You are on page 1of 307

T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI




BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)





Yksek Lisans Tezi




Ayse Atici



Ankara- 2005



T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI




BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)




Yksek Lisans Tezi



Ayse Atici


Tez Danismani
ProI.Dr. Feda Samil Arik





Ankara-2005


T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH (GENEL TRK TARH)
ANABLM DALI


BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET
(Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizr smilleri )
(1090-1157)

Yksek Lisans Tezi


Tez Danismani : ProI .Dr. Feda Samil ARIK

Tez Jri yeleri
Ad ve Soyad mzas

................................................... ...............................
.................................................. ................................
.................................................. ................................
................................................. ...............................
.................................................. ................................

Tez Sinavi Tarihi............................


I
NSZ

Byk toplumlari hem siyas hem ekonomik hem de psikoloiik olarak
etkileyen din olgusu medeniyetler icin her zaman nemli olmustur. Bazen birlestirici
zellik tasirken, bazen savaslara ve ic catismaya, bazen de ayrimciliga neden
olmustur. Hz.Adem`den bu yana cesitli grnmler altinda ortaya cikan din,
toplumlari hareketlendirmis ve gruplastirmistir. Son semavi din olan ve son
peygamber Hz.Muhammed`in nclgnde gelisen Islam`da Iarkli grsler
dogrultusunda tek Tanri inanci etraIinda zaman icinde etkilenerek bugnk halini
almistir. Toplumun sadece manevi degil maddi yasamini da dzenleyen Islam din
kendine inananlarina yol gsteren olmustur. HaleI tayini ile birlikte yol gsterme
eylemi, birilerine grev olarak verilmistir. Iste bu haleI tayini yznden Islam`da
cok byk karisiklik ve karmasa bas gstermistir.

Byk Selcuklu Imparatorlugu`nu etkileyen, mevcut dzeni sarsan ve adeta
devlet icinde kck bir devlet kuran Btinlerin devami olan Hasan Sabbah`in
kurmaya calistigi din ve siyas dzeni anlayabilmek icin ncelikle Islam
dnyasindaki calkantilara ve blnmelere deginmemiz gerekmektedir. Ancak
Btinler Byk Selcuklu Imparatorlugu topraklarinda cok Iazla yikici
Iaaliyetlerde bulunup, adeta devlet icinde devlet kurmak cabasi icine girmislerdir.
Bu da devlet ve yneticiler taraIindan Iark edilmis onlarla gcl bir
mcadeleye girilmis, gsterilen byk gayretlere ragmen yeterli basari
kazanilamamis bu oriiinal ic sorun, sonraki Byk Selcuklu Imparatorlugu`ndan
sonraki dneme intikal etmistir. Bu dzen olusuncaya kadar Mslman dnyasinda
II
baslayan kirilmalardan, genisleyen Islam dnyasi icinde cikan anlasmazliklardan ve
bunun sonucu olarak ortaya cikan mezheplerden bahsetmek gerekmektedir. Bunun
yani sira Islam tarihi uzun bir sreci kapsamaktadir ve bu srec kltr catismalari,
kanli isyanlar, ic savaslar ve ayriliklar ile doludur. Islam dnyasindaki bu ayrilik
bircok yeni mezhebi olustururken, Btiniligin de dogum ve gelisim srecini
olusturmaktadir. Bu nedenle de bu konu zerinde nemle durulmasi gerekmektedir.

HaliIelik secimi nedeniyle cikan anlasmazliklar sonucunda hem siyas hem de
din catisma sonucunda ortaya cikan sunnilik ve silik gnmzde de toplumlari
etkilemektedir.Bilindigi gibi tarihi srecte, irili uIakli bir cok sunni ve si devletler
kurulmustur. M. 909-h.1171 yillari arasina damgasini vurmus en byk si olusumu
durumundaki Fatimi Devleti gcl bir si kolu olan Ismil mezhebinin en iyi
savunucusu olmustur. Kuzey AIrika`dan baslayarak Misir ve Suriye`de etkinligini
artirmis Ismaili mezhebini dler araciligiyla yaymaya calismistir. Cok iyi bir d
sebekesine sahip olan Fatimiler bir cok blgeye Ismil mezhebini gtrmeyi
basarabilmislerdir. Asil konumuz olan Btnilik Nizar Ismilligi ise Hasan Sabbah
sayesinde zellikle Horasan blgesinde gelismistir. Alamut Kalesini merkez olarak
secip propagandalarini oradan srdrmslerdir. zellikle Hasan Sabbah, Fatimi
Btin anlayisini hem doktrin olarak, hem teskilat yapisi olarak hem de propaganda
usuln degistirip gelistirerek ve adina da 'Davet-i Cedid dedigi yeni yapilanma
icine girmis ve propagandasini bu dogrultuda srdrmstr. Byk Selcuklu
Imparatorlugu`nu da uzun yillar ugrastiran ve mesgul eden Btinlik sorununa
Selcuklu sultanlari taraIindan tam olarak czm getirilememis ve en sonunda
Mogollar taraIindan bunlara son verilmistir. Selcuklular skun ve asayisi
III
bozmadiklari mddetce, devlet mezhep ve tarikatlara pek karismayan bir dini
siyaset izlemislerdir. Bunun neticesi olarak mezhep ve tarikatlar kendi hayatlarini
yasamislardir
1
. Ancak Btinler Byk Selcuklu Imparatorlugu topraklarinda cok
Iazla yikici Iaaliyetlerde bulunup bir bakima kendi devletlerini kurma cabasi icine
girdiklerinden, sultanlar ve devlet onlari Iark etmis komutanlar araciligiyla azimli
bir mcadeleye girismis, gsterilen gayrete ragmen yine de genel bir basarisizlik
grlmstr.

Calismamiz c blmden olusmaktadir. Giris kisminda genel cizgileri ile
Islam`da ayriliktan baslayarak Btinligin dogusu ve gelisme dnemini ele aldik.
Birinci blmde, Byk Selcuklu topraklarinda Btin liderlerin Iaaliyetlerinden ve
Byk Selcuklu Devleti ve sultanlari ile mcadelelerinden bahsettik. Ikinci blmde
Btin propagandasi, ve doktrinlerinden ve teskilattan, son blm yani cnc
blmde ise gnmzde pek cok kisinin ismini duyup da tam olarak bilmedigi,
konumuzla ilgili tarikatlar ve mezheplerin zerindeki Btin etkilerinden
bahsetmeye calistik . Ayrica bu konu ile ilgili daha ayrintili bilgiler icin calismamizin
sonunda resimler, haritalar ve bir takim listeler konulmustur. Bu listeler Btinlerin
gecirdikleri tarihi srec icinde suikast dzenledikleri ve ldrdkleri kisilerin
listesidir. Bir cok kaynaktan derlenerek hazirlanmistir.




1
Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan ve Zamani, C. II., Ankara, 1983, s. 529.


IV
Bu konuyu calisirken bir takim sikintilarla karsilastik . zellikle ilk elden
Btin kaynaklarina ulasamadik. Ayrica yurt disinda bu konu ile ilgili yayinlanan
eserlerinde cok azina ulasabildik. zellikle 'Ismil Enstits`nn (The Instute oI
Ismil Studies) cok az calismasi elimize gecmistir. Bu durum bu konuyu arastirmak
isteyenler icin byk dezavantaidir. lkemizde ise bu konu daha cok mezhepler ve
tarikatlar acisindan ele alinmasina ragmen yine de akademik arastirmalar cok yeterli
degildir. zellikle Byk Selcuklu Dnemindeki Btin Iaaliyetleri cok Iazla ve her
ynyle mstakilen arastirilmamistir ve Btinler konusunun bu dnemi hem dis
hem de icerdeki calismalarda biraz bakir kalmistir. Bizim bu konuyu secme
nedenlerimizden birisi de budur.

Yine bu konuya calisirken karsilastigimiz en byk sikintilardan biri de
kavram ve terminoloii karmasasi olmustur.Bir cok kaynakta Btnilik Iarkli isimlerle
karsimiza cikmaktadir. Bati ve dogu kaynaklarinda bir cok isimle anilan ancak
Btinilik adi ile yapilan calismalarda genel olarak bir kavram yada siIat
karmasasinin bulundugu grlmektedir. Batili kaynaklar Accini, Arsasini, Assai,
Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini ,Hashishin gibi isimleri
2
kullanirken,
bircok Mslman kaynakta Mlhitler, Zindiklar, Talimiye, Btinye, Fedyi, RIizi
v.b. gibi isimleri kullanmislardir. Biz de calismamizi srdrrken zaman zaman bu
ikileme maaleseI dsmek zorunda kaldik. Baska bir sikinti ise Btinler bazi
kaynaklarda 'devlet olarak ele alinirken, bazilarin da 'teskilat, rgt, dzen, terr
rgt gibi siIatlandirilmistir. 'Btini Hareketi sonucunda ortaya cikan olusumun

2
Farhad DaItary,Ismaililer Tarih ve Kuram, Cev. Ercment zkaya ,Ankara ,2001,s.39.


V
adi meselesi devlet mi?, rgt m? ,teskilat mi? dersek. Bu arastirmacilarin bakis
acisina gre degismektedir. Onu legal yasal grenler teskilat, devlet grmeyenler
ise terr rgt , teskilat vb. isimler vermislerdir. Ancak konuya obiektiI olarak
bakilirsa devlet icinde devlet olmaz. Dnemi icinde Byk Selcuklu Imparatorlugu
bir devlet olarak tanimamistir. Simdiki Ismailliler yada bunlarin grsn
paylasanlar 'Devlet olarak kabul etmektedirler. Bende bundan ziyade Iiili bir
olusum, yasadisi bir din mezhep, yapilanma, kurulus ve tesekkl olarak
gryorum. Ancak bu bir mesele olarak karsimiza hala durmaktadir.

Yine son zamanlarda yapilan bir cok popler arastirmada bu konu hakkindaki
kaynaklarda rastlamadigim bir cok dogru olmayan, hayal rn bir takim olaylar
anlatilmistir. Calismamizi hazirlarken bunlara da aciklik getirmeye ve dzeltmeye
calistik. zellikle internette buldugum bir takim makalelerin bircogu hayal rn ve
saptirilmis bir sekilde konuyu ele almistir. Ancak yine internetten Alamut Kalesi ve
civari ile ilgili bir cok IotograI bulduk. Bu da bir bakima IotograIlar ile blgeyi
tanima ynnden isimiz kolaylastirmistir. Konu bakimindan saha arastirmasi
yapilamamistir. Yine de bu konuyu secmemden dolayi bazi zorluklarla karsilastigim
muhakkaktir. Bu yzden calismamizdaki eksiklerin mazur grlmesini mit ederim.

Tezimin hazirlanmasinda, konumun secilmesinde, ayrica bitme saIhasinda her
zaman destek ve tesviklerini, grdgm,yararlandigim hocam sayin ProI. Dr. Feda
Samil Arik`a tesekkr ederim.

VI
Ayrica desteklerini esirgemeyen ProI.Dr. Ahmet Yasar Ocak, Doc. Dr.
Ahmet Halacoglu, Yrd.Doc.Dr. Emine Erdogan, Dr. Ayse Pul, Uz.mit Bedel,
Uz.Cahide Baysal, Burcu Halacoglu ve sevgili aileme tesekkr ederim.


AYSE ATICI
Ankara /2005























VII

KISALTMALAR
A.. : Ankara niversitesi
A.g.e : Adi Gecen Eser
A.g.m : Adi Gecen Makale
A..D.T.C.F: Ankara niversitesi Dil ve Tarih CograIya Fakltesi
BSOS : Bulletin oI The School OI Oriental Studies
Bkz. : Bakiniz
b. : bin,ibn
C.H.I : The Cambridge History oI Islam
C : Cilt
Cev. : Ceviri
D.I.A : Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi
EI. : The Encyclopaedia Iranica
IA :Islam Ansiklopedisi
IEFY : Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayinlari
T.T.K : Trk Tarih Kurumu
T.D.V.I.A : Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi
M.E.B : Milli Egitim Bakanligi
Mad. : Madde
S. : Sayi
s. : SayIa
Haz. : Hazirlayan


VIII
KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR

Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun bir gercegi olan ve bu Imparatorlugu
derinden etkileyen Btinler ile ilgili bilimsel arastirma yapilirken tarihi konunun
ana (temel) kaynaklarina inilmesi gerekmektedir. Ancak ne var ki Nizar
Ismaillilerinin ana kaynaklarinin byk bir kismi yok edilmistir. Mogollar taraIinda
yakilip yikilan bu kaynaklar gecmiste sir olarak kalmistir. Bundan dolayi zellikle
Nizar Ismaillerini incelerken gclk cekilmektedir. Bu konu hakkindaki ilk elden
Ismil kaynaklarinin tm gnmze kadar ulasmamistir. Ancak bir kac tane
menkibnme ortaya cikarilmistir. Bunlardan biri 'HeIt Bab-i Baba Seyyidna
Menkibnmesi` dir. Hasan Sabbah taraIindan olusturulan bu menkibnme
h.596/m.1199 -12000 yillari arasinda Abu Isahk Kuhistani taraIindan da kaleme
alinmistir. Yine Nasreddin Tusi`nin h.672/m.1274 yillarina ait birkac calismasi
mevcuttur. Hasan Sabbah`in biyograIisinin anlatildigi Sergzest-i Seyyidina da
gnmze ulasan eserlerdendir. Gecmisten gnmze bir cok tarihci bu eserden
yararlanmistir ve eser su an Tahran Merkez Ktphanesinde bulunmaktadir.

'Iran Nizarleri, Alamut ve diger kalelerinde bir takim vekayinameler
tutmuslardir. Ancak Iran Nizarlerinin tarihine iliskin bu vekayinameler de
gnmze ulasamamistir.
3
Daha sonraki bazi tarihciler bu eserlerden az da olsa
yararlanmislardir. Iran Nizarleri`nin tarihi ile ilgili diger tr kaynaklar ise

3
Farhad DaItary, Ismaililer Tarih ve Kuram,Cev. Ercment zkaya, Istanbul, 1999 s.371.

IX
oldukca kisitlidir. Nizar kaleleri ve cevrelerinde modern zamanlarda hicbir sistemli
arkeoloiik kazi yapilmamistir. Dahasi Alamut dneminde varliklari bilinen Nizar
trbeleri de tahrip edilmistir.

Dneme iliskin hicbir kitabe gnmze ulasmadigi gibi Alamut`ta basildigi
bilinen sikkelerden cok azi bulunabilmistir
4
. Bu nedenle konumuzla ilgili ilk elden
kaynaklardan cok Iazla yararlanilamamistir. Nizar Ismilleri hakkinda en nemli
kaynaklar 1256/1355 yillarinda eser veren Iranli tarihcilerdir. Ilhanli dnemi
tarihcileri Selcuklu dnemi tarihcileri ve Arap tarihcileri Nizar Ismailileri
konusunda da calismalar yapmistir. Bizim icin bu calismalar en nemli ana
kaynaklari olusturmustur.

Ismil arastirmalari ise cogunlukla Fatimi Dnemi Ismailileri cercevesinde
gelismistir. Nizar Ismailileri hakkinda ise cok genis arastirmalar bulunmaktadir.
Nizar Ismaillilerinden kalan az sayidaki metinlerden yararlanilarak, daha sonraki
dnemlerde ki tarihcilerin yaptigi alintilar ve Iran - Arap vakaynvisleri sayesinde
bu konu biraz da olsa aydinlatilmaya calisilmistir.

Byk Selcuklu Dneminde Btinlik zerinde calismis batili arastirmaci
sayisi ise cok daha azdir. Batili arastirmacilar calismalarini genel olarak Ismil
tarihi zerine yogunlastirmislardir. Ismailik zerine calisma yapan enstitler

4
Farhad DaItary, Ismiller..: s.370.


X
kurulmustur. Uzmanlasmis arastirmacilar taraIindan Ismil tarihi hakkinda
bilinmeyenleri aydinlatmislardir. Bunlarin en nemlisi Ingiltere`de 'Ismaili
Arastirmalari Enstits (The Insitute oI Ismil Studies ) catisi altinda Londra`da
srdrlen calismalardir. Ancak biz bu calismalardan sadece bir kismina ulasabildik.
lkemizde ise, bu konu zerine ciddi bir sekilde egilen zellikle Byk Selcuklu
Devleti acisindan Nizar Ismil / Btinlik hareketini inceleyen akademik mstakil
arastirmalar pek yapilmamistir. Genellikle dolayli arastirmalarda konuya kisa kisa
deginilmistir. Konuyu inceleyen Islam tarihcileri ise bunu mezhepler ve tarikatlar
acisindan ele almistir. Nizar Ismilleri edebiyatta da yer bulmus (popler
romanlar ve ykler) ve dile getirilmistir. Ancak bu eserler kurmaca oldugu icin
tarihi realiteden byk sapmalar olmustur.

Biz bu calismayi hazirlarken ilk Ismil metinlere ulasamamakla beraber
konuya iliskin cesitli trlerdeki ana kaynaklar ile modern arastirmalardan
yararlanmis bulunmaktayiz.

1- TARHLER (VEKAYNAMELER /KRONKLER )
A)Farsca Tarihler
1- CVEYNI Ata Melik ,Tarih-i Cihan Gusa
Ata Melik Cveyn taraIindan kaleme alinmis bir eserdir.Oriiinal dili
Farsca`dir. Btinlik hakkindaki ana kaynaklar arasindadir ve c blmden
olusmaktadir. Btinler hakkinda ayrintili bir sekilde bilgi veren o dnemde yasamis
ve olaylara bizzat tanik olmus olarak eserini kaleme almistir. Cveyni Hlg`nun
XI
vezirligini yapmis ve Alamut Kalesi Mogollar taraIindan ele gecirildigi dnemlerde
kalenin ktphanesi kendisine teslim edilmistir. O da ktphaneden isine yarayan
kendince nemli grdg kitaplari almistir. Ismil mezhebi ile ilgili olan kitaplarin
tmn yaktirmistir.

Btinler hakkindaki en ayrintili ve genis olan bu eser Btin tarihi icin cok
nemlidir. Ilhanli dnemine ait bir vekayinamedir. MelliI cnc blmde
Btinlerden bahsetmektedir.Meng Han in tahta oturusu treninin tasviri ile
baslayip onun saltanatinin ilk yillari hakkinda biraz bilgi verdikten sonra
Hlagu`nun Iran`a hareketi ve Ismil kalelerinin alinip yikilmasi konulariyla devam
etmis ve Btinlerden uzunca bahsetmistir. Cveyni eserinde biraz taraIli
davranmistir. Mrsel ztrk taraIindan Trkce`ye cevrilmistir.

2- HEMEDAN, Hace Residdedin Fazlullah , Cmi`t Tevarih
Hace Residdedin Fazlullah Hemedani`dir. 'Badi al-zaman nvani verilen
byk sair ve ediptir. Tahsilini dnyaya gelmis oldugu Hemedan sehrinde Ahmed b.
Faris ile diger muallimlerin yaninda yapmistir. Yazar eserini 1310 yilinda
tamamlamistir. Eser 1957 Tahran`da basilmistir. Ismiller, Fatimiler, Nizarler ve
davalari hakkinda bilgiler icermektedir. Alamut yneticileri hakkinda bilgilere
rastlanmaktadir. Btinler hakkinda bilgi edinebilecegimiz en nemli kaynaktir.
Cesitli kaynaklarda Resideddin`in bu eseri hazirlarken daha genis ve daha dogru bir
bicimde nasil izah ettigi anlatilmaktadir. Yine kaynaklarda bunun sebebi su sekilde
aciklanmistir: Residdedin muhtemelen Cveyni`nin eserinden bir taraIta kalmis olan
eski ve daha ayrintili bir metinden yaralanmistir, denilmistir Bu eser Hasan
XII
Sabbah`in hayatini anlatan Sergzest-i Seyyidina dan yararlanmistir. Gercekten de
Residdedin`in eserinde Iarkli bilgilere de yer verilmistir. Bu eser Muhammed Debir
Siyaki taraIindan 1957 yilinda yayina hazirlanmistir.

Ancak ayni eser yine Ismiller ,Fatimiler Nizarler konu basliklari altinda
Muhammed Mdersi Zenceani taraIindan h.1338/ m.738 yilinda Tahran`da yeniden
hazirlanmistir.

3- KAZVINI, Hamdullah Muhammed MstevIi, Tarih-i Gzide
MstevIi Kazvini taraIindan yazilan eser tek cilttir. (Hicri 530 ) 1336 yilina
aittir. Eser alti blmden olusmaktadir. Her blm kendi icinde de cesitli blmlere
ayrilmistir. Yazar Ismiller konusuna drdnc blmn dokuzuncu kisminda iki
makale ile deginmistir. Ilk makalede Misir Ismaillileri , ikinci makale de ise Iran
Ismailleri hakkinda aciklamalarda bulunmustur. Yazar bu eseri yazarken eski
kaynaklardan yararlanmistir .Hasan Sabbah`in hayati hakkinda bilgilere de
rastlanmaktadir.

4- NISABURI , Zahirddin, Zeyl-i Selcukname
Yazari Zahirddin Nisabur`dir. Eser h.732/m.1332 yilinda yazilmistir. Yazar
eserinde Btinleri zel bir baslik altinda degil de, daha cok sultanlarin dneminde
gsterdikleri Iaaliyetlere deginmistir. Btinler hakkinda cok genis bir kaynak
olamamakla birlikte zellikle Muhammed Tapar dnemi Btin propagandalari
hakkinda bilgi edinebilecegimiz bir kaynaktir.

XIII
5-RAVENDI, Rahat-s Sdur ve Ayet-us Srur
Muhammed b. Ali ibn Sleyman er.Ravendi taraIindan yazilmistir. nemli
melliIlerden biridir ve Ravend kasabasindandir. Sultan Tugrul`a hat hocaligi
yapmistir. Ravendi ulema ailesine mensuptur. Ravendi mderrislik yapan dayisinin
yaninda on sene kadar kalmis ve onun terbiyesi altinda yetismistir.

Dayisi ile birlikte Irak`in cesitli sehirlerini dolasmistir. Sultan Tugrul ile cok
Iazla yakinlik kurmus hatta Sultan zerinde nIuz ve etkili olmustur. 1189`de Sultan
Tugrul Zeyneddin Mazenderan hkmdarina elci gnderirken Ravendi de onun
maiyetinde bulunmustur. 1190`da Atabey Kizil Arslan, Sultan Tugrul`u yakaladigi
sirada yine Ravendi de onun yaninda bulunuyordu.

Daha sonra Ravendi Hemedan`a gitmistir.Tugrul ldrlp dzen bozulunca
Ravendi kendi kabuguna cekilmis ve dnem icinde gelisen olaylari zc bir dil ile
anlatmistir ve eserini bu dnem icinde yazmistir. Selcuklulara karsi duydugu
sevgiden ve saygidan dolayi eseri Anadolu Selcuklu Sultanlarindan Giyaseddin
Keyhsreve ithaI edilerek ona takdim edilmistir .

Yazilan bu kitap Selcuklularin ilk dneminden 1198 yilina kadar olan olaylari
ele almaktadir. Ilk dnem ile ilgili yazdiklari cok dogru degildir. Byk
Selcuklularin dogusundan yikilisina kadar tarihi olaylari kapsamaktadir. Ahmet Ates
taraIindan 1957 yilinda Trkce ye cevrilmistir.Byk Selcuklu tarihinden
bahsetmektedir. Ravendi Ismailler konusuna ayrintili olmasa da deginmistir.

XIV
6-AKSARYI, Kerimddin Mahmut, Msmeret`l -Ahbr
Islam ilimlerde basarili olan melliI Arap ve Fars edebiyatina vakiItir. Kirk
yedi yillik devlet hizmetinde calismistir. Eser Farsca`dir ve drt blmden
olusmaktadir.Sahdiz kalesinin ele gecirilmesi ve Mogol hakimiyeti dneminde
Anadolu Selcuklu Tarihine dair olan eser daha cok II. Giyaseddin Keyhsrev`in
lmnden sonraki dnem hakkinda nemli bilgiler vermektedir. ProI. Dr Mrsel
ztrk taraIindan Trkce`ye cevrilmistir.

7- EL-BUNDARI, ISFAHANI, Tarih-i Silsile-i Selcuki
Eserin melliIi El-Bundari`dir. Muhammed Hseyin Celili taraIindan
Farsca`ya cevrilmistir. Eser Selcuklu tarihi hakkindadir. Ismaililer konusuna da
deginmistir. Eserde Hasan Sabbah`in Iaaliyetlerinden ve Selcuklu sultanlari
hakkinda bilgilere rastlanmaktadir.

B) Arapca Tarihler
1- IBN`L ESIR, El-Kamil
Ibn`l Esir cok basarili caliskan, ve dikkatli bir Arap tarihcidir. Bu nedenle
bu eser Islam tarihleri arasinda en gvenilir eserlerden biridir. Eserini hazirlarken
Selcuklu dnemi tarih yazarlarindan yaralanarak hazirlamistir. Eserde hem Byk
Selcuklular hem de Irak Selcuklulari hakkinda bilgiler vardir. Selcuklular hakkinda
yazilmis en iyi ve en kapsamli eserler arasindadir.Btin olaylari hakkinda genis ve
ayrintili bilgilere rastlanmaktadir.IsIahan Kalesi, Haldkah Kalesi, Halincan Kalesi,
stnvend kalesi, Batiniler taraIindan nasil ele gecirildiginin, Sultan Meliksah,
Berkyaruk ,Muhammed Tapar ve Sancar dneminde Batiniler ile yapilan
XV
mcadeleler, dnem icinde gelisen olaylar hakkinda bilgilere rastlayabiliriz. Sahdiz
Kalesi`nin Batinilerin elinden nasil alindigina dair, Nizam`l-Mlk`n nasil
ldrldg ve diger suikasta ugrayan Selcuklu devlet adamlarinin ldrlme
hikayesi ayrintili bir sekilde anlatilmaktadir. Abdlkerim zaydin taraIindan
Trkce`ye cevrilmistir, 10 cilttir.

2-IBN`L ADIM, Bugyet-'t el-taleb fi Tarihi Haleb
Eserin melliIi Ibn`l Adim`dir. Eyyubiler dneminin nde gelen
melliIlerindendir. Sair alim ve devlet adamidir. h.588/ m.1192`de Halep`te
dogmustur. Basra`da yasayan Ulakli kabilesinin Beni Eb Cerade koluna
mensuptur. Basra`dan Halep`e gc eden atalarina Ibn`l Adim denmektedir. Ali
Sevim taraIindan (Secmeler ) BiblograIilerle Selcuklular Tarihi basligi altinda
Trkce`ye cevrilmistir. Trkcesi TTK taraIindan basilmistir.

Byk Selcuklu dnemi hakkinda ve Btinler hakkinda bilgilere
rastlanmaktadir. zellikle Nizam`l-Mlk`n lm, diger ldrlen Selcuklu
devlet adamlarinin ldrlme hikayesi ve gelisen siyasi olaylar hakkinda bilgiler
rastlanmaktadir.

3- El BUNDARI, Zubdatu`n -Nusre
Bu eser c ayri melliI in kaleminden cikmistir. Eser Tugrul Bey`in
sultanligi zamanindan baslanmaktadir. Ancak Selcuklularin ilk dnemleri hakkinda
bilgiler azdir. Ilk melliI Vezir Ensirvan bin Halid birtakim hatirati Farsca kaleme
almistir. Bu hatirat Ensirvan bin Halid`in basindan gecen olaylari, yani Meliksah`in
XVI
hkm srdg zamandan Tugrul b. Muhammed`in lmne kadar (1072-1134)
yillari asarinda gecen olaylari anlatmaktadir. Imadddin ise bu eseri Arapca`ya
cevirmistir ve seleIinin sessizce gecirdigi bircok ayrintiyi da eser eklemistir. Daha
cok Irak ve horasan Selcuklularinin tam tarihi olaylarini icine kattigi icin Tugrul`un
lmnden gelisen olaylara deginmistir.Daha sonra ElBundar bu eseri kisaltmistir.
Ilk iki melliI bu eserde kendi zel anilarini hikaye etmislerdir babalarinin ve
dostlarinin zel maceralarini anlatmislar ve Btinlerden bahsedilmistir.

Cok ayrintili olmasa da hikayeler icinden Btinler`e ynelik bilgiler
cikartilabilir. Hasan Sabbah`tan ve Nizam`l -Mlk`n lmnden bahsedilmektedir.
Eser Bundari taraIindan kisaltilmistir. Eser Kivameddin Burslan taraIindan Irak ve
Horasan Selcuklulari basligi altina tercme edilmistir.

IV- El-HSEYNI, Ahbr`d-Devleti`s-Selcukiyye (Zbdet t -Tevarih)
Bu eser Byk Selcuklu Imparatorlugunda gerceklesen olaylarindan
bahsetmektedir. British Museum`de koruma altinda bulunan tek yazma bir nshanin
metnidir.

Eserin adi dis kapakta 'Ahbar ud-devlet is-Selcukiyye olarak gsterilmisse
de metnin bas taraIinda 'Zbdet t-Tevarih yazilmistir. Ancak eserin melliIi
Sadreddin Ebu`l-Hasan Ali Bin Nasir bin Ali el- Hseyni dir denilmistir. Eserde
Btinler konusunda da cesitli yerlerde deginmistir. zellikle Nizam`l-Mlk`n
lm ve Muhammed Tapar Dnemi Btin mcadelesi hakkinda genis bilgi
vermistir. Muhammed Ikbal taraIindan 1933`da Lahor`da nesr edilmistir. ProI.
XVII
Dr. Necati Lgal taraIindan da Trkce`ye cevrilmis ve T.T.K taraIindan
yayinlanmistir.

C-Trkce (Osmanlca) Tarihler
1- TEYFIK, Ebuziya, Hasan b. Sabbah
Yazari Ebuziya TevIik`tir. 1699 yilina ait Hasan Sabbah ve Btinilik
hakkinda Osmanlica bir eserdir. Yazar eserinde zellikle Hasan Sabbah`in kisiligi ,
hayati ve yaptigi eylemler hakkinda genis bilgi vermektedir.Eserde Alamut kalesi
ve Iedler hakkinda genis bilgilere rastlanmaktadir.

Yine Muhammed Tapar ve komutanlarinin alamut kalesine yaptigi seIerler
hakkinda, Sancar`a yapilan suikasttan ve Hasan Sabbah`in kisiliginde bahsetmistir.
Daha nce Modern tarihciler taraIindan kullanilmayan bu eserden biz istiIade
etmis bulunuyoruz.

2-LTFULLAH, Mneccimbasi Ahmet, Cmiu`d el- Dvel
(Selcuklular tarihi I ) 'Horasan ,Irak Kirman ve Suriye Selcuklulari 'basligi
altinda Ali ngl taraIindan eser 2000 yilinda yayina hazirlanmistir. Yazar eserinde
sultanlarin Iaaliyetlerinden ve dnem olaylarindan bahsetmistir. Muhammed Tapar
ve Berkyaruk dnemindeki cok genis olmasa da bazi Btin olaylarindan
bahsetmektedir.



XVIII
D- Ermenice Tarihler
1- URFALI MATEOS, Vekayiname
UrIali Mateos taraIindan kaleme alinmistir. Ermeni kaynaklarinin en
nemlilerindendir.Eser Selcuklular hakkinda vgyle deginmistir.952-1136 yillari
arasindaki olaylari kapsamaktadir.zelikle Meliksah dnemi olaylari icin nemlidir.
Eser M. Halil Yinanc taraIindan Trkce`ye cevrilmistir

2- SEYAHATNAMELER
I-NASIR-I HSREV, Sefername
Konumuzla ilgili nemli seyahatnamelerden biridir. Nasir-i Hsrev Iran
edebiyatinin XI. Yy. nemli kisilerden biridir.Ayni zamanda hakim ve sair olup
Ismil mezhebine girmistir. Misir Fatimi haliIesinin horasan blgesinde 'Huccet
siIatiyla en byk vekili ve dsidir.

Bu nedenle bu eser cok nemlidir. 'SeIername adli eserinde 43 yasinda
ciktigi seyahatte yasadiklarindan ve grdklerinden bahsetmektedir. Nasir-i
Hsrev`in seyahatten sonra dnyaya bakis tarzi degismistir. Eser zellikle Btin
doktrini ve Nasir-i Husrev`in Batinilige karsi olan grslerini anlayabilmek acisindan
nemlidir. Farsca olan bu eser ilk deIa 1881`de Paris`te ScheIer taraIindan
Fransizca tercme edilmistir. Bu eser Adlvahab Tarzi taraIindan Trkce`ye
cevrilmistir.



XIX
2-POLO, Marko, Dnyann Hikaye Edilisi (Harikalar Kitab 1)
Dili Franzsicadir. Marco Polo ortacagin en byk seyyahlarindan olup Cin`e
kadar gitmistir
5
. Bu seyahatname 13.yy hakkinda bilgi vermektedir. Eserde Alamut
kalesini ve Iedleri c baslik altinda tasvir etmistir. Alamut Kalesindeki cennet
bahcesinden bahsetmektedir. O dnemde zellikle o blgeyi gezmis biri olan Marco
Polo`nun bu eseri nemlidir. Ancak bazi kaynaklarda Marco Polo`nun Alamut
kalesini hic grmedigi ve o blgeden hic gecmedigini sadece o dnemde
duyduklarini yazmistir diyerek sphe uyandirmislardir. Bu konu arastirilmalidir.
Eser Isik Ergden taraIindan Trkce` ye cevrilmistir.

3 -SYASETNAMELER
I- NIZAM`L -MLK, Siyasetname
Byk Selcuklularin nl veziri Nizam`l-Mlk taraIindan yazilmistir.
Selcuklu iktisadi, din , askeri kltrel konularda bilgi veren Siyasetname 50
blmden olusur. Siyasetname tam olarak nasihat namedir ve dinle cok Iazla
yogrulmustur. Nizam`l-Mlk Siyasetnameyi birkac konu zerindeki aksakliklar
hakkinda gtler vermistir ve nasil olmasi gerektigine dr bilgiler verir. Devlet
teskilatinda vezir, sultan ve devlet ile ilgili konular hakkinda bilgi verir. Askeri
teskilatta Selcuklu ordusunun yapisi ve gelir durumu ile ilgili bilgiler ve tavsiyeler
vardir. Adalet teskilati kisminda ise sultanin adalet anlayisi ve kadi hakkinda
bilgiler ve tavsiyeler vermektedir.


5
Marcopolo, Marcopolo Seyahatnamesi, Haz. Filiz Dokuman , C. 1-2, Istanbul, 1990, s.22


XX
Nizam`l -Mlk eseini Farsca olarak kaleme almistir. Diger adi Siyer`l
Mlk dr. Bu eser uzun sre vezirlik yapmis olan Nizam`l -Mlk n nemli bir
eseridir Selcuklu devletinin bir bakima anayasasi grevini stlenmistir. Selcuklu
dneminin nemli kaynaklarindan biridir. Her Iasilda bir konuyu ele almistir. Ele
aldigi konuyu ele alirken bir sira takip etmemistir ve her Iasilda isledigi konu ile
ilgili hikayeler anlatmaktadir. rnek olarak verdigi hikayelerin cogu, son derece ilgi
cekicidir. Bunlardan bir kismi yasadigi zamana aittir. Nizam`l-Mlk babasindan
dolayi cok iyi egitim grmstr.

Ilk nce Gazne Saraylarinda hizmet grdkten sonra Selcuklularin hizmetine
girmistir.Alparslan zamaninda vezir olarak atandi. Selcuklu sarayini Samani ve
Gazneli usulne gre kurdu. Alparslan`dan sonra Meliksah`a da hizmet etti. Kendi
adiyla anilan Nizami medreselerini kurdu. Askeri ikta sistemini dzene koydu.
Meliksah devletin ileri gelenlerine devletteki aksakliklari ve tedbirleri hakkinda
layika yazmalarini syledi ve bunun zerine Nizam`l-Mlk bir risale yazdi ve
Meliksah bunu hic yanindan ayirmamis ve devlet ynetimini ona gre yapmistir.
Icerisinde eski Iran krallarini, gecmis haliIeleri ve emirler ve sultanlari konu alan
hikayeler vardir, Kuran`dan ayetler vardir, Hadisler ve kendi tecrbeleri vardir. Eser
cok nceleri dikkat cekmistir ve Fransizca cevirisi yapilmistir.

Siyasetname Farsca olarak Iran`da bircok kez basilmistir.Kirk yedinci blm
ise Btinler ve Karmatiler hakkindadir. Bu eserde Btinler ve dnemi icin nemli
kaynaklar arasindadir.zellikle Btinlerin ilk dnemi hakkinda bilgi veren
nerdeyse tek kaynaktir. Eser M.A. Kymen ve Nurettin Bayburtlugil taraIindan
XXI
Trkce`ye cevrilmistir. Serir Cavdaroglu`nun cevirisi hakkinda Ibrahim KaIesoglu
bir makale yayinlamistir ve orada cevirinin eksik ve yetersizliginden bahsetmistir.

4-COGRAF VE TARH COGRAFYAYA DAR ESERLER
I - MSTEVFI, Hamdullah , Nzhet`l-Klb
Eser MstevIi taraIindan sade bir Farsca ile yazilmistir. Kitap cesitli
blmlerden olusmaktadir. Ilk blmde Iran sehirlerini anlatir. Sehirleri anlatirken
Selcuklu Sultani Meliksah` in etkisinden ve oralarda yasanilan tarihi olaylar
hakkinda bilgi verir. Yazar yine bu sehirlere yapilan Mogol saldirilarindan ve Irak
Acemlerinden , Hasan Sabbah`tan ve onun dolastigi yerlerden kisaca
bahsetmektedir. Bu konulara deginirken zaman zaman Selcuklu hakkinda ve
dnemin sultanlari hakkinda da bilgi verir. Dogudaki sehirlerden bahsederken Sultan
Alaaddin Keyhsrev`den bahseder.

2- SERPERSI, Sayke, Tarih-i ran
Eser Sayke Serpersi taraIindan 1377 yilinda yazilmistir. Dili Farsca`dir. Eser
iki cilttir. Ve doksan blmden olusmaktadir. Genel olarak Iran tarihi ve cograIyasi
hakkinda bilgi vermektedir. Ikinci ciltte 52. blmde Trkiye Selcuklular Dnemi
basligi altinda Selcuklu Sultanlarinin dnemleri hakkinda kisa bilgiler vermistir.
Eserde iki yan baslik altinda Hasan Sabbah`in kaleyi nasil elde ettiginden ve
Iedlerin hizmetinden bahsetmektedir. Btinler hakkinda cok genis olmasa da
yararlanilabilecek iyi bir eserdir.


XXII
5-MENAKIBNAMELER
HASAN SABBAH, Heft Bab-i Baba Seyyidna
Eser Muhammed II (1166-1210) yillarinda kalma bir eserdir. Ve Byk
kiyamet cagrisi yapilmaktadir. Eser yedi blmden olusmustur.Eseri derleyip
kitaplastiran kisi Kazvin Ismili Daisi Abu Ishak Kuhistani`dir.Biz bu eserden
dolayli olarak yaralanmis bulunuyoruz.

Nizari Ismillerin inanc, IelseIe ve siyasetinin 1164 yilinda Byk
Kiyamet adiyla dnyaya duyurusundan saptanan yeni ilkeler ve olusturulan
gretilerden bahsedilmektedir. Bu gretilerin temelleri ve hedeIleri gizlilikten cikis
reIormlarindan bahsetmektedir
6
.

6-BYOGRAFK ESERLER
HASAN SABBAH, Sergzest-i Seyyidn
'EIendimizin Maceralari adini tasiyan bu eserin bugne kadar hicbir
nshasi bulunmamistir. Hasan Sabbah`in kendi yazmis oldugu bir zgecmistir. Hasan
Sabbah`in hayati hakkindaki tek kaynaktir. Ancak eser Alamut ve belki de diger
Ismaili kale ve ktphanelerdeki yagmalara katilan Mogol dnemi Fars
tarihcilerin eline gecmistir.
7
O dnemin c tarihcisi Cuveyni, Residddin, ve Kasani
bu eserden yararlanmistir. Biz bu eserden dolayli olarak yararlanmis bulunuyoruz.



6
Ismail Kaygusuz, Nizari Ismaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut, Istanbul,
2005,s. 294.

7
Bernard Lewis, a.g.e, s. 126
XXIII
7-MEKTUPLAR (zel ve Resmi)
Mehmet SereIettin Yaltkaya`nin Ilahiyat Fakltesi Mecmuasinda Sultan
Meliksah`in Hasan Sabbah`a bir mektup yazdigi ve Hasan Sabbah`in da bu
mektuba cevap gnderdiginden bahsetmistir. Bu belgelerde sultan Meliksah ile
Hasan Sabbah arasinda bir mektuplasma sz konusudur. Ilk belgede Sultan
Hasan Sabbah`i yeni bir din kurdugunu ,bazi dagli cahil halki igIal ettigini ,Islam
haliIelerine ve Abbasiler`e dil uzattigini syleyerek kendisini takbih eylemekle
bu dalletten vazgecip Islamiyet`e dnmesini, aksi takdirde kalenin yerle bir
edilecegini ve kendilerinin de temizlenecegini buyurmaktadir. Hasan Sabbah
cevabinda hrmetkar bir dil baslamakta ve Mslman bulundugunu iddia etmekle
beraber Abbasi haliIelerinin haksizliklarini ve Ienaliklarini saymak Ftimiler
gercek haliIe olduklarini ileri srmek suretiyle cretini gstermedikten sonra
sultani Abbasiler ve Nizam`l-Mlk aleyhinde kiskirtmakta ve aksi takdirde baska
birisinin zuhur edip bu dini vaziIeyi basaracagini syleyerek sultani da tehdid
etmeye kalmistir.
8
Bu mektuplar Osman Turan nin 'Selcuklu Tarihi ve Trk Islam
Medeniyeti Ankara, 1965 adli eserinde hocamiz taraIindan kabul edilmistir.Ancak
Ibrahim KaIesoglu ' Sultan Meliksah Devrinde Byk Selcuklu Imparatorlugu
Istanbul, 1953, adli eserinde bu mektuplarin varliginin biraz spheli oldugundan
bahsetmistir ve her iki mektubunda tasniI edilmis hissini uyandirdigindan ve
Batinilerin cok gclendigi bir dnemde kasten uydurulmus, propaganda amaciyla
yazilmis belgeler oldugundan bahsetmektedir.



8
Osman Turan, Selcuklular Devrinde Trk Islam Medeniyeti, Ankara ,1965, s. 227.

XXIV
8-EDEB ESERLER
Edebi eserler de dnem icinde gelisen olaylari anlamak acisindan nemli
kaynaklar arasindadir. zelikle bu dnem icinde nemli edebi eserler arasinda
Emir Devletsh`in Tezkeret s-Su`ar`si 1486 ve Nizami i Aruz-i Semerkandi`nin
Cehr Makalesi 1155
9
konu hakkinda zellikle Selcuklu acisindan calisanlar icin
baslica nemli edebi kaynaklar arasindadir.

9-PARALAR VE KTABELER
1966`da Newyork Amerikan Nmizmatik Dernegi 1158 yilinda basilmis
cok nadir bazi para ele gecirdi. Dernegin raporunda bunlarin resimler ve
tanimlamalari yayinlanmistir
10
.Geroge c. Miles`in 'Coins oI the Assasins oI
Alamut adli makalesinde sunlara deginmistir. Paralardan birinin capi 14 mm,
agirligi 0,635 gr.dir. nyznde 'Muhammed bin. Kiya Buzurg mmid yazili,
cevresinde ise basildigi yer darphane adi 'kursi al-daylam ve 533 A.H.(1158)
tarihi acik bir bicimde kazinmistir. Arka yznde 'Ali Tanrinin dostudur(Aliyyn
Veliyullah) sii Iorml ile baslayan yazinin sonraki satirinda 'al-mustaIa li
dinillah , Nizar(Tanri dini icin secilmis Nizar ) okunmaktadir. Bu c satir kenar
yazitindaki 'amir al-mo`minin ,salawat Allah alayhi wa-ala aba`ihi al-tahirin wa-
abna`hi al-akramin (Tanrinin inanetleri-kutsamalari ,onun (Ali) ve en saygideger
kisilikleri olan soyundan gelenler zerine olsun ) szlerle tamamlanmaktadir
11
.

9
Ibrahim KaIesoglu ,Sultan Meliksah Devrinde Byk Selcuklu Imparatorlugu,
Istanbul,1953,s. XXV-XXVI.
10
Ismail Kaygusuz,Hasan Sabbah ve Alamut, Istanbul, 2004, s.83
11
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 82.
11
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 82.
XXV
Geroge C. Miles 6 paranin daha IotograI ve aciklamalarini yapmistir: Ayni
leiandlari tasiyan ,tarihleri Iarkli olan yine kursi-Daylam`da basilmis birkac diger
paradan da sz etmektedir. 6 sikkenin, al-Muhtadi`nin (h. 552 / m.1157) de ve
diger ikisinin ise onun ardillari al-Kahir`in Imamligi (h. 552-556 / m.1157- 1162)
dneminde kesildikleri belirtilmistir
12
.Ancak biz bu paralari bizzat grp
inceleyemedik.

10-MMAR ESERLER
Mimari eserlerde konuyu daha iyi tahlil etmemiz acisindan nemli izlerden
biridir. Blgede nerdeyse yok denecek kadar az kazilar yapilmistir. Ismaili
Calismalari Enstits taraIindan yapilan kazida Alamut Vadisinin icinde
Iirinlanmis bir cmlek bulunmustur. Bu blgede yaklasik olarak 15 adet
seramik Iirin bulunmustur. Kitabe ve paralarin tarih incelemesinde cok nemli
bir rol vardir. Paralar konusunda cok Iazla bilgiye rastlanmamakla birlikte
Bernard Lewis 'Hasisiler adli calismasinda Batinilerin bir takim paralar
bastirdigina dair imarelerden bahsetmektedir. Nizar kaleleri ve cevrelerinde
modern zamanlarda sistemli arkeoloiik kazi yapilmamistir. Dahasi Alamut
dneminde varliklari bilinen Nizar trbeleri de tahrip edilmistir.

Batinilerin yasadigi kalelere dair kalintilar vardir. zellikle Alamut kalesi,
Sirguh kalesi, Lembeser kalesi, Mencehr ve Manyas kalesi`nin kalintilari
gnmze denk korunmaya calisilmistir.Ve yerinde gidilip incelenirse arastirmaya

12
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.85.
XXVI
Iarkli bir boyut katabilir. Iran blgesinde Batini kalelerinin kalintilariyla ilgili
eserler vardir. zellik bu konu icin Cuveyni, Residddin`nin eserlerine Btin
kaleleri icin bakilabilir: ayni zamanda Girdkuh kalesi icin J. Von Hammer ,The
History oI the Assassins ,Londra ,1835, W.Ivanow`un 'Some Ismaili Strongholds
in Persia IC,XII,1938, Mencerh Sutdeh 'Ka`a-i Gridkuh 'Mihr,1331 gibi
kaynaklara bakilabilir.
13


11-DOKTRNE DAR KTAPLAR
I-GAZZALI, Kitb Kavsm Al-Batniya
Eserin Gazzali taraIindan Batiniler`in olusturdugu doktrin acisindan olusan
sphelerden kurtulmak icin yazmistir. Bu risaleyi Gazzali bir arkadasinin istedigi
zerine aldigi sylenmektedir.Bu eserde Gazzali nce Hasan Sabbah`in ta`limi` nin
gereksiz olduguna dair delillerini yazmistir. Birine bas , birine son, geri kalana ise
iki kanat dedigi bu delilleri tek tek inceleyip yanlis ve sacmalik dedigi tespitlere
ulasmaktadir. Eserin biline tek nshasi 'Kastamonu Genel Kitapliginda 127/3
numarada kayitli olan nsha Gazzali`nin risalelerinden olusmus bir dergi icinde
bulunmaktadir
14
. Eserde Gazzali risaleyi drt 'kasima ile ele almistir.Eseri
ProI.Dr.Ahmet Ates bulmus ve onun taraIinda Trkce`ye cevrilmistir.


13
Bernard Lewis, a.g.e., s. 131.

14
Ahmet Ates,Gazali`nin 'Batinilerin Belini Kiran Delilleri Kitb Kavsim Al-Batiniy,
Ilahivat Fakltesi Dergisi,C.I-II,Ankara ,1954, s.25.





XXVII
2- EBUFEDAIL, Muhammed Hammadi b. Mlik b. Btnlerin ve Karmatlerin
c Yz
Eser Batiniye taiIelerine bir kac sz ile baslamaktadir.Daha sonra ehlibeyte
nisbet davalarinda, Btin davetinin baslangicindan, davet ve mezhep
derecelerinden, telkin tarzlarindan bahsedilmektedir. Eser M.S. Gnaltay taraIindan
Trkce`ye 1948 cevrilmistir.

12-ARASTIRMALAR
1-Mstakil (Dogrudan) Arastrmalar
Btiniler ile ilgili en nemli arastirmalar Ingiltere (Londra)`da 'Ismil
Enstits taraIindan yapilan calismalardir. Bu konu ile ilgili bir cok modern
arastirmalar yapilmistir. Bu alanin en taninmis uzmanlarindan biri ProI. Dr.
Marshall G. S. Assassins 1955 yilinda Londra`da basilan 'The Oraer Of
Assassins`adli eseri bu konudaki temel calismalarin basinda gelmektedir.Yazari
Marshall G. S Hodgson`un eseri iki blmden olusmaktadir. Btinler hakkinda
yazilmis en nemli arastirmalar arasindadir. Yazar eserinde cok genis ve ayrinti
basliklar altinda konu hakkinda bilgiler vermistir. Yine ayni yazarin 'The Ismils
State, The Cambireage Historv of Iran. Cambiredge at The Unuversity Press`in,
1968, Newyork, C. 5 makale tamamiyla Nizar Ismaillileri hakkinda nemli
makalelerden biridir.

Hodgson`un yani sira bu alanin en taninmis uzmanlarindan biri de ProI.
Dr. Bernard Lewis`dir. Hasisiler Bernard Lewis taraIindan 1995 yilinda
hazirlanmis bir eseridir. Btinler hakkinda hazirlanmis en nemli eserlerden biridir.
XXVIII
Ali Aktan taraIindan 'Ortacag Islam dnyasinda Terrizm ve Siyaset adiyla
Trkce`ye cevrilmistir. Eser alti blmden olusmaktadir. Hasisilerin ortaya
cikmasindan baslayip Ismiller` den ve Suriye`de oraya cikan Btinlere kadar
genis bir sekilde ele almistir.

Yine Feaaivan-i Ismailive Bernard Lewis taraIindan yazilan bu eser
Feridun Bederahi taraIindan 1948 yilinda Farscaya da cevrilmistir.

Eser alti blmden olusmaktadir . Btinler hakkinda genis bilgilere
rastlayabilecegimiz iyi bir arastirmadir.Yazar Ismil mezhebi ,Yeni davet, Iran`da
Ismil daveti gibi basliklar altinda konu hakkinda genis bilgiler vermektedir.

Farhat DaItary`de bu konuda calismalariyla taninan bir baska
arastirmacidir. A Short Historv of the Ismailis`adli eserFarhad DaItary taraIindan
1999`da hazirlanmistir. Nizar Ismil Tarihi acisindan nemli bir eserdir. zellikle
Btinlerin Alamut dnemi tarihi hakkinda genis bilgile verilmektedir. Yine
DaItary`nin 'Muhalif Islamin 1400 Yili Ismailliler .Tarih ve Kuram ' adli bir diger
eseri Ercment zkaya taraIindan Trkce`ye cevrilmis ancak dagitimi
yapilmamistir. Bu eser Ismil tarihi ve kurami acisindan cok genis kapsamli bir
eserdir.Ayni yazarin 'Meaiaeval Ismaili Historv ana Thought`.aali eseri
Cambridge University Press, taraIindan 2001 yilinda yayinlanmistir DaItary`in bu
konu hakkinda nemli diger bir eseri ise 'Ismaili Literature`U.S.A` de 2004
yilinda basilan bu kitap Ismaili tarihcesi hakkinda genis bir biblograIyaya sahiptir.

XXIX
Halm Heinz,`in 'The Fatimias ana Their Traaitions of Learning`, adli
eserinde ise bir Ismil devleti olan Fatimiler hakkinda ve mezhep hakkinda genis
bilgilere rastlanmaktadir.

James W.Moriss`sin New York`ta 2001`de yayinlanan 'Moriss`in The
Master ana The Disciple . (An Earlv Islamic Spiritual Dialogue)` adli eserde bu
konudaki nemli arastirmalardan biridir.

'Islamin Yavilis Tarihi`adli eser ise Robert Mantron taraIindan hazirlanmis
bir eserdir. Ismet Kayaoglu taraIindan Fransizca`dan Trkce`ye cevrilmistir. Eserde
Fatimilerden, Karmatilerden ve Abbasilerin cksnden bahsetmektedir. Eserin
basinda Islam tarihi acisindan nemli bir kronoloii tablosu vardir.

Henry Corbin taraIindan kaleme alinan'Islam Felsefesi Tarihi (Baslangictan
Ibn Rsa n lmne kaaar 1908)` Islam tarihi acisindan nemli bir arastirmadir.

zellikle Ismilligin dogusu hakkinda bilgilere rastlanmaktadir. Silik ve
nbvvet temellerinden bahsetmektedir.'Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi 'adli
eserin yazari C. Brockelmann dir. Fatimilerden, Hasisiler teskilatindan ve Selcuklu
devletinden bahsetmektedir. nemli eserler arasindadir. 'Pir.Waiz.ana Imam. The
Ransformation of socio-Religious Leaaership among The Ismailis In Northern
Pakistan`aali eser ise Neiima Susumu taraIindan hazirlanmistir. Ismiller zellikle
Kuzey Pakistan da bulunan Ismiller hakkinda yapilmis iyi bir arastirmadir. 19.yy
Ismilleri,imam ve modernize olmus Pir den bahsedilmektedir. Mevdud taraIindan
XXX
hazirlananSelcuklular Tarihi I adli eser Selcuklu tarihi icin nemli
arastirmalardan biridir. Yazar eserinin ilk kisminda Selcuki Tarihlerinin Kaynaklari
basligi altinda Selcuklu kaynaklari hakkinda bilgi vermektedir.

Yine yazar eserinde Selcuklu dnemine, Fatimiler ile olan mnasebete,
Btinlere deginmistir. Eserin Trkce`ye cevirisi yapilmistir A.Fryzee `nin ~A
Materials for an Ismail Biblographv` aali adli eseri yine bu konu hakkinda
hazirlanmis nemli arastirmalardan biridir.

Paul E. Walker`in 'Abu Yagub al-Siiistani. Intellectual Missionarv`,
Londra da yayinlanan ilk Ismil tarihcilerinden birisi olan Sicistan hakkinda
yapilmis iyi bir arastirmadir. Yine ayni yazarin Kirmani hakkinda hazirladigi Londra
da 1999`da yayinlanan 'Hamia al-ain al Kirmani ' adli eserde nemlidir.

2-Dolayl Arastrmalar
Batinilik konusunda Trkce olarak yapilan calisma oldukca azdir. Trkce
mstakil bir kitap neredeyse yok denecek kadar azdir. Trk tarihciler taraIindan
bir takim arastirmalar yapilmis ancak bunlarin cogu dolayli arastirmalar olmus ve
sadece milli tarihimizi ilgilendirdigi srece bilgi vermisler ve calismislardir.

Bunlarin en nemlilerini su sekilde siralayabiliriz:Mehmet SeraIettin
Yaltkaya`nin Ftimiler ve Hasan Sabbah adli calismasi nemlidir.Eser`de
Kerbela`dan baslayarak, Fatimilerin kurulusu, Hasan Sabbah`in dai olmasi,
Alamu`ta yerlesmesi ve veIatina kadar gecen hem siyasi hem de dini hareketlerden
XXXI
bahsetmektedir . Arastirma 1926 yilinda DIFM, Sayi 4,`de yayinlanmistir.Yine ayni
yazarin ,Btinlik Tarihi en nemli makalesidir. Makalede Batinilerin tarihi
gelisimi yani sira Hasan Sabbah ve onun Iaaliyetlerinden bahsetmektedir. Hasan
Sabbah`in drt Iaslina da yer verilmistir. 'Drt Iasil madde madde makalede nesr
edilmistir. Makale DIFM,Istanbul, 1928, Sayi 8`de yer almaktadir.

Nazli Rana Grel`in 'Bir Osmanli Aydini Ibrahim Ethem Pertev Pasa
Ankara, 2004 de yayinlanan eserde Osmanlica`dan transkrip edilmis bir calismadir.
Nazli Rana Grel bu calismasinda Pertev Pasa`nin notlarini derlemistir. Pertev
Pasa calismasinda Komunizm, Ismailiyye, Hacli SeIerleri, hayvan haklari vs.
konulari ele almistir. Batinilik hakkinda konuyu Karmatilerden alip Hasan
Sabbah`tan baslayarak Alamut Kalesi, Kiyamet`in ilani ve Rkneddin dnemine
kadar kisaca konuyu zetlemis ve yorumlamistir.

Baska bir calisma Ahmet Ocak`in 'Selcuklularin Dini Sivaseti (1040-1092)`
Istanbul / 2002 adli eserde Btinlik konusuna deginmistir. Ibrahim KaIesoglu`nun
'Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu Imparatorlugu`adli eser ve Islam
Ansiklopedisinin 'Selcuklular maddesi zellikle Meliksah dnemi Btinler
konusunda nemlidir. KaIesoglu zellikle Meliksah dnemi olaylarindan
bahsederken Hasan Sabbah ve Btinilerle mcadele konusuna deginmistir. Ahmet
Ates`in 'Gazzalinin Batinilerin Belini Kiran Delilleri adli konu hakkinda nemli
ceviriler arasindadir.

XXXII
Hasan Ibrahim Hasan`in 'Islam Tarihi ' zellikle Sancar dnemi olaylari icin
nemli kaynaklar arasindadir.Abdlkerim zaydin`in 'Sultan Muhammea Tapar Devri
Selcuklular Tarihi (498-1105-1118) adli eserinde Muhammed Tapar dnemi Btin
Iaaliyetlerine deginmistir. Yine ayni yazar'Sultan Berkvaruk Devri Selcuklular
Tarihi(485-496/1092-1104)` adli eseri Sultan Berkyaruk dnemi Btin Iaaliyetleri
hakkinda bilgiler vermektedir. Erdogan Mercil`in Bvk Selcuklu Imparatorlugu
Tarihi adli eserinde de cok uzun olmasa da konu hakkinda nemli bilgilere
rastlanmaktadir. Ibrahim Agh Cubukcu`nun 'Gazali ve Batinilik. adli eseri de konu
hakkinda nemli arastirmalardan biridir. Bu eser Ibrahim Agah Hoca`nin doktora
tezidir.

Eserde Btinler`in tevil ve akideleri, onlarin dogusundan Gazzali` nin
zamanina kadar Batinilige toplu bir bakisla yaklasirken daha sonra 'Gazzali`nin
Anlattigina Gre Btinye?, 'Gazzali`de Batinilik Izleri Var mi? ve 'Gazzali`nin
Batiniligi Reddi basliklari altinda konuyu ele almistir. zellikle Gazzali`nin
Batiniler hakkindaki dsncesini anlamak acisindan nemli bir calismadir.

ProI.Dr. Mehmet Altay Kymen in Alp Arslan ve Zamani` . 'Selcuklu
Jeziri Nizaml-Mlk ve Tarihi Onemi`.`Selcuklular Devri Trk Tarihi`. 'Bvk
Selcuklular Imparatorlugu Tarihi. Ikinci Imparatorluk Devri`. `Tugrul Bev
Zamani, Farsca`dan Trkce`ye cevrilen 'Sivasetname` Osman Turan`in
Selcuklular Tarihi ve Trk Islam Meaeniveti Tarihi`, adli eserler Selcuklu
tarihini, zellikle dnem olaylarini ve sultanlarin Iaaliyetlerini czmek acisindan
nemli calismalar arasindadir. Mehmet Altay Kymen Btinler hakkinda dzenli
XXXIII
derli toplu calismalar yapmistir. zellikle 'Selcuklu Devri Trk Tarihi adli
eserinde Btinilik basligi altinda Btiniligin tarihcesi, Hasan Sabbah`in Iaaliyetleri
ve Selcuklular ile ilgili temaslarindan bahsetmistir.

Osman Turan ise kendi calismasinda 'Selcuklular ve Btinler basligi
altinda konuyu kisaca degerlendirmistir. Neset Cagatay`in ve Ibrahim Agah
Cubukcu`nun 'Islam Mezhepleri` Ethem Ruhi Figlali`nin Islamaa Sivasi ve Itikaai
Mezhepler Tarihi .Neset Cagatay , 'Fatimiler Devletinin Kurulusu ve Akiaeleri
'.Abdlbaki Glpinarli,Tarih Bovunca Islam Mezhepleri ve Siilik, Hande
Hancerlioglu 'Inanc Szlg`.Ismail Kagusuz`un 'Nizari Ismaili Devletinin
Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut Ogetisi.Tarihi ve Felsesesi`.adli eserler Ismil
mezhebi bakimindan nemlidir.

Kaygusuz eserinde konuyu genis bir sekilde ele almistir.Eserde Hasan
Sabbah`in yasam yksnden baslayarak,zellikle ele aldigi konu Nizari
Ismillerini ele almistir. Cesitli konulara deginen Kaygusuz`un eserinde Batinileri
kurulustan yikilisa kadar olan sreci ele alirken konuyu Nizari Ismaili Devletinin
kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut Ismilleri, Alamut Ismilleri`nin Devr-i
Satr, Byk Kiyamet Cagi ve Imamlari, Suriye Ismailileri ve Rasuddin Sinan,
Alamut`un yikilis Evresi, Nasr Hsrev, Kizilbas SaIevi Iliskileri gibi basliklar
altinda aciklik getirmeye calismistir. Hasan Sabbah`in zgn olarak Farsca yazip
vaazlarinin basina koydugu 'Drt Fasil 'adli eserinin cevirisi Kaygusuz`un
eserinde bulunmaktadir. Yine Hasan Sabbah`in yedi blmlk eseri HaIt-i Bab-i
Baba Seyyidna`ya da genis yer vermistir. Yakin dnem icinde Nizari Ismaililer
XXXIV
hakkinda yapilan en genis kapsamli eserdir. Bu eser Alamut Nizari Ismaililigi` nin
ortaya cikisi Batini gretileri, inancsal ve siyaset yapisi, rgtlenmesi, byyp
yayilmasi ve yikilmasini ele alan bir eserdir.

Abdurrahman Acar`in 'Selcuklu Sultan`i Sancar`in Dini Siyaseti (Abbasi
HaliIeligi ve Ismaililer ile Iliskiler ) adli eser yayinlanmamis doktora tezidir.
Eserde zellikle Sancar dneminde Batini ve Selcuklu iliskililerine deginilmistir.
Karmatilerden, Hasan Sabbah`tan, Sancar Dnemin`de gelisen olaylardan, Herat`in
alinmasindan ve Fahr`l-Mlk`n Batiniler taraIindan ldrlmesi gibi olaylarla
deginilmistir.

Yasar Kutluay` Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu Ayni zamanda
Abdullah Ekincinin Ortadogu`da Ortaya Cikan Fikir Akimlari adli makalesi
Abdlkerim zaydin`in Trk Kltr Ansiklopeaisinaeki ' Alamut Kalesi 'makalesi,
Islam Ansiklopeaisinin ve Divanet Islam Ansiklopeaisinin '.Ismilye 'Hassan
Sabbah, 'Alamut makaleleri bu konuda hazirlanmis iyi arastirmalar icine
girmektedir.

Bu konu hakkinda yapilan tez calismalari ise cok Iazla degildir. Bu konu
zerine Abdurrahman Acar`in 'Selcuklu Sultani Sancarin Dini Sivaseti (Abbasi
Halifeligi ve Ismaililer ile Iliskiler )` adli calisma nemli doktora tezlerden biridir.
Bu calisma da daha cok Sancar Dnemi icinde gelisen Btin olaylari
anlatilmaktadir. Abdullah Ekinci '9-11.Yzvil Karmatilerin Sivasi sosval ve Iktisaai
Faalivetleri adli calismasi, yayinlanmamis doktora tezidir. Karmatler ve onlarin
XXXV
ticari hayatlari hakkinda genis bilgiye rastlanmaktadir. MuzaIIer Tan`nin 'Batinilik
Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi`. Ankara, 2000: yayinlanmamis
yksek lisans tezi ise bir Btinlik kavramini daha iyi anlama acisindan iyi bir
calismadir. Ayrica Mehmet Canatan in 'Bvk Selcuklu Imparatorlugu Devrinae
Mezhep Hareketleri`.Ankara, 1986, Fettullah Sahahbaddin Sacar`in 'Karmatiler ve
Trk Karmati Iliskileri, Ankara,1973: Yasemin Saygili 'Batinilik Tarihi Baslikli
Makalenin Saaelestirilmesi ve Bir Degerlenairilmesi`.Ankara,1989 bu konuyu
iceren yayinlanmamis lisan tezleri de nemlidir.


CNDEKLER

NSZ I
KISALTMALAR VII
KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR VIII

GRS
BTINLK HAKKINDA GENEL BLGLER 1
A-BTINLK KAVRAMI VE TERMNOLO1 1
B- SLAM`DA AYRILIK 9
C-BTINLGN ORTAYA CIKISI, GELSM VE BLNMES 11
I-Karmati Hareketi 12
II-Fatim Ismilleri 15
I- Musta`li Ismilleri 28
2- Nizar Ismilleri 30
D-GNMZ BTINLER 32

BRNC BLM
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTN HAREKET 36
A-RAN`DA LK BTINLER ( 903 - 1090) 36
B- HASAN SABBAH DNEM(1090 - 1124) 41
I-Hasan Sabbah`in Btinligi Girisinden Alamut` a Kadar
Gecirdigi Srec (1072-1090) 41
II-Alamut`un Ele Gecirilmesi (1090) 47
III-Teskilatlanma ve Diger Kalelerin Zabti 53
IV-Hasan Sabbah`in Byk Selcuklular ile Mcadelesi 61
1) Btinler`in Selcuklu Saldirilarina Karsi Alamut Kalesindeki Savunmasi 62
2) Ikinci Selcuklu Saldirilarina Karsi Batini Mcadelesi 70
3-Batinilerin Selcuklu Saldirilarina Karsi Tikrit ve Sahdiz
Kalelerinin Savunmasi 73
4-Alamut`ta Karsi ikinci Selcuklu Hcumu 80
V-Hasan Sabbah`in lm,Kisiligi ve Tarihi Rol 92
C-LK K HALEF DNEM 94
I-KIYA BUZURG MMD DNEM (1124 - 1138) 94
II-MUHAMMED b.BOZORG MMD DNEM(1138 - 1162) 97
D- BTINLERN YAPTIGI SUKASTLAR, SLEDKLER CNAYETLER
VE SELCUKLU HALKININ TUTUMU 106

KNC BLM
PROPAGANDA, DOKTRN, BADET,ERKAN VE TESKLAT
A- BTIN PROPAGANDASI 125
I-Propaganda Usulleri 125
II-Edebiyat, Dil ve Propaganda 129
III-Seyahat 136
IV-Gelir Kaynaklari 137
B- DOKTRN 139
I-Ismil Doktrini 139
II-Ta`lim Doktrini 143
III-Imam ve Imamet Anlayisi 149
IV-Evren Anlayisi 157
C- BADETLER ve ERKAN 160
I- badetler 160
II-Erkan 162
1-Hashas, Sarap ve Hancer 162
2-Kilik ve KiyaIet 162

D- TESKLAT 166
I-Nizar Ismilleri ncesinde Teskilat 166
II-Nizar Ismilliginde Teskilat 168


CNC BLM
BTINLK ,MEZHEPLER, TARKATLAR VE TASAVVUF

A- MEZHEPLER VE TARKATLAR 174
I-Bektasilerde Btin Etkisi 175
II-Mevlevilerde Btin Etkisi 177
III-Ehl-i Haklarda Btin Etkisi 180
IV-HuruIilerde Btin Etkisi 181
V-Drzilerde Btin Etkisi 182
VI-Nusayrilerde Btin Etkisi 184
VII-Kalenderilerde Btin Etkisi 185
B-TASAVVUF VE BTINLK 187

SONUC 191
ZET 197
SUMMARY 199
BBLOGRAFYA 200
KRONOLO1 215
EKLER 216
I-Belge Fotokobileri
II-Liste ve Tablolar
III- Haritalar
IV- Fotograflar (Resimler)





1
GRS
BTNLK HAKKINDA GENEL BLGLER
A-BTNLGN KAVRAMI VE TERMNOLO1S

Btin nesil, kusak, ic, karin boslugu ve grnmeyen sey anlamlarini
tasimaktadir.Bu kelime Arapca B-T-N Iiil kknden tremis olup grnmeyen sakli,
yaratilmislarin bakislarina ve dsncelerine kapali olan herkesin ulasamayacagi bilgi
anlamina gelmektedir
1
denirken, baska bir kaynakta 'Gizli olmak bir seyin ic
yzn bilmek anlamindaki 'batn veya 'butn kknden treyen btin
kelimesinin nisbet ekinin eklenmesiyle olusmus bir terimdir
2
de denmistir .'Ic ve
belirtmek` kelimelerinden tremis olan Btinligin diger bir anlami ise 'kutsal
kitabin gizli anlami yada 'icerdekini aramaktir. Tam olarak onun yerini alan, aciga
cikan kelime, bu teIsir`in anlamini aciklayan ad tevil`dir.
3
Bunlara gre kisaca
Btinyye 'gizli olani ve bir seyin ic yzn bilenler anlamina da gelmektedir.
4


Terim olarak 'her zahirin bir Btin ve her nassin bir te`villi
bulundugunu, bunu da sadece Tanri taraIindan belirlenmis veya O`nunla iliski
kurmus masum bir imamin bilebilecegini iddia eden gruplar olarak tariI edilebilir

11
William Lane Edward, Arabic English Lexion. Edinburg, 1863, C.I-II, s. 221, MuzaIIer
Tan, Batinilik Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi , (Yayinlanmamis Yksek
Lisans Tezi), Ankara, 2000, s.5.
2
Avni Ilhan, 'Btinye Diyanet Islam Ansiklopedisi, C. 5, Istanbul ,1992, s. 190.
3
B. Vaux De Cara , ' Btinya, E.J. Brills First Encclopaeaia Of Islam 1913-1936, C.II,
Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987, s. 679.
4
Avni Ilhan, a.g.m., s. 191.
2
ki mtedil sIilerden asiri sii kollara ve mlhidlere varincaya kadar bir cok
zmreyi de icine alir.

Btinye terimi Islam dsnce tarihinde naslari zhir ve btin ayrimina
tbi tutarak te`viller yapip, islam`in temel hkmlerini btn mlmanlarin
anlayisindan Iarkli olarak yorumlayip, din anlayisini inkar sinirina getiren ve ayni
zamanda merkezi otoriteye karsi isyan ederek bir politika gelistiren ve degisik
siyasi gruplar icinde de kullanilan ortak ve genel bir addir. Yine Btinlik temelde
Kuran`in herkesin anladigi degilde Btin yani ic anlamiyla yorumlanmasi
gerektigini ileri sren ve bu dsnce sistemi icinde inanc sistemi kuranlarin bagli
oldugu dini grse de denmektedir.

Genel olarak Btinlik ve Ismaililik ayni anlamda kullanilmistir. Asil
olarak Ismillere Btin, Btinyye veya Btinler de denmistir. Ancak bazi
arastiricilara gre ise Btinlik ile Ismilligin ayni anlamda degil de bir Sii kolu
olan Ismil mezhebinin zamanla asiriya kacmis ve Ismil mezhebinin doktrinlerin
saptirilmis bir sekilde kabul eden ve zellikle Hasan Sabah ynetiminde gelisen
koluna verilen znel bir isimdir demislerdir. Gnmz arastirmacilar Btinlik ve
Ismillik tabirlerini es anlamli btn kapsayacak sekilde kullanmislardir.

Islamda ayrilik, sii catismalari ve imamet sorunu yznden ortaya cikan
Ismilyye, bu adi CaIer es-Sadik`in oglu Ismail` den dolayi almistir denilmektedir.
Sii mezhebinin cesitli kollara ayilmasiyla ortaya cikan Ismiller zaman icinde cesitli
lakaplar altinda Iarkli kollarda ve Iarkli blgelerde ortaya cikmistir. Farkli kollarda
3
Iarkli isimlerle ortaya cikmasinin baslica nedeni cesitli lkelerde ve degisik
zamanlarda insanlari Btinlige davet etmeleridir. Nitekim Btinler Irak,
Bahreyn, Horasan, Iran,Trkistan ve diger Islam beldelerinde Iarkli adlarla
anilmistir
5
. Mesela Eb Mslimiyye, Hurremiyye, Babekiyye, Maziyariyye,
Mukannayye, Nusretriyye, Drzilik, Talimiyye ,Fidaviyye, Melhide, Karamita,
Hurremdinye ve Muhammire, Hassasiyye, Sabbahiye, Btinyye gibi bazi adlar ve
lakaplar ile
6
anilmislardir. lkemizde genel olarak 'Btinlik teriminin kulanimi
yaygindir.

Farkli dnemlerin tarihsel yapitlarda da onlar degisik adlar altinda
zikredilmistir. En eskileri 'Karmatia ve 'Btinya (Karmatiler ve Btinler), daha
sonrakiler 'Sebbiye ve 'Talimiya, 'Hashasiler, 'Sabbahiya, gnmzde Iran`da
olanlara 'Muradan-i Aga Han-i Mahallati denilir. Orta Asya`da 'Mullai,
Hindistan`da ise 'Hocalar(Nizariler) ve 'Bohorolalar yada 'Bohralar
(Mustaliler) gibi adlar almisladir
7
.

B-SLAM`DA AYRILIK
Islam`da ilk ayrilik Hz.Muhammed`in lmnn ardindan cikan haleI sorunu
nedeniyle ortaya cikmistir. HaleI sorununa czm getirmek icin yasli ve saygin
mslmanlar Hz.Ebubekir`i haliIe olarak secmisler, ancak buna karsi cikan baska
bir grup ise asil haliIelik hakkinin Hz.Muhammed`in yegeni ve damadi Hz.Ali`ye
verilmesi gerektigini savunmustur. Gerekce olarak da Hz.Ali`nin sahs

5
Avni Ilhan,a.g.m., s. 191.

6
N.Cagatay, I.A Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi I, Ankara, 1965, s. 424
7
Ismail Kaygusuz, a.g.e.,Istanbul, 2004, s. 256.
4
meziyetlerinin bu greve daha uygun oldugunu gstermislerdir. Hz.Ebubekir`in
yerine Hz.Ali`nin gecmesini savunanlara nceleri Hz.Ali taraItari, sonralari da '
sia denilirken daha sonralari Islam`da byk bir mezhep olusturan ve bugn de
kullanilan 'Siilik adi verilmistir. Hz.Ebubekir`in iki yil sren haliIelik dneminden
sonra m.634 yilinda lmesiyle haliIelik Hz.mer`e gecmis, O`nun m.644 de
suikasta kurban gitmesiyle de Hz.Osman haliIe olarak secilmistir. Ancak
Hz.Osman`in da m.656`da isyanci mslmanlar taraIindan sehit edilmesinin hemen
ardindan Hz.Ali drdnc haliIe olmustur. Ancak Hz.Ali`nin haliIeligi,
anlasmazliklar ve ic savas nedeni ile cok kisa srmstr. Hz.Osman`in son yillarinda
sekillenmeye baslayan bu ayriliklar ve anlasmazliklar Camel ve SiIIin savaslarinin
ardindan daha da belirgin bir duruma gelmis ve Hz.Ali dneminde de sratle devam
eden olaylar sonucunda Hz.Ali`nin m.661 yilinda sehit edilmesiyle
8
daha da
siddetlenmistir. Hz.Ali`den sonra haliIelik makami, rakibi olan Muaviye`ye ve daha
sonra onun slalesi Emeviler`e gecmistir. Emevi hanedani haliIeligi bir yzyil
h.132/m.661-750 elinde tutarken, Ali nin soyundan gelenler ise haliIeligi tekrar
Emeviler`in elinden almak icin mcadeleye girmislerdir. Hz.Ali ile Ftim`nin
byk oglu Hasan
9
babasinin lmnn hemen arkasindan bazi KI`eli ailelerin veya
slalelerin destegiyle haliIeligini ilan etmis, ancak o dnemde Emeviler`in basinda
bulunan Muaviye`ye karsi gcsz kalmistir. Hasan`in lmnn ardindan Siler
haliIeligi Emevilerin elinden tekrar almak ve haliIelik makamina da Hasan`in kck
kardesi Hseyin`e gecirmek icin yeniden girisimlerde bulunmuslardir. Hseyin ise
taraItarlarina cok gcl durumda bulunan Muaviye`ye karsi o lmeden hicbir

8
Bernard Lewis, The Assassins, London, 1967, s.21.
9
Abdlbaki Glpinarli, Sosval Aciaan Islam Tarihi, Istanbul, 1975, s.405-510.
5
girisimde bulunmayacagini sylemistir. Ancak Muaviye ldkten hemen sonra
hareketlenen Hseyin ve ona sadik kalanlar m.680 tarihinde Kerbela`da kt bir
duruma dsmslerdir
10
. Nitekim Hseyin Kerbela yakinlarinda 4.000 kisilik Emevi
ordusu taraIindan ldrlmstr. Bunu sonucu olarak Islam toplumu biraz daha
karismistir
11
. Bu olay Islam dnyasi icin nemli bir vakadir ve gnmzde hala Siler
taraIindan yasi tutulmaktadir.

Gelisen siyas olaylar sonucunda Silerde zaman zaman kendi aralarinda cesitli
gruplara ayrilmis zaman zaman da sessiz kalmislardir. Btn bu Si Emev
catismalari devam ederken Abbasler de Horasan blgesinde Iaaliyetlerine
baslamislardir. Sonucta h.132/m.750 de Abbasiler Byk Zap irmagi kiyisinda
Emeviler`le yapilan savas sonucunda kendi hanedanliklarini kurmuslardir. Bylece
bu olay ile Hz.Ali dneminden beri Siler`in Emeviler`e karsi mcadelesinden
nemli bir etmen olan Irak Suriye cekismesi de Suriye aleyhine son bulmustur
12
.Bu
srec icinde siyas ayrilik icine giren Islam toplumunda Siler yeniden
yapilanmislardir
13
.

10
Nasseh Ahmad Mirza, Svrian Ismailism, London, 1997, s.2 , 'Murder oI Husain at
Kerbela, The Cambriage Meaieval Historv, C.II, London, 1967, s. 359.
11
Hz. Ali`nin kardeslerinin ve ogullarinin erkek cocuklarinin hepsi Kerbela olayinda
ldrldg icin Hz. Peygamber`in soyu yalniz amcasi Hamza nin cocuklarindan
tremistir.Bu konu icin Bkz. Neset Cagatay, Islam Tarihi (Baslangictan Abbasilere Kaaar),
Ankara, 1993, s.423., Abdlbaki Glpinarli, a.g.e., s.419-420.
12
Farhad DaItary, Ismaililer, 2000, s.108.
13
Aslinda siiligi tam olarak aciklamak icin harici mezhebi yandaslarinin cogunun
peygamber`in lmnden sonra ortaya cikan dinden dnme eylemlerinde sikistirilmis
kisilerin, SiIIin Savasi`ndan sonra hakem olayini bahane ederek, nce kendilerine yapilan
davranisin cn almak icin kurulmus bir rgt oldugu sylenirken, Sia da Emir l-
6

Grldg zere, Hz.Muhammedin lmnn ardindan haliIe`nin kim
olacagi konusundaki tartismanin ardindan Islam toplumunda gnmze kadar
sregelen bir parcalanma ve blnme grlms, cesitli mezhepler ortaya cikmistir.
Iste daha nce de belirttigimiz gibi bu mezhepler, Hz.Muhammed`in lmnden
sonra ya siyas ve tarih bazi sebepler ya inanc esaslarinda bazi Iarkliliklar ya da
amel hkmler diye isimlendirilen ser hkmlerle ilgili bazi Iarkliliklardan
dogmuslardir.

Islam`da tarih ve siyas nedenler dolayisiyla ortaya cikan snni ve sii
mezhep ayriliklarini daha sonra olusan yeni mezhepler izlemistir. Bu mezhepleri
inanc esaslarindaki Iarklar bakimindan 'Ehl-i Snnet Mezhepler ve 'Ehl-i Bid`at
Mezhepler olarak ikiye ayirabiliriz. Kitap (Kur`an-i Kerim), snnet, kiyas ve Icma-
i mmet ile amel eden mezheplere Ehl-i Snnet , bu yoldan ayrilanlara ise Ehli
Bid`at denir
14
. Iste siiligin asiri bazi kollari, Mesela konumuz olan Btinler Ehl-i
Bid`attan sayilmistir. Ehl-i Bid`atlara kisaca Hz. Muhammed`in teblig ettigi
hkmleri kendi isteklerine gre degistirenler de denilebilir.

Daha nce de belirttigimiz gibi Hz.Muhammed`in lmnden sonra
mslmanlar arasinda cikmaya baslayan ve giderek sayisi artan ihtilaIlarin basinda

M`min`in Osmanla baslayan Emeviler soyunun birbirini kayirmalarina karsi Hasim
soyunun temsilcisi olarak Ali b. Talib sempatisi ile baslayip daha sonra Iranlilar`in ulusal
suurlarini ayakta tutmak icin benimsemis olduklari din siyas bir rgttr denilebilir. Bu
konuda ayrintili bilgi icin Bkz. Neset Cagatay, a.g.e., .s.425.
14
Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, Mezhepler, Istanbul, 1964, s.333.
7
sphesiz imamet sorunu
15
gelmektedir. Gercek nitelikleri ne olursa olsun ilk dnem
Sii dsnce akimlari zaman icinde yavas yavas geliserek tam ve sistemli iIadelerini
imamet kavraminda bulmuslardir
16
. Imamet sorunu yznden ortaya cikan mezhepler
zaman icinde siyas mezhepler ,itikad mezhepler ve Iikh mezhepler olarak daha da
cesitli kollara ayrilmistir. Siyas mezhepler Siilik, Haricilik ve Ehl-i Snnet olarak
c Iarkli kategoride incelenebilir. Ilk siyas mezhep olan siiligin
17
kollarini
Sehristani 'Ismailivve. Kevsanive. Muhtarive. Hasimive. Harisive. Bevanive.
Rezzamive. Zevaive. Caruaive. Slevmanive. Salihive. Imamive. Bakirive. Caferive.
Navusive. Eftahive. Semitive. Mufaaaalive. Isnaaserive. Galive. Sebeive. Kamilive.
Elbaive. Mugirive. Mansurive. Hattabbive. Kevvalive. Hisamivve. Yunussive.
Nusevrive ve Isahakive`
18
olarak belirtmistir. Yine kendi icinde de parcalanan sii
mezhebinde Abdullah Ibn-i Sebe`ye tabi olanlar Sebeiyye, Keysanli Muhtar-s
sekaIi`ye tabi olanlar Keysaniye, Hazreti Ali`nin torunu Zeyd`e tabi olanlar
Zeydiyye, Hz.Ali`nin haliIeliginin Hz.Muhammed taraIindan tayin edildigine
inananlar Imamiyye kollarini olusturmaktadir. Imamiyye kolu Isnseriyye ve
Ismilye olarak iki kisima ayrilmistir. Isna serriyye oniki imama tabi olanlardir.
Bu kola gre imamet Hz.Hseyinden sonra Zeynelbidin, Muhammed el Bekir,
CaIer -es Sadik, Musa Kzim, Ali Riza , Muhammed Cevat, Ali Hdi, Hasan Askeri
ve onun oglu on ikinci Imam Muhammed`e kadar devam eder. Ismilyye ise CaIer
es-Sadik in ogluna inananlar grubuna verilen isimdir.

15
Bernard Lewis, Hasisiler (Ortacag Islam Dnvasinaa Terrizm ve Sivaset), Istanbul,
1995, s.x.
16
Farhad DaItary, Ismaililer, s. 69.
17
Bernar Lewis, a.g.e, s.x.
18
Yasar Kutluay, Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu. Ankara, 1959, s.54-55.
8

Sii mezhebinin Imamiyye kolundan treyen oniki imam Isnseriyye ve
Yedi Imam mezhebi Ismilye nin de bir takim Iarkli noktalari vardir. Mesela
oniki imam gretisi, on iki burc ile Musa`nin asasini vurusu ile kayadan kaynayan
on iki kaynak ile simgelenirken, ,yedi imami kabul eden Ismilyye`nin imamet
gretisi ise, yedi gk ve yedi gezegen ile simgelenmektedir. Alti byk
peygamberden her biri on iki imam rakamini imamin huccetlerine aktarir . Oniki
Imam mezhebine gre on iki imam tamamlanmis, en sonuncusu on ikinci ve son
imam olmustur.
19


Konumuz itibariyle Byk Selcuklu topraklarinda Iaaliyet gsteren Nizar
Ismillerinin cikis noktasi olan Btinlik (Ismilyye) Ismail b. CaIer es-Sadik`a
nispet edilerek varliginin bu gne kadar srdren asiri sii koludur.
20
Sia`nin bir kolu
olan Ismilyye imamet meselesini dinn temel unsuru sayar ve peygamberlerin
gnahlardan masum olan bir imam tayin etmesi gerektigine inanir. CaIer es-Sadik`in
oglu Ismil`n imam tayin edildigine ve nas yoluyla yerine geldigini kabul
etmislerdir. Bunlar CaIer es-Sadik hayattayken veIat eden Ismail`in lmn kabul
etmeyenler ve Ismail`in lmn kabul edip imamligin Muhammed b. Ismail`e

19
Islam`da altinci Imam Ca`Ier es-Sadik`a kadar Isnseriyya ve Ismilyye mezhepleri
ayni imamlari kabul etmislerdir. Bylece birinci imam Hz. Ali`nin gretisi disinda
,zellikle drdnc ,besinci ve altinci imamlarin gretileri ile sii anlayisinin temel Iormu
olusturulmustur.Bkz. Henry Corbin, Islam Felsefesi Tarihi (Baslangictan Ibn Rsa n
lmne kaaar 1986), Cev. Hseyin Hatemi, Istanbul, 1986, s.45-46.
20
Acak bu konuda Iarkli grsler vardir. Btinlik icin asiri sii mezhebi denilirken srec
icinde sii mezhebi icinde bir 'kol veya bir 'tarikatolarak grlmektedir.Islamda radikal
bir tarikat olarak kabul edilirken bugn Siilikten Iarkli mstakil bir mezhep olarak
kabul grlmektedir. Bu itibarla buna ne denilecegi karsimizda sorun olarak kalmistir.
9
intikal ettigine inananlar seklinde ikiye ayrilmislardir. Ancak bunlardan ikinci grup
Muhammed b.Ismail.`in lmedigine inananlar ve Muhammed`in lmn kabul edip
onun nesli taraIindan imamliga devam ettigine inananlar olarak da ikiye ayrilmistir.
Ismail h.147 / m.762 yilinda babasi daha hayattayken veIat edince sonradan
Imamiyye Sii grubu Ca`Ier es Sadik in ikinci oglu Musa-el Kzim`i yedinci imam
olarak kabul etmistir. CaIer es-Sadik in oglu Ismail`in lm zerine ortaya cikan
Ismiller ise, kendi aralarinda ikiye ayrilip, h.148/m.765 yilinda Imamiye`den
ayrilmislardir. 'El-Ismilyeye t`l-hlisa ve 'El-Ismilyye t`l vkiIen adlariyla
bilinen diger grup yani Ismail`in babasi hayattayken ldgn kabul etmeyenler ise
Ismail`in CaIer esSadik tan sonra yedinci imam olduguna ve tekrar mehdi olarak
gelip yerine gececegine inanirlar
21
.Btinler Ismail`in CaIer`in lmnden sonra bes
yil yasadigini o sirada onu Basra carsisinda grdklerini orada ona rastlayan eli
ayagi tutmayan Ielcli birinin ondan yardim istemesi zerine Ismail`in elini tutmasiyla
o adamin sagligina kavusup yrmeye basladigini ve bu olaydan sonra onun
yanindan hic ayrilmadigini yine Ismail`in bir mya dua etmesi zerine manin
grmeye basladigini ileri srerler
22
. Ancak bazi Ismail ve Ismail olmayan
kaynaklarda Imam CaIer`in cenaze treni sirasinda kasten keIeni acarak l oglunu
kalabaliga gsterdigi kaydedilmistir
23
. Ismiln lm zerine bir cok yorum
yapilmis, ancak kesin bir sonucu varilamamistir.

21
A.Engin Berksac, 'Fatimler ', D.I.A., C.2, Istanbul, 1995, s.231 . Osman Keskinoglu,
Islam Dnvasi Dn ve Bugn, Ankara, 1964, s. 36.
22
Ata Melik Cuveyni, Tarih-i Cihangsa, Cev.Mrsel ztrk, Ankara , 1999, s.515 .
23
Farhad DaItary, Ismaililer, s.70, Ismiln CaIer es-Sadik hayattayken ldrldgn kabul
edip Ismail`in oglu Muhammed`in imamligini taniyip onun Ismail`in haliIesi olmasini
isteyen Ismiller`i Nizam`l-Mlk Siyasetname adli eserinin 'Kuhistan ve Irak ve Horasan
da Karmatilerin ve Btinlerin Zuhuru Hakkinda baslikli kirk yedinci Iaslinda 'Karmati
10

Islamda ayrilik, sii catismalari ve imamet sorunu yznden ortaya cikan
Ismilyye mezhebi bu ismi CaIer es-Sadik`in oglu Ismail` den dolayi almistir
denilmektedir. Ancak bu mezhebe Ismil adini veren erken Ismiller`in kendileri
degil, basta Nevbahti ile el Kummi olmak zere Islam`in ana gvdesinden ayrilan
sapkin akimlar hakkinda bilgi veren Ortodoks yazarlardir. Cesitli tarihlerde yazilmis
bir cok Ismil metninde Ismillik adi yerine dava iIadesi kullanilmistir
24
.Sii
mezhebinin cesitli kollara ayilmasiyla ortaya cikan Ismiller zaman icinde cesitli
lakaplar altinda Iarkli kollarda ve Iarkli blgelerde ortaya cikmistir. Ancak bunlar
arasinda biraz nitelik Iarklari vardir ve hepsinin amaclari bir metotlari gizlidir.
Ismillerin genis kitlelere yayilmasinin en nemli nedenlerinden biri gizli yayilmasi
ve gizlilige inanilmasidir. Onlara her sehirde baska isim verilmistir. Blgelere gre
Misir`da Ismil ve Bagdad ile Maverannehir`de ve Gazne`de Karmat ve KIe`de
Mubarek ve Basra`da Revend, Burkai ve Rey`de HaleI , Btin, Gerkn ,
Muhammere`de ve Sam`da Mbeyyize , Magrib`de Said Lahsa ve Bahreyn`de
Cenab ve IsIahan`da Btin denilmektedir
25
.

mezhebinin sebebi su olau ki Cafer Es-saaik Raaiallahanh Hazretlerinin Ismail naminaa
bir oglu olup peaerinaen evvel ertihali aaribeka evleai. Ismail in Mehemmea isminae bir
mahbuau kalai

olarak tanimlamistir. Bkz. Nizm`l-Mlk, Sivasetname. Cev.Nurettin


Bayburtlugil..s. 220.
24
Farhad DaItary, Ismaililer. s.127.
25
Nizm`l-Mlk, a.g.e.s. 220. Bunlardan bazilarinin bu lakaplarla anilma nedenlerine dr
sunlar sylenmektedir. Talimiyye, bunlar Rey ve aklin hkmn kabul etmeye ilimlerin
ancak bir masum imamin talimi yani gretimi ile elde edilecegine inandiklari ve bu sekilde
propaganda yaptiklari icin Talimiye lakabini almislar ve kendilerine (Ta`limi ) uygun
grmslerdir. Melahide , bidatlari kIr ve ilhaddan ibaret oldugu icin Melahide yahut
Mlhide diye tesmiye edilirler .Al-Fidye,mal mukabilinde musallat olduklari bir cok
11

Karmatiler, imamligin Ismail ile birlikte son bulduguna ve artik ondan sonra
imam gelmeyecegi kanisinda olanlardir. Suriye ve Filistin`i kendilerine mekan olarak
secmislerdir
26
. Karmati ismi bir dnem icin mezhebin belli bir dalinin adiydi. Erken
Ismiller cagdaslarinca hakaret ve asagilanma niyetiyle malahida olarak
adlandirilmadikca normal olarak Karmati ve Btin seklinde anilmistir
27
. Btin
denmesinin nedeni nce onlarin mezhepleri yznden eziyet ve iskenceye maruz
kalmis olmalari dolayisiyla halktan gizli harekete tevessl etmeleri, sonra da buna
bagli olarak kendi aralarinda ice dnk bir vaziyete brnms olmalaridir
28
. Kur`an
ve hadislerin zahiri manalarinindan baska Btin anlamlarininda bulundugunu iddia
eden Iirkalar da genel olarak Btinye denmistir
29
. Yine Btin denmesinin
nedenlerinden biri de bircok durumda imam gizlidir ve bu gizlilik nce Magrib`de
kurduklari bilhare Misir`a nakledilen devlet ortaya cikincaya kadar da devam
etmistir demelerindendir
30
. Btin demelerinin baska bir nedeni ise bunlarin
seriatinin bir zhiri ve bir de btini vardir, grsn savunmalaridir. Onlara gre,
insanlar ancak zhir ilmini bilebilirler. Halbuki imam yalniz btin ilmini bilmekle

kimseleri ldrerek neIislerini Ieda ettiklerinden dolayi Fidaviye adini almislardir. Bkz.
N.,Cagatay, a.g.e., s.424 ve Ibrahim Agah Cubukcu, Gazali ve Batinilik, Ankara, 1964,
s.40, Muhammire`yi ise kizil elbise giydikleri icin almislardir. Bkz. Hilmi, Ziya
lken,'Islam Dsncesi, Trk Tefekkr Tarihi Arastirmalarina Giris, Istanbul, 1946,
s.217.
26
Orhan Hancerlioglu, Inanc Szlg(Dinler. Mezhepler. Tarikatlar. Efsaneler), Istanbul,
1975, s.278.
27
Farhad DaItary, a.g.e., s.127.
28
Muhammed Ebu Zehra, Islamaa Sivasi ve Itikaai Mezhepler Tarihi,, Istanbul, 1970, s.78.
29
Ibrahim Agh Cubukcu, 'Ibahilik ve Btinlik, Ankara niversitesi IlahivatFakltesi
Dergisi. 1970, C. XVIII, Ankara, 1972, s.68 .
30
Muhammed Ebu Zehra, a.g.e., s.78.
12
kalmayip btinin btinini dahi bilir
31
. Imamlarin yediser yediser sirayla gelecegine
yedi yildizin kutsal oluguna sirlarin 7 sayida toplanacagina inandiklari icin bunlara
'Seb`iyye de denmistir
32
. Daha sonra btn Btinler seriatin emirlerine uymayarak
haram seyleri helal saydiklari icin 'Ibahiye ve Allahi ,Peygamberleri imamlari inkar
edip zindiklik izhar ettikleri icin de 'Zenadik`a diye de adlandirilmistir
33
. Tev`il
metodunun asiri bir sekilde kullanilarak Btin mnayi ortaya koyma gayretlerinde
dolayi Ismilyye uzun sre Btinye ismiyle anilmistir
34
. Ancak bu konu da bir cok
kaynakta tartisma konusu olmustur. Cnk bazi tarihcilere gre Btinlik Ismil ile
ayni anlamda kullanilir. Bazilarina gre ise Ismil mezhebinin bir koluna verilen
isim seklinde iIade edilmistir. Kisacaci Btinlik, her zhirin bir Btin oldugunu ve
Kur`an ile hadislerin ancak tev`il ile anlasilabilecegine iddia eden Iirkalara XII.
asirdan itibaren topluca ve genel olarak verilen bir isimdir
35
.







31
Muhammed Ebu Zehra, a.g.e., s.78.
32
Ibrahim Agah Cubukcu, ,a.g.e., s. 31.
33
Bazi yabanci ve yerli arastirmalarda Ismilligi Kur`an`in dis (zhiri) manasi yaninda,
ic(batin) manasi oldugunu iddia ettigi icin Btinlilik tabiri de gecmektedir.
34
Btinlik cesitli kaynaklarda Ismil mezhebi ile ayni tutulmaktadir Bkz.MustaIa z,
MustaIa Muhammed Es-Sek`a, 'Ismilyye Trk Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi,
Ankara, Cilt 6, s.129.
35
Kemal Samancigil, Bektasilik Tarihi, Istanbul, 1945, s. 143.
13

C-BTINLGN ORTAYA CIKISI,GELSM VE BLNMES
Btinlerin ortaya cikisindan sonraki bir bucuk asir srecsince Btin
imamlari gizli kalmistir. Btinler bir bakima 'propagandacilar (d)
36
silsile-i
meratibi taraIindan idare edilmekteydi. Bunlar birbirlerinden uzak blgelerde
Ismil merkezleri tesis ettiler. Irak, Basra krIezi sehirleri ve Iran gibi yerlerde
basarili oldular. h. 289-294 / m. 901-906`da Ismillerin bir kolu olan Karmatiler
Suriye ve Mezopotamya`da tehlikeli bir nemsiz bir isyan cikardilar
37
.Diger
Karmatiler ise, Bahreyn`de iktidari ele gecirip bir asirdan Iazla propaganda ss
olarak kullanilar.Diger blgelere ve zellikle de Yemen`e dler gnderildi. Orada
dava byk bir nem kazandi ve gizli imam saklandigi yerden ortaya cikarak h. 297
/m.909`da kendisini 'mehdi unvani ile ilan etmistir
38
.

Ilk dnemleri karanlik ve karisik olan Ismiller X. yy in baslarinda Fatim
devleti ile yeniden canlanmislardir. Ismilk birbiriyle anlasmayan iki gruba
ayrilmistir.Bu gruplar sonradan olusan Fatim Ismiller ve Karmatileri isaret
etmektedir
39
. Daha sonraki dnemlerde Ismilyye mezhebi dogu ve bati Ismilleri
adiyla da gnmze kadar gelmistir. Islam`da ayriligin sonucu olarak dogan
Ismillik, esas konumuz olan Hasan Sabbah ve Alamut dnemine gelene kadar

36
Arapca`da 'cagirananlaminda ki d kelimesi Btinlikte mezhepe katilmasi icin davette
bulunan kisiye verilen isimdir.
37
Bernard Lewis, 'Ismiller I.A, C. V-2, Istanbul, 1955 ,s 121.
38
Bernard Lewis, a.g.m., s.121, Abdurrahman Acar, Selcuklu Sultani Sancar`in Din Siyaseti
(Abbasi HaliIeligi ve Ismiller ile Iliskiler ),Yayinlanmamis Doktora Tezi, Sosyal Bilimler
Enstits , 1997, Ankara , s. 148 .
39
Farhat DaItary, 'A Maior Schism In The Early Isma`ili Movement, Stvaia Islamica,
Paris, 1993, s. 123.
14
belirli bir srecten gecmistir .Ancak bu srec icinde siyas nedenlerden cikan
problemler inanca yansimistir ve yok olup gitmistir. Cesitli kollara ayrilan Ilk
Ismilligin olusum srecinden sonra yeni olusumun yayilma sreci iki asamada
gerceklesmistir diyebiliriz. Birinci asama Karmati hareketi ve Fatim Devleti (Fatim
Ismilleri) , ikincisi asama ise Hasan Sabbah in nclgn yaptigi Nizariler
(Nizari Ismilleri ) ve Nizari Ismillerine tepki olarak ortaya cikan Musta`iler
(Musta`li Ismilleri) dir. Simdi bunlari teker teker kisaca ele alalim:

I-Karmati Hareketi
Gizli bir sekilde devamliligini srdren Ismillik, Karmati hareketi ile
yeniden ortaya cikmistir. H.277/m.890 yilinda Ismil dsi olan Hamdan Karmat
ve kayinbiraderi Abdan nclgnde ortaya cikan Karmati hareketi h.293
/m.906`da Ismil dsi olan Hamdan b. Es`as Karmat`tan dolayi bu ismi almistir.
Bazilarina gre Karmat isminin Sevad blgesindeki Bani Ukayl`in kolu Bani
Karmat`tan geldigi ve Karmatiler`in ve liderlerinin Hamdan asilli oldugu da
rivayet edilmektedir
40
. Karmati kelimesi 'Karmat (Gizli Mrsit) manasina gelen
Arapca bir kelimedir. Ayrica bu kelimenin (Karmat ) 'NabataI (Kirmizi Gzl)
anlamina gelen Karmatiyye nin haIiIletilmesinden meydana geldigi de rivayetler
edilmektedir
41
. Karmati hareketi Vasit civarinda Hamdan taraIindan baslatilmistir.
Karmatilere gre Hz.Ali slalesi, hilaIeti bir amac olarak degil bir vasita olarak

40
Sabri Hizmetli, ' Karmatiler, Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi, C. 24, Istanbul,
2001, s. 510 , Gener Cihagir, Ezoterik Btin Doktrinler Tarihi, Ankara, 1994, s. 77., ,
Ahmet Gner, 'BektasilikTarikatlar Ansiklopedisi,Istanbul ,1991,s. 205.
41
Fettullah Sahabaddin Sacar. Karmatiler ve Trk Karmati Iliskileri, (A.. Ilahiyat
Fakltesi Yayinlanmamis Lisans Tezi), Ankara,1973, s. 1
15
grmslerdir. Yani imamet, en yksek iktidar, bir slaleden cismani irsiyet ile
intikal etmemistir. Bu manevi bir hususiyet, ilahi bir nasb, kat`i bir vekalet olup,
slikler arasinda yeni imama aklin ani bir ilhmi sayesinde verilmistir
42
.
Karmatilar cesitli yerlerde Iaaliyet gsteren Karmati dleri ile pek cok kimseyi
etraIlarinda toplamislardir
43
. Propagandalarini cok hizli bir sekilde yapan
Karmatiler Suriye, Filistin ve Irak`in byk bir blmne yayilmislardir. Suriyede
ki seIleri Zikraveyh belli basli sehirlere siddetli hcumlarda bulunmus Iakat
h.293/m.906`da ldrlmstr. Misir hakimiyetini yayan Abbasiler hkmeti ise
Irak ve Suriye`de ayni sekilde siddetli hucmlar yapmistir. Bu arada Karmatiler
iclerinden birini haliIelik olarak ilan etmis ancak bu gecici haliIe Abbasilerin onu
h.291/m.904 de idam etmeleriyle ortadan kalkmistir. Bu blgede baslayan Iakat
yok edilemeyen hareket yeniden karanliga gmlmstr
44
.

Karmatiler, Fatim Ismillerine muhaliI bir tutum sergilemislerdir.
zellikle dogudaki ayrilikci Karmatiler bariz bir sekilde muhaleIet
yapmislardir.Fatim haliIesi Muiz-Lidinllah h.342/m.953`de hilaIet makamina
gecince Fatim davetine muhaliI olan Karmatileri kendi bnyesine almak istemistir.
Muiz-Lidinllah Erken Ismil doktrinlerini benimseyen Karmatileri kapsayacak
yeni doktrin dzenlemesi yapmak istemis, bu tesebbste de, basarili olmustur.
Yine EIlatuncu Ismiller`in bas temsilcisi Sicistani, Muiz-Lidinllah`in hilaIeti
sirasinda yazdigi eserler ile bu durumu kabul ettigini gstermistir. Bunun zerine

42
L. Massignon, 'Karmatiler, Islam Ansiklopeaisi, C. VI, Istanbul, 1955, s. 354.
43
Ibrahim Agah Cubukcu, a.g.e., s. 34.
44
Robert Mantran, Islamin Yavilis Tarihi (JII-XI. Yzvil) Cev.Ismet Kayaoglu, Ankara,
1981, s.3.
16
Maverannehir ,Sistan Sind ve Mcvir blgelerindeki ayrilikci Karmatiler Fatim
davetini desteklerken, Deylem ,Gney Irak ve Azerbaycan Karmatileri Fatimlere
karsi muhaleIetlerine devam etmislerdir. zellikle Bahreyn Karmatileri Fatimlere
destek vermeyip gizli bir dsmanlik srdrmslerdir. Fatimiler`in Misir`i ele
gecirmesiyle Fatim ve Bahreyn Karmatileri arasinda mcadeleler baslamistir.
Remle`yi,KIe`yi Basra`yi ele geciren Karmati Btinlerine Fatimler karsi
koyamayarak geri cekilmislerdir.Ancak Hac kervanlarina saldiran Karmatiler`in
saltanati cok uzun srmemistir. Sii Deylemli Bveyhogullari, bunlara karsi
mcadeleye baslamis bu mcadelede Karmatiler Bveyhogullarina karsi
tutunamamislar ve Irak`ta daha sonraki dnemlerde pek Iazla sz sahibi
olamamislardir. Daha sonra yerel isyanlar sonucunda (h.459/m.1067) nce Bahreyn
de sonrada KatiI de de hkimiyetlerini kaybetmislerdir.

Propagandalarinda zulm ve baskilari kaldirarak, yerine adalet ve esitligi
koyacaklarini vaat eden Karmatiler, bu is icin zel bir program uyguyamadiklari
gibi, topluma toprak mlkiyeti verme denemesini de uzun sre devam
ettirememistir
45
. Karmatiler genellikle kyl siniIindan yana olmuslardir ve
Ismillige zel insanlari davet etmislerdir. zellikle iscilerden ve zanatkarlardan
olusan esnaI loncalari Ismilligin bazi blmlerinde nemli roller oynamislardir
46
.
Sonuc olarak Karmatilik sosyal reIormlara, adalet ve esitlik ilkelerine dayandigini

45
Sabri Hizmetli, a.g.m., s.511.
46
The Cambridge Medieval History, 'Ismil Revolts, C. IV, London, 1966, s. 683.
17
ileri sren Abbasi hilaIetine karsi gelisen ve Fatimlerin de destegini alan bir
harekettir
47


II- Fatm smilleri
Ismil mezhebini temsil eden ve onlarin kurduklari en kkl devlet olan
Fatimler iki c yzyil devam eden sistemli ve teskilatli propaganda Iaaliyetleri
neticesinde kurulan Magrib-i Aksa`daki Idrisiler, Yemen`deki Sa`da`da kurulan
Beni Taba ,Yemen`de ve Taberistan` da kurulan Zeydiler (h.864-m.1126), Crcan`da
kurulan Beni Ziyar(h.927- m.1090), Gney Iran`da ve Irak`ta kurulan
Bveyhogullari (h..932-m.1062), Deylem`de ki Alamut`ta kurulan Ismiller gibi bir
devlettir
48
.Fatimler icin Kuzey AIrika`da hilaIet iddiasinda bulunan ve bir bakima
basarili olan sii hanedanidir da denilebilir. h.296-463/m.909-1171 yillari arasinda
Kuzey AIrika, Misir ve Suriye`de hkm srmslerdir. Fatimler adlarini
Hz.Peygamberin kizi Hz. Ftim`dan almislardir ve haliIe soyu olup Abbasiler`in
rakibi durumundadirlar. Bati AIrika`dan, Misir, Sam ve Hicaz a dogru ilerlemisler
ve ilk Mslman Trk devletlerinden Ihsitleri yikarak h.356/m.936 da Misir`i Ieth
ettikten sonra Suriye ve Hicazi da ele gecirmislerdir . Bundan sonra Mekke ve
Medine de de Abbasi hilaIetinin yerine Fatim haliIesinin adina hutbe okunmus ve
o dnemin ilk yarisinda Kuzey AIrika ve Sicilya`da da hkm srmslerdir.


47
Ali Duran Glcicek, Alevilik (Bektasilik .Kizilbaslik) Je Onlara Yakin Inanclar, C.1,
Temmuz, 2004, s.106. : A.Ekinci, '9-11.Yzyil Karmatlerin Siyasi Sosyal ve Iktisadi
Faaliyetleri(Firat n. Sos. Bil. Ens. Basilmamis Doktora Tezi ), s. 21
48
Neiat Cagatay, ' Fatimler Devletinin Kurulusu ve Akideleri, A. Ilahivat Fakltesi
Dergisi, C. VIII, Ankara, 1958-1959, s.55-56.
18
Ismiller arasinda varligini koruyabilen ve devlet halini gelebilen tek
hanedan durumundaki Fatimlerin teskilat yapisindaki en nemli birim haliIelik
sistemidir. Fatim hilaIetinde 'HaliIetu`l Fatim veya 'l-HaliIetu`lalevi ve
'Emiru`l-mminin
49
gibi bircok unvan kullaniliyordu.
50
. Fatim haliIeligi
Ubeydullah el-Mehdi taraIindan h.297 / m.909 yilinda Magrib`te kurulmustur.
Ubeydullah`dan nce bu lkeye gelen bir grup imam onun Muhammed b. Ismail`in
ogullarindan oldugunu sylemislerdir. Ubeydullah`i Muhammed b. Ismail`e
baglayan imamlar gizli olarak yasamislardir. Fatim haliIeleri de Sia`nin Allahin
gizlendigini aciga cikarmama prensibini gizlendigine dayanarak herhangi bir resmi
neseb aciklamamislardir.
51
Ancak Fatim devletinin esasi Ismillik mezhebine
dayanmaktadir. Ismillik, h.296/m.909- h.322/m.933 yillari arasinda Misir`da
hkm sren ve Fatim Hanedani`ni kuran Ubeydullah el-Mehdi ile birlikte tarihin
akisi icindeki en nemli basarilarindan birini kazanmistir
52
. Ubeydullah bir Ismilgi
devleti olan Fatimleri kurduktan sonra onu bytmek icin h.301/m.914`den itibaren
Misir`i Iethetmek istemis buna muvaIIak olmamakla beraber idaresi altinda hareket

49
Hasan Ibrahim Hasan, Islam Tarihi I(Sivasi Dini..Kltrel.Sosval). Istanbul, 1985, s.178.
50
Fatim haliIeleri kronoloiik sirasiyla su sekildedir :El-Mehdi(909-934), El-Kim(934-
946),El-Mnsur(946-952), El-Mu`iz (952-975), El Aziz(975-976), El-Hkim (996-1021),
El-Zhir(1021-1035), El-Muntansir(1035-1094), El Musta`li (1094-1101), El-Amir (1101-
1130), El-HaIiz (1130-1131), Ez-ZIir (1131-1149), El-F`iz (1149-1154), El-did (1160-
1171) ve Eyyubiler` in Iethi ile haliIelik dnemi sonlanmistir.Bu tarihlere gre en uzun
haliIeligi 58 yillik bir srecle El-Mustansir yapmislardir. HaliIelerin lm, kisa sreyle de
olsa karisiklik ve anlasmazlik olusturmustur. Mesela daha h. 487/M. 1094`te Fatim haliIesi
el-Muntasir`in lm ,Ismiller arasinda blnmeye neden olmustur.En kisa haliIelikte de
El- ZIir 5 yil bulunmustur. El Musta`li ve El-Amir`den sonra ise el HaIiz ile birlikte
Ietret dnemine girilmistir.
51
A.Engin Berksac, a.g.m., s.231.
52
Henry Corbin, a.g.e..s.47.
19
eden Karmatileri tesvik ederek rakipleri olan Abbasileri ezmege ve onlarin devletini
iceriden yikmaya calismistir
53
.

Ubeydullah, Mehdi Fatimlerin gelismesinde cok nemli bir rol oynamistir.
Dogu IIrikiye sahilindeki bir yarimadada Mehdiye adiyla bir sehir kurmus ,h.308/m.
920`da burasini baskent ilan etmistir. Bylece Kayran`da Snnilerin direnislerinden
uzakta kalmistir. Sehirde byk bir sanayi Iaaliyeti baslatmistir. Fatimler
Bizanslilar`in karsisinda da bu gelisme ile durabilmis, Orta Akdeniz`in bati
kisminda stnlk kurmus ve Sicilya adasina kadar genislemislerdir .

Ubeydullah`tan sonra oglu 'el-Kaim unvani ile Ebu`l Kasim (h. 321-334/
m.933-946 )hilaIet makamina oturmustur. Diger Fatim haliIeleri gibi o da Snnilere
karsi mcadelelerde bulunmustur. El-Kaim babasinin dista yayilma, icte gclenme
politikasini srdrms, ancak sayisiz askeri girisimini Iinanse edebilmek icin agir
vergiler ykledigi uyruklarina karsi tutumu babasina gre daha sert olmustur. Bu
nedenle saltanatin sonlarina dogru Ebu Yezid`in nderligindeki Harici Berberilerin
byk ayaklanmasi patlak vermistir. Berberilerin ekonomik hosnutsuzlugundan
kaynaklanan ve Fatim topraklarinda Zenate-Sinhace, Snni-Sii ve Harici-Sii
dsmanliklarindan yararlanan bu ayaklanma, neredeyse yeni hanedanin sonunu
getirecektir.
54



53
mer Riza Dogrul, Hasan Sabbah in Cennet Feaaileri.Istanbul. 1975, s. 53.
54
Farhad DaItary , A Short Historv of the Ismailis. London, 1999, s.198.
20
HaliIe El-Kasim`in yerine oglu 'el-Mansur unvani ile Ebu`l Zhir Ismail(
h.334-353/ m.946-953) haliIelik makamina gecmistir. El-Mansur, Fatimlerin Kuzey
AIrika`da dogan ilk haliIesidir. Ebu Yezidin ayaklanmasinin ortasinda iktidara
gelmis ve tipki babasinin dedesinin lmnde yaptigi gibi seleIinin lmn bir sre
gizli tutmustur
55
. HaliIe oldugu zaman 22 yasinda olan el- Mansur ilerleyen zaman
icinde Ebu Yezid`in isyanini bastirmak icin ugrasmistir. IIrikiyeli olmayanlar
gecici bir sre, Fatim Devleti`ni tehdit eden Hrici Eb Yezid en-Nkkri`yi
desteklemislerdir. Ancak bu hareket Ftimi HaliIesi Mansur-Billah taraIindan
dagitilmistir. (h.335/m.947) El-Mansur`un Eb Yezid`e karsi zaIer kazanmasindan
sonra Fatimler Mehdiye`yi terk ederek yeni baskentleri Sayrelmansriye`ye (Sabra)
yerlesmislerdir. Burasi Mansr taraIindan Kayrevan yakinlarinda Ebu Yezidi
destekleyen Malikiler`i kontrol etmek icin kurulmustur
56
. Bu olay Fatimlerin yine
snni sii catismasini yada snnilere karsi gc kazanma istegini gstermektedir.

El-Mansur`dan sonra El-Muiz(h..341-365/m.952-975) yillari arasinda
haliIelik tahtina oturmustur. El- Muiz birkac dil bilen iyi egitimli ve kltrl biri idi.
Magrip lkelerini egemenligi altina almis ve Misir`i Ieth etmistir. Ubeydullah`in
baslatmis oldugu haliIe mehdi anlayisini da yada haliIe-imam geleneginde reIorm
yapmistir. El-Muiz dogudaki muhaliI Ismilleri yeniden kazanmak ve Iikir birligini
yeniden saglamak icin cok ciddi calismalar yapmistir. MuhaliI Ismilleri
kazanmakta bir bakima basarili olmustur. D Sicistani`yi kendi taraIina ceken El-
Muiz, Horasan, Sistan ve Mekran Ismillerinin de Fatim haliIeligine inanmasini

55
Farhad DaItary, Ismaililer, s. 198.
56
A.Engin,Beksac, a.g.m., s. 230.
21
saglamistir. Ancak desteklerini alabildigi takdirde Bagdat`i Iethetmek ve Abbasileri
yikmayi basarabilecegi Karmatileri kendi taraIina cekmeyi basaramamistir. El-Muiz
yaptigi bir takim yeniliklerle Fatim Ismillerin imamlik anlayisina nemli yenilikler
getirmistir. Ancak El-Muizz`in Misir`da ki saltanatinin kisa mrllg nceden
grlmstr.Bu dnemde en nemli basarili olaylar oglu El-Aziz taraIindan
gerceklestirilmistir
57
. El-Muiz m. 975`de lms ve Misir`da ki kaleye
deInedilmistir
58
.

O`dan sonra El-Aziz yani 'Ebu Mansur Nizar (h.364-365/m.975-976)`da
Misir`da ilk Fatim haliIesi olmustur. Aziz dnemi Ierah, bolluk ve kltr dnemi
olarak bilinmektedir. El-Aziz Fatim devleti sinirlarini doguda Arabistan`a batida
Atlas Okyanusu`na kuzeyde Anadolu`ya, gney`de ise Nubey`e kadar genisletmistir.
El Aziz`in haliIelige gectikten sora yaptigi ilk is Bizans ve Abbasilerin aleyhine
Suriye`de ki Fatim iktidarini gclendirmek ve yaymak olmustur. Iktidara gecer
gecmez Karmatilerle ittiIak halindeki Alptekin`den Sam`i geri almak zere Cevher
komutasindaki gcl bir orduyu Suriye`ye yollamistir. Karmati gclerinin zerine
gelmesiyle Cevher nce Remle`ye sonra da Askalan`a cekilmek zorunda kalmistir.
Karmati komutani El-Asem bu dnemde lms ve amcasinin oglu CaIer onun yerine
u grevi stlenmistir. Olaydan cekilmek zorunda kalan Cevher`in yerine el-Aziz
Remle yakinlarinda Alptekin ve Karmatileri yenmistir. Bu olaydan sonra Bahreyn
Karmatileri yerel bir gc durumuna dsmslerdir. El-Aziz, Suriye`nin kuzeyinde
bulunan Sam`i da ele gecirmistir.Ancak Suriye disinda dis politika konusunda Iazla

57
Heinz Halm, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, I.B. Tuaris, London, 1997, s.
33.
58
Heinz Halm, a.g.e, s.4.
22
ilerleyememis ve basarisiz olmustur. HaliIe El-Aziz dneminde bircok nl
sairler,tabibler ve yazarlar yetismistir. O iyi bir ynetici ve bilge bir haliIe olarak
taninmistir.

Fatim haliIeliginde Ebu Ali el-Mansur (yani Hakim bi emri`l-ll 'El-
Hakim) babasi taraIindan h.374/m.985 yilinda veliahd tayin edilmistir. Hakim ilk
dnemlerinde devlet islerinde hicbir etkinlige sahip degildir. Cnk iktidar nceleri
Ibn Ammar`in elindeydi,daha sonra Bercevan`in eline gecmistir. h.390/m.1000`da
sonra Hakim yasinin kck olmasina ragmen, devlet idaresinde nemli yetkilere
sahip olmustur. O Ismil olmayan, hatta Mslman olmayan halka baski
uygulamistir. Hristiyan ve Yahudilere karsi baskici bir politika izlemistir. Bircok
kisitlamalar getirmis ve onlari Islam seriatina uymaya zorlamistir. El -Hakim
dneminde bir cok kilise ve manastir ya yikilmis yada camiye cevrilmistir. Hatta
daha da ileri gidip, tm dnya Hristiyanlarinin dikkatini cekecek ve Fatim Bizans
iliskilerinin de bozulmasini gze alarak h.399/m.1009`da Kuds`te bulunan Kutsal
Mezar Kilisesi`nin yikilmasini emretmistir. Snnilere de, zaman zaman siddetlenen
bir baski uygulamaktan kacinmislardir. Dnemi karisikliklar ve siddet dnemi olarak
bilinmektedir. Onun en nemli icraatlarindan biri 'Dar`l Hikme`yi kurmasidir. Bu
okul Kahire`de Fatim sarayinda kurulmustur. El Hakim, haliIeligi dneminde ciddi
isyanlarla karsi karsiya kalmistir. Bunlarin en nemlileri, Endls Emevileri`nin
akrabasi olan Ebu Rakva Velid b. Hisam`in Barka blgesinde ki ayaklanmasi ile
Filistin`de ki Cerrahilerin ayaklanmasidir. Yine el-Hakim dneminde zellikle yine
onun son yillarinda ortaya cikan Drzi hareketi Fatim haliIeliginde karisikliklara
sebep olmustur. Kendisini tanriya ynelten El-Hakim bol giysiler giyip merkeple
23
kirlarda gezme aliskanligi edinmistir. El-Hakim`in lm sphelidir, m.1021`da
Mukattam tepelerinde alisilmis gece gezmelerinden birine cikmis ve bir daha geri
dnememistir. Otuz alti yasinda ortadan kaybolan haliIeyi arayan uyruklari birkac
gn sonra yalnizca saraydan cikarken bindigi esegi ve hancerle parcalanmis
giysilerini bulabilmisler, ancak cesedi hicbir zaman bulunamamistir. Drziler bu
lm el-Hakim`in tanrisal varligini kendi istegiyle gizlilige cekilmesi olarak
yorumlamislardir.
59


Daha sonra haliIe olarak El-Zhir ve El-Muntansir haliIelik yapmislardir.
Zhir cmert, hosgrl, yumusak ve akilli idi ve iyi siyaseti sayesinde gayri
mslimlerin sempatisini kazanmis, dneminde din zgrlgnden Iaydalanmislardir.
Yine onun dneminde Suriye`deki Fatim hakimiyeti ise Filistinli Cerrahiler, Kuzey
Suriye`de ki kabilelerin ittiIakindan kaynaklanan ciddi bir tehditle karsilasmistir.
Ancak uzun sre hilaIette kalamamis ve veIat etmistir.

Onun yerine El-Muntasir gecmis ve 60 yil 4 ay hilaIette kalmis , Fatimler
Suriye,Filistin, Hicaz ,Sicilya ve IIrikiye` nin kuzey blgelerine kadar uzanmistir.
Batida Atlas Okyanusundan ,doguda Kizildeniz e kadar uzanan bu genis lkelerin
minberlerinde hutbe El-Muntansir adina okunmus
60
, ancak daha sonralari Fatim
topraklarinda Trkler, Berberiler ve Sudandaki zenciler arasinda amansiz
catismalar yasanmistir
61
.Bu catismalardan Fatim devleti cok etkilenmis ve lkede
kitlik baslamistir. Nildeki su dzeyinin dsk kalmasinin ve Trk birliklerinin

59
Farhad DaItary, a.g.e., s. 236.
60
Hasan Ibrahim Hasan . Islam Tarihi .Ankara, 1985, s.60.
61
Faik Bulut, Hasan Sabbah Gercegi, Istanbul, 2002, s. 195.
24
hareketlerinin yol actigi kitlik nedeniyle Misir ciddi bir ekonomik kriz icine girmis
ve lkede tarim durmus, seIalet icine giren Misir`da halk kedi kpek ve hatta insan
eti yemeye baslamis, Fatim saraylarida Trk muhaIizlarinca ele gecirilmis
durumda idi. El-Muntasir Nasir`d-Devle ve cevresine topladigi Trklerin taleplerini
karsilayabilmek icin btn servetini satmak zorunda kalmistir. Fatimler`in bu
dneminde hem ekonomik hem de sosyal hayat agir darbeler almis, kitlik nedeni ile
halkin bir cogu Suriye ve Irak`a gc etmistir. Acikcasi bu dnemde Fatim haliIesi
El-Mustasirin uzun saltanati boyunca zayiIlayan Fatimler askeri,ekonomik ve diger
politikalar ynnden byk ayriliklara dsmslerdir
62
. El- Mustasir olaylarla bas
edemeyince Akka hkmdari Bedr`l-Cemal`yi yardima cagirmak zorunda kalmis
ve devlet ynetimini eline almasini istemistir. Fatimlerin toprak btnlg bu
dnemde kclmeye baslamis, Suriye ve Filistin`deki stnlg sona ermistir.

Fatimler`in genel ideoloiisi snni dsnceyi yikip yerine siiligi getirmek ve
Islam dnyasina hakim olmaktir. Bunun icin ncelikli olarak doguya hakim olup,
Misir`i ele gecirmislerdir. HaliIe Mehdi saltanatinin ilk yillarinda Misir`in Iethi icin
iki kez deneme yapmis ancak basarisiz olmus ,daha sonralari oglu ve haleIi El-Kaim
denemeler yapmis ancak Abbsi hilaIetinin askeri ynden gcllgnn ortaya
cikmasi ile basarisiz olmuslardir.

Fatimler`in doguya dogru ilerlemesini ancak haliIe El-Muizi basarmis ve
Misir`i ele gecirmistir. Bylece Islam aleminde ilk deIa ismen bile olsa Bagdat`a

62
Farhad,DaItary, Ismaili Literature, I.B., Newyork, 2004, s. 35.
25
bagli olmayan bir hkmet Misir`a hakim olmustur
63
. Fatimlerin Misir`i ele
gecirmeleri sadece hkmet degisikligi degil ayni zamanda siyas , sosyal ve
toplumsal bir yeniligin yani sira sistemde ki rollerini de degistirmistir. Bu olaylarin
ardindan artik Fatimler din, sosyal ve IelseIi olaylara ve gelismelere nclk edip,
bu alanlarda calismalar yapmistir. Ancak Fatimler Islam dnyasinin tmne hicbir
zaman ve hicbir kosul altinda hakim olamamistir.

Fatim haliIeleri propagandacilar yani dler araciligiyla Ismilligi yayma
politikasi gtms, bu nedenle de cok byk bir d sebekesi kurmuslardir . Dler
araciligiyla sinirlari icinde disinda Iarkli inanctaki insanlara kendi mezheplerinin
esaslarini gretmeye calismislar ve da`iler yetistirmek zere 'Dar`l Hikme adli
yksek gretim ve egitim messeseleri kurmuslardir
64
. Bu akademi bir ktphaneyi,
bir okuma salonunu, ictimalar ve dersler icin cesitli odalari ihtiva ediyordu. Btn
ilimler tedris ediliyor ve bir cok alimler, yardimcilar, ktphane me`murlari burada
calisiyordu
65
. 'Dar`lHikmenin mdavimleri iki kisma ayrilmistir. Birinci kisim
alimler, ikinci kisim cahiller kismi idi. Alimler kismi dlerin devam ettikleri ve
yetistikleri kisimdi. Cahiller kismi dokuz derece idi
66
. Burada egitime baslayan
grenci ilk olarak din mesai ve mukaddes kitaplarin teIsirini tartisir ve grenciye
din konularin anlatilmasi kavranmasinin cok zor oldugundan ve bu konulari ancak

63
A.Engin Berksac, a.g.m., s.230.
64
Mehmet Altay Kymen, Selcuklu Devri Trk Tarihi.Ankara,1982, s.207. Dar`l Hikme
Fatim haliIesi El Hakimi dneminde acilmistir. Bu messese bas d taraIindan
ynetiliyordu. Burada yetistirilen kimseler uzak lkelere gnderilip Ismailigin vavilmasi
saglanivorau.
65
W. Barthold. Islam Meaeniveti Tarihi, Cev. Fuat Kprl, Ankara, 1973, s. 169.
66
mer Riza Dogrul, Hasan Sabbah in Cennet Feaaileri, Istanbul, 1975, s. 53.
26
derin insanlarin anlayabilecegi telkin edilir: daha sonra bir takim dereceler
dogrultusunda grenci cahiller kismindan alimler kismina gecerdi. Fatim haliIeleri,
kendilerini kutsiyet cemberi ile kusatmak icin imamlarin kudsiyeti inanci zerine
kurulmus mezheplerinin esaslarini gretmek icin bu okullari kurmuslardir
67
. Bu
calismalarin sonucunda imamlarin kutsiyet dsncesi Iikri Misir, Yemen, Iran ve
Hindistan gibi Islam dnyasinin bircok blgesine yayilmistir. Hatta bu dsnceler
Snni Emevilerin nIuzu altindaki Endls`e bile sizmistir
68
. Ancak Fatimlerin ilk
genisleme tesebbs uzun sren karisikliklar, veba ve kitlik gibi olaylar nedeniyle
kesintiye ugramistir.

Fatimlerin ortaya cikmasi ile Islam dnyasi ikiye blnmstr. Bir taraIta
Snniligi temsil eden Abbasi haliIeligi, diger taraIta Siiligi temsil eden Fatim
haliIeligi . Siler uzun sre Emevilere ve Abbasilere dis gecirememis ve belli bir sre
gizli kalan davalarini Fatim Devletinin kurulmasi ile yeniden harekete gecirmislerdir
ve bastan beri yasadiklari eziklige bas kaldirmislardir. Iste bu srecte Islam aleminde
ayriliklar daha da artmistir. Fatimler mcadelelerinde bir taraItan soguk savas ile
Ismilligi yayma calismalarini srdrmsler, diger taraItan edebiyat ve bilim
adamlari ile sunnilige karsi savasmislardir.

Islam dnyasina hakim olmakta zorlanan Fatim hkmeti icinde de bir takim
grs ayriliklari baslamis, dolayisiyla da czlmeler bas gstermistir. Ilk kopmalar
Kuzey AIrika`da ki ilk Fatim haliIesinin dneminde Iarkli grslere sahip olan

67
Hasan Ibrahim Hasan, Islam Tarihi I(Sivasi Dini..Kltrel.Sosval), Istanbul, 1985, s.178.
68
Hasan Ibrahim Hasan, a.g.e., s.178.
27
diler arasindaki anlasmazliklarin ardindan baslamistir. Fatimlerin hilaIeti ve
hkmet kurmalari Ismillik` deki ciddi ayrilmalari krklemistir. Fatimlere ilk yz
cevirenler Bahreyn Karmatileri olmustur. Karmatiler nce Fatimlere Misir Iethinde
yardim etmisler, daha sonra Fatim haliIesi el-Muizz`in in ordulari ile isteksiz bir
sekilde carpismislardir. Bahreyn ve baska yerlerdeki Karmatiler Fatim haliIelerinin
imamliklarini kabul etmedikleri gibi, bekledikleri mehdi`nin Ubeydullah yada
haleIlerinden biri olduguna da inanmislardir. Bu durum ilk Fatimi haliIesinin iktidari
sirasinda Bahreyn Karmatilerinin onun mehdiligini tanimak yerine, dzmece
mehdi`ye inanmayi sectikleri o Ielaket dnemiyle de kanitlanir
69
. Daha sonra
ortadan kalktiklari grlmektedir. Karmati devletinin yikilmasindan sonra
Fatimlerde nce Hacli saldirilari sonra ic isyanlar ile sarsilmislardir.

Ismiller`de ikinci ve nemli blnme, el-Mustansir`in uzun hilaIeti
dneminde ortaya cikmistir. Ismilye aleyhtari olan ordu kumandanlarinin
hakimiyetlerini kaybetmesi ve Fatim haliIelerinin neminini yitirmesi sphesiz ki
bunlara sebep olmustur. Fatimlerdeki diger blnme ise de altinci haliIe El-
Hkim`in h.411/m.1021`de gizemli bir sekilde kaybolmasindan sonra meydana
gelmistir. TaraItarlardan kimisi o`nun lmedigini gizlendigini ileri srmslerdir.
Dolayisiyla Fatim tahtina haleIinin cikmasini reddederek mezhepden ayrilmislardir.
Bunlar bazi Suriye Ismiller` inin destegini almislardir. Sekizinci haliIe el-
Mustansir`in (h.428-487/m.1036-1094) uzun sren saltanat dnemi ,Fatim
devletinin ihtisamina ve de hizli gerilemesine sahit olmustur. HaliIenin lmyle

69
Farhad DaItary, Ismaililer.s.204.
28
birlikte Ismil davasi ,cok byk bir ic blnme ile parcalanmistir.
70
Bu parcalanma
sresince Fatim Ismilleri 'Nizariyye ve 'Msta`liye adli iki byk kola
ayrilmistir. Nizariye kolu Hasan Sabbah ile gc toplarken Msta`liye kolu kisa sre
Misir`da hakimiyetini srdrms daha sonra birbirlerinden Iarkli kollara ayrilarak
Yemen`e intikal etmislerdir. Buradan Hindistan`a gecen Msta`liler daha sonra da
blnmeler yasamislardir. Daha sonra Akka valisi Bedr`l-Cemli haliIenin daveti
zerine hakimiyeti eline aldiktan sonra arka arkaya onun oglu torunu ve bircok
taraItarlari taraIindan isgal edilmistir. Bylece Fatimler askeri diktatrlerin
ynetimine girmis ve bir bakima kukla durumuna dsmslerdir.

Fatimlerin kopmalar yasamasinda ve dagilmalarindaki bir baska neden ise
Abbasiler`di. Fatimler devletinin siyas tarihi de Abbasilerin`ki gibi c devreye
ayrilir: Abbasilerde erk ve nIuz ,evvela Araplarla Iranlilar arasinda msterek iken
daha sonra Iranlilara ve en sonunda da Trklere intikal etmistir. Araplarla
Berberilerin msterek gayretiyle kurulmus olan Fatimler devletinde de nIuz ve
hakimiyet evvela Arap ve Berberiler arasinda ortaklasa bir sre devam ettigi halde,
bilahre Berberilere, bunlardan da Trklere gecmistir
71
. Misirdaki Fatim Devleti ile
merkezi Bagdat`ta olan Abbasi Devleti arasinda siyas ve mezheb mcadele
bulunuyordu
72
. Abbasiler snni, Fatimler ise sii idiler. Abbas ve Fatim
mcadeleleri uzun yillar devam etmistir .


70
Bernard Lewis, Hasisiler .Istanbul, 1995, s.28., Rana Grel, Bir Osmanli Avaini Ibrahim
Ethem Pasa , Ankara, 2004, s. 287.
71
Neset Cagatay, 'Fatimler Devletinin Kurulusu ve Akideleri, s.55-61.
72
N. Cagatay, I.A Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi I, s.70.
29
Islam dnyasina canlilik kazandiran Snni Selcuklular Tugrul Bey`in
baskanliginda Abbasi HaliIeligi`ni Fatimlerin eline dsmekten kurtarmistir.
Sonucta Fatimler Suriye blgesindeki yerlerini kaybetmis ve bu blgeler 1075`de
Selcuklularin eline gecmistir. Bylece 1040`da kurulup genisleyen Selcuklu
Imparatorlugunun Islm leminin maddi kuvvet ve kudretini temsili sonucunda
,Abbasi haliIeligi Sii baskisindan kurtulmustur. Bu dogrultuda Tugrul Bey`in
hedeIlerinden biri Ismilligi kknden imha etmektir .Tugrul Bey bunun icin
Bagdat`a gelerek oradan Misir`a hareket etmek ve Fatim Devletini ortadan
kaldirmak istemis, bunun icin hazirlanarak hareket etmistir. Tugrul Bey Bagdat`a
varmis ancak Bagdat hkmeti onun maksadini anlayamamis ve on c ay orada
kaldiktan sonra Musul`a gecmistir. Musul havalisini kardesine temin ettikten sonra
tekrar Bagdat`a dnerek haliIe ile grsp geri dnmstr. Ancak Tugrul Bey`in
amacini anlayamayan Bagdat haliIesi Bagdat`i Fatimlere terk edip, kacmistir.
Bagdat HaliIesi, Tugrul Bey`in yardimiyla baskente dnebilmis, daha sonra Tugrul
Bey Fatim askerleri ile savasmak icin hareket etmis haliIeyi kendi eliyle Bagdat`a
sokmus ve sarayina gtrmstr. Bu olaylardan sonra Tugrul Bey Misir da ki
Fatimler ile ugrasmistir. Daha sonraki dnemlerde ise Fatim hkmdari Mstansir
Bagdat`ta yenildikten sonra Halep ve Kuds`ten cekilmek zorunda kalarak daha
sonrada Sam`dan atilmistir. Bylece Fatim Ismilleri Suriye`den tamamen gitmis
ve sadece Misiri kurtarabilmislerdir. Fatimlerin giderek kclmesi ve
gerilemesindeki byk Iaktrler icinde Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun da payi
byktr.

30
Bu arada hizla topraklarini genisleten Selcuklular Fatimler`in Arabistan`daki
durumunu da etkilemis ve h.461-463/m.1069- 1071 yillarinda Mekke SeriI`i
Alpaslan`a, Mekke`de o zamana kadar Fatim haliIesi adina okunan hutbenin artik
Abbasiler adina okunacagini ve ezanin ise sunni usulne gre okunacagini
bildirmistir. Fatimler ic isyanlar cikincaya kadar Sii-Ismil hareketini siyas alanda
cok basarili bir bicimde temsil etmislerdir
73
.

Sonuc olarak Fatimlerde El-Hakim dneminde bicimlenme ve rgtlenme
El-Mustansir zamaninda en yksek dereceye ulasmis ve bu dnemde genislemistir.
Fatim dleri cok genis blgelere yayilmaya baslamislar ve davalari zellikle Irak
basta Fars, IsIahan, Horasan Rey olmak zere Iran`in degisik blgelerinde daha da
etkinlik kazanmistir. Ic isyanlar nedeniyle Ismilligin Misir`da etkisizlesmeye
basladigi sira da Hasan Sabbah`in, Iran`da ortaya cikmasi Si-Snni mcadelesine
yeni bir ivme kazandirmistir. Hasan Sabbah kurdugu teskilat sayesinde Selcuklu ve
Snni ordularini cok ugrastirmis ve zamanla Selcuklular icin ciddi bir tehlike
olusturmus, IsIahan ve civarindaki kaleleri ele gecirmistir. Amaclari din olmaktan
cok siyas idi ve kurulu olan dzeni yikip halka kendi inanc ve dsncelerini kabul
ettirerek yeni bir dzen kurmakti. Abbasiler ile hmileri Selcuklular onlarin en
nemli dsmanlari idi ve kurduklari teskilat ile bir cok din adami ve devlet adamini
yetistirdikleri Iedlere ldrtmslerdir.
74
Hasan Sabbah Alamut kalesine yerleserek
halki Ismilye`nin diger bir adi olan Btinlik mezhebine davet etmeye baslamistir.
Selcuklu, siyas bakimdan hemen her zaman Fatimlere karsi stnlgn korumus

73
Bernard Lewis, a.g.e., , s.x.
74
Bernard Lewis, a.g.e., s.ix.
31
ve Fatimler` den Suriye`yi almis, Misir kapilarina kadar dayanmistir
75
. Ancak Hasan
Sabbah ve diger Alamut yneticileri uzun yillar Ismil Iaaliyetlerini ve hareketlerini
srdrmslerdir.

Ismilligin savunucusu Fatimler ve snligin savunucusu Selcuklular
arasinda uzun cekismeler yasanmistir ve bu dnem Islam dnyasi acisindan karisik
bir dnemdir. Islam`daki iki zit kutup cubugunun bir ucunda Fatimler, diger ucunda
ise Abbasiler ve Selcuklular boy gstermis ve karisik heteroien bir Islam toplumu
olusmustur. Bagdat`ta bir takim catismalar yasanirken, bunlarin bymesindeki en
nemli etken ise Bveyhogullari olmustur. Buveyhogullari Ismilligin gelismesi icin
caba harcamislar ve Abbasiler haliIelerinin snniligi destekleyen tavri bu
dsmanligi arttirmistir. Ancak zayiIlamis ve dagilmis olan Bveyhogullari
hanedanini ortadan kaldiran ve Suriye ye kadar tm Snn dnyasini hakimiyetleri
altin da toplayan Selcuklular, Ismilligin kalesi Misir`i alamadiklari icin Fatimleri
tam olarak ortadan kaldiramamislar ancak bu grevi Selcuklularin Imparatorlugunun
bir nevi uzantisi olan Eyyubiler basarmistir.

1-Musta`li smilleri
Fatimlerde yasanan ic karisikliklar sonucunda iki kola ayrilan Ismiller
Musta`li Ismilleri olarak Misir, Suriye, Yemen ve diger blgelerde yayilmislardir.
Ismilligin bu kolu Nizari Ismilligi karsisinda ayri bir kol olusturmuslardir. Bu
kola Bati Ismilleri de denmektedir. Mustaliler el-Muntasir`dan sonra iki imam

75
Abdlkadir, Yuva, 'Selcuklular Zamaninda Btin Faaliyetleri, Sosval Bilimler Dergisi,
C.3, S.2, Elazig, 1989, s.292.
32
daha tanimislar . Bunlardan biri el Mustali`nin oglu El Amir ve El Amir`in
lmnn ardindan cikan karisikliklar sonucunda Fatim tahtina gecen El-Amir`in
kuzeni El HaIiz`dir. Daha sonralari ise Musta`liler, El-HaIiz`in imamlik iddasinda
bulunmasiyla 'HaIiziye ve Tayyibiye olarak iki kola ayrilmislardir.

HaIiziyeler Mecidiye olarak ta bilinmektedir. Bunlar el-Amir`den sonra
imam olarak El-HaIiz`i ve ondan sonra gelen Fatim haliIelerini kabul etmisler,
Misir ve Suriye`de daha sonralari yerel hanedanlardan Aden`deki Zureyilerin ve
San`adaki Hemdanilerin destegini grmstr. El-HaIiz`in lmnn ardindan
Fatimlerin son c haliIesi olarak bilinen El-ZaIir El-Fa`iz, El-Adid de HaIiziye kolu
taraIindan imam olarak kabul edilmistir. Ancak bu Ismil kolu Misir` da Fatim
haliIeliginin yikilmasi ile h.463/m.1171`den sonra zaman icinde dagilmis sonra da
kaybolmuslardir.

El-Amir`den sonra El-HaIiz ve haleIlerini red ederek El-Amir`in oglu
Tayyib`i imam olarak taniyanlara ise 'Tayibiler denilmektedir. Tayyibiler nceleri
Musta`li Ismillerinin kck bir azinligi ile yerel Sleyhi hanedaninin acikca
kendisini destekledigi Yemen Ismillerin cogu arasinda destek bulmus ve kisa bir
sre sonra bir d mutlak baskanliginda bagimsiz bir Tayyibi dava rgtlenmesi
kurulmasi ile Yemen Tayyibi hareketinin ana merkezi haline gelmistir.
76

Tayyibilerin merkezi Yemen`dir. Yemenden sonra Hindistan`da da yandas
kazanmislar ve daha sonraki dnemlerde Davud ve Sleyman olarak gruplara

76
Farhad DaItary, Ismaililer. s.306. a.g.y , a.g.y.,Ismaili Literature, s.44.
33
ayrilmislardir. Yemen`deki Tayyibiler cogunlugu Sleyman davasini benimserken ,
Hindistan`daki Tayyibiler ise Davud davasini benimsemislerdir.

Hindistan Tayyibilerinin byk bir cogunlugunun destegini Davud
Burhaneddin Kutubsah kazanmistir. Mogol yneticileri ile iyi iliskiler kurdugu icin
onun dneminde cok Iazla olay olmamistir. Onun yerine yirmi sekizinci d Seyh
Adem SaIiyeddinden sonra Davudiler yeni bir blnme yasamislardir. Davudilerin
cogunlugu Seyh Adem`den sonra Davud b. Kutbsah`in oglu Abdl Tayip
Zekiyeedin`i tanirken bunu kabul etmeyen Seyh Adem`in torunu Ali b.Ibrahim yeni
bir hizip kurmus ve kendi adiyla 'Aliye olarak bilinen bu hizip cok az sayida
yesiyle gnmze dek yasamayi basarmistir.
77
Sleymaniler Hindistan`tan cok
Yemen`de yayilmislar ancak Hindistan`da cok az taraItar toplamislardir.
Sleymani dava rgtlenmesi de Fatim Tayyibi geleneklerini srdrmektedir.

Daha sonraki dnemlerde dler araciligiyla Fatim gelenegini devam
ettirmeye calismislardir. zellikle Tayyibiler Fatim Ismil kurallarinin nemli bir
kismini korumuslar ve her iki kolda kurulan d teskilati ile gelisen tarihi srec
icinde davalarini srdrms ve rgtlenmislerdir. Ancak degisen kosullar altinda bu
teskilat yapisinda ve hiyerarside degisiklikler yapmislar ve her iki kolda yaklasik drt
yz yillik bir tarihin sonucunda gnmze kadar devamliliklarini srdrmslerdir.




77
Farhad DaItary, Ismaililer...s.350.
34
2-Nizari smilleri
Ismillerin nceleri Iran`da daha sonra Suriye taraIlarinda kurulan
olusumuna Nizari Ismilleri denilmistir. Nizari Ismilleri adlarini Nizari`yi
desteklediklerinden dolayi almislardir. Bu mezhep Hasan Sabbah nclgnde
gelistigi icin 'E`s-sabbahiye de denir
78
. Bu mezhebe Hasan Sabbah eski
dsnceleri yeniden canlandirdigi icin 'Ed-Davet`l-Cedide de denmistir. Batili
kaynaklarda Btinlere 'Hasisiler yada 'Hasisi de denmistir. Hasan Sabah`in
cevresine topladigi genclere hashas (aIyon) icirmesinden dolayi bu ismin verildigi
sylenmektedir. Ismiller icin 'Hashasiyya tabiri ilk yazili adlandirma
h.517/m.1123 yilinda HaliIe Al-amir adina zamanin Kahire`deki Fatim reiimi
taraIindan cikarilmis Nizari Ismil karsiti risalede kullanilmistir. Risalenin adi 'Iga
Sawai`ga al-irgham idi. Bu risalenin 27 ve 32. sayIalarinda Suriyeli Nizariler icin
iki kez 'Hashishiyya deyimi gecmektedir
79
. Hasan Sabbah`in teskilat elemanlari
yeniden dogus inanci ile sinirsiz itaat kosuluyla yetistirilmis birer Ied idiler. Bu
nedenle teskilatin diger bir adi 'Fedayin olmustur
80
. Yine Batili kaynaklar
'Accini, Arsasini, Assasi, Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini, Hashishin cok
sayida tabirini
81
. Nizari Ismilleri icin kullanmislardir. Ancak bu szcklerin
nereden ve ne sekilde tredigine dr bircok yorum yapilmistir. Bazi batili
arastirmacilara gre ,'Assasini ,Asssissani (el-sisani) sznden bozmaydi ,tas
hisarlarda oturan anlamindaki bu ad da Arapca kaya yada hisar anlamina gelen

78
Ibrahim Agah Cubukcu, Gazali ve Batinilik , Ankara, 1964, s.40.
79
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 30 .
80
Cihangir Gener, Ezoterik Batini Doktrinler, Ankara, 1994, s. 121.
81
Farhad DaItary, a.g.e., s.39.
35
assissath (el sisa) szcgnden geliyordu
82
. Yine baska bir arastirmaci,'Assasins
Arapca`da bekciler yada sir bekcileri anlamina gelmektedir demistir. Bazilarina
gre ise, Hasis Assasins`den tremistir. Ancak Mslman kaynaklarda bu isimlere
rastlanmamaktadir. zellikle Nizariye Ismiller icin daha cok 'Ismilye, Nizariye,
Btinye, Mlhid,Talimiyye gibi tabirler kullanilmistir. Buna ragmen XIII.yydan
sonra Suriye (Sam) nizarileri icin bazen 'Hashisi terimini kullanmislardir.

Bazi arastiricilar Btinlik ile Ismilligin ayni anlamda degil de bir Sii kolu
olan Ismil mezhebinin zamanla asiriya kacmis ve Ismil mezhebinin doktrinlerin
saptirilmis bir sekilde kabul eden ve zellikle Hasan Sabah ynetiminde gelisen
koluna verilen znel bir isimdir demislerdir. Gnmz arastirmacilar Btinlik ve
Ismillik tabirlerini es anlmali btn kapsayacak sekilde kullanmislardir.
Sehristani Btinyya basligi altinda kesin bir aciklama yapmistir ve Btinligin
taraIsizca Ismilye ile ilgili oldugunu bize bildirmistir
83
.

Cesitli kaynaklarda, zellikle yabanci kaynaklarda Btinler 'devlet,
tarikat,Iirka ,mezhep, dzen, teskilat, hareket ,cereyanvs. gibi siIatlarla
desteklenmek istenmistir. Ancak tam olarak devlet kuramayan ,ayni zamanda din
amac ugruna yola cikan , Ismil mezhebi doktrinleri disina cikip kendi doktrinlerini
getiren, daglik blgeleri mekan secip cesitli suikastlar yapan , bulunduklari
blgelerde Btin olmayan halka huzur vermeyen , Selcuklu topraklarinda bazi
blgeleri ele gecirmelerinden dolayi Selcuklu devleti bnyesinde ic devlet gibi

82
Farhad DaItary, Ismaililer, s.42.
83
B. Vaux De Cara , a.g.m., s. 679.
36
varligini koruyan Nizari Ismilleri icin tam olarak nasil bir terim kullanilmasi
gerektigi meselesi tartismalidir. Yurdumuzda genellikle Ismil terimi icin genel
anlamda belirli bir kavime hitap eden 'Btinye, Btin terimi benimsenmistir
84
.
Hacli SeIeri tarihcileri onlari 'Assasins olarak zikrederken Ortadogu Arap tarihciler
daha genel 'Btina olarak adlandirmislardir
85
. Gazzali bu polemige su sekilde
deginmistir: 'Nizari Ismailileri kenaileri icin en uvgun isim olarak Ea-aawetl-
Heaive (aogru rehberlik misvonu) va aa Ea-aavetl-Ceaiaevi ( veni misvon) .
sonraki terimi ise sapkinlik ile bir tutulan anlami elae etmek icin eski misvon
terimini kullanmislarair ve bu aa Fatimi Ismaili aavasini kapsamaktaair. Nizari
Ismaili olan Ea Davel-Ceaiaenin evlemleri Fatimileraen bagimsizair ve Hasan
Sabbah liaerligi altinaa tek basina kontrol eailebilir`
86
grs savunulmustur.

D-GNMZ BTINLER
Gnmzde de Ismil mezhebine bagli bir cok topluluk yasamaktadir. Ancak
bunlar genis blgelere yayilmis daginik topluluklar halinde eski birlik ve
beraberliklerini kaybetmis, hatta degisik toplumlar icinde kaybolup gitmis yada
yarim yamalak din vecibelerini ve siyas grslerini devam ettirebilmislerdir.
Bunlardan bir cogu toplum olarak azinlikta kalmistir. Ancak iclerinden sadece Nizar

84
Mesela Mehmet Altay Kymen Btinleri 'hareket olarak , Osman Turan ise Btinleri
'teskilat,Ismail Kaygusuz ise 'devlet olarak nitelendirilmistir. Yine Farhad DaItary gibi
batili arastirmacilar Btinleri 'devlet olarak, Bernard Lewis ise 'Hasisiler adli
calismasinda 'radikal bir tarikat olarak zikretmektedir. Ayrica Ismiller Btinyeyi
kendileri icin kullanmamislardir.Ismail Kaygusuz ise ',Hasan Sabbah ve Alamut 'adli
calismasinda da Ismailyye inanci ve devleti olarak kullanmistir. Sonuc olarak Btinler Sii
koluna mensup srec icinde degisime ugramis bir harekettir.
85
Nasseh Ahmat Mirza, Svrian Ismailism, London, 1997, s. 3.
86
Farouk Mitha, Al-Ghazali ana The Ismailis, London, 2000, s.19-21.
37
ve Msta`li Ismilleri blgeler arasinda yogunluk gstermistir. Nizar ve Mstali`li
Ismilleri Hindistan`da Bombay Kalkta ,Baroda Sert, Ahmedbad, Haydarbd,
Sindhpr, Dohan, Gucerat, Udpr: Pakistan`da Kacari, AIganistan`da Kbil,
Bedehsan, Pamir`in batisinda Rusan: Iran`da daha cok Horasan blgesinde kain
Bircend, Mminbd, Nasrbd, Mezdb, Nisabur ve Dizbd, Yemende Haraz,
Havzan, Cebelimergarib, Lehab, Attare
87
gibi yerlerde yaygin bir sekilde toplum
olarak grlmektedir. Ayrica Yarkent, Kasgr, Orta Asya, Dogu Trkistan, Gilgit,
Sitral ve Hunza`da
88
kck Btin gruplari bulunmaktadir. Btinlerin bugnk kesin
sayisi bilinmemektedir. Nizar Ismilleri`nin kesin olmamakla birlikte 20 milyon,
Mstali`li Ismilleri 2 milyon civarinda oldugu tahmin edilmektedir. Ancak bu
gruplarin sayilarini oldugundan cok gsterme gayretleri bir yana, gnmzdeki
btn Ismillerin asil nIusu 10 milyon civarindadir
89
da denilmektedir. Gnmz
Msta`li Btinleri Yemen`den Hindistan`a gecmislerdir. Ve Davudlar ve
Sleymaniler olmak zere iki kola ayrilmislardir. Msta`li Ismilleri daha sonralari
Hindistan`da Bohra adiyla anilmaktadir.

Bugn bir cok blgede daginik halde bulunan Nizar Ismilleri grubunun
takip edecegi ve rnek alacagi dzenli bir yasam tarzi yoktur. Bunlar daha cok
imamlarin tavsiye ettigi kurallari benimseyip, yasadiklari lkenin sartlarina ve
yaptirimlarina uymak zorunda kalmislardir.


87
MustaIa, z, 'Ismiliye D.J.I.A. C. 3, s.132.
88
MustaIa, z, a.g.m., s.132.
89
MustaIa, z, a.g.m., s.132.
38
Imam konusu gnmzde de Ismil mezhebinde nemini korumaktadir.
Ancak eski gc yoktur. zellikle Nizar Ismil tarihinde yasanilan karisiklik ve
yogunluk, onlarin genis alanlara yayilmasina neden olmustur. Bunun sonucunda dil
problemleri yasamaktadirlar. Imamlarin merkez yol gstericiligindeki bir otoriteden
yoksun kalan bu Nizar topluluklari zellikle de Iran disinda bulunanlar, Iranda
gizlice yasayan Nizar Imamlariyla sadece kendilerinin temas halinde bulundugunu
iddia eden yerel d, pir ve seyhler taraIindan ynetilmislerdir.
90


Bir grup Btin gnmzde Aga Han liderligi altinda Hindistan`da
yasamaktadirlar. Gnmzde Suriye, Lbnan ve Filistin topraklarinda hayatlarini
srdrenler altinci haliIe el-Hkim`in h.412/m.1021 yilinda ne oldugunun
bilinmemesi ve aniden ortadan kalmasindan sonra ona bagli olanlardan bazilarinin
el-Hakim`in ilahi olduguna inanmis ve lmedigine sadece gizlendigine inanmislardir.
Onun haleIinin tahta cikmasini reddetmisler, Suriye Ismillerinden destek
almislardir. Gnmzde de bu blgede yasamaktadirlar. Ismilligin bir kolu olan
Karmatilige ise, gnmzde Irak, Suriye, Hindistan ve Orta Asya, Yemen, Umman,
Bahreyn ve Kuzey AIrika`da degisik gruplar icinde rastlanmaktadir. Ismilligin
kollari Karmatiligin ve Btinligin vb. gnmzde devam etmesi, Ortadogu
Heterdoksisinin dsnce tarzi, bugn blgede Ismil, Nusayri ve Drzi gruplari
icinde devam etmektedir
91
. Ayni sekilde siyas yapilanma icinde ayni sey
sylenebilir.


90
Farhad, DaItary, a.g.e., s.481.
91
Abdullah, Ekinci, Ortadogu`da Ortaya Cikan Fikir Akimlari,(8-9Yzyillar), Firat
niversitesi Orta-Dogu Arastirma Merkezi.C.1 ,S.2, Elazig, Temmuz 2003 , s.73
39
Gnmzde Kuzey Pakistan`da da Ismil gruplarina rastlanmaktadir.
Bugn Pakistanin byk bir alaninda yaklasik yarim milyon Ismil vardir. Dilsel ve
etnik ynden Iarkli iki grup vardir. Kuzey Pakistan Ismilleri aslinda kuzeyde Ghizr
ve Gilgit`de konuclanmislardir. Ismiller Ghizr blgesini Snniler ile
paylasmaktadirlar. Raial ve yerel kurallar XIX.yy. yarisindan sonraya kadar bagimsiz
idi
92
. Ismillerin merkezlestigi blge Asya`nin merkezi Bedehsan ve AIganistan`in
kuzeybatisinin bir kismidir. Bunlari egiten yol gsteren 'pir``dir. Pir, kutsal yol
gsteren ve Imam taraIindan gnderilen misyonerdir. Pirler, Iran ve Arap
kaynaklarindan sz sahibi oldugunu iddia derler. Onlarin temel kltr dili Farsca`ya
dayalidir. Bu Fatim ve Alamut dnemi belgelerine dayanilarak tespit edilmistir. Bu
irs grev babadan ogula gecmektedir
93
.


Sonuc olarak Btinler degisik gruplar,tarikatlar ve mezhepler altinda bir
cok blgede daginik halde, birazda asimile olmus bir sekilde varliklarini devam
ettirmektedirler.






92
Neiima Susumu , Pir.Waiz.ana Imam. The Transformation of Socio-Religious Leaaership
Among the Ismailis in Northern Pakistan, Islamiic Area Studies Proiect, Tokyo-Japan, 2001,
s. 4.
93
Susumu Neiima ,a.g.e. , s.7.
40
BRNC BLM
BYK SELCUKLU MPARATORLUGU`NDA BTIN HAREKET

A-RAN`DA LK BTINLER (903-1090)
Irak Karmati liderlerinin Iaaliyetlerinden kisa bir sre sonra Btinlik orta
,bati ve kuzeydogu Iran`da yani Rey , Kum Kasan ve Hemedan gibi sehirlerde h.260/
m.874 yilinda, daha sonralari ise Horasan ve Maveranehir de yayilmaya
baslamistir.

Rey blgesindeki ilk rgtlenme ve yayilma HaleI el-Hallac adli bir d
taraIindan yrtlmstr. HaleI el Hallac, D Muhammed Zekeriya taraIindan ilgili
bir dai secilmis ve ' Reve git . Rev. Kum. Kasan.Save. Rafizi coktur ve onlari
Siava aavet eaersen hemen kabul eaerler. isinae kolav basari saglarsin
denmistir. Nakkaslikta stad olan haliIesi Sabiye nahiyesinin Gelin
94
adindaki
ky kendisine merkez secmistir. Bu kvae uzun zaman nakkaslikla gecinmekle
beraber sirrini kimseve acamivorau. Neticeae. binbir gclkle elae ettigi bir
aaama.`Bu Ehl-i Bevtin mezhebiair. zamani gelmeaen kimseve acmamam
gerekir. bu firsatin aa ortava cikmasi vakinair. Simai valniz gren. onu grnce
bu mezhebepten gafil olmaman gerekir`
95
dedi. Daha sonra ' kvn ileri
gelenlerine avni sekilae mezhebinini gretti. Gnleraen birgn. aevlet ileri
gelenlerinaen biri Gelin kvnaen gecerken. kvn aisinaaki vikik bir mescitten bir

94
Nizm`l-Mlk, a.g.e..s. 236., Farhat DaItary, 'Ismil Tarihi ve Kuram`i adli eserinde
HaleI`n yerlestigi yer olarak Rey dolaylarindaki Pesapuya blgesindeki Kuleyn Kyn`
gstermektedir.
95
Nizm`l-Mlk, a.g.e.s. 236
41
ses gelaigini auvau. mesciae vaklasarak olup bitenleri anlamak isteai. Bi siraaa
halife aaamlarina mezhebini anlativorau. Kve anaklerinae zaman halka Ev
insanlar. bu aaamin svleaikleri valanair. onun etrafinaa toplanmavin. onun
svleaiklerini auvaum. kvmzn basina felaket gelmesinaen korkuvorum
aevince halifenin aili tutulup tek kelime svlevemeai. islerin ktve gittigini
anlavinca kacip Reve gitti`
96
. Yani kisa bir sre sonra Snni yetkililer taraIindan
bulundugu blge tespit edildilmis Rey`e kacmis ve orada gizlenmistir.

Gelin kynden bazilari onun mezhebine inandigi icin onun yerine oglu
Ahmet b. HaleI`i getirdiler. Ahmet Rey de gizli bir sekilde kendi mezhepleri icin
calisiyordu. Gelin kynden Giyas adinda biri Ahmed i kendi grsn
benimsetti ve onu halkini mezhebine davet etmesi icin haleI tayin etti. Giyas
mezhebine esaslarin anlatan Kitbu`lbeyan adinda bir kitap yazdi. Kitabi Kuran-i
Kerim ayetleri, Reslllah`in hadisleri, Arap ataszleri ve siirler ile sslenmistir.
Kitapta ayrica oruc, namaz ve diger ser`i kelimelere lgat manasi veirlmistir.
Giyas in namini duyanlar Kum, Kasan ve be sehirlerinden gelip, etraIinda
toplanip bu mezhebi grenmeye baslamislardir. Ancak Abdullah ZaIerni halki
onlarin aleyhine tahrik edip bunlari yeniden ortadan kaldirmak icin plan yapti.
Rey`den kacarak Horasan` a giden Giyas Merv-i Rud blgesine yerlesti. Ve orada
Emir Hseyin Ali Mervezi`yi mezhebine katti. Emir Hseyinin davet kabul
etmesiyle birlikte onun hakimiyeti altinda bulunan Talikan, Meymene, Herat ,
Grcista ve Gur blgeleri de bu mezhebe katilmis oldu. Giyas Merv-i Rud`a
mezhebi yaymasi icin baska birini tayin edip kendisi yeniden Rey`e dnd.

96
Nizm`l-Mlk, a.g.e..s. 236.
42
Nisabuye civarinda da Ebu Hatun denilen birini halka davette bulunmasi icin
kendisine haliIe secti . Daha Horasan`a gitmeden halki mezhebe davete
basladilar.Rey halkina yakin zamanda mehdinin cikacagi vadinde
bulunduklarindan, Karmatiler bu sze inanmislardir.Ehl-i snnet, Giyas`in geri
geldigini ve mezhebine tekrar davette bulundugunu haberini alinca onu
yakalamak istedi. Vaat ettigi zamanda mehdi cikmayinca Giyas yalanci
durumuna dst. Siiler onun mezhebinde bir takim kusurlar bularak, ona
Ikelenip, onunla alaklarini kestiler.Ehl-i snnet ve`l-cemaat da onu yakalamak
istediginden, bu isten elini cekip gitti. Nereye gittigi bilinemedi
97
. Bu olaylardan
sonra Rey halki artik Giyas`in yegenlerinden HaleI`in cevresinde toplanmaya
basladilar. Bu haleIin adi Ebu CaIer Gebr idi. Ebu CaIer hastalaninca oglu Ebu
Hatem yerine haleI olmustur. Ebu Hatem zelikle Taberistan, Grgan,Azerbaycan,
IsIahan gibi btn sehirlere dilerini gndererek halki kendi szlerie inanmaya
davet etti. Rey emiri ahmed b. Ali onu davetini kabul etti ve Btin oldu
98
.

Ancak sonra Deylemliler Taberistan Alevilerine saldirdi. Gelisen olylar
neticesinde Ebu Hatem Rey`den gelip Deylemliler katildi. Deylemlilerin reisi
olan Seba Sir ile grst ve kendilerinin aleyhine verilen Ietvalara cevap
vermeye calisti. Ancak Ebu Hatem`de kacti ve kactigi yerde de ld.

Giyas`in etkisiyle Ismil mezhebine katilan Ebu Abdullah el Hadim ise
hareketin ilk bas dsi olarak Nisabur`u merkez olarak secmistir. Daha sonralari

97
Nizm`l-Mlk, a.g.e..s. 236
98
Nizm`l-Mlk, a.g.e.. s. 238
43
Hadim`in yerini h.307/m. 919da Fatim haliIesi Ubeydullah el Mehdi taraIindan
gnderilen Ebu Said el Serani almistir. El Serani Horasan blgesinde nde gelen
askeri kisilikler arasindan bir cok mrit toplamistir.

Kuzeydogu Iran ve o blgenin daha sonraki dsi Hasan b. Ali el Mervezi
olmustur. O cok gzel konusan Horasan IelseIecilerinden biridir. Iran blgesindeki
ilk dailer Rey cevresindeki kylerde yogun bir sekilde Iaaliyetlerini srdrmslerdir.
Hasan b. Ali Mervezi`nin dai olarak secilmesindeki en nemli neden daha cok cahil
ve kyl halki mezhebe katilmasini saglamasi ve ayni zamanda ynetimde bulunan
kisileri de mezhebe dahil etmek icin ikna edebilmesidir. Hasan b.Ali Mervezi
padisahin gvendigi kisilerden biridir. Bu da ona ayricalik ve dai olurken
cevresinden dolayi ncelik verilmistir. Hasan b. Ali Mervezi lm dseginde iken
kendi yerine dai olarak Orta Asya`daki Neksab kasabasinin Bazda kynden parlak
bir IilozoI olan Ahmed el NeseIi`yi atamistir .Ali Mervezi lecegi zaman yerine dia
olarak Muhammed b. Ahmet Nahsebi`ye birakti. Onu yerine bir naip birakrarak
Ceyhun`u gecip ,Buhara ve Semerkant`a gitmeye calismasini vasiyet etti. Biraktigi
naip bulundugu yerde halki isinin gclenmesi icin bu mezhebe davet etmeye
calismalidir. Horasan emiri ayanindan Nasr b.Ahmet`in ve devlet byklerinin
mezhebini kabul etmelerini saglamalisin` dedi. Hasan Mervezi bu vasiyetini
bitirince ld`
99
. Muhammed Nasebi`nin daveti kabul edildi. Nasebi`i Merv`e
gitmek icin yola cikti. Buhara`da islerin iyi gitmedigini grnce davette
bulunamadi. Daha sonra Nahsebi`ye gecti. Orada Horasan emirin nedimi olan
Bekir Nahsebi arasinda yer alan ve emirin debir- i has`i olan Es`abla da dostluk

99
Nizm`l-Mlk, a.g.e.. s. 236
44
kurarak onu da btinlige davet etti. Oradaki seckin esraIi kendi mezhebine dahile
eden Muhammed Nasebi`ye burada birini birakip, Buhara`ya gitmesini sylediler.
Nasebi bunun zerine Buhara`ya gitti.

Buhara`da Nasr b.Ahmet ile tanisti. Bunun zerine Muhammed Nahsebi`yi
Horan emirinin huzuruna gtrdler. Onun bilginlerini verek, kendisine saygi
gsterdiler. Nasr b. Ahmed`i mezhebine davet etti. Ve Muhammed Nahsebi artik
davetini aciktan yapmaya basladi. Nasr b.Ahmet`tin Btin olmasi emirleri
kizdirmistir ve gelisen olaylar sonucunda Nasr b.Ahmet tahtini ogluna birakti . Oglu
Nuh tahta oturunca Muhammed Nasebi`nin basini kopartti. Ve o blgedeki tm
Btinleri yakalayip baslarini kopartti. Nuh b. Nasr babasinin hapsedip sonra
basini kestirince kumandanlar kendisine itimat etmeye basladilar. Ancak
padisahliginin 15. yilinda Buhara ve Horasan`da dailer yeniden ortaya cikti ve
halki davet etmeye basladilar. Bu davete daha cok babalari ve dedeleri bu mezhep
icin ldrlenler katildilar. Bu zamanda Emir Seyyid Mansur Nuh`un veziri
Ebu Ali Belami, Irak Horasan sipahsalari Alptekindi. Hace Sebugtekin ile Mansur
Baykara byk hacip Yahya Es`a Fergana, Serheng Hseyin Sebicab valisi idi .
Ebu Abdullah Ceyhani ve CaIer gibileri ise Btinlerin reisleri idi. Bu mezhebin
dailigini yapan iki kisi vardi.Biri Ebu`l -Iazl Zengrz ,digeri de Atik nami ile
anilan tek gzl kr bir adamdi. Halk padisahin btn yakinlarinin Btin
oldugunu sandi.nl Ts emiri Mansur Abdrrezzak`ta Btin oldu.
100
Ancak Eb
Mansur`unda daha sonraki Btinler karsi gelisen olumsuz olaylara karsi
dayanacak gc kalmadi zayiIlik ve hastaliktn gcn kaybedip ld. Ordusu da

100
Nizm`l-Mlk, a.g.e.. s. 251
45
dagildi. Ve daha sonra Horasan ve Irak blgesinde bulunan tm Btinler
ldrld.

Iran blgesindeki Btin hareketini, IsIahan dailiginin merkezi Kirmandan
batidaki Azerbaycan`a kadar Ismil hareketinin yneticisi olan Abdl Melik b. Attas
srdrmstr. Cesitli kaynaklarda Ibn Attas`in baska blgelerde de dava
rgtlenmesinin yneticisi oldugu belirtmektedir
101
. Ibn Attas genel olarak Iaaliyet
emirlerini Kahire`de ki merkezden almaktadir. Hasan Sabbah`a Ismil hareketinde
ilerleme ve ykselme asamasinda destek olan kisilerden biridir. Onu desteklemis,
dava icine sokmus ve ayrica Kahire`de Ismil egitimi konusunda ilermesi icin de
talimat vermistir. Ibn-i Attas Sahdiz kalesinde bir dnem yasamistir. Fakat Siilikle
suclandigi icin Iirara mecbur olmustur . Ancak Ibn-i Attas`in oglu Ahmed
babasinin kacisi sirasinda onun dini konulardaki Iikirlerini paylasmadigi
sanilarak kendisine Sahdiz`de kalma izni verilmistir.Bununla birlikte o gizli gizli
Ismaili davasi icin calismistir.
102
Ancak daha sonra esi ve kendisi Sahdiz kalesinin
alinmasi sirasinda ldrlmstr.





101
Ancak zannimizca, Ibn Attas`in Kuhistan, Irak ve Horasan dleri zerinde bir etkisi olup
olmadigi kesin degildir. Ibn Attas baska blgelerde de dava rgtlenmesinin yneticisi
olabilir ancak yine Horasan, Kuhistan ve Irak`ta Ialiyet gsteren dler zerinde bir yetkisi
olup olmadigi kesinlikle bilinememektedir. Bkz.Farhad DaItary, Ismaililer Tarih ve Kuram.
Cev. Ercment zkaya, Ankara, 2001, s.378.
102
Bernard Lewis,a.g.e., s.45
46
B-HASAN SABBAH DNEM ( 1090/1124)
I-Hasan Sabbah'n Btnlige Girisinden Alamut`a Kadar Gecirdigi Srec
( 1072/ 1090)
Iran`da Byk Selcuklu Imparatorlugu zamaninda ortaya cikan daha sonra da
Suriye topraklarinda gelismelerini saglayan Btinler, Hasan Sabbah ile yedi haleIi
taraIindan ynetilmistir. Devlet ynetiminde cikan anlasmazliklar sonucunda
dagilma sreci icine giren Fatim ynetiminden hem siyas hem din nedenlerle
ayrilip, Byk Selcuklu Imparatorlugu topraklarinda yapilan Btinlerin ve liderleri
Hasan Sabbah`in tarihte nemli bir yeri vardir. Yasadigi dnemde Byk Selcuklu
Imparatorlugu`na hem siyaset yetenegi ve stn zekasi, hem de yogun calismalari
sonucu rahat vermeyen Hasan Sabbah h.438 /m.1046-47 de Kum sehrinde
dogmustur
103
ve Himyer kabilesindendir
104
. Hasan Sabbah`in kkeni ve acik adi El-
Hasan b. Ali b. Muhammed b. CaIer b. El Hseyin b. Muhammed es-Sabbah el-

103
Laurence Lockhart BSOS deki 'Hasan Sabbah and The Assasins adli makalesinde
Hasan Sabbah`in Kuzey Iran`da Rey sehrinde dogdugu sylenmektedir. Yine Cl. Huart in
First Enctlopedia oI Islam 1913-1936da ki( 1987-Kln, Newyork) 'Isma`iliya adli
makalesinde de Rey sehri olarak gecmektedir.Bunlar disinda da bazi kaynaklarda dogum
yeri rey olarak gsterilmektedir. Cuveyni a.g..e, Bernard Lewis a.g.e ve Farhad DaItary de
a.g.e, ise Hasan Sabbah Rey sehrinde degil Kum sehrinde dogmustur . Rey sehrine sadece
din egitim almak icin gitmistir .
104
YusuI Ziya Yrkan, Hz. Muhammea in Dogumunaan Olmne Kaaar Islam Dini
Tarihi, Ankara, 2001, s. 18-19. Himyer kelimesi Habesce olup koyu renkli anlamindadir.
Milattan 300 yil kadar sonra Hadravat egemenligini kaybettikten sonra bu Seba ve Zu
Reydan krali bundan sonra uzatilarak kullanilmistir. Sebalilarin devamidir. Himyeriler
Reydan sehrine hakim olmuslar ve Zu Reydan namiyla anilmaktadirlar.Himyeriler putlara
taparlar ve onlarin eski putlari cok nldr. Bernard Lewis, The Assassins. London , 1985, s.
38.
47
Himyeri`dir
105
. Babasi Yemen`den KIe`ye, KIe`den Kum`a gc etmistir
106
. Hasan
Sabbah`in babasi ilmi seven ve bilgili kisiligi sayesinde ogluna iyi bir egitim ortami
saglamis ve oglunun egitimi ile bizzat ilgilenmis, ona kelam, mantik IelseIe,
matematik alanlarinda egitim aldirmistir. Hasan Sabbah yedi yasinda din adami
olmak istemis ve bu istegini babasina bildirmistir. Bunun zerine babasi onu dailerin
nemli merkezlerinden biri olan Rey`e gndermis ve egitimine bu sehirde devam
etmistir. Hasan Sabbah bidayette hoca Nizamettin Tsi, hakim mer Hayam ve
Nisaburi ile birlikte birlikte Kibar-i Ulema-yi Horasanda imam MuvaIik
Nisaburi`nin dersine katilmislardir. Bunlarin c de matematik, Iatt-i zeka ile
mutsavviI olduklarindan kisa sre akli bilimlerde birlikte olmuslardir
107
.

105
Alaaddin Ala Melik Cuvayni, a.g.e, s.535 . Ahmed Ates,Gazali`nin Btinlerin Belini
Kiran Delilleri, Kitab Kavasim Al-Btinya, Ilahivat Fakltesi Dergisi , C. 1-11, Ankara ,
1954, s. 24. SeraIettin Yaltkaya . Fatimiler ve Hasan Sabbah. Darul-Fnn Ilahivat
Fakltesi Mecmuasi.Tersin II. Istanbul. 1928.. Farhat DaItary , A Short Historv of the
Ismailis, Traditions oI a Muslim Community, Edinburg Unuversity Press, Edinburg, 1999, s.
123 .
106
Bernard Lewis, Feaaivan-i Ismailive, Nsr. Feridun Bederahi, Taberistan, Iran, 1348, s. 57.
107
Grel Nazli Rana, Bir Osmanli Avaini Ibrahim Ethem Pertev Pasa, Berikan Yayinevi,
Ankara, 2004, s.289. Bircok kaynak mer Hayam, Nizm`l-Mlk ve Hasan Sabbah
arkadasliginin olmadigindan bahsetmistir.Cnk kaynaklara gre 408(1018) de dogan
Nizm`l-Mlk ile 518 (1124) de len Hasan Sabbah`in ve 626(1132)de veIat eden mer
Hayyam`in cocukluk arkadasi olmalari pek mmkn degildir. Rivayete gre cnn okul
arkadasi oldugundan ve ilerde kim yksek makama gecerse o kisi o makami diger iki
arkadasi ile paylasmak zere yemin etmistir. Gecen zaman icinde Nizm`l-Mlk vezir
olmus,mer Hayam taninan bir ilim adami olmus, Hasan Sabbah ise Selcuklu
imparatorlugunun mali islerinde grev almistir. Ancak Hasan Sabbah veziri ktleyip bir
takim yolsuzluklar yapmis ve saraydan Iirar etmistir ve intikam almak icin Btinlere
katilmis oldugu sylenmektedir. Ancak bu rivayetlerin kesinligi yoktur. Bkz. Kazvini
MstevIi, Tarih-i Gziae,1336, s.517, Ibrahim KaIesoglu , Sultan Meliksah Devrinae Bvk
Selcuklu Imparatorlugu. Istanbul, 1953, s. 129-130.
48

Hasan Sabbah aslen Imamiyesia mezhebindendir. Ancak o babasinin da
bagli oldugu Imamiyyesia mezhebine Fatim da`isi olan Emire Zerrab ile
karsilasincaya kadar bagli kalmistir. Hasan Sabbah`in dogum tarihi bilinmemektedir
ancak o daha genc birisiyken Fatim propagandasi icin caba harcamistir
108
.

Hasan Sabbah 17 yasinda Ismil Siiligine dnms ve Fatim davasini
stlenmistir
109
. Kendisi bu konuda 'Cocukluk cagi gnlerinaen 17 vasinaavken
cesitli aallaraa grenim grmek icin bvk bir ask hisseaivoraum ve ain okuluna
gitme ailegim olau. 17 vasina kaaar arastirma vaptim ve bilgileri aikkatlice
inceleaim
110
demektedir. Daha sonralari Emir Zerrab`tan etkilenerek Ismilye
mezhebini taniyip ona inanmaya baslamistir. Hasan Sabbah cok kck yaslarda
Ismillerin etkisinde kalmistir. Onun Ismilligi nasil tanidigini ve kabul ettigini
Tarih-i Cihangusa`da su sekilde anlatilmaktadir: 'Ben atalarimin mezhebi olan sia
mezhebinin 12 imam kolunaanaim. Revae Misir Batinilerinin mezhebinaen Emire
Zerrab aali bir kisi varai. Rev o anemae Ismaili aailerin faalivet merkeziair.
Onunla mezheplerimiz hakkinaa tartisiraik. O aaima benim grslerimi crtr.
mezhebimi kck asrra. O siraaa benim ae inancim kuvvetli aegilai. Karsi
kovmama ragmen onun szleri kalbimae ver eaivorau. Derken agir ve tehlikeli bir
hastaliga vakalanaim. Kenai asiri taassubum vznaen bu asncemi kimseve

108
K.V. Zettersteen, 'Al-Hasan b. Al-Sabbah, E. J. Brills First Encvclopaeaia of Islam
1913-1936, C. III Leiden, New York , Kobenhavn, Kln, 1987, s.276.
109
Nadia Eboo Jamal, Surviving The Mongols Nizari Quhistani ana the Continuitv of Ismaili
Traaition in Persia, I.B. Tauris, London/Newyork, 2002, s 33.
110
Bernard Lewis, The Assassins, London, 1985, s. 38.
49
aciklavamaaim. Kenai kenaime Eger. Allah gecinaen versin ecel gelirse gercege
kavusmaaan lecegim aeaim. Benae mevaana gelen bu inanc aegisikligi vznaen
kimsenin maahalesi olmaaan o hastaligi atlattim. Bunun vaninaa Bu Necm Sarac
aali birinaen Batinilerin mezhebi hakkinaa bilgi isteaim. O bana avrintili izah ve
aciklamalaraa bulunauktan sonra o mezhebin sirlarini grenaim`
111
.

Hasan Sabbah kendi da`ilerinin yaptigi gibi Btinlige davet edilmis ve kendi
inancinin grsleri crtlerek Btinligin sirlari verilmistir. Hasan Sabbah`in dava
rgtlenmesindeki ilk Iaaliyeti ise su sekilde olmustur: O dnemde Fatim dleri
Misir`in disindaki bircok blgede yayilmis bir durumda aktiI halde idiler. Hasan
Sabbah`tan nce Byk Selcuklu topraklarindaki Btinler kendilerine merkez olarak
IsIahan`i secmislerdir. Yukarida da bahsettigimiz zere, IsIahan dligini merkezi
Iran`daki Kirman`dan batidaki Azerbaycan`a dek Btin hareketinin yneticisi olan
Abdl Melik b. Attas stlenmistir. Iran blgesi bas da`isi olarak bilinen Ibn Attas
112

Rey`e geldiginde Hasan Sabbah`in mezhebe girisini onaylamis ve dava
rgtlenmesinde grev vermistir. Rey`den ayrilip IsIahan`a giden Hasan Sabbah Ibn
Attas`in yardimiyla Misir`a gitmek icin yola cikmistir. Ibn Attas ondan Fatim
haliIesi Muntasir`in yanina gitmesini istemis ve orada Btin mezhebi hakkinda daha
iyi egitim alabilecegini sylemistir. Bunun zerine Hasan Sabbah iki yil gibi bir sre
Ibn Attas`in vekili olarak calismalarini srdrms ve daha sonra Azerbaycan,
MeyyIrikin, Musul, Sincar, Rahbe, Dimask, Sayda ve Sur zerinden Akka`ya varip

111
Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e., s. 38-89.
112
Farhat DaItary`nin 'Ismaililer.. 'adli calismasinda Ibn Attas Iran ve Irak bas dsi olarak
gecmektedir.
50
deniz yolu ile Misir`a gecmistir
113
. Misir Fatim haliIesi Mustansir, Hasan Sabbah`i
hucceti secmis ve onun adina ilerde davette bulunmasini istemistir. Hasan Sabbah`in
Mustansir ile grsp grsmedigi hakkinda kaynaklarda Iarkli grsler
bulunmaktadir. Ibn`l Esir`e gre Mustansir ile grsmstr. Ancak, Cuveyni`nin
eserinde gecen su paragraIa gre ise 'NihavetH. 471/M.1078-9 vilinaa Misira
ulastim. oraaa kalaigim vaklasik bir bucuk vil zarfinaa Mustansirin huzuruna
cikamaaim. Fakat beni vagn auvmustum
114
demistir. Buradan da anlasilacagi
gibi Hasan Sabbah`in gerecekten Mustansir ile grsp grsmedigi muallakta
kalmistir.

Hasan Sabbah Misir`da bir sre yasadiktan sonra h.475/m.1082`de IsIahan`a
geri dnms ve dokuz yil Iran`da kalmistir, Iran`da kaldigi srede, Iran`in cesitli
blgelerini dolasarak Btinligin propagandasini yapmistir.
115
Hasan Sabbah ilk
olarak Kirman ve Yezd`e oradan Huzistan`a, daha sonra Damgan`a gecmis o
blgelerde Ismil Iaaliyetlerini srdrmstr. Bundan sonra, giderek Iran`da

113
Abdlkerim zaydin, 'Hasan Sabah, T.D.I.A ,C. 16, s. 347. Hodgson, Marshall G.S.,
The Oraer of Assasins, Gravenhage, 1955, s.72, Farhat DaItary , A Short Historv of the
Ismailis, Traditions oI a Muslim Community, Edinburg, 1999, s. 122., Hamdullah, MstevIi.
Nzhetl Klb, Tahran, 1913, s. 41
114
Yine bazi kaynaklarda Hasan Sabbah`in Mustansir ile grstg sylenirken bazilarinda
grsmediginden bahsedilmektedir. Ibrahim Agh Cubukcu onun 471 yilinda bir tacir
kiyaIetinde Horasan`da Misir`a giderek Fatim haliIelerinden al-Mustansir ile grst ve
Btinlige iyice baglandigini belirtmektdir. (Bkz. A.. Ilahiyat Fakltesi Ibahilik ve
Btinlik,C. XVIII, Ankara, 1970. )
115
Heinz Halm, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, I.B. Tauris, The Insitute oI
Ismil Studies, London, s. 59. , MstevIi. Nzhetl Klb, Tahran, 1913, s. 41 Iran
blgesinde Hasan Sabbah`tan baska ElKirmani, El-Muayyed al Sirazi, Nasir-i Hsrev
hepsi ayri ayri dlik yapmistir.
51
hakimiyeti ele geciren Byk Selcuklu topraklari icinde bulunan Deylem blgesinde
Ismilgi yaymaya baslamistir. Deyleman dligine getirilen Hasan Sabbah Alamut
kalesini ele gecirmek icin planlar yapmaya baslamis, Kuzey Iran`a yani Hazar Denizi
kiyilarinda Gilan ve Mazenderan gibi daglik blgelerde calismalarini hizlandirmis ve
burada tam c yil calismis, Ismil mezhebinin propagandasini yapmis, halki
Ismilgi davasi etraIinda toplamak icin o blgelere yeni da`iler gndererek etkisi
altina almistir. Ancak halk icinde etkisi altina aldigi kisiler genellikle mevcut
ynetimden hosnut olmayan kisiler olmustur. Bu arada Selcuklu veziri Nizm`l
Mlk h.485/m.1092 onun Iaaliyetlerinden rahatsiz olmus ve devleti parcalayacak
tehlikeli bir gc oldugunu dsnerek Hasan Sabbah`in yakalanmasi emrini vermistir.
Nizm`l-Mlk`ten kacan Hasan Sabbah arkadasi Ebu`l Fazl`in yanina siginmis ve
yeni davetten sz etmistir. Hasan Sabbah`in kararliligina arkadasi Ebu`l Fazl ilk
nceleri inanmamistir. Bir rivayete gre Hasan Sabbah IsIahan`da kimseye
grnmeden mezhebine girmis olan Reis Ebu`l Fazlin evinde kalmistir. Orada
kaldigi sre icinde reis sik sik yanina gelir ve onunla cesitli konularda sohbet
etmistir. Hasan Sabbah bir gn ynetimden sikayeti sirasinda Sultan`in taasubundan,
devlet erkaninin baskisindan sz ettikten sonra: 'Ne vazik' Eger kenaime iki taraftar
bulsam bu memleketin altini stne getiririm` demistir. Bu sz zerine Reis Ebu`l
Fazl asiri yorgunluktan korkudan, endiseden ve tehlikeli gnler gecirmekten Hasan
Sabbah`in ruhi bunalima dstgn sanmistir. Kendi kendine bu adam Misir`dan
Kasgar`a kadar adina hutbe okutan ve para bastiran, bayraginin altinda binlerce
svari ve piyade bulunan ve bir isaretiyle dnyanin altini stne getirebilecek gcte
bir hkmdarin lkesini iki kisiyle nasil olur da ortadan kaldirabilir diye
dsnmstr. Hasan`in ruhi bunalima dstg dsncesi icini kemirmeye
52
baslamistir. Kendi kendine, o byle bos sz syleyecek adam degil muhakkak akil
hastaligina yakalanmistir demis ve Hasan Sabbah`a belli etmeden bildigi bir tedavi
yntemini ona uygulamak icin harekete gecmistir. Bu tr hastaliklara iyi gelen
kokulu serbetler ve dimagi gclendirici yiyecekler ve icecekler sunmustur. Hasan
Sabbah bu yiyecekleri grnce hemen Ebu`l Fazil`in aklindan gecenleri anlamistir
116

ve davasi ugruna o blgeden kacarak Kirman`a daha sonrada Kazvin`e gitmistir.
Daha sonra Rudbar vadisine giderek 'beldet`l-ikbal dedigi Alamut Kalesi`ne
yerlesmistir.

II-Alamut`un Ele Gecirilmesi (1090)
Hasan Sabbah`in mekan olarak sectigi Alamut, Deylem sinirinda Rdhane-i
Alamut vadisiyle Tlekan nehrinin birlestigi yerden Kazvin`in kuzeydogusunda yer
alan ve yksekligi iki bin metreyi asan kayalar zerine kurulan bir kaledir. Rudbar
vadisi kayaliklarin yanisira agaclik bir yerdir.
117
Alamut Kalesi blgede bulunan
Elburz siradaglarinin en yksek dorugunu olusturmaktadir. Elbruz siradaglari Iran`in
yksek yaylarini Hazar denizinin alcak ovalarindan ayirir. Alamut kalesi kismen
Elburz siradaglari ile kusatilmis durumdadir. Bugn Alamut kayaligi Kal`a-i Guzur
Han olarak bilinip
118
Trkan-Fisan, Endic-rud, Atan ve Bala-rud isminde drt

116
Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.542, Lochart Laurence, ' Hasan-i Sabbah and The
Assassins, BSOS, London Institution, Cilt V, London, 1928-30, s. 677 Kazvini MstevIi,
.a.g.e., s.517.
117
G.S., Hogdson Marshall, The Oraer of Assasins, Gravenhage, 1955, s.73. Farhad
DaItary, A Short History oI Ismils, Traditions oI a Muslim Community, Edinburg,1999, s.
124. Kale gnmzde Tahran`in 100 km. kuzey batisinda bulunmaktadir.
118
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.20.
53
nahiyeden ibarettir
119
. Kale disa kapali ve verimli bir vadi zerindedir. Alamut`un
kelime anlami kartal egitimidir. Alamut, aluh amut kelimelerinden meydana
gelmektedir
120
. Deylem dilinde kartalin derisi ya da kartal yuvasi anlami da
tasimaktadir
121
. Kaleye, uzunlugu 54 km, eni ise en genis yerinde 5.4 km olan
Rudbar vadisindeki Alamut irmagindan dik ve cikintili kayalar arasindaki dar bir
bogazdan girilmektedir
122
.

Alamut kalesi Deylemli hkmdarlardan biri taraIindan kurulmustur.
Hakkinda pek Iazla bilgi bulunmayan Deylemli hanedanlarindan biri olan Custani
hanedanindan Vehsudan b. Merzubanda h.143/m.760 yilinda Alamut kalesini
yaptirmistir
123
. Rivayete gre bu hkmdar bir av esnasinda egitilmis kartalini
salivermis, kus da kayalik bir cikintinin zerine konmustur. Hkmdar grntnn
askeri degerini Iark ederek derhal oraya bir kale insa ettirmistir
124
. Nitekim Custani
beylerinden biri Alamut kalesini beylik merkezi yapmistir. Ancak kale cesitli kisiler
taraIindan daha sonra yeniden imar edilmistir. h.246/m.840`da Taberistan
Alevileri`nin reisi Hasan b. Zeyd ed-D Ilalhak taraIindan yeniden insa edilmistir.
Alamut kalesi daha sonra yani 919lu yillarda Hsrev Firuz`un oglu Custanilerden
Ismilligi kabul eden ilk ynetici oldugu anlasilan Mehdi`ye gecmistir. Hasan

119
A. Zeki Veli Togan , 'Alamut I.A , C.1, Istanbul, 1955, s.289.
120
Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.537, Abdlkerim zaydin, Alamut, D.I.A., C.2,
Istanbul, 1988, s. 336.
121
Farhad DaItary, A Short Historv of the Ismailis, 1999, s. 121. Kazvini Hamdullah
MstevIi, Tarih-i Gziae, Iran, 1339, s.519.
122
Bernard Lewis, Feaaivan-i Ismaili, Bederahi, Nsr. Feridun, Iran, 1948, s.39.
123
Farhad DaItary. Ismaililer... s.204.
124
Bernard, Lewis, Hasisiler, Cev.Ali Aktan, Istanbul, 1995, s.37.
54
Sabbah taraIindan merkez olarak secilen Alamut kalesi daha ncede Ismiller
taraIindan merkez olarak kullanilmis, belki de bu nedenle Hasan Sabbah, eski
Ismillige dns yaparak mekan olarak da Alamut kalesini secmistir, diyebiliriz.
Ebuzziya TevIik kale hakkinda su bilgileri vermektedir: "Bu bir kaleair ki Kazvin
evaletinin garb tarafinaa Sin Nehrivle Sultanive arasinaaair. Dai-i Kebir aive maruf
olan Hasan bin Zeva. Taberistan hakimi iken h.146/m.763 insa etmistir. Asli
Alamutaur. Halk ailinae Alamut(tali. baz) manasinaaair. Kalenin bulunaugu
mahalle ve havalisine (Zalkan) aenir
125
. Sultan Meliksah`tan nce kale o zamanlar
yce mehdi ismini almistir
126
. Yine Marko Polo h.671/m.1273`da Alamut kalesi
yakinindan gecerken burasini 'o iki aag arasinaa bir vaaiae anvaaaki her trl
mevve ile aolu normale gre cok bvk ve gzel olan bir bahcevi auvarla cevirmistir.
Oraaa her tarafi valaizli ve gzel resimlerle ssl esi grlmemis en gzel evler ve
en gzel saravlar bulunuvorau. Icinaen sarap. st. bal ve su akan kanallar varai.
Burasi her trl mzik aleti calmasini. cok gzel sarki svlemesini ve sevretmesini
bile basli basina zevk olacak kaaar ivi aans etmesini bilen. anvanin en gzel
kaainlari ve kizlarivla aoluvau
127
seklinde anlatmistir. Yine 'Alamut kalesinaeki
cennet bahcesine erkekler giremivorau. Saaece sevhin ngrag kisiler
girebilmektevai. Bahceve gizli bir volaan girilebilirai ve bu vol cok aikkatli bir
sekilae korunuvorau baska veraen bahceve girmek mmkn aegilai. Bahceae savisiz
givsi. vatak takimi. erzak ve arzu eailebilecek her sev varai. Buraaa aegersiz

125
Ebuziya TeyIik, Hasan b. Sabbah, Ankara, 1699, s. 9.
126
Hamdullah MstevIi Kazvini , a.g.e., s.519.
127
Serpersi Saykeski, Tarih-i Iran, Cev. Seyyid Fahreddin Takiyyi Fahr Dayi Geylani,
Tahran, 1377, s.53, Bernard Lewis, Cev.Ali Aktan, Istanbul, 1995, s.6. , Makro Polo,
Dnvanin Hikave Eailisi, Harikalar Kitabi 1, Crv. Isik Ergden, Istanbul, 2003, s.119
55
sevleraen asla bahseailmemekteair ve ovunaan. asktan ve eglenceaen baska bir sevle
vakit gecirmeve izin voktu. Ipekler altinlar icinae vzen bu genc hanimlar bahcelerae
ve saravlaraa cilginca eglenivorlarai. cnk hizmet eaen bu kaainlar kapali
kalivorlarai ve hicbiri acik havaaa grlmvorau
128
diye eklemistir. Hasan Sabbah
yeni kaleye surlar ve su kuyusu yaptirmistir. O kalenin etegine uzak mesaIelerden
yeralti su kanallariyla su getirmistir. Kalenin cevresine meyve agaclarindan Iidanlik
yapmistir
129
Cveyni ise eserinde, Bveyhogullarinden Fahr`d-Devle adina kaleme
alinmis bir kitap buldugundan ve eserden Alamut hakkinda bircok bilgi aldigindan da
sz etmistir. Yine nemli bir kaynak olan Sllemi dedigi Ebu Ali el-Hseyin b.
Ahmet b. Muhammed es-Slemi el-Beyhaki`nin Ahbar-i Vulat-i Horasan adli
eserinde 'Sllemi Tarihinae sunlar vaziliair` deyip, Alamut hakkinda sunlari
yazmaktadir: 'O kale (vani Alamut) cok saglam bir sekilae insa eailmisti. Demir bile
bu auvarlara islemez oraaaki kck bir tas parcasini verinaen ovnatamazai. Taslarin
ve kavalarin icinae cesitli uzunlukta ve genislikte tas ve kirec kullanilarak bvk
hacimli su aepolari vapmislar. Kavaaan evler vontugumuz avetinin aeaigi verine

128
Makro Polo, Dnvanin Hikave Eailisi, Harikalar Kitabi 1, Crv.Isik Ergden, Istanbul,
2003, s.119 (Ancak Marco Polo`nun Alamut kalesini grp grmedigi kaynaklarda tartisma
konusudur. Bir cok kaynak bu konuya aciklik getirmistir. O blgeden gectigi tarih 1273
yilidir. O blgeden gectigi tarihte Alamut Mogollar taraIindan yikilmis ve harabeleri
kalmistir. Yani 1256 yilinda Iiili olarak Mogollar taraIindan yikilan Alamut kalesi hakkinda
sadece gectigi blgelerde duyduklarindan bahsetmis olabilir. Ayrica bircok arastirmada
kalede Iedler icin bir cennet bahcesi oldugundan bahsedilmektedir. Kaledeki cennet
bahcesinin dogrulugu tam olarak kanitlanamamistir. Ancak kalenin etraIinda Hasan Sabbah
taraIindan olusturulan meyve bahceleri vardir. Bu bahcelerde degisik tatlarda meyveler
yetistirilmistir. Kale`de ki sosyal hayat hakkinda cok Iazla bilgi bulunmadigindan, cennet
bahcesinin varligi gibi bir cok sey muallakta kalmaktadir.
129
Richard Robert, 'Madden The Turkish Empire, Christianitv ana Civilization, London
1862, 175.
56
getirmislerai. Bunun aisinaa sarap. sirke. bal ve cesitli sivi ve kati vivecekler icin
ambarlar ve mahzenler insa etmisler sanki bina kuran ve aalgiclik vapan sevtanlari
onun buvruguna verai tarifine uvmuslarai. Bu binalari etrafli olarak Kisas-i
Mbinae anlatilmis olan insan elivle vapilmis o grkemli binalara benzetebiliriz. O
kale vagma eailip vivecekler cikartilirken vagmacinin biri bal aeposunu su havuzu
sanmis ve vunus baligi gibi orava aalmisti. Bahru irmaginaan kalenin aibine kaaar
bir su volu acmislar ve kalenin varisini aolasan o su kanalinin nn tasla
kesmislerai. Kalenin biraz asagisinaa aizini anairan tastan havuzlar varai. Kaleaen
inen su aepolanmak icin oraaa birikir fazlasi aisari atilirai. Ta ki Hasan Sabbahin
zamaninaa vani 170 vil nce konmus olan bazi sivi ve kati vivecekler oraaaki
aepolaraa bozulmaaan kalabilmisti Batiniler onlarin bozulmaaan kalmasini
Hasanin kerametine baglamislaair. Bunlaraan baslarsak oraaa bulunan savas arac
ve gereclerini buraaa anlatacak olsak birkac cilt kitap aaha vazmamiz gerekir`
130

demistir. Buradan da anlasilacagi gibi Alamut kalesi Btinler icin en uygun
mekanlardan biri olmus ve cok iyi donatilmistir. Yine Hulagu kaleyi ele gecirdigi
zaman kalenin yikimi icin bir cok asker ve devsirmeyi grevlendirmistir. Duvarlara
kazma islememis ve nce evlerin damlarini daha sonrada duvarlarini yikmak icin
ugrasmislardir.

Hasan Sabbah`in kaleyi ele gecirmesi ile ilgili bir cok rivayet vardir.
Bunlardan en cok bahsedileni kalede bir sre kendin tanitmadan yasadigi rivayetidir.
O, kalede yasadigi sirada adinin Dehhuda oldugunu sylemistir. Kalede yasayan

130
Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e, s.574.
57
Alevi
131
onun gercek kimligini grenince kaleden ayrilmaya karar vermis.
Ayrilmadan nce Hasan ona gizli olarak mezhebe girmis olan Girdkuh ve Damgan
yneticisi Reis MuzaIIer Mustavi`ye iletmesi icin bir mektup vermistir. Mektupta
Reis MuzaIIer`den Alamut kalesinin karsiligi olarak Alevi`ye c bin altin dinar
denmesini istemistir
132
. Marshall G.S Hodgsonda 'The Order oI Asasins adli
eserinde Hasan Sabbah`in 'Dehduda adiyla h.483/m.1090`de byk kale Alamut`a
geldiginden ve gizlice orada yasadigindan, c bin dinar verdiginden ve MuzaIIer
Reisten bahsetmektedir.
133
Yine MstevIi, Tarih-i Gzide adli eserinde olayi su
sekilde anlatir: 'Hasan Sabbah vce mehaive aeai ki bu kale bizim melikligimiz
olmaaigi icin oraaa ibaaet etmevi caiz grmvorum voksa uvgun ver olmavinca inek
postu gibi gelir. Bu kalevi bana sat. O aerivi kt aurumaan kurtar ve kaleae
uvusturucu maaae cek ve ae ki kalenin tamami bizimair. Yce mehainin aurumuna
engel olmaai kaleve onunla gecti ve Hasan Sabbah 3 bin ainari vce mehai reis
Muzaffere verai ve kaleve oturau
134
. Yine baska bir kaynakta su sekilde
gecmektedir: 'Tabaristan Alevilerinin reisi Hasan b.Zeva tarafinaan kurulan Kazvin
civarinaaki Ruabar vaaisinae valcin kavalar zerinae kain. Alamut Kalesini ele
gecirmevi tasarlaai. Once bu kalenin hemen vaninaa bulunan Enaicra ahalisini
ikna etti. buraaan Sultan Meliksah namina Mehai aainaa bir alevinin muhafaza
etmekte olaugu Alamuta karsi taaruza gecti. Sonra hile ve kurnazlikla kaleve girai

131
Burada kisiyi muhtemelen Tabaristan Alevilerinin reisi Hasan b.Zeyd olmalidir.
132
Alaaddin Ata Melik Cuveyni,a.g.e., s,537. Farhat DaItary,A Short Historv of
Ismailis.Traditions oI a Muslim Community, 1999, s. 124.
133
Marshall G.S. Hodgson, The Oraer of Assasins, Gravenhage, 1955, s.74.
134
Hamdullah MstevIi Kazvini, a.g.e, s. 519. Hace Resideddin Fazullah Hemedani, ,Camil-
el Tevarih, Tahran, 1338, s. 1118.
58
ve ona inanmak gafletine asms olan Mehaivi reis Muzaffer tarafinaan aenecek c
bin ainar mukabilinae terk etti(H.6 Receb. 483/ M.5 Evll 1090)
135
. Serpersi Saykes
de 'Tarih-i Iran adli eserinde Alamut kalesinin kurnaz bir metot ile ile alindigindan
bahsetmektedir. Bu hikayelerin yani sira mitoloiik bir ykden de bahsedilmektedir.
Bu ykye gre Hasan Sabbah Mehdi`den Alamut`ta zerinde oturacagi bir sigir
derisinin kaplayacagi kadar toprak parcasi istemis o da kabul etmistir. Seyyidina
Hasan bir kz derisinin ince ince sirim cekerek tm kaleyi kaplayacak duruma
getirip kaleye sahip olmus
136
. Cesitli kaynaklarda anlatilan rivayetlere gre Hasan
Sabbah Alamut kalesini hic savasmadan, ya Btinligi yaymak icin da`ilerin
kullandigi metotlari kullanarak veyahut da stn zeka oyunlari ile elde etmistir.
Kaleye bir sekilde girmis ve muhaIizi oradan kovmustur. Ancak baska bir ihtimal de
Hasan Sabbah`in kaleyi satin almis olabilecegidir. Hasan Sabbah orayi kendisine
karargah haline getirip kurmaya calistigi Btin teskilatinin temellerini atmayi
dsnmstr.

Hasan Sabbah Alamut`a yerlesince drt bir taraIa da`iler gndermis, Fatim
haliIesine bagli olarak calismistir. Alamut kalesi Hasan Sabbah icin planlarinin
gerceklestirecegi saglam bir dayanagi olmustur. Mogol istilasi ile yikilmasina kadar
Btinligin her bakimdan beyni mesabesinde idi
137
. Alamut kalesinin n
kazanmasinin asil nedeni Hasan Sabbah`tir. Hasan Sabbah`in Alamut kalesini
almasinda ona yardimci olan en nemli dler Kirmanli bir tccarin oglu Hseyin

135
Ibrahim KaIesoglu, Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu Imparatorlugu, Istanbul,
1953, s.132.
136
Ismail Kaygusuz, a.g.e.. s.21.
137
Ibrahim KaIesoglu, a.g.e., s.210.
59
Kaini ile cesur ve gzpek Trk asilli Kiya Buzurg Umid, Tuslu bir esnaI Hamdan,
Belucistanli eski bir kle olan Abu Ali ile Abu Tahir, Seyyid Hseyini, Abdulmelik
bin Attas, Abu Hamza sayilabilir
138
.

Btn bunlarin sonucunda Alamut kalesi nemli bir mekandir ve Btin
propagandasi icinde nemli bir merkezdir. Dolayisiyla kale uzun yillar Btin kalesi
olarak tarihte yerini almistir.


III- Teskilatlanma ve Diger Kalelerin Zabt
Hasan Sabbah Alamut kalesini aldiktan sonra teskilatlanmaya nem vermistir.
Byk Selcuklular zamaninda Sultan Meliksah`in(1063-1097) lmnn ardindan
cikan ic karisikliklardan, Sultan Muhammed Tapar ve Berkyaruk arasindaki taht
mcadelesinden yararlanan Ismil dsi Hasan Sabbah nemli blgelerdeki kaleleri
ele gecirerek Selcuklu topraklarinda etkinligini artirmistir. Deylem`de Alamut
kalesini ele gecirdikten sonra Kuhistan`daki kaleleri almistir. Bundan sonra ise,
Damgan`in kuzeyindeki Mansurakuh, Mihin, Demavend blgesindeki Ustuvanend,
daha sonralari en nemli merkezlerden biri halini alacak Girdkuh, Tikrit, Rudbar
blgesinin en byk kalesi olan Alamut`un batisinda ve Gazvin`e yaklasik 40 km
uzakliktaki Lamsar kalelerini ele gecirmistir.

Byk Selcuklu topraklarinda Hasan Sabbah nclgnde Btinlik tam
yayilmis ve gclenmis iken Fatim haliIesi El-Muntansir h. 426-487 / m.1035-1094

138
Faik Bulut, a.g.e.. s.173.
60
Kahire`de lmstr. El-Muntasir veIat ettikten sonra karisikliklar cikmistir ve onun
yerine Mstal`i Billah gecmistir. Bir grup Ismil de Muntasir`in yerine Nizari`nin
gecmesini istemistir. Hasan Sabbah da Muntasir`in en byk oglu
139
Nizari`nin
haliIelik makamina gecmesini istemis ve onu desteklemistir. Ancak istedigi gibi
olmamistir. Bunun zerine Hasan Sabbah Nizari adina hutbe okutmus, hatta
ogullarindan birini Alamut`a Nizari`yi getirmeleri icin gndermistir. Nizari hemen
Fatim meclisinden kacmis, Kuhistan taraIina gecip bir yasindaki oglunu Hasan
Sabbah`a biraktiktan sonra kendisi de bir sene orada kalmistir
140
. Bu gelismeler
zerine Hasan Sabbah`in arasi Muntasir`in baskumandani Bedr`l-Cemal ile arasi
bozulmus ve hatta Bedrl-Cemal`nin, kendisine zit dsen ve muhaleIet eden Hasan
Sabbah`i hapse attirdigi da rivayet edilmektedir. Gelisen olaylar sonucunda
parcalanan Ismillerden Nizari Ismilleri yani Btinler Fatimlerden bagimsiz bir
sekilde mcadelelerine devam etmis, zaman icinde hem doktrin hem de siyas anlayis
acisindan tamamiyla kopmus Byk Selcuklu Devleti sinirlari icinde yeni zerk bir
teskilat kurmaya calismistir. Hasan Sabbah ve Btinlik Zubdet`nnusre adli eserde
su sekilde tasvir edilmistir: 'Rev ahalisinaen bir aaam varai . bunun sanati
vazicilikti vervznae sevahat etti. bu suretle hali ve sani gizli kalai. nihavet
mevaana cikti bas kalairai. fitne kivametinin btn envanini avaga kalairai. elae
eailmevecek kaleleri ve mstahkem mevkileri az bir maaet zarfinaa zabaetti. katil ve
fetk gibi feci islere baslaai. bva. Bunlarin halleri ahalive gizli kalai. aevletin

139
M.G.S Hogdson, 'The Ismil State, The Cambriage Historv of Iran, Cambridge at The
Universty,, Newyork, 1968, s.437. Serpersi Saykes, Tarih-i Iran, Crv.Seyyid Fahreddin,
Takiyyi Fahr Dayi Geylani, Tahran, 1377, s. 52 .Farouk Mitha ,Al-Ghazali ana The
Ismailis.London, 2001, s.20.
140
Nazli Rana Grel, a.g.e. s. 287.
61
casus teskilati olmaaiginaan gizli suretle aevam etmislerair.
141
. Ancak bu olaylar
sirasinda bile Btinler Hasan Sabbah baskanliginda propagandalarini Byk
Selcuklu topraklarinda gizlice srdrmslerdir.

Bu arada Sultan Tugrul Bey dneminde gelisen Byk Selcuklu Devleti ,
Alp Arslan dneminde ykselis dnemini yasamistir. Meliksah dnemi ise
Impartorlugun en grkemli dnemi olmus ve Dogu ve Bati` da genis Ietihler
yapilmistir. Bu dnemde Meliksah`a Ebu`l Feth denilmistir. Yine ayni dnemde
Byk Selcuklu Imparatorlugu`na tabi olarak Anadolu`da Anadolu Selcuklu
Devleti , Kirman ve cevresinde Kirman Selcuklu Devleti, Suriye ve Filistin
cevresinde ise Suriye ve Filistin Devleti varliklarini devam ettirmektedirler. Ayni
zamanda Mslman olan ve olmayan bir cok emirlikte Byk Selcuklu
Imparatorluguna tabi olarak hkm srdrmslerdir. Byk Selcuklu
Imparatorlugunda uzun yillar vezirlik yapmis olan Nizam`l Mlk`n Btinler
taraIindan ldrlmesinin ardindan Meliksah`in da lmesiyle, Byk Selcuklu
Imparatorlugu Ietret dnemi icine girmistir. Sancar, (m.1097-1118) imparatorlugu
yeniden toparlamaya calismis ve ikinci Imparatorluk dnemini kurmustur. Sancar`in
lmne kadar Irak, Kirman ve Suriye Filistin Selcuklu Devletleri Byk Selcuklu
Imparatorluguna bagli kalmistir. Anadolu Selcuklu devleti ise bagimsizligini ilan
etmis ve varligini bu sekilde devam ettirmistir.


141
El-Bundari,(Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani),Zubaat al- Nusra va Nuhbat al Usra,
Cvr.Kivameddin Burslan,(Irak ve Horasan SelcuklulariTarihi) , Ankara , 1999, s. 67.
62
Byk Selcuklu Imparatorlugu acisindan ise Islam dnyasinin liderligini ele
aldiktan sonra karsilastigi ve ugrasmak zorunda kaldigi en byk problemlerden biri
Sii ve Snni catismasi olmustur. Siler cesitli blgelerde en az Selcuklular kadar
teskilatlanmislardir. zellikle Fatimler Ismil devletlerinin sii kolunun basini
cekmistir. Kurulan Ismil devletleri ve teskilatlari arasinda Selcuklulara tek kaIa
tutabilen Fatimler h.296-463/m.909-1171 olmustur. Selcuklular onlara karsi cok
genis blgelerde mcadeleler vermistir. Dolayisiyla Misir, Kahire, Hicaz, Yemen,
Suriye, Iran`in batisi ve Irak blgesi Selcuklularin Btinlere mcadele blgesi
olmustur. Byk Selcuklu Imparatorlugu Fatimlere karsi hem siyas ve askeri hem
de ilim ve dsnce alaninda mcadele vermistir. Fatimlerin acmis oldugu
medreselerde yetisen Ismil da`ilere karsi Sultan Alparslan ve Nizm`l-Mlk`n
actigi medreseler, Fatimlere karsi ilmi ynden mcadele etmenin en iyi araci
olmuslardir.

Selcuklularin ugrasmak zorunda kaldiklari sii problemlerinin en basinda
Ismilyye`nin daha cok terr ve katliam yapani olan
142
Hasan Sabbah
nclgndeki Btinlik gelmistir. Hasan Sabbah nclgndeki Btinlik
hareketinin amaci bir bakima Byk Selcuklu devletinin sosyal dzenini
sarsmaktir
143
.


142
Ahmet Ocak, Selcuklularin Dini Sivaseti(1040-1092), Istanbul, 2002, s. 210.
143
Btinler h.460/m.1070 yillarinda Selcuklu imparatorlugunda Abdal Melik b. Attas
liderligi altinda IsIahan`da gizli tutulurken, Hasan Sabbah sorumlulugunda son srat hareket
etmistir. Farhad DaItary, Ismaili Literature, London, 2004, s.34.
63
Hasan Sabbah nclgndeki Btinlerin ilk isi Nizm`l-Mlk` ldrmek
daha sonra kaleleri Ieth etmek olmustur
144
. Nizm`l-Mlk`n lmnden kisa bir
sre sonra Meliksah`in lm ile de Byk Selcuklu Imparatorlugunun icine dstg
karisikliklar Fetret dneminde, Btinler cok Iazla yayilma imkani bulmustur.

Hasan Sabbah yeni kaleleri Ieth ederek askeri ynden, Iikri mcadeleler ve
propagandalar yaparak sosyal ynden olmak zere iki ynl gclenmis ve
teskilatlanmistir. Islam dnyasini tek grs altinda toplama cabasi icinde bulunan
Btinler snni olan Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun icine sizip en nemli engeli
ortadan kaldirmaya, yikmaya calismislardir. Bu teskilat veya hareket daha ncede
belirttigimiz gibi daha cok Meliksahin son yillarinda kendin gstermistir. Bunlar
sanki daha cok adeta devlet icinde devlet kurarak
145
uzun sre yasama imkani
bulmuslardir. Daginik yasamalarina ragmen kendilerine muhaleIet edenlere karsi
gerektigi zaman hemen toparlanip tek gc olmuslar ve bu nedenle de Iran blgesinde
bir cok kaleyi istila edip, cesitli alanlara yayilmislardir.

Btinler, byk bir Imparatorluk olan Selcuklulari dzenli bir ordu ile alt
edemiyeceklerinin bilincindeydiler. Bu nedenle kendilerine strateii olarak Selcuklu
topraklarinda Hasan Sabbah nclgnde bazi nemli blgeleri tespit edip alan
alan, lider lider boyun egdirmeye ynelik parca srateiisi benimsemislerdir. Bu
nedenle bu parcali siyasal ve toplumsal yapiyi icerden Ieth etmek icin olabildigince
cok sayida ss ele gecirip buralardan es zamanli bir ayaklanma baslatma strateiisi

144
Bundari, Tarih-i Silsile-i Selcuki, Cev. Muhammed Hseyin Celili , Iran -Tahran , s.77.
145
Mevdudi, Selcuklular Tarihi I, Ankara 1971, s.39.
64
benimsemislerdir
146
. ncelikli olarak kaleleri ele gecirip kendilerine degisik
merkezler kurmuslardir. Bu kalelerin en meshur ve etkin olanlari sunlardir: IsIahan
Kalesi, Alamut Kalesi, Vesnemkuh Kalesi , Halincan Kalesi, stnavend Kalesi,
Erdehen Kalesi , Girdkuh Kalesi, En-Nzir Kalesi , Et-Tunbr Kalesi, Haldhn
Kalesi ,Lammasar Kalesi, Sahdiz Kalesi., Banyas Kalesi ,Lencan Kalesi,Erdemen
Kalesi dir. Bu kalelerden Lencan Kalesi IsIahan sinirindadir. Huzistan ve Tunbur
Kalesi ise Erencan`a iki Ierseng
147
(6km.)tir. Mesasi kalesi Cebel Saamaveh
yakininda, Masyab Kalesi ise Gazvin yakinindadir. O blgeye baska kaleler de insa
edilmistir
148
.

Btinler bu kaleleri genellikle cesitli metotlar ve hile ile elde etmislerdir.
ncelikle kale dizdarlarinin yada kale sakinlerinin gvenini kazanmis kale icine
sizmis ve daha sonrada kaleyi ele gecirmislerdir. Mesela IsIahan kalesini rivayete
gre su sekilde ele gecirmislerdir. 'Kale Meliksah tarafinaan vaptirilmistir.
Meliksah Rumlaraan ileri gelen biri ile bir gn ava cikmistir .av sirasinaa ivi cins
bir av kpegi vaninaan kacip bu kalenin bulunaugu aaga aogru gitmistir.Sultan ile
vaninaaki Rum asilli sahis aa kpegi takip eaerek aaga ciktilar ve kpegi kalenin
insa eailaigi verae bulaular. Rum asilli sahis sultana.Eger bizim vanimizaa bvle bir
aag olsavai zerine istifaae eaecegimiz bir kale vaparaik aeai. Bunun zerine sultan
oraaa bu kalenin vapilmasini emretti
149
O kaleve bir aizaar tavin eailai. Sultan

146
Farhad DaItary. Ismaililer... S.390.
147
Fersenk bir lc birimidir ve 3 km`ye tekml etmektedir.
148
Hace Resideddin Fazullah Hemedani, Camit-Tevarih, Yay.Haz. Muhammed Debir
Siyagi ,Tahran,1908,s.38 .
149
Ibn`l-Esir, El Kamil Fit Tarih Tercmesi (Islam Tarihi) , C.10, Istanbul, 1987, s.260.
65
Meliksah aevri sona erip Isfahan Terken Hatunun eline gecince bu aizaar oraaan
uzaklastirilai ve baskasi onun verine gelai.Yeni gelen aizaar Devlemli Ziva aainaa
biri iai. Daha sonra o la ve onun verine Huzistanli biri grev alai. Batiniler
tarafinaan aestek gren .onun aaina mal toplanan ve Batiniler tarafinaan aa reis
tavin eailen Ahmea b. Attas onunla baglanti kurau. Ahmea b. Attas aizaar ile ivi
anlasip onun vaninaa kalai. Dizaar lnce Ahmea b. Attas kalevi istila etmistir.
Blge halki srekli korku ve enaise icinae vasamislarair ve bir kpegin vol
gsteraigi ve bir kafirin tavsive ettigi bu kaleae sonunaa elbette fenalik gelecekti'
150
.

Haldkah Kalesi de kivrak zeka ile elde edilmistir. Btinler bu kalede 200
yil kalmis ve propaganalarini srdrmslerdir. Kalenin alinisi Ibn`l-Esir`e gre
syle olmustur : 'Meliksah Sultan olunca buravi Emir nere ikta etti . oaa burava
bir aizaar tavin etti ve Errecanaa ki Batinileri burava gnaerai. Batiniler buravi
satin almak isteailerse ae aizaar kabul etmeai bunun zerine biz hakikat ortava
cikincava ve anlasincava kaaar seninle mnazara vapmak icin aaam gnaerecegiz
aeailer o aa kabul etti. Batiniler aizaara kenaisivle mnazara vapmak zere bir
Devlemli gnaerailer .Dizaarin vetistiraigi bir Memlk varai .kalenin anahtarini
ona teslim etmisti. Batini onu kenai tarafina cekti .bunun zerine memlk efenaisinin
vakalanip tevkif eailmesini ve kalenin onlara teslimini kabul etti. Sonunaa aizaari
vakalavip kalevi onlara teslim etmistir '
151
.


150
Ibn`l-Esir , a.g.e., s.260.
151
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.263.
66
Yine IsIahan`a bes Iersenk
152
(15 km.) uzaklikta bulunan Hlincn kalesi de
Btinler taraIindan ayni sekilde alinmistir. Bu kalenin sahibi Meyyidlmlk b.
Nizam`l-Mlk`tr. Daha sonra Cavli Sakavu` ya gecmistir. Cavli buraya Trk asilli
birini tayin etmistir. Btin olan bir marangoz onunla arkadas olup, gzel hediyeler
takdim etmis ve onun yanindan ayrilmamistir. Sonunda o da bu Btinye gven
duyup, kalenin anahtarlarini ona teslim etmis ve Trk asilli kale muhaIizi ile
adamlarina bir ziyaIet vermistir. Bu ziyaIet sirasinda bunlara icki icirip sarhos eder.
Bu arada Ibn Attas`i cagirir o da adamlarindan bir zmreyle gelir ve Btin
marangoz kaleyi onlara teslim eder. Ibn Attas ile adamlari da Trk muhaIiz haric
kaledekileri ldrrler. Trk muhaIiz ise kactigi icin kurtulmustur
153
.

Alamut kalesi de bu sekilde entrika ile alinmistir. Orada da nce gven
kazanilmis kaleye sizilmis ve orada bir sre yasadiktan sonra kale ele gecirilmistir.
Sahdiz kalesi de hile ile alinmistir. Aksarayi`nin rivayetine gre Hasan Sabbah
etrafa propaganaacilar vollarken Abal Melik Attasi Isfahana gnaermis. oraaa
cok saviaa insani o sapik mezhebin gretisivle volaan cikarmis. oraaan Sahaize
gitmis ve Hakani atlatarak kalevi ele gecirmistir
154
.

stnvend kalesi ise Rey ile Alamut sehirleri arasindadir ve Sultan
Meliksah`in lmnden sonra ele gecirilmistir. Kale hakimi oradan indirilmis ve

152
Fersenk lc birimidir ve bir Iersenk 3 km`dir.
153
Ibn`l-Esir, a.g.e., s..262.
154
Kerimddin Mahmud-i Aksarayi, Msameretl Ahbar, Crv.Mrsel ztrk, Ankara,
2000, s.16-17.
67
kale elinden alinmistir
155
. Erdeh kalesi ise El Hasan b. Es Sabbah`in kiz kardesinin
oglu taraIindan entrika ile ele gecirlmistir. Hasan Sabbah ve adamlari kendilerini
cok iyi yetistirip zekalarini kullanarak amaclarina ulasmaya calismislardir yani
mevcut dzen Byk Selcuklu Devleti iken onu yikmanin en iyi ynteminin bu
olacagini dsnlmslerdir.

Daha sonraki dnemlerde Girdkuh kalesi yine cesitli yollarla alinmistir. Ibn
Attas araciligiyla Btinligi kabul etmis olan Damgan yneticisi MuzaIIer adli bir
emir Btinlere yardim etmistir. MuzaIIer kendisine drst bir emir ss vererek
amiri bulunan Selcuklu emiri sultandan onun adina Girdkuh kalesini istemeyi ve
kendisini oraya kale komutani olarak tayin etmesini saglamis ve daha sonra emirle
uzlasarak kaleyi tamir ve tahkim ettirip icini degerli esya ve erzakla doldurup, btn
hazirliklari biter bitmez hemen Btin oldugunu aciklamis ve tam kirk yil
156
kaleyi
MuzaIIer ynetmistir. Bu kale Btinler acisindan olarak cok nemli strateiik bir
blgededir. Cveyni bu hususta 'H.505(/M.1164 tarihinae Reis Muzaffer kfr ve
sapiklik vuvasi olan Alamuta kurulmus olan ve islami kurallara uvmavan minberin
avnisini kurau. Sonra minbere cikip ona gnaerilmis olan hutbenin ve nutkun
metnini okuau
157
demektedir.

Sahdiz kalesi de Btin dleri taraIindan byk bir cesaret rnegi
gsterilerek ve yine savasmadan ele gecirilmistir. Bu kale o dnemde Selcuklu

155
Ibn`l-Esir, a.g.e , s.262.
156
Hace Residdin Fazullah Tabib Hemedani, a.g.e., s.32.
157
Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e., s.553. Reis MuzaIIer`in kaleye yerlesmesi ile
Hasan Sabbah`in haleIi II.Hasan`nin mcadelesi kolaylasmis ve isleri yolunda gitmistir.
68
Sultani Muhammed Tapar`in malikanesi durumundadir. Kale IsaIahan sehrinin
yakininda bir tepe zerinde kurulmustur. Ibn Attas bir sre Sahdiz kalesinde yasamis
ancak siilikle suclanarak Iirara mecbur edilmistir. Halk ayaklanip Btinleri katl
etmislerdir. Abdlmelik ibn Attas`in oglu Ahmed Ismil Iaaliyetlerine yeniden hiz
kazandirmis ve babasinin kacisi sirasinda onun din konulardaki Iikirlerini
paylasmadigi dsnlms ve kalede kalmasina izin verilirken, o gizli gizli Btin
davasi icin calismistir . Bir rivayete gre Ahmet kale kumandaninin gzne girmis
,onun sag kolu olmus ve kumandan ldkten sonra onun yerine gecmistir
denilmektedir.

Lamasar kalesine ise Hasan Sabbah, Alamut`un Rudbar blgesinde bulunan
ve o sirada henz daveti kabul etmemis olan Lamasar kalesi halkina Btinlerden
bazilari ile Kiya Buzurg mid`i gndermistir. O ve adamlari kimseye grnmeden
h.495/m.1102 gecesi kaleyi basip oranin halkini ldrmslerdir. Kiya Buzurg mid
kalede tam yirmi yil hkm srmstr. Hasan Sabbah onu birkac kez geri cagirmissa
da kaleden asagi hic inmemistir .

Btinler propaganda sresince kasabalari, kyleri tahrip edip, Btin
olmayan halki ldrms, diger taraItan msait blgelerde yeni kaleler yaptirmistir.
Rudbar ve Meymundiz adli mstahkem kaleler yeni insa edilmis kalelerdendir. Bu
kaleler gibi baska kalelerde insa etmislerdir. Alamut kalesi merkez olmak zere
bykl kckl sayilari elli kadar kaleyi
158
zapt etmisler ve cok iyi bir sekilde

158
Yuvali, Abdlkadir, 'Selcuklular Zamaninda Btin Faaliyetleri, Sosval Bilimler (Firat
niversitesi Dergisi). 1989, C. 3, Sayi 2, s.293.
69
teskilatlanmislardir. Errecanli kundura ustasi Ebu Hazma sayesinde Errecan`in iki
kilometre uzakliginda kurulmus olan iki mstahkem kaleyi de ele gecirmis ve yeni
Iaaliyet merkezi yapmislardir. Btin Iaaliyetleri bu kalelerden de srdrlmstr.

Hasan Sabah`in Byk Selcuklu Imparatorlugunu yikmak icin dsndg
en iyi strateii, kaleleri ele gecirmesidir. nemli kaleleri ele gecirdikten sonra o
blgelere yerlesmis Reis MuzaIIer, Kiya Bozorg mid , Ibn Attas gibi
merkezlerdeki adamlardan destegini alip yoluna devam etmesi de nemli bir
taktiktir. Ancak zaman zaman ona ihanet edenler de olmustur. Hasan Sabbah
teskilatlanmasini srdrdg bir dnemde Alamut kalesinde bulunan Zeyd Hasani
isminde biri gizli gizli kendi adina davette bulunmustur. Amaci Hasan Sabbah`i
devirmektir. Ancak kisa sre icinde bu durumu anlayan Hasan Sabbah onu
ldrtmstr.

IV-Hasan Sabbah`n Byk Selcuklular`la Mcadelesi
Hasan Sabbah`in liderliginde iyi bir sekilde teskilatlanan ve yayilmaci
politika izleyen Btinler giderek genis alanlara yayilmislar ve Iaaliyetlerini ciddi
bir sekilde srdrmslerdir. Byk Selcuklu Impatorlugu`nun en genis ve en sasali
dneminde Btinler kisa srede Selcuklu topraklarinda yayilmaya baslamis ve
durum giderek ciddilesmis ve genis alanlara Ietihler dzenleyen Meliksah`in artik
dikkatini cekmeye baslamislardir
159
. Bu dnemde Btinlerin isgal edip kapandiklari
ilk yer Kayin yakinindaki bir sehirdir. Sehir reisi Btin mezhebine mensuptur. Onun
yaninda toplanip gclenmislerdir. Kirman`da ,Kayin`e giden bir kaIile oradan

159
Ibn`l-Esir, a.g.e, s.259.
70
gecerken sehrin reisi , adamlari ve Btinlerle birlikte onlarin zerine saldirip
ldrmslerdir. Bir Trkmen haric hepsi lmstr. Halk ve Kadi el-Kirmani ile
Btinlere karsi koymaya calismislarsa da basarili olamamislardir.

Byk Selcuklu taraIinda ise Meliksah Btinler ile mcadele etmeyi veziri
Nizm`l-Mlk`e birakmistir.Ancak Nizm`l-Mlk`n lm ile birlikte Btinler
byk Selcuklu topraklarinda yayilmis ve gclenmislerdir. Imparatorlugun o
dnemde ilgilenmek zorunda oldugu en nemli meselelerden biri Btinler olmustur.
Ancak Sultan Meliksah nceleri askeri mcadeleye pek gerek duymasada, sonralari
olayin ciddiyetinini kavrayarak onlarla mcadeleyi bir devlet politikasi haline
getirmistir
160
.

I) Btnlerin Selcuklu Saldrlarna Kars Alamut Kalesindeki Savunmas
Btinler Alamut kalesini ele gecirdikten sonra Selcuklu saldirilari ile
ugrasmislardir. Sultan Meliksah, Yoruntas ,Kizilsarig, Kotlas gibi kumandanlari
mcadele icin o blgeye sevk etmistir
161
.Ancak bu durum cok Iazla devam
edememis, devletin en gcl dnemi beklide bu dnem (h.464-498/m.1072-1092)
olmasina ragmen Btinler bu dnemde gizlice Iaaliyetlerini srdrms ve merkezi
otoriteyi sarmislardir. Yoruntas Alamut`u h.498/m.1092`de kusatarak zaman zaman
Btinleri zor durumda birakmistir, ancak onlar byk bir sabir ve gcle bu
saldirilara dayanmislardir. yle ki Yoruntas`in muhasarayi siddetlendirmesi ve
kalede erzakin bitmesi zerine Btinler burayi terk etmeye niyetlenmisken, Hasan

160
Yasar Bedirhan, a.g.e, s. 205.
161
Ibrahim KaIesoglu, Selcuklu Tarihi, Ankara, 1997, s.70.
71
Sabbh`in , Imam`dan yani HaliIe Mustansir` dan orayi terk etmemeleri ve yakinda
basariya ulasacaklari konusunda emir aldigini sylemesi zerine kaledekilerin
mukavemen gc yeniden artmistir. Bu arada Emir Yoruntas`in veIat etmesi ile
Btinlerin maneviyati artmis ve bu olayi da Hasan Sabbah`in kerametine
baglamislardir. Gercekten de emirin lmnden sonra kusatma kaldirilmis ve
Btinler byk bir tehlikeden kurtulmustur
162
. Bu olay Tarih-i Cihangusa da syle
anlatilmaktadir:'Sultan Melisahin emirleri arasinaa Yoruntas aainaa Alamut
topraginin vnetimini kenaisine verilmis bir emir varai. Bu emir sik sik Alamut
eteklerine salairirai .Hasan-i Sabbahin aavetini kabul etmis ve ona baglanmis
olanlari larr. mallarini vagma eaerai.O salairilar sirasinaa Alamut ta veterli
erzak biriktirilmeaiginaen ora sakinlerinin cogu sikintiva ast. Kalevi birkac
svarive birakip gc etmeve nivetlenai. Onun zerine Hasan Sabbah imamaan vani
Mustansiraan oravi terk etmemeleri vakinaa basariva ulasacaklari konusunaa emir
alaiklarini svleai. Bu ssl valan halka bvk bir aavanma gc verai ve onlarin
Alamutta kalmalarina sebep olau. Onaan sonra orava Beael-i Ikbal aaini verai`
163
.

Emir Yoruntas` in lmnden sonra rahatlayan Btinler tam neIes almisken,
Meliksah Btinlerle mcadele etmesi icin Emir Altuntas ile Emir Koltas`i
grevlendirmistir. Emir Altuntas Alamut`u kusatmis ,Emir Kotlas ise Kuhistan`da
bulunan Hseyin Kini`yi sikistirmisti. Ancak Btinler gece yaptiklari bir baskinla
h.498/m.1092`de Emir Altuntas`i yenip , geri cekilmeye mecbur ettmislerdir.


162
Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s 120.
163
Alaaddin Ata Melik Cuveyni, a.g.e., s.540.
72
Daha sonra Alamut` ta gclenen Hasan Sabbah Iarkli blgelere yayilmaya
baslamis, zellikle de en iyi blgelerden biri Iran AIganistan sinirindaki Kuhistan`a
cok kolay yerlesmistir. Kuhistan Rudbar blgesinden sonra Btinlerin
Iaaliyetlerini srdrdg en nemli yerlerden biridir.
164
Bu blge halki zerdslgn
etkisini stnden tam atamamis ve mslmanligi tam benimseyememis bir yerdir. Bu
nedenle Hasan Sabbah nemli dailerinden Hseyin Kin`yi bu blgeye gndermis
ve teskilatlanmasina orada da devam ettirmistir. Hseyin Kini ayni zamanda
Kuhistanli olmasi dolayisiyla buradaki calismalarin kisa srede basarili olmasina
neden olmustur. Kuhistan halki teskilatlanma sonucunda artik Selcuklulari degil,
Btinleri benimsemistir. Btinler cok kisa srede Kain , Zevzen, Tn Tabes ve
diger nemli blgelere de yayilip gclenmislerdir. Bu olaylar Selcuklulari ciddi bir
sekilde sarsmaya baslamistir. Btinler ise Selcuklu sinirlari icinde artik bir bakima
kck bir Btin devleti kurmuslardir denilebilir.

Zaman icinde cikan olaylar sonucunda Hasan Sabbah`in ve Btinlerin
etkisini Selcuklu topraklarinda bariz bir sekilde Iark edilmektedir. Hatta gelisen
olaylar silsilesi icinde Sultan Meliksah`in Btinlere karsi tepkisi artmaya baslamis
ve bunu acik bir sekilde gstermis hatta szle de iIade etmistir. Veziri Ziya`l-Mlk
Eb Nasr Ahmed bin Nizm`l-Mlk`n vezirligi zamaninda hazinede calisan, ayni
zamanda hazinenin kethdaligini da yapan Zeki adli bir muhasebeci Sultan
Bagdat`a gittiginde Bagdat pazarinda suikasta kurban gitmistir. Katil o an
yakalanmis ve ldrlmstir. Ancak Zeki`nin ne icin ldrldg bilinmemektedir.
Daha sonra olayi czmek icin sultani Btin`yi Btinden baskasi bilmez Iikriyle

164
Farhat DaItary, A Short Historv of Ismailis, s. 127.
73
korkudan gizlenmis ve bir kseye sinmis bir Btin`nin yerini buldurmustur. Bu
olaydan sonra Sultan 'Batiniler konusu acilaiginaa .onlar kalelerinaeairler. mahalli
orasiair. Biz orava giaecegiz ve aibinaen koparacagiz`
165
diyerek szle de tepkisini
dile getirmistir.

Btinlerin daha sonraki savunmasi Kizil Sarig`a karsi olmustur. Sultan Meliksah
Kizil Sarig
166
isimli Selcuklu kumandanini Kuhistan blgesinde Btinlerle
mcadele etmesi icin gnderirken, o blgeyi yeniden ele gecirmeyi istemistir.
Arslantas isimli kumandani da Hasan Sabbah ve da`ilerini yok etmek icin
grevlendirip Btin sorununu czmeye calismis hatta bu sekilde davranarak
Btinleri iki taraItan saldirip sorunu kkten temizlemeyi amaclamistir. Arslantas
h.485/m.1092`de Temmuz-Haziran aylarinda Alamut Kalesini kusatmistir. O siralar
Hasan Sabbah kalede cok az adamiyla kalede yetmis adamiyla
bulunuyordu.Arslantas ve askerlerine karsi kaleyi savunamamis ve bir sekilde
Kazvin` de bulunan disi Dihdar Eb Ali`ye ulasmis ve yardim istemistir. Bu
yardim zerine Kazvin ,Kuh-i Bara ve Talikan ,Rey gibi blgelerdeki Dihtar Ebu
Ali Ardestan Alamut`a Hasan Sabbah`a c yz adam gndermis
167
ve Arslantas`in
ordusunu bozguna ugratmislardir. Bu Selcuklu kuvvetlerinin ilk bozgunudur. Bu
durum zerine Meliksah bir kez daha olayin ciddiyetini kavramis ve daha ciddi
nlemler almak icin girisimlerde bulunmustur. Diger taraItan Komutan Kizil Sarig
Khistan taraIindaki Btinleri uzaklastirma Iaaliyetlerini uygularken Meliksah veIat

165
El-Bundari, a.g.e., s. 101.
166
Tarihi Cihangusa`da Gizil Sarig olarak gecmektedir. Marshall G.S., Hodgson, The Oraer
of Assasins, Gravenhage,1955,s.74.
167
Hamdullah MstevIi Kazvini, a.g.e. , s. 519.
74
etmistir. Rivayetlere gre 'Sultan Meliksah zehirlenerek lmstrdenilmektedir.
Bu zehirlenme olayinda haliIe intikam almak isteyen Nizm`l-Mlk taraItarlari ve
Terken Hatun sphe altindadir
168
. Terken Hatun`un Btinlerle isbirligi yaptigindan
da bahsedilmektedir. Ancak Kaynaklarda Meliksah` in lm tarihi ile ilgilide bir
karisiklik vardir
169
. Sultanin lm Nizm`l-Mlk`n lmnden hemen sonraki
zaman dilimi icindedir. Ayni zamanda Nizm`l-Mlk`n Btinler taraIindan
katlinden birkac ay sonra Meliksah`in lmyle Sultan`in zorlukla denetimde tuttugu
merkez ynetimi daginiklik yasayarak ne cikmistir
170
. Cesitli kaynaklarda
Meliksah`in lm rivayetleri Iarkli olsa da zde Nizm`l-Mlk`n hemen ardindan
lmesi sphe uyandirmaktadir.Alamut kalesinin kusatildigi bir dnemde ve Btinler
zor durumdayken hayatini kaybetmesi dikkat cekici bir husustur. Sonuc olarak
Btinler Sultan Meliksah`in mcadeleyi daha cok komutanlara havale etmesi,
sultanin daha geri planda kalmasiyla basari elde etmislerdir. Btinler cogunlukla
muhatap olarak komutanlari ele almis ve onlara saldirilar ve sikastlar

168
Erdogan Mercil , 'Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Genel Trk Tarihi , C.3,
Ankara, 2002, s.138.
169
Meliksah` in lm ile ilgili cesitli kaynaklarda su bilgilere rastlanmaktadir. O gnlerde
Meliksah ile HaliIe arasinda tatsizlik vardi ki bazi kt dsnceli kisiler sultanin lmn
bu tatsizliga atIettiler.,l m tarihi kaynaklarda 1092 grlrken ay ve gnler biraz
karisiktir. Mesela Ibn`l Esir in El Kamil Fil Tarih`te de su sekilde gecmektedir: Hastaligi
atesli humma idi.(15 Sevval /18-19 Kasim1092).Cuma gn veIat etmistir yazmaktadir.
Bundari`nin Tarih-i Silsile-i Selcuki adli eserinde bu konu su sekilde gecmektedir. Meliksah
ava cikti.Sevval`in cnde avdan geri dnd, av etinden yedi ve canindan oldu. Saban 16`da
ld. Yine Mneccimbasi Ahmet b. LtIullah Cmiu`d Dvel`de su sekilde deginmistir.
Sultan ava cikti ve Sevval`in 3 nde hasta olarak dnd.Yani 485 yilinin Sevval ortasinda
Cuma gecesi veIat etmistir demistir .Meliksah`in veIati Hasan Sabbah ve yandaslari icin
nemli bir dnemdir.
170
Peter B. Golden, Trk Halklari Tarihine Giris (Ortacag ve Erken Yenicagaa Avrasva ve
Orta aoguaa Etnik Yapi ve Devlet Olusumu), Ankara , 2002 , s. 32.
75
dzenlemislerdir. Sultanin lmnden sonra derlenip-toparlan Btinler Iaaliyetlerine
hiz vermislerdir ancak halkin tepkisinden sonra orada tutunamamislar ve Sahdiz
kalesinde toplanmislardir.

Byk Selcuklu taraIinda ise Sultan Meliksah` in lm ile h.498/m.1092
Byk Selcuklu Imparatorlugunun Ietret dnemi (h. 498-511/m.1092-1118)
baslamistir. Bunun baslica sebebi bir kac taht iddiacisinin yer aldigi saltanat
mcadelesidir.
171
Sultan Meliksah`in lm zerine patlak veren ogullari ve
kardesleri arasindaki kanli taht kavgalari bu Imparatorlugu cok sarmistir. Karisik ve
buhranli bir dnem olan Ietret dneminde Muhammed Tapar ve Berkyaruk
arasinda taht mcadeleleri devam etmis ve bir sre ynetim boslugu yasanmistir.
Btinler ise bu durumu avantaia cevirmistir ve taht mcadeleleri sirasinda her iki
taraIin askerleri arasina Btinler karismistir: bunun sonucu olarak her iki taraIta
birbirini Btin olarak itham etmislerdir. Arada sucsuz bir cok insan lmstr. Hatta
Bagdat`taki bir Nizamiye Medresesi mderrisi Btin olmakla suclanmistir. Ve
HaliIe sayesinde ldrlmekten kurtulmustur Bu bosluktan yararlanan Btinler
genis blgelere yayilmis ve kaleler ele gecirmis ya da insa etmislerdir. Bu kaleler
arasinda Rudbar, Zozan ve Tune`yi ele gecirmislerdir
172
. Btinler Byk Selcuklu
Imparatorlugu`nun nemli yerlerinde adamlarini yerlestirmis ve bunlar sayesinde
Selcuklu topraklarinda daha da yayilmayi basarmislardir. Bunlara bir cesit casus
grevi verilmistir. Saltanatta gerceklesmemis ve gerceklesecek tm olaylardan
Hasan Sabbah`in haberi olmaktadir ve suikastlarini da bu casuslar araciligi ile

171
Erdogan Mercil, Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Trkler, I. . E. F., C. 4, S.24,
s.619.
172
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s. 21.
76
basariya ulastirmislardir. Bir taraIta taht mcadeleleri bir taraItan hizla yayilan Btin
propandacilari Byk Selcuklu Imparatorlugunu zora sokmustur. Ayni zamanda
Hacli seIerleri de daginik bir sekilde meliklerin elinde ynetilen Selcuklu
hkmetini cok yipratmistir. Islam dnyasinda sii-sunn catismasi yasanirken, batida
Papalar, kutsal topraklarin 'kaIirlerolarak nitelendirdikleri Mslmanlarin elinden
alinmasi icin girisimlerde bulunmuslardir.Bu seIerler ekonomik hayatin canlanmasini
saglamis, dogunun zenginliklerini batiya tasimistir. Haclilar icin ilk amac Kuds`
Mslmanlarin elinden kurtarmak amac olmustur. Elbiselerine hac diktiren ,
mallarini ve sevdiklerini papaligin himayesine veren Haclilar yemin ederek seIerleri
baslatmislardir. Islam dnyasindaki karisikliktan yararlanan, snni, sii catismasi
srerken, Byk Selcuklu Imparatorlugunun giderek karismasindan cesaret alan
Haclilar ilk seIerlerini h.488/m.1095`de gerceklestirmislerdir. O dnemde Kuds
Fatimlerin ynetimindeydi. Kisa sren kusatmanin ardindan Fatimlerin elinden
Kuds almislar ve Latin Kralligini kurmuslardir. Hacli seIerleri h.668/m.1270`de
kadar srmstr ve Byk Selcuklu Imparatorlugunu cok Iazla mesgul etmistir.
Btinlerin rahatlikla ilerleme nedenlerinden biri de bu seIerler olmustur. Bu
karisiklik icinde Byk Selcuklu Imparatorlugu dagilma sreci icine girmis hatta ne
Btinler`e, nede Haclilara karsi gcl bir savunma yapamamistir.

Meliksah`in ardindan Selcuklu tahtina Beryaruk (h. 485-498/m.1092-1104)
oturmustur. Btinler Berkyaruk dneminde Iaaliyetlerini cok sistemli bir sekilde
srdrmsler sayilarini cogaltmis ve kuvvetlerini arttirmislardir. Meliksah`in
lmnden sonra daha nce de belirttildigi gibi taht kavgalari baslamis, bunun yani
sira Haclilarta Islam topraklarina girmislerdir. Bu durumu Iirsat bilen Btinler
77
Islam dnyasina tamamiyla yayilmayi planlamislardir. Bu olaylar silsilesi icinde
Berkyaruk Btinler ile cok Iazla ilgilenememis, hatta istemeyerek de olsa onlara gz
yummustur Berkyaruk`un saltanati boyunca Alamut Ismilligi Selcuklu
topraklarinda aktiI idiler ve basarili bir sekilde bymslerdir
173
. Btinler bu
dnemde de diger dnemlerdeki gibi bir taraItan da`iler araciligiyla cahil halki
etkileri altina alirlarken, diger taraItan Iedler araciligiyla kendi inanclarina karsi
gelen yada benimsemeyenleri hancerle ldrme yolunu secmislerdir. Hatta
Berkyaruk`a bile Btin dsmani birini vezir tayin ettigi icin saldirida
bulunmuslardir. H.488/ m.1095de meydana gelen bu olayda Sicistan`li biri Sultan
Berkyaruk`a hcum edip pazisindan yaralamistir. Suikasti tertip eden sahis sorguya
cekilince kimin emriyle suikast dzenledikleri soruldugunda cevap vermek
istememisler. 'Birisi filin avaklari altina atilacagini auvauktan sonra aciklama
vapacagini belirttivse ae arkaaasi ona . Nasil olsa larlecegiz Bari sirlarimizi ifsa
eaip ae Sicistan halkina ktlk etme , aevince o aa inat eaip svlemeai ve her ikisi
ae larla`
174
. Btinler Berkyaruk ordusuna girmis ve hatta giderek sayilari
artmistir. Ancak orduya rahatca girmelerinin nedeni biraz da Sultan Berkyaruk`un
kardesi karsisinda zaIer kazanip onu maglup etmesi ve Meyyidlmlk`
ldrmesidir. Orduya sizan bu kisiler askerler arasina iyice girmis bir cogunu
aldatmislar ve kendi mezheplerine kazanmislardir. Sayilari iyice artan Btinler
kendi grslerini benimsemeyen askerleri lmle tehdit etmislerdir. Bu dnemde

173
Farhad DaItary , Meaiaeval Ismaili Historv anaa Thought, USA, 1996, s.206.
174
Abdlkerim zaydin, Sultan Berkvaruk Devri Selcuklu Tarihi(485-496/1092-1104)
.Istanbul, 2001, s.85. Hasan Ibrahim Hasan, Islam Tarihi (Sivasi .Dini Kltrel .Sosval ), C.
4/5 Istanbul,1986, s.57,. Muhamed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi, Rahat-s Suar ve vet-
s-Srr, Crv.Ahmet Ates, Cilt , Ankara, 1957, s.142, 140.
78
Btinlere karsi olan komutanlar ve vezirler evlerinden disari zirh giymeden yada
koruma almadan cikmaya cesaret edememisler hatta Btinler merkez cksn
yasandigi bu srec icinde genis yerlere yayilmislar ve dnemin nemli siyas
kisilerini ve komutanlarini, vezirlerini, emirlerini ldrmslerdir. Aslinda
komutanlarin ve vezirlerin zirh giyerek evden cikmalari ve sultanin nne bile
cikarken koruma almalari onlarin icinde bulundugu zor duruma nemli bir rnektir.
Bu durumdan rahatsiz olan emirler Sultan Berkyaruk`a Btinlerin durumu telaIisi
imkansiz bir hle gelmeden nce onlari ldrmesini tavsiye etmislerdir
175
.

Daha sonralari Sultan Berkyaruk Btinleri tamamiyla ortadan kaldirmak icin
onlara nemli saldirilarda bulunmustur. Selcuklu halki ise sultanin yani
Berkyaruk`un da Btin oldugundan bahsetmektedir. Kaynaklarda Berkyaruk`un
hem Btinler hem de halk taraIindan baski grdg iIade edilmektedir. Btin
sorunu yznden arada kalan sultan Berkyaruk iki taraIa da yaranamamistir.
Berkyarukun Btin olup olmadigi hususunda bir cok kaynakta Iarkli bilgiler
bulunmaktadir. bu nedenle bu konu tartismalidir. Rivayetlere gre Berkyaruk
kardesiyle savasirken ordusuna 5000 Btin`yi almistir denilmektedir. Yine cesitli
kaynaklarda gecen rivayete gre Btin sorununun ciddiyetini anlayan devlet
adamlari Sultan Berkyaruk`a sunlari sylemistir:'Bu Batinilerin basini simai
ezmezsek. sonra onlarin hakkinaa gelemez ve zarari telafi eaemeviz.Kalai ki halk
sizi Batini olmakla itham ettigi gibi Muhammea Taparin aaamlari ve askerleri ae
savaslaraa bize Batiniler aive bagirivorlar`
176
demislerdir. Bunun zerine

175
Ibn`l-Esir,a.g.e., s.265.
176
Abdlkerim zaydin, a.g.e., s.89.
79
Berkyaruk kendisinin de katildigi bir svari birligi ile Btinlerin cadirina
saldirmistir. Tam 300 kisiyi ldrms
177
liderleri oldugu sylenen Emir Muhammed
Dsmen ise ziyaretinin ertesi gn yakalanip ldrlms, Btinlerin mallari ve
agirliklari yagmalanmistir .Btinler taraIindan suikastlarda kullanilacak olan silahlar
da ele gecirilmistir. Berkyaruk Btinlikle itham edilmesine karsin bircok Btin`yi
ldrmstr.

2) kinci Selcuklu Saldrlarna Kars Btn Mcadelesi
Btinler Selcuklu bir taraItanda saldirilarina karsi koyarken diger taraItanda
propaganda yaparak, aleyhlerinde sz syleyen yada kendilerine saldiran kisilere
de suikast dzenleyerek yayilma politikasi icindedir. Sultan Berkyaruk ise Emir
Bozkus byk bir ordu hazirlamis, bu orduyla birlikte Kuhistan taraIlarina gitmistir
ve Sancar ile isbirligi yapmistir. zellikle o blgede cok sayida Btin ldrlms,
Tabes kalesine saldirip surlarini h.497/m.1103-4 yikmistir. Bozkus kaleyi ele
gecirmek zere iken Btinler rsvet tekliI etmisler ve o da kabul etmis ve saldirilari
durdurmustur. Bunun zerine Btinler kalenin surlarini yeniden tamir etmis ve
yeniden toparlanmislardir. Emir Bozkus un ikinci seIeri ise Tabes civarindaki
Btinlere karsi olmustur. H.497/m.1103-4 yilinda Horasan askeri ve gnlllerden
olusan bir ordu ile Tabes kalesine saldirmistir. Kaleyi ve cevresindeki kyleri tahrip
edip Btinlerin bir kismini ldrms, bir kismini da esir almistir, Iakat daha sonra
Horasan meliki Sancar`a bir daha kale yapmamak, silah almamak ve hic kimseyi
kendi mezheplerine davet etmemek sarti ile Btinler`e Iirsat verilmesini tavsiye
etmislerdir. Halk bu yersiz karardan dolayi cok Ikelemis ve Sancar`i

177
Abdlkadir zaydin, a.g.e., s.89.
80
ayiplamistir
178
. Horasan Meliki Sancar Berkyaruk ile isbirligi yaparak Horasan
blgesinde Btinlere karsi saldirida bulunmustur.

Bu dnemde Btinler Herat`i ele gecirmeye calismislardir. Bu konuda
Ravzat`l-Cennet mlliIi el-IsIirazi`nin yazdiklariyla sinirlidir: Onun anlattigina
gre sultan Berkyaruk 491/ 1098 de Herata gelmis ve buranin idaresini Mecdl-
mlk Kummid`den alarak emir Habes Altuntak a vermistir. Sehrin amilligini (amel
) Aladdevle Mansur Cerbazikani`ye, Semiran kalesinin muhaIizligini (Kutval`da)
Ubeyd b. Ahmed`e verdi. Bunlarin cmlesi Btin mezhepli ve sapik inancli (bed
itikad) kimselerdi . Sultan Herat`in ynetimini (kar) bu sapiklara (bed-din) birakip
gidince, Habes kardesini buraya naip olarak gnderdi. Bunlar birlikte hareket
etmeye basladi. Halkin kaldirilmasina izin verdiler. Halkin erzakini kalenin deposuna
tasidilar. Bu arada Herat`ta Haci Abdullah`i Ensari`nin oglu Abdullhadi halk
zerinde byk bir nuIza sahipti. Halkin sikintilarini gren bu zat Btin
yneticilerde tartisti. Halk onun zerine yrd. O da cikip Semiran Kalesine sigindi.
Ertesi cuma halk onun zerine yrd. Sehrin ileri gelenleri Seyh Abdlhadi den
halkin geri gnderilmesi icin ricada bulundu. h.492/m.1092`de Emir Habesi Herat`ta
geldiginde Seyh Abdlhadi ve adamlari ortaliktan kayboldu. Daha sonra seyh ve
adamlari yakalanarak kaleye hapsedildi. Mallarina el konuldu ve beste birini
Kuhistan`daki Dere kalesine gnderdiler.

Herat olaylarinda ise Seyhin evladi ve akrabalari Sancar`in gelisine kadar
Semira Kalesinde tutuldular. Sancar h.493/m.1100 de Belh taraIlarindan gelip,

178
Abdlkerim zaydin, a.g.e., s.91. Ibn`l-Esir, a.g.e., s.266.
81
Herat`i ele gecirdi ve kaledeki tutuklulari serbest birakti
179
.Sancar Heratt`a ensari
ailelerini Btinlerin zindanindan kurtardiktan sonra ynn Habes`ye dogru cevirdi
ve Buzgeran sahasinda birbirleriyle karsilastilar.Dsmanlar sayica cok idi, Iakat
Allah kendi hizbine kuvvet ve nusret verdi ve Sultan Sancar galip geldi, bu
melunlarin tmn ldrd, yaraladi ve dagitti
180
.

Selcuklular kendi topraklarinin batisinda ve Irak`ta Btin gc merkezlerine
saldirmak icin hicbir caba gstermemis hatta bunun yerine IsIahan Btin
taraItarlarinin katline izin verip bunu destekleyerek halkin ve askerlerin tepkisini
yatistirmayi denemistir. Berkyaruk Btinleri toplumdan soyutlayamadiysa da onlari
Selcuklu devleti bnyesinde durdurmayi basarmistir. Btinler zaman zaman zor
duruma dsmstr. Berkyarukun hkmdarligi boyunca Iran`da Btinlerin talihi
artmaya devam etmistir. Selcuklularin srekli saldirilarina ve katliamlarina ragmen
Btinler kalelerini ve elde tuttuklari blgeleri yitirmemislerdir
181
.

Berkyaruk`un lmnden sonra Selcuklu tahtina Muhammed Tapar h.493-
510/ m.1099-1117 gecerken, Hasan Sabbah mcadelesini yeni sultan ile
srdrmstr. Btinler`le mcadele ederken len Berkyaruk`un lm hakkinda
Iarkli grsler vardir.Ayni zamanda Btinler taraIindan ldrldgne dr spheler
olmasina ragmen bu konu hakkinda kesin bir kanit yoktur.

179
Abdurrahman Acar, Selcuklu Sultani Sancar`in Din Siyaseti (Abbasi HaliIeligi ve
Ismiller ile Iliskiler ), A. Sosyal Bilimler Enstits, Yayinlanmamis Doktora Tezi,
Ankara, 1997, s. 148.
180
Abdurrahman Acar, a.g.e., s. 149.
181
Farhad DaItary, A Short Historv of The Ismailis,Traditions oI a Mslim Community,
London, 1999, s. 153.
82

Mcadelesine devam eden Btinler giderek daha genis alanlara sahip
olmuslardir. Selcuklu Sultani Muhammed Tapar ise kardesi Berkyaruk ile
mcadeleleri yznden zayiIlayan bir devletin basina sultan olarak gecmistir. Kendi
dneminde Haclilar, Grcler ve Btinler ile mcadeleler icine girmis ve bu
sorunlar ile ciddi bie sekilde ugrasmis ve bu hususta istikrarli davranmistir.
Meliksah`in lmnden sonra Fetret devri ve Hacli seIerleri nedeniyle yayilma
Iirsati bulan Hasan Sabbah nclgndeki Btinlere nlem almaya calisilmistir.
Ancak Muhammed Tapar`da Sultan Berkyaruk gibi bu dnemlerde Btinlilikle
suclanmistir
182
. Gittikce gelisen Btinlik hareketine karsi Sultan Muhammed Tapar
bir takim tedbirler almis ve her yil Btinlere karsi rahatsiz edici seIerler
dzenlemistir
183
. Bu dzenli seIerler Muhammed Tapar`in Btin sorununu ne kadar
ciddiye aldigini ve nemsedigini gstermektedir. Btinler uzun bir dnem
Muhammed Tapar`in dzenli seIerleri ile mcadele etmislerdir. Gelisen olaylar
neticesinde yayilmaci politika izleyen Btinler ,Byk Selcuklu Imparatorlugunun
icinde bulundugu karisik durumu avantaia cevrimistir.

3) Btnlerin Selcuklu Saldrlarna Kars Tikrit ve Sahdiz Kalesi Savunmas
Btinler bu dnemde Muahammed Tapar`in saldirilarina maruz kalmistir.
Ellerinde bulunan kaleleri savunma mcadelesi icine girmislerdir. Muhammed
Tapar h.499/m.1106`da oniki yildir Btinlerin elinde bulunan Tikrit Kalesine karsi
asker gnderip birkac ay kusatmissa da Btinler kaleyi teslim etmemistir. Ancak

182
Imam Zhiruddin Nisaburi, Selcukname, Ebu Hamid Muhammed Bin Ibrahim, ( Zeyl-i
Selcukname) Tahran, 1332, s 40.
183
Erdogan Mercil , 'Byk Selcuklu Imparatorlugu, Trkler , Blm 24,C. 4,s. 625.
83
kale Btinlerin elinde de kalmamistir. Btin komutani Keykubat Selcuklularin
eline gecmemesi icin Tikriti blgede bagimsizligini ilan etmis olan Oniki Imamci
Arap emiri SeyI`d-dev`e Sadaka`ya teslim etmistir
184
. Daha sonraki asamada
Btinler ikinci is olarak ellerinde bulunan IsIahan yakinindaki Sahdiz ve Halincan
kalelerine karsi saldirida bulunan Muhammed Tapar`in dzenledigi seIerlere karsi
savunma yapmislar ancak basarisiz olmuslardir. Meliksah taraIindan yaptirilan
Sahdiz kalesi hkmdar seIerde oldugu zamanlarda hazine ve silah deposu olarak
kullanilmis ve kck usaklarla saray kizlarinin bulundugu Deylemlilerden bir
zmrenin muhaIazasi altinda tutulmustur
185
. Ancak daha sonralari Ahmet b.
Abdlmelik b. Attas Sahdiz Kalesinin dizdari ile arkadas olmus ve o lnce kaleyi
ele gecirmistir. IsIahan`daki Btinler ona tac giydirmis ve onun icin para
toplamislardir. Ahmet b.Abdlmelik b. Attas cok sayida taraItari olmustur , cok
gclenmis ve kaledeki sayginligi artmistir. Ibn Attas`in adamlari onun emirleri
dogrultusunda yol kesmis, gcsz halki ldrms halkin mallarini gasp etmistir,
hatta yaptiklari eziyetin Iarkina varip vazgecmek icin sultanin kylerine ve halkin
mal varligina vergi koymuslardir. Bu durumu diger ic ve dis karisikliklar tetiklemis
ve halki zor duruma dsrmstr. IsIahan in ve ciItliklerinin bundan cekmedikleri
zulum kalmamistir
186
. Bu olaylar zerine Sultan Btinlerin ynetimindeki Sahdiz
kalesini kusatmis, icerde zor durumda kalan Btinler yiyecek sikintisi cekmis ve
IsIahan`da bulunan Sultan Muhammed Tapar`in veziri Sadlmlk`e haber

184
Farhad DaItary,a.g.e, s.398.
185
Abdlkerim zaydin, a.g.e, s.91. Ibn`l Esir, a.g.e., s..346-348. Mnnecimbasi Ahmed b.
LtIullah, Camiua Dvel (Selcuklular Tarihi I)Horosan. Irak Kirman ve Surive
Selcuklulari, Izmir, 2000, s.103. Ali Sevim ve Erdogan Mercil , Selcuklu Devletler Tarihi,
Ankara, s.188-191.
186
El-Bundari, a.g.e., s. 93.
84
gndermislerdir. Btin reisi Ahmet b. Abdlmelik Attas ' vezire zahiremiz bitti.
aaamlar aa savasmaktan vorulup usanailar kalevi teslim eaecegiz 'deyip bir
adamini gndermistir. Saal-Mlk bir hafta sabreainiz ve kalevi teslim etmeviniz bu
kpegi aevirevim` diye haber vermistir
187
. Sad`l-Mlk`n bu kpek dedigi Sultan
Muhammed Tapar`dir. Bu rivayet de gsteriyor ki Muhammet Tapar`in en
yakinindaki adami dahi Btin olmustur. Sad`l-Mlk planlarini gerceklestirmek icin
bir takim planlar yapmistir. Rivayete gre Muhammet Tapar her ay sagligi icin kan
aldirmaktadir. Bu durumu bilen veziri Sad`l-Mlk sultani ldrme planlari yapmis
ve sultanin kanini aldirmak icin bir kan alici ile anlasmistir. Ona bin altin
karsiliginda sultanin kanini almasi icin zehire batirilmis nester vermistir. Vezirin bu
gizli planini Hatibi de bilmektedir. Olayi Hatibi karisina anlatmis, karisi da IsIahan
SaIiilerinin reisi Sadreddin Hocendi`ye anlatmistir. O da hic beklemeden sultana
durumu anlatmistir. Bunun zerine sultan kan aliciyi konusturmus dogrulari
grenince ayni nester ile kan alicinin damari delinmis ve kan alici ldrlmstr.
Sad`l-Mlk`n`de Btin olduguna kaanat getirince, tutuklatip mallarina el
koydurmus ve IsIahan kapisinda astirarak ldrtmstr. Ancak bazi kaynaklarda
vezir Sad`l-Mlk`n iItiraya ugradigindan da bahsedilmektedir. Bu olayda Hatibin
parmagi oldugu sylenmektedir. Hatibi IsIhan`da kasabanin emiri olup kasaba
riyasetini elinde tutmaktadir. Bu adam cahil iken, ilmin btn kisimlarinda mahrum
ve hilekardi. Ve Sad`l-Mlk`ten cok cekinmekteydi. Bu nedenle sultan ile yalniz
grsme taleb edip onun Btin oldugundan ve onlarla isbirligi yaptigindan
bahsetmistir . Vezir Hatibnin hazirladigi plana karsilik bir plan dzenlemistir.
Ancak kurmus oldugu bu plana kendisi dsms ve sonunda asilmistir. Hatib ile

187
Ali Sevim , Erdogan Mercil, Selcuklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 180
85
Btinye reisi Ahmet b. Abdlmelik b. Attas arasinda mkatebeler oldugundan daha
baslangicinda iken haberdar ve hatibin sirrina vakiI idi. Bundan dolayi o
mektuplardan birini hatibi yazisina benzeyen yazi ile isteyip alarak sultana bu adam
kendi kabahati ile beni ittiham ediyor.Iste bu mektubu benim szme huccet ve
burhandir diyecekti. Bu nemli is icin itimat ettiklerinden bir adami gnderdi. Eline
de mrur icin kendi yazisi yazilmis mrur tezkeresi verdi. Fakat yolda sakinarak
gitmesini tavsiye etmeyi unuttu. Kale yolunu beklemeye ve oraya erzak gndermekte
grevli askerler vezirin gnderdigi adami ele gecirdiler. Yaninda vezirin hatti destile
yazilan tezkiresini buldular ve onu aldilar .Bu yaziyi sultan vezirin tevkiI edildigi
gne kadar muhaIaza etti. Sonra yaziyi gstererek kendi yazisinin kendisinin sonu
oldugunu syledi. Yazisi gsterildigi zaman vezir hicbir cevap vermedi ve bir sz
sylemedi ,agzini bile acmadi ,zaten sylese sz dinlenmez zr etse zr kabul
edilmezdi
188
. Sad`l-Mlk Hatibi ile mcadelesi sonunda canindan olmustur.
Muhammed Tapar dneminde imparatorlugun icinde birinci derecede grev alan
devlet adamlari bile Btin destekcisi olmus ve Btinler bu Iirsatlari sonuna kadar
kullanmislardir. Dnem itibariyle sultan hic kimseye gvenemez duruma gelmis ve
cevresindekilerden bir cogu ise gizli bir sekilde Btin olmuslardir. Bunlar
Imparatorluk bnyesinde gizliliklerini korumuslar ve Btinlere yardim etmisler ve
bylece Btinler sarayin icine de sizmistir. Dolayisiyla istihbarat bakimindan da
gcl bir konumdadirlar.

Btinler Selcuklular taraIindan yapilan saldirilara karsi ciddi savunma icine
girmislerdir. Bu nedenle Muhammed Tapar, Sahdiz kalesini bizzat kendisi

188
El-Bundari, a.g.e., s. 95
86
h.500/m.1107 de kusatmistir. Aslinda sultan kaleyi Recep ayinda kusatmak istemis
ancak Btinler Kilic Aslan`nin Bagdat`a gelip o blgeyi ele gecirdigine ve
Horasan`da bir takim karisikliklar ciktigina dr haberler cikarmislar ve bir srede
olsa zaman kazanmislardir. Bu haber zerine Muhammed Taparda seIeri
ertelemistir. Sultan dogruyu grenince Btinlere karsi harekete gecmistir. Kalenin
bati taraIinda ki daga cikmis, dorugunda taht kurmustur. Oradaki Btinlerden
intikam almak isteyen IsIahan halkiyla kyller de Sultan in etraIinda
toplanmislardir. Bunlar byk bir cemaati teskil etmis, kalenin bulundugu dagi her
taraItan kusatmislardir. Dagin cevresi drt Iersah uzunluktadir. Kale IsIahan daginda
tepesi simk yildizina kavusmus ve eIlke karismis saglam bir kurgan olup Btinye
taiIesi ile birlikte Ahmet b. Abdlmelik b. Attas
189
kendisini kalede korumaya
almistir. Sultan Btinlerle savasmak icin emirler arasinda grev blm yapmis ve
her gn bir emir savasi idare etmistir.
190
Bu durum zerine Btinler zor duruma
dsms ve Iakihlerden ve din adamlarindan Ietva istemislerdir .Ancak bircok din
adami Ietva vermekten ya cekinmis yada bunu caiz grmemistir. Btinler Sultandan
durumu gzden gecirmek icin Iakihler gndermesini istemis ve bu Iakihlerin
isimlerini de kendileri tespit etmislerdir. Bu Iakihler kaleye cikip durumu gzden
gecirdikten sonra geri dnmslerdir. Btinlerin asil amaci, bu durumdan kurtulmak
icin zaman kazanmak idi. Ancak Muhammed Tapar kusatmayi kararli bir sekilde
devam ettirmistir. Btinler de isin ciddiyetini anlayinca Sahdiz kalesine karsilik,
kendilerine IsIahan a yedi Iersah mesaIedeki Halincan Kalesinin verilmesi sartiyla

189
El-Bundari, a.g.e., s. 93
190
Ibn`l-Esir, a.g.e., s .346.
87
kalenin teslimine razi olmuslardi
191
. Btinler Halincan`a gitmek ve Sahidiz`i geri
vermek icin zaman isterken asil amaclari yine zaman kazanmakti. Yukarida da
bahsettigimiz gibi, sultanin veziri ile yapilan anlasmaya gre onlara her gn erzak
ve meyve ile tm ihtiyaclarini gndermistir. Bundan amac vezir ile haberlesmek ve
kalede direnmek icin erzak ve altin almaya, depolamaya baslamak idi. Ancak vezir
yakalanmistir. Btinler cesitli olaylar sonunda yine zaman kazanmak icin bir kisim
Btin` nin kaleden inmesini ve Errencan da bulunan En-Nazir kalesine varincaya
kadar, ikinci gurubun ise Tabes kalesine varincaya kadar eslik etmesini ve daha
sonra Alamut kalesine Hasan Sabbah`in yanina kadar gtrmelerini istemislerdir.
Btinlerin bu istekler kabul edildi ve onlar kaleden ayrilinca Muhammed Tapar
kaleyi yiktirdi. Btinlerin En-Nazir ve Tabes kalelerine vardigi haberi Ahmet b.
Adlmelik Attas`a verildi. Ancak O sznde durmayarak elinde bulunan es-Sinn
Kalesin`i Sultana teslim etmedi. Bunun zerine Muhammet Tapar oraya saldirdi
,ancak Ahmet b. Abdlmelik Attas`in yaninda savasacak ve onu savunacak cok az
kisi kalmisti.Bununla birlikte onlar mcadelelerini iyi bir sekilde vermislerdir. Ancak
Ibn Attas`in yaninda ileri gelenlerden biri sultanin yanina gelip onlara :'Ben size
onlarin vanina cikabileceginiz veri gsteririm
192
demistir .Halk Btin adamin
gsterdigi yerden saldiriya gecmis ve oradan daga cikip kaleyi ele gecirmislerdir.
Btinlerden bir kismi esir alinmisti ki iclerinde Ahmet b. Abdlmelik Attas da
bulunuyordu ,bir kismi da ldrlmstr. Kaledeki yz binden Iazla kadin, erkek
,cocuk Btin disari cikmislar, cer cp gbre tezek ve kl gibi her cesit seyi baslarina

191
Ibn`l-Esir, a.g.e., s. 347., Marshall G.S. Hodgson,The Oraer of Assasins,
Gravenhage,1955,s.95.
192
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.348.
88
sacmislardir
193
. Bir haIta bekletildikten sonra Sultan`in emriyle sehrin her taraIinda
teshir edilip derisi yzld,Iakat lnceye kadar metanetini kaybetmedi. Sonra
derisine saman doldurdu. KaIalari Bagdat`a gnderildi.,karisi da kendini kaleden
asagi kendin atip intihar etti
194
. Bu olaylar cercevesinde Sahdiz Kalesinde esir
alinan tm Btinler kilictan gecirilerek ldrlmslerdir. Bu olayla birlikte
Btinlerin IsIahan blgesindeki Iaaliyetleri sona ermis oluyordu. Muhammed Tapar
Sahdiz kalesi kusatmasi sirasinda Kalincen (Khanlanian) kalesini de yiktirmis
oradaki Btinleri de ldrtmstr.

Muhammed Tapar`in bunu yaparken amaci Snni sii catismasi icinde Snnileri
bunlarin zulmnden kurtarmak ve saltanati da bu tehditten korumakti. IsIahan`da
halk Btinlere karsi ayaklanip bu olaylar gerceklesinceye kadar, Btinler cok sratli
bir sekilde Byk Selcuklu sehirlerinde yayilmis bulunuyorlardi. Btinler bu halkin
direnmesi ve ardi arinda yapilan Selcuklu saldirilarina karsi biraz
yipranmislardir.Hatta sadece IsaIahan`da degil diger Byk Selcuklu sehirlerinde
de IsIahan`da halkin gerceklestirdigi olaylara benzer olaylara rastlanmistir ve bu
olaylar Btinler zor durum icine srklemislerdir. Btinlerin aksine bu olaylar
sonunda Islam dnyasinda byk bir sevinc yasanmistir. Sultan`in tugrasini tasiyan
uzun bir Ietihname her taraIa gnderilerek minberlerde okutulmus ve halka ilan

193
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, Rahat-s Suar ve vet s-Srr,
Cev.Ahmet Ates, C.11, Ankara,1957,s.153
194
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.348, TeyIik Ebuziya, Hasan b. Sabbah, Ankara, 1299, s.23. Hace
Residalladdin Fazullah Hemedani, a.g.e., s. 144,Farhat DaItary, A Short Histrorv of Islam.
Traditions oI a Muslim Community, Edinburg, 1999, s. 153.
89
edilmistir
195
. Bu durum Btinler artik hem halk hemde ynetime karsi bir
savunma icine girdigini gsterirken ayni zamanda halkinda onlardan aslinda ne
kadar yildigini ve onlardan kurtulmak istedigini gstermektedir. ElHseyni, Sahdiz
kalesinin Iethine iliskin sunlari sylemistir: 'Sultan Muhammea Tapar bes vz
tarihinae Isfahana vakin olan Sah-aiz kalesini kilici ile alai.ki bu kala ahalinin
gznae bir aiken ve bogazinaa bir kemik gibi iai. Bu kalaaa bir cok Batini
larlms iai. Attas el-Batini aemekle maruf olan Ahmea bin Abalmelik isminaeki
zat aa buraaa aclik ile larlmstr. O pek siaaetli bir aaam iai. Nereae kuaret ve
kuvvet sahibi bir emir ve nereae mevki ve shret sahibi bir alim isitse aerhal onu
mahvetmek icin birini gnaerir hakkinaan gelirai. Sultan Givaseaain Muhammea
Taber Batinilerin pek amansiz asmani iai. Onlara karsi aavette cok ileri
giraerai
196
.

Bu cmlelerden de anlasilacagi gibi Btinler Muhammed Tapar ile cok ciddi
mcadeler icine girmistir ve Selcuklu sultanlari arasinda Btinlere karsi sistemli
mcadele eden ve karsiligini alan tek sultandir. Muhammed Tapar muhtemelen
Sahdiz`i ele gecirdikten sonra hemen sonra Errencan`daki Ismil kalelerini de Fars
Atabeyi Fahreddin Cavli`ya yiktirmistir. Bu olaylardan sonra zor durumda kalan
Btinler, Fars ve Huzistan sinirindaki Iaaliyetlerini de neredeyse
sonlandirmislardir
197
.


195
Osman Turan, Selcuklular Tarihi ve Trk Islam Tarihi, Trk Kltr Arastirma
Merkezi, Ankara, 1965, s. 229.
196
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.55.
197
Farhad DaItray , Ismaililer... s.423.
90
4) Alamut`a Kars kinci Secuklu Saldrs
Sahdizden sonra Btinler Alamut Kalesinde yeniden savunma icine
girmislerdir. Muhammed Tapar Sahdiz`den sonra Alamut`a yeni bir seIer
dzenlemistir. Yeni veziri Ahmet b. Nizam`l Mlk ve Emir Cavli komutasindaki
orduyu h.503/ m.1109
198
de Hasan-i Sabbah zerine gndermis, Ahmed b. Nizam`l
Mlk Alamut ve stavend`i kusatmis ve bir cok Btin`yi ldrmstr. Ancak kisin
gelmesi ve soguk havanin etkisi ile geri cekilmistir. Bylece Btinler birkez daha
Alamut`tu yapilan seIerden kurtulmustur. Sultan ile Bagdat`a dnen veziri ise birkac
Btin taraIindan hancerle yaralanmistir. Onu yaralayan Btinler yakalanarak
cezalandirilmistir. Bu olaydan sonra veziri Ziya`l-Mlk Ahmed`i grevinden
uzaklastirarak yerine Hatir Muhammed bin Hseyin`i h.504-5/ m.1110-11 atamistir.

Neticede, Muhammed Tapar h.503/m.1110 Alamut seIerinde kis nedeniyle
basarisiz olmustur. Ancak Hasan Sabbah Alamut merkezli Iaaliyetlerini hic
durdurmamis, hatta halka zulm etmeye, ldrmeye ve davasini srdrmeye devam
etmistir. Sultan Muhammed Tapar ise h.505/m.1111 tarihinde Abe ve Save hakimi
Atabeg Emiri Anustekin Sirgir savas icin gndermistir. Emir Anustekin Sirgir
Btinlerin elinde bulunan kalelerden bazilarini almis ve Kela kalesi h.505 /m.1111
de ele gecirilmistir. Kale hakimi Ali b. Musa ve yanindaki Btinlerin Alamut`a
gitmesine izin verilmistir. Emir Anustekin Sirgir daha sonra Kazvin civarindaki Bire
kalesini zabt ederek buradaki Btinleri de Alamut kalesine gndermistir. Emir
Anustekin Sirgir ise Rudbar`da ki ekinleride tahrip etmistir.nemli kalelerini tek

198
ElHseyni bu tarihi Ahbr d-Devlet Is-Selcukiyye adli eserinde 501 (1108) olarak
gstermektedir, s.69.
91
tek elden cikarmak zorunda kalan Btinler`e Muhammed Tapar Alamut`ta ikinci
bir seIer daha dzenlemistir. Bu seIer icin veziri Emir Anustekin Sirgir`i
grevlendirmistir. O dnemin nl kumandanlarindan Karaca, Gndogdu ,Bozan , Il-
Kavsut`u Emir`i de vezirin emrine vermistir. Kale kusatmaya alinmistir. Kusatma
uzun srdrdg icin kalenin nne barakalar yapilmis, birkac aylik nbetler ve
gruplar halinde kusatma devam etmistir. Kaledeki Btinlerin yiyecekleri bitmis ve
icerdekiler zor durumda kalmistir. Btinler cocuk ve kadinlarin emniyetli bir
sekilde disari cikip gitmeleri icin izin istemis ancak Emir Anustekin Sirgir bunu
kabul etmemistir. Kusatma yaklasik dokuz ay srmstr (h.11Rebilevvel 511 /m.
13 Temmuz 1117/ Mart 1118)
199
. Bu sirada Muhammed Tapar Atabeg Anustegin
Sirgir`i ordulara komutan tayin ederek ona kaleleri kusatma emri verdi. O da seIer
ayinin birinci gn h.511/m.1117 Lammasar`i 12 Rebuylevvel`de (13 Temmuz )
Alamut`u kusatarak manciniklari harekete gecirdi. Siddetli savaslar basladi.
200
.
Ancak Btinler tam sikismis bir durumda ve artik teslim olmak zere iken
Muhammed Tapar`in lm haberi gelmistir. Bu haber zerine kusatmayi kaldirma
karari alan Selcuklular`in askerleri de dagilmistir. SeIalet icinde kalan Btinler ise

199
Carole Hillenbrand, 'The Power Struggle Between the Saliugs and The Ismai`is oI
Alamut,487-518/094-1124: The Saliug Persoective, Meaiaeval Isamili Historv anaa
Thouht. Haz. Farhat DaItary, Cambridge University Pres, 1996, Newyork, USA, s.210
200
Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.546.
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, Rahat-s Suar ve vet s-Srr,
Cev.Ahmet Ates, Cilt1, TTK, Ankara 1957, s.158, Marshall G.S. Hodgson, The Oraer of
Assasins, 1955, Gravenhage, s.97.
Imam Zahuriddin Nisaburi, a.g.e.. ,s. 42: Hamdullah MstevIi Kazvini, a.g.e., s. 446,
Osman Turan, a.g.e., s. 171.
92
askerlerin biraktiklari seylere hcum etmislerdir. Alamut kale halki iki yz binden
ziyade dinar kiymetinde esliha ve erzak nakletmislerdir
201
.

Aslinda Btinler`in ciddi gc kaybi yasadigi sirada yeniden toparlanmasi
Muhammed Tapar`in oglu Mahmut babasinin lmnden hemen sonra hkmdar
olmasi ile gerceklesmistir. Emir Sirgir Alamut kalesini almak zereyken Mahmut
Sirgir`i istemis, o da Alamut`tan dnms, sonra onu yakalatmis, kendisi ve oglu
mer b. Sirgir`i ldrtmstr
202
. Bylece Emir Sirgir`in lm ile de Alamut
kusatmasi sonucsuz kalmistir. Bu olay Muhammed Tapar`in oglu Mahmut`un da
Btin olduguna dr spheler dogurmaktadir. Ancak Sultan Mahmud Btin taraItari
olan vezir Dergizin`nin ynlendirmeleri sonucu Emir Sirgir ve oglunu ldrtmstr.
Sultan Mahmut lnce vezir Dergizin ve komutanlarinin dsnceleri Rey e gidip
oraya inmek ve sultan Sancar`in istedigi kimseyi tayin etmesi icin kendilerine
gelmeleri konusunda bir haber gndermekte birlesmis ve bunun zerine Rey`e
gitmisler ve orada kislamislardir. On bes ay kadar orada kalmislardir. h.526 /m.1132
Sultan Sancar geri dnms, vezir ve Irak askerleri kendisini karsilamislardir. Ondan
sonra vsulunun ikinci gnnde seher vakti Tugrul gelmis, askerler kendisini
karsilamislardir. Vezir nnde yaya gitmis Iakat Tugrul ona hic aldirmamis ve
kendisine hic hrmet gstermemistir. Cnk o Atabey Emir Sirgir ile oglu Emir
SereI`d -devle mer`i ldrmst
203
.


201
El-Bundari, a.g.e., s. 11.
202
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El- Hseyni, a.g.e, s.57.
203
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.70.
93
Btinler Muhammed Tapar`in Alamut`u deIalarca kusatmasina gcl bir
sekilde cevap vermistir. Bu nedenle de sultan girisimlerinin hicbirini
sonuclandiramamistir. Bu konu hakkinda Cveyni syle demektedir: 'Alp Arslan
oglu Meliksah oglu Muhammea tarafinaan 11 vil icinae birkac aefa kusatilmis
.kaleaeki askerlerin erzakinin azalmis olmasina ragmen o kaleleri ele
gecirememistir
204
. Muhammed Tapar, Alamut kalesini 5 yilda 7 kez kusatmis
205

ancak Btinlerde hepsine byk bir azimle direnmistir. Aslinda Sultan, Alamut
kalesinin direk olarak alinamayacagini anlayinca, yipratma politikasi gtmstr. Bu
nedenle dzenli yapilan saldirilara Btinleri zayiIlatmaya calismistir. Muhammed
Tapar`in Btinlere yaptigi seIerlerin sayisi kaynaklarda degisiklik arz etmektedir.
Ancak surasi kesindir ki Muhammed Tapar lmne kadar onlara karsi dzenli ve
ardarda seIerler yapmistir ve Btinler ise tmne direnmistir.

Sultan Muhammed Tapar h.511/m.1118 yili Subat ayinda hastalanarak
lms, ancak halk sultanin lm hakkinda suikaste kurban gittigine dr sylentiler
cikarmistir. Sultan bir slen dzenleyip halka grnms ve bu sylentileri ortadan
kaldirmis ise de sylentiler daha sonra yine devam etmistir. Ancak Sultan 4 Nisan
gn dzenlenen slenden 14 gn sonra yani 18 Nisan gn veIat etmistir.
Muhammed Tapar`in lm konusunda Mneccimbasi b. LtIullah syle
demektedir: 'h.511 /m.1118 vilinaa Givaseaain Sultan Muhammea b. Meliksah b.
Alp Arslan la. Hastaligi Saban avinaa baslamis ve ata binemez olmustur.Je vefat

204
Ata Melik Cveyni, a.g.e,. s. 509. Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvendi, a.g.e, s.158,
Marshall G.S. Hogdson, The Oraer of Assasins, Gravenhage,1955,s.96.
205
Ebuziya TeyIik, Hasan b.Sabbah, Ankara , 1299, s.24. Ancak Cveyni bu sayiyi 8 yil
olarak vermistir
94
etmistir. Muhammea Taparin Batiniler tarafinaan zehirlenme ihtimali bvktr.
Muhammea Taparin lmnn arainaan Batiniler cok gclenai vine halkin bvk
bir cogunlugu onlara inanmistir. Irak Azerbavcan .Sincan .Grcistan ve Horasan
.Mazenaeran .Rstemaar. Rustak .Grsictan ve Gilanaaki mhim verleri isgal
ettiler`
206
. Sultanin lm ile Btinler icin iyi bir Iirsat dogmus oluyordu.

Btinler cok iyi bir sekilde rgtlenmisler hatta bazi devlet adamlarini da
kendi taraIlarina cekmislerdir. Muhammed Tapar ise Btinlerle hem icerde yani
Btin yanlisi olan devlet adamlarini hem de disaridaki Btin gruplarini yok etmek
icin ugrasmis ve Btin olan devlet adamlarini cezalandirmistir. Daha nce de
bahsettigimiz gibi bunlar arasinda veziri Sd`l-Mlk Ebu`l Mehasin de
bulunuyordu
207
. Her kim olursa olsun Btin olan herkes onun icin tehlike arz
etmistir.

Muhammed Tapar dneminde cok iyi konuclanan Btinlerin halk arasina
sizmasi hic de zor olmamis hatta bir cok Btin hcre evi tremistir. Mesela Ibn
Ahmed adli bir d Deylem`e gelmis ve burada bir ev kiralamistir. Ev esyasi satin
almis ve kendine bir ev kurmustur. Deylem zmresi ile bas basa kalma Iirsati
yakalamistir. Onlari kendi islerine yakinlastirmistir. Onlara davette bulunmus ve
Deylemlilerde onun davetini kabul etmislerdir. Ancak ona uyanlarin hepsini
ldrmslerdir. Deskur sehrinin yakinlarina davet evi yapmis, her gece sehirden
cemaati toplamis daveti bytmstr. Bu davet evinde yaklasik yz kisi onun

206
Ibn`l-Esir .a.g.e., s. 527: Cveyni,Ata Melik, a.g.e, s.213.
207
Hakki Dursun Yildiz : 'Selcuklular Dogustan Gnmze Bvk Islam Tarihi , Istanbul
,1989, C.7, s.160.
95
davetini kabul etmis ve mslmanlar onlara gizlice kulak misaIiri olmuslar ve onlar
sonunda helak olmuslardir
208
. Bu arada Sultan Muhammed Sd`l-Mlk Ebu`l
Mehasin`in yerine Ahmet b. Nizm`l-Mlk` vezir yapmistir
209
.

Btinler nemli devlet adamlarini kendi saIlarina alirken, Muhammed Tapar
da Btinlere karsi mcadelesinde cesitli yerlerde kendisine tbi olan devlet
adamlarina isbirligi tekliIinde bulunmustur. Byk Selcuklu Imparatorluguna tabi
Suriye ve Filistin Selcuklu devleti hkmdari Tutus Rey savasinda yenilip hayatini
kaybettikten sonra Suriye ve Filistin Selcuklu Devleti, ogullarindan ne Ridvan , ne
de Dukak taraIindan ayakta tutulabilmistir. Ancak birisi Haleb ,tekisi de Dimask
(Sam)`da olmak zere Byk Selcuklu Imparatorlugu`na tabi kck bir devlet
halinde devam edebilmistir
210
. Btinler bu dnemde de Iaaliyetlerini son srat

208
Imam Zhiriddin Nisaburi ,Selcukname: (Ebu Hamid Muhammed bin Ibrahim ) Zeyl-i
Selcukname ,Tahran ,1332,s. 40, Bu dnemde Tutus 1087 de Fatimilerin elinde bulunan
Sayda ve Beyruit kentlerini Iethetti ve buralara valile r atadi. Bylece Dogu-Akdeniz`in
bu iki nemli liman kenti Selcuklu sinirlari icine girdi. Tutusun Suriye ve Filistin
Selcuklu devleti hkmdarligina atanmasindan onra Fatimiler uzun bir sre Filistin ve
Suriye ye yeni bir seIere dzenleyemediler. Ancak 1089`da Nasruddevle kumandasinda
gnderilen byk bir Fatimi ordusu, Dogu Akdeniz kiyi blgesinden ilerleyerek
Sur,Sayda ,Akk ,Beyryut kent ve kaleleri isgal etmistir. Hatta Selcuklu baskenti
Dimask`a da basarisiz bir kusatma gerceklestirdi.bu sehir ve kalelere Fatimi vali ve
kumandanlari atandi. Daha sonra Tutus Meliksah`a elciler gnderip Fatimi istilasini
bildimistir. Ondan sonra Haleb valisi Aksungur, UrIa valisi Bozan ve Antakya valisi
Yagisiyan`a Fatimlere karsi girisecegi askeri harekatta kendisine yardimda bulunmalarini
istedi. Yarim geldi ve bunun zerine Tutus Fatimler`e tabi olan emir haleI`in
ynetimindeki Humus ,Irak ve EImiye sehir ve kaleleri elegecirdi. Bkz. Ali Sevim,
Suriye -Filistin Selcuklu Devleti Tarihi, Ankara,1989,s. 67.
209
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.58.
210
A.Sevim , E. Mercil, Selcuklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 373.
96
srdrmslerdir. Hatta Halep Meliki Ridvan onlara Halep` de bir 'Dar`dda`ve
kurmalari icin izin vermis, bu suretle Suriye`de yayilmaya baslayan Btin dleri bu
arada da rgtlenmeye baslamislardir. Iran`da uyguladiklari strateii ve politikayi
uygulamislardir.

Gelisen srecte Btinler zellikle Ridvan`nin lmnde sonra Muhammed
Tapar`in emri ile Halep`te yapilan bir operasyonla karsilasmislardir. Btinler Melik
Alp Arslan dneminde onun tecrbesiz ve genc olmasini Iirsat bilerek ynetimde
etkinliklerini arttirip, kalabalik halk kitlelerini cesitli yntemlerle yandaslari
durumuna sokmuslardir. Byk Selcuklu Imparatoru Muhammed Tapar`da bu
durumu uzaktan izleyip zaman zaman uyari niteliginde mdahalelerde bulunmustur.
Bu mdahalelerden biri de syle olmustur. Sultan Muhammed Tapar Ridvan`in oglu
Melik Aplarslan El-Ahsar`a bir mektup gndererek 'Baban Batiniler konusunaa
bana muhalefette bulunuvorau .halbuki simai senaen benim evlaaim olarak onlari
vok etmeni istivorum`
211
demis ve Btinlerin ldrlmesini talep etmistir. Bunun
zerine Btinligin Halep`te ve btn Suriye`de yayilmasinda nemli rol oynayan
Eb Tahir es-Saig Ismail ed-Di ve Suriye`de ki liderlerinden el-Hkim el-
Mneccim`in kardesi ve nde gelen Btinler ldrlms, digerleri hapse atilmis,
mallarina el konulmustu. Bir kismi da kaleden asagi atilarak ldrlmstr. Bu
olaydan kurtulabilenlerin Btinlerden bir kismi haclilara katilmis, bir kismi da
degisik blgelere dagilmislardi. Suriye`de ve zellikle Halep`te yerleserek cesitli
yntemlerle cogalmayi basaran Btinlere bu olay byk bir darbe olmustur. Yine
Muhammed Tapar Btinlere karsi Taberistan Hakimi Hsam`d-Devle Sehriyar`a

211
Ali Sevim, Surive Selcuklulari II, DTCF, Ankara, 1983, s.55.
97
da isbirligi yapma tekliIinde bulunmustur. Ancak bu tekliIi Taberistan hakimi cok
sert bir emir oldugunu dsnerek reddetmistir. Muhammed Tapar Alamut civarinda
Btinlere saldirilarini srdrrken, Suriye Selcuklularini ve Horasan`da kardesi
Sancar`i da ayni zamanda oralardaki Btinlere karsi bu cihada memur etmistir.
212

Btn bunlari karsiligi olarak Btinlerde Sancar`in veziri Fahr`l Mlk, IsIahan
Kadisi Ubeydullah b.Ali el-Hatibi`yi , SaIii Fakihi Abd`l-Vahid b. Ismail, Buhara,
Nisabur ve IsIahan kadisi Muhammed b. Abdurrahman, Maraga Emiri Ahmedil b.
Ibrahim b. Vehsdn ve bunlar gibi devlet adamlarina cesitli yollarla bir takim
suikastler dzenleyip cinayet islemislerdir. Bu islenen cinayetler Btinlerin bu
dnemde isledigi cinayetlerden bazilaridir.

Selcuklu sultanlari icinde Btin sorununu czme asamasina getiren tek sultan
Muhammet Tapar olmustur. O, Btinleri dzenli saldirilariyla yipratmis , gcsz
duruma dsrmstr. Ancak onun da zamansiz lm Btinler icin yeni bir
kurtulus kapisi olmus ve moralleri ykselnistir.Yine de sanslari dnene Btinler bu
dnemde ciddi kayiplar vermisler ve artik yeni kaleler, yeni blgeler kazanmak
yerine ellerindeki yerleri koruma seklinde yeni bir strateii benimsemek zorunda
kalmislardir.

Muhammed Tapar`in lm ile birlikte II. Imparatorluk ve Sultan Sancar
(m.1118-1157 ) basa gecmistir. Artik Hasan Sabbah bizzat sultan ve meliklerle ile
mcadele icine girmistir. Bu dnemin en nemli zelligi tek hkmdarin
nclgnde imparatorluk toparlanmis ve yeniden kurulmustur ve kurulan bu

212
Osman Turan, a.g.e..s.170
98
saltanat m.1118`den m.1157 yilina kadar srmstr. Sancar zamaninda
imparatorlugun merkezi Iran`in dogusunda yer almis ve Horasan olmustur. Daha
nce Rey (batiya )`e kaymis olan sultanligin ynetimi doguya alinmistir. Bu
olaylar srerken Muhammed Tapar`in lmyle Btinler`de bir bakima rahatlamis
ve Iaaliyelerine yeniden hiz vermislerdir. Muhammed Tapar`in oglu Mahmut yeni
kurulan Irak secuklu devleti`nin basina gecmistir. h.511-525/m.1118-1131 yillari
arasinda saltanat sren Mahmut taht mcadelesi yznden kardesleri ve amcasi ile
karsi karsi karsiya kalmistir . Mahmut`dan sonra sirasiyla tahta kardesleri II.Tugrul
(h.526-28/m.1132-34) Mesud (h.529-547/m.1134-1152), ve Sleymansah (h.555-
54/m.1160-1161) cikmislardir. Daha nce de belirttigimiz gibi Imparatorlugun
merkezi olarak ise Muhammed Tapar`in kardesi Sancar Horasan blgesinde hkm
srmekteydi. Sultan Mahmut Btinler`e karsi mcadele etmis, ancak daha sonralari
onlarla baris grsmesi yapmak icin girisimlerde bulunmustur. Bunun icin
Alamut`tan IsIahan`a elci gnderilmesini istemistir. Bozor mmid, Hace
Muhammed Nasihi Sehristan baskanliginda bir heyet gndermis. Ancak grsmeler
sonucsuz kaldigi gibi, Btin elcileri de Selcuklu sarayindan cikisinda kent halki
taraIindan linc edilmistir. Olayla ilgili sorumlulugu kabul etmeyen Sultan, Buzurg
mid`in sorumlularinin cezalandirilmasini istedigini reddetmis. Bunun zerine
clerini kendileri deger gecirmislerdir. Bu olay Kazvin halki ile Btinler arasinda
sik sik ve acik savasa dnsen bir kan davasinin
213
baslamasina neden olmustur.

Strateii degistiren Btinler bu karisikliklar icinde yeniden kaybettikleri
kaleleri ele gecirmeye baslamislardir. zellikle Muhammed Tapar`in lmnn

213
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.238, Hace Residalladdin Fazullah Hemedani, a.g.e., s.144-145.
99
ardindan Anustekin Sirgir`in Rudbar blgesine yaptigi sekiz yillik saldirilarda elde
ettigi bazi kaleleri yeniden ele gecirdiler. Yeniden Azerbaycan, Gilan , Horasan, Irak
gibi blgelerde Btinni hareketlerine byk bir hizlilik kazandirdilar. Sultan
Mahmut`un lmnden sonra kardesi Davut ve Mahmut`un oglu arasinda yeni bir
cekisme basladi.Bu cekisme sonunda her zaman oldugu zere Btinler Kazvin ve
Grcistan`a girmistir.

Sultan Muhammed Tapar`in lmnn ardindan Horasan`da melik olarak
hkm sren ve o taraItan byk basarilar kazanan Sancar hemen sultanligini ilan
etmis ve Berkyaruk ile Muhammed Tapar mcadelesinde Sancar ikinciyi
desteklemeyi uygun bulmustur
214
. Sultan Sancar tam altmis yil Selcuklu tahtinda
oturmayi basarmistir. Btinler bu dnemde sren taht kavgalari nedeniyle
gclenmislerdir. Sancarin yegeni ile srdrdg taht kavgasi sreci Btinler icin bir
gclenme sreci olmustur. Btinler Khistan ve kuzeydeki durumlarini iyilestirmek
icin bu durumdan yararlanmislardir. Sultan Sancar uzun mcadeleler sonunda tahti
ele gecirince Btinleri ortadan kaldirmak icin kesin kararlar almistir.

Btinler ile Sultan Sancar daha Horasan meligi iken mcadelelerde
bulunmustur. ve Sancar bunun icin Btinlerin yerlesmis oldugu blgelerden biri
olan Kuhistan`a ordu gndermis ve Hasan Sabbah ile adamlarini cok zor durumda
birakmistir.Daha sonraki seIerini Buzurg mid iktidara gectikten sonra yapmistir.
Sancar Berkyaruk dneminde Horasan valisi iken 1103`te Tabes aleyhine yaptigi
seIerden sonra Btinlere karsi hicbir saldirida bulunamamistir. Yine Sultan Sancar

214
Yasar Bedirhan ,Ortacag Tarihi, Konya,2004,s. 212.
100
h.512/m.1127`de Alamut` ta ki Btinlere agir bir darbe indirmis ve yaklasik
10.000`den Iazla adam ldrmstr
215
. Sultan Sancar`in veziri el-Muhtasis Eb
Nasr Ahmed b. El-Fazl mezkur yil Btinlere karsi cihat edilmesini, ve yakalandiklari
yerde ldrlmelerini emretmis, mallarini yagmalanip eslerinin esir alinmasini
istemis, sonra Btinlerin bulundugu Turaysis ayrica ile Nisabur`a bagli Beyhak`a da
birer ordu sevk etmistir. O yrede Btinlere ait Tarz adli bir ky vardi, liderleri de
el-Hasan b. Semin adli bir kisiydi..Vezir Btinlerin elindeki her yere bir ordu sevk
edip karsilastiklari Btinleri ldrmelerini emretmistir
216
. Selcuklular Beyhak
taraIlarinda bulunan bu kyde bulunan Btinlerin tmn ldrmsler, bunun
zerine liderleri kacip minareden kendin asagiya atip lmstr. Yine Turaysis`e
gnderilen askerler de ayni sekilde halkin cogunu ldrp , ganimet toplayip geri
dnmslerdir.

Sancar in Buzurg mid dnemine kadar Btinler`e saldirida
bulunmamistir.Bunun nedenleri kaynaklara dayali olarak su sekilde aciklanabilir: zor
durumda kalan Hasan Sabbah Sancar`a birkac kez elci gndermis ancak o bu
elcileri kabul etmemistir.Normal yollardan amacina ulasamayacagini anlayan Hasan
Sabbah kivrak zekasina basvurmustur. Kendisini Sultan`in yaninda savunmalari icin
Sultanin yakinlarindan (havass) bir gruba bir takim vaatlerde bulunmustur. Sultanin
hademelerinden birine parayla birlikte bir bicak gndermis, bicagi getiren Iedayiler,
en cesuru olan bir delikanli her biri biner altin torba ita ederek siIahen bazi seyler

215
Ibn`l-Esir, a.g.e., s..647: Abdlkerim zaydin, 'Alamut Kalesi, Trk Kltr,S. 281,
Ankara, 1986, s.588.
216
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.490: Bernard Lewis, Hashasiler, s.56, Bernard Lewis, The.
Assasins, London, 1985, s.65.
101
talim ettikten sonra Sultan Sancar`in yanina saraya gndermistir. Elbise ve kiyaIeti
muntazam, terbiye ve zeraIeti mkemmel olan bu genc biner altinlik torbalardan
besi ile hancer`i teslim etmistir
217
.Hizmetci Sultan gece sarhos olarak uyudugu bir
sirada bicagi yataginin karsisinda bir yere koymustur. Sultan sabah kalkip o bicagi
grnce endiselenmeye baslamis ve kimseden sphelenmediginden o isi gizlice
arastirmasi icin bir adam grevlendirmistir. O sirada Hasan Sabbah Sultan`a bir elci
gndermis ve kck bir not zerinde :'eger ben Sultanin iviligini asnmesevaim
sert vere konmus olan o bicagi onun vumusak ggsne saplatiraim`
218
demistir.
Aslina bakarsaniz Hasan Sabbah bu olayda da kivrak zekasini kullanarak sultanin
gzn korkutmustur. Gelisen olaylar zerine Sultan Sancar korkmus ve baris
istemis ve bazi anlasmalar yapilmistir. Rivayetlere gre, Sancar tahtinin nne
sicrayan Ied`de hanceri grnce korkmus ve Btinler ile Baris yapmak yoluna
gitmistir
219
. Ata Melik Cveyni 'Tarih-i Cihan Gusada Alamut Kalesi
ktphanesinde baris ile ilgili Sancar`a ait birkac tane Ierman buldugundan
bahsetmektedir. Bu Iermanlarda Sancar`in onlari daha cok barisa ve dostluga
cagirdigindan ve onlara karsi sabirli davrandigindan bahsetmektedir.Hasan Sabbah
Sultan Sancar saldirilarini durdurduktan ve bundan emin olduktan sonra odasina
kapanarak alti yil mezhebine iliskin anlatan kitaplarin tasniIi ile mesgul olmustur
220
.


217
Ebuziya TeyIik , a.g.e., s.26.
218
Ata Melik Cuveyni, a.g.e.. s.546, Ebuziya TeyIik, a.g.e., s.26, mer Riza Dogrul`un
'Hasan Sabbah`in Cennet Fedleri adli eserinde elcinin yanlis olarak bir kadin
oldugundan bahsedilmektedir.
219
Cl. Huart , 'Isma`iliya`. E. J. Brills Frst Encvclopaeaia Of Islam 1913-1936. E.J. Leiden
, New York , Kobenhavn, Kln, 1987, Volume III, s. 552.
220
Ebuziya TeyIik , a.g.e., s. 28.
102
Bu olaydan sonra Sultan Sancar dneminde Btinlerin isleri dahada
kolaylasmistir. Hatta Sultan Sancar Btinlere ait olan Kurmis blgesinde
Btinlerin mlklerinin haracindan 3 bin dinar indirmistir. Girdkuh`un eteginden
gecerlerken alinan bac`da onlara verilecek olan miktari belirlemistir
221
. Sultan Sancar
baris icin Btinlere bazi kolayliklar saglamistir. Bunun en nemli sebep ise,
kendisinin de bir suikasta kurban gitmesinden korkmasidir. Yani Sancar grsne
gre kendisine yapilabilecek suikasti nlemek adina Btinler ile baris yapmistir. Bu
Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun Nizar Ismilerini resmen tanimasi acisindan
nemlidir. Anlasmada Selcuklu devleti Btinlerden kendi inanclarina kimseyi davet
etmemeleri, normal hayatlarini srdrmeleri, yollarin gvenligini tehdit etmemeleri,
kalelerden sehirlere inip yerlesmemeleri, yeni kaleler yapmamak ve silah satin
almamalarini istemistir. Bunun karsiliginda Sancar onlara Selcuklu topraklarinda
oturma izni verecektir. Btinler 6-7 yil bu anlasmalara riayet etmistir. Cnk
bildigimize gre bu anlasmadan sonra Horasan ve Kuhistan`da Btinlik akidesini
kabul eden olmadigi gibi, kabul edenlerden de dnenler olmustur. Btinler bu
anlasmadan sonra Sancar ile aralarinda bir mcadelenin olduguna dr kaynaklarda
hicbir bilgi bulunmaktadir. Btinler ile Sancar ile dogrudan bir mcadeleye ilk
anda girilmemistir.Aslinda Sancar da bu anlasma ile Btinleri olduklari yerde
durdurma siyasetini hedeI alan bir yol takip edilmistir. Buna uygun olarak
Btinler`le bu anlasma yapilmistir.
222
Fakat her ne olursa olsun Btinler Selcuklu
devlet adamlarina ve Snni cemat liderlerine suikastlerinin srdrmstr. Btinler

221
Ata Melik Cveyni, a.g.e, s.546-547.
222
Mehmet Canatan, Bvk Selcuklu Imparatorlugu Devrinae Mezhep Hareketleri , A..I.F.:
Lisans Tezi, Ankara, 1986, s.63-64.
103
Sultan Sancar ile baris anlasmasi yaptiktan sonrada gerek Selcuklu devlet adamlarina
gerek Snni mslmanlara karsi bir dizi kanli saldiri gerceklestirilmistir.

V-Hasan Sabbah 'n lm , Kisiligi ve Tarihi Rol
Gizliligi n planda tutan Hasan Sabbah kendi davasi ugruna otuz alti yil
Alamut`ta yasamis ve rivayetlere gre kaleden hic cikmamistir.
223
Hatta odasindan
bile cok nadir cikmis, btn dnya islerinden kendin soyutlamis ve yasamini Btin
liderligi icin hizmet vermeye adamis ve sartlarini buna gre dzenlemistir. Cuma
gn 23 Mayis 1124`da Alamut kalesinde hastalanarak lms
224
ve Alamut
yakinlarina yapilan kabire gmlmstr.
225
Rudbar blgesindeki kabiri Btinler
taraIindan ziyaret edilirdi. Ancak daha sonralari Mogollar taraIindan yikilmistir.
Btinler`in 'Seyyidina(EIendimiz) olarak adlandirdigi Hasan Sabbah hem din
adami kisiligi hem ynetici kisiligi ile kendince nemli seyler yapmis ancak mevcut
dzeni yikamamistir.

Cesitli kimlikleri arasinda Hasan Sabbah`in edebiyatci kimligi de
nemlidir.Bir dsnr ve yazar olarak cesitli eserler vermistir. Ancak kalenin
yakilmasiyla bunlarinda cogunlugu yanmistir. Hasan Sabbah ayni zamanda iyi bir
teskilatciliga sahiptir. Kendine inananlari etraIinda cok iyi bir sistem ile toplamis,

223
Hace Residalladdin Fazullah Hemedan, a.g.e, s. 133.
224
Bazi kaynaklarda Hasan Sabbah`in lm tarihi mayis ayi yada haziran ayi, haziran
ortalari olarak gecmektedir.Ancak Tarih klavuzunun denk geldigi tam tarih 23 Mayis 1124
Cuma dir. Bernard Lewis,The Assasins , London, 1985, s 61
225
Farhat DaItary ,A Short Historv of the Ismailis, Traditions oI a Muslim Community,
Edinburg Unuversity Press, 1999, Edinburg, s. 154, Bernard Lewis, Fedyan-i Ismilye,
Nesr. Feridun Bederahi, Taberistan, 1348, s.67.
104
teskilatini saglam temeller zerine kurmustur. O ayni zamanda keskin bir zekaya ve
ihtilalci bir kisilige sahiptir.

Hasan Sabbah kati kurullari olan biri idi. Ve bu kati kurallari ile Alamut
kalesinde kendince bir dzen hazirlamis, davasini en iyi sekilde srdrms ve bu
dzende hata yapan hic kimseye acimamis,davasi ugruna herkesten yararlanmistir.
Buna rnek olarak Alamut kalesi kusatildigi dnemde iki kizi ile birlikte karisini
Girdkuh`a gnderir iken reis MuzaIIere davamiza yardimci olmalari icin bu
kadinlara ip egirt. Ancak o isi yaparlarsa ,onlara cret de diye mektup
226
yazmistir.
Rtbe ve takva`ya nem vermistir. Hatta kendi hilaIinda yanlis bir hareketi bulunan
bir oglani sinir hadd-i ikamesiyle degnek altinda ldrtmstr
227
. Bu olay Hasan
Sabbah`in diktatr taraIini da yansitmaktadir. Hasan Sabbah`in soIu, cilekes ve
kanatkr bir hayat srdg, Alamut`u zaptettikten sonra lmne kadar kaleden
asagi hic inmedigi, icki icmedigi, kimseye de icirmedigi ve hatta iki oglundan birini
sarap ictigi icin ldrdg rivayet edilmektedir
228
. Bu olayda aslinda Hasan
Sabbah`in seriata seklen de olsa bagli kaldigini gstermektedir. Fakat ayni zamanda
bir taraIta hashas icilirken bir taraItan ickinin yasak olmasi, teskilat icindeki
celiskiye rnektir . Ancak Hasan Sabbah kisilik olarak gcl bir yapiya sahiptir ayni
zamanda basiretli ve becerikli , geometri, aritmetik, astronomi ve diger ilim

226
Alaaddin Ala Melik Cuveyni, a.g.e, s.545.
227
Ebuziya TeyIik, a.g.e., s.30.
228
Bernard Lewis, a.g.e. s.X-XI: Marshall G.S Hodgson, The Oraer of Assassins,
Gravenhege, 1955, s.5, M.G.S Hodgson, 'The Ismil State, The Cambriage Historv Of
Iran, C. 5, 1968, New York , s.433 , Hamdullah MstevIi Kazvini, a.g.e, s. 421.
105
dallarinda cok derin bilgiye sahip olmasi onun davasini rahat srdrmesini ve kendi
davasi icin insanlari ynlendirme yetenegini desteklemistir.

Hasan Sabbah hicbir zaman imamlik iddasinda bulunmamistir. Sadece
imamin temsilcisi oldugunu ve imam ortadan kaybolduktan sonra hccet yani delil
ve davet reisi oldugunu savunmustur. Hasan Sabbah daima Ta`lim doktirinin yani
Davet`l Cedide`nin kurucusu olmus ve saygi grmstr.

Hasan Sabbah bilime de nem vermistir. Kendisi edebiyatla ugrasirken
alamut kalesinde bir cok bilim adamina da istahmdam saglamistir. Alamut
kalesinde bir cok bilim adami calismalar yapmistir. Ayrica arkasina bu kadar genis
bir kitleyi toplayip davalari ugruna lme bile giden insanlarin etraIinda bulunmasi
ancak onun ileriyi gren, uIkunun genis, insani konusmalari ve gretileri ile
etkileyebilen bir yapiya sahip olmasiyla aciklayabiliriz. Idealleri ve kurdugu dzeni
zellikle Alamut Kalesi icindeki dzeni bozacak herhangi bir kimse bu karisi, oglu
da olsa gerekli cezalari almistir.








106
C-LK K HALEF DNEM
I- KIYA BUZURG MMD DNEM (1124 - 1138)
Alamut lideri Hasan Sabbah`in lmnn ardindan onun yerine Lamasar
kalesinde bulunan Buzurg mid gecmistir. Bu srec icinde artik Btinlerin
ynetiminde uzun araliklar icin degisiklikler baslamistir. Buzurg mid`i Hasan
Sabbah lmnden nce haleI tayin etmis, Ebu Ali Ardistan`yi de propaganda
isinin basina getirmistir . Buzurg mid Hasan Sabbah`in yerine gecince, onun
kurallarini ve geleneklerini 14 yil boyunca srdrmstr. O da Hasan Sabbah gibi
Rudbar`in yerel bir insanidir, yabanci degildir. Hasan Sabbah`in deneyimlerini ve
gizemlilgini korumustur. Fakat yneticiligini cok aktiI gecirmistir
229
. Hasan
Sabbah`in lmnden sonraki kirk yillik bir srecte onun Alamut`ta ki haleIleri
taraIindan blgesel bymeyi devam ettirmis ve ayrica onlarin ana merkezi Rudbar
Kuhistan gclendirilmistir. Btinleri idare etmek icin Meymundiz, Mansura,
Sa`adatkuh ve diger blgelerde yeni gvenli kaleler insa edilmistir. Residedin`e gre
XII. ve XVI. yzyillarda Btinler Irak ve Iran`in bir cok blgesini konrollari altina
almislar ve davalari Suriye`ye kadar yayilmistir
230
.

Bu dnemde Btin suikastlari siddetle artmistir. Selcuklular da buna tepki
olarak h.520/m.1126da Btinler`e karsi genis kapsamli bir askeri hareket
baslatilmistir. Ancak Btinler`e karsi saldiri dzenlemesini emreden bizzat Sultan
Sancar olmamistir, onun adina vezir Kasan bunu yrtmstr. Kasani o yil Btinler

229
Bernard Lewis, The Assassins, London, 1985, s. 67 .
230
Nadia Eboo Jamal , Surviving The Mongols. Nizari Quhistani ana The Continuitv of
Ismaili Traaition in Persia. I.B. Tauris Publishers, The Instute oI Ismil Studies, London,
2002, s. 37.
107
ile savas yapma, bulunuklari yerde onlari ldrme, mallarini ellerinden alma ve
ailelerini esir haline getirme emrini verdi. Onlara ait btn blgelere, karsilacaklari
herkesi ldrme emri ile askeri birlikler gnderdi
231
. Daha sonra h.521/m.1127`de
Sancar`in onikibin Btinyi ldrdg haberi Bagdat`a gelmistir . Dolayisiyla aradan
bir yil gecmeden Btinler Selcuklu veziri Kasan`yi ldrmslerdir
232
. Kasan`nin
ldrlme nedeni her zaman ki gibi kendileri ile mcadele etmeye kalkmasi ve
onlara karsi nlemler almasidir. Sancar dneminde onun yerine daha cok veziri
Ksani Btinlere karsi mcadele vermistir. Kasan Btinler`in nerede
yakalanirlarsa orada ldrlmelerini, mallarinin yagma ve ailelerinin esir
edilmelerini emretmis
233
ve Btinlere karsi tedbirler almistir. Ilk tedbir olarak onlari
dzenli ve normal bir dsman yerine koyup dzenli ordular sevk etmistir. Ikincisi ise
Btinlerin nerede grlrlerse grlsnler hemen ldrlmelerini istemistir. Bu
tedbirler, Btinlerin hic hosuna gitmemis ve vezir Kasan`yi ldrmslerdir.
Kasan`ni lm zerine, Sancar Btinlerine karsi harekete gecerek onlara agir bir
darbe indirmis ve yaklasik 10 binden Iazla Btin de ldrlmstr.

Sancar Irak Selcuklu devleti olaylari ile ilgilenirken Sancar`a bagli bir grup
emir Erkusun komutasinda harekete gecerek Horasan da Btinlerin elinde bulunan
Girdkuh kalesini kusatmistir. Uzun sre devam eden kusatma sonucunda Btinler
cok zor durumda kalmistir. Kale tam ele gecirilmek zereyken Emir Erkus

231
Ibn`l Esir,a.g.e X , 445. , Ibrahim KaIesoglu, a.g.e, s.214.

232
Ibrahim KaIesoglu, Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu Imparatorlugu, Istanbul,
1953, s.215.
233
Ibrahim KaIesoglu, a.g.e, s.214.Mehmet Altay Kymen, Bvk Selcuklu Imparatorlugu
Tarihi. Ikinci Imparatorluk Dnemi, C. 5, Ankara, 1984, s. 152.
108
kusatmayi terk etmistir. Rivayetlere gre de Emir Erkus Btinlerden aldigi cok
degerli altin mcevher ve paralar karsiliginda kusatmadan vazgecmistir. Ancak
Btinler Sultan Sancar dneminde Selcuklu topraklarinin bati kisimlarinda Kuzey
ve Bati Iran`dan Kuzey Suriye`ye kadar yayilmayi basarmislardir. Bylece Btinler
Iaaliyet alanlarini genis blgelere yaymis zellikle Suriye`de cabucak genislemis
ve byk bir gc halini almislardir. Hatta bu dnemde kendi paralarini da
bastirmislar, Suriye`de Banyas sehrinide ele gecirmislerdir.

Bozorg mid dneminde, Sultan Sancar yirmi yildir hic saldirmadigi
Btinlere yeniden saldirma karari almis, bunun zerine Kuhistan`daki Turaysiz ile
Nisabur blgesindeki Beyhak ve Terz Btinlerine karsi gcl bir ordu gndermistir:
ancak Horasan blgesinden yola cikan Sancar`in veziri komutasindaki ordu
basarisizlikla geri dnmstr. Daha sonra Sirgir`in yigeni olan Asil komutasindaki
ordu Rudbar blgesine yeni bir saldiri dzenlemis. Ancak bu ordu da basari
kazanamamis ve Btinler iyi bir savunma gerceklestirmistir. Ayni dnemde
Temurdogan komutasindaki baska bir ordu yine Rudbar`a gnderilmis, ancak
komutan Btinler taraIindan esir alinmistir. Sancar`in ricasi zerine serbest
birakilmis, bu saldirilardan cok Iazla etkilenmeyen Btinler Talikan`daki Mansura
gibi yeni kaleler ele gecirmis, h.623/ m.1226`da Meymundiz gibi yeni kalelerde
insa ettirmislerdir .

Buzurg mid`in son yillarinda Btinler kendi bagimsiz teskilatlarini kesin
bicimde kurmustur. Bu teskilat daginik topraklari esas alarak Iran`daki Rudbar ve
Kuhistan`daki genis bir blgeye, Suriye`de Cebel Behra`nin gney kisimlarina kadar
109
uzanmistir. Buzurg mid uzun saltanati h. 532 / m.1138 lm zerine son
bulmustur. Cveyni durumu su sekilde belirtmistir: 'Buzur mia vanlislik zerine
kurulu olan cehalet tahtinaa .ecel topugu altinaa ezilaigi beaeninin cehennem
atesesi beslemeve gittigi 26 Cemazivevvel 532/ 9 Subat 1138 tarihine kaaar
oturau`
234
.

Bu dnemde giderek yayilan ve gc toplayan Btinler genis alanlarda
hakimiyetini arttirmistir. Buzurg mid lmeden c gn nce yerine oglu
Muhammed i gstermistir. Veraset meselesi olaysiz olarak czlmstr. Bu
durum Ismaili idarenin seviyesinde meydana gelmis olan degisiklikleri cok iyi
gstermektedir.
235
Sonuc olarak Buzurg mid ldkten sonra oglu Muhammed
Buzurg Umid Alamut ynetimine gecmistir.

2-MUHAMMED b.BOZORG MMD DNEM (1138 - 1162)
Muhammed dneminde (1138-1162) Btinler bir cok yeni kale ele
gecirmisler yada insa ettikleri Deyleman ve Gilan`da kalelerin topraklarini
genisletmislerdir. Bu yeni kalelerin en nemlileri Saadetkuh, Mbarekkuh ve
Firuzkuh idi
236
.Bu dnemde Snni gruplar Btin gruplara karsi artik tepkilerini
gstermeye baslamalarindan dolayi Btinler etkin bir bicimde suikast ve ldrme
olaylarina yeniden hiz vermislerdir. Ancak Btinler bir takim kisilerce kendi
cikarlari icin kullanilmis, zelikle Sultan Sancar`in yaninda kendi amaclari disinda
baska sultanlara ve vezirlere de alet olmuslardir. Mesela Harzemsah Atsiz Sancar`i

234
Cuveyni, a.g.e., s. 221, Bernard Lewis, a.g.e. s. 59.
235
Bernard Lewis,a.g.e., s. 58.
236
Farhad DaItary, Ismaililer ...,s.151.
110
ldrtmek icin Harezm`den Horasan`a iki Btin gndermistir
237
.Bu durum
Btinlerin giderek din amac degil de siyas amac gttklerini ve bunu devam
ettirmek icin de artik kendi davalari disindaki davalari da takip edip suikastlar
dzenlediklerini gstermektedir. Bunun bir nedeni de Btinlerin hangi kosulda
olursa olsun Byk Selcuklu Imparatorlugunu ortadan kaldirmak ve devlet dzenini
yikip kendi dzenlerini getirme mcadelesi vermeleridir.

Bu dnemde Btinler mahalli ve genel proplemler ile ugrasmislardir. Hasan
Sabbah dneminde gelisen olaylar giderek bymstr. zellikle Rudbar ve Kazvin
arasinda cikan catismalar zinciri icinde Btinler kendilerini cok iyi
savunmuslardir.Bu dnemde Iaaliyetlerini iki yeni blgeye de yaymaya
baslamislardir. Biri akinlar ve propaganda yrttkleri Grcistan digeri ise bugnk
AIganistan`dir.
238


Btinler Selcuklu vezirlerinden bazilarini kendi taraIlarina cekmislerdir.
Btin taraItarligi yapmis ve Iiilen eylemde bulunmuslardir. zellikle vezir Dergizi
Btinler ile bircok kez isbirligi icine girmistir. Dergizin birkac Btin ile anlasarak
kadi Herevi yi ldrtmstr. Herevi kendi dneminde nemsenen, saygi duyulan ve
sultanlar arasinda ayricalikli tutulan biri idi. Herevi`nin Sultan Sancar ile grsmesi
o dnemde yeni vezir olan Dergizi`yi rahatsiz etmis ve bunun zerine Dergizin
birkac Btin ile anlasarak Herevi Horasan`a dndkten sonra onun ldrlmesi
istenmistir. Herevi Btinler taraIindan Dergizi`nin istegi zerine ldrlmstr.

237
Ibrahim KaIesoglu, a.g.e., s.219.
238
Bernard Lewis,a.g.e., s.59.
111

Yine Musul`da bulunan Aksungur Porsuk (Ak sunkuru`l-Bursuk) Btinlere
karsi direndigi ve mcadele ettigi icin vezir Dergizin taraIindan ldrttrlmstr.
Dergizin Aksungur Posuki`yi alt etmek icin bir cok hileye basvurmustur ancak
bunu basaramayinca yine Btinler ile isbirligi yapmistir. Btinler onu Musul
camiinde ldrmstr. Yine Sancar`in veziri, Ebu`l-Fazil Dergizin`nin Irakta
vezirlik etmesini istemiyordu. Dergizini bu olay icin de gizli bir sekilde Btinlerle
grsms ve onu ldrmek icin birkac Btin Horasana gelmis ve Ebu`l-Fazil`i
ldrmstr. Dergizini devlet byklerinden kimisini bazen sultanin izni ile aciktan
aciga, bazen de Btinleri ve diger yardimcilarini kullanarak gizlice ldrtmstr.
Emir Sirgir Alamut kalesini kusattigi dnemde kaleyi tam ele gecirecegi zaman,
Sultan Muhammed veIat etmistir . Onun lmnden sonra Dergezini devlet islerinde
yer tutunca Emir Sirgir`i geri cagirmak icin bazi entrikalara basvurmus, sonunda
Emir Sirgir`i sultan nezninde kabahatli gstermis ve onu ldrtmstr. Dergizinn
gerceklestirdigi bu plan Btinlerin cok isine yaramis, bu nedenle de Btinler
Dergizinyi kendi aralarina almislardir. Ancak Dergiz`nin bu saltanati uzun sre
devam edememis ve bir rivayete gre Irak Selcuklu sultani Tugrul`un emri zerine
ldrlmstr. Sultan Tugrul kardesi Mesud`tan kacmak icin nce IsIahan`a daha
sonra da Huzistan`a gecmistir. Sultan Tugrul kacarken kardesinin ortaya cikmasi
zerine vezire : 'Asker nereae ? Iktiaar ve kifavet hakkinaa senin vermis olaugun
teminat nereae kalai
239
demistir. Bunun zerine vezir sultana : Hic enaise
etme.Tehlikevi hatirina bile getirme ben senin asmanlarini larmek icin
Hasisivveleraen bir cemaati hazir ettim.Ben simaiaen senin asmanlarinin

239
El-Bundari, a.g.e., s. 159.
112
kahreailmeleri vaklasmis ve cemivetleri aagilmis grvorum aemistir. Bunun zerine
sultan sinirlenmis. bozuk akiaeli olaugunu grvorum aemis
240
ve Dergizinn
ldrlmesini emretmistir. Fakat Dergizin asacaklari vakit ip kopmustur. Emir
Sirgir`in klesi de olayi izlerken, hemen zerine atlayarak yaninda bulunan bicakla
Dergizi`nin kaIasini kesmis, cesedin parca parca etmis, kaIasini ve cesedinn
parcalarini sehir sehir dolastirmislar ve her uzvu bir sehirde teshir olunmustur
241
.Bu
olayla Dergizin`nin Btinlere ne kadar destek verdigini ve oynadigi bir takim
olaylari ele aldigini grmekteyiz . Bazi kaynaklarda Dergizinn Sultan Muhammed
Tapar`in lmnde de parmagi oldugu rivayet olunmaktadir.

Sancar klelerine itimat edip onlari iyi yerlere yerlestirmistir. Ancak onlardan
sikilinca yada onlarin bir hatasini grnce onlari ldrtms bunun icin bazi
zamanlar Btinlere basvurmustur. Bazi kaynaklardaki rivayetlerde Sancar ve
Btinler arasinda gizli bir anlasma olduguna dr deliller bulunmaktadir. Mesela
Sancar`in gnl verdigi ve kendisine yaklastirmakta mmtaz kildigi adamlardan biri
de byk mukarreb emir Ihtiyarddin Cevherttaci`idi. Bu adam Sancar`in
validesinin klesi ve has adamiydi. Sancar`in annesi h.517 /m.1123 Sevval ayinda
veIat edip bu kle Sancar tahtina hakimi olmustur. Bu adama Sancar cok
gvenmekteydi, bu sebeple de Sancar`in sirlarini ve aldigi kararlarindan haberdar
olmustur. Sancar onu yksek bir dereceye cikardi yleki daha nce kimse o
dereceye cikamamistir. Onun emrine otuz bine yakin asker vermistir. Sonra Sultan
onu grev sresinin uzun olmasindan ve uzun sre grev basinda olmasindan

240
El-Bundari, a.g.e., s. 159.
241
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El- Hseyni, a.g.e., s.73.
113
sikildigi icin tedbir dsnms ancak care bulamamistir. Sonunda onu ldrmek icin
Btinleri sarayinda saklamistir .Olay syle gelismistir: Cevherin cagrilmak zere
oldugunu Cevhere haber verdiler .Cevher kendisinin ldrlmesini isteyen kisinin
sultan oldugunu anladi ancak icinde sir olarak saklamistir. Sultan bir gn buna` ev
cevher senin hakkinaa bu melunlaraan korkuvorum bunlaraan sakin ve korun
uvanik bulun ve ihtivat zere vr`. dediginde Cevher ona syle demistir: 'Eger
beni kenainaen emin eaersen kimseaen korkmam bunlarin gailesini aefetmek
hususunaa kimseaen varaim istemem sultan bunun bu szne katlanai ve katlamavi
lazim gra`.
242
Cevher bir gn gizlendigi yerden yani evinden cikarken yaninda bir
kilic bulunmaktaydi, onun nnde ve arkasinda korumalari bulundugu halde sultan
sarayin dehlizine girdiginden Btin`lerden bir cemaat bunun zerine atladilar ve
bicakladilar.Harem taraIinda olan sultan Ieryat ykseldikce iste Cevher kat
olunaudedi. Yani buradan anladigimiz zere Cevher sultanin istegi zerine
ldrlmstr
243
. Muhammed Bozorg mid dneminde Btinlere Rey sahibi Emir
Abbas`a saldirmislardir. Sultan Sancar`in hadimi Cevher `in klelerinden biri olan
Emir Abbas Rey sehri iktalari arasinda bulunan Cevher`in Btinler taraIindan
ldrlmesi zerine Btinlerden intikam almak icin ncelikle Rey ve cevresini ele
gecirdi. Oranin mallarini yalniz toplar oldu. Sultan Sancara ve Sultan Mesut`a karsi
kuvvetlendi. Yaninda ki kisi cok sayili ve byk cemiyetli askerle ve eIendisi byk
emirin (Cevher`in) klelerinden kendisine itlak edenlerle kesbi kuvvet etti. Ve
himmetini Btinler zerine hasretti. Vatanlarinda bunlarin zerlerine hucm edip
geceleyin yerlerinde bastirdi.Is basinda kaldigi mddette Btinler`den yz binden

242
El-Bundari, a.g.e., s. 245.
243
El-Bundari, a.g.e., s. 245-246.
114
Iazla adam katletti. Hatta bunlarin kaIalarindan Rey`de bir minare bina etti ki
mezzinler bu minareye cikip ezan okudular .Btinler`i korkutmustur.
244
Bu olaylar
zerine Btinleri ldren ve onlarin topraklarina saldiran Rey`deki Selcuklu valisi
Abbas Sultan Sancar in emriyle Irak Selcuklu sultani Mesut taraIindan
ldrlmstr. Gercektende Btin bir vakanvisin dedigine gre Abbas Bagdat`i
ziyaret sirasinda 1146 veya 1147 de Sultan Sancar in emriyle sultan Mesut
taraIindan ldrlmstr
245
. Cesitli melliIlerin anlattiklarina bakilirsa Sultan
Sancar bazi zamanlar Btinlerden bu gibi konularda yardim almis ve onlarla
isbirligi yapmistir denilebilir.

Soydasi Oguzlarin isyani ve bunun sonucunda onlara yenilip esir dsen
Sancar Oguzlarin elinde c yil esir kalmis ve h.551/m.1156 da bunlardan kurtulmus
olmasina ragmen Selcuklu imparatorlugu`nu toparlayamayip bir yil sonra veIat
etmis ve bu suretle devlet te tarihe intikal etmisti. Btinlerin hakimiyeti ise
h.551/m.1256 yilina kadar srmslerdir. Yani Btinler, Sultan Sancar ldkten
sonrada tam 99 yil varliklarini srdrmstr. Sancar Alamut kalesinde Muhammed
Buzurg midin hkm srdg dnemlerde veIat etmistir. Btinlerin Sancar`in
lmnden sonra da varliklarini devam ettirme nedeni, Byk Selcuklu Devleti
yikildiktan sonra siyas bunalimlar ve buhranlarin ortaya cikmasidir, o zamana kadar
merkeze bagli ancak yari mstakil devletler artik mstakil olmuslar davranmaya
baslamislardir. Selcuklu devletinin parcalanmasini gc bilen Btinler daha da
yayilmislardir.

244
El-Bundari, a.g.e., s. 177.
245
Bernard Lewis. Hasisiler... Istanbul,1995, s.59.
115

Byk Selcuklu Imparatorlugu dagilmasina ragmen Irak Selcuklu Devleti
topraklarinda Btinler Iaaliyetlerini srdrmslerdir. Irak Selcuklu sultani
Arslansah dneminde Selcuklu ordusu Grcler ile mcadele ederken Btinler bu
durumu Iirsat bilip Kazvin yrelerindeki cok sarp daglarin tepelerine c kale insa
ettirmislerdir. Bir rivayete gre bu kalelerden bahsedilirken genellikle Btinlerin
ktlklerinden korktuklari icin olan duruma mdahale etmemislerdir
246
diye
gecmektedir. Btinler daha sonra Kazvin`e yrms ve o blgeyi kusatmislardir.
Ancak halk onlara siddetle karsi cikmis ve yardim icin Sultan Arslansah`a
gitmislerdir. Arslansah , Ildeniz ve diger emirler hep birlikte Btinlere karsi
harekete gecmis ve drt ay icinde Btinlerin insa ettigi kaleleri yikmislardir. Daha
sonra Kazvin civarindaki Kihab`ta insa edilmis ve Btinler taraIindan Cihan-gsay
dedikleri kaleyi almistir. Daha sonra o kalenin adini degistirerek Arslan - gsay
adini vermistir.

II.Hasanin ynetime gecmesinin ilk yillarinda giderek ckse gecmis olan
Btinler Selcuklulara bir dnem karsi koyamamislar, ancak II.Hasan`in Kiyamet
ilanindan hemen sonra, Sultan Arslan`in ynetimindeki Gazvin`i kusatmislardir.
Sultan Arslan Kazvin`e bir ordu gndermis ve kusatmayi kaldirmistir
247
. Btinler
Sancar`in lmnn ardindan uzun yillar Iaaliyetlerini srdrmslerdir.


246
Sevim A.,Mercil E.,Selcuklu Devletleri Tarihi, Ankara , 1995, s. 278.
247
Imam Zhiruddin Nisaburi, Selcukname. Ebu Hamid Muhammed Bin Ibrahim, Zeyl-i
Selcukname) 1332, Tahran, s.22-28.
116
1162`de hayatini kaybeden Muhammed Buzurg mmid kendi dneminde
oglu II.Hasan ile catisma icine girmistir. II.Hasan, Hasan Sabbah ve kendi
dedelerinin gretilerini inceleyip yorumlama isine girismistir. Szlerinin acikligi
sayesinde arkasina Btin halkin cogunlugunu almistir. Babasi Muhammed Buzurg
mid`in byle bir yetenegi olmadigi icin Btni halk II.Hasan`nin Hasan Sabbah
taraIindan vaad edilen imam oldugunu dsnmslerdir. Bu durum Muhammed`i son
derece kizdirdi ve dedi ki 'ben imam aegilim .fakat onun aailerinaen
birivim.Hasan aa benim oglumaur.Kim onun szlerini ainler ve o szlere inanirsa
bir vefasiz ve inancsizair
248
. Hatta ogluna inanan bir cok kisiyi cesitli iskence ve
idam yoluyla ldrtt. Alamut kalesinde 250 kisiyi ldrtt ve onlarin cesetlerini
ayni gerekce ile mahkm edip sirtina ykledikten sonra kovdu
249
.

Sultan Sancar`in lmnn ardindan kck beylikler arasinda parcalanmaya
baslayan Selcuklu imparatorlugu dagilirken Harezm blgesinde yeni bir gc olan
Harzemsahlar ortaya cikmistir. Sultan Sancar`in lmnn ardindan ynetim ve
otorite boslugu yasayan Selcuklu Imparatorlugunda Harzemsahlar bagimsizliklarini
ilan edip yayilmaci bir politika izlemeye baslamislardir. Harzemsahlar nce Horasani
daha sonra Hindistan ve Anadolu arasindaki blgeyi ele gecirmislerdir. Btinler
artik Deyleme kadar girmeyi basaran Harzemsahlilar ile karsi karsiya gelmislerdir.
Harzemsah komutani Mayancik h.602/m.1205 te tuzaga dsrdg cok sayida
Btinyi katletmistir.Bu tarihten sonra Harzemsahlar Btinlerin bas dsmani
Kazvinlilerin savunuculugunu stlenip, Rudbar`a kesin bicimde yerleserek Alamut`a

248
Bernard Lewis,a.g.e. s, 60.
249
Bernard Lewis,a.g.e., s. 61.
117
karsi dzenli akinlara girismislerdir.Kuhistan Btinleri ise h.590/m.1194`den
itibaren, Sistan emirlerinin saldirilariyla karsilastilar
250
.

Btinler Harzemsahlardan sonra Mogollar ile mcadelelere girismistir.
Btn Dogu lkelerini yagma eden Mogollar, Harzemsah Imparatorlugu`nu
h.618/m.1221`de yikmistir. Mogollar Cengiz Han`in ynetiminde Buhara,
Semerkant, Belh, Horasan Merv,Nisabur`u ele gecirmislerdir. Btinler
Harzemsahlilarin ortadan kalkmasiyla ve Cengiz Han`in lmnn ardindan onun
yerine gecen oglu gedey h.627-639/m.1229-41 ynettigi Mogollar ile karsi karsiya
kalmislardir. Mogollar Alaeddin Muhammed`in iktiranin sonlarina dogru Btinler
ile catismislardir. Mogollar Islam lkelerini sinirlari icine katmis, Sir-Derya`yi
gecmis Eski mslman kenti olan Semerkant ve Buhara`yi ele gecirmis,daha sonra
Amu Deryayi gecmis Belh ,Merv Nisabur`u ele gecirmis tm dogu Islam lkelerine
egemen olmus, Mezopotamya ,Grcistan ,Ermenistan gibi yerleri de isgal etmisler,
gittikleri yerleri yakip yikmis ve tarihi yok etmistir.

Muhammed`in lmnden h.557./m.1162`den sonra ld ve yerine oglu
Hasan gecti.Hasan h. 559/ m.1164`de kiyamet ilaninda bulundu. Btinlik inancina
yeni bir yorum katmistir. Hasan haleI olarak oglu II.Muhammed`i secmistir. Bu
dnemde cok nemli olaylara rastlanmamaktadir. II. Muhammed 1210`da
zehirlenme sonucu lmstr. Onun yerine ise onun oglu Celaleddin Hasan
gecmistir. Muhammed byk kiyamet doktirine karsi cikmis ve Snni taraIa
yakinlik gstermistir. Celleddin basa gecince Mslman oldugunu ilan etmis ve

250
Farhad DaItary, Ismaililer.... s.446.
118
annesini Hacca gndermistir. Celleddinden sonra ise oglu Aleddin Muhammed
gecmistir. Aleddin`in saltanatinin ilk yillari boyuna yeni bir Btin dalgasi
yayilmaya baslamis ve artik yayilma daha kolaylasmistir. Mogollar Harzemsahlari
sarsmistir. Harzemsahlar ayakta durmaya calisirken Btinler genisleme icine
girmislerdir. Bu dnemde Damgan sehrini ele gecirirken Rey sehrini de ele
gecirmek icin Iaaliyete gecmislerdir. Alamut`un son hakimi Rkneddin (h.653-
655/m.1255-1257) ve babasi Mogollar yznden cogu kez karsi karsiya
kalmislardir. Rkneddin babasinin uygunsuz davranislari yznden Mogol
ordusunun lkesine saldiracagini bu isi ciddiye almadigini eger kendisi padisah
olursa cihan padisahinin huzuruna ve onun kapisindaki klelere elciler gnderip ona
itaatini ve kullugunu bildirecegini lkesinde halkin rahat yasamasi icin karanlik isler
cevrirenlere izin vermeyecegini syler, bu szlerin halki tuzaga cekmek icin yem
olarak kullanildigi
251
dsncesindedir. Rkneddin cesitli haberlesmeler ve elciler
araciligiyla Mogol hkmdari ile uzlasarak kaleden inmek zorunda kalmis. Kaleden
inerken yaninda onu korumakla grevli ayni zamanda Tamga emiri de olan saray
emirlerinden biri ile birkac kisi vardi. Gvendigi adamlari gndererek kirk kadar
kaleyi yiktirmistir Mogollar Rudbar ve Khistan`daki Btin kalelerine
saldirmislardir. Girdkuh kalesi saldirisi sonucunda Mogollar pskrtlmstr.
Ancak daha sonra gelisen olaylar sonucunda Rkneddinn emri zerine, Rudbar,
Kuhistan ve Gridkh blgesi kaleleri teslim olmustur . Ancak Alamut ve Lamasar,
Girdkuh da direnisi srmstr. Mogol ordulari bu iki kaleyi kusatmistir. Alamut
teslim olmustur. Lamasar ve Gridkuh ise, bir sre daha direnmeyi basarmistir.
Rkneddin`nin emirlerine uymamis ve kalenin kontroln bir sre daha ellerinde

251
Alaaddin Ala Melik Cuveyni,a .g.e., s.566.
119
tutmuslardir. Kaleler Mogollarin eline gectikten sonra Btin askerleri biner ve yzer
gruplar halinde Mogol komutanlarinin gzetimine girmislerdir. Btin askerlerinin
cikardigi olaylar sonucunda Mogol askerleri icinde bulunan tm Btinler Meng
Kaan`in emri zerine ldrlms, daha sonra da Rkneddin`in Kazvin`de bulunan
tm ailesi ldrlmstr . Rkneddin ise Meng Kaan`in yanina gnderildigi bir
sirada Girdkuh ve Lamser`deki Btinleri indirmesini ve kaleyi dsrmesini
sylemistir. Ancak Rkneddin i geri gnderdigi zaman onu yolda issiz bir yere
cekip ldrmslerdir. Hasan Sabbah`dan sonra genis bir zaman dilimi icinde
davasini srdren Alamut yneticileri zaman icinde zayiI dsmslerdir. En son
Mogollarin siddetli saldirisi altinda h.654/m.1256 yilinda ckene kadar Btinlerin
166 yil sonunda kurulu dzeni ne Selcuklular, ne de Harzemsahlilar
devirememislerdir ve Mogol saldirilari sonunda da onlar zamanla kclerek,
parcalanarak sessiz gruplar halinde diger mezhepler arasina karismislardir.

Hasan Sabbah`in nclgnde kurulan Btinlerin Islam tarihindeki yerini
yadsimamak lazimdir. Uzun bir sre Islam tarihinde calkantili bir dnemin bas
rolnde oynamislardir. Her ne kadar amaclarini gerceklestirmekte basarisiz da olsalar
mevcut dzen icin siyas ,din ve sosyal bakimdan ciddi bir tehdit olmuslar, hem cok
karanlik ,hem cok uzun ve hem de cok popler mehdilik propaganda zincirinin bir
parcasi olmuslardir. Birbirlerine olan bagliliklari ,tutkunluklari, planli ve dzenle
gelistirdikleri siddet yanlisi tavirlariyla ne kendilerinden nce ne de sonra esi
benzeri grlmemis bir teskilat yapisi icinde davalarini yrtmslerdir. Ancak bu
kadar uzun bir srecte birtakim kaleler disinda nemli sehirlerden hic birini ele
gecirememisler ve mcadelelerinde umduklari basariyi kazanamamislardir.
120

Byk Selcuklu topraklarinda Iaaliyetlerini srdren ve nemli kaleleri ele
gecirerek merkezilesmeye calisan Btinlerin bircok Selcuklu sultani ile degisik
zamanlarda siyas ve askeri mcadeleleri olmustur. Meliksah dneminde kendin
bariz bir sekilde belli eden bu olusu, hareket Sultan Berkyaruk ve Sultan
Muhammed Tapar dneminde ise yasanilan karisikliklar sonucunda gclenmistir.
Sultan Sancar II. Imparatorluk dneminde yasanilan taht mcadeleleri ve dis
etkenler yznden daha da gclenen ve yayilan Btinleri hicbir Byk Selcuklu
sultani tam olarak ortadan kaldiramamistir.

D- BTINLERN YAPTIGI SUKASTLAR, SLEDKLER CNAYETLER VE
SELCUKLU HALKININ TUTUMU
Insan ldrme, kurban etme yada din amacla adam ldrmenin hicbir dinde
yeri yoktur. Ancak gelisen srecte insan topluluklari icinde adam ldrme, insan
katli, din katl ortaya cikmistir. Btinler`in cogunlukla dnyayi mesru olmayan bir
yneticiden kurtarma zelligi de adam ldrme zelliklerini desteklemistir. Ayrica
Btinliler icin adam ldrmenin sadece dindarlik ve siyas bir davranisi degil ayni
zamanda kutsal bir ayin degeri vardir.
Adam ldrme ve suikast tekniginde Btinlerin bir cok seleIleri vardir.
Hatta ibadet ve vaziIe olarak cinayet isleme sanatinda seleIleri mevcuttur
252
.
Tarihte bilinen ilk suikast eylemcisi Hasan Sabbah ve haleIleri olmustur. Cnk
cesitli devlet adamlarini,din adamlarini, valileri komutanlari vs. ldrrken var olan
devlet dzenini yikip kendi dsnce ve dzenlerini getirme ugruna cinayetler

252
Bernard Lewis, Hasisiler..,s114.
121
islemislerdir. Btin Iedlerinin eylemi ayni zamanda siyas ve din ynden
desteklenmekteydi. Cinayet isleyenler d birer katil degil, siyas hedeIi olan,
imametin kurulmasini destekleyen, kendilerini baska kisilerin amaclarina alet
etmemis egitimli kisilerdir. Onlarin amaci Snni dzeni devirmek ve zarar
vermektir. Yapilan suikastlarin amaci ise, bu dzeni yikmak yada tedirgin edip
korkutmaktir. Ancak zaman zaman cinayetlerini intikam ve uyari yapmak icin de
islemislerdir.

Btinler kurbanlarini zenle secmislerdir. Bunlarin kurbanlari iki byk
siniIa aittir. Birinci siniI sehadeler, emirler ve vezirler, ikinci siniI ise kadilar ve
din yneticilerdir. Sehir valilerini icine alan ara grup ise onlarin dikkatini ara sira
cekmektedir
253
. Bunun yani sira on iki imamci Silere, Hristiyan ve Yahudilere
byk saldirilar dzenlememislerdir. Hatta onlara yapilan saldiri genellikle yok
denecek kadar azdir. Btinlerin dsmanligi siyas ve askeri, din ve idari her alanda
Snni dzen ve Snni mezhebe idi. Bazi cinayetler ise sadece intikam ve uyari
anlaminda eylemlerdir. Mesela kendi camilerinde Btinler aleyhine konusan veya
onlara karsi cikan Snni din alimlerine
254
saldirilmasi gibi. Genellikle tercihlerini
kendilerine saldiran ordu komutanlari veya kendilerinin ele gecirmek istedikleri kale
yneticilerini ldrmek icin kullaniyorlardi.

Hristisyanlar olanlara ise cok Iazla saldirmamislardir. Btinler ilk Hristiyan
cinayetlerini h.588/m.1192 yilinda Kuds Latin Krali Conrad de MonIerrat`yi

253
Bernard Lewis, a.g.e., s.115.
254
Bernard Lewis ,a.g.e., s.116.
122
ldrerek gerceklestirmislerdir. Bu cinayet Haclilar arasinda byk yanki
uyandirmistir.

Btinler hanedan yelerine de cok Iazla saldirmamislardir. Bunun en
nemli nedeni de sultanlarin Btinlerle cok Iazla muhatap olmamalari ve
genellikle komutanlar, emirler ve vezirler araciligiyla saldirida yada grsmede
bulunmalaridir. Btinler Selcuklu saldirilarina karsi sayilari az olmasina ragmen
nemli kimselerin ldrlmesi cogu deIa dogrudan dogruya askeri bir hareket kadar
etkili olmustur
255
.

Btin Iedleri lkede bir bakima dehset havasi yasatmislardir. IsIahan`da
sadece Btinler taraIindan ldrlms bes yzden Iazla mslman cesedi teseIIh
etmis bir halde bulunmustur
256
. Btinler bir cok devlet adamini ldrmelerinin yani
sira nlerine cikan ileri geri bir cok mslman`i da ldrmslerdir. Btinlerin
Byk Selcuklu topraklarindaki ilk cinayetleri ise Save`de ldrdkleri bir
mezzindir. Bu olayla Btin dleri ve Byk Selcuklu ynetimi ilk deIa karsi
karsiya gelmistir. Bu olay bir cok kaynakta su sekilde gecmektedir: Btinlerin
Selcuklu lkesindeki ilk kitalleri, muhtemelen Alamut`un ele gecirilmesinden daha
nce Save` de meydana gelmistir. Btinlerden on sekiz kisi bir bayram gn
burada bulusarak bayram namazi kilmislardir. Bunlarin haberini alan beldenin emiri
bu sahislari tutuklatmis ,sonra da serbest birakmistir. Bu olay Btinlerin ilk
toplanmalaridir. Bunlar Save`li olup ,IsIahan`da ikamet eden bir mezzini

255
C. E.. Bosworth, Islam Devletleri Tarihi, Cev. E. Mercil, M. Simsirli, Istanbul, 1980, s.
160.
256
Mevdudi, Selcuklular Tarihi I, Ankara 1971, s.40.
123
kendilerine katilmaya cagirmislardir. Fakat o bu daveti kabul etmeyerek reddedince
,aciga cikacaklari korkusuna kapilarak mezzini ldrmslerdir. Olay Nizm`l-
Mlk taraIindan duyulunca mezzini ldrmekle itham edilen kisilerin yakalanmasi
emri verildi. ldrme olayi ile itham edilenler yakalandi ve katil oldugu tahkik
edilen Tahir ismindeki bir marangoz kisasen katl edilerek ,ayagindan srklenip
sokaklarda teshir edilmistir. Bu sahis da Btinler`den ldrlen ilk kisidir. Yani ilk
cinayetler karsilikli tepki zerine islenmistir.

Btinler cinayetlerini kendilerine saldiranlardan c almak icin de
islemislerdir. Mesela onlarin amansiz rakibi olan IsIahan Kadisi Ubeydullah el-
Hatib`i ldrmslerdir. Kadi karsilasacagi tehlikeyi iyi bildigi icin bir zirh giymis ,
etraIinda zel korumalar bulundurmustur.Fakat bunlara ragmen Hemedan camiinde,
cuma namazi sirasinda kendisiyle koruma grevlilerinden birinin arasina sokulan
bir Hasisi onu agir bicimde yaralamistir. Ayni yil Nisabur kadisi da ramazan
bayrami kutlamalari sirasinda ldrlmstr. Bagdat`ta bir Hasisi , Ahmed B.
Nizam`l-Mlke kuskusuz Alamut zerine bir seIer dzenlediginden c almak icin
saldirmislardir. Ancak vezir bu saldiridan yarali olarak kurtulmustur
257
.

Btinlerin lideri Hasan Sabbah devlet erkanindan ilk olarak Nizam`l-
Mlk` ldrtmstr. Bu olay cesitli kaynaklarda Iarkli rivayetler ile
anlatilmaktadir.Asagida bunlardan bazilarina deginilmistir. Bunlarin vezirin
lmne aciklik getirmesi bakimindan nemli olugunu dsnyoruz. Cuveyni`ye
gre: Nizaml Mlk hile tuzagina cekip ortaaan kalairmava karar vermistir

257
Bernard Lewis, a.g.e., s.115.
124
Onaan sonra shreti her tarafa vavilmistir. Cesitli azenlerle valan szler ve
vaatlerle . ikivzl aavranislarla feaailer aenilen bir teskilat kurmus ve Tahir Arrani
aali bir sahis anvavi aa ahireti ae kavbeaer avetinin heaefi vapmistir.O astg
bataklikta ahiret saaaetini aramava baslamistir. Arrani 483 (16 Ekim 1092) Cuma
gecesi Nihavena blgesinae bulunan Sahne aenen bir verae sufi kiligina girerek
iftaraan sonra grev verinaen haremine tahti revan zerinae gitmekte olan
Nizaml-Mlkn nne gecip bicagini onun sirtina saplamistir.NizamlMlk
alaigi o vara vznaen sehit olmustur. Onlarin sehit ettikleri ilk kimse ae Nizaml
Mlk tr.
258
Ibn`l Esir`e gre : 'Jezir Nizaml-Mlk Ebu Ali el-Hasan b. Ali b.
Ishak bu sene 10 Ramazan (14 Ekim 1092) tarihinae Nihavena vakinlarinaa
larlmstr. Nizaml-Mlk ile Sultan Isfahan aa iailer ve Bagaata anvorlarai
.Jezir Nihavena vakinlarina gelince iftaraan sonra mahfesinin icinae harem caairina
giaerken Batinileraen Devlemli bir aelikanli sefaat veva varaim isteven pozisvonaa
ona vaklasti ve vaninaaki .hancerivle onu bicaklavarak lara.Sonra kacarken
avagi ipine takilip ast ve aerhal vakalanip laraler .
259
Mneccimbasina gre:
'485 vili Ramazan avinin 10 (14 Ekim 1092) nun aa Nizaml-Mlk Eb Ali Hasan
b. Ali Ishak et-Tsi Sultan ile beraber Isfahanaan Bagaata anerken Nihavena
vakininaa sehit eailai`
260
. Ibn`lKla`nin eserinde olay su sekilde gecmektedir: '
Nizaml-Mlkn lmvle ilgili arzuhal vermek bahanesivle ona vaklasan Ebu
Tahir vezir ailekcesivle okurken hanceri ggsne saplamis .kacarken avagi caair
ipine takilip asms vakalanarak larlmstr. Katilin bir Btin oldugu btn

258
Alaaddin Ala Melik Cuveyni . a.g.e. s.542
259
. Ibn`l-Esir , a.g.e., s. 264
260
Mneccim Basi Ahmed b. LtIullah, Camiua Dvel (Selcuklular Tarihi I) Horasan
.Irak .Kirman ve Surive Selcuklulari , Yay: Ali ngl, Izmir, 2000, s.61.
125
kaynaklarda kaydedilmekle beraber onu bu cinayeti islemeye azmettiren kim oldugu
hususunda Iarkli rivayetler bulunmaktadir. Yine Ibn`l-Adim gre . Nizam Mlk
10 Ramazan 1092 cumartesi gecesi askerivle birlikte Bagaata gelirken Nihavena ve
Sahne arasinaan aksam iftarini actiktan ve alim fakir ve askerlerin sofrasinaan
aagilip gitmelerinaen sonra larla. O seave ile karilarinin caairina
kalairilai.Ona varaim ve ivilik aileven bir kimse olarak gelen bir Devlemli cocuk
vaninaa tasiaigi bir bicakla varalavip lara ve kacti. Sultan Meliksah atlanip
caairina gitti ve karargahinaakileri ae vatistirai. Iftaraa bulunauklari siraaa
salihleraen birinin Nizaml-Mlke sunlari svleaigi hikave eailmistir. Dn gece
rvamaa Tanri elcisinin Tanrinin salat ve selami zerinae olsun gelip seni
gtragn ve ben ae onun arkasinaa gitmem zerine bana . Ev insan geri an
ben Nizaml Mlk istivorum aeai. O salih insani rvasini buna vormus iai`
261
.
Ibn Mnkiz de ise Nizam`l Mlk`n Bagdat`ta ldrldg ve buradaki evine
gtrldg iIade edilmistir.
262
El-Hseyni`nin 'kitabinda ise Ahbr da ise olay su
sekilde anlatilmaktadir: Hasan bin Sabbah Alamut kalesine iltica ile ser ve zarari her
tarafa siravet eaecek bir hale gelaigi vakitte Nizaml-Mlk kalenin etrafini
askerlerle kusatarak vollari kesti.Bunun zerine kaleaen iki aaam cikti .fakat
bunlarin atlarinin nallari ter iai .kale etrafina gitmis olauklarini
gsterivorau.Kalevi kusatan askerler bunlarin haricten kaleve girmis olauklarini
zannettiler. Nizaml-Mlk ae bu siraaa hamamaan cikmis bir mahfeae oturuvor.
vemek vivorau.Bu iki aaamaan biri grms olaugu bir haksizliktan aolavi tazallm
ve sikavet etmek icin mracaat eaen bir insan sifativla sofrasina vakinlasarak

261
Ibn`l Adim ,Bugvett Taleb fi Tarihi Haleb (Secmeler).(Bivografilerle Selcuklular
Tarihi), Cev. Ali Sevim, Ankara, 1982, s.56.
262
Ibn`l Adim, a.g.e., s.57.
126
vaninaa bulunan bicagi ile Nizaml-Mlke vurau
263
. Ancak Ebu`l Hasan Ali`nin
kayitlari arasinda yine Ebu`l-Hasan in babasindan naklen vezir hakkindaki baska bir
rivayette ise: ' Nizaml Mlkn ihtivarlik ve takatsizlik sebebivle bir mahfeae
tasinmakta olaugu bir siraaa 13 Ekim 1092 ae Bagaatta bir Batini tarafinaan
varalanaigi ve buraaaki evine grtrlag aaha sonra sultan Meliksahin onu
zivaret ettigi siraaa kenaisine vapilan bu suikastin sultanin emrivle vapilaigina
inanan vezirin Ev alemin sultani babanin ve senin aevlet islerini vrtmekten
aolavi vaslanaim .Beni vezirlikten uzaklastirsavain aa bana bu suikastin
vapilmasini emretmesevain seklinaeki szlerine karsilik kolunaa tasiaigi Kuran-i
Kerimi cikarip bvle bir emri asla vermeaigi ve bunaan asla haberaar olmaaigi
hususunaa ant icen sultanin Ben bvle bir tesebbse nasil razi olur ve reva
grrm.Ovsa ki sen benim aevletimin bereketisin ve babam verinaesin seklinaeki
cevabi kavaeailmistir ki bu kavitlar hicbir ilgili kavnakta ver almamaktaair.
264

Erdogan Mercil`in Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi adli eserinde de su sekilde
gecmektedir: Nihavena blgesinae Suhe mevkiinae bir Batini tarafinaan katleailai.
(14 Ekim 1092). Yine baska bir kaynak olan Ebuziya TeyIigin Hasan b. Sabbah adli
eserinde bu olay su sekilde gecmektedir. '485 senesi Sehr-i Ramazanin aokuzuncu
gn olav gerceklesmistir. Ertesi gnn aksam namazinaan sonra ve anlatilan
rivavete gre gece 3 sularinaa Ramazanin on birinci gecesiair Nizam-i Baal-
Tevarih ittihaz eaip caaira giaerken bir takrib vanina sokularak .msarn-ilevhi
hancer ile sehit etmistir.
265
Ibrahim KaIesoglu bu konuda su sekilde deginmistir.

263
Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir Ibn Ali El-Hseyni, a.g.e, s.45.
264
Ali Sevim, Munkizi MelliIlerinin Selcuklularla ilgili Kayitlari, Tarih Arastirmalari
Dergisi 1992-1994, Ankara, 1994, S. 27, Cilt XVI, s.7 .
265
Ebuziya TeyIik, a.g.e., s. 14.
127
'485 Ramazaninaa (Ekim 1092) Meliksah Jezir.Tacl Mlk .Terken Hatun v.s
beraberce Bagaata giaerken Nihavena vakinlarinaa Sahne mevkiinae
konaklamislarair. Devlemli Batinilerin Ebu Tahir Evvani aainaa bir sahis sufi
kivafetinae velinae bir arzuhal olaugu halae iftar vakti otagina aogru gitmekte olan
Nizam l Mlk e vaklasti ve arzuhali takaim etti. Jezir kagiai okurken ansizin
hanceri ggsne saplaai
266
demektedir.

Yukarda da cesitli kaynaklardan verilen rnekler dogrultusunda Nizm`l-
Mlk`n lm yeri ve tarihi hakkinda bariz sekilde bir karmasa oldugunu
grmekteyiz.Btinler taraIindan devlet erkanindan ldrlen ilk kisi olmasi
bakimindan da nemli olan bu suikastin dogru tarih ve yerinin tespit edilmesinin
nemli oldugunu dsnyoruz. Kaynaklarda olayin gerceklestigi yer Nihavend
blgesi ortak bir blge grlrken: ldrldg blge olarak bazi kaynaklarda
Bagdat, Suhe mevki, Sahne mevki yada Sahne mevki olarak gecmektedir. Yine
tarihte de karisiklik bulunmaktadir. Kaynaklarin genelinde 14 Ekim 1092 gecerken
,bazi kaynaklarda 16 Ekim 1092, yani 12 Ramazan 483, 10 Ramazan 485, 9
Ramazan 485, 10 Ramazan 1092 gibi karisik tarihler gecmektedir. Gn olarak ise
Persembe, Pazartesi, Carsamba, Cumartesi gibi Iarkli gnler verilmektedir. Ancak bir
cok kaynak taramasi sonucunda 10 Ramazan 485 tarihinin yogun olarak gectigini
tespit etmekteyiz. Ancak bir baska sorunda kaynaklarin cogunda tarih cevirmede bir
cok yanlisliklara rastlanmasidir. Bu konuda sonuc olarak 10 Ramazan 485 tarihini
kabul edebiliriz, bu tarihde 'tarih cevirme klavuzunda 14 Ekim 1092 Persembe
gnne tekabl etmektedir. O`nun ldrlme sekli bakiminda ise kaynaklarda bir

266
Ibrahim KaIesoglu. a.g.e., s. 203.
128
birlik grlmektedir. Bu cinayetin nemli oldugunu daha nce de belirtmistik. Yine
veziri ldren bir Btin iken ,onu kimin azmettirdigi kesin olarak belli degildir.
Ancak insanlar Nizm`l-Mlk`n, sultanin onayi, Tc`l mlk Ebl Ganim`in
tertip ve tedbiri ,Terken Hatun`un da isaretiyle ldrld
267
demislerdir. Buradan da
anlasildigi gibi kaynaklar bu konuda da kesin bir bilgi vermemekle birlikte
spheliler belirtilmistir. Yine halkin tepkisi su sekilde olmustur. Sultanin lmnden
sonra hiddetlenen Hce-i Buzurg`un 7 bin kle kadinla evli olan 7 bin erkek klesi
toplanip : 'Efenaimiz Nizaml Mlk kesinlikle Tacl Mlkn emrivle larla
cnk o bir Batini iai O Batinilere emretti .onlar aa onu laraler aeailer ve aerhal
Tacl-Mlk e salairip laraler .ceseaini her iki kemik ve et olmak zere parca
parca ettiler sonra onlari bir arava getirip aerisine kovaular`
268
.

Kaynaklarda Btinler`in olusturdugu uzun bir cinayet listesinden
bahsedilmektedir. Alamut kalesinde bulunan her yneticinin bir listesi olmustur. Bu
listeler ldrlecek kisilerin listesidir. Ancak bunlar kayiptir. Bizde kaynaklardan
yararlanarak bir cesit cinayet listesi olusturduk. Bu liste Meliksah dneminden ,
Sancar dnemi ve sonrasina kadar Btinler taraIindan ldrlen kisilerin listesidir
ve ekte verilmistir.

Bircok kisi Btinler taraIindan cesitli yollarla ldrlms yada suikasta
ugramistir. Mesela Selcuklu sultani Davut drt Hasis taraIindan ldrlmstr.
IsIahan Kadisi Ubeydullah el Hatib-i Mstersid`in oglu ve haleIi Er-Rasid, Bagdat

267
Ibn`l Adim, a.g.e, s.56.
268
Ibn`l Adim,a.g.e., s.62.
129
haliIesinin bir veziri, Emir Aksungur ki Btinlere karsi bircok seIer dzenlemis,
bazilarini ldrms, mallarini yagmalamis ve beldelerini tahrip ettikleri icin
ldrlmslerdir. Emiri takip eden Btinler m.1048`de Ramazan ayinda Hemedan
civarinda Karatekin cayirinda cadirina girip zerine hcum ederek
ldrmslerdir
269
.

Berkyaruk`un amcasi Yakut`nin kiziyla evli ve Muhammed Tapar taraItari
olarak bilinen Emir Erkus ise siyas nedenlerden dolayi Rey sehrinde h.592 /
m.1096`da ldrlmstr.
270
.

Ebu`l MuzaIIer el Hocend h.495/m.1102 yilinda Rey`de vaazini verdikten
sonra, Hemedan Kadilkudati olan ayni zamanda dnemin nemli byk
alimlerinden biri ve IsIahan kadisi olan Ubeydullah b. Ali el-Hatibi h.501/ m.1108
yilinda , Mehsin er-Ryani h.501/ m.1108 yilinda Btinler taraIindan
ldrlmstr. Yine dnemin nl alimlerinden ve SIii Kadisi olan Muhammed
b.Nasr el Herevi h.519/m.1125 yilinda katl edilmistir
271
, Abdurrahman-i Horasani
ise h.488/m.1095 yilinda katl edilmistir. Rey reisi Eb Mslim Btinler taraIindan
suikasta ugrarken, Abdurrahman es Smeyremi SaIer h.490/m.1097`de Iedler
taraIindan ldrlmstr.


269
, El-Bundari,( Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani), a.g.e., s. 159., Ahmet Ocak, a.g.e.
s.230.
270
A. Sevim Mercil E., Selcuklu Devletleri Tarihi. Ankara, 1995, s. 161
271
R Dozy , Tarih-i Islamivet , Misir, 1908, s.399.
130
Emir ner H.492/M1098-99da Hseyin el-Harezm adli bir Ied taraIindan
ldrlmstr. Sultan Mahmut Tapar`in IsIahan sahnesi Emir Bilge Bey iki Btin
Iedsi taraIindan ldrlmstr. Eb Ca`Ier b. Messat ise vaazini tamamlayip
krsden inerken katledilmistir.

Humus hakimi Cenh`d-Devle, Halep Selcuklu Meliki Ridvan`in yakin
arkadasi Btin lideri el-Hakim el Mneccim taraIindan gnderilen c Btin
taraIindan suikasta ugramis ve lmstr. Selcuklu soyundan olmayan bir hkmdar
oldugu icin Btinler taraIindan cok Iazla dsnlmeden ldrlmstr. Bir gn
cuma namazi icin sehir kalesinden inip camiye geldigi sirada Btinlerden bir grup
ona saldirarak ldrmslerdir. Bu suikast olayini Cenh`d-Devle ile aralari yeniden
acilan ve Ridvan`a hos grnp yakinligi kazanmak isteyen Ismail reisi Eb Tahir
dzenlemistir
272
.

Yine IsIahan Sahnesi Emir Sermez, Emir Gms, Meyyid`l-Mlk Btinler
taraIindan ldrlmstr
273
. Sancarin veziri olan Fahr`l Mlk kendisine uzatilan bir
rik`a yi okurken h.500 /m.1106-07`de bir Iednin hancerleriyle yere serilmistir
274
.
SIii Fkihi Abd`l Vahid b. Ismail h.502/ m.1108`de , IsIahan, Buhara ve Nisabur
kadiligi yapmis Sa`id b. Muhammed b. Abdurrrahman h.503 /m.1109 yilinda, Emir
Mevdd ise Cuma namazindan sonra Sam Ulu Camii`nin avlusunda Tugtekin ile

272
Ibn`l Adim,a.g.e., s.78 , Bu olay ayrica Mrid b. Munkiz, Ebu`l Yumn el-Kindi,
Azimi`nin el yazisiyla yazilmis eserinde de anlatilmaktadir.
273
Ibn`l-Esir, a.g.e., s.265.
274
Abdkerim zaydin , Sultan Muhammea Tapar Devri Selcuklu Tarihi (498-511/1105-
1118),Ankara ,1990,s.77., Abdurrrahman Acar, Selcuklu Sultani Sancar`in Din Siyaseti
(Abbasi HaliIeligi ve Ismiller ile Iliskiler) 1, Ankara, 1997, s. 156,
131
birlikte yrrken bir Btin Iedsi taraIindan sehit edilmistir
275
. Ahmedil b.
Ibrahim b. Vehsudn ise sultan Muhammed Tapar`in sarayinda otururken bir
Btinnin degismeyen taktikleriyle uzattigi bir mektubu almak icin uzaninca
hancerlenmistir. Ahmedil saldirgani altina aldigi sirada bir baskasi ona hcum
etmistir. Ahmedil her ikisini de ldrdg sirada cnc Btin ortaya cikip
Ahmedil`i ldrmstr
276
.

Muhammed Tapar`in veziri ve Nizam`l-Mlk`n oglu Ahmed`in suikasti ise
Alamut kalesi seIerinden dnen sultan ve vezirden intikam almak isteyen birkac
Btinnin onlarla Bagdat`ta gelip ona bicakla saldirmasiyla gerceklesmistir.
Nizam`l-Mlk n diger oglu Fahr`l-Mlk de bicaklanarak ldrlms, Unru
Bulka ise suikasta kurban gitmistir.

El-Herev AbdullatiI ise Hemedan`da namaz kilmak icin camiye gittigi zaman
ldrlmstr, El Hocandi HaliIe Musatersid, HaliIe Rasid, Muin`l-Mlk, Ebu Nasr
ise suikasta kurban gitmistir.

Sultan Sancar`in veziri Ksni seyis kiligina girmis iki Ied taraIindan
bicaklanmistir. Vezir nevruz nedeniyle Sultan Sancar icin aldigi atlari mekaninda
kontrol ederken atlari getiren iki Ied taraIindan ldrlmstr. h.531/m.1136`da
HaliIe Mstersid , Musul valisi Mevdud h.507/m.1113 yilinda ldrlmstr.


275
Abdkerim zaydin, a.g.e., s 77.
276
Ibn`l-Esir , a.g.e., s.516.
132
Aksungur Porsuki ise Sancar dneminde vezirlik yapan Dergizi`nn Btinlerle
anlasmasi sonucunda Musul caminde dervisler kiyaIetinde oturan bir Btin
taraIindan bicaklanarak ldrlmstr(h.520/ m.1126)
277
.

Abbasi haliIesi Emir El-Mustersid Billah (h. 512-529/ m.1118-1135) Buzurg
mid`in emri zerine Iedler taraIindan Hemedan yakinlarinda ldrlmstr.
O`nun lmnden sonra Alamut`ta yedi gn yedi gece kutlamalar yapilmistir.
278
Er-
Rasid Billah ise IsIahan`da pusuda bekleyen bir Btin taraIindan , IsIahan valisi,
Buzurg mid dneminde Meraga valisi ise haliIe sehre varmadan hemen nce
Btinler taraIindan ldrlmstr. Bunlarin lm Nizm`l-Mlk`ten sonra
gerceklestirilen en byk cinayetlerdir.

Berkyaruk`un annesi Zbeyde Hatun`un veziri Abdurrahman Smeyrem bir
Btin taraIindan hile ile ldrmstr. Ancak Btin kacmayi basaramamis ve
yakalanmistir.
279
Tebriz valisi, Kazvin mIts Btinler taraIindan Buzurg mid
dneminde, Kuhistan, TiIlis, Hemedan kadilari ise Sancar dneminde ldrlmstr.
Bunun yani sira Grcistan ve Mzendaran`in mahalli reisleri de Btinler taraIindan
katl edilmistir.

Selcuklu Sultani Davud Suriyeli Btinler taraIindan Tebriz`de ldrlrken,
katillerin Musul hakimi Zengi hesabina hareket etmis olduklari iddia edilmistir
280
.

277
El-Bundari.(Imaa Aa-ain Al-Katib al-Isfahani). a.g.e., s. 137.
278
Bernard Lewis, Hasisiler..s.45.
279
A.Sevim, E.Mercil, Selcuklu Devletleri Tarihi. Ankara, 1995, s. 161 .
280
Bernard Lewis. a.g.e.. s.59.
133
Yine Bagdat haliIesinin bir veziri ve Ebul Ali Said h.498/m.1105-06`da IsIahan
caminde Btinler taraIindan ldrlmstr
281
.

Muhammed Tapar Dneminde Nisabur kadisi olan Said B. Muhammed ise
Ramazan bayraminda, hazine muhasebecisi Zeki ise Btinler taraIindan Bagdat
pazarinda ldrlmstr. Onu ldren Btin hemen orada yakalanmis ve ayni sonu
paylasmistir. Ancak Zeki`nin ne icin ldrldg bilinmemektedir.

Eb`l-Fazl da Btinler taraIindan suikasta ugramistir.Rivayetlere gre Eb`l-
Fazl bir gn atlari gzden gecirmek istemistir.Onu ldrmek icin muhtassin
atlarinin seyisi olarak ahir hizmetine tayin edilen bir Btin orada hazir bulunmustur.
Bicagini aygirin alnina saklamistir. Aygiri saliverince aygir sahlanmistir. O esnada
bicagi cikarmis, sicrayarak vezirin can alacak yerine saplamistir (h.521 / m.1127)
282

.

Dnemin en iyi kadilarinda olan Zeyn`l-Islam Eb Sa`d Muhammed b. Nasr b.
Mansuri`l-herevi Dergizinn anlastigi iki Btin taraIindan Horasan dns ibadet
edip namaz kilmak icin camiye ciktiginda sultana mlaki olmadan sehit edilmistir
(h.518 /m.1124)
283
. El-Bdari bu hususta. 'Aziz. (Iki rekat namaz kilai. Evvelki
rekati surei kevifle kilai ve vasin ile ikinci rekati kilmava baslaai Batini bunun

281
A.Sevim, E.Mercil, a.g.e., s. 188.
282
El-Bundari.(Imaa Aa-ain Al-Katib al-Isfahani), a.g.e., s. 139.
283
El-Bundari,(Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani), a.g.e., s. 137.
134
namazi uzun gelaigini asnp namazini bitirinceve kaaar aavanamaai secaeae
iken Azizi vurmustur`
284
demektedir.

Sultan Sancar`in hdimi Cevherde Rey sehrinde Btinlerin saldirisi sonucunda
ldrlrken, Melik Davud b Sultan Mahmud ise Tebriz`de Btinlerin kurdugu bir
tuzak sonucu ldrlmslerdir.

Btinlerin Byk Selcuklu halki zerinde etkisi oldukca yksektir. Hasan
Sabbah`in siyas din ve asker kisiligi, suikast emirleri adeta terr havasi estirmis,
hatta bu siyas anlayis daha sonraki Alamut yneticileri taraIindan da uygulanmistir.
Hasan Sabbah`a muhaliI olan devlet adamlari, emirler, kumandanlar, suikastlara
karsi bir nlem olmak zere elbiselerinin altina zirh giymisler ve bu zirhi giymeden
asla sokaga cikmamislardir. Bu dnemde yollarda emniyet kalmamis, her gn
onlarca mslman insan ldrlms ve yeni cinayetler islenmistir. Halkin emniyeti
hic kalmamis, dolayisiyla da islenen bu cinayetler snni halk zerinde byk bir
korku olusturmustur. Fedler hic cekinmeden cinayet islemis ve korku icinde
yasayan halk da Btin taraItari olan ve olmayanlar seklinde iki gruba ayrilmistir,.
IsIahani halkin durumu syle anlamaktadir: 'Batiniler vollaraa emniveti selbettiler
.bvklere lm vagairailar. Bunlaraan tek bir kisi kenaisinin larlecegini bile
bile bir cemaate hucm eaer ve onlari asikare larra.Paaisahlaraan hic biri
kenaini bunlaraan korumak icin care bulamaai .Halk bunlar hakkinaa ikive avrilai.
Bir kismi aciktan aciga asmanlik etti ve bunlarla savasti.Bir kismi aa sulh ve
msalemet zere vasamak icin bunlarla muaheae akaetti.Dsmanlik izhar eaenler

284
El-Bundari,(Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani), a.g.e., s.138.
135
onlarin tecavzne maruz kalmaktan korkarak vasaailar onlarla msalemet halinae
vasivanlar ise sirklerinaen onlara serik olmakla ittiham eailailer halk her iki surette
ae bunlar tarafinaan bvk muhatarava maruz bulunuvorau.Bunlar halkin her
sinifinaan toplanmis olauklari icin ahalinin hicbir sinifi thmetten kurtulamaai
gnahsizlara aa thmet siravet etti.Kimseae bu taifeaen korunmak asncesinaen
baska asnce kalmaai`
285
. MelliIin 'bunlar diyerek zikrettigi kisiler Btinlerdir.
Bu iIadeler Btinlerin halk arasinda ne kadar byk dehset sactigi ve halk
arasindaki tm birimlere sizdiginin bir bakima kanitidir. MelliI zorunlu olarak
Btin taraItari olan yneticiler ile halkin onlara olan tepkisini de su olayla dile
getirmistir. 'Sultan avamin ve ain erbabinin Kirman meliki hakkinaa olaugu gibi
kenaisini ilhaaa ve itikaa bozukluguna nisbet etmelerinaen korumak icin Ismaililere
aciktan aciga asmanlik ilan etmege mecbur olmustur . Zira Kirman ahalisi
paaisahlarini Ismaililere mev etmekle itham eaerek vakalaailar ve laraler. verine
baskasini gecirmislerair`
286
.Burdan da anlasildigi zere Kirman Meliki Iran-Sah`in
Fars seIerinden sonra Ismail`i adinda bir emire bagli olarak Selcuklular ile
mcadele icine girmistir.Iran-Sah`in daha sonara gnlerini sarap icerek gecirmistir
ve Btinler ile arkadaslik etmeye baslamistir. Huzistan`da katiblik yapan Eb-ur`a
adinda bir sahis Iran sh`in yanina gelmis ve ona Btinligi anlatmistir. Bylece
Iran-Sah Btinlik mezhebine girmistir. Iran-sah btn bunlardan sonra halka kt
davranmis ve hatta birkac kadi ve alimi ldrtmstr. ldrlenlerden birisi de
halk arasinda cok sevilen ve sayilan Ahmed b. El-Huseyn el-Belhi adindabir

285
El-Bundari,(Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani), a.g.e., s. 67.
286
El-Bundari,(Imad Ad-din Al-Katib al-IsIahani), a.g.e., s. 67. Erdogan Mercil, Kirman
Selcuklulari, Ankara, 1989, s. 52.,Ibn`l Esir, a.g.e, X, s.281
136
Iakhidir. Daha sonra halk ayaklanmistir ve Iran-sah`i ldrlmstr
287
. Dehset
sacan Btinlere karsi halk cok tepkili idi. Bu nedenle Btin taraItari gibi grnen
tm yneticiler de onlarin dsmani idi.

Meliksah`in lmnden sonra taht mcadeleleri baslamistir. Devletin basinda
kendin bilen olgun biri kalmamistir. Daha ncede belirttigimiz gibi bu srec
Btinlerin inanilmaz bir sekilde gcn arttirmis, yeni kaleler Ieth etmis ve halki
sindirmistir. Yeni kaleler ve yeni suikastlar birbirini takip etmistir. Halk arasinda o
kadar dehset ve korku salmislardir ki, evinden sabahleyin isine giden bir insan ikindi
vakti gectiyse ve evine geri dnmediyse, hane halki artik ondan midi keserdi. Tr
trl desiseler kullanarak insanlari kacirir ve onlari ldrdkten sonra kuyulara
atarlardi
288
. Bu nedenle halkin bir kismi da ya korkudan onlari desteklemistir yada
onlara dsman olup catismistir. Ancak Btinler ile catisan, dsman olanlar srekli
olarak endiselendirmislerdir. Onlardan yana olanlar da toplumdan dislanmis ve
cinayetler islenmesinde yardimci olduklari sylenerek suclanmislardir. Btin
taraItari olanlara devlet taraIindan izlenmesi politikasi gdlmstr. Btin
olmayanlar da srekli olarak Btin saldirilarina maruz kalmis ve taciz edilmislerdir.
lkede huzur ve gvenlik kalmamis, onun yerini korku endise ,dehset ve lm
almistir.




287
Erdogan Mercil, Kirman Selcuklulari, Ankara, 1989, s. 52.
288
Ahmet Ocak , a.g.e.,s.342.
137
Btinler sadece halka degil kendilerine karsi gelen yada tehlike sezdikleri
her tr insana suikast dzenlemis, ayni zamanda sadece kendilerine karsi gelenlere
degil kendileri gibi dsnmeyen herkese de saldirmislardir. Bu acidan en agir
darbeyi sivil halk grmstr. Mesela h.497/m.1104 de Hindistan, Mvernnehir ve
Horosan`dan gelmekte olan hacilara saldirarak mallarini yagmalayip ,insanlari
kilictan gecirmislerdir
289
.

Btinler halk zerinde propagandalarini cok iyi yapmislardir. Din emirlerin
cok gereksiz oldugundan ve gerceklerin masum bir imam ile grenilebilecegini
yaymaya calisip halka manevi baski da uygulamislardir. Halkin zihnini doldurmaya
calismislardir. Ancak Selcuklu Imparatorlugu, Btin Iikirlerle ile mcadele etmek
icin medreseler kurmus ve ehl- snnet kisilere Btinlige karsi savunma
yapilabilecek egitimler verilmis ve halk aydinlatilmaya calisilmistir.
290
Selcuklu
medreselerinde yetisen bu donanimli insanlar sayesinde bir taraItan Btinlerin bu
propagandalari tesirsiz hale getirilirken, diger taraItan da Btin Iikirlerini crten
,Snni dsnceyi halk arasinda yayan ve devlet otoritesini saglamayi gerekli gren
insanlar yetistirilmistir
291
.

zet olarak Hasan Sabbah ile daha sonraki Alamut yneticileri dneminde
Btin olmayan ve o mezhebi kabul etmeyen halk korku ve dehset icinde, huzursuz

289
Ahmet Ocak, a.g.e, s.231 .
290
Bu medreseler Alp Arslan dneminde acilmis ve medreseler zamanla Snni grsn
yayma misyonu yklenmistir. Ve bu medreseler o dnem icinde cok etkin olmuslardir.
291
Ahmet Ocak ,a.g.e, s.232.
138
ve spheci bir sekilde Btin tehditleri altinda yasamlarini srdrmstr. Ancak
zaman zaman onlara karsi cesitli mcadeleler de vermis ve bir takim Btinleri
ldrmekten geri durmamislardir. IsIahan`da halkin Btinler`e yaptiklari buna iyi
bir rnektir. Btinlerin saldirilari IsIahan`da herkesi etkileyince halk intikam almak
istemis, bunun icinde Btinlerin bulundugu gecitlerin zerine cikmislardir
292
.
Rivayete gre 'Batiniler oraaan gecen kisileri vakalavip bir eve gtrp. onlari
larp evae bu maksatla vaptiklari kuvuva atmislarair. Geciain kapisinaa ama bir
sahis oraaan gecen kisilere kenaisinin geciain kapisina kaaar birkac aaim
gtrmesini ister. o aa bu ama sahsi geciain kapisina kaaar gtrnce hemen
vakalanip larlra. Bu olavi Ravenai su sekilae anlatmaktaair.'Alev-i Meaeni
aenilen bir kr mevaana cikti. Gnn sonunaa kenai sokaginin basinaa auruvorau.
Elinae bir asa olaugu halae kim bu krn elini tutar bu sokaktaki evinin kapisina
gtrrse .tanri onun gnahlarini bagislasin aive aua eaivorau. O sokak aar ve
karanlik iai. Krn evi volun en sonunaa bulunuvorau. Je evin bir kuvusu varai.
Biri Alevivi evinin kapisina gtra m bir takim insanlar o aaami eve cekerler ve
bas asagi kuvuva sarkitilirai. Kuvuaa ver alti oaalarina cikan aelikler varai. Bunun
zerine art bes av gecti ve sehir genclerinaen bir coklari kavbolau. Kimse oraaan
aisari cikamivorau. Ol veva havatta olauklarinaan haber alinmivorau`
293
.
Nitekim`kavbolanlari ararken vasli ailenci bir kaain tesaaf eseri o evi fark
etmistir. Halk o evi bulup ani bir baskin azenlemistir. Evaeki ver alti oaasinin volu
bulunur .Oraaan bazisi larlms bazisi auvaraa carmiha gerilmis ve bir kaci aa
lmek zere art. bes vzaen fazla insan graler. Sehirae bir fervat kopmustur ve

292
Ibn`l-Esir, a.g.e, s.259.
293
Rvendi, a.g.e. s.153.
139
herkes bir aostunu veva akrabasini bulmustur`
294
. Btinler tm olaylari gizlice
yapmayi prensip haline getirmisler ve cinayetlerini de hem gizli hem de cesitli
usuller ile gerceklestirmislerdir. Bu olaylar zerine SaIii Fakihi Eb`l Kasim
Mes`ud b.Muhammed el-Hocend Btinlerden intikam almak icin kollari sivamistir.
Silahlanmis byk bir kalabalik toplamis, onlara cukur kazdirip icine ates
yaktirmistir. Halk Btinleri blk blk veya birer birer getirip bu atese atmistir.
Cukurlarin basina bir adam grevlendirip ona Malik adini vermislerdir. Halk artik
Btinlerden ve onlarin zulmnden bikmis ve byk tepkiler verip onlarin
taktiklerini uygulamaya baslamistir.Esasen bu suretle etkiye tepki dogurmus
oluyordu. Btinlerin ldrldgne dair baska bir rnek ise sudur: Sultan
Mahmud`un gulamlarindan Btinlere karsi cihadiyla taninan Rey emiri Abbas da,
h.541/m.1146`da ldrdg Btinlerin kaIataslarindan Rey`de bir minare yaptirmis
ve Alamut`u kusatmis, onlara ait bir kyde yagmalamistir
295
. Bu olay da artik cani
iyice yanmis olan Selcuklular`in onlari gerektiginde topluca ayni sekilde
ldrebildiklerini gsteren dikkate deger bir rnektir .






294
Rvendi, a.g.e.. s.154: Imam Zahuriddin Nisaburi. Selcukname, (Ebu Hamia Muhammea
bin Ibrahim ) Zevl-i Selcukname, Tahran 1332, s.41: Hamdullah MstevIi Kazvini, a.g.e..
s.445- 446. Odada grlen insan sayisi Nisaburi`nin Selcukname adli eserinde 343 kisi
olarak gecmektedir.
295
Ibn`l-Esir .a.g.e., s.117, S Sadruddin Ebu`l Hasan Ali Bin Nsir b. Ali El- Hseyni,
a.g.e., s.79, Hace Resideddin Fazullah Hemedani, a.g.e.. s.155.
140

KNC BLM
PROPAGANDA, DOKTRN, BADET, ERKAN VE TESKLAT
A)BTIN PROPAGANDASI
I-Propaganda Usulleri
Hasan Sabbah, eski Btin dsnceleri yeniden canlandirdigi icin onun
kurdugu yeni yapiya 'Da`vetl-Cedide de denmistir. Bu davet ile Hasan Sabbah,
Btinlige yeni bir kimlik kazandirmis, bu kimlik dogrultusunda daha cok siyas bir
dzene dnstrmstr. Her ne kadar Hasan Sabbah`in amaci din gibi grnse de
asil amac siyasdir. Cnk Hasan Sabbah, halka kendi grslerini kabul ettirip,
mevcut sosyal ve siyas dzeni yikma istegi icine girmistir. Hasan Sabbah, Alamut
cevresindeki yerleri elde etmek icin byk cabalar harcamistir. Bu yerleri
basarabildigi kadariyla propaganda metodlari ile ele gecirmistir. Basaramadigi zaman
ise adam kaldirip, blgeyi yagmalayip, halki katledip savas yntemiyle o blgeleri
ele gecirmeye calismis yada uygun grdg blgelerde kale insa ettirmistir. Bu
Iaaliyetler, Hasan Sabbah`in amacinin ve propagandasinin siyas ynn de
gstermektedir. Hasan Sabbah kendi kendin din konusunda yetistirmis ve inanci
ile Alamut Kalesinde etkileyici bir ktphane kurdugu gibi, Iran ve Suriye`deki
byk Nizar kalelerindeki degerli kitap, dokman ve bilimsel materyalleri de
toplamistir
296
. Bu ktphane, Alamut halki ve Batin davalari icin cok nemli oldugu
kadar, propagandanin d rgtlenmesi acisindan da nemlidir.


296
Farhat DaItary, A Short Histortv of Ismailis, s. 122.
141
Btinlerin dine davet uslleri bulunuyordu.. Bu usller, dler araciligiyla
srdrlmekteydi. zellikle Nizar Ismil propagandasi etkin bir d teskilati
araciligiyla yapilmaktaydi. D bir tacir ve zanaatkr kiliginda sehrin bir mahallesine
gelip yerlesiyordu. Btinler propaganda yaparken insanlari kendi mezheplerine
sokmak icin bir takim yollara basvurmuslardir. Tam bir gizlilik icinde basvurulan
yollar sirasiyla sunlardir: Birinci yol, 'Teseffr (Tetkikdr. Buna 'rizk da
denmektedir. Din gizlilik icinde yayan kisi iyi secilmelidir. Bu nedenle insan
psikoloiisinden iyi anlamali ve herkesin mizacina ve kltr dzeyine gre
Btinlikten bahsetmelidir. Etkisi altina alamayacagi kisilere Btinlik hakkinda bilgi
vermemelidir. Hatta dlere su sylenmistir: 'Icinae isik olan evae konusmaviniz.
Yani kelam ilmini ve kivas vollarini bilenlerin vaninaa bir sevaen bahsetmeviniz. Je
corak arazive tohum sacmaviniz
297
. Bundan da anlasildigi zere Ismil dleri
kltrsz egitimsiz cahil halki hedeI almislardir. Ikinci basvurulan yol, ~Tenis
Alistirma)dir. Ismilligi yayan kisiler yani dler dine davet etmek istedikleri
kimselerle iyi bir dostluk kurararak, onlarin hoslanacagi ince ve gnl alici szler
sylerlerdi. Bunun yaninda Kuran`dan ve imandan bahsedip Kur`an okuyup dua
ederlerdi. Dindar adamlara dindar grnrler, dinnden sphe edenlerin sphelerini
arttirirlar ve Hz. Ebu Bekir ile mer`i sevenlere de bu iki kisiyi meth edip
298
,
dnyanin bos oldugundan yani Iani oldugundan bahsederlerdi. Da`iler, dine davet
ettigi kisilerin evinde misaIir olur ve tm gece ibadet etmek ve Kur`an okuyarak
gecirmek istediklerini syleyerek yksek ses ile ibadet ederlerdi. Onlarin asil amaci,
karisiklik yaratarak dindar ev sahibinin gvenini kazanmakti. cnc yol, 'Teskik

297
Ahmet Ates,BtinyeIslam Ansiklopeaisi, C.2, Istanbul 1949, s. 341.
298
Ahmet Ates, a.g.m., s. 341.
142
Sphe)dir. Bu metodda dine davet edilecek kisiye cesitli karmasik sorular sorularak
o kisiyi spheye dsrrlerdi. Mesela, d dine davet edecegi kisinin kaIasini
karistirmak icin bir takim sorular sorardi. Ancak hic bir zaman bu sorularin cevabi
sylenmezdi. Bu sorulardan bazilari sunlardir: Sabbah namazinin Iarzi 2 rekat oldugu
halde nicin gle namazi 4 rekat ve aksam namazinin Iarzi 3 rekattir?, Insanlarin
memesi nicin ggsnde, hayvanlarinki niye karnindadir?, Idrar gusl icab ettirmedigi
halde birkac damla meni nicin gusl icab ettirir?, Kadin ikisi de Iarz oldugu halde
nicin hayiz grme halinde kilmadigi namazlar kaza etmez de ayni durum icabi
tutmadigi oruclari kaza eder?
299
, Cennetin kapisi nicin sekiz tanedir, cehenneminki
yedi tanedir?, Gkler ve yerler neden yediser kattir?, Fatiha sresi neden yedi
ayettir?, Insanin kulagi iki oldugu halde neden dili bir tanedir?
300
gibi. Drdnc yol,
'Talikdir. D, dine davet ettigi kisinin samimiyetini grenmek icin gecmis
ibadetlerini kaza etmesini ve isledigi gnahlardan tvbe etmesini ister. Besincisi
~Rapt`dir. Kisinin samimiyetini anlayan da`i, onu iyice Btinlige baglamak ister.
Yemin etmesi icin kurandan ayetler okur ve sirlari syledigi vakit kimseye
sylememesi icin de yemin ettirir. Da`i, ona cesitli aciklamalardan sonra tekliIte
bulunur eger dine davet edilen kisi bunu kabul edip yemin ederse dine kabul edilmis
olur. Altinci yol ise 'Tealis (Aldatma)dir. Da`i sirlarini birden bire degil, ara ara
aciklar. Anlatacaklari gerceklerin kolayca grenilmeyecegini syleyerek onun
Allah`in gizli bir sirri oldugunu telkin ederler. Yedinci yol 'Tesisdir. Daha sonra
da`i dine davet edilen kisiye daha nce yaptigi telkinlerin iyice yerlesmesini bekler.
Zhirin remz ve isaret, Btinn gercek mn oldugunu iIade eder. Yavas yavas zhir

299
N. Cagatay- I.A.Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi I. Ankara, 1965, s.76
300
Ahmet Ates, a.g.m., s. 341.
143
ve Btinyi anlatir. Sekizincisi 'Hal (Cikarma), dinle davet edilen kisi bu duruma
uygun cevap verir ise da`i artik onu anlattiklari ile kendi yoluna ceker. Dokuzuncu
'Insilah (Siyrilma)dir. Bu mertebe son mertebedir ve dinden tamamen ayrilmak icin
ugrasir ve ona sehvetlere dalmasini tavsiye eder ve yasak olan seylere hakli taraIlar
gsterir. zet olarak dine davet usllerinde dler ilk nce genc insanlar arkadas
olur, daha sonra aksam sohbetlerine baslarlar. Ilk aksam sohbetlerinden sonra iki
dnemde tartismanin n hazirlik dnemi uzatma dnemi takip eder. Bu srec, genc
adam gizli greti ile birlesene kadar srer. Sonucta gretmen ona dogru aklin
anahtarini sunar ve ona gizlilik yemini ettirir. Btin davasi dler taraIindan kurulan
evlerde srdrlmstr
301
.

Hasan Sabbah ve yandaslari propaganda yapmak icin bir bakima terr de
olusturmuslardir. O`nun ilgisini ceken yerler genellikle daglik ve merkezi
hakimiyetin etkisinin az oldugu blgelerdi. Hasan Sabbah, propaganda icin zellikle
daglik blgeleri tercih etmistir.Esasen Hasan Sabbah bir bakima gnmz terr
rgtleri gibi dagda yasamistir. Alamut kalesi bu is icin iyi bir mekndi. Mstahkem
bir noktada olan kaleye mancinik cikarilmasi ve ok atilmasi mmkn olmamistir. Bu
yzden kale terr icin cazip bir yerdi. Tercih edilen yerler daglik blgeler ve tercih
edilen kitle ise cahil halk olmustur. Her ne kadar Selcuklular medreseler yaparak
bundan kurtulmaya calismissa da Btinler zaman zaman asilzade ve dihkan siniIinin
ellerinde ezilen seIil ciplak halktan ve serserilerden Iaydalanmasini iyi bilen
olmustur.
302
Daha sonra elde gecen ve insa edilen kaleler de daglik blgelerdeyer

301
Heinz Halm, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, I.B Tauris, The Institute oI
Ismil Studies, London,1997 s.21.
302
Osman Turan, Selcuklular ve Islamivet,Istanbul 1980, s.50.
144
almistir. Aslinda daglik blgeleri ele gecirip yayilma politikasi ilk deIa Hasan
Sabbah ile yandaslarinin benimsedigi bir uygulama degildir. Btin mezhebinin ilk
yillarinda yani 881`lerde Yemen Ismaillileride bu tercihi yapmistir. Daha sonrada
Iran ve Suriye Nizar Ismaililerince yani Hasan Sabbah taraIindan uygulanan bir
strateii izlenerek daglik blgelerde rgtlenme ve boy destegi kazanarak sasirtici bir
basari saglamislardir
303
.

Fatim Ismilligi, Hasan Sabbah`la yeni bir hviyet kazanmis ve yeni bir
Btin anlayisi ortaya cikmistir. Masum imamin adina davette bulunan dlerin
yerini devamli hasis (esrar) kullanmaya alistiklari icin hashas veya hashasi denilen
eli hancerli caniler almistir
304
Btinler, kendi grslerini halka zorla kabul ettirme
cabasi icine girmislerdir. Hasan Sabbah, Alamut kalesini kendine siginak yapmis ve
kurdugu teskilt sayesinde Btinligin en atesli savunucusu olmustur
305
.

Hasan Sabbah, Fatimlerin Byk Selcuklu topraklarinin disindan yaptigi
Iiili mcadeleyi Selcuklu lkelerinin icine nakletmistir ve Byk Selcuklu
topraklarinda yapmis oldugu mcadele ile Ismil anlayisinda da degisiklikler
yapmistir. Kalelerden kurulu siyas ve sosyal dzene karsi gizli bir mcadele
yrtmstr.




303
Farhad DaItary, Ismaililer... s.151.
304
Abdlkerim zaydin, 'Hasan Sabbah, D.I.A., C.16, s.348.
305
Ibrahim Agah Cubukcu, Gazali ve Batinilik, Ankara 1964, s.40.
145
II-Edebiyat Dil ve Propaganda
Propaganda yapilirken dlerin en iyi araclarindan biri edebiyat olmustur.
Btinler, edebiyat, ilim ve irIana nem vermisler, bilim adamlarini ve aydinlari
kalelerde toplayarak bir cok yogun calismalar yapmislardir. zellikle Btin
propagandasi yapacak eserler vererek iyi ilim adamlari yetistirmislerdir
306
.

Btinlerin her dnemde baska bir devletleri ve her lisanda yeni bir itikat ve
mezhepleri vardir ve eserlerini de bu dillerde vermislerdir
307
. Ancak Btinler, edeb
dil olarak Farsca`yi kullanmislardir. Arapca`nin mslman toplumlarin din dili
olmasi gibi Farsca da Btinlerin dili olmustur. Bunun yani sira Farsca konusan Iran,
AIganistan ve Orta Asya Btin topluluklari edebi rnlerinin tmnde Alamut
varoldugu srece Farsca`yi kullanmislardir
308
. Alamut sonrasi Btin yazin dili
Iran, Orta Asya, Hindistan ve Suriye kaynakli olmak zere drt ana kategoriye
ayrilabilir: Iran, AIganistan ve yukari Amu Derya blgesinde Farsca kullanilirken,
Suriye Btinleri arapca kullanmislardir. Hocalar, Satpantiler olarak daha kck alt
kollara ayrilan Nizarler, Hint dili ve lehcelerini de kullanmislardir.

Btinlerin ynetici ve dlerinin bir cogu sehirli aydinlar ve bilim
adamlarindan olusmakta idi. Mesela Hassan Sabbah din egitim almistir. Ibn Attas

306
Bu dnemde Hasan Sabbah ve haleIleri, Snni Islam dnyasi icin siyas, asker ve sosyal
nitelikli ciddi sorunlar ortaya koymalarina ragmen, Iikri anlamda yine de cok etkili
olamamislardir.
307
M. SeraIIettin Yaltkaya. 'Btinlik Tarihi, Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi Mecmuasi.
C. VIII, Istanbul 1928, s.1.
308
Farhat DaItary, A short Historv of Ismaili, Traditions oI a Muslim Community, Edinburg,
1999, s.125.
146
ise Alamut`un ilk doktorudur. Sinan, Basrali asiller siniIindan bir ailenin ogludur ve
gretmendir. Bu rnekler anlasilacagi zere Btinler cok iyi alim ve dsnrler
yetistirmislerdir denilebilir. Btinlik, IX-XI.`yzyilda degisik sekillerde Islam
dnyasinda Iaaliyet gstermis ve bircok IilozoI ve bilim adaminin sempatisini
kazanmistir. Bunlardan biride Trk asilli nl IilozoI ve hekim Ibn Sina`dir. Yine
nl ilahiyatci Nsir-i Hsrev de bir Btindir. Nasir Hsrev, Iran`da iken mezhep
degistirmis ve 1046`da Misir`a gitmistir. Misir`da Ismil mezhebini kabul
etmistir.Nsir-i Hsrev taninmis, ozan dsnr, gezgindi. Uzun adi 'Nasir Husrev
Hamiduddin Abu Muin Nasir bin Khusver bin Harith al-Kubandiyani dir. O
kendisine dogdugu kasaba devletin baskenti Merv`e bagli oldugu icin 'Marwazi
Kubanidyani demistir
309
. Eserleri zgrlkc, ilahi IelseIede ve Ismil dinne
yneliktir
310
. zellikle Btinligi yaymak zere Horasan`a geri dnmstr. Nasir-i
Hsrev, Misir`daki Fatim haliIesinin Horasan`daki 'Huccet siIatini tasiyan en
byk vekili ve dsidir. Ayni zamanda edebiyat dnyasinda manzum, mensur
cidden degerli eserler birakmis ve bunlarla her bakimdan byk shret
kazanmistir
311
. Bilinen en nemli eserleri sunlardir: 'SeIernme, Divan, Zd-l-
msaIirin, Ruseyiname, Saadetname, Vech-i Din. 'Bunlarin icinden Vech-i Din ve
SeIernme`de Btinlik konusuna deginmistir. zellikle Vech-i Din, Btin
tevillerini anlatmaktadir. Seriat hkmlerini, Kuran`i, namazlarin rektlarini,
bayrami, bayram namazini, zekati, orucu, hadleri, deccal`i, v.s.`yi Btin esaslara
gre tevil etmektedir. TeliI yili belli degildir. Ancak h.453/m.1061`ten sonra

309
Ismail Kaygusuz,a.g.e.,s. 216.
310
Gulam, AIsar, Tarih-i Iran, Tahran1345, s.42
311
Nasir-i Husrev, Sefername, (Cev.Abdlvahhab Tarzi), Istanbul 1985, s.1.
147
yazildigi muhakaktir
312
. Nasir-i Hsrev, Fatim davetcisi olarak Taberistan, Hazar
kiyilari, Horasan ve Maveranenhir gibi blgelerde dolasarak bir cok insani Ismil
mezhebine davet ettigi icin dnemin snnileri taraIindan sevilmemis, hatta ona
'dinsiz 'bed-din adi verilmistir. Hsrev, Btin inancinin esasi tevildir demistir.
Yani Kuran`in dis manalari( tenzil)oldugunu, her mnnin da bir sirri oldugunu
savunmustur. 'SeIernme adli eserinde bulunan bazi beyitlerinde bu konuya
gnderme yapmistir. Nasir-i Hsrev, byk bir IilozoI ve ozan oldugu halde isledigi
ana konu, din olmustur. Siirlerini ve IelseIe anlayisini Ismil davasinin
propagandasi icin kullanmistir.

Btinlerin lideri Hasan Sabbah, ayni zamanda bir mteIerrik ve yazardi
313
.
Siyas bakimdan m.1090`dan m.1256`a kadar yani 166 yil Btinlerin hem kararghi
hem de ilim ve mezhep merkezi olan Alamut Kalesinde, byk bir ktphane
kurmustur. Bu ktphane dnyanin nemli ktphaneleri arasinda sayilmistir. Ancak
bu ktphanenin degeri bilinememis ve Mogollar taraIindan yakilmistir. Mogol
saldirilari sirasinda ktphane Vezir Ata Melik Cuveyn`ye teslim edilmis ve o,
icinden gerekli olanlari almis ve Btinlere ait olan tm kitaplari ise yaktirmistir.
Hasan Sabbah`in yazdigi nemli eserlerin bir cogu da bu eserler arasinda
yagmalanmis ve yakilmistir. Bu dnemde Hasan Sabbah`in cagdasi olan nl alim
Gazali, Btinligin grslerini reddetmek icin 'Feda`ihu`l-Btinyye adli bir eser
yazmistir. Bu eser, dnemin nemli edeb eserleri arasindadir. Hareket adami olan
Hasan Sabbah, ayni zamanda
314
iyi bir yazardi. Kendi yazdigi hayat hikayesinden

312
Nasir-i Husrev, a.g.e., s.XXVI.
313
Abdlkerim zaydin,'Hasan Sabbah, s.349.
314
Bernard Lewis, Hasisiler .... s.55.
148
bazi parcalar ilahiyatla ilgili bir eserinin zeti, zellikle Kahire`den ayrildiktan sonra
Nizari Ismiller (Btinler) taraIindan ilan ve muhaIaza edilen yeni bir Btin
doktrini teskiletmistir.

Nasirddin et-Tsi`nin de Btin oldugu sylenmistir. Alamut kalesi
ktphanesinden cikan ona atIedilen 'Tasavvurt adli byk bir eser vardir. Bu
eserin ona ait olup olmadigi tartismalidir. Nasirddin`nin Btinler taraIindan
Alamut`a kacirilip hapsedildiginden bahsedilir. Ancak kendisinin buraya gnll
olarak da gitmis olabilecegi gz nne alinmalidir. Ilhanli Devleti hkmdari
Hulagu Alamut kalesini ele gecirdigi dnemlerde onu kurtarmis ve kendisini vezir
yapmistir. Nasirdin el-Tsi, hem bati hem de dogu ilimlerinde cok etkili olmus,
geometri, trigonometri ve astonomi basta olmak zere bilimin ve IelseIenin cesitli
alanlarinda calismalar da bulunmustur.

Dnemin nl sair ve yazari Sraz de, Btin idi. Kahire`de 'd-l duat (bas
davetci) secilen e`s-Siraza kurdugu 'Dar-l Insada yetistirdigi davetciler
vasitasiyla Bagdat`in Iiili yneticileri Buveyhogullari yani sira Sam ve Irak
emirlerini etkileyip , cok sayida Trk ve Deylemli askerleri yanina cekmistir
315
.

Btinler`den gnmze cok Iazla eser kalmamistir. Ancak XV. ve XVI.
yzyillarda da Seyyid Suhr Veli-i Bedehsan`nin, Ebu Ishak-i Khistan`nin, verimli
yazar Hayr-i hah-i Herat`nin eserleri bunlar arasinda sayilabilir. Cok daha eski metin
parcalari ile zellikle bizzat Hassan Sabbah`in 'Drt Fasil adli eseri de gnmze

315
Faik Bulut, a.g.e., s.197.
149
kalanlardandir
316
. Bu metinler, ayni zamanda Btin dsncesinin yeniden dogusunu
simgelemektedir.

Btinlerin kendilerinden saydiklari tasavvuI stadlari da vardir. Bunlar:
kronoloiik sirasiyla Sena`i (h.545/m.1151), Attar (h.627/m.1230), Celaleddini
Rum (h.672/m.1273), Kasim-i Enver (h.873/m.1443), Aziz NeseIi
(VII./XIII.yy)`dir. Bu dnemde yazilan nemli tasavvuI kitaplari arasinda 'Glsen-i
Raz vardir.Bu eser, Seyh Mahmud-i Sebuster`nin nl br manzum eseri olup
Ismil gretisi cercevesinde yorumlanmistir
317
.

Bu dnemin en nemli IilozoIlari arasinda bulunan Ibn Meymun da Btin
idi. Hocasi Ebu Sakir Meymun, 'Mizan adli kitabinda Btinligin IelseI esaslarini
tespit etmis ve Ibni Meymun da onun dogrultusunda Kur`an`daki Mukataat`i
tamamen kabalistik bir tarzda teIsire baslamistir
318
. Bu sayede kabalistik akiminin
Islam`a girmesini saglamistir.

Kaynaklarda nl sair ve astrolog mer Hayyam`in da (h. 517/ 530-
m.1123/1136 ) Btin oldugu sylenmektedir. Btin doktrini o`nunla kendine byk
bir sair bulmustur denilmektedir. Ancak mer Hayyam`in Btin olduguna dr kesin

316
Henry Corbin. Islam Felsefesi Tarihi (Baslangictan Ibn Rsan Olmne Kaaar ) .
Istanbul 1986, s.104.
317
Henry Corbin, a.g.e., s.105. Ancak Btinlikle tasavvuI birbirine karistirilmamalidir.
Btinlik, tasavvuItan yararlanmis ve tasavvuIu etkilemistir. Her iki gcl akimin
birbirlerinden aldiklari taraItar vardir.
318
Hilmi Ziya lken, 'Islam Dsncesi`. Trk TeIekkr Tarihi Arastirmalarina Giris,
Istanbul, 1948, s.217.
150
bir kanit yoktur. Onun en yakin arkadaslari Btinlige karsi olan insanlardir. Ebu
Hamid el Gazali, Nizam-i Aruz sair ve IilozoI kisilige sahiptirler ve bunlar
acisindan zellikle Gazali, Btin karsitligi ile taninmis ve bu konuda ciddi edebi
eserler vermistir. O Bagdat`taki Nizamiye medreselerinde mderrislik de yapmistir.
Btinlere karsi siddetli bir savunma icine girmistir. Bu hususta ilk olarak haliIenin
emri zerine ve bundan dolayi da 'al-Kitb al-Mustazhiri Ii bayan Iaza`in al-
Btinya adini verdigi eseri kaleme almistir. Ayrica ayni alanda 'Mazahim al-
Btinya, MuIassil al-hilaI, al-Durc(al-darac) al-markm, al-Kistas al-mustakim ve
Huccat al-hakk adli eserleri de yazilmistir
319
.

Yine bu dnemin nemli ilim adamlarindan Ibn Attas da iyi bir edipti. Ibn
Attas`in hatti meshurdu ve IsIahan`da onun el yazisi ile yazilmis bir cok kitap
bulunuyordu
320
. Daha sonraki dnemlerde Esterabdli Fazlullah HuruIiligi, Firiste
oglu Noktaviligi kurmustur. Bunlar Kur`an`in harI ve noktalarina yeni anlamlar
kazandirmislar ve Btin doktrinler cikarmislardir. Bylece Islam`in disina
cikmislardir. Bunlar daha sonra Anadolu`ya gitmisler ve Bektasilik hareketine
katilmislardir. Anadolu`da sair Nesimi de bu akim icinde yetismistir. Yine Bagdad,
Z`n-nn Misr, MaruI Kerh, Beyazit Bistam, Hallac-i Mansur ve Sems-i Tebriz`
nin de Btin oldugu sylenmektedir.

Btinler icin gizliligin nemli oldugundan daha nce bahsetmistik. Gizleme
ve gizlenme o derece nemli idi ki yazmis olduklari kitap ve risalelerde bu kitap ve

319
Ahmet Ates, 'Gazzali`nin Btinlerin Belini Kiran Delilleri, Kitab Kavasim al- Btinya,
Ilahivat Fakltesi Dergisi, C.1-11, Ankara 1954, s.27.
320
Rvendi, a.g.e., s.152.
151
risllelerin melliIlerini dahi gizli tutmuslardir. Nitekim bir cok ilim ve rislelerin
melliIlerini aciklamamislardir. Mesela bircok ilim sahasini ve derin IelseIi
mes`eleleri icinde toplamis bulunan 'Ihlnu`s-SeIrisalelerini onlar yazmis
olduklari halde, bugn bunlarin yazilmasina katilan eden ilim adamlari
bilinmemektedir
321
.

Fatimler, Hasan Sabbah ve Btinler mcadelelerini ilmi edeb alanlarda da
vermislerdir. Buna karsilik Selcuklu Impatorlugunda zellikle vezir Nizam`l-Mlk
buna tepki gstermis ve durumun Iarkina cabuk varmis, bu konuda bir takim
nlemler almistir. zellikle Nizam`ye medreselerinin kurulus amaclarindan birisi
budur. Hem bilimsel hem de askeri bakimdan Iiili savunma halinde bulunmustur.
Daha nce de belirttigimiz gibi, Sultan Alp Arslan ve veziri Nizam`l-Mlk`n
gayretleriyle acilan Nizamiye Medreseleri bu grevi en iyi sekilde yerine
getirmistir
322
. Nizamiye medreselerine o dnemde cok nem verilmis ve egitim icin
en nemli Snni ilim adamlari buraya atanmistir. Medreseler icin hic bir
harcamadan kacinilmamis, hoca ve grenci icin en genis ve byk imknlar
hazirlanmistir. Bundaki Temel amac Btin medreselerinin aksine Ehl-i Snnet
dsncesini yayip halka gretecek insan yetistirmek olmustur. Bylece yetistirilen
insanlar hem Ehl-i snnet dsncesini yayacak, hem de Btin hareketlere Iikirsel bir
durus sergileyecektir. Ayni zamanda Islam leminde ortak bir grs benimsenmesi
saglanacaktir. Btinligin propagandayla yaydigi din emirlerin gereksizligini yayan
dsnceler snni Iikirler gretilerek ortadan kaldirilmaya calisilmis ve bu bir bakima

321
Ebu Muhammed Zehra, Islamaa Sivasi ve Itikaai Mezhepler Tarihi, (Cev.Ethem Ruhi
Figlali-Osman Eskicioglu), Istanbul 1970, s.78.
322
M. A.Kymen, Selcuklu Jeziri Nizaml-Mlk ve Tarihi Rol, M.K V/7, 1977, s.15.
152
yararli olunmustur. Yine bu medreseler bir taraItan halkin islahini ve egitimini diger
taraItan da devlete ve yasalara bagli bireyler yetistirmeyi amac edinmislerdir
323
.

III.Seyahat
Btinler icin seyahat da cok nemli idi. ncelikle Ismil mezhebinin
yayilmasindaki en nemli eylem, yapilan bu seyahatlerdir. Fatim Ismilleri
kurduklari d agi sayesinde bir cok blgeye dlerini gndermislerdir. Uzun
yolculuklar yapan propagandacilar, gittikleri blgelerde Ismil mezhebini halka
anlatmaya calismislar ve yapilan seyahatler sayesinde genis alanlara yayilmislardir.
Fatim Ismiller`in Kuzey AIrika, Sicilya, Misir, Suriye`ye kadar yayilma nedenleri
dlerin gezgin bir hayat srmeleridir.

Seyahat eden dler arasinda da konumuz itibariyle ilk sira Nizar Ismil
lideri Hasan Sabbah bulunmaktadir.Hasan Sabbah, Rey`den Misir`a oradan tekrar
Iran`nin Horasan blgesine
324
, Diyarbakir`a en son Deylem`e ve Alamut`a gelene
kadar tam dokuz yil bir cok blgeyi dolasmistir. Yine Alamut merkezli kurdugu d
agi sayesinde dler, Iran`da Byk Selcuklu topraklarinda seyahatler etmis ve
Ismillik mezhebini yaymislardir. Nasir-i Hsrev de Ismil mezhebiyle yaptigi
uzun seyahat sirasinda karsilasmis ve yine seyahatler yaparak yeni inancini yaymaya
calismistir. Ibn Attas ise, Misir`dan yola cikarak Iran ve Irak blgesinde yaptigi uzun
seyahatler sayesinde Ismil mezhebini yaymistir. Hatt Hasan Sabbah`la Rey`de

323
Ahmet Yasar Ocak, Selcuklularin Dini Sivaseti(1040-1092). Istanbul, 2002, s.234.
324
Mehmet Altay Kymen, Alparslan ve Zamani, Istanbul, 1972, s.75-77.
153
yaptigi seyahat esnasinda tanismis ve onu Misir`a Fatim haliIesi Mustasir`in yanina
gitmesi icin ynlendirmistir.

Nizar Ismil dleri, Suriye`de yaptiklari seyahatlerde de basarili olmus ve
Btinligi genis blgelere tasimislardir. Gnmzde de bir cok blgeye yayilan
Btinlerin bu kadar genis alanlara yayilmasi biraz da seyahat etme zelliklerine
baglidir.

IV-Gelir Kaynaklar
Propaganda icin Btinlerin gelir kaynaklari cok cesitlidir.Kaynaklarda
Alamut kalesinin zenginliginden bahsedilmektedir. Bu durum onlarin gecim
kaynaklarinin cesitliliginden kaynaklanmistir. Vergi, harac, ciItcilik, ganimetler,
yagma ve hediyeler ekonomilerini ayakta tutmustur. Bunun icin de kaynak
olabilecek cesitli yollar bulunmustur. Mesela Btinligi tekliI edip istedikleri kisilere
gizli gercegi acikladiktan sonra mrid olmak isteyenlerden dler imam hazinesini
beslemek icin bir vergi almislardir. Btinlige katilmak isteyenler bu vergiyi
demislerdir
325
. Bu vergiler, direk olarak kaledeki hazineye, yani merkeze
gitmekteydi. Baska bir rnek ise, mezheplerine alacaklari kimsenin bir yil durumunu
ve sabrini iyice gzlemleyerek telkinde bulunduktan ve emin olduktan sonra, d,
ona nce namaz ve zekatin Btin manasini gretip cize olarak kendisinden 12
dinar alip imama gtrrd ve Iilan kulun namaz ve zekatin mnsini anladi onu
bu ykten kurtar` denirdi. O da: Ben ondan namaz ykn kaldirdim` der ve
zerlerinde olan yk ve kstekleri kaldir ayetini okurdu. Sonra yine 12`ser dinar

325
Henry Corbin, a.g.e.s.45.
154
mukabilinde oruc icki memnuniyeti ile taharetten kurtulur
326
, daha sonra yine 12`ser
dinar karsiliginda artik akil yolu ile cennete girme zamaninin geldiginden
bahsederdi. Tm bunlar mezhebe dahil olmak icin verilen vergilerdir

Calismamizda Btinlerin Selcuklu dneminde halka cok Iazla eziyet
ettiklerini belirtmistik.Gercekten onlar halkin malini gasp etmisler ya da bir kismini
ldrmslerdir. Halkin bir kismina da eziyet yerine kylerdeki halktan hayvanlarina,
evine, tm mal varliklarina vergi koymuslardir. Bu vergiler, Btinlerin gecim
kaynaklarindan biridir. Mesela Ibn Attas, IsIahan`da kalede hkmn srdrrken,
rastgele her taraIa saldirip ve her yeri yagmalamistir. Halk, onun serrinden kurtulmak
icin ona vergi vermeyi kabul ederek bununla kurtulmayi canina minnet
bilmislerdir
327
. Yine Cuveyn`ye gre Btinlere Frenk ve Rum Sahlari da cizye
vermekteydi: 'O melumlarin korkusunaan sararip solan cizve veren ve bu
vaptiklarinaan ar auvmavan Frenk ve Rum sahlari bu olavaan mutlu olmuslarair
328
.
Btinler, hem zor durumda olan halktan hem de st dzey yneticilerden vergi ve
cizye almislardir diyebiliriz. Btinlerden korkan Kral ve Baronlar, nl gezgin
Marko Polo`ya gre Alamut`a hediyeler gndermislerdir
329
`.

Btinler, kalelere yerlesip kendi dzenlerini kurmuslardi. Kaleler ve
civarinda sebze ve meyve yetistirme imknlari bulunmaktaydi ve bu durumdan

326
Ahmet Ates, 'Btinye, s.341.
327
mer Riza Dogrul, Hasan Sabbahin Cennet Feaaileri, Istanbul, 1975, s. 54.
328
Ata Melik Cevyni, Tarih-i Cihangusa, Cev.Mrsel ztrk, Ankara 1999, s.511.Her ne
kadar Cbeyn bu sekilde belirtmis olsa da durumun byle gelistigine pek ihtimal
vermemekteyiz.
329
Marco Polo, a.g.e., s.122.
155
istiIade ederek kendi ihtiyaclarina yetecek kadar cesitli zirai rnler
yetistirmislerdir. Kalelerde meyve bahcelerinin varliginin ispati olarak Alamut`ta
'Cennet bahcesi denilen yani Hasan Sabbah`in kalenin etraIina kurdugu meyve
bahcelerinin varligini biliyoruz. Yine etraItan topladiklari deve, sigir, davar, merkep
ve v.b. gibi diger ganimetlerin
330
varligindan bahsedilmektedir. Btinler, bu
ganimetleri de gecim kaynagi olarak kullanmislardir. Btinler, Horasan ve
Huzistan`daki bazi kalelere yerleserek ticaret ve hac kervanlarini da aciktan basarak
soyuyorlardi
331
. Bu soygunlar, onlara ciddi gelir saglamistir. Yine kaledeki kadinlar,
zellikle bir cok Btin hanimi Girdkuh`a gidip, yn egirerek gecimlerini
sagliyorlardi. Hatta daha nce de belirttigimiz gibi Sirgir, Alamut`u kusatinca Hasan
Sabbah, karisini ve kizini oraya gndermek zorunda kalmistir. Bu durum Btin
kadinlarin da calisarak hatta gelir getirdiklerini gstermektedir.

B)DOKTRN
I-smil Doktrini
Byk Selcuklu topraklarinda gelisme gsteren Btinler`in doktrin ve
inanislari Ismil mezhebinin cesitli Iirkalara ayrilmasi ile politika ve doktrin anlayisi
bakimindan degisim sreci icine girmistir. Btinligin doktrin anlayisinda en belirgin
ilk ayrim, zhir ve batin ayriminda bas gstermistir. Btinlikte zhir ve batin iliskisi
zamana ve mekna gre Iarkliliklar gstermistir. Btinlik, Hasan Sabbah ile yeni bir
anlayisin icine girmistir. Fatimlerin yikilmasi ile Yemen`de ve Hindistan`da kurulan
'Msta`li Ismilleri Fatim Ismil anlayisinin byk bir kismini muhaIaza etmistir.

330
Bernard Lewis. a.g.e., s.59.
331
Osman Turan, a.g.e..s.228.
156
Tayyibb Ismilleri de Fatim Ismillerin`in din kurallarini ve anlayislarini
benimseyerek zhir ve Btinn birbirine es degerde oldugunu savunmuslardir.

ncelikle Ismil doktrin anlayisini aciklamakta yarar vardir. Ismillere gre
her zhirin bir Btin vardir. Gercek mnlar zhirde degil batindadir. Dis grns
(zhir), ic boyut(batin), bunun ic grns ise (batin al-batin)dir.
332
Zahir, apacik her
seyi kavrayabilmek ve grebilmek Iakat batin kolayca belli olmayandir ve bu yzden
de btn blmler kolayca bulunamaz
333
. Arapca bir kelime olan 'batin (ic icerde)
Islamiyetin emrettigi ve yasakladigi kurallarin Kur`an ayetine gre harIi harIine
anlamini belirtmektir, onun karsiti Arapca kelime zahir (dis dissal) yalin olarak
belirtmek ya da apacik anlamini ve konuyu iIade etme bicimi ya da kurallari yerine
getirerek sunmaktir
334
. Btin anlamak icin de btn naslari ve din istilahlari te`vil
etmek gerekir. Ismillere gre, gnderilen kitap ve seriatlar peygambere gre
degisirler, ancak Btin konular kesinlikle degismeyen asil gerceklerdir. Bu nedenle
batin her zaman zhirin stndedir. Zhir ze kavusmak icin kirilmasi gereken bir
kabuktur. ze ulasmak icin mutlaka te`vile ulasmak lazimdir. Te`vil, seriatin
verilerini irIan gerege iletir
335
. Te`vil`in kelime anlami, kkene geri dnmek ya da
Btin zhirden cikarmaktir. Ismil mezhebinin tev`il`i dogrudan kaynaklari
Islamiyet icindendir ve 8. yzyilin sii cevrelerine dek izlenilebilmektedir. Ismillik
taraIindan genis lcde yararlanilan Btin tevil`in amaci, gercek manevi hakikati

332
James W. Morris, The Master ana The Disciple, New York 2001, s. 93.
333
Paul Walker, Hamia al-ain al-Kirmani .(Ismaili Thoutht in the Age of al-Hakim ). I.B.
Tourish,The Institute oI Ismils Studies, London - New York 1999, s.75.
334
Halm Heinz,'Bateniya, Encvclopeaia Iranica, C.III, Routledge&New York 1989, s.861.
335
MustaIa z, 'Ismiliye , DIA, C.3, s.128.
157
ortaya cikarmak icin gizli olani asikr kilmaktir. Tevil zhir ya da dis grnsten,
batindan gizlenen oriinal dsncelere dogru yapilan bir yolculuktur. Kisacasi,
zhirden batina, seriattan hakikate yada tenzilden tevile gecis grnsten hakiki
gerceklige peygamberin getirdigi kitabin laIzindan gercek anlamina ve sembolden
sembolize edilenin kendisine gecisi gerektirir
336
. Ancak Islam`in toplumsal
kimliginde sii gruplarinin byk cogunlugu sasirtici bir sekilde tevili zel bir sekilde
desteklerken, tenzili ihmal etmislerdir
337
. Btinler bu te`villeri ile cogu kez dinden
cikacak dereceye gitmislerdir. Mesela namazi ve namaza ait konulari te`vil
etmislerdir. Namaz icin vakit, niyet elbise lazimdir. Btinlerce vakit huccet, niyet
velayet, kible sabik ve mihrap tali demektir
338
. Ismilyye mezhebi icin zekat, ilmi
Btin mezhepten olanlara yaymaktir. Hac, Imam`i ziyaret edip hizmetinde
bulunmaktir. Gusl, ahdi yenilemek: cuma, ahdi olmayana ve kurtulus sadakasi
vermeyince sirlari aciklamaktir. Zina, batin ilmi tohumunu kendisinden ahd
alinmayan kimseye vermektir. Oruc sirri aciklamaktir
339
. Din emirler, Btin ilimleri
bilmeyen cahillerin vaziIesidir. Ibadetler, Ahye ve Ebrar denen seckinlere isarettir.
Hz. Nuh`un tuIani, snnete tabi olanlarin zhirinde bogulmasidir. Hz. Ibrahim`in
atesi hakiki ates degil, Nemrut`un gazabidir. Hz. Sleyman Ismilligin delilidir.
Iblis ve Adem, Ebu Bekir ve Ali`den ibarettir
340
. Cnk onlara gre, Ebu Bekir`e,
Hz.Ali`ye secde etmesi icin delil verilmistir. Ancak o bu emirden hoslanmamis ve
kibirlenmistir. Deccal, Ebu Bekir denmistir. Onun sasi olduguna inanilir, cnk o

336
Farhad DaItary, Ismaililer... s.169.
337
Paul E. Walker, a.g.e., s.63.
338
N.Cagatay-I.A Cubukcu, a.g.e., s.82.
339
N. Cagatay-I.A. Cubukcu. a.g.e., s. 83.
340
N. Cagatay-I.A Cubukcu, a.g.e., s.84.
158
batin degil zhir gzyle bakmaktadir. Melekler d`leri, seytanlar ilk c haliIeyi
temsil etmektedir. Acikcasi Btinlikte her zhir olan seyin bir Btin vardir. Zhire
nisbetle bu batin mesela bademe nisbetle kabuguna benzer. Badem bulan adam
kabuguna ehemmiyet vermez. Kur`an da byledir ve onun zhiri mnsi yaninda
hakiki ve Btin mnsi vardir ve bunun delili kiyamet gnnde m`minler ile
mnaIiklarin halini tasvir eden bir ayetin aralarinda bir sur cekilmistir, bu surun
kapisi vardir ki ic (batin) yznden rahmet dis taraIinda azap vardir mealinde olan
kismi onlar yorumlamislardir
341
.

Onlara gre peygamber, Insan-i kmilden baska bir sey degildir. Peygamber
halki idare etmek icin akildan tasan bilgileri zhiri kisveye sokmustur. Bunun Btinn
meydana cikmasi icin kaim l-zaman olan imama ihtiyac vardir. Bu imam gayb ve
gizli seyleri bilir
342
.

Ismiller din metin ve hkmlerin Btin anlamlarinin Ismilligin nemli
olan sembolik, alegorik ya da Btin yorumlama ile ortaya cikabilir
343
grsn
savunmaktadirlar. Btin, zhirden cikarmak olan tev`il ile zhirden batina seriattan
haikate grnsten hakiki gerceklige, ilahi mesaiin laIzindan, Btin anlamina,
sembolden sembolize edilenin kendisine gecis saglamaya calisilmaktadir
344
.


341
Kemal Samancigil, Bektasilik Tarihi, Istanbul 1945, s.145
342
Kemal Samancigil, a.g.e., s.144.
343
Ahmet Baglioglu, Inanc Esaalari Acisinaan Drzilik, Ankara 2004, s.34.
344
Ahmet Baglioglu, a.g.e., s.48.
159
Ismiller, sayilari, kendilerine din bir esas olarak alip bununla immet
anlayislarini ispat etmeye calisirlar ve bu dogrultuda mezhebin esaslarin yedi(7) ve
on iki(12) rakami zerine insa etmislerdir. Allah, kinati yedi gnde ve gkyzn
de yedi kat olarak yaratmistir. On iki sayisi da nemlidir. Oniki burc vardir. Aylar
onikidir ve Israilogullari on iki kola ayrilmislardir. Bu sebeple Ismil dlerin grev
aldiklari blgeler 'Cezir`lArz adi altinda on iki blgeye ayrilmistir
345
.

Ismillerde Allah inanci ve yaradilisi da Iarklidir. Onlara gre, Allah`in
hicbir siIati yoktur ve o vasIedilemez. Allah, hayat siIati olmadan Hayy, kudret siIati
olmadan Kadir, isitme ve grme siIati olmadan Sem`i ve Basar`dir. O ne bir cisimdir
ve ne de maddi bir cisme sahiptir. Onun ziddi ve benzeri de yoktur. Hicbir kelime ile
tam olarak iIade edilemez. Ismiller gre Allah, kadim ve muhdis degildir. Kadim
onun emri, muhdis ise onun yaratmasidir. O ilk nce eksiksiz bir varlik olan Akl`i
yaratmistir. O vcuttur. Ilk yaratilandir, vahdettir, ezeldir, ilimdir, kudrettir gibi
nitelendirilebilir
346
. Allah, limlere ilim verdigi icin lim, kadirlere kudret verdigi
icin de kadirdir. Btinler gre, Allah kudret sahibi oldugu icin degil kudret
sahiplerine kudret verdigi icin kadirdir grs vardir. Onlara gre, Allah inanc
konusunda tereddtte kalmislar ve syle sylemislerdir. 'O (Allah) mevcut aegilair.
namevcut aa aegilair`. Yani ne vardir, ne yoktur. Ne alimdir ne cahildir. Aciz ve
kadir oldugunda sylenemez. Cnk Allah icin herhangi bir siIati icab eder
347
.


345
Ahmet Baglioglu, a.g.e., s.34.
346
Ahmet Baglioglu, a.g.e., s.56.
347
Yasemin Saygili, Batinilik Tarihi Baslikli Makalenin Saaelestirilmesi ve Bir
Degerlenairilmesi, Ankara, 1989, s.36
160
Btinlikte harIleri tev`il edimis ve onlara mn yklenmistir. Onlara gre,
harIlerin kelimelere nisbeti basit ve mcerred cisimlerin mrekkep cisimlere nisbeti
gibidir ve harIin kendine zg bir mnsi vardir grsn savunurlar. Mesela,
kelime-i sehdetin 'La ilahe illa-allah kismindan tekrarlar cikarilirsa c harI kalir:
eliI lam he. Bunlarda nokta veya isaret bulunmadigindan, bu c harI bizzat kelime-i
sahadete delalet eder. Diger taraItan bu kisim (L ilhe ill-Allah ) yedi Iasil (L
ilahe illa-Allah ) ve on iki harItir. Insan da cisim ile ruhtan mrekkeptir. Drt
tabiattan yapilmistir. Yedi a`zasi ve on iki carihasi vardir
348
.

II-Ta`lim Doktrini
Ismaililik Hasan Sabbah ile yeni bir asamaya girmistir. Byk bir ihtimalle
Hasan Sabbah, sia eski talim doktrininin cedel slbunda ve belagatli bir sekilde
Iormle etmistir denilebilir. Bu gcl eylem, Hasan Sabbah taraIindan
hareketlenmistir. Talim doktrinin esasi sudur: Derece derece bir grenmeye
dayanan bu mezhebin taraIlari, kainat btn siIatlarindan mnezzeh ve baska bir
nura benzemeyen bir nur ve zulmet halindeki tecellisinden ibaret grrler.
349

Hasan Sabbah Ftim haliIeligini asarak, yeni rgtler vererek (davet-icedide) onun
en belgatli olarak Iorml etmistir. Yeni davet sii Iomlarinin ta`limini zorunlu
kilmistir
350
.


348
Kemal Samancigil, a.g.e., s.146.
349
Ahmet Ates,Gazali`nin Btinlerin Belini Kiran Delilleri ,Kitab Kavasim Al-Btinya
'Ilahiyat Fakltesi Dergisi ,C.1-11,Ankara ,1954, s.23.
350
W. Madelung,Isma`iliyya The Encylopedia oI Islam, Leiden, E.J. Brill,1978, s.205.
161
Hasan Sabbah`in Ismilk anlayisi, eski Fatim Ismilliginden Iarkli bir takim
zellikler gstermistir. 'Ismaliyye de denilen Btinlikte Ta`lim doktrini drt
Iasilda incelenmektedir. Ilahiyat ve dinle ilgili bilgilerin ancak sadik bir greticiden
grenilmesinin zaruri bulundugu bu greticinin de Allah taraIindan tayin edilmis
Ismil imami olmasinin gerektigi sonucu cikmaktadir
351
. Hasan Sabbah`in 'Drt
Iasil (Fusl-i Arba`a)inda talim doktrini zetlenmistir. Bu drt Iasildan birincisine
gre, Ulu Tanri`ya dr sahib olunan uygun bilgi hakkinda sadece iki tarzda sz
sylenebilir. Bu bilginin yalnizca aklin ve hicbir gretmenin egitimi (talimi) yeterli
gelmeden olusan bir sinavin sonucu oldugunu onaylayabiliriz. Ya da aklindan ve
alisilmis dsncelerden bagimsiz olarak gercek bir gretmen (imam sadik) egitimin
son derece gerekli oldugu savunulabilir
352
. M.SereIIettin Yaltkaya` ya gre: 'Marifet
bir malumuna ihtivac olmavip saae akil nazarin kafi olmasina ihtivac olmasina
ihtivac varair. Eger bir kimse marifet-i bariae akil ve nazarin kafi gelaigini kabul
eaers. kenaisinaen baska bir kimsenin akil ve nazarina muhalefet etmesi caiz
aegilair. Cnk muhalefet tahlil olunacak olursa aiger bir kimsenin revinin aogru
olmaaigi manasina gelir ki bu aa aogru olaugunu iaaia ettiginin kenai revine
muhalifinin ihtivac olaugunu ve binaelevn talime ihtivac mesh ettigini ifaae eaer
353
.
Ikinci Iasilda ilk kez, bir mrside, gretmene basvurma gereksinimi taniyip onlardan
herhangi birine tutunmak yeterli midir? Yoksa gercek bir gretmen secimi yapmak
mi gereklidir? sorusu sorulmaktadir.Yani 'talime ihtiyac duyulduktan sonra bu
konuda her muallimin alet itlak talime salahiyattar oldugunu kabul edilmesi veya

351
MustaIa z , 'Ismiliye, DIA, C. 3, s.130.
352
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.55.
353
M. SereIIettin Yaltkaya, 'Btinlik Tarihi, Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi Mecmuasi,
C.VIII, Istanbul 1928, s.23.
162
yalniz muallim-i sadikin salahiyetinin kabul edilmesi vardir. Herhangi bir muallimi
ale`l-itlak kabul edenler hanimlarinin muallimlerine hicbir itirazda bulunmamalari
icab eder. Cnk itiraz ve muhaleIette bulunacak olurlarsa herhangi muallimin
salahiyeti talimini degil yalniz muallim-i sadik`in salahiyetini teslim etmis olurlar.
Halbuki insanlar arasinda yekdigerlerinin muallimleri hakkinda itiraz ve muhaleIetler
cari oldugundan herhangi bir muallimin talimine salahiyattar oldugunu degil, bu
hususta yalniz muallimi sadikin salahiyetini teslim etmis olur
354
. cnc Iasilda
Hasan Sabbah, ilk kez bir mrsidin gerekliligini ortaya koyup kendisinden hemen
egitim almak icin ilk Iirsatta onu bulmali ve onu stad tanimalidir. Yoksa tersine ilk
gelmis olan yani gercek kimligi bilinmeyen ve dogrulugu iyi anlasilmayan bir
adamin yaninda egitilmek mmkn olur mu? diye soruyordu. Drdnc kisimda
Hasan Sabbah insanligin genel olarak iki byk blkten olustugunu gsteriyordu.
Bir blg, yce yaratici`dan almak istedikleri bilgi icinde gercek bir mrsitten
gecmeyi bileceklerini kabul ediyor. Bu gercek gretmen hakkinda yaptiklari kimlik
saptama ve tanimlamaya gre, kendisinden almak istedikleri egitim zerinde zorunlu
olarak ncelik vermeleri gerektigine inaniyorlardi
355
. Yani Hasan Sabbah`a gre
Allah`i bilmek icin yalniz akil kIi degildir. Yeterli gelseydi akillar arasinda
muhaleIet olmasi icabederdi. Byle olmadigina gre bir muallime ihtiyac vardir.


354
M. SereIIettin Yaltkaya, a.g.m., s.23.
355
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.56., M. SereIIettin Yaltkaya, a.g.m., s.23-24.


163
Btinlikteki Ta`lim doktrini, Islam dnyasinda byk tepkiler dogurmustur.
Snni dnyasinda gcl etki birakmistir
356
. Hasan Sabbah, yeni davetinde 'Her
avnanin her bir tenzili bir tevil ve her bir zahiri bir Batini olur. Allah bilinen akil
ve nizar aegilair. Talim Imamair`
357
demistir.

Hasan Sabbah`in baslatmis oldugu yeni doktrin yani talim doktrini Alamut
yneticisi II.Hasan bin Muhammed (h.557-561/m.1162-1166) dneminde daha da
degisiklige ugramistir. O h.559/m. 1164 yilinin Ramazan ayinda Alamut kalesinin
nndeki toplu ibadet alanina batiya bakan bir minber kurulmasini emretmistir.
Minberin drt diregine beyaz, kirmizi, sari ve yesil renklerde drt byk bayrak
asilmistir. O Ramazan`in on yedisinde diger blgelerden gelen temsilcilerle birlikte
btn Alamut halkini ibadet alaninda topladi. Rudbar ve Deylemli Nizarler minberin
n taraIinda, Horasan ve Kuhistan`dan gelenler sag taraIta, bati ve orta Iranli
reIiklerse sol taraIta yer aldi. Ak bir giysi ve sarik kusanmis olan Hasan, gle vakti
kaleden inerek minbere cikti. Buradan kalabaligi selamladiktan kisa bir sre sonra
kilicini cekip ayaga kalkarak, gizli imamin yandaslarinin gnderdigi yeni talimatlari
iceren mesaii yksek sesle okumaya basladi
358
. Hutbede sunlar sylenmistir.
Alemlerin sakinleri olan cinlere. insanlara ve meleklere seslenerek kenaisine veni
talimatlar veren gizli imamaan bir mesai almis bulunaugunu ilan etti. Zamanin
imami size havir auasini ve magrifetini gnaermekteair ve siz kullari olarak
nitelenairmistir. Sizi seriatin melliflerinaen azat etmis ve kivamete erairmistir.

356
.W, Madelung, a.g.m., s.205.
357
Hace Resid Alladdin Fazilullah Hemedani, a.g.e., s.154.
358
Farhad DaItary, Ismaililer...2001, s.419.: Nazli Rana Grel. Bir Osmanli Avaini Ibrahim
Ethem Pertev Pasa. Ankara , 2004, s.303.
164
Avrica Imam Buzurg miain oglu Muhammeain oglu Hasani naibi aai iai ve
hcceti olarak tavin etmistir. 'Biz cemaat ona uvmali ve anva islerinae olaugu gibi
aini islerae ae ona itaat etmeli onun emirlerini geri alinamaz olarak grmeli ve onun
sznn bizim szmz olaugunu bilmeliair`
359
. Ve devam ederek ' Ev Cemaat.
Cemaat. malumunuz olsun ki ben imamim ve zamanin imamivim. Dnvaaa teklif-i
emr ve nevhi kalairaim ve ahkamserivevi tmaen mehv ve ilga ettim. Simai Kivamet
zamaniair. Halka lazim olan oaur ki hemen batinen Allah ile olsunlar aa zahiren her
ne suretle ihtivar eaerler ise ae evvam-i zinaeganilerini vlce merar evlesinler`
360

demistir. Hasan bin Muhammed, kendisinin Nizar neslinden olan Imam oldugunu
ileri srms ve kiyamet sebebiyle de kiblenin ynn degistirmistir. Kendisine
inananlardan namaz, oruc ve diger ibadetleri yerine getirmeyi yasaklamistir. Icki
icmeyi ise helal kilmistir. Onlara gre kiyamet imamin ruhi gercekliginden Allah`i
grmekle vuku bulmustur. Bylece hazir imama peygamberin stnde mevki verme
seklinde Btinligin bir zelligi cikmistir
361
. Kiyamet din kurallarina gre hazir olan
imam Ali ile zdeserek onun ruhi gercekliginde mminlerine zuhur etmistir. Bu yolla
imam ve ona inananlar arasindaki ta`lim hiyararsisi de kalmis olur. Yine kiyamet
ilani ile Cveyni bu mezhep hakkinda sunlari sylemistir: 'Davaniksiz olan bu
mezhebin asli ve bastan sona kaaar ktlklerle aolu olan bu aavetin sirri sunaan
ibaretir. Onlar felsefecilere uvarak alemin varatilmis olmaaigina zamanin sonsuz ve
veniaen airilmenin manevi olaugunu savunurlar. Cenneti ve cehennemi kenailerine
gre vorumlavip olanlara manevi bir rol verirler. Bunaan baska kivametin
varattiklarin Tanriva ulastiklari zaman olacagini o zaman her sevin gizlisini

359
Bernard Lewis, Hasisiler.... s.61.
360
Nazli Rana Grel, a.g.e.. s.303.
361
MustaIa z, 'Ismiliye, DIA, C.3, s.130.
165
saklisinin aciga cikacagini ve seriate uvma amellerinin ae ortaaan kalkacagini
svlerler. Cnk bu anvaaa her sev hesap aegil amelaen ahirette ise her sev amel
aegil hesaptan ibarettir. O halae kivamet maneviair. Btn milletlerae ve ainlerae
vaaaeailmis olan ve beklenilen kivametin asli Hasan Sabbah tarafinaan belirtilaigi
gibiair. Onlara gre vasaaigimiz bu aevirae seria vkmllkleri insanlarin
zerinaen kalairilmistir. Cnk kivamet aevri olan vasaaigimiz bu aevirae btn
insanlarin Tanriva anmeleri seriatin hkmlerini ve gecici ibaaet aaetlerini terk
etmeleri gerekir. Seriatte insanlarin bir gn ve bir geceae bes aefa Tanriva ibaaet
etmeleri ve onunla olmalari emreailmistir. Bu vkmllk tamamen zahiriair.
Yasaaigimiz aevir olan kivamet aevrinae insanlarin her an Tanrivla beraber olmasi
ve nefsinin vnn aaima ilahi huzura aogru cevimesi gerekir. Iste gercek namaz
buaur
362
diyerek Islamin kurallarina hatta Btinlik anlayisina da yeni bir anlam
kazandirmistir ve seriati reddetmistir. Hatta, daha da ileri giderek yeni doktrine
uymayanlari da cezalandirmistir. Yine Cveyni`nin bu konuya iliskin 'Hasan acik
veva st kapali olarak aefalarca svlemistir ki seriat aevrinae eger bir kimse
seriata uvup ibaaet etmezse ibaaet ve itaati manevi savarsa onu cezalanairip
taslarlar. Eger bir kimse kivamet aevrinae seriatin hkmlerini verine getirir. maaai
ibaaetlere ugravip gelenekleri aevam ettirirse onu cezalanairmak. larmek veva
taslavip iskence sart olur`
363
iIadeleri de aslinda II.Hasan`in Btin doktrininden ne
kadar uzaklastigini ortaya koymaktadir.


362
Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.554.
363
Ata Melik Cveyni, a.g.e., s.557.
166
Btinler, zhiren mslman grnmekle birlikte aslen mslman degillerdir
denilmistir. Bunlar Islami kanunlari cignemisler ve kendilerine gre yeni bir
mslmanlik anlayisi getirmisler Islami kurallari kendi istedikleri sekle
sokmuslardir. Nizam`l-Mlk`n eseri Siyasetname`de bu hususta syle
denilmektedir: 'Batiniler harami helal bilirler. Sela. hac ve zekat gibi her trl
zahmeti vcuttan kalairirlar ve terki seriati tavsive eaerler. Hamri ve halkin kaain
ve malini helal aaaeaerler. Her trl feraizaen uzak bulunmavi savab savarlar. Ne
zaman bir cemivet akaeaerler. vahut mhim bir mesele icin toplanip msaverer
evlerler ise. szleri evvel be evvel Ebu Mslime Mehaive ve Ebu Mslimin kizi
Fatimanin oglu olan ve kenailerine (Guaeki aana) tesmive olunan ve Arapca
(Elfetel-allim) aenilen Firuza salavat getirmekteair`
364
.

Btinlerin inanci masum imam anlayisi zerine kurulmustur. Bu anlayisi
mantikli bir sekilde aciklamak pek mmkn degildir. Cnk Imamin dogrulugunun
bilinmesi bile tek basina bir problemdir
365
. Btinlerin baslica zellikleri bilgileri
talim yoluyla bir masum imamdan grenmektir demistik. Onlara gre, Allah bu
masum imama seriatin sirlarini bildirmistir. Mminin hicbir iradesi yoktur. Onun
yapacagi sey, sadece masum imami izlemektir. Cnk imam hakiktin temsilcisidir.
Vahyi ve akli yalniz o gecerli kilabilir
366
. Btin doktrini mutlak bir otorite prensibi
zerine kurulmustur. Yani daha nce de belirttigimiz gibi Ta`lim otoriter bir

364
Nizamlk, a.g.e s.201.
365
Bermard Lewis, a.g.e., s.X.
366
Bernard Lewis, a.g.e., s.IX.
167
gretidir
367
. Mminin hicbir idaresi yoktur, bilinen gretiyi izlemesi gerekmektedir.
Btinlik icin nemli olan, Imam-i m`sum nemli bir konumdadir ve o dnyada
gelisen tm olaylardan haberdardir. Ayet ve hadislere istedigi yorumu ve anlami
verebilir. Bu konuya daha sonra deginecegiz. Ona uyanlar oruc tutmaktan ve namaz
kilmaktan kurtulur ve kendileri icin her sey mbah yani sakincasiz olur. Btinler akil
ve dsnceyi inkr etmislerdir. Duyulara karsi da cephe almalarina ragmen ta`lim
metodunu kabul etmekle isitme duyusundan istiIade yoluna gitmislerdir. Bu ise bir
celiskidir
368
.

III-mam ve mamet Anlays
Imamin szlk anlami 'kendisine uyulan demektir. Toplumun basinda
bulunan ve toplumu ynlendiren kisilere verilen isimdir. Imam bir inanc
toplulugunun ncs, basi, nderi durumundadir. Onun varliginda dile gelen
bicimlenen inanclar, tarikatin zn olusturur. Aslinda Imam`in kendisi
peygamberdir yada onun yoklugunda onun taraIindan birilerinin
yetkilendirilmesidir
369
denilmistir.

Imamlik, Hz. Muhammedle ortaya cikmis ve din acisindan nemli bir anlam
kazanmistir. Imamin ynlendirdigi topluluga ise mmet denilmektedir. Imamet
sorunu Hz. Muhammed`in lmnn ardindan onu yerine gececek haliIelik

367
Marshall.G.S Hogdson, 'The Ismil State: The Cambriage Historv of Iran, C.5,
Cambridge at The Universty Press, Newyork 1968, s.433.
368
N.Cagatay-I.A Cubukcu, a.g.e., s.75-76.
369
Cl. Huart, 'Imam, E.J. Brills First Encvclopaeaia of Islam 1913 1936, Leiden,
NewYork, Kobenhavn, Kln, 1987, Volume III, s. 473.
168
tartismasi sonucunda ortaya cikmistir. Hz.Ebubekir, Hz.mer, Hz.Osman ve
Hz.Ali`nin haliIeligi Islam toplumunda byk karisikliklara neden olmustur. Islam
tolumunda Cemel ve SiIin vak`alari ile devam eden hakem olayi ile de alevlenen ve
sonuclandirilamayan imamet meselesi ortaya cikmistir. Imamin kim olacagi,
bulunmasi gereken siIatlar nitelikler tartisilmaya baslanmistir. Imametin din ve
hukuk acidan mahiyet ve nemi, bu kurumun gerekli olup olmadigi, imam secilecek
kiside aranan nitelikler, greve gelme ve ayrilma yntemi gibi cesitli konulardaki
tartisamalar, daha cok Islam dnyasinin en byk kitlesi Ehl-i snnet ve Sia arasinda
gerceklesmistir
370
. Sehristan el-Milel ve`nNihal mukaddemesinde ' imamet icin. '
Islamaa hicbir aini kaiae icin imamet hakkinaa her zaman cekilaigi kaaar kilic
cekilmemistir`
371
demistir. Ehl-i snnet icin imam tabiri Islamin en ileri gelen
alimleri icin kullanilmaktadir. Siler icin imam anlayisi cok cesitli ve uzundur
denilebilir. Imamet ve HilaIet kavramlari cogunlukla es anlamli kabul edilmis ve
Hz.Muhammed`in veIatini mteakip, mslman toplumun liderligi anlaminda
kullanilmistir. Siler imamet ve hilaIet kavramlarini birbirinden ayirmaktadir.
Onlara gre haliIe sii olmayan nass ve tyinle degil baska yollarla Mslmanlarin
basina gecen kimsedir. Imam ise nass ve tayinle belirlenen sii liderdir
372
. Sii
doktrinine gre, imamlik nass yoluyla Hz. Ali`den sirayla gecmektedir. Bu sira onun
soyundan gelen kimseler arasindan secilmektedir. Sadece o bir seylere karar

370
M. z-A. Ilhan A.,Immet, Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi, Istanbul, 2000,
C. 202, s.202.
371
YusuI Ziya Yrkan, Eb`ul Feth Sehristani Milel ve Nihal zerine Karsilastirmali Bir
Inceleme ve Mezheplerin Tetkikinae Usl, Ankara, 2002, s.53.
372
Hasan Onat, 'Sii Imamet Nazariyesi, A..I.F.D., C. XXXII, Ankara, 1992, s.89.
169
verebilir. Onun soyundan olanlar imami tanirlar
373
. Imam kelimesi snnilerce
kullanilirken imamet kelimesi daha cok Siler taraIindan kullanilmaktadir.

Siilikte onbirinci imam lnce, ergin olmayan cocukda gzden kaybolmustur.
Onlar imamet anlayisi yznden bir cok Iirkalara ayrilmislardir
374
. Btinlikde bir
bakima imamiyet tartismasi yznden ortaya cikmistir
375
.Daha ncede belirttigimiz
gibi, Hz. Ebubekiri, mer`i ve Osman`i haliIe tanimayan silere imamiye ve raIiziye
denilmektedir. Iste bunlar Isna Aseriye yada Ismilye kollarina ayrilir. Isna Aseriye

373
Cl. Huart, ' Imam, E.J. Brills First Encvclopaeaia of Islam 1913 1936, C.III, Leiden,
NewYork, Kobenhavn, Kln, 1987, s.473.
374
Neset, Cagatay, Fatimi Devletinin Kurulusu ve Akiaeleri, C.VIII, Ankara 1958, s. 67.
,Mesela Zeydilerin imam anlayisina ncelik vermek lazimdir. Onlara gre, Imamin ilk
kademesi Zeydiler nezdinden temiz kalmis olan sekli evvela imamet namzetlerinden
kendisinin Ali`nin ogullari Hasan ve Hseyin`e kadar grtren bir nesebin gtrlmesidir.
Gizli bir imama inanis vardir. Bu gizli imama inanis, Ali`den itibaren altinci imam CaIer el-
Sadik`in lmnden sonra iki kola ayrilir. Oniki imam Isnaasare taraIindna temsil edilen
kol, CaIer`in ogullarindan biri olan Musa`dan gelenleri imam olarak tanir. Onlara gre,
onikincisi kaybolmustur ve imam El-Muntazar dnyanin sonunda gelecektir. Yine onlarin
dsncesine gre, imam bedene ve akilca saglikli olmali din ve kelam ilimlerini bilmeli ve
hkm edebilmelidir. Kendisi, kendi taraItarlari taraIindan intihap edilir, yahut silah kuvveti
ile imameti alir. Zeydiler diger btn si`i mezhepler hilaIina olarak, ayni zamanda mesr
bir cok imamlarin mevcut olabilecegine ve bazi zamanlar hicbir bir imam mevcut
olmayacagina inanirlar. Bkz.W.Ivanow, 'Imm, Islam Ansiklopeaisi , C.V-2, Istanbul 1952,
s. 981.
Fatim haliIesi Mustansir`in lmnn ardindan iki kola ayrilan Btinler`in imamet
anlayisinda da zamanla Iarklilik ortaya cikmistir.Fatimi haliIesi Emir Biahkmillah`in
lmnden sonra oglu Tayyibin imametini kabul etmis olan Mus`tali Tayyibi Ismil kolu,
Tayyib`in gaybet halinde oldugunu ve henz ortaya cikmadigini savunmuslardir. Nizarin
lmnden sonra zhir imamlar dizisini benimsemislerdir. Daha sonraki dnemde kiyametin
Kiymet`l-kiyamet ilani ile Imam Btin gercekleri aciga cikarmak ve natik nebinin
zerinde her trl hkmn aciklayicisi olarak kabul edilmistr.

170
kolu gercek imam olarak su oniki kisiyi kabul eder: Ali b. Ebi Talib, Hasan b. Ali b.
Ebi Talib, Hseyin b. Ali Ebi Talib, Zeynelabidin b. Hseyin, Muhammed Bakir b.
Zeynelabidin, CaIer-i Sadik b. Muhammed Bekir, Musa Kazim b. CaIer-i Sadik, Ali
Riza b. Musa Kazim, Muahmmed Naki b. Ali Riza, Ali Naki b. Muhammed Taki,
Hasan Askeri b. Ali Naki, Muhammed Mehdi b. Hasan Askeri`dir
376
. Btinler ise
CaIer es-Sadik`in oglu Ismil`e ve onun cocuklarina gectigine inanirlar. Yani sii
imam anlayisinda daha sonraki kisim ise, Ismil imam anlayisidir. Ismil
kurallarina gre, Peygamberler ve imamlar Iarkli zamanlarda ve Iarkli durumlarda
zuhur etmislerse de bunlarin asillari birdir demislerdir. Ismilyye`de ntik
peygamber demektir ve her natik kendisinden sonra gelen imam taraIindan takip
edilir. Peygamberler vahyin zhiri, imamlar da Btin anlamini ortaya koyarlar. Her
dnemin yedinci imami digerlerinde bulunmayan ilahi bir gce sahiptir
377
.
Btinlikte dnyanin varligi bir takim dreler ile aciklanmak istenmistir. Yedi
peygamber vardir ve her peygamber arasinda yedi imamin olmasi gerekir. Ismail ile
bu srec kapanmistir. Ve yeni bir peygamber beklenir ve bu mehdidir
378
. Btinlere
gre ntiklar ve kurallari sunlardir: dem in esasi Sit, Nh`un Sm, Ibrahim`in
Ismail, Musa`nin Hrun ve Isa`nin Se`n`dur. Hz Muhammed`in esasi Ali`dir. Daha
sonra Hasan, Hseyin, Zeynelbidin, Muhammed el-Bkir, Ca`Ier-es Sadik ve
Ismail b. CaIer dir. Muhammed b. Ismail`in esasi Abdullah b. Meymun el Kaddah,
ondan sonra Abdullah`in ogullari Ahmed, Mahmud ve torunu Ubeydullah`dir.
Bununla birlikte Muhammed b. Ismail el-Mektum`un yedinci imam olduguna

376
Neset Cagaray, Fatimi Devletinin Kurulusu ve Akiaeleri, Ankara, 1958, C.VIII, s.68.
377
MustaIa z, 'Ismiliye, D.I.A., C. 3, s.130.
378
Robert Mantran, a.g.e., s.2.
171
natiktir.
379
.Btinlikte Imam-i ma`sum cok nemli bir mevkiye sahiptir. O dnyada
cereyan eden ve edecek olan her seyi bilir. yet ve hadislere diledigi manayi
verebilir. Onun gretilerine uyanlar namaz, oruc gibi mkelleIiyetlerden kurtulur.
Onlar ayet ve hadislerin zhiri manalarini kabul etmezler. Onlara gre her harIin
hatta her noktanin bile bir anlam vardir. Bunlari kesIetmeye calisirlar
380
. Bu nedenle
de teIsir ve hadis ilimlerine diger mezhepler kadar nem verilmez ve gercek bilginin
tasiyicisi ve Kur`an`i yorumlayabilen anlamlandirabilen tek kisi imamdir. Btinlik
kurallari ehl-i snnetten cok Iarklidir. Bunlar dnyanin varligini bir takim dreler ile
aciklamak istemislerdir. Daha nce de belirttigimiz gibi, onlara gre yedi peygamber
vardir ve her peygamberin arasinda yedi imam olmasi gerektigini savunurlar. Ismail
ile bu srec kapanmistir ve yeni bir peygamber beklenir, bu mehdidir. Ayrica
Kur`an`in her ayeti iki trl teIsir tasir. Biri suretine gre, digeri gizli olan ve ancak
bu ise vakiI kimseler taraIindan bilinen teIsirdir. Ykselme yedi derecede olur. En
sonunda btn gizli bilgiler teslim edilir
381
. Btinlige gre, Imam kisiligi
peygamberden stndr. Oniki Imam siiliginin eskatoloiik bir perspektiIin son
noktasi olarak dsndg olguyu Alamut Btinligi, ruhun her trl kulluga karsi
ayaklanmasi olan eskatoloiiyi cabuklastirarak simdiki zamanda gerceklestirir. Imam,
insan-i kamil veya Allah`in yz olduguna gre Imam hakkindaki bilgi, insanin
Allah hakkinda edinmesi mmkn olan tek bilgidir
382
. Ayrica Btin inancina gre,
peygamberler gelir gecer. Biz ise ebedi erleriz. Erenler Allah`in kendisi degildir.

379
MustaIa z , 'Ismiliye, D.I.A., C.3, s.130.
380
Cagatay Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi. Ankara 1976, s.84.
381
Robert Mantran, Islamin Yavilis Tarihi (JII XI. Yzvillar).(Cev.Ismet Kayaoglu),
Ankara 1981, s.142 .
382
Mircea Eliade.Dinsel Inanclar ve Dsnceler Tarihi, (Cev.Ali Berktay), Istanbul 2000,
s.142.
172
Allah`tan da yari degildirler. Dolayisiyla bir antoloii mmkn kilan bir ilahi mahzar
olarak ezeli ve ebedi imamdir. Yalnizca, O tek zhir oldugu icin bu niteligiyle
varliktir. O, mutlak kisi ezel ve ebedi ilahi yz, Allah`in yce ismi olan ilah siIattir.
Yeryz suretinde yce sz`n tecellisidir. Vaktin hakikat kapisi Allah`in yz`nn
mahzari olan ezeli insan`in tezahrdr
383
inanci vardir.

Btinler, imamin bedeninin etten bir beden olmadigini ve bedeni
ebeveynlerinin yuttugu ilahi kkenli bir cig damlasinin rn gibi grmektedirler.
Btin irIani Imam`in tanrisalligindan sz ederken onu tamamen ruhani nitelikte bir
tapinak olan Nur Tapinagi`nin (Heykel-i Nurani ) dayanagina dnstren manevi
dogusu`nu (viladet-i ruhaniye) kasteder. Onun Imameti mritlerinin nurani
suretlerinden meydana gelen bu corpus mysticum`dur (sirr-i kll)
384
.

Btinlikte imamet anlayisini su sekilde zetleyebiliriz: Yeryznn belli
veya gizli imamdan hali olmayacagina inanirlar. Onlara gre, sayet imam belli olursa
hccetin gizli olmasi caizdir. Imam gizli olursa hccet ve dlerinin belli olmasi
zaruridir. Resul yerine kaim olan bu imamin zhiri ve Btin her trl emirlerine
rivayet etmek lazimdir. Imamlar masum olduklarindan byk ve kck gnah
islemekten mstagnidirler
385
. Nizar Ismilleri imam-i masum konusunu biraz daha
nemsemisler, hatta abartmislardir. Onlar akil ve rey kiymet vermeyerek, bilgilerin
ancak masum imamin talimi ile grenilecegine inanmislardir. Bundan tr
kendisinin zamanin Imami Ma`sum`u oldugunu iddia eden Hasan Sabbah akil ve

383
Mircea Eliade, a.g.e., s.143.
384
Mircea Eliade, a.g.e., s.142.
385
Ibrahim Agah Cubukcu. Gazali ve Batinilik, Ankara 1964, s.43.
173
dsncenin insanlari cokluga ve anlasmazliga dsdg grsn savunmustur.
Cnk herkes Iarkli dsnmektedir. Aslinda insanin amaci birlige ve tesnde
ulasmak olmalidir. Bu amaca ulasmak icin de bir imam-i msum`a baglanmak
lzimdir. Yeryznde dma byle bir imam-i msum vardir. Imam-i msumdan
kt Iiiller sadir olmaz. Imam, Allah`in vekilidir ve Kur`an ve hadislerin
zhirlerinin kiymeti yoktur. Asil mnlari batindadir. Bu Btin mnlari da ancak
imam-i msum ve onun yakinlari bilir. Bu nedenle gerceklere erismek isteyen herkes
bilgileri imam-i msumdan grenmelidir tezini savunmus, bu yolda propaganda
yapmislardir. Hasan Sabbah, imamlarin masumiyetinden hareketle, her dnemde
bunlarin rehberligine ihtiyac oldugunu, din konular icin aklin yeterli olmadigini,
Allah`i daha iyi tanimak ve anlamlandirmak icin imamlarin yardimina ihtiyac
oldugunu da eklemistir. Aslinda Hasan Sabbah her ne kadar kendisini zamanin
imam-i masum`u olarak grse de kurdugu Btin dzeni, din olmaktan cok, siyas
bir cerceve cizmistir.Btin anlayisinda din bakimdan , inanc ynnden biraz
dengesizlikler grlmektedir. Bu dengesizlikler Alamut Kalesi ynetiminde de
grlmektedir. Mesela Hasan Sabbah, soIu ve cilekes bir hayat srerken Alamut`a
kendin hapsetmistir. Kendisi icki icmedigi gibi, isk (sarap) icmeyi de yasaklamistir.
Ancak bunun yani sira Iedlere de uyusturucu (hashas) icirmektedir. Daha sonraki
Alamut yneticilerinden Buzurg mid ile Muhammed de onun cizdigi cizgiden
ilerlemisler ve seriata bagli kalmaya calismislardir. Ancak Hasan b.Muhammed
imamin temsilcisi sayilmis ve Btinlerin tm din ibadetlerini kaldirmis hatta namaz
ve oruc gibi ibadetlerini yerine getirenleri de cezalandirmaya kalkmistir. Onun oglu
Muhammed (m.1166-1210)de babasinin olusturdugu yeni dzeni korumaya
calismistir. Celaleddin Hasan (m.1210-1221)ise seriata dnms ve daha yumusak bir
174
politika izlemistir. Snnilige sicak bakmistir, merkezden cok uzaklasmis olan
Btinleri tekrar yaklastirma cabasi icine girmistir. Yine onun oglu Allaaddin ise
dine karsi ilgisiz kalmistir. Alamut kalesine bir bakima siyaset karismis ve
ynetimdeki kisilere gre inanc sisteminde degisiklikler grlmstr diyebiliriz
386
.

Imamlik unsuru nedeniyle Btinler teIsir ve hadis ilimlerine nem vermezler.
Cnk onlara gre imam gercek bilginin tasiyicisi ve Kur`an`in zhiri ve Btin
anlamlarini aciklamakla yetkili tek kisidir. Imam ayetleri tev`il ettigi icin, ayrica
teIsir ilmine gerek duymamaktadirlar
387
. Aslinda Imamiye, kurulusundan itibaren
imamet dsncesini bir inanc esasi olarak muhaIaza etmistir. VII. yzyil`dan itibaren
imm-i batin anlayisi kismen suIi ve Ismil tesirler altinda byk lcde islenip,
ebed imamet telakkisi velayetle birlestirilmis ve peygamberligin Btin yn
tarzinda aciklanmaya calisilmistir. Bundan dolayi, imam asl tabiatin geregi, ilah
tecelliye ulasmis kimse olarak kabul edilmistir. Bununla birlikte gnmz sii
alimlerinden bir kismi imameti bir din esasi olmaktan cok, mezheb esas olarak kabul
etmektedir
388
. Ismillere gre imam, Insan-i Kamil`dir. Imam Insan-i kmili tanimak
ve bilmek, insan icin tanri hakkinda elde edebilecegi yegane bilgidir
389
grs
savunulmaktadir.


386
Hasan Sabbah ve iki haleIi sadece Nizari imamlarinin dleri olduklarini iddia ederken,
drdnc Byk Imam II.Hasan ise kendisinin manevi anlamda imam oldugunu ileri
srmstr. Bkz. C. E. Bosworth, Islam Devletleri Tarihi, Cev.E. Mercil ve M. Ipsirli,
Istanbul 1980, s.160.
387
Ahmet Baglioglu, a.g.e..s.55.
388
M.z-Ilhan A., 'Immet, DIA, Cilt 22, s.203.
389
Henry Corbin, Islam FelseIesi Tarihi, Istanbul,1986, s.109.
175
Sii mezheplerinde bir cok imamet nazariyesi vardir ve zellikle Btinlikte bu
daha da yogundur. Ancak bir cok sii mezhebinde yanlis anlasilmis iki nokta vardir.
Bunlardan ilki imamin ruhunun vcuttan vucda gecip, yeniden ortaya cikmasi, yani
tenash (ruh gc) yasamasidir. Bir grup Ismil, imamin bedeninin etten kemikten
ve diger insanlar gibi bir beden olmadigini anlatma kaygisi icindedirler. Imamin
bedeni, m`minlerin eseri, bedeni (neIs-i riyhiye) zerinde cereyan eden acunsal bir
simya sreci sonucunda meydana gelir. Esir kalintilar gkten gge ycelirler, sonra
saIlasmis ve dnya gz ile grnmez bir bicimde ay isinlari ile yeryzne inerler.
Semv bir cig damlasi olarak saI ari bir suya veya bazi meyvelerin zerine
konarlar. Su ve meyveler o zamanin imami ve zevcesi taraIindan icilir ve yenir.
Bylece bu semavi cig damlasi yeni imamin latiI bedeninin zn, tohumunu
olusturmaktadir
390
. Yine Btin IelseIesine gre, kaynaklarda su iIadeler
gecmektedir.Imam aeai ki. Ben beni araaiklari her verae aagaa ovaaa ve clae
aostlarimla birliktevim. Ozm vani kenaim hakkinaaki marifet sirrini ifsa ettigim
kisi artik fiziksel vakinligi ihtivac auvmaz
391
. Digeri ise imamin mucize gsterip
gsteremeyecegidir. Bu noktada halk itikadi gayet iyi olup, imamlardan kendilerinin
taraI-i ilahiden gnderilmis olduklari ispat etmek zere mcize beklerler, yahut bu
mucize gstermek iktidarini kendiliklerinden onlara tevcih ederler. Imamlar ve
cematin basinda gelen idareci mehaIil bu gibi Iikirleri siddetle reddederler
392
.

Silere gre, imamet, din-dnya reisligi manasina gelen manevi bir kuvvettir.
HilaIet ise, zhiri ve dnyev teskilatidir. Birincisi mukaddes ve ilahdir. Dnya

390
Henry Corbin, a.g.e., s.100.
391
Mircea Eliade, Dinsel Inanclar ve Dsnceler Tarihi, s.143.
392
W. Ivanow, 'Imm. IA, C. V-2, Istanbul 1952, s.983.
176
bunlardan hali degildir, idare basina gecmedikleri zaman gizlidirler, cnk
mslmanlik bunlarsiz olamaz. Imam olmanin birinci sarti, Ali evladindan olmaktir.
Cnk bunlar mas`um, eIdal, manss ve mctehiddirler
393
.Kisacasi Btinlikte imam,
doktrinin ve davanin, kuvvetin ve sadakatin merkezidir
394
diyebiliriz.

IV-Evren Anlays
Ismililkte evrenin sonsuz olduguna ve yaratilmadigina inanilir. Evren kendi
btnlg icinde dokuz evreni kusatmaktadir. En yksek asamada bulunan evrene
sabik denir. Bundan basamak basamak inilerek us`a ulasir. Us bu dokuz evren
disindadir. Srekli olarak degismektedir. Btinlerin ileri srdg gibi evrenin
disinda bir te evren yoktur. Yargi gnne ve yeniden dirilmeye inanmamaktadirlar.
Evrende mutlu yasayan cennete, mutsuz olan cehenneme gitmektedir. Allah yaratici
nitelik tasiyan dogal bir gc olarak grlmektedir. Btinler, evrenin olusumu
hakkinda da yorumlarda bulunmuslar ve evrenin yaradilisinda bes temel gce
inanmislardir. Bu gcleri su sekilde siralayabiliriz: sabik, her seyden nce bir Tanri
ancak yaratici degil, bir olusun baslangici ve ilkesi, olusma onun istemiyle degil,
sadece onunla baslar
395
. Tali her seyden nce var olanin ardindan gelen, us, erkek,
ilkedir: Cedd zdegin bicimlenme yetenegi, bir cesit neIis, disi ilkedir, Ieth
olusmanin icinde gerceklesecegi uzay, mekandir, hayalise olusmanin onunla
gerceklesecegi zaman
396
olarak yorumlanmaktadir.

393
Ziya YusuI Yrkan, Islam Akaia Sisteminae Gelismeler, s.291.
394
Bernard Lewis, The Assasins, London 1985, s.26.
395
Orhan Hancerlioglu, Inanc Szlg(Dinler.Mezhepler.Tarikatlar.Efsaneler), Istanbul
1975, s.97.
396
Orhan Hancerlioglu, a.g.e., s.97.
177

Bu bes ilkeye gre, Tanri yaratici gctr, bu gc onda eyleme gecince tm us
(akl-i kl) denen Adem dogmustur. Ilk insan olan Adem, Tanri`nin yaratici gcnn
grns alanina cikisi, insan bicimine girisidir. Bu yaratici gcden dogan, ilk
insandan etkilenen gc, etki alan varlik olan Havva dogmustur. Havva edilgen,
etkilenen bir varlik oldugundan, tm neIs (neIs-i kl) adini almistir. Btn insan
soyu da bu iki kisiden gelmistir
397
. Insanin yaratilisi bu sekilde aciklanmaktadir.
Evrenin yaratilisi ise su sekildedir: Tanri`dan ortaya cikan etkileyici us, tm us(akl-i
kl), kendi znden etkilenen gc dogurmustur. Bylece etkileyen gc etkilenen
gc dogurmustur. Etkileyen gcle, etkilenen gc ikilisinden gklere gklerin
gvdeleri durumunda olan yedi yildiz olusmustur. Gklerin dnmesinden de toprak,
yel, ot, su gibi drt ilke dogmustur. Bu drt ilkeyle gklerin birlesmesinden de,
cansizlar, bitkiler ve canlilar dogmustur. Insan bu son varlik trndendir
398
.

Evren anlayisinda su grsde nemlidir: Tanrisal buyruk ile ilk olarak akil
ortaya cikti daha sonra akil yntemiyle de, ancak tanrisal mkemmellikte olmayan
evsensel ruhu yani haleI`i yaratmistir. Yani ruhu akil ile birlestiren iliski, dllenmis
insan cekirdegi ile gelisiminin mkemmelligine ulasmis insan arasinda, ya da
yumurta ile kus, cocuk ile babasi arasinda varolan iliskiyle karsilastirilabilir. Buna
esit olarak erkegin kadinla yada bir kocanin karisiyla iliskisini dsndrebilir. Bu
konuda Btinler su aciklamayi yapiyorlardi. Ruh aklin mkemmeligine dogru
kendisini harekete geciren arzuyu hissettigi zaman, kendi noksan durumunu arzu

397
Ismet Zeki Eyboglu, Btn Ynlerivle Bektasilik (Alevilik), Istanbul, s. 443.
398
Ismet Zeki Eyboglu, a.g.e., s.444.
178
edilen mkemmellige cekmis olan bir harekete ayni gcle gereksinimi vardir, ancak
onun sirasi geldiginde bu hareket aracsiz olamazdi. Bylece evrensel ruhun itisi
altinda dresel hareketler icinde olusan gksel krelerin dogusu sonuclandi. Bundan
sonra varolusu tamamlayan basit cisimler oldu. Onlarin hareketi sadece dz bir cizgi
zerinde ve dma ruhun ynetimi altindaydi. Daha asagilarda da madenler, bitkiler
hayvanlar ve insanin kendisi gibi karmasik cisimler, nesneler dogmak zorunda kaldi.
Tm bnyelerinde zel ruhlarin birligini tasiyorlardi. Bu zel ruhlarin arasinda
btn canli varliklar taraIindan nesneleri seckinlestiriliyordu. Insan dahi tek basina
Markokosmos`u tamamlayan, karsilayan bir mikroskosmos oluyordu
399
. Kisacasi
Btinlerde ki evren anlayisinda, Tanri nce akili,sonra evrensel ruhu yani imam -
peygamber`i yaratmistir. Daha sonra da basit cisimler ile varolus tamamlanmistir.

Btinlere gre, nce birbirine benzer suretler yaratilmis, bunlardan da
Ielekler, yildizlar ve drt unsur hasil olmustur. Sehristan de 'Allah nce akl-i ula ve
sonra onun vasitasivla nefs-i sanivi varatti. nefsi aklin kemalini istevince hareket
muhtac olau. Je bu hareket ae eflak-i samevive mevaana gelai. Feleklerin
hareketlerinaen sogukluk sicaklik. kuruluk ve vaslik ve onlaraan mevalia-i selase
zuhur etmistir
400
diyerek onlarin evren anlayisini zetlemistir.





399
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.51.
400
Kemal Samancigil, a.g.e., s.143.
179
C- BADETLER VE ERKAN
I- badetler
Kaynaklarda Btinler`in kendilerine zg ibadet ve ayinleri hakkinda cok
Iazla bilgi yoktur. Ilk Ismiller ibadet olarak oruc, namaz, zekat hac gibi Iarz olan
seyleri yerine getirilirken daha sonraki dnemlerde bunlar degisime ugramis, hatta
Kuran`i ve ayetlerini red etmis ve bunlara yeni yorumlar katmislardir. Imam anlayisi
nedeniyle Islam`in gerektirdigi ibadetlere yeni anlamlar katip, buna inanip, bu
dogrultuda ibadetlerini yerine getirmislerdir.

Ibadet yerleri hakkinda ise kaynaklarda kesin bilgiler yoktur. Ancak toplu
ibadet ettikleri alanlar vardir. Mesela II.Hasan`in Kiyamet ilanini yaptigi Alamut
kalesi nnde genis bir ibadet alani bulundugundan bahsedilmektedir. Yine sehirler
icinde yayilmis kck ibadet evleri vardir. Bu ibadet evleri gizli tutulmaktadir ancak
buralardaki ibadet sekilleri hakkinda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadir.

Btinlerde cennet ve cehennem inanci vardir.Ancak bu konuyu da
kendilerine gre yorumlamislardir. Onlara gre, cennet akildan ibarettir. Cennetin
anahtari kelimey-i tevhid etmektir. Cennet`e gidebilmek icin imamin yolundan
ayrilmamak gerekmektedir. Cennet dnyadaki her cesit lezetten Iaydalanmaktadir.
Bu da imamin Btin gretileriyle kemale ermis ve dolayisiyla kendilerinden ameli
tekliIler sakit olmus olanlara mahsustur. Cehennem`de amel tekliIlere itaat ve riayet
demektir. Bu da Btinligin gretileriyle kemale ermiyenlere mahsustur. Cennet
dnya saadeti, cehennem`de dnya Ielaketlerinden biridir
401
. Hasan Sabbah

401
Ahmet Asci, Sultan Meliksah Devrinae Sunni-Batini Mcaaelesi, Ankara 1973, s. 8.
180
dnemindeki sahte cennet de bu konunun bir parcasidir. Kiyamet`in ilani ile birlikte
seriatin tm hkmleri reddedilmis, hatta oruc tutanlar, namaz kilanlar, zekat
verenler cezalandirilmis, dnyadaki tm nimetler helal sayilmis, hacca gitmek
yasaklanmis, kiblenin yn degismis, icki icmek serbest sayilmistir. Bir dnem bu
sekilde ibadet eden Btinler, daha sonraki dnemlerde yeniden seriat hkmlerini
benimsemislerdir. Celaleddin, seriattan tamamiyla uzaklasmis Btin inanc ve
ibadetlerini yeniden gndeme getirmis ve hatta kylere camiler yaptirmistir. Halki
snni ibadetleri benimsemeleri icin etkisinde bulundurmustur. Hatta bu dnemde
Hacca gidenler bile olmustur. Bunlarin arasinda Celaleddin`in annesi de
bulunmaktaydi.

Btinler ayin ve ibadet konusunda bircok evrelerden gecmislerdir. Imamlara
ve onlarin anlayislarina, yorumlarina gre ibadet sekilleri ve uslleri de degismistir.
Bir dnem seriatla ic ice olan ibadet ve ayinle bir dnem tamamiyla uzaklasmis ve
sapkinlik derecesine ulasmistir. Kendi dnemlerinde dinden cikmislar, sapkinlar
olarak adlandirilmislardir. Daha sonra merkez inactan cok uzaklasmis bulunan
Btinler bir sekilde yeniden yumusamislar ve Islamin hkmlerini kabul etmislerdir.
Cok Iazla degiskenlik gsteren Btin inanclari, blgelere gre de Iarkliliklara
ugramistir.

Btinler, Islam kurallarina yani seriata ait ibadetleri tevil etmisler ve
kendilerine gre yorumlamislardir. Kelime-i tevhid drt kisimindan ibarettir. Bu
kisimlarin her biri bir mananin remzidir. Ldye, ilhhuccete, illaimama ve Allah
kelimesi de esasa delalet eder. Baska bir Tev`ile gre ise, la-sabik, Ilahtali, Illanatik,
181
Allah esasdir
402
. Ibadetler icin ise, su yorumlari yapmislardir. Farz olan seyler
imamlara ve dlere bagli olmaktir. Bu nedenle namaz imama tabi olmak, imami
vmek, oruc imamin sirrini saklama, zekat neIsi temizlemek daveti kabul edenleri
bilgi ulastirmak, hac imamin ziyaretine gitmek, gusl abdesti ise ahdi yenilmek
demektir.


II-Erkan
1-Hashas, Sarap ve Hancer
Hashas`in kelime anlami ot yada hayvanlara verilen kuru ottur. Arapca
kkenli bir kelimedir. Ancak daha sonraki dnemlerde uyusturucu mahiyetindeki
hind kenevirine verilen bir isimdir. Hashas`in aIyon, beyaz zehir, esrar, yatistirici,
uyusturucu anlamlari da vardir. Btinler hakkinda Alamut kalesinde gizli bir cennet
bahcesinden ve bu cennette mutluluga erismek icin hashas icildiginden hatta
hashas`in gizlice kullandigindan bahsedilir. Ancak kaynaklarda bu cennet bahcesi
hikayesinin dogrulugu tartismalidir. Hatta hicbir Ismil veya ciddi snni yazar
taraIindan dogrulanmis degildir. Hic sphesiz hikayenin cikmasina bu terim sebep
olmustur
403
. Ne Cuveyni ne de Residedd`in cennet bahcesinden ve hashasdan
bahsetmemislerdir.zellikle Iedleri cennete gndermek vaadiyle bazen yemek
sirasinda tekliI edilip kendi rizasi ile bazen de habersiz iceceginin icine gizlice
koyuldugundan bahsedilir.Bundaki amacin da Iedlerin kaIasini uyusturup, suikast
eylemlerini onlara rahatca yaptirmak oldugundan bahsedilmektedir.Hashas sadece

402
Ibarahim Agah Cubukcu, a.g.e, s.44.
403
Bernard Lewis, a.g.e., s.11.
182
Btinler taraIindan kullanilan bir uyusturucu degildi. Belki kaynaklarda hashas
kullanimi gecmemis yada gizli tutulmus olabilir. Ancak surasi bir gercektir ki
11.yzyildan beri suIi cevrelerce de hashas kullanimi cok yaygindir. Daha sonraki
dnemlerde de onlarda suIilerde de hashas kullanildigi grlmektedir. Hatta hashas
kelimesi kimi zaman tasavvuI siirlerinde de karsimiza cikmaktadir. Neticede o
yzyillarda genel bir hashas kullanimi vardi. Btinlerde zellikle Iedailer,
suikastlari daha rahat gerceklestirbilmeleri icin hashas kullanmislardir.

Sarap da Btinler icin nemli bir unsurdur. Ancak sarap, Btinler taraIindan
tepki toplamistir. Yukarida Hasan Sabbah`in kati kurallari vardi demistik. Bu kati
kurallar arasinda en ciddiye aldiklarindan biri ise Alamut kalesinde bir dnem sarap
icmeyi yasak etmesidir. Hatta bu kurala uymayani lmle cezalandirmistir. Bunu da
kendi oglu sarap ictigi icin ldrterek bir bakima kanitlamistir. Hasan Sabbah`in
daha sonraki haleIleri de II.Hasan kiyameti ilan edene kadar bu kurala uymustur.
Ancak kiyamet ilanindan sonra sarap icilmesine izin verilmistir. Hatta kiyamet
ilanini Ramazan ayinda yapmis ve iItar yemeginde icki icmeyi serbest birakmistir.
Daha sonraki dnemlerde Btinlerin devami olan tarikatlarda da sarap nemlidir. Ve
sarapla ilgili edebi eserler dahi verilmistir. Mesela Btin yorumuna dayali olan
Nusayr trenlerinde Kirklar meclisine dayanilarak adap ve erkn kurallari icinde bir
kadeh sarap icirilmektedir. Bu Btin anlamda vahdet sirrina ermenin lmszlgn
tanrisal askin, bir semboldr. Yine Bektasiler`de sarap ve diger ickiler icin yasak
yoktur. Bektasiler`de cok acik bir icki gelenegi vardir. Hatta bazi Bektasi ozanlari da
sarap ile ilgili siirler yazmislardir. Mesela Edip Harab`iden alinan asagidaki
183
drtlkte haram`in olgunlasmamis yeterince bilgi alip aydinlanmamis kimseler icin,
kaba soIular icin oldugu ileri srlmektedir .

Savab girmek cn iceriz Sarap Aklin ermez senin bu baska hesab
Icmezsek oluruz dcar-i azab Meyhanede bulduk biz bu kemali
404


Ayni zamanda sarabin hashas gibi ilk dnemlerde yani Hasan Sabbah
dneminde Iedailer taraIindan kullanilip kullanilmadigi biraz mullakta kalmistir.
Yukarida da degindigimiz zere sarap kullanimi yasaklanmistir. Fedailer
muhtemelen Hasan Sabbah dneminde sarap kullanmazlarken, kiyametin ilanindan
sonra suikasta giderken hashasin yaninda sarap kulanimi da olabilir.

Btinler silah olarak zelikle hanceri kullanmislardir. zellikle Iran ve
Suriye`de isledikleri cinayetlerde dma hancer kullanmislardir. Asla ilac, zehir,
mermi vs. kullanmamalari cok ilginctir. Kuskusuz cogu zaman bunlari kullanmak
daha kolay ve zahmetsizdir. stelik Ied cinayeti isledikten sonra asla kacmaz ve
zellikle yakalanmalari da ilginctir. Hatta byle bir grevden sonra hayatta kalmak
ve kacmak onlar icin utanc vericidir. Yani onlar bu sayede kutsal bir hancerle kutsal
bir eylem gerceklestirmis olurlar. Hancer hem Iedler icin nemli olmustur hem de
dnemin hanedan yeleri icin nemli olmustur. Fedler icin kutsal bir lm araci
iken, Selcuklu Sultanlari ve hanedan yeleri icinde bir bakima korunma araci
olmustur. Cnk Trklerde hanedan yelerinin ve sultanlarin kani gelenek uyarinca
dklmemistir, ldrlmesi gerekenler bogulmustur. Islam ncesinden kalan bu din

404
Ismet Zeki Eyuboglu, a.g.e, s.331.
184
inanc Islamiyet`ten sonra da bu dnemde gecerli olmustur. Btin Iedleri de bu
nedenden dolayi tepki toplamamak icin belki hanceri sultanlar icin
kullanmamislardir. Ancak Btinler Selcuklu soyundan olmayan hkmdarlari da
ldrmekten sakinmamislardir. Ancak ayni zamanda Byk Selcuklu sultanlarinin
Btinlerin kalelerini kusattirip, onlari zor durumda biraktiklari dnemlerde, cesitli
nedenlerden ani lmleri de Btinlerin Iarkli suikast teknigi uygulamis
olabileceklarini yada bu konuda Iarkli teknikler ve silahlara basvurduklarini akla
getirmektedir.

Fedailerin hancerliyere ldrdg kisilerden bir kacini su sekilde
siralayabiliriz: Nizm`l Mlk daha nce belirttigim gibi Deylemli bir Btin
taraIindan hancerlenerek ld. Yine Eb Ca`Ier b. Messat ise vaazini tamamlayip
krsden inerken hancerlenmistir.Vezir Fahr`l Mlk ise kendisine uzatilan bir
rik`a`yi okurken bir Iedainin hanceri ile yere serilmistir. Ahmedil b. Ibrahim ise
sarayda otururken kendisine uzatilan bir mektubu almak icin uzandiginda, Iedai
hancerini ona saplamistir. Yine Ebu`l Fazl`da atlari ile ugrasirken seyis olarak
yanina yaklasan bir Btin`nin atin arkasina sakladigi hanceri cikartarak ona
saldirmasi ile gerceklesmistir.

2-Klk Kyafet
Btinler, genellikle kiliktan kiliga girmislerdir. Kaynaklarda belirgin olarak
onlarin giyim kusamlari hakkinda kesin bir tarz yoktur. Ancak elde ettigimiz
bilgilere gre, Btinler duruma ve sartlara gre giyinmekteydiler. zellikle Iedler
suikast dzenleyecegi kisinin yanina planlarina uygun bir sekilde giyinip gitmistir.
185
Bu nedenle bazen dilenci gibi, bazen seyis gibi, bazen eli yz dzgn temiz
kiyaIetler, bazen muntazam ve zariI kiyaIetler, bazen suIi kiliginda ve bazen de
dindar halk adami kiliginda giyinmislerdir. Hatta halk arasinda dikkat cekmemek icin
halktan biri gibi giyinmislerdir. Ancak kiyaIetleri zerinde kckde olsa birbirlerinin
anlayacagi izler bulunmaktadir ve bu izler halk taraIindan Iark edilmeyecek derecede
kcktr. Ancak bir Btin, Btin olan kisiyi tespit edebilmektedir. Dler ise
genellikle sehre yeni gelmis tccar kiliginda dolasmaktadirlar. z olarak Btinlerde
kilik kiyaIette de gizlilik n plandadir. Bazi kaynaklarda Abbasilerin kara esvap
giydiklerinden
405
, Btinlerden olan bir grubun da kizil elbise giydiginden
bahsedilmektedir. Bu kirmizi renge de belki Btin rengi denilebilir. Baska nedenleri
ise Hz. Ali`nin Muvaiye ile yapilan SiIIin savasinda askerlerine kirmizi baslik
giydirmesi, Hz. Ali`nin Hayber muharebesinde basina kirmizi baslik takmasi, yine
KuIe`de Ibn-i Mlcem`in saldirisina ugrayan Hz. Ali`nin basindan yaralanmasi ve
basindaki sarginin akan kanlarla kizil taca bezenmesi bu aci olaydan sonra Hz. Ali`yi
anmak icin Ali yandaslarinin kizil baslik giyerek kendilerine Kizilbas
demislerdir.Acak Ahmet Yasar Ocak`a gre bu terim ilk deIa XV. Yy`da
Osmanlilarca kullanilmistir. XIV. yzyilin baslarinda Yemen`deki Btin
cereyanlarini yakindan takip eden ve Btin mezhebine ait oldukca muIassal bir kitap
yazan Si`a-i Zeydiye ulemasindan Muhammed b. Al Hasan al-Deylam, onlara
Btinye muhammara (kirmizi elbise giyenler)de denildigini
406
belirtmektedir. Yine
Btin giysileri beyaz tunik zerine takilan kirmizi kusaktan ibarettir. Mesela II.

405
Hilmi Ziya lken, 'Islam Dsncesi, Trk Tefekkr Tarihi Arastirmalari Girisi,
Istanbul, 1946, s. 218.
406
Ali Duran Glcicek, Alevilik (Bektasilik .Kizilbaslik ve Onlarin Yakin Inanclari). Kln
2004, Cilt1, s.201.
186
Hasan, kiyamet ilan ederken giydigi kiyaIetler ak bir elbise ve sarik kusanmis bir
sekilde tasvir edilmistir. Bu giysi Ismiller`den Templier Sovalyelerine gecmis,
onlardan beyaz kiyaIet zerine ilave edilen kirmizi bir haca dnsmstr
407

denilmektedir. Onlarin beyaz kostmleri, kirmizi sarik, bot yada kusak ile Lebanon
prenslerinin askerleri gibiydiler
408
. Btinler, beyaz kiyaIetlerini Pisagorculugun,
Makedonyali Byk Iskender`in Mezopotamya`yi isgal ettigi sirada gretisinden son
derece etkilendigi Sabilikten almistir
409
grsde ileri srlmstr.Fedailerin
zerinde de ise bir kusakla baglanan beyaz bir giysi, ayaklarinda kirmizi cizme,
baslarinda ise kirmizi baslik bulunuyordu.
410


D- TESKLAT
I-Nizar smilleri ncesinde Teskilat
Btinlerin kendilerine gre bir teskilat yapisi vardir. Teskilat da cesitli
derecelendirmeler vardir. Bu derecelendirmeler nem sirasina gredir. Bu yapi icin
ncelikli olan imamdir. Ismiller yeryznde srekli Muhammed b.Ismail nesline
gelen gizli veya acik bir imam bulunduguna inanir. Bu imam cok nemlidir ve
ondan hicbir ktlk gelmez ve o btn Ismillerin lideridir. Onun emriyle mevcut
olmayan sey var olur. O birdir ve onu herkes taniyamaz. ncelikli olarak
Ismilligin teskilat yapisini inceleyelim. Onlarin teskilat yapisi dokuz blmden
olusmaktadir. nem sirasina gre teskilat yapisinda bulunan kademeler su
sekildedir:

407
Cihangir Gener. Ezoterik Batini Doktrinler Tarihi, Ankara 1994, s.79.
408
Richard Rober Madden, The Turkish Empire, Christianity and Civilization, London 1862,
s.176.
409
Cihangir Gener, a.g.e., s.79.
410
Ismail Kaygusuz, a.g.e.,s. 31.
187
x xx x Imam: Imam cisman sekli itibariyle taninabilir. Buna dost olsun, dsman
olsun herkes gcl olur. Onun ismini ve cismani, soyunu tanimak, buna
imam`in yardimcilari ve tbileri malik olur. Imamin huccetleri vardir.
x xx x Huccet: Imamdan Ieyz alir. Onun ilmine vkiItir.Imamin varligina ve ilmine
bir delil olur. Imamin drd kendi yaninda olmak zere oniki hcceti
bulunur ve bunlardan geri kalan sekiz her biri bir blge calisir
411
. Huccet`in
anlami hakikat kapisidir. Bu derecede evrende var olan ikililik, Tanri`nin c
vasIi ve kainatin meydana getiren drt byk gc gibi Ismil doktirinin en
nemli sirlari verilir. Tm peygamberlerin diger btn din kuruculari gibi
sadece birer kamil insan olduklarini grenirler
412
.
x xx x Zumassa:Bu unvani tasiyan kimse Imamla senli benli konusamaz. Btn
ilmini huccetten alir. Cocugun meme emisi gibi bilgileri hccetten emer.
x xx x D-i Ekber: Insanlari iyice tecrbe szgecinden gecirdikten sonra ehil
grdg kimseleri Ismil mezhebine davet eder. Icabinda onlarin
derecelerini ykseltir. Buna 'babda denir.Bu dnemdeki dler yada
misyonerler Ismil hareket icinde en iyi karasterik gretici Iigrdr. Ilk
zamanlardan beri dler uzak blgelere ve genis alanlara seyahat edip iyi
haberler yaymislardir.
413

x xx x D-i Meun: Zhir ehlinden Ismilligi meyledenler olursa onlardan ahd ve
misak alir. Ismil mezhebinin sirlarini kimseye sylemeyecegine dir

411
Ahmet Ates, 'Btinye, I.A., Cilt 2, s.341.
412
Cihangir Gener, a.g.e., s.80.
413
Heinz Halm, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, The Institute oI Ismil
Studies, London, s.18 .
188
mstecibe yemin tekliI eder. Mezhebe girmek arzusunda olanlara ilim ve
mariIeti acar. Mstacipleri imamin zimmetine sokar.
x xx x Ebvab: Gerek d-i ekber ve gerekse d-i mezun lkaplarini alan
propagandacilara duat veya ebvab da denir.
x xx x Mkelleb: Bu seviye gelenler dlerin yardimcisi gibidirler. Davette
bulunmak konusunda henz yetkileri yoktur. Bunlar zhir ehli arasinda
dolasip dvet edilmege elverisli kimseleri bir takim bahanelerle d-i mezuna
getirirler. Bunlar avci kpeginin avi yakalayip avciya getirisi gibi zahr ehlini
da-i mezuna getirdikleri icin mkelleb diye adlandirilmistir.
x xx x Mmin: Ismillige inanan, ahde veIa gsteren ve d`ye tbi olan kimseye
de mmin derler.
x xx xMstecib: Dlerin davetlerine msait cevap veren kimselere de mstecip
denir
414
.

II-Nizar smilliginde Teskilt
Ilk dnem Ismilliginin teskilat yapisi Hasan Sabbah taraIindan
degistirilmistir. Hasan Sabbah`in reorganize ettigi Btinlerin teskilat yapisi bes
kisimdan olusmustur. O`nunla teskilat yapisinin islevselligi degisime ugramistir.
Yeniden yapilanan teskilat, dler, reIikler ve Iedler, mezhep bekcileri ve halktan
olusmaktadir:

x xx x Dler: D kelime anlamiyla Arapca`da cagiran, davet eden demektir. Bunlar
propagandacilardir. Btinligin yayilmasini saglarlar, d`ler de kendi aralarinda

414
N.Cagatay-A.Cubukcu, a.g.e., s.75-76 .
189
derecelere ayrilmislardir. Birinci mevkide byk da`iler ve ayan, ikinci mevkide
dler, cnc mevkide ve Btinligin kurallarini benimseyen kisiler gelir. Byk
da`iler propaganda ile mesgul olurlar. Bunlar byk kalelerin ve sehirlerin
liderleridirler. Imam-i ma`sum denilen en byk reise baglidirlar. Ikinci
derecedeki dler din elcilerdir. Siyas vekiller ve reis muavi
415
da`iler, bir tacir
ve zaanatkar kiliginda sehrin bir mahallesine gelip yerlesir. Ibadet ve takvasi
mtevazi hayatiyla kendin tanitir. Cevresindeki kimseler ile iliskiler kurar,
konustugu kimseleri tarttiktan sonra, iclerinden gizli gerceklere ilgi duyanlari
secer ve onlarda kendi ve mslman toplumunun istikbalinin gelismesi midin
uyandirirdi. Eger secilen kisiler gercek mrid olmak istiyorlarsa, d imamin
hazinesine tahsis edilen bir vergi dettiriyordu. Sonra onlari ele alarak doktrine
yani kendi davalarina alistiriyorlardi
416
.
x xx x ReIikler:Dostlar olarak gecer, reIiklerin hepsi Imam-i ma`sum`a tbi olmayi
kabul etmis kimselerdir
417
.
x xx x Fedler: Fed szcg Trkce de cesaret, ataklik, cretkarlik, mertlik,
korkusuzluk gibi anlamlar tasimaktadir. Btinler, zel gizli aiana Fida`i yada
kendin kurban eden insan (SelI-SacriIicing One) olarak
adlandirmaktadirlar
418
.Batili literetrde Assassins de denir.
419
Cinayet katl araci
olarak da kullanilmaktadir. Kck yastan itibaren egitim alirlar ve kendilerini

415
N.,Cagatay-A, Cubukcu, a.g.e., s.76.
416
Robert Mantran, a.g.e., s. 142.
417
N.Cagatay-I.A Cubukcu, a.g.e.,s.77, M.G.S Hogdson,'The Ismil State, C.5, The
Cambridge History oI Iran, Newyork, 1968, s.433.
418
Laurence Lochart,'Hasan-i Sabbah and The Assassins, BSOS, C.5, London Institution,
London, 1928-30, s.669.
419
Tahsin Yazici,'Fid, D. I. A., C. XIII, Istanbul, 1996,s. 53
190
kurban etmeye adayan intihar egilimli son derece tehlikeli genclerdir. Fedlerin
yaslari 12-20 arasindadir. Kesin olmamakla birlikte rivayete gre Iedler icin zel
cennet bahceleri yapilmistir ve bu bahcede onlara uyusturucu maddeler icirilip,
imam-i masum icin canlarini Ieda ediyorlardi. Bu siniI gizli bir topluluk olup,
Katoliklerdeki Jziyet Iirkasi gibi hal ve hareketlerinden kimseyi haberdar
etmeksizin her trl olaya girebilirlerdi
420
. Fedler bulunduklari yerlerde kimseyi
sphelendirmezlerdi ve hic kimse onlarin Btin oldugunu anlamazdi. Ancak
kendileri gibi olanlarin kiyaIetlerindeki kck izlerden birbirlerini taniyabilirlerdi.
Ebuzziya TevIik Hasan b.`e gre :'Hasan Sabbah zel bir vetenekle bu feaavi
takiminin havatlarini kisitlamis ve aaeta canlarini kenaisine baglamisti`
421
.Yine
ayni yazara gre Hasan Sabbah onlarla ilgili sunlari da sylemistir: 'Bunlarin
havati benim iki auaagimin arasinaaair. Her ne vakit agzimaan 'leceksin`
kelimesi ciksa. muhatabim o anaa kenaisini larmevi vazife bilir`
422
. Tarihi
kaynaklara gre Iedler genellikle genclerden olusmaktaydi. Cesaret, karanlilik ve
sabir Iedlerin baslica zelligidir.Fedler eger harekete gecmeye ihtiyac varsa,
onlar uygun zaman icin yillarca ve aylarca bekleyebilmislerdir
423
. MelliI, yine
Iedler icin yapilmis bir cennet bahcesinden ve Hasan Sabbah`in Iedlere hashas
icirdiginden bahsetmektedir. Hasan Sabbah cennet bahcesi ve hashas ile Ied
genclerini bu dnyanin bos, br dnyanin huzur, zevk ve genc kadinlardan ibaret
oldugunu dsndrms ve inandirmistir. Venedikli seyyah Marko Polo`nun
eserinde de Alamut mintikasindan gecerken, aIyonla sarhos edilmis Iedlerin, te

420
TeyIik Ebuziya, a.g.e. ,s.31.
421
TeyIik Ebuziya, a.g.e., s.31.
422
TeyIik Ebuziya, a.g.e., s.33.
423
Laurence Lochart, a.g.m., s.680 .
191
dnyada beklenen zevkleri, simdiden tattirmak suretiyle reisler emirlerini iyi
gstermek icin Alamut bahcelerinin cismani hurilerle cennet gibi bezenmis bir
ksesine, gtrdklerini haber veren iIadeler
424
vardir. Fedlere kendine Btinn
uyusturucu maddesiyle sarhos olmus manasina gelen 'hasisi de deniyordu ki
Fransizca 'assasin kelimesi bunlardan gelmektedir
425
. Hasis`i yiyen kimse
kendinden gecerek hayallere daliyor, kendisini sanki cennet`te hissediyordu. Bu
durumda bu madde hashas dnyada cennet`i anlama konusunda bir arac olarak
kullanilmistir. Fedler cesitli egitimler de almistir. Ancak bu hususta kaynaklarda
cok Iazla bilgiye rastlanmamaktadir. Fedler digerlerinin icine gizemli bir sekilde
kabul edilir. Ancak uyusturucu etkisi altindayken bile oynamak zorunda olduklari
oyunun en tehlikeli blmnde yine de en iyi egitimi grdkleri
426

sylenmektedir.Neticede , Iedailer hanceri kurbaninin grgsne ne zaman ve
nerede yerlestirecekleri konusunda dikkatli bir egitime ek olarak onlara dil
gretiliyor, kiyaIet degistirme ve askerler, tacir ve kesislerin yasam tarzlari
gibi alanlarda yetistirliyor ve grevlerini uygularken onlarin her birini taklit ve
temsil etmeye hazir duruma getiriliyorlardi.
427

x xx xMezhep bekcileri muharipler ve katiller: Fedlerden sonra gelen mevkidir.
x xx xHalk :En asagi mevkiyi olusturur. Btinligi kabul eden halk bu grubu olusturur ve
genis bir kitleye verilen isimdir.


424
C.Broclemann. Islam Devletleri ve Devletleri Tarihi, Cev. Neset Cagatay, Ankara, 1954, s.
188-189, Saykes Serpersi, Tarih-i Iran. Cev. Seyyid Fahreddin Takiyyi Fahr Dayi Geylani,
Tahran, 1377, s.53 .
425
C.Broclemann, a.g.e., s.188-189, Tahsin Yazici ,'Fid, D. I.A.C., XIII, s. 53
426
Laurence Lochar, a.g.m., s. 680.
427
Ismail Kaygusuz, a.g.e., s.31.
192
Ancak Btinlerde teskilat yapisi bakimindan bir takim Iarkliliklar
bulunmaktadir. Hasan Sabbah Byk Selcuklu Imparatorluk blgesinde yeni
davetine basladigi zaman Btinler arasinda nem sirasina gre bir yapilanma,
teskilatlanma olusturmustur demistik. Ancak bu teskilat yapisi Ismillerin
hiyerarsik yapilanmasindan biraz Iarklidir ve zaman icinde degisiklige ugramistir.
Ahmet Ocak bu hususta syle demektedir:'Birinci mertebe Sevhul-Cebelin
mertebesi olup savilari veaiair. Naibul-imam ve veni aavetin reisi onlarair. Hasan
Sabbah kenaisini Reisua Davet olarak vasiflanairmistir. Avrica Mevlana.
Sevviaina. Sevhul Cebel lakaplari aa ona aittir. Ikinci mertebe bvk aailerin
mertebesiair. Bunlarin savilari c gecmezai. Hasan Sabbah alemi ce avirmis ve
her birinin basina bunlaraan birini gecirmistir.cnc mertebe aailerin
mertebesiair. Bunlar nce Kahireaeki meareseae ilim tahsil eaer. sonra aavetin
esrarini grenmek icin Alamuta gelirlerai.Dranc mertebe volaaslar
mertebesiair. Bunlar mezhebin usln bilen fakihler ve mezhebin muhafazasinaa
grev alan ilim sahipleriairler. Besinci mertebe feaailer grubuaur. Bu sahislaraa
mezhebin sirlarini bilme sarti aranmaz. Jazifeleri reislerinin emrinae asmanlari
larmeae hizmet grmektir. Altinci mertebe. el-Lasikn aenen gruptur. Bunlar
aavete intisap eaen insanlar olup aai veva feaai aegilairler. aaveti nesretme haklari
voktur.Yeainci mertebe. El-Mstecibn aenen gruptur. Bunlar veni inanmava
baslavan insanlar olup. Batini akiaelerini fazlaca bilmezler.`
428
Asil olarak
Btinlikte ki temel yapi da`iler, reIikler ve Iedlerden olusmaktadir. Bu c temel
zerine kurulu dzen d`lerin bilgisi ve Iedlerin de Iaaliyetleri zerine
kurulmustur.Yine baska bir kaynakta ise Imamin vekili Hasan Sabbah tamamiyle

428
Ahmet Ocak,a.g.e., s. 216.
193
davayi organize etmektedir. O kendisinin davanin en basinda belirli bir yerde sayar.
Seyh , hceet , seyyidina nvanlarini alir. Ikinci kademede c degisik ana blgede
Huzistan, Kuhistan ve Suriye bulunan kidemli dler gelmektedir. Bu c d Hasan
Sabbah`in ilkelerini kabul etmislerdir. cnc sirada siradan d, drdnc sirada
reIikler, besinci sirada ise Iedler gelmektedir.
429


Btinler Fatim dneminin karmasik ve ayrintili dava rgtlenmesini
srdrmekte yarar grmemislerdir. Kiyametin ilanina dek kendi aralarinda
birbirlerine 'reIikan yani yoldaslar seklinde hitap eden Nizar toplulugunun merkez
liderligini, Deylem dsi yada imamin hucceti nvanini alan Alamut`taki bas dler
yrtmstr
430
. Buradan cikan sonuc ise Kuhistan ve diger blgelerdeki Nizarlerin
basindaki yerel dleri de Alamut kalesi ynetimi atamistir.

Btinlerde c degisik varolus dzeyi vardir ve bu da teskiat yapisini
etkilemektedir. Bu c dzey birey imamla iliskisinin niteligi bakimindan tanimlar.
Ilkin mslman yada degil insanligin Nizar olmayan cogunlugunu olusturan
muhaliIler (ehl-i tedad) gelir. Siradan halk (amm) da denen muhaliIler gercek imami
tanimadiklarindan yalnizca grnste (zhir ) bir varliga sahiptirler ve kiyamet
dneminde manevi anlamda yokturlar. Bu nedenle dikkate alinmalari gerekmez.
Ikinci kategori insan soyunun seckinlerini (has) olusturan siradan mninler gelir.
Gelismekte olanlar (ehli`t terettb) da denen bu siradan Nizarler Seriatin yani
zhirin tesine, dinn icsel anlamina yani batina gecmislerdir. Bununla birlikte

429
Ahmad Mirza Nasseh, Svrian Ismailism. 1997, s. 86-87.
430
Farhad DaItary, a.g.e., s.427.
194
hakikate yalnizca kismen ulasmis olduklarindan hl hem zhiri hem Btin grrler.
Son olarak ise, Nizarler arasinda seckinlerin seckini (ehvas-i has) olan birlik ehli
(ehli vahdet) gelir, bunlar sadece ve sadece hakiki manev gercekligi icinde imami
grrler. Birlik ehli btn grnmleri bir yana birakarak kism (cz`i) gercege
karsit olarak btnsel (klli) gercege ulasmislardir. Gercekten yeniden dirilen ve
ebed cennete giren bu kategoridir. Kiyamette tam kurtulusa kavusmuslardir. Ilk iki
kategorideki insanlarin yapmasi gereken ehli vahdet kategorisine girebilmek icin
caba gstermektir.
431
c kategoriden olusan bu birligin asil amaci tanri ile
btnlesmek ve tek birlik haline gelebilmektir. Bunun icin varolus dzenine uymak
gerekmektedir.














431
Farhad DaItary, a.g.e., s.427 .
195
CNC BLM
BTINLK, MEZHEPLER, TARKATLAR VE TASAVVUF
A- MEZHEPLER VE TARKATLAR

Btinler, uzun tarih srecinde icinde gerek Snniler gerekse bazi Siler`ce
Islam disi bir mezhep olarak grlmstr ve bir takim baskilara maruz kalmislar,
ancak bu baskilara karsi yeni takiyye anlayisi gelistirmis ve cogu zaman gizli gizli
rgtlenmislerdir. Btinler genis alanlara yayilmislardir. Ancak zorunlu olarak
gizlenmeleri yerel topluluklar halinde birbirlerinden kopuk bir sekilde varliklarini
srdrmelerine sebep olmustur. Bu gizlilik Btin topluluklarini birbirinden ayirip
Iarkli grslerin altinda yeni grsler ortaya cikmasina sebep olmustur.

Btin kkenli yada Btinlikten esinelenerek olusan bir takim hareketler
daha sonraki srecte ortaya cikmislardir. Btinler blgelere gre yeni bir takim
isimler almislardir. Horasan`da Talimciler, Misir`da Ubeydiler, Suriye (Sam)`de
Nusayriler-Drziler, Filistin`de Behailer, Hindistan`da Bhre ve Ismiller,
Yemen`de Ymiler, Irak`ta Aleviler, Anadolu`da Bektasiler ve Kizilbaslar, Iran`da
Babiler ve Ehl-i Haklar adlarini almislardir
432
. Anadolu`da hala devam eden Btin
gruplari Bektasiler, Mevleviler, Kalenderiler, adi altinda gelismelerini
srdrmslerdir.

XII. yzyildan sonra Iran ve Horasan, Hindistan ve Trkistan yrelerine
dagilan Batyiniler cesitli kollar olusturmuslardir. Etkinlikleri bazi tasavvuI

432
Hamdi b. Mlik b. EbuIedl Muhammed. Batinilerin ve Karmatilerin Ic Yz, Yay.Haz.
M.S.Gnaltay, Ankara 1948, s.32.
196
akimlari icinde devam etmistir. Btinlerin Anadolu ve diger blgelerdeki bir takim
tarikatlarda da etkisi grlmektedir.Ve yine bazi kaynaklarda bunlarin Btinligin
uzantisi oldugu ileri srlmektedir. zellikle Bektasilik, Mevlevilik, Ehl-i Haklar,
Dziler, Nusayriler, HuruIiler gibi bir cok tarikat ve mezhep Btinlikten
etkilenmistir.

I)Bektasilerde Btn Etkisi
Haci Bektasi Veli taraIindan XIII. yzyilin sonuna dogru kurulup
yayilmistir. Snni biri olarak Haci Bektas`i Veli taraIindan ortaya konulan basit
yin ve erkan zellikle Blim Sultan taraIindan gelistirilerek Btinlige dogru
kaymistir. Anadolu`da XIII.yzyil sonlarinda kurulan Bektasilik tarikati Btinler
gibi Siiligin Isnaaseriyya mezhebine dayanmaktadir. Baslangicta tamamen kitap ve
snnete uygun Snni bir yol olan Bektasilik zamanla raIizi unsurlarin tesiri
altinda kalmis ,Btinye ,HuruIiye,Alevilik hatta Hristiyanlik ve Samanizmin
karisimi bir mistik cereyan olup cikmistir
433
. Esitlik, kardeslik ve mallarda
ortaklik gzeten ve toplumcu yani gibi zellikleri Btin karakterini belirtmektedir.
Gizli ve kapali bir tarikattir. Ancak baglilarinin bildigi sirlar vardir. Ilkelerine gre
her insan gereken bilgiye erismis degildir. Gereken bilgi ve olgunluga erisen kutup
adini alir. Nasil degirmen tasi kutup adi verilen ortadaki demirin cevresinde dnerse,
evren de ylece kutuplarin cevresinde dner. Sayisi pek cok olan bu kutuplarin
icinde en yetkini, kutuplar kutbu`dur. Onun yaninda da sag imam br yaninda da
sol imam oturur. Bunlardan sonra evrenin drt yanini yneten drt direk gelir. Drt

433
Ahmet Gner, 'BektasilikTarikatlar Ansiklopeaisi.Istanbul ,1991,s. 79

197
diregi abdallar rtbesi izler
434
. Bektasilik, Btinlikteki evren anlayisi ve teskilat
yapisindan bir bakima etkilenmistir.

Btn Btin teskilatlari gibi muhteliI derecelere ayrilan ve saliklerinin
seviyesine gre derece derece ayri telkinlerde ve talimlerde bulunan Bektasiligin
muvaIIakiyet sirri
435
vardir. Bektasilik tarikati diger tarikatlar gibi Btin`dir
denilebilir. Batina ait bir takim esrar ve tasavvuIa malikiyeti vardir. Fakat bu
Btinlik meselesinde diger Btin tarikatlari gibi degillerdir. Her seylerini gizli
tutarlar, her trl teskillerini saklarlardi. Bir takim isaretler vermekten ziyade,
kullanirlardi. Buna binaen tarihte maruI olan Btinler ile son derce alakali idiler
436
.
Bektasilere gre ibadetin ve gercegin gizi, zn ve szn bilmeyen kislerden
gizlenmelidir. Bektasilige girenlere gelme gelme!.. dnme dnme!, Gelenin mali,
dnenin cani ,szleriyle yapilan uyari gizliligi vurgulamaktadir
437
.Sir saklama,
gizlilik Btinlikte de olan unsurlardir ve Bektasilikte`de Btinlikteki gibi
nemlidir.

Btinlik, btn Bektasi kuruluslari ile inanc iliskileri kurmustur. zellikle
yaradilis konusunda Bektasilik ve Btinlik ortak grstedir. Btinlik szn dis
grns ile degil zne (Btinna) nem verdiginden Bektasilikle belirli konularda
grs birligine varmistir. Ancak trenlerde Bektasilikle arasinda ayriliklar grlr.

434
Orhan Hancerlioglu, Inanc Szlg Dinler. Mezhepler. Tarikatlar. Efsaneler, Istanbul,
1975, s.101.
435
Kemal Samancigil, a.g.e., ,s. 35.
436
Kemal Samancigil, a.g.e., s.41.
437
A. Nevzad Odyakmaz, Bektasilik Mevlevilik. Masonluk. Istanbul, 1988, s. 213. Haci Veli
, Makaalat ve Mslmanlik , Istanbul, 1985, s. 22.
198

Bektasilerde Btinlerdeki gibi bir takim asamalar vardir. Bektasilikte
Kapilar vardir. 'Seriat Kapisi, Islam dininin temel ilkeleri ,Alevilik`in genel
kosullari,Allah -Muhammed Ali clsnn gizemi, anlami gretilmektedir. Bu
kapi bir cesit yasa niteligindedir. 'Tarikat Kapisi da Bektasilige girme yollari ,
bir mrside baglanma kurali grenilir. Mrsid tarikat dzeninde yol gsterici
,klavuz kisi anlamindadir. 'Hakikat Kapisinda tanrinin , evrenin, gizemin ve
btn varlik alaninin nemi, degeri, aciklanir, benimsenir. Btinlikte ki gibi
gercek evrenine ulasmanin kendini baskasini tanimanin birligin gizemine varilir.
'MariIet Kapisi en yksek asamadir. Burada btn varliklar gizemlerininin bilgisi
edinilir. Bu kapida c asama vardir. 'Ayne-l yakiyn, 'ilme`l-yakiyn, hakke`l
yakiyn. Birincisinin anlami grerek bilmek , ikincisi bilgi edinerek bilmek
,cncs de gercege ulasarak bilmekdir.
438


II)Mevlevilerde Btn Etkisi
Mevlana Celaleddin asil adi Muhammed Meln Celaleddin Rmi
Belh`de h. 604/ m.1207`de dogmustur.Iyi bir egitim alan Mevlana`nin hayati Sems
Tebrizi ile tanistiktan sonra degismistir. Onunla tanismasi Mevlanaya coskun ve
taskin bir ruh hali kazandirmistir. Birbirlerine Allah`in dinini, onun bilgisini
gretmislerdir. Mevlana h.672/m.1273 de lmstr.
439
Mevlevilik tarikatinin
temelinde onun gretileri yatmaktadir. Mevlevilik ise Mevlananin lm zerine
Mevlana Celaleddin`in oglu Sultan Veled taraIindan XIII. yzyilda Anadolu`da

438
Ahmet Gner, 'Bektasilik Tarikatlar Ansiklopeaisi .Istanbul ,1991,s. 93
439
Kanar,Yksel, Mevlana Celaleaain Rmi, Istanbul, 1992, s. 14.
199
kurulmustur. Mevlevilik baslangictan gnmze kadar yedi asir boyunca ,sanat
kltr bilim ve siyaset cevrelerinde hicbir tarikatin grmedigi kadar ilgi
grmstr. Tarikatin merkezi Konya`dir.

Mevlevilik grnste snni bir tarikattir. Ancak varlik birligine inanci
nedeniyle snnilik anlayisi ile celismektedir. Onlara gre tanri yaratan degil, cesitli
nedenler icinde belirendir. Mevlevilik zellikle varlik birligi anlayisi ynnde sii-
Btin anlayisina yakindir. Mevlana`ya gre, bilgi insani stn kilan seydir. Evrende
bilgiye ulasacak tek varlik insandir. Evrendeki btn varliklar tanriyi simgelese de,
insan, akil sayesinde en stndr. Bu grs birligi ile Mevleviler Btin akilcilik ve
tanri anlayisi yani insan evrenin z, ayni zamanda tanri`nin da kendisidir bicimi ile
uyusmaktadir.

Mevlevilerdeki evren anlayisi da Btinler ile benzer zellikler tasimaktadir.
Mevlevilikte tanriyla birlesme ve tanrilik sirrina erisme dnerek yapilan sema
anlayisla simgelenmektedir. Insan dnerek kendisinden gecer ve tanrilasir mantigi
gdlmektedir.Mevleviler yildiz kmelerinin, gnes manzumelerinin dzenine
uyarak dnerler, dndkce derecelerine gre ya agirliklarindan yada agirliklarini
kaybederler, bir tg haIiIligi duyarlar. Mevlevi kendisne bir sey alikoymazdi,
kendisi icin degil dnya icin isterdi. Sem`da sag elin gkten devsirdigi nur
yemislerini sol el yere devreder,Ieyz ,bereket ve ugur olarak topraga serperdi.
440

Sem, lem Iiziki yapisini dile getirir ve lemin bir btn seklindeki Iiziki
yapisiyla, onun en kck parcaciklarinin topladigi birim atomlarin yapisi civarinda

440
AriI Nihat Asya, 'Sem, Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler, Istanbul, 1997, s. 23.
200
Iark olmadigini iIade eder. Yani bir atom neyse ve nasilsa ,lemde odur, lem
atomun aynisidir.
441
Mevlana ise alem ve atom hakkinda su dizeleri dile
getirmistir:
'Eger bir atomu kesersen
Ortasinda bir gnes
Ve gnes etraIinda da,
Durmadan dnen gezegenler grrsn
442

Yani Sem gk cisimlerinin baslangicsiz ve sonsuz olan dnslerini
hatirlatmaktadir.
443


Btinlere gre, ise evren gklerin ve yildizlarin dnmesiyle olusmustur. Bu
bakimdan da Mevlevilik Btin anlayisi ile uyusmaktadir. Mevlana insan yapisini su
sekilde anlatmaktadir: Bu zhiri (distan grnen) vucdun Allah`in varligiyla var
oldugunu bilmemesi, krlge delildir
444
. Buradan da anlasilacagi gibi Btin insan
anlayisi Mevlevi insan anlayisi birbirlerini etkilemistir. Yine Btinlikteki gizlilik,
Mevlevilik`te de grlmektedir. Mesela Mevlevi tarikatina girmek isteyen kisinin
yani talibin, kisiligiyle ve yasamiyla ilgili sorusturmayi 'Meydanci Dede gizli
olarak yrtrd. Mevlevilikte gizlilik kisinin Mevlevilige girmek istemesiyle

441
Mehmet Bayraktar, 'Sem`da Anlatilanlar Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler,
Istanbul, 1997, s. 46.
442
Mehmet Bayraktar, a.g.e., s. 47.
443
Abdullah Cizre, 'Mevaln Celleddin Anadolu`ya Sleyman Pasa`dan nce
Gelmisti, Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler, Istanbul, 1997, s,.99.
444
Halistin Kukul, Mevlana Celaleaain-i Ruminin Mesnevisinae Insan, Uluslararasi
Mevlana Bilgi Sleni, Ankara, 2000, s. 529.
201
uygulanmaya baslanmistir
445
.Mevlevilikte ki baslica msik aleti olarak bilinen
'Ney, her Mevleviligin ruhunu costuran ve gizlilikleri dile getiren bir
semboldr. Btinlikte ise dler, Btin olmak isteyenleri bir takim yntemlerle
etkiledikten sonra gizli tutmasi sartiyla Btin sirlari aciklamaya baslamistir.

Mevlana da eserlerinde genellikle bir takim gizli anlamlar tasiyan misralar
yazmistir. zellikle Mevlana`nin giriIt IelseIi ve Btin mana dolu Farsca
misralariyla daha ziyade saraya ve aydin kesime hitap etmistir
446
Mevlevilikteki yedi
rakami rnegin 'Ney`deki yedi delik yaratilmislarin en gzeli olan insanin
cehresindeki yedi noktayi ima eder. Btinlikte de yedi rakami nemlidir.

III-Ehl-i Haklarda Btn Etkisi
Ehl-i Haklar, bati Iran`da yayilmis bir sii mezhebidir. zellikle Iran`in
batisinda Luritan, Krdistan, Zohab, Kirin, Huramabat, Kermansah, Tebriz`den
Hazar denizinin gney taraIlarina, Tahran, Hemedan, Mazenderan, Fars vilayetleri ve
Urmiye glnden Maku`ya kadar olan blgelerde yayilmislardir. Ali`ye baglilik
temeli zerinde Baba Ishak taraIindan kurulmustur. Ishak`a gre, Tanri dnya da
zerinde yedi kez grnmstr. Bu grnslerinden biri Ali, br de Ishak`tir. Yani
digeri bes grnsle birlikte Ali ile kendisinin de tanri oldugunu ileri srer. Ruh
gcne inanmalari, ates zerinde yrmeleri, peygamber Musa`yi melek saymalari
ayirici zellikleridir
447
. Bu mezhep, tasavvuIi ve Btinlige dayanan inanc sistemine
sahiptir. Ehl-i Hak gizli din olarak nitelendirilir. Btinlere gre, gnlk ibadet

445445
A. Nevzad Odyakmaz, Bektasilik. Mevlevilik .Masonluk, Istanbul, 1988, s.215.
446
Hayrani, Altintas ,Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986,s. 110.
447
Orhan Hancerlioglu, a.g.e., s.161.
202
namaz ve oruc dis grntdr. Hakikatin merdivenlerine ulasanlarin bu ibadete
gereksinimleri yoktur. Ehl-i Hak mensuplari da gnlk ibadete karsidirlar. Cnk
onlarda kendilerini hakikat dneminde sayarlar
448
. Erken dnem Ismil mariIet
anlayisinda imamlar, Allah`in nurundan sudr eden sonsuzluk ncesi varliklardir,
peygamberlerden daha stndrler, Iakat her peygamberin icinde de mevcutturlar
449
.
Btinlerin de benimsedigi bu grs ehl-i haklar icin de gecerlidir. Dogustan ehl-i
hak olan kisiler hicbir zaman Ramazan`da oruc tutmaz yada namaz kilmazlar: bu
durum onlari iyice Islamin kiyisina itmektedir. Ehl-i Haklara kendilerini Aliye
inananlar, Nusayrilere ve zellikle Kirklar ve Bektasilere yakin hissetmektediler.
Ehl-i Halk`larla ilgili yakin zamanda cikan kitaplari da bu kola mensup kisilerin
Hindistan, AIganistan ve Pakistan`da bulunabilecegi belirtilmektedir. Bu lkelerdeki
Ehl-i Haklarin Btin oldugu sylenmektedir
450
. Namaz kilmak, oruc tutmak yani
seriatin gerektirdigi seyleri yapmamalari bakimindan da Btinlere uymaktadir. Ehl-i
haklara gre oruc tutmanin amaci Allaha yaklasmaktir. Btinlikte ise oruc tutmak
sirri aciklamaktir.

Ehl-i Haklar`da tecelli dngs nemlidir.Yeniden dnyaya gelme, zuhur
etme inanci vardir. Zuhurun Iarkli dzeyleri vardir. Evrensel ve zhir yada kisitli ve
Btin bylece byk bir evliya mritlerine gre yeniden dnyaya gelmis olabilir,
ancak bu durum onun tarihe son verecegi ve dnyada Allah`in hakimiyetini kuracagi

448
Ali Duran Glcicek, Alevilik (Bektasilik .Kizilbaslik ve Onlarin Yakin Inanclari, Kln
Temmuz 2004, Cilt1, s.108.
449
T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, Alevi Kimligi,Cev. B.Kurt Torun, H. Torun, Istanbul,
Mart 1999, s. 145.
450
T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, a.g.e., s.151.
203
anlamina gelmez
451
. Bu durum Btinlikteki ruh gcne benzemektedir. Yine ehl-i
Haklar`a gre, tipki Btinlikteki gibi grnenlerin arkasinda her zaman gizli bir
anlam vardir grs savunulmaktadir. Onlara gre kutsal baslangic her zaman yeni
tecellilerle ve yeni kisilikler ile kendin yeniden gerceklestirmektedir. Ehl-i Haklar
uluhiyetin srekli olarak yedi beden icinde tecelli ettigi inancina dayanmaktadir
452
.
Btinlikte`de yedi sayisi nemlidir.

IV-Hurufilerde Btn Etkisi
HuruIilik ise, harIlerden dinsel anlamlar cikaran bir tarikattir. HuruIilik,
XVI. Yzyilin sonlarinda Iran`li Fazllullah taraIindan kurulmustur. Kkleri eski
Hind-Iran ,Misir`a kadar uzanan Btin mezheptir. Fazlullah`i mehdi olarak
tanimaktadirlar. HuruIilikte namaz, oruc hacci, zekat yani btn dini hkmler
yirmi sekiz ve otuz iki harIe tatbik ederek bu harIlerin insanda oldugunu sylerler.
Ayrica kiyameti, kiyametten nce Mehdi`nin zuhurunu ,Is`nin inisini,gnesin
batidan dogmasini,sirt-i, cennet ve cehennemi tevil edip bu harIlere uydurulur.
453
Bu tarikate gre yaratici harItir. Cnk sz gerceklesmis varlik olarak belirmis
olan Tanri`dir. HarIlerin birbirleriyle sonsuz sayida birlesme olanaklari vardir.
HarIler insan yznde de grnrler. Mesela ayin harIi agiz, lm harIi burun ye harIi
cene birlesince Ali insan yznde belirmis olur. Insan yznde yedi kara harI vardir.
Iki kas, drt kirpik, bir sac, ergin erkeklerde de yedi hat vardir. Sag ve sol yanlarda
biyik, iki, sakal, iki burun bir cene gibi. HuriIilik anlayisi bu konuda Btinlikten

451
T.Olsson, E. zdalga, C. Raudvere, a.g.e., s.157.
452
Ahmet Yasar Ocak, Osmanli Imparatolugunaa Mariinal Sufilik-Kalenaeriler(XIJ-
XJII.YY), Ankara, 1992,
453
Ahmet Gner, 'BektasilikTarikatlar Ansiklopeaisi.Istanbul ,1991,s. 183
204
etkilenmistir. Btinler kelime-i tevhid`i harI acisindan su sekilde
yorumlamislardir: 'L ilahe illllah sz arap harIleriyle c harIle yazilir. Bu c
harI akli, neIsi ve Ieleki gsterir. Drt kelime olusu insanin drt tabiati bulundugunu
saptar. Yedi hecedir. Bu heceler insan basinin iki gz, iki kulagi, iki burun ve bir
agzi olmak zere yedi delikli rnegine esittir. Kelime-i tevhid aslinda insani dile
getirmektedir
454
. Btinligin temel dsncesini HuriIiler bir bakima srdrmstr
diyebiliriz.

V-Drzilerde Btn Etkisi
Drzilik, daha nceki btn dinlerin nesh edildigini kabul ederek Fatimlerin
altinci haliIesi Hakim Biemrilalh`in uluhiyyetine ve onun yarattigi ulv varliklar
hiyerarsisine inanan kapali toplum zelligini koruyarak gnmze kadar ulasan bir
mezheptir
455
. Drzilik Ismilye mezhebinin icinde dogmustur. Drzi dsncesinin
temelini, Ismil Iikirler olusturmaktadir. h. 408/ m.1018`de Misir`a Iran menseli
Muhammed b. Ismail ed-Drzi isminde bir d gelerek Hakim`e inkiyad etmistir.
Ed-Drzi, Hakim`in uluhiyetini kabul ederek yeni bir doktrin yaymistir. Bu dokrine
gre, uluhiyet ilk deIa Adem`den basliyor ve giderek Peygamber`e ve buradan da Ali
ve dolayisiyla Fatim slalesine geciyor ve nihayet Hkim`de tecelli ediyordu. Ed-
Drzi`nin bu hususta yazdigi kitab, Btinligin tatbikatindan baska bir sey
degildir
456
.

454
Orhan Hancerlioglu, a.g.e., s.252., Abdlbaki Glpinarli, Hurufilik Metinler Katalogu,
Ankara, 1973, s.19-20.
455
Ahmet Baglioglu, a.g.e. , s.7.
456
M.C. Sehabeddin Tekindag, 'Drzi Tarihine Dr Notlar`. I. Eab.Fak. Tarih Dergisi,
C. VII, S.10 ,Istanbul, Eyll 1954, s. 148.
205

Btinlikte herkesin tam olarak anlayamayacagi batin denilen gizli gercek
manalar vardir. Bu gercek mana sadece gizlilik yemin ederek Btinlige girmis
kisilerce anlasilabilir. Bu gizli unsurlar sadece belli asamalardan gecmis ve Btin
dinni kabul eden kisilere aciklanmaktadir. Drzilik inancinda da Btinlerdeki gibi
mezhebe girmeden nce yemin edilir ve bu Drzi olmayanlarca gizli tutulur.

Btinlik dscesine gre, imamlar degisik zamanlarda ve Iarkli sekillerde
zuhur etmislerdir. Ancak bunlarin asillari birdir. Adem, Nh, Ibrahim, Isa ve
Muhammed hepsi insan seklinde ve Iarkli dnemlerde dnyaya gelmis olan
natiklardir ve aslinda bunlarin hepsi tek kisidir. Bu anlamda drzi mezhebinin
kurucusu Hazma b. Ali`nin muhteliI zamanlarda Satnil, Pisagor, Elyesa, Suayb,
Mesih, Yes, Selman-i Farisi olarak dnyaya gelmesi
457
Btin anlayisinin benzer
taraIi ve etkisidir. Btinlikte grlen tenash inanci, Drzilikte de grlmektedir.
Drzilere gre de ruh lmez. Ancak gmlek degistirir gibi cisim degistirir. Drziler
tenash` gelistirip, ona yeni yeni yorumlar katarak 'takamms adini vermislerdir.

Btinlikte kiyamet gn ile birlikte insanligin sonu gelecektir inanci vardir
ve yedili gruplar halinde imamlar silsilesi kiyamete kadar uzatilmistir. Drzilikte de
kiyamet gnnn varligindan sz edilir .




457
Ahmet Baglioglu . a.g.e, s.51.
206
VI-Nusayrilerde Btn Etkisi
Nusayriyye icin Btin tarikatidir denilebilir. Muhammed b. Nusayri
taraIindan IX. yzyilda kurulmustur. Bu tarikat daha cok Suriye`de
grlmektedir.Yogun olarak grldkleri yerler, Cukurova blgesi, kismen Lbnan,
Irak ve Iran`dir. Nusayr`i kendisini peygamber olarak grmstr. Nusayrilik
Muhammed b. Cunbed ve Muhammed`l Cennn`il Cnblni vasitasiyla
yayilmistir. Bunlarin ikisi de Muhammed b. Nusayr`e uyanlarca mezhebin ulusu
tanina 968`de Halep`te len Huseyn b. Hmdan-i Hasibi`ye mensuptur. Huseyin
b. Hamdan asil Nusayriligin kurucusu sayilmaktadir. Bunlarin asil inanclari
Hz.Ali`nin tanri oldugudur. Muhammed gnestir, Ali ise Ay`dir. Geceleyin Ali ile
Muhammed birdir. Onlara gre, su cleme gecerlidir. Ali-MuhammedSelman
Adem`den itibaren btn peygamberlerde beliren Hz.Ali`dir. Onlara gre len
Nusayri mridi ruhu gge cikar. Nusayri olmayanlar ise hayvan bedenine girer.
Onlara gre sarap kutsaldir ve icilmesi gerekmektedir. c harIli her sey kutsaldir.
Cnk Hz.Ali`nin adi c harIlidir. cleme de c harIle (AMS) dile getirilir.
Nusayriler, gnmzde zellikle Suriye, Filistin, Gney Anadolu`da yasamaktadir.

Nusayriyye inanc sistemi olarak, Islamiyetin Btin yorumuna, tasavvuIa,
tenash, hulul nazariyesine, ehl-i beyt sevgi ve saygisina dayanmaktadir. Ruh
gcnn egemen oldugu Nusayrilikte insan belli egitim asamalardan sonra insan-i
kmil seklinde geliserek IenaIillah mertebesine yani tanri`nin varliginda yok olma
asamasina ulasir grs vardir
458
. Nusayrilikte de belli evreler ve egitim asamalari
vardir. Yani Btinlikteki gibi davayi kabul etmenin bazi uslleri vardir. Nusayrilige

458
Ali Duran Glcicek, a.g.e.. , s.299.
207
talib olan kisinin ncelikle mrsiIte el vermesi gerekir. Yol ve erkan hakkinda
agabeyi sahibi olmasi gerekmektedir. Cesitli asamalardan gectikten sonra Imam
huzurunda kutsal grevlerini yerine getirecegi icin, ilke ve kurallara ters
dsmeyecegi icin sz verdirilir. Nusayriler icin bazi kaynaklarda 'Nusayriler ve
Ismailler birdir, hepsi zindik ve mlhiddir
459
denmistir. Nusayriler trenlerinda
mutlaka sarap icerler. Btinlerde de zellikle Kiyamet ilanindan sonra sarap icimi
yaygindir. Nusayrilerde Btinler gibi ibadetlere bir takim anlamlar ve yorumlar
yklemislerdir. rnegin Nazmin sarti bestir. Onlara gre bes seckini bilmektir denir.
Yani Muhammed, Ftima, Hasan, Hseyin ve Muhsin`den ibaret bes msmdur.
Ibadeti baskasi grmeden gizli yaparlar. Onlar icin oruc Resullahin babasi Abdullah
b. Abdullmuttalib`in sessizligini temsil eder. Zekat`in anlami ise grenmek ve
gretmektedir. Buradan da anlasilacagi zere Btinlik ile Nusayriler birbiriyle bir
cok konuda etkilesim icindedir.

VII-Kalenderilerde Btn Etkisi
Kaba ve kalin hatlariyla yasadigi toplumun nizamina karsi cikarak dnyayi
kaale almaya deger grmeyen ve bati dsnce tarzini gnlk hayat davranislarinda
aciga vuran taavvuI akimina Kalenderilik denilmektedir.
460
Kalenderiligi kimin
kurdugu bilinmemektedir. Ancak Kalenderiye`nin Iran`in Save kentinde dogup
yetisen ,sonradan Dimyat`a yerlesen Cemalettin Savinin gelistirilidigi
sylenmektedir. Savi`nin dneminde kalenderilik Misir,Iran ,Irak ve Orta dogu
Asya`da taraItar bulmustur. Kalenderileri gercek sii saymak mmkn degildir. Bu

459
Muhammed Hammadi b. Mlik b. EbulIedl ,a.g.e , s. 35.
460
Ahmet Yasar Ocak, Osmanli Imparatolugunaa Mariinal Sufilik-Kalenaeriler(XIJ-
XJII.YY), Ankara,1992, s.5.
208
nedenle de onlar Btindir yada Btin kkenlidir grs savunulamaz.
Ancak XV. Yzyilda Anadolu`da Kalenderi zmreler arasinda belirgin sii tesirler
olarak nitelendirebilecegimiz yaygin bir Hz. Ali kltne, Hz. Hseyin ve Kerbela
kltne rastlanabilmektedir. Ancak burada gzden kacirilmamasi gereken, ancak
cogu zaman dikkate alinmayan nemli bir noktaya isaret etmek lazimdir.
Kalenderiligin doktrinine eklenen bu sii tesirler, Siilikteki mahiyetine degil, onun
mistik yapisina uyarlanmistir
461
.

Btinlik ile ilgili grs birligi sadece Vahdet-i vuct`tur diyebiliriz. Vahdet-i
vuct inanci Kalenderilerde de grlmektedir. XV. Yzyil baslarina kadar cesitli
yorumlar ve boyutlar ile Vahdet-i Vcut anlayisi Kalenderilerin doktrin unsurlarini
olusturmaktadir. Kalenderilerde tenash ve hulul inancina rastlanmaktadir. Bu
konuyu dogrulayan ve ispatlayan bir cok eser verilmistir. Bu eserlerde vahdet-i
vuct inanci dile getirilmektedir. Bu bakimdan Kalenderilerin doktrin temeli ile
Btin doktrin temeli benzesmektedir diyebiliriz. Mesela Kaygusuz Abdal`a gre,
Hz.Muhammed akil bazarinin sultani, Hz.Ali ise ask bazarinin sultani`dir. O, sah-i
evliya`dir. Btn peygamberlerin suretlerinde bu dnyaya gelen odur
462
. Bu sz ile
Batinlilikteki imam anlayisi ile uyusmaktadir. Kalenderilerde de mehdi anlayisi,
mehdinn beklenmesi olayi sz konusudur.

X. yzyildan itibaren ilk deIa Orta Asya ve Iran`da grlmeye baslayan ve
Hinduizm, Budizm, Maniheizm gibi eski Asya dinlerinden etkiler tasidigi anlasilan

461
Ahmet Yasar Ocak, a.g.e., s.156.
462
Ahmet Yasar Ocak, a.g.e., s.156.
209
Kalenderilik, Cemaleddin-i Svi taraIindan yeni bastan organizasyona tabi
tuttultuktan sonra Orta Dogu`ya da yayilmistir
463
. Bektasiligin etkileri grlen
Kalenderiler`de Btin etkisi de grlmektedir


B-TASAVVUF VE BTINLK
Islam dnyasinda ortaya cikan mistik deruni hayat, ruhan Iikir ve hareketlere
'tasavvuI adi verilmektedir
464
. TasavvuI`un bir cok anlami vardir. TasavvuI neIese
ait btn istekleri, zevkleri birakmaktir.
465
Allah`in ahlaki ile aklanmaktir, edeptir,
hakk`a boyun egmektir gibi tanimlanmistir. Yine tasavvuI, islamin en bilinen mistik
boyutunu ve Islam Btinliginin en nemli geleneklerinden birini temsil eder.
466


Bazi arastirmacilara gre, tasavvuI`un baslangic dneminin byk
pirlerinden altinci Imam CaIer`s-Sadik, mistik deneyimi zaten ilahi ask acisindan
tanimlamisti. (Insani tmyle yakip kavuran ilahi bir ates) Bu da, siilikle tasavvuI`un
ilk asamasi arasindaki uyumu gsterir. Gercekten de siilige zg Islamin Btin
boyutu, snnetle nce tasavvuI yoluyla zdeslestirildi. Ibn Haldun`a gre sIiler,
siiligin kuramlariyla doluydu. Ayni sekilde siler de gretilerini tasavvuIun esin
kaynagi ve cikisi olarak kabul ediyorlardi.
467



463
Ahmet Yasar Ocak, a.g.e., s.298 .
464
MustaIa Kara ,Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Istanbul, 1985, s. 17.
465
Abdlbki Glpinarli, Tasavvuf. Istanbul, 2000, s.13.

466
Mircea Eliade, Dinsel Inanclar ve Dsnceler Tarihi, Cevr. Ali Berktay , Istanbul, 2000,
s.144.
467
Mircea Eliade, a.g.e., s.145.
210
Ancak Btinlikle tasavvuI birbirine karistirilmamalidir. Btinlik tasavvuItan
yararlanmis ve tasavvuIu etkilemistir. Her iki akimin birbirine gecmis yanlari vardir.
Ancak her tasavvuI tarikati Btin olmadigi gibi, her Btin hareketi de tasavvuIi bir
olgu degildir. Bu nedenle ncelikle tasavvuI ve Btinlik konusuna aciklik getirmekte
yarar vardir. Btinlik, tasavvuIu iki temel zelligi ile etkilemistir. Bunlardan biri varlik
birligi anlayisi ve tev`il yani yoruma dayali icerikligi getirmistir. TasavvuIta vahdet-i
vuct ve dinn yzeyi ile yetinmeyip ic anlamini arama egilimi ynnden Btin ile
etkilesim icindedir. Btin inancina gre, evrendeki btn varliklarin tanriyla zdes
olduguna inanilmaktadir. Onlara gre, her sey tanri`dir. Onlara gre lm yoktur.
Bicimden kurtulup tm ze dnme inanci izlenmektedir. Bu inanc tasavvuIi gruplar
taraIindan da benimsenmektedir. Ancak btn tasavvuI gruplari bu inanci
benimsememislerdir. Bu konudaki nazari dsncelerden biri sudur: Bir insan eskimis
elbisesini, yenilerini giymek icin nasil degistirirse ruh da ylece eskimis bedenlerden
soyunarak diger bedenlerle birlesir.
468
Bu tasavvuIi dsnce, Btin anlayisin vahaet-i
vcut`un da grlmektedir. TasavvuI yolunun dis yz bir takim riyazet ve
msahedede bulunmak, ic yz de bir takim menziller ve makamlardan gecmek
suretiyle Allah`a ulasmaktir. Menziller ve makamlardan gecmek suretiyle Allah`a
ulasmaktir. Menzillere ve makamlara 'Tavr denir ki salik bu tavirlarda tecellilere
uyarak bir halden diger bir hale gecerek Allah`a dogru seyr eder, durur
469
. Btinlikte de
sonuc yine Allah`a ulasmaktir. TasavvuI erbabi suIilere gre, insan evrenin minyatr bir
modelidir. Mutlak varlik`in yansimasindan olusan evrenin, tm nitelikleri onun bir
parcacigi olan insanda yeniden bir araya gelir. Fn alemde bulunan tm parcacigi olan

468
Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf Tarihi, Istanbul , Ekim 2000, s. 39.
469
Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, Ankara ,1975 ,s. 187.
211
insanda yeniden var olmadan nce kusursuz rnekler halinde Yce akil`da duruyorlar.
Tanrisal z ve bilinc`le birdirler.
470


TasavvuI bilginlerinin zelliklerinden biri Btin ve sirri (yani sakli ve gizli)
olmasidir. TasavvuIta (sirriye mistisizm) suIilere de sirri (mistik) denilmesinin
sebebi de budur. TasavvuI z itibariyle sirrdir
471
. Seyh Ebu Ishak Ibrahim el-
Kazrun tasavvuIun tanimini su sekilde yapmistir: Tasavvuf iaaialari terk ve
manalari gizlemekteair
472
. Bu szden anlasilacagi gibi, tasavvuIta gizlilik nemlidir.

Yine deginilmesi gereken bir husus kiyamet doktrininin Btinlik gibi
tasavvuI acisindan nem tasir. Nitekim kiyamet doktrini acikca suIi Iikirler
taraIindan etkilenmekte ve terminoloiisi Nizar Ismil ve SuIizm arasindaki iliskiyi
birlestirmek icin rol hazirlamaktadir
473
.

Btinlerin bir takim akideleri, uzun mcadelelerden sonra bazi mahdut
yerler disinda her taraItan kaldirilmis olmakla beraber, onlarin istilah ve tev`illeri
283 / 896`da lms olan Sahle`t-Tustar`den baslayarak bir cok tasavvuI zmrelerine
girmistir. Fakat bilhassa seriat ahkaminin avamin iIaya mecbur oldugunu, cnk
onlarin yalniz zhiri grebileceklerini ve havasin ise, bunlarla ile mukayyed

470
Engin D. Akarli , 'TasavvuI '.Osmanlilaraa ve Avrupaaa Cagaas Kltrn Olusumu
116-18. Yzvillar, Istanbul,1986,s. 119.
471
Sleyman Uludag,Islam Dsncesinin Yapisi. Selef. Kelam.Tasavvu .Felsefe, Istanbul,
1985, s. 131 .
472
Mahir Iz ,Tasavvuf , Istanbul, 1969,s. 53.
473
W. Madelung, a.g.m., 1978,s .205.
212
olamayacagini iddia eden mutasavviIlara, Btin denilmektedir
474
. TasavvuI ve
Btinlik srekli birbiri ile etkilesim halinde olmuslardir. .Bir cok tasavvuI grubu
Btin olarak degerlendirenler vardir. Bu kismen dogrudur. Btinlikten etkilenmemis
olsalar bile, zellikle vahdet-i vcut ve tev`il konusunda yakin grslerle iIade
edilmektedir. Dolayisiyla bu tasavvuIi gruplar icin tamamiyla Btin denilmese de
Btin etkisi tasiyan gruplar da denilebilir.

zet olarak tasavvuI bir zhir ilmi degil bir batin ilmi, bir ilm-i ledn, bir kal
degil bir hal ilmi kabul edilmistir
475
. TasavvuI alani icinde kaldigimizda Btinyyesiz
bir tasavvuIun varligini ileri srmek bile abestir.
476













474
Ahmet Ates, 'Btinye,TDVIA, C. II, Istanbul,1944, s. 338.: Kemal Samancigil , a.g.e.,
s. 150.
475
Kemal Samancigil, a.g.e., s.166.
476
Yasar Nuri ztrk ,Tarih Bovunca Bektasilik, Istanbul,1990,s. 34.
213
SONUC

Islam`da ayrilikla baslayan 'haleI tartismasinin bir uzantasi olarak meydana
gelen Btinlik, yapilan propagandalarla genis kitlelere ve cograIyalara ulasmistir.
Byk Selcuklu topraklarina da bu sayede ulasan Hasan Sabbah tarihde nemli bir
yere sahiptir. Alamut kalesinde kurdugu teskilati civar blgelere de tasiyip
Iaaliyetlerini artirmistir.

Fatim Ismaililer`in bir bakima devami olan Nizari Ismailileri Hasan
Sabbah nclgnde uzun yillar Selcuklu topraklarinda varligini srdmstr.
Hasan Sabbah ile yeni bir anlayis kazanan Btinligin doktrin anlayisinda en belirgin
ayrim, zahir ve batin ayriminda bas gstermistir. Hasan Sabbah taraIindan gelisen
Btinlik Ta`lim doktrini esasina dayanmakdir. Fatim haliIeligini asarak ve yeni
gtler vererek 'davet-i cedide adi altinda gelismistir. Hasan Sabbah yeni davetin
'Her avnanin her bir tenzili bir tevil ve her bir zahirin bir Batini olur. Allah
bilinen akil ve nizar aegilair. Talim Imamair.
477
grsn savunmustur.
Btinlikte imamet anlayisi nemlidir. Hasan Sabbah ise imam-i masum konusunu
biraz daha nemsemisdir. Ona gre akil ve rey`e kiymet vermeyerek, bilgilerin
ancak masum imamin talimi ile grenilecegine inanmisdir. Bu nedenle kendisinin
zamanin Imam-i masum oldugunu iddia eden Hasan Sabbah akil ve dsncenin
insanlari cokluga ve anlasmazliga dsrdgn savunmustur.


477
Hace Resid Alladdin Faziullah Hemedani,a.g.e.,s.154.
214
Batinler Kuran`i ve ayetleri red etmis ve yeni yorumlar katmislardir. Imam
anlayisi nedeniyle Islam`in gerektigi ibadetlere yeni anlamlar katmislardir.
Btinler ibadet konusunda bir cok evrelerden gecmislerdir. Imamlarin ve onlarin
anlayislarina yorumlarina gre ibadet sekilleri ve usulleri de degisiklige
ugramistir. Bir dnem Islami kurallari benimseyen ibadetler var iken ,daha sonra
Islam kuralarina ait ibadetleri tevil etmilsler ve kendilerine gre yorumlamislardir.
II. Hasan dneminde kiyametin ilani ile bir dnem Islam`dan uzaklasmislardir. Daha
sonra Celaleddin ile birlikte Btin anlayisi biraz daha yumusamis ve merkezden
uzaklasan Btinlik anlayisini yeniden merkeze yakinlastirmistir.

Hasan Sabbah eski Btin dsncelerini yeniden canlandirmistir. Btinilere
yeni bir kimlik kazandirmis ve daha sonra siyasi bir dzene dnstrmstr. Her ne
kadar amac dini grnse de durumun siyasi bir yn de vardir. Cnk Hasan
Sabbah snni halka kendi grslerini kabul ettirmek ve mevcutta varolan sosyal,
dini ve siyasi dzeni yikmaya calismistir. Bu calismalarin byk cogunlugunu dailer
araciligiyla yaptigi propagandalar ile yada adam kacirip, halki katl edip, blgeyi
yagmalayarak blgeyi ele gecirmis yada uygun grdg yerlere kaleler insa
ettirmistir. Tm bu Iaaliyetler Hasan Sabbah`in siyasi ynn gstermektedir.

Btinlerin bir takim propaganda usulleri vardir. Bu usller dailer araciligiyla
srdrlmekteydi.Propaganda yapilirken bir takim gizli yollara basvurulmustur.
Bunlari ise su sekilde siralayabiliriz. TeseIIr(tetkik), ten`i(alistirma), teskik(sphe),
ta`lik,rapt, hal(cikarma), insilah (siyrilma) dir. Propaganda araci olarak edebi
215
eserler ve dailerin yaptigi seyahatler de cok etkili olmustur. Bu sayede genis
kitlelere ve alanlara ulasilmistir.

Hasan Sabbah`in kurdugu yeni anlayisla birlikte teskilat yapisinda da
degisiklkler grlmektedir. Hasan Sabbah ncesi teskilat yapisinda imam, huccet,
zumassa, dai-ekber, dai-i meun, ebvab, mkelleb , mmin, mstecib gibi kademeler
vardir. Hasan Sabbah`in organize ettigi teskilat, yapi olarak biraz Iarklidir. Onun
teskilattaki kademeleri syledir: Dailer, reIikler, Iedailer, mezhep bekcileri ve
halk`dir. zellikle Hasan Sabbah taraIindan teskilat yapisina eklenen Fedailer
dnem itibariyle cok Iazla ses getirmislerdir. Hasan Sabbah taraIindan egitilen bu
kisiler zel suikast grubudur. Suikastlarini cogunlukla Hancer ile yapmaktadirlar.
Ekteki Tablo`da grldg zere suiaksta giden kisilerin byk cogunlugu Selcuklu
devlet adamlaridir. Emir, vali, kadi ,imam, vezir hatta sultanlarin da aralarinda
bulundugu genis bir kitleyi hedeI almislardir. Yani propaganda sirasinda cesitli
blgelere dler gnderip, kendilerine saldiran yada kt sz syleyen vezir,
komutan, imam, vali vb. gibi devlet byklerini yetistirdigi Iedler araciligiyla
ldrtp, cesitli yntemlerle suikast dzenletip ayni zamanda Iaaliyetlerine son srat
devam etmistir. Hatta Suriye`ye kadar ilerleyip orada da Iaaliyetlerini srdms ve
yeni kaleler ele gecirmislerdir.

c byk Selcuklu sultani dneminde (Meliksah, Muhammde Tapar,
Sancar)Alamut ve civar kalelerde devamliliklarini koruyabilen, mcadelelerini
srdren Hasan Sabbah nclgndeki Btinler, biraz da Byk Selcuklu
Imparatorlugu`nda yasanilan karisikliklardan yararlanarak uzun sre
216
varolabilmislerdir. zellikle nce nl vezir Nizam`l -Mlk`n suikasta kurban
gitmesinin ardindan, Sultan Meliksah`in ani lm ve ardindan cikan taht
mcadeleleri Btinler icin nemli bir dnm noktasi olmustur. Byk Selcuklu tahti
icin Sultan Beryaruk ve Sultan Muhammed Tapar arasinda kiyasiya bir mcadele
verilirken Btinler suikastlarini srdrms, yeni kaleler ele gecirmis ve
yayilmislardir. Beryaruk tahta gecene kadar Btinler gizli bir sekilde devlet
bnyesinde de Iaaliyetlerini srdrmsler ve birtakim nemli devlet adamlari da
Btinleri destekler duruma gelmis ve hatta Berkyaruk`un da Btin oldugu ileri
srlmstr.

Btinler, bu dnemde cok ileri giderek Selcuklu ordusuna bile
sizabilmislerdir. Berkyaruk, tahti elinde tutmaya calisip dis meselelerle ugrasirken,
onlar cok iyi teskilatlanmislar, hatta mslman halka da korku salmislardir.

Berkyaruk`un lm ile birlikte, Selcuklu tahtina Sultan Muhammed Tapar
gecerken Btinler davalarina devam etmislerdir. Selcuklu sultanlari arasinda
Btinler`le en sistemli ve dzenli mcadele eden o olmustur. Btinlerin nemli
kalelerinden biri olan Sahdiz kalesini ele gecirip, Alamut kalesine de deIalarca
seIerler dzenlemistir. Alamut tam ele gecirilecekken Sultan`in lm Btinleri
neredeyse yokolmaktan kurtarmistir. . Ve bylece Sultan Muhammed`in lm ile
taht mcadeleleri yeniden baslamistir. Byk Selcuklu Imparatorlugu parcalanma
srecine girerken, Btinler de kaybettikleri kaleleri yeniden ele gecirmek icin
mcadele vermislerdir.

217
Sultan Muhammed Tapar`in lmnn ardindan artik Hasan Sabbah
dogrudan dogruya Sultan Sancar ve sehzadeler ile bizzat (1118-1157) mcadele
icine girmistir. Byk Selcuklu Imparatorlugu`nun ikinci imparatorluk dnemi
sayilan bu dnem cok karisik bir dnemdir. zellikle Sultan Sancar yegeni ile
srdrdg taht kavgasi sonucunda Byk Selcuklu Imparatorlugu zayiIlama icine
girmisken, Btinler icin de gclenme sreci yeniden baslamistir. Bu dnemin en
nemli zelligi, tek hkmdar taraIindan imparatorluk toparlanmis ve bir bakima
yeniden kurulmustur. Nitekim Sultan Sancar, Hasan Sabbah ile bir takim
anlasmalar yapmistir. Bylece Btinleri olduklari yerde sabitleme politikasi
izlemistir. Sultan Sancar ile anlasma yapildiktan sonra Hasan Sabbah kalede
propaganda zerine calismalar yapmistir. Uzun yillar kaleden hic inmeyen Hasan
Sabbah in lmn ardindan Btinlerde de lider degistirmistir. Artik, Bozorg mid
ynetimi baslamistir. Bu dneme kadar onlara saldirida bulunamayan Sultan Sancar,
Btinlere karsi yenidan taarruza baslamisdir. Sancar yirmi yil hic saldirmadigi
Btinlere Kuhistan`daki Turaysiz ile Nisabur blgesindeki Beyhag ve Terz
Btinlerine karsi gcl bir ordu gndermis, ancak Horasan blgesinden yola cikan
Sancar`i veziri komutasindaki ordu basarisizlikla geri dnmstr. Bu dnemde
Btinler Talikan`da ki Mansura gibi yeni kaleler ele gecirirken, Meymundiz gibi
yeni kaleler insa ettirmislerdir.

Bozorg mid`in lmyle birlikte yerine oglu Muhammed gecmistir.
Sancar`in sultanligi devam ederken, Btinler Muhammed Bozorg mid dneminde
(m.1138-1162) bir cok yeni kale ele gecirmisler yada kaleler insa ettikleri Deyleman
ve Gilan`da topraklarini genisletmislerdir. Suikast eylemlerine hiz vermisler ve yeni
218
blgelere yayilmayi srdrmslerdir. Hicbir Selcuklu sultaninin Btinleri
tamamiyle ortadan kaldirmaya gc yetmemistir. Byk Selcuklu Imparatorlugunu
derinden etkileyen Btin sorunu uzun bir sre Muhammed Tapar, Berkyaruk ve
Sancar hicbir zaman h.485-498/m.1092-1105 yillari arasinda Iran`da gitgide yayilan
Alamut Ismillerine karsi etkili olamamislardir
478
. Zaman zaman Btinlere byk
darbeler vurulsa da, Selcuklu Imparatorlugunda yasanan taht kavgalari, ic meseleler
ve dis meseler yznden bir ynetim boslugu ortaya cikmistir ve Btinler bunu
Iirsat bilip, yeniden Iaaliyetlerine hiz vermislerdir.

Sultan Sancar`in lmnn ardindan kck beylikler arasinda parcalanmaya
baslayan Selcuklu imparatorlugu dagilirken Harezm blgesinde yeni bir gc olarak
Harzemsahlar bagimsizliklarini ilan edip yayilmaci bir politika izlemeye
baslamislardir. Harzemsahlar nce Horasan`i daha sonra Hindistan ve Anadolu
arasindaki blgeyi ele gecirmislerdir. Btinler artik Deyleme kadar girmeyi basaran
Harezmsahlilar ile karsi karsiya gelmislerdir. Ancak bu arada Btinler
Harzemsahlarla ugrasirken o blgenin tmn yakip yikan Mogollar Btinleri
dagitmayi basarmis ve Btinlerin tm kalelerine ulasmis ve yakip yikmistir. Alamut
ile diger btn kaleler Mogollar taraIinda yerle bir edilmistir.

Sonuc olarak uzun yillar dini acidan gelisen daha sonra siyasi kimlik
kazanan Btinligin Hasan Sabbah ve daha sonra haleIleri taraIindan organize
edilen Nizari kolu Islam tarihinde nemli bir konuma sahiptir ve gecmisten
gnmze ses getirmis ve tartisma konusu olmustur. zellikle Alamut kalesi,

478
Farhad DaItary, Meaiavel Ismaili Historv Ana Thought, USA,1996,s.217.
219
Iedailerin yaptigi suikastlar, gercekligi olmayan yani kaynaklarda bahsedilmeyen
ama gnmz edebi eserlerinde anlatilan cennet bahcesi ve hikayeleri, onlarin
doktrinleri ve gizlilikleri, propaganda usulleri, teskilat yapilari, Suriye ve civar
blgelere izledikleri yayilma polikalari, cesitli yollar ile ele gecidikleri yada uygun
yerlere insa ettirdikleri kaleleri ve Byk Selcuklu sultanlarinin ve emirlerinin bir
trl ortadan kaldirmayi basaramadiklari Btinler Islam tarihi acisindan nemlidir.


















220
ZET

HaleI sorunu ile ortaya cikan, snni-sii catismasi icinde gelisen, sii
mezhebinin bir kolu olan Btinlik Hasan Sabbah`in eski Btin dsnceleri
yeniden canlandirmasi ile yeni bir anlayis kazanmistir. Hasan Sabbah taraIindan
olusturulan yeni dzenin adina da Davet`el l-Cedide denmistir. Doktrin, teskilat
ve propaganda Iarkliliklari grlen bu yeni Btinlik, dnem icinde byk ses
getirmis hatta bugne kadar devam etmistir.

Hasan Sabbah Byk Selcuklu topraklari icinde bulunan Alamut kalesini
kendisine merkez mekan olarak secmis ve propagandalarini, teskilatlanmayi saglamis
ve kendi halkinin bir kismini burada barindirmistir. Daha sonralari bazen
propaganda yaparak bazen de suikastlarla kendi inanci dogrultusunda hareket etmis
ve civar blgelerde debir takim Iaaliyeterde bulunmustur. Btinlerin doktrinleri,
teskilat yapilari, propagandalari sayesinde Byk Selcuklu topraklarinda
barinmislardir. Selcuklu komutanlari Btin kaleleri Sahdiz, Alamut, Girdkuh,
Tikrit`e vs. saldirilar dzenlemis ancak Btinler tm bu saldirilara cok iyi
direnmistir. Byk Selcuklu topraklarinda Iaaliyetlerini srdren ve nemli kaleleri
ele gecirerek merkezilesmeye calisan Btinlerin bircok Selcuklu sultani ile degisik
zamanlarda siyas ve askeri mcadeleleri olmustur. Meliksah dneminde kendin
bariz bir sekilde belli eden bu olusum, hareket Sultan Berkyaruk ve Sultan
Muhammed Tapar dneminde ise yasanilan karisikliklar sonucunda gclenmistir.
Sultan Sancar II. Imparatorluk dneminde yasanilan taht mcadeleleri ve dis
221
etkenler yznden daha da gclenen ve yayilan Btinleri hicbir Byk Selcuklu
sultani tam olarak ortadan kaldiramamistir.

Byk Selcuklu topraklarinda zellikle daglik blgelere yerlesen Btinler
1090-1256 yillari arasinda varligini korumus ancak Mogollar taraIindan dagitilmis,
Btin kaleleri yakilip yikilmistir.


















222
SUMMARY

Batini Denomination, which is one branch oI shi`i denomination and came up
with HaleI Issue, growth with sunni-shi`i argument, had a new comprehension with
reanimation oI Hasan Sabbah. This new order, which was created by Hasan Sabbah
named as Davet`el ul-Cedide. This new Batini Denomination, which has doctrine,
organization and propaganda, had a big voice in the period and also has been
continuing until now.

Hasan Sabbah chose Almut Castle, which was located in territory oI Seliuk
Empire as a centre and provided propagandas and organization and saved his people
here. Then he kept on moving according to his belieI by propaganda and conspiracy
and continued his activities in neighbor areas. Batini could take shelter in Seliuk
territory because oI their doctrines, organization structure and propagandas. The
commanders oI Seliuk attacked against the Batini Castles such as Sahdiz, Alamut,
Girdkuh, Tikrit but Batini could insist on these attacks very well. Batini people, who
continued activities in territory oI Seliuk and acquired important castles and tried to
be centralized, had got military and political struggle with a lot oI Seliuk Sultans in
diIIerent times. This Iormation and movement, which showed itselI in the period oI
Melikshah, was more powerIul in the period oI Sultan Berkyaruk and Sultan
Mohammed Tapar aIter chaos. Any oI Seliuk Sultan could not completely terminated
Batini, which was more powerIul and expansive because oI exterior elements and
Throne Iights in the period oI Sultan Sancar at the II. Empire Term.


223
Batini, located especially in hilly areas, saved their existence in territory oI
Seliuk between 1090 and 1256, but Mongols broke them up, Batini Castles were
Iired and destroyed.





















224
BBLYOGRAFYA

1-KAYNAKLAR

ATES, AHMET ,Gazzali`nin Btinlerin Belini Kiran Delilleri:Kitab Kavasim al-
Btinye Ilahivat Fakltesi Dergisi, C.III, S.1-2, Ankara,1954

BAGDADI. Mezhepler Arasinaaki Farklar. (Cev.Ethem Ruhu Figlali) Istanbul,
1979

El-BUNDARI. Tarih-i Silsile-i Selcuki ,(Cev. E.yepazarci- Muhammed Hseyin
Celili), Tahran ,

CVEYNI ,ATA MELIK , Tarih-i Cihangusa , (Cev Mrsel ztrk), I.
Edb.Fak.Yayinlari, Ankara,1988.

EBULFEDAIL, MUHAMMED HAMMADI B. MALIK B., Batinilerin ve
Karmatilerin Ic Yz. (Cev. Semseddin Gnaltay) , Diyanet Baskanligi Yayinlari,
Ankara, 1948.

EL -HSEYNI ,(SADRUDDIN EBU`L HASAN ALI BIN NSIR IBN ALI) ,
Ahbar a-Devlet Is-Selcukivve. (Haz.Necati Lgal), TTK, Ankara, 1943

GAZZALI, Feaaihl Batinive (Batiniligin Ic Yz), (Cev.Avni Ilhan), Kahire,
1383/964.

Kasiml Batinivve (Cev.Ahmet Ates),A..I.F.D ,C.III, S.2,
Ankara, 1954

HEMEDAN, HACE RESIDEDDIN FAZULLAH . Camial-tevarih.(Part of the
Ismailis Historv),Tehran ,1338.

225

HUSREV ,NSIR-I , Sefername, (Cev.Abdlvehhab Tarzi), Istanbul, 1985.

IBN`L ADIM , Bugvet-t taleb fi Tarihi Haleb (Secmeler ) .Biblografilerle
Selcuklular Tarihi ,(Cev.Ali Sevim), TTK, Ankara, 1982.

IBN`L - ESIR, El Kamil Fit Tarih Tercmesi (Islam Tarihi) , (Cev.Abdlkerim
zaydin), Cilt 10-11, Istanbul, 1987.

IKBAL, MUHAMMED, Rahatus Suaur. (Muhammad Ibn Ali Ibn Suleyman
Ar.Rowandi). London, 1921.

MATEOS,(URFALI), Urfali Mateos Jekavi-namesi ve Papaz Grigoun Zevli (1136-
1162) (Cev.Hrant D. Anderasyan) , (Haz. Eduard Delaurar, Halil Inanc) ,TTK,
Ankara ,1962

MSTEVFI,(H.M). Nzhetl Klb, Tahran, 1913.

MNECCIMBASI (AHMED b. LTFULLAH), Cmiu`d Dvel (Selcuklular
Tarihi 1), HorasanIrak, Kirman ve Suriye Selcuklulari (yay. Ali ngl), Akademi
Kitapevi, Izmir, 2000.

NISABURI,(Imam Zahiruddin), Zevl-i Selcukname,Tahran ,1332.

NIZAM`L-MLK, Sivasetname. Nurettin Bayburtlugil , Dergh Yayinlari,
Istanbul, 2003.

POLO, MARCO, Dnvanin Hikave Eailisi (Harikalar Kitabi), (Cev Isik Ergden)
,Istanbul, 2003.

RAVENDI, (Muhammed Ibn Ali ibn Sleyman ) Rahatus Suar ve vet-s Srur,
(Cev.Ahmet Ates),C.1-2, TTK, Ankara , 1957.
226

SAYKES ,SERPERSI, Tarih-i Iran , (Cev.Seyyid Fahreddin Takiyi Fahr Dayi
Geylani), Dnya-yi Kitap ,Tahran ,1377.



2-ARASTIRMALAR

ACAR, ABDURRAHMAN Selcuklu Sultani Sancarin Dini Sivaseti (Abbasi
Halifeligi ve Ismaililer ile Iliskiler ). Sosyal Bilimler Enstits Yayinlanmamis
Doktora Tezi ), Ankara, 1997.

ASYA, ARIF NIHAT, 'Sem, Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler,Istanbul,
1997.

AKARLI, ENGIN D.,'TasavvuI, Osmanlilaraa ve Avrupaaa Cagaas Kltrn
Olusumu116-18. Yzvillar, Istanbul, 1986.

ALTINTAS, HAYRANI , Tasavvuf Tarihi . A. Ilahiyat Fakltesi Yayinlari,
Ankara , 1986.


AHMET ATES, 'Btinye , Islam Ansiklopeaisi,Cilt 2, Istanbul, 1949,


AYNI , MEHMET ALI , Tasavvuf Tarihi Kitabevi , Istanbul , 2000.


BAGLIOGLU,AHMET , Inanc Esaslari Acisinaan Drzilik, Ankara, Ankara Okulu
Yayainlari, Subat 2004.

BARTHOLD, W., Islam Meaeniveti Tarihi. M. (Cev Fuat Kprl), Istanbul, 1940.
227

BAYRAKTAR, MEHMET, 'Sem`da Anlatilanlar Mevlana ile Ilgili Yazilaraan
Secmeler, Istanbul, 1997.

BERKSAC,A. ENGIN, 'Fatimler ', D.I.A , C.12, Istanbul, 1995 .

BROCLEMAN, C., Islam milletleri ve Devletleri Tarihi. (Cev Neset Cagatay),
Ankara niversitesi Ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara, 1954.

BULUT, FAIK, Esitlikci Devrisan Cumhurivetleri ve Hasan Sabbah Gercegi,
BerIin Yayinlari, Istanbul, Eyll 2002.

EBU MUHAMMED ZEHRA, Islamaa Sivasi ve Itikaai Mezhepler Tarihi ,Yagmur
Yayinevi,CevEthem Ruhi Figlali ve Osman Eskicioglu, Istanbul, 1970.

EKINCI ,AHMET, Ahmet Ekinci '9-11.Yzvil Karmatilerin Sivasi Sosval ve Iktisaai
Faalivetleri(Firat n. Sos. Bil. Ens. Basilmamis Doktora Tezi ).

CAHEN, CLAUDE, Osmanliaan Once Anaaolu Trkive Ekonomik ve Toplumsal
Tarih VakIi Yayini, Istanbul, 2000.

CORBIN HENRY, Cvclical Time ana Ismaili Gnosis, ProIessor oI Islamic Studies
McCoill University, Montred and The Instute oI Ismil Studies, Islamic
Publication, London, 1983.

:Temple ana Contemplation, Islamic Publication , London,
1986.

: Islam Felsefesi Tarihi, Iletisim Yayinlari, (Cev Hseyin
Hatemi ) , Istanbul, 1986.


228
CAGATAY, NESET, 'Fatimler Devletinin Kurulusu ve Akideleri, Ankara
niversitesi Ilahivat Fakltesi Dergisi, TTK, C. VIII, Ankara , 1958-1959 .

:Ibrahim Agh Cubukcu, Islam Mezhepleri Tarihi 1,A.
ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara, 1965.

: Islam Tarihi (Baslangictan Abbasilere Kaaar ) ,TTK,
Ankara, 1993.

CANATAN, MEHMET, Bvk Selcuklu Imparatorlugu Devrinae Mezhep
Hareketleri , Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara, 1986.

CIZRE , ABDULLAH, 'Mevaln Celleddin Anadolu`ya Sleyman Pasa`dan
nce Gelmisti, Mevlana ile Ilgili Yazilaraan Secmeler,Istanbul, 1997


CUBUKCU, IBRAHIM AGH, Gazali ve Batinilik, Ankara, Resimli Posta
Matbaasi, 1964.

: ' Ibahilik ve Btinlik Ankara niversitesi
Ilahivat Fakltesi Dergisi. C. XVIII , Ankara , 1970.

DAFTARY,FARHAD, A Short Historv of Ismailis, Traditions oI a Muslim
Community ,Edinburg Unuversity Press, Edinburg, 1999.

:Muhalif Islamin 1400 Yili Ismaililer . Tarih ve Kuram,
(Cev.Ercment zkaya), Ankara, 2001

:Meaiaeval Ismaili Historv ana Thought, Cambridge
University Press, New York- USA, 2001.

:Ismil Literature, New York, USA, 2004.
229

:'A Maior Schism in The Early Ismil Movement, Stuaia
Islamica, G. P. Maisonneuve Et Larose, Paris, 1993.

DOGRUL, MER RIZA ,Cennet Feaaileri .Islam Tarihinae Gizli ve Yikici
Tesekkller Istanbul, 1945.

: Hasan Sabbahin Cennet Feaaileri ,Nakis Yayinevi,
Istanbul, 1975.


ELIADE,MIRCEA, Dinsel Inanclar ve Dsnceler Tarihi (Muhammea aen Reform
Cagina) (Cev. Ali Berktay), Istanbul, Kasim 2003.

EYUBOGLU, ISMET ZEKI, Btn vnlerivle Bektasilik(Alevilik), Yeni Cigir
Yayinlari, Istanbul, 1980.

FETTULLAH, SAHABADDIN SACAR, Karmatiler ve Trk-Karmati Iliskileri,
Yayinlanmamis Lisan Tezi, Ankara,1973.

GENER,CIHANGIR, Ezotenik Batini Doktrinler Tarihi. Gece Yayinlari,Ankara,
1994,

GLCICEK, ALI DURAN, Alevilik (Bektasilik. Kizilbaslik ) Je Onlara Yakin
Inanclar, Anadolu EtnograIyasi Arastirma ve Kltr Merkezi Yayinlari, C. 1,
Temmuz, Kln, 2001

GNER,AHMET, 'BektasilikTarikatlar Ansiklopeaisi.Milliyet Yayinlari, Istanbul
,1991.

230
GOLDEN ,PETER B., Trk Halklari Tarihine Giris (Ortacag ve Erken Yenicagaa
Avrasva ve Orta aoguaa Etnik Yapi ve Devlet Olusumu), (Cev.Osman Karatay),
Yay.Haz. Kara M., Ankara ,2002.

GLPINARLI, ABDLBKI, Sosval Aciaan Islam Tarihi, Inkilap ve Aka,
Istanbul, 1975.

: Hurufilik Metinler Katalogu, TTK, Ankara, 1978.

: Tasavvuf. Milenyum Yayinlari, Istanbul, 2000.

HACI VELI-I BEKTAS, Makaalat ve Mslmanlik , Glbay Matbaa, Istanbul,
1985.

HALM,HEINZ, The Fatimias ana Their Traaitions of Learning, I.B. Tauris, The
Institute oI Ismil Studies, London, 1997
: 'Bateniye ,Encvclopeaia Iranica ,C.III, Routledge & Kegan
Paul, London and Newyork, 1989.

HANCERLIOGLU, ORHAN ,Inanc Szlg, (Dinler, Mezhepler, Tarikatlar
,EIsneler),Remzi Kitapevi Yayinlari, Istanbul, 1975.

, Bvk Dinler ve Mezhepler Ansiklopeaisi, TTK,
Ankara, 1964

HAMID AL-DIN ALKIRMANI, Ismil throught in the age oI al-Hakim, I-B.
Touris, London ,1999.

HASAN, IBRAHIM HASAN , Islam Tarihi .`Sivasi. Dini. Kltrel. Sosval`.
Istanbul, 1985.

231
HIZMETLI, SABRI ,Karmatiler Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi,
Istanbul, 2001.

HUART , CL ,'Imam, E.J. Brill`s First Encyclopaedia oI Islam 1913-1936, C.3,
Leiden ,New York, Kobenhavn , Kln,1987.

:Isma`iliya, E. J.Brill`s Fist Encyclopaedia OI Islam 1913-
1936, C.3, E.J. Leiden , New York , Kobenhavn , Kln, 1987.

HODGSON M.S MARSHALL The Oraer Of Assassins, Mounte & Go, Gravenhage,
1955.

: 'The Ismils State, The Cambireage Historv of Iran.
Cambiredge at The Unuversity Press, C.5, Newyork, 1968.


IVANOW, W, Imm, Islam Ansiklopeaisi , C. V-2, Istanbul, 1952.

ILHAN AVNI, 'Btinye Divanet Islam Ansiklopeaisi, C. 5, Istanbul, 1992.

IZ, MAHIR , Tasavvuf . Rahle Yayinlari, Istanbul , 1969.

JAMAL, NADIA EBOO, Surviving The Mongols. Nizari Quhistani ana The
Continuitv of Ismaili Traaition in Persia. I.B. Tauris Publishers, The Instute oI
Ismil Studies, London, 2002.

KAFESOGLU, IBRAHIM, Sultan Meliksah Devrinae Bvk Selcuklu
Imparotorlugu.,I. Edb.Fak.Yayinlari, Istanbul, Osman Yalcin Matbaasi,1953 .

: ' Selcuklular, Islam lemi Tarih Cografva Etnografva
ve Biblografva Lgati Islam Ansiklopeaisi. Milli Egitim Yayinevi, C.X, Istanbul,
1967
232

KARA, MUSTAFA. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Istanbul, 1985.


KANAR,YKSEL, MevlanaCelaleaain Rmi, Mopa Kltr Yayinlari, Istanbul,
1992.

KAYGUSUZ, ISMAIL, Nizari Ismaili Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve
Alamut.Ogretisi .Tarihi . Felsefesi. Su Yayinlari, Istanbul, Kasim 2004.

KESKIOGLU,OSMAN Islam Dnvasi Dn ve Bugn , A. Ilahiyat Fak. Yayinlari,
Ankara, 1964.

KUKUL, HALISTAN , 'Mevlana Celleddin-i Rumi`nin Mesnevisi`nde Insan,
Uluslar Arasi Mevlana Bilgi Sleni, Kltr BakanligIi Yayinlari, Ankara, 2000.


KUTLUAY,YASAR, Islamivette Itikaai Mezheplerin Dogusu, Ankara, 1959.

KPRL, FUAT, Trk Eaebivatinaa ilk Mutasavviflar, Diyanet Isleri Baskanligi,
Ankara, 1991.

KYMEN MEHMET ALTAY, AlpArslan ve Zamani II , DTCF, Yayinlari Ankara,
Yayinlari ,1983.

: Selcuklu Jeziri. Nizaml-Mlk ve Tarihi Rol,
M.K, 1977.

: Bvk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi Ikinci
Imparatorluk Devri II , Ankara, 1984.

, Selcuklu Devri Trk Tarihi, DTCF, Ankara, 1982.
233

LEWIS, BERNARD, Feaaivan-I Ismaili , Tabistan, Devarpenah Matbaasi,Tahran,
1948.

: The Orginis of Ismailism, Cambridge, 1928.

: The Sources for the Historv of the Svrian Assisian ,
Cambridge

: 'Ismiller , Islam Ansiklopeaisi, Cilt V-2, Istanbul,
1960.

: Hassasiler (Ortacag Islam Dnvasinaa Terrizm ve
Sivaset) (Cev.Ali Aktan), Sebil Yayinevi , Istanbul, 1999.
: Hassasiler (Raaikal Bir Tarikat ), (Cev.Kemal
Sarizen)Kapi Yayimlari, Istanbul, 2005.
:The Assassins, Printed Great Britain, London, 1967 .


LOCKHART, LAURENCE, 'Hasan-i Sabbah and The Assasins, B.S.O.S., Volume
5 ,1928-30, London Instution, London

MADELUNG:W, ' Isma`iliyya , The Encvclopeaia of Islam , New Edition, Leiden,
E.J Brill, 1978.

MANTRAN, ROBERT, Islamin Yavilis Tarihi (JII-XI.Yzvillar ). (Cev.Ismet
Kayaoglu), A. Ilahiyat Fakltesi, Ankara niversitesi Basimevi, Ankara, 1981.

MASSIGNON,L. 'Karmatiler Islam Ansiklopeaisi, C. VI, Istanbul, 1955.

MERCIL ,ERDOGAN,Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Genel Trk Tarihi ,
C.3, Ankara, 2002.
234
:Byk Selcuklu Imparatorlugu Tarihi, Trkler, Cilt. 4,
Ankara, 2002.

MEVDUDI, Ebu A`la , Selcuklular Tarihi I, (Cev.Ali Genceli), Ankara, 1971.

MIRZA, NASSEH,AHMAD, Svrian Ismailism, (The Every Living Line oI the
Imamate) ,Curzon Pres ,Great Britain ,1997.

MITHA, FAROUK, A Ghazali ana the Ismaili, L.B. Tauris, London, 2001.

MORRIS, JAMES W, The Master ana The Disciple. (An Earlv Islamic Spiritual
Dialogue). IB. Tauris Publishers, New York, 2001.


MUZAFFER TAN, Batinilik Kavrami ve Batini Firkalarin Tasnifi Meselesi .
Yayinlanmamis Yksek Lisans Tezi), Ankara ,2000.

OCAK AHMET YASAR .Osmanli Imparatorlugunaa Mariinal Sufilik -Kalenairiler
(XIJ-XJII Yzvillar) . T.T.K , Ankara, 1999
: Kalenaeriler ve Bektasiler, Atatrk`e Armagan, I.Edb.
Fakltesi, Istanbul, 1981.

OCAK AHMET, Selcuklularin Dini Sivaseti 1040-1092, Istanbul, 2002.

ODYAKMAZ ,NEVZAT, Bektasilik. Mevlevilik. Masonluk. Inkilap Kitabevi,
Istanbul, 1988.

ONAT ,HASAN, 'Sii Imamet Nezariyesi, Ankara niversitesi Ilahivat Fakltesi
Dergisi.Ankara niversitesi Basimevi, C. XXXII, Ankara, 1992.

Z ,MUSTAFA 'Ismiliye,Trkiye Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi , Cilt 13,
Istanbul, 1988.
235


ZAYDIN, ABDLKERIM, Sultan Muhammea Tapar Devri Selcuklu Tarihi,
Ankara, 1990.

:Sultan Berkvaruk Devri Selcuklu Tarihi (1092-1104)
Istanbul, 1995.
: Alamut, Trkive Divanet Jakfi Islam Ansiklopeaisi,
Cilt 2, Istanbul, 1988.

: Hasan Sabbah,Trkive Divanet Jakfi Islam
Ansiklopeaisi, C.16, Istanbul, 1988.

ZTRK,YASAR NURI, Tarih Bovunca Bektasilik, Yeni Boyut, Istanbul, 1990.

SAMANCIGIL, KEMAL, Bektasilik Tarihi. Istanbul, 1945

SACAR, FETTULLAH SAHABADDIN, Karmatiler ve Trk Karmati Iliskileri,
Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara,1973.


SAYGILI, YASEMIN, Batinilik Tarihi Baslikli Makalenin Saaelestirilmesi ve Bir
Degerlenairilmesi. Yayinlanmamis Lisans Tezi, Ankara 1989.

SEVIM, ALI , Surive Selcuklulari II, DTCF, Ankara ,1983, s.55.

:Mercil E., Selcuklu Devletleri Tarihi(Sivaset .Teskilat ve
Kltr),TTK, Ankara, 1995
:'Munkizi MelliIlerinin Selcuklularla Ilgili Kayitlari, Tarih
Arastirmalari Dergisi 1992-1994 , C.XVI, S.27, Ankara , 1994.
:Surive Filistin Selcuklu Devleti Tarihi. TTK, Ankara, 1989.

236
SUNAR,CAVIT, Tasavvuf Tarihi, A.. Ilahiyat Fakltesi Yayinlari, Ankara ,1975.

SUSUMU, NEJIMA, Pir.Waiz ana Imam.The Transformation of Socio-religious
Reaaership Among the Ismailisim Northen Pakista , Islamic Area Studies Proiect,
Tokyo, Japan, 2001.

SAKIR,ZIYA ,Mezhepler Tarihi.(Siilik Snnilik .Bektasilik ve Alevilik), Ankara ,
1995 .

SEREFETTIN, M. Batinilik Tarihi. Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi Mecmuasi.
C.JIII. Istanbul. Mart 1928.
,Fatimiler ve Hasan Sabbah. Darul-Fnn Ilahivat Fakltesi
Mecmuasi.C. II. Istanbul. 1928..

TEKINDAG, M.C. SEHABEDDIN, 'Drzi Tarihine Dr Notlar, Tarih Dergisi
,Istanbul,1954,Cilt VII, S. 10


THE CAMBRIDGE MEDIEVAL HISTORY, 'Murder oI Husain at Kerbela, The
Cambridge University Press, C.II, London, 1967.

:Isma`ili Revolts, The
Cambridge University Press, London, Volume IV, 1966.

TURAN,OSMAN Selcuklular Tarihi ve Trk Islam Meaeniveti.Trk Kltr
Arastirma Merkezi, Ankara, 1965.

OLSSON,T.E.ZDALGA,E.C.RAUDVEREC, Alevi Kimligi, (Cev.B.Kurt Torun, H.
Torun), Tarih VakIi Yayinlari, Istanbul, Mart 1999.

237
LKEN, HILMi ZIYA, 'Islam Dsncesi ',Trk Tefekkr Tarihi Arastirmalarina
Giris, I. Ed.Fak. Yayinlari, Istanbul, 1946.

ULUDAG, SLEYMAN , Islam Dsncesi Yapisi. Selef. Kelam .Tasavvuf. Felsefe,
Dergah Yayinlari, Istanbul, 1985.

WALKER, PAUL E., Abu Yagub al-Siiistani. Intellectual Missionarv, I.B. Tauris,
The Instute oI Ismil Studies, London, 2001.

:Hamia al-ain al Kirmani . Ismaili Thought in the Age of
al-Hakim. I.B. Tauris,The Instute oI Ismil Studies, London,1999.

VAUX DE CARA ,B., ' Btinya E.J. Brills First Encclopaeaia Of Islam 1913-
1936, Leiden, New York ,Kobenhavn, Kln, 1987,Volume II


YAZICI ,TAHSIN. 'Fid, Divanet Islam Ansiklopeaisi, C. XIII,1988

YILDIZ, HAKKI DURSUN 'Selcuklular Dogustan Gnmze Bvk Islam
Tarihi Istanbul, Cag Yayinlari, 1989.

YUVALI, ABDLKADIR, 'Selcuklular Zamaninda Btinlerin FaaliyetleriSosval
Bilimler(Firat niversitesi) Dergisi C.3 , S. 2, Elazig ,1989.

YRKAN,YUSUF ZIYA, Islam Akaia Sisteminae Gelismeler, Kltr Bakanligi
Yayinlari, C. 2, Ankara, 2001.

:Ebul Feth Sehristani.`Milel ve Nihal` zerine
Karsilastirmali Bir Inceleme ve Mezhepler Tetkikinae Usl .T.C.Kltr Bakanligi
Yayinlari,Ankara, 2002.

238
: Hz. Muhammea in Dogumunaan Olmne Kaaar
Islam Dini ,Tarihi T.C. Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara , 2001.

ZETTERSTEEN,K.V, ' Al-Hasan b. Al-Sabbah: E. J. Brills First Encvclopaeaia
of Islam 1913-1936, C.III , Leiden , New York , Kobenhavn , Kln , 1987.





















239

KRONOLO1

HASAN SABBAH DNEM(1072-1124)
1072 HaSan Sabbah Rey`de
1078 Hasan Sabbah Misir`da
1081 Hasan Sabbah Iran`da
1090 Hasan Sabbah Alamut Kalesini Ele Gecirdi
1092 Yoruntas`in Alamut Kusatmasi
1092 Nizam`l Mlk`n lm
1092 Meliksah`in lm
1093 IsIahan Olaylari
1095 Sultan Beryaruk Suikasti
1100 Sahdiz ve Girdkuh`un Btinler
TaraIindan Ele Gecilmesi
1104 Berkyaruk`un lm
1106 Tikrit Kalesi`nin Alinmasi
1107 Sahdiz`in Alinmasi
1109 Emir Cavli Alamut Kalesini Kusatti
1111 Kela Kalesinin Alinmasi
1117 Emir Anustekin Alamut
Kalesini Kusatti
1117 Muhammed Tapar ld
1124 Hasan Sabbah ld
BUZURG MMD DNEM (1124-1138)
1124 Buzurg mmid Alamut`ta Gecti
1126 Btinler TaraIindan Maymundiz Insa Edildi
1127 Sancar Alamut`ta Saldirdi
1130 Mahmut Alamut`ta Saldirdi
1138 Buzurg mmid ld
MUHAMMED BUZURG MMD(1138-1162)
1138 Muhammed Buzurg mmid Alamutta Gecti
1153 Sancar Oguzlara Esir Dst
1157 Sancar ld
1162 Muhammed Buzurg mmid ld
240













EKLER
II


II-LSTE VE TABLOLAR

BTINLER`CE SUKASTA UGRAYAN, LDRLEN
DEVLET ADAMLARIN LSTES


ADI GREV YER YIL SEKL AKIBET KAYNAK
Berkyaruk Sultan h.488/m.1095 Hancer Yaralandi
Ibn'l Esir
- Cuveyni
Nizam'lMlk Vezir Nihavend h.485/h.1092 Hancer ld
Ibn'l-Esir
- Cuveyni
Aksungur Emir Hemedan h.489/m.1096 Hancer ld El-Bundari
Ergus Emir Rey h.592/m.1192 Hancer ld Resideddin
Ebu'l MuzaIIer
el-Hocendi
Imam Rey h.501/m.1108 Hancer ld R. Dozy
Ubeydullah el-
Hatibi
Kadi IsIahan h.501/m.1108 Hancer ld El-Bundari
Mehasir er-
Ryani
Alim h.501/m.1108 ld El-Bundari
Abdurrahman-i
Horasani
Alim h.488/m.1095 Hancer ld Ibn'l Esir
Muhammed b.
Nasr el-Herevi
Kadi Hemedan h.518/m.1124 Hancer ld El-Bundari
ner Emir h.492/m.1099 Hancer ld
Ibn'l
Adim
Emir Bilge Bey Sahne IsIahan Hancer ld
Ibn'l
Adim
Eb CIerb.
Messat
Hancer ld
Ibn'l
Adim
Cenhd-Devle Melik Halep Hancer ld
Ibn'l
Adim
Emir Sermez
IsIahan
Sahnesi
Hancer ld Ibn'l Esir
Emir Gms Emir Hancer ld Ibn'l Esir
Meyyd'l -
Mlk
Hancer ld Ibn'l Esir
Fahr'l Mlk Vezir h.500/m.1107 Hancer ld
Abdl
Kerim
zaydin
Abd'l Vahid b.
Ismail
SaIii Fakihi h.502/m.1108 Hancer ld
Abdl
Kerim
zaydin
Sa'id b.
Muhammed
Abdurrahman
IsIahan,Buhara
Nisabur
Kadiligi
Nisabur h.503/m.1109 Hancer ld Ibn'l Esir
Ahmed b.
Nizam'l Mlk
Vezir Bagdat Hancer Yaralandi El-Bundari
III
Mstersid HaliIe h.531/m.1137 Hancer ld El-Bundari
Kasani Vezir
Nevruz
Bayrami
Hancer ld El-Bundari
Aksungur
Porsuki
Emir Musul h.520/m.1126 Hancer ld Resideddin
Mevdud Vali Musul h.507/m.1113 Hancer ld Resideddin
Zeki Muhasebeci Bagdat Hancer ld El-Bundari
Ebu'l Fazil Vezir Hancer ld El-Bundari
Cevher Hadim Rey Hancer ld El-Bundari
Zeyn'l Islam Kadi Hancer ld El-Bundari
Davud bin
Sultan Mahmut
Sultan Tebriz Hancer ld El-Bundari
IsIahan Valisi Vali IsIahan Hancer ld El-Bundari
Tebriz Valisi Vali Tebriz Hancer ld Cuveyni
Hasan Sarac Kadi Kirman Hancer ld Resideddin
Ebu'l Ali Said Vezir IsIahan Hancer ld
A.Sevim-
E.Mercil
Seyid Ebukasim
Zeydi
Imam Taberistan Hancer ld Resideddin
Hasan b.Ebu El-
Kasim
Gazvin Hancer ld Resideddin
Sebek Corcani Alim Hancer ld Resideddin
Seyyid
Devletsah Alevi
Emir IsIahan Hancer ld Resideddin
TiIlis Kadisi Kadi TiIlis Hancer ld Resideddin
Abdurrahman
IsIahani
Kadi Meshed Hancer ld Resideddin


Tablo 1: Btiniler bir cok devlet adamina suikast dzenlemis yada
ldrmslerdir. Tablo`da da grldg zere suikast aleti olarak 'Hancer
kullanilmistir. Fedailer genellikle seyis, tccar, pazarci, hizmetci yada mektup
getiren elci olarak degisik kiliklarda suikast yapacaklari kisinin yanina yaklasip
yada stne atlayarak, bazen bir, bazen iki-c kisi olarak kurbanin zerine
saldirmislardir.



IV
Tablo`ya gre Btinler Selcuklu Imparatorlugu bnyesinde varolan degisik
grevleri bulunan devlet adamlarina suikast girisiminde bulunmuslardir. rnegin
Byk Selcuklu bnyesinde grev yapan 5 vezir, 7 kadi, 3 alim, 6 emir, 2 imam, 2
sahne, 2 sultan, 1 Melik, 1 HaliIe, 1 Muhasebeci, 1 Hadim, 3 Vali olmak zere
toplam 39 kisiye suikast girisiminde bulunmustur. Sultan Berkyaruk ve Vezir Ahmed
b. Nizam`l Mlk disindaki herkesin akibeti lm olmustur. Btinler daha cok kendi
aleyhlerine konusan imamlara, kadilara, sahnelere yada kendi kalelerine saldirirken
komutanlik eden emirlere, kendi aleyhlerinde yazan alimlere suikast dzenlemis ve
etkisiz hale getirmistir.






























V


ALAMUT KALES YNETCLER


903/1090 Horasan`da ilk Btinler
1090/1124 Hasan Sabbah
1124/1138 Kiya Buzurg Ummid
1138/1162 Muhammed b.Buzurg Ummid
1138/1162 Hasan b.Muhammed
1166/1210 Nureddin Muhammed
1210/1221 Celaleddin b.Muhammed
1221/1255 Alaaddin Muhammed
1255/1256 Rkneddin I. Muhammed















Tablo 2 : Alamut Kalesi yneticilerin dnem olarak tarihlere gre siralanmasi.

VI


BTINLGN KKEN




Hz. Muhammed`in lmnden Sonra



Siilik Snnilik



Sebeiyye Keysniyye Zeydiyye Imamiyye




Ismiliyye Isnserriyye



Ismail`in ldgne inananlar Ismail`in ldgne inanmayanlar
(El-ismailiyye tl vkiIen) (El-ismailiyye tl hlise)



Karmati Ismilleri Fatim Ismillleri



Nazari Ismilleri Musta`li Ismilleri




Tayyibiyye HaIiziyye





Davud Sleyman





Tablo 3: Btinlerin kken ve gelisim tablosu.
VII


III-HARTALAR












Harita-1: Blgenin haritasi, home.ca.inter.net adresinden alinmistir.







VIII
















































IX
















































X
















































XI



IV-FOTOGRAFLAR (RESMLER)










Resim-1 : Alamut Civari
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000



XII















Resim-2 Byk Alamut Kalesi`nin arkasindan grnmdr. Bu kisimdan sadece
kalenin giris yeri saglanmaktadir. Hasan Sabbah kusatma boyunca garnizonun
yiyecek ve iceceklerini korumak icin yer
altina kocaman bir ambar yaptirmistir.Ancak bu IotograI kalenin yikilmis halidir.
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000
XIII











Resim-3: Bu Iirinlanmis cmlek Alamut vadisinin icinde Andiik vasisinin
Iirinlanmis cmlegidir. Bu blgede yaklasik ayni zamana ait uygun rneklerde 15
Iirin seramik Iirin bulundu. www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies, 2000



XIV











Resim-4: Kuzey ve gneye 3500 metreye kadar dag siralidir. Vadiye iki
giris ayrica savunuldugu batidaki dik gecit kaleleri insa ettirmislerdir. Her
taraIi 3500 metre ykselikte ucurum vardir. Vadinin dogu taraIinin sonu
alamkum/Takht-i Sleyman dagi dgmle tamamen kapatilir.Kuzey ve
gneye 3500 metreye kadar da dag siralidir.
www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl.
The Instute oI Ismaili Studies,2000


XV










Resim- 5: Bu manzara Alamut`un ciIt su sarnici gney taraIin tmn ortasindan
keser. www.issk.ac.uk/...../Ismaili Castle /alamut/htl. The Instute oI Ismaili Studies,
2000








XVI
















Resim- 6: Alamut Kalesi, xenohistorian.Iaitnweb.com. adresinden alinmistir.





XVII









Resim- 7: Alamut Civari, Ek.www.sedard.cuh adresinden alinmistir.












XVIII






Resim- 8: Alamut Civari , outside.away.com/./ adresinden alinmistir.














XIX












Resim- 9: Alamut Kayaligi , www.Ironzik.com/.../ adresinden alinmistir.











XX













Resim-10 : Alamut Civari, www.intercaspion.com adresinden alinmistir.












XXI















Resim-11: Manyas Kalesi, Enclopedia oI Orient` den alinmistir.










XXII






Resim -12: Lembeser Kalesinde, Resideddin Hace Fazlullah Hemedani, Cami`t
Tevarih`den alinmistir.








XXIII







Resim -13: Lembeser Kalesi yikintilari, Resideddin Hace Fazlullah Hemedani,
Cami`t Tevarih den alinmistir.

You might also like