmitir. Dorusu ok vahim durumda olduu grlmtr. zolasyon kaldrldnda, olay daha da ak bir ekilde ortaya kmtr. ok kt derece de yank izleri olumu, uzun sreden beri trafonun gaz retimine neden tekil etmitir. Analiz faza ait tm kademe balantlar kontrol edilmi, trafo imalat aamasnda baz ilem hatalarnn yaandna kanaat erdirilmitir. yi bir dizayn yaplmam, imalat hatas, tm balantlarda kt iilik gzden kamamtr. Balant noktalar olduka ksa kesilmi, yerletirme ve balant doru yaplmam, bu noktalarn tek tek dzeltilmesine ihtiya duyulmutur. Bakada olumsuz bir durum gzlenmemitir. Sonu Trafonun yada gz nnde bulundurularak yaplan deerlendirme

sonuunda,trafonun tamir edilmeden hurdaya ayrlmasna karar verilmitir

147

7. TRANSFORMATR ARIZA STATST Birok lkede elektrik iletmecilerinden elde edilen eitli verilere gre Cigrenin yapm olduu aratrmada trafo arzalarnda zayf ksa devre performansna sahip trafolarn olduka az olduu grlm, bu aratrmaya gre trafo arzasnda ksa devre performans asl arza nedeni olarak deerlendirilmemitir [55]. Fakat dier taraftan dier lkeler den gelen kt tecrbeler, lkemizde de olduu gibi Cigrenin aratrmasnn tam tersine byk ounlukta trafo arzalarnn sebebinin ksa devre performans ile ilgili, sklkla sistemde meydana gelen darbeli akmlar karsnda trafolarn yetersiz olduunu gstermitir. Dnyann farkl yerlerindeki 14 yksek gerilim laboratuarndan elde edilen bilgilere gre de trafolarn ksa devre %40n zerinde azmsanmayacak bir deer de 100 MVAnn zerindeki g trafolarnn arzaland grlmektedir [55]. izelge 7.1. 14 Yksek gerilim test laboratuarnda yaplan ksa devre dayanm testine gre trafolarn arza istatistii [55]
Anma G MVA 2,5-100 >100 Test edilen trafo Says (a) 867 31 Testlerde arzalan trafo says (b) 186 13 Arza Yzdesi 100*b/a [%] 21,40% 41,90%

100 MVAnn zerindeki trafolarn arzalar olduka dndrcdr. Trafo imalatlar ksa devre testine gnderdikleri test edilecek numune trafonun imalatlar iinde en iyi ekilde dizayn edilmi olmasn isterler ki ksa devre testini sorunsuzca gesinler diye. Fakat yukardaki izelge 7.1de aka gstermektedir ki yksek arza oran dier kabul testlerinin durumu hakknda bizim olduka dnmemiz gerektii konusunda uyar yapmaktadr. Bu durum dikkatle gz nne alndn da lkemiz gibi baz hzla gelien lkelerde, orta ve byk gteki trafolarn ok ksa bir zaman diliminde sistem iletmesine girmesine ihtiya duyulmas; gerekten trafolarn ksa devre performans bakmndan byk risk tadn gstermektedir. Trafo imalat pazarnn snrl olmas, rekabetin

148

getirdii koullar, gvenli dizayn kriterini yerine getirilmemesi, imalatlarn tecrbe eksiklii ve ksa srede iletmeye alma talebi v.s ve ekonomik durum bizi iyi bir trafoyu servise almamz iin snrlamaktadr. Bu artlar g trafosunun gvenliini zayflatmakta, ksa devre ile karlaan g trafosuna den grev sistemin bymesiyle daha fazla artmakta olduundan sisteme yeni girecek g trafolarnn ksa devre performans asndan olduka yksek dayanmda olmasnn gerektirmektedir. G sistem iletmesinde aadaki gibi olduka farkl uygulamalar sz konusudur. - Ntr direk toprakl trafo merkezi iletme uygulamas, - Trafolarda dk deerde ksa devre empedans ,%uk seilmesinin ve kademe deitiricilerin ok snrl bir gerilim aralnda gerilim deiimine imkan salamas ile yaplan uygulama, - ok yksek gerilim ile yksek gerilim arasndaki ebekede ototrafolarn kullanmak ile ntr direk topraklamaya izin veren ebeke uygulamas, 1970 ylndan beri lkemizde uygulanan bu son kriter ile retim, iletim ve datm ebekelerinde farkl gerilim seviyesi sz konusudur; 380 kV, 154 kV ve arlkta datmda 34,5 kV gerilim seviyelerinde iletme yaplmaktadr. Gerektende ok yksek gerilim ile yksek gerilim arasnda sistemde iletilen ototrafolarn kademe deitiricileri ana sarglarnn ntr tarafnda ve deiken ak reglasyonu ile dizayn edilmi olmalar ile ar gerilime maruz kalmalar durumunda, ana sarg ile seri sarg arasndaki ayar sarglarnda olduka gvenli zm oluturmaktadr. Ak deiim oran nvede kabul edilebilir snrlar ierisinde kalmaktadr. Trafo arza istatistiini hesaplarken aada ki eitlii kullanacaz; SistemdeArzalanan.Trafo.Say.s SistemdeServisdekiToplamTrafoSayy.ToplamServisdeKald.Y

ArzaOran% =100

149

talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistiinde durum; izelge 7.2. talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistii [55]
Deerlendirme Periyodu 1978-1988 1989-1997 4,1 2,5 Toplam Arza Oran, a [%] 2,46 1,6 Ksa Devre Arzalarnn Pay, b[%] 60 64 (bx100)/a [%] 1980-1997* 1989-1997** 1,3 0,97 0,35 0 27 0

(*) Buradaki trafolar genelde 1964-1978 yllar arasnda iletme girmitir. (**) Buradaki trafolar genelde 1988 ylndan sonra iletme girmitir. lkemizde bir ok trafo 1960l ve 1970li yllarda Dou Avrupa ve Balkan lkelerindeki imalatlardan temin edilmi durumdadr. 1980li ve daha sonraki yllarda sisteme giren trafolar ounlukla Trkiye deki imalatlardan salanmtr. TEAn 154/31,5-34,5 kV indirici trafolarndaki arza oran ve 380/154 kV ototrafolardaki arza oran 1975-2007 yllar arasnda aadaki izelge 7.3de gsterilmitir. Trafolarn arzas incelendiinde farkl noktalarda arzalarn yaandn syleyebiliriz, sarg ilerinde grlen arzal trafolar genelde 1990 yl ncesi imalatna ait olduu grlmektedir. Dier arzalar byk ounlukta ksa devre arzalarnn etkisinde olmaktadr. Arzalarda ikinci ve nc etken olarakta HV ve EHV yk altnda kademe deitiriciler ve bushingler olduunu syleyebiliriz. Ksa devre dayanm testine giderek testten sonra iletmeye giren trafolarn durumu sistemde olduka iyidir. Bu gne kadar bu teste giden ototrafolarda herhangi bir sorun yaanmamtr. Bu teste gitmi iki adet indirici trafoda arza yaand, bu arzalarda trafonun sarglarnda herhangi bir hasar sz konusu olmamtr. Trkiyedeki retim santralarndaki step-up generatr klarndaki trafolarda arza oran olduka dk deerdedir. 1999 yllarnn sonlarndan gnmze kadar retim noktalarnda sadece 5 adet byk arza oldu, arza oran indirici trafolarn ve ototrafolarn arza oran ile karlatrldnda %0,166 eklinde olduka kktr. Bunu da u ekilde aklayabiliriz; - HV ve EHV ebekede meydana gelen arzalarda generatrlerin subtransient reaktanslar tarafndan snrland iin arza akmlar retim merkezlerine kk

150

genliklerle etki etmektedir. Generatrlerin subtransient reaktanslar trafolarn reaktansndan genelde byk olmaktadr. - Generatr k trafolarnda yk altnda kademe deitirici yerine ntr taraf direk toprakl yksek gerilim sarglarnda yksz kademe deitirici kullanm uygulanmaktadr. 1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminin trafo merkezi says,trafo adeti ve kurulu gcn izelge 7.4de gsterilmitir. izelge 7.3. 1975-2007 yllar arasndaki 380 kV trafo arza istatistii [56]
380/154 kV Ototrafolarn Yllara Gre Arza Oran 1975-1989 1990-1994 1995-2007 Deerlendirme Periyodu 1,9 1,25 1,45 Toplam Arza Oran [%]

izelge 7.4. 1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminde trafo says [57]
Gerilim Merkez Trafo (kV) Adedi Adedi 380 61 151 154 454 951 66 15 56 530 1158 Toplam Mteriye Hitap Eden Kurulu G G (MVA) 28215 51590 662 80467 51952

1995 ylndan

2007 ylna kadar iletim sisteminde arzalanan 240 adet g

trafosunun binden fazla trafo test ve arza aratrma raporu taranarak oluturulan listesi EK-7de gsterilmitir. izelge 7.5de ndirici merkezlerdeki trafolarn arza istatistii gsterilmitir. izelge 7.5. ndirici trafolarn arza istatistii
ndirici Trafolar(154/31,5-34,5)10MVA-100MVA gnde Arza Oran 19751980198519901989 1984 1989 1994 Deerlendirme periyodu letmedeki fazl trafo says 240 365 486 605 3,91 3,83 3,09 3,54 Toplam arza oran [%]

19952007 1007 2,38

151

Arza istatistii lkemizdeki trafolar iin hesaplanrken en kt iletme artlarnda trafonun iletmede kald sre yirmi yl alnmtr. Arzalanan trafolarn yalarna ait salkl veriler bulunamamtr. EK-7deki 1995 ve 2007 yllar arasnda 240 adet g trafosu arzas incelendiinde; ayn seri numaras ile verilen trafolarn tamir grp iletmeye girmelerinden sonra tekrar arzalandklar, tersiyer sargl trafolarn ounlukla arza istatistiinde arlkl yer aldn ve nemli derecede 34,5 kV yani orta gerilim seviyesinden gelen arzalarn trafolarda ar hasarlanmalarla son bulduu grlmektedir. 1995 ve 2007 yllar arasnda arzalanan trafolarn arzalarnn giderilmesi almalarna dair kaytlar incelendiinde: Sarg arzalarna dayal trafo onarmlarnda %46 gibi ok yksek bir oran dikkat ekmektedir. Kademe alteri arzalar da % 27 ile azmsanmayacak bir yer tutmaktadr. Sadece kademe alteri yanda zamannda ya deiimleri ile bu oran azaltlabilecektir. Hatta kademe alterindeki balang arzas ou kere trafonun tm gerilim ayar sarglar kademe alterine geldii iin sarg arzasna dnm de olabilmektedir. Konu buing ve tij balantlar arzalar asndan incelendiinde ise % 15,5 gibi bir oran gzkmektedir. Buing arzalar ou kere yangna sebep olmas nedeniyle trafonun onarlmayacak kadar hasarlanmasna yol amaktadr. Bu yzden buing arzalarnn nne geecek en nemli unsurun tekniine uygun testler yapmak olduu unutulmamaldr. Nve, boyunduruk, tutucu sistem ve dier nedenlerden kaynaklanan arzalar asndan incelendiinde ise % 11,5 gibi bir oranda arzalanma arl olduu gze arpmaktadr [59]. Amerikada Hartford Steam Boiler (HSB) irketi 1866 ylndan gnmze kadar g sistemindeki ekipmanlar sigortalamakta ve 1866 ylndan gnmze kadar sigortaladklar binlerce g transformatrlerinin arzalarn grevleri gerei incelemektedirler. 2000 ylnda DOBLE Client Toplantsnda yaynladklar raporda 20 yllk bir periyotta yapm olduklar incelemede; trafo arzalarnda arl hat arzalarnn (anahtarlama ar gerilimi, fider arzalar, atlamalar, iletim ve datm trafolarnda anormal ebeke iletimi durumu, gerilimdeki bozulma,v.s) oluturduu izelge 7.6da grlmektedir.

152

izelge 7.6. HSB irketinin arza istatistii [17]

Elektriksel Bozulma Yldrm zolasyon Ekipmanlar Elektriksel Balant zayf veya yksek direnc Bakm,Hatal iletme Nem Ar Yk Sabotaj Dier 29,43% 17,32% 9,80% 7,38% 5,91% 4,03% 2,01% 2,01% 1,24%

Bu durumda lkemizdeki arzalarn dalmn ekil 7.1de gibi zetlersek;

1995-2007 Yllarnda Arzalanan G Trafolarnn Arzalar

Nve ve Dier arzalar 11,5% Kademe Deitirici 27,0%

Kademe Deitirici Bushing Sarg Nve ve Dier arzalar

Sarg 46,0%

Bushing 15,5%

ekil 7.1. 1995-2007 yllarnda arzalanan g trafolarnn arzalar Cigre transformatr alma grubunun 13 lkeden topladklar verilerle yapm olduu benzer almada ise trafo arzalarnn grlmektedir [58]. ekil 7.2de ki gibi olduu

153

CIGRE SC 12 WG 12.05 ELECTRA NO.88

Nve ve Dier arzalar 16%

Kademe Deitirici 40%

Kademe Deitirici Bushing Sarg Nve ve Dier arzalar

Sarg 30%

Bushing 14%

ekil 7.2. Cigre trafo alma grubunun 13 lkeden elde ettii verilerle yapm olduu trafo arzalarnn dalm [58] ki almay karlatrdmzda; lkemizde sarg arzalarnn olduka yksek olduunu, bununda sistem etd verilerine gre trafo seiminde ksa devre empedans deerinin sistem ihtiyana cevap verecek ekilde olmamasndan veya trafo dizayn kriterlerinden kaynaklandn syleyebiliriz. Bushing arzalar ynnden iki almada da yaklak eit deerlerin ortaya kmas, bushing arzalarnn belirleyici artlarnn tm iletim sistemlerinde benzer olmasndan kaynaklanmaktadr. Cigrede ki kademe deitirici arzalarnn ok yksek oranda olmas veri toplanan lkeler arasnda enterkonnekte sistem iletilmesi nedeni ile gerilim reglasyonun nemli rol oynayan kademe deitiricilerin sk sk grev yapmasndan kaynaklandn, biz de ise bakm politikasnn kademe deitiricilerde yeterince uygulanmamasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Nve ve dier arzalar ynnden Cigre alma grubunun sonuunun lkemizdeki arzalara gre yaklak % 50 daha fazla olmas malzeme ve dizayn nedenlerinden ve zellikle kazan iin el iiliinde lkemizdeki imalat prosesinin daha tutarl olmasndan kaynaklanmaktadr.

154

8. G TRANSFORMATR ARIZALARINI NCELEME PROGRAMI Bir ok iletim irketi, transformatr imalatcs ve transformatr kullancs trafo arzalarnda uygulanacak testleri standartlatrmak istemektedir. ekil 8.1de ki ak diyagram etmektedir. Bu ak diyagramnda iki bak as vardr. 1) G transformatrnn servis harici olmas veya hatal iletilmesi, 2) G transformatrnn rutin testlerindeki gemii ile son testi arasndaki deiiminin kontrol. Arza deerlendirme ak diyagramnda servisten karma veya tekrar servise alma kararlar vardr. ncelik olarak tekrar servise dnme iin uygulanan istenen tatmin edici, gven verici sonuca gre tekrar servise alma, tekrar servise aldktan sonra trafonun periyodik testlerle ve ya kimyasal testleri ve gaz analizi ile takip edilmesi gerekir. Arza durumunda harici inceleme veya ak bir ekilde grnen hasar sz konusu ise Blm 4de belirtilen (Bkz. izelge 4.2 - izelge 4.20) durumlar sahada incelenerek, seilecek testler Blm 5de belirtildii gibi uygulanmaldr. Testlerin sonularna gre dahili inceleme, sarglarn kazandan karlmas v.s gibi hipotezler gelitirilerek uygulanabilir. G trafolarnn arzalarnn incelenmesine ait programn veri taban Microsoft SQL Server Management Studio programnda gelitirilmitir. Grsel programlama iin ise Microsoft Visual Studio programndan yararlanlmtr. Programn ak diyagramnda g trafosunun muhtemel koruma fonksiyonlar ile servis harici olmas ile periyodik testlerde arza inceleme almalarnda sonuca ulatracak muhtemel trafo arzalarnn incelenmesi belirlenmesinde kullanlmak iin gelitirilmitir [18-35]. Bu ak diyagram arza incelenmesinde esas tekil

155

durumlarn tespiti amalanmtr. Sahadan elde edilecek tecrbelerin geri beslemesi ile program daha da gelitirilerek trafo arzalarnn incelenmesinde nemli kolaylklar salayabilecektir.

BASLA

Bucholz Alarm alt

Gaz varm?
Hayr

Evet

Gaz yanc m?
Hayr

Evet

Ama devresini kontrol et.

Bucholz rle ve devresini kontrol et.

Gazlar uzaklatr, bakm uygula, uzman ar,

ekil 8.1. G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

156

BASLA

Bucholz Ama alt

Gaz varm?
Hayr

Evet

Gaz yanc m?
Hayr

Evet

Evet

Bucholz Koruma Devresinde Problem varm?

Hayr

Ama devresini kontrol et.

Gaz Analizi uygula.

Servise al. Problem devam ederse test uygula.

Servis harici et. Test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

157

BASLA

Toprak Koruma alt

Ekipmanlarda Arza varm?

Evet

Arzal ekipman bul.

Servis Harici et Test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

Hayr 3

Dzelt ve Servise al.

158

BASLA

Termik Ama alt

Ar yk varm? Soutmada sorun varm?

Sadece Ama alt.

Ayarlarn kontrol et. Sadece Alarm alt. Alarm ve ama birlikte alt.

Ayarlarn kontrol et.

Ayarlarn kontrol et.

Servise al. Scakl izle. (ya<100 C)

Bakm uygula, problem varsa test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

159

BASLA

Soutucu Sistemde Arza

Soutucu sistemde sorun varm?

Hayr

Evet

Termik Rle ve dier Rleleri kontrol et..

Arzal ekipman bul.

Yk miktar soutucu iin uygunmu? kontrol et.

Bakm uygula, servise al.

Sorun devam ederse test uygula

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

160

BASLA

Diferansiyel koruma alt

Sinyalden fazlar tespit et.

Harici arza bulgusu varm?

Evet

Hayr

Akm trafolarn kontrol et.

Gaz ve Ya analizi uygula

Hayr

Arza koruma blgesinde mi?

Test uygula, Uzman ar.

Akm trafosu ve Rleyi test et.

Koruma ayarlarn dzelt.

Hayr

Evet Evet

Test sonuclar normalmi?

Servise al. Scakl izle. (ya<100 C)

Tamir iin incele ve sevk et.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

161

BASLA

Ar Akm veya A. Yk alt

Sinyalden fazlar tespit et.

Sistemde arza varm?

Hayr

Hayr

Harici hasarlanma varm?

Evet

Gaz ve Ya analizi uygula

Test uygula, Uzman ar.

Akm trafosu ve Rleyi test et.

Bulgular deerlendir.

Evet

Servise al. Scakl izle. (ya<100 C)

Evet

Test sonuclar normalmi?

Tamir iin incele ve sevk et.

Hayr

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

162

Nedenleri ile ama veya alarm veya periyodik test

Arza hakknda bilgi topla.

Uygulanacak testleri belirle.

Gemi testler ile deiimini tespit et.

Test sonularn analiz et.

Evet

Tamir iin uygun mu?

Evet

Zarar aka grlyor mu?

Evet

Problem varm?

Hayr

Hurdaya ayr.

Tamir atlyesine sevk edilsin mi?

Evet

Kazan aarak incele

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas.

Hayr Hayr Hayr

izelgedeki kontrol testlerini uygula.

Test sonularn analiz et.

Sahada tamire uygun mu?

Tamir et. Bakm uygula.

Sahaya sevk et.

Hayr Evet

Servise al, gzlem altnda tut, ya ve gaz analizi periyodik uygula. Daha detayl test et.

Problem Bulundu mu?

Hayr

Dahili inceleme

Servise almadan tekrar test uygula.

Evet

163

transformatr durumlar

arzalarnn

incelenmesi Bu

iin

program

algoritmasnda; sonra

transformatr koruma bilgileri veya soutucu sistem problemi olduunda olas inceleme belirlenmitir. durumlarn kontrolnden transformatrn kendisinde olabilecek arza durumuna gre inceleme ve arzann belirlenmesine dnk analiz almalar devam etmektedir. Program altrldnda karmza ilk nce ekil 8.2deki sayfa almaktadr.

ekil 8.2. G trafosu arza inceleme programnn altrma sayfas Daha sonra inceleme klasrn seerek, ekil 8.3den programn grsel ksmna geme imkan buluruz. Bu ksmda da yeni bir trafo kayd yapyorsak ayet nce trafonun etiket bilgilerini trafomuza tantarak kaydederiz. Daha sonra kaydedilen trafonun test ve kontrol ilemleri iin geri ararak varsa arza hakknda toplanan n bilgiler ile arza tanm ve aklamas yapp arza inceleme ksmna geeriz. ncelikle trafomuzu servis harici eden herhangi bir koruma eleman varsa ayet, koruma elemann almasnn doruluunu kontrol edip, arza annda muhtemel gelimelerin ve bulgularnn aratrlmas ile incelememize devam ederiz.

164

ekil 8.3de kayt ileri ksmnda trafonun tanmlanmas ve yaplacak uygulama iin test ilemleri kt bulunmaktadr. Kayt ilemlerinde trafonun tanmlanmas ilemin tercih edersek karmza ekil 8.4deki sayfa alacaktr. Bu ksmda trafomuza ait etiket bilgilerini varsa ilave edeceimiz aklamalar ekleyerek kaydederek, yine kayt ilemlerinin altnda bulunan test ilemlerinden kaydedilen trafonun arlmas ile n verilere gre kontrol almalarna balarz. Bu ksmda kaydedilen trafo iin yaplacak her alma sayfann altna kaydedildii gibi rapor ktne de kaydedilmektedir. Bu durum ekil 8.5, ekil 8.6 ve ekil 8.7de grlmektedir. ayet yaplan alma arza incelemesi deilde periyodik test almalar ise ekil 8.8de uygulanacak testlerin belirlenmesi ile alma yaplabilmektedir. almann seyrine gre program algoritmasnda da grlen Zarar akca grlyor mu? gibi bir arza bulgusu ile karlarsak, elde edilen bilgilere gre trafonun saha da m?, tamir atlyesinde mi? tamiri ve bakmnn yaplmasna karar vereceimiz ak ekil 8.9da gsterilmitir. Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm ekil 8.10da gsterilmitir. Bu ksmda g transformatrleri iin standartlarda verilen limit test deerlerine gre elektriki testler ile ya kimyasal testleri otomatik olarak deerlendirilmektedir. Ya gaz analizi testlerinin deerlendirilmesinde veri girii yaplabilmekte, yalnz arza cinsinin belirlenmesi iin aklama ksm kullanlarak IEC 60599a gre Blm 4de bulunan, izelge 4.17 yada zlm gaz analizi deerlerinin yorumlama izelgesinden yararlanarak yaplmaktadr. Toplam yanc gaz deeri iin standartta tanmlanan alt deerin zerindeki deerlerde program otomatik olarak problem olduunu belirtmektedir. Raporlama ksmnda arzas incelenen trafoya ait yaplan tm almalar bir araya ekil 8.11de grld gibi gelmektedir. Burada elde edilen sonularn yorumlanabilmesi iin bir metin kutucuu oluturulmutur. Bulgularn deerlendirilmesi ile metin kutucuuna ilave notlar alnp, rapor oluturularak ekil 8.12deki gibi kayt edilip yazcdan kt alnabilmektedir.

165

ekil 8.3. G trafosu arzalarnn incelenmesi programn al sayfas

ekil 8.4. Arzalanan trafonun programa kaydedilmesi

166

ekil 8.5. Programa tantlan trafonun arza incelenmesi iin arza kayt ktne eklenmesi

ekil 8.6. Arza incelemesi iin uygulanacak kontrollerin seimi

167

ekil 8.7. Yaplan her uygulama rapor sayfasna ve alma sayfasna sonular ile birlikte otomatik olarak kaydilmesi

ekil 8.8. Yaplan alma periyodik kontrol ise testlerin seilmesi

168

ekil 8.9. Toplanan bilgilerin yorumlanmas ile genel deerlendirme kt

ekil 8.10. Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm

169

ekil 8.11. Arzas incelenen trafonun rapor sayfasnn hazrlanmas

ekil 8.12. Raporun kaydedilerek yazcdan bastrlmas

170

9. SONU VE NERLER G transformatrleri g sistem ekipmanlar ierisinde gcn nihai kullancya kadar iletilmesinde ok nemli rol oynamaktadr. Arza oranlar karlatrldnda dnyann baz blgelerinde olduka yksek olduu grlmektedir [55-56,58]. Trafonun arzalanmas durumu; yeni nitenin yerine konulmasnn oluturduu kayplarn yannda mterilerinde byk retim kayplarna uramasna neden olmaktadr. G transformatr arzalarnn analizinde eitli nedenleri sralayabiliriz, bunlar; dizayn, imalat kusurlar, malzeme kalitesi, anormal iletme artlar, uygun olmayan bakm teknikleri, kt iletme, standart d teknikler, uygun olmayan tasarm tekniinin evresel etkilerle birlemesi, yeterli olmayan bakm ve test teknikleri v.s. Elektrik piyasa yapsnn yeniden dzenlenmesi ile liberal piyasa yapsna doru hzla ilerlerken elektrik sektrnde piyasa yapclarn farkl zorluklar kontrol altnda tutmalar ve bu zorluklarn stesinden gelmeleri kanlmaz hale gelmitir. Elektrik retim, iletim, datm ve dier piyasa yapclarnn son yllarda ekonomik iletmeciliin gerei olarak finansman dengelerini iyi salayabilmeleri iin gemi yllara nazaran sektr iinde daha az yatrma pay ayrmalar halihazrdaki mevcut envanterlerinden optimum fayda aray ile iletmecilik yapmalar, sektr iinde gerek mali gerekse teknik nemi tartlamayacak kadar fazla olan g transformatrlerine duyulan dikkati daha da arttrmtr. Enerji talebinde her yl nceki yla gre en az %2 daha fazla talep olmas, yalanan transformatrlerin yklenmesinde art da yannda getirecei bir gerek olarak karmza kmaktadr. Mevcut tehizattan elde edilecek faydann artrlmasnn gn getike sektr iinde istenmesi, yatrmlarn ertelenmesi, bakm ve iletme masraflarnn azaltlmas istei modern elektrik piyasa yaplarnn ana stratejisi haline gelmitir. Enerji sisteminde yatrmlar yaplarak gvenli sistem alt yaps iin varlklarn oluturulmas ne kadar nemli ise oluan varlklarn etkin ve verimli bir ekilde ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn iersinde en kymetli yeri igal eden g trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri dier varlklarla

171

karlatrldnda

en

byk

bedeli

oluturmaktadr.

Modern

yntemlerle

iletmecilik ve ynetim yaplan g sisteme iletmelerinde tm mal varlklarnn etkili ynetimi finansal performans asndan son derece nemlidir. Bunun gerekletirilmesi iin izlenebilecek stratejiler, risk deerlendirmeleri, demirbalarn salamll zellikle trafolarn kalan kullanm mr deerlendirmesi ve duruma dayal veya arzaya dayal bakmlarn ok ciddi takip ve uygulamalarnn yaplmas gerekecektir. zellikle g transformatrlerinde ok byk arzalarla karlamamann ve bu arzalarn meydana getirdii ok ciddi finansal ve teknik problemlerden korunmann yolu, uygun teknik cihazlarla donanm ekip ve ekipmanlarla nceden hatalar saptama ve gidermeyi ilke edinmi bir alma ortamnn olumasn salamaya baldr. G trafolarnn mr, tasarmlarna gre teorik olarak 20 ile 35 yl arasnda deimektedir. Pratikte, bir trafonun mr uygun bakmlarla 60 yla kadar karlabilmektedir. Yaplan aratrmalarda g transformatrlerinde imalat prosesine bal problemler nedeni ile ya iletmeye alndklar ilk be ylda ya da iletmede uygulanan bakm ve kontrollere bal olarak yirmi yldan sonraki mr periyotlarnda arzalandklarn gstermektedir [3]. Trafolar yalandka malzemenin zayflamasyla arza riski de artmaktadr. Yeni trafolarn sistemdeki anormal alma artlarna kar elektriki ve mekaniki dayanm, dizayn problemi olmad srece yeterlidir, ancak yaslandka izolasyon seviyeleri sistemdeki ksa devre arzalar veya geici ar gerilimler gibi arzalara dayanamayacak bir seviyeye debilir. G sisteminde problemleri nlemek ve trafolarn gvenli bir ekilde almasn salamak iin dzenli olarak testler ve koruyucu bakmlar standartlara uygun olarak yaplmasna ramen zaman zaman g trafolarnda problemler yaanmakta veya yaanabilmektedir. Burada ki arzalarn snflandrlmasnda, arza analizi iin doru tehis senaryosunun hazrlamas ve nleyici tedbirlerin alnmas durumunda, analiz bilimsel nitelikte salam nedenlerle aklanmas iin gerekli verilerin salkl bir ekilde toplanarak, g trafosunda yaanan arzann trafo kullanclar tarafndan tekrar karlalmasn engelleme ihtimalini arttracandan, arzalarnn incelemesinde; g transformatr

172

Sistemde saptanan herhangi bir transformatr arzasna sebep olabilecek en muhtemel nedenlerin metodolojisini oluturmak, Transformatr arza analizinde farkl iletme birimlerinde aynl salamak iin yeterli klavuz olmas bakmndan rnek arza ve olay rnekleri salamak, Rutin ve tek tip data toplanmasnda prosedr belirlemek, G transformatr arza analizi srasnda; trafo imalatlar ve kullanclar arasnda ibirliinin ne derece nemli olduunun, ortaya konulmas, bu alma da amalanmtr. Trafo arzalarnn incelenmesi birok ynden doktorun hastasn tedavi etmede uygulad prosedre benzer. Gnmzde trafonun salkl bir ekilde iletilmesi iin birok metot ve cihaz gelitirilmitir. hmal edilecek kk bir problemin ilerleyerek iddetli bir arzay vuku bulduu tecrbelerle kesinlemitir. Trafonun iletme yaad olaylara ait btn dokman ve kaytlar ile tehis testlerine ait bilgiler trafo arzasnn deerlendirilmesinde yardmc olacaktr. Trafoda yaanan sorunun erken fark edilmesi problemin geliim srecini yavalatr. Birok trafo iletmecisi ve imalats trafo iletmesinde kazanm olduklar farkl uygulamalara ve dizaynlara sahip tecrbeleri karlkl olarak paylama suretiyle trafolara ait optimum performans oluturma gayreti ierisindedirler. Bu paylamlar trafo dizayn ekipmanlar, uygulama ve iletme arza incelemesini kapsamaktadr. ncelenecek arzada ilgisi varsa problemin belirlenmesi iin dizayn elemanlar nem tayabilmektedir. Arzann gerek grd l de trafoya ait tm aksesuarlar genelde incelenmesi gerekir. Arza analizi olduka komleks ve kapsamldr. nceleme safhasn da arzann birok detay iermesi arzada kesin bir tanmlamaya imkan tanmayabilir [16]. Arza incelemede mkemmel referans standartlar; ANSI/IEEE C57.117, IEEE Guide for Reporting Failure Data for Power Transformers and Shunt Reactors an Electrical Power Systems ve ANSI/IEEE C57.125,IEEE Guide for Failure

173

nvestigation, Documantation and Analysis for Power Transformers and Reactors bu almada kullanlmtr [18].

Shunt

Aadaki admlar g transformatr arzalarnn ve problemlerinin belirlenmesinde kullanlmaldr. - Arzas incelenecek trafoya ait gemi kaytlarn ve bilgilerin toplanmas, - Arza mahalline gidilerek uygulama ve iletme bilgilerinin elde edilmesi, - Arzann veya problemin vuku bulmasna ahit olmu tm personelle grmek, - Trafonun incelenerek gerekiyorsa ksmi veya tmyle de monte edilmesini salamak, - Elde edilen bilgilerin ve trafonun gemiine ait kayt ve raporlarn analiz edilmesi, - n rapor hazrlayp, katk salama imkan olan personelle paylaarak, raporun gzden geirilmesi ve kontrol ile varsa ilave bilgi veya raporda deiiklik ihtiyacn gidermek, - Final raporunun hazrlanmas Genel kural olarak hibir detay ihmal edilmemelidir. Tecrbeler gstermitir ki bazen ok basit ve hafife alnan bir detayn ipuu tekil ederek arzann veya problemin zlmesine yardmc olmutur. Bu nedenle arzaya ait btn bilgilerin toplanmas arzann zmlenmesinde olduka nem tamaktadr. Trafo arzalarn katogoride deerlendirmek gerekir; Trafonun iletme esnasnda eitli nedenlerle arzalanarak servis harici olmas, Periyodik arza inceleme testleri ile trafonun planl bir ekilde servis harici edilmesi, Trafonun faydal mrnn sona ermesinden dolay servis harici edilerek iletmeden kaldrlmasna karar verilmesi.

174

Bu gruplar ierisinde trafo iletmecilerinin bugne kadar ortak karar verdikleri bir deerlendirme prosesi maalesef gelimemitir. Servis harici ederek arzal trafonun belirlenmesine dair uygulamada farkl deerlendirme metotlar sz konusudur. Genel olarak; Transformatr koruma elemanlarnn almas ile servis harici olmasnn akabinde uygulanan testler ile toplanan bilgilerin deerlendirilmesi neticesinde elde edilen bulgularn deerlendirilmesi ile arza incelenmesi uygulamasnn yaplmas, Ya da trafonun faydal mrnn azaldna kanaat getirerek, ya trafonun servis harici edilip tamir bakp uygulayarak bir sre daha iletmede kalmasnn salanmas veyahut da yaplacak tamir masraflarnn trafonun iletmede kalmasnda salayaca finansal kazanla karlatrlmas neticesinde hurdaya ayrlmasna, karar vermektedirler. Arza incelemesinde aadaki olaylarn iyiden iyiye anlalmas gerekmektedir [42]. Trafolarda Arzalarn geliim srecinin ve gemiinin anlalmas, Arzalarda ortaya kan indikatrlerin belirlenmesi, Trafo arzalarnda arzaya indikatr grevi yapabilen bulgularn deerlendirilmesi, dier bir dei ile trafonun kondisyonun izlenmesi, Trafonun iletilmesinde ktye giden durumlarn tespit edilmesi, yani trafonun salkl bir ekilde iletmede gzetim altnda tutulmas. Etkili varlk ynetimi anlay ile arzalanabilecek nitenin iletmeden ekilmesin de uygun zamanlama ile karar verme. Trafo arzalarnn iletmelerde maliyet ynnden incelenmesi yaplrsa ayet; Enerjinin iletilmemesinden kaynaklanan kayp maliyetleri, Bakm maliyetleri,

175

Arzann getirdii nc dereceden maliyetler, Arzann giderilmesi iin ortaya kan snrlamalarn getirdii maliyetler, Arzann ortaya karaca vahim tablonun temizlenip toplanmas iin olabilecek maliyetler, Arza nedeni ile olabilecek ikincil arzalarn maliyetleri, Arza akabinde dzeltme almalarnda yeni nitenin yerletirilmesi ihtiyacnda doacak maliyetler, Arza iin ayrlan parann finansal kazancndan faiz v.s gibi maliyetler Arzann etkisi ile yaplacak dier masraflar olarak, transformatr arzalarnda iletmecilerin karlaabilecei maliyetleri sralayabiliriz. letme asndan her an risk tayan ve ekonomik mrn doldurmu trafonun teknik olarak mr tamamlanm kabul edilmektedir. Trafonun mrn iletmede genelde kat izolasyon tayin etmektedir [54]. Arza incelemesinde uzmanlaanlarn grne gre anma yklenmesinde maksimum scak noktalar izin verilen deerin zerine kmadka trafonun iletmede kalmasnda saknca grlmemektedir [42]. IECye gre trafonun 40 yl iletme hayatndan sonra herhangi bir bakm yaplmadan sistemden bertaraf edilmesi tavsiye edilirken, IEEEye gre ise datm iletmelerinde bu tanm 19 yla dmekte, iletimde ise yine 40 yl olarak tanmlanmaktadr [42]. Transformatr iletmelerinden elde edilen tecrbelerde birok trafonun teknik mrn tamamlamadan arzaland ska grlmektedir. Bunun nedeni trafolarn iletmeye almakta uyguladklar spesifikasyon, uygulama, dizayn, imalat teknii ve arzalarn belirlenmesinde uyguladklar tehis teknii olarak belirlenmitir [42]. Trafolarda Arza modlar genel olarak drt tanedir [18]. Termal nedenler, Dielektriki/Elektriki nedenler,

176

Mekaniki nedenler Dier nedenler Arza annda deerlendirmede kesin bir arza tipinin belirlenmesi olduka gtr. Trafonun kompleks yaps birok arzay birden tekil etme ihtimalinin bulunmas, izolasyonun delinmesi sonucu ile karmza arza olarak kmaktadr. Trafo arzalar bir faktrden ziyade birok faktrn etkisi ile olumaktadr. Termal nedenlerle ortaya kan arzalar incelendiinde; Yaltm da kullanlan kat izolasyon malzemesinin yaratlndan kaynaklanan yalanma problemi, Trafoda erken balayan teknik mr probleminin baz lokal noktalarda yalanmay hzlandrmas ile ortaya kan arzalar, Nve balant izolasyon arzalar, balant izolasyonlar ve dier aktif izolasyon elemanlarnn snma problemi ile ortaya kan arzalar, Sarg izolasyon kadnn krlgan hale gelmesi ile elektriki ve mekaniki basklara dayanamayacak duruma erimesi ile ortaya kan termal problemler genelde sipir sipir ksa devresi ile son bulmaktadr. Uzun sreli trafo dizayn kapasitesinin zerinde ar yklenmesi, trafo dizayn edilirken ortam scaklnda anma yknde kabul edilebilir bir teknik mrde iletilecei planlanr. IEEE C57.91-1995'e gre trafonun maksimum anma scaklk deiimi 65C olarak kabul edilmektedir, trafonun iletme balang scakl yani ya scakl 30C olarak kabul edilirse iletme de yklenme akabinde ya scaklnn maksimum 95C ye kmasna izin verilmektedir. letkenlerde izin verilen maksimum scaklk 115Cdir. Bunun dnda gerekleecek scak noktalar trafonun teknik mrn etkileyecektir. Trafolarda lokal scak noktalar; iletken demetinin zayf dizayn edilmi skl veya tranpozenin uygunsuzluu, balant bozukluu, kaak aklarn meydana getirdii elektrostatik koruyuculardaki zayflkla birlikteki scak noktalar, eddy kayplar ve soutucu sistemin lokal blgelerde bloke olarak grev yapmamasndan dolay scak noktalar oluabilmektedir.

177

Trafonun soutma sisteminden kaynaklanan arzalar nedeni ile termal arza sz konusu olabilir. Mesela radyatrlerde ve soutucularda tkanma veya kirlenme, ya pompasnn arzalanmas ve ya datm direk aknda arza olduunda termal arza sz konusu olabilir. Trafonu ar uyartm durumun iletilmesi (ar gerilim veya dk frekans artlarnda altrlmas) genelde babo ar manyetik ak nveye olduka yakn yerlerde izolasyonun iddetlice ar snmas veya dier yapsal elemanlarn etkilenmesi sonucu olabilir Dielektrik nedenlerle ortaya kan arzalar; Transformatrn geici veya srekli ar gerilim alma artlarnda iletilmesi; geici ve srekli ar gerilim altnda iletilen trafolarda izolasyon zerindeki ar bask ve nvede ar snma meydana gelmesi ile arzalar olmaktadr.Uygun olarak dizayn edilen trafolar normal gerilim iletme artlarnda ve geici gerilim koullarnda alabilecek yapdadr. malattan kaynaklanan uygun olmayan bask dalm, Darbe gerilimi ve anahtarlama dalga gerilimine trafonun maruz kalmas; her iki alma koulu da trafonun tamamnda elektriksel ve mekaniki iddetli zararlar oluturabilirler, darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi k hznda ilerleyen byk yryen dalgadan teekkl olmaktadrlar. Trafo dizaynn da BIL (Basic Impulse Level) ve zel spefikasyonlar dikkate alnarak imalat yaplmaktadr. BILde darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi trafonun yksek gerilim sargsnn anma deerine gre belirtilmitir, BILde belirtilen toleranslar iinde kalmak zere trafo dizayn edilmezse trafonun bu artlarda almas durumunda ok iddetli arzalar yaanabilir.Ayrca parafudur tasarlanan deerinde sadece grev yapmas gerektiinde alacak ekilde dikkatle seilmesi gerekmektedir.Darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi nedeni ile olan arzalar inceliinde; ounlukla trafonun gei noktasnda yani trafo bushingi ile sarg balants noktasnda zuhur ettii grlmektedir. Ksmi Boalma; korona olarak da adlandrlan ksmi boalma; zayf izolasyon sisteminin dizaynndan, hatal imalatdan, izolasyonun kirlenmesinden (ya ve

178

kat izolasyon) dolay olmaktadr. Ksmi boalma da dk younlukta ark meydana gelir, sonucunda da izolasyona ve iletkenlere lokal olarak zarar verirler. Trafoda selloz izolasyonda ve iletkende oyuklarn ortaya kmas korona olduunun gstergesidir.lerlemi ksmi boalmada izolasyon zerinde yaygn olarak karga ayan andran siyah izler oluur.Bu izler iletkenlerde ve izolasyon balantlarnn konusudur. Statik Elektriklenme; bu olay genelde 345 kV un zerindeki yksek gerilim sargsna sahip trafolarda ortaya kar. Trafo izolasyon yann olduka dk scaklkta olduu olduu bir iletme alma artlarnda younlam yan hzlca hareket etmesi durumunda ya ve metal aksam arasnda statik yklenme meydana gelir.Bu statik yklenme izolasyon yann dielektrik kapasitesinin zerine kmas durumunda trafo tank ierisinde iddetli arzalarn vuku bulmasna neden olmaktadr. Bu arzann vuku bulduunun kant;izolasyon koruma bandlarnda iz oluturmasdr. Aktif ksmlarda yetersiz izolasyon, izolasyonda nemin varl, izolasyonun nemli olmas ile ar yklenmenin birlemesi neticesinde yaanan buharlama, yan scak noktalara hzlca ve souk bir ekilde temas, izolasyon ierisinde artk partikller, kirlenme elemanlar ve yalanmann getirdii izolasyon zayfl nedeni ile elektrik ve mekaniki basklara dayanmn zayflamas ile ortaya kmaktadr. Mekanik nedenlerle ortaya kan arzalar; Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki arzalar: her ne kadar trafo i boyunduruu imalatclar tarafndan tama esnasnda maruz kalacaklar basklara kar dayanacak ekilde imal edilmi olsa da, yetersiz boyunduruk yapsnda, tama annda veya nakliyede yaanan kazalar sonucunda bu tr arzalar sz konusu olabilmektedir. evresinde/etrafnda ksmi boalmann olmasndan kaynaklanr.Ksmi boalmada ya izolasyonunda karbonize olmas sz

179

Teknik mrnde yalanma gsteren nitenin zayf dizayn teknii, yetersiz dizayn uygulamas, Tutucu demetteki bozulma, iletmede harici arzalarn kabul edilebilir iletme saysndan fazlal, Trafo izolasyonun da yalanma ile birlikte ekmenin balamas ile tutucu demetin kayb basklara dayanm azaltacaktr. Sarglarda olabilecek ufak bir deformasyon ile elektromanyetik dengesizlik ortaya kacak ve harici bir arzada trafonun arzalanmas sz konusu olabilecektir. letmede yaanan ksa devre arzalarnn skl ve iddeti mekanik arzalarn saysn arttrmaktadr. Trafonun manevra esnasnda arza zerine kapama yaplmas sarglarda hareketi ortaya karmaktadr. Kademe deitirici arzalar ayar sarglarnda arzalara neden olmaktadr. Harici arzalarn trafoda etkisi genelde sarglarda grlmektedir. Bu arzalarn tespitinde yada erimi gaz analizi indikatrlk yapmasna ramen olduka ge farkndal salad iin tamir iin geikilmi olunabilmektedir. Dahili incelemede ise kesin olmayan deliller elde edilebilmektedir. Mekanik arzalar eitli elektriki testlerle tespit edilebilmekte iken bazen yanltc test sonular da elde edilebilmektedir, buna ramen tehis safasnda geikilmi olunabilmektedir, trafonuz ok ar hasar ile iletmede kalm ve bunun farknda olunamayabilinir. Transformatrn sarg kapasitelerindeki deiim trafo sarglarnda hareketin olduunu aklamaktadr [43]. Dier nedenlerle ortaya kan arza modlar; Nvenin ok yerden topraklanm olmas, Nve tutucularndaki ksa devre, Sarg balantlarnda yksek diren,arzal bileenler/ekipmanlar, Kademe deitirici, Bushing, balant yaplar ve dahili gerilim tutucu atlamalardr, Yardmc trafo, pompa ve fanlarda arza oluabilmektedir.

180

Transformatr tanknn deformasyonu Kaynak balantlarndaki hatalardan kaynaklanan arzalar

olarak arza incelemesinde, arzann adlandrlmasnda tutarll ve dier iletim sistemi irketlerince kullanlan terminolojiye uyumluluun salanmas gelitirilmeye allmtr. Bu saydmz arza eitleri; birbirinin kombinasyonu veya termik ve mekaniki olaylarn kombinasyonu sonucunda gerekleir. Arza incelemede nemli olan arzann tam olarak doru bir ekilde akla kavuturulmas iin tm bulgularn salkl toplanmas sonucunda deerlendirilmesi ile oluan seneryonun iyi bir ekilde analiz edilmesi gerekir. Arza incelemesi grevinde olan mhendisler iin arzann analizi srecinde, arzann geliimi ve olu eklinin tespit edilmesinde kt durum plan hazrlayabilmeleri, yani arza analizini destekleyecek bulgularla varsaymlarn gelitirilmesi vazgeilmez inceleme tekniidir. Bu ekilde trafo arzasnn incelenmesinde ncelikle bir plan yaplmaldr. Bu plan incelemenin alma klavuzu olabilecek ekilde olmaldr. Burada yrtlecek almalar esnasnda trafo arzasnn belirlenmesine dnk hibir ayrntnn ihmal edilmeyecek ekilde yaplan planda yer almas gerekir. Plana ncelikle, bilinen elde edilmi bilgilere ait liste hazrlanarak balanmal, ayrca bilinmeyen ve arza incelenmesinde kesinlikle nem arz edecek elde edilmesi gereken bilgilerin listesi hazrlanarak balanmaldr. Bilinen bulgularn analizi ile sorun tespit edilmeye allr. Test verilerine ait ablon oluturulur, deerlendirilir, incelemeler ve yeni bilgi ak varsa eklenir. Bu ksm da yaplacak almalar arzann bulunmas hususunda olduka faydal bilgiler ierebilir. Analiz edilen bilgilerin bilinen arza veya problemlerle karlatrlmas arza incelemesinde trafo arzasnn tanmlanmas iin olduka kullanl bir tekniktir. Arza incelemesinde grevli kii veya kiilerin daha nceden tecrbe etmi olduklar veya bilgisine sahip olduklar trafo arza durumlarnn bilinmesi hem arza analizinde

181

uygun seneryolarn hazrlanmasna hem de deerlendirilen arzann tanmlanmasnda uygun kararlar alnmasn salayacaktr. Dier nemli faktr de arza analizinde iki farkl uzman personelin grevlendirilmi olmasdr. kisinden biri faraziyesini deitirdiinde farkl yaklamla dierine incelemede alm salayabilecektir. Tecrbeler bu ekilde iki farkl uzman grevlendirilerek yaplan arza incelemesinin en iyi analiz imkan saladn gstermitir. G transformatr arzalandnda, trafonun dizaynclar, imalatlar, arza inceleme uzmanlar ve iletme mhendisleri gibi alanlar bir araya gelerek arzay dzeltecek uygulanabilir yol haritalar oluturmalar arza incelemesinde en salkl olan uygulama tekniidir . Arza incelemesi drt ana bileenden teekkl eder; hazrlk, test, inceleme ve sonu olmak zere. Hazrlk aamasnda arza hakknda hzl bir ekilde bilgi, dokman toplanr, ayn anda arzaya ait bulgular kaybedilmeyecek ekilde test almalar da gerekletirilir. Baz durumlarda tecrbeye bal olarak arza incelemesinde alan; hzlca sonuca gtrecek testlerin uygulanmasn talep edebilir. nceleme ise admdan oluur, yle ki; harici inceleme, dahili inceleme ve nihayetinde gerek duyuluyorsa trafonun tankndan karlarak, alarak incelenmesi ile aratrma tamamlanr. Arzay deerlendirmek iin yeterli veri toplandnda ve test sonularna gre arza inceleme mhendisleri incelemelerinin ardndan arza kayna olan faktrleri tespit edebileceklerdir [17]. Trafo arzalar; hazrlk verileri toplanmadan, inceleme tamamlanmadan, tehis testleri uygulanmadan ve test sonular yorumlanmadan aklanmas veya formle edilmesi mmkn deildir. Arza incelemesinde genelde acele kararlar yanl tehise ynledirir. Tm bilgiler toplandktan sonra, arza derinlemesine analiz edilerek, doru arza seneryosu hazrlanarak ve ok nemlisi gelitirilmi uygun tavsiyeler oluturarak, arzalarn tekrar etmesinin engellenmi olunmas salanmaldr.

182

Trafo arzalarn incelediimizde arzalarn %70-80 arlnda blmnn trafonun bobini ile alakal olduu EK-7deki almayla da grlmektedir, gerek tasarm kusurlar gerekse iletme hatalarndan kaynakl arzalar sarglarn hassasl nedeni ile eitli yollarla arzalarn kayna olmasna neden olduu grlmektedir. Yalnz bir arza olduunda maalesef arza tipine gre kesin bir eyler syleyip arzaya bir ereve izmek mmkn deildir. Arza deerlendirmede tm veriler dikkatlice incelenip ancak bunlarn sunduu aklayc bilgiler nda arza hakknda kanata varlmas mmkn olabilir, yoksa bu sylediklerimizi bir arzada birebir gremeyebiliriz, arza artlarnn ok iyi bilinmesi gerekir. Sistem iletmesindeki konjektrn bize salayaca verilere gre doru salkl kararlar veya tahminler yaparak arza geliimini nleyebilir, arza hakknda karar verebiliriz. Genelde bir arzada elde edilen verilere gre verilen kararlarn arzaya ok yakn olduu yaanan tecrbelerde grlmektedir. Burada bandan beri anlatlan arza inceleme teknikleri sistem iletmesinde alanlara destekleyici bilgiler olarak deerlendirilmelidir. Trafo iletmeciliinde asl nemlisi arza nleyici bakm politikalarnn gelitirilip dzenli olarak dikkatlice uygulanyor olmas, ok iyi koruma sistemleri ile trafolarn iletmeleri ve iletme artlarna gre uygun tedbirlerin alnmas ile trafo arzalarnn minimze edilecei bir gerektir. G sistem iletmecileri sistemde kullandklar tehizatn gvenli bir ekilde iletilmesi iin farkl bakm politikalar izlemektedir. nemli olan tehizatn gvenilir bir ekilde iletilmesi, tehizat hatas nedeni ile servis harici olmalarn mmkn olduunca asgari zamanda olmas ve ksa bir zamanda bakm almalarnn yaplmasdr. Bu durumun da iletmelerde sistemin bymesi ile artan tehizat says ve eskiyen tehizatn yenilenme yatrmlarnn ertelenmesi gibi nedenlerle olduka zordur. G sistem iletmelerinde eitli bakm stratejileri uygulanmaktadr; periyodik bakm, zamana dayal bakm, tehizatn kondisyonuna dayal bakm veya bunlarn kombinasyonu ile uygulanan bakm politikalar mevcuttur. Periyodik bakm sistem artlarnn msaade etmesi durumunda belirli ksa aralklarla bir plan dahilinde tehizatn bakmnn yaplarak arzas sz konusu ise giderilme almalarnn yapld durumudur. Bu politikann uygulanabiliyor olmas sistem gvenliini olduka arttracaktr. Zaman periyodunun uygun olmas durumunda

183

tehizat da ki sorun bymeden yakalanarak, sistem iletmesine zarar verecek seviyeye gelmeden zme kavuturulacaktr, fakat bu politika iletmeler iin bakm masraflarn olduka artracaktr. Kondisyona dayal bakmda ise belirli bir programa gre test aletleri kullanlarak tehizatn durumunun tespit edilip uygulanan bakmdr. Dier bir deyile tehis testlerinin uygulanmas ile tehizatn sorunu tespit edilerek uygulanan bakm politikasdr. Bu bakm politikasnn da ksa aralklarla tehizata uygulanmas tehizat sorununun ilerlemeden yakalanma ve are olacak tedbirlerin uygulanma imkan salar. letme artlarnn tehis testlerinin uygulanaca alma artlarna gre planlanmas gerekmektedir. Son zamanlarda modern irketler tamamyla kondisyona dayal bakm politikalar uygulayarak tehizat mrn uzatarak varlklarn en iyi ekilde iletme ve bakm masraflarn azaltacak tutum ierisindedirler. Bundan sonra transformatr arzalar zerine yaplacak almalarda arzalarn engellenmesi iin kondisyona dayal bakm tekniklerinin gelitirilmesi nem arz etmektedir. Transformatrlerin arza istatii ynnden deerlendirilmesinde, dnyann baz blgelerinde olduka yksek arza orannn grlmesi, g sistem iletmeciliinde nemi tartmaya gerek duyulmayacak g trafolar asndan olduka dikkat ekicidir. Dnyann farkl yerlerindeki 14 yksek gerilim laboratuarndan elde edilen bilgilere gre de trafolarn ksa devre %40n zerinde azmsanmayacak bir deer de 100 MVAnn zerindeki g trafolarnn arzaland grlmektedir [55]. Bu durum dikkatle gz nne alndn da lkemiz gibi baz hzla gelien lkelerde, orta ve byk gteki trafolarn ok ksa bir zaman diliminde sistem iletmesine girmesine ihtiya duyulmas; gerekten trafolarn ksa devre performans bakmndan byk risk tadn gstermektedir. Trafo imalat pazarnn snrl olmas, rekabetin getirdii koullar, gvenli dizayn kriterini yerine getirilmemesi, imalatlarn tecrbe eksiklii ve ksa srede iletmeye alma talebi v.s ve ekonomik durum bizi iyi bir trafoyu servise almamz iin snrlamaktadr. Bu artlar g trafosunun gvenliini zayflatmakta, ksa devre ile karlaan g trafosuna den grev sistemin bymesiyle daha fazla artmakta olduundan sisteme yeni girecek g trafolarnn ksa devre performans asndan olduka yksek dayanmda olmasnn gerektirmektedir.

184

Cigrenin ye 18 lkenin 11inden 1993-1997 yllarna ait yapm olduu aratrmada trafolarn zayf ksa devre performans ynnden ok dk oranda arza yaand tespit edilmitir. 20 yan altnda 70 kVtan 800 kVa kadar gerilim seviyesinde yaplan bu inceleme Cigreyi trafolarn ksa devre performans asndan esas arza kayna olmad dncesine gtrmtr [55]. Dier lkelerden toplanan bilgiler Cigrenin almasn desteklemez mahiyettedir. Sonu da hzla byyen g sistem iletmeleri g trafosu teminin de belirli bir numune trafoda ksa devre akmlar nedeniyle elektromanyetik kuvvetlerin tesirine kar trafonun dayanm kapasitesini belirli bir spesifikasyon ile talep etmeli ve sisteme yeni girecek trafolarda ksa devre dayanm testini mutlaka aranan art olarak istemelidirler. Geen son yllarda bir ok lkede, byk gteki trafolarn arzalar sonucu

hasarlanmalar iletim sisteminde ok byk problemler oluturmaktadr. Bu nedenle iletim sistemi iletmecileri sarglarda dolaacak ksa devre akmlarn snrlamak iin ciddi nlemler alarak sistem ekipmanlarnn zarar grmesini nlemek istediler, bu amala akm teknolojisi bilgisi ve uygun dizayn malzemeleri ile yksek gerilim test laboratuarlarnn gelimesi sk teknik kondisyonda dizayn edilmi trafolarn; bakm ve testlerinin iyi yaplm olmasn salayarak, g trafosu tedarikinde ksa devre dayanm testinin talep edilmesi ile g sistem iletmeciliinin gvenliini garanti altna alacak tedbirleri uygulamaya koymak zorundadrlar. 1995 ve 2007 yllar arasnda arzalanan trafolarn arzalarnn giderilmesi almalarna dair kaytlar incelendiinde [59]: Sarg arzalarna dayal trafo onarmlarnda % 46 gibi ok yksek bir oran dikkat ekmektedir. Kademe alteri arzalar da % 27 ile azmsanmayacak bir yer tutmaktadr. Sadece kademe alteri yanda zamannda ya deiimleri ile bu oran azaltlabilecektir. Hatta kademe alterindeki balang arzas ou kere trafonun tm gerilim ayar sarglar kademe alterine geldii iin sarg arzasna dnm de olabilmektedir. Konu bushing ve tij balantlar arzalar asndan incelendiinde ise % 15,5 gibi bir oran gzkmektedir. Bushing arzalar ou kere yangna sebep olmas nedeniyle trafonun onarlmayacak kadar hasarlanmasna yol amaktadr. Bu yzden bushing arzalarnn nne geecek en nemli unsurun tekniine uygun testler yapmak olduu

185

unutulmamaldr. Nve, boyunduruk, tutucu sistem ve dier nedenlerden kaynaklanan arzalar asndan incelendiinde ise % 11,5 gibi bir oranda arzalanma arl olduu gze arpmaktadr. Cigre transformatr alma grubunun 13 lkeden topladklar 1000 adet arzal trafo verileri ile yapm olduu benzer almada ise trafo arzalarnn % 40 kademe deitiriciden, %30u sarg, %14 bushing ve % 16 kadarnnda nve ve dier arzalardan olutuunu grmekteyiz [58]. Doble firmasnn 1500 arzal trafo nitesi zerinde yapm olduu almada ise; sarg arzalarnn %43, nve ve dier arzalarn %22, bushing ve balant eleman arzalarnn %19 ve kademe deitirici arzalarnn % 16 olduunu belirlemilerdir [42]. Bu almalar karlatrdmzda; lkemizde sarg arzalarnn olduka yksek olduunu, bununda sistem etd verilerine gre trafo seiminde ksa devre empedans deerinin sistem ihtiyacna cevap verecek ekilde olmamasndan veya trafo dizayn kriterlerinden kaynaklandn syleyebiliriz. Bushing arzalar ynnden tm almalarda da yaklak eit deerlerin ortaya kmas, bushing arzalarnn belirleyici artlarnn tm iletim sistemlerinde benzer olmasndan kaynaklanmaktadr. Cigrede ki kademe deitirici arzalarnn ok yksek oranda olmas, veri toplanan lkeler arasnda enterkonnekte sistem iletilmesi nedeni ile gerilim reglasyonun nemli rol oynayan kademe deitiricilerin sk sk grev yapmasndan kaynaklandn, biz de ise bakm politikasnn kademe deitiricilerde yeterince uygulanmamasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Nve ve dier arzalar ynnden Cigre alma grubunun sonucunun lkemizdeki arzalara gre yaklak % 50 daha fazla olmas malzeme ve dizayn nedenlerinden ve zellikle kazan iin el iiliinde lkemizdeki imalat prosesinin daha tutarl olmasndan kaynaklanmaktadr. Trafo imalatlar bak as ile iletmede yaanan olaylarn hakknda iyi bilgi sahibi olunmas neticesinde, tasarmda dizayn ve konstrksiyon iin temel olabilecek

186

nemli olaylar belirlenmelidir. Buradaki sahip olunan bilgi ile yeni test ihtiyacnn belirlenmesine de yardmc olacaktr. Trafolarn iletmedeki durumlarnn kontrol de bu ekilde daha iyi yaplabilecektir. letme tecrbelerinin geri beslemesi tatmin edici zmlerin retilmesine de phesiz kaynak oluturacaktr. malatlar garantileri kapsamndaki trafolarn servis harici olmas ile tekrar fabrikaya dnmesinden finansal nedenlerle olduka rahatsz olmaktadrlar. Transformatr arzalarnn incelenmesi neticesinde; arza kaynann nedeni olarak mekanik % 53, dielektrik %31, dier arza durumlar % 16 olarak belirlenmitir [58]. Harici bir etki ile trafonun arzalanmas yaklak % 70tir. retim merkezlerindeki trafolarn indirici merkezdeki trafolara gre arza oran olduka dktr. Bunun ana nedeni retim merkezlerinde ok fazla manevra olmamas, sk sk yk altnda kademe deitiricilerin devreye girip kmamalar olarak syleyebiliriz. Oto trafolarn harici etki ile arzalanmalar dier trafolara gre daha fazladr, %90 yaanan arza harici etki ile olmutur. Arzalanan trafolarda tamir sresi yn ile incelendiinde genelde manyetik devre ve sarg arzalarnn tamiri dier arzalara gre daha uzun zaman almaktadr. OLTCli trafolarda OLTC arzas genelde 30 gn gememektedir. Cigre Trafo alma Grubu tarafndan yaplan almada elde edilen veriler deerlendirildiinde byk arza orannn, %46s dizayn, imalat ve kullanlan materyallerin etkisinde ortaya ktna karar vermilerdir. Bu alma ile 700 kVun altnda iletilen trafolarn tm trafolar ierisinde arzalanma oran %2 olarak belirlenmitir. Arzann ounlukla indirici merkez trafolarnda olduu ve arza kaynann da trafo aksesuarlarnn arlkta olduu belirlenmitir. zellikle bushing ve balantlar, OLTCler olarak belirlenmitir. Bu trafolarda servis d ederek bakm uygulanmasnn snrl olmas trafolarda arza geliim srecinin balangcnn belirlenmesinde engel oluturmaktadr. Ana arza kayna olarak mekaniki nedenler olarak aklanmtr. Arzann dizayn, imalat, materyallerden kaynaklanan

187

nedenlerden dolay olmas durumunda tamir sresi ve tekrar servise girme sresinin uzad tespit edilmitir. Yaplan incelemede arza oran trafonun gc ve gerilimine gre artma eilimindedir. Bu almada tespit edilen ortalama tamir zaman 7,88 ay/arza olarak belirlenmitir [58]. Arza incelemesinde kolaylk salayacak program bu alma ile beraber

gelitirilmeye allmtr. Programn ak diyagramnda g trafosunun muhtemel koruma fonksiyonlar ile servis harici olmas ile periyodik testlerde arza inceleme almalarnda sonuca ulatracak muhtemel durumlarn tespiti amalanmtr. Sahadan elde edilecek tecrbelerin geri beslemesi ile program daha da gelitirilerek trafo arzalarnn incelenmesinde nemli fayda salayabilecektir. Ancak saha artlarnda g transformatrlerinde yaanan bir arzann salt bir yazlm program ile deerlendirilemeyecei de bir gerektir. Bu program arza incelemesinde klavuz rolu oynayarak, incelemede bulunan kii veya kiilere belirli deerlendirme prosesi salamaktadr. Dier yandan g trafosu arzasnn incelenmesinde asl grev arza incelemesinde bulunan uzmann elde edilen bulgular nda ortaya koyaca hipotezin tutarll arza analizinde yerinde kararlar alnmasn salayabilmektedir. Bu almada gelitilen program ile yaplan arza incelemeleri EK-1, EK-2, EK-3, EK-4, EK-5 ve EK-6da gsterilmitir. Bu almalar incelendiinde arza incelemesinde asl nemli unsurun incelemede bulunan uzman kiinin n arza tecrbelerine sahip olmasnn ne derece etkin olduu grlmtr. Program ile sistematik arza bilgileri toplanabilmekte, analiz edilerek arza hakknda analitik dnce ile hipotezler gelitirip kararlar verilebilmektedir. G transformatr arzalarnn incelenmesine ait yaplan bu almann arza tecrbeleri ile gelitirilmesinden sonra zellikle elektrik iletim iletmelerinde kullanlabilir olmas lke ekonomisine fayda salayacaktr.

188

KAYNAKLAR 1. Jeszenszky, S., History of Transformers , IEEE Power Engineering, Review, 16 (12): 1-4 (1996). 2. etin, ., Transformatr, Gnlk Ticaret Gazetesi Tesisleri, stanbul, 2-94 (1987). 3. Prigent, S., Daiel, E., Scheurer, D., Experience and Research,Transformer Protector Semineri, Ankara, 4-12 (2005). 4. Gzelbeyolu, N., Elektrik Makinalar II, T Elektrik Elektronik Fakltesi Yaynevi, stanbul, 23-98 (1978). 5. Allan, D., Moore, H., Theory and Principles, Electric Power Transformer Engineering, Harlow J., CRC Press LLC, USA, 6-14 (2004). 6. Korkut, M., G Transformatr Test Notlar, BEST A., Balkesir, 23 (2005). 7. Waters, M., The Short Circuit Strength MACDONALD, London, 33-109 (1966). of Power Transformer,

8. Martin, J.H., A Pratical Technology of The Power Transformers, The J& P Transformer Book, Twelfth Edition, PLANTA TREE NEWNES, Oxford, 226245 (1998). 9. ABBGROUP, Transformer Components, Transformer Handbook, ABB Power Technologies Management Ltd. Transformer, Switzerland, 92-95 (2004). 10. IEEE Guide for Liquid Immersed Transformer Through-Fault-Current Duration, IEEE Std. C57.109-1993, USA, 9-10 (1993). 11. Rush, P., Transformer and Transformer Feeder Protection, ALSTOM, Network Protection&Automation, Montpellier, France, 260-268 (2002). 12. Jinsim, H., Digby, S.H., Power Transformers, Waukesha Electric Systems, Electric Power Transformer Engineering, CRC Press, 36-40 (2004). 13. Wendahl, L.K., Horne I.J., The Core-Form Transformer-Designed for Strength, McGraw-Edison Co., USA, 45 (1975). 14. Mcnutt, J., Ayers, N., Power Transformer Short-Circuit Strength-Requirements, Design and Demonstration, IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems PAS 89, USA, 8: 1955-1960 (1970).

189

15. Binder, W., Moore, H., Wauskeha Electric Systems Instructions Book, CRC Press LLC, USA, 82-196 (2004). 16. Bartley, W.B., Analysis of Transformer Failures International Association of Engineering Insurers 36th Annual Conference, Stockholm, 1-5 (2003). 17. Bartley, W.B., Investigating Transformer Failures, The Hartford Steam Boiler Inspection & Insurance Co., USA, 1-9 (2004). 18. IEEE C57.125-1991, IEEE Guide for failure Investigation Documentation, and Analysis for Power Transformers and Shunt Reactors, ANSI, USA, 12-60 (1991). 19. Odaolu, H., AREVA Transformatr Test Teknii, AREVA, stanbul, 4-47 (2004). 20. Odaolu, H., Transformatr Deneyleri, Bileim Matbaaclk A., stanbul, 4976 (2006). 21. Trkcan, A., zolasyon Testleri, TEK letim ebekeleri letme BakanlEitim Daire Bakanl, EDB .79.1.158, Ankara, 36 (1979). 22. Grosh, P.S., Hashim, H., Muhammedazizi,A., Frequency Response Analysis of Power Transformer, Universiti Tenaga Nasional, College of Engineering, Electrical Enginineering Department, USA, 1-6 (2005). 23. Mcgrail, T., SFRA BASC ANALYSS, DOBLE ENGNEERNG, USA, 1: 32 (2003). 24. Sezer, M., Elektrik Donanmnda Gaz Analizi Yntemiyle Arza Yorumu, TEA, Ankara, 34-45, 55-64, 72-79, 83-94 (1999). 25. Duval, M., Dissolved Gas Analysis: It Can Save Your Transformer, IEEE Electrical Insulation Magazine, 5(6): 23 (1989). 26. Mineral oil-impregnated electrical equipment in service- Guide to the interpretation of dissolved and free gases analysis, IEC Publication 60599, 8-21 (1999). 27. Ama, A., Sakesen, E., Koruma Sistemleri, TEA Soma Elektrik Teknojileri Gelitirme Eitim Tesisileri letme Mdrl, Soma, 4-74 (2005). 28. Allan, D.J., Failure and Causes, The J&P Transformer Book, Iliffe Books Ninth Edition, Stafford, 660-680 (1965).

190

29. Dymkov, A., Trafolarn Yaltm ve Yldrmdan Korunmas TEK Elektrik retim ve letim Messesesi letim ebekeleri letme Grup Mdrl, Ankara, 88(1): 1-5: 11-13 (1988). 30. Saraolu, Y., Transformatr Arzalar ve Yanc Gaz Analizi,TEK Test Bamhendislii, zmir, 1: 11-15 (1978). 31. Ta, R., Fethiye TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEK zmir Test Grup Bamhendislii, zmir, 92(60): 2-6 (1992). 32. Sarolu, K., Yile, ., 250 MVA lk G Trafosunun Manevra Annda Amas ile ilgili ALSTOM Firmasnn Raporu, ALSTOM, stanbul, 1-8 (2000). 33. Aksu, E., Ferrorezonans,TEK Eitim Daire Bakanl, RA Grup Bamhendislii, Ankara , 10-14 (1988). 34. ubukcu, Z., Transformatrlerde Ferrorezonans Olgusunun ncelenmesi, TEK Test Grup Bamhendislii, stanbul, 91(34): 4-7 (1991). 35. Hochart, B., Power Transformer Handbook, ALSTOM BUTTERWORTHS, London, 222-226 (1992). 36. Yeniay, A., Iklar TMde yaplan Testlere ait Rapor, TEK Test Grup Bamhendislii, zmir, 97(77): 4-9 (1997). 37. MR- Maschinenfabrik Reinhausen,On Load Tap Changers Type M&MS Operation & Maintance Catalog, Germany, 1-6 (2005). 38. akrak, ., Aliaa II TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEK Test Grup Bamhendislii, zmir, 85(9): 3-8 (1985). 39. Ylmaz, F., Trafo Arzalar ve Giderilmesi, TEK Bat Anadolu ebeke letme Grup Mdrl Hizmetii Eitim Notlar, zmir, 1-6 (1983). 40. Saraolu, Y., Transformatr Nve Topraklama Sistemi ve Sorunlar,TEK letim ebekeleri letmeler Daire Bakanl Test Mdrl, Ankara, 77(001): 3-9 (1977). 41. akrak, ., Bandrma II TMde Yaplan Testlere ait Rapor,TEK Test Grup Bamhendislii, zmir, 135(3): 3-8 (1985). 42. Allan, D., Maintaining Asset Performance, Doble Regional Seminers 2005, Doble Engineering Co., Ankara, 1(3): 6-12 (2005). 43. ubukcu, Z., Ksa Devre Neticesinde Sarg ekil Bozukluuna Uram Transformatrler, TEK Elektrik retim letim Messesesi stanbul Test Grup Bamhendislii, stanbul, 91(47):1-3 (1991).

191

44. Yeniay, A., Bozyaka TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEA Bat Anadolu letme Grup Mdrl, Test Grup Bamhendislii, zmir, 97(66): 1-7 (1997). 45. ubukcu, Z., Sarglarda Kesit Kkl veya Soutulmamas Nedeni ile Olan Arzalar, TEK Elektrik retim letim Messesesi, stanbul Test Grup Bamhendislii, stanbul, 91(48):1-3 (1991). 46. Doble Minutes 78/6, 1101 A, Doble Engineering Co., USA, 4-7 (1979). 47. Doble Minutes 76/6, 1101 B, Doble Engineering Co., USA, 8-13 (1977). 48. SFRA and Axial Collapse, Doble Engineering SFRA Resourece Center, Doble Engineering Co., USA, 1-5 (2003). 49. SFRA and Hoop Buckling, Doble Engineering SFRA Resource Center, Doble Engineering Co., USA, 2-7 (2003). 50. SFRA and Shorted Turns, Doble Engineering SFRA Resource Center, Doble Engineering Co., USA, 1-3 (2003). 51. ubukcu, Z., Yksek Gerilimli Trafolarda Toprak Ekran Kullanm, TEK Elektrik retim letim Messesesi, stanbul Test Grup Bamhendislii, stanbul, 91(49): 1-4 (1991). 52. Moser, H.P., Transformerboard, Weidmann Co., USA, 104-108 (1983). 53. Doble Minutes 77/6, Doble Engineering Co., USA, 401 (1978). 54. ubukcu, Z., Trafolarn ve zolasyon Yalarnn Kurutulmas, Yalarn Trafoya Doldurulmas ve Yalanan Yalarn Yenisi ile Deitirilmesi,TEK letim ebekeleri letme Dairesi Bakanl, Ankara Test Mdrl, Ankara, 5-7 (1991). 55. Dilli, B., Glyeil, O., Iliceto, F., Caprio, P., Bergonzi, L., Power Transmission Reliability-Technical and Economic Issues Relating to The Short-Circuit Performance of Power Transformers, CIGRE- 12-107, Paris, 1-11 (2000). 56. 1994-2007 Yllar Arasndaki Arzalanan G Transformatrlerine ait ilk iletme, arza ncesi, tamir sonras, yaklak 1000 adet Test Raporu, TEA letim ebekeleri letme Bakm Daire Bakanl, Test Mdrl, Ankara, 218 (2007). 57. Envanter Kaytlar, TEA letim ebekeleri letme Bakm Daire Bakanl, letim Merkezleri letme Bakm ve Koordinasyon Mdrl, Ankara, 1 (2007).

192

58. Dietrich, W., An International Survey on Failures in Large Power Transformers in Service, CIGRE Final Report of Working Group 05 of Study Committee 12, Electra no 88, France, 23-48 (1983).

193

EKLER

194

EK-1 Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi FETHYE Trafo Merkezinde aada ekilde tek hat emas verilen 154 kV Dalaman-Finike Enerji iletim Hatt (EH)na saplama olarak giren Fethiye TMde 20.11.1992 tarihinde saat 11:35de 25 MVA,154/31,5 kV G Transformatr Bucholz rlesinin alarma ve ama fonksiyonlarnn almas ile servis harici oluyor. Ayn anda 154 kV Dalaman TMde 154 kV Finike fideri mesafe koruma rlesi B faz kademe sinyali ile birlikte trip yapmtr. Kar trafo merkezi 154 kV Finike TMde herhangi bir rle sinyali veya ama bilgisi alnamamtr.

ekil 1.1. Arza ile ilgili merkezlere ait tek hat emas letme iin uygunsuz durum G Transformatr Bucholz rlesinin alarma ve ama fonksiyonlarnn almas ile servis harici oluyor. Arza ihbar alnr alnmaz,154 kV Fethiye TMnin tablocular ile yaplan grmede;TMnin saplama noktasndan Finike tarafna doru 3. direine yldrm dt renilmitir.Denizli Trafo Bakm ekibince yaplan ilk kontroller de transformatrn amasn salayan bucholz rlesinde toplanan gazn yanc olduu tespit edilmitir. Bilgi toplanmas Trafo iddetli darbe ile arzalanyor. Bunun iin arza kaytlar, osilo ktlar zerine allarak, 154 kV hatta den yldrm gerilim dalgasnn trafo sarglarna ulat,trafo yaltmnn bu darbeye dayand ancak darbenin trafo i yaltmnda ksmi dearja yol at ,bu dearj sonucu oluan gazlarn bucholz rlesini altrd sonucu kmaktadr.Trafodaki gaz oluumunun nne geilemiyeceinden hareketle Dalaman Finike hattna ait mesafe koruma rlesinin 80-100 msn de grev yapmas,

195

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi diferansiyel rlenin ayarlanm olduu deerden daha kk bir akmn dearj annda sirkle ettiini indike etmektedir. Bu nedenle diferansiyel rlenin almad grlmtr. Finike TMde herhangi bir rlenin almam olmas yryen dalgann sz konusu TMdeki rlelerin balatma snrnn dnda bir arza oluturduu anlalmaktadr.Arzada Parafudrlara ait sayalarn deimedii gzlenmitir. Parafudurun hattaki yldrm gerilim dalgas genliini snrlamad hat koruma telinin trafoya ulaan dalgann genliini bir lde drecei sylenebilir. Arzada B faz toprak sinyalinin mesafe koruma rlesinden alnm olmas, en azndan B fazna ait parafudurlarn fabrika artlarnda test edilerek grev yapmama nedenleri aratrlmaldr. Ayrca Trafo merkezinin topraklamasnn etd edilmesinde yarar mlahaza edilmektedir.Arza inceleme programnda yaplan analiz deerleri incelendiinde; izelge 1.1. Arza inceleme program kaytlar kontol Testin Ad Tipi
Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Yzde Pf Testleri PolarizasyonEndeksi Sarg DC direnci Test Seiniz Test Seiniz Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarm Oran Sarm Oran Sarm Oran kazAkm kazAkm Sarm Oran kazAkm YagDielektrikDayanimi YagdaSuMiktari YagIcYuzeyGerilme YagRenk ToplamYaniciGazMiktari Asetilen/Etilen Metan/Hidrojen Etilen/Etan

Seim
evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet

Sayisal Deer
0,44 1,15 1,75 1,75 1,75 1,75 1,75 4,39 4,39 1,75 18,00 12,00 18,00 18,00 60,00 20,00 39,00 0,05 8222,00 0,38 0,02 4,80

Aiklama
CH 1.dakikalk 154/Tank A-N B-N C-N B-N C-N A-N/a-n B-N7b-n C-N/c-N A-N B-N C-N N-A zeri

SonuYorum
Normal Normal Problem

Normal Normal Problem Normal Problem Normal Problem Problem Problem Normal Normal Normal Normal Problem

Yksek Enerjili Deajlar (D2) Ksmi Dearjlar (PD) Termik Arza T> 700C (T3)

196

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi izelge 1.1(Devam). Arza inceleme program kaytlar
kontol Tipi
AlarmAcmaBilgileri

Testin Ad
GazAlgilamaRolesi

Sayisal Seim Deer Aiklama

evet 1 Bucholz ama ve alarm ile trafo servis harici olmu Ayn anda 154 kV Dalaman TMde 154 kV Finike fideri mesafe koruma rlesi B faz kademe sinyali ile birlikte trip yapmtr normal yanc gaz tespit edilmi.

SonuYorum

AlarmAcmaBilgileri BucholzAlarm BucholzAlarm

AnanSiyatorRolesi BucholzAlarmCalisti GazVarmi

evet evet evet

1 1 1

UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Yzde Pf Testleri Bushing Testleri PolarizasyonEndeksi PolarizasyonEndeksi PolarizasyonEndeksi kazAkmlmleri kazAkmlmleri kazAkmlmleri kazAkmlmleri kazAkmlmleri kazAkmlmleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarm Oran Testleri Sarm Oran Testleri Sarm Oran Testleri

evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet

0,44 0,43 0,3 0,05 0,71 0,59 0,59 0,41 1,15 1,05 1,14 18 12 18 395 250 395 1,75 1,75 1,75 0,05 0,5 0,06 4,39 4,39 4,39

CH CL CHL Ya YG A-Tap YG B-Tap YG C-Tap YG N-Tap 1 dakikalk P.E 154kV/Tank 1 Dakikalk P.E 31,5/Tank 154/31,5 1 Dakikalk P.E 1. Kademe A-N 1.kademe B-N 1.Kademe C-N a-n b-n c-n A-N B-N C-N a-n b-n c-n A-N/a-n B-N/b-n C-N/c-n

Normal Normal Normal Normal

Problem

Normal Normal Normal

197

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi Analiz Hava artlar ve arza kaytlar ile osilo ktlar analiz edildiinde 154 kV hatta arza olduu sonucuna ulalmtr. Trafoya ait rle bayrak ve sinyallerinin analizi, elektriki testlere uygun olarak elektriki testler herhangi bir arzay indike edecek bulgu salamamtr.Ancak izolasyon ya gaz analizi testlerinde ok fazla miktarda Hidrojen (H2) ve Metan (CH4) gaz nemli miktarda Asetilen (C2H2) gaz ayrt hemen dikkat ekmektedir.IEC 60599 standardna gre bu durum trafo da yksek enerji younluklu ksmi dearjlar olduunu gstermektedir. Bucholz da gaz toplanm olmas dikkate deer bir hususdur. Arza srasnda gazlarn olumas aa kan enerji miktarna bal olup,ksmi dearjlarda gazlarn yava olutuu ve muhtemelen yada eridikleri bilinmektedir. Ancak bu arzada ok fazla H2 gaz ayrmasnn yan ar doyumuna yol at ve scaklnda etkisi ile bucholzda gaz topland sanlmaktadr. Yldrm Darbe geriliminin yaltm zerinde etkisi, bu gerilimlerin tepe deeri ve dalga ekline gre yani dalgann zamanla deiimine ve toplam sresine baldr.Trafo gvenliinin byk lde darbe gerilimi genliinin, sarg i yaltm iinde niform biimde dalmasna bal olduu, gerilim dalm balangcnn sarg kapasiteleri ile orantl olduu bilinmektedir. malat firma ile temasa geilerek sarglarn durumunun tespit edilmesi iletme emniyeti asndan nem arz etmektedir. Sonu Trafodaki yanc gazlarn tahliye edilmesine mteakip devreye alnmasnda bir mahzur grlmemektedir. Trafonun yanc gazlarnn tahliyesinden sonra gaz analizi yaplarak gaz analizinin ikier aylk periyotlarla uygulanmas ile trafonun mahade altnda tutulmasnda fayda grlmektedir.

198

EK-2 Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas 250 MVA Ototrafonun bota devreye alma annda yaanan arzada, TR-4 rumuzlu 250 MVA trafo koruma ayarlar son zaman kademesine ayarlanmasna ramen, ntr toprak rlesinin almas nedeni ile mstakil veya bank olarak devreye alnamamtr. Trafonun servis harici olmas; 380 kV bara gerilimi sfr olmu , istasyona gerilim alnp 380/154 kV Bank-Bye 380 kV taraftan gerilim tatbik edildiinde, bank da bulunan TR-3 ve TR-4 rumuzlu trafolara ait ntr toprak rleleri alarak Bank-B kesicisini atrmlardr. Bilgi toplama; Ama anna ait arza kaytlar incelendiinde; TR-4 rumuzlu trafo 380 kV taraftan enerjilendiinde, trafo ntr toprak balantsndan, 6 saniyeden fazla sre ile primer deeri 98 Aden byk genlikte akm getii tespit edilmitir. Arza inceleme programnda sahadan gelen deerlerin analizi; G trafosu ve ya zerinde yaplan testler normal bulunmutur. Test sonularna gre TR-4 rumuzlu trafonun ntr toprak rlesi ile servis harici olmasn ar ikazlamadan kaynakland indike etmektedir. yle ki sistem arzas sonras baraya gerilim alnp trafo devreye alnmak istendiinde,gerilimin trafo terminallerine uygulanmas sonucu, nvenin doyuma ulat ve ar mknatslanma akmlar ektii ve buna bal olarak konu olan akmlarn ntr toprak rlesini altrd anlalmaktadr. Darbe mknatslanma akm trafonun nominal akmnn ok zerinde olabilmekte, bu akmlar 300-400 msnde ilk deerlerin bir hayli altna dmekte ancak tamamen azalmas saniyelerce srebilmekte ve titreen nve plakalarndan gelen grlt ile kolayca hissedilmektedir.

199

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas izelge 2.1. Arza inceleme program kontrol kaytlar Sayisal Seim Deer Aiklama
Amper akm arza kaydnda 6sn ntrde akm

kontol Tipi

Testin Ad

ToprakKoruma

ToprakKorumaRolesiCalisti

Evet

98

HariciInceleme

YildirimDusmeIziVarmi

EHayr

Sistem normal

HariciInceleme

SistemdekiOlaylarlaIlgiliBilgiToplandimi Evet

Anormal durum yok

HariciInceleme

ParafudurunFizikselDurumuNormalmi

Evet

almam,normal 16.kademede ilrtiliyormu CH Ya 380 A-Tap 380 B-Tap 380 C-Tap N-Tap 154 A-Tap 154 B-Tap

HariciInceleme UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

MaksimumKademeDegistirmePozisyonu Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri

1 1 1 1 1 1 1 1 1

16 0,16 0,09 0,36 0,39 0,41 0,47 0,36 0,34

UygulanacakTestler

Bushing Testleri

0,33

154 C-Tap zolasyon Ya Delinme Gerilimi Testi 380(154)/Tank P.E 1A-N 16.kademe 1C-N 16.kademe 1A-N/2A-N 16.kademe 1B-N/2B-N 16.kademe

UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

Ya Kimyasal Testleri PolarizasyonEndeksi kazAkmlmleri kazAkmlmleri Sarm Oran Testleri Test Seiniz

1 1 1 1 1 -1

86,6 1,15 9,1 9,5 2,18 2,18

200

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas izelge 2.1. Arza inceleme program kontrol kaytlar Sayisal Deer Aiklama
0,48 380 16 kadme1A-N

kontol Tipi
UygulanacakTestler

Testin Ad
Sarg DC direnc Testleri

Seim
1

UygulanacakTestler

Sarg DC direnc Testleri

0,47

380 16 kadme1B-N

UygulanacakTestler

Sarg DC direnc Testleri

0,48

380 16 kadme1C-N Trafonun d grnnde sorun yok.

GenelDegerlendirme

D Grnte Problem Var m

Hayr

GenelDegerlendirme Analiz Analiz

Elektrik Testleri Ya ve GAz Analizi uygland m YagDielektrikDayanimi YagdaSuMiktari

Evet evet evet 86 20

Uyguland. Normal Normal

Analiz

YagIcYuzeyGerilme

evet

40,5

Normal

Analiz

YagRenk

evet

0,05

Normal Dk Enerjili Deajlar (D1) Dk Enerjili Deajlar (D1) Termik Arza T< 300C (T1)

Analiz

Asetilen/Etilen

evet

Analiz

Metan/Hidrojen

evet

0,33

Analiz

Etilen/Etan

evet

0,5

Dier yandan nvenin doyumu sonucunda meydana gelen ar ve dengesiz ak devresini nve dndaki boluktan tamamlayacandan sarglar aras, nve tank aras ve tank gibi hem nvede hem de konstrksiyon zerinde ar snmalara neden olacaktr.Bu durumda nve plakalar arasndaki kat,lak gibi izolasyon malzemeleri bozulabilecek, kazan ve nve sktrma plakalar zerindeki civatalar kaynaklayabilecektir.

201

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas Sonu; Trafonun botaki gerilim kademesinin bara gerilimi ile ayn olmas bilhassa trafolar devreye alnrken ok nemlidir. Kademe deitirerek sarm ilave etmek mknatslanma akmlarnn deerini dreceinden trafonun son kademelerinde enerjilendirilmesinde fayda grlmektedir. Trafonun tasarmndan kaynaklanabilecek bir sorun sz konusu olup olmadnn anlalmas iin arzann trafo imalatsna bildirilmesine karar verilmitir. Firmann Raporu; 250 MVA ,380/158 kV, fazl 50 Hzlik ALSTOM Ototrafonun Bota devreye girme olaynda ebekeden alnan akmlarn incelenmesi: Ototransformatrn bota devreye alnmas 380 kVluk sarg tarafndan

yaplmaktadr.Balant emas aadaki ekil 2.1de gsterilmitir.

ekil 2.1. Ototrafonun enerjilendirilme an Buradaki u1a , u1b, u1c gerilimlerini yazacak olursak; u1a=Vm.Sin t

2 2 , u1b=Vm.Sin t t , u1c= Vm.Sin t t + 3 3

N=Toplam sarm says:1051 S=ekirdek Kesidi:0,5832.104 m2 R=0,45 Ototransformatr fazl ebekeye K kesicisi ile balandnda ,Kirshhoff gerilim denklemleri olarak ;

202

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

d a dt

u1a=Vm.Sin t = Ria + N VSin t= Ria + NS

= B.S

dBa dt

(1) (2)
(3) olmayan bota ki karakteristii laboratuarda bu grafiin n.ci dereceden bir polinom (4)

dB 2 VSin t = Rib + NS b 3 dt
2 VSin t + 3 dB = Ric + NS c dt

yazlr. Ototransformatrn lineer

yaplan deneyden elde edilir. Bu karakteristik eri aada grafikle gsterilmitir. Minimum kareler yntemi ile bilgisayarda uydurulabilir.Bu polinom iin, B=f(i)=a9i9+ a8i8+ a7i7 +a6i6+ a5i5 + a4i4 + a3i3+a2i2 +a1i1 yazlabilir.(1),(2) ve (3) denklemlerini,
VSint Ria dia = dBa dt NS dia

(5)

2 VSin t Rib di 3 = b dBb dt NS dib 2 VSin t + Ric di 3 = c dBc dt NS dic akm iin; ia(t)+ib(t)+ic(t)=iN(t) bulunur. Faz akmlar , ia,ib ve ic zamanda birbirine gre

(6)

(7)

eklinde yazlp bilgisayarda zerek ia(t),ib(t),ic(t) akmlar bulunur.emadan ntr (8)

2 alk faz farknda 3

olmalarna ramen K kesicisinin kapama annda ebeke gerilimlerinin farkl

203

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas deerlerde olmas nedeni ile simetrik olmazlar. Devre fazl lineer olmayan bir devre olduundan, Knn kapanma anna gre ia, ib ve ic nin deiimleri farkllk gsterir ve bunun sonucunda da iN de deiik deiimler gsterir.

ekil 2.2. Akm ve ak deiimi B=f(i)=a9i9+ a8i8+ a7i7 +a6i6+ a5i5 + a4i4 + a3i3+a2i2 +a1i1 Yalnz a faznn gz nne alnmas; Vm.Sin t=NS
dB ya da (Vm.Sin t)dt/NS=dB dt

(9)

olur. Heriki tarafn entegral alnrsa,

Vm Cost = B+C NS

C:entegrasyon sabiti

(10)

bulunur. t=0 B=0 kabul ederek,C sabiti iin, C=

Vm NS

(11)

elde olunur.C, deeri (5)denklemde yerine yazlr ve anlan ototrafo iin saysal deerler kullanlrsa, B(t)=
Vm (1 Cost ) NS

(12) (13)

B(t)=(1,616).( 2 ).[1-Cos t ]=2,28.[1-Cos t ] Bulunur. t = (t=10ms) iin,B(t)

204

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas B(t)=2.2,28=4,56 Teslaya ular.ekil 2.3 den de grlecei zere bu akm younluu trafo ekirdeini doyurur ve trafo sarglar ekirdei hava olan bobin gibi davranr.

ekil 2.3. Ototrafonun doyma erisi t=10 msn iin akmn tepe deeri ekil 2.4de grld gibidir.

ekil 2.4. Kademe 8 iin t=10msnde akmn ilk tepe deeri Akmn tepe deeri; 1) (5) nolu denklemin bilgisayarda zlmesi ile, 2) ekildeki B=f(i) erisini B=4,56 Tesla yatay dorultusunun kesimesinden 3) Ya da hesapla, trafo sarglarn haval ekirdekli bobin olarak dnp z endklemlerinin belirlenmesi ile bulunur. Trafonun a faznda ,devreye girme gerilimi Vm.Sin t olarak kabul edilmiti.B ve C fazlarnda gerilimler ideal bir kesicinin kapanmas halinde 2 4 faz farknda , 3 3

205

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas olacaktr. Bu nedenle B ve C fazlarnda ak ve ak younluu (B),A faznda olduu gibi ( 2 ).(2).B deerine ulamaz. Sonu olarak ib ve ic akmlar daha kk genlikli salnmlarla srerler. Ntr noktasndan geen akm; ia(t)+ib(t)+ic(t)=iN(t) eitliinden, kesiciyi kapama anndaki ebeke gerilimi deerlerine gre farkl deiimler gsterir.rnein kesici kapama annda a faz gerilimi VmCos t ise; VmCos t = NS
dB dt

(14) t=0 annda B=0 C=0 olur.

Vm Sint = B+C NS

B(t)=

Vm Sint NS

olur.Bu halde ,A faz botaki akm byk genlikte olumaz. Sonu olarak; 1) Trafonun bota devreye girme olay akland. 2) 250 MVA,380/158 kV,50 Hzlik trafomuz bota devreye girmede,en olumsuz koullarda iletme pozisyonu 8 de tepe deeri io(t)=1854,3A olan bir akm eker. 3) Diren ve deir kayplar nedeni ile bu akm ,belli bir snm zaman sonunda normal bota alma akm olan 0,125 Ae der. 4) Akmn yar deeri olan 927,15 A tepe deerine dme zaman T=2,62 sndir. 5) Ototrafoda tersiyer sargs yoktur.Tersiyer sargs olmas durumunda bota devreye girme akmlar farkllk gsterir. 6) 250 MVA,380/158 kV ototransformatrn deiik iletme konumlarnda ,bota devreye girme akm deerleri aada izelge1de verilmitir. izelge 2.2. Deiik kademelerde ototrafonun bota akm ve yarya dme zaman
Kademe 1 8 U1/U2 Akm(A) 380/142,2 1987,69 380/158 1854,3 380/173,8 1727,33 Yar Deere Dme zaman (sn) 2,87 2,62 3,169

206

EK-3 G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi. 380 kV Iklar TMde TR-A rumuzlu 154/31,5-35 kV, 100 MVA, YNyn0, Tipi:TTUS-PS, Seri no:97578 trafoda yaanmtr. Bilgi toplama ve analiz; Yaplan harici incelemede,154 kV A faz bushingin kafa ksmnn koptuu,154 kV B faz bushingin flan ksmnn gevedii ve bushing flan ile trafo tank yzeylerinde ark izleri olduu tespit edilmitir. Paralanan 154 kV A faz bushinginin sklp, merkez iletkenin askya alnmasndan sonra yaplan % PF testleri aadadr. izelge 3.1. % PF testleri
llen zolasyon CH+CHL CH CL+CHL CL CH+CL CHL Test kV 2 2 2 2 2 2 Okunan Okunan llen 20 C'deki %PF Akm(mA) (Watt) %PF(40C) 51,5 9,80 15,6 3,55 2,28 1,43 105,0 16,75 69,0 10,30 1,49 0,94 85,0 13,75 36,0 6,40 1,77 1,12 31.05.1991 deki %PF ve mA 53 0,71 15,7 98,5 0,50 61 77 0,55 37,5

154 kV A faz bushingi kafa ksm kopuk vaziyette yaplan testlerde,yksek gerilim sargs (CH) % PF deeri ok yksek bulunmutur.zolasyon ya nve seviyesine kadar boaltlarak,A faz bushingi sklp,tij iletkenlerinin vin ile askya alnmasndan sonra yaplan testlerde durumun normale dnd,dolays ile yksek gerilim sargs (CH) % PF deerindeki yksekliin arzal bushingten kaynakland anlalmaktadr.Arzalanan A faz bushingi tmyle demonte edilip incelendiinde aada Resim 3.1 (a ve b)de grld gibi, bushing iinde st ksmda kondanser katlarn bittii noktada, bushing menholnn, bushing izolatrn yay basnc altnda sabitleyen bushing kafasyla birlikte koptuu grlmektedir. zolatrde herhangi bir paralanma olmayp, izolatr iinde boydan boya ark izleri Resim 2 (a ve b)de grlmektedir.

207

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

(a) Resim 3.1. (a ve b) A faz bushingi kopan ksm

(b)

(a) Resim 3.2. (a ve b)de A faz bushing izolatrnde ark izleri

(b)

208

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi 154 kV B faz bushingi incelendiinde, Resim 3.2de grld zere A faz bushinginin koptuu noktada B faz bushingin de de bilezik eklinde karbonlama tespit edilmitir. A faz menholnn koptuu noktada B faz bushinginde de bilezik eklinde karbonlama ve korozyon olmas, bushingler iinde nceden sre gelen korona dearjnn varln gstermektedir.

Resim 3.3. B fazda karbonlama

Resim 3.4. A ve B faz bushing ekirdekleri

Resim 3.4de 154 kV A ve B faz bushinglerinin, izolatr iine yerletirilen ve flan st; bushing menhol zerine kat kat sarlm kat folyelerden meydana gelmi ekirdei grlmektedir. Flan alt ise epoksi tr izolasyon malzemesinden olumaktadr. A faz bushinginde olumu, Trafo Bakm Ekiplerince izolatr kaymas neticesinde bushing yann ark yzeyi kaznp temizlendikten sonra tamamen boalmas sonucu, kondanser katlarn st ksmlarnda yzeysel i dearj yaplan % PF lmelerinin sonucu normal bulunmutur. B faz bushing ekirdek yzeyi zel bir boya ile kapl olup, bu bushingin % PF deeri ise ok yksek bulunmutur. Yksek % PF deerinin kondanser katlarda ve

209

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi menhol iletkenindeki karbonlamadan kaynakland sanlmaktadr. B faz bushinginin iletmede kullanlmayarak yenisiyle deitirilmesi uygun olacaktr.Bu arada 154 kV C faz bushinginin de alarak incelenmesinde byk yarar bulunduuna inanlmaktadr. Arza inceleme programnda, toplanan bilgiler ve test verileri ile ilem yapldnda;

ekil 3.1. Arzal trafonun programa ilenmesi ekil 3.1deki gibi ncelikle arzal trafonun etiket bilgileri ile programda almaya baladmzda, izelge 3.1deki verilerin programa girii ile elde edilen verilerin analizini yapacaz. Analiz neticesinde trafo hakknda salkl karar verme imkan elde bularak arzann deerlendirilmesine dnk sonu ksmn tamamlayarak arza incelemesine devam edeceiz. ekil 3.2de arzann kontrollerinin yapld sayfay grmekteyiz. Bu ksmda arza hakknda toplanan bilgiler ilenerek izelge 3.2. elde edilmektedir.

210

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi izelge 3.2. Programda ilenen test ve kontrol neticeleri Sayisal Seim Deer Aiklama
evet evet 1 1 DORU DORU

kontol Tipi
AlarmAcmaBilgileri BucholzAcma

Testin Ad
DiferansiyelCalistimi BucholzAcmaCalisti

HariciInceleme izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri

BusinlerdePorselenKirigiVarmi evet ChOa ChOw ChOa ChOw ChPf evet evet evet evet evet

1 53,5 106 19,4 98 31,82

A faznda var. mA W mA w

izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri

ClOa ClOw ClPf ChlOa

evet evet evet evet

69 13,7 1,25 36

mA W

mA

izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri izolasyontestleri UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

ChlOw YagOa6 YagOw6 YagPf6 Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri

evet evet evet evet evet evet evet

7,2 0,76 0,04 0,62 0,49 0,91 3,64

W mA W

YG A fazC1 YG A fazC2 YG B fazC1

UygulanacakTestler

Bushing Testleri

evet

4,3

YG B faz C2

UygulanacakTestler UygulanacakTestler

Yzde Pf Testleri Sarm Oran Testleri

evet evet

0 0

211

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi izelge 3.2 (Devam). Programda ilenen test ve kontrol neticeleri Sayisal Seim Deer Aiklama
evet 0

kontol Tipi
UygulanacakTestler

Testin Ad
Sarg DC direnc Testleri zolasyon Direnci Testleri PolarizasyonEndeksi kazAkmlmleri Bushing Testleri

UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

evet evet evet evet

0 0 0 0

UygulanacakTestler UygulanacakTestler

Gaz AnaliziTestleri Ya Kimyasal Testleri

evet evet

0 0

D Grnte Problem GenelDegerlendirme Var m zarar aka grlyor GenelDegerlendirme mu GenelDegerlendirme Tamir in Uygunmu GenelDegerlendirme sahada tamire uygunmu Tamir bakim GenelDegerlendirme Uygulandm

evet evet evet evet hayr

0 0 0 0 0

Elektrik Testleri Ya ve GenelDegerlendirme GAz Analizi uygland m Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarg DC direnci Sarm Oran Test Seiniz Sarm Oran

evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet

0 0,25 0,26 0,26 0,93 0,93 0,1 4,56 4,56 4,56 Problem Normal Normal Problem Normal Problem Normal B-N/bn12Kademe Normal

212

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi izelge 3.2 (Devam). Programda ilenen test ve kontrol neticeleri

kontol Tipi Testin Ad

Analiz Analiz Analiz YagDielektrikDayanimi YagdaSuMiktari YagIcYuzeyGerilme

Sayisal Seim Deer Aiklama

evet evet evet 75 24 21 Normal Problem Normal

Analiz Analiz

YagRenk

evet

0,65 3202

Problem Problem

ToplamYaniciGazMiktari evet

Analiz Analiz Analiz

Asetilen/Etilen Metan/Hidrojen Etilen/Etan

evet evet evet

0,01 1,79 2,79

Termik Arza (T2) Termik Arza (T2) Termik Arza (T2)

ekil 3.2. Programda kontrol verilerinin kaydedilmesi

213

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi Programda elde edilen veriler ekil 3.3de grld gibi analiz ksmnda ilendikten sonra elde edilen tm veriler nda arza deerlendirilmesi yaplmtr.

ekil 3.3. Arza inceleme programnda otomatik analiz ksm Programn genel deerlendirme ksmnda ilenen veriler izelge 3.3de gsterilmitir. izelge 3.3. Genel deerlendirme kaytlar
kontol Tipi Testin Ad Sayisal Seim Deer Aiklama

D Grnte Problem GenelDegerlendirme Var m zarar aka grlyor GenelDegerlendirme mu Elektrik Testleri Ya ve GAz Analizi uygland GenelDegerlendirme m

evet

Bushing arzas.

evet

Bushing arzas.

evet

Termik Arza(T2)

tamir atolyesinde tamire GenelDegerlendirme uygun mu evet

Tamir edilecek.

214

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi Elde edilen veriler deerlendirildiinde, sonu olarak: Yukardaki test ve kontrol verileri dorultusunda arza etd yapldnda; bushing tepe noktasna yakn bir noktadan korona dearj sonucu zayflayan A faz bushing menholnn ark teekkl ederek delinmesiyle birlikte meydana gelen basncn ektisiyle; trafo yann rezerve tankna doru itilmesi sonucu bucholz rlesinin, arza noktasnn her iki ynden beslenmesi sonucu da differansiyel rlenin alt anlalmaktadr. Bu durumda ayran gazn bushingin tepe ksmnda skp kald ve bucholz rlesinde gaz birikimi olmad, trafonun bota enerjilenmesiyle birlikte arza noktasnn tekrar bucholz rlesi almayp tadr. Dorudan gaz mbadelesine giren ya ktlesinde ki bu ktle bushing tepesinde toplanan serbest gazdan daha byktr, serbest gazlarn analizi amacyla trafodan alnan numune ya zerinde yaplan analizde daha ok Etilen (C2H4) ve Metan (CH4) gazlaryla,nemli miktarlarda Hidrojen (H2) ve Etan (C2H6) gazlar ayrt tesbit edilmitir. IEC 60599 Standardna gre gaz oranlar, kodu termik arza (T2) olup, karakteristik arza, orta scaklkta (300C-700C arasnda) snmalarn varl olarak belirtilmekte, balant yerlerindeki ar snmalar tipik rnekler arasnda yer almaktadr. te yandan trafonun CL akm (kapasite) deerinde bir nceki test deerine oranla % 13lk bir artma, CHL deerinde ise %4'lk bir azalma olduu tesbit edilmitir. letmede zaman zaman 34,5 kV mterilerdeki arzalar nedeniyle trafonun faz aras ksa devreye maruz kald bilinmektedir. Bu durumda ksa devre akmlar ile meydana gelen radyal kuvvetler etkisiyle iteki 34,5 kV sargnn 154 kV sargdan uzaklap, nveye doru yaklaacak ekilde bozulmakta olduu sanlmaktadr. Bir baka deyile trafoda sarg deformasyonu eklinde gelimekte olan bir arza tr belirlenmitir. Trafonun maruz kald faz aras arzalarn skl, sarg beslenmesi sonucu bushingin infilak ederek bushing sadece diferansiyel rlenin alt sonucu karlmakkafasnn koptuu, teekkl eden gazlarn ise atmosfere blf olduu, bu nedenle

215

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

deformasyonunun her an kalc bir elektriki arzaya dnebileceinin bir gstergesidir. Bu arza 154 kV bushing arzasndan ayr deerlendirilmitir. 35 kV sarg D.C diren lmelerinde a faznda dier iki faza oranla bir miktar

yksek diren deeri tesbit edilmitir. Yaplan dahili kontrollerde 34,5 kV a faz bushingi ile a faz bobinini irtibatlayan bara balant noktasnda yanma sonucu karbonlama olduu tesbit edilmi olup nlem alnmas gereklidir.

Ayrca trafoda bobin takozlar ile 154 kV tij iletkenleri bobin balant noktalarnn dikkatlice kontrol edilmesi uygun olacaktr. Bir dier husus; izolasyon ya renk says, asidite ve i yzey gerilme test sonularndan yan bozulmaya balad anlalmaktadr. Trafonun izolasyon seviyesinin genel olarak dk bulunmu olmas yan yalanmasna balanmtr. Tamir sonras usulne uygun biimde izolasyon yann yeni ya ile deitirilmesi uygun olacaktr.

216

EK-4 G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi Aliaa-2 TMde yeni devreye alnacak 380/158 kV,150 MVA g trafosunun devreye alma testlerinde karlalan arzadr. Bilgi toplama ve toplanan bilgilerin analiz edilmesi;

ekil 4.1 Arzal trafonun arza inceleme programn tantlmas ncelikle arza haknda toplanan test ve kontrol verileri arza inceleme programna ekil 4.1de tantlan trafonun ekil 4.2 ve ekil 4.3deki gibi kontrol ve test verileri ile analiz ksmnda ilenmesinin ardndan, ekil 4.4deki gibi rapor ksmnda bir araya getirilerek deerlendirilmesi ile arza incelemesi yaplmtr.

ekil 4.2. Arzal trafo hakknda toplanan verilerinin programa ilenmesi

217

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

ekil 4.3. Test verilerinin analiz ksmnda deerlendirilmesi

ekil 4.4. Program ierisinde yaplan tm ilemlerin rapor ksmnda deerlendirilmesi Rapor ksmnda toplanan veriler izelge 4.1de gsterilmitir. Sz konusu veriler nda arza incelendiinde; yaplan testlerde trafonun izolasyon durumu normal bulunmutur. Ancak ikaz akm, sarm oran ve sarg D.C diren lme1erinde trafo kademe deitiricisinde yanl balant olduu saptanmtr. Ad geen lmelerde B ve C fazlarnda kademe 2de llen deerler kademe 7ye; kademe 10'da llen deerler ise kademe 15'e tekabl etmektedirler. A faz lmelerinde ise anormallik grlmemektedir.

218

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

(b)

(c)

(a) ekil 4.5. Kademe deitirici emas (a) Bir faz iin ak balant emas, (b) Kademe tablosu, (c) Ayar sarglarnn kademe balants Bir faz iin ekil 4.5de verilen ak ema ve tablo dan grlecei gibi, bir enversr ayar sarglarn ana sargya ilave olacak veya ondan karlacak ekilde kullanlmasn salamaktadr. Enversr 3-12 konumunda iken, kademe 2de N-6 irtibat, kademe 7de ise N-11 irtibat salanmaktadr. Enversr 3-4 konumuna alnd zaman kademe 10da yine N-6 irtibat ve kademe 15te yine N-11 irtibat salanmaktadr.

219

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi izelge 4.1. Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas kontol Tipi Testin Ad
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Test Seiniz UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri UygulanacakTestler Test Seiniz UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri UygulanacakTestler Test Seiniz UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri Sarg DC direnc UygulanacakTestler Testleri Sarg DC direnc UygulanacakTestler Testleri Sarg DC direnc UygulanacakTestler Testleri Sarg DC direnc UygulanacakTestler Testleri

Sayisal Seim Deer Aiklama

evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet 0,1 0,14 0,35 0,22 0,2 0,12 0,07 2,67 4,83 12,92 2,33 6 14,07 CH+CHT CH CT+CHT CT CH+CT CHT Ya YG/OG 1.kademe OG/AG 1.kademe YG/AG 1.kademe YG/OG 10.kademe OG/AG 10.kademe YG/AG 1.kademe 1 142,2kV 38 aN

evet

0,41

evet

0,41

142,2kV 38 b-N

evet

0,41

142,2kV 38 c-N 10kademe 162,1kV 38 a-N 10.kademe 162,1kV 38 b-N

evet

0,37

UygulanacakTestler Test Seiniz Sarg DC direnc UygulanacakTestler Testleri UygulanacakTestler kazAkmlmleri UygulanacakTestler kazAkmlmleri UygulanacakTestler kazAkmlmleri UygulanacakTestler kazAkmlmleri

evet

0,41

evet evet evet evet evet

0,41 75 64 74 56

162,1kV 38 c-N 1kademe a-N 1.kademe b-N 1.kademe c-N 7.kademe a-N

220

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi izelge 4.1(Devam). Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas Sayisal Seim Deer Aiklama
evet evet 62 70,5 7. kademe b-N 7. kademe c-N P.E 60/30380+158/15,8+Tank P.E 60/3015,8/380+158+Tank P.E 60/30380+158+15,8/Tank 380 A fazC1 380 A fazC2 380 BfazC1 380 B faz C2 380 C fazC1 380 C faz C2 154 a fazC1 154 a fazC2 154 b faz C1 154 b fazC2 154 c fazC1 154 c faz C2 %PF D.E. Dayanm Renk Yzey Gerilme Uyguland Uyguland

kontol Tipi Testin Ad

UygulanacakTestler kazAkmlmleri UygulanacakTestler Test Seiniz

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi

evet

1,29

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi

evet

1,33

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Test Seiniz UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Bushing Testleri Ya Kimyasal UygulanacakTestler Testleri Ya Kimyasal UygulanacakTestler Testleri Ya Kimyasal UygulanacakTestler Testleri Ya Kimyasal UygulanacakTestler Testleri UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri

evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet evet

1,2 0,36 0,96 0,34 0,84 0,32 1,2 0,37 0,63 0,35 0,69 0,34 0,63 0,01 70 0,05 43 0 0

221

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi izelge 4.1(Devam). Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas Sayisal Seim Deer Aiklama
evet evet evet evet hayr evet evet evet evet 0 0 0 0 0 0,35 1,29 0,37 0,4 Uyguland Uyguland Uyguland Uyguland Uyguland En buyuk %PF En kucuk degerPE 7.kademe 7.kademe

kontol Tipi Testin Ad

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi UygulanacakTestler kazAkmlmleri UygulanacakTestler Bushing Testleri UygulanacakTestler Ya Kimyasal Testleri Analiz Analiz Analiz Analiz Yzde Pf Testleri PolarizasyonEndeksi Sarg DC direnci Sarg DC direnci

Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz Analiz

Sarm Oran kazAkm kazAkm YagDielektrikDayanimi YagdaSuMiktari YagIcYuzeyGerilme

evet evet evet evet evet evet

6,03 62 74 70 21 43

llen oranlar arasndaki en byk yzde hata oran11,07 a-n c-n Normal Normal Normal llmemi,ya trafoya yeni baslmtr. llmemi,ya trafoya yeni baslmtr. llmemi,ya trafoya yeni baslmtr. llmemi,ya trafoya yeni baslmtr.

Analiz

ToplamYaniciGazMiktari

evet

20

Analiz

Asetilen/Etilen

evet

Analiz

Metan/Hidrojen

evet

Analiz

Etilen/Etan

evet

222

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi Sonu olarak; ekil 4.5. (c) den grlecei zere, her fazn ayar sargsnn ular iki gruba blnmtr. Tek ve ift sayl ular, kademe seicinin sabit kontaklarnn iki ayr katna balanmlardr. Bu durumda B ve C fazlarnda kademe 2de ayar sargsnn 6 nolu ucunun ift sayl seicinin 6 nolu sabit konta yerine tek sayl seicinin 11 nolu sabit kontana baland sonucu karlmaktadr. Keza kademe 7de, ayar sargsnn 11 nolu ucu tek sayl seici yerine ,ift sayl seicinin 6 nolu sabit kontana balanmtr. Enversr ve seici dorudan trafo yana daldrlmtr. Buna karlk komtatr enerji mekanizmas ve gei direnleri ile birlikte st ksmda trafo yandan ayrlm bir blmede ya iine daldrlmtr. Tankn yan yzeyinde kademeye ulaabilecek bir kapak bulunmamaktadr. Dolays ile trafonun alarak B ve C fazlarnda bu iki ucun balantlarnn deitirilmesi, sorunun zm iin yeterli olacaktr. te yandan, imalattan kaynaklanan bu durumun imalat firma elemanlarnca bila bedel yaplmas ve bundan sonraki siparilerinde daha dikkatli olmalar konularnda uyarlmalar yararl olacaktr.

223

EK-5 Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi Periyodik test program gereince,154 kV Bandrma TMde TR-B rumuzlu 154/35 kV, 25 MVA, YNyn0, Seri No:98440 g trafosu zerinde yaplan testler aada anlatlmaktadr. Bilgi Toplama; Trafo merkezi tablocusundan renildiine gre iletme esnasnda g trafosu ierisinden ark sesleri iitilmesi nedeni ile trafo servis harici edilmitir. Ayrca; alak gerilim sargs testlerinde, l aleti ibresindeki dalgalanmalar nedeni ile akm ve watt kayplar llmemitir. Bu testler esnasnda trafo ierisinden iletme esnasnda duyulan dearj sesleri iitilmitir. Ortam Scakl : 23C izelge 5.1. % PF testleri
llen zolasyon CH+CHL CH CL+CHL CL CH+CL CHL Ya (18C) Test kV 10 10 10 10 10 10 10 Okunan Okunan llen 20 C'deki 03.12.1980 (Watt) %PF(16C) %PF deki %PF Akm(mA) 35,0 2,5 10,0 1,225 1,225 1,34 1,67 25,0 1,2 0,48 0,52 0,31 0,670 0,0055 0,082 0,089 0,018

st Ya Scakl:16C

% Nem: 74

izelge 5.2. Bushing testleri

llen zolasyon 154 A faz C1 154 A faz C2 154 B faz C1 154 B faz C2 154C faz C1 154 C faz C2 154 Ntr C1 154 Ntr C2 Test Okunan kV Akm(A) 10 520 2,5 5650 10 530 2,5 5400 10 505 2,5 4650 10 520 2,5 4825 Okunan llen Watt %PF(16C) 0,046 0,88 0,64 1,13 0,045 0,85 0,62 1,15 0,053 1,05 0,51 1,10 0,045 0,87 0,505 1,05

zolasyon Ya Delinme Gerilimi Testi: Test Standard:VDE (0370) Test Sonucu:54 kVta delindi.

224

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi izelge 5.3. zolasyon diren testleri
LLEN ZOLASYON (MEGAOHM) 154/Tanka 35/Tank 154/35 Sarg Scakl C 16 16 16 Test Gerilimi V 5000 5000 5000 15.Saniye 4250 2125 4000 30.Saniye 4750 2625 7000 45.Saniye 5000 3250 10000 60.Saniye 5250 4000 14000 P.E 60/30 1,11 1,52 2,00 1dakika 20 C 4331 3300 11550 1dakika 20 C 9800 4480 9800

Ortam Scakl:23C

% Nem:74

izelge 5.4. kaz akm lmeleri

Test (kV) 10 10 10 10 10 10

Kademe 17 17 17 17 17 17

llen A-N B-N C-N N-A N-B N-C

Okunan(mA) 17,6 11,3 17,4 17,6 11,3 17,2

Not: lmeler esnasnda trafo ierisinden ark sesleri duyulmutur.

izelge 5.5. Sarg DC diren lmeleri

Kademe 17 17 17 Sarg 154 kV 154 kV 154 kV 35 kV 35 kV 35 kV llen A-N B-N C-N a-n b-n c-n Okunan() 1,73 1,73 1,73 0,0515 0,0515 0,0515

225

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi izelge 5.6.Trafo sarm oran testleri
Kademe 1 2 3 4A 5 6 7 8 9 9A 10A 10 11 12 13 13A 14 15 16 17 A-N/a-n 3,959 4,0145 4,0695 4,124 4,179 4,2345 4,289 4,34445 4,3995 4,3995 4,554 4,554 4,509 4,664 4,619 4,619 4,674 4,729 4,785 4,840 B-N/b-n 3,960 4,0015 4,07 4,125 4,180 4,2355 4,2905 4,3455 4,4005 4,4005 4,5555 4,5555 4,5105 4,5655 4,6205 4,6205 4,6755 4,7305 4,7855 4,8405 C-N/c-n 3,9595 4,0145 4,0695 4,124 4,1795 4,2345 4,2895 4,3445 4,3995 4,3995 4,5455 4,5455 4,509 4,6645 4,6195 4,6195 4,674 4,7295 4,845 4,8395 %E 0,03

0,02 0,02

0,02

Test Sonularnn Deerlendirilmesi: Test Sonular ve test esnasnda lmde elde edilen tecrbelere gre, nveye yakn olan alak gerilim sargsnda dalgalanan % PF lmelerinden, bu lmeler ile mknatslanma akm lmeleri ve de iletme esnasnda kulakla iitilebilen dearj olaylarndan, trafo nve topraklama sisteminin ak devre zellii gsterdii anlalmtr. Bu durum nedeni ile, nvede oluan elektrostatik gerilimler nlenememekte bylece nvede arj birikimi olmakta ve birikmi arjn topraklanm trafo tankna boalmas sonucu, yukarda aklanan belirtiler ortaya kmaktadr. Ayrca ak devre zellii gsteren nve topraklama sisteminde,tasarlanan gerilim dalmnn bozulabilecei ve nve ile topraklanm tank aksam arasndaki dearj olaylarnn sonucu olarak da trafo izolasyon yann bozulaca ve ya iinde eriyebilen, yksek oranda yanc gazlarn teekkl edecei hususlar gz ard edilmemelidir.

226

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi Nve topraklamasnn dorudan direk yapld ve genelde nvenin st ksmndan toprakland bilinmektedir. Ayn imalat firmaya ait 10 MVAlk bir trafoda daha nce benzeri bir durumla karlalm ve konuyla ilgili imalat firma ile protokol dzenlenerek iletim sisteminde bu ekilde kabilecek arzalar bedelsiz olarak tamir edecekleri akla kavuturulmutur. Yksek gerilim bushingleri tarafndaki, nve ve boyunduruk skma demirinin tanka olan irtibatnn yani topraklanmasnn konik bir yataklama ve bu yataklamann iine girdii kapaktaki tank zerinde yuva ile salanmaya alld, ancak bu iki parann birbirine temas etmediinin saptand belirlenmitir. Bu bilgiler dorultusunda, trafo tamirinin mahallin de gerekletirilebilecei gr arlk kazanm, imalat firmann tamir almalar akabinde trafo yann tasfiye ilemi ile gazdan arndrlarak testlerin tekrarlanmas uygun olacaktr.

227

EK-6 G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi 154 kV Bozyaka TMde TR-2 rumuzlu 154/35-31,5/10 kV, 50 MVA, Tip:TMY 43,YNyn0(+d), Seri No:6483477 g trafosunda yaanan arzann incelenmesi. Trafonun servis harici olmas ve bilgi toplanmas; 31/07/1997 tarihinde saat 03:30da 34,5 kV Gzelbahe fideri ar akm A, C fazlar, Bara-A ar akm ve Buchholz rleleri alarak TR-2 rumuzlu g trafosu servis harici olmu, yaplan kontrolde Gzelbahe fiderine sansar girdii tespit edilmitir. 31/07/1997 gn saat 06:10da tekrar enerjilenen TR-2 bota enerjilenmi, kesici kapatlr kapatlmaz buchholz rlesi alarak servis harici olmutur. Saat 06:30da tekrar enerjilenen TR-2nin buchholz ve diferansiyel rleleri alarak servis harici olmutur. Toplanan bilgilerin arza inceleme programnda ilenmesi;

ekil 6.1. Arzalanan trafoya ait toplanan verilerin programda ilenmesi Arza inceleme programnda ekil 6.1de grld gibi trafonun test ve kontrol bilgileri toplandktan sonra ilenerek, arza incelememiz balar. ekil 6.2deki gibi veri girii tamamlandnda, raporlama ksmnda veriler deerlendirilerek

228

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi ekil 6.3de grld gibi elde edilen tespitler raporlamada bulunan metin kutusuna yazlarak rapor kaydedilir. Daha sonra tm bilgiler sistematik deerlendirilerek arza hakknda yrtlen hipoteze gre karar verilir.

ekil 6.2. Arzal trafo kaytlarnn raporlama ksmnda incelenmesi

ekil 6.3. Arzal trafoya ait kaytlarn incelenerek raporlama ksmnda tespitlerin kaydedilmesi

229

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi izelge 6.1. Programda toplanan verilerin analiz edilerek arza hakknda karar Verilmesi Sayisal SonuDeer Aiklama Yorum
Evet Uygula Evet Uygula Evet Uygula Evet Uygula Evet Uygula Evet Uygula Evet Uygula Hayr

kontol Tipi
UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler GenelDegerlendirme

Testin Ad
Yzde Pf Testleri Sarm Oran Testleri Sarg DC direnc Testleri PolarizasyonEndeksi kazAkmlmleri Gaz AnaliziTestleri Ya Kimyasal Testleri D Grnte Problem Var m Elektrik Testleri Ya ve GAz Analizi uygland m Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Yzde Pf Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri Bushing Testleri

GenelDegerlendirme UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

Evet Uygula 0,31 0,35 0,32 0,38 0,42 0,42 0,39 0,47 0,43 0,42 0,42 0,49 0,48 0,44 0,44 CH CHL CL CLT CT CHT Ya 154 A-Tap 154 B-Tap 154 C-Tap 154 N-Tap 35 a-Tap 35 b-Tap 35 c-Tap 35 n-Tap 154/Tank PE 35/TankPE 10/TankPE 154/35 PE A-N 11.kademe C-N 11 kademe A-N/a-n 1 kademe Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal Normal

PolarizasyonEndeksi 1,2 PolarizasyonEndeksi 1,25 PolarizasyonEndeksi 1,43 PolarizasyonEndeksi 1,33 kazAkmlmleri 32 kazAkmlmleri 32,5 Sarm Oran Testleri 4,51

Normal

230

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi izelge 6.1(Devam). Programda toplanan verilerin analiz edilerek arza hakknda karar verilmesi Sayisal SonuTestin Ad Deer Aiklama Yorum
Sarm Oran Testleri Sarm Oran Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Sarg DC direnc Testleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Gaz AnaliziTestleri Ya Kimyasal Testleri Ya Kimyasal Testleri Ya Kimyasal Testleri 4,51 4,51 0,91 0,91 0,91 256 6519 44 11 40 760 17 86428 24 B-N/b-n 11 kademe C-N/c-n 157,9 kV A-N 11 kademe 157,9 kV B-N 11 kademe 157,9 kV C-N 11 kademe HDROJEN CO2 C2H4 C2H6 C2H2 CO CH4 N2+O2 Su Toplam yanc gaz miktar DE Dayanm Normal 0,25 28 renk says Ya iyzey gerilme Yksek Enerjili Deajlar (D2) Ksmi Dearjlar (PD) Termik Arza (T2) Problem Problem Normal Problem Analiz Analiz Analiz Asetilen/Etilen Metan/Hidrojen Etilen/Etan 0,91 0,06 4 Problem Normal Normal Normal Normal Normal

kontol Tipi
UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler UygulanacakTestler

1128 75

Problem Normal

Test sonucunda elde edilen lmelerden de grld gibi, trafonun alak gerilim sargs ile tersiyer sarg arasndaki kapasite CLTnin akm deerinde bir nceki test deerine oranla % 34lk bir artma, tersiyer sarg ile toprak arasndaki kapasite CT deerinde %3,37lik bir artma, yksek gerilim sargs ile alak gerilim sargs

231

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi arasnda CHL deerinde ise % 2,27lik bir azalma olduu tespit edilmitir. letme artlarnda zaman zaman 34,5 kV mterilerdeki arzalar nedeni ile trafonun faz aras ksa devreye maruz kald bilinmektedir. Bu durumda ksa devre akmlar ile meydana gelen dinamik kuvvetler etkisiyle, 34,5 kV sargnn yksek gerilim sargsndan uzaklap, tersiyer sargya nveye doru yaklaacak ekilde bozulmakta olduunun indike edilmektedir. Bir baka deyile trafoda sarg deformasyonu eklinde gelimekte olan bir arza tr belirlenmitir. Trafonun maruz kald faz aras arzalarn skl, sarg deformasyonunun her an kalc bir elektriki arzaya dnebileceinin bir gstergesidir. izelge 6.2. Test sonucundaki %PF deerleri
nceki test 20 C'deki %PF mA 33,0 0,23 13,0 0,23 20,25 56,0 0,24 8,7 0,22 47,0 45,0 0,23 44,5 0,23 0,24 66,0 0,258 ---Son Test 20 C'deki %PF mA 32,0 0,31 12,20 0,35 19,80 72,25 0,32 8,55 0,38 63,0 46,50 0,42 46,00 0,35 0,245 67,00 0,39 ----

llen Okunan Okunan llen zolasyon Akm(mA) (Watt) %PF20C) CH+CHL 32,00 3,00 CH 12,20 0,85 0,32 CHL 19,80 2,20 0,50 CL+CLT 82,00 8,40 CL 8,90 1,64 0,83 CLT 73,50 6,80 0,42 CT+CHT 51,50 5,00 CT 51,50 5,00 0,44 CHT 0,245 0,023 0,42 CH+CL+CT 73,00 7,60 Ya (36C) 0,725 0,064 0,43

Sonu olarak; zolasyon ya gaz analizi testlerinde, ok nemli miktarda Asetilen (C2H2) gaz tesbit edilmitir. letme iin mmkn olan en ksa zamanda trafo yann tasfiye edilerek arza gazlarndan arndrlmas uygun olacaktr. Trafonun mahede altnda bulundurularak 3 ayda bir izolasyon ya gaz analizi testleri, 6 ayda bir ise klasik testlerin yaplmas uygun olacaktr. 34,5 kV bushinglere etkin bakm yaplmas gerekmektedir.

232

EK-7 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
1

SER NO
96976

GC (MVA )
100

GERLM (KV)
154/31.5-34.5 ierden tersiyer sargl

ALIAN RLELER
Bucholz sinyal ve ama devre d olmu. Bucholz sinyal ve ama, kademe bucholz ama ve differansiyel roleler alarak servis harii olmu Kademe deitirilmesi esnasnda bucholz rolesi alt saat:05:25 differansiyel rleden servis harici olmu, fiderden arza. Saat:05:40 da bota denemede bucholz sinyal ve ama

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

34,5 kV B faz sipir ksa devre, trafoda yangn kt.B ve C fazndaki 154 kV sarglar hari tm sarglar deiti. 34.5 fiderden arza geldi. Deve boynundan ya att. C faznda sipir ksa devresi, muhtemelen tersiyer sargda. Trafo kademesi yksz kademe deitirici, 154 kV A faz sargsnda, kademe ayar sarglarnda sorun var, muhtemelen sipir ksa devresi.A faz sargs komple sarld, kendi ya ile kurutuldu. 154 kV C faznda sipir ksa devresi, muhtemelen YG sargsndan.154 kV C faz sargs komple deiti Saat:00:05'de 35 kV darca II kapatld. Ayn anda patlama sesi ile birlikte darca II hattna ait kesicide yangn kt. Trafo I bucholz alarm ve ama ile servis harici oldu. Tersiyer sarg A faz sipirler arasnda izalasyon bozukluu veya nve problemi.35 kV'luk sargnn ve tersiyer sargnn A, C fazlar yeniden sarld. A faznda spir ksa devresi ve sarg deformasyonu.154 kV sargnn A faz komple , 34.5 kV sargnn A ve B fazlarnn alt ve stten 5'er dilimi sarlmtr. Arza ncesi Turan Ky I, Kestel-1, Volfrom II fiderlerinde toprak arzas olutu. Bucholz rolesinde biriken gaz yanc, 34.5 kV B faznda sipir ksadevresi.Tersiyer sarglar kaldrlarak AG-Ana ve ayar sarglar komple yenilendi. AG-Ana sarglar farkl iletken ve farkl sarg tipinde sarlmtr. 380 kV C faz Mikafil marka buing patlad.3 adet 380 kV ve 154 kV A faz buingi deiti.Mikafil marka buing yerine Pasonivilla buing monte edildi.380 kV buinglerin tij boylar 25 cm uzatlm,154 kV A faz buingi 13 cm ksaltlm,radyatr yann tasviyesi nerilmitir. Buingleri patlad.Trafo kan yangnla onarlamayacak dzeyde arzaland.Trafo kaytlardan dld. Muhtemelen YG sargsnda sipir ksa devresi.154 kV ABC fazlar kaba ve ince ayar sarglar ile (31.5-34.5) kV'luk tersiyer AG) A faz sarglar komple 31,5 kV B faz kopuk

96976

100

154/31.5-34.5 ierden tersiyer sargl 154/13.8

138775

62.5

6483484

30/50

154/34.5/10

6483485

50

154/31.5-34.5

34,5 kV darca II toprak korumadan at

6483485

50

154/31.5-34.5

Bucholz sinyal ama ve diferansiyel

6483485

50

154/31.5-34.5

Bucholz rolesi alm, devre d

951647

180

380 /154/15.8

Bucholz ama,diferansiyel tank koruma

ve

9 10

951647 30675

180 25

380 /154/15.8 154/31.5

Diferansiyel rle Diferansiyel koruma ,bucholz sinyal alm, bucholz ama Bucholz ve differansiyel alm

11

6535651

25

154/31.5-35/9.3

233

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
12

SER NO
6535651

GC (MVA )
25

GERLM (KV)
154/31.5-35/9.3

ALIAN RLELER
?

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

31,5 kV B faz ana sarg komple sarld. 5 kez kurululmasna ramen izolasyon ynnden istenilen seviyeye gelmedi. Tersiyer sargda kopma olduu tespit edilmi Buingleri deitirilmi, sarg k iletkenlerindeki kavrulmalarn oldugu gorulmus. TM'de yedek olarak bekletilen kademe ya kaa tespit edilen trafonun kademe alterine hareket veren milin keeleri deitirilmi. 66 kV A,B,C fazlar ince ayar sarglar yeniden sarlm. 35 kV sargnn A faznda sipir ksa devresi ve sarg-tank ksa devresi tespit edilmi.31.5 kV sargnn A faznn 5 dilimi ve ayn faz tersiyer sargs sarlmtr. 31.5 kV ABC fazlar ayar sarglar sarlm. A bacanda sipir ksa devresi tespit edilmi.154 kV ince ayar sarglar yeniden sarlmtr. AG sarglarnn 3 fazda AEG-ET firmasnca sarlan bobinlerle komple deitirilmi, AG sarglar 33 kV olarak sarlmtr. Bilgi yok. A faznda muhtemelen YG sargsnda sipir ksa devresi Yaplan testlerde herhangibir arza belirtisine rastlanmad. Bota servise alnarak denenmek istediinde ayn sinyallerin yannda tank-toprak sinyali ile servis harici. Yaplan testler sonucunda YG sargsnn dalarak tanka yaklat bildirilmitir.Aa konstriksyonun zerinden boundurua dearjlar olumu , aa konstrksiyon deitirilmi A faznda sipir ksa devresi , tersiyer sargda problem olabilir.35 kV sargnn A faznn yldz noktasna yakn sarmlarndaki izolasyon bozukluu giderilmi. OG sargs B faznda ekil bozukluu,35 kV'luk sargnn B faz komple sarlm. 35 kV C faznda sipir ksa devresi,154 kV sarsnn A,B ,C fazlar inceayar sarglar ile 34.5 kV sargnn A,B,C fazlar komple yeniden sarlm ve tersiyer sarglar iptal edilmi. 36 kV B faz parafudur patlamAkyurt fiderinden gelen A ve C faz ar akm arzas, 34.5 kV B faznda sipir ksa devresi ve paralel iletkenlerde kopma

13 14

6535651 58511

25 50

154/31.5-35/9.3 154/31.5

Ar akm ve bucholz ama ?

15 16 17

58511 ? 3G7099/3

50 16-20 100

154/31.5 66/11 154/34.5

? ? Bucholz ve diferansiyel roleler ile devre d

18

3G7099/3 641177 30182

100

154/34.5

Bucholz ve ar akm roleleri alarak devre d olmus. ? Ya seviye sinyali , bucholz rolesi sinyal ve ama diferansiyel rolesi alm

19 20

80 10

154/34.5/10 154/31.5

21

30182

10

154/31.5

Bucholz ve ya seviye sinyali ile servis harici

22

549301

100

154/35/11.9

Kademe bucholz rolesi ar akm A faz toprak rolesi ve ya rolesi alm Bucholz korumadan servis harici Bucholz rolesi alarak servis harici

23

549301

100

154/35/11.9

24

549301

100

154/35/11.9

25

549301

100

154/35/11.9

Bucholz ve diferansiyel role alm

234

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
26

SER NO
HST -242223-3

GC (MVA )
100

GERLM (KV)
380/154

ALIAN RLELER
ilk kez devreye alnrken Bucholz ama,bucholz sinyal,basn sinyali. Periyodik Test

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

154kV.Hat enerjilendirilirken B faz monofaze oto trafo komple yand.iki paralel sargdan oluan sarglardan biri sarld 380+154 kV Bursa III TM de yaplan test de CL kapasite art tespit edildi. Trf nakledilerek 34,5 kV sarg bobinlerinin yenilenmesi istenmi.34,5 kV sargnn A,B,C fazlar komple sarld. Uzun sre kullanlmadan bekletilen trafo BGTO'nun Afin-Elbistan'da bulunan atlyelerde kurutulmu bilahare BGTO Glbana ekilmi testleri yaplm,normal. Soma A TS arzalandktan sonra BGTO'ya getirilip 154 kV C faz giri iletkenlerinin paralel kollarndan biri tamir edilen trafonun test sonular normal bulunmutur. Bucholz sinyal ve amadan servis harici. 154 kV tank arasnda bulunan izalasyon maddelerinin bozuk olmas trfnun alp tamir edilmesi sonucunda sa paketini sktran boyundurluk sapmalarnn izalasyon fiberleri yenilendi. 154 kV A faznda kopma ve sipir ksa devresi tespit edilmi,154 kV'luk sargnn A fazna ait ana sargnn 8 dilimi tekrar sarlm. Trafonun kurutulmas tasfiye edildi. Tasfiye den sonra trafo servise alndnda tekrar bucholz ve diferansiyel role aarak trafo devre d, 154 kV sargnn B faz 8 dilimi yeniden sarld. 34.5 kV B faz sipir ksa devresi,34.5 kV A,C fazlar 11.9 kV tersiyer A,B ve C fazlar komple sarld. A faznda sipir ksa devresi , tersiyer sargda problem olabilir.35 kV sargnn A faznn yldz noktasna yakn sarmlarndaki izolasyon bozukluu giderilmi.YG sargs B faz alak gerilim ve tersiyer komple sarlm , 35 kV alak gerilim sarglar farkl iletken ve sarg tipinde yaklak olarak 34.5 kV olarak sarlmtr. 154 kV C faz kopuk,154 kV C faz ana sargsnn 10 dilimi sarlm. 154 kV C faz buingi patlad. Trfnun alarak gerekli temizlik bakm ve tamiratnn uygun olacana karara verilmi.Krlan buingin paralarnn trafonun iine yaylmas nedeniyle trafonun aktif ksm kazanndan karlarak temizlenmi.

27

31052

50-63

154/31.5-34.5

28

106276

25

154/31.5-34.5

Periyodik Test

29

T-0907/84

50

154/31.5-34.5

30

T-0907/84

50

154/31.5-34.5

31

T-0907/84

50

154/31.5-34.5

bucholz ama,diferansiyel koruma bucholz ama diferansiyel servis harici bucholz sinyal, bucholz ama

32

T-0907/84

50

154/31.5-34.5

33

54929

100

154/35-11.9

34

54929

100

154/35-11.9

34.5 kV fiderden gelen arzadan dolay ar akm diferansiyel koruma

35

T-3098-83

16

154/6.7

bucholz ama +sinyal, gaz yanc

36

T-3098-83

16

154/6.7

bucholz ama

235

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
37 38

SER NO
6535657 6535657

GC (MVA )
25 25

GERLM (KV)
154/31.5-34.5 154/31.5-34.5

ALIAN RLELER
bucholz ama bucholz sinyal alyor

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

31.5 kV B faz sipir ksa devresi,31.5 ve 10 kV'luk B faz sarglar komple sarlm Elle devre d braklyor, gaz yanc, 31,5 kV sarg ularnn buing tiji ile birleme noktalarnda pimli balantlarnda ok yerlerinde kt temas . Ek pimleri deitirilerek normal duruma getirilmi. 66 kV A faz kopuk,66 kV YG sargsnn A faz komple sarld. 154 kV A faz toprak kaa,33 kV C faz sargsnn ntr k ile trafonun paket salarn sktran alt boyunduruk arasndaki izolasyon iyiletirilmi. TM de arzalanan trafo BGTO 'ya gnderiliyor.154 kV B ve C fazlar komple, A faz 7 dilim , 33 kV 'luk sarg ve tersiyer sarglar komple sarlmtr. YG B faz ince ayar sargs komple sarld, B ve C fazlar YG ana sarglar ve iltleri ksmen onarld. Bucholz da biriken gaz yanc, Testlerde herhangibir ey grlmemi, almasna karar verilmi,31.5 kV A faz sargs komple sarld Gaz yanc , tersiyer sargda arza olabilir,tersiyer sargnn B faz tij knn kopuk ucu onarlm tersiyer sarg ular ak gen olarak dar karlm. Gaz yanc ,34.5 kV sargda sipir ksa devresi,B fazna ait 35 kV ve tersiyer sarglar komple sarlm Bucholzda biriken gaz yanc , muhtemelen 15.8 KV A ve B faznda spir ksa devresi var. 3 faza ait tersiyer sarglar deitirildi.154 KV kademe ayar sarglarnn 3 faz da deitirildi.Trafonun izolasyon seviyesi istenen deere getirilemedii raporda belirtilmitir. 380 ve 154 kV buingler hasarland, trafodan ok fazla ya boald iin izolasyon testleri yaplamad, btn sarglarda sipir ksa devresi, kademede arza tespit edildi.380 KV B faz komple, 154 KV A,B,C fazlarnn ayar sarglar komple, 15.8 KV sargnn A,B,C fazlar komple sarld.Bir nceki arzadan farkl olarak 380 KV B faz komple sarlmtr.BGTO'da yaplan testlerde tersiyer sargnn menhol almad iin tesriyer sarglar llememitir. B faz na ait tersiyer sarg alt ucu kayna yenilendi.

39

99392

25

66/15

bucholz sinyal + ama bucholz ama

40

3G-7099/2

100

154/34,5

41

3G-7099/2

100

154/34,5

? ar akm ve bucholz ve ya seviye dk sinyali diferansiyel + bucholz

42 43

3G-7099/2 87823

100 50

154/34,5 154/31.5

44

87823

50

154/31.5

bucholz + diferansiyel role bucholz diferansiyel s koruma roleleri alt Termik sinyal,bucholz sinyal ve ama, diferansiyel rle,diyafram alt.

45

125115

100

154/31.535/7.64

46

2P8401/2

150

380/154/15.8

47

2P8401/2

150

380/154/15.8

Ar akm koruma alm.

236

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O SER NO GC (MVA ) GERLM (KV) ALIAN RLELER ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER
34.5 kV Davutpaa fiderinde arza olmas nedeniyle , 35 kV sargnn tersiyer sargya yaklat biimsel bozulmann olduu tespit edilmi.34.5 kV faz ve ntr buinglerinin diplerinden atlad ve krld grlmtr. Deitirilmi, YG trafosu getirilerek 34.5 kV tarafndan nominal gerlim uygulanm. Davutpaa fider kesicisinin patlamas ile birlikte bir nceki arzada olduu gibi tersiyer sarg OG sargsna daha da fazla yaklam, bundan sonra oluacak herhangibir arzada trf arzalanacaktr. 34.5 kV Davutpaa-1 fiderinden gelen arza normal iletmede vibrasyondan her an sipir ksa devresi olabilir. Trafo mrnn olduka azald tespit edilmitir. Tersiyer sarg tank arzas, 15.8 kV C faznda sipir ksa devresi.Tersiyer sarglar komple yenilendi. 34.5 kV Davutpaa-2 fider kesicisinin patlamasyla meydana gelen arza yaplan testlerde OG biimsel bozulmaya urayarak OG/tersiyer sarg nve arzas olmutur. Ayrca, yaplan lmlerde OG B faznda sipir ksa devresi var. Tersiyer ve 34.5 kV sarglar komple sarlm izalasyon ynnden bir saknca bulunmam, ancak; 34.5 kV sargnn B faz ana sargs (28kV) bir sipir fazla sarldndan dolay %E-0.77 bulunmutur. 154 kV B faznda arza,154 kV B faz ana sargdan 7 sipir sarlm 154 kV Akakale-Telhamut hattnda arza 154 kV tank izolasyonu zayflam ve C faz sarm oran kaymas olmu, 154 kV C faz sargsnda dalma olduu alarak tamir edilmesi uygundur.3 faz tersiyer sarglar komple sarlm, trf 4 kez kurutma ilemine tabi tutulduu halde CHT %PF deerleri istenilen limitlere gelmemi dier test sonular normal, zolasyon diren deerlerine gre sargnn izalsyonu bozulmu. Tersiyer sargda dalma olduu trf nun alarak tamir edilmesinin uygun olduu.35.5 kV sargnn B faz ayar ve ana sargs ile tersiyer sargnn A,B,C fazlar komple deitirilmi.

48

125112

100

154/31.5-35

Ar akm toprak

49

125112

100

154/31.5-35

Ar akm roleleri

50

125112

100

154/31.5-35

Ar akm roleleri

51

408043

150

380/154/15.8

Bucholz ve ar akm

52

125112

100

154/31.5-35

Difaransiyel, bucholz ama, termik ama

53

GT-001-89

50(63)

154/34,5

Bucholz , Diferansiyel

54

6535652

25

154/31.5

Bucholz ama ve sinyal

237

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O SER NO GC (MVA ) GERLM (KV) ALIAN RLELER ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER
Periyodik gaz analizleri testinde gazlarn yanc olduu tespit edilmi, trf devre d. Arzalanan nve plakalarndaki ksa devreden kaynakland dnlyor.Aktif ksm kazandan dar karldnda kazan ierisinde imalat srasnda unutulan nve sa paralar olduu grlmtr. Sa paralarndan arndrlan trf nun test sonular normal bulunmutur. C faz 31,55 kV sarg ve tersiyer sargda arza 35 kV A faz sargsnda sarg toprak ve sarm ksa devresi.AG A faz ayar sargs ile tersiyer sargs A,C fazlar komple yeniden sarlm 15.8 kV A faz sargs, sarg k ucuna yakn bir blgede kopmu, tanka veya nveye ksa devre olmutur. Ayrca, sipir ksa devresi de mevcuttur.15.8 kV'luk sargnn ABC fazlar komple sarld A faz A.G sargsnda sarg toprak ksa devresi zolasyonun bozuk olduundan devreye alnamadna karar verildi 35 kV B faznda sipir ksa devresi,A faz tersiyer B faz 34.5 kV luk sarglarn tamam sarlm 34.5 kV B faz akm trafosu patlam, A faz 35 kV sargda sipir ksa devresi,154 kV sargnn A ve B fazlar ksmen onarlm 34.5 kV sargnn A,B,C fazlar komple yeniden sarlm, tersiyer sarg iptal edilmi. Gaz yanc, 31.5 kV B faz kopuk,Kurutma ilemi yaplm 3 faz tersiyer sarglar sarlm Tersiyer sarg nveye kar ksa devre, 34.5 kV A ve B faz sarglarnda arza tespit edilmi Bucholz da toplanan gaz yanc, YG C faznda sipir ksa devresi,31.5-34.5 kV C faz ana sargs ve ayar sargs komple sarlm. A, C fazlar ar akm 34.5 kV B faz arzal,154 kV sargnn A faz ince ayar sargs, B faz ince ve kaba ayar sargs, 34.5 kV sargnn A faz komple B faz ayar sarglar komple sarlm. AG C faznda sipir ksa devresi 35 kV C faz sargsnn ayar sargs ile tersiyer sarglarn A,B,C fazlar komple sarld.

55

GT-005-93

50

154/31.5-34.5

Periyodik Test

56

125119

100

154/31.5

Termik sinyal ve ama, bucholz sinyal ve ama Termik , Bucholz ve diferansiyel

57

125119

100

154/31.5

58

408042

150

380/154-15.8

Difaransiyel, bucholz ama

59 60 61 62

549302 549302 549302 549302

100 100 100 100

154/35 154/35 154/35 154/35

Bucholz sinyal ve ama Bucholz role alm servis harici Bucholz ve diferansiyel roleler alarak servis harici Bucholz sinyal+ ama servis harici

63 64 65

6535650 6535650 GT-010-89

25 25 100

154/31.5 154/31.5 154/31.5

Bucholz sinyal+ ama servis harici Bucholz ve diferansiyel servis harici Bucholz sinyal + ama

66

GT-010-89

100

154/31.5

Bucholz sinyal + ama

67 68

GT-010-89 6535646

100 25

154/31.5 154/31.5

Bucholz sinyal + ama Bucholz ama

238

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
69

SER NO
6535646

GC (MVA )
25

GERLM (KV)
154/31.5

ALIAN RLELER
Bucholz alm, devre d ? Bucholz ve diferansiyel roleler alm Bucholz + diferansiyel + termik roleleri alm Bucholz + Diferansiyel Bucholz + Diferansiyel Bucholz ama ve diferansiyel ama Bucholz ama

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

154 kV A faz sargsnn kademeye balant noktalarnn birinde kopukluk,154 kV B faz ana sarg komple sarld, ince ayar sargs ile ksmen onarld. 34.5 kV C faz komple sarlm. 154 kV B faz ak devre, bucholz rolede biriken gaz yanc,YG B faz ince ayar sargsnn kademe ularnn kopmu olanlar tamir edilmitir. 34.5 A faz sarglarnda sarg, toprak ve sarm ksa devresi, tersiyer sarg arzal,35 kV A faz ana sargs tekrar sarlm. 31.5 AG sargsnda sipir ksa devresi,AG sargs C faz ksmen sarlm. 154 kV C faznda sipir ksa devresi,154 kV sargnn C faz ayar sargs ile tersiyer sarg A faz komple sarlm. 34.5 kV A faz sargsnda sipir ksa devresi,34.5 kV sargnn A,B,C fazlar komple sarlm. A faz 154 kV, 35kV, 10.5kV B faz 154 kV kademe sargs ve 31.5kV sarg C faz 154 kV kademe 31.5 kV sarglar yeniden sarlm. 35 kV sarg B faznda sipir ksa devresi, kademe balantlarnda bozuk tespit edilmi.154 kV sargnn A,B,C fazlar ayar sargs, 35 kV sargnn A,B,C fazlar ana sarg ve ayar sarglar ile tersiyer sarglar komple sarlm. 15.8 kV C faznda sipir ksa devresi,34.5 kV sargnn C faz ana sarg ve kademe sarglar yeniden sarlm A faznda sipir ksa devresi,35 kV sargnn A ve C fazlar ayar sargs, tersiyer sargs, A ve C fazlar komple sarlm. 35 kV sargnn arzal olduu belirlenmi, muhtemelen B faznda,35 kV sarg komple , tersiyer sargnn A ve B fazlar komple sarld. A faznda sipir ksa devresi ve kopuk ,YG sarglarnda A faz komple, B faz ince ve kaba ayar sarglar ile AG A faz yeniden sarlm. Kademe tank arza nedeniyle oluan basntan dolay kaslm, imi ve tank zerinde baz atlamalar olumu, kademe tank delinmi,C faz kademe sargs yeniden sarlm. Ayn fazn kademe kontaklarnn zerinde bulunduu fiber ksm deitirilmi.

70 71

T-2610-87 T-2610-87

50 50

154/31.5 154/31.5

72

125113

100

154/31.5

73 74

65635634 65635634

25 25

154/31.5 154/31.5

75 76

308290-01 6535632

100 25

154/31.5 154/31.5-34.5

77

6483477

50

154/35-10

Bucholz ama, diferansiyel rolesinden servis harici

78

16984

10

154/34,5-15

Bucholz ama,

79

125108

100

154/31.5

Bucholz + Diferansiyel

80

125108

100

154/31.5

Bucholz ama

81

T-1432-88

100

154/31.5

Bucholz + Diferansiyel ama

82

6535644

25

154/31.5

Mesafe koruma ve kademe bucholz alm

239

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
83 84 85 86

SER NO
3G 7099-1 549300 6690521 30318

GC (MVA )
100 100 25 16

GERLM (KV)
154/33,6 154/34,5 154/31.5-35/10 154/31.5

ALIAN RLELER
Bucholz alm roledeki gaz yanc ? Bucholz ama ve diferansiyel Diferansiyel ar akm, kademe bucholz gaz basn Bucholz sinyal ve ama , diferansiyel role am Bucholz dan servis harici Kademe bucholzdan servis harici Bucholz ama ve sinyal ile devre d

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

154 kV A faz sargsnda sipir ksa devresi ve kopma,154 kV sargnn A faz komple sarlm. AG 34.5 kV olarak sarlm, tersiyer sarg kaldrlm. 35 kV sargnn A faznda sipir ksa devresi,35 kV sargnn A faz komple sarlm. Kademe deitirilirken kademe diyafram patlam, kademe fiberi atlak,Kademe arzas giderildi. Tersiyer sarg tanka ksa devre, B faznda sipir ksa devre,AG sarglar ,tersiyer sarg dahil komple sarlm. 35 kV C faz sargsnn DC direleri dier fazlardan % 19.5 byk, Sarglarn balant kaynaklar yenilenmi. Kademesi arzal bulunmu,Kademesi tamir edilmi. 34.5 kV B faz DC direnci %108.6 byk, ayrca kademe kontaklarna acilen bakm gerekiyor.A, B, C fazlarna ait 35 kV alak gerilim tersiyer sarglar komple sarlm 34.5 kV sargsnda sipir ksa devresi,34.5 kV sargnn A, B, C fazlar komple sarlm Tersiyer sarg A faznda deformasyon, 31.5 kV olan alak gerilim sarglar 35 kV olarak yeniden sarld, tersiyer sargs ise komple kaldrld. 154 ve 34 kV sarglarn B faz ana sarglar yeniden sarld YG A faznda sipir ksa devresi,A fazna ait 154 kV ana sargnn 10 dilimi yeniden sarld 34.5 kV C faznda sipir ksa devresi Uzun sre kullanlmadan bekletilen trf bakm ve kontroller iin BGTO'ya getirilmitir.% PF deerleri yksek bulunmu, bu gcteki trafolarda bask takozlarnn okluu bu durumu meydana getirmektedir. 154 kV sargya ait ayar sargs ile 34,5 ve 13.2 sarglar tekrar sarlmtr. Scak yedek olarak bekleyen trf devreye alnr alnmaz arzaland, 154 kV sarg tank ksa devresi ve 154 kV ayar sarglarnn sipir ksa devresi. Yanc gaz art var.Ksa devre olan nve salarnn ksa devreleri giderildi. 34.5 kV sargsnda C faznda tanka ksa devre,Trafonun B ve C fazna ait AG ve tersiyer sarglar komple sarld.

87

125099

100

154/31.5

88

125099

100

154/31.5

89 90

7327/20007 97041

100 100

154/34.5 154/31.5-35

91 92

GT-028-93 3K 8002/2

50 100

154/31.5 154/31.5-6.3

Bucholz rolesi alarak servis harici Bucholz dan servis harici Bucholz role alm, gaz yanc ? Diferansiyel role alt Periyodik Test

93 94 95 96

3K 8002/2 31164 31164 106278

100 50 50 25

154/31.5-6.3 154/31.5 154/31.5 154/31.5

97

B-205252

50

154/34.5-13.8

Diferansiyel rolelerden devre d Diferansiyel koruma alt

98

B-205252

50

154/34.5-13.8

99 100

87420 6511426

50 50

154/31.5 154/34,5(31.5)

? Bucholz ama

240

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
101

SER NO
6511426

GC (MVA )
50

GERLM (KV)
154/34,5(31.5)

ALIAN RLELER
Bucholz rolesinden servis harici

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

31.5 kV sargnn B faz kopuk,Tersiyer sargs kaldrlarak AG ana ve ayar sarglar komple sarld. AG ana sarglar farkl iletken ve sarg tipi ile sarld. AG B faznda sipir ksa devresi,34.5 kV AG sargsnn B ve C fazlar komple sarld 170 kV B faz akm trafosu patlad, radyotrler arzal, yksz kademe deitiricisinin detayl incelenmesi, 34.5 sarg tij balantlarnn kontrol edilmesi sonucu.Yangnla d yzeyi komple yanan trafonun sarglarnda herhangibir arzaya rastlanmam, yanan kademe alterinin kumanda panosu komple deitirildi. YG C faznda sipir ksa devresi,YG C faz kademe sargs deiti. 154 kV A faz ana sargs yeniden sarld, yk altnda kademe deitirme alteri komple deitirilmi, tersiyer sarglara ait kademe alteri ise 3 kademe sabitletirilerek iptal edilmi. Yanc gaz kard iin servis harici, kademe alteri arzal,Kademesi komple deitirildi. Gaz Yanc,35 kV A faznda sipir ksa devresi,Tersiyer sargya ait A faz komple sarld Kademe arzal,Komple deitirildi. Kademe arzal,Komple deitirildi. kademe kademe

102

308780

100

154/34,5(31.5)

Bucholz ve diferansiyel korumadan servis harici

103

30673

25

154/31.5

104

1126386

253

400/15.75

Bucholz ve diferansiyel korumadan servis harici ?

105

59237

50

154/31.5

106

H-65250-01

20

10.5/6

107 108 109 110

97035 T-2716-83 T-3090-83 20573

50 16 16 25

154/31.5 154/6.3 154/6.3 154/31.5

Bucholz ama Kademe bucholz servis harici Kademe bucholz servis harici Bucholz ama

111

409035

100

154/31.5

Bucholz + Diferansiyel Bucholz + Diferansiyel Bucholz sinyal ama ve diferansiyel koruma ? Bucholz ve diferansiyel koruma

112 113 114 115

313350-01 409020 31844 30764

100 100 32 50

154/31.5 154/31.5 21/6.5 154/31.5

Gaz Yanc, AG kademe deitiricisi arzal,AG sarglarna ait kademe alterinin kontaklar deitirilmi. 34.5 sargda sarg toprak ksa devresi ve bu sarglarn A faznda sarm ksa devresi,A faz 154 kV ve 34.5kV sarg komple sarld. A faz sargsnda sipir ksa devresi,A fazna ait YG sargnn k tiji onarld. 34.5 kV C faznda sipir ksa devresi,34.5 kV AG sarglar komple sard. AG sarglar komple sarld. A faz sargsnda sipir ksa devresi, ekil bozukluu,154 kV sargnn A ve B fazlar 34.5 kV sargnn A, B, C fazlar komple sarld.

241

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
116

SER NO
30764

GC (MVA )
50

GERLM (KV)
154/31.5

ALIAN RLELER
Bucholz ve diferansiyel koruma

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

Bucholzda biriken gaz yanc,Nvenin st tarafndaki iki boyunduruu birbirine tutturan izole olmas gereken saplamalarn nveye ksa devre olduu tespit edilmi, ksa devre giderilmitir. Bucholzda biriken gaz yanc,A ve C fazlar YG ana sarglar ksmen onarld, B ve C fazlar YG kaba ayar sarglar ve YG ince ayar sarglar yeniden sarlmtr. 66 kV B faz sargsnda sipir ksa devresi,66-63 kV olan sekonder sarg gerilimi yeniden dizayn edilerek 34.5 kV olarak tekrar sarld. Krlan kademe onarld, AG A faz sarld. 31.5 kV A faz kopuk, AG 31.5-35 kV kademe balant yerindeki arzalar giderildi. Periyodik Testlerde Nem tespit edilmi.Kurutuldu. Dengesiz yklenmeden dolay magnetik aklarn devrelerini trafo kazan zerinden tamamlayp snmalara neden olduundan trf kazann snp boyalar kalkmtr.Aktif ksm kazana mesnetleyen pimlerden kopanlar yenilenerek AG alterine bakm yaplmtr. 6.3 kV sarg tanka ksa devre,6.3 kV sargnn A faz komple yeniden sarld. A faz buingi krld, C faznda sarg, tank arzas, C faz DC direnci yksek bulundu,C faz komple yeniden sarld. (C) faz buingi arzaland, C faz bobini arzal bulundu.Empedans kapasitif akm deeri yksek bulundu,Aldnda nve topraklama devresinde arza grld, C faz ile B faz bobinleri yer deitirdi. Yaplan testlerde B faz empedans kapasitif akm deerleri dier fazlara gre yksek bulundu.Hurdaya ayrld. Gaz yanc, 31.5 kV sargda sipir ksa devresi 31.5 kV sargnn C faznda sipir ksa devresi,31.5 kV sargnn C faz komple sarld. Kademe deitirici arzal,21 kV sargnn B faz komple sard. 34.5 fiderden gelen darbe ile birlikte 34,5 kV A faznda sipir ksa devresi, 154 kV ve 31.5 kV sarglarn A faz ayar sarglar komple sarld.

117

30764

50

154/31.5

Bucholz sinyal ve bucholz ama

118

T-0251-85

50

154/66

Bucholz sinyal ve bucholz ama

119 120 121

30321 96951 41497

16 25 40

154/6.3 154/31.5 (35) 380/3/154

? Ar akm rlesi Periyodik Test Ar akm ,diferansiyel koruma bucholz ama ve sinyal

122

18965

25

154/31.5

123 124

162064 11505004

25 183.24

154/6.3 380/154

Diferansiyel role Bucholz ama , diferansiyel

125

11505004

183.24

380/154

Bucholz ama , diferansiyel

126 127 128 129

GT-002-89 GT-002-89 3K 8003-3 T-0943-88

25 25 31,5 50

154/31.5 154/31.5 154/21-6.3 154/31.5-34,5

Diferansiyel koruma ve bucholz ama Diferansiyel koruma ve bucholz ama Kademe bucholzdan servis harici Bucholz sinyal ve ama, diferansiyel

242

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
130

SER NO
31167

GC (MVA )
150

GERLM (KV)
380/154/15.8

ALIAN RLELER
Bucholz sinyal ve ama Bucholz sinyal ve ama, diferansiyel

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

Gaz Yanc,Sarglarda arza yok , nvede arza olduu sanlyor.Tespit takozlar ve sarglar aras ta yenilendi. Gaz Yanc,380 kV B faz sargsnda paralel kollarda kopma ve muhtemelen bu sargda sipir ksa devresi,380 kV B faznda sargnn 6 dilimi yenilenmi Gaz Yanc,C faz kademe ana konta veya kademe balant noktasnda zayf temas tespit edildi.Bota kademe deitiricinin tahrip olmu kontaklar onarlm. 34.5 kV A faz sargsnda sipir ksa devresi,34.5 kV'luk AG sargsnn A,B,C fazlar komple yeniden sarld. 154 kV sarg direnlerinde farkllklar, 154 kV yk altnda kademe deitiricisinin baz kontaklarnn hasarl olduu tespit edilmitir. Arzal olan kademe ve alteri onarlm 154 kV C faznda sipir ksa devresi.

131

31167

150

380/154/15.8

132

24791

25

154/31.5

Bucholz sinyal ve ama, diferansiyel

133

30805

50

154/31.5

Bucholz sinyal ve ama, diferansiyel

134

7328/20007

100

154/31.5

Bucholz sinyal ve ama Bucholz sinyal ve ama, ya seviye sinyal ama kademe bucholz ama Ar akm, bucholz ve diferansiyel koruma

135

7328/20007

100

154/31.5

136

3K 8002-1

100

154/34,5-31,5

137

3K 8002-1

100

154/34,5-31,5

Periyodik Test

138

31403

150

380/154/15.8

? Diferansiyel koruma, bucholz ama, basn ama ventili alm. Bucholz sinyal ve ama

31.5 kV B faznda sipir ksa devresi ve tanka temas, bu sargnn tersiyer ile ksa devre olabilecei tespit edilmitir.154 kV sarg B faz komple, 31.5 kV AG ana sargs A; B, C fazlarnda 34.5 kV yeniden farkl iletken ve sarg tipinde komple sarld. Rutubetli bulunmu, kurutulmak zere BGTO'ya nakil olmu.Atlyede kurutma ilemine tabi tutulmu. 154 kV B faz buingi patlad, sarglarda bir arza yok imalatci fabrikasinda onarlms. Sarglarda herhangibir arza grlmedi.380 kV B faz buing damu deiti, kopan tij onarld. 34,5 kV sargnn A faznda sipir ksa devresi.34,5 kV sargnn A faz ana sargs, ayar sargs B ve C fazlar ana sarglar ile 10 kV sargnn A faz yeniden sarld. Arzal kademe onarld. 154 kV A faz sargsnda sipir ksa devresi.161 kV sargya ait A ve B fazlar onarlm, 10.6 kV'luk sargnn ise A,B,C fazlar komple sarld. Trafonun YG tarafndaki B faz buingi ve AG tarafdaki B-C-N buingleri patlam, YG tank aras izalasyon seviyesi dk bulunmutur.

139

31403

150

380/154/15.8

140

6511425

50

154/31.5-34,5

141

14038

47.5

161/10.6

Bucholz sinyal ve ama

142

30432

16(20)

154/31.5

Bucholz ama, tank koruma

243

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
143

SER NO
30432

GC (MVA )
16(20)

GERLM (KV)
154/31.5

ALIAN RLELER
Periyodik Test

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

Kademe hareket kollarndaki sorun ve nemden dolay BGTO'ya nakil oldu.Kademeye hareket veren elemanlar yenilenmi, kurutma sonras yaplan testler normal bulunmu. Yksz kademe deitirici yerine oturmadndan bucholz da gaz birikiyor, gaz yanc deil.Kademe kontaklarna gerekli bakm yapld. 154 kV B faznda kopukluk tespit edildi, sarglar aras ve tanka kar ksa devre,B faz YG ve AG sarglarnn birka dilimi tekrar sarld AG sargsnda tanka kar ksa devre, B fazna ait AG ve tersiyer sarglar komple sarlm. DC direnlerinde farkllk, kademe alterine bakm (periyodik testlerde tespit edilmitir),Yk altnda kademe deitirme alterinin kademe kontaklarnn bakm yaplmtr. 154 kV sargnn A faz ince ayar sargs ile 34,5 kV sargnn A,B,C fazlar ayar ve ana sarglar komple yeniden, AG sargs dizayn deitirlerek tersiyeri iptal edilmitir. C faznda deformasyon tespiti ile 34.5 kV AG sargsnn A,B, C fazlar komle yeniden sarld. A faznda sipir ksa devresi,35 kV ayar sargs ile tersiyer sarglarn A,B, C fazlar sarld 35 kV sargnn C faz ana sargs ksmen onarld 54 kV sargnn C faz ince ayar sargs ile 31.5 kV sargnn B faz komple sarlm, izolasyon test sonular kurutulma sonras normal deil, dier testleri normal bulunmutur. YG yksz kademe alterinde sorun var,BGTO'dan gelen ekip sorunu giderdi. 15.8 kV ehir I fiderinde toprak arzas, fider kesici amam, 15.8 kV Bara 31.5 kV Barann zerine derek trf yand, trf giri kesici amam, 154 kV sargnn A ve C fazlar ksmen 31.5 kV sargnn A,B,C fazlar komple sarld Yanc gaz birikmi, elle servis harici, B ve C fazlar arasndaki ekranlama balants alt ksmndan karbonlaarak kopmu ve bakr eriyerek nve salarnn aralarna kaynaklanmtr. st boyunduruktaki saplama fiberi yanarak paralanm ve o noktada nvede karbonlamalar olumu.

144

2I 8002/4

345

400/21

Bucholz sinyal ve ama Bucholz sinyal ve ama Ar akm koruma, Bucholz sinyal ve ama Periyodik Test

145

T-1525/84

50

154/31.5

146

97038

50

154/31.5

147

125101

50

154/31.5

148

6535642

100

154/34.5/6.3

Diferansiyel koruma

149 150 151 152

31162 6483483 6483483 6535636

50 50 50 25(31,5)

154/31.5 154/35/10 154/35/10 154/31.5-35/6.3

Diferansiyel koruma, bucholz ama, Diferansiyel koruma, bucholz ama, Diferansiyel koruma Bucholz ama

153

2 I 8002/3

345

400/21

Bakim Calismasi

154

31062

25

154/31,534.5(15,8)

Diferansiyel koruma

155

30765

50

154/33.25

Bucholz ama

244

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
156

SER NO
31216

GC (MVA )
150

GERLM (KV)
380/154

ALIAN RLELER
Diferansiyel koruma, bucholz ama,

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

B faz buingi patlad, yangn km, su ile sndrld iin trafo nakledilmi, temizlenip BGTO'da kurutulmu. Yaplan testlerde YG yksz kademe alterinde sorun tespit edildi. BGTO'dan gelen elemanlarca onarm yapld,Trafo rutubetli bulunup, kurutuldu. CL %59 art var trafo servis harici (periyodik testlerde), ABC fazlar alak gerilim ana sarglar BC fazlarnn AG ayar sarglar ve B faz tersiyer sarglar sarlm. 31.5 kV sargnn B faznda sipir ksa devresi, 31.5 kV sargnn B faz komple sarld. Arza gazlarndaki artn devam etmesi nedeniyle test edilmi, tersiyer sargnn arzal olduu tespit edilmi, Tersiyer sargya ait C faz komple sarld. 34.5 kV A faz sipir ksa devresi, bucholzda bireken gaz yancym. Yere drlerek tahribata urayan trafonun d ynnde st boyunduruun olduu ksmda bobinlerde oluan kaymalar dzeltilmitir Bucholz rolesinde yanc gaz birikmi , 154 kV B faz sargsnda kopukluk olduu tespit edilmi,B faz yk altnda kademe deitirici fiberinin krlan ksm kesilerek ksaltlmak suretiyle onarlmtr. 154 kV gen sarg C bacanda ak devre 154 kV A,B,C buingleri tamamen paralanm, tersiyer buingleri tamamen paralanm, 154 kV parafuduru yanm.Arza bilgilerinde belirtilen olumsuzluklarn dnda yaplan testlerde sarglarda tersiyer sarglar hari olumsuzlua rastlanmad, tersiyer sarglarda DC diren deerleri kararl llememitir. 380 kV seri sargnn A faznda sarg DC direnci yksek bulundu,A faz YG seri sargs ksmen onarld. 154 kV C faz sargs arzal, muhtemelen kopuk, 380 kV C faz kademe sarglar arzal,158 kV sargnn ayar kademe sargs blmnde iki k ucu arasndaki ksa devre sorunu (sarg sklmeden) giderilmi. 154 kV A faznda kopuk,A faz YG ana sargs ksmen onarld.

157

2 I 8002/2

345

400/21

Periyodik Test

158

125102

50

154/31.5

Periyodik Test Diferansiyel , bucholz ama

159

6535639

25

154/31.5

160

6535645

25

154/31.5

Bucholz ama Diferansiyel , bucholz ama Tasima esnasinda

161 162

6535645 36941

25 50

154/31.5 154/33.25

163

HST-24220-1-2

100

154/34.5

Diferansiyel , bucholz ama Bucholz ama ,kademe bucholz ama, termik koruma

164

HST-24220-1-2

100

154/34.5

165

31224

150

380/154/15.8

Btn zati korumalar alt.

166

31224

150

380/154/15.8

Diferansiyel , bucholz ama

167

31224

150

380/154/15.8

Diferansiyel , bucholz ama

168

314420

50

154/33.6

Diferansiyel , bucholz ama

245

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
169

SER NO
GT-034-99

GC (MVA )
100

GERLM (KV)
154/31.5

ALIAN RLELER
Diferansiyel , bucholz ama

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

154 kV B faznda sipir ksa devresi ve sarg toprak arzas,B faz YG ana sargs ksmen, YG ince ayar sargs kendi iletkeni ile tekrar sarld. Tersiyer sarg gen balant ularnda kopukluk veya ksa devre olutu, bucholzda biriken gaz yanc,15.8 kV sarglar komple yeniden sarld, tersiyer sarg DC diren deerleri farkl llmtr. 154 kV A faz buingi patlad, her faz parafurdurlarda patlam (34.5 kV) , yangn kt, sarglarda hasar grlmedi,YG sargs tij ular yenilenerek trafo kazan boyatlm. C faz ayar sarglarnda sipir ksa devresi,154 kV YG sargsnn B ve C fazlar ince ve kaba ayar sarglar yeniden sarld. Kurutulmak iin gelmi. Kurutulmak iin gelmi. 420kV buing patlayarak servis harici oldu. Yaplan testlerde sarglarda herhangibir sorun bulunmad, yeni buing monte edilerek trafo servise alnmak istendii an A.A ve bucholz rolesi alarak servis harici oldu. Yaplan testlerde izolasyon direnci deerlerinde dklk, 420kV sargnn DC diren deerlerinde ykselme gzlendi, sarm oran testleri yaplmamtr, trafonun sarglarnda, izolasyon maddelerinde hasarlanmaya bal izolasyon zayfl olabilecei tespit edilmitir.420/3 kV YG sargsnn bir bobini komple sard, uzun sre kurutuldu, deerler normal bulundu. 31.5-35 kV balant terminallerinin ve sargnn buinge balant noktalarnn kontrol 34.5 fiderden gelen arza ile birlikte trafo servis harici olmus, B faz ayar sargs ksmen onarld. Ntr diren ve yer alt kablosu yanmas ile servis harici olmu,kurutulmu. A faznda sipir ksa devresi Gaz analizlerinde ; yanc gazlar yksek bulunmu. Nve-kazan arasndaki toprak balantsnn arzas giderilmi. Bucholz dan yanc gaz km, trafonun sarg iletken ek yerinde bir deformasyon varm, sargs ksmen onarld.

170

31259

150

380/154

Bucholz, ama ,diferansiyel koruma, ar yk

171

309270-01

25

154/31.5

172 173 174

315560-01 20571 T-1438-88

100 16 150

154/31.5 154/31.5 380/34.5/10

Diferansiyel , bucholz ama Periyodik Test Periyodik Test

175

GM-103100

105

400/15.8

Ar akm, bucholz ama

176

93202

100

154/34.5

Diferansiyel , bucholz ama Diferansiyel koruma, ntr direnci/akm/gerilim koruma alt. Diferansiyel koruma , bucholz , ar akm Diferansiyel , bucholz ama Bucholz ama

177 178 179

T-1438-88 93201 170689

150 50 33

380/34.5/10 154/34.5 380/3/15,8

180

HST-24222-6-4

80

380/3/15,8

246

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
181

SER NO
GT-020-91

GC (MVA )
25

GERLM (KV)
154/31.5

ALIAN RLELER
Diferansiyel , bucholz ama Diferansiyel , bucholz ama

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

AG ana sarglar ve ayar sarglar komple yeniden sarld , trafo kurutuldu, testleri normal. AG 34.5 kV B faz sargsnda sarg + toprak ve sarm ksa devresi. Ayrca, kademe deitirici arzal.AG sarglar komple yeniden sarld. 154 kV B faz sargs sarg + tank ve sipirler aras ksa devre.YG B faz kaba ayar ve ince ayar sarglar yeniden sarld, B faz YG ana sargsndaki bombe dzeltilmi. Nve-kazan arasndaki toprak balantsnn arzas giderilmi Kademe deitirici yerine oturmadndan bucholz da gaz birikiyor, gaz yanc deil.Kademe kontaklarna gerekli bakm yapld. Kurutulmak iin gelmi. 31.5 kV C faz sargsnda kopma.31.5-35 kV AG ayar sargs balantsnda meydana gelen gevekliklerden oluan kt temas giderilmi. Trafo rutubetli bulunmu, tasfiye edilmi, kurutulamam (periyodik testlerde), BGTO'ya nakledilmi,Kademe kontaklarndaki karbonlamalar giderilmi, kademe ya deitirilmi, trafo kurutulmu. 34.5 kV C faz DC direnci yksek kazan yaps bu durumu grmeye ve iletkenleri deitirmeye uygun olmadndan BGTO'ya nakli ile 34.5- 31.5 kV AG ayar sarglar balant yerindeki geveme ve olumsuzluklar giderilmi. 154 kV A,B faz buingi patlam, C faz buingi atlam, 380 kV A ve B faz buingleri patlayarak yanm, sarglarda herhangibir hasarlanma tespit edilememi, trafo gvdesi yangnda hasarlanm. Arzal 34.5 kV fiderin arza zerine tekrar kapatlmas durumunda g trafosunda kalc hasar meydana gelmi.3 faza ait YG ince ayar sarglar dzeltilmi, C-B fazlar AG ayar sarglar komple yeniden sarlm. 154 kV B faz sargsnn kopuk olduu tespit edilmi (devreye alnmadan nce yaplan testlerde).B faz YG sargs giri ucunda meydana gelen iletken kopukluu giderilmi.

182

31049

80/100

154/34.5

183

GT-017-98

80/100

154/34.5

Diferansiyel koruma , bucholz , ar akm

184 185 186 187

31556001 GT-020-91 549299 30795

80/100 25 100 25

154/34.5-31.5 154/34.5-31.5 154/34.5 154/31.5-34.5

Bucholz ama Bucholz ama ,kademe bucholz ama, termik koruma Periyodik Test Bucholz ama

188

GT-037-93

25

154/31.5-34.5

Periyodik Test

189

30779

25

154/31.5-34.5

Periyodik Test

190

31120

150

380/158/15.8

Bucholz alarm , ama, ya seviyesi alarm , ya seviyesi ama

191

409015

100

154/31.5-34.5

Diferansiyel koruma

192

30319

16(20)

154/31.5-34.5

247

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
193

SER NO
T-1995-86

GC (MVA )
25(31.5)

GERLM (KV)
154/31.5-34.5

ALIAN RLELER
Periyodik Test Bucholz rolesi alarak devre d olmu, 15.8 kV toprak koruma alm

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

Arza aratrma testlerinde trafonun arzal olduuna karar verilmi, BGTO'da alp onarlmas sonucunda kopan nve topraklamas onarlm. Trafoda 15.8 kV tersiyer sargda sipir ksa devresi, ayrca sargtoprak arasndaki kapasitif akm deerlerinde art var (zellikle CL'de). bucholz da gaz var.15,8 kV 'luk sargnn ayar sarglar yeniden sarlm. 380 kV tarafndan bota enerjilendiinde devreye alnmasndan 5 dk sonra arzaland, gaz yanc, CL ve CHL kapasitif akm deerlerinde art var. TM'de yaplan testlerde %PF yksek, izolasyon direnci dk km, kurutulmas tavsiye edilmitir.Trafo alarak kurutulmu. 34.5 kV Tuzla I-II fiderlerinden gelen arza ile birlikte trafo servis harici olmu, OG A faznda sarg sipir ksa devresi olumu.34.5 kV'luk sargnn A faz ana ve ayar sargs komple yeniden sarld. 11.1 kV sargnn her faz DC direnci yksek bulunmu.11.1 kV AG A, B fazlarna ait tijlerin sarg balant yerlerindeki gevemenin neden olduu kt temastan dolay tahrip olmu tijler deitirilmi. Tersiyer sarg arzal.AG ayar ve tersiyer sarglar komple yeniden sarld, nve arzas giderilerek nve tekrar dizilmi, trafo kazan boyanm. 54 kV B faz DC diren lmlerinde akm ekmedii tespit edildi. B faz sargsnda kopukluk bulunmutur.154 kV B faz sarld. 31,5 kV B faz sargsnda kopukluk tespit edildi.Tamir edilecek. Test sonularnda ikaz akm deerleri anormal bulundu. 158 kV merkez iletkeninde sorun tespit edildi. letken ekerken zorlanmtr. U ekilmesi ile ilgili herhangi bir sorun tespit edilmedi.Trafo kazan tabannda ve trafo aktif ksm zerinde bol miktarda pas ve tortuya rastland. st balant gevek, takozlar yerinden kaymtr. Tersiyer sarg ksa devre bulundu.tersiyer iptal edilerek tamir yapld. 31,5 kV A faz sarg spir ksa devresi.

194

31949

75(100)

380/158/15.8

Bucholz alarm , ama 195 31949 75(100) 380/158/15.8

196

2P 8401/4

150

380/154/15.8

Periyodik Test

197

308210-01

100

154/34.5

Diferansiyel , bucholz ama

198

35756

25(31.25)

154/11.1

Bucholz ama

199

97037

50

154/34,5-31.5

Ar akm, diferansiyel koruma. Diferansiyel Koruma,Bucholz sinyal, Bucholz ama Bucholz alarm , ama

200 201

T-2694-83 T-1408-78

25 10

154/31,5-34,5 30/15

202

31403

150

380/154/15,8

Periyodik Test

203 204

6535649 30878

25 25

154/31,5 154/31,5

Diferansiyel Koruma Bucholz alarm ama

248

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
205

SER NO
6535640

GC (MVA )
25

GERLM (KV)
154/31,5

ALIAN RLELER
Diferansiyel Koruma

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

31,5 kV A faz sargsnda ksa devre tesbit edildi.Tamir edilecek. 34,5 kV Saray-4 fiderinde A faz camperinin koptuu, Saray-3 fiderinin C faz camperinde hasar meydana geldii gzlemlendi. G trafosunda 34,5 kV C faznda spir ksa devresi tespit edildi. Tamir edilerek devreye alnd. YG ve AG Sarglar aras ksa devre tespit edildi.Tamir edilecek. 34,5 kV B faz sargsnda arza tespit edildi. 34,5 kV kablo bal patlad. AG sargsnda A faznda spir ksa devre tespit edildi. Ototrafoda yangn olutu.Ototrafonun tm buingleri paraland. Ksmi testler yapld.Sarglar salam.Aksesuarlar temin edilmeye allyor.Trafo devreye alnabilir. C faz ana veya kademe sargsnda spir ksa devresi var.Tamir edilecek. 34,5 kV A faznda spir ksa devresi tespit edildi. 154 kV A faznda spir ksa devresi.Alak gerilim A,B,C fazlarnda spir ksa devresi. 34,5 kV AG C faznda sarg ksa devresi

206

549299

100

154/31,5-34,5

Bucholz sinyal ve diferansiyel koruma

207 208

GT-031-93 30880

50 16

154/31,5 154/34,5

Diferansiyel Koruma bucholz sinyal, bucholz ama Bucholz ama ve tank koruma Diferansiyel Koruma,Bucholz sinyal, Bucholz ama

209

GT-035-99

100

154/31,5-34,5

210

316319

250

380/154

Diferansiyel Koruma

211

30805

50

154/31,5

Diferansiyel Koruma Diferansiyel koruma , Bucholz acma Diferansiyel koruma , Bucholz acma Diferansiyel Koruma

212 213 214 215 216 217 218

6688477 1189057 GT-003-89 409020 125118 31277 313260-01

50 25 50 100 100 100 100

154/33,6 154/15,8 154/31,5-34,5

Bucholz alarm , ama 154/31,5 Bucholz alarm , ama 154/31,5-35 154/31,5-35 154/33,6 Diferansiyel koruma , Bucholz acma Ar akm, diferansiyel koruma Ar akm koruma Diferansiyel koruma , Bucholz acma Diferansiyel koruma, kademe bucholz ama Diferansiyel Koruma 31,5 kV AG C faznda spir ksa devresi Kademe arzas olutu.Kademe degistirilerek trafo iletmeye alnd. 154 kV A faz spir ksa devre tespit edildi. 36 kV merli fideri ar akm a-c fazlarndan gelen darbeli arza ile ayn anda G trafosu servis harici oldu.Yaplan testler sonucu 154 kV C faz sargs kopukluk tespit edildi 34,5 kV OSB fiderinden gelen arza sonucu 154 kV A B C faz spir ksa devresi olutu. Trafo yanm. Ak grubunda arza olduundan kesiciler amam.Trafo hurdaya ayrd. 34,5 kV sarg spir ksa devresi. 31,5 kV AG B faznda spir ksa devresi

219

308230-01

100

154/34,5

220 221 222

30670 20607 30825

25 10 16

154/34,5 34,5/15,8 154/31,5-34,5

249

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S. N O
223 224 225 226 227 228 229 230

SER NO
549202 409013 T-1055-84 47912 20578 31051 T-0718-84 037107

GC (MVA )
100 100 25 10 25 50 25 100

GERLM (KV)
154/34,5 154/31,5-34,5 154/31,5-34,5 34,5/15,8 154/31,5-34,5 154/34,5 154/31,5-34,5 380/154/15,4

ALIAN RLELER
Bucholz acma Diferansiyel koruma , Bucholz acma Korumalar almam. Bucholz acma Diferansiyel koruma , Bucholz acma Bucholz acma Diferansiyel koruma Periyodik Test

ARIZA ve ONARIM HAKKINDA BLGLER

34,5 kV sarg tank spir ksa devresi 34,5 kV AG B faz sarg spir ksa devresi. Ntr direnci yanmas sonucu servis harici olan trafoda yangn km. Tamir bekliyor. Trafo yangn geirdi. 34,5kV C faz buhingi paralanm 34,5 kV C faznda kopukluk tespit edildi 154 kV YG ksadevresi var. Sargsnda sipir

231

97035

50/62,5

154/34,5

Periyodik Test Diferansiyel koruma , Bucholz acma Kademe bucholz ama Ama yok Periyodik Test

Kademe arzal. kaz akmlar okunamam. Servise alnmas sakncal. Sarg deformasyonu var. Trafo aclmay bekliyor. Trafonun test edilmesi sonucunda 34,5 kV C faz spir direncinin ok yksek kmas nedeni ile ksa devre olduu kanaatine varlmtr. YG Sargsnda rutubet var. Kademe deitirici st diyafram paralanm. Trafo yanm. DC enerji kesildiinden trafo servis harici olamam. Trafo hurdaya ayrd. ikaz akmlar %30, 40 artm. Gaz analzlerinde D2, T2 arzas var. Yaplan testler neticesinde g trafosunun 31,5 kV B faz O.G. sargsnda kopukluk olduu tespit edilmitir. Arzal trafonun primer ve sekonder balantlar sklerek, daha sonra Glba tamir atlyesine gnderilmek zere trafo platformun sonuna doru ekilmitir. 34,5 kV OG B faznda sipir ksa devresi olumu. 154 kV A faznda sipir ksa devresi var. 31,5-34,5 kV bota kademe balantsnda kopukluk tespit edildi. G trafo Onarm letme Mdrlnde normale getirilerek iletmeye alnd. Kademe deitiricide mekanik sorun var. 31,5 kV DC diren lmlerinde, B ve C fazlar A fazna gre yksek diren deerler llm.Tamir edilerek devreye alnd.

232 233 234 235

30494 30077 106724 31248

16 16 25 50

154/34,5 154/34,5 154/34,5 154/34,5

236

6535647

25

154/31,5-34,5

Diferansiyel koruma

237 238

125106 31945

50 100

154/31,5-34,5 380/154

Diferansiyel koruma , Bucholz acma Diferansiyel koruma , Bucholz acma ,Kademe bucholz ama. Periyodik Test

239

20574

25

154/31,5-34,5

240

136555

100

154/31,5-34,5

Kademe bucholz ama.

250

ZGEM Kiisel Bilgiler Soyad Ad Uyruu Doum tarihi ve yeri Medeni hali Telefon e-mail Eitim Derece Lisans Lise Deneyimi Yl 1998-2007 Yabanc Dil ngilizce Hobiler Kitap, Bilgisayar Teknolojileri, Trk Halk Danslar. (cep) (i) : LKKAHRAMAN, Murat : T.C. : 10.04.1974 Adana : Bekar : 0 (505) 315 69 63 : 0 (312) 203 83 92 : murat.ilkkahraman@gmail.com.

Eitim Birimi stanbul Teknik niversitesi/ Elektrik Mhendislii Blm Adana Merkez Endstri Meslek Lisesi

Mezuniyet tarihi 1997 1991

Yer TEA Genel Mdrl

Grev Elektrik Mhendisi