Professional Documents
Culture Documents
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)
Yksek Lisans Tezi
Ayse Atici
Ankara- 2005
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)
Yksek Lisans Tezi
Ayse Atici
Tez Danismani
ProI.Dr. Feda Samil Arik
Ankara-2005
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)
Yksek Lisans Tezi
Tez Danismani : ProI .Dr. Feda Samil ARIK
Tez Jri yeleri
Ad ve Soyad mzas
................................................... ...............................
.................................................. ................................
.................................................. ................................
................................................. ...............................
.................................................. ................................
Tez Sinavi Tarihi............................
I
NSZ
Byk toplumlari hem siyas hem ekonomik hem de psikoloiik olarak
etkileyen din olgusu medeniyetler icin her zaman nemli olmustur. Bazen birlestirici
zellik tasirken, bazen savaslara ve ic catismaya, bazen de ayrimciliga neden
olmustur. Hz.Adem`den bu yana cesitli grnmler altinda ortaya cikan din,
toplumlari hareketlendirmis ve gruplastirmistir. Son semavi din olan ve son
peygamber Hz.Muhammed`in nclgnde gelisen Islam`da Iarkli grsler
dogrultusunda tek Tanri inanci etraIinda zaman icinde etkilenerek bugnk halini
almistir. Toplumun sadece manevi degil maddi yasamini da dzenleyen Islam din
kendine inananlarina yol gsteren olmustur. HaleI tayini ile birlikte yol gsterme
eylemi, birilerine grev olarak verilmistir. Iste bu haleI tayini yznden Islam`da
cok byk karisiklik ve karmasa bas gstermistir.
Byk Selcuklu Imparatorlugu`nu etkileyen, mevcut dzeni sarsan ve adeta
devlet icinde kck bir devlet kuran Btinlerin devami olan Hasan Sabbah`in
kurmaya calistigi din ve siyas dzeni anlayabilmek icin ncelikle Islam
dnyasindaki calkantilara ve blnmelere deginmemiz gerekmektedir. Ancak
Btinler Byk Selcuklu Imparatorlugu topraklarinda cok Iazla yikici
Iaaliyetlerde bulunup, adeta devlet icinde devlet kurmak cabasi icine girmislerdir.
Bu da devlet ve yneticiler taraIindan Iark edilmis onlarla gcl bir
mcadeleye girilmis, gsterilen byk gayretlere ragmen yeterli basari
kazanilamamis bu oriiinal ic sorun, sonraki Byk Selcuklu Imparatorlugu`ndan
sonraki dneme intikal etmistir. Bu dzen olusuncaya kadar Mslman dnyasinda
II
baslayan kirilmalardan, genisleyen Islam dnyasi icinde cikan anlasmazliklardan ve
bunun sonucu olarak ortaya cikan mezheplerden bahsetmek gerekmektedir. Bunun
yani sira Islam tarihi uzun bir sreci kapsamaktadir ve bu srec kltr catismalari,
kanli isyanlar, ic savaslar ve ayriliklar ile doludur. Islam dnyasindaki bu ayrilik
bircok yeni mezhebi olustururken, Btiniligin de dogum ve gelisim srecini
olusturmaktadir. Bu nedenle de bu konu zerinde nemle durulmasi gerekmektedir.
HaliIelik secimi nedeniyle cikan anlasmazliklar sonucunda hem siyas hem de
din catisma sonucunda ortaya cikan sunnilik ve silik gnmzde de toplumlari
etkilemektedir.Bilindigi gibi tarihi srecte, irili uIakli bir cok sunni ve si devletler
kurulmustur. M. 909-h.1171 yillari arasina damgasini vurmus en byk si olusumu
durumundaki Fatimi Devleti gcl bir si kolu olan Ismil mezhebinin en iyi
savunucusu olmustur. Kuzey AIrika`dan baslayarak Misir ve Suriye`de etkinligini
artirmis Ismaili mezhebini dler araciligiyla yaymaya calismistir. Cok iyi bir d
sebekesine sahip olan Fatimiler bir cok blgeye Ismil mezhebini gtrmeyi
basarabilmislerdir. Asil konumuz olan Btnilik Nizar Ismilligi ise Hasan Sabbah
sayesinde zellikle Horasan blgesinde gelismistir. Alamut Kalesini merkez olarak
secip propagandalarini oradan srdrmslerdir. zellikle Hasan Sabbah, Fatimi
Btin anlayisini hem doktrin olarak, hem teskilat yapisi olarak hem de propaganda
usuln degistirip gelistirerek ve adina da 'Davet-i Cedid dedigi yeni yapilanma
icine girmis ve propagandasini bu dogrultuda srdrmstr. Byk Selcuklu
Imparatorlugu`nu da uzun yillar ugrastiran ve mesgul eden Btinlik sorununa
Selcuklu sultanlari taraIindan tam olarak czm getirilememis ve en sonunda
Mogollar taraIindan bunlara son verilmistir. Selcuklular skun ve asayisi
III
bozmadiklari mddetce, devlet mezhep ve tarikatlara pek karismayan bir dini
siyaset izlemislerdir. Bunun neticesi olarak mezhep ve tarikatlar kendi hayatlarini
yasamislardir
1
. Ancak Btinler Byk Selcuklu Imparatorlugu topraklarinda cok
Iazla yikici Iaaliyetlerde bulunup bir bakima kendi devletlerini kurma cabasi icine
girdiklerinden, sultanlar ve devlet onlari Iark etmis komutanlar araciligiyla azimli
bir mcadeleye girismis, gsterilen gayrete ragmen yine de genel bir basarisizlik
grlmstr.
Calismamiz c blmden olusmaktadir. Giris kisminda genel cizgileri ile
Islam`da ayriliktan baslayarak Btinligin dogusu ve gelisme dnemini ele aldik.
Birinci blmde, Byk Selcuklu topraklarinda Btin liderlerin Iaaliyetlerinden ve
Byk Selcuklu Devleti ve sultanlari ile mcadelelerinden bahsettik. Ikinci blmde
Btin propagandasi, ve doktrinlerinden ve teskilattan, son blm yani cnc
blmde ise gnmzde pek cok kisinin ismini duyup da tam olarak bilmedigi,
konumuzla ilgili tarikatlar ve mezheplerin zerindeki Btin etkilerinden
bahsetmeye calistik . Ayrica bu konu ile ilgili daha ayrintili bilgiler icin calismamizin
sonunda resimler, haritalar ve bir takim listeler konulmustur. Bu listeler Btinlerin
gecirdikleri tarihi srec icinde suikast dzenledikleri ve ldrdkleri kisilerin
listesidir. Bir cok kaynaktan derlenerek hazirlanmistir.
1
Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan ve Zamani, C. II., Ankara, 1983, s. 529.
IV
Bu konuyu calisirken bir takim sikintilarla karsilastik . zellikle ilk elden
Btin kaynaklarina ulasamadik. Ayrica yurt disinda bu konu ile ilgili yayinlanan
eserlerinde cok azina ulasabildik. zellikle 'Ismil Enstits`nn (The Instute oI
Ismil Studies) cok az calismasi elimize gecmistir. Bu durum bu konuyu arastirmak
isteyenler icin byk dezavantaidir. lkemizde ise bu konu daha cok mezhepler ve
tarikatlar acisindan ele alinmasina ragmen yine de akademik arastirmalar cok yeterli
degildir. zellikle Byk Selcuklu Dnemindeki Btin Iaaliyetleri cok Iazla ve her
ynyle mstakilen arastirilmamistir ve Btinler konusunun bu dnemi hem dis
hem de icerdeki calismalarda biraz bakir kalmistir. Bizim bu konuyu secme
nedenlerimizden birisi de budur.
Yine bu konuya calisirken karsilastigimiz en byk sikintilardan biri de
kavram ve terminoloii karmasasi olmustur.Bir cok kaynakta Btnilik Iarkli isimlerle
karsimiza cikmaktadir. Bati ve dogu kaynaklarinda bir cok isimle anilan ancak
Btinilik adi ile yapilan calismalarda genel olarak bir kavram yada siIat
karmasasinin bulundugu grlmektedir. Batili kaynaklar Accini, Arsasini, Assai,
Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini ,Hashishin gibi isimleri
2
kullanirken,
bircok Mslman kaynakta Mlhitler, Zindiklar, Talimiye, Btinye, Fedyi, RIizi
v.b. gibi isimleri kullanmislardir. Biz de calismamizi srdrrken zaman zaman bu
ikileme maaleseI dsmek zorunda kaldik. Baska bir sikinti ise Btinler bazi
kaynaklarda 'devlet olarak ele alinirken, bazilarin da 'teskilat, rgt, dzen, terr
rgt gibi siIatlandirilmistir. 'Btini Hareketi sonucunda ortaya cikan olusumun
2
Farhad DaItary,Ismaililer Tarih ve Kuram, Cev. Ercment zkaya ,Ankara ,2001,s.39.
V
adi meselesi devlet mi?, rgt m? ,teskilat mi? dersek. Bu arastirmacilarin bakis
acisina gre degismektedir. Onu legal yasal grenler teskilat, devlet grmeyenler
ise terr rgt , teskilat vb. isimler vermislerdir. Ancak konuya obiektiI olarak
bakilirsa devlet icinde devlet olmaz. Dnemi icinde Byk Selcuklu Imparatorlugu
bir devlet olarak tanimamistir. Simdiki Ismailliler yada bunlarin grsn
paylasanlar 'Devlet olarak kabul etmektedirler. Bende bundan ziyade Iiili bir
olusum, yasadisi bir din mezhep, yapilanma, kurulus ve tesekkl olarak
gryorum. Ancak bu bir mesele olarak karsimiza hala durmaktadir.
Yine son zamanlarda yapilan bir cok popler arastirmada bu konu hakkindaki
kaynaklarda rastlamadigim bir cok dogru olmayan, hayal rn bir takim olaylar
anlatilmistir. Calismamizi hazirlarken bunlara da aciklik getirmeye ve dzeltmeye
calistik. zellikle internette buldugum bir takim makalelerin bircogu hayal rn ve
saptirilmis bir sekilde konuyu ele almistir. Ancak yine internetten Alamut Kalesi ve
civari ile ilgili bir cok IotograI bulduk. Bu da bir bakima IotograIlar ile blgeyi
tanima ynnden isimiz kolaylastirmistir. Konu bakimindan saha arastirmasi
yapilamamistir. Yine de bu konuyu secmemden dolayi bazi zorluklarla karsilastigim
muhakkaktir. Bu yzden calismamizdaki eksiklerin mazur grlmesini mit ederim.
Tezimin hazirlanmasinda, konumun secilmesinde, ayrica bitme saIhasinda her
zaman destek ve tesviklerini, grdgm,yararlandigim hocam sayin ProI. Dr. Feda
Samil Arik`a tesekkr ederim.
VI
Ayrica desteklerini esirgemeyen ProI.Dr. Ahmet Yasar Ocak, Doc. Dr.
Ahmet Halacoglu, Yrd.Doc.Dr. Emine Erdogan, Dr. Ayse Pul, Uz.mit Bedel,
Uz.Cahide Baysal, Burcu Halacoglu ve sevgili aileme tesekkr ederim.
AYSE ATICI
Ankara /2005
VII
KISALTMALAR
A.. : Ankara niversitesi
A.g.e : Adi Gecen Eser
A.g.m : Adi Gecen Makale
A..D.T.C.F: Ankara niversitesi Dil ve Tarih CograIya Fakltesi
BSOS : Bulletin oI The School OI Oriental Studies
Bkz. : Bakiniz
b. : bin,ibn
C.H.I : The Cambridge History oI Islam
C : Cilt
Cev. : Ceviri
D.I.A : Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi
EI. : The Encyclopaedia Iranica
IA :Islam Ansiklopedisi
IEFY : Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayinlari
T.T.K : Trk Tarih Kurumu
T.D.V.I.A : Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi
M.E.B : Milli Egitim Bakanligi
Mad. : Madde
S. : Sayi
s. : SayIa
Haz. : Hazirlayan
VIII
KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR
Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun bir gercegi olan ve bu Imparatorlugu
derinden etkileyen Btinler ile ilgili bilimsel arastirma yapilirken tarihi konunun
ana (temel) kaynaklarina inilmesi gerekmektedir. Ancak ne var ki Nizar
Ismaillilerinin ana kaynaklarinin byk bir kismi yok edilmistir. Mogollar taraIinda
yakilip yikilan bu kaynaklar gecmiste sir olarak kalmistir. Bundan dolayi zellikle
Nizar Ismaillerini incelerken gclk cekilmektedir. Bu konu hakkindaki ilk elden
Ismil kaynaklarinin tm gnmze kadar ulasmamistir. Ancak bir kac tane
menkibnme ortaya cikarilmistir. Bunlardan biri 'HeIt Bab-i Baba Seyyidna
Menkibnmesi` dir. Hasan Sabbah taraIindan olusturulan bu menkibnme
h.596/m.1199 -12000 yillari arasinda Abu Isahk Kuhistani taraIindan da kaleme
alinmistir. Yine Nasreddin Tusi`nin h.672/m.1274 yillarina ait birkac calismasi
mevcuttur. Hasan Sabbah`in biyograIisinin anlatildigi Sergzest-i Seyyidina da
gnmze ulasan eserlerdendir. Gecmisten gnmze bir cok tarihci bu eserden
yararlanmistir ve eser su an Tahran Merkez Ktphanesinde bulunmaktadir.
'Iran Nizarleri, Alamut ve diger kalelerinde bir takim vekayinameler
tutmuslardir. Ancak Iran Nizarlerinin tarihine iliskin bu vekayinameler de
gnmze ulasamamistir.
3
Daha sonraki bazi tarihciler bu eserlerden az da olsa
yararlanmislardir. Iran Nizarleri`nin tarihi ile ilgili diger tr kaynaklar ise
3
Farhad DaItary, Ismaililer Tarih ve Kuram,Cev. Ercment zkaya, Istanbul, 1999 s.371.
IX
oldukca kisitlidir. Nizar kaleleri ve cevrelerinde modern zamanlarda hicbir sistemli
arkeoloiik kazi yapilmamistir. Dahasi Alamut dneminde varliklari bilinen Nizar
trbeleri de tahrip edilmistir.
Dneme iliskin hicbir kitabe gnmze ulasmadigi gibi Alamut`ta basildigi
bilinen sikkelerden cok azi bulunabilmistir
4
. Bu nedenle konumuzla ilgili ilk elden
kaynaklardan cok Iazla yararlanilamamistir. Nizar Ismilleri hakkinda en nemli
kaynaklar 1256/1355 yillarinda eser veren Iranli tarihcilerdir. Ilhanli dnemi
tarihcileri Selcuklu dnemi tarihcileri ve Arap tarihcileri Nizar Ismailileri
konusunda da calismalar yapmistir. Bizim icin bu calismalar en nemli ana
kaynaklari olusturmustur.
Ismil arastirmalari ise cogunlukla Fatimi Dnemi Ismailileri cercevesinde
gelismistir. Nizar Ismailileri hakkinda ise cok genis arastirmalar bulunmaktadir.
Nizar Ismaillilerinden kalan az sayidaki metinlerden yararlanilarak, daha sonraki
dnemlerde ki tarihcilerin yaptigi alintilar ve Iran - Arap vakaynvisleri sayesinde
bu konu biraz da olsa aydinlatilmaya calisilmistir.
Byk Selcuklu Dneminde Btinlik zerinde calismis batili arastirmaci
sayisi ise cok daha azdir. Batili arastirmacilar calismalarini genel olarak Ismil
tarihi zerine yogunlastirmislardir. Ismailik zerine calisma yapan enstitler
4
Farhad DaItary, Ismiller..: s.370.
X
kurulmustur. Uzmanlasmis arastirmacilar taraIindan Ismil tarihi hakkinda
bilinmeyenleri aydinlatmislardir. Bunlarin en nemlisi Ingiltere`de 'Ismaili
Arastirmalari Enstits (The Insitute oI Ismil Studies ) catisi altinda Londra`da
srdrlen calismalardir. Ancak biz bu calismalardan sadece bir kismina ulasabildik.
lkemizde ise, bu konu zerine ciddi bir sekilde egilen zellikle Byk Selcuklu
Devleti acisindan Nizar Ismil / Btinlik hareketini inceleyen akademik mstakil
arastirmalar pek yapilmamistir. Genellikle dolayli arastirmalarda konuya kisa kisa
deginilmistir. Konuyu inceleyen Islam tarihcileri ise bunu mezhepler ve tarikatlar
acisindan ele almistir. Nizar Ismilleri edebiyatta da yer bulmus (popler
romanlar ve ykler) ve dile getirilmistir. Ancak bu eserler kurmaca oldugu icin
tarihi realiteden byk sapmalar olmustur.
Biz bu calismayi hazirlarken ilk Ismil metinlere ulasamamakla beraber
konuya iliskin cesitli trlerdeki ana kaynaklar ile modern arastirmalardan
yararlanmis bulunmaktayiz.
1- TARHLER (VEKAYNAMELER /KRONKLER )
A)Farsca Tarihler
1- CVEYNI Ata Melik ,Tarih-i Cihan Gusa
Ata Melik Cveyn taraIindan kaleme alinmis bir eserdir.Oriiinal dili
Farsca`dir. Btinlik hakkindaki ana kaynaklar arasindadir ve c blmden
olusmaktadir. Btinler hakkinda ayrintili bir sekilde bilgi veren o dnemde yasamis
ve olaylara bizzat tanik olmus olarak eserini kaleme almistir. Cveyni Hlg`nun
XI
vezirligini yapmis ve Alamut Kalesi Mogollar taraIindan ele gecirildigi dnemlerde
kalenin ktphanesi kendisine teslim edilmistir. O da ktphaneden isine yarayan
kendince nemli grdg kitaplari almistir. Ismil mezhebi ile ilgili olan kitaplarin
tmn yaktirmistir.
Btinler hakkindaki en ayrintili ve genis olan bu eser Btin tarihi icin cok
nemlidir. Ilhanli dnemine ait bir vekayinamedir. MelliI cnc blmde
Btinlerden bahsetmektedir.Meng Han in tahta oturusu treninin tasviri ile
baslayip onun saltanatinin ilk yillari hakkinda biraz bilgi verdikten sonra
Hlagu`nun Iran`a hareketi ve Ismil kalelerinin alinip yikilmasi konulariyla devam
etmis ve Btinlerden uzunca bahsetmistir. Cveyni eserinde biraz taraIli
davranmistir. Mrsel ztrk taraIindan Trkce`ye cevrilmistir.
2- HEMEDAN, Hace Residdedin Fazlullah , Cmi`t Tevarih
Hace Residdedin Fazlullah Hemedani`dir. 'Badi al-zaman nvani verilen
byk sair ve ediptir. Tahsilini dnyaya gelmis oldugu Hemedan sehrinde Ahmed b.
Faris ile diger muallimlerin yaninda yapmistir. Yazar eserini 1310 yilinda
tamamlamistir. Eser 1957 Tahran`da basilmistir. Ismiller, Fatimiler, Nizarler ve
davalari hakkinda bilgiler icermektedir. Alamut yneticileri hakkinda bilgilere
rastlanmaktadir. Btinler hakkinda bilgi edinebilecegimiz en nemli kaynaktir.
Cesitli kaynaklarda Resideddin`in bu eseri hazirlarken daha genis ve daha dogru bir
bicimde nasil izah ettigi anlatilmaktadir. Yine kaynaklarda bunun sebebi su sekilde
aciklanmistir: Residdedin muhtemelen Cveyni`nin eserinden bir taraIta kalmis olan
eski ve daha ayrintili bir metinden yaralanmistir, denilmistir Bu eser Hasan
XII
Sabbah`in hayatini anlatan Sergzest-i Seyyidina dan yararlanmistir. Gercekten de
Residdedin`in eserinde Iarkli bilgilere de yer verilmistir. Bu eser Muhammed Debir
Siyaki taraIindan 1957 yilinda yayina hazirlanmistir.
Ancak ayni eser yine Ismiller ,Fatimiler Nizarler konu basliklari altinda
Muhammed Mdersi Zenceani taraIindan h.1338/ m.738 yilinda Tahran`da yeniden
hazirlanmistir.
3- KAZVINI, Hamdullah Muhammed MstevIi, Tarih-i Gzide
MstevIi Kazvini taraIindan yazilan eser tek cilttir. (Hicri 530 ) 1336 yilina
aittir. Eser alti blmden olusmaktadir. Her blm kendi icinde de cesitli blmlere
ayrilmistir. Yazar Ismiller konusuna drdnc blmn dokuzuncu kisminda iki
makale ile deginmistir. Ilk makalede Misir Ismaillileri , ikinci makale de ise Iran
Ismailleri hakkinda aciklamalarda bulunmustur. Yazar bu eseri yazarken eski
kaynaklardan yararlanmistir .Hasan Sabbah`in hayati hakkinda bilgilere de
rastlanmaktadir.
4- NISABURI , Zahirddin, Zeyl-i Selcukname
Yazari Zahirddin Nisabur`dir. Eser h.732/m.1332 yilinda yazilmistir. Yazar
eserinde Btinleri zel bir baslik altinda degil de, daha cok sultanlarin dneminde
gsterdikleri Iaaliyetlere deginmistir. Btinler hakkinda cok genis bir kaynak
olamamakla birlikte zellikle Muhammed Tapar dnemi Btin propagandalari
hakkinda bilgi edinebilecegimiz bir kaynaktir.
XIII
5-RAVENDI, Rahat-s Sdur ve Ayet-us Srur
Muhammed b. Ali ibn Sleyman er.Ravendi taraIindan yazilmistir. nemli
melliIlerden biridir ve Ravend kasabasindandir. Sultan Tugrul`a hat hocaligi
yapmistir. Ravendi ulema ailesine mensuptur. Ravendi mderrislik yapan dayisinin
yaninda on sene kadar kalmis ve onun terbiyesi altinda yetismistir.
Dayisi ile birlikte Irak`in cesitli sehirlerini dolasmistir. Sultan Tugrul ile cok
Iazla yakinlik kurmus hatta Sultan zerinde nIuz ve etkili olmustur. 1189`de Sultan
Tugrul Zeyneddin Mazenderan hkmdarina elci gnderirken Ravendi de onun
maiyetinde bulunmustur. 1190`da Atabey Kizil Arslan, Sultan Tugrul`u yakaladigi
sirada yine Ravendi de onun yaninda bulunuyordu.
Daha sonra Ravendi Hemedan`a gitmistir.Tugrul ldrlp dzen bozulunca
Ravendi kendi kabuguna cekilmis ve dnem icinde gelisen olaylari zc bir dil ile
anlatmistir ve eserini bu dnem icinde yazmistir. Selcuklulara karsi duydugu
sevgiden ve saygidan dolayi eseri Anadolu Selcuklu Sultanlarindan Giyaseddin
Keyhsreve ithaI edilerek ona takdim edilmistir .
Yazilan bu kitap Selcuklularin ilk dneminden 1198 yilina kadar olan olaylari
ele almaktadir. Ilk dnem ile ilgili yazdiklari cok dogru degildir. Byk
Selcuklularin dogusundan yikilisina kadar tarihi olaylari kapsamaktadir. Ahmet Ates
taraIindan 1957 yilinda Trkce ye cevrilmistir.Byk Selcuklu tarihinden
bahsetmektedir. Ravendi Ismailler konusuna ayrintili olmasa da deginmistir.
XIV
6-AKSARYI, Kerimddin Mahmut, Msmeret`l -Ahbr
Islam ilimlerde basarili olan melliI Arap ve Fars edebiyatina vakiItir. Kirk
yedi yillik devlet hizmetinde calismistir. Eser Farsca`dir ve drt blmden
olusmaktadir.Sahdiz kalesinin ele gecirilmesi ve Mogol hakimiyeti dneminde
Anadolu Selcuklu Tarihine dair olan eser daha cok II. Giyaseddin Keyhsrev`in
lmnden sonraki dnem hakkinda nemli bilgiler vermektedir. ProI. Dr Mrsel
ztrk taraIindan Trkce`ye cevrilmistir.
7- EL-BUNDARI, ISFAHANI, Tarih-i Silsile-i Selcuki
Eserin melliIi El-Bundari`dir. Muhammed Hseyin Celili taraIindan
Farsca`ya cevrilmistir. Eser Selcuklu tarihi hakkindadir. Ismaililer konusuna da
deginmistir. Eserde Hasan Sabbah`in Iaaliyetlerinden ve Selcuklu sultanlari
hakkinda bilgilere rastlanmaktadir.
B) Arapca Tarihler
1- IBN`L ESIR, El-Kamil
Ibn`l Esir cok basarili caliskan, ve dikkatli bir Arap tarihcidir. Bu nedenle
bu eser Islam tarihleri arasinda en gvenilir eserlerden biridir. Eserini hazirlarken
Selcuklu dnemi tarih yazarlarindan yaralanarak hazirlamistir. Eserde hem Byk
Selcuklular hem de Irak Selcuklulari hakkinda bilgiler vardir. Selcuklular hakkinda
yazilmis en iyi ve en kapsamli eserler arasindadir.Btin olaylari hakkinda genis ve
ayrintili bilgilere rastlanmaktadir.IsIahan Kalesi, Haldkah Kalesi, Halincan Kalesi,
stnvend kalesi, Batiniler taraIindan nasil ele gecirildiginin, Sultan Meliksah,
Berkyaruk ,Muhammed Tapar ve Sancar dneminde Batiniler ile yapilan
XV
mcadeleler, dnem icinde gelisen olaylar hakkinda bilgilere rastlayabiliriz. Sahdiz
Kalesi`nin Batinilerin elinden nasil alindigina dair, Nizam`l-Mlk`n nasil
ldrldg ve diger suikasta ugrayan Selcuklu devlet adamlarinin ldrlme
hikayesi ayrintili bir sekilde anlatilmaktadir. Abdlkerim zaydin taraIindan
Trkce`ye cevrilmistir, 10 cilttir.
2-IBN`L ADIM, Bugyet-'t el-taleb fi Tarihi Haleb
Eserin melliIi Ibn`l Adim`dir. Eyyubiler dneminin nde gelen
melliIlerindendir. Sair alim ve devlet adamidir. h.588/ m.1192`de Halep`te
dogmustur. Basra`da yasayan Ulakli kabilesinin Beni Eb Cerade koluna
mensuptur. Basra`dan Halep`e gc eden atalarina Ibn`l Adim denmektedir. Ali
Sevim taraIindan (Secmeler ) BiblograIilerle Selcuklular Tarihi basligi altinda
Trkce`ye cevrilmistir. Trkcesi TTK taraIindan basilmistir.
Byk Selcuklu dnemi hakkinda ve Btinler hakkinda bilgilere
rastlanmaktadir. zellikle Nizam`l-Mlk`n lm, diger ldrlen Selcuklu
devlet adamlarinin ldrlme hikayesi ve gelisen siyasi olaylar hakkinda bilgiler
rastlanmaktadir.
3- El BUNDARI, Zubdatu`n -Nusre
Bu eser c ayri melliI in kaleminden cikmistir. Eser Tugrul Bey`in
sultanligi zamanindan baslanmaktadir. Ancak Selcuklularin ilk dnemleri hakkinda
bilgiler azdir. Ilk melliI Vezir Ensirvan bin Halid birtakim hatirati Farsca kaleme
almistir. Bu hatirat Ensirvan bin Halid`in basindan gecen olaylari, yani Meliksah`in
XVI
hkm srdg zamandan Tugrul b. Muhammed`in lmne kadar (1072-1134)
yillari asarinda gecen olaylari anlatmaktadir. Imadddin ise bu eseri Arapca`ya
cevirmistir ve seleIinin sessizce gecirdigi bircok ayrintiyi da eser eklemistir. Daha
cok Irak ve horasan Selcuklularinin tam tarihi olaylarini icine kattigi icin Tugrul`un
lmnden gelisen olaylara deginmistir.Daha sonra ElBundar bu eseri kisaltmistir.
Ilk iki melliI bu eserde kendi zel anilarini hikaye etmislerdir babalarinin ve
dostlarinin zel maceralarini anlatmislar ve Btinlerden bahsedilmistir.
Cok ayrintili olmasa da hikayeler icinden Btinler`e ynelik bilgiler
cikartilabilir. Hasan Sabbah`tan ve Nizam`l -Mlk`n lmnden bahsedilmektedir.
Eser Bundari taraIindan kisaltilmistir. Eser Kivameddin Burslan taraIindan Irak ve
Horasan Selcuklulari basligi altina tercme edilmistir.
IV- El-HSEYNI, Ahbr`d-Devleti`s-Selcukiyye (Zbdet t -Tevarih)
Bu eser Byk Selcuklu Imparatorlugunda gerceklesen olaylarindan
bahsetmektedir. British Museum`de koruma altinda bulunan tek yazma bir nshanin
metnidir.
Eserin adi dis kapakta 'Ahbar ud-devlet is-Selcukiyye olarak gsterilmisse
de metnin bas taraIinda 'Zbdet t-Tevarih yazilmistir. Ancak eserin melliIi
Sadreddin Ebu`l-Hasan Ali Bin Nasir bin Ali el- Hseyni dir denilmistir. Eserde
Btinler konusunda da cesitli yerlerde deginmistir. zellikle Nizam`l-Mlk`n
lm ve Muhammed Tapar Dnemi Btin mcadelesi hakkinda genis bilgi
vermistir. Muhammed Ikbal taraIindan 1933`da Lahor`da nesr edilmistir. ProI.
XVII
Dr. Necati Lgal taraIindan da Trkce`ye cevrilmis ve T.T.K taraIindan
yayinlanmistir.
C-Trkce (Osmanlca) Tarihler
1- TEYFIK, Ebuziya, Hasan b. Sabbah
Yazari Ebuziya TevIik`tir. 1699 yilina ait Hasan Sabbah ve Btinilik
hakkinda Osmanlica bir eserdir. Yazar eserinde zellikle Hasan Sabbah`in kisiligi ,
hayati ve yaptigi eylemler hakkinda genis bilgi vermektedir.Eserde Alamut kalesi
ve Iedler hakkinda genis bilgilere rastlanmaktadir.
Yine Muhammed Tapar ve komutanlarinin alamut kalesine yaptigi seIerler
hakkinda, Sancar`a yapilan suikasttan ve Hasan Sabbah`in kisiliginde bahsetmistir.
Daha nce Modern tarihciler taraIindan kullanilmayan bu eserden biz istiIade
etmis bulunuyoruz.
2-LTFULLAH, Mneccimbasi Ahmet, Cmiu`d el- Dvel
(Selcuklular tarihi I ) 'Horasan ,Irak Kirman ve Suriye Selcuklulari 'basligi
altinda Ali ngl taraIindan eser 2000 yilinda yayina hazirlanmistir. Yazar eserinde
sultanlarin Iaaliyetlerinden ve dnem olaylarindan bahsetmistir. Muhammed Tapar
ve Berkyaruk dnemindeki cok genis olmasa da bazi Btin olaylarindan
bahsetmektedir.
XVIII
D- Ermenice Tarihler
1- URFALI MATEOS, Vekayiname
UrIali Mateos taraIindan kaleme alinmistir. Ermeni kaynaklarinin en
nemlilerindendir.Eser Selcuklular hakkinda vgyle deginmistir.952-1136 yillari
arasindaki olaylari kapsamaktadir.zelikle Meliksah dnemi olaylari icin nemlidir.
Eser M. Halil Yinanc taraIindan Trkce`ye cevrilmistir
2- SEYAHATNAMELER
I-NASIR-I HSREV, Sefername
Konumuzla ilgili nemli seyahatnamelerden biridir. Nasir-i Hsrev Iran
edebiyatinin XI. Yy. nemli kisilerden biridir.Ayni zamanda hakim ve sair olup
Ismil mezhebine girmistir. Misir Fatimi haliIesinin horasan blgesinde 'Huccet
siIatiyla en byk vekili ve dsidir.
Bu nedenle bu eser cok nemlidir. 'SeIername adli eserinde 43 yasinda
ciktigi seyahatte yasadiklarindan ve grdklerinden bahsetmektedir. Nasir-i
Hsrev`in seyahatten sonra dnyaya bakis tarzi degismistir. Eser zellikle Btin
doktrini ve Nasir-i Husrev`in Batinilige karsi olan grslerini anlayabilmek acisindan
nemlidir. Farsca olan bu eser ilk deIa 1881`de Paris`te ScheIer taraIindan
Fransizca tercme edilmistir. Bu eser Adlvahab Tarzi taraIindan Trkce`ye
cevrilmistir.
XIX
2-POLO, Marko, Dnyann Hikaye Edilisi (Harikalar Kitab 1)
Dili Franzsicadir. Marco Polo ortacagin en byk seyyahlarindan olup Cin`e
kadar gitmistir
5
. Bu seyahatname 13.yy hakkinda bilgi vermektedir. Eserde Alamut
kalesini ve Iedleri c baslik altinda tasvir etmistir. Alamut Kalesindeki cennet
bahcesinden bahsetmektedir. O dnemde zellikle o blgeyi gezmis biri olan Marco
Polo`nun bu eseri nemlidir. Ancak bazi kaynaklarda Marco Polo`nun Alamut
kalesini hic grmedigi ve o blgeden hic gecmedigini sadece o dnemde
duyduklarini yazmistir diyerek sphe uyandirmislardir. Bu konu arastirilmalidir.
Eser Isik Ergden taraIindan Trkce` ye cevrilmistir.
3 -SYASETNAMELER
I- NIZAM`L -MLK, Siyasetname
Byk Selcuklularin nl veziri Nizam`l-Mlk taraIindan yazilmistir.
Selcuklu iktisadi, din , askeri kltrel konularda bilgi veren Siyasetname 50
blmden olusur. Siyasetname tam olarak nasihat namedir ve dinle cok Iazla
yogrulmustur. Nizam`l-Mlk Siyasetnameyi birkac konu zerindeki aksakliklar
hakkinda gtler vermistir ve nasil olmasi gerektigine dr bilgiler verir. Devlet
teskilatinda vezir, sultan ve devlet ile ilgili konular hakkinda bilgi verir. Askeri
teskilatta Selcuklu ordusunun yapisi ve gelir durumu ile ilgili bilgiler ve tavsiyeler
vardir. Adalet teskilati kisminda ise sultanin adalet anlayisi ve kadi hakkinda
bilgiler ve tavsiyeler vermektedir.
5
Marcopolo, Marcopolo Seyahatnamesi, Haz. Filiz Dokuman , C. 1-2, Istanbul, 1990, s.22
XX
Nizam`l -Mlk eseini Farsca olarak kaleme almistir. Diger adi Siyer`l
Mlk dr. Bu eser uzun sre vezirlik yapmis olan Nizam`l -Mlk n nemli bir
eseridir Selcuklu devletinin bir bakima anayasasi grevini stlenmistir. Selcuklu
dneminin nemli kaynaklarindan biridir. Her Iasilda bir konuyu ele almistir. Ele
aldigi konuyu ele alirken bir sira takip etmemistir ve her Iasilda isledigi konu ile
ilgili hikayeler anlatmaktadir. rnek olarak verdigi hikayelerin cogu, son derece ilgi
cekicidir. Bunlardan bir kismi yasadigi zamana aittir. Nizam`l-Mlk babasindan
dolayi cok iyi egitim grmstr.
Ilk nce Gazne Saraylarinda hizmet grdkten sonra Selcuklularin hizmetine
girmistir.Alparslan zamaninda vezir olarak atandi. Selcuklu sarayini Samani ve
Gazneli usulne gre kurdu. Alparslan`dan sonra Meliksah`a da hizmet etti. Kendi
adiyla anilan Nizami medreselerini kurdu. Askeri ikta sistemini dzene koydu.
Meliksah devletin ileri gelenlerine devletteki aksakliklari ve tedbirleri hakkinda
layika yazmalarini syledi ve bunun zerine Nizam`l-Mlk bir risale yazdi ve
Meliksah bunu hic yanindan ayirmamis ve devlet ynetimini ona gre yapmistir.
Icerisinde eski Iran krallarini, gecmis haliIeleri ve emirler ve sultanlari konu alan
hikayeler vardir, Kuran`dan ayetler vardir, Hadisler ve kendi tecrbeleri vardir. Eser
cok nceleri dikkat cekmistir ve Fransizca cevirisi yapilmistir.
Siyasetname Farsca olarak Iran`da bircok kez basilmistir.Kirk yedinci blm
ise Btinler ve Karmatiler hakkindadir. Bu eserde Btinler ve dnemi icin nemli
kaynaklar arasindadir.zellikle Btinlerin ilk dnemi hakkinda bilgi veren
nerdeyse tek kaynaktir. Eser M.A. Kymen ve Nurettin Bayburtlugil taraIindan
XXI
Trkce`ye cevrilmistir. Serir Cavdaroglu`nun cevirisi hakkinda Ibrahim KaIesoglu
bir makale yayinlamistir ve orada cevirinin eksik ve yetersizliginden bahsetmistir.
4-COGRAF VE TARH COGRAFYAYA DAR ESERLER
I - MSTEVFI, Hamdullah , Nzhet`l-Klb
Eser MstevIi taraIindan sade bir Farsca ile yazilmistir. Kitap cesitli
blmlerden olusmaktadir. Ilk blmde Iran sehirlerini anlatir. Sehirleri anlatirken
Selcuklu Sultani Meliksah` in etkisinden ve oralarda yasanilan tarihi olaylar
hakkinda bilgi verir. Yazar yine bu sehirlere yapilan Mogol saldirilarindan ve Irak
Acemlerinden , Hasan Sabbah`tan ve onun dolastigi yerlerden kisaca
bahsetmektedir. Bu konulara deginirken zaman zaman Selcuklu hakkinda ve
dnemin sultanlari hakkinda da bilgi verir. Dogudaki sehirlerden bahsederken Sultan
Alaaddin Keyhsrev`den bahseder.
2- SERPERSI, Sayke, Tarih-i ran
Eser Sayke Serpersi taraIindan 1377 yilinda yazilmistir. Dili Farsca`dir. Eser
iki cilttir. Ve doksan blmden olusmaktadir. Genel olarak Iran tarihi ve cograIyasi
hakkinda bilgi vermektedir. Ikinci ciltte 52. blmde Trkiye Selcuklular Dnemi
basligi altinda Selcuklu Sultanlarinin dnemleri hakkinda kisa bilgiler vermistir.
Eserde iki yan baslik altinda Hasan Sabbah`in kaleyi nasil elde ettiginden ve
Iedlerin hizmetinden bahsetmektedir. Btinler hakkinda cok genis olmasa da
yararlanilabilecek iyi bir eserdir.
XXII
5-MENAKIBNAMELER
HASAN SABBAH, Heft Bab-i Baba Seyyidna
Eser Muhammed II (1166-1210) yillarinda kalma bir eserdir. Ve Byk
kiyamet cagrisi yapilmaktadir. Eser yedi blmden olusmustur.Eseri derleyip
kitaplastiran kisi Kazvin Ismili Daisi Abu Ishak Kuhistani`dir.Biz bu eserden
dolayli olarak yaralanmis bulunuyoruz.
Nizari Ismillerin inanc, IelseIe ve siyasetinin 1164 yilinda Byk
Kiyamet adiyla dnyaya duyurusundan saptanan yeni ilkeler ve olusturulan
gretilerden bahsedilmektedir. Bu gretilerin temelleri ve hedeIleri gizlilikten cikis
reIormlarindan bahsetmektedir
6
.
6-BYOGRAFK ESERLER
HASAN SABBAH, Sergzest-i Seyyidn
'EIendimizin Maceralari adini tasiyan bu eserin bugne kadar hicbir
nshasi bulunmamistir. Hasan Sabbah`in kendi yazmis oldugu bir zgecmistir. Hasan
Sabbah`in hayati hakkindaki tek kaynaktir. Ancak eser Alamut ve belki de diger
Ismaili kale ve ktphanelerdeki yagmalara katilan Mogol dnemi Fars
tarihcilerin eline gecmistir.
7
O dnemin c tarihcisi Cuveyni, Residddin, ve Kasani
bu eserden yararlanmistir. Biz bu eserden dolayli olarak yararlanmis bulunuyoruz.
6
Ismail Kaygusuz, Nizari Ismaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut, Istanbul,
2005,s. 294.
7
Bernard Lewis, a.g.e, s. 126
XXIII
7-MEKTUPLAR (zel ve Resmi)
Mehmet SereIettin Yaltkaya`nin Ilahiyat Fakltesi Mecmuasinda Sultan
Meliksah`in Hasan Sabbah`a bir mektup yazdigi ve Hasan Sabbah`in da bu
mektuba cevap gnderdiginden bahsetmistir. Bu belgelerde sultan Meliksah ile
Hasan Sabbah arasinda bir mektuplasma sz konusudur. Ilk belgede Sultan
Hasan Sabbah`i yeni bir din kurdugunu ,bazi dagli cahil halki igIal ettigini ,Islam
haliIelerine ve Abbasiler`e dil uzattigini syleyerek kendisini takbih eylemekle
bu dalletten vazgecip Islamiyet`e dnmesini, aksi takdirde kalenin yerle bir
edilecegini ve kendilerinin de temizlenecegini buyurmaktadir. Hasan Sabbah
cevabinda hrmetkar bir dil baslamakta ve Mslman bulundugunu iddia etmekle
beraber Abbasi haliIelerinin haksizliklarini ve Ienaliklarini saymak Ftimiler
gercek haliIe olduklarini ileri srmek suretiyle cretini gstermedikten sonra
sultani Abbasiler ve Nizam`l-Mlk aleyhinde kiskirtmakta ve aksi takdirde baska
birisinin zuhur edip bu dini vaziIeyi basaracagini syleyerek sultani da tehdid
etmeye kalmistir.
8
Bu mektuplar Osman Turan nin 'Selcuklu Tarihi ve Trk Islam
Medeniyeti Ankara, 1965 adli eserinde hocamiz taraIindan kabul edilmistir.Ancak
Ibrahim KaIesoglu ' Sultan Meliksah Devrinde Byk Selcuklu Imparatorlugu
Istanbul, 1953, adli eserinde bu mektuplarin varliginin biraz spheli oldugundan
bahsetmistir ve her iki mektubunda tasniI edilmis hissini uyandirdigindan ve
Batinilerin cok gclendigi bir dnemde kasten uydurulmus, propaganda amaciyla
yazilmis belgeler oldugundan bahsetmektedir.
8
Osman Turan, Selcuklular Devrinde Trk Islam Medeniyeti, Ankara ,1965, s. 227.
XXIV
8-EDEB ESERLER
Edebi eserler de dnem icinde gelisen olaylari anlamak acisindan nemli
kaynaklar arasindadir. zelikle bu dnem icinde nemli edebi eserler arasinda
Emir Devletsh`in Tezkeret s-Su`ar`si 1486 ve Nizami i Aruz-i Semerkandi`nin
Cehr Makalesi 1155
9
konu hakkinda zellikle Selcuklu acisindan calisanlar icin
baslica nemli edebi kaynaklar arasindadir.
9-PARALAR VE KTABELER
1966`da Newyork Amerikan Nmizmatik Dernegi 1158 yilinda basilmis
cok nadir bazi para ele gecirdi. Dernegin raporunda bunlarin resimler ve
tanimlamalari yayinlanmistir
10
.Geroge c. Miles`in 'Coins oI the Assasins oI
Alamut adli makalesinde sunlara deginmistir. Paralardan birinin capi 14 mm,
agirligi 0,635 gr.dir. nyznde 'Muhammed bin. Kiya Buzurg mmid yazili,
cevresinde ise basildigi yer darphane adi 'kursi al-daylam ve 533 A.H.(1158)
tarihi acik bir bicimde kazinmistir. Arka yznde 'Ali Tanrinin dostudur(Aliyyn
Veliyullah) sii Iorml ile baslayan yazinin sonraki satirinda 'al-mustaIa li
dinillah , Nizar(Tanri dini icin secilmis Nizar ) okunmaktadir. Bu c satir kenar
yazitindaki 'amir al-mo`minin ,salawat Allah alayhi wa-ala aba`ihi al-tahirin wa-
abna`hi al-akramin (Tanrinin inanetleri-kutsamalari ,onun (Ali) ve en saygideger
kisilikleri olan soyundan gelenler zerine olsun ) szlerle tamamlanmaktadir
11
.
9
Ibrahim KaIesoglu ,Sultan Meliksah Devrinde Byk Selcuklu Imparatorlugu,
Istanbul,1953,s. XXV-XXVI.
10
Ismail Kaygusuz,Hasan Sabbah ve Alamut, Istanbul, 2004, s.83
11
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 82.
11
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 82.
XXV
Geroge C. Miles 6 paranin daha IotograI ve aciklamalarini yapmistir: Ayni
leiandlari tasiyan ,tarihleri Iarkli olan yine kursi-Daylam`da basilmis birkac diger
paradan da sz etmektedir. 6 sikkenin, al-Muhtadi`nin (h. 552 / m.1157) de ve
diger ikisinin ise onun ardillari al-Kahir`in Imamligi (h. 552-556 / m.1157- 1162)
dneminde kesildikleri belirtilmistir
12
.Ancak biz bu paralari bizzat grp
inceleyemedik.
10-MMAR ESERLER
Mimari eserlerde konuyu daha iyi tahlil etmemiz acisindan nemli izlerden
biridir. Blgede nerdeyse yok denecek kadar az kazilar yapilmistir. Ismaili
Calismalari Enstits taraIindan yapilan kazida Alamut Vadisinin icinde
Iirinlanmis bir cmlek bulunmustur. Bu blgede yaklasik olarak 15 adet
seramik Iirin bulunmustur. Kitabe ve paralarin tarih incelemesinde cok nemli
bir rol vardir. Paralar konusunda cok Iazla bilgiye rastlanmamakla birlikte
Bernard Lewis 'Hasisiler adli calismasinda Batinilerin bir takim paralar
bastirdigina dair imarelerden bahsetmektedir. Nizar kaleleri ve cevrelerinde
modern zamanlarda sistemli arkeoloiik kazi yapilmamistir. Dahasi Alamut
dneminde varliklari bilinen Nizar trbeleri de tahrip edilmistir.
Batinilerin yasadigi kalelere dair kalintilar vardir. zellikle Alamut kalesi,
Sirguh kalesi, Lembeser kalesi, Mencehr ve Manyas kalesi`nin kalintilari
gnmze denk korunmaya calisilmistir.Ve yerinde gidilip incelenirse arastirmaya
12
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.85.
XXVI
Iarkli bir boyut katabilir. Iran blgesinde Batini kalelerinin kalintilariyla ilgili
eserler vardir. zellik bu konu icin Cuveyni, Residddin`nin eserlerine Btin
kaleleri icin bakilabilir: ayni zamanda Girdkuh kalesi icin J. Von Hammer ,The
History oI the Assassins ,Londra ,1835, W.Ivanow`un 'Some Ismaili Strongholds
in Persia IC,XII,1938, Mencerh Sutdeh 'Ka`a-i Gridkuh 'Mihr,1331 gibi
kaynaklara bakilabilir.
13
11-DOKTRNE DAR KTAPLAR
I-GAZZALI, Kitb Kavsm Al-Batniya
Eserin Gazzali taraIindan Batiniler`in olusturdugu doktrin acisindan olusan
sphelerden kurtulmak icin yazmistir. Bu risaleyi Gazzali bir arkadasinin istedigi
zerine aldigi sylenmektedir.Bu eserde Gazzali nce Hasan Sabbah`in ta`limi` nin
gereksiz olduguna dair delillerini yazmistir. Birine bas , birine son, geri kalana ise
iki kanat dedigi bu delilleri tek tek inceleyip yanlis ve sacmalik dedigi tespitlere
ulasmaktadir. Eserin biline tek nshasi 'Kastamonu Genel Kitapliginda 127/3
numarada kayitli olan nsha Gazzali`nin risalelerinden olusmus bir dergi icinde
bulunmaktadir
14
. Eserde Gazzali risaleyi drt 'kasima ile ele almistir.Eseri
ProI.Dr.Ahmet Ates bulmus ve onun taraIinda Trkce`ye cevrilmistir.
13
Bernard Lewis, a.g.e., s. 131.
14
Ahmet Ates,Gazali`nin 'Batinilerin Belini Kiran Delilleri Kitb Kavsim Al-Batiniy,
Ilahivat Fakltesi Dergisi,C.I-II,Ankara ,1954, s.25.
XXVII
2- EBUFEDAIL, Muhammed Hammadi b. Mlik b. Btnlerin ve Karmatlerin
c Yz
Eser Batiniye taiIelerine bir kac sz ile baslamaktadir.Daha sonra ehlibeyte
nisbet davalarinda, Btin davetinin baslangicindan, davet ve mezhep
derecelerinden, telkin tarzlarindan bahsedilmektedir. Eser M.S. Gnaltay taraIindan
Trkce`ye 1948 cevrilmistir.
12-ARASTIRMALAR
1-Mstakil (Dogrudan) Arastrmalar
Btiniler ile ilgili en nemli arastirmalar Ingiltere (Londra)`da 'Ismil
Enstits taraIindan yapilan calismalardir. Bu konu ile ilgili bir cok modern
arastirmalar yapilmistir. Bu alanin en taninmis uzmanlarindan biri ProI. Dr.
Marshall G. S. Assassins 1955 yilinda Londra`da basilan 'The Oraer Of
Assassins`adli eseri bu konudaki temel calismalarin basinda gelmektedir.Yazari
Marshall G. S Hodgson`un eseri iki blmden olusmaktadir. Btinler hakkinda
yazilmis en nemli arastirmalar arasindadir. Yazar eserinde cok genis ve ayrinti
basliklar altinda konu hakkinda bilgiler vermistir. Yine ayni yazarin 'The Ismils
State, The Cambireage Historv of Iran. Cambiredge at The Unuversity Press`in,
1968, Newyork, C. 5 makale tamamiyla Nizar Ismaillileri hakkinda nemli
makalelerden biridir.
Hodgson`un yani sira bu alanin en taninmis uzmanlarindan biri de ProI.
Dr. Bernard Lewis`dir. Hasisiler Bernard Lewis taraIindan 1995 yilinda
hazirlanmis bir eseridir. Btinler hakkinda hazirlanmis en nemli eserlerden biridir.
XXVIII
Ali Aktan taraIindan 'Ortacag Islam dnyasinda Terrizm ve Siyaset adiyla
Trkce`ye cevrilmistir. Eser alti blmden olusmaktadir. Hasisilerin ortaya
cikmasindan baslayip Ismiller` den ve Suriye`de oraya cikan Btinlere kadar
genis bir sekilde ele almistir.
Yine Feaaivan-i Ismailive Bernard Lewis taraIindan yazilan bu eser
Feridun Bederahi taraIindan 1948 yilinda Farscaya da cevrilmistir.
Eser alti blmden olusmaktadir . Btinler hakkinda genis bilgilere
rastlayabilecegimiz iyi bir arastirmadir.Yazar Ismil mezhebi ,Yeni davet, Iran`da
Ismil daveti gibi basliklar altinda konu hakkinda genis bilgiler vermektedir.
Farhat DaItary`de bu konuda calismalariyla taninan bir baska
arastirmacidir. A Short Historv of the Ismailis`adli eserFarhad DaItary taraIindan
1999`da hazirlanmistir. Nizar Ismil Tarihi acisindan nemli bir eserdir. zellikle
Btinlerin Alamut dnemi tarihi hakkinda genis bilgile verilmektedir. Yine
DaItary`nin 'Muhalif Islamin 1400 Yili Ismailliler .Tarih ve Kuram ' adli bir diger
eseri Ercment zkaya taraIindan Trkce`ye cevrilmis ancak dagitimi
yapilmamistir. Bu eser Ismil tarihi ve kurami acisindan cok genis kapsamli bir
eserdir.Ayni yazarin 'Meaiaeval Ismaili Historv ana Thought`.aali eseri
Cambridge University Press, taraIindan 2001 yilinda yayinlanmistir DaItary`in bu
konu hakkinda nemli diger bir eseri ise 'Ismaili Literature`U.S.A` de 2004
yilinda basilan bu kitap Ismaili tarihcesi hakkinda genis bir biblograIyaya sahiptir.
XXIX
Halm Heinz,`in 'The Fatimias ana Their Traaitions of Learning`, adli
eserinde ise bir Ismil devleti olan Fatimiler hakkinda ve mezhep hakkinda genis
bilgilere rastlanmaktadir.
James W.Moriss`sin New York`ta 2001`de yayinlanan 'Moriss`in The
Master ana The Disciple . (An Earlv Islamic Spiritual Dialogue)` adli eserde bu
konudaki nemli arastirmalardan biridir.
'Islamin Yavilis Tarihi`adli eser ise Robert Mantron taraIindan hazirlanmis
bir eserdir. Ismet Kayaoglu taraIindan Fransizca`dan Trkce`ye cevrilmistir. Eserde
Fatimilerden, Karmatilerden ve Abbasilerin cksnden bahsetmektedir. Eserin
basinda Islam tarihi acisindan nemli bir kronoloii tablosu vardir.
Henry Corbin taraIindan kaleme alinan'Islam Felsefesi Tarihi (Baslangictan
Ibn Rsa n lmne kaaar 1908)` Islam tarihi acisindan nemli bir arastirmadir.
zellikle Ismilligin dogusu hakkinda bilgilere rastlanmaktadir. Silik ve
nbvvet temellerinden bahsetmektedir.'Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi 'adli
eserin yazari C. Brockelmann dir. Fatimilerden, Hasisiler teskilatindan ve Selcuklu
devletinden bahsetmektedir. nemli eserler arasindadir. 'Pir.Waiz.ana Imam. The
Ransformation of socio-Religious Leaaership among The Ismailis In Northern
Pakistan`aali eser ise Neiima Susumu taraIindan hazirlanmistir. Ismiller zellikle
Kuzey Pakistan da bulunan Ismiller hakkinda yapilmis iyi bir arastirmadir. 19.yy
Ismilleri,imam ve modernize olmus Pir den bahsedilmektedir. Mevdud taraIindan
XXX
hazirlananSelcuklular Tarihi I adli eser Selcuklu tarihi icin nemli
arastirmalardan biridir. Yazar eserinin ilk kisminda Selcuki Tarihlerinin Kaynaklari
basligi altinda Selcuklu kaynaklari hakkinda bilgi vermektedir.
Yine yazar eserinde Selcuklu dnemine, Fatimiler ile olan mnasebete,
Btinlere deginmistir. Eserin Trkce`ye cevirisi yapilmistir A.Fryzee `nin ~A
Materials for an Ismail Biblographv` aali adli eseri yine bu konu hakkinda
hazirlanmis nemli arastirmalardan biridir.
Paul E. Walker`in 'Abu Yagub al-Siiistani. Intellectual Missionarv`,
Londra da yayinlanan ilk Ismil tarihcilerinden birisi olan Sicistan hakkinda
yapilmis iyi bir arastirmadir. Yine ayni yazarin Kirmani hakkinda hazirladigi Londra
da 1999`da yayinlanan 'Hamia al-ain al Kirmani ' adli eserde nemlidir.
2-Dolayl Arastrmalar
Batinilik konusunda Trkce olarak yapilan calisma oldukca azdir. Trkce
mstakil bir kitap neredeyse yok denecek kadar azdir. Trk tarihciler taraIindan
bir takim arastirmalar yapilmis ancak bunlarin cogu dolayli arastirmalar olmus ve
sadece milli tarihimizi ilgilendirdigi srece bilgi vermisler ve calismislardir.
Bunlarin en nemlilerini su sekilde siralayabiliriz:Mehmet SeraIettin
Yaltkaya`nin Ftimiler ve Hasan Sabbah adli calismasi nemlidir.Eser`de
Kerbela`dan baslayarak, Fatimilerin kurulusu, Hasan Sabbah`in dai olmasi,
Alamu`ta yerlesmesi ve veIatina kadar gecen hem siyasi hem de dini hareketlerden
XXXI
bahsetmektedir . Arastirma 1926 yilinda DIFM, Sayi 4,`de yayinlanmistir.Yine ayni
yazarin ,Btinlik Tarihi en nemli makalesidir. Makalede Batinilerin tarihi
gelisimi yani sira Hasan Sabbah ve onun Iaaliyetlerinden bahsetmektedir. Hasan
Sabbah`in drt Iaslina da yer verilmistir. 'Drt Iasil madde madde makalede nesr
edilmistir. Makale DIFM,Istanbul, 1928, Sayi 8`de yer almaktadir.
Nazli Rana Grel`in 'Bir Osmanli Aydini Ibrahim Ethem Pertev Pasa
Ankara, 2004 de yayinlanan eserde Osmanlica`dan transkrip edilmis bir calismadir.
Nazli Rana Grel bu calismasinda Pertev Pasa`nin notlarini derlemistir. Pertev
Pasa calismasinda Komunizm, Ismailiyye, Hacli SeIerleri, hayvan haklari vs.
konulari ele almistir. Batinilik hakkinda konuyu Karmatilerden alip Hasan
Sabbah`tan baslayarak Alamut Kalesi, Kiyamet`in ilani ve Rkneddin dnemine
kadar kisaca konuyu zetlemis ve yorumlamistir.
Baska bir calisma Ahmet Ocak`in 'Selcuklularin Dini Sivaseti (1040-1092)`
Istanbul / 2002 adli eserde Btinlik konusuna deginmistir. Ibrahim KaIesoglu`nun
'Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu Imparatorlugu`adli eser ve Islam
Ansiklopedisinin 'Selcuklular maddesi zellikle Meliksah dnemi Btinler
konusunda nemlidir. KaIesoglu zellikle Meliksah dnemi olaylarindan
bahsederken Hasan Sabbah ve Btinilerle mcadele konusuna deginmistir. Ahmet
Ates`in 'Gazzalinin Batinilerin Belini Kiran Delilleri adli konu hakkinda nemli
ceviriler arasindadir.
XXXII
Hasan Ibrahim Hasan`in 'Islam Tarihi ' zellikle Sancar dnemi olaylari icin
nemli kaynaklar arasindadir.Abdlkerim zaydin`in 'Sultan Muhammea Tapar Devri
Selcuklular Tarihi (498-1105-1118) adli eserinde Muhammed Tapar dnemi Btin
Iaaliyetlerine deginmistir. Yine ayni yazar'Sultan Berkvaruk Devri Selcuklular
Tarihi(485-496/1092-1104)` adli eseri Sultan Berkyaruk dnemi Btin Iaaliyetleri
hakkinda bilgiler vermektedir. Erdogan Mercil`in Bvk Selcuklu Imparatorlugu
Tarihi adli eserinde de cok uzun olmasa da konu hakkinda nemli bilgilere
rastlanmaktadir. Ibrahim Agh Cubukcu`nun 'Gazali ve Batinilik. adli eseri de konu
hakkinda nemli arastirmalardan biridir. Bu eser Ibrahim Agah Hoca`nin doktora
tezidir.
Eserde Btinler`in tevil ve akideleri, onlarin dogusundan Gazzali` nin
zamanina kadar Batinilige toplu bir bakisla yaklasirken daha sonra 'Gazzali`nin
Anlattigina Gre Btinye?, 'Gazzali`de Batinilik Izleri Var mi? ve 'Gazzali`nin
Batiniligi Reddi basliklari altinda konuyu ele almistir. zellikle Gazzali`nin
Batiniler hakkindaki dsncesini anlamak acisindan nemli bir calismadir.
ProI.Dr. Mehmet Altay Kymen in Alp Arslan ve Zamani` . 'Selcuklu
Jeziri Nizaml-Mlk ve Tarihi Onemi`.`Selcuklular Devri Trk Tarihi`. 'Bvk
Selcuklular Imparatorlugu Tarihi. Ikinci Imparatorluk Devri`. `Tugrul Bev
Zamani, Farsca`dan Trkce`ye cevrilen 'Sivasetname` Osman Turan`in
Selcuklular Tarihi ve Trk Islam Meaeniveti Tarihi`, adli eserler Selcuklu
tarihini, zellikle dnem olaylarini ve sultanlarin Iaaliyetlerini czmek acisindan
nemli calismalar arasindadir. Mehmet Altay Kymen Btinler hakkinda dzenli
XXXIII
derli toplu calismalar yapmistir. zellikle 'Selcuklu Devri Trk Tarihi adli
eserinde Btinilik basligi altinda Btiniligin tarihcesi, Hasan Sabbah`in Iaaliyetleri
ve Selcuklular ile ilgili temaslarindan bahsetmistir.
Osman Turan ise kendi calismasinda 'Selcuklular ve Btinler basligi
altinda konuyu kisaca degerlendirmistir. Neset Cagatay`in ve Ibrahim Agah
Cubukcu`nun 'Islam Mezhepleri` Ethem Ruhi Figlali`nin Islamaa Sivasi ve Itikaai
Mezhepler Tarihi .Neset Cagatay , 'Fatimiler Devletinin Kurulusu ve Akiaeleri
'.Abdlbaki Glpinarli,Tarih Bovunca Islam Mezhepleri ve Siilik, Hande
Hancerlioglu 'Inanc Szlg`.Ismail Kagusuz`un 'Nizari Ismaili Devletinin
Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut Ogetisi.Tarihi ve Felsesesi`.adli eserler Ismil
mezhebi bakimindan nemlidir.
Kaygusuz eserinde konuyu genis bir sekilde ele almistir.Eserde Hasan
Sabbah`in yasam yksnden baslayarak,zellikle ele aldigi konu Nizari
Ismillerini ele almistir. Cesitli konulara deginen Kaygusuz`un eserinde Batinileri
kurulustan yikilisa kadar olan sreci ele alirken konuyu Nizari Ismaili Devletinin
kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut Ismilleri, Alamut Ismilleri`nin Devr-i
Satr, Byk Kiyamet Cagi ve Imamlari, Suriye Ismailileri ve Rasuddin Sinan,
Alamut`un yikilis Evresi, Nasr Hsrev, Kizilbas SaIevi Iliskileri gibi basliklar
altinda aciklik getirmeye calismistir. Hasan Sabbah`in zgn olarak Farsca yazip
vaazlarinin basina koydugu 'Drt Fasil 'adli eserinin cevirisi Kaygusuz`un
eserinde bulunmaktadir. Yine Hasan Sabbah`in yedi blmlk eseri HaIt-i Bab-i
Baba Seyyidna`ya da genis yer vermistir. Yakin dnem icinde Nizari Ismaililer
XXXIV
hakkinda yapilan en genis kapsamli eserdir. Bu eser Alamut Nizari Ismaililigi` nin
ortaya cikisi Batini gretileri, inancsal ve siyaset yapisi, rgtlenmesi, byyp
yayilmasi ve yikilmasini ele alan bir eserdir.
Abdurrahman Acar`in 'Selcuklu Sultan`i Sancar`in Dini Siyaseti (Abbasi
HaliIeligi ve Ismaililer ile Iliskiler ) adli eser yayinlanmamis doktora tezidir.
Eserde zellikle Sancar dneminde Batini ve Selcuklu iliskililerine deginilmistir.
Karmatilerden, Hasan Sabbah`tan, Sancar Dnemin`de gelisen olaylardan, Herat`in
alinmasindan ve Fahr`l-Mlk`n Batiniler taraIindan ldrlmesi gibi olaylarla
deginilmistir.
Yasar Kutluay` Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu Ayni zamanda
Abdullah Ekincinin Ortadogu`da Ortaya Cikan Fikir Akimlari adli makalesi
Abdlkerim zaydin`in Trk Kltr Ansiklopeaisinaeki ' Alamut Kalesi 'makalesi,
Islam Ansiklopeaisinin ve Divanet Islam Ansiklopeaisinin '.Ismilye 'Hassan
Sabbah, 'Alamut makaleleri bu konuda hazirlanmis iyi arastirmalar icine
girmektedir.
Bu konu hakkinda yapilan tez calismalari ise cok Iazla degildir. Bu konu
zerine Abdurrahman Acar`in 'Selcuklu Sultani Sancarin Dini Sivaseti (Abbasi
Halifeligi ve Ismaililer ile Iliskiler )` adli calisma nemli doktora tezlerden biridir.
Bu calisma da daha cok Sancar Dnemi icinde gelisen Btin olaylari
anlatilmaktadir. Abdullah Ekinci '9-11.Yzvil Karmatilerin Sivasi sosval ve Iktisaai
Faalivetleri adli calismasi, yayinlanmamis doktora tezidir. Karmatler ve onlarin
XXXV
ticari hayatlari hakkinda genis bilgiye rastlanmaktadir. MuzaIIer Tan`nin 'Batinilik
Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi`. Ankara, 2000: yayinlanmamis
yksek lisans tezi ise bir Btinlik kavramini daha iyi anlama acisindan iyi bir
calismadir. Ayrica Mehmet Canatan in 'Bvk Selcuklu Imparatorlugu Devrinae
Mezhep Hareketleri`.Ankara, 1986, Fettullah Sahahbaddin Sacar`in 'Karmatiler ve
Trk Karmati Iliskileri, Ankara,1973: Yasemin Saygili 'Batinilik Tarihi Baslikli
Makalenin Saaelestirilmesi ve Bir Degerlenairilmesi`.Ankara,1989 bu konuyu
iceren yayinlanmamis lisan tezleri de nemlidir.
CNDEKLER
NSZ I
KISALTMALAR VII
KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR VIII
GRS
BTINLK HAKKINDA GENEL BLGLER 1
A-BTINLK KAVRAMI VE TERMNOLO1 1
B- SLAM`DA AYRILIK 9
C-BTINLGN ORTAYA CIKISI, GELSM VE BLNMES 11
I-Karmati Hareketi 12
II-Fatim Ismilleri 15
I- Musta`li Ismilleri 28
2- Nizar Ismilleri 30
D-GNMZ BTINLER 32
BRNC BLM
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET 36
A-RAN`DA LK BTINLER ( 903 - 1090) 36
B- HASAN SABBAH DNEM(1090 - 1124) 41
I-Hasan Sabbah`in Btinligi Girisinden Alamut` a Kadar
Gecirdigi Srec (1072-1090) 41
II-Alamut`un Ele Gecirilmesi (1090) 47
III-Teskilatlanma ve Diger Kalelerin Zabti 53
IV-Hasan Sabbah`in Byk Selcuklular ile Mcadelesi 61
1) Btinler`in Selcuklu Saldirilarina Karsi Alamut Kalesindeki Savunmasi 62
2) Ikinci Selcuklu Saldirilarina Karsi Batini Mcadelesi 70
3-Batinilerin Selcuklu Saldirilarina Karsi Tikrit ve Sahdiz
Kalelerinin Savunmasi 73
4-Alamut`ta Karsi ikinci Selcuklu Hcumu 80
V-Hasan Sabbah`in lm,Kisiligi ve Tarihi Rol 92
C-LK K HALEF DNEM 94
I-KIYA BUZURG MMD DNEM (1124 - 1138) 94
II-MUHAMMED b.BOZORG MMD DNEM(1138 - 1162) 97
D- BTINLERN YAPTIGI SUKASTLAR, SLEDKLER CNAYETLER
VE SELCUKLU HALKININ TUTUMU 106
KNC BLM
PROPAGANDA, DOKTRN, BADET,ERKAN VE TESKLAT
A- BTIN PROPAGANDASI 125
I-Propaganda Usulleri 125
II-Edebiyat, Dil ve Propaganda 129
III-Seyahat 136
IV-Gelir Kaynaklari 137
B- DOKTRN 139
I-Ismil Doktrini 139
II-Ta`lim Doktrini 143
III-Imam ve Imamet Anlayisi 149
IV-Evren Anlayisi 157
C- BADETLER ve ERKAN 160
I- badetler 160
II-Erkan 162
1-Hashas, Sarap ve Hancer 162
2-Kilik ve KiyaIet 162
D- TESKLAT 166
I-Nizar Ismilleri ncesinde Teskilat 166
II-Nizar Ismilliginde Teskilat 168
CNC BLM
BTINLK ,MEZHEPLER, TARKATLAR VE TASAVVUF
A- MEZHEPLER VE TARKATLAR 174
I-Bektasilerde Btin Etkisi 175
II-Mevlevilerde Btin Etkisi 177
III-Ehl-i Haklarda Btin Etkisi 180
IV-HuruIilerde Btin Etkisi 181
V-Drzilerde Btin Etkisi 182
VI-Nusayrilerde Btin Etkisi 184
VII-Kalenderilerde Btin Etkisi 185
B-TASAVVUF VE BTINLK 187
SONUC 191
ZET 197
SUMMARY 199
BBLOGRAFYA 200
KRONOLO1 215
EKLER 216
I-Belge Fotokobileri
II-Liste ve Tablolar
III- Haritalar
IV- Fotograflar (Resimler)
1
GRS
BTNLK HAKKINDA GENEL BLGLER
A-BTNLGN KAVRAMI VE TERMNOLO1S
Btin nesil, kusak, ic, karin boslugu ve grnmeyen sey anlamlarini
tasimaktadir.Bu kelime Arapca B-T-N Iiil kknden tremis olup grnmeyen sakli,
yaratilmislarin bakislarina ve dsncelerine kapali olan herkesin ulasamayacagi bilgi
anlamina gelmektedir
1
denirken, baska bir kaynakta 'Gizli olmak bir seyin ic
yzn bilmek anlamindaki 'batn veya 'butn kknden treyen btin
kelimesinin nisbet ekinin eklenmesiyle olusmus bir terimdir
2
de denmistir .'Ic ve
belirtmek` kelimelerinden tremis olan Btinligin diger bir anlami ise 'kutsal
kitabin gizli anlami yada 'icerdekini aramaktir. Tam olarak onun yerini alan, aciga
cikan kelime, bu teIsir`in anlamini aciklayan ad tevil`dir.
3
Bunlara gre kisaca
Btinyye 'gizli olani ve bir seyin ic yzn bilenler anlamina da gelmektedir.
4
Terim olarak 'her zahirin bir Btin ve her nassin bir te`villi
bulundugunu, bunu da sadece Tanri taraIindan belirlenmis veya O`nunla iliski
kurmus masum bir imamin bilebilecegini iddia eden gruplar olarak tariI edilebilir
11
William Lane Edward, Arabic English Lexion. Edinburg, 1863, C.I-II, s. 221, MuzaIIer
Tan, Batinilik Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi , (Yayinlanmamis Yksek
Lisans Tezi), Ankara, 2000, s.5.
2
Avni Ilhan, 'Btinye Diyanet Islam Ansiklopedisi, C. 5, Istanbul ,1992, s. 190.
3
B. Vaux De Cara , ' Btinya, E.J. Brills First Encclopaeaia Of Islam 1913-1936, C.II,
Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987, s. 679.
4
Avni Ilhan, a.g.m., s. 191.
2
ki mtedil sIilerden asiri sii kollara ve mlhidlere varincaya kadar bir cok
zmreyi de icine alir.
Btinye terimi Islam dsnce tarihinde naslari zhir ve btin ayrimina
tbi tutarak te`viller yapip, islam`in temel hkmlerini btn mlmanlarin
anlayisindan Iarkli olarak yorumlayip, din anlayisini inkar sinirina getiren ve ayni
zamanda merkezi otoriteye karsi isyan ederek bir politika gelistiren ve degisik
siyasi gruplar icinde de kullanilan ortak ve genel bir addir. Yine Btinlik temelde
Kuran`in herkesin anladigi degilde Btin yani ic anlamiyla yorumlanmasi
gerektigini ileri sren ve bu dsnce sistemi icinde inanc sistemi kuranlarin bagli
oldugu dini grse de denmektedir.
Genel olarak Btinlik ve Ismaililik ayni anlamda kullanilmistir. Asil
olarak Ismillere Btin, Btinyye veya Btinler de denmistir. Ancak bazi
arastiricilara gre ise Btinlik ile Ismilligin ayni anlamda degil de bir Sii kolu
olan Ismil mezhebinin zamanla asiriya kacmis ve Ismil mezhebinin doktrinlerin
saptirilmis bir sekilde kabul eden ve zellikle Hasan Sabah ynetiminde gelisen
koluna verilen znel bir isimdir demislerdir. Gnmz arastirmacilar Btinlik ve
Ismillik tabirlerini es anlamli btn kapsayacak sekilde kullanmislardir.
Islamda ayrilik, sii catismalari ve imamet sorunu yznden ortaya cikan
Ismilyye, bu adi CaIer es-Sadik`in oglu Ismail` den dolayi almistir denilmektedir.
Sii mezhebinin cesitli kollara ayilmasiyla ortaya cikan Ismiller zaman icinde cesitli
lakaplar altinda Iarkli kollarda ve Iarkli blgelerde ortaya cikmistir. Farkli kollarda
3
Iarkli isimlerle ortaya cikmasinin baslica nedeni cesitli lkelerde ve degisik
zamanlarda insanlari Btinlige davet etmeleridir. Nitekim Btinler Irak,
Bahreyn, Horasan, Iran,Trkistan ve diger Islam beldelerinde Iarkli adlarla
anilmistir
5
. Mesela Eb Mslimiyye, Hurremiyye, Babekiyye, Maziyariyye,
Mukannayye, Nusretriyye, Drzilik, Talimiyye ,Fidaviyye, Melhide, Karamita,
Hurremdinye ve Muhammire, Hassasiyye, Sabbahiye, Btinyye gibi bazi adlar ve
lakaplar ile
6
anilmislardir. lkemizde genel olarak 'Btinlik teriminin kulanimi
yaygindir.
Farkli dnemlerin tarihsel yapitlarda da onlar degisik adlar altinda
zikredilmistir. En eskileri 'Karmatia ve 'Btinya (Karmatiler ve Btinler), daha
sonrakiler 'Sebbiye ve 'Talimiya, 'Hashasiler, 'Sabbahiya, gnmzde Iran`da
olanlara 'Muradan-i Aga Han-i Mahallati denilir. Orta Asya`da 'Mullai,
Hindistan`da ise 'Hocalar(Nizariler) ve 'Bohorolalar yada 'Bohralar
(Mustaliler) gibi adlar almisladir
7
.
B-SLAM`DA AYRILIK
Islam`da ilk ayrilik Hz.Muhammed`in lmnn ardindan cikan haleI sorunu
nedeniyle ortaya cikmistir. HaleI sorununa czm getirmek icin yasli ve saygin
mslmanlar Hz.Ebubekir`i haliIe olarak secmisler, ancak buna karsi cikan baska
bir grup ise asil haliIelik hakkinin Hz.Muhammed`in yegeni ve damadi Hz.Ali`ye
verilmesi gerektigini savunmustur. Gerekce olarak da Hz.Ali`nin sahs
5
Avni Ilhan,a.g.m., s. 191.
6
N.Cagatay, I.A Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi I, Ankara, 1965, s. 424
7
Ismail Kaygusuz, a.g.e.,Istanbul, 2004, s. 256.
4
meziyetlerinin bu greve daha uygun oldugunu gstermislerdir. Hz.Ebubekir`in
yerine Hz.Ali`nin gecmesini savunanlara nceleri Hz.Ali taraItari, sonralari da '
sia denilirken daha sonralari Islam`da byk bir mezhep olusturan ve bugn de
kullanilan 'Siilik adi verilmistir. Hz.Ebubekir`in iki yil sren haliIelik dneminden
sonra m.634 yilinda lmesiyle haliIelik Hz.mer`e gecmis, O`nun m.644 de
suikasta kurban gitmesiyle de Hz.Osman haliIe olarak secilmistir. Ancak
Hz.Osman`in da m.656`da isyanci mslmanlar taraIindan sehit edilmesinin hemen
ardindan Hz.Ali drdnc haliIe olmustur. Ancak Hz.Ali`nin haliIeligi,
anlasmazliklar ve ic savas nedeni ile cok kisa srmstr. Hz.Osman`in son yillarinda
sekillenmeye baslayan bu ayriliklar ve anlasmazliklar Camel ve SiIIin savaslarinin
ardindan daha da belirgin bir duruma gelmis ve Hz.Ali dneminde de sratle devam
eden olaylar sonucunda Hz.Ali`nin m.661 yilinda sehit edilmesiyle
8
daha da
siddetlenmistir. Hz.Ali`den sonra haliIelik makami, rakibi olan Muaviye`ye ve daha
sonra onun slalesi Emeviler`e gecmistir. Emevi hanedani haliIeligi bir yzyil
h.132/m.661-750 elinde tutarken, Ali nin soyundan gelenler ise haliIeligi tekrar
Emeviler`in elinden almak icin mcadeleye girmislerdir. Hz.Ali ile Ftim`nin
byk oglu Hasan
9
babasinin lmnn hemen arkasindan bazi KI`eli ailelerin veya
slalelerin destegiyle haliIeligini ilan etmis, ancak o dnemde Emeviler`in basinda
bulunan Muaviye`ye karsi gcsz kalmistir. Hasan`in lmnn ardindan Siler
haliIeligi Emevilerin elinden tekrar almak ve haliIelik makamina da Hasan`in kck
kardesi Hseyin`e gecirmek icin yeniden girisimlerde bulunmuslardir. Hseyin ise
taraItarlarina cok gcl durumda bulunan Muaviye`ye karsi o lmeden hicbir
8
Bernard Lewis, The Assassins, London, 1967, s.21.
9
Abdlbaki Glpinarli, Sosval Aciaan Islam Tarihi, Istanbul, 1975, s.405-510.
5
girisimde bulunmayacagini sylemistir. Ancak Muaviye ldkten hemen sonra
hareketlenen Hseyin ve ona sadik kalanlar m.680 tarihinde Kerbela`da kt bir
duruma dsmslerdir
10
. Nitekim Hseyin Kerbela yakinlarinda 4.000 kisilik Emevi
ordusu taraIindan ldrlmstr. Bunu sonucu olarak Islam toplumu biraz daha
karismistir
11
. Bu olay Islam dnyasi icin nemli bir vakadir ve gnmzde hala Siler
taraIindan yasi tutulmaktadir.
Gelisen siyas olaylar sonucunda Silerde zaman zaman kendi aralarinda cesitli
gruplara ayrilmis zaman zaman da sessiz kalmislardir. Btn bu Si Emev
catismalari devam ederken Abbasler de Horasan blgesinde Iaaliyetlerine
baslamislardir. Sonucta h.132/m.750 de Abbasiler Byk Zap irmagi kiyisinda
Emeviler`le yapilan savas sonucunda kendi hanedanliklarini kurmuslardir. Bylece
bu olay ile Hz.Ali dneminden beri Siler`in Emeviler`e karsi mcadelesinden
nemli bir etmen olan Irak Suriye cekismesi de Suriye aleyhine son bulmustur
12
.Bu
srec icinde siyas ayrilik icine giren Islam toplumunda Siler yeniden
yapilanmislardir
13
.
10
Nasseh Ahmad Mirza, Svrian Ismailism, London, 1997, s.2 , 'Murder oI Husain at
Kerbela, The Cambriage Meaieval Historv, C.II, London, 1967, s. 359.
11
Hz. Ali`nin kardeslerinin ve ogullarinin erkek cocuklarinin hepsi Kerbela olayinda
ldrldg icin Hz. Peygamber`in soyu yalniz amcasi Hamza nin cocuklarindan
tremistir.Bu konu icin Bkz. Neset Cagatay, Islam Tarihi (Baslangictan Abbasilere Kaaar),
Ankara, 1993, s.423., Abdlbaki Glpinarli, a.g.e., s.419-420.
12
Farhad DaItary, Ismaililer, 2000, s.108.
13
Aslinda siiligi tam olarak aciklamak icin harici mezhebi yandaslarinin cogunun
peygamber`in lmnden sonra ortaya cikan dinden dnme eylemlerinde sikistirilmis
kisilerin, SiIIin Savasi`ndan sonra hakem olayini bahane ederek, nce kendilerine yapilan
davranisin cn almak icin kurulmus bir rgt oldugu sylenirken, Sia da Emir l-
6
Grldg zere, Hz.Muhammedin lmnn ardindan haliIe`nin kim
olacagi konusundaki tartismanin ardindan Islam toplumunda gnmze kadar
sregelen bir parcalanma ve blnme grlms, cesitli mezhepler ortaya cikmistir.
Iste daha nce de belirttigimiz gibi bu mezhepler, Hz.Muhammed`in lmnden
sonra ya siyas ve tarih bazi sebepler ya inanc esaslarinda bazi Iarkliliklar ya da
amel hkmler diye isimlendirilen ser hkmlerle ilgili bazi Iarkliliklardan
dogmuslardir.
Islam`da tarih ve siyas nedenler dolayisiyla ortaya cikan snni ve sii
mezhep ayriliklarini daha sonra olusan yeni mezhepler izlemistir. Bu mezhepleri
inanc esaslarindaki Iarklar bakimindan 'Ehl-i Snnet Mezhepler ve 'Ehl-i Bid`at
Mezhepler olarak ikiye ayirabiliriz. Kitap (Kur`an-i Kerim), snnet, kiyas ve Icma-
i mmet ile amel eden mezheplere Ehl-i Snnet , bu yoldan ayrilanlara ise Ehli
Bid`at denir
14
. Iste siiligin asiri bazi kollari, Mesela konumuz olan Btinler Ehl-i
Bid`attan sayilmistir. Ehl-i Bid`atlara kisaca Hz. Muhammed`in teblig ettigi
hkmleri kendi isteklerine gre degistirenler de denilebilir.
Daha nce de belirttigimiz gibi Hz.Muhammed`in lmnden sonra
mslmanlar arasinda cikmaya baslayan ve giderek sayisi artan ihtilaIlarin basinda
M`min`in Osmanla baslayan Emeviler soyunun birbirini kayirmalarina karsi Hasim
soyunun temsilcisi olarak Ali b. Talib sempatisi ile baslayip daha sonra Iranlilar`in ulusal
suurlarini ayakta tutmak icin benimsemis olduklari din siyas bir rgttr denilebilir. Bu
konuda ayrintili bilgi icin Bkz. Neset Cagatay, a.g.e., .s.425.
14
Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, Mezhepler, Istanbul, 1964, s.333.
7
sphesiz imamet sorunu
15
gelmektedir. Gercek nitelikleri ne olursa olsun ilk dnem
Sii dsnce akimlari zaman icinde yavas yavas geliserek tam ve sistemli iIadelerini
imamet kavraminda bulmuslardir
16
. Imamet sorunu yznden ortaya cikan mezhepler
zaman icinde siyas mezhepler ,itikad mezhepler ve Iikh mezhepler olarak daha da
cesitli kollara ayrilmistir. Siyas mezhepler Siilik, Haricilik ve Ehl-i Snnet olarak
c Iarkli kategoride incelenebilir. Ilk siyas mezhep olan siiligin
17
kollarini
Sehristani 'Ismailivve. Kevsanive. Muhtarive. Hasimive. Harisive. Bevanive.
Rezzamive. Zevaive. Caruaive. Slevmanive. Salihive. Imamive. Bakirive. Caferive.
Navusive. Eftahive. Semitive. Mufaaaalive. Isnaaserive. Galive. Sebeive. Kamilive.
Elbaive. Mugirive. Mansurive. Hattabbive. Kevvalive. Hisamivve. Yunussive.
Nusevrive ve Isahakive`
18
olarak belirtmistir. Yine kendi icinde de parcalanan sii
mezhebinde Abdullah Ibn-i Sebe`ye tabi olanlar Sebeiyye, Keysanli Muhtar-s
sekaIi`ye tabi olanlar Keysaniye, Hazreti Ali`nin torunu Zeyd`e tabi olanlar
Zeydiyye, Hz.Ali`nin haliIeliginin Hz.Muhammed taraIindan tayin edildigine
inananlar Imamiyye kollarini olusturmaktadir. Imamiyye kolu Isnseriyye ve
Ismilye olarak iki kisima ayrilmistir. Isna serriyye oniki imama tabi olanlardir.
Bu kola gre imamet Hz.Hseyinden sonra Zeynelbidin, Muhammed el Bekir,
CaIer -es Sadik, Musa Kzim, Ali Riza , Muhammed Cevat, Ali Hdi, Hasan Askeri
ve onun oglu on ikinci Imam Muhammed`e kadar devam eder. Ismilyye ise CaIer
es-Sadik in ogluna inananlar grubuna verilen isimdir.
15
Bernard Lewis, Hasisiler (Ortacag Islam Dnvasinaa Terrizm ve Sivaset), Istanbul,
1995, s.x.
16
Farhad DaItary, Ismaililer, s. 69.
17
Bernar Lewis, a.g.e, s.x.
18
Yasar Kutluay, Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu. Ankara, 1959, s.54-55.
8
Sii mezhebinin Imamiyye kolundan treyen oniki imam Isnseriyye ve
Yedi Imam mezhebi Ismilye nin de bir takim Iarkli noktalari vardir. Mesela
oniki imam gretisi, on iki burc ile Musa`nin asasini vurusu ile kayadan kaynayan
on iki kaynak ile simgelenirken, ,yedi imami kabul eden Ismilyye`nin imamet
gretisi ise, yedi gk ve yedi gezegen ile simgelenmektedir. Alti byk
peygamberden her biri on iki imam rakamini imamin huccetlerine aktarir . Oniki
Imam mezhebine gre on iki imam tamamlanmis, en sonuncusu on ikinci ve son
imam olmustur.
19
Konumuz itibariyle Byk Selcuklu topraklarinda Iaaliyet gsteren Nizar
Ismillerinin cikis noktasi olan Btinlik (Ismilyye) Ismail b. CaIer es-Sadik`a
nispet edilerek varliginin bu gne kadar srdren asiri sii koludur.
20
Sia`nin bir kolu
olan Ismilyye imamet meselesini dinn temel unsuru sayar ve peygamberlerin
gnahlardan masum olan bir imam tayin etmesi gerektigine inanir. CaIer es-Sadik`in
oglu Ismil`n imam tayin edildigine ve nas yoluyla yerine geldigini kabul
etmislerdir. Bunlar CaIer es-Sadik hayattayken veIat eden Ismail`in lmn kabul
etmeyenler ve Ismail`in lmn kabul edip imamligin Muhammed b. Ismail`e
19
Islam`da altinci Imam Ca`Ier es-Sadik`a kadar Isnseriyya ve Ismilyye mezhepleri
ayni imamlari kabul etmislerdir. Bylece birinci imam Hz. Ali`nin gretisi disinda
,zellikle drdnc ,besinci ve altinci imamlarin gretileri ile sii anlayisinin temel Iormu
olusturulmustur.Bkz. Henry Corbin, Islam Felsefesi Tarihi (Baslangictan Ibn Rsa n
lmne kaaar 1986), Cev. Hseyin Hatemi, Istanbul, 1986, s.45-46.
20
Acak bu konuda Iarkli grsler vardir. Btinlik icin asiri sii mezhebi denilirken srec
icinde sii mezhebi icinde bir 'kol veya bir 'tarikatolarak grlmektedir.Islamda radikal
bir tarikat olarak kabul edilirken bugn Siilikten Iarkli mstakil bir mezhep olarak
kabul grlmektedir. Bu itibarla buna ne denilecegi karsimizda sorun olarak kalmistir.
9
intikal ettigine inananlar seklinde ikiye ayrilmislardir. Ancak bunlardan ikinci grup
Muhammed b.Ismail.`in lmedigine inananlar ve Muhammed`in lmn kabul edip
onun nesli taraIindan imamliga devam ettigine inananlar olarak da ikiye ayrilmistir.
Ismail h.147 / m.762 yilinda babasi daha hayattayken veIat edince sonradan
Imamiyye Sii grubu Ca`Ier es Sadik in ikinci oglu Musa-el Kzim`i yedinci imam
olarak kabul etmistir. CaIer es-Sadik in oglu Ismail`in lm zerine ortaya cikan
Ismiller ise, kendi aralarinda ikiye ayrilip, h.148/m.765 yilinda Imamiye`den
ayrilmislardir. 'El-Ismilyeye t`l-hlisa ve 'El-Ismilyye t`l vkiIen adlariyla
bilinen diger grup yani Ismail`in babasi hayattayken ldgn kabul etmeyenler ise
Ismail`in CaIer esSadik tan sonra yedinci imam olduguna ve tekrar mehdi olarak
gelip yerine gececegine inanirlar
21
.Btinler Ismail`in CaIer`in lmnden sonra bes
yil yasadigini o sirada onu Basra carsisinda grdklerini orada ona rastlayan eli
ayagi tutmayan Ielcli birinin ondan yardim istemesi zerine Ismail`in elini tutmasiyla
o adamin sagligina kavusup yrmeye basladigini ve bu olaydan sonra onun
yanindan hic ayrilmadigini yine Ismail`in bir mya dua etmesi zerine manin
grmeye basladigini ileri srerler
22
. Ancak bazi Ismail ve Ismail olmayan
kaynaklarda Imam CaIer`in cenaze treni sirasinda kasten keIeni acarak l oglunu
kalabaliga gsterdigi kaydedilmistir
23
. Ismiln lm zerine bir cok yorum
yapilmis, ancak kesin bir sonucu varilamamistir.
21
A.Engin Berksac, 'Fatimler ', D.I.A., C.2, Istanbul, 1995, s.231 . Osman Keskinoglu,
Islam Dnvasi Dn ve Bugn, Ankara, 1964, s. 36.
22
Ata Melik Cuveyni, Tarih-i Cihangsa, Cev.Mrsel ztrk, Ankara , 1999, s.515 .
23
Farhad DaItary, Ismaililer, s.70, Ismiln CaIer es-Sadik hayattayken ldrldgn kabul
edip Ismail`in oglu Muhammed`in imamligini taniyip onun Ismail`in haliIesi olmasini
isteyen Ismiller`i Nizam`l-Mlk Siyasetname adli eserinin 'Kuhistan ve Irak ve Horasan
da Karmatilerin ve Btinlerin Zuhuru Hakkinda baslikli kirk yedinci Iaslinda 'Karmati
10
Islamda ayrilik, sii catismalari ve imamet sorunu yznden ortaya cikan
Ismilyye mezhebi bu ismi CaIer es-Sadik`in oglu Ismail` den dolayi almistir
denilmektedir. Ancak bu mezhebe Ismil adini veren erken Ismiller`in kendileri
degil, basta Nevbahti ile el Kummi olmak zere Islam`in ana gvdesinden ayrilan
sapkin akimlar hakkinda bilgi veren Ortodoks yazarlardir. Cesitli tarihlerde yazilmis
bir cok Ismil metninde Ismillik adi yerine dava iIadesi kullanilmistir
24
.Sii
mezhebinin cesitli kollara ayilmasiyla ortaya cikan Ismiller zaman icinde cesitli
lakaplar altinda Iarkli kollarda ve Iarkli blgelerde ortaya cikmistir. Ancak bunlar
arasinda biraz nitelik Iarklari vardir ve hepsinin amaclari bir metotlari gizlidir.
Ismillerin genis kitlelere yayilmasinin en nemli nedenlerinden biri gizli yayilmasi
ve gizlilige inanilmasidir. Onlara her sehirde baska isim verilmistir. Blgelere gre
Misir`da Ismil ve Bagdad ile Maverannehir`de ve Gazne`de Karmat ve KIe`de
Mubarek ve Basra`da Revend, Burkai ve Rey`de HaleI , Btin, Gerkn ,
Muhammere`de ve Sam`da Mbeyyize , Magrib`de Said Lahsa ve Bahreyn`de
Cenab ve IsIahan`da Btin denilmektedir
25
.
mezhebinin sebebi su olau ki Cafer Es-saaik Raaiallahanh Hazretlerinin Ismail naminaa
bir oglu olup peaerinaen evvel ertihali aaribeka evleai. Ismail in Mehemmea isminae bir
mahbuau kalai
AYNI , MEHMET ALI , Tasavvuf Tarihi Kitabevi , Istanbul , 2000.
BAGLIOGLU,AHMET , Inanc Esaslari Acisinaan Drzilik, Ankara, Ankara Okulu
Yayainlari, Subat 2004.
BARTHOLD, W., Islam Meaeniveti Tarihi. M. (Cev Fuat Kprl), Istanbul, 1940.
227
BAYRAKTAR, MEHMET, 'Sem`da Anlatilanlar Mevlana ile Ilgili Yazilaraan
Secmeler, Istanbul, 1997.
BERKSAC,A. ENGIN, 'Fatimler ', D.I.A , C.12, Istanbul, 1995 .
BROCLEMAN, C., Islam milletleri ve Devletleri Tarihi. (Cev Neset Cagatay),
Ankara niversitesi Ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara, 1954.
BULUT, FAIK, Esitlikci Devrisan Cumhurivetleri ve Hasan Sabbah Gercegi,
BerIin Yayinlari, Istanbul, Eyll 2002.
EBU MUHAMMED ZEHRA, Islamaa Sivasi ve Itikaai Mezhepler Tarihi ,Yagmur
Yayinevi,CevEthem Ruhi Figlali ve Osman Eskicioglu, Istanbul, 1970.
EKINCI ,AHMET, Ahmet Ekinci '9-11.Yzvil Karmatilerin Sivasi Sosval ve Iktisaai
Faalivetleri(Firat n. Sos. Bil. Ens. Basilmamis Doktora Tezi ).
CAHEN, CLAUDE, Osmanliaan Once Anaaolu Trkive Ekonomik ve Toplumsal
Tarih VakIi Yayini, Istanbul, 2000.
CORBIN HENRY, Cvclical Time ana Ismaili Gnosis, ProIessor oI Islamic Studies
McCoill University, Montred and The Instute oI Ismil Studies, Islamic
Publication, London, 1983.
:Temple ana Contemplation, Islamic Publication , London,
1986.
: Islam Felsefesi Tarihi, Iletisim Yayinlari, (Cev Hseyin
Hatemi ) , Istanbul, 1986.
228
CAGATAY, NESET, 'Fatimler Devletinin Kurulusu ve Akideleri, Ankara
niversitesi Ilahivat Fakltesi Dergisi, TTK, C. VIII, Ankara , 1958-1959 .
:Ibrahim Agh Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi 1,A.
ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara, 1965.
: Islam Tarihi (Baslangictan Abbasilere Kaaar ) ,TTK,
Ankara, 1993.
CANATAN, MEHMET, Bvk Selcuklu Imparatorlugu Devrinae Mezhep
Hareketleri , Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara, 1986.
CIZRE , ABDULLAH, 'Mevaln Celleddin Anadolu`ya Sleyman Pasa`dan
nce Gelmisti, Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler,Istanbul, 1997
CUBUKCU, IBRAHIM AGH, Gazali ve Batinilik, Ankara, Resimli Posta
Matbaasi, 1964.
: ' Ibahilik ve Btinlik Ankara niversitesi
Ilahivat Fakltesi Dergisi. C. XVIII , Ankara , 1970.
DAFTARY,FARHAD, A Short Historv of Ismailis, Traditions oI a Muslim
Community ,Edinburg Unuversity Press, Edinburg, 1999.
:Muhalif Islamin 1400 Yili Ismaililer . Tarih ve Kuram,
(Cev.Ercment zkaya), Ankara, 2001
:Meaiaeval Ismaili Historv ana Thought, Cambridge
University Press, New York- USA, 2001.
:Ismil Literature, New York, USA, 2004.
229
:'A Maior Schism in The Early Ismil Movement, Stuaia
Islamica, G. P. Maisonneuve Et Larose, Paris, 1993.
DOGRUL, MER RIZA ,Cennet Feaaileri .Islam Tarihinae Gizli ve Yikici
Tesekkller Istanbul, 1945.
: Hasan Sabbahin Cennet Feaaileri ,Nakis Yayinevi,
Istanbul, 1975.
ELIADE,MIRCEA, Dinsel Inanclar ve Dsnceler Tarihi (Muhammea aen Reform
Cagina) (Cev. Ali Berktay), Istanbul, Kasim 2003.
EYUBOGLU, ISMET ZEKI, Btn vnlerivle Bektasilik(Alevilik), Yeni Cigir
Yayinlari, Istanbul, 1980.
FETTULLAH, SAHABADDIN SACAR, Karmatiler ve Trk-Karmati Iliskileri,
Yayinlanmamis Lisan Tezi, Ankara,1973.
GENER,CIHANGIR, Ezotenik Batini Doktrinler Tarihi. Gece Yayinlari,Ankara,
1994,
GLCICEK, ALI DURAN, Alevilik (Bektasilik. Kizilbaslik ) Je Onlara Yakin
Inanclar, Anadolu EtnograIyasi Arastirma ve Kltr Merkezi Yayinlari, C. 1,
Temmuz, Kln, 2001
GNER,AHMET, 'BektasilikTarikatlar Ansiklopeaisi.Milliyet Yayinlari, Istanbul
,1991.
230
GOLDEN ,PETER B., Trk Halklari Tarihine Giris (Ortacag ve Erken Yenicagaa
Avrasva ve Orta aoguaa Etnik Yapi ve Devlet Olusumu), (Cev.Osman Karatay),
Yay.Haz. Kara M., Ankara ,2002.
GLPINARLI, ABDLBKI, Sosval Aciaan Islam Tarihi, Inkilap ve Aka,
Istanbul, 1975.
: Hurufilik Metinler Katalogu, TTK, Ankara, 1978.
: Tasavvuf. Milenyum Yayinlari, Istanbul, 2000.
HACI VELI-I BEKTAS, Makaalat ve Mslmanlik , Glbay Matbaa, Istanbul,
1985.
HALM,HEINZ, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, I.B. Tauris, The
Institute oI Ismil Studies, London, 1997
: 'Bateniye ,Encvclopeaia Iranica ,C.III, Routledge & Kegan
Paul, London and Newyork, 1989.
HANCERLIOGLU, ORHAN ,Inanc Szlg, (Dinler, Mezhepler, Tarikatlar
,EIsneler),Remzi Kitapevi Yayinlari, Istanbul, 1975.
, Bvk Dinler ve Mezhepler Ansiklopeaisi, TTK,
Ankara, 1964
HAMID AL-DIN ALKIRMANI, Ismil throught in the age oI al-Hakim, I-B.
Touris, London ,1999.
HASAN, IBRAHIM HASAN , Islam Tarihi .`Sivasi. Dini. Kltrel. Sosval`.
Istanbul, 1985.
231
HIZMETLI, SABRI ,Karmatiler Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi,
Istanbul, 2001.
HUART , CL ,'Imam, E.J. Brill`s First Encyclopaedia oI Islam 1913-1936, C.3,
Leiden ,New York, Kobenhavn , Kln,1987.
:Isma`iliya, E. J.Brill`s Fist Encyclopaedia OI Islam 1913-
1936, C.3, E.J. Leiden , New York , Kobenhavn , Kln, 1987.
HODGSON M.S MARSHALL The Oraer Of Assassins, Mounte & Go, Gravenhage,
1955.
: 'The Ismils State, The Cambireage Historv of Iran.
Cambiredge at The Unuversity Press, C.5, Newyork, 1968.
IVANOW, W, Imm, Islam Ansiklopeaisi , C. V-2, Istanbul, 1952.
ILHAN AVNI, 'Btinye Divanet Islam Ansiklopeaisi, C. 5, Istanbul, 1992.
IZ, MAHIR , Tasavvuf . Rahle Yayinlari, Istanbul , 1969.
JAMAL, NADIA EBOO, Surviving The Mongols. Nizari Quhistani ana The
Continuitv of Ismaili Traaition in Persia. I.B. Tauris Publishers, The Instute oI
Ismil Studies, London, 2002.
KAFESOGLU, IBRAHIM, Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu
Imparotorlugu.,I. Edb.Fak.Yayinlari, Istanbul, Osman Yalcin Matbaasi,1953 .
: ' Selcuklular, Islam lemi Tarih Cografva Etnografva
ve Biblografva Lgati Islam Ansiklopeaisi. Milli Egitim Yayinevi, C.X, Istanbul,
1967
232
KARA, MUSTAFA. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Istanbul, 1985.
KANAR,YKSEL, MevlanaCelaleaain Rmi, Mopa Kltr Yayinlari, Istanbul,
1992.
KAYGUSUZ, ISMAIL, Nizari Ismaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve
Alamut.Ogretisi .Tarihi . Felsefesi. Su Yayinlari, Istanbul, Kasim 2004.
KESKIOGLU,OSMAN Islam Dnvasi Dn ve Bugn , A. Ilahiyat Fak. Yayinlari,
Ankara, 1964.
KUKUL, HALISTAN , 'Mevlana Celleddin-i Rumi`nin Mesnevisi`nde Insan,
Uluslar Arasi Mevlana Bilgi Sleni, Kltr BakanligIi Yayinlari, Ankara, 2000.
KUTLUAY,YASAR, Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu, Ankara, 1959.
KPRL, FUAT, Trk Eaebivatinaa ilk Mutasavviflar, Diyanet Isleri Baskanligi,
Ankara, 1991.
KYMEN MEHMET ALTAY, AlpArslan ve Zamani II , DTCF, Yayinlari Ankara,
Yayinlari ,1983.
: Selcuklu Jeziri. Nizaml-Mlk ve Tarihi Rol,
M.K, 1977.
: Bvk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi Ikinci
Imparatorluk Devri II , Ankara, 1984.
, Selcuklu Devri Trk Tarihi, DTCF, Ankara, 1982.
233
LEWIS, BERNARD, Feaaivan-I Ismaili , Tabistan, Devarpenah Matbaasi,Tahran,
1948.
: The Orginis of Ismailism, Cambridge, 1928.
: The Sources for the Historv of the Svrian Assisian ,
Cambridge
: 'Ismiller , Islam Ansiklopeaisi, Cilt V-2, Istanbul,
1960.
: Hassasiler (Ortacag Islam Dnvasinaa Terrizm ve
Sivaset) (Cev.Ali Aktan), Sebil Yayinevi , Istanbul, 1999.
: Hassasiler (Raaikal Bir Tarikat ), (Cev.Kemal
Sarizen)Kapi Yayimlari, Istanbul, 2005.
:The Assassins, Printed Great Britain, London, 1967 .
LOCKHART, LAURENCE, 'Hasan-i Sabbah and The Assasins, B.S.O.S., Volume
5 ,1928-30, London Instution, London
MADELUNG:W, ' Isma`iliyya , The Encvclopeaia of Islam , New Edition, Leiden,
E.J Brill, 1978.
MANTRAN, ROBERT, Islamin Yavilis Tarihi (JII-XI.Yzvillar ). (Cev.Ismet
Kayaoglu), A. Ilahiyat Fakltesi, Ankara niversitesi Basimevi, Ankara, 1981.
MASSIGNON,L. 'Karmatiler Islam Ansiklopeaisi, C. VI, Istanbul, 1955.
MERCIL ,ERDOGAN,Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Genel Trk Tarihi ,
C.3, Ankara, 2002.
234
:Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Trkler, Cilt. 4,
Ankara, 2002.
MEVDUDI, Ebu A`la , Selcuklular Tarihi I, (Cev.Ali Genceli), Ankara, 1971.
MIRZA, NASSEH,AHMAD, Svrian Ismailism, (The Every Living Line oI the
Imamate) ,Curzon Pres ,Great Britain ,1997.
MITHA, FAROUK, A Ghazali ana the Ismaili, L.B. Tauris, London, 2001.
MORRIS, JAMES W, The Master ana The Disciple. (An Earlv Islamic Spiritual
Dialogue). IB. Tauris Publishers, New York, 2001.
MUZAFFER TAN, Batinilik Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi .
Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Ankara ,2000.
OCAK AHMET YASAR .Osmanli Imparatorlugunaa Mariinal Sufilik -Kalenairiler
(XIJ-XJII Yzvillar) . T.T.K , Ankara, 1999
: Kalenaeriler ve Bektasiler, Atatrk`e Armagan, I.Edb.
Fakltesi, Istanbul, 1981.
OCAK AHMET, Selcuklularin Dini Sivaseti 1040-1092, Istanbul, 2002.
ODYAKMAZ ,NEVZAT, Bektasilik. Mevlevilik. Masonluk. Inkilap Kitabevi,
Istanbul, 1988.
ONAT ,HASAN, 'Sii Imamet Nezariyesi, Ankara niversitesi Ilahivat Fakltesi
Dergisi.Ankara niversitesi Basimevi, C. XXXII, Ankara, 1992.
Z ,MUSTAFA 'Ismiliye,Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi , Cilt 13,
Istanbul, 1988.
235
ZAYDIN, ABDLKERIM, Sultan Muhammea Tapar Devri Selcuklu Tarihi,
Ankara, 1990.
:Sultan Berkvaruk Devri Selcuklu Tarihi (1092-1104)
Istanbul, 1995.
: Alamut, Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi,
Cilt 2, Istanbul, 1988.
: Hasan Sabbah,Trkive Divanet Jakfi Islam
Ansiklopeaisi, C.16, Istanbul, 1988.
ZTRK,YASAR NURI, Tarih Bovunca Bektasilik, Yeni Boyut, Istanbul, 1990.
SAMANCIGIL, KEMAL, Bektasilik Tarihi. Istanbul, 1945
SACAR, FETTULLAH SAHABADDIN, Karmatiler ve Trk Karmati Iliskileri,
Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara,1973.
SAYGILI, YASEMIN, Batinilik Tarihi Baslikli Makalenin Saaelestirilmesi ve Bir
Degerlenairilmesi. Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara 1989.
SEVIM, ALI , Surive Selcuklulari II, DTCF, Ankara ,1983, s.55.
:Mercil E., Selcuklu Devletleri Tarihi(Sivaset .Teskilat ve
Kltr),TTK, Ankara, 1995
:'Munkizi MelliIlerinin Selcuklularla Ilgili Kayitlari, Tarih
Arastirmalari Dergisi 1992-1994 , C.XVI, S.27, Ankara , 1994.
:Surive Filistin Selcuklu Devleti Tarihi. TTK, Ankara, 1989.
236
SUNAR,CAVIT, Tasavvuf Tarihi, A.. Ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara ,1975.
SUSUMU, NEJIMA, Pir.Waiz ana Imam.The Transformation of Socio-religious
Reaaership Among the Ismailisim Northen Pakista , Islamic Area Studies Proiect,
Tokyo, Japan, 2001.
SAKIR,ZIYA ,Mezhepler Tarihi.(Siilik Snnilik .Bektasilik ve Alevilik), Ankara ,
1995 .
SEREFETTIN, M. Batinilik Tarihi. Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi Mecmuasi.
C.JIII. Istanbul. Mart 1928.
,Fatimiler ve Hasan Sabbah. Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi
Mecmuasi.C. II. Istanbul. 1928..
TEKINDAG, M.C. SEHABEDDIN, 'Drzi Tarihine Dr Notlar, Tarih Dergisi
,Istanbul,1954,Cilt VII, S. 10
THE CAMBRIDGE MEDIEVAL HISTORY, 'Murder oI Husain at Kerbela, The
Cambridge University Press, C.II, London, 1967.
:Isma`ili Revolts, The
Cambridge University Press, London, Volume IV, 1966.
TURAN,OSMAN Selcuklular Tarihi ve Trk Islam Meaeniveti.Trk Kltr
Arastirma Merkezi, Ankara, 1965.
OLSSON,T.E.ZDALGA,E.C.RAUDVEREC, Alevi Kimligi, (Cev.B.Kurt Torun, H.
Torun), Tarih VakIi Yayinlari, Istanbul, Mart 1999.
237
LKEN, HILMi ZIYA, 'Islam Dsncesi ',Trk Tefekkr Tarihi Arastirmalarina
Giris, I. Ed.Fak. Yayinlari, Istanbul, 1946.
ULUDAG, SLEYMAN , Islam Dsncesi Yapisi. Selef. Kelam .Tasavvuf. Felsefe,
Dergah Yayinlari, Istanbul, 1985.
WALKER, PAUL E., Abu Yagub al-Siiistani. Intellectual Missionarv, I.B. Tauris,
The Instute oI Ismil Studies, London, 2001.
:Hamia al-ain al Kirmani . Ismaili Thought in the Age of
al-Hakim. I.B. Tauris,The Instute oI Ismil Studies, London,1999.
VAUX DE CARA ,B., ' Btinya E.J. Brills First Encclopaeaia Of Islam 1913-
1936, Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987,Volume II
YAZICI ,TAHSIN. 'Fid, Divanet Islam Ansiklopeaisi, C. XIII,1988
YILDIZ, HAKKI DURSUN 'Selcuklular Dogustan Gnmze Bvk Islam
Tarihi Istanbul, Cag Yayinlari, 1989.
YUVALI, ABDLKADIR, 'Selcuklular Zamaninda Btinlerin FaaliyetleriSosval
Bilimler(Firat niversitesi) Dergisi C.3 , S. 2, Elazig ,1989.
YRKAN,YUSUF ZIYA, Islam Akaia Sisteminae Gelismeler, Kltr Bakanligi
Yayinlari, C. 2, Ankara, 2001.
:Ebul Feth Sehristani.`Milel ve Nihal` zerine
Karsilastirmali Bir Inceleme ve Mezhepler Tetkikinae Usl .T.C.Kltr Bakanligi
Yayinlari,Ankara, 2002.
238
: Hz. Muhammea in Dogumunaan Olmne Kaaar
Islam Dini ,Tarihi T.C. Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara , 2001.
ZETTERSTEEN,K.V, ' Al-Hasan b. Al-Sabbah: E. J. Brills First Encvclopaeaia
of Islam 1913-1936, C.III , Leiden , New York , Kobenhavn , Kln , 1987.
239
KRONOLO1
HASAN SABBAH DNEM(1072-1124)
1072 HaSan Sabbah Rey`de
1078 Hasan Sabbah Misir`da
1081 Hasan Sabbah Iran`da
1090 Hasan Sabbah Alamut Kalesini Ele Gecirdi
1092 Yoruntas`in Alamut Kusatmasi
1092 Nizam`l Mlk`n lm
1092 Meliksah`in lm
1093 IsIahan Olaylari
1095 Sultan Beryaruk Suikasti
1100 Sahdiz ve Girdkuh`un Btinler
TaraIindan Ele Gecilmesi
1104 Berkyaruk`un lm
1106 Tikrit Kalesi`nin Alinmasi
1107 Sahdiz`in Alinmasi
1109 Emir Cavli Alamut Kalesini Kusatti
1111 Kela Kalesinin Alinmasi
1117 Emir Anustekin Alamut
Kalesini Kusatti
1117 Muhammed Tapar ld
1124 Hasan Sabbah ld
BUZURG MMD DNEM (1124-1138)
1124 Buzurg mmid Alamut`ta Gecti
1126 Btinler TaraIindan Maymundiz Insa Edildi
1127 Sancar Alamut`ta Saldirdi
1130 Mahmut Alamut`ta Saldirdi
1138 Buzurg mmid ld
MUHAMMED BUZURG MMD(1138-1162)
1138 Muhammed Buzurg mmid Alamutta Gecti
1153 Sancar Oguzlara Esir Dst
1157 Sancar ld
1162 Muhammed Buzurg mmid ld
240
EKLER
II
II-LSTE VE TABLOLAR
BTINLER`CE SUKASTA UGRAYAN, LDRLEN
DEVLET ADAMLARIN LSTES
ADI GREV YER YIL SEKL AKIBET KAYNAK
Berkyaruk Sultan h.488/m.1095 Hancer Yaralandi
Ibn'l Esir
- Cuveyni
Nizam'lMlk Vezir Nihavend h.485/h.1092 Hancer ld
Ibn'l-Esir
- Cuveyni
Aksungur Emir Hemedan h.489/m.1096 Hancer ld El-Bundari
Ergus Emir Rey h.592/m.1192 Hancer ld Resideddin
Ebu'l MuzaIIer
el-Hocendi
Imam Rey h.501/m.1108 Hancer ld R. Dozy
Ubeydullah el-
Hatibi
Kadi IsIahan h.501/m.1108 Hancer ld El-Bundari
Mehasir er-
Ryani
Alim h.501/m.1108 ld El-Bundari
Abdurrahman-i
Horasani
Alim h.488/m.1095 Hancer ld Ibn'l Esir
Muhammed b.
Nasr el-Herevi
Kadi Hemedan h.518/m.1124 Hancer ld El-Bundari
ner Emir h.492/m.1099 Hancer ld
Ibn'l
Adim
Emir Bilge Bey Sahne IsIahan Hancer ld
Ibn'l
Adim
Eb CIerb.
Messat
Hancer ld
Ibn'l
Adim
Cenhd-Devle Melik Halep Hancer ld
Ibn'l
Adim
Emir Sermez
IsIahan
Sahnesi
Hancer ld Ibn'l Esir
Emir Gms Emir Hancer ld Ibn'l Esir
Meyyd'l -
Mlk
Hancer ld Ibn'l Esir
Fahr'l Mlk Vezir h.500/m.1107 Hancer ld
Abdl
Kerim
zaydin
Abd'l Vahid b.
Ismail
SaIii Fakihi h.502/m.1108 Hancer ld
Abdl
Kerim
zaydin
Sa'id b.
Muhammed
Abdurrahman
IsIahan,Buhara
Nisabur
Kadiligi
Nisabur h.503/m.1109 Hancer ld Ibn'l Esir
Ahmed b.
Nizam'l Mlk
Vezir Bagdat Hancer Yaralandi El-Bundari
III
Mstersid HaliIe h.531/m.1137 Hancer ld El-Bundari
Kasani Vezir
Nevruz
Bayrami
Hancer ld El-Bundari
Aksungur
Porsuki
Emir Musul h.520/m.1126 Hancer ld Resideddin
Mevdud Vali Musul h.507/m.1113 Hancer ld Resideddin
Zeki Muhasebeci Bagdat Hancer ld El-Bundari
Ebu'l Fazil Vezir Hancer ld El-Bundari
Cevher Hadim Rey Hancer ld El-Bundari
Zeyn'l Islam Kadi Hancer ld El-Bundari
Davud bin
Sultan Mahmut
Sultan Tebriz Hancer ld El-Bundari
IsIahan Valisi Vali IsIahan Hancer ld El-Bundari
Tebriz Valisi Vali Tebriz Hancer ld Cuveyni
Hasan Sarac Kadi Kirman Hancer ld Resideddin
Ebu'l Ali Said Vezir IsIahan Hancer ld
A.Sevim-
E.Mercil
Seyid Ebukasim
Zeydi
Imam Taberistan Hancer ld Resideddin
Hasan b.Ebu El-
Kasim
Gazvin Hancer ld Resideddin
Sebek Corcani Alim Hancer ld Resideddin
Seyyid
Devletsah Alevi
Emir IsIahan Hancer ld Resideddin
TiIlis Kadisi Kadi TiIlis Hancer ld Resideddin
Abdurrahman
IsIahani
Kadi Meshed Hancer ld Resideddin
Tablo 1: Btiniler bir cok devlet adamina suikast dzenlemis yada
ldrmslerdir. Tablo`da da grldg zere suikast aleti olarak 'Hancer
kullanilmistir. Fedailer genellikle seyis, tccar, pazarci, hizmetci yada mektup
getiren elci olarak degisik kiliklarda suikast yapacaklari kisinin yanina yaklasip
yada stne atlayarak, bazen bir, bazen iki-c kisi olarak kurbanin zerine
saldirmislardir.
IV
Tablo`ya gre Btinler Selcuklu Imparatorlugu bnyesinde varolan degisik
grevleri bulunan devlet adamlarina suikast girisiminde bulunmuslardir. rnegin
Byk Selcuklu bnyesinde grev yapan 5 vezir, 7 kadi, 3 alim, 6 emir, 2 imam, 2
sahne, 2 sultan, 1 Melik, 1 HaliIe, 1 Muhasebeci, 1 Hadim, 3 Vali olmak zere
toplam 39 kisiye suikast girisiminde bulunmustur. Sultan Berkyaruk ve Vezir Ahmed
b. Nizam`l Mlk disindaki herkesin akibeti lm olmustur. Btinler daha cok kendi
aleyhlerine konusan imamlara, kadilara, sahnelere yada kendi kalelerine saldirirken
komutanlik eden emirlere, kendi aleyhlerinde yazan alimlere suikast dzenlemis ve
etkisiz hale getirmistir.
V
ALAMUT KALES YNETCLER
903/1090 Horasan`da ilk Btinler
1090/1124 Hasan Sabbah
1124/1138 Kiya Buzurg Ummid
1138/1162 Muhammed b.Buzurg Ummid
1138/1162 Hasan b.Muhammed
1166/1210 Nureddin Muhammed
1210/1221 Celaleddin b.Muhammed
1221/1255 Alaaddin Muhammed
1255/1256 Rkneddin I. Muhammed
Tablo 2 : Alamut Kalesi yneticilerin dnem olarak tarihlere gre siralanmasi.
VI
BTINLGN KKEN
Hz. Muhammed`in lmnden Sonra
Siilik Snnilik
Sebeiyye Keysniyye Zeydiyye Imamiyye
Ismiliyye Isnserriyye
Ismail`in ldgne inananlar Ismail`in ldgne inanmayanlar
(El-ismailiyye tl vkiIen) (El-ismailiyye tl hlise)
Karmati Ismilleri Fatim Ismillleri
Nazari Ismilleri Musta`li Ismilleri
Tayyibiyye HaIiziyye
Davud Sleyman
Tablo 3: Btinlerin kken ve gelisim tablosu.
VII
III-HARTALAR
Harita-1: Blgenin haritasi, home.ca.inter.net adresinden alinmistir.
VIII
IX
X
XI
IV-FOTOGRAFLAR (RESMLER)
Resim-1 : Alamut Civari
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000
XII
Resim-2 Byk Alamut Kalesi`nin arkasindan grnmdr. Bu kisimdan sadece
kalenin giris yeri saglanmaktadir. Hasan Sabbah kusatma boyunca garnizonun
yiyecek ve iceceklerini korumak icin yer
altina kocaman bir ambar yaptirmistir.Ancak bu IotograI kalenin yikilmis halidir.
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000
XIII
Resim-3: Bu Iirinlanmis cmlek Alamut vadisinin icinde Andiik vasisinin
Iirinlanmis cmlegidir. Bu blgede yaklasik ayni zamana ait uygun rneklerde 15
Iirin seramik Iirin bulundu. www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000
XIV
Resim-4: Kuzey ve gneye 3500 metreye kadar dag siralidir. Vadiye iki
giris ayrica savunuldugu batidaki dik gecit kaleleri insa ettirmislerdir. Her
taraIi 3500 metre ykselikte ucurum vardir. Vadinin dogu taraIinin sonu
alamkum/Takht-i Sleyman dagi dgmle tamamen kapatilir.Kuzey ve
gneye 3500 metreye kadar da dag siralidir.
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies,2000
XV
Resim- 5: Bu manzara Alamut`un ciIt su sarnici gney taraIin tmn ortasindan
keser. www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl. The Instute oI Ismaili Studies,
2000
XVI
Resim- 6: Alamut Kalesi, xenohistorian.Iaitnweb.com. adresinden alinmistir.
XVII
Resim- 7: Alamut Civari, Ek.www.sedard.cuh adresinden alinmistir.
XVIII
Resim- 8: Alamut Civari , outside.away.com/./ adresinden alinmistir.
XIX
Resim- 9: Alamut Kayaligi , www.Ironzik.com/.../ adresinden alinmistir.
XX
Resim-10 : Alamut Civari, www.intercaspion.com adresinden alinmistir.
XXI
Resim-11: Manyas Kalesi, Enclopedia oI Orient` den alinmistir.
XXII
Resim -12: Lembeser Kalesinde, Resideddin Hace Fazlullah Hemedani, Cami`t
Tevarih`den alinmistir.
XXIII
Resim -13: Lembeser Kalesi yikintilari, Resideddin Hace Fazlullah Hemedani,
Cami`t Tevarih den alinmistir.