T.

C MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

HRZMAH HKMDARI SULTANAH MAHMUD ( 567-589/1172-1193 )

( YKSEK LSANS TEZ )

GLSEREN CECEL

STANBUL-2006

T.C MARMARA NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS TRK TARH ANABLM DALI ORTA A TARH BLM DALI

HRZMAH HKMDARI SULTANAH MAHMUD ( 567-589/1172-1193 )

( YKSEK LSANS TEZ )

GLSEREN CECEL

Tez Danman: DO. DR. M. SAD POLAT

STANBUL-2006

NDEKLER

ZET ABSTRACT. NSZ. KISALTMALAR. KAYNAKLAR. GR

IV V VI-VII VIII IX-XIX 1-7

I. BLM: SULTANAH MAHMUDUN TAHTA IKII, TAHT MCADELES VE TTFAK ARAYILARI. A) Sultanah Mahmudun Ailesi ve ehzadelik Dnemi B) Sultanah Mahmudun Hkmdar Olmas ve Tahtn Brakmak Zorunda Kalmas.. C) Sultanah Mahmudun Hrizmden Ayrlmas ve sfehbed Hsameddevle Erdeir bin Aleddevle Hasana Snmas ... D) Melik Meyyed Ay-abann Sultanah Mahmudu Himaye Etmesi ve Subarlu Sava.. E) Sultanah Mahmudun Toganah bin Meyyede ltica etmesi. F) Sultanah Mahmudun Gurlulara Snmas. G) Sultanah Mahmudun Karahtay Devletinden Destek Almas ve Hrizm Yaknlarnda Yaplan Sava. 41-44 32-36 37 38-41 25-32 12-24 8-44 10-12

III II. BLM: SULTANAH MAHMUDUN HORASANI ELE GERME ABASI VE HAKMYET. A) Sultanah Mahmud - Melik Dinar Mnasebetleri B) Toganah - Melik Dinar ttifak ve Serahs Sava.. C) Sultanah Mahmudun Hrizmi Kuatmas ve Aleddin Teki ile Mnasebetleri.. D) Aleddin Tekiin adyah Kuatmas, Mengli Bey-Sencerah ve Sultanah Mahmud Mnasebetleri E) Sultanah Mahmudun adyah ve Sebzvar Ele Geirme abalar, Aleddin Tekiin Niaburu Almas... F) Sultanah Mahmudun ehzade Nsreddin Melikah ile Yapt Sava ve Geri ekilmesi G) Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki Arasnda Anlama Yaplmas H) Sultanah Mahmudun Gurlularla Mnasebetleri ve Pencdih Sava.. ) Aleddin Tekiin Sultanah Mahmud zerine Yrmesi ve Sultanah Mahmudun Gurlulara Snmas. J) Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud Arasnda Yeniden Bar Yaplmas. K) Sultanah Mahmudun Tekrar Hrizmi Kuatmas ve Geri ekilmesi. III. BLM: SULTANAH MAHMUDUN LM VE AHSYET A) Sultanah Mahmudun lm B) Sultanah Mahmudun ahsiyeti. C) Sultanah Mahmudun Edebi Yn 92-109 92-98 99-104 104-106 89-91 86-88 82-86 73-82 69-73 67-69 63-67 62-63 59-62 45-91 46-48 49-59

D) Sultanah Mahmudun Kulland Unvan ve Lakaplar 106-109 SONU.. BBLYOGRAFYA.. EKLER.. 110-111 113-120 121-127

KRONOLOJ 112

ZET

Hrizmahlar Devleti hkmdar l-Arslan tarafndan veliaht ilan edilen kk olu Sultanah Mahmud, babasnn lmnden sonra Hrizmahlar Devletinin bana gemitir. Ancak aabeyi Aleddin Tekiin bu durumu kabul etmeyerek Hrizme doru harekete gemesi zerine, tahtn brakp kamak zorunda kalmtr. Horasan civarnda bulunan melik ve devletlere snm ve elde ettii destekle hkmdarl yeniden ele geirebilmek iin Aleddin Tekie kar harekete gemitir. Bu srada gelien olaylar ve devletleraras siyaseti de kullanarak Niapurda bulunan Melik Meyyed Ay-aba ve Karahtaylardan ald destekle, Hrizme saldrd ise de baarl olamam ve Hrizmahlar Devleti hkmdarln ele geirememitir. Bu yenilgilerin ardndan kendine bir hakimiyet kurma yoluna giderek Horasan Blgesine doru hareket etmitir. Bylelikle Horasana inen Sultanah Mahmud hem bu civarda bir devlet kurmaya alm, hem de eline geen her frsatta Hrizmahlar Devleti hkmdarln yeniden ele geirmek iin uramtr. Sultanah Mahmud tm bu mcadelelerin sonucunda Horasandaki baz ehirleri Ouz meliklerinin elinden alm Merv, Tus, Serahs gibi nemli ehirlerin de iinde bulunduu bir meliklik kurmutur. Bunun yan sra Aleddin Teki ile mnasebetleri, her ne kadar zaman zaman bar yapld ise de genellikle sorunlu bir halde devam etmitir. Hakimiyet alann geniletmek isteyen Sultanah Mahmud bu nedenle Gurlu Devletine saldrm, onlardan toprak elde etmek iin sava yapma yoluna gitmitir. Bu mcadelelerin sonunda yaad dnemin siyasi bir olay haline gelen Sultanah Mahmud, tm abalarna ramen Hrizmahlar Devleti tahtn elde edememitir. Onun lmnden sonra ise topraklar aabeyi Aleddin Tekiin eline gemitir.

ABSTRACT

Sultan Shah, the youngest son of Il-Arslan, after he was chosen as the heir af the Khwarazm Shahs throne succeeded to the throne after his father died. However, since his brother Alaal-Din Tekish did not accept the situation and proceeded towards Khwarazm, Sultan Shah had to leave from Khwarazm. He took shelter in neighboring states in Khurasan region and with their support he attempted to fight against Tekish in order to get hold of the sovereignty back. By exploiting both the political developments and the affairs of the states, although he attacked the Khwarazm through the support he had taken from Malik Muayyid and Kara Khitay, he was not successful to obtain the Khwarazm Shahs sovereignty. After these defeats, he proceeded towards Khurasan so as to establish domination in that region. In this way, Sultan Shah both attempted to control Khurasan region and struggled for retaking the Khwarazm Shahs sovereignty. As a result of Sultan Shahss efforts, he took some provinces from Ghuzz princes in Khurasan and established a principality which included Marw, Sarakhs, and Tus. In addition to this, despite the presence of peace times, his relations with Tekish have always continued in a problematic way. In order to expand his domination, Sultan Shah attacked Ghurids and chose to fight against them so as to gain territories. At the end of his efforts, Sultan Shah, who had become a political issue of his time, was not able to get hold of the Khwarazm throne back. After his death, his properties were taken by his brother Tekish.

NSZ

Hrizmahlar Devleti tarihi ile ilgili gnmze kadar yerli ve yabanc tarihilerin yapm olduu eitli almalar bulunmaktadr. Bu dneme ait siyasi meseleler genel anlamda ele alnmtr. Bununla beraber baz konularn daha ayrntl olarak aratrlmasnn da tarih alanndaki almalarn geliimi asndan gerekli olduunu dnmekteyiz. Bylelikle hem Trk tarihi hem de Hrizmahlar Devleti tarihi asndan baz boluklarn doldurulaca kanaatindeyiz. Yapm olduumuz bu alma genel anlamda Sultanah Mahmudun siyasi hayatn iermektedir. Ancak almann gidiat dolays ile hayatndan ziyade Aleddin Tekie kar vermi olduu mcadele ve kendine yaratmak istedii hakimiyet alan almamzn konusu haline gelmitir. Bu nedenle aratrmamz ana blmden olumaktadr. Bunlardan birinci blmde Sultanah Mahmudun tahta k ve taht braktktan sonra geri alma mcadelesi, ikinci blmde kendine bir hakimiyet alan yaratma abalar, nc blmde ise daha ziyade hayatnn son dnemleri incelenmektedir. Bu almamzn Hrizmahlar Devleti tarihinde ister olumlu isterse olumsuz grlsn Sultanah Mahmud ile ilgili kk de olsa bir boluu dolduraca dmcesindeyiz. almamz srasnda kaynaklarmzn elverdii lde en kk ayrntlara kadar girdik ancak baz meselelerin ortaya karlmasnda kaynak yetersizilii ile karlatk. Hrizmahlar Devleti Tarihi ile ilgili baz konularda kaynak skntsna ramen elden geldiince almamz tamamladk. Yazm kurallar konusunda Trk Dil Kurumu tarafndan 2005 ylnda baslm olan Yazm Klavuzundan istifade ettik. Transkripsiyon konusunda ise Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisindeki kurallara uyduk.

VII

Tm bu almalarmz srasnda bana yardmc olan tez danmanm Do. Dr. M. Said Polata teekkr ederim. Konunun tespiti ve kaynaklar noktasnda yardmn grdm Yrd. Do. Dr. Osman Gazi zgdenliye ayrca teekkr etmek isterim. Dr. Meryem Grbz, Ara. Gr. Cihan Piyadeolu, Umut Kansoy, Glperi Karayel, zzeddin Yusuf Akta, Babek Cavanir ve Ouz Kalleke almalarma yaptklar katklardan dolay ok teekkrler. Yine bu almamzda gerek kaynaklarn kullanm ve gerekse yardmlar nedeni ile SAM Ktphanesi alanlarna ok teekkr ediyorum. Tm aileme bana verdikleri destek iin ok teekkrler. Ayrca almalarmzn her aamasnda byk desteini grdm hocam Prof. Dr. Hseyin Salmana teekkrlerimi bir bor biliyorum.

KISALTMALAR ADTCFD : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi. bkz. DA EI A EFTD SBE MTAE H. Haz. Hz. nr. vr. TEM Ty Yy nr. trc. l. : Baknz. : Diyanet slam Ansiklopedisi. : Encyclopedia of Islam. : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi. : stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. : Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits. : Hicri-emsi. : Hazrlayan. : Hazreti. : Numara. : Varak. : Trk ve slam Eserleri Mzesi. : Basm tarihi yok. : Basm yeri yok. : Nereden. : Tercme eden. : lm tarihi.

KAYNAKLAR

Trk Tarihi ierisinde nemli bir yere sahip olan Hrizmahlar Tarihi hakknda gnmze kadar gelebilmi olan kaynaklar bulunmakla beraber bunlarn snrl olduu grlmektedir. Bunun yannda bu dneme ait baz nemli kaynaklar maalesef kayptr.1 Bugne ulaabilmi olan ve eitli zellikler tayan eserlerin bir ksm bizzat o dnemde, ya da ok ksa bir sre sonra yazlmtr. Ancak kaynaklarn kstl olmasndan dolay zaman zaman ikinci elden kaynaklarmzn verdii bilgiler byk bir neme sahip olmutur. almamz srasnda bu kaynaklara Hrizmahlar Tarihi asndan bakld kadaryla kendi konumuz hakknda da ayn nemde deerlendirmede bulunduk.2 Ana kaynaklarmzn yan sra konumuz ile ilgili yaplm olan temel aratrma eserlerin de bir sistem dahilinde ksaca belirtilmesinin uygun olduu kanaatine vardk. nk konunun aydnlatlmasnda bu aratrma bilgilerden ve bunlarn iinde yer alan tartmalardan da durumda istifade ettik. Bu durumda kaynaklarmz belirtirken yaptmz tasnif; Mneat Mecmualar, Vakayinameler, Tezkireler, Corafya Kitaplar, ve Aratrma Eserler eklindedir. A) MNEAT MECMUALARI Hrizmahlar Devleti tarihine ait kaynaklar arasnda mneat mecmualarnn yeri olduka byktr. Mneat mecmualar devletin mektup, menur, tayin gibi evraknn bulunduu ve hkmdarlara ait nemli bilgilerin verildii eserlerdir. Bu
1

Bilindii zere gnmze kadar gelememi olan kaynaklar bulunmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr: Muhammed-i Pyz, hanahnme; Seyyid Sadreddin-i Niabri, Trh-i Hrizmh; Ebl Hasan- Beyhaki, Meribt-tecrib; Muhammed b. Muhammed b. Aslan b. Harizm, Hrizm Tarihi; ehabeddin Shreverd, Risletl Asmiyye. Kaynaklar ile ilgili bilgileri verirken eserin Hrizmahlar tarihi asndan genel nemi ile birlikte bizim altmz dnem asndan da nemini vurgulamaya altk.

kaytlar, bugnn aratrmaclar tarafndan o dneme k tutan belgeler olarak hl kullanlmaktadr.3 Bu dneme ait mneat denildiinde akla ilk gelen isim Reideddn Vatvtn eserleri olmaktadr. Reideddn Vatvt (l. 1177) Hrizmahlar Devletinin kurulu ve ykseli dnemlerinin bata gelen mnilerinden ve rann tannm airlerinden birisidir. Atsz dneminden Aleddin Teki dneminin balarna kadar ina divan reisliinde bulunmutur.4 Bu nedenle eserlerinin bu alma iin byk nemi bulunmaktadr. Reideddn Vatvtn Mneat- Reideddn Vatvt adl eseri almamz asndan nemli bir kaynak olma zelliini tamaktadr. Nitekim, Vatvt bu eserinde 74 tane mektubu bir araya toplamtr. Mellif eserini Sultanah Mahmuda ithaf etmitir.5 Bu nedenle eserin giri ksmnda Sultanah Mahmuda ithaf yer almakta ve burada Sultanahn unvan ve lakaplar bulunmaktadr. Bunun yan sra eserin lkemizde tek bir nshas bulunmaktadr ki, bu da Nuriosmaniye Ktphanesindedir. Bu almada eserin sz konusu nshasndan istifade edilmitir.6 Reideddn Vatvtn bir dier eseri de Umdetl-buleg ve Uhdetlfusahdr. Eser Hrizmah Aleddin Tekie ithaf edilmitir. Bu eserde bulunan mektuplar da Reideddn Vatvta aittir. 25i Arapa, 25i Farsa olmak zere 50 mektup ve yine 25i Arapa, 25i de Farsa olan 50 kaside bulunmaktadr. Bu eserde Tekie ait medhiye de yer almaktadr.7 Bu durumda eser Tekie ithaf edildii iin biz bu konuda Teki ve Sultanahn unvanlarnn karlatrlmas asndan istifade ettik8 Yine almamzda kullanm olduumuz Reideddn Vatvta ait baka eserler de bulunmaktadr. Bunlardan Halife Hz. Ebubekire ait 100 hikmetli sz yazm olduu Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emirl-mminin Ebu Bekir el-Sddk,9 Hz. mere ait 100 hikmetli sz kaydettii Fasll-hitb min Kelmi Emirl-mminn

Byk Seluklu Devleti ve Hrizmahlar Devleti ile ilgili mneat ile ilgili ayrca bkz. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devrine Dair Aratrmalar I. Byk Seluklu Devrine Ait Mneat Mecmualar ADTCFD (ayrbasm), VIII/ IV, 537-648. 4 Reideddn Vatvtn hayat ve eserleri iin bkz. M. N. ahin, Vatvt, A, XIII, 235-240. 5 Ahmet Ate, Raid al-din Vatvtn Eserlerinin Baz Yazma Nshalar, EFTD, X, 14 (1959), 5. 6 Reideddn Vatvt, Mneat- Reideddn Vatvt, Nuriosmaniye, nr. 4294. 7 Ate, Reid al-din Vatvt 23. 8 Reideddn Vatvt, Umdetl-buleg ve Uhdetl-fusah, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, nr. 4150; Eserin ayrca Esad Efendi nr. 3302 de bir dier nshas bulunmaktadr. 9 Reideddn Vatvt, Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emirl-mminin Ebu Bekir el-Sddk , Ayasofya, nr. 2854; Badatl Vehbi, nr. 657; Veliyyeddin, nr. 2639.

XI

mer bin el-Hattb,10 Halife Hz. Osmana ait 100 hikmetli szden oluan risalesi Unsl-lahfn min Kelmi mml-mminn Osman bin Affn11, Halife Hz. Aliye ait 100 hikmetli sz toplam olduu Matlb kll Tlib min Kelmi Emrl-mminn Al bin Eb Talb12 ve kendi 100 hikmetli sznden ibaret kk bir risale olan Gurarlakvl ve durarl-emsl13 isimli eserlerdir. Bunlarn bizim almamz asndan nemi Sultanah Mahmuda ithaf edilmi olmalardr. Bu nedenle biz eserlerin giri ksmnda belirtilen Sultanah Mahmudun unvan ve lakaplarnn tespiti bakmndan faydalandk. Bu dneme ait nemli mneat mecmualarndan birisi de Baheddin Muhammed b. Meyyed el-Badad tarafndan yazlm olan et-tevessl ilet-teressl 14 adl eserdir. Bu mneat mecmuas Hrizmahlar Devleti asndan ok nemli bir kaynak olma zelliini tamaktadr. Badad, Aleddin Teki dneminde ina reislii yapmakta idi. Dolays ile bizzat bizim altmz dnemde yaam ve eserinde o devre ait bilgiler yer almaktadr. O dnemde yaanan olaylara bizzat ahit olmu olan Badadnin eserinden fazlasyla istifade etmeye altk. Nitekim, Aleddin Teki dnemindeki bu nemli devlet adam, iki karde arasndaki siyasi ekimeler srecinde gelien olaylar sonucunda bir sre Sultanah Mahmudun yannda ikamet etmek zorunda kald. Badadnin eseri blmden olumaktadr. Bu blmler; Fermanlar, menurlar, ahidnameler ve fetihnamelerden oluan birinci blm, etraftaki hkmdarlara gnderilen mektuplardan oluan ikinci blm ve mellifn devrin ileri gelenlerine ve dostlarna gnderdii mektuplardan oluan nc blmdr. Bunlardan zellikle ikinci blmde hkmdarlar aras yazmalarda almamza ynelik ok nemli bilgiler bulunmakla birlikte, dier blmlerden de nemli lde istifade etmeye altk. zellikle Aleddin Tekiin komu Gurlu hkmdarlar ile mnasebetlerinde kardeini ilgilendiren ok nemli haberlemeler yer almaktadr.15
10

Reideddn Vatvt, Fasll-hitb min Kelmi Emirl-mminn mer bin el-Hattb, Ayasofya, nr. 2854; Badatl Vehbi, nr. 657; Veliyyeddin, nr. 2639. 11 Reideddn Vatvt, Unsl-lahfn min Kelm imml-mminn Osman bin Affn, Ayasofya, nr. 2854; Badatl Vehbi, nr. 657; Veliyyeddin, nr. 2639. 12 Vatvt, Matlb kll Tlib min Kelm emirl-mminn Al bin Eb Talb, Ayasofya. nr. 2854; Veliyyeddin, nr. 2639. 13 Rededdin Vatvt, Grarl-akvl ve Durarl-emsl, Ayasofya, nr. 1755; Ahmet Ate, Reid al-din Vatvtn Eserlerinin Baz Yazma Nshalar adl makalesinde bu eserin Sultanahn ksa hkmdarl ya da babas hayatta iken ehzadelii dneminde yazlm olabileceini belirtmektedir; Eserin lkemizdeki tek nshas olan Ayasofya nr. 1755de bulunan yazmay kullandk. 14 Baheddin Muhammed b. Meyyedil Badad, et-tevessl ilet-teressl, nr. Mukabele ve tashih: Ahmed Behmenyar, Tahran, 1315 H. 15 Badadinin bu eserinde bulunan mektuplar bir Osmanl mverrihi Feridun Bey Osmanl dnemi ile kartrlarak tarafndan yanl alglanmtr. Mkremin Halil Ynan bu mektuplarn karlatrmal

XII

B) VAKAYNAMELER bnl-Esr zzeddin Ali b. Ebul- Kerem Muhammed el- Cezeri (l. 630/1232) tarafndan yazlm olan el-Kmil ft-trih isimli eser genel anlamda slam tarihi asndan olduka nemli bir kaynaktr. Hatta bu eser mellife Orta an en byk ve en gvenilir tarihilerinden birisi olma zelliini kazandrmtr.16 Eserde yaradltan 628/1230 ylna kadar olan olaylar anlatlmaktadr.17 Bu sre ierisinde gerekleen olaylar yl yl anlatan bnl-Esr, bu arada yeri geldike Hrizmahlar ile ilgili de nemli bilgiler vermektedir. Bizim almamz ile ilgili blmde ise yine ayrntl bilgiler verilmekle birlikte yazarn bu bilgilerin ounu isimlerini belirtmedii baka tarihilerden rivayet ettii anlalmaktadr. Ancak, buna ramen eser almamzda istifade ettiimiz balca kaynaklardan birisi olma zelliini tamaktadr.18 Bu dnem ile ilgili nemli bilgiler veren vakayinamelerden birisi de Trh-i Cihangdr. Orta an nemli melliflerinden birisi olan Aleddin Ata Melik Cveyn (l. 681/1282) tarafndan yazlm olan Trh-i Cihang 1260 ylnda tamamlanmtr.19 Eser aslnda Moollarn tarihi ile ilgili verdii bilgilerle n plana kmakla beraber, Hrizmahlar ile alakal da nemli bilgileri ihtiva etmektedir. Aile byklerinden Hrizmahlar hizmetinde bulunan kiilerin de olmas hasebiyle20 yazar bu corafyada vuku bulan olaylara yabanc kalamamtr. Trh-i Cihang Hrizmahlar Devleti iin ana kaynaklardan birisi olma zelliini tamakla birlikte bizim altmz Sultanah dnemi ile alakal ayrntl bilgiler de vermitir. yle ki, eser daha sonra yazlm olan ikinci elden kaynaklara da temel tekil eder bir niteliktedir. Nitekim, bu kaynaklarn iindeki baz bilgilerin Trh-i Cihangdan

tahlilini yapmtr. Bu konu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Mkremin Halil Ynan, Feridun Bey Mneat, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, II, 79 (1340), 95-104. 16 Abdlkerim zaydn, bnl-Esr, zzedddin, DA, XXI, 27. 17 emseddin Gnaltay, slam Tarihinin Kaynaklar, haz. Yksel Kanar, stanbul, 1991, 154. 18 bnl-Esr, El Kamil Ft Tarihin Tercmesi, Trke trc. Adlkerim zaydn, XI, XII, stanbul, 1987. 19 At Melik Cveyn iin ayrca bkz. Mehmet Fuad Kprl, Cveyn, A, III, 255-259; Orhan Bilgin, Cveyn, At Melik, DA, VIII, 140-141. 20 emseddin Gnaltay, slam Tarihi, 219-220; At Melik Cveynnin drdnc atas Baheddin Muhammed, Hrizmah Aleddin Tekiin hizmetine girmi ve bylelikle ailenin balants balamtr. Daha sonralar da Cveynnin byk babas emseddin Muhammed b. Muhammed b. Ali Cveynde Muhammed Hrizmah tarafndan Mstevf-i Divan grevine tayin edilmitir.

XIII

alnm olduu anlalmaktadr. Bu nedenlerden dolay almamzda en fazla istifade ettiimiz kaynaklardan birisi olma zelliini tamaktadr.21 Hamideddin Ahmed b. Hamid Kirmn tarafndan yazlan Bedayl-ezmn f vekay-i Kirmn adl eser ana kaynaklarmzdan birisi olmakla beraber Kirmn blgesi ile ilgili bilgiler vermektedir. Eser 1209 tarihinde telif edilmitir. Anlald zere altmz dnemleri iermektedir. Blge tarihi asndan nemli bilgiler rendiimiz eserden tezimiz asndan da yaralanmaya altk.22 Bir blge tarihi gibi grlmekle birlikte vakayiname zellii tayan Trih-i Taberistn isimli eser Baheddin Muhammed b. Hasan b. sfendiyar tarafndan yazlmtr. Eser iki ciltten ibaret olup miladi 1216 ylnda telif edilmitir. Mellif, Taberistn hkmdar sfehbed Hsameddevle Erdeire yakn bir evreye mensup idi.23 Bu nedenle dnemin olaylarna vakf olduu malumdur. Nitekim almamz srasnda ok istifade ettiimiz kaynaklardan birisi olan Trih-i Taberistn zellikle dier kaynaklarmzda hi bahsedilmemi olan Sultanahn Taberistna gidii konusunda verdii bilgilerle ok iimize yaramtr. Zira bu bilgileri dier ana kaynaklarn hibirinde bulamadk. zellikle Sultanah Mahmudun sfehbedlerle mnasebeti ve Meyyed Ay-aba ve Toganah ile ilgili meslelerine dair nemli bir boluun doldurulmasna yardmc olduu kanaatindeyiz.24 stifade ettiimiz eserlerden birisi de Tabakt- Nsrdir. Bu eserin mellif olan Mevlana Minhaceddin Ebu meri Osman Czcni (l. 660/1262) Gurlu Devletinde yaam olmakla birlikte bizzat sarayda yetimitir. Tabakt- Nsryi 1261da tamamlayan Czcni genel bir slam tarihi yazmtr.25 zellikle Afganistan ve Hindistan civarndaki olaylar iin birinci elden kaynak olma zelliini tamaktadr.26 Ancak mellif 1220 yl sralarnda Horasanda bulunmakta idi. Bu sebeple Mool istilasna bizzat ahit olmu ve sratle Afganistana kamtr. Bu dneme ait nemli bilgiler vermektedir.27 Bizim almamz asndan ksa ancak
At Melik Cveyn, Trh-i Cihang, haz. Mansur Servet, Tahran, 1362 H; Ata Melik Cveyn, Trh-i Cihang, Trke trc. Mrsel ztrk, II, Ankara, 1980. 22 Hamideddin Ahmed b. Hamid Kirmn, Bedayl-ezmn f Vekayi Kirmn, Tashih: Abbas kbal, Tahran, 1331 H. 23 brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 2000, 11. 24 Baheddin Muhammed b. Hasan b. sfendiyar, Trh-i Taberistn, II, nr. Abbas kbal Atiyani, Tahran, 1320 H. 25 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul, 1998, 163. 26 A. S. Bazmee Ansari, Czcni, DA, VIII, 98-99. 27 Kafesolu, Harezmahlar,14.
21

XIV

orijinal bilgiler ihtiva etmektedir. zellikle Sultanah Mahmud-Gurlu mnasebetleri zerine verdii nemli bilgilerden istifade etmeye altk.28 Bunun yannda Czcninin eserinde baz hatal bilgiler de vardr. Dier kaynaklarla karlatrdktan sonra biz bunlara ihtiyatl bir ekilde yaklatk ve uygun olmayanlar bir kenara braktk. almamzda kullandmz bir dier kaynak da Nzmt-tevrhtir. Abdullah b. mer el- Kad Beyzavi (l. 685/1286)29 tarafndan kaleme alnm olan eser hacim olarak kk olmakla birlikte muhteva olarak genel slam tarihinden bahsetmekte dolays ile Hrizmahlar Devleti ile ilgili de bilgiler vermektedir. Bu eser 674/ 1275 ylna kadar gelen olaylar anlatmaktadr.30 Konumuz ilgili mahdut bilgiler vermi olmasna ramen Nzmt-tevrhten azami lde istifadeye altk.31 Dneme ait nemli bilgiler veren eserler arasnda Cmiut-tevrh de kullanm olduumuz ana kaynaklar arasnda yer almaktadr. Kendisi lhanl Devletinin veziri olan Fazlullah Reideddn b. Ebul Hayr madeddin el- Hemedaninin (l. 1318) yazm olduu32 Mool Tarihi ile ilgili Cmiut-tevrh adl eserinde konumuzu ilgilendiren bilgiler de vermektedir.33 Mellifn konumuz ile ilgili bilgileri At Melik Cveynden alm olduu anlalmaktadr. Bylelikle siyasi olaylarn arasnda Sultanah Mahmud meselesine de yer verilmitir.34 Bu dnemler ile ilgili olarak istifade ettiimiz bir dier eser de Trhl- slam adl kaynaktr. slam dnyasnn en nl eserlerinden birisi olan Trhl-slam, emseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb (l. 748/1348) tarafndan yazlmtr. slamiyetin ortaya k ile balayan eser 700/1300 veya 715/ 315 ylndaki olaylarla sona ermektedir. slam tarihinden bahsetmekle birlikte nemli kiilerin ve byk ahsiyetlerin hal tercmelerini ihtiva etmesi asndan byk bir neme sahiptir.

28

Minhaceddin Czcni, Tabakt- Nsr, I, Tahran, 1984; Czcninin bizim almamza ait verdii bilgiler bnl-Esr ve Cveyn gibi ana kaynaklarmzda bulunmamaktadr. Ancak yazarn 1220 yllarnda verdii bilgiler orijinal olup dier kaynaklar tarafndan da aynen desteklenmektedir. 29 een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, 169. 30 Fehameddin Baar, Kad Beyzavinin Tarihe Dair Eseri Nizamt-tevarihin Trke Tercmesi Hakknda, EFTD, Hakk Dursun Yldz Hatra Says, stanbul, 1994, 35. 31 Kad Beyzav, Nzmt-tevrh, Behmen Mirza Kerimi, Yy, 1313 H. 32 Reideddn Fazlullah Hemedni ve Cmiut-tevrh hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zeki Velidi Togan, Red-d-dn Tabip, A, IX, 705-712; een, Cmiut-Tevrh , DA, VII, 132-134. 33 Kafesolu, Harezmahlar, 14. 34 Reideddn Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 1362 H.

XV

Eserde slam tarihi 10 yllk blmler halinde ele alnmtr.35 Bu adan bakldnda Trhl-slam esiz bir eser olarak karmza kmaktadr. Bu eserdeki hal tercmeleri ierisinde tezimizi ilgilendiren bir hayli biyograf yer almaktadr.36 Konumuz ile ilgili istifade ettiimiz kaynaklardan birisi de Hamdullah Mstevf Kazvn (l. 1350) tarafndan yazlan Zafernmedir. Bu eser yazarn ilk yazd kitaptr37 ve 75000 beyitten olumaktadr. Eser manzum bir ekilde yazlm ve ierisinde tarihi bilgilere yer verilmitir. Trk ve Mool tarihinin en nl kaynaklarndan birisi olan38 Zafernme, Genel Tarih ierisinde Hrizmahlar Devleti hakknda da nemli ve ayrntl bilgiler ihtiva etmektedir. Bu nedenle almamz asndan da byk oranda faydasn grdk.39 Yararlandmz bir dier eser de Trh-i Gzdedir. Zafernmenin yazar olan Hamdullah Mstevf Kazvnnin bir dier eseri olan Trih-i Gzde lhanllar asndan ok nemli bir kaynak olmakla birlikte aslnda genel bir tarih kitabdr. Pek ok tarihinin eserinden istifade edilerek yazlm olan40 Trih-i Gzde nemli bir kaynak olarak gnmze kadar gelebilmitir. Cihang ile benzer bilgileri de ihtiva etmekle birlikte Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda karlkl yazlm olan iirleri ihtiva etmesi itibariyle almamz asndan nem kazanmtr. Dolays ile bizim almalarmz ile ilgili ksmlardan verilen bilgilerin mahdut olmasna ramen istifade etmeye altk.41 El-vf bil-vafayat adl eser 1297 tarihinde domu olan Selahaddin Halil b. Aybek es-Safedi (l. 764/1363) tarafndan yazlmtr. Bu eser 26 cilt olarak yazlmtr. Biyografler ansiklopedisi olarak grlen El-vf bil-vefayat slam dnyasndaki emir, melik, kad, air, evliya gibi pek ok ahsiyet hakknda bilgi

Kafesolu, Ortaan Trk Asll Tarihileri II , Trk Kltrn Aratrmalar Yll, 1964, 2, 191196; Zehebi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Moh. Ben Chereb, Zehebi, A, XIII, 493-495. 36 emseddin Muhammed ez-Zehebi, Trhl slam, LVI, Beyrut, 1987. 37 Gnaltay, slam Tarihi, 311. 38 zaydn, Hamdullah el- Mstevf, DA, XV, 454; Kazvn ile ilgili ayrca bkz. Togan, Hamdullah Mstevf, A, V/I, 186-188. 39 Hamdullah Mstevf Kazvn, Zafernme, TEM, nr. 2042; Bu eserin ulaabildiimiz bir neri bulunmamaktadr. TEMde bulunan 2041 ve 2042 numaral yazmalardan 2041 numaral yazma istifade edilebilecek durumda olmad iin almamz iin kullandrlamamtr. Bu nedenle TEM 2042 numaral yazmay kullandk. 40 zaydn, Hamdullah el-Mstevf, 454. 41 Hamdullah Mstevf Kazvn, Trh-i Gzde, nr. Abdl Hseyin Neva, Tahran, 1364 H.

35

XVI

verirken42 bizim almamzda istifade ettiimiz bir kaynak olma zelliini tamaktadr.43 Cmiut-tevrh-i Hasen isimli eser de bizim iin nemli bir kaynak niteliindedir. 1415de Hasan- Yezdi tarafndan yazlm olan bu eserde genel tarihi bilgiler verilmekle birlikte slam tarihi konular ierisinde Hrizmahlardan da bahsedilmektedir. zellikle Sultanah Mahmud-Meyyed Ay-aba ve Toganah mnasebetleri ile ilgili nemli ve orijinal bilgiler vermektedir. Her ne kadar ana kaynak olma zelliini tamasa da verdii bilgiler asndan bizim almamzda yararlandmz nemli eserlerden birisi olmutur.44 Mecmaul-ensb adl eser de slam Tarihi hakknda verdii genel bilgilerin yannda konumuza dair bilgiler bulunmaktadr. Eser Muhammed b. Ali b. Muhammed ebnkrey tarafnda kaleme alnmtr. Kitapta Orta a Trk devletleri hakknda nemli bilgiler verilmektedir. Nitekim, altmz dnem itibar ile biz bu eserden ksa ancak nemli bilgileri vermesi asndan olduka istifade ettik.45 Konumuz ile ilgili nemli bilgiler veren bir dier eser Trih-i Taberistn- Ruyan-u Mazenderandr. Taberistn ve Mazenderan blgesi iin nemli kaynaklardan birisidir. Zahireddin b. Seyyid Nasreddin Marai tarafndan yazlm olan eser ge dnemde (telif 1476) orta kmasna ramen deerli bir kaynak olma zellii tamaktadr. bn isfendiyar ile benzer bilgiler vermekle birlikte zaman zaman farkl ve orijinal bilgilere de rastlamaktayz. Yine Sultanah Mahmud, sfehbedler ve Meyyed Ay-aba meselesinde kullandmz kaynaklardan birisi olma zelliini tamaktadr.46 Bu dnemin aydnlatlmasnda kullandmz bir dier kaynak da Ravzatussafdr. Mrhnd Muhammed b. Hinduah Belhi (l. 904/1498) rann mehur tarihilerinden birisidir. Kendisinin en nl eseri olan Ravzats-saf genel anlamda bir tarih kitabdr.47 Mrhnd, slam dnyasnda kendi zamanna kadar yazlm olan tarihi eserlerin ounu inceledikten sonra eserini kaleme almtr. Bu nedenle Ravzats-saf

Gnaltay, slam Tarihi, 326. Selahaddin Halil b. Aybek es-Safedi, El-vf bil-vefayat, XIII, Wesbaden, 1984, XXV, Beyrut, 1999. 44 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, Fatih nr. 4307. Olaylardan iki yz ksur yl sonra yaayan Hasan- Yezdi bu bilgileri nereden ald konusunda herhangi bir malumat vermemitir. 45 Muhammed b. Ali b. Muhammed ebnkre, Mecmaul-ensb, Tahran, 1363 H. 46 Zahireddin b. Seyyid Nsreddin Marai, Trh-i Taberistn- Ruyan-u Mazenderan, Farsa ev. Muhammed Hseyin Tesbihi, Tahran, Ty. 47 Tahsin Yazc, Mrhnd, VIII, A, 360; Mrhnd ile ilgili olarak ayrca bkz. smail Aka, Mrhnd, DA, XXX, 156-157.
43

42

XVII

Trk tarihinin en nemli kaynaklarndan birisi olarak grlmektedir.48 Eser Hrizmahlar Devleti Tarihi ile ilgili ayrntl bilgi vermesinin yannda zellikle Sultanah Mahmudu alakadar eden baz bilgileri de ihtiva etmektedir. Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki arasndaki mektuplamalar bu eserde kaytldr. Fakat Mrhndun kaynan gstermedii bu mektuplar daha nce bahsettiimiz Reideddn Vatvtn Mneatnda ve Badadnin et-Tevessl ilet-teresslnde bulunmamaktadr. Bu nedenden tr bizim almamzda katks bulunan en nemli kaynaklardan birisidir.49 almamzda nemli katks bulunan eserlerden birisi de Habbs-siyerdir. Eserin mellif olan Gyaseddin Hndmir Muhammed bin Hamideddin Mrhnd (l. 1535) son Timurlular devri ran melliflerinden birisidir.50 Kendisinin yazm olduu bu eser ok nemli bir tarih kitabdr. Yaradltan ah smail Safevinin lm tarihi olan 1524 ylna kadar olan tarihi anlatmtr.51 Bu eserin ierisinde Hrizmahlardan da bahsedilmektedir. almamz asndan verilen bilgiler itibariyle Habbs-siyer, Ravzats-saf ile benzerlik gstermektedir. Bu nedenle ayrntl bilgi bulunmakla birlikte Tognh-Sultanah
52

mnasebetlerinde

az

da

olsa

orijinal

kaytlara

rastlayabildik.

C) TEZKRELER Bu dneme ait nemli eserlerden birisi olan Lbbl-elbb mehur ranl edip el-Muhammed Avf (l. 630/1233) tarafndan yazlmtr. Avf 1200l yllarn balarnda Horasan, Harizm ve evresinde dolam ve buralarda bulunmutur. Yazarn Lbbl-elbb isimli eseri iki ciltten olumaktadr.53 Eserin ierisinde dnemin nemli ahsiyetleri ve onlarn edebi ynleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Bizim amzdan nemi ise altmz dnemde yaam olan hkmdar, melik ve devlet adamlar ile

48 49

emseddin Gnaltay, slam Tarihi, 401. Mrhnd, Ravzats-saf, IV, Tahran, 1339 H. 50 Togan, Hndmir, A, V/I, 210; Ayrca bkz. Aka, Hndmr, DA, XV, 550-552. 51 emseddin Gnaltay, slam Tarihi, 408. 52 Hndmr, Habbs-siyer, II, Tahran, 1353 H. 53 Tahsin Yazc, Avf, DA, IV, 116; Mellif ile ilgili ayrntl bilgi iin ayrca bkz. Kprl Avf, A, II, 21-23.

XVIII

ilgili malumat vermesidir. nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu nedenle bu esiz eserden de faydalanmaya altk.54 Tezkire-i Devletah olarak bilinen eser Devletah b. Battiah- Semerkandi (l. 901/1495) tarafndan Tezkiret-uara ismi ile yazlmtr. Bu eserde airlerin biyografleri bulunmaktadr ve bazlarnn iirlerinden rnekler nakledilmitir. Bu nedenle her ne kadar ana kaynaklar konumunda olmasa da gnmze kadar gelememi eserlerden istifade etmi olmas itibariyle nemli bir konumda bulunmaktadr.55 Biz almamz srasnda verilen bilgileri dier kaynaklarla karlatrmak sureti ile ihtiyatl bir ekilde belirtme ihtiyac hissettik.56 D) CORAFYA KTAPLARI Bir seyahatname ve corafya szl olan Muceml-bldn, Ebu Abdullah ihabeddin Yakt el-Rumi el-Hamevi (l. 726/1229) tarafndan kaleme alnmtr. Orta an en nemli corafya kitaplarndan birisi olan eserde pek ok yer ismi ve bu yerlere ilikin ayrntl bilgi verilmektedir.57 Alfabetik sraya gre dzenlenmi olan Muceml-bldn o dneme ait kaynaklarda geen yer isimleri konusunda ve ayrca bu yerler hakknda bilgilerin tespiti noktasnda nemli lde istifade ettiimiz bir eser olma zelliini tamaktadr. Ayrca mellifn bizzat Aleddin Teki dneminde yaam olmas da verdii bilgiler konusunda bizim iin daha byk bir nem arz etmektedir.58 E) ARATIRMA ESERLER Hrizmahlar Devleti tarihi ile ilgili bu dneme kadar eitli almalar yaplmtr. Bu eserler bizim amzdan olduka nemli olup, gerekli ksmlarda byk lde yararlandk. Hem tarihi bilgi asndan hem de baz deerlendirmeler noktasnda istifade ettiimiz bu aratrma eserlerin balcalarnn belirtilmesinin gerekli olduu
54 55

Muhammed Avf, Tezkire-i Lbbl-elbb, I, Tahran, 1984. Ayla Demirolu, Devletah, DA, IX, 44. 56 Devletah, Tezkire-i Devletah, Trke trc. Necati Lugal, stanbul, 1977; Devletah, Tezkiret-era Devletah Semerkandi, Tashih. Muhammed Abbasi, Yy, Ty. 57 Gnaltay, slam Tarihi, 439. 58 Gnaltay, slam Tarihi, 437.

XIX

kanaatindeyiz. ncelikli olarak Mehmet Fuad Kprl tarafndan MEB slam Ansiklopedisinde yazlm olan Hrizmahlar59 maddesi ve brahim Kafesolunun Harezmahlar Devleti Tarihi60 ve Aydn Tanerinin Harezmahlar61 adl kitab nemli eserler arasnda bulunmaktadr. W.W.Bartholdun, Mool stilasna Kadar Trkistan62 isimli eseri de istifade ettiimiz aratrma eserler arasndadr. Ayrca Ghulam Rabbani Aziz tarafndan yazlm olan A Short History of The Khwarazmshahs63, Abbas Pervizin Trh-i Selcika ve Hrizmhn64 ve Aff Seyyid Sabrann et-Trhussiys lid-devletil Hrzmiyye65 isimli eseri de nemli almalar arasndadr. Ziya Bnyadovun Hrezmhl ve Enuteginliler Devleti66 ile Allahyar Hilatberinin Trh-i Hrizmahiyan67 da bu konudaki aratrma eserlerdendir. Bundan baka Naf Tevfk el-Ubud tarafndan kaleme alnm olan ed-devletl Hrezmiyye68 adl kitabndan istifade etmeye altmz gibi, Catalogue des Monnaies Arabes et Turques69 adl eserde de yine Nmizmatik asndan nemli bilgilere rastladk.

59 60

Mehmet Fuad Kprl, Hrizmahlar, A, V/I, 265-296. brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 2000. 61 Aydn Taneri, Harezmahlar, Ankara, 1993. 62 Vasilij Vladimirovi Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz: Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990. 63 Ghulam Rabbani Aziz, A Short History of The Khwarazmshahs, Karach, 1978. 64 Abbas Perviz, Trh-i Selcika ve Hrizmhn, Tahran, 1351 H/ 1972 . 65 Aff Seyyid Sabra, et-Trhus-siys lid-devletil Hrzmiyye, Kahire, 1407 H/1987. 66 Ziya Bnayatov, Harezmahl ve Enuteginliler Devleti, Trke trc. Tural Rzayev, stanbul, 2003. 67 Allahyar Hilatberi, Trh-i Hrizmhiyan, Tahran, 1318 H. 68 Naf Tevfk el-Ubud, ed-devletl Hrezmiyye, Badat, 1978. 69 Catalogue des Monnaies Arabes et Turques, Copenhagen, Ty.

GR

Bizim alma konumuz olan Sultanah Mahmud meselesine deinmeden nce Hrizm Blgesi ve Hrizmahlar Devleti tarihi hakknda ksaca bir bilgi vermenin konunun daha iyi anlalmas asndan nemli olduu kanaatini tamaktayz.1 Bu dnem ait siyasi olaylar almamzn Genel Trk Tarihindeki ve Hrizmahlar Devletindeki yerini grmek asndan nemlidir. Hrizm Blgesi ve Hrizmahlar Devleti hakknda yaplan aratrmalara bakldnda Hrizm kelimesinin yazl eitli ekillerde belirtilmektedir. Bunun yan sra Hrizm kelimesi iin eitli anlamlar ne srlmtr.2 Aslnda bu kelime bir corafi blge ad olup zamanla buradaki siyasi oluumlar ayn isimle adlandrlr

Hrizmahlar Devleti tarihi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. M. Fuad Kprl, Hrizmahlar Tarihine Aid Trkiyat Mecmuas, I, 1925, 201-204; Kprl, Hrizmahlar, A, V/I, 265-296; brahim Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 2000; Ziya Bnyatov, Harezmahl ve Enuteginliler Devleti, Trke trc: Tural Rzayev, stanbul, 2003; Horst Heribert, Die Staatsvervaltung der grosselguqen und Horazmsahas, Wesbaden, 1964; Abbas Perviz, Tarih-i Selcika ve Hrizmahan, Tahran, 1351/1972; Clifford Edmund Bosworth, Kharazm-shahs, EI, IV, Leiden, 1978, 1065-1068; Aff Seyyid Sabra, et-Trhus-siys lid-devletil-Hrezmiyye, Kahire, 1407 H/1987; Vasilij Vladimirovi Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990; Aydn Taneri, Harezmahlar, Ankara, 1993; Aydn Taneri, Hrizmahlar, DA, XVI, 298-231; Harezmahlar MEB Trk Ansiklopedisi, XVIII, 492-494; Abdlkerim zaydn, Harezmahlar Devleti Trkler, IV, Ankara, 2002; Ghulam Rabbani Aziz, A Short History of The Khwarazmshahs, Karach, 1978; Allahyar Hilatberi, Trih-i Hrizmahiyan, Tahran, 1381 H. Hrizm kelimesi arap alfabesi ile eklinde yazlmaktadr. Okunu ekli hakknda Harzem, Harezm, Hrizm eklinde grler ne srlmektedir. Dolaysyla devletimizin ismi de Hrzemahlar, Hrezmahlar, Hrizmahlar eklinde deiik ekillerde sylenmektedir. Fuad Kprl, Zeki Velidi Togan, Aydn Taneri gibi tarihiler Hrizmahlar olarak, brahim Kafesolu Hrezmahlar olarak kullanmaktadr. Osmanl Devletindeki telaffuzun Hrzemahlar olduunu belirten ve bunu kullanan ise Ylmaz ztunadr. Bu konuda bilgi iin bkz. Ylmaz ztuna, slam Devletleri Devletler ve Hanedanlar, I, Ankara, 1996, 514; Kelimenin anlamna gelince bununla ilgili de farkl grler bulunmakla birlikte Hrizm dilinde Har kelimesinin et, rizm kelimesinin de odun anlamna gelmesi ile burada yaayanlar ile ilgili blgeye Har-rizm dendii ne srlmektedir. Bir dier iddia da Hrizmin Farsa hurid (Gne) ve horden (Yemek) kelimelerinden tredii eklindedir. zaydn, Hrizm, DA, XVI, 217.

olmulardr.3 Hrizm Blgesi yer olarak batda Ouz lkeleri, gneyde Horasan, douda Mvernnehir, kuzeyde ise yine Trk lkeleri ile evrilidir.4 Bu blgenin snrlar kesin olarak bellidir. Moollardan sonraki dnemlerde Amuderya nehrinin aa tarafna uzanan blge klasik Hrizm olarak bilinmektedir.5 Hrizm sahas verimli topraklar ile tarma ve hayvancla ok elverili bir blgedir. Ayn zamanda blgenin bir dier zellii de nemli bir ticaret merkezi olmasdr. Ktalar aras ticaret yollarnn kavak noktasnda bulunmas hasebiyle bu blgeleri de birbirine balamaktadr. Bu nedenle bu corafyann yaamaya elverili ve topluluklar iin cezbedici bir konuma sahip olduu grlmektedir.6 slamiyetten nceki dnemlerden beri hkm srm hanedanlara Hrizmahlar denmekle birlikte, bahsimiz olan Trk devleti de bu isimle adlandrlmaktadr. Nitekim, Hrizmahlar Devletinden nce blgede eitli hanedanlar yaamlardr. Bunlar Afrigoullar (995e kadar), Memunoullar (995-1017) ve Altuntaoullar (1017-1041) hanedanlardr. Hrizm Blgesinin Seluklu hakimiyeti altna girmesi ise Turul Bey zamanna rastlamaktadr. Daha sonra Sultan Alparslan ve Melikah dnemlerinde bu blgenin mahalli reisler arasndan seilen valiler tarafndan idare edildii tahmin edilmektedir. Hrizmahar Devleti hanedannn atas olan Anutegini ise Sultan Melikah dneminde tarih sahnesinde grmekteyiz. Kendisi Melikahn tadtarlk grevini yrtmekte idi. Ayn zamanda da Hrizm valisi tayin edilmise de blgede etkin bir faaliyetinin olmad grlmektedir. Nitekim, Melikahn lm ile kardeler aras taht kavgalar balamtr. Bu sradaki karklklardan Hrizm Blgesi de nasibini almtr. Sultan Berkyaruk dneminde Anuteginin olu Kutbeddin Muhammed bu blgeye vali olarak tayin edilmitir. Bylelikle Hrizmahlar hanedan kurulmu olmaktadr.7

Zeki Velidi Togana gre Hrizm Amu-deryann aa mecrasnn her iki tarafnda bulunan lkenin ve bu lkede, XIII. asra kadar, dilini muhafaza ederek yaam olan bir dou ran kavminin ismidir. Bu konuda bkz. Togan, Hrizm, A, V/ I, 240. 4 zaydn, Hrizm, 217. 5 Bosworth , Khwarazm, EI, IV, Leiden, 1978, 1060. 6 Hrizm Blgesi iin ayrca bkz. Yakt el- Hamevi, Muceml-bldn, II, 395-398; zaydn, Hrizm, 217. 7 Taneri, Hrizmahlar, 228; zaydn, Harezmahlar, 883.

Hrizmahlar Devletinin menei meselesinde Anuteginin Trk olduu konusunda herhangi bir phe bulunmamakla birlikte onun hangi boya dahil olduu meselesi kesinlik kazanmamtr.8 Kutbeddin Muhammed idarecilii srasnda Seluklu sultanlarna olan balln devam ettirmesinin yan sra ayn zamanda Hrizmin idaresini de yrterek halkn kendisine balanmasn salamtr. Sultan Sencerin yanna kendisi bizzat gitmek ve olu Atsz da gndermek suretiyle Hrizmin yllk vergisini ve beraberinde hediyeleri takdim etmitir. Ancak bunun yan sra kendisinin Hrizmdeki nfuzu da gittike artmtr. 1128 ylnda Kutbeddin Muhammedin lm zerine bu sefer Hrizm Blgesinin valiliine olu Atsz tayin edilmitir. Bylelikle hanedanda Atsz dnemi balamtr.9 Aleddin Atsz iyi eitim grmt ve Sultan Sencerin ahsi tevecchn kazanm bir kii idi. Ayn zamanda sarayda da mhim bir mevki elde etmitir. lk zamanlar Sultan Sencere tam bir sadakat ile hareket etmi, hatta Sultann baz seferlerinde askerleri ile birlikte hazr bulunmutur. Ancak zamanla aralar alm ve bu durum Atszn Sultan Sencere isyan etmesine kadar ilerlemitir. Hatta Atsz daha da ileri giderek Hrizmde bamszln ilan etmitir. Bunu sonucu olarak da Sultan Sencer ordusu ile 1130 ylnda Hrizm zerine yrmtr. Yaplan sava Atsz kaybetmi ve ardndan da tekrar Sencere balln bildirmitir. Ancak, bu durum ok uzun srmemi ve Sultan Sencerin 1141 Katvan Sava ile Karahtaylara yenilmesi zerine ballk yeminini bozmu sonra Horasan zerine yryerek Seluklu bakenti Mervi ele geirmi ve Niapurda kendi adna hutbe okutmutur. Zira, daha sonra Sultan Sencer karsnda yeniden geri ekilmi, hatta Sencerin Hrizm zerine yrmesinden sonra yeniden onun hakimiyetini tanmtr. Atszn Sencere suikast dzenlemek istemesi zerine bu iki Trk ileri geleninin aras yine bozulmu ama Atszn bizzat gelerek zr dilemesi ile yeniden bar salanmtr. Sultan Sencerin Trkmen syanndan sonra esir edilmesi ve yl boyunca onlarn elinde kalmas srasnda ise Atsz isyan etmek yerine Sencerin
8

Bu meselede konu ile ilgili en nemli ve en geni aratrmay yapm olan iki tarihimiz Fuad Kprl ve brahim Kafesolu farkl dnmektedir. Kprlye ve Togana gre (Kprl, Hrizmahlar, 266; Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1970, I, 60) Anutegin Ouzlarn Bedili boyundan gelmektedir. brahim Kafesolu ise (Harezmahlar, 39) Trk olduklarn onaylamakla birlikte Bedili boyuna bal olduklarna dair kesin bir delil bulunmadn belirtmektedir. 9 Kprl, Hrizmahlar, 266; Bosworth, Khwarazm-shahs, 1067.

haklarn koruyan bir vali olarak karmza kmaktadr.10 Bu dnemde Kpaklar zerine yrm ve ayn zamanda Sultan Sencerin yeeni olan Mahmud Hann etrafnda toplanan emirlere katlmtr. Hatta Mahmud Hana mektup yollam ne istenirse yerine getirebileceini de belirtmitir. Bu arada Sultan Sencerin esaretten kurtulmutur. Bunu renen Atsz kendisine tebrik name gndermi ve emrine hazr olduunu bildirmitir. Bu youn olaylarn cereyan srasnda Atsz vefat etmi11 ve yerine olu l-Arslan gemitir.12 Bylelikle yklmakta olan byk Seluklu Devletinin yerine Trk-slam devletlerini temsil eden bir devlet kurulmaya balamt.13 Atsz dnemi her ne kadar Hrizmahlar Devletinin kuruluu gibi grlse de kesin kurulu l-Arslann dnemi ile balamaktadr. Bu sebeple l-Arslan dnemi bizim almamz asndan olduka nemlidir. Bu durumun nedeni ise bu dnemde artk bamszlk meselesinin tam olarak zlm olmas ve bizim asl konumuz olan dneme k tutmasdr. Nitekim, Sultanah Mahmudun babas olan l-Arslan dnemindeki olaylar ve politika daha sonraki dnemi de etkilemi ve baz mnasebetlere yn vermitir. Bu nedenle bu dnemle ilgili biraz daha ayrntl bilginin daha faydal olabilecei anlalmaktadr. Ebul-Feth l-Arslan babasnn salnda veliaht ilan edilmitir. l-Arslan, Atszn lmnden hemen sonra bakent Grgen14 ehrine gelerek tahta kmtr. lArslan dneminde de ncesinde olduu gibi Horasan meseleleri ok nemli bir yer tutmutur. Nitekim, l-Arslan Sultan Sencere itaatini belirtmi ancak ksa bir sre sonra Sencerin lm ile yerine geen Mahmud Han olmutur. Ancak yeni hkmdar, Sultan Sencer gibi bir nfuza sahip olamamtr. Nitekim, o dnemde Irak Seluklu sultan olan Gyaseddin Muhammed ok daha fazla n plana kmtr.15 Bu durumdan istifade
Kprl, Hrizmahlar, 267. Atsz ile ilgili ayrca bkz, Barthold, Atsz, A, II, 6; Barthold-Berthold Spuler, Atsiz ,EI, I, 750; Faruk Smer, Seluklular Devrinde Trk Beyleri II Hrizmah Atsz (490-551= 1097-1156), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 44 (1986), 1-7; Smer, Atsz b. Muhammed, DA, IV, 91-92; Ergin Ayan, Harezmah Atszn Divnndan km Baz Mneatn Muhtevas, Trk Dnyas Aratrmalar, ubat, 130(2001), 227-230. 12 zaydn, Harezmahlar, 886. 13 Rene Grusset, Bozkr mparatorluu, Trke trc. Reat Uzmen, stanbul, 1980, 169. 14 Araplarn Crcaniye eklinde syledii Grgen ehri Hrizm Blgesinin iki byk ehrinden birisi idi. Ancak Grgen zamanla Kat ehrini glgede brakm ve Hrizmin merkezi haline gelmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakt El-Hamevi, Muceml-bldn, II, 122-123; Barthold, Grgnc, A, IV, 846; Aydn Taneri, Grgen, XIII, DA, 321-323. 15 Bu durum undan ileri gelmektedir. Horasanda hkmdar olan ve Sultan Sencerin salnda veliahd olarak gsterdii Rkneddin (Celleddin) Mahmud b. Muhammed Arslan Hann, onun kzkardeinin
11 10

etmesinin bilen l-Arslann Seluklulara ballktan ok onlarla dost bir durumda olduu anlalmaktadr. Hatta l-Arslan, Halife ile de mnasebetlerde bulunarak Irak Seluklu Sultan Gyaseddin Muhammed ve Abbasi halifesi arasnda arabuluculuk meselesine bile girmeye almtr.16 l-Arslan Dou Horasanda bulunan Hrizm kuvvetleri sayesinde bu blgede hakimiyet kurmu olsa da yklmakta olan Seluklu Devletinin yaratm olduu siyasi boluk ve miras kavgas dahiline girdii grlmektedir. Bu noktada ise en nemli rakiplerinden birisi Meyyed Ay-aba idi. Meyed Ay-aba Horasana sahip olma dncesi ile ilgili olarak Niapur17 zerinde hakimiyet kurmutur.18 Bu durumda lArslan ile Ay-aba kar karya gelmilerdir. Nesaya19 sefer dzenlemek isteyen Meyyed Ay-abaya kar l-Arslan bu blgede kendi adna hutbe okutmutur. Daha sonra l-Arslan, 1166da Beyhak kuatm ve rehinelerle dnm olan Meyyed Ayabay malup etmi ve Sebzvarda20 ve ardndan Niaburda adna hutbe okutmutur. Meyyed Ay-aba daha sonra l-Arslana eli gndererek itaatini arzetmi ve kendi memleketinde hutbeyi l-Arslan adna okutacan bildirmitir. Bylelikle Horasan Blgesindeki hakimiyetini salamaya alan l-Arslan bunu baarm grnmektedir. Meyyed Ay-abaya trl trl hediyeler ve mcevherat gndermitir. Bu gelimelere baklacak olursa bizim almamz iinde nemli bir yeri olan Meyyed Ay-abann daha l-Arslan dneminden itibaren Hrizmahlar kendisine rakip olarak grd ve Seluklu mirasna sahip olmak istedii grlmektedir. Nitekim, lArslan dneminde bunu gerekletirememi ve Hrizmahlara tabi olmutur. Ancak lArslann lm zerine ansn tekrar deneyecektir. Meyyed Ay-aba her ne kadar Niabura hakim gibi grlse de aslnda Horasann dier ehirlerinde de etkili olduu

olu idi ve dolaysyla hanedana kz tarafndan mensup idi. Irak Seluklu hkmdar Gyaseddin Muhammed b. Mahmud b. Muhammed b. Sultan Melikah ise hanedana erkek tarafndan mensubiyetinin bulunmasnn da verdii bir gle kendisini byk sultan olarak grmekte idi. Bu konu ile ilgili olarak bkz. Kprl, Hrizmahlar, 268; Kafesolu, Harezmahlar, 75. 16 Kprl, Hrizmahlar, 268; zaydn, Harezmahlar, 886. 17 Niapur Horasann drt bakentinin (Niapur, Merv ,Herat ve Belh) en nemlisi ve Orta ada da ran ehirlerinin en byklerinden birisidir. Seluklu Sultan Turul Bey bu ehri 1037de ele geirerek bakent yapmtr. Niapur hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Yakut el- Hamev, Muceml-bldan, V, 331-333; Ernst Honigmann, Niapur, A, IX, 302-305. 18 Meyyed Ay-aba 1161de Niaburu ele geirerek, hkmdar ilan edilmi olan Mahmud Han ve olunun kendisine iltica etmesi zerine esir alm ve gzlerine mil ektirmitir. 19 Nesa ehri ile ilgili bkz. Vladimir Mnorsky, Nesa, A, IX, 198. 20 Sebzvar Horasanda Niapurun batsnda bulunan bir ehir olup blgede nemli bir yere sahipti. Ayrntl bilgi iin bkz. T.Wolseley Hag, Sebzvar, A, X, 299-300.

anlalmaktadr. Bu nedenle Hrizmahlar meselesi onun ncelikli sorunlarndan biri olmutur dncesindeyiz. l-Arslan dneminin bir dier nemli meselesi de Karahtaylar Devletidir.21 Karahtaylar Sultan Sencer ile yaptklar Katvan Savan kazanmlar ve Seluklu Devletinin yklmasna neden olmulard. Bylelikle Mvernnehir22 blgesine hakim olan Karahtaylar ile Hrizm blgesi de birbirlerine komu durumda bulunmakta idi. Karahtaylar bu blgeyi vergi alnabilecek bir yer olarak grmler ve bu suretle vergiye tabi klmlard. l-Arslan dneminde de bu durum devam etmi ve Hrizmahlar, Karahtaylara bu vergiyi vermekten kurtulamamlardr.23 Bu arada Karahtaylarn yapmak istedikleri istilalar ve mdahaleleri engellemeye almtr.24 l-Arslan, Semerkand blgesinde bulunan Karluk Hanlar ile de mnasebetlerde bulunmu ve bunun sonucunda Karluk, Karahtay, Hrizmah mnasebetleri ortaya kmtr. 1163 yl civarnda Mvernnehir iyice karm ve bunun sonucunda da l-Arslan, Mvernnehir blgesinde tesirli bir hale gelerek buray tabiiyeti altna almtr. Bu srada Karahtaylar, Hrizm Blgesini hedef alarak faaliyete gemilerdir. Bu faaliyetler sonucunda Ceyhun nehri civarndan Hrizme yrmler ve l-Arslan bu konuda tedbirler almtr. Sonunda, Karahtaylar Hrizmlileri yenilgiye uratmlardr. Zaten hasta bir durumda olan l-Arslan bu malubiyetin de tesiri ile daha da hastalanm ve ardndan lmtr.25 l-Arslan dneminin bizim almamz ierisindeki en nemli iki meselesi phesiz Meyyed Ay-aba ve Karahtaylar meselesidir. Nitekim, bu meseleler l-Arslan dneminden sonra da etkili olacak ve Hrizm siyasi tarihinde yer alacaklardr. lArslann lmnden sonras gelien olaylar ve onun ocuklar arasndaki taht
21

Karahtay Devleti aslen bir Mool kavmi olan Htaylardandr. Htaylar 1009 ylnda batya ynelmiler ve Uygurlarla Karahanllar tehdit etmeye balamlardr. Daha sonralar ellerine geen frsatlar deerlendirerek 1130 tarihinde bakenti Balasagun olan Karahtay Devletini kurmulardr. Karahtaylar 1141 Katvan Savanda Seluklular byk bir yenilgiye uratmlar ve ardndan da Mvernnehiri ele geirmilerdir. Hrizmahlar da yllk vergiye balamlardr. Hrizmahlarla nemli mnasebetleri olan Karahtaylar 1211 ylnda eitli saldrlar sonucunda yklmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Barthold, Karahtaylar, A, VI, 273-276; Ahmet Taal, Karahtaylar, DA, XXIV, 415-416; Osman Gazi zgdenli, Katavan Sava, MTAE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1996. 22 Mvernnehir ile ilgili olarak bkz. Barthold, Mvernnehr, A, VII, 408-409; zgdenli, Mvernnehir, DA, XXVIII, 177-180. 23 Erdoan Meril, MslmanTrk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991, 192. 24 Kprl, Hrizmahlar, 268. 25 Kafesolu, Harezmahlar, 83.

mcadelesi

ve

bu

mcadelenin

devam

bizim

alma

konumuz

dahilinde

bulunmaktadr. Daha sonra ise Hrizmahlar Devletinin iki nemli hkmdar Aleddin Muhammed ve Celleddin Hrizmah tahta kmlardr. Aleddin Muhammed dneminde devletin snrlar genilemeye devam etmitir. Hrizmahlar Devleti daha da glenmi ama ayn zamanda da var olu mcadelesine devam etmitir. Nitekim Mool istilas bu dnemde Hrizmahlar byk lde ypratmtr. Celleddin Hrizmah dneminde ise Mool istilas meselesi tm hz ile devam etmitir. Moollara kar yenilgi alnm ve bu durum Hrizmah Celaleddin skntl bir ekilde yaamasna ve alkantl bir hayat geirmesine neden olmutur. Nitekim, Trkiye Seluklular ile 1230 ylnda yaplan Yassemen Sava da kaybedildikten sonra devlet yklmaya yz tutmu ve ardndan baz emirler Trkiye Seluklu Devletinin hizmetine girmilerdir.26 Bir ksm Hrizmlilerin de Eyyubi Devletinin hakimiyeti altna girmi olduklar bilinmektedir.27

26 27

zaydn, Harezmahlar, 895. sme Zeki Zeyd, el-Hrizmiyye ve devruhm fis-sircis-salb el- slm f asri Ben Eyyb, Mecellet Klliyetil- db, XXX, skenderiye, 1984, 245-286.

I. BLM

SULTANAH MAHMUDUN TAHTA IKII, TAHT MCADELES VE TTFAK ARAYILARI

Sultanah Mahmud meselesinin Hrizmah Devleti tarihinde zel bir yere sahip olduu grlmektedir. eitli glklerle kurulan bu devlet ierisinde Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasndaki yaklak yirmi bir yl sren bir taht mcadelesi olmutur. Her ne kadar Hrizmahlar Devletinde baka taht kavgalar yaanmsa da1 en uzun sreli ve en etkili olan Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki arasnda yaanandr. Aslnda Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda oluan bu olay iki karde arasndaki karlkl taht kavgasndan ok Sultanah Mahmudun yeniden hkmdar olma abasdr. Nitekim, Aleddin Teki taht ele geirdikten sonra Hrizmah Devletinin hkmdar olmu, her ne kadar kardeinin faaliyetleri ona rahatszlk verse de kendisi hibir zaman iin ana grevini unutmam ve hkmdarlna devam etmitir. Ancak buna ramen Sultanah Mahmudun lmle sonulanan mcadelesi boyunca Aleddin Teki hibir ekilde rahat edememi ve kardeinden gelebilecek herhangi bir tehdide kar tetikte olmak zorunda kalmtr. Bunun yan sra Tekiin devlet siyasetinde de Sultanah Mahmudun etkili olduunu ve

Hrizmahlar Devletinde kardeler arasndaki mcadeleler genellikle ksa sreli ve abuk zme kavuan sorunlar eklinde idi. rnein Atszn lm zerine l-Arslan derhal Hrizme doru hareket etmiti. Getii yol zerindeki btn emir ve askerler kendisine ballklarn bildirmilerdir. Ancak Grgen ehrine girer girmez ilk i olarak kardei Sleymanah hapsetmi ve Atabeyi Oul-beyi idam ettirmitir. Karklk karmak isteyen kar grubu ise ezmitir. (Cveyn, Trh-i Cihng, Trke trc, II, 14); Bundan sonra l-Arslan amcalarndan birisini de ldrtm ayrca kardei Sleymanhn gzlerine mil ektirmitir. Bu olayla birlikte kardei bir rivayete gre gn sonra lm, bir dier rivayete gre de intihar etmitir. (bnl-Esr, el-Kmil, XI, 179).

Tekiin evre devlet ve siyasetiler ile ilgili gelitirdii politikalarda Sultanah Mahmud faktrn de gz nnde bulundurmak zorunda kald da anlalmaktadr. Bu dnemin bir dier zellii de Hrizmah Devletinin gelimesi srasndaki istikrarn tam ortasnda ve devlet iin kritik olarak grlebilecek bir dnemde ortaya km olmasdr. Nitekim Atsz ile kurulan devlet l-Arslan ile birlikte gelierek dou siyaseti, Horasan mcadeleleri gibi siyasetler retmiken, ondan sonra da mevcut durumun ve politikalarn gelimesi beklenmekte idi. te tam bu noktada iki karde arasnda gelien meseleler Hrizmah Devletinin tarihinin kaderinde etkili olacaktr. Sultanah Mahmudun tahta k ve saltanat mcadelesi sadece Hrizmah Devletini deil Hrizm, Horasan ve evresini de byk lde etkilemitir. Gerek blgedeki dier devletler gerekse ehirlerde bulunan melikler bu mcadelenin iinde olmulardr. Nitekim, gelien olaylara baktmzda Sultanah Mahmudun bazen desteklendiini bazen de bu destein baz ekinceler nedeniyle el altndan verildiini greceiz. zellikle Sultanah Mahmudun ittifak araylar bu d evreleri Hrizmah Devletinin siyasetinin iine ekmi gibi grnse de, aslnda bu evrelerin kendi karlarnn da mezkr konuda etkili olduu grlebilmektedir. Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki bu mcadelenin biraz karmak olduunu ve ayrca geni bir corafyay ve siyaseti ierdiini de syleyebiliriz. Bu corafya ve siyaset bazen Sultanah Mahmudun, bazen Aleddin Tekiin ve bazen de onlarn dndaki glerin lehine dnecektir. Ama asl olan bu meselenin Hrizmahlar Devleti ve Trk tarihi iindeki yeri ve nemi olmaldr. Nitekim, Aleddin Teki dnemi bilindii zere bu devletin en nemli dnemlerinden birisidir. te gerek bu dnem ierisinde, gerekse genel Hrizmahlar Devleti tarihi asndan bu deerlendirmenin yaplmas mutlak derecede ehemmiyet arzetmektedir. Bununla birlikte genel anlamda dnecek olur isek Trk tarihi ierisindeki veraset, taht kavgalar, hakimiyet anlay gibi konular ile yakndan ilgisinin bulunmas ve bunlar asndan nemli bir emsal olmas nedeni ile konunun ok nemli olduu anlalabilmektedir.

10

A) Sultanah Mahmudun Ailesi ve ehzadelik Dnemi Sultanah Mahmudun2 ailesi ile ilgili bilgiler olduka mahduttur. Babas lArslan annesi ise Melike Terkendir.3 Doumuna ve doum tarihine ait herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Ancak Aleddin Teki4, l-Arslann byk olu, Sultanah Mahmud ise kk olu idi. Bu arada Melike Terkende Aleddin Tekiin vey annesi olmas hasebiyle, iki kardein annelerinin ayr olduunu ve Aleddin Tekiin, lArslann baka bir einden dnyaya geldiini anlamaktayz.5 l-Arslann Sultanah Mahmud ve Aleddin Tekiten baka olunun olduuna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz ancak bnl-Esrin Teki Sencerahn annesi ile evli idi. Kendi kzn Senceraha vermiti. Kz lnce de kzkardeini Sencerah ile evlendirdi. demesine baklrsa bir kz kardelerinin daha mevcut olduu bilgisini elde edebiliriz.6 Bundan baka Aleddin Teki ve Gur hkmdar Gyaseddin arasndaki bir mektuplama srasnda Gur hkmdar gnderdii mektupta ...Ben ikinize de dostluk ve sevgi yemini ediyorum Hrizmde benim adma hutbe okutur kz kardeini de benim
2

Kaynaklarda Sultann ismi Sultanah Mahmud veya sadece Sultanah olarak geerken, Czcaninin Tabakt- Nsr adl eserinde Sultan Celleddin Muhammed bin l-Arslan olarak verilmitir. Celleddin, Sultanah Mahmudun kullanm olduu unvan ve lakaplarn arasnda celled-dnya ved-din eklinde gemektedir. Ayrca burada Sultanah Mahmudun isminin Sultanah EbulKasm Mahmud olarak getiini grmekteyiz. Bu konu ile ilgili bkz. Rededdin Vatvt, Gurarlakvl ve Durarul-emsl, Ayasofya, nr. 1755, vr. 17a; Kprl yazm olduu makalesinde Celleddin Sultanah eklinde kullanmtr. Kprl, Hrizmahlar, 269; Bunun dnda Hndmrin Dsturulvzersnda Hrizmah hanedannn isimleri verilirken Sultanah Mahmudun ismi Sultan Cihanah bin l-Arslan olarak verilmitir. Bu konu ile ilgili olarak bkz. Hndmr, Dsturul-vzer, Tashih ve mukaddime. Said Nefisi, Tahran, Ty, 228. 3 Melike Terken tm kaynaklarmzda eklinde gemektedir. Bilindii gibi bu bir isim olmaktan ziyade unvan olarak kullanlmaktadr. Birok Trk hakan ve sultanlarnn elerinin bu unvan kullandklarn grmekteyiz. Terken kelimesinin Trkan eklinde okunulabilecei dnlm olsa da yaplan aratrmalar Terken kelimesinin uygun olaca grn ortaya karmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Osman Turan, Terken nvan Trk Hukuk Dergisi, I, Ankara, 1944, 67-73. 4 Aleddin, Tekiin ismi olmayp lakabdr. Nitekim, Kprlnin belirttiine gre (Kprl Hrzmhlar, 278) Hrizmahlarda Atsz dneminden itibaren tahta geen ehzadeler genellikle Aleddin lakabn almakta idiler. Teki ad ile ilgili olarak kaynaklarda eklinde yazlmakta olan bu ismin Teke, Tk, Tki eklinde farkl okunular ne srlm ise de aslnda Teki eklinde okunmasnn gerektii hakknda bkz. Hikmet Bayur, Hrizmah Ald-din Teki in Ad Hakknda, Belleten, XIV, 56(1950), 589-594; Aleddin Teki ile ilgili ayrca bkz. Avf, Lbbl elbb, I, 40-41; Kafesolu, Teki A, XII/I, 135-139; Bosworth, Tekish, EI, X, Leiden, 2000, 414-415; Barthold, Takash, Encyclopde De LISLM, Tome IV, 1934, Leyde-Paris, 657-658. 5 Kaynaklarmzda Melike Terkenin kendi olunu tahta oturttuu eklindeki bilgiler ve Aleddin Tekiin de annesi olduuna dair herhangi bir kaydn bulunmamas onun vey annesi olduunu gstermektedir. Bu konu ile ilgili olarak bkz. bnl Esir, el Kamil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 15; Ayn zamanda Mellif Kad Gafari Kazvnde (Trh-i Cihan- Ara, Tahran, 1343 H, 121) Aleddin Tekiden bahsederken Melike Terken iin Babasnn kars ifadesini kullanmaktadr.; Ghulam Rabbani Aziz de A Short History of The Khwarazmshahs adl eserinde l-Arslann Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud adnda farkl iki eten olma iki olunun bulunduunu belirtmektedir. Ghulam Rabbani Aziz , The Khwarazmshahs, 15. 6 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 305; Hamdullah Mstevf Kazvn, Tarh-i Gzde, 488.

11

kardeim ihabeddin ile evlendirirsin.7 ibaresi gemektedir. Burada Aleddin Tekiin bir kz kardeinden daha bahsedilmektedir. Ancak bu kzkarde Sencerah ile evlendirilen kz karde midir? Yoksa Tekiin baka bir kz kardeinden mi szedilmektedir? Bu anlalamamaktadr. Nitekim, Sencerah 595/1188-1189 tarihinde8 lmt ve burada bahsedilen Gurlu hkmdarnn Tekiin kz kardeini istemesi olay daha sonra olmutur. Bu durumda her iki ihtimal de bulunabilir yani Sencerahn lmnden sonra dul olan kz karde olabilecei gibi baka bir Melike de olabilir. Ancak bu kz kardelerin l-Arslann Melike Terkenden doma m, Aleddin Tekiin annesinden olma m, yoksa baka bir hatundan dnyaya gelen ocuk veya ocuklar m olduu konusunda bir bilgiye sahip deiliz. Ancak grld zere bu kz karde veya kz kardeler Aleddin Teki ve Sultanah Mahmudun kaynaklarmzda bahsi geen kardeleridir. Bakaca kardeleri olduuna dair herhangi bir kayda rastlanlamad. u durumda bilebildiimiz kadar ile Sultanah Mahmudun Aleddin Teki isimli bir aabeyi ve bir de ismini renemediimiz bir veya iki kz kardei bulunmakta idi. Sultanah Mahmudun doumu hakknda ise hibir bilgi yoktur. Doum tarihini bilmemekle birlikte doum yerinin Grgen olma ihtimali bulunmaktadr. l-Arslan ldnde Sultanah Mahmudun kk olduunu biliyoruz. nk Cveyn, Sultanah Mahmudun yann kk olmasndan dolay Melike Terkenin ynetimi eline aldn bildirmektedir.9 te bylelikle Melike Terken Sultanah Mahmud adna devleti ynetmektedir. Bu nedenle Sultanah Mahmud hakkndaki bilgilerimiz onun tahta k ile balamaktadr. Dolaysyla onun ehzadelik dnemi hakknda da fazlaca bir bilgiye sahip deiliz.10 Anlald zere O ehzadelii dneminde de bakentte bulunuyordu. Nitekim, kaynaklarmz baka blgelerde grev yapan ehzadeleri ounlukla belirtmiken11 Sultanah Mahmudun Grgenc dnda bulunduu hakknda hibir kayda tesadf edilmemitir.

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307. Sencerahn lm tarihini ay ve gn olarak bilemediimiz iin 595 ylna denk gelen iki miladi tarihi de belirtmek durumunda kaldk. 9 Cveyn, Cihng, II, 15. 10 Sultanah Mahmudun ailesi, ocukluu ve ehzadeliine ilikin bilgilerin kaynaklarda gememesi sadece ona has bir durum deildir. Nitekim, yaptmz aratrmalarda balantl olmas nedeni ile Aleddin Tekiin de ne doum tarihine ne ocukluuna ve ne de Cend vilayetindeki valilii srasndaki icraatna ait herhangi bir bilgiye ulaamadk. Kaynaklarmz tahta klarndan itibaren bilgi verdiklerinden bu konular ile ilgili bilgilere ulamamz olduka g oldu. 11 Cveynnin belirttiine gre (Cihng, II, 15) Aleddin Teki ehzadelii dneminde Cendde grev yapmt.
8

12

Sultanah Mahmudun eitimi konusunda bir bilgiye sahip olamamakla birlikte Trk devletlerinde hkmdar ocuklarna verilen eitimin hassasiyeti malumdur. Bu durumda dierlerinde olduu gibi onun da bir atabey tarafndan eitildii anlalmaktadr. B) Sultanah Mahmudun Ksa Bir Sre in Hkmdar Olmas ve Tahtn Brakmak Zorunda Kalmas Sultanah Mahmud babasnn lmnden sonra tahta kt. nk O daha babasnn salnda onun belirledii veliahd idi.12 Bylelikle l-Arslann vasiyeti zerine onun yerine Hrizmah Devletinin bana geti. Tahta k tarihi konusuna gelince kaynaklarmzda aka belirtilen bir tarih olmamakla birlikte bu olayn onun babasnn lmnden hemen sonra olduu anlalmaktadr.13 Bu durumda l-Arslann lm tarihinin tespiti bizim iin byk nem kazanmaktadr. Bu konuda farkl bilgilerin verildiini grmekteyiz. Bu dnemin en nemli kaynaklarndan biri olan Cihngda, l-Arslann 560/1165 ylnn Receb aynn 19. gn ld verilmektedir.14 ebnkre de Cveyn gibi l Arslann 560 ylnda ldn ve melikliinin dokuz yl srdn belirtmektedir.15 bnl-Esrde ise 568/1172-1173 yl16 Sultann lm tarihidir.17 Czcannin Tabakt- Nsr adl eserinde ise bu konuda bir bilgiye rastlayamadk. Ravzats-saf, Habbs-siyer ve Cmiut-tevrhde ise bu tarih 19 Receb 567/19 Mart 1172 olarak verilmitir.18 Son olarak kaynaklarmzdan Tarh-i Gzdede ok farkl bir tarih olarak 557/1162-1163 tarihi verilmektedir. Ancak bu tarih uzak bir ihtimal gibi grnmekte, nk Cveynye gre l Arslan 558 ylnda henz adyah19
12

Cveyn, Cihng, II, 15; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, Tahran, 1339 H, 365; Hamdullah Mstevf Kazvn bu veliahtl Baba en kk olan seti demek suretiyle ifade etmitir. Hamdullah Mstevf Kazvn, Zafernme, nr: 2042, vr. 299a. 13 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 15; el-Hilali, Menahict-talibin, Ayasofya, nr: 3467, vr. 345a; El Musevi, Essahut-tevarh, Turhan Hatice Sultan nr: 224, vr. 350a. 14 Cveyn, Trh-i Cihng, Farsa, 157; Cihngnn tercmesinde ise bu tarih 18 Receb 556/8 Austos 1170 olarak verilmektedir. Cveyn, Cihng, II, Trke trc. 15. 15 ebnkre, Mecmaul-ensb, 136. 16 Kaynamzda ay ismi verilmediinden 568 ylna denk gelen her iki miladi tarihi de vermek durumunda kaldk. 17 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Safedinin belirttiine gre de Sultanah Mahmud 568de babasndan sonra tahta kmtr. Safedi, El Vfi bil-vefayat, XXV, Beyrut, 1999, 221. 18 Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365; Hndmr, Habbssiyer, II, Tahran, 1353H, 633. 19 adyah ehri kaynaklarmzda farkl ekillerde gemektedir. Arap corafyaclarna gre Niapur ehri 42 mahalleden oluan olduka kalabalk bir ehirdi. Bu ehir i-kale, asl ehir ve bir d mahalleden olumaktayd. Niapur 1153de Ouzlar tarafndan tahribe urad srada ehir halk adyahn d

13

zerine yrm idi. Bu konuda aratrmalar yapm olan brahim Kafesolu ve Ziya Bnyadov 19 Receb 567 tarihini esas almlardr.20 Ancak Abbas Perviz ve Toyserkani bu konuda kesin bir ey sylememekle birlikte farkl tarihlerin verildiini zikretmektedirler.21 Toyserkaniye gre Sultanah Mahmud, Hrizmahlar Devleti tahtnda yl (565-568) sresince kalmtr.22 Bu durumda, elimizde bulunan kaynaklar 560, 565, 567, 568 eklinde deiik tarihler vermektedir. Bu durumda lArslann lm tarihi ile Sultanah Mahmudun tahta k tarihi arasnda nemli bir belirsizlik ortaya kmaktadr. Bu dnemde en ok istifade ettiimiz bnl-Esr 568, Cveyn 560 tarihini vermektedir. Her ne kadar ge tarihte yazlm olsalar da Ravzats-saf, Cmiut-tevrh ve Habbs-siyerde geen 567 tarihinin de nemli olduunu ve gn olarak da 19 Recep olarak belirtilmi olmasnn bu tarihin de doruluunun yksek olabilme ihtimalini bize gstermektedir.23 Nitekim, lkemizde Hrizmahlar Devleti ile ilgili yaplan aratrmalarda da bu tarihin esas alndn grmekteyiz. Ancak gzden karlmamas gereken bir durumda udur ki, bu konu hakknda verilen en erken tarih olan 560 ile en ge tarih olan 568 arasnda da 8 yl gibi byk bir zaman fark bulunmaktadr. Sultanah Mahmudun babas ldnde yann kkl nedeniyle devletin merkezi olan Grgende bulunduunu anlamaktayz, nk o babasnn lmnden sonra dardan bir ehirden gelmemitir. Tahta ktnda yann ka olduu konusunda bir bilgimiz olmasa da onun kk yata olduunu ve annesi Melike Terkenin lke ynetimini eline aldn anlyoruz.24 bnl-Esr lkeyi ve orduyu Melike Terkenin ynettiini belirtmektedir.
mahallesine kamlard. Bu durumda adyahn Niapurun d mahallesi olduu anlalmaktadr. Honigman, Niapur, 303; Ayrca bkz. Yakt el- Hamev, Muceml-bldn, III, 305-307. 20 Kafesolu, Harezmahlar, 83; Bnyatov, Hrezmhl ve Enutekinler Devleti, 36. 21 Abbas Perviz, Trh-i Selcika ve Hrizmahan, 212. Bu eserde tarihi l-Arslann 19 Recep 560 ylnda ldn yazmakla birlikte baz kaynaklarn 565, bnl-Esrin de 568 olarak verildiini ancak 560n daha doru grndn yazmaktadr. Bu durumda Abbas Pervizin, Trh-i Cihngda verilen lm tarihini esas ald anlalmaktadr. Toyserkanide Nmeha-y Reideddin Vatvt adl esere yapm olduu neirde bu konuda tarih verildiini bunlarn 560, 565, 567 olduunu bunlardan 565in daha sahih olduunu yazmaktadr. Reideddin Vatvt, Nmeha-y Reideddin Vatvt, nr. Kasm Toyserkani, Tahran, 1960, 200. 22 Vatvt, Namehay- Reideddin Vatvt, 202, 203. 23 bnl-Esr ve Cveynde farkl tarihler verilmekte ve 567 tarihi ikinci elden kaynaklarmz saylan Ravzats-saf, Cmiut-tevrh ve Habbs-siyerde bulunmaktadr. Bu durumda kaynaklarmzn bizim bilemediimiz belki de Hrizmahlar Tarihinin daha nce bahsetmi olduumuz kayp eserlerinden bu tarihi rivayet etmi olduklar anlalmaktadr. 24 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 15; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365; Hndmr, Habibs-siyer, II, 633.

14

Sultanah Mahmudun tahta k konusunda ekabirin (devlet bykleri) hemfikir olduklarn gryoruz.25 Sultanah Mahmud, Grgente hkmdar olarak bulunduu dnemde devrin nemli simas Reidddin Vatvtda onun yakn evresi ierisindeydi.
26

Devletaha

gre Sultanah Mahmudun tahta ktktan sonra dnemin en nemli ediplerinden Reidddin Vatvt ile konuma sevdasna kaplmtr. Fakat yakn evresi Sultnha Reiddeddin Vatvtn beli bkk ve zayf bir ihtiyar olduunu sylemilerdir. Bunun zerine Onu bir sedye ile Sultanah Mahmudun huzuruna getirmiler ve Reiddeddin, Sultan grr grmez kendisine u rubaiyi okumutur: 27 Deden zamann sayfasndan zulm kelimesini sildi Babann adaleti yaralar sard Ey imdi saltanat hrkasn giymi olan Ynetim sras sende imdi sen ne yapacaksn ha! Devletahn verdii bu malumat orjinallik tar grnmesine ramen byle bir bilgiyi dier kaynaklarmzda malesef grememekteyiz. Ayrca Aleddin Tekiin tahta k srasnda da hemen hemen ayns bir olayn yaanm olmas bu bilginin doruluu konusunda bizi pheye drmektedir. Bu durumda iki ihtimali gz nnde bulundurmak durumundayz. Birincisi Vatvt her iki hkmdara da ayn rubaiyi okumutur. Ancak Aleddin Tekiin tahta kndaki rubai kaynaklarda verilirken Sultanah Mahmudunn tahta knda bu rubainin okunduuna dair bilgiyi sadece Devletah vermektedir. kinci bir ihtimal de bu bilginin yanl olduu ya da kaynamzn bilgiyi kartrd eklindedir.28
25

Kad Beyzav, Nizmt-tevrih, 92; Ghulam Rabbani Azize gre l-Arslan ld srada devletin meclisinde ve asiller zerinde byk etkisi olan Melike Terken olunun baa gemesini salad. Ve yine bnl Esirden rivayetle Ghulam Rabbani Aziz, (The Khwarizmshahs, 15) Aleddin Tekiin babas tarafndan reddedildiini ve bu durumun Hrizmlilerin istei ile paralel olduunu belirtmektedir. Dolaysyla Sultanah Mahmud hkmdar olmu ve annesi Melike Terken de devletin ilerini uygulamada etkinlik kazanmt. Ancak biz kaynaklarmzda Aleddin Tekiin babas tarafndan reddedildiine dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Bu nedenle aratrmacnn bu bilgiyi nereden edindii konusunda da herhangi bir fikrimiz bulunmamaktadr. 26 Reideddin Vatvt Hrizmahlar tarihinin en nemli grg ahitlerinden birisidir. nemli devlet grevlerinde bulunmu ve ayn zamanda Atsz, l-Arslan dnemlerini de grmtr. 27 Devletah, Tezkire-i Devletah, I, Trke trc. Necati Lugal, stanbul, 1977, 132. 28 Bu beyitlerin bulunduu kaynaklarmza ve Tezkire-i Devletahn nerine baktmz zaman beyitlerin Farsa orijinal metninin de ayn olduunu grmekteyiz. Devletah, Tezkiret-uar Devletah Semerkandi, Farsa, 101; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 366; Bu durumda bu beyitlerin Sultanah

15

Sultanah Mahmud tahta kt srada l-Arslann byk olu ve Sultanah Mahmudun aabeyi Aleddin Teki Cend29 ehrinde bulunuyordu.30 Mrhnda gre Cend ehrinde vali olarak grevli idi. bnl-Esr ise bu ehrin babas tarafndan kendisine ikta edildiini belirtmektedir.31 Ancak ehzadenin buraya ne zaman gnderildii ve ka yandan beri Cend ehrinde vali olduuna dair herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Cend ehrinin valilii hakknda, brahim Kafesolu umumiyetle taht namzedi byk evladn burada bulunduunu belirtmektedir.32 Ancak burada Aleddin Teki, Cend ehri babas tarafndan kendisine ikta edildii ve orada vali olarak bulunduu halde veliahdn Sultanah Mahmud olduunu grmekteyiz. Trk devletlerinde veliaht gsterme gelenei bulunmakla birlikte daima byk ocuun veliaht olarak gsterilmesi gibi bir durum bulunmamaktadr. Tahta kta liyakat yani yeteneklilik, devleti ynetme kudreti n planda tutulmu ve bunun sonucu olarak da Trk devletlerinde veliahtlk uygulanmtr.33 Kprlnn belirttiine gre de Hrizmahlar Devletinde de dier Trk devletlerinde olduu gibi veliaht ilan etme uygulanan bir sistem idi. Ancak ekseriyetle byk ocuun veliaht olarak belirlenmekte ve dier ehzadeler ile devlet ricali de bu veliahtl daha hkmdar hayatta iken onaylamakta idi. Nadir olmakla birlikte hkmdar baka bir ocuunu da veliaht olarak ilan edebilirdi.34 Bu durumda Hrizmahlar Devletinde nadir grlen bir durum gereklemi ve byk ocuk Aleddin Tekiin yerine kk ocuk olan Sultanah Mahmud veliahtla uygun grlmtr. Bu durumda Cend ehrinde vali olmasna ramen Aleddin Teki veliaht ilan edilmemitir. Ama bu durum gelenekte bulunan taht ele geirme hakkn kaybettii anlamna gelmediinden o da hakk olan hkmdarl ele geirmek iin harekete geecektir. Sultanah Mahmudun veliaht ilan edilmesinde Melike Terkenin etkisi byk olmal idi. Aleddin Teki yerine kendi olu Sultanah
Mahmuda yazld sadece Tezkire-i Devletahta geerken Aleddin Tekie yazld Trh-i Gzide, Ravzats-saf, Habbs-siyer de gemektedir. Bu durumda bizim kanaatimiz bu beyitin Aleddin Tekie yazld ve kaynamzn bunu kartrm olabilecei eklindedir. 29 Cend ehri iin bkz. zaydn, Cend, DA, VII, 359-360. 30 Cveyn, Cihng, II, 15; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Hndmr, Habbs-siyer, II, 633. 31 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303. 32 Kafesolu, Harezmahlar, 84. 33 Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1983, 258. 34 Kprl, Hrizmahlar, 278; Hrizmahlarda veraset sistemi ile ilgili ayrca bkz. Meryem Grbz, Hrizmahlarda Devlet Tekilat, Ekonomik ve Kltrel Hayat, SBE, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2005, 22-26.

16

Mahmudun tahta kmas konusunda l-Arslan etkilemi ve bylelikle henz salnda Sultanah Mahmudu veliaht ilan etmesini salam olabilirdi. Nitekim, Sultanah Mahmudun tahta gemesi demek ister byk ve isterse kk yata olsun annesinin de devlet ynetiminde etkili olabilme ihtimalini de beraberinde getirecekti. Bunun sonucunda gerekten de l-Arslan ldnde Sultanah Mahmud kk bir yata olmu ve ynetimde annesi Melike Terken etkili olmutur. Bu durumda Sultanah Mahmudun merkezde bulunduunu, Aleddin Tekiin de Cend ehrinde olduunu syleyebilmekteyiz. Aleddin Teki babasnn ldn ve yerine kardeinin getiini duyunca zlmtr.35 Cveynye gre Sultanah Mahmud ve annesi eli gndererek Tekii saraya davet ettiler.
36

Baz kaynaklara gre de Teki

Han kardeinin tahta kmasna kar km ve saltanat mirasndan payna deni istemitir.37 Nitekim, Aleddin Teki gelip itaatini bildirmeden Terken Hatun ve Sultanah Mahmud rahat edemeyeceklerdi. Her ne kadar Sultanah veliaht olsa da Aleddin Teki byk ocuktu ve Cendde vali olarak bulunmas hasebiyle nemli bir ehri ve mevkiyi elinde tutmakta idi. Bu durumda itaatini biran nce arz etmesi Sultanah Mahmudun hkmdarl iin oluabilecek bir sorunu da ortadan kaldrmas anlamna gelmekte idi. Tekiin kardeinin tahta kmasna kar gelmesi de onun asndan gayet doal grnmektedir. Nitekim, o da bulunduu konum itibari ile kardeine taht brakmak istememitir. Sonuta bir veliaht da olsa kardeinin bir oldu bitti ile kk yata tahta karlmas ve hele de annesi Melike Terkenin devlet ynetiminde etkili olmas bu durumun olumasnda etkili olmu olabilir. ki karde arasndaki mnasebetlerin bu ksmnda karlkl elilerin gidip gelmeye baladn ve iki kardein bu ekilde birbirlerine isteklerini sunduklarn gryoruz. Sultanah Mahmudun kardei Aleddin Tekie gnderdii iirde unlar yazmtr. Benim irade atm atld (kotuu zaman) Dman benim klcmn saldrsndan inler Burada (bu durumda) eli ve mektup ie yaramaz.

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303. Cveyn, Cihng, II, 15; Cmiut-tevrh te de bu ekilde gemektedir, 253. 37 Kazvn, Tarh-i Gzde, 491; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365; Hndmr, Habbs-siyer, II, 633.
36

35

17

Bu iire karlk Aleddin Tekiin iyi iir yazan Melikah38 isimli olu unlar yazmtr. Hazineler senin, keskin kl bizim Ev saray senin, at ve meydan bizim Dmanln ortadan kalkmasn istiyorsan Hrizm senin olsun, Horasan bizim Sultanahbu beyitleri iitince karlnda tekrar cevap yazmtr. Ey amcann can ( yrek paras) ! Bu mesele artk pazarlk olur Bu destan ne size yarar ne bize ( Ne sizi etkiler ne bizi; bo sz) Bakalm kimin klcnn kabzas kan dkecektir Bakalm kimin baht yldz parlayacaktr. Bu karlkl yazlan iirlerde iki karde arasndaki meseleler dile getirilmitir. 39 Buradaki ilk iirde Sultanah Mahmudun uzlamac bir tarznn olmadn ve ne elinin ne de mektubun ie yaramayacan belirterek kendi hkmdarlndan taviz vermeyeceini belirttiini grmekteyiz. Nitekim, veliaht olmas itibariyle bir an nce tahtn salamlatrp, hakimiyetini glendirmeye almaktadr ki, bu durumda stn konumda olan kendisi idi. Bu nedenle pazarlk gibi bir durumun sz konusu olmadn grmekteyiz. yle ki Sultnhn bu iiri anlamadan ok bir nevi emir eklindedir. Aleddin Tekiin Sultanah Mahmuda olu Nsreddin Melikahn azndan verdii cevaba baktmzda ise anlama ve hatta lkeyi paylama eklinde bir teklifin Sultanah Mahmuda gnderildii anlalmaktadr.40 Bilindii zere Hrizmahlar

38

Burada ad geen Melikah, Aleddin Tekiin olu ve daha sonra Niapur valilii yapan Nsreddin Melikahtr. Kendisi 1197 tarininde lmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Cveyn, Cihng, II, 31. 39 Bu karlkl yazlan beyitlerle ilgili bilgilere Cveyn ve bnl-Esr gibi birinci elden kaynaklarmzda rastlayamadk. Bu bilgiler daha sonra yazlan kaynak eserlerimizde yer almaktadr. Kazvn, Tarh-i Gzde, 491; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365-366; Hndmr, Habbs-siyer, II, 633. 40 Bilindii zere Trk devlet geleneinde devletin paylalmas ve kardeler arasnda dou-bat eklinde ynetilmesi gelenek halinde uygulanmtr. Devletin hanedan yelerinin ortak mal olarak sayld Trk devletlerinde Kut Anlay gerei hkmdar soyundan gelen tm erkek ocuklarn (hkmdarn erkek kardeleri, kendi ocuklar, kardelerinin ocuklar) hepsinin tahta kma haklar var idi. Bu hakka binaen zaman zaman taht kavgalarn engellemek iin lke topraklarnn kardeler arasnda paylamna veya baz kabilelerin ynetilmesi ekline gidilmi ve Trk tarihi bu rnekleri gerek

18

Devletinin merkezi Hrizm Blgesi idi ve tabi ki devletin hazineleri, saray da burada bulunuyordu. Horasan41 ise daha gneyde bulunmakla birlikte stratejik nemi haiz ve ticari nemi olan bir blge idi ve bu dnemde henz siyaseten tam bir istikrara kavumu deildi.42 Bu durumda Horasan Blgesini ele geirmek ve burada tam bir hakimiyet kurmann Aleddin Teki asndan olduka nemli olduu grnyor. Ancak bu iir slubundaki anlama teklifini Sultanah Mahmud kabul etse bile bu Aleddin Tekiin zaman ve g kazanma giriiminden baka bir ey olmayacakt. Hrizmah olma iddiasndan bu kadar abuk vazgeme ihtimali bulunmamakla birlikte yeterli gc topladktan sonra yine Hrizm zerine yryerek taht ele geirmeye alaca anlalmaktadr. Sultanah Mahmud ise buna karlk yazd iirde anlama yapacak bir durum olmadn dile getirmitir. Nitekim, bu mektuplamalarn uzun sreceini ve neticenin olmayacan, hibir ekilde hakimiyetinden taviz vermeyeceini belirtmitir. Kendisinin hkmdarln tartmayarak Aleddin Tekiin uzlamac tarzna karlk aka meydan okumu, Bakalm kimin klcnn kabzas kan dkecektir dizesiyle bu durumun ancak sava neticesinde belirleneceini bildirmitir.43 Bylelikle ancak savan galibi yeni durumu belirleyecekti. Bununla birlikte Sultanahn bu kesin ve uzlamac olmayan tavrnn altnda, phesiz iktidarda bulunmas babas ld anda merkezde bulunmas, kendi psikolojisine gre yaplacak herhangi bir savata galip geleceinden emin olma dncesinin yatmakta olduu anlalmaktadr. Buradan sonra karlkl gnderilen iirlerin yerini vuku bulacak olan savalara alacaktr. Olaylarn akyla belirlenen son durum sonucu Sultanah Mahmudun yirmi bir yl sren taht mcadelesi asndan da balang noktas olacaktr.

islamiyetten nce, gerekse islamiyetten sonra ska grmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Kafesolu, Trk Milli Kltr, 236-258; Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul, 2001, 46-49. 41 Horasan ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Clement Huart, Horasan, A, V/I, 560-562; Osman etin, Horasan, DA, XVIII, 234-241; Horasann nemi iin ayrca bkz. B. Zahoder, Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan, Trke trc. smail Kaynak, Belleten, XIX, 76(1955), 491-527. 42 Mehmet Altay Kymen , Byk Seluklu mparatorluu Tarihinde Ouz stilas DTCFD, V, Ankara, 1947, 615-616; Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, 357-358; Ayrca bkz. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, kinci mparatorluk Devri, V, Ankara, 1991, 467-475. 43 Safedi bu konuda Sultanah Mahmud kardei ile kanl bakl idi. Zira, Hrezmi kendisinden geri almt. ifadelerini kullanmtr. Safedi, El-vafi bil-vafayat, XXV, 221; Zehebide Tarihl-slam isimli eserinde Aleddin Tekiden bahsederken Kardei ile derin dmanlklar vard. Zira kendisinden Hrizmi almt ve hezimetine neden olmutu. Annesine babasndan gelen her eye el koyup gasbetmiti. demek suretiyle iki karde arasndaki husumeti aklamaya almtr. Zehebi, Trhl slam, LIX, 346.

19

Ancak burada belirtilmesi gereken bir kaynak daha bulunmaktadr ki karlkl iirlemeler ile ilgili tam tersi bilgiler vermektedir. Devletaha gre, l-Arslann lmnden sonra ocuklar Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda Horasann hakimiyeti iin ekimeler olmu ve bu kavgalarn sonucunda Horasan halk perian olmutur. Sultanah Mahmud, Aleddin Tekie u rubaiyi yazmtr: Meyhane senindir Cenk meydan da bizim Kaaneler senin, cenk meydan bizim Bu ekimenin ortadan kalkmasn istersen Hrizm senin olsun Horasan bizim Aleddin Teki ise buna cevap olarak u ekilde yazmtr: 44 Ey karde bu gamn neticesi cinnet ve sevdadr Kimin devlet ikbalinin ykseleceini Kabzas kanl kl tayin edecektir. Bu bilgiyi veren Devletaha gre Serahsta iki karde arasnda sava yaplmtr. Aleddin Teki bu sava kazanmtr. Sultanah Mahmud, Hrizme kamtr. Ancak onu burada da rahat brakmamlardr.45 Bu verilen bilgilere baklrsa karlkl iirler Mrhnd, Hndmr, Hamdullah Mstevf Kazvn gibi kaynaklarmzn verdiinden farkl ve tam tersi gibi grlmektedir. Bu durumda Horasan iin gerekten bir mcadele olmu grnm vardr. Ayrca Sultanah Mahmud, Horasan istemekte ve abisi Aleddin Tekie de Hrizmi teklif etmektedir. Dier ana kaynaklarmzda byle bir bilgi yoktur. nk Hrizm devletin merkezi idi ve Sultanah Mahmud buray elinde bulunduruyordu. Aleddin Teki ise bu blgeyi ele geirme abasnda idi. Rubailerin ardndan Serahsta sava yaplmas gibi bir bilginin verilmesi de daha sonraki baz olaylar ile kartrld kanaatini bizde uyandrmaktadr. Bu nedenle Devletah daha nce Vatvtn Aleddin

44 45

Devletah, Tezkire-i Devletah, 173. Devletah, Tezkire-i Devletah, 174.

20

Tekie yazm olduu Rubai meselesinde olduu gibi bir takm kark bilgiler vermektedir. Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasndaki bu grmeler ie yaramaynca Sultanah Mahmud byk bir ordu hazrlamtr.46 Bu ordunun miktar hakknda bir bilgimiz olmamakla birlikte Cveyn ve Hndmr toplanan bu kuvvetlerin Aleddin Teki zerine gnderildiini bildirmektedir. Ancak bunu haber alan Aleddin Teki doruca Karahtaylara gitmitir.47 Aleddin Tekiin bu ordu ile savamayp Karahtaylardan yardm istemesi Sultanah Mahmudun ordusunu karlayacak gc olmadn gstermektedir. Bu srada Karahtay devletinin banda kadn bir hkmdar bulunmaktayd. Babas Grhann48 lm zerine kz Karahtay melikesi olmutu. Ancak Grhann kz ve Karahtay melikesi olan Chieng-tien49 idarenin dizginlerini kocas Fu-mann50 eline vermiti. Aleddin Teki, Karahtaylar Hrizmi alp kendi iradesine braktklar takdirde, Cveynye gre orann btn hazinelerini ve mallarn onlara brakmay, ayrca her sene belli bir miktar vergi demeyi vaat etmitir.51 Bu anlama sonucunda Karahtay melikesi byk bir ordu hazrlayarak kocas Fu-mann emrine vermi ve Fuma Aleddin Teki ile birlikte Hrizme doru yola kmtr.52 Bylelikle Sultanah Mahmuda kar oluan bu ittifak sonucunda Karahtaylar maddi katkya Aleddin Teki ise Hrizm tahtna kavuacakt.
bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303. Bu konuda tm kaynaklarmz ittifak halindedir. Mesela; bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 15; Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 299b. 48 Grhan kelimesi Karahtay hkmdarnn ismi olmayp bu lkenin hkmdarlarna verilen genel bir unvandr. Gr kelimesi ile Trk hkmdarlarna verilen Han nvannn birlemesinden olumaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. zaydn, Grhan, DA, XIII, 323; Gr kelimesinin ince Yeh-lden (Liao hanedannn aile ad) tercme edilmi olmas muhtemeldir. Nitekim, Karahtay Devletinin idare eklinin Liao idare ekline benzedii belirtilmitir. Barthold, Kara-htaylar, A, VI, 415; Burada bahsedilen Grhan Karahtay hkmdar Yeh-l Ta-i dir. Taal, Karahtaylar, DA, XXIV, 274. 49 Chieng-tienin hkmdarl 1164-1177 yllar arasndadr. Bylelikle 14 yl boyunca Karahtay Devletini ynetmitir. Barthold, Karahtaylar, 275. 50 Bu kelime kaynaklarmzda farkl ekillerde verilmitir. Cveyn (Cihng, Farsa, 157) Reideddin Fazlullah (Cmiut-tevrh, I, 523) ve Mrhndda (Ravzats-saf, IV, 366) eklinde geerken Handmr (Habbs-siyer, II, 634) olarak vermektedir. Bu durumda Farma yahud Karma eklinde okunmas gerekmektedir. Ancak Kafesolu ve Barthold, Fuma eklinde okunmas gerektiini belirtmektedirler. Nitekim bu kelime ince Kraln damad anlamna gelmektedir. Bu kiinin Grhann kznn kocas yani Grhann damad olduundan bu ekilde adlandrlm olabilecei anlalmaktadr. Kafesolu, Harezmahlar, 84; Barthold, Mool stilas, 360. 51 Kafesolu bu verginin zaten verilegelmekte olduunu belirtmektedir. Kafesolu, Hrizmahlar, 84. Vergi vermek bir devlete balln iareti olduundan Bu durum Hrizmah Devletinin bu dnemde Karahtaylara bu anlamda zaten bir ballnn olduunu grmekteyiz. 52 Cveyn, Cihng, II, 15; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 366; Hndmr, Habbs-siyer, II, 634.
47 46

21

Karahtaylarn byk bir ordu ile yola ktn ve Hrizm yaknlarna ulatn renen Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terken dman ibirliine kar koyacak gc kendilerinde gremeyince bakent Grgenci terk etmek zorunda kalmlardr. te bu ka Sultanah Mahmud iin bundan sonraki yaam ve verecei mcadelenin bir balangc olmutur. Aslnda bu orduyu karlamayp Hrizmi terk etmesi ile birlikte hem tahtn brakm oluyor hem de Hrizm-Horasan corafyasnn o dnemde istikrara kavumam siyasetinin iine dm oluyordu. Ancak Karahtaylarn bu gelii Sultanah Mahmuda ok fazla seim ans da vermemitir. Karahtay ordusunun mevcudu kaynaklarmzda verilmiyor ancak Sultanah Mahmud ve annesi bu orduyu karlayp, sava yapmak yerine taht brakmak pahasna katklarna gre gerekten Sultnhn ordusuna gre iki kat byk bir ordu olsa gerektir. Ancak tm bu bilgilerin yan sra Hamdullah Mstevf Kazvnnin Zafernme adl eserinde bulunan baz bilgiler ayrntl ve orijinal olmakla birlikte bu bilgiler dier kaynaklarmzda bulunduundan daha farkldr. Hamdullah Mstevf ye gre Aleddin Teki kimsenin savamaya gc yetmeyecei bir ordu ile Karahtaylardan yola kmtr. Hrizmi ele geirmeyi ama edinmi ve bakent Grgene yaklamtr. Bu arada karlkl savalar olmu, bu savalarda bazen Aleddin Teki bazen de Sultanah Mahmud etkili olmutur. Teki kardeine yazd mektupta yle demektedir: Ben ile Sen ayn gevherdeniz. Doruluktan ayrlmamz yakr bir davran deil. Orduyu hezimete uratmak kolaydr. Akl ktlerden ifa gelmez. Bundan fazla sipahi istersem lmle sonulanr, kin ortaya kar. Birbirimiz ile atmaya girmeyelim. Allahn sinirlenmesinden korkalm. Benim azmim atn bir koklarsa (anlarsa) dman klcmn korkusundan inler. Bu mektuptan sonra da Aleddin Tekiin ordusunda bulunan ve Sultanah Mahmud ile ayn yata olan nl bir komutan u beyitleri yazmtr: Dmanln ortadan kalkmasn istersen Hrizm senin olsun, Horasan da bizim olsun Bu beyitlere karlk Sultanah Mahmud u ekilde bir cevap yazmtr: Ya kl kssas ile kan ykseklere kalkar Veya mutluluk atei ykselir

22

Bunlarn ardndan gerekleen karlkl savalar iki yl srmtr. Aleddin Teki ok iyi savam ve bu arada Melike Terken, Tekie eli gndererek onu ldrtmek amac ile armtr ve unlar iletmitir. ahlk iinde bahane arama. Yakmayan szler ve davranlar size yakmaz. Oul babasnn yerine ah olmu, imdi dman olsak da. Ey oul biz sana yenildik. Eer kararlatrrsan seninle o konuda bir sorunumuz yok. Sensiz bu yerlerin suyu yok. abucak gelirsen iyi olur. Ancak iki kardein arasndaki sava yeniden balamtr. Bu arada Aleddin Tekiin olu Nsreddin Melikah amcas Sultanah Mahmuda u beyitleri yazmtr: Senin yzlerce hazinen var, benim ise keskin klcm var Hazine senin at ile meydan benim olsun Sultanah Mahmud ise yazm olduu cevabnda: Bu gam karanlk yoldadr. Bu kssa sizde de bizde de olmaz. Dil ve kl etkisi ile kii bu dnceden yoruldu. Zaman zaman saldrlarda bulundun. Kl vurmaktan yorulmadm. 53 te bu olaylardan sonra Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasndaki mcadele devam etmitir. Ardndan da kaynamz Aleddin Tekiin 568de tahta ktndan ve bu olaylardan sonra Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terkenin katndan bahsetmektedir.54 Bu olaylarn tamamna baktmz zaman nemli ayrntlarn bulunduunu grmekteyiz. ncelikli olarak dier kaynaklarmzda iki karde arasnda geen mektuplamalarn Aleddin Tekiin, Karahtaylara snmadan nce yazld belirtilmektedir. Ayrca Aleddin Tekiin Hrizme arlmas da bu zamanda gereklemitir. Ancak Zafernmede bu olayn Karahtaylara sndktan ve Hrizm zerine yrdkten sonra gerekletii belirtilmektedir.

53 54

Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 299b. Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 300a.

23

Bu srada bir taraftan savalar yaplrken dier taraftan da elilerin gidip geldii ifade edilmektedir. Ayn zamanda karlkl yazlanlar ile ilgili dier kaynaklarla benzerlikler bulunsa da burada bazen ayrntl ifadelere rastlanmaktadr. Nitekim, burada Aleddin Teki, Sultanah Mahmud ve Nsreddin Melikah gibi dier kaynaklarda da bulunan kiilerin yazm olduklar ifade edilirken, bunun dnda bir ordu komutan ve Melike Terkenin azndan da ifadeler bulunmaktadr. Bu durumda kaynamz ok nemli bilgileri ihtiva etmektedir. Bu konuda istifade ettiimiz ve bu karlkl mnasebetlerden ilk bahseden eser olan Tarh-i Gzde de ayn mellifin eseri olup, burada farkl bilgilerin verilmi olmas dikkat ekicidir. Bunun yan sra yine de Zafernmenin bu konuda bilgi veren kaynaklarn en eskisi olduunu ve bu kadar ayrntl bilginin ilendiini dnrsek kayda deer bulunmas gerektii anlalmaktadr. Cveynnin belirttiine gre Karahtaylarn yardm ile yola km olan Teki 22 Rebiylahir 568/10 Ocak 1173 Pazartesi gn Hrizmde tahta kmtr.55 Tekiin tahta k srasnda orada bulunan air ve edipler adet olduu zere onu kutlamak iin iirler ve kasideler sylemilerdir. Tekiin tahta kn kutlayanlarn arasnda nemli bir kii daha vard ki kendisi Tekiin ecdadnn yannda ve hizmetinde de bulunmutu. Bu kii kaynaklarmz Cveyn ve Mrhndn seksen ya civarnda olduunu syledikleri Reideddn Vatvt idi. Kendisi ya ilerlemi olduu iin Sultan Tekiin karsna sedye ile getirilmitir. Reideddn Vatvt onu grnce yle sylemitir: Bu gn herkes kendi yeteneine ve zihin gc lsnde, lkeyi fetheden Sultann saltanat tahtna kn kutlamak iin risale ve kasideler yazmtr. Bu ite bendeniz yann ilerlemi olmas ve zayfl nedeniyle ge kald. Fakat yine de kutlama konusunda u rubaiyi yazd. diyerek yazm olduu drtl okumutur: 56 Deden zamann sayfasndan zulm kelimesini sildi Babann adaleti yaralar sard Ey imdi saltanat hrkasn giymi olan! Ynetim sras sende, imdi sen ne yapacaksn ha!
55

Cveyn, Cihng, Farsa, 158; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Hamdullah Mstevf, Tarh-i Gzde, 492; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 366; Hndmr, Habbs-siyer, II, 634; Aleddin Tekiin tahta k tarihi ile ilgili kaynaklarmzda herhangi bir farkl tarih bulunmamaktadr. 56 Burada Reideddin Vatvtn Tekie okumu olduu bu iir ile daha nce Devletahn Sultanah Mahmud ile ilgili naklettii iir ayndr. Bu iir Cveyn (Cihng, Trke, II, 16), Hamdullah Mstefvi (Trh-i Gzide, 486) ve Mirhndda (Ravzats-saf, 366) gemektedir. Bu nedenle bu ksmn Devletah tarafndan yanl anlalm olabileceini dnmekteyiz.

24

Aleddin Tekiin tahta k ile artk lkenin yeni hkmdar belli olmutur. Ancak bu bir son olmam ve Sultanah Mahmud asndan taht yeniden ele geirebilmek iin bir balang olmutur. Nitekim, iki karde arasndaki mcadele Sultnhn lmne kadar devam edecektir. Bu durumda Sultanah Mahmud taht yeniden ele geirebilmek iin youn bir mcadeleye ve ittifak araylarna girmitir. Bu ekilde kaybettii hkmdarln yeniden kazanabilmek iin elinden geleni yapmtr. nk onun iin bu durum bir son deil bir balang tekil edecekti. Tahtn brakmak zorunda kalmas ile kendisini yaklak yirmi yl srecek olan bir mcadelenin ierisinde bulacaktr. Aslnda onun niyeti biran nce tahtn ele geirebilmekti. Bu nedenle vakit kaybetmeden gerekli giriimlerde bulunacakt. Ancak bunun iin ncelikle gl bir orduya ve kendisine bal devlet adamlar ve kumandanlara ihtiyac vard. Bu durumda Hrizm Blgesini terk etmekten baka aresi kalmamt. Zaten Grgen dna karak Aleddin Teki ve Karahtaylarn karsna kamayacan belirtmitir. Bylesine bir ittifaka ve askeri gce kar koyamayacann kendisi de farknda idi. u durumda bu civarda daha fazla oyalanmasna gerek kalmamakta ve biraz nce onu tahta tayacak tedbirler ve bu konudaki areleri dnmeli idi. Nitekim, bu durumda da komu devletlerle ittifak almalarn younlatracaktr. C) Sultanah Mahmudun Hrizmden Ayrlmas ve sfehbed

Hsameddevle Erdeir bin Aleddevle Hasana Snmas Sultanah Mahmud annesi Melike Terken ile birlikte Hrizmden ayrlm ve ardndan aabeyi Aleddin Teki tahta kmt. Bu kan ardndan kaynaklarmz her ne kadar Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terkenin doruca Meyyed Ay-abaya sndn57 yazmakta iseler de aslnda onlar bunun ncesinde baka ittifak araylarna girmilerdir. Bu konudaki bilgileri ise bn sfendiyar ve Zahireddin Maraiden renmekteyiz. Dnemimizin nemli kaynaklarndan bu iki mellif bu konuda bizlere ayrntl bilgiler vermektedirler.58

57 58

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 16; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 367; Hndmr, Habbs-siyer, II, 634. Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terkenin Hrizmden ayrlmasndan sonra Mazenderan blgesine gitmesi ve burada yaanan olaylar hakknda daha ok bn sfendiyar ve Zahireddin Marai bilgi vermi bulunmaktadr. yle ki bu iki kaynamzda burada gelien olaylar ile ilgili tafsilatl bilgi verilirken bnl-Esr, Cveyn, Mrhnd gibi kaynaklarmzda bu bilgilerin bulunmamasnn bu melliflerin o corafyaya uzak kalm olmalar ile alakal olduunu bize gsermektedir.

25

Sultanah Mahmud, Hrizmden kaarak annesi ile birlikte Dihistana59 gelmitir. Annesi Melike Terken ile birlikte Hrizmden ka ve Dihistana gelii srasnda yannda 3- 4 bin Hrizmli erkek bulunmakta idi. 60 Fakat pesiz ki onun ok daha fazlasna ihtiyac bulunmaktayd. Bu adamlarn da Sultanah Mahmudun ahsi askerleri olduu anlalmaktadr. bn sfendiyara gre Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terken sfehbede haber gndermilerdir. Sultanah Mahmud sfehbede hitaben Bizim ve sizin babalarnz arasndaki dostluk ve birliktelik tm dnyaca bilinmektedir. Eer rahmet ve yardm buyurursanz sizin yannza gelelim demek sureti ile hem iki taraf arasndaki eski dostluu ve hem de yardm isteini belirtmitir. sfehbed bu durum karsnda Temieye61 asker nakletmi ve Reyden ve Gilandan62 kendisine yardm edebilecek btn insanlar Temieye sevketmitir. sfehbed ayrca o civardaki ehir ve kasabalarda bulunan uaklar, helvaclar, yaclar, frnclar, kasaplar ve alarn acele Temieyegelmeleri emrini gndermitir. Bir ay boyunca deiik yiyeceklerin yaplmasn emretmitir. Tm hayvan srlerini Temieye getirtmitir. Aleddevle Hasan bunun yannda maiyetindekilere adr ve ota yaplmasn emretmi ve hazrlklar devam etmitir.63 Ardndan Sultanah Mahmudu getirtmek zere bykleri grevlendirmi ve olu Hsameddevle Erdeiri de onu karlamak zere gndermitir. Sultanah Mahmud, Gencinede kalm ve Hsameddevle Erdeirde Temieye doru yola kmtr.64 Zahireddin Maraide bn sfendiyar ile benzer bilgiler vermektedir. Ona gre de yanndaki askerleri ile birlikte Dihistana gelen Sultanah Mahmud ve annesi, sfehbed Aleddevle Hasana haber gndermilerdir. Sultanah Mahmud Bizim ve sizin babalarmzn gemiteki dostluklarnn ne kadar byk olduu bellidir. demek suretiyle eskiden gelen dostluu belirtmitir. Eer bize yardm ederseniz, sizin

Dihistan, Crcan ve Hrizm yaknnda ancak Mazenderan tarafna yakn olan blgenin ismidir. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakt el-Hamevi, Muceml-bldn, II, 492. 60 bn sfendiyar, Taberistn, II, 114; Zahireddin Marai, Mazenderan, 108. 61 Temie Taberistn snrnn dousunda Sariden gnlk trme mesafesinde Esterabad yolunda bulunmaktadr. G. Le Strange, The Lands of The Eastern Caliphate, London, 1966, 375. 62 Gilan Blgesi Hazar Denizinin gneyinde bulunan douda Taberistn, batda ise Azerbeycana snrdr. Ayrntl bilgi iin bkz. Huart, Glan, A, IV, 782-783. 63 bn sfendiyar, Taberistn, II, 114; Ana kaynamz bn sfendiyar bu bilgileri verirken sava tertibinden sfehbedin ve askerlerin ordugahnda bir ay balarn yasta koyamadklarn belirtmektedir. 64 sfendiyar, Taberistn, II, 114.

59

26

hizmetinize balanrz diyen Sultanah Mahmuda kar Mazenderan sfehbedinin cevab olumlu olmu ve Temieden Samangilana65 kadar olan blgede askerlerine haber gndermi ve bir ay yetecek kadar her trl yemek ve yiecei hazrlayarak Hsameddevle Erdeiri Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terkeni karlamaya gndermitir. Bu olayn ardndan onlar yle arlamtr ki bykler yani sfehbedin etrafndaki erkn hayretler ierisinde kalmtr.66 Mazenderan sfehbedinin durumuna bakmak gerekirse Aleddevle Hasan bu dnemde blgenin hakimi yani sfehbedi olarak bulunmakta idi. Marainin belirttiine gre kendisine veliaht setii ad Yezdgerd veya Gerdbazu da denilen byk olu bulunmakta idi.67 Bundan baka Ali adndaki bir dier olu da vard ki bu iki olu babalarndan nce vefat etmitir. Dier iki olu Hsameddevle Erdeir ve Fahrlmlk ise babalarndan sonra da yaamlardr. Bunun dnda Aleddevle Erdeirin bir de kz ocuu bulunmakta idi.68 te burada Sultanah Mahmud meselesine dahil olacak olan Aleddevle Hasan ve olu Hsameddevle Erdeir grld zere kendisine ok iyi bir ekilde davranmlardr. Onun yardm isteini kabul eden Aleddevle Hasann ordu toplamas ve yiyecek depolamas bu durumu ok ciddiye aldn ve Sultanah Mahmuda istedii askeri destei vereceini gstermektedir. zellikle bn sfendiyarn belirttii zere ordunun ihtiyalarnn karlanmas iin pek ok insan ile birlikte yaplan bir takm hazrlklar bu konunun Mazenderan sfehbedi iin ok nemli olduunu gstermektedir. Nitekim, anlald zere Seluklu Devletinin ykl ile oluan boluk ve HrizmHorasan blgesindeki yeni siyasi oluumlar ierisinde sfehbed Aleddevle Erdeirin de kendisine bir pay karmak arzusunu ortaya koymaktadr. Bunun en byk gstergesi de Sultanah Mahmuda yardma bu kadar nem vermesi ve Sultanah Mahmudun blgeye gelmesinden nce Meyyed Ay-aba ile aralarnn ak olmas ve karlkl mnakaalarda bulunmu olmalardr.69

65

Samangilan eklinde yazlmakta olup burada kastedilen Gilan olmaldr. nk bn sfendiyarda Rey ve Gilan civarndan asker ve kendisine yardm edebilecek kiileri topladn belirtmektedir. 66 Marai, Mazenderan, 108. 67 Marai, Mazenderan, 106. 68 sfendiyar, Taberistn, II, 118; Marai, Mazenderan, 109. 69 Aleddevle Erdeir ve Meyyed Ay-aba arasndaki meseleler ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. sfendiyar, Taberistn, II, 114.

27

Olaylar bu ekilde gelitii srada Melik Meyyed Ay-aba, Sultanah Mahmudun durumundan haberdar olmutu ve derhal yz kii ile birlikte Niapurdan Dihistana gitti. Sultanah Mahmuda gnderdii haberde Ben sana yardmc olarak emirlerini yerine getiririm. Sakn Mazenderana gitme! Taberistan ah sana yardm etmeyecektir. nk hibir zaman Tazikler70 Trklere gvenmezler demek suretiyle onu Mazenderana gitmek ve sfehbedle ibirlii iine girmesi konusunda uyard.71 Ayrca Byle yapar isen asla Mazenderandan darya kamazsn ve senin adamlarn orada canl kalamazlar. Eer bir gn Gencinede beklersen ben gelirim ve senin rikabn72 perim, sana hizmet ve tte gereken eyi yerine getiririm dedi.73 sfendiyara gre henz Sultanahn cevab Meyyed Ay-abaya ulamadan nce kendisi Sultanahn yanna ulat ve elini pt. Maraiye gre ise Eli haberi ulatrdktan sonra arkasndan kendisi de giderek Sultanah Mahmuda sayglarn iletti. Ardndan da Sultanah Mahmudu ve tabi ki yannda bulunan annesi Melike Terkeni de alarak Dihistandan ayrld ve Horasana doru yol ald. Maraiye gre bu olaydan sonra Aleddevle Hasann oullarndan olan sfehbed Gerdbazu ile onun olu arasnda baz sorunlar km ve bunun sonucunda Gerdbazu rahatszlanm ve durumu gittike ktlemeye balamt. Bundan sonraki durum iin bn sfendiyar ve Marai benzer bilgiler vermekle birlikte sfendiyarn daha ayrntl bir ekilde olaylardan bahsettiini grmekteyiz. Yine bn sfendiyara gre Meyyed, Horasan ordusunu toplam ve Sultanah Mahmudun ordusu ile birlikte sfehbede kar mcadele etmek iin harekete geti. Dihistandan Temieye gelen Meyyed Ay-aba Melike Terkeni Dihistanda brakmtr. Balmen (Yalman) kalesi74 zerine yrmtr. Bu kale Emir Darann babas Emir Feramerzin
70

Burada geen Tazik kelimesi Tacik etnik grubu olmayp sosyal duruma ilikin baka manalar iermektedir. Nitekim, bu dnemde gebe olan Trkmenler, yerleik olanlar Tat ismi ile adlandrmakta idiler. Tazik kelimesi ise buradan tremi olup kastedilenler yerleik olarak yaayan kiilerdir. Ayrntl bilgi iin bkz. Babek Cavanir, Ekber N. Necef, ah smail Hatai Klliyat, stanbul, 2006, 38-39; Ayn dnemlerde Anadoluda da gebeler bir taraftan yerleik yaama almaya alrken, dier taraftan da yerleiklere tepeden bakmakta ve onlara iin tembel anlamnda yatuk kelimesini kullanmakta idi. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Said Polat, Mool stilasna Kadar Trkiye Seluklularnda ctimai ve ktisadi Hayat, MTAE Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1997, 89. 71 sfendiyar, Taberistn, II, 114; Marai, Mazenderan, 108. 72 Burada kastedilen kii at zerinde iken aaykalarn koymu olduu zengidir. Melik Meyyed Ay-aba burada Sultanah Mahmudun zengisini peceini belirtmektedir. 73 sfendiyar, Taberistn, II, 114. 74 Balmen, Trh-i Taberistnda eklinde belirtilmiken iken, Ruyan- Mazenderanda ise bu isim Yalmen eklinde yazlmaktadr.

28

elinde idi. Ondan Balmen Kalesini geri almtr. Krk gn sre ile Meyyed ve Sultanah Mahmud tarafndan muhasara edilmi olan Temiede de Mazenderann nemli kiileri bulunmakta idi. rnein; Baheddin ehrdar, Mecadeddin Dara, Mbarez Cebrail, Emir Ali Lehrasef, Hasan Keya Lehrasef ve onun amcazadesi sfehbed Ali Cum, sfehbed Ali Burnam ve sfehbed Nasreddevle Dara bin Behmen ve Hasan Keya bunlardan idi. te Meyyedin Temieyi kuatt srada Mbarizeddin Ercasef
75

Temiedekilere yardm iin drt yz adam seti. Temienin yukarsna

geldii srada Meyyedin Temieyi ald ve drt bin erkein ldrld ve irkin bir katlin reva grld haberini ald. Meyyed Ay-aba, Erebe76 geldi ve Ercasef bu olaylar srasnda kendisine pusu kurdu. Ardndan da Meyyed Ay-abay bozguna uratt.77 Bu konuda Maraide daha kstl bilgiler bulunmaktadr. Sultanah Mahmudu kendi tarafna eken Meyyed Ay-aba bu durumdan istifade ile ve Sultanah Mahmudun hizmetinde Horasan ordusu ile birlikte yola kt. Temieye birleik ordu geldiler ve krk gn boyunca Temieyi kuatma yoluna gittiler. Bu durumda Mbarizeddin Ercasef pusuya yatt ve onlar gemek isterken sakland yerden kmak sureti ile onlara saldrd. yle ki Sultanah Mahmud ve Meyyed Ay-abann ordusu dald. Ordudan ok az saydaki asker kap kurtulabildi.78 Burada Meyyed Ay-abann frsattan istifade etmeye alp ve Gerdbazunun iinde bulunduu durumu kullanarak bu blgeyi ele geirmek fikrinden vazgemeyerek snrlarn geniletmek iin yapt savalara devam etti. Bu srada Sultanah Mahmudda onun yannda bulunmakta idi ve sfehbed ile yapt mcadele de onu da yannda tutacakt. Meyyed Ay-aba bu sayede g salam oluyordu. Unutmamak lazmdr ki, Sultanah Mahmud, Hrizmden Dihistan blgesine geldiinde beraberinde 3-4 bin asker bulunmakta idi. Bylelikle Meyyed her ne kadar tahttan indirilmi bir hkmdar olsa da Sultanah Mahmuddan maddi manevi destek salam olmakta idi. Bunun dnda sfehbed ile yapt mcadelede Sultanah Mahmudu yannda tutarak bir nevi sfehbedden daha da uzaklatrm oluyor, onu kullanmak maksad ile tekrar
75

Burada bahsedilen Mbarizeddin Escasef hakknda bir bilgimiz bulunmamakla birlikte kendisinin Temie hakimi olduu anlalmaktadr. 76 Ereb eklinde yazlmaktadr. 77 sfendiyar, Taberistn, II, 116. 78 Marai, Mazenderan, 180.

29

sfehbedlere dnme ansn da azaltm belki de tamamen ortadan kaldrm bulunuyordu. Bylelikle Sultanah Mahmudun blgeye geliinden nce de zaten aras ak olan sfehbedler ile Meyyed Ay-aba bu olaylarla daha da sorunlu bir hale gelecektir ve bu durum da Meyyedin Horasana dnne kadar devam edecektir. Meyyed Ay-aba daha sonra Sariye79 geldi. Buradaki bir ok yerleme merkezini tahrip etti ve yakt. sfendiyarn ifadesine gre bu tahribatta cami ve mezarlar da yakm ve Saride hibir imaret80 brakmamtr. sfehbed, Ferime81 gitmek iin g etii srada arman82 snrna geldiinde Meyyed Aya-Aba kardei Kuteme Hrizm Trkleri ile birlikte onlara saldrmalarn emretti.83 Bu olaylar srasnda belirtildiine gre o srada Krdn84 (oban) birisi koyunlarn otlatmakta idi. Kutemin ordusunu grnce sfehbede yetiecekler diye korktu ve koyunlarn brakarak komaya balad. sfehbede yetitiinde ise ordu dedi ve ardndan nefesi kesildi dt ve ld. te burada bn sfendiyar ve Marai farkl bilgi vermektedir. sfendiyara gre sfehbed ordusuna dnerek Kamann sonu bu idi. dedi.85 Maraiye gre ise sfehbed kendi halkna dnerek Erkeklik bunun yapt idi dedi ve ardndan ordusuna dnerek Bundan sonra yiitlik yapmamz gerekmektedir demitir.86 Ardndan ise her taraftan dmana saldrmak sureti ile Kutemin ordusunu byk bir bozguna uratt. sfendiyarn belirttiine gre sfehbedin ordusu aslan gibi bir saat ierisinde hepsini yere sermitir.87

Sari, ( )Taberistn blgesinin balca ehirlerinden birisidir. Huart, Taberistn, A, XI, 598-599; Amulun dousunda yer almakta olan Sari ayn zamanda Taberistann bakenti olarak grlmektedir. Strange, Eastern Caliphate, 370. 80 Burada kastedilen imaret Sarideki binalar olmaldr. nk kaynamzda Meyyed Ay-abann Saride glge yayacak birka imaret bile brakmadn ifade etmektedir. sfendiyar, Taberistn, II, 114. 81 Ferim eklinde yazlmakta olup, Deylem da yaknnda bulunan Sariye bal dayankl bir ehrin ismidir. Ali Ekber Dehhuda, Lugatname, Tahran, 1341 H, 241. 82 arman, bn sfendiyarda arman ( )olarak gemektetir. Marai ise bu ismi arman () eklinde vermektedir. arman, Taberistnn kylerinden birisidir. Dehhuda, Lugatname, 1343 H, 39. 83 sfendiyar, Taberistn, II, 116; Marai, Mazenderan, 109; Bu konu ile ilgili bn sfendiyar Kutemin ordusunda Hrizm Trklerinin olduunu belirtmektedir ki burada ifade edilen Trkler Sultanah Mahmudun askerleri olmaldr. 84 Kaynamzda ifade edilen Krt kelimesi oban anlamnda kullanlmaktadr. Nitekim, Sasani ve slami dnemlerde Krt szc bir etnik grup ad olmaktan ziyade gebe, oban veya dal anlamlarnda kullanlmakta idi. Ayrntl bilgi iin bkz. Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, Yy, 1997, 176; Krt kelimesi ile ilgili bu dnemlerde arap mellifler gebeleri kastetmek iin ayrm yapmakszn Krt kelimesini kullanmlardr. Bylelikle bu kelimeyi gebe karl olarak kullanmlardr. Bu konu haknda bkz. Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul, 1996, 104. 85 sfendiyar, Taberistn, II, 116. 86 Marai, Mazenderan, 109. 87 sfendiyar, Taberistn, II,116.

79

30

Kutem ise 3-4 bin kiilik ordusu ile perian bir ekilde Sariye ekildi. Bu olayn ardndan sfehbedin kendi zerine geleceini anlayan Meyyed Ay-aba hemen atna bindi ve Sultanah Mahmudu da yanna alarak kat. yle ki, Temieye ulamadan hibir yerde atndan dahi inmemi, ardndan da Grgna88 gitti. Bu arada da sfehbed Aleddevle Hasann olu Gerdbazu sara hastalna yakalanarak ld. sfehbed daha sonra Sariden Temieye doru g etti ve ardndan orduyu hazrlayarak Mbarizeddin Ercasef, sfehbed ehriyar, Kutbeddin Bersak, Meng ve Tutimura89 hitaben Hepinizin Horasana gidip o memleketi yle yakmanz gerekiyor ki geriye bir ey kalmasn dedi. Ancak orduyu gnderdikten sonra kendisi ld.90 Burada Aleddevle Hasan zerine yrmeye alan Melik Meyyed Ayabann baarsz olduunu ancak Aleddevle Hasann da ondan cn almak istediini ve bu anlamdaki orduyu Horasana gnderdiini grmekteyiz. Hatta komutanlara syledii szlere baklr ise Melik Meyyed ve kardei Kutemin davranlarna olduka sinirlenmi olmaldr. Ancak onun yerine olu Hsameddevle Erdeir geince derhal Mbarizeddin Ercasefe Horasan snrlarndaki orduyu geri getirmesini sylemitir.91 bn sfendiyara gre Hsameddevle Erdeir kardei Rstemi vekili olarak Meyyed Ay-abaya gnderdi ve Niapuru kendilerine brakmasn istemitir.92 Maraiye gre de Melik Meyyed Ay Aba ise Aleddevle Hasann ldn renince Horasan ordusunu toplayp Sultanah Mahmud ve onun Hrizmli ordusu ile birlikte Mazenderana geldi.93 Gelien olaylarn sonucunda Esterabada94 gelerek Devini95 ehrinde bulunan Velin kalesini96 imaret etmi ve iki yz Horasanl erkei orada brakmtr.97 Ardndan Balmen kalesine Beir adndaki bir emir ve komutan tayin
Grgn Hazar Denizinin gneydousunda bulunan bir eyalettir. Grgn ismi ile bilinen bu eyalet Crcan ad ile de anlmaktadr. Strange, Eastern Caliphate, 376. 89 Burada bahsedilen kiiler Aleddevle Hasann ordu komutanlar ve yahud eitli blgelerde hkm sren valileri olmaldr. 90 Marai, Mazenderan,109. 91 Marai, Mazenderan,110. 92 sfendiyar, Taberistn, II, 128. 93 Marai, Mazenderan, 110; Burada Sultanah Mahmud ve Harizmli ordu dendiine gre demek ki Sultanahn kendine bal ordusu hala yannda bulunmaktayd. 94 Esterabad, Taberistna bal Sari ehrine yakn olan byk ve mehur bir beldedir. Yakt el-Hamevi, Muceml-bldn, I, 174-175. 95 Devini veya Dveyni eklinde okunulabilecek olan hakknda herhangi bir bilgi elde edememekle birlikte Mazenderan blgesinde bulunduunu anlayabilmekteyiz. 96 Velin Kalesi, bn sfendiyarda eklinde yazlmakla birlikte ayn isim Maraide olarak gemektedir. 97 sfendiyar, Taberistn, II, 128; Maraiye gre de Velin Kalesini kalmak zere semitir.
88

31

etmitir. Bu vilayeti de kardei Bahtiyareddin Kuteme98 vermitir. Daha sonra Melik Meyyed Ay-aba yine Sultanah Mahmudu ve annesini yanna alarak Niapura geri dnd.99 Bu olaylarn ardndan Kutem, Kevareye saldrmtr. Mbarizeddin Escasef ise ieri girene kadar kendisini bekledi ve ardndan pusuya yatarak onlara saldrd. Kutemin askerlerinden bir ounun ldrd ve bazlarn de esir etti. Hatta o kadar zor duruma dt ki otuz kii ile kaarak Horasana gitmek zorunda kald.100 te bu olaydan sonra kaynamz Marai, Melik Meyyedin Sultanah Mahmud ile birlikte Hrizme savamaya gittiklerini yazmaktadr. 101 Herhalde Melik Meyyed, Mazenderan Blgesinden midini kesmi olacak ki Sultanah Mahmud ile Hrizme doru yola kt. En azndan bu meseleyi daha sonraya brakm olabilir. Nitekim, o srada Hrizm zerine yrnmesi de en az Mazenderan sfehbedleri zerine gidilmesi kadar nemli bir konu idi. Burada Melik Meyyedin yapt her harekette ve Mazenderan blgesindeki mcadelesinde Sultanah Mahmudu yanndan ayrmadn grmlmektedir. D) Melik Meyyed Ay-abann Sultanah Mahmudu Himaye Etmesi ve Subarlu Sava Melik Meyyed Ay-aba Mazenderan blgesini ele geirmek iin byk bir mcadele vermi ancak geri ekilmek durumunda kalmtr. Bir taraftan da zor durumda olan ve yanndan ayrmad Sultanah Mahmud ve annesini de himaye etmitir. Niapurda vali olan ve Horasan Blgesinde etkin bir gce sahip olduunu bildiimiz Melik Meyyed bu durumu kendi lehine doru kullanmasn hemen bilmitir. CmiutTevrh de Melik Meyyedin Horasan padiah olduu yazmaktadr.102 Tarh-i Gzde de Hamidullah Kazvn, Melik Meyyedin Sencer olduunu yani Seluklu sultan Sencerin meliklerinden olduunu belirtir.103 Melik Meyyed Seluklu Devletinin

Maraide bu isim htiyareddin Kutem olarak gemektedir. sfendiyar, Taberistn, II, 129. 100 sfendiyar, Taberistn, II, 129; Marai, Mazenderan, 110. 101 Marai, Mazenderan, 111. 102 Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253. 103 Hamdullah Mstevf, Tarh-i Gzde, 492.
99

98

32

yklmasndan sonra otorite boluu oluan Horasanda Niapur gibi nemli bir ehirde melik olarak hkm sryordu.104 Melik Meyyedin Sultanah Mahmudu himaye meselesi kaynaklarmzda belirtildii zellikleri ile farkllklar arz etmektedir. Nitekim, bn sfendiyara gre Meyyed Ay-aba ve Sultanah Mahmudun Mazenderandan Niapura dnmesinden sonra olaylarn seyri biraz deimitir. Sultnh, Melik Meyyed Ay-abaya unlar iletmitir: Ben, babamn mlkne ulamak iin yardm almaya geldim. Ancak ben her gn sana yardm etmekle megulm ve bin ksur adamm da Mazenderanda ldler Ben Hita( Karahtay) tarafna gitmek istiyorum. Bunlar duyan Melik Meyyed Ay-aba ise Sultanah Mahmudun elini ve ayan pm ve Hrizme doru ordu ynlendirmitir.105 Buradan anladmza gre Sultanah Mahmud tam Mazenderan sfehbedi Aleddevle Hasana balanacak iken onu vaatlerle kendi tarafna eken Meyyed Ay-aba imdi Sultanah Mahmudu sadece yannda bir g olarak kullanmaktadr. Ayrca kaynaklarmzda Hrizmah Trkleri adyla belirtildiine gre de Sultanah Mahmudun beraberindeki askeri kuvvetlerini de Melik Meyyedin Mazenderandaki savalarda kulland grlmektedir. Ayrca zaten Meyyede syledii szlerde de bu durum sabittir. te bu nedenlerden dolay Sultanah Mahmudun, Meyyed Ay-abay bir nevi Karahtaylara gitmekle tehdit ettiini grmekteyiz ki bundan sonra Meyyed Hrizme doru yola kacaktr. Bu durumda Melik Meyyedin aslnda Hrizme yrmeye niyetinin olmad ve Sultanah Mahmudun kendisine baz eyleri hatrlatmas ve bunun sonucunda Karahtaylara gitme konusu sebebiyle harekete kalkt anlalmaktadr ki, bu durum Melik Meyyed Ay-abann bir takm mecburiyetler yznden ilerlemek zorunda kald grne bizi sevk etmektedir. Bu konu hakknda dier kaynaklarmzn grleri biraz fakldr. Ancak hemen ifade etmeliyiz ki bu kaynaklarmzn hibirisinde Sultanah Mahmudun Mazenderan blgesine gidii ve Meyyed ile bu blgedeki faaliyetleri anlatlmamaktadr. Bu kaynaklarmzda Sultanah Mahmudun, Tekiin Karahtay ordusuyla geldiini haber alr almaz Hrizmden doruca Meyyede snd haberi bildirilmektedir. Bu
Meyyed Ay-aba Seluklulardan Mahmud Hana isyan ederek bir dnem halifeden sonra kendi adna hutbe okutmutur. Daha sonra kendisi Niapur valisi olduu halde l-Arslan dneminde Hrizmahlarla byk bir mcadeleye girimitir. Sadece Niapurda deil ok daha geni bir blgede hakimiyet kurmak istedii anlalyor. Ayrntl bilgi iin bkz. Kymen, Ouz stilas, 563-617. 105 sfendiyar, Taberistn, II, 129.
104

33

dorultuda baktmz zaman Hrizmden kp Melik Meyyede snan Melike Terken ve Sultanah Mahmud, Meyyed Ay-abaya deerli mcevherler, kymetli mallar sunduktan sonra, Hrizmin zahire ve mallarn vermeyi vaat etmilerdir.106 Mrhnda gre Melike Terken Hrizm halknn kendisine ve oluna meyilli olduu konusunda gerek olmayan (abartl) szler sylemi ve Melik Meyyed de bu szlere aldanmtr.107 Bu bilgiden hareketle Hrizm zerine yrmek Melik Meyyed Ay-abann iine gelmitir. Zaten bulunduu blgede nfuzunu artrmak ve topraklarn geniletmek isteyen Meyyed Ay-aba Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki arasndaki sorunlar kendisi iin bir frsat bilmi ve bu durumu kendi lehine evirerek faydalanmak amac ile taht mddeisini desteklemitir. Sultanah Mahmud asndan baktmzda da onun hedefi kesinlikle tahtn yeniden ele geirmek idi. Bu konuda Meyyedi ikna etmeye almas ve bunu baarmas onun iin byk bir frsat olmutur. Cveynye gre Sultanah Mahmudun annesinin szlerine kanan ve eytan tarafndan yoldan karlan Melik Meyyed maln ve cann tehlikeye atmtr.108 Dank bir halde olan birliklerini toplam, Sultanah Mahmud ve annesi Melike Terkeni de yanna alarak Hrizme doru hareket etmitir. Hrizm yaknlarndaki Subarlu109 denilen mevkiye geldiklerinde Aleddin Teki bu durumu haber aldndan dolay, oraya yakn bir yerde ln kenarnda ordugah kurmutu.110 bn sfendiyarn belirttiine gre Meyyed Ay-abann oraya doru geleceini ah Erdeir, Aleddin Tekie bir mektup ile bildirmiti ve aralarna bir anlama yaplmt.111 Hndmre gre de Aleddin Teki onlar lde su az bulunduu iin ln banda karlamay tercih etmitir.112 Melik Meyyed Ay-abann askerleri lden blkler halinde gemeye alrken, kta Aleddin Tekiin ordusunun kendilerini

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303. Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 567; Abbas Perviz, Trh-i Selcika ve Hrizmahan, 213. 108 Cveyn, Cihng, II, 16. 109 Subarlu ismi kaynaklarda farkl ekillerde gemektedir. Suberna, Severni, Suburni eklinde verilmitir. bnl Esir burann Hrizme yirmi fersah mesafede olduunu yazmaktadr. bnl Esir, el-Kmil, XI, 303. 110 Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 367. 111 sfendiyar, Taberistan, II, 129. Burada Hsameddevle ile Aleddin Teki arasnda anlama yapld belirtilmemekle birlikte artlarnn neler olduu konusunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu bilgi ile ilgili ayrca bkz. Ziya Bnyadov, Hrezmhl ve Enuteginliler Devleti, 38. 112 Hndmr, Habbs-siyer, II, 634.
107

106

34

beklediinden haberleri olmamtr.113 Melik Meyyed ordusunu lden ksm ksm geirmeyi uygun bulmutur. Nedeni ise lde su skntsnn olmasdr. Bylelikle ordusunun fazla ypranmadan ve zaiyat vermeden l amasn salamaya alt anlalyor.114 Aleddin Teki ordusunu lden k yerinde mevzilendirdiinden Melik Meyyedin kuvvetleri iin umulmadk bir durum ortaya kmtr. Ordunun her bir blmnn lden kmas ile Aleddin Tekiin ordusu o blm zerine saldrmakta ve ksm ksm orduyu yok etmeyi hedeflemekte idi. Melik Meyed ise ordunun nc birliinde bulunmaktayd. te onun bulunduu grup lden knca Aleddin Tekiin askerleri tarafndan etkisiz hale getirilmi ve Melik Meyyed Ay-aba yakalanmtr. Esir edilen Horasan emiri Melik Meyyed, Sultann emri zerine adrn nnde ldrlerek vcudu ortadan ikiye ayrlmtr.115 Bu olay Cveynnin verdii tarihe gre 9 Zilhicce 569/11 Temmuz 1174 tarihinde olmutur.116 Melik Meyyedin lmnden sonra ordusu da bozularak geri ekilmitir.117 bn sfendiyar ve Marainin belirttiine gre Melik Meyyedin lmnden sonra kardei Kutem de Niapurda ldrlmtr.118 Melik Meyyed Ay-abann lm ile ilgili ayrntlar bn sfendiyardan renmekteyiz. Nitekim, sava srasnda Meyyed atnn frlatmas ile dm ve bir svari tarafndan yakalanm ve bal bir ekilde Aleddin Tekiin huzuruna getirilmitir. Bu durumdan kurtulmak isteyen Meyyed Ben bir deve obanym demitir. Ancak tannmas sonucunda Canm balayn, Sultan Sencerin hazinesini size teslim edeyim demek suretiyle kurtulmaya alm ancak Aleddin Teki tacirlik zaman deildir. demitir. Bu olayn ardndan atndan aaya inen Aleddin Teki Meyyedin ikiye ayrlarak ldrlmesini emretmitir.119

Cveyn, Cihng, II, 16; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Hndmr, Habbs-siyer, II, 634; Mrhnda gre (Ravzats-saf, IV, 367) ordunun blkler halinde lden gemelerinin nedeni de yine su ktlnn olmasdr. Suyun azl nedeniyle bir kerede l geememilerdir. 114 Pervize gre (Trh-i Selaika ve Hrizmahan, 213) blgenin eni ok fazla idi ve buray geebilmek iin mecburen birka destee blnmlerdir. 115 Cveyn, Cihng, II, 17; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 253; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 367. 116 Cveyn, Cihng, II, 17. 117 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303. 118 sfendiyar , Taberistan, II, 130; Marai, Mazenderan, 111. 119 sfendiyar, Taberistn, II, 129.

113

35

Aleddin Teki ve Melik Meyyed Ay-aba arasndaki bu sava ile ilgili Hamdullah Mstevf, Meyyed Ay-abann ordusunu Kaplana benzetmitir. Ancak ordu yenilmi ve komutanlarnn ise elleri balanmtr.120 Bylelikle Subarlu mevkiinde yaplan bu savata Melik Meyyed sadece yenilgiye uramam, ayn zamanda hayatn da kaybetmitir.121 Melik Meyyedin lmesi ile Aleddin Teki hem Sultanah Mahmudun taht iddas zerine yapt bu giriimi neticelendirmi bulunuyor hem de Niapur gibi nemli bir ehrin hakimi olan ve Horasan zerinde etkisi bulunan Melik Meyyedi ortadan kaldrm oluyordu. nk her ne kadar Sultanah Mahmuda destek iin yola km grlse de asl amac hakim olduu blgeyi geniletmek olan Meyyed Ay-aba, Aleddin Teki iin her halkarda ciddi bir sorun olacakt. Meyyed Ay-abann lmnden sonra belirtilmesi gereken durumlardan birisi de Hsameddevle Erdeir ile ilgili gelimelerdir. Meyyed Ay-abann yenilmesinden ve kardei Kutemin de ldrlmesinden sonra onun sfehbed Hsameddevle Erdeir, Meyyed Ay-abann kendisinden alm olduu yerleri ele geirmek iin bir takm faaliyetlerde bulunmutur. Meyyedin tarafna geenlere kar fkelenmi, ardndan da Sari, Grgn gibi yerlere komutanlar atamtr. Bylelikle blgedeki hakimiyetini yeniden kurmutur. Ayrca Hsameddevle Erdeir ile Aleddin Tekiin arasnn da olduka iyi idi. yle ki mlk ve tabi insanlar konusunda hibir anlamazlklar bulunmamakta idi. Eliler srekli gidip geliyorlar ve ok deerli hediyeleri tayorlard.
122

Bu durumdan da anlalaca gibi Meyyed Ay-abann lm ile son dnemde ele

geirdii topraklar da elinden gitmitir. Ayrca Meyyedin Harizme doru yola ktn Alaeddin Tekie nceden haber vermi olan sfehbed ile Aleddin Tekiin aras fevkalade iyi bir hale gelmi ve bu durum iki kiiyi birbirine yaklatrmtr. Nitekim, Meyyed Ay-abann lmnden sonra yerine geen Toganah ile sfehbed Hsmeddevlenin de aras dzelecektir.123
120 121

Hamdulah Mstevf, Zafernme, 300b. Meyyedin lmnden sonra o dnemin airlerinden Nakkai u beyitleri okumutur: Onun himmeti yk ile Harizm kapsnda , Meyyedin mr keklii bir gecede horoz oldu. 122 sfendiyar, Taberistn, II, 130. 123 sfendiyarn belirttiine gre (Taberistn, II, 133) Tognahn Niapur valisi olmasndan sonra Mazenderan sfehbedi ile aras olduka dzelmitir. sfehbed eli gndererek Toganaha dostluk dileklerini sunmutur. Aralarnda anlama yaplmtr. Hatta bu dnemde yazlan bir drtlk Hsameddevle Erdeir ve Toganah mnasebetlerini gstermesi asndan nemlidir: Nerde o ki ondan can ve vcudumuz tazelendi Bir zerre sandn kerameti vcudun kaynadr

36

Melik Meyyed Ay-abann lmnden sonra Sultanah Mahmud ve annesi Terken Hatun ise bu savata Aleddin Tekiin eline gemeden kaabilmiler ve Dihistan tarafna gitmilerdir. Burada kaynaklarmz ayrntlar hakknda bilgi vermemektedir. Sadece Aleddin Tekiin arkalarndan giderek ehri zorla ele geirdiini, Sultanah Mahmudun kamas zerine onu ele geiremediini ancak annesi Melike Terkeni yakalayarak ldrdn bilmekteyiz. Bu olayn ardndan da kendisi Hrizme geri dnmtr. 124 Melike Terkenin lm ile Sultanah Mahmud taht iddiasndaki en byk destekisi olan, hatta kendi yann kkl nedeniyle bir dnem devlet ve ordu ynetiminde ok etkili olan annesini kaybetmi oldu. Melike Terkenin ortadan kaldrlmas ile Aleddin Teki kardei Sultanah Mahmuda byk bir darbe vurmakta idi. Ayn zamanda da bandan itibaren kendisine sorun karan, devlet ve belki de babas zerinde de etkili olmu bir kiiyi yok etmi oluyordu.125 Ancak Melike Terkeni ortadan kaldrmak bir zm olamayacakt. nk Sultanah Mahmud saltanat mcadelesine annesi olsa da olmasa da devam edecekti. O saltanat iddiasndan vazgemeyecek ve yoluna tek bana yryerek yeni ittifak araylar ierisine girecektir. E) Sultanah Mahmudun Toganah bin Melik Meyyede ltica Etmesi Niapur Meliki Meyyed Ay-abann ldrlnden sonra onun yenik askerleri Niapura gelince, olu Toganah Ebubekir bin Melik Meyyedi126 baa geirmilerdir.127 Sultanah Mahmudda bu durumda adyaha giderek Toganah bin Melik Meyyede snmtr. nk kardeine kar koyamam bu nedenle de Toganaha snmtr.128 Bir sre Niapurda kalm ancak Toganahdan umduu
Maherin eteinden kmayacaktr Vcut yakasndan Toganah gibi bir ay kmad Toganah ve sfehbed arasndaki mnasebetler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. sfendiyar, Taberistn, II, 133-135. 124 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, II, 17; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254. 125 Kad Ahmed Gaffari Kazvnye gre (Trh-i Cihan- Ara, 121) Melike Terken fitnenin kayna idi. 126 Toganah bin Melik Meyyedin ahsiyeti ve edebi yn ile ilgili kaynamz Muhammed Avf ayrntl bilgi vermektedir. Avf, Lbabl-elbb, I, 46-48. 127 bnl Esir, el-Kmil, XI, 303; Dier kaynaklarmz da Toganahn babasnn lmnden sonra Niapur valiliine getirildii konusunda hemfikirdirler. Cveyn, Cihng, II, 19; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369; Hasan- Yezdi de Toganahn baa geirildiini ve Mehdeddin Alinin de ona vezir olarak atandn belirtmektedir. Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255b. 128 Abbas kbal Atiyani, Trh-i Mufassal ran, 393.

37

destei bulamamtr. Askeri ve mali destek alamam bunun zerine areyi baka ittifaklarda aramak zorunda kalmtr.129 Toganah bin Melik Meyyed babasnn yerine Niapur da henz hakim olmuken herhalde Aleddin Teki gibi bir hkmdar karsna almaktan ve iki karde arasndaki bu meseleye bulamaktan ekinmitir. Bu nedenle de sadece Sultanah Mahmudun kendi yannda kalmasna izin vermekle yetinmitir. Bu dnemde Gurlu-Toganah mnasebetleri de iyi deildi. Nitekim, Hasan- Yezdi dier kaynaklarmzda bulunmayan bir bilgiyi vermektedir. Buna gre 575 ylnda Gurlu Gyaseddin, kardei ihabeddini, Bamiyan130 ile Sistan131 meliki amcasnn olu emseddin ve Harb bin Muhammedi hizmetine arm ve onlar da saysz askerleri ile bir araya toplanmlardr. Toganahn vilayetine gelmiler ve yamalayarak adyah kapsna gelmek iin ilerlemilerdir. Aleddin Teki de o srada Hrizmden Horasana gelmiti. Ancak Gyaseddin ilerlemeyi uygun grmemi ve Toganahn kendisine eli gndererek bar istemesi zerine geri dnmtr.132 Bu durumda bakldnda Toganahn da bu sralarda durumunun pek iyi olmad anlalmaktadr. Ancak bu bilgilerin dier kaynaklarda bulunmamas orijinal bir durumu ortaya karmakla beraber yine de ihtiyatl bir durumu da beraberinde getirmektedir. F) Sultanah Mahmudun Gurlulara Snmas Sultanah Mahmud Toganah bin Melik Meyyedden bulamad destei elde edebilmek iin yine yola km ve Gurlulara snmtr.133 Hndmr, Sultnhn

129

Cveyn bu konuda Toganahn Sultanaha askeri ve mali destek verecek gc olmadn belirtirken ,Reideddin Fazlullah Toganahn mal ve kudreti olmasna ramen yine de Sultanaha yardm yapmadn belirtmektedir. Hndmr ise Sultanahn, adyaha gittiini ve burasnn Toganahn hakimiyetinde olduunu grdn kaydetmektedir. 130 Bamiyan ehri ile ilgili olarak bkz. Barthold, Bmiyn, A, II, 296- 298. 131 Sistan ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. V.F Bchner, Sistan, A, X, 715-721. 132 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256a. Mellif 575 ylnda Horasanda byk bir ktlk olduunu da eklemektedir. 133 Gurlular Devleti yaklak 1000-1215 yllar arasnda Afganistan ve Horasanda Gazneli ve Byk Seluklularn glerinin zayflad bu blgede ortaya km bir devlettir. Gur meliklerinin soylarn randaki ensebani hanedanna baladklar grlmektedir. Gurlular nceleri Gaznelilere baml olsa da sonradan blgede byk bir devlet kurmay baarmlar hatta slam Halifesi ile mnasebetler ierisinde olmulardr. Zamanla devlet zayflam ve ksa bir sre Hrizmahlara balanmtr. Bu ksa srenin sonucunda (1220) Mool hakimiyetine girmitir. Gurlularla ilgili bkz. M. Longworth Dames, Griler, A, IV, 826-830; Iqtdar Husan Sddqu, Gurlular, DA, XIV, 207-211; Muhammed Abdul Ghafur, The Gorids, History, Culture and Administration 549-612/1148-1215-16,

38

Toganahn izni ile Gur melikine gittiini belirtmektedir. Nihayetinde Sultanah Mahmud o dnemde Gurlularn banda bulunan Gyaseddine snmtr.134 Hkmdar emseddin Muhammed, Gyaseddin lakabn hkmdar olduktan sonra almt. Kardei ehabeddin de ordunun banda bulunuyordu. Bylelikle iki karde uyum ve birliktelik halinde devleti ynetmekteydi.135 Gur sultanlar Sultanah Mahmudu iyi karlayarak kendisine hrmet ve sayg gstererek onu gzelce misafir etmilerdir.136 Kaynamz Reideddin Fazlullah, Gurlularn Sultanah Mahmudu teselli ettiini belirtmektedir.137 Hamdullah Mstevf ye gre de Gur hkmdar Gyaseddin Sultanah Mahmudu bir hkmdar karlar gibi karlamtr.138 Sultanah Mahmudun Gur lkesindeki durumu ile ilgili ayrntl bilgiyi kaynamz Tabakt- Nsrden renmekteyiz. Czcaninin belirttiine gre Gurlu sultanlarla Aleddin Tekiin ilikleri iyiydi ve aralarnda salam bir antlama vard. Bu antlamaya gre: Horasann baz blgeleri Guz emirlerinin eline geerken139, baz blgeleri de Sencer hkmdarlnn elinde idi.140 Dier yerler de Firuzkuh141 ve Bamiyan hakimlerine ve Gur hkmdarlarna tabii idi. Sultanah Mahmud, Horasan kardeinden ve Guz emirlerinden kurtarabilmek iin Gurlulardan yardm istemitir.142 Gur hkmdarlarnn onu iyi karladn ve kendisine misafirlii sresince ikta verdiklerini grmekteyiz.143 Ancak bu ikta geici olarak verilmitir.144 Kendisini iyi karlayp arlamalarna hatta ikta tahsis etmi olmalarna ramen Sultanah
Yaynlanmam Doktora Tezi, Hamburg, 1960; S. Haluk Kortel, Gur Devletinde Bir Trk Kumandan: Tceddin Yldz EFTD, 39(2004), 37-53. 134 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Muhammed Abdul Ghafura gre (The Gorids, 65.) Gyaseddin Gazne ve Herat fethetmekle byk bir prestij kazanm ve bu durum Sultanah Mahmudun ona snmasnda etkili olmutur. 135 Kafesolu, Harezmahlar, 87; Sultan Gyaseddinin hkmdarl srasnda (1163-1202) Gur devleti zirveye ulamtr. Bu dnemde nemli fetihler yaplmtr. Aleddin Teki ve Gyaseddin ayn dnemde hkmdar olduklarndan Sultanah Mahmud meselesinde aralarnda ciddi srtmeler olmu ve bunlar bu olaydan sonra da devam etmitir. 136 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 17; Czcani, Tabakt- Nsr, 302; bu konuda ikinci elden kaynaklarmz da hemfikirdirler. 137 Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 367. 138 Hamdullah Mstevf , Zafernme, 301a. 139 Burada Guz emirlerinden kastedilenler Ouz emirleridir. Guz ismi Arap tarihiler tarafndan Ouz Trkleri iin kullanlmtr. Claude Cahen, Guzz, EI, II, 1160. 140 Burada kastedilen Sencer hkmdarl pek tabi ki byk Seluklu devletidir. Devletin yklmasndan sonra baz ehirlerde hala Seluklu devletinden kalma melikler bulunmakta idi. 141 Burada Firuzkuh hakiminden kastedilen herhalde blgeyi elinde bulunduran komutanlar olmaldr. Firuzkuh bugnk Afganistanda bulunan bir ehirdir. Ayrntl bilgi iin bkz. Kprl, Frzkh, A, IV, 655-657. 142 Czcani, Tabakt- Nsr, I, 302; Major H.G. Raverty, The Tabakat- Nasri, I, New Delhi, 1970, 245. 143 kta ile ilgili olarak bkz. Turan, kta, A, V/II, 949- 959; S. Sadi Kucur, kta, DA, XXII, 47-49. 144 Czcani, Tabakt- Nsr, I, 302; Raverty, The Tabakat, I, 245.

39

Mahmudun istedii askeri yardm kendisine vermemilerdir.145 Bu sayede Aleddin Teki ile yaptklar antlamaya da sadk kalm oluyorlard. Her ne kadar Gurlular Sultanah Mahmuda yardm etmeseler de onu karlayarak sayg gstermekle, ikta vermekle ve ihtiyalarn karlamakla kendisine byk bir iyilik yapmlardr. Fakat byk bir yardm yapmamalarna ramen ortaya koyduklar bu tutumun kendi siyasetlerinin bir paras olduu kanaatindeyiz. yle ki; Sultanah Mahmudun iinde bulunduu durumu kendi siyasetlerinin bir paras haline getirmeyi de bileceklerdir. Sultanah Mahmudun Gurlulara snmasndan sonra Gurlularn gsterdii bu tutumun kendileri ile Aleddin Teki arasnda herhangi bir soruna neden olup olmad hususunda bir bilgimiz yoktur. Ancak bu misafirliin ok uzun srmemi olmas ve Gurlularn kardeine saldrmak iin Sultanah Mahmuda gerekli destei vermemi olmas Aleddin Teki ve Gurlular arasndaki ilikilerin bozulmadn gstermektedir.146 Sultanah Mahmud, Gurlularn kendisine yardmda ar davrandklarn ve istedii malzemelerin verilmesinde tereddt ettiklerini grnce bu sralarda gelien bir olay onun asndan yeni bir umut olmutur.147 Sultanah Mahmud, Gur lkesinden ayrlarak Trkistann Mvernnehir blgesine doru ynelmitir.148 Cveynnin belirttiine gre Sultanah Mahmudun Mvernnehire gidiinde Gur hkmdar Gyaseddin, kendisini byk bir trenle Karahtayllara yolcu ettikten sonra yanndakilere dnerek Bu adamla Horasanda karklklar karabiliriz. Bundan dolay onun eziyetlerine bir sre daha katlanmamz gerekir. O bize Tanrnn bir ltfudur demitir.149

Abbas Pervizin (Trh-i Selacika ve Harezmahan, 214) belirttiine gre Sultanah, kardei Aleddin Teki ile savamak konusunda Gurlularn kendisine yardm etmeye hazr olduklarn bildii iin bu yardm almaya gitmitir. Biz bu konu ile ilgili kaynaklarmzda bir bilgiye rastlayamadk. 146 Abdul Ghafura (The Gorids, 66) gre Gyaseddin, Aleddin Teki ile savaa girmeyi hem istemediinden hem de buna hazrlkl olmadndan reddetmitir. 147 Czcani, Tabakt- Nsr, I, 303; Raverty, The Tabakat, I, 245. 148 Raverty, Tabakt- Nsrnin ngilizce tercmesinin ait olduu yazmada Sultanah Mahmudun Gur hkmdar Gyaseddinin rahatsz edici ve kk drc davranlarna bir sre katlanmak zorunda kaldn belirtmektedir. Ayn zamanda Sultanah Mahmudun bu srada aklna gelen kumandanlarn tefti ettiini (yokladn) de yazmaktadr. Eserdeki dipnotta vermi olduu bu bilgiden aslnda Sultanah Mahmudun Gur lkesinde ok da rahat olmadn ve yine kendine bal olan kiiler ile hareket etmek istediini grmekteyiz. Raverty , The Tabakat, I, 245. 149 Cveyn, Cihng, I, 17; Ghulam Rabbani Azize gre (The Khwarazmshahs, 18) Sultanahn isteine gre Karahtaylara giderken Gyaseddin ona yeterli malzeme ve adam tedarik etmitir. Ancak biz kaynaklarmzda misafir etmenin tesinde herhangi bir bilgiye rastlayamadk.

145

40

Bu bilgilere gre her ne kadar Gurlular, Sultanah Mahmud konusuna karmak istemiyor gibi grnseler de aslnda kendi karlar asndan belki Aleddin Teki ile de kar karya gelmeden bu durumu lehlerine evirmeye almlardr. Gur hkmdarnn yukarda verilen szlerine bakldnda aslnda Sultnh kullanarak emellerine ulamak istediklerini ve bu sayede Horasan kartrarak kendilerine yer amay dndklerini gstermektedir. Bu durumda iki kardein arasndaki husumetten Gurlularn da istifade etmeye alt ama henz zaman erken bulduklarn bize gstermektedir. Sultanah Mahmudu bir ltuf olarak grmeleri de Horasan ele geirmek iin bekledikleri frsatn Sultanah Mahmud sayesinde ellerine geecei ve onun karaca karklklardan istifade ile bu blgede hakim olacaklarn dnm olabilirler. Her ne kadar grn itibari ile Aleddin Teki ile kar karya gelmeyi henz gze alamasa da Gyaseddin Gurinin gelecee ynelik planlarnn bulunduunu ve bunlar ierisinde Sultanah Mahmudun da bulunduunu anlayabilmekteyiz. Hasan- Yezdide eserinde bu konudaki ayrntlar ile ilgili biraz daha farkl bilgiler vermektedir. Ona gre Sultanah Mahmud Gyaseddin ile vedalap atn srm ve Gyaseddin hizmetindeki Gur emirlerinden oluan toplulua Bana yle gelir ki bu adam grmek iin Horasana gelecekler. Bizim onun yznden ok bamz ard demitir.150 Bu durumda Cveynnin verdii bilgiler ile karlatrldnda daha fakl bir hitap ortaya kmaktadr. Buna gre Gyaseddin Sultanah Mahmudun Horasanda karkla neden olacan ifade etmekte ve onun kendi lkelerinde misafirliinin de Gurlular skntya soktuunu sylemektedir. Bu bilgiye baktmzda da Sultanah Mahmudun geliinin Aleddin Teki ile Gyaseddin arasnda skntya neden olduu anlalmaktadr. Ancak byle bir skntya dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. G) Sultanah Mahmudun Karahtay Devletinden Destek Almas ve Hrizm Yaknlarnda Yaplan Sava Sultanah Mahmudun tahta kmasndan sonra Aleddin Teki taht ele geirebilmek iin Karahtaylarn desteini alm ve bu sayede Hrizmah hkmdar olmay baarabilmiti. Bu destek tabi ki karlksz deildi ve Karahtaylara Aleddin Tekiin baz vaatleri olmutu ve bu vaatler Hrizmin hazineleri, mallar ve her yl belli
150

Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255a.

41

bir miktar verginin Karahtaylara verilmesi idi. te Sultanah Mahmudu da Mvernnehire ynelten olay bu durumla ilgilidir.151 Aleddin Teki, Dihistan tarafndan Hrizm blgesine gitmi ve Diyad ele geirmiti. Bylelikle lkesinin topraklar genilemiti.152 te bu srada Karahtaylar ile Aleddin Tekiin aras almaya balamtr. Karahtay lkesinden ard ardna eliler gelmeye balam ve bunlar hkmdarlk adabna uygun olmayan davranlar sergilemilerdir. Geli amalar ise kararlatrlan vergiyi almakt. Ancak onlar bundan daha fazlasn istemekte idiler ve bu durum Aleddin Tekiin cannn sklmasna neden olmutur. Kaynaklarmza gre bylelikle anlama artlarna uymamlardr. Bu duruma Aleddin Teki tahammlszlk gstererek mehur bir elinin ldrlmesini emretmitir. 153 bnl-Esr bu konuyu dier kaynaklar ile ayn ekilde anlatrken biraz daha ayrntl bilgi sahibi olmamz salamaktadr. Ona gre Karahtay elileri gelmiler baz tekliflerde bulunmular ve detleri olduu zere tahakkme kalkmlardr. O da Karahtay hkmdarnn emriyle gelen ve hkmdarn yaknlarndan olan birisini ldrtmtr. Bu kii, yanndaki elilik heyetiyle Hrizmahtan hara istemeye gelmitir. Aleddin Teki Hrizmin ileri gelenlerine emir vermi ve herkesin Karahtaylara mensup bir ahs ldrmesini emretmitir. Bylelikle gelenlerden hi birisi sa kalamamtr.154 Bu durumda aradaki dostluk sona ermi hatta dmanla dnmtr. Sultanah Mahmudun bekledii frsat bu ekilde ortaya km oluyordu.155 Karahtaylar da iki kardein arasndaki husumetten istifade etmesini bilmiler ve bir eli gndererek Sultanah Mahmudu lkelerine davet etmilerdir. Bu durum karsnda

151 152

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 303; Cveyn, Cihng, I, 16. Hndmr, Habbs-siyer, II, 625; Kaynamz bu bilgiyi verirken bnl-Esr (el-Kmil, XI, 304) ve Cveyn (Cihng, I, 17) bu konuda sadece Aleddin Teki in Hrizmde yerletiini ve lkenin ilerinin yoluna koyduunu belirtmilerdir. Reideddin de (Cmiut-tevrh, I, 254) de sadece Dihistandan Hrizme gittiini sylemektedir. 153 Cveyn, Cihng, II, 17; Reideddin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 368. 154 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304. 155 Ravzats-safya gre Sultanah Mahmud kardei ve Karahtaylar arasnda dmanln ortaya ktn duyunca mutlu olmutur. Bu durumun kendi istikbali, devleti ve emirliinin yararna olduunu dnmtr. Bu esnada Karahtay elileri Gur lkesine gelmiler ve Teki Han ile dostlua ramen Sultnh davet etmilerdir.

42

Gurlu lkesinde bulunan Sultanah Mahmud, Karahtaylara gitmitir. Gur hkmdar Gyaseddin de kendisini byk bir trenle yolcu etmitir.156 Bu gidi, Sultanah Mahmud iin byk umutlarla dolu idi. zellikle de davetin Karahtaylardan gelmi olmas dikkat ekicidir. Her ne kadar Karahtaylar burada Aleddin Teki ile olan dmanlklarna bir cevap olmak zere kendisine kar Sultnh lkelerine davet etmilerdir. Bu davetin Sultanah Mahmud asndan farkl anlamlar da olabilirdi. Hkmdarl yeniden ele geirmek iin harekete geecek, Toganah bin Melik Meyyed ve Gur hkmdar Gyaseddinden gremedii yardm Karahtaylardan isteyecekti. Bu sralarda Karahtaylarn ve Aleddin Tekiin arasndaki dmanlk onun iine yarayacakt. Burada gzden karlmamas gereken bir durum da udur ki; Aleddin Teki taht Karahtaylar yardm ile ele geirmiti. Bu ordunun gcn bilen Sultanah Mahmud bu durumu lehine evirerek bir zamanlar kardeinin bu ordu ile kendisini Hrizmden kamaya zorladn dnerek, ayn orduyla Hrizmi yeniden ele geirebileceine inanm olmaldr. Sultanah Mahmud Karahtayllardan kardei Aleddin Tekie kar bir ordu isteyerek, Hrizm halknn ve askerlerinin kendisine sevgi ve sayg duyduklarn belirtmitir.157 Hndmre gre ise Sultanah Mahmud bunu u ekilde iletmitir: Hrizmlilerin dncelerindeki meyil bana kar ok fazladr. Bunun yannda askerin bir ksm da benim emrim altna gelmek istiyor.158 te Sultanah Mahmud bu ekilde zaten Aleddin Tekie kzgn olan Karahtaylar kendi tarafna ekmeyi baarm ve onlar yardm etmeyi kabul etmilerdir. Karahtaylarn buradaki amac da phesiz iki karde arasndaki bu husumeti kendi lehlerine kullanmaktr. Herhalde Sultanah Mahmuda yardm edecekler ve bu yardmlarn karlnda da onun tahta kmas sayesinde Aleddin Tekiten clerini alm olacaklard. Bu arada yaplan yardmlarn karlnda Sultanah Mahmudun onlara neler vaat ettii konusunda kaynaklarmz bilgi vermemektedir. Ancak herhalde Karahtaylarn yardmyla hkmdarl ele geirmesi karlnda aralarnda anlama yapm olmaldrlar.

156 157

Cveyn, Cihng, I, 17. Cveyn, Cihng, I, 18; bnl-Esre gre (el-Kmil, XI, 304) Sultanah Mahmud Hrizm halknn kendisini desteklediini ve hkmdarln kardeine tercih ettiklerini zannediyodu. Eer onu grrlerse ehri hemen kendisine teslim edeceklerine inanyordu. 158 Hndmr, Habbs-siyer, II, 635.

43

te btn bu olaylar sonucunda Karahtayllar Fu-ma komutasndaki byk bir orduyu Sultanah Mahmud, ile birlikte Hrizme gnderdiler.159 Hasan- Yezdinin belirttiine gre de Sultanah Mahmud, Karahtaylara ulatnda onu arlamlardr. Ona kyaslanamayacak kadar ok asker vermilerdir.160 Bu srada Karahtaylarn banda yine Grhann kz olan melike bulunmakta idi ve o kocas Fu-may bu i ile grevlendirmiti.161 Bir zamanlar Sultanah Mahmudu tahtn brakmaya zorlayan Karahtay ordusu bu defa Aleddin Tekii ayn olaya zorlamak zere yola kmtr. Bu durumu haber alan Aleddin Tekide bo durmayarak baz tedbirler almtr. Askerlerini Ceyhun rma zerinde grevlendirmi ve Karahtay ordusu geldii srada Ceyhun nehrinin sularn onlarn zerine boaltmtr. Bylelikle zaman kazanm ve kendisi de sava hazrlklarn tamamlamtr.162 Ceyhun suyunun Karahtayllarn zerine aktlmas orduyu ok zor durumda brakmtr. bnl Esire gre ise bu durum ordunun az kalsn sular altnda kalp boulmasna neden olacakt.163 Btn zorluklara ramen Karahtay ordusu Hrizm nlerine gelebilmitir. Ancak Fu-ma ehrin kapsna geldii zaman164 Sultanah Mahmudun Hrizmlilerin kendi tarafnda olduu szlerinin doru olmadn anlamtr. nk Hrizm halk Aleddin Tekie ballk ierisinde idi ve Sultanah Mahmuda herhangi bir meyilleri yoktu.165 Bu durumdan dolay Fu-ma piman olmu ve geri dnmeye karar vermitir. Sultanah Mahmud ise durumu anladktan sonra Fu-madan bundan sonraki emelleri iin ordusundan bir ksm askeri kendisine vermesi iin ricalarda bulunmutur.
166

bnl

Esire gre Sultanah Mahmud, Fu-maya Eer kuvvetlerinin bir ksmn benimle birlikte Merve gnderirsen oray Ouz beyi Melik Dinardan mutlaka alrm demitir.167 Herhalde bu sz zerine olsa gerek ki Fu-ma kendi ordusundan saysn
bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 18. Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255b. 161 Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 368; Hndmr, Habbs-siyer, II, 635. 162 Cveyn, Cihng, II, 18; Hamdullah Mstevf, Tarh-i Gzde, 488; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369. 163 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304. 164 Abbas Pervizin (Trh-i Selaika ve Hrizmahan, 15) belirttiine gre de Fu-ma kendisini g bela Hrizm kapsna atarak zor kurtulmutur.; Seyyid Sabra ise (et-Trhus-siys lid-devletil Hrizmiyye, 63) bnl esir den rivayetle Karahtaylarn piman olduklarn ve Sultnh sorumlu tutarak kendisini azarladklarn belirtmektedir. 165 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 18; Mrhnda gre (Ravzats-saf, IV, 368.) Hrizm emir ve ayanlar Tekie itaat konusunda hemfikir idiler. 166 Cveyn, Cihng, II, 18; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 368; Hndmr, Habbs-siyer, II, 635. 167 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Hasan- Yezdiye gre (Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255b) Sultanah Mahmud Bana bir askeri birlik verirseniz Merv ve Serahs Ouzlarn elinden alrm, her zaman hizmette bir gnl olalm demitir.
160 159

44

bilemediimiz bir ksm askeri Sultanah Mahmudun emrine vermitir. Hamdullah Mstevf ye gre de Sultanah Mahmud Fu-maya Senin gibi nl birisi bana yardm iin bir ordu gnderirse, ok yakr bir tavr olur.168 demitir. Nitekim, gelimelere baktmzda bu rica zerine bir ksm askeri yanna almay da baarabilecektir. Bylelikle Sultanah Mahmud bir ittifak giriiminden daha baarszlkla km ve Karahtay ordusunun desteine ve Hrizm nlerine gelmi olmasna ramen yine de hkmdarlk tahtn ele geirememi ve Hrizmah olamamtr. Buradaki baarszlkta Aleddin Tekiin ald savunma tedbirlerinin etkisi olmusa da ehir halknn Sultanahn meyil etmemesinin de nemi byktr. Bu durum Aleddin Tekiin devlet ierisinde kurmu olduu dzen ile de alakal olmaldr. Bu nedenden dolay herhalde aradan sre getike Sultanah Mahmud iin taht ele geirme ihtimali daha da azalacaktr. Belirtmemiz gerekir ki; Aleddin Teki de Fu-ma ve Sultanah Mahmudun komutasndaki kuvvetleri her ne kadar ald savunma tedbirleriyle Hrizmden uzaklatrm ise de o an iin bu birleik orduyu takip etmek lzumu grmemitir.

168

Hamdullah Mstevf , Zafernme, vr. 301a.

II. BLM

SULTANAH MAHMUDUN HORASANI ELE GERME ABASI VE BLGE HAKMYET

Sultanah Mahmud, tahtndan indirildikten sonra Hrizme yeniden hkim olmak iin eitli mcadelelere girimiti. Bu nedenle blgedeki melikler ve devletlerle ittifak haline girmeye alm, bazlarndan istedii yardm elde etmi bazlarndan ise yardm alamamtr. Kendisine yardm eden Melik Meyyed Ay-aba ve Karahtaylardan ald destek Aleddin Tekii tahttan indirmeye ve kaybettii hkmdarln yeniden ele geirmeye yetmemitir. zellikle Karahtaylarn yardmyla dahi tahtn ele geiremeyince bu sefer siyasetini biraz deitirmi ve yzn Horasana evirmitir. Bu dnte zellikle o anki umutlarnn krlm olmas da etkili olmutur. Nitekim, o dnemde kendisine yardm edebilecek en byk glerden birisi Karahtay ordusu idi. Bu konudaki en byk rnek Aleddin Tekiin Sultanah Mahmudu bu ordu sayesinde Hrizmden kamaya zorlam olmas idi. Eer Karahtay ordusunun yardm ile dahi tacn ele geiremiyorsa demek ki baka yollar denemeli belki de hakimiyet alan olarak baka bir blgeyi semeli idi. Bu dnemde siyasi istikrarn bulunmadn anladmz Horasana ynelerek varln hissettirecektir. Ancak burada unutulmamas gereken bir ey daha vardr ki, o da Sultanah Mahmudun her ne kadar Horasana inmi olsa da, taht iddiasndan hibir zaman vazgememi olmasdr. Bir taraftan Horasan ve evresinde hakimiyet kurmaya alrken dier taraftan da her defasnda gcn ve kudretini topladnda ve eline frsat getiinde bu blgeye ynelerek saltanat iddiasn devam ettirecektir. Bu

46

dorultuda hakimiyet alann Horasan Blgesi olarak setii gibi bunun dnda gelien olaylar da deerlendirerek zaman zaman Horasan dna da kmtr. Aleddin Teki asndan ise bu durum daha da etrefilli bir hal alacaktr. Nitekim, o kardeinin bu yeni siyaseti zerine her ne kadar Hrizm konusunda bir miktar rahatlam gibi grlse de yine de gz hep Sultanah Mahmudun zerinde olmu her ne kadar kendisine zarar vermedii sre iinde ona mdahale etmese de yaptklarn takip etmitir. nk Horasan blgesi Aleddin Teki iin de ok nemli idi. Bu dnem ierisinde Aleddin Teki kardei ile her ne kadar dman olsalar da, kimi zaman onu kontrol altnda tutmak iin baz hareketlere ynelmitir. Bunlarn arasnda sava olduu gibi bar da vardr ki hatta bu barlar srasnda kardeine toprak vermeye bile ynelmitir.1 te Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki arasndaki mnasebetlere ve Sultanah Mahmudun bu dnemki siyasetine baktmz zaman onun balang noktas Serahsa2 ynelmek ve burada bulunan Melik Dinarn zerine yrmek karar ald grlmektedir. A) Sultanah Mahmud - Melik Dinar Mnasebetleri Sultanah Mahmud kendisine yardm eden fakat hezimete urayan Karahtay komutan Fu-madan bir miktar askeri Horasana inebilmek iin istemiti. Karahtay komutan ise bu istei kabul etmi ve kendisine Melik Dinarn elinden Merv blgesini alabilmesi iin bu orduyu vermitir.3 Melik Dinar Horasan Blgesindeki Ouz meliklerinden birisi idi. Nitekim, Ouzlar 1153 ylndaki ayaklanmadan sonra Seluklu Devletinin yklmasnda etkili olan Ouz reisleri Horasan ve dier Seluklu blgelerini ele geirmilerdir.4 Bununla birlikte bu srada Sultan Sencerin hizmetinde bulunan Ouz beylerinden birisi de Melik Dinar idi.

Bosworth, Hrizmahlarn Anutigin kolu hkmdarlarndan yani Hrizmahlar Devleti tarihinden bahsederken Sultanah Kuzey Horasanda rakip hkmdar olarak belirtmektedir. Bosworth, slam Devletleri Tarihi, Trke trc. Erdoan Meril, Mehmet pirli, stanbul, 1980, 135. 2 Serahs ehri hakknda bkz. Julius Ruska, Serahs, A, X, 502. 3 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 18; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 368; Bu ordunun miktar ile ilgili herhangi bir bilgiye sahip deiliz. 4 Seluklu Devletinin hakimiyetinin zayflamas ile Ouzlarn Horasan Blgesindeki faaliyetleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ergin Ayan, Horasan ve Civarndaki Ouz Boylar (1157-1220), Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1998.

47

Yani Horasan paylaan beylerden birisi idi. Horasandaki Seluklu miras paylamnda Merv ve Serahs blgesi de Melik Dinarn eline gemi idi.5 bnl-Esre gre Melik Dinar Ouzlarn kard karklklar srasnda bu blgeleri istila etmi ve o gne kadar elinde tutmu idi. Melik Dinar Serahs ehrine hakim bulunmaktayd ve Sultanah Mahmud halkn haberi olmadan ehrin nnde karargah kurmu idi. Aniden Serahsa hcum eden Sultanah Mahmud ok sayda insan ldrd.6 Hasan- Yezdi ise bu konuda Sultanah Mahmud Ouz mahiyetinden o kadar ok kiiyi ldrd ki saysn ancak Allah bilir. demektedir.7 Melik Dinar ise bu durumu grnce korkudan kendisini kalenin, iinde bulunan su dolu olan hendee atmtr. Fakat, lmemi olan Melik Dinar askerleri tarafndan sandan tutularak yukar ekilmi ve bylelikle kurtarlmtr. Bu olayn ardndan da Ouzlarn sa kalanlar ile birlikte kaleye snmtr.8 Bu olayn ardndan Serahs ehrinin muhasarasn durdurarak Merve9 gitmi ve buray ele geirmitir.10 Buradan Sultanah Mahmudun Serahs tam olarak ele geiremediini ancak bu olay sonraya brakarak Merve yneldiini anlamaktayz. Czcninin belirttiine gre de Mervi Darl-mlk yani bakent yaparak buraya adam koymutur.11 Bu durumda Karahtaylardan ald ordu ile Serahsa ani baskn yaptn grdmz Sultanah Mahmud Horasan zerinde ilk snavn verdiini syleyebiliriz.
Sergey Grigorevi Agacanov, Ouzlar, Trke trc. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev, stanbul, 2002, 353; Agacanovun naklettiine gre (Ouzlar, 353) Melik Dinarn atalar vaktiyle Mvernnehir ve Horasanda hkm sren Ouz hkmdarlarndand.; Ahmed Ali Han Vezirinin belirttiine gre de (Ahmed Ali Han Veziri, Trh-i Kirmn, Tashih ve Tehiye. Bastani Parizi, Tahran, 1370 H, 396) Melik Dinar, Melik Meyyed Ay-abann hizmetisi ve onun Serahs nahiyesine hakim olan valisi idi. 6 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveynye gre (Cihng, II, 18) Sultanah Mahmud halkn ounu kltan geirmitir. 7 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255b. 8 Cveyn, Cihng, II, 18; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254; Hndmr, Habbs-siyer, II, 625. 9 Merv, Horasann en nemli ehirlerinden birisidir. ran ile Hazar Denizi kylarn Orta Asyann nemli ehirlerine balayan stratejik bir yerde bulunan Merv ayn zamanda ilek bir ticarek yolu zerindedir. Horasann askeri ve idari merkezi zellii bulunan bu ehir Seluklular dneminde de nemini korumutur. ar Beyin idari merkezi olmakla birlikte Alparslan dneminden itibaren Horasann idaresi ile grevlendirilen Seluklu ehzadelerinin de merkezi konumuna gelmitir. Sultan Sencer dneminde ise Seluklulara bakentlik yapmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakt El-Hamevi, Mucemlbldn V, 112- 116; A. Yakubovsky, Merv, A, VII, 773-777; zgdenli, Merv, DA, XXIX, 221223. 10 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 18. 11 Czcni, Tabakt- Nsr, I, 303. Ayrca mellifimiz Sultanah Mahmudun Karahtaylardan ald ordu ile Horasan Guz emirlerinin zulm ve tasarrufundan kurtardn belirtmektedir. Mervi bakent yapma konusuna gelince dier kaynaklarmzda byle bir bilgiye rastlayamadk. Onlar sadece Mervi ele geirdiini yazmaktadrlar. Yalnzca Rededdin Fazlullah, Merve gittiini ve oraya yerletiini belirtmektedir.
5

48

Serahs yeterince yprattktan sonra oray henz tam ele geirmeden Merve yneldiini ve bu ehri ele geirdiini ve Czcninin belirttiine gre bakent yaptn grmekteyiz. Eer bu bilgi doru ise Horasann bu nemli ehrinde kendi hakimiyetini ilan ettii anlalmaktadr. Bylelikle ilk olarak Merv ehrini ele geirdiini biliyoruz ki bylelikle kendine bir merkez tayin etmi olduu anlalmaktadr.12 Ancak, kaynaklarmzda Sultanah Mahmudun Mervi ald belirtilmekle beraber bakent yapm olduu bilgisinin sadece Czcnide verilmi olmas bu bilgiye ihtiyatl yaklamamz gerektirmektedir. te gelien bu olaylardan sonra Sultanah Mahmud Karahtaylardan alm olduu askerleri geri gndermitir.13 Ardndan Serahsa yeniden saldrya geen Sultanah Mahmud Cveynye gre Ouzlar oradan karp atncaya kadar hcumlarna devam etmitir.14 bnl-Esre gre de Sultanah Mahmud tekrar Ouzlarn zerine yrmeye ve mallarn yamalamaya balamtr.15 Cveynnin bu konuda verdii bilgi Melik Dinarn Sultanah karsndaki acziyetini gren askerlerin ounun da kendisini terk ettii eklindedir.16 Ancak burada Melik Dinar terk eden askerlerin Sultanah Mahmuda katlp katlmad konusunda herhangi bir bilgi kaynamzda gememektedir. Hndmir ise Melik Dinarn tebaasnn ekserisinin daldn belirtiyor.17 Kaynaklarmz bu durum karsnda Melik Dinarn iine dt durumu bir benzetme ile belirtmiler ve onun iin Dinar sahte (bozuk) bir dinar gibi kesenin dibinde yalnz kald tabirini kullanmlardr.18 te bu olaydan sonra durum deimi ve Melik Dinar ittifak araylar ierisine girmitir. Nitekim, bu olaylara baktmz zaman artk Horasan ele geirme konusunda Sultanah Mahmud olduka nemli admlar atmaya balamtr. imdiye kadar cereyan eden olaylardan anlaldna gre bu blgede kendi hkmdarln kurmak ve bu gle yeniden Hrizme hakim olabilmek iin elinden geleni yapmtr. yle grlyor
12

Allahyar Hilatberide belirtildiine gre (Trh-i Harizmahiyan, 26) Sultanah Mervin igaline muvafak olmu ve buray kendi ikameti haline getirmitir. Bu mntkalarda Sultanahn hakimiyeti on iki yldan fazla srmtr. O, bu mddet sresinde Tlekn ve Merv-i Rud nahiyesinden Herat snrna ve Horasan blgesinin tamamn kendi hakimiyeti altna alabilmitir. 13 bnl-Esr, el-Kmil, 304; Cveyn, Cihng, II, 18; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369; Kafesoluna gre (Harezmahlar, 90) SultanahMahmudun Karahtay askerlerini geri gndermesinden Mervi ele geirmesini mteakip ok sayda mal ve asker edindii anlalmaktadr. 14 Cveyn, Cihng, II, 18. 15 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304. 16 Cveyn, Cihng, II, 18. 17 Hndmr, Habbs-siyer, II, 635. 18 Cveyn, Cihng, II, 18; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369; Hndmr, Habbs-siyer, II, 635.

49

ki onun iin artk yava yava devlet dzeni oturmaya balayan Aleddin Tekiin elinden Hrizmi almaya almaktansa, Ouz beyinin elinde bulunan Serahs ve Merv zerinde etkili olmaya almas daha doru idi. Nitekim, bu konuda da baarya ulaacak ve gcn bu blgede hissettirecektir. B) Toganah - Melik Dinar ttifak ve Serahs Sava Sultanah Mahmudun blgede faaliyetlerinin balam olmas zerine Serahsn hakimi Melik Dinar tek bana Sultanah Mahmuda kar koyamayacan anlad ve bundan dolay areler dnmeye balad. Nitekim, bu durumda Serahsta kalabilmesi imkansz hale gelmiti. Ouzlar dalmlar ve askerleri de onu terk etmilerdi. Anladmz kadar ile zaten kark durumda olan Horasanda kendisine askeri yardm yapabilecek bir g de bulunmamaktayd. Melik Dinar, Sultanah Mahmuda karlk vermekte aciz kalnca aresizliinden Niapur hakimi Toganah bin Melik Meyyede bir eli gnderdi. Yapm olduu neride Serahs Toganaha vermeyi teklif ederek, karlnda da Bistam19 kendisinden istedi. Bu dei-toku sayesinde Sultanah Mahmudun kendisi zerindeki tazyikinden kurtulmu olacakt. Bistam daha batda bulunmaktayd ve en azndan imdilik Sultanah Mahmudun yneldii bir ehir deildi. Bu nedenle Serahs kaybedip tamamen hakimiyetinin bitmesindense Bistama gitmeyi ve buraya sahip olmay tercih etti. Bu nedenle Toganah bin Melik Meyyedden bu ricada bulundu. Bylelikle en azndan iinde bulunduu bu zor durumdan kurtulmak iin bu zm eklini ne srd. Kanaatimize gre Toganahn bu teklifi kabul etmesinin altnda ise Melik Dinar bu zor durumdan kurtarmaktan ok Serahs gibi nemli bir ehre hakim olmak fikri bulunmakta idi. Horasandaki gcn arttrmaya alan Niapur Meliki bu durumu deerlendirmesini ok iyi bildi. Melik Dinarn bu teklifini kabul eden Toganah bin Melik Meyyed Serahs teslim almak iin harekete geti. Bu konuda kaynaklarmz farkl bilgiler vermektedir. bnl-Esre gre Toganah, Karaku adl bir emir komutasndaki askeri birlii Melik Dinara gnderdi ve o da kaleyi kendisine teslim etti.20 Cveynye gre ise, Toganah Emir mer Firuzkuhiyi ona gnderdi ve Melik Dinarda Serahs ona teslim ederek Bistama gitmitir. Ancak Sultan Aleddin Tekiin Iraka gitmek iin Hrizmden yola

19 20

Bistam ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Maximilian Streck, Bistm, A, II, 649-650. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304.

50

kp ve Cacerme21 varmasyla Melik Dinar korkudan maln mlkn brakp Toganah bin Melik Meyyedin yanna kat.22 Toganahda mer Firuzkuhiyi Serahstan ararak onun yerine babasnn memurluunu yapm olan Emir Karakuu gnderdi.23 Cmiut-tevrhte de bu bilgi Toganahn emir mer Firuzkuhiyi gndererek Melik Dinarn Serahs Kalesini ona emanet ettii ve Bistama gittii eklindedir. Daha sonra Cveynnin verdii bilginin tam tersine Aleddin Tekiin Irakdan dnp Cacerme ulatnda Melik Dinar, Toganaha balanmt bilgisini vermektedir. gndermitir.24 Bu durumda artk Serahs gibi nemli bir ehir Toganahn eline gemi bulunmaktayd ve burasn bir sredir bask altnda tutmu olan ve Horasanda kendisine yaam alan salamaya alan Sultanah Mahmud tabi ki bu yeni durumdan hi holanmayacakt. Melik Dinar ile mcadele etmi ve Serahs ele geirmeye bu kadar yaklamken bu ehirden vazgemeyerek bu konudaki mcadeleyi ise artk Serahsn yeni sahibi olan Toganah bin Melik Meyyed ile yapacaktr.25 Ancak bu konuda gzden karlmamas gereken bir dier kaynamz da Hamdullah Mstevf olup bu konu ile ilgili nemli bilgiler vermitir. Ona gre Melik Dinar, Toganaha Beni sndrrsan, Bistamde tac ve taht verirsen iyi olur. demitir. Toganah bunu kabul etmi ve mal varlndan ve maiyetindekilerden Bistama gndermitir. Daha sonra meri26 Sultanah Mahmuda gndererek bar
21 22

Ayrca

Toganah

babasnn

gulamlarndan

Karakuu

Serahsa

Horasan eyaletinde bulunan Cacerm iin bkz. Rza Kurtulu Ccerm, DA, VI, 542. Melik Dinarn Sultan Aleddin Tekiin Cacerme varmasndan bu kadar etkilenmesindeki neden bize gre Bistamn Cacermin hemen gneybatsnda olmas ve muhtemelen Aleddin Tekiin Iraka giden yol gzergahnda olmasndan dolay olmaldr. 23 Cveyn, Cihng, II, 18; Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256a; Reideddin Fazlullahta de bu bilgi (Cmiut-tevrh, 254) Toganahn Emir mer Firuzkuhiyi gnderdii ve Melik Dinarn Serahs kalesini ona emanet ettii eklindedir. Bu bilgiyi Abbas Perviz de ayn ekli ile kabul etmektedir. Perviz, Trh-i Selcika ve Hrzmhn, 214. 24 Bu konuda brahim Kafesolu ise Melik Dinarn Toganaha haber gndererek Serahsn karlnda Bistam kendisinden istediini belirtmektedir. Niapurun mdafaas asndan Serahsn Bistamdan daha nemli olmas nedeniyle Toganahn bu durumu kabul ettiini ve Melik Dinarn, Toganahn gnderdii mer Firuzkuhiye Serahs teslim ettiini ve Bistama gittiini yazmaktadr. Fakat Sultnhn saldrlarnn sekteye uramamas nedeniyle Toganahn mer Firuzkuhinin yerine babasnn klelerinden Emir Karakuu Serahsn muhafazasna memur ettiini yazmaktadr. Bu durumda Kafesolu, Cveyn ve Rededdin Fazlullah ile ayn bilgiyi vermi ancak Aleddin Tekiin Cacerme ulamas ile ilgili ayrnty belirtmemitir. 25 Erdoan Merilin belirttiine gre bu dnemde Seluklu Atabegi Kutbeddin Muhammed Kirman terk ederek Toganaha gelmi ve onun tarafndan ok iyi karlanmasna ramen, Toganah, Hrizmahlardan Sultanahile mcadele ettiini belirterek ona yardm edemeyeceini sylemitir. Erdoan Meril, Kirman Seluklular, Ankara, 1989, 122-123. 26 Burada ad geen mer, daha nce bahsettiimiz mer Firuzkhi olmaldr.

51

istemitir. Her sene yz kese altn gndereceini vaat etmitir. Sultanah Mahmud da bu bar teklifini kabul etmitir. Bu durum birka sene devam etmitir. Ancak Toganah bar bozmu ve meri geri ararak onun yerine daha sert birisi olan Karakuu gndermitir. Ona bin kiilik bir ordu vermi ve o da buradaki her kese boyun edirmitir.27 Bu durumda Toganah ile yapt anlamay bozan Sultanah Mahmud bu durumda Serahsa saldrmtr. bnl-Esre gre onun kaleyi muhasara altna almasyla bunu duyan Toganah asker toplayp Serahsa hareket etmitir. Sultanah ile karlanca da Niapura kamtr.28 Cveynye gre ise Sultanah Mahmud nce yapt anlamay ihlal ederek az sayda askerle Serahsa saldrmtr.29 Toganah da iyi donatlm on bin kiilik bir ordu ile onun zerine yrmtr. 26 Zilhicce 576/13 Mays 1181de aramba gn iki ordu Asiya-y Hfsda karlamlardr. ok gemeden Toganah, Sultanah Mahmud karsnda yenilgi alm byk bir ans eseri galip gelen Sultanah Mahmud nemli miktarda ganimet elde etmitir.30 Rededdin Fazlullah ise Sultanah Mahmudun ordusunun bin svari ile Serahsa yneldiini Toganahn da on bin kii ile Niapurdan oraya doru gittiini belirtmektedir. 31 Hasan- Yezdiye gre ise Sultanah Mahmudun askerlerinin says binden azd ve Toganahn ise on bin kiiden fazla idi. Melik Dinar, Toganah ile birlikte ordunun merkezinde bulunmaktayd. Bu bilgilerden Melik Dinarn da bu savata Toganah ile birlikte olduunu ve bizzat savaa katldn anlalabilmektedir.32 Sonu itibariyle iki taraf arasnda yaplm olan bu sava say ve techizat olarak stn olmamasna ramen Sultanah Mahmud kazanmtr. Bu savan tarihinin 576/1181 olduu konusunda kaynaklarmz ittifak halindedir.33 Bu durumda Serahs gibi nemli bir ehri ele geiren Sultanah Mahmud hakimiyet alann geniletmi ve Horasan Blgesinde nemli bir itibara sahip olmutur. Serahsn ele geirilmesinden

27 28

Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 301a. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Kaynamz Sultanah Mahmud ve Toganah arasndaki savatan bahsetmemektedir. 29 Burada belirtilen anlamann kimler arasnda ve ne olduu konusunda herhangi bir bilgi sahibi deiliz. 30 Cveyn, Cihng, II, 18; Cveyn bu sava sonucunda elde edilen ganimetler arasnda yz tane tavlann da olduunu yazmaktadr. Mrhnda gre (Ravzats-saf, 369) sava meydannda Sultanaha balanmak isteyen ok sayda asker olmutur. 31 Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254. 32 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256a. 33 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveyn, Cihng, II, 18; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 254; Mrhnd, Habibs-syer, II, 369.

52

sonra geri kalan az bir topluluk da Horasan brakarak Kirmana gitmitir.34 Ayn zamanda ele geirdii ganimetlere zenginleerek ekonomik kazan da elde etmitir.35 Serahs aldktan sonra Tusu36 ve Ez-zam37 da ele geirmi olan Sultanah Mahmud, Toganah zor duruma drmtr.38 Bylelikle Horasann nemli ehrine hakim olmu ve etki alann geniletmitir.39 Cveynye gre Sultanah Mahmud o arada askerleri dalp tekrar toplanm olan Toganahn zerine sk sk saldrlar dzenlemi ve o da gcn kaybederek birka defa Sultan Aleddin Tekie ve Gur sultanna eliler gnderip yardm iin yalvarmtr. Hatta bir kere de kendisi bizzat Herata gitmi ancak bu giriimlerden herhangi bir sonu alamamtr.
40

Bu konuda daha ayrntl bilgi veren kaynamz

Hndmire gre de Sultanah Mahmud sene 576/1180-1181 de on bin asker hazrlayarak Niapur tarafna hareket etmitir. Toganah ona karlk savaa teebbs etmi ancak kendi ikametinde yenilmitir. Sultanah Mahmudun ordusu ok fazla ganimet elde ederek bu sayede g bulmutur.41 Niapur havalisinde byk bir tehdit olarak yama ve talan merasimini yerine getirmilerdir. Ardndan Toganah merasnn ou bu ballktan sklarak Sultanah Mahmudun tarafna gemiler ve ona balanmladr.42 Bu durumda Serahs ele geirmekle yetinmeyen Sultanah Mahmud Toganahn peini brakmayarak aknlarna faslasz devam etmi ve onu ok zor bir duruma drmtr. Bylelikle sadece yenmekle kalmam merasn da kendi tarafna ekerek daha da fazla glenmitir. Hatta Hndmire gre on bin kiilik bir ordu ile
34 35

Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 255b. Agacanovun belirttiine gre (Ouzlar, 355) Sultanah ile yaplan savalar sonucunda alnan yenilgiler ile birlikte Ouzlar Serahs 1184 yl civarnda terk etmek zorunda kalmlardr. Sultanahn yamalamasndan dolay neredeyse giyecek elbiseleri bile kalmamtr; Ayrca Sultanahn blgeyi ele geirmesi ile dalan Ouzlardan bir ksm Kirmana ynelirken be bin kiilik bir ksm da Farsa gitmilerdir. Meril, Kirman Seluklular, 114. 36 Tus ehri iin bkz. Minorsky, Tus, A, XII/2, 123-130. 37 Burada Sultanahn ele geirdii ve kaynamzn Ez-zam olarak bahsettii yer Niabura bal olan Camdr. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakut el-Hamevi, Muceml-bldn, III, 127. 38 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304; Cveynye gre (Cihng, II, 19) SultanahMahmudun snmekte olan saadet yldz parlamaya balamtr. 39 Erdoan Merilin de belirttii zere (Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991, 192) Merv, Serahs ve Tus ehirlerinde ve civarnda kk bir emirlik kurmaya muvafak olmutur. 40 Cveyn, Cihng, II, 19; Mrhnda gre de (Ravzats-saf, IV, 369) Sultanah Mahmud, Toganahn emirleri usanp kendisine balanana kadar onun vilayetine hcum etmitir. Rededdin de (Cmiut-tevrh, I, 254) bu konuda Toganahn ayan ve merasnn Sultanaha sndn belirtmektedir. Sultan Aleddin Teki ve Gur hkmdarna sndn da sylemekle birlikte onun yardmna bir tabur gitmi ancak faydal olamamtr. 41 Hamdullah Mstevfye gre (Zafernme, vr. 301b.) Sultanah Mahmud bu sava kazanm ve snrsz altn ve gm elde etmitir. 42 Hndmr, Habbs-siyer, II, 635; Kaynamz burada bilgiyi verirken Sultanah Mahmudu kastederek Sultan kelimesini kullanmtr.

53

Toganahn zerine yrdne baklrsa bu durumda Serahs ele geirdikten sonra bir hayli asker toplam olsa gerektir. Nitekim, Serahs nlerinde yaplan savata bin kiilik bir ordu ile mcadele etmiken ayn yl on bin kii ile Niapur zerine yryerek Toganah yenmi olmas Serahs zaferi ile bir hayli nfuz ve nfuzunda etkisiyle bir hayli asker toplam olabilecei fikrini bize vermektedir. Bu durumun yan sra Toganah Serahs yeniden ele geirmek dncesinden vazgememi ve ehri zapt etmek iin defalarca Aleddin Tekie ve Gyaseddin Guriye bavurmutur.43 Hatta bir seferinde Gur hkmdarndan yardm istemek iin Herata kadar gitmi olduu halde herhangi bir sonu elde edememitir.44 Anlald kadaryla Toganah gerekten ok zor durumda kalm ve kaybettii topran geri almak iin mracatlarda bulunmutur. Ancak, ne Teki ne de Gurlular bu meseleye karmak istememilerdir. Nitekim, Sultanah ile Toganah arasndaki bu konuyu onlar tamamen etkileyen bir olay olarak grmemiler ve bu nedenle de herhangi bir ekilde karmamlardr. Bu arada dikkat edilmesi gereken bir nokta da Toganahn Aleddin Teki adna para bastrm olmasdr. Toganaha ait ve 577/1181-1182 ylnda Niapurda kesilmi olan bir parada El Sultan el-azam Aleddnya ved-din Ebul Muzaffer Teki bin Hrizmah el-melik el-adil Toganah bin el-Melik el-muzaffer Sencer yazmaktadr.45 Bu durum da Toganah hakimiyetindeki Niapurun Aleddin Tekie bal olduunu gstermektedir. Burada nemli olan bir nokta da bu parann 576/1180-1181 ylndan sonra 577de kesilmi olmasdr. Nitekim, Toganah ile Sultanah Mahmud arasndaki mcadele 576da olmu ve Toganah yenilmiti. Bu durumdan sonra Aleddin Tekie yaklam olabilecei gibi, Toganahn paralarnn bakaca rneini bulamadmzdan bu tarihten nce Aleddin Teki adna para kestirmi miydi? Bu konuda herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadr. Aleddin Teki ile Toganah arasndaki bir dier nemli olay da Teki tarafndan Nesa nn Toganaha ikta edilmi olmasdr. Nitekim, Badadnin et-tevessl iletteressl adl eserinde geen ancak tarihi bulunmayan bir menurda yle denilmektedir: Menr-u takrr-i iktat- Nes zzeddin Toganah bin Meyyed
43

Cveyn, Cihng, II, 19; Bu konu ile ilgili ayrca bkz. Abbas kbal, Trh-i Mufassal ran, 393; Feridun Gerayeli, Niapur ehr-i Firuze, Yy, 1415 H, 122. 44 Cveyn, Cihng, II, 19; Ayrca bkz. Esger Furugi Ebri, Trh-i Guriyn, Tahran, 1381 H, 53. 45 Catologue of Oriental Coins n the Brtsh Museum, London, 1877, Vol. III, 117; Ayrca bkz. Kafesolu, Harezmahlar, 100.

54

Kim bize itaat ederse baht kaplar onun iin alm olur.46 Dolaysyla da sen bize balln ispat ettiinden ve baba oulluk kaidesini yerine getirdiinden dolay ok yaknda bizim ltuf dolu nefeslerimiz sana ulaacaktr.47 Ve senin hakknda iktann oaltlmas ve trl ltuflar ve yksek mertebeler vermeyi dnyoruz. Ve nceki fermanlarn icrasnda onun adna olan belgenin takririnde her ey kesin olduundan Nesa48 kylerini ki, (blgelerini) daha nceki fermanla onun divannn tasarrufundayd tekrar ona verdik. Ki, eskiden beri olduu zere mukataalk yapsn ve o blgenin emvalini masraflara desin . Senin adaletli, insafl olduunu biliyoruz49 ncelikli olarak bu menurun tarihinin bulunmamasndan dolay bu olayn Toganahn hakimiyetinin hangi dneminde olduunu bilemiyoruz. Ancak itaatinin karlnda bu iktann kendisine verildii ve ballndan dolay kendisine verilenlerin arttrlaca belirtilmitir. Menurdaki ifadeden de anlald zere Nesa zaten ncesinde de ikta olarak Toganahn elinde idi. Ve ehir zerinde hakimiyeti bulunmaktayd. te Tekie olan ballndan dolay tekrar kendisine verilmektedir. Menurdaki bir dier husus da baba-oulluk kaidesi ifadesidir buradan anlaldna gre de aralarndaki samimiyetin bu ekilde ifade edildiini, birbirlerini ve bak asnn ve itaatin bu ilikiye benzetildiini grmekteyiz. Bu durumda bu ikta meselesi bize Toganah ile Aleddin Teki arasndaki ilikiyi aka gstermektedir. Bunun yan sra Nesa vilayeti snrlar iinde yazlm olduu belirtilen ve Aleddin Tekiin Toganaha gndermi olduu bir mektupta bu iki kii arasndaki ittifakn glendiinden bahsedilmi arada gidip gelen elilerden bahsedilmitir. Burada Nesa kylerinin kendine tabi olduunu ve bu blgenin birisi tarafndan ele geirilmeye alldn belirtmektedir. Buralarn tasarrufunun kendine ait olduunu herhangi bir emir vermedii srece Nesa ile ilgili herhangi bir eyin kendisinden sorulacan belirtmektedir. Bu durumda Aleddin Teki ve Toganah arasndaki tabiilik ve itaatin eskiden olduu gibi devam ettiini belirten hkmdar imdi biz ve aziz kardeimiz arasndaki kardelik ve dostluk pek gl ve pekimi bir durumdadr. Bu durumu

46 47

Badad, et-tevessl, 30. Badad, et-tevessl, 31. 48 Nesa ehri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mnorsky, Nesa, A, IX, 198-199. 49 Badad, et-tevessl, 32; Menurun devam iin ayrca bkz. Badad, et-tevessl, 30-37.

55

deitirmek kimsenin hakk deil. O mutluluun bize hizmette olduunu bilmelidir demektedir.50 Burada Nesa topraklarna kasteden ve oralar ele geirmeye alan ve Aleddin Tekiin O demek suretiyle kastettii kiinin Sultanah Mahmud olduunu zannetmekteyiz. Nitekim, bu dnemde Toganah rahatsz eden ve Nesa evresine saldran kii Sultanah Mahmud olmal idi. Badadnin et-tevessl ilet-teressl adl eserinde bulunan ve Aleddin Teki tarafndan Gur hkmdar Gyaseddine gnderilmi olan bir mektupta da Toganah ve Sultanah Mahmud arasndaki iliki ile ilgili nemli bilgiler verilmektedir. Zilhicce aynn sonunda gnderildiini bildiimiz mektubun ieriine baktmzda Aleddin Teki, eliler vastasyla Sultanah Mahmuda baz tler gnderdiini ifade etmektedir. Sultanahtan Toganah ile uzlama ierisinde olmasn istemi, vilayetlerdeki mdahaleyi kesmesini rica etmitir. Yine Tekiin Gur Hkmdarna belirttiine gre bu durum ok gemeden gereklemi, insanlarn lmesinde bir duraksama yaanm ve evredeki askerlerin kendi vatanlarnda yaamalar iin kendilerine izinler verilmitir. Ardndan da Aleddin Teki, eer birliklerini harekete geirme konusunda herhangi bir durum ortaya kar ise hibir gecikme ve tereddt olmadan yola koyulacan bildirmitir. Yine de durumlarn deimesi halinde karlkl haberlemeyi ve ittifakn da gereklilii zerinde durmaktadr.51 te bu mektuptan anlaldna gre bu Sultanah ile Toganah arasndaki olaylar engellemek amac ile bir takm tedbirler alan Aleddin Teki bunun sonucunda baz olumlu gelimeler elde etmitir. Ancak, yine de kabilecek herhangi bir olumsuz duruma kar Gyaseddine ittifak teklifinde bulunduu da anlalmaktadr. Bylelikle iki lkenin ittifak ile olaylar zerinde daha etkili olmay hedeflemitir. Ancak bu durum Sultanah Mahmudun Toganah yenerek Horasanda hakimiyet kurmaya almasn ok fazla etkilemedii Toganahn zerine yeniden yrmesinden anlalmaktadr.

50 51

Badad, et-tevessl, 190-197. Badad, et-tevessl, 149-152; Gur hkmdar ile Aleddin Teki arasndaki diplomasinin varl daha ncesinden balamakta idi. Nitekim Aleddin Teki k sonu ve bahar banda slam beldelerinin en uzak blgelerinden ve Kpak memleketlerinden bir araya getirdii sayszca askeri alarak Horasana yneleceini bildirmitir. Bu konuda Gur hkmdarnn maiyetini toplayarak kendisinden yardm etmesini istemi, hatta dostluk ve ittifakn byle zamanlarda belli olacan ifade etmitir.(Badad, ettevessl, 145-148) Ancak anlaldna gre Sultanah Mahmudun Aleddin Tekiin uyarlarna uymas ile bu Horasan hareketine gerek kalmamtr.

56

Aleddin Teki bu srada gzn Horasana dikmi bulunmakta idi. Sultanah Mahmudun blgede yapm olduu faaliyetler kendisinin blgeye doru ynelmesinde etkili olmutur. Bu dnemde gerekleen olaylardan birisi de Aleddin Tekiin Serahs kuatmasdr. Kendisi Serahs nlerinde Gur hkmdarna yazm olduu mektubunda Horasan blgesine gecikmi de olsa bir hareket yaptn ve bunun Hrizmahlarn iyiliine olduunu belirtmektedir. Gur hkmdarndan bir buyruk kararak devlet emirlerinden ve memleket snrlarda yaayanlardan Aleddin Tekie katlmalarn salamalarn rica etmitir. Serahs kalesini kuatmaya aldn belirterek Mancnklar kullanlmakta ve tahtn gvendii kiilerin tespitine gre iki gne kadar ykseklii semadan yksek olan kale burcunu yerle bir edeceiz. Hendek ne kadar geni ve uzun olsa da doldurularak be alt gn ierisinde bu nemli grevi yerine getireceiz demek suretiyle bu konudaki ciddiyetini dile getirmitir. Bu ama iin Barnl-kent, Kent, Ribatat, Manklak, Cend ve Mazenderan gibi blgelerden gelen askerlerin52 yan sra Crcan, Dihistan, Baverd, Nesa ve adyah civarndakilerin de geldiinden bahsetmektedir. Herhangi bir mazreti olmamas halinde yaknda sonucun gerekleeceini belirterek bu konuda gerekli destei Gur hkmdarndan grmek istemitir. Bu ekilde yardm teklifini iletmitir.53 Ancak istedii yardm grememi olacak ki Serahs ele geirememi ve nitekim 587 yl Muharrem aynda kendisinin yeniden Serahs nlerinde grmekteyiz. Bu dnemde Aleddin Teki yine Gur hkmdarna mektup gndermekte ve mektubun Horasan ile ilgili ksmnda Merv tarafndan Horasana doru hareket etmek gibi bir niyetinin olduunu ancak Gurlulardan gelen haberlerin Serahs ve Habran vilayetlerinin kurtarlmasnn daha nemli olduu meselesinin ortaya kardn ifade etmektedir.54 K nedeni ile Horasana yrme dncesinin ertelendiini ama yine de hazrlklarla devam edilmesinin gerekli olduunu belirten Teki kendi on bin kiiden fazla olan ordusunun il snrndan geri arldn ve iki ay iin bu durumun durdurulduunu belirtmektedir. Ancak, baharn gelmesi ile birlikte harekete geileceini ve bu konuda herhangi bir engelin bulunmamasn Gur hkmdarndan istemektedir. Bu konuya
52

Aleddin Tekiin buralardan toplad askerler arasnda Kpaklarda bulunmakta idi. Nitekim, Sgnak ve Cend blgesinde yaayan Uran kabilesinin reisi olan Alp Kara Urandan askeri destek almtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Kprl, Uran Kabilesi, Belleten, 26 (1943), 229-243. 53 Badad, et-tevessl, 153-156. 54 Kafesolunun belirttiine gre (Harezmahlar, 101-102) bu Serahs ve Habran meselesi Gurlular tarafndan halledilerek bu civardaki sorunlar giderilmitir.

57

verdii nemi Aleddin Tekiin Gur hkmdarna hitaben eski ihlas ve vaadlerinde olduu gibi katkda bulunmaldr. Herhangi bir gecikme ve bizi maksadmzdan uzaklatracak eylerden ekinmemiz gereklidir demektedir.55 Bu durumda baharda Horasana byk bir sefer yaplmas beklenmekte idi. Ancak Aleddin Teki bu seferi yapmaktan vazgemi ve daha nce ittifak tekilf etmi olduu ve sefere kmak iin mutlak yardmn istedii Gur hkmdarna bu sefer kendisi baz nedenler ne srerek seferin iptalini istemitir. Tekie gre yln sona ermesi ile binek hayvanlarnn zayfladn ve askerlerinin otlak sknts ektiklerini bildirmektedir. Hatta iki ordu birlese bile herhangi bir sonu alnamayacan ifade etmektedir. Bu durumda seferin iptalini bildirmekte ve aslnda nceki yl Hrizmden yola kldn, buradaki amacn aslnda Horasan tamamyla ele geirmek olduunu ancak Mvernnehir civarnda kan bir olay ile ilgilendiinden bu arzusunun engellenmi olduunu belirtmektedir. Ancak yine de Horasana gitmeye niyetinin olduunu da eklemektedir.56 te bu durum karsda Horasana yaplmas dnlen seferin bir kez daha iptal edildiini gryoruz. Aleddin Teki iin Horasan ok nemli olduu gibi Mvernnehir blgesi ile de Karahtaylar nedeni ile ilgilenmek durumunda idi. Ancak bu durum tabi ki Sultanah Mahmudun iine gelmitir. nk gelebilecek bir Hrizmah-Gurlu mttefik ordusu onun iin byk sknt olabilirdi. Blgede Toganah yenmi ve Serahs gibi nemli bir ehri ele geirmiti. Nitekim, Aleddin Tekide Karahtaylar meselesini ne alm ve Horasana yapmay dnd seferi ertelemitir. Ancak Aleddin Teki tarafndan Gur hkmdarna yazlm olan mektuptan anlaldna gre Aleddin Teki 579 ylnda Horasana bir sefer dzenlemitir. Bu seferin zellikle Merv civarna gerekletirildii anlalmaktadr. Aleddin Teki askerlerini Hrizmde konulandrmt. Ancak Merv tebaas onun bu hareketi srasnda ona bal vilayetlere saldrmaya balamt. te btn bunlardan sonra Rebilevvel aynn ilk on gnnde hareket etmeyi kararlatran Aleddin Teki elli bin Trk askeri ile Horasana hareket etmitir. Bu olayn ardndan Horasan hakimiyeti altna aldn ifade eden Teki galip gelen askerleri vilayetin etrafna dattndan bahsetmektedir.

55 56

Badad, et-tevessl, 157-161. Badad, et-tevessl, 161-165.

58

Bylelikle kaan askerleri bulmay hedeflemektedir.57 Bundan sonra da Aleddin Tekiin Hrizme dnd anlalmaktadr. Bu bilgilere baklrsa Aleddin Teki gerekletirmek istedii Horasan seferini dzenlemi ve baarya ulam gibi grlmektedir. Ancak, yine de Sultanah Mahmudun blgedeki hakimiyetini tamamen ortadan kaldramad anlalmaktadr. Bunu Sultanah Mahmudun bu corafyada hala etkinliini srdrmesinden anlalabilmektedir. Nitekim, Toganah bin Melik Meyyed, 576 ylnda Sultanah Mahmudun karsnda ald yenilgiden sonra 12 Muharrem 581/15 Nisan 1186 Pazartesi gecesi lmtr. Ayn gece devlet ileri gelenleri olu Sencerah onun yerine geirmilerdir. Ancak Sencerahn Atabeyi Mengli Tegin duruma hakim olmu ve Toganahn mallarna el koyarak baz isteklerde bulunmutur. Bu durumda Toganah bin Melik Meyyedin tarafnda bulunan emirler de, Sultanah Mahmudun tarafna gemilerdir. Bu ekilde Toganahn topraklarnn byk bir ksm Sultanah Mahmudun eline gemi oldu.58 Bu srada Melik Dinarda Kirmana giderek oradaki Ouzlarn kendi etrafnda olmasn salamtr.59 Melik Dinar sene 583/1187-1188de btn Kirman ele

Badad, et-tevessl, 198-200. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 305; Cveyn, Cihng, II, 19; Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, 256a; Rededdin Fazlullahn belirttiine gre (Cmiut-tevrh, I, 255), Mengli Teginin zulm sebebiyle Toganahn emirlerinin ou SultanahMahmuda balanmlardr.; Ayrca bkz. Perviz, Trh-i Selcika ve Harezmahan, 215; Bnyadov, Hrezmhl ve Enuteginliler Devleti, 40. 59 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 305; Cveyn, Cihng, II, 19; Rededdine gre ( Cmiut-tevrh, 255) Melik Dinar korkusundan Kirmana gitmitir; ebnkreye gre de (Mecmaul Ensb, 193);Kirman taht bir sredir meliksiz idi ve Guzlara dayanan ve Trk neslinden birisi olan Melik Dinarn geliine sevindiler ve onu tahta geirdiler. Nitekim O, Sultanah Serahsa hakim olunca kam ve Kirmana gelmitir. Ahmed Ali Han Veziriye gre de (Trh-i Kirman, 396) herkes tarafndan reddedilmi olan Melik Dinar aresiz bir ekilde be bin kii ile birlikte Kirmana gelmitir. Muhammed bin brahimin belirttiine gre (Muhammed bin brahim, Tevarih-i Ali Seluk, Yy, Ty, 106) be bin svari eyas, kadn ve ocuklaryla birlikte meczup, yenik, plak ve yamalanm bir ekilde iki gn Kubnan tahrip etmilerdir. Yiyecek ve iecekleri yamalamlardr. Buradan Serahstan Kirmana giden bu Guzlarn aresiz ve sefil durumlar ortaya kmaktadr. Agacanovun belirttiine gre (Ouzlar, 169) Kirman Ouz devletinin kurucusu olan Melik Dinar siyasi iktidar ele geirdikten sonra ah unvann kullanmtr.
58

57

59

geirmitir.60 Nitekim Kirmanda da sekiz yl boyunca meliklik yapacaktr.61 Melik Dinar daha sonra Kirmandan yannda 7 bin kii olduu halde Grgana gelecektir.62 Hamdullah Mstevf, Melik Dinar ve Ouzlarn Kirmana gittiini belirtmekle birlikte, onlardan bir grubun Aleddin Tekiin yanna, dier bir grubun da Gur hkmdar Gyaseddinin yanna gittiini bildirmektedir.63 Bylelikle Sultanah Mahmudun Horasandaki en nemli rakiplerinden birisi olan Niapur Meliki Toganah bin Melik Meyyed ortadan kalkm bulunuyordu. Toganah ile giritii bu mcadele Sultanah Mahmudun blgede genel anlamda glenmesine neden olmutur. Her eyden nce Sultanah, Toganah Serahs savanda yenerek nce gcn ispatlam ve sonra da ok sayda asker toplayabilmitir. Ardndan yama ve talan ile byk maddi gelir elde etmi ve en son olarak da Toganahn emirlerini kendi tarafna ekmitir. Bu durumda en nemli g olan askeri, ekonomik ve siyasi gc bu sayede kazanm oluyordu. te byle bir durumda Sultanah Mahmud yzn yeniden Hrizme dndrecektir. C) Sultanah Mahmudun Hrizmi Kuatmas ve Aleddin Teki ile Mnasebetleri Sultanah Mahmud, Hrizmi ele geirerek tahtn yeniden elde etmek isteinden hibir zaman vazgememi ve bunun kolay olmayacan bildiinden g ve kuvvet toplamak yoluna gitmitir. Yine de Aleddin Tekiin zor durumda olduu bir zaman kollamas gerekmekteydi. Ayrca, Aleddin Teki Hrizmde bulunuyorken bunu gerekletirebilmesi imkansz gibi grnmekte idi. Nitekim, daha nceki tecrbeleri bu iin kolay olmayacan gstermekteydi. Aleddin Tekiin hkmdarlnn balarnda
60

Hamideddin Ahmed Hamid Kirman, Bedayil Ezman fi vekayi Kirman, Tashih ve htimam: Abbas kbal, Tahran, 1331 H, 4; Ahmed Ali Han Veziri, Trh-i Kirman, 411. 61 Nsrddin Mni Kirman, Smt-ul Ulya lil Haretil ulya Trh-i Karahitayan, Farsa trc. Abbas kbal, Tahran, 1983, 19; ebnkre, Mecmaul Ensb, 193; Kad Ahmed Gaffari Kazvn, Trh-i Cihan- Ara, Tahran, 1343 H, 119; Melik Dinarn Kirmandaki hakimiyeti iin ayrca bkz. Kirman, Bedayiul Ezman fi vekayi Kirman, 4-5; Meril, Kirman Seluklular, 116-140. 62 Kaynaklarmz sfendiyarn belirttiine gre (Taberistn, II, 137) Melik Dinar 7 bin kii ile Grgana gelerek sfehbed Hsameddevle Erdeire Size hizmet etmeye geldim. zin verirseniz hizmetinize gelir, ayanz perim diyerek haber gnderdi. Kendisine hizmet etmesi iin izin verildi ve hibir zaman geri dnmemesi sylendi. Ancak Melik Dinar itaatten vazgemi ve vilayetleri yamalama yoluna gitmitir. Maraiye gre de (Mazenderan, 111) sfehbed ise onlara yiyecek verilmesini, onlara bakmalarn ve Mazenderana gitmelerine izin verilmesini buyurmutur. Ancak Melik Dinarn vezirleri onu sfehbede gitmekten vazgeirmilerdir. Bunun zerine o da bu memleketi yamalama yoluna gitmitir. 63 Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 301b.

60

stelik ittifaklarla bunu gerekletirememiti. Ancak, u da bir gerek ki artk Horasanda kendini kabul ettirmi, Merv ve Serahs gibi nemli iki ehri ele geirmi ve Niapur Meliki Toganah bin Meyyedin kt bir ekilde lmne neden olmutu. Bu durumda herhalde kendisini artk Hrizm tahtn ele geirebilecek kadar gl grmekte ve bunun iin uygun bir zamann ortaya kmasn kollamakta idi. Toganah bin Melik Meyyedin lmnden sonra, Sencerah baa geti. Ancak, Sencerahn iktidar elinde bulunduran Atabeyi Mengli Tegin halka ok kt davranarak mallarn yamalyordu ve baz emirleri de ldrtmt. Bu durumun sonucu olarak 582/1186-1187 yl balarnda Aleddin Teki Hrizmden Horasana doru gelmitir. te bu gelime Sultanah Mahmuda bekledii frsat vermi ve o da Hrizme doru kalabalk bir ordu ile yola kmtr.64 Hasan- Yezdinin belirttiine gre Sultanah Mahmud ordu toplamtr ve yle askerler semitir ki onlarn her birisi on kii yz kiiye direnebilirdi. Amuye emiri zzeddin Turul ve bir meliki Mervde brakp Hrizme gitmitir.65 Onun amac tabi ki Hrizmi ele geirmekti. Hrizme gelen Sultanah Mahmud ehir halk tarafndan byk bir mukavemetle karlamtr. Hrizmliler kendisini ehre sokmamlardr.66 Hndmire gre onu dman grerek her sahada ona direnmi ve onunla muharebe yapmlardr.67 Mrhnda gre de Sultanah Mahmudun dndnn tam tersine, kaplar kapatp ayaklanmlardr.68 Bu durumda Sultanah Mahmudun hl Hrizm halknn kendisini istediini sand dncesi ortaya kmaktadr ki, gelien bu olay onun Hrizmin konusundaki umudunu bir kere daha kracaktr. Nitekim, Hrizm halknn bu ekilde kaplar kapatarak ona kar mukavemet gstermi olmalar Aleddin Tekie ne kadar bal olduklarn ve Sultanah Mahmud konusundaki isteksizliklerini bir kez daha gstermi olmaktadr. Tabi ki Sultanah Mahmudun Hrizme yrdn haber alan Aleddin Teki de kardeinin bakent olarak grd Merv zerine yrmtr. Bunu duyan Sultanah Mahmud da derhal kuatmay brakarak Merv ynne hareket etmitir.69 Zaten bu durumda yapabilecei ok fazla bir ey de bulunmamakta idi. Kalabalk bir ordu ile
64

Cveyn , Cihng, II, 19; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 255. Hasan- Yezdi Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256b. 66 Cveyn, Cihng, II, 19. 67 Hndmr, Habbs-siyer, II, 636. 68 Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369. 69 Cveyn, Cihng, II, 19; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 369.
65

61

Hrizme yrm olmasna ramen bizzat ehir halk tarafndan karlk grmken Mervi gzden karamazd. Bu durumda Hrizmi ele geiremeyeceini anlayarak acele bir ekilde geri dnmtr. Aksi takdirde devleti ele geirip hkmdarl alamad gibi, Horasandaki hakimiyetinden de olacakt. Daha fazla oyalanmayarak Merve Aleddin Teki de Merv ehri kapsnn nlerine oktan inmiti. Sultanah Mahmud Amuyeye ulanca askerlerinin ounu orada brakarak sava elli adam ile gece vakti Tekiin ordusunu yarm ve ehre girmeyi baarmtr.70 Ertesi gn ehrin kapsnda beklemekte olan Aleddin Teki kardeinin ieri girip duruma hakim olduunu renmi ve vakit kaybetmeyerek buradan gitmeyi uygun grmtr.
71

doru yola kmtr.

Aleddin Tekiin bu gidiinin, Hrizmi Sultanah Mahmudun kuatmasndan kurtarmak iin bir taktik olmas ihtimali de yksek grnmektedir. Zira kendisi Sultanahn ehri ok iyi donattn ve salamlatrdn ve bu nedenle ehri ele geiremeyeceini bilmekte idi. Burada bnl-Esrde yer alan bir bilgiyi ihtiyatl olarak vermemiz gerektii kanaatindeyiz. bnl-Esre gre bir tarihi u bilgileri vermektedir. Sultanah Mervi aldnda buradaki ouzlar uzaklatrmt. Daha sonra bu aknclar kuvvet toplayarak ve ynak yaparak kendisini Mervden kardlar, hazinelerini yamaladlar ve askerlerin byk bir ksmn ldrdler. Bunun zerine O da Karahtaylara snd ve yardm istedi, onara para vermeyi teklif etti. Ardndan muazzam bir ordu kurarak geri geldi. Ouzlar sadece Mervden karmakla kalmad ayrca Serahs, Nesa ve Abyurdu da kurtard ve buralarn sahibi oldu. Kendisine yardm eden Karahtaylar da geri gnderdi.72 Bu bilgilere baktmzda bazlarnn kartrlm olduu anlalmaktadr. Sultanahn Mervi ele geirdii bilgisi doru olmakla birlikte daha sonra kendisinin buradan karlmas hadisesi ancak lmnden sonra topraklarnn Aleddin Tekiin ele geirmesi sayesinde gereklemitir. Bunun yan sra Sultanah Mahmudun Karahtaylara snp yardm istemesi meselesi ise Mervi ele geirmeden ok nce
70

Cveyn, Cihng, II, 19; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 255; Hndmre gre (Habbs-siyer, II, 636) Sultanah Mahmud elli adamyla Ceyhun kenarna ulamtr. Bu elli kiinin her biri nl ran kahramanlarndan III. Rstem ve sfendiyar gibiydiler. 71 Cveyn, Cihng, II, 19; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 369. 72 bnl-Esir, el-Kamil, XI, 305; Zehebinin bnl Esrden rivayet ettiine gre de (Tarihl-islam, LVI, 346) Karahtayllar lkelerine epeyce bir ganimetle dndler.

62

gereklemitir. Burada kastedilen Mervin ele geirilii srasnda Karahtaylarn ordusunun bir ksmnn yardmnn olduu anlalmaktadr. Ancak Mervden karlp ardndan da geri gelerek ele geirilmesi bilgisi burada kartrlm olmaldr. Aleddin Tekiin Mervi kuatma meselesine gelince Tekiin asl amac Mengli Bey meselesi idi ve bu meseleye ncelik vermesi gerektiini dnerek Hrizmi dolayl yoldan kurtardktan ve kardei Sultanah Mahmuda da gzda verdikten sonra yarm kalan iini tamamlamak iin adyaha doru yola kmt. nk bu blgede iler iyice karmadan Mengli Bey sorununu daha fazla ilerlemeden zmesi gerekmekte idi. Kardei Sultanah Mahmud ise yaanan bu olayla Mengli Bey meselesinin zmnde kendisine sorun olmu ve planlarn bozmu oluyordu. Yine de kendisi adyah zerine yryerek buradaki sorunlar zme yoluna gidecektir. Bylelikle Sultanah Mahmudun Hrizmi ele geirme umudu bir kez daha snm bulunmakta idi. Ve kendisi siyasetini srdrecek Horasan ele geirme abalarna devam edecektir. u durumda Sultanah Mahmudun bu olaydan sonra Mervde en azndan bir sre daha kald anlalmaktadr. D) Aleddin Tekiin adyah Kuatmas, Mengli Bey-Sencerah ve Sultanah Mahmud Mnasebetleri Aleddin Teki bu olaylardan sonra adyaha gitmi ve ehrin nne 582 yl Rebilevvel/ 1186 Mart- Nisan aynda inmitir. ehirde bulunan Sencerah ve Mengli Beyi iki ay sre ile kuatma altnda tutmutur.73 Daha sonra bara karar verilmi ve Aleddin Teki, Hrizme geri dnmtr. Bundan sonra da bar ile ilgili hkmleri konumak zere bir kurulu Mengli Beye gndermitir. Bu kurul kiiden olumaktayd ki bunlarn ok nemli grevlerde bulunduklarn biliyoruz. Bu kurulda bulunmakta olan Byk Hacip74 ihabeddin Mesud, Hansalar75 Merdan ir,
73

Cveyn, Cihng, II, 19; bnl-Esre gre (el-Kmil, XI, 305) Aleddin Teki ehri iki ay kuatt ise de hibir ey elde edemeden geri dnmtr. Perviz, adyahn 583 yl Rebilevvelinde kuatldn belirmektedir. Trh-i Selacika ve Hrizmahan, 215. 74 Trk-slam devletlerinde Hacib, Hkmdar ve Vezirden sonra saraydaki en yetkili kiilerden birisi idi. Devlet ilerinde etkili olur, merasimlerde bulunur ve hkmdar ile halk arasnda araclk yapard. Haciplik grevi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Kprl, Hacib, A, V/I, 30-36; Aydn Taneri, Hacib, DA, XIV, 508-511. Hrizmahlarda haciblik iin ayrca bkz. Meryem Grbz, Hrizmahlarda Devlet Tekilat, 99-101; Abdulkadir Erdoan, Hrizmahlarda Askeri Tekilat, MTAE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2004, 140-143. 75 Hansalar sofracba, aba anlamndadr. Grevleri ise mutfak idaresi, erzak temini, hkmdarn sofrasnn kurulmas ve yemeklerin vaktinde hazrlanmas gibi grevleri bulunmakta idi. Hansalarlk grevi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Taneri, Hansalar, A, XVI, 47-48.

63

Ktip76 Baheddin Muhammed Badadyi77 gnderen Aleddin Teki bar yerine farkl bir muamele ile karlamtr. Nitekim Mengli Bey bu heyeti yakalatarak Sultanah Mahmuda gndermitir. Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda bar yaplana kadar bu devlet erkn onun yannda kalmlardr.78 Hamdullah Mstevfnin belirttiine gre de Mengli Bey, Sultanah Mahmuda bu kiiyi tutuklayp gnderdii zaman O kiiyi kendinden uzaklatrma, topluluunda onlar da tut demitir.79 Bu durumda Mengli Bey ile Sultanah Mahmud arasnda bir anlama ve ittifak sz konusu olmakta idi. Mengli Bey sava sebebi saylabilecek bu olay gerekletirirken iki karde arasndaki husumetten de yararlanma durumuna gitmitir.80 Aradaki iliki asndan bir anlama yapld belli olsa da bunun ne ekilde yapld konusunda kaynaklarmzda herhangi bir ayrntl bilgi gememekte, sadece bu kiilerin Sultanah Mahmuda gnderildii eklinde bilgi bulunmaktadr. Mengli Bey heyeti esir ederek kendi yannda tutabilirdi ancak, heyeti Sultanah Mahmuda gnderdiine baklrsa bu durum hem kendisi iin tehlikenin bymesine hem de Aleddin Teki ile Sultanah Mahmudun arasnn daha da alarak bir nevi imekleri onun zerine ekilmesine de neden olabilirdi. Yani her ne kadar ikisi arasnda bir ittifak var gibi grlse de aslnda bu durum Aleddin Tekiin hi houna gitmeyecekti. Bu arada Cveynnin ifadesiyle alimlerin en by, imamlarn en sekini, devrin sultanlarnn sayg gsterdii, akl ve bilgisiyle n salm olan Horasan kads ve eyhlislam mam Burhaneddin Ebu Said bin El-mam Fahreddin Abdlaziz, Sultan Aleddin Tekiin hizmetindeydi. Bu kii adyaha gidince Mengli Bey, kendisini

76

Devletin resmi evraknn kaleme alnmas, siyasi yazmalarn yaplmas gibi konular ile ilgilenen Katib devlet ierisinde ok nemli bir greve sahip bulunmakta idi. Ktiplik grevi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. F. Krenkow, Katib, A, VI, 431- 432; Mustafa Sabri Kka, Ktip, DA, XXV, 49-52. 77 Buradaki heyetin iinde bulunan Baheddin Muhammed Badad, et-tevessl ilet-teressl isimli eserimizin yazardr. Kendisi ayn zamanda mnilik grevini de ifa etmekte idi. Badad ile ilgili ayrca bkz. Avf, Lbbl-elbb, I, 139-142. 78 Cveyn, Cihng, II, 19; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 255; Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 257a; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 636; Muhammed Avf ise Badad ile ilgili bilgi verirken onun Niapura elilik iin gnderildiini ancak bu srada Mengli Tegin tarafndan hapsedildiini belirtmekle birlikte Sultanah Mahmud ile ilgili herhangi bir bilgi vermemitir. Ayrca Badadnin bu hapislik srasnda Mektup yazdn da belirtmektedir. Muhammed Avf, Lbbl elbb, I, 132; Badadnin yazd mektup iin bkz. Badad, et-tevessl ilet-teressl, 323-362. 79 Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 302a. 80 Kafesoluna gre (Harezmahlar, 104) Mengli- SultanahMahmud ilikileri iyi deildi ancak Mengli, Toganah zamannda Aleddin Tekie ball kabul etmedii iin ortak dman olarak grmekteydi.

64

yakalatarak ldrtmtr.81 Bu durumda Aleddin Teki artk harekete geerek Mengli Beyin zerine yryecektir. Fakat ncesinde bu blgeye Sultanah Mahmudun gelii ve buralar ele geirmeye almas meselesi bulunmaktadr. Muhtemelen kendisi bu olumsuz ve kark durumdan yararlanmaya almtr. E) Sultanah Mahmudun adyah ve Sebzvar Ele Geirme abalar , Aleddin Tekiin Niapuru Almas Sultanah Mahmud, Mengli Bey ve Aleddin Teki arasndaki gelimeleri izlemi ve ardndan adyaha doru ilerlemitir. Niapur ve evresi onun iin uzun zamandan beri hedefledii bir blge idi. Ancak ele geirememiti ve bu sefer kardeinden nce harekete geerek bir kere daha adyah zerine yrmtr. Buraya geldikten sonra kuatma altna alm, ancak ehir halknn mukavemeti ile karlamtr.82 Cveynye gre burada yenilince Sebzvarn83 yolunu tutmutur. Sebzvar ahalisi Sultanah Mahmudu istemeyerek kendisine hakaretlerde ve kfrlerde bulunmulardr. Bunun zerine ehri ele geirmek iin byk bir aba harcam hatta ehir etrafna mancnklar dikmitir.84 Bu durum karsnda ehir halk zor duruma deceini anlayarak bu sefer de Sultanah Mahmuddan af dileme yoluna gitmilerdir. te bu durumda son are olarak dini ve msbet ilimlerde esiz ve zamann en sekin sufilerinden olan eyh Ahmet Bediliyi efaat istemesi iin Sultanah Mahmuda gndermilerdir. Kendisi af dilemek iin yola ktnda sufilere inanmayan ve onlara kt gzle bakan bir grup insan ona laf atp irkin szler sylemilerdi. Hatta birka kii de ona ok atmlar ve bu oklar onu yanna kadar gelmiti. Ama o, bunlara aldr etmemitir.85 Sultanah Mahmudun huzuruna giderek ehir halk iin af dilemitir. Ki o

81

Cveyn, Cihng, II, 20; Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256b; Mrhnd, Ravzatssaf, IV, 370. 82 Rabbani Azize gre (The Khwarazmshahs, 20) Sultanah, ehirdekilerin teslim olmayacan ve Sencerahn savata gl bir yardm aldn anlaynca Sebzvara doru yola kp buray kuatmtr. Ancak bu savata nereden yardm ald konusunda kaynaklarmzda herhangi bir bilgi verilmemitir. 83 Sebzvar ehri Horasanda bulunan bir ehirdir. Niapurun 103 km batsnda olup bat Afganistanda bulunan Sebzvar ehri ile kartrlmamaldr. Niapur blgesinin merkezi haline gelmi olan Sebzvar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Haig, Sebzvar, 299- 300. 84 Mancnk kale kuatmalarnda kullanlan ok nemli bir silah idi. Ayrntl bilgi iin bkz. Meryem Grbz, Hrizmahlarda Devlet Tekilat, 152-154. 85 eyh Ahmet Bedili sekin sufilerden birisi olmakla birlikte ayn zamanda gazel ve rubailerinin de bulunduu kaynaklarmzda yer verilmektedir. Hatta kendisine ait bir rubai de gemektedir. Ey can! Sen mukaddes bir ruhsun. Eer sen tozundan temizlenirsen grklere ykselirsin. Senin asl yerin artr.

65

da eyhi ok iyi bir ekilde sayg ve ikramla karlamtr. Ardndan da ricasn kabul ederek halk affetmitir. Hatta Hamdullah Mstevfnin Sultanah Mahmud o temiz dinliyi grnce gnlden baland. ehre girdi ve eyhin sofrasndan faydalar edindi. demesine baklrsa Sultanah Mahmudun bu olay karsndaki tutumu daha iyi anlalmaktadr.86 Sebzvar ele geirdii gibi ayn zamanda verdii sze de uyarak burada bir sre kalm ve ardndan Merve dou hareket etmitir.87 Hndmire gre Sebzvarllar ehrin kaplarn amlar ve Sultanah Mahmud beldeye gelmitir. ehre girince reayay kesinlikle rahatsz etmemitir. 88 Bu durumda Sultanah Mahmud hakimiyet alann biraz daha genileterek Sebzvar da almtr. Fakat yine de Sebzvarda fazla durmam ve merkezi olan Mervi bo brakmayarak buraya dnmtr. Ancak bu srada adyah blgesi hareketlenmekte ve Mengli Beyin Aleddin Tekie yapt davranlarn hesab sorulmakta idi. Cveynye gre Aleddin Teki 14 Muharrem 583/ 27 Mart 1187 Cuma gn yeniden adyah kapsna gelmitir. Fakat bu sefer mancnklarn de getirdiini ve zorlu bir sava balattn grmekteyiz.89 Bu durumda Mengli Bey aresiz kalm ve Aleddin Tekiten af dilemi ve efaat dilemeleri iin imamlar ve eyhleri kendisine gndermitir. Bu durumda Aleddin Teki yalvarmalara dayanamam ve ehir halknn cann balayacana dair sz vermitir. Mengli Bey, Aleddin Tekiin kendisini balamas zerine onun huzuruna varm ve 7 Rebilevvel Sal (16 Mays) gn Aleddin Teki ehre girmitir.90 Rededdin Fazlullah ve Hndmire gre de Mengli Bey ve Sencerah birlikte adyahdan dar kmlar ve Aleddin Tekiin huzuruna gelmilerdir.91 Daha sonra ehirde adaletli bir durum yaratlm ve Mengli Beyin zorla halktan aldklar halka geri datlmtr. Bylelikle hem Mengli Bey ele geirilmi, hem
Gelip bu toprakla kapl dnyada oturmak sana utan vermiyor mu?. Cveyn, Cihng, II, 21; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 370. 86 Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 302b. 87 Cveyn, Cihng, II, 20; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 370. 88 Hndmr, Habibs-syer, II, 636; Kaynaklarmz bu af dileme olay ile SultanahMahmudun Sebzvar affettiini belirtmektedir. Ancak Haig, Ada yazm olduu Sebzvar maddesinde (Sebzvar, 299-300) Sultanahn aabeyi Teki tarafndan Hrizmden srlnce, babasnn hkm srd araziden hisse olarak Horasan aldn ve 1186da Sebzvar muhasara ve zapt ettiini belirtmektedir. Bununla birlikte ehirlerin zaptndan dolay kendisine ar hakaret etmek sureti ile meydan okumu olan Sebzvar halkn onun katl etmesine mani olmann g olduunu ifade etmektedir. Fakat biz bu durumun araya nl bir din aliminin girmesi ile zldn grmekteyiz. 89 Hasan- Yezdinin belirttiine gre (Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 256b) Aleddin Teki ehrin drt bir ynne mancnklarla saldrmaya balamtr; Mancnk kale kuatmalarnda kullanlan en nemli silahlardan birisi idi. Ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan, Hrezmhlarda Askeri Tekilat, 201-203. 90 Cveyn, Cihng, II, 21. 91 Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 371; Hndmr, Habibs-syer, II, 637.

66

de Niapur Blgesi Aleddin Tekiin hakimiyeti altna girmi bulunmakta idi. Mengli Beyi yarglamak iin bir hakim tayin edilmi ve kendisine ksas uygulanmtr. Onu imamlarn fetvasn da alarak daha nce Mengli Beyin ldrm olduu nl alim mam Burhaneddin Ebu Said bin El-mam Fahreddin Abdlazizin babas imam Fahreddin Abdlaziz el-Kufiye teslim etmilerdir. Fahreddin de Kuran- Kerim hkmnce ksas uygulam ve Mengli Tegin ldrlmtr. Bu durumun ardndan da Niapur kesin bir ekilde Aleddin Tekiin eline gemitir. Bu olayn ardndan Niapurun ynetimini byk olu Nsreddin Melikaha vermitir. Kendisi de 583 Receb/ 1187 Eyll- Ekim ylnda Hrizm e geri dnmtr.92 bnl-Esre gre Aleddin Teki, Hrizme giderken Sencerah da yannda gtrmtr. Ona iyi davranarak misafir etmi ve Hrizmde kendisini ok iyi bir ekilde arlamtr. Ancak, Sencerah Niapura haber gnderip oraya geri dnebilmek iin halkn kendi tarafna ekmeye almtr. Bu durumun Aleddin Teki, tarafndan anlalmas zerine de Sencerah yakalatarak gzlerine mil ektirmitir. Byle bir durumda 595/1198-1199 ylnda lnceye kadar Hrizmde kalmtr. Nitekim, Aleddin Teki, Sencerahn annesi ile evli idi ve kendi kzn da Sencerah ile evlendirmi idi. Hatta kznn lmesi zerine de kzkardei ile evlendirmiti. 93 Bu durumda artk Horasann temel talarndan birisi olan Niapur Aleddin Tekiin eline gemi bulunmakta idi. Nitekim, bu ehir yllardr Sultanah Mahmudun da gz diktii ve eline frsat getiinde saldrmak suretiyle zorlad bir yerdi. Bu durumda Sencer dneminden itibaren karan Horasanda Melik Meyyed Ay-aba ile balayan bu mcadele son bulmu olmakta idi. Ancak unu gryoruz ki Toganah bin Melik Meyyed babasnn tam tersine Sultanah Mahmuda kar nceleri tarafsz gibi grnrken sonralar Aleddin Tekiin yannda yer alan bir durum ierisine girmitir. Nitekim, Sultanah Mahmuddan yana da ok fazla sknt ekmitir. O Toganah bir trl rahat brakmam ve Niapur zerinde srar etmitir. Daha sonra Aleddin Teki ile gelitirilen bu ilikilerin Sencerah dnemiyle birlikte akrabalkla glendirildiini de grmekteyiz. Zaten her ne kadar Sultanah Mahmud kadar Niapur zerinde iddial grnmese de blgenin hassasiyetine varm olan ve belki kardeinin eline gemesinden de korkan Aleddin Teki, Mengli Tegin ve yaptklar dolaysyla Niapuru elde
92 93

Cveyn, Cihng, II, 21. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 305; Bu bilgiler kaynaklarmzdan sadece bnl-Esrde gemektedir; Ayrca bkz. Bnyadov, Harezmahl ve Enuteginliler Devleti, 41.

67

etmitir. Bylelikle hem Horasana inmi hem de Sultanah Mahmudun buray ele geirme ihtimalini ortadan kaldrm olmakta idi. Niapur gibi nemli bir ehre hakim olarak olu Nsreddin Melikah da tayin etmi olmas blgeye ne kadar nem verdiinin de ispat olarak grlebilir. Nitekim, ehzadenin buraya atanm olmas sradan bir durum olmadnn da bir kantdr.
94

Aleddin Teki, Niapur blgesine sradan bir vali de atayabilirdi. Ancak bunu yapmam zellikle olunu tayin etmitir.95 Bu durumda blge dorudan Hrizme balanm olmakta idi bylelikle Sultanah Mahmudda buradan midini kesmi olacakt. Ksacas bu durum sadece Niapurdaki gelimelerden deil Sultanah Mahmudun blgedeki etkisinden de kaynaklanyor olabilir kanaatindeyiz. Anlald zere Horasann bu nemli ehrini ele geirmek hem Aleddin Teki iin hem de Sultanah Mahmud iin olduka nemli idi. Sultanah Mahmudun almas halinde zaten hakimiyetini arttrd Horasan zerinde daha da genileyecek ve nfuzu artacakt. F) Sultanah Mahmudun ehzade Nsreddin Melikah ile Yapt Sava ve Geri ekilmesi Niapur havalisinde Mengli Bey ve Aleddin Teki arasnda bu gelimeler yaanrken Sultanah Mahmud muhtemelen Merv ehrinde bulunmakta idi.96 Mengli Bey, Aleddin Teki tarafndan kendisine gnderilen heyeti Sultanah Mahmuda gndermi ve Sultnhda bu kiileri kabul etmitir. Bundan sonraki gelimeleri ise Mervden takip etmi ve muhtemelen olaylara karmayarak ortaya kacak sonucu beklemitir. Nitekim, bu sonu Aleddin Tekiin lehine ve Sultanah Mahmudun aleyhine ortaya kmtr. Bu durumda kendisi Niapur gibi ele geirmek iin mcadele ettii bir ehri Aleddin Tekie kaptrm bulunuyordu. Uygun zaman kollayan Sultanah Mahmud ise gelimeleri izleyerek Aleddin Tekiin ehirden gitmesini beklemitir. Nitekim, Sultann Hrizme gitmesi ile de harekete gemi ve Nsreddin Melikah ortadan kaldrarak ehri ele geirmek iin adyaha doru yola kmtr.97
94

Niapur sadece Horasann stratejik adan nemli ehirlerinden birisi olmakla kalmayp ayn zamanda Hindistan ve Orta Asyadan batya, ran krfezinden kuzeye Volga boylarna giden ok nemli ticaret yollarnn kava konumunda idi. Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zahoder, Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan, 499. 95 Nsreddin Melikah daha nceleri yine ok nemli bir ehir olan Cend ehrinde vali idi. Badadi, ettevessl, 159. 96 SultanahMahmudun Sebzvardan dnte Merv ehrine gittiini belirtmitik. 97 Cveyn, Cihng, II, 21; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 371; Hndmr, Habbs-siyer, II, 637.

68

Sultanah Mahmud halkn bir ksmn ldrm ve ehrin surlarnn ounu yktrmtr. Ardndan yeeni Nsreddin Melikah ile zorlu bir savaa tutumutur. Melikah da babasna haberciler gndererek durumu anlatm ve kendisinden yardm istemitir.98 Burada kaynamz Zafernmede nemli bir ayrnt belirtilmektedir. Nsreddin Melikah, Sultanah Mahmudun Niapuru kuatmas zerine babasna haberler gndermitir. Nitekim, Sultanah Mahmudun ordusu sayca ok ve donanm da ok iyi idi. Bu durumda Nsreddin Melikah babasna Biz kafeste ku gibiyiz. Kurtuluumuz da yok. Burada er ya da ge ktlk dnyann yzn karartacak. Bu aresiz kavime yardm et. Ki, senin dnda dnyada kimseleri yoktur. demek suretiyle iinde bulunduklar durumu ayrntl bir ekilde ifade etmitir.99 Buradan anlaldna gre Nsreddin Melikahn babasna ard ardna haberciler gndermesinin nedeni sadece Sultanah Mahmudun ehri kuatmas deil ayn zamanda burada balayan ktlktr. Bu durumda Niapurun ne kadar zor durumda kalm olduu daha iyi anlalabilmektedir. Aleddin Teki ise bu haberi alr almaz elindeki askerlerle birlikte yola kmtr. Nesaya varnca zel muhafzlardan birini, byk bir ordu ile Horasana geldiini bildirmek iin Sultanah Mahmuda gndermitir. Bu haber zerine o da derhal mancnklar susturmutur ve bylelikle kuatmay kaldrarak oradan uzaklamtr.100 Bylelikle adyah Blgesini bir kere daha ele geirmeye alm ancak yine baarl olamamtr. Halbuki bu durum Sultanah Mahmudun blgeyi ele geirmesi iin olduka uygun bir frsatt. Nsreddin Melikahn babasndan yardm istemesi ve onun da bu yardma derhal cevap vererek harekete gemi olmas Sultanah Mahmudun geri ekilmesine neden olmutur. Halbuki ehir surlarnn yklm, insanlarn ldrlm ve mancnklarn kurulmu olmas ve ehirde byk bir ktln balamas olmas bu kuatmann ne kadar etin ve srarl getiinin de bir gstergesi olmaktadr.101 Ayn zamanda eer Aleddin Teki bu ekilde karlk vermeseydi muhtemelen bu atmann galibi Sultanah Mahmud olacakt.
98

Hasan- Yezdinin belirttiine gre (Cmiut-tevrh-i Haseni, 257a) Nsreddin Melikah her gn babasna bir ulak gnderiyordu. 99 Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 303a. 100 Cveyn, Cihng, II, 21-22; Rededdin Fazlullah (Cmiut-tevrh, I, 379) SultanahMahmudun mancnklar yaktrdn zikretmektedir ki bu da onun acele ile gittiinin bir gstergesi olabilmektedir. 101 Rededdin Fazlullah, Nsreddin Melikahn babasna ard ardna haberciler gnderdiini yazmaktadr (Cmiut-tevrh, I, 371.) Bu ifade onun ne kadar zor durumda olduunu gstermektedir.

69

Sultanah Mahmudun geri ekilerek Merv ehrine gitmesinden sonra Aleddin Teki ehre gelmi ve buradaki sorunlar gidermitir. Rededdine gre Aleddin Teki ayanlara iltifatta bulunmu, krlm gnlleri ykselmi ve viran olan mevzileri tamir ettirmitir. 102 adyaha hakim olarak buray sukunete kavuturmu ve Sultanah Mahmudun yaratt tehlikeyi bertaraf etmi olan Aleddin Teki bundan sonra yzn Mazenderana dnerek burada bulunan klana gitmitir. Cveyn, o gne kadar kendi hakimiyetine girmemi olan Horasan emirlerinin de Aleddin Tekiin hakimiyeti altna girdiklerini ve onun cmertlik ve efkat alanna girdiklerini ifade etmektedir.103 Rededdinin de Horasann btn meralar onun ordusuna yneldiler. lim ehlini yksek makamlara tayin edip yerletirdikten sonra104 demesine baklrsa adyah ele geirip Mazenderana gittii dnemde Aleddin Teki bir hayli g toplamtr. Horasan zerindeki hakimiyeti blgedeki mera tarafndan da kabul grm ve onaylanmtr. Bylelikle Aleddin Teki gcne g katm olmakta idi. Halbuki Sultanah Mahmud iin Horasan hakimiyeti ok nemliydi. nk o da kendince blgede bir g yaratmaya ve egemenlik kurmaya almakta idi. Ancak bu konuda ok da talihli bir durumda deildi. Tm srarlarna ramen bir trl Niapur ehrini ele geirememi, burasn Aleddin Teki e kaptrd gibi bir de Horasan merasnn ona tevecch gereklemitir. te Merv ehrinde bulunan Sultanah Mahmud tabi ki bir yandan yeni planlar yapmakta dier yandan da gelimeleri izlemekte idi. Aleddin Teki asndan bakacak olursak o da tabi ki adyah Sultanah Mahmuda brakmak istememi ve devletinin snrlarn Horasan dorultusunda geniletmek niyetinde olmutur. Ancak, Aleddin Tekite bulunan bu niyet Horasan ksa bir sre ierisinde ele geirerek devletinin snrlarn geniletmekten ok buray gzetim altnda tutarak frsat olduunda ya da gerektiinde mdahale etmek eklinde olmutur. Sultanah Mahmudun hakim olduu ehirlere kar da dorudan bir mdahalesinin olmadn grmekteyiz. Aleddin Tekiin bu anlamdaki tavrnn devletin merkezinin Hrizm olmasndan kaynaklandn anlayabilmekteyiz. Onun zaten bir devleti bulunmakta idi. Yani zaten Hrizmah idi. Ancak, Sultanah Mahmudun
102 103

Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 371. Cveyn, Cihng, II, 22. 104 Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 371.

70

durumu farkl idi. O kendisine bir hakimiyet alan yaratmaya almakla meguld, ite bu nedenledir ki onun iin Horasan bu kadar nemli idi. Aleddin Tekiin Horasan Blgesine verdii nemin bir gstergesi de Niapura vali olarak olu Nsreddin Melikah brakm olmasdr. Cend gibi nemli bir ehirde bulunan olu ve veliaht Nsreddin Melikah buraya tayin etmi olmas buraya verdii nemi gstermektedir. G) Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki Arasnda Anlama Yaplmas Aleddin Teki k Mazenderanda geirdikten sonra baharda Horasana geri dnmek iin yola kmtr. Bu srete bir mddet Tusun Radekn105 otlanda konaklamtr. te bu srada iki karde arasnda ok nemli bir gelime meydana gelmitir ki bu da Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda yaplm olan bartr. Aleddin Tekiin Radeknda bulunduu srada iki taraf arasnda eliler gidip gelmeye balamlardr. Bunun sonucunda da ihtilafl konular ortadan kalkm ve iki karde arasnda bar antlamalar yaplmtr. Bu anlamaya gre Cam , Baherz ve Zir-i Pil106 ehirleri Sultanah Mahmuda verilmitir.107 Buna karlk olarak da daha nce Mengli Beye Aleddin Teki tarafndan bar antlamas iin gnderilmi olan ancak Mengli Beyin tutuklayarak Sultanah Mahmuda gndermi olduu Byk Hacip ihabeddin Mesud, Hansalar Merdan ir ve Ktip Baheddin Muhammed Badad serbest braklarak Aleddin Tekie iade edildi.108 ki taraf arasnda yaplan bu bar ile ilgili Hamdullah Mstevf baz ayrntlar nakletmektedir. Bu duruma gre bu anlama srasnda Sultanah Mahmudda Radeknda bulunuyordu. Bar istenmesi zerine Sultanah Mahmudda bu bar kabul etmitir. Barta Aleddin Teki Nesadaki
Radeknn Tusun etrafndaki ehirlerden biridir. Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mnorsky, Tus, A, XII/ II, 123-130. 106 Bu vilayet Horasan blgesinde bulunmaktadr. Baherz Niapurun gneydousunda yer almaktadr. Niapur geni manas ile anlald zaman Cam ve Baherz bu blgeye bal nahiyeler arasndadr. Zir-i Pilin ise bu blgede bulunan kk bir ky olduu anlalmaktadr. Ayrca bkz. Honigmann, Niapur, 302. 107 Bnyadovun belirttiine gre (Harezmahl ve Enuteginliler Devleti, 41) 1188 ylnn ilkbaharnda Horasann nl adamlarnn ve emirlerinin arabuluculuu sayesinde Tekile kardei Sultanah arasnda bar saland. Tekiin gc ve otoritesi yle bir safhaya ulat ki, Sultanah Mahmud kaytsz artsz Hrizmahn btn taleplerini kabullenmek zorunda kald. Bu dnemde Sultanah Mahmud neredeyse tamamen savunmasz ve ordusuz durumda idi. nk, Aleddin Tekiin askeri ve siyasi baarlar sayesinde imdiye kadar kararsz kalan baz Horasan emirleri de onun tarafna gemilerdir. Anlamaya gre Sultanaha Cam, Buhara ve Zir-i pilin kontrol verilmi ve karlnda da Aleddin Tekiin adam serbest braklmtr; Ancak biz bu konuda kaynaklarmzda herhangi bir bilgi bulmadmz gibi, Sultanah Mahmuda verilen yerlerden Baherzin burada Buhara ile kartrldn grebilmekteyiz. 108 Cveyn, Cihng, II, 22; Reidedin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 256.
105

71

mlknden herhangi bir hara alnmamasn, artk sava yaplmamasn ve Sultanah Mahmudun ona ordu ve mal ile yardm etmesini istemitir. Bunun zerine anlama yaplmtr ve kimsenin buna sz olmamtr. Bundan sonra Aleddin Teki tahta kmtr.109 Ancak bu bilgilerde heyetin iadesi ve Sultanah Mahmuda veriler yerlerle ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Cveynnin Horasan blgesi asilerden ve dmanlardan arnmas zerine...110 demesine baklrsa gerekten de blgeye bir sreliine de olsa bar geldii kanaati uyanmaktadr. Nitekim, Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki mcadeleler ve iktidar sava mutlaka Horasan Blgesini de olumsuz etkilemekteydi. Rededdine gre de Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud Radekn ayrlnda byklerin arasnda anlama yapmlard.111 Ancak, bu anlamann bir arada olunarak m yoksa eliler vastas ile mi yapld konusunda bir bilgi olmamakla birlikte daha nce Zafernmede verilen bilgilere gre eer Sultanah Mahmud Radeknda ise bu bar yz yze yaplm olmaldr. Rededdinin belirttii byklerin arasnda bir anlama yapld bilgisi de nemlidir ki burada kastedilen Hrizmahlar Devleti bykleri olmaldr. Bylece devlet erkannn da bara taraftar olduu ve iki karde arasndaki husumetin ortadan kalkmasn istediklerini syleyebiliriz. Her eyden nce Aleddin Teki bu antlama ile kardei Sultanah Mahmudu resmen tanm oluyor ve onun hkmdarln deil ancak baz ehirler zerindeki en azndan emirliini ve hakimiyetini onaylyor ve ayn zamanda bu ehirler Sultanah Mahmudun kendisinin ele geirdii ehirler deil, Aleddin Tekiin ona verdii ehirler olmuyordu. Kald ki, zaten Sultanah Mahmudun kendi ele geirdii ve hakimiyetini kurduu bata Merv olmak zere Serahs, Tus, Sebzvar gibi ehirler bulunmakta idi. Bylelikle Sultanah Mahmudun anlamann sonucunda topraklarn genilettiini grmekteyiz. Anlama hkmlerinin ne olduu konusunda tek bilgimiz ise Sultanahn Aleddin Tekiin heyetini serbest brakt ve kendisini Cam, Baherz ve Zir-i Pilin verildii eklindedir ki bu haliyle Sultanah Mahmud asndan fayda salad kanaatine varabiliriz.

109 110

Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 303a. Cveyn, Cihng, II, 22. 111 Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 256; Rabbani Azizin belirttiine gre (The Khwarazmshahs, 21) daha nce Tekie katlmayan Horasann neredeyse tm yneticileri aslnda onun taht hak ettiini kabullenmilerdir.

72

Bu olaydan sonra Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki asndan ok nemli bir olay gereklemitir. Aleddin Teki kardei ile bar yaptktan sonra, 18 Cemaziylevvel 585/24 Temmuz 1189 Sal gn Tusun Radekn otlanda saltanat tahtna oturmutur.112 Bu saltanat merasiminde onun tahta geii ile ilgili birok iir yazldn Cveyn bildirmektedir.113 Ghulam Rabbani Azizin belirttiine gre Radeknda byk bir kutlama yaplm ve Sultanahn temsilcileri de bu kutlamaya katlmlardr. Hrizmahllardan karlkl farkllklarn dosta zmelerini istemilerdir. Teki kabul etmi ve ardndan Sultanah Mahmudda Mengli Bey tarafndan kendisine gnderilen Byk Hacip ihabeddin Mesud, Hansalar Merdan ir ve Ktip Baheddin Muhammed Badad yi serbest brakm ve geri yollamt. Bylelikle Ghulam Rabbani Aziz bu olayn Radekndaki merasim srasnda gerekletiini belirtmektedir.114 Hasan- Yezdi de dier kaynaklarmzda bulunmayan nemli bir ayrnty zikretmektedir. Ona gre Aleddin Teki bu merasimle Horasan ve Hrizm tahtna oturmutur. Bu usl ile her hangi bir padiah hibir zaman tahta oturmamt. Aleddin Teki ile ilgili eikte be nbet bildirilmesini buyurdu demesine baklrsa bu durumun ne kadar nemli olduu anlalabilmektedir.115
Abbas kbale gre (Trh-i Mufassal ran, 394) 585/ 1189 yl baharnn sonunda iki karde arasnda bar yapldktan sonra ayn yl 18 Cemaziyelevvelde Tusda Aleddin Teki resmen Sultan lakabn alnmtr. Hrizmahlar bu zamana kadar sultan unvann kullanmaya hibir ekilde cret edememilerdir. Bu zamana kadar Sultandan daha aa olan Melik lakab ile yetinmiler ancak bundan sonra Sultan lakabn kullanmlardr; Lutz Rchter-Bernburgun belirttiine gre (Lutz RichterBernburg, Zur Titulatur der Hwarezmsahe aus der Dynastie Anustegins Archeologiche Witteilungen aus ran, IX, Berlin, 1976, 196) Aleddin Teki 583 tarihinde Niapuru ele geirdikten sonra essultanl-azam unvann kullanmtr. Eer bu bilgi doru ise 585den nce Aleddin Teki Sultan unvann kullanmtr.; Bu konu ile ilgili bir dier nemli bilgiyi de Aleddin Tekie ait bir paradan edinebilmekteyiz. Teki adna kesilmi olan 585 tarihli bir parann zerinde Teki bin Hrizmah etrafnda Aleddinya veddin Ebul Muzaffer arka yznde de El-imam Nasr ed-dinillah yazmakta olup bu 585 ylnda Aleddin Tekiin para kestirdiini gstermektedir. Bunun bu taht merasiminden nce mi, sonra m olduunu bilmesek de byle bir parann varlndan bahsedebiliriz. Bu konu hakknda bkz. brahim Artuk- Cevriye Artuk, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slami Sikkeler Katolou, I, stanbul, 1971, 429. 113 Cveyn, Cihng, II, 22; Bu tahta kta okunan iirlerden bir rnek olan madi Zuzeninin kasidesinin matla u ekildedir. Allaha hamdolsun, doudan batya kadar btn alem cihan padiahnn klc sayesinde selamete ulat. Byk ordularn sahibi, cihan hakimi, padiahlara paye veren, ta Ademden beri padiah neslinden gelen alemlerin efendisi Atsz olu l Arslan olu Teki Han, baht ak olarak salna salna padiahlk tahtna oturdu. O, mavi gkyzndeki gnei andryordu. 114 Rabbani Aziz, The Khwarazmshahs, 21; Abdul Ghafura gre (The Gorids, 70) Aleddin Tekiin bu onur krc anlamadan mutluluk duymas ancak Gurlular ile oluan yapmack ilikisi hatrlanrsa anlalabilir. Gurlularn Aleddin Tekiin ciddiyetine olan inanc sona ermiti. te bu nedenden tr Gurlularla olan ilikisini de gz nne alarak Sultanah ile anlat iin mutlu idi. Nitekim, bu harikulade diplomasi ile Sultanah da Gurlulara kar harekete geirmi oldu. 115 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 257a.
112

73

Aleddin Teki tahta knca zel olarak airlere ve genel olarak da halka ihsanlarda bulunmutur. Ardndan da 585/1189-1190 ylnn sonbaharnda Hrizme geri dnmtr.116 Bylelikle Aleddin Teki yeniden tahta km olmakta idi. u durumda kardei ile anlamak Aleddin Tekii olduka rahatlatm olmaldr Belki de her zaman Sultanah Mahmudun tedirginliini yaam olmasndan dolay olsa gerek rahat bir nefes alm olduu grlmektedir. Ayrca Aleddin Tekiin yeniden tahta km olmas ve saltanat merasiminin de ilk defa tahta kyormu gibi yaplmasnn da ayr bir mesele olduu grndeyiz. Aleddin Tekiin kardei ile anlatktan sonra bu taht merasimini yapmas bir nevi artk hkmdarlnn nnde bir engel kalmad eklinde dnlmesinden kaynaklanabilecei gibi, imdiye kadar hep Sultanah Mahmudun bir yerlerde kendisini tahttan indirme planlar yapm olmasndan da kaynaklanyor da olabilir. Bylelikle artk kardeine de saltanatn onaylatm ve hkmdarlnn nndeki tek engeli de kaldrdn dnerek Sultanah Mahmudu ikna yolu ile belki de gerek Hrizmahln ilan etmitir. Ayrca eer Hasan- Yezdinin verdii bilgiler doru ise bu daha nce Hrizm tahtna oturmu olan Aleddin Tekiin bu sefer Hrezmin yan sra Horasanda da hkmdar ilan edildiinin ve bunun kardei tarafndan da onaylanmas ile tam bir meruiyet kazandnn bir gstergesi olarak da saylabilir. Bylelikle Aleddin Teki, Hrizmahln ilan etmiti ve bu durum Sultanah Mahmud tarafndan da onaylanmt. Ancak, yine de gelimeler Sultanah Mahmudun gsterecektir. H) Sultanah Mahmudun Gurlularla Mnasebetleri ve Pencdih Sava Sultanah Mahmud adyah ele geiremeyip, Aleddin Teki ile bar yapmt. Ancak bu olaydan sonra yzn Gurlulara dnm ve Gurlu Devletinin topraklarna gz dikmitir. Daha nce belirttiimiz zere Sultanah Mahmud, aabeyi Aleddin Teki tarafndan tahtnn ele geirildii zaman Gur hkmdar Gyaseddine snm ancak arad ve istedii destei grememiti. Gyaseddin onu iyi bir ekilde arlam, misafir etmi hatta kendisine ikta vermiti. Ancak Aleddin Tekie yardm konusunda ar davranm ve byle bir olaya karmak istememiti. Sultanah Mahmud Karahtaylarla
116

bu

onaylamaya

ramen

Hrizm

tahtndan

vazgemediini

bize

Cveyn, Cihng, II, 22; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 256; Hndmr, Habibs-syer, II, 637.

74

anlaarak Mvernnehire giderken kendisini uurlam ve bu merasimde de yanndakilere dnerek Bu adamla Horasanda karklklar karabiliriz. Bundan dolay onun eziyetlerine bir sre daha katlanmamz gerekir. O bize Tanrnn bir ltfudur demek suretiyle onun hakkndaki grlerini ve niyetini belirtmiti. te bu olaydan sonra Sultanah Mahmud taht mcadelesine devam etmitir. Aleddin Tekiin 585/1189 tarihinde Radekndaki taht merasiminden sonra herhalde bir mddet iin bu bar devam ettirmek niyetinde olan Sultanah Mahmud talihini Gurlular zerinde denemek istemi ve hakimiyetini Gur lkesi ynnde geniletmek zere hareket etmitir. Nitekim, kendisi Horasanda baz ehirleri ele geirmi ve kendisini Gurlularn zerine yryebilecek gte grm olmaldr ki byle bir davran ierisine girmitir. Bu bahis ile ilgili en fazla bilgi veren bnl-Esirin rivayet ettiine gre Sultanah Mahmud Gur Hkmdar Gyaseddine bir mektup yazarak Herat117, Buenc,118 Badgis119 ve civarn terk etmesini istemitir. Ve Eer istediklerimi yerine getirmezsen yle yle yaparm diyerek Gur hkmdarn tehdit etmitir.120 Gyaseddin de cevap yazm ve Merv, Serahs ve Horasanda kendi adna hutbe okutmasn istemitir.121 Bylelikle, Sultanah Mahmud iki taraf arasnda gerginlik yaratmakta ve zaten yapmay dnd Gur seferi ncesinde Gyaseddin ile mektuplaarak bu saldrya neden aramakta idi. Bu durumda Gyaseddine kabul edilmez teklifler sunarken o da karlnda Sultanah Mahmuddan adna hutbe okutmasn isteyerek hakim olduu blgelerle birlikte kendisine tabii olmasn teklif etmektedir. Sonu itibariyle iki taraf arasndaki bu gerginlik ve karlkl istekler askeri mdahaleleri de zorunlu klmtr. Sultanah Mahmud, Gyaseddinin hutbe okutma teklifini duyunca Mervden karak Badgis ve Bevyar ile civarnda yamacla balamtr.122 Buenci muhasara

117

Herat ehri Akdenizden Hindistan ve ine giden ana yol zerinde byk bir ticaret merkezidir. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakt el- Hamevi, Muceml-bldn, V, 296-297; Togan, Herat, A, V/I, 429-442; Recep Uslu, Herat, DA, XVII, 215-218. 118 Buenc Horasandaki ehirlerden birisi olup Fuenc ismi ile de anlmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Dehhuda, Lugatname, Tahran, 1350 H, 375. 119 Badgis ehri Horasanda bulunan ehirlerden birisi olup Herat ve Serahs arasndadr. Badgis ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Barthold, Bdgs, A, II, 192. 120 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 305. 121 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 306. 122 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 306; Esger Furugi Ebri, Trh-i Guriyan, 53.

75

edip Er-Rastiki yamalam ve halkn mallarn msadere etmitir.123 Gur hkmdar Gyaseddin bunlar renince kendisi bizzat sefere kmak istememi ve Sicistan124 hakimini gndermitir. Bu arada ayn zamanda kardei Baheddin Samn olu olan Bamiyan hakimine mektup yazarak kendisine katlmasn istemitir. nk kardei ihabeddin Hindistanda bulunmaktayd ve mevsim de kt.125 Gyaseddinin kz kardeinin olu Baheddin ile Sicistan hakimi yanndaki askerlerle gelmilerdir ve tam bu srada Herata gelmi olan Sultanah Mahmud da Herata gelmi ancak onlarn geldiini renince hi savamadan Merve ekilmitir. Yol boyunca da urad yerleri yakp ykmak suretiyle yamalam ve ilkbahara kadar da Merv ehrinde kalmtr. 126 Czcniye gre de Sultanah Mahmud Herat tarafna ordu gndermi ve Fuanci istila etmitir. Gur memleketlerine saldrarak fitne balatmtr. Sencerin meliklerinden kendisine katlanlar olmutur. Herat hakimi Baheddin Turul da bunlardan birisidir ki zaten kendisi Gur snrlarna saldrmaktadr.127 te bu gelimeden sonra Gur sultan Gyaseddin meliklerine haber gndermitir. Gazneden Sultan Gzi Mezziddnya Muhammed,
128

Aleddin Sistandan

Muhammed Melik

Sam,

Bamiyandan Herb
129

Sultan araya

emseddin ve

Taceddin

bir

gelmiler

toplanmlardr. Sultan Gyaseddinin hizmetinde onunla beraber Sultanah Mahmudun glerini kovmaya almlardr. 130
123

Zehebinin belirttiine gre (Tarhl slam, 346) Sultanah Mahmud, Gur lkesini yamalam, zulmetmi ve nne kan krp geirmitir. Ancak biz dier kaynaklarmzda bu ekilde bir bilgiye rastlayamadk. 124 bnl-Esr buradaki emirin Sicistan meliki olduunu belirtirken, Czcni (Tabakt- Nsr, I, 303) Sistan meliki olarak ifade etmektedir. Blge ile ilgili her iki isim de kullanlmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Bchner, Sistan, 715-721. 125 Gurlu devletinde Gyaseddin ve ihabeddin devleti birlikte ynetmekteydiler. ihabeddin Muhammedin dier ismi da Muizeddin Muhammeddir. Gyaseddin Horasan ileri ile ilgilenirken kardei ihabeddin de Hindistana seferler yapmakta idi. S. Haluk Kortel, Gur Devletinde Bir Trk Kumandan: Taceddin Yldz, 37. 126 bnl-Esr, el-Kmil, 306; Gurlu ihabeddin ve fetihleri iin ayrca bkz. Haig, Muhammed bin Sam, A, VIII, 483-484. 127 Herat hakimi Turul ile Gurlularn sorunu 571/1175 yllarna kadar dayanmakta idi. Dames, Gurler, 828; DA Gurlular maddesinde Baheddin Turulun Seluklu hanedanna mensup olduu belirtilmektedir. Sddqu, Gurlular, 208. 128 Gur devletinde Bamiyan ve yukar Ceyhun blgesi boyunca uzanan topraklar Gurlu ailesinden baka bir kol tarafndan ynetilmitir. Kortel, Gur Devletinde Bir Trk Kumandan: Taceddin Yldz, 37. 129 Sicistan Meliki Taceddin Harb, Gyaseddine balanm ve onun matbuiyetini tanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Dames Gurler, 828. 130 Czcni, Tabakt- Nsr, I, 303, Czcni ile bnl-Esrin verdii bilgiler paralel olmakla birlikte Gur hkmdarnn tarafnda bir araya gelen emirlerin isimlerini vermesi asndan bizce ok nemli bir ayrnt zerinde durmaktadr. Ayrca Herat hakimi Baheddin Turuldan da bahsetmesi ve onun SultanahMahmudun tarafnda olduunu belirtmesi de SultanahMahmudun neden Herata geldii sorusunun cevabn bizlere vermektedir. Demek ki Baheddin Turuldan ald destekle Herat ehrine

76

Sultanah Mahmud Gur topraklarna saldrarak yeni bir mcadelenin ierisine girmi bulunuyordu. Gyaseddin ise tek bana hareket etmemi kardeinin Hindistanda bulunmas ve mevsim artlar nedeniyle yardmc kuvvetleri armtr. Sultanah Mahmudda baz ittifaklar ierisinde olmu ancak Gyaseddinin ordusunun karsnda en azndan imdilik pek bir ans olmadn grerek geri ekilme karar alm ve bu ekilde Merv ehrine geri dnmtr. Btn bu olaylarn arasnda Aleddin Teki isminin gememesi herhalde kardei ile yapt bara sadk kalarak bu olaylarn iine girmek istemeyiinden kaynaklanmaktadr. Nitekim, Sultanah Mahmud ve Gur hkmdar Gyaseddin arasndaki olaylar dorudan Aleddin Tekii ilgilendirmemekte ve bu yzden de herhangi bir mdahale ve taraf durumu bulunmamaktadr.131 Mervde bulunan Sultanah Mahmud, Gur hkmdarna yine ayn hususlar ieren bir mektup daha gndermitir. Gyaseddin de kardei ihabeddine eli gndererek durumu haber vermi, o da askerlerin derhal harekete gemelerini duyurmu ve Horasana dnmtr.132 ihabeddin, Gyaseddin ve Sicistan hakimi ve dier kumandanlar toplanarak Sultanah Mahmudun zerine yrmlerdir. O da bunun zerine askerlerini toplamtr. bnl-Esrin belirttiine gre Ouzlar, bozguncular, yol kesenler ve ganimet peinde koan pek ok kii de Sultanah Mahmuda katlmlardr. Gyaseddin ve beraberindekiler Tleknda133 ordugah kurmulardr. Sultanah Mahmud ise Merv-i Rudda134 konaklamtr. Gurlu askerler Sultanah Mahmudun zerine yrmler ve sava iin ant imilerdir.135

gelen Sultanah Mahmud bundan sonra Gyaseddin ve beraberindekilerin geldiini rendiinde Merve gemeyi uygun grmtr. 131 Kafesoluna gre (Harezmahlar, 113-114) Gur hkmdar Sultan Gyaseddin, Aleddin Teki ile aralarndaki siyasetin iki karde arasnda byk sorunlar olduu zamanda bile ibirliine dnmediini grdnden, ikisinin uzlatklar byle bir dnemde Sultanah Mahmud ile tek bana hesaplamaktan baka aresi kalmamtr. 132 Gur hkmdar kardei ihabeddine haber gndermesi ve onun da askerleri ile birlikte dnm olmas bize iki eyi dndrtmektedir. Birincisi; Gyaseddin, Sultanah Mahmudu kesin yenmek niyetindedir. kincisi de; Gyaseddinin yeterli gc yoktur ve kardeinin emrinde olan ordunun gelmesini beklemek zorunda kalmtr. 133 Tlekn ismini tayan iki ehir bulunmakla birlikte burada bahsedilen Tlekn, Belh ile Merv-i Rud arasnda bulunmaktadr. Merv-i Ruda gnlk mesafededir. Ayrntl bilgi iin bkz. Huart, Tlekn, XI, A, 694-695. 134 Merap nehrinin yukar ksmnda kk bir ehir olan Merv-i Rud hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Yakt el- Hamevi , Muceml-bldn, V, 112. 135 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 306.

77

Czcniye gre de Gyaseddin ve beraberindekiler Dizak136 ve Merv-i Rud arasnda bir yerlerde kamp kurmular, Sultanah Mahmudda glerini Mervin daha yukarlarna doru gtrmtr.137 Kaynamzn belirttii yerlere baktmzda Dizak ile Merv-i Rud arasndaki blgenin tam olarak neresi olduu konusunda aklk getirememekteyiz. Ancak Merv ehri daha kuzey batda bulunmaktadr. Burada Mervin yukarlarna ekilmesi halinde bnl-Esrin verdii bilgi ile elimektedir. nk bnl esirin belirttiine gre Sultanah Mahmud, Merv-i Rud da konaklamt. Bu durumda Tlekn, Merv-i Rud ile Dizak arasnda ise Sultanah Mahmud ya Merv-i Rud da ya da Mervin yukarsnda bulunmakta idi. Her halkrda sava konumu alnm ancak bnl-Esre gre iki ay bu vaziyette kalnmtr. Sultanah Mahmud ve Gyaseddin arasnda eliler gidip gelmeye balamtr. Gurlu ihabeddin savamak iin kardei Gyaseddinden izin istedi ise de o bu izni vermemitir. Sonuta Buenc, Bagdis ve Bevyar kalelerinin Sultanah Mahmuda teslim edilmesi kararlatrlmtr.138 ihabeddin ve Bamiyan hakimi olan Baheddin Sam bu anlamadan holanmam olsalar da Gyaseddine muhalefet etmemilerdir. Anlama sonunda Gyaseddinin elisi Sultanah Mahmudun yanna gelmitir. Bu arada emirler de antlamay kaleme almak iin hazr bulunmulardr. Bu srada eli: Sultanah, ihabeddin ve Baheddinin de anlama srasnda burada bulunmalarn istiyor demitir. Bunun zerine Gyaseddin onlara haber gndermitir. Onlar da Biz senin memlkleriniz. Sen nasl istersen yle yaparsn, bizim sana muhalefet etmemiz mmkn deil demilerdir. Bu noktada Gur cephesinde bir ikiye blnme sz konusu olmutur. Gyaseddin Guri bar taraftar bir vaziyette eli kabul ederken, kardei ihabeddin ve beraberindekiler bu duruma kar olmulardr. ihabeddinin savamak iin aabeyinden izin istemesi de bunun gstergesi idi. Gurlu ihabeddin burada unun iin nemlidir ki; Gur devletinde ordu zerinde etkili kii o idi bu nedenle Sultanah Mahmud, ihabeddinin anlamada hazr bulunmasn istemi olmaldr. Bylelikle
136

Dizak ile ilgli bilgilere bakldnda Merv ehrine bal bir yerin ismidir. Yakt el-Hamevi, Muceml-bldn, II, 404; Dehhuda, Lugatname, Ty, 598. 137 Czcni, Tabakt- Nsr, I, 303. 138 Abdul Ghafura gre(The Gorids, 71) Gyaseddinin kendisi Buenc, Badgis ve Bevyar vermek pahasna olsa bile Sultanahile anlamak istemitir.; Nafi Tevfik El-Ubuda gre de (ed-devletlHarezmiye, 124.) Sultanahile Gurlular arasnda eliler gidip gelmilerdir. Sonucunda Badgis ve Buencin Sultnha verilmesini kararlatrmlardr. Nitekim, Gyaseddinin savamaya niyetinin olmadn ve her iki taraftan Mslman kan dklmesin diye bu blgeleri braktn belirtmektedir. Ancak Nafi Tevfikin bu tespitinin ne kadar yerinde olduu tartlabilir.

78

ihabeddinin ordusu ile birlikte kendisine saldrmasn engellemi olacakt. Nitekim, ihabeddin ve Bamiyan hakimi Baheddinin de anlamada hazr bulunduklarn ve Gyaseddine itiraz etmediklerini grmekteyiz. Gur hkmdar Gyaseddinin sava durumu olduu srada Buenc, Bagdis ve Bevyar gibi kalelerin Sultanah Mahmuda terkine raz gelen bu ekilde bir anlamaya yanamasna gelince; kaynamzda karlnda Sultanah Mahmuddan ne alnd konusunda bir bilgi yoktur. Ama eer byle bir ey var idiyse karlkl konumalarn bile ayrntl bir ekilde anlatld bu blmde olmas gerektii kanaatindeyiz. Bu konu hakknda dier kaynaklarmzda bir bilgi bulunmamas konu ile ilgili mukayese yapma imkann bize vermemektedir. Bu durumda Gyaseddinin anlama ile mezkr kaleleri Sultanah Mahmuda vermeye raz oluunu grmekteyiz. Sava yapmak yerine byle bir anlamaya raz olmasna gelince; Kafesoluna gre Gur hkmdar Aleddin Tekie kar Sultanah Mahmudu koz olarak kullanmak istemitir.139 Gur hkmdar her ne kadar daha nceleri Sultanah Mahmudu kullanarak Horasanda karklk karmay dnm olsa da, u anda Aleddin Teki ile dorudan bir sorunu bulunmamakta idi. Sultanah Mahmuda bu kaleleri brakmakla onun hakimiyet alann geniletmesine neden olacakt. Bylelikle Horasandan sonra Gurlu topraklarna da uzanm olacakt. Bu durum da tabi ki Aleddin Tekiin hi houna gitmeyecekti. Ancak gzden karlmamas gereken bir durum var ki Sultanah Mahmuda verilen Hrizmah topra deil Gurlu topra idi. Belki de Sultan Gyaseddin nce bu kaleleri Sultanah Mahmuda vermi grnecekti bylelikle aralarnda bir dostluk kurulmu olacakt. Ardndan da bu iki kii birlemek suretiyle Aleddin Tekii zor durumda brakacak belki de zerine yryerek topraklarn ele geirebilecekti. Bu durumda eer byle bir niyeti varsa Gyaseddin bu byk ama iin bu yerleri Sultanah Mahmuda vermekte bir beis grmemi olmaldr. Nitekim ileride Aleddin Tekie kar bir g olacaksa burada Sultanah Mahmuda ihtiyac olacakt. Her ne kadar u anda iki kardein arasnda bar yaplm grnse de Gyaseddin, Sultanah-Teki mcadelesinin devam edeceinin farknda idi. te bu srada halk anlamann yazlmas iin bir toplanm beklerken birden bu alana Mecdeddin el-Alevi el-Herevi girmitir.140 Mecdeddin, Gyaseddinin
139 140

Kafesolu, Harezmahlar, 114. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 306; Kaynamza gre Mecdeddin el- Alevi el-Herevi Gur hkmdar Gyaseddinin yakn adam idi. O istediini yapar ve Gyaseddin de kendisine ses karmazd.

79

kzkardeinin olu olan Alp Gzi ile birlikte gelmitir. Bu srada anlama metni de yazlmtr. Gyaseddinde kardei ihabeddin ve Bamiyan hakimi Baheddin Sam oraya getirmiti. Mecdeddin gelip adeta Gyaseddine bir ey syleyecekmi gibi yapm ve halkann ortasnda durarak katibe:141 Ey falan! Sultanaha: Sultan- Azam ihabeddin ve Baheddin anlamaya razdr. dersin; Fakat dmann olan Mecdeddin el-alev der ki : Ben ve efendim Alp Gzi ile Sultanah arasnda sadece kl vardr. dedi, sonra da lk atp elbisesini paralad ve bana toprak saarak Gyaseddinin yanna gitti. Ardndan kendisine Bu adam kardeinin kovduu biridir. Kardei onu tek bana uzaklatrmtr. Bizim kllarmzla Ouzlardan ve Sencere mensup Trklerden aldmz yerleri niin ona brakyorsun? Eer kardei bunu duyacak olursa Hind topraklaryla senin elindeki btn bu yerleri ele geirmek maksadyla onunla mcadele etmek iin gelir. demitir. Bunun zerine Gyaseddin ban sallam ve azn ap tek kelime bile sylememitir. Sicistan hakimi de Mecdeddine: Brak i anlamayla sonulansn! demitir. Bundan sonra Gur Sultan Gyaseddin, Mecdeddin ile konumaynca ihabeddin adamlarna: Seslenin askerlere savaa ve Merv-i Ruda hazr olsunlar. demitir.142 Bylelikle artk sava karar verilmi oldu. Burada Gur hkmdar Gyaseddinin tavrna kar devlet ileri gelenler olay ile ilgili dncelerini sylemiler ve sonucunda Gyaseddinin bu bar yapmasna engel olmay baarmlardr. Nitekim, zaten kardei ihabeddin kar idi. Mecdeddin ve Alp-Gzinin toplant srasndaki gelii ve ortamda sylenen trajedik ve etkili konumalar Gyaseddinin sessiz kalmasna neden olmutur. Belli ki kafasndaki tm dncelere ve Sultanah Mahmud ile ilgili planlarna ramen bu konumalardan sonra devlet iinde oluabilecek sorunlar gze alamam grnyor ki Sultanah Mahmud ile sava konumuna gelinmitir.143 Bundan sonra Sultanah Mahmudun elisi geri dnerek durumu bildirmitir. Bunun zerine o da askerlerine emir vererek sava dzenine sokmutur. bnl-Esre
141 142

bnl Esir, el-Kmil, XI, 306. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307; Bu olaylardan sonra Mecdeddin de kalkarak Farsa bir iir sylemitir. Kllarn altnda lmek alakla rza gstermekten daha kolaydr. Bu iir Sultanah Mahmud ile yaplan antlamann Gurlular asndan ne ekilde dnldn ve niin tasvip edilmediini gstermektedir. 143 Nafi Tevfik e gre (ed-devletl Harezmiyye, 123) Gyaseddin ve etrafndakiler Sultanah Mahmud ile savamaya giderken Ouzlardan yol kesen, yasa d olan ve yamaclk yapan bir grup da onlarn yanlarna katlmtr.

80

gre; iki taraf karlamlar ve sava yapmlardr. Sonunda Sultanah Mahmudun ordusu yenilmi ve adamlarnn ou esir alnmtr. Ancak Gyaseddin esirleri salvermitir.144 Bu savalar Merv-i Rud ve Pendihde145 olmutur.146 Sultanah Mahmud yirmi svari ile Merve varm ve adamlarndan bin be yz kiilik svari grubu da ona katlmtr.147 Burada arpan iki ordunun da saysnn verilmediini ancak Sultanah Mahmudun yenildiini grmekteyiz. Fakat buna ramen Sultan Gyaseddin esirleri serbest brakmtr. Bu durumda her ne kadar sava yaplm ve Sultanah Mahmud yenilmi olsa da yine de Gyaseddinin bu davran ile aradaki kprleri tamamen atmad ve dostluk iin bir pay braktn ve gelecekteki idealleri iin Sultanah Mahmudu hl dnd syleyebiliriz. Zehebiye gre verilen bilgiler biraz farkldr ancak onun baka olaylar da kartrma ihtimali bulunduundan bu bilgiye kar de ihtiyatl davranmak gerektii dncesindeyiz. Zehebiye gre Gyaseddin ve Hindistan sahibi ihabeddin, Sultanaha di biliyorlard. Sultanah askeri toplad bu arada bartrmak iin eliler gidip geliyordu. Ancak sonu alnamad ve iki taraf kar karya geldi. Ardndan biraz bekleyip sabretmeyi tercih ettiler. Bu arada Sultanahn ordusu brakp kat ve kendisi de yirmi atl ile Merve geldi.148 Bu bilgilere gre sava ve Sultanahn yenilgisi dier kaynaklarda da sabit olmakla birlikte Sultanah Mahmudun ordusunun brakp kat ve yirmi adam ile Merve dnd bilgisine dier kaynaklarmzda rastlamamaktayz. Bu durum Zehebinin bu konuda yanlm olabilecei fikrini bize vermektedir. Czcninin bu konuda verdii bilgilerin ise olduka ayrntl olduu grlmektedir. Czcniye gre alt ay Gur ve Trk ordusu yani Gyaseddin ve Sultanah Mahmudun ordular karlkl durmular, mcadele etmilerdir. Bu srada kaynamz Hindistanl Melik Kutbeddin bikten bahsetmektedir. O Gaznelilerin son emiri idi ve Sultnhn hmna tutulmutu. Bu duruma gre Gyaseddine yardm iin Gazneden de ordu gelmi olduunu grmekteyiz. Alt ay sonra sava olmutur. Sultanah Mahmudun kar koyma ve direnme gc yoktu. Gaznelilerin ordusu
144 145

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307. Pendih, Horasanda Merv-i Rudun nahiyelerinden birisidir. Dehhuda, Lugatname, 1330 H, 475. 146 Cveyn, Cihng, II, 22. 147 bnl-Esrin belirttiine gre (el-Kmil, XI, 307) sava srasnda sebat gstermilerdir. Bu durum iki tarafnda direndiini gstermektedir. 148 Zehebi, Trhl slam, LVI, 347.

81

Mergap suyundan149 gemi ve Sultanah Mahmudun ordusunun zerine hcum etmitir. Sultanah Mahmud karlk ve stlk salayamaynca yenik ve perian bir durumda Merve dnmtr.150 bnl-Esr Sultanah Mahmud ile Gur hkmdar Gyaseddin arasnda geen bu sava 586/1190 yl olaylarn anlatrken vermeyi uygun grmtr. Ona gre Sultanah Mahmud, Gurlu hkmdarlar Gyaseddin ve ihabeddin zerine saldrm, bunun zerine Gyaseddin gerekli hazrlklar yaparak 585/1189-1190 ylna kadar bu ekilde beklemitir. 586/1190 ylnda Sultanah Mahmud asker toplayp Gyaseddin zerine yrmtr. ki taraf sava dzeni aldktan sonra arpmlar ve sonucunda Sultanah Mahmud malup olmutur. Gyaseddin ise onun baz ehirlerini ele geirip Gazneye dnmtr. 151 Bylelikle iki taraf arasnda yaanan olaylarn 585/1189-1190 yl civarnda gerekletiini ve savanda 586/1190da yapld ortaya kmaktadr.152 Bu durumda iki kaynamza baktmzda sava yaplmas ve Sultanah Mahmudun yenilerek geri ekilmesi sabittir. Bu vaziyette Gurlularla yaplan mcadeleyi kaybetmi olan Sultanah Mahmud ayn zamanda nemli bir mttefiki olan Herat hakimi Baheddin Turulu da kaybetmi bulunuyordu. Nitekim, sava srasnda Baheddin Turul, Bamiyan ordusunun eline gemiti ve onun ban keserek Sultan Gyaseddine getirmilerdi. O ise kesik ban Herata gnderilmesini emretti. Bamiyan hkmdar bu sayede nfuz elde etmi, kendisine etr tahsis edilmi ve ayrca Sultan lakabn almtr.153 Daha sonra Turulun kafas Herata gnderilmitir.154

149

Burada mahsedilen Mergap nehri olmaldr. Bu konu ile ilgili ayrca bkz. Yakubovsky, Merv, 773-776. 150 Czcni, Tabakt- Nsr, I, 303. 151 bnl-Esr, el-Kmil, XII, 59-60. 152 Trh-i Guriyanda avan 588/1192 ylnda gerekletii belirtilmektedir. Ancak kaynaklarmzda bu savan tarihi kesin olarak belirtilmemekle beraber bu dnemki olaylar bnl-Esrden ve Czcni den anlatan eserin bu tarihi nereden belirlerdiini tesbit edemedik. (Trh-i Guriyan, 54.) Ayn ekilde Allahyar Hilatberi de (Trh-i Harezmahan, 26) de savan tarihi 588/1192 olarak verilmitir. 153 etr bir eit hkmdar emsiyesi olup, bamszlk ve hkmdarlk alameti olarak kullanlmaktadr. Burada Bamiyan hkmdar Baheddin Sam, Sultan unvan ve etr verilmek suretiyle ok nemli bir paye elde etmi oluyordu. Baheddin Turulun bana karlk bu payenin kendisine verilmesi bu olayn Gyaseddin asndan ne kadar nemli olduunun da gstergesi olarak saylabilir. 154 Czcni, Tabakt- Nsr, I, 303.

82

Kaynamza gre Turulun kafas Herata getirildiinde bir air u dizeleri sylemitir: 155 Turulun kafas, ve o kafa ki onu cennetlerden daha yksek bir mertebeye tad Ve o kafa ki Gururun ve kibirin mcevher ve tacna sahipti O kafa ki vcutsuz Hariye156 dnmek iin ne de acayip bir geli Bu yzden kafasnda Hariye hevesi vard Bylelikle Sultanah Mahmud, Merv ehrine dnmtr. Gurlulara kar kaybettii bu sava tabi ki Aleddin Tekiin de hareketlenmesine neden olacaktr. Cveynye gre bu savatan sonra Sultanah Mahmud ve Gurlular kurtulularn barta grmlerdir ve istemeyerek de olsa bar antlamas yapmlardr.157 Ancak bu antlamann artlarnn neler olduu hakknda bir bilgimiz bulunmamaktadr. Sultanah Mahmud ile Gurlular arasndaki mnasebetler ile ilgili bu verilenlerden biraz daha ayrntl ve baz ynlerden orjinallik tayan bilgileri de Hasan- Yezdi vermektedir. Kaynamza gre Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki bar yapldktan sonra Sultanah Merve dnm ancak, bu srada Gur hkmdar Gyaseddin tarafndan Tlekn emiri olarak atanan Melik ir isyan etti. Ardndan da Sultanah Mahmuda snm ve birlikte Gur topraklarna saldrmaya baladlar. Sultanah Buence geldi ve Gurlu byklerinden olan Herfe bin Mahreme Derbendan verdi ve mancnklar yerletirmek sureti ile Buenci ondan ald. Ardndan zzeddin Tul Felekiyi Buencde oturtarak kendisi de Merve geri dnd. Gyaseddin asker toplad ve Pecdih ve Merv-i Rud snrna geldiler. Sultanah Mahmudda Mervden geldi.158 Bu olaydan sonra karlkl eliler gidip gelmitir ancak tm abalara ramen anlama yaplamamtr. Kaynamzn belirttiine gre bunun nedeni Sultanah Mahmudun kiiliinde bulunan korkusuzluktur. Savan balamas ile Bamiyan askerleri saldrm ve direnme gc olmayan Sultanah Mahmudun ordusu
155

Bu yazlm olan iirden Herat ehrinin Baheddin Turula byk bir muhabbet duyduu fikrini bize vermektedir. 156 Hariden kastedilen Herat ehri olmaldr. 157 Cveyn, Cihng, II, 23. 158 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 257a.

83

dalmtr. zzeddin Turul ise yakalanmtr ve Gur Sultan Gyaseddinin emri ile bayran yannda ldrlmtr. Bu olaylarn ardndan Sultanah Mahmudda Merve geri dnmtr.159 Bu bilgilere baktmz zaman genel olarak olaylar ayn ise de baz ayrntlardan bahsedilmektedir. Mesela Gur hkmdarnn tayin etmi olduu Tlekn valisinin Sultanah Mahmuda snmas nemli bir ayrntdr. Dier kaynaklarmzda bulunmayan bu bilginin yan sra ayn zamanda Fuenci ele geirmesi hadisesi de orijinal bir bilgi olarak karmza gelmektedir. ) Aleddin Tekiin Sultanah Mahmud zerine Yrmesi ve Sultanah Mahmudun Gurlulara Snmas Aleddin Teki kardei Sultanah Mahmud ile Gyaseddin arasndaki olaylardan haberdar olduktan hemen sonra iki bin svari ile yola kmtr. Kardeinin Karahtaylarn yanna gitmesini engellemek amac ile yolunu kesmeleri iin bin svariyi de Ceyhuna gndermitir. Ardndan Aleddin Teki, kardeini kendini toparlayp kuvvetlenmeden nce yakalayabilmek iin sratle hareket etmitir.
160

Burada Aleddin Tekiin Sultanah Mahmud ile yapm olduu bara ramen, durumdan istifade etmeye altn ve bu sayede ona kar stnlk kurmak istediini grmekteyiz. Bu arada daha nceleri olduu gibi Karahtaylara snmasn engellemek iin de gerekli tedbirleri alm olduu grnyor.161 Sultanah Mahmud bu haberi duyunca Karahtaylarn yanna gitmek iin Ceyhun nehrini geemeyince, Gur hkmdar Gyaseddinin yanna giderek kardeinin kendisinin zerine yrdn bildirmitir.162 Bylelikle artk Gur hkmdar Gyaseddinin bekledii ve umduu frsat eline gemi bulunmakta idi. Bu durumda artk Aleddin Tekie kar Sultanah Mahmud
Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 257b. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307. 161 Bu srada Karahtaylarn banda Chih-lu-hu (1178-1211) bulunmakta idi. Sultanah Mahmudun kendisi ile bir irtibat kurup kurmad konusunda ise herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadr. Taal, Karahtaylar A, VI, 275. 162 Nafi Tevfike gre (ed-devletl Harezmiyye, 125) Karahtaylara gidemeyen Sultanah Mahmud, Gur hkmdar Gyaseddine ulamaya karar vermitir. Ancak eskiden beri gelen dmanlk iin zr dilemesi gerekmekte idi. Bu nedenle Gyaseddine mektup yazarak itlica edeceini bildirmi, o da aralarnda geenlerin zerinde durmayarak isteini kabul etmitir. Ardndan Sultanah Mahmud ve beraberindekiler Gur lkesine ulanca scak bir karlamada bulunmutur. Bunun sebebi ise Aleddin Tekiin Sultanah Mahmuda kar sznde durmamas ve Horasandaki husumetten yararlanmak istemesi idi. Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki kendi aralarnda kavgalar ile megul iken kendisi de Horasandaki nfuzunu pekitirerek kazanl kmay dnmekte idi.
160 159

84

kozunu

oynayabilirdi. dier hrmet

Frsat yerlere

deerlendiren mektup ve

Gyaseddin erzak

derhal

Herat

ve iyi

hakimiyetindeki davranmalarn,

yazarak

Sultanah

Mahmuda

gstermelerini

gndermelerini

istemitir.

Gyaseddinin bu istei derhal yerine getirilmi, Sultanah Mahmudda ardndan Gyaseddinin yanna gitmitir. Sultan onu ok iyi karlam ve ikramlarda bulunmutur. Hatta onu saraynda yani kendi yannda arlamtr. Herkes bulunduu mevkiye gre Sultanah Mahmudun adamlarn arlamtr. Vezir, vezirin evinde , Arz, Arzn evinde misafir olmutur.163 K bitinceye kadar da bu ekilde orada kalmlardr.164 Bu durumda Sultanah Mahmudun Gur sultan Gyaseddin tarafndan bir hkmdar gibi karlandn grmekteyiz.165 Bu durum tabi ki Aleddin Tekiin gznden kamayacaktr. Bu durumda Aleddin Teki, Gyaseddine haber gndererek kardei Sultanah Mahmud ile arasnda geenleri, kendisine yaptklarn, lkesini tahrip ettiini ve kendisine kar asker topladn hatrlatt. Ardndan da onu tutuklayarak kendisine gndermesini istedi. Gyaseddin eliyi misafir etmiti ki tam bu srada Heratta bulunan naibinden bir eli geldi. Elinin bildirdiine gre Aleddin Teki, Herat naibini tehdit eden bir mektup gndermiti. O da naibine cevap gndererek durumu bildiini belli etmemesini syledi.166 Burada Aleddin Teki bir yandan Sultanah Mahmudu Gyaseddinden geri isterken bir taraftan da Herat hakimini tehdit etmekte idi. Ardndan Gyaseddin eliyi arp u cevab vermitir: Aleddine diyeceksin ki, Sultanah Mahmudun lkeyi tahrip ettiine ve oralara hkmran olmak istediine dair szne gelince yemin ederim ki o, melik olu meliktir. Yce bir himmet sahiptir. Eer hkmdar olmak istiyorsa, onun durumundaki herkes ayn eyi ister. lerini ekip eviren, hadiseleri sevk ve idare eden biri vardr. Onu layk olana vereceksin. O bana iltica etti. Onun topraklarndan ayrlman ve babasnn miras brakt eylerden, para ve emlakten onun payn vermen gerekir. Ben ikinize de dostluk ve sevgi yemini
163

Burada verilen bilgiye gre Sultanah Mahmudun vezir, arz gibi devlet adamlarna sahip olduunu anlamaktayz. Ancak bu konudaki bilgilerimiz olduka mahdut olduundan kii ve isim olarak kimler olduu hakknda bilgiye sahip deiliz. 164 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307. 165 Abdul Ghafura gre de (The Gorids, 72) Gyaseddin, Sultanahn snma talebini memnuniyetle kabul etmitir. nk bylelikle kendisine sahte dostluk gsteren Tekii kontrol etmek iin eline bir frsat gemi olmakta idi. 166 bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307.

85

ediyorum Hrizmde benim adma hutbe okutur kzkardeini de benim kardeim ihabeddin ile evlendirirsin. demitir. Aleddin Teki bu mektubu dinleyince ok ierlemi ve Sultan Gyaseddine lkesine saldracan belirten ve onu tehdit eden bir mektup gndermitir.167 Gur hkmdarnn Aleddin Tekie gnderdii bu mektuba bakldnda Sultanah Mahmudun tarafnda grnrken, kardeinin de saltanatta hakknn olduunu ve bu mcadeleyi bunun iin gerekletirdiini, hakk olanlar ona vermesi gerektiini belirtmitir. Ancak, buna ramen ikisine de ballk yemini ettiini sylemitir. Fakat, Hrizmde kendi adna hutbe okutulmasn istemesi Aleddin Teki iin aka bir sava sebebi olarak grlebilir. Nitekim, O da karlk olarak kendisine tehditkr bir mektup gndermekten geri kalmamtr. Bu olaydan sonraki gelimeler ise biraz kark olmakla birlikte Kafesoluna gre Aleddin Teki, Gyaseddine hiddetlendi ve bir tehdit mektubu gnderdi ise de byle bir sefer yapmamtr. nk o sralarda Irak hadiseleri onu daha yakndan ilgilendirmekteydi ve 1192 ylnda Irakdan, Kzl Arslan ile anlam olan Kutluk nann elileri memleketi Sultan Turulun elinden almak ve yardm istemek iin Hrizme gelmi bulunuyorlard.168 Aleddin Tekiin Gur hkmdar Gyaseddine gnderdii mektuptan sonra bnl-Esr baka kaynaklarda bulunmayan bir olay biraz da kartrarak vermi grnmekte, ona gre Aleddin Teki Gyaseddine lkesine saldracan syleyen bir mektup gndermiti. Bunun zerine Gyaseddin kz kardeinin olu Alp Gzi ve Sicistan hakimini donatlm askerleri ile birlikte Sultanaha vererek onlar Hrizme sevk etmitir. Niapur hakimi Meyyede mektup yazarak yardm istemitir. Nitekim, Meyyed ve Gyaseddin akraba idi. Meyyed olu Toganah Gyaseddinin kz ile evlendirmiti. Meyyed hemen ordusunu toplayarak, Niapur dna km ve Hrizm yolu zerinde beklemitir. Aleddin Teki ise kardei Sultanah Mahmud komutasndaki Gurlu askerleri ile savamak zere Hrizmden hareket etmiti. Onlar l tarafnda karargah kurmulard. Aleddin Teki yolda iken Meyyedin de asker topladn ve kendisinin Hrizmden ayrlmas halinde onun buraya yrmek niyetinde olduunu renmiti. Ne yapacan arm bir vaziyette geri ynelmi ve
167 168

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 307. Kafesolu, Harezmahlar, 116; Irak hadiseleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Hseyin Kayhan, Irak Selukulular, Konya, 2001, 309-317.

86

Hrizme dnmtr. Mallarn ve zahirelerini alarak Karahtaylarn yanna gitmek iin Ceyhunu geerek Hrizmi boaltmtr. Ancak Hrizmde byk bir karklk km, ehrin ileri gelenlerinden bir grup Alp Gzinin yanna giderek ehri zapt etmek iin kendileriyle birlikte bir emir gndermesini istemilerdir. Ancak Alp Gzi bunun bir tuzak olduunu dndnden bu istekleri yerine getirmemitir.169 Burada bnl-Esrin verdii bilgilere bakldnda bu olayn Aleddin Tekiin Gyaseddine mektup gndermesinden hemen sonra olduunu grmekteyiz. Ayrca Niapur hakimi Melik Meyyed Ay-aba ve olu Toganahdan bahsetmektedir. Ancak daha nce belirttiimiz zere Melik Meyyed 569 tarihinde Aleddin Teki tarafndan ldrlmtr. Yerine geen Toganah ise 581/1186 tarihinde lmtr. Bu durumda bu olaylarn yaand srada Meyyed oktan lmt. Aleddin Tekiin l tarafnda karargah kurmas Subarlu savandaki ayrntya, Ceyhunu geerek Karahtaylara gitmek zere yol kmas bilgisi de taht Sultanah Mahmuddan almak iin yapt Karahtay ittifak ile ilgili ayrntya benzemektedir. Dolays ile burada kartrlm bir bilginin sz konusu olduu kanaatini tamaktayz. Alp Gzi ve Sicistan hakiminin Gyaseddin tarafndan Sultanah Mahmudun yanna verildii doru olmakla birlikte tam olarak nelerin olmu olabilecei konusunda kesin bir bilgiye sahip deiliz. J) Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud Arasnda Yeniden Bar Yaplmas Bu dnemle ilgili olarak genellikle kaynaklarmz ayrntl bilgiler vermemekle birlikte Cveynnin kaydettii bir olaya gre Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasnda mcedele ve ardndan tekrar bar yaplmtr. Ona gre Pendih savandan sonra Gurlular ile Sultanah Mahmud arasnda istemeye istemeye bar olmutur.170 Burada kastedilen Gurlularla, Sultanah Mahmudun mnasebetleri olabilecei gibi olmayabilir de. Bu bartan kastedilenin ne olduu tam olarak belli olmasa da nceki blmde bahsettiimiz Gurlu Gyaseddin, Sultanah Mahmud ve Aleddin Teki mnasebetlerine dair hibir bilgi bulunmamaktadr. Kaynamz Sultanah Mahmudun srekli olarak kardeini rahatsz ettiini ve ondan yerine getirilemeyecek isteklerde bulunduunu ve aralarndaki bar hkmlerini baz hareketlerle ihlal
169 170

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 308. Cveyn, Cihng, II, 23.

87

etmeye baladn belirtmektedir. Bu konu ile ilgili Zafernmede biraz daha ayrntl bilgi verilmektedir. Hamdullah Mstevfye gre Gurlular ile yapt savata yenilen Sultanah Mahmud bundan dolay ok zlmt. Askerlerini toparlayan Sultanah Mahmud, Aleddin Tekie haber gndermi, sayglarn bildirdikten sonra kendisinden ok miktarda asker ve mal istemitir. Bu duruma sinirlenen Tekide Serahsa doru sava iin yola kmtr.171 Sonunda Aleddin Teki 586/1190-1191 ylnda Sultanah Mahmuda kar harekete gemitir. Hrizmden karak kardeinin adamlarnn yiyecek ve techizat depo ettii Serahs kalesinin nne gelmitir. Zorlu bir savatan sonra oray ele geirerek kale duvarlarn harap etmitir. Daha sonra Radekn tarafna gitmi ve yaz orada geirmitir. Orada baz teebbslerde bulunulmu ve iki karde arasnda bylelikle bar yaplmtr. Bunun zerine Sultanah Mahmud Serahsa gitmi ve kaleyi tamir ederek ambarlar yeniden zahireyle doldurmutur. Bu konu ile ilgili Hasan- Yezdide geen bilgilere baktmzda da Aleddin Teki Serahs kalesinde bulunan ve Sultanah Mahmudun byklerinden olup bu kaleye yerletirilmi olan Hacibi dar atm ve bu kaleyi onun elinden almtr. Geceleyin kaleyi uurarak orada bulunan yaplarn harap edilmesini emreden Aleddin Teki ardndan Hrizme doru hareket etmitir. Daha sonra yaz Radeknda geirmi ve Sultanah Mahmud ile arasnda bar yaplmtr. Burada daha nce Sultanah Mahmuda verilen vilayetlerin yeniden kendisine verildii grlmektedir.172 ki karde arasndaki bar 588/1192-93 ylnda Kutluk nann Iraktan geliine173 kadar devam etmitir.174 Rededdinde Gurlular ile ilgili olaylarn ayrntlarna girmezken Sultanah Mahmudun anlamay bozmay gerektiren birka hareketinin olduunu ve Aleddin Tekiin 586/1190 senesinde ona kastla harekete getiini belirtmektedir. Sultanah
171 172

Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 303b. Hasan- Yezdi, Cmiut- Tevrh-i Hasen, vr. 257b. 173 Cveyn burada ilgin bir anekdot iletmektedir. (Cihng, II, 23). Aleddin Teki, Kutluk nana yardm etmek iin Hrizmden hareket etmitir. Bu seferde Ktip Baheddin Badad de bulunmakta idi. Kafile Cveyne vardnda dedesinin babas Baheddin Muhammed bin Ali, Azadvar kasabasnda Hrizmahn huzuruna knca Badad ile aralarnda tartma kmtr. Bu tartma Aleddin Tekiin dikkatini ekmitir. Bunun zerine byk dedesi, vezirin iareti ile u rubaiyi okumutur: Ltfun kymetli bir mcevheri deersiz brakr. Elinin akl Ceyhun nehrinin parlakln unutturur. Eer dnecek olursan, hkmn felein bandaki bo hevesi alr gtrr. Bu iiri duyunca Aleddin Teki gece yarlarna kadar arap ierek byk dedesine iltifatlarda bulunmu ve onu kymetli hediyelerle ereflendirmitir. Bu bilgi iin ayrca bkz. Mirhnd, Ravzatssaf, IV, 373. 174 Cveyn, Cihng, II, 23; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 373.

88

Mahmuda bal kiilerin elinde olan Serahs kalesini ele geirerek tahrip ettiini ve Radekn bahesine geldiini syleyen Rededdin daha sonra byklerin nnde kardelerin bar grmeleri yaptklarn ve uyumann ortaya ktn belirterek Cveynnin verdii bilgileri dorulamaktadr. 175 bnl-Esr buna dair bir bilgi vermemektedir. Bu durumda bizim iimizi gletirmektedir. Bu olayn Gurlular ile mnasebetler srasnda m olduu yoksa daha sonra m gerekletii konusunda kesin bir kanaate ulaamadk. Kafesolu bu olayn Sultanah Mahmudun Gurlulara snmadan nce Aleddin Tekiin kardeinin Karahtaylara snmasn engelledii srada olduunu belirtmektedir. Ona gre Aleddin Teki Ceyhunun geit noktalarna kuvvetler braktktan sonra sratle Cenuba kayarak 1190 de Serahs kuatm ve tahrip etmitir.176 Ancak dier ayrntlar verilmemitir. Bu bahisle ilgili ayr bir olay m olduu yoksa Gurlu mnasebetlerinin iinde bir ayrnt m olduu konusu tam olarak zme kavumamtr. Buna ramen Cveyn ve Rededdin de Gurlulardan bahsetmediklerinden olsa gerek sanki yeni ve farkl bir olaym gibi gstermektedirler. Ancak her iki kaynakta da gemesi olaylarn doruluu konusunda kesinlik arz etmekte olduu anlalmaktadr. Bu durumda ister Gurlu mnasebetleri ierisinde olsun isterse ayr bir olay olsun bu olayn gereklii nem kazanmaktadr. Bu dneme ilikin bir dier mesele de bu olaylarn gerekletii tarihlerde Sultanah Mahmudun kendi adna para kestirmi olmasdr. Nitekim, Sultanah Mahmuda ait olarak bulunmu olan iki Dinara baktmzda tarihi belli olan bir tanesinin 586/1190 ylnda darp edildii grlmektedir. Bu parann zerinde ennasiru lidinillahi kelimesi yazmaktadr.177 Bylelikle grdmz kadar ile Sultanah Mahmud dnemin halifesi Nasr li-dinillah adna para kestirmitir. Bunun anlam ok nemlidir. Para kestirmi olmas kendisini hkmdar olarak grdne halifenin isminin yazl olmas ise Sultanah Mahmudun halife tarafndan tanndna iaret edebilmektedir. Bu durumda 1190 yllarnda bulunduu blgede bir
175 176

Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 256. Kafesolu, Harezmahlar, 115. 177 Catalogue Des Monnaies Arabes Et Turques, Copenhagen, Ty, 134; Bu parann zelliklerine baktmz zaman yer ismi silinmi n yzde bir iekliin altnda bahsettiimiz zere halifenin ad yazldr. Arka yzde orta alanda okunamayan bir menkbe ve kenarda silinmi bir menkbe bulunmaktadr. Parann arl ise 1,56 gramdr.

89

hakimiyet kurduunu ve bunun gstergesi olarak para kestirdiini ve bunun zerine halifenin adn yazdrdn da grmekteyiz. Bununla birlikte siyasi bilgi olarak Halife ile herhangi bir mnasebetinin bulunduuna dair de herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Sultanah Mahmuda ait olan bir dier para da yine Dinardr. Ancak onun basm tarihi belli deildir. Bu parada da es-sultanl azam aleddnya ved-din Ebul-feth kelimesi yazmaktadr.178 Burada Halifenin adna rastlanmamakla birlikte sadece Sultanah Mahmudun sahip olduu unvanlar grebilmekteyiz. K) Sultanah Mahmudun Tekrar Hrizmi Kuatmas ve Geri ekilmesi Kutluk nann daveti zerine Aleddin Teki yola kmtr. Reye varnca ii sava ve sava aletleri ile dolu olan Taberek Kalesini179 alarak, ok sayda ganimetin de sahibi olmutur.180 Yaz Rey181 civarnda geirmi ancak havasn ve suyunun kt olmasndan dolay askerlerinin ounu orada kaybetmiti. O srada Irak Sultan Turul, Aleddin Teki ve Kutluk nann anlatklarn duymutur. ok deerli hediyeleri Aleddin Tekie gnderdikten sonra aman dilemi ve o da bunu kabul etmitir. Vergi toplatm ve Trk emirlerinden olan Emir Tamga182 bir miktar askerle Reye brakarak Hrizme doru yola klmtr. Aleddin Tekie yolda Sultanah Mahmudun Hrizmi kuatt haberini getirdiler. Bunun zerine Sultan yryn hzlandrmtr. Dihistana vard zaman Sultanah Mahmudun onun geliini haber alarak geri dndn ve Hrizmden uzaklatn kendisine bildirdiler.183 bnl-Esrin belirttiine gre Aleddin Teki daha yolda iken, Hrizm ahalisinin Sultanah Mahmudu oraya girmekten men ettii, Hrizme yaklamaya bile muktedir olmad ve bundan mahrum olarak oradan eli bo
178

Catalogue Des Monnaies Arabes Et Turques, Copenhagen, Ty, 134; Burada belirtilen parada ise yer ve tarih silinmi olup, n yzdeki menkbe silinmitir. Arka yzde ise orta alanda belirttiimiz unvanlar ve sol tarafta iki okunaksz kelime bulunmaktadr. Sol tarafta iki okunaksz kelime, kenarda Kuran- Kerimin dokuzuncu suresi otuz nc ayetinden kalntlar bulunmaktadr. Parann arl ise 2,45 gramdr. 179 Cveyn, Cihng, II, 24; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 257. 180 Hasan- Yezdiye gre (Cmiut-tevrh-i Haseni, vr. 257b, vr. 258a) Aleddin Teki Taberek kalesini iki gnde ele geirmitir. O kalede altn, gm, silah, elbise gibi mallar pek ok idi. Sultann isteine gre onun maiyetindeki emirlere bu mallardan pay verilmi ve onlarn da kendi maiyetindekilere bunlar pay etmeleri istenmitir. Bylelikle byk, kk, bilinen, bilinmeyen her kesin bu fetihten nasibini almas istenmitir. 181 Rey ehri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mnorsky, Rey, A, IX, 721-724. 182 Emir Tamga en byk Hrizm emirlerinden birisi idi. Aleddin Teki kendisi ile arap imi ve daha sonra da Horasana doru hareket etmitir. Hasan- Yezdi, Camiut- Tevarih-i Haseni, 258a. 183 Cveyn, Cihng, II, 24.

90

dnd haberi Aleddin Tekie gelmitir.184 Bu durumda daha nce de olduu gibi Hrizmin Sultanah Mahmmudu istemediini ve Aleddin Tekiin yokluunda onun ehre giriini engellemiler ve bu dorultuda istemediklerini bir kez daha gstermilerdir. Bu durum ayn zamanda Aleddin Tekie olan balln da bir gstergesi olarak grlebilir kanaatindeyiz. Bu olayn ardndan Aleddin Teki Hrizme vardnda k elence ile geirmitir. Bahar geldiinde ise kardeine bir ders vermek amac ile yola kmtr. Ebiverde185 vardnda anlamazlklar ortadan kaldrmak iin eliler gidip gelmi ancak bu durum anlamazlklar ortadan kaldrmaya yetmemitir.186 Rededdinin Bykler anlamalarn istedi.187 demesine baklr ise bu olayda devlet byklerinin anlama istediini ancak bunun mmkn olmadn grmekteyiz. Zaten olaylara bakldnda bandan itibaren devlet byklerinin bar grmelerinde bulunduklarn ve buna taraftar olduklar sonucunu karabilmekteyiz. te burada da iki karde arasndaki husumetin anlama ile zmlenmesini ve Hrizmah Devletinin bundan zarar grmemesini arzu ettiklerini grebiliyoruz. Cveyn bu durumun Sultanah Mahmuddan kaynaklandn kar tarafla ilgili uygunsuz szler sarf ettiini belirtmektedir. Gelien olaylara bakldnda Sultanah Mahmud Aleddin Tekiin yokluunu frsat bilerek Hrizmi kuatmtr ve bilindii gibi bu ilk defa olan bir olay deildir. Bu durum yllar boyunca tahtn geri alabilmek iin mcadele eden ve bu uurda zorlu bir hayata talip olan Sultanah Mahmud iin kanlmaz bir sonu idi. Zaten btn bu gelien olaylarn her ne kadar Horasan Blgesinde faaliyetler gstermi olsa da tek bir amac vard o da bir gn Hrizmah tahtna yeniden sahip olabilmekti. Bu arada gelien olaylarda birisi de Taberistn tarafnda idi. Aleddin Teki Taberistn tarafna aknlar yaptrm, Esterabad tahrip ederek ardndan da sfehbede haber gndererek, Iraka yapaca sefer iin iki vilayetin kendisine verilmesini istemiti. Bu ekilde ele geirdii Bistam ve Damegana hakim ve muhafzlar yerletirmitir. Bunun zerine sfehbed, Gur hkmdar ve Sultanah Mahmud ile grmeye balam ve dier yandan da Irak sultan Turul ile ibirlii yapmaya almtr. Bu drt kiinin ortak yan Aleddin Tekie kar olmalar idi. Yaplan
184 185

bnl-Esr, el-Kmil, XII, 96. Ebiverd ile ilgili bkz. Mnorsky, Ebverd, A, IV, 5-6. 186 Cveyn, Cihng, II, 24; Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 257. Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 373. 187 Rededdin, Cmiut-tevrh, I, 257.

91

anlama gereince; Sultan Turul Bistam ve Damegan alacak, Sultanah Mahmud Niapuru ele geirecek, sfehbed de Crcan ve etrafn tutacak ve bylelikle Hrizmahn Irak, Taberistn ve Horasan ile alakas kesilmi olacakt. bn sfendiyar bu konu ile ilgili harekete dahi geildiinden bahsetmektedir. yle ki; Sultanah Mahmud, Horasana gelmeden sfehbedin Grgan yamalamasn emretmitir. ehrin harap edilmesi ve yaklmasn isteyen Sultanah Mahmud bylelikle Alaeddin Tekie kar harekete geilmesini de salam oluyordu.188 Bu antlamada Gurlulardan bahsedilmemektedir. Sonu itibariyle Aleddin Tekiin Sultanah Mahmud zerine yrmesi ile bu ittifak gerekleemeyecektir.189 Nitekim, Ebul Fidann belirttiine gre Sultanah Mahmud Hrizme gitmi ve Seluklu Turul ile barmtr. Bu haber de Aleddin Tekiin kulana gitmitir.190 Bu durumda iki taraf arasndaki antlama daha da desteklenmi olmaktadr. Ki daha sonra Irak Seluklu Sultan Turul ile Aleddin Teki arasndaki mnasebetlerde191 ve Turulun ldrlmesine kadar varan olaylar zincirinde kendisine kar yaplan bu ittifakn da bir miktar da olsa etkisi olabilecei anlalabilmektedir. te btn bu olaylarn sonucunda artk Sultanah Mahmud iin de son yaklamakta idi. nk Aleddin Teki her zamankinden daha kararl hatta devlet byklerini bile karsna almak pahasna da olsa etkili bir ekilde kardeinin zerine gitmeye niyetli idi.

188 189

sfendiyar, Taberistn, II, 158. sfendiyar, Taberistn, II, 158; Marai, Mazenderan, 114; Kafesolu, Harezmahlar, 121; Kaynamz Maraiye gre (Mazenderan, 114) sfehbed, Sultan Turulun kzn kendi byk olu ereflmlke istemitir. Kafesolu, Harezmahlar, 121. 190 Ebul Fida, Trh-i Ebul Fida, stanbul, 1286/ 1869-1870, 94. 191 Bu mnasebetlerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. er-Ravendi, Rahat-s-sdur ve Ayet-s-srur, II, Ankara, 1999, 345-373; el sfahani, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, Trke trc. Kvameddin Bulsan, Ankara, 1999, 268-271; el Hseyni, Ahbard-devletis-selukiye, Trke trc. Necati Lugal, Ankara, 1999, 129-136; Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, Trke trc. mer Rza Dorul, II, Ankara, 1950, 467.

III. BLM

SULTANAH MAHMUDUN LM VE AHSYET

Sultanah Mahmud meselesine dair gelimelerden sonra onun lm ve zel yaam bizim iin olduka nemli bir yere sahiptir. Nitekim, Hrizmahlar Devleti ierisindeki konumu nedeni ile siyasi faaliyetlerinin yan sra ahsiyetinin de nemi byktr. Hayatnn neredeyse tamamn bir mcadele ierisinde geiren Sultanah Mahmudun lm ile her ne kadar Aleddin Tekiin byk bir rahatlk ierisine girdii grlmekte ve dnlmekte ise de gzden karlmamas gereken nemli bir durum sz konusudur. Bu da Sultanah Mahmudun hakk olan hkmdarl istemi olmasdr. Her ne kadar yaplan mcadele Hrizmahlar Devletinin tarihi asndan olumsuz sonular dourmu olduu dnlse de yine de Sultanah Mahmudun ahsiyeti ve hususi yaamnn bu siyasi olaylardan ayr olduu dnlmesi mmkn deildir. A) Sultanah Mahmudun lm Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasndaki mcadele devam etmekte iken gelien olaylarn Sultanah Mahmudu olumsuz etkiledii grlmektedir. Nitekim, bu durum onun sonunu hazrlayacaktr. Daha nce de belirttiimiz zere Sultanah Mahmudun Hrizmi kuatmas zerine Aleddin Teki yola km ve Sultanah Mahmud geri ekilmitir. Bu olayn ardndan k Hrizmde elence ile geiren Aleddin Teki baharda kardeine ders vermek amac ile Horasana doru yola km ve Ebiverde ulamt. ki karde

93

arasnda gidip gelen elilerle bar yaplmaya allm ancak bu mmkn olmamt.1 te bu olaylardan sonra Sultanah Mahmud iin olumsuz gelimeler ortaya kmaya balamtr. Cveyn ve bnl-Esr bu konuda ayn bilgileri verirken Cveyn baz ayrntlar da zikretmitir. bnl-Esre gre iki karde anlama artlarn tespit ederken Sultanah Mahmuda ait Serahs kalesinin kumandanndan Aleddin Tekie bir eli gelmitir.2 Hasan- Yezdiye gre Sultanah Mahmudun hizmetkr olan ve yksek derecelere ulam olan Bedreddin ar, Serahsta bulunuyordu. O ise bir vakitte Sultanah Mahmudu yamalamt. Mervden gvenilir kiiler ona Sultanah Mahmudun kendisini ldrteceini bildiriyorlard. Ayrca ard ardna gelen haberciler de srarla Bedreddin ar Merve armaktaydlar.3 Cveynye gre de Serahs Valisi Bedreddin ar daha nce Sultanah Mahmudun aleyhinde sylemi olduu szlerin onun kulana gitmesinden korkmu ve gvenemedii adamlarn hapsedip Aleddin Tekii davet etmek iin Ebiverde bir eli gndermitir. Aleddin Teki ise bu haberi aldktan sonra hemen nceden bir svari birlii gndermi ve arkasndan da kendisi yola kmtr. Serahs nlerine geldii vakit Bedreddin ar kendisini karlam, balln bildirerek Serahs Kalesinin ve hazinelerin anahtarlarn kendisine teslim etmitir.4 Sultanah Mahmud bu duruma ok fazlasyla kederlenmi ve zntden iki gn sonra vefat etmitir.5 Cveynye gre 589/1193 yl Ramazan aynn son gnnde lmtr. Mellifimiz bu durumu Bu olayn verdii ac Sultnhn aydnlk gnlerinin karartt. Nihayet 589/1193 yl Ramazan aynn son gnnde devletinin ve hayatnn gnei batt. eklinde anlatmaktadr. Burada bahsedilen devlet herhalde Sultanah Mahmudun hakimiyeti altndaki yerlerdeki hkmranl olmaldr.

Rabbani Azizin belirttiine gre (The Khwarazmshahs, 23) abisi ile eit gte olmadn bilen Sultanah Mahmud onun kzgnln yattrmaya alt ve bir ortak yol bulunmas iin urald. Hrizmahllarn tm abalarna ramen Sultanahn mantksz tavrlar sebebiyle hi bir ey gerekleememitir. 2 bnl-Esr, el-Kmil, XII, 96; bnl-Esr anlama srasnda bu olayn olduunu zikretmektedir, Cveynye gre de (Cihng, II, 24) Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki anlamazlklarn giderilemediini ve mektuplarn ie yaramadn anlalmaktadr. 3 Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Haseni, 258b. 4 Cveyn, Cihng, II, 24. 5 Rededdine gre (Cmiut-tevrh, I, 257) bu olay Serahsn alnndan iki gn sonra olmutur.

94

Sultanah Mahmudun lm nedeni meselesinde Serahs Kalesi komutannn kendisine ihaneti ve Aleddin Tekiin bu kaleyi ele geirerek kale anahtarlarn ve hazineleri ele geirmesi ile kederinden ld kaynaklarmzda belirtilmektedir.6 Ancak bu mesele ile ilgili farkl bilgiler de bulunmaktadr. Bu durumda Sultanah Mahmudun lm ile ilgili farkl ihtimallerin de bulunduu kanaatindeyiz. ncelikli olarak belirtmemiz gerekmektedir ki, bu mesele ile ilgili genel kabul grlen az nce belirtilen nedenden dolay ld eklindedir.7 Bu durumda yaplan almalarda Cveyn, bnl-Esr gibi kaynaklarn esas alnd anlalmaktadr. Ancak, bunlardan baka nemli iki kaynamzda ise u bilgiler verilmektedir. Czcaniye gre8 Sultanah Mahmudun lm bir hastalk nedeni ile olmutur. Nitekim, Sultanah Mahmud, Gurlular ile yapm olduu sava kaybetmi 588de olan bu olayn ardndan Merve geri dnmtr. Yine kaynamza gre Sultanah Mahmudun bir rahatszl bulunmaktayd ve bu hastalk nedeniyle her yl bir miktar zehir yerdi. O sene bu hastalk ok artm ve bunun sonucunda hastal def etmek iin ok fazla miktarda zehirli nebatat yemitir. Bundan dolay da lmtr. Burada baka bir bilgi verilmemekte ayrca hastalkla ilgili herhangi bir ayrntya da rastlanmamaktadr. Bu durumda Sultanah Mahmudun kederinden deil hastaln yenmek iin kulland vcuda zararl olan bir ilatan dolay lm olabilecei ihtimali de ortaya kmaktadr. Ancak, bu durum doru ise bu dnemdeki en nemli kaynaklarmz Cveyn ve bnl-Esrde gememi olmas da ilgin grnmektedir. Bu durum bilginin doruluu konusunda pheye dmemize de neden olabilmektedir. Bu konu ile ilgili baka bir bilgi de bn sfendiyar ve Zahireddin Maraide bulunmaktadr. Ramazan Bayramnda Sultanah Mahmudun kulun hastal belirmi ve gece yars cann teslim etmitir.9 Onlara gre Aleddin Teki kardeinin yaptklarn duyunca Serahsa doru yola kmtr. Sultanah Mahmud tesadfen ayn srada kulun hastalna yakalanm ve vefat etmitir.10 Burada verilen bilgiler her iki ihtimali birletiren bir bilgi olarak karmza kmaktadr. Nitekim, hem Aleddin
6

Nafi Tevfikin belirttiine gre ( ed-Devleti es-Siyaseti, 126) Tekiin Serahs kalesini teslim almas ile birlikte bunu duyan Sultanah Mahmud kalbinden vurulmua dnmtr. 7 Bu konu hakknda bkz. Kafesolu, Harezmahlar, 122; Bnyadov, Hrizmahl ve Enuteginliler Devleti, 44; Perviz, Trh-i Selika ve Hrizmhn, 216; Rabbani Aziz, The Khwarazmshahs, 23. 8 Czcani, Tabakt- Nsr, I, 304. 9 sfendiyar, Taberistn, II, 158. 10 Marai, Mazenderan, 115.

95

Tekiin Serahsa yrmesinden bahsedilmekte hem de Sultanah Mahmudun hastal konusunda bilgi verilmektedir. Bu durumda Sultanah Mahmudun bir hastalnn olmas ihtimali daha da artmaktadr. Hastalnn nksetmesi de Aleddin Tekiin Serahs zerine yrd bir dneme denk gelmi olabilecei anlalmaktadr. Sultanah Mahmudun yap itibari ile mcadeleci bir kiilii bulunmakla birlikte hayat boyunca hep zorluklar ile uramtr. mrn tahtn tekrar ele geirmeye ve kendine hakimiyet alan yaratmaya almakla geirmitir. Bu durumda Aleddin Teki karsnda ok da ans olmamtr. Bu vaziyette Serahs kalesinin anahtarlarnn aabeyine verilmesi ile zntsnden lmesi ihtimalinin doruluu meselesi bir ihtimal olarak kalmaktadr. Gen bir yata tahta kan Sultanah Mahmudun ld vakit yan bilmemekle birlikte 20-21 yllk bir taht mcadelesinden sonra yine gen bir yata ldn tahmin edilebilmektedir. Bu durumda lmcl bir hastalk meselesinin daha kayda deer olduu dnlebilmektedir. Cveynye gre Sultanah Mahmudun lm zerine ertesi gn bu haber Aleddin Tekie ulatrlmtr. Yine Cveynye gre, Sultanah Mahmudun lm haberi Aleddin Tekie halkn kutlad Nevruz Bayramnda duyduu sevin kadar mutluluk vermitir.11 bn sfendiyara gre Aleddin Tekie Merve gelmesi iin haber gndermilerdir. Herkes onu karlamaya kmtr. Aleddin Teki ise ehre gelerek kardeinin yasn tutmutur. Ardndan da Onu sanda koyarak yas treni ile birlikte Hrizme gndererek gmdrmtr.12 Bu nemli ayrntdan da tespit edemediimiz Sultanah Mahmudun mezar bilgisini elde etmekteyiz. Nitekim, anlaldna gre kendisinin mezar Harizmde bulunmaktadr. Zahireddin Marai ise bu kadar ayrntya girmeyip Aleddin Tekiin Merve giderek kardei iin yas tuttuunu belirtmekle yetinmitir.13 Bu durumda iki zt bilgi karmza kmaktadr. Birincisi Aleddin Tekiin kardeinin lmne sevinmi olduu, dieri ise zlm olduu eklindedir. Bilindii zere iki karde arasnda yllardan beri sre gelen bir husumet ve aralarnda Sultanah Mahmud kaynakl olarak grdmz bir mcadele gereklemitir. Bu durumda kardeinin lm ile bu mcadele tmden ortadan kalkm bulunmakta idi. nk, Sultanah Mahmudun btn anlamalara ramen
11 12

Cveyn, Cihng, II, 25. sfendiyar, Taberistn, II, 158. 13 Zahireddin Marai, Mazenderan, 115.

96

hala her frsatn bulduunda Aleddin Teki aleyhine iler evirmesi ve bunun da tesinde Hrizmi ele geirmeye almas bu konuda zaten Aleddin Tekii sert nlemlere itebilirdi. Nitekim, bu srada o kardeinin zerine yrmek iin Hrizmden Horasana inmiti. Bu durumda srekli kendisine sorun karan Sultanah Mahmudun lmne sevinmesi son derece normal grnmektedir. Bununla birlikte gerek u ki, bu lmn Aleddin Tekiin elinden deil de ister hastalk nedeniyle isterse znt nedeniyle olsun kendiliinden gereklemi olmas da onu rahatlatan bir durum olmutur. Aleddin Tekiin Sultanah Mahmudu ldrtmesi gibi bir durum halinde sphesiz ki devlette ciddi sorunlar kabilirdi. nk anladmz kadar ile devlet erkn her ne kadar Aleddin Tekiin tarafnda olsalar da iki karde arasndaki uzlamay desteklemilerdir. Bu nedenle her ne kadar kardei ile sorunlar olsa da onu ldrtmeye almak gibi bir olay gndeme gelmemitir. Bu sebeple lm hadisesinin Aleddin Teki kaynakl olarak gereklememi olmas da onun asndan nemli gibi grnmektedir. Bununla birlikte Sultanah Mahmudun lm tabi ki Aleddin Tekiin rahatlamasna neden olmutur. Her ne kadar bu duruma sevinmi olsa da Mervde kardei iin yas tutmas meselesi de kaynamzda bulunmas itibari ile kayda deer grnmektedir. Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arsnda her ne kadar sorun olsa da yine de bu durumda zlm olabilme ihtimali de bulunmaktadr. En azndan duruma sayg gsterip Mervde yas tutmas olaan bir durum olarak grlebilir. Aleddin Tekiin bu olayn ardndan Merve gitmi ve Sultanah Mahmudun hazinelerini ve mallarn ele geirmitir. Cveyn bu konuda vermi olduu bilgide Aleddin Teki, Sultanah Mahmudun tahtna, sarayna, hazinesine ve askerlerine miras olarak konmutur demektedir.14 Bu bilginin bizim iin nemi byktr. Hakknda mahdut bilgilere sahip olduumuz Sultanah Mahmuda ait taht ve sarayn bulunduu ifade edilmektedir. Burada kastedilen muhtemelen Merv ehrindeki eyalar olmaldr. Eer bu bilgi doru ise Sultanah Mahmudun Merv blgesinde bir hkmdar eklinde yaama ihtimali olduu sonucuna varabiliriz. Aleddin Teki bu olaydan sonra olu Melik Kutbeddin Muhammedi15 armas iin Hrizme haberci gndermitir. Ancak o srada Niaburda vali olan
14 15

Cveyn, Cihng, II, 25. Kutbeddin Muhammed, Aleddin Tekiin oullarndan birisi idi. Byk olu ve veliahd olan Nsreddin Melikah 1197 tarihinde lmtr. Bunun zerine daha kk olan Kutbeddin

97

byk olu Nsreddin Melikah babasndan grev yerinin Niaburdan Merve nakletmesini istemitir. Cveynye gre bu durumun nedeni Nsreddin Melikahn avlanmay ok sevmesi ve av hrs ile dolu olmas idi. Merv ehrinde av hayvanlar ok idi ve bu nedenle ehrin kendisine verilmesini istemekte idi. Aleddin Teki bu durumda olunun isteini yerine getirmi ve bunun sonucu olarak da Merv ehrini byk olu Nsreddin Melikaha ve Niaburu da kk olu Kutbeddin Muhammede vererek onlarn yetkilerini arttrmtr.16 Bu olay ise Zilhicce 589/ Kasm-Aralk 1193 tarihinde gereklemitir.17 Bylelikle Sultanah Mahmudun hakim olduu lkeler Aleddin Tekie ve ardndan da yeeni Nsreddin Melikaha gemi bulunmakta idi. Nitekim, Hrizmde bulunan Aleddin Teki blgeyi ynetmesi iin oluna devretmitir. Bylelikle blgede daha salam bir hakimiyet kurmay dnmtr. Bu durumun iki nedeni bulunabilir. Birinci neden olarak blge uzun sredir Sultanah Mahmudun hakimiyetinde bulunmakta idi. Bu nedenle blgede sorun kmamas ve Aleddin Tekiin hakimiyetinin kabul edilmesi amacyla bu gc hissettirebilecek bir ehzadenin blgeye gnderilmesi gerekli bulunmaktayd. kinci olarak da tabi ki Merv ehrinin nemi ve burann hakimiyetinin her anlamda salam olmasnn gereklilii eklinde dnebiliriz. Sonu itibari ile genel duruma bakldnda Sultanah Mahmudun topraklar Aleddin Teki ve ocuklarnn hakimiyetine gemi bulunmakta idi. Ve l bir ynetim eklinde dnmesek de Hrizmde Aleddin Teki, Niaburda Kutbeddin Muhammed ve Mervde de Nsreddin Melikah hakim olmulardr.18 Bu konu ile ilgili son olarak da u ekilde bir bilgi bulunmaktadr. Ki bu daha nce de bahsettiimiz bir olayn devam eklindedir. Gur hkmdar Gyaseddin, Sultanah Mahmud kendi lkesinden ayrld srada onula birlikte kz kardeinin olu Alp Gazi ile Sicistan hakimini gnderdiini bnl-Esr nakletmekte idi. Bundan
Muhammed, Aleddin Tekiten sonra tahta km ve Aleddin lakabn alarak Aleddin Muhammed ismi ile anlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Kafesolu, Harezmahlar, 146. 16 Cveyn, Cihng, II, 25. 17 bnl Esr, el-Kmil, XII, 97. 18 Angelika Hartmanna gre (an-Nasr li-Din Allah, Politik, Religion, Kultur in der spaten abbasidenzeit.(1180-1225) Yaynlanmam Doktora Tezi, Berlin-New York, 1975, 75-76) Teki kardei Sultanahn lmnden sonra Horasan ve Merv dahil olmak zere Aral glnn gneyinin tek hakimi olmakla kalmad ayn zamanda kendisini btn Seluklu imparatorluunun da mirass olarak grmeye balamtr. Bylelikle ran ve Irak zerinde hakimiyetinin kendi hakk olduunu dnmtr.

98

sonraki bilgileri biraz kartrm olmasna ramen Sultanah Mahmudun lm ile ilgili verdii bilgiler orijinal grnmektedir. bnl-Esre gre Sultanah Mahmudun lm zerine Alp Gazi Gur hkmdar Gyaseddine bir mektup yazarak durumu bildirmitir. Gyaseddin ona geri dnmesini bildirmitir. Alp Gazi Sultanah Mahmudun adamlar ile beraber Gyaseddinin yanna dnmtr. Gyaseddin de Sultanah Mahmudun adamlarnn istihdam edilmesini emretmitir. Hatta askerlere gzel beldeler ikta edilmitir. Ancak bunlarn hepsi nankrlk etmilerdir.19 u durumda hayatnn byk bir blmn Hrizmahlar Devleti tahtn elde etmek iin yapt mcadele ile geirmi olan Sultanah Mahmud lm bulunmakta idi.20 Her ne kadar Horasan ve evresinde kendisine ait bir meliklik kurmu olduu grlse de yine de bu durumda mcadelenin sonuna gelmi bulunuyordu. Nitekim, tahtn terk etmek zorunda kald zamandan ld sreye kadar hep bir ama uruna mcadele etmi idi. Bu amacn Hrizmahlar Devleti asndan bak malum olmakla birlikte Sultanah Mahmud asndan baknn da nemli olduu anlalmaktadr. Sultanah Mahmud hakknda eksik kalm olan bir dier nokta ise onun zel yaants ve kendi ailesidir. Ei veya eleri ve ocuklar hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Nitekim, kaynaklarmzda sadece siyasi yaamndan bahsedilmektedir. Kendisinin hususi yaam ve bununla beraber ailesi hakknda maalesef hibir bilgiye rastlayamadk. Hrizmahlar ile ilgili bulunan ecerelerin hibirisinde ve hibir kaynakta herhangi bir isim kaydolunmad gibi ayn zamanda evli olduuna dair bile herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenden dolay bu ksmla ilgili bir bilgi verememekteyiz. B) Sultanah Mahmudun ahsiyeti Sultanah Mahmudun ahsiyeti ile ilgili verebileceimiz bilgiler iki ekilde karmza kmaktadr. Bunlardan birincisi onun kiilii ile ilgili kaynaklarmzda bizzat geen cmlelerdir. Bunlar ya melliflerimizin ahsi ifadesi ya da Sultanah Mahmud ile ilgili genel kanaat belirten cmleler eklinde karmza kmaktadr. Bu adan bakldnda ahsiyeti ile ilgili hkmler eklinde de dnlebilmektedir.
19 20

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 308. Abdul Ghafura gre (The Gorids, 73) Gur hkmdar Gyaseddin, Sultanahn lm ile deien Horasann siyasi durumunu dehetle karlamtr.

99

kinci

olarak

da

onun

yaantsna,

gerekletirebildikleri

ve

gerekletiremediklerine, hayata dair verdii mcadeleye baklarak ahsiyetine dair karlabilecek sonulardr ki bu sonularn da kaynaklarmzda bizzat ifade edilenler kadar nemli olduu kanaatini tamaktayz. Tabi ki ahsiyeti ile ilgili bu karmlarn da Sultanah Mahmudun hayat esas alnarak yaplmas ve bu konuda da lzumlu hassasiyetin gsterilmesinin de gerekli olduu dncesindeyiz. Sultanah Mahmud ile Toganah b. Meyyed arasnda geen bir olay bize bu konuda nemli bilgiler vermektedir. Nitekim, bnl-Esre gre 576/1181-1182 ylnda Sultanah Mahmud, Serahs kalesini kuatm ve bunun duyan Toganah Serahsa doru hareket etmitir. Ancak Sultanah ile karlaan Toganah Niabura kamtr. Sultanah Mahmud, Serahs ele geirdikten sonra Tus ve Ez-zam da hakimiyeti altna almt. te bu noktada kaynamz stn gayreti ve hkmdarl ele geirme hrs ile Toganah zor durumda brakt ifadesini kullanmaktadr.21 Bu durumda Sultanah Mahmudun iki zellii burada ifade edilmektedir. Bunlardan birincisi gayretli bir insan olmasdr ki, bu zaten genel yaantsndan da belli olmaktadr. Mcadeleci bir kiiliinin olduu sabit olmakla birlikte gerekletirmek istedikleri ile ilgili genel anlamda da stn bir gayreti bulunmaktadr. Nitekim, tahtn brakmak zorunda kalmasndan sonra genel anlamda byk mcadeleler vermekle birlikte tabi ki mcadelesinin en by Hrizmahlar Devleti tahtna yeniden oturabilmekti. Ancak bunu baaramam olsa bile bu konudaki stn gayretini de her frsatta gstermesini bilmitir. Taht iddiasndan hibir zaman vazgememi ve her eline geen frsat bunu gerekletirmek iin kullanmaya alm hatta bunun iin aabeyi Aleddin Teki ile olan anlamalarn bile zaman zaman hie saymasn bilmitir. Hatta Hrizm nlerine geldiinde ehir halknn kendisini istememesine ve bunu birden fazla kez yaamasna ramen midini kaybetmemi ve bu konudaki stn gayretini gstermesini bilmitir. Aslna baklrsa Sultanah Mahmud iin Hrizm halknn kendisini gerekten isteyip istememesinin bir nemi de bulunmamakta idi. nk, o kendisine balanan deil hakk olan istediini dnmekte idi. Bu nedenle Hrizmliler onu istesin ya da istemesin o bu mcadeleyi kazanmaya ynelik abalarn hakk olan gerekletirmeye yneltmekte idi. Hatta azmi konusunda aabeyi Aleddin Tekie benzedii ifadesi bile yer almaktadr.
21

bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304.

100

Zehebi, Tarihl slam adl eserinde Kardeine azim, cesaret ve dnya gr benzerlik arz ederdi. ifadesini kullanmtr.22 Buradan da anlalaca gibi iki kardein baz huylar da birbirine benzemekte idi. Nitekim, Aleddin Tekiin de ne kadar azimli, mcadeleci, siyaset bilen ve adil bir hkmdar olduu aikrdr. bnl-Esrde geen hkmdarl ele geirme hrs ifadesi ile burada Serahs, Tus ve Ez-zam kastedilmektedir. Ve Sultanah Mahmudun ne kadar hrsl bir insan olduu konusuna en gzel rnek herhalde onun yaantsnn tamam olmaldr. stedii eyleri gerekletirme konusundaki hrs ok belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Israrc yaps ile rnein Serahs ehrini ele geirmek iin her yolu denemi ve sonunda da baarmtr. unu da anlamaktayz ki, sadece Hrizmi ele geirmek konusunda deil ayn zamanda Horasanda bir meliklik kurma konusunda da olduka hrsl olduu grlmekte ve bnl-Esr de bu konuya dikkatimizi ekmektedir.23 Sultanah Mahmudun ahsiyeti ile ilgili nemli bir bilgi de Cveynde gemektedir. Daha nce belirttiimiz zere Toganah ve Sultanah Mahmud arasnda 26 Zilhicce 576/14 Mays 1181 tarihinde Serahs yaknlarndaki Asiya-y Hfsda sava yaplm ve bu sava Sultanah Mahmud kazanmt. te bu olay anlatrken Cveyn, Sultanah Mahmud ile igili O, sazn ve szn dostu olan Toganahn aksine sava ve mcadele adam idi. ifadesini kullanmaktadr.24 Buradan Toganahn elenceye dkn25 bir insan olduu Sultanah Mahmudun ise bu durumun tam tersine sava ve mcadeleyi seven bir kiilii olduu ortaya kmtr. Gerekten de yaamna baktmz zaman bu ifade ile birebir uyutuu grlmektedir. nk, Sultanah Mahmudun yaam boyunca savatan kamad tam tersine mcadelesi uruna eitli savalar gerekletirdii grlmektedir. Asiyay Hfsda yaplan savata Rededdin Fazlullahn belirttiine gre Toganahn onbin kiilik iyi donatlm ordusuna ramen Sultanah Mahmud bin kii ile birlikte idi.26 te bu durum da gstermektedir ki, kendisi byle bir durumda bile savamaktan kanmam ve bu sava da kazanmtr. Burada unu da gz nnde bulundurmak
Zehebi, Tarihl slam, LVI, 346. bnl-Esr, el-Kmil, XI, 304. 24 Cveyn, Cihng, II, 19; Mrhndda da bu olayla ilgili benzer ifade kullanlmaktadr. Mrhnddaki ifadeye gre de (Ravzats-saf, 369.) Sultnh, Toganahn aksine sava adamyd. enk (alg) ve def dostu deildi. 25 Aff Seyyid Sabraya gre (et-Trh el siys lid-devletil-Harezmiye, 64) Toganah iki ve elenceye dknd ve bu nedenle katld savalarda kazanma ans yoktu babas Meyyedin zelliklerine sahip deildi. 26 Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 254.
23 22

101

gerekir ki, yapm olduu savalar ounlukla kaybetmi olmasna ramen hibir zaman da vazgememi ve mcadeleye devam etmitir. Sadece sava yapmakla kalmam Horasanda ele geirmek istedii ehirleri ve Hrizmi de kuatmtr. te btn bunlardan da anlalaca zere mcadelesi uruna sava yapmaktan da kanmam ve bu nemli zellii kaynamz Cveynde de yer almtr.27 Sultanah Mahmudun ahsiyeti ile ilgili bilgi veren bir dier kaynamz Czcani onun tahta kmas ile ilgili bilgi verirken Padiah gen ve pehlivan idi ifadesini kullanmaktadr.28 Bununla birlikte Raverty, Tabakt- Nsrye yapm olduu ngilizce tercmede bu ifade Aceleci ve gzpek bir hkmdar idi. eklinde gemektedir.29 Bu durumda Sultanah Mahmudun ahsiyeti ile ilgili nemli bir ayrntnn kaynamzda verildiini grmekteyiz. Sultanah Mahmudun zaten ok gen bir yata tahta ktn biliyoruz. Melike Terkenin ordu ve lke zerinde etkili olmasndan dolay onun yann kk olduu anlalmaktadr. Daha nce de belirttiimiz zere Sultanah Mahmudun ld zaman da gen bir yata olduu anlalmaktadr. Bu durumda Czcni onun bu zelliine dikkati ekmitir. Ayrca pehlivan, aceleci ve gz pek zellikleri de kendisinde bulunmaktadr. Bakld zaman gerekten de mcadelesi uruna savatan kanmamtr. Tehlikeli durumlardan bile zaman zaman syrlmasn bilmi, bazen de tehlikenin zerine gitmitir. Bu zelliine rnek olarak u olay verebiliriz; Bilindii zere 582/1186-1187 yl balarnda Aleddin Tekiin Hrizmden Horasana iniini frsat bilen Sultanah Mahmud derhal yola karak Hrizmi kuatmtr. te bunu duyan Aleddin Tekide kardeinin bakent olarak kulland Merv ehrini kuatmtr. Bunun zerine zaten Hrizmi ele geirememi ve baarya ulaamam olan Sultanah Mahmud Merv zerindeki tehlikeyi grerek derhal geri dnmtr. Aleddin Tekiin Merv nlerine indiin bilen Sultanah Mahmud, Amuyeye ulanca askerlerini burada brakm ve sava elli adam ile birlikte gece Aleddin Tekiin ordusunu yararak ehre girmeyi baarmtr. Bu yaanan olay Sultanah Mahmudun karakteri asndan olduka nemlidir. Nitekim, elli asker ile bunu baarabilmi olmas onun cesaretini ve

27 28

Cveyn, Cihng, II, 19. Czcani, Tabakt- Nsr, I, 302. 29 Raverty, The Tabakat- Nasri, I, 245.

102

yakalanma ihtimalinin yksekliine ramen bu olaya kalkmas gz pek zelliinin bulunduunun en nemli bir rnei olarak karmza kmaktadr. Hamdullah Mstevf de Sultanah Mahmud ile ilgili O kiilikli ve dnceli bir ah idi. demek suretiyle onun bir dier zelliini ifade etmektedir.30 Nitekim, ebankareyide Sultanah Mahmud iin muhteem ve mert bir padiah idi. Ancak baht uygun deildi ifadelerini kullanmtr.31 Bu da bize Sultanahn zellikleri arasnda belirgin iki hususun n plana karldn gstermektedir. Yine bu dnemde gerekleen bir baka olay da Sultanah Mahmudun kiilii ile ilgili bizlere ipular vermektedir. Nitekim, Sultanah Mahmud, Sebzvar kuatt srada halk kendisini istemeyerek irkin szler sylemi ancak onun sinirlenerek kararl bir ekilde kuatmay srdrdn grnce af dilemek iin eyh Ahmet Bediliyi kendisine gndermitir. Sultanah Mahmud ise kendisini saygyla kabul emi ve ona ikramlarda bulunmutur. Ayrca kendisinin af dileini de kabul ederek Sebzvar ele geirdikten sonra szn tutarak halka zarar vermemi ve bir sre burada kaldktan sonra Merve gitmitir.32 Bu olayda Sultanah Mahmudun iki zellii gze arpmaktadr ki, bunlardan birincisi alim ve din adamna gsterdii ikram ve saygdr. Nitekim, Sebzvar halk kendisi ile ilgili kt szler syledii hatta kfrler ettii halde eyh Ahmed Bediliyi krmayarak ehir halkn affetmi ve kendisine byk bir ikram ve saygda bulunmutur. kinci olarak da verdii sz tutmasdr. nk o, ehir halkn affederek kimseye dokunmayacan belirtmi ve buray ele geirince de kimseye ktlk yapmam hatta burada kalmayarak Merv ehrine gitmitir. Bu durum kendisinin sznde duran bir kiiliinin olduunu gstermektedir. Sultanah Mahmudun ahsiyetine dair bir dier bilgi de Cveyn ve Mrhndda gemektedir. Bilindii zere 588-589/1192-1193 yllar civarnda Aleddin Teki ile Sultanah Mahmud arasnda anlamazlklar ortadan kaldrmak iin eliler gidip gelmeye balamt. Aleddin Tekiin Iraka gitmesini frsat bilen Sultanah Mahmud yine Hrizmi kuatmt. Arkasndan gelen olaylardan sonra Cveynye gre

Hamdullah Mstevf, Zafernme, vr. 299a. ebnkre, Mecmaul-ensb, 137. 32 Cveyn, Cihng, II, 20-21; Rededdin Fazlullah, Cmiut-tevrh, I, 255; Mrhnd, Ravzatssaf, IV, 370.
31

30

103

elilerin gidip gelmesi anlamazlklar zmemitir. Bunun nedeni ise Sultanah Mahmudun sert tabiatl ve kt huylu oluu idi.33 Cveyn burada anlamazlklarn sorumlusu olarak Sultanah Mahmudu grmektedir. ahsiyeti ile ilgili de sert tabiatl ve kt huylu olduunu belirtmektedir. Aleddin Tekiin genel anlamda uzlamac bir yaklamn olduu meselemizin genelinden anlalmakla birlikte gerekten de Sultanah Mahmudun pek uzlamac bir tavrnn olmad belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Bunun nedeni ise Sultanah Mahmudun bir amacnn bulunmasdr. O, Hrizmahlar Devleti hkmdarln geri istedii iin, ancak byle bir durumda amacna ulam olacakt. Nitekim, Sultanah Mahmudun genelde anlamazlklar ortaya karan ve yaplan anlamalar da bozan taraf olduunu grmekteyiz. Kendisi Hrizmi her frsat bulduunda kuatm, aabeyine kar ittifaklar yapm ve Aleddin Tekiin de hakl olarak zerine yrmesine neden olmutur. Bunun dnda Sultanah Mahmudun Aleddin Tekii rahatsz ettii srekli olarak yerine getirilemeyecek isteklerde bulunduu ve yapt birka uygunsuz hareketle anlama bozmaya ynelik hareketler yapt kaynaklarmzda belirtilmektedir.34 Buradan da anlalaca gibi Aleddin Tekiin anlamay bozma gibi bir durumu sz konusu deildir. nk kendisi zaten Hrizmahlar Devleti hkmdar idi. Ancak, Sultanah Mahmudun bu yaklamnn altndaki neden aikrdr. Kendisi hkmdarl istedii iin Aleddin Tekiin ona uygun grdkleri ile yetinmemi, belki o srada eitli nedenlerden dolay kabul etmi grnse de sonradan frsat bulduunda harekete gemi ve eitli ayak oyunlaryla anlamalar bozmaya ynelmitir. Cveynnin sert tabiatl ve kt huylu oluu ekline nitelendirdii bu zellii de herhalde uzlamac olmayan ve kendisine verilen ile yetinmeyen kiiliinden ve byk idealine kavuma arzusundan kaynaklanmakta idi. Bu durumda Sultanah Mahmudun kaynaklarmzn belirttii ve bizim de edinebildiimiz zelliklerinin bunlar olduunu syleyebiliriz.35
Cveyn, Cihng, II, 24; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 373. Cveyn, Cihng, II, 23; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 372. 35 Rabbani Azize gre (The Khwarazmshahs, 24) Sultanah Mahmud yirmi yl boyunca hayatta kendine bir yer elde etmeye alm ve politik etkisini geniletecek hibir frsat da karmamtr. Yalnzca aabeyi Aleddin Tekie deil yoluna kan herkese kar kmtr. phesiz ki, bir askerin sahip olduu erdeme sahiptir. Yenilgilerine ramen asillik ve askerliin birlemesi ile onun etkili bir diplomat olduu grlmektedir. Onun sabit ve deimez olmayan zellikleri gelecei grebilen bir ynetici olduunun en byk kant idi. Ghulam Rabbani Aziz yine onunla ilgili kendi
34 33

104

C) Sultanah Mahmudun Edebi Yn Sultanah Mahmudun nemli saylabilecek bir zellii de onun edebi yndr. Kendisinin eitimine dair bir bilgimiz bulunmamakla birlikte yazm olduu beyitler onun nemli bir eitim aldnn bir gstergesi olarak da saylabilir. Nitekim, Sultanah Mahmudun bu yn ile de karmza ktn grmekteyiz. Kaynaklarmzda onun iyi iir syleme kabiliyetinin olduu da bilgi olarak gemektedir.36 Bununla birlikte onun iyi iir syleme kabiliyetinin olduunun belirtilmesi iir yazdnn ve bu konuda belirgin bir zelliinin bulunduunun gstergesidir. Eer Sultanah Mahmudun iyi iir syleme kabiliyeti bulunmakta idiyse mutlaka baka iirleri de bulunmaktayd. Ancak yazm olduu iirler ile ilgili elimizde pek fazla rnek yoktur. Sadece Aleddin Teki ile haberlemeleri srasnda yazm olduu iirler bulunmaktadr. Her ne kadar fazla olmasa da rnek tekil etmesi asndan nemli olduu kanaatini tamaktayz. Bunun dnda iki karde arasndaki bu haberlemenin karlkl beyitler ile yaplm olmasnn da kiilerin ve dnemin yksek kltr ile alakal olduunu tahmin etmekteyiz. Sultanah Mahmudun Aleddin Tekie yazm olduu kaynaklarmzda belirtilen ilk kta u ekildedir: Benim irade atm atld( kotuu zaman) Dman benim klcmn saldrsndan inler Burada (bu durumda) eli ve mektup ie yaramaz. Burada dikkat edilmesi gereken bir durumda Sultanah Mahmudun yazm olduu bu ktaya karlk Aleddin Tekiin olu olan Nsreddin Melikahn cevap vermi olmasdr. Aslnda byle bir durumda Sultanah Mahmuda karlk olarak cevab Aleddin Tekiin vermi olmas gerekirdi. Ancak kaynaklarmzda Teki Hann gzel iir syleyen Melikah isimli bir olu vard37 denildiine baklrsa,

potansiyelini anlamada hataya dse de olaylar iyi bir ekilde yorumlamakta olduunu belirtmektedir. Babasnn yerinde olsayd kesinlikle daha vgye layk baarlar elde edebilecei grndedir. 36 Hamdullah Mstevf, Trih-i Gzde, 486; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365; Hndmir, Habibus-siyer, II, 633. 37 Hamdullah Mstevf, Trih-i Gzde, 486; Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 365; Hndmir, Habbssiyer, II, 633.

105

Sultanah Mahmudun yazm olduu iire karlk Nsreddin Melikahn cevap vermesinin daha uygun grld anlalmaktadr.38 Hazineler senin keskin kl bizim Ev saray senin at ve meydan bizim Dmanln ortadan kalkmasn istiyorsan Hrizm senin olsun Horasan bizim Sultanah Mahmud yeeninin gndermi olduu bu iire karlk yine kendisi cevap vermitir.39 Ey amcann can ( yrek paras) ! bu mesele artk pazarlk olur Bu destan ne size yarar ne bize ( Ne sizi etkiler ne bizi; bo sz) Bakalm kimin klcnn kabzas kan dkecektir Bakalm kimin baht yldz parlayacaktr. Bu iirden sonra ise meseleler daha da karmak bir hale gelecektir. Ancak Sultanah Mahmudun edebi yn asndan bakld zaman bu iki iir elimizde olduundan bunlar zerinden deerlendirme durumu sz konusu olmaktadr. Bunun dnda bir Trk devleti olan Hrizmahlar Devletinde yazmalar Farsa yaplmaktayd ve bu dnemin edebi dili de pek tabi ki Farsa idi.40 Bu iirler ile ilgili bilgileri aldmz kaynaklarn dili de Farsa olduundan iirlerin orjinali de pek tabi ki Farsa olarak verilmitir. Bununla birlikte her kaynakta bu beyitler birebir ayn ekilde yazlmtr. Bu durumda iirlerin orijinal dilinin Farsa olma ihtimali de yksek grlmektedir. Bu beyitlerin de Sultanah Mahmud tarafndan sylenmi olmas onun iir dilini bildii gibi ayn ekilde Farsa iir de syleyebildiinin de bir gstergesi olmaktadr. Bilindii zere Farsa iir syleyebilen birisinin bu dile de hakim
38

Hamdullah Mstevfnin Zafernme adl eserinde (Zafernme, vr. 299b) bu beyitlerden son ikisinin Aleddin Tekiin bir Sultanah Mahmud ile ayn yata olan nl bir komutanna ait olduu belirtilmektedir. 39 Mrhnd, Ravzats-saf, IV, 366; Aleddin Teki ve Sultanah Mahmud arasndaki bu iirlemelerin Trih-i Gzde, Ravzatus-saf ve Habbs-siyer gibi ikinci elden kaynaklarda bulunmasna ramen elKmil ve Cihng da bulunmamas ilgin grnmektedir. 40 Hrizmahlar Devleti her ne kadar bir Trk devleti olsa da dier Trk-slam devletlerinde de bulunduu zere yazma ve edebi dil olarak Farsay kullanmakta idi. Ayrntl bilgi iin bkz. Kprl, Hrizmahlar, 289.

106

olabilmesi gerekir. Ki, bu da Sultanah Mahmudun Farsaya vakf olduunu gstermektedir. Bu durumda Sultanah Mahmudun iyi iir yazd bilgisi daha da nem kazanmaktadr. Bununla birlikte Sultanah Mahmudun beyitine karlk cevab Nsreddin Melikahn vermi olmasnn da bu durumla alakas olmaldr. Onun ile ilgili de iyi iir syleme zelliinin bulunduu bilgisinin anlam belirttiimiz gibi olmaldr. Bu durumda Sultanah Mahmudun edebi ynne baktmz zaman onun bu konuda nemli zelliklere sahip olduunu grebilmekteyiz. D) Sultanah Mahmudun Kulland Unvan ve Lakaplar Sultanah Mahmud ile ilgili dier bir mesele de gerek Hrizmahlar Devleti tahtnda bulunduu srada gerekse daha sonralar kullanm olduu unvan ve lakaplardr. Bu dnemin nl isimlerinden Rededdin Vatvtn yazm olduu eserlerde bu unvan ve lakaplara rastlamaktayz. Nitekim, Vatvt yazm olduu eserlerini hkmdar ve nemli devlet adamlarna ithaf etmekteydi. Bu kiilerden birisi de phesiz ki Sultanah Mahmud idi. Bu dnemde yazm olduu Mneat- Rededdin Vatvt adl eserini Sultanah Mahmuda ithaf ettii gibi ayn zamanda Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin yzer tane hikmetli sznn ve bir tane de bizzat Vatvtn yz hikmetli sznn yer ald risaleleri yazm ve bunlarn ithaf ksmnn bazlarnda da Sultanah Mahmuda yer vermitir. Toyserkani, Nameha-y Rededdin Vatvt adl eserin nerinde Rededdin Vatvtn be kk risalesini Sultanah Mahmuda ithaf ettiini belirtmektedir. Bunlar Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emrl-mminin Ebu Bekir el-Sddk, Fasllhitab min Kelmi Emrl-mminin mer bin el-Hattb, Unsl-lahfn min Kelmi mml-mminn Osman bin Affn, Matlb kll Tlib min Kelmi Emrl-mminin Al bin Eb Tlib ve Gurarl-akvl ve Durarl-emsl olarak kaytldr.41 Toyserkaniye gre bu be risalenin Sultanah Mahmuda ithaf edilmi olduu kesin olmakla birlikte onun saltanatnn ilk yllar ile alakal olmaldr.42

41 42

Rededdin Vatvt, Nameha-y Rededdin Vatvt, nr. Toyserkani, 2002, 203. Toyserkani, Sultanah Mahmudun tahttaki yllarn 565-568 yllar aras olarak belirtmektedir. (Nameha-y Rededdin Vatvt, 203).

107

Rededdin Vatvtn eserleri ile ilgili geni aratrma yapm olan Ahmet Ate Vatvtn eserlerinden Mneat- Rededdin Vatvtn Sultanah Mahmuda,43 Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emirl-mminin Ebu Bekir el-Sddk
44

ve

Fasll-hitab min Kelmi Emirl-mminin mer bin el-Hattb45 ise l-Arslana ithaf edildiini belirtmektedir. Unsl-lahfn min Kelmi mml-mminn Osman bin Affn, Matlb kll Tlib min Kelmi Emrl-mminin Al bin Eb Tlib ve Gurarlakvl ve durarl-emsl adl eserleri ise Sultanah Mahmuda ithaf edilmitir.46 Bu eserlerin ithaf ksmna bakldnda Sultanah Mahmuda ait unvan ve lakaplar grebilmekteyiz. Bu unvan ve lakaplara baktmz zaman genelde birbirine benzemekte ve bazen daha ksaltlm olmakla birlikte ayn temalar iermektedir. Bu durumda Gurarl-akvl ve Durarl-emslde Sultanah Mahmuda ait bulunan unvan ve lakaplar u ekildedir:47 Hazret-i Mevln e-hul- muazzam el-mkerrem el-lim el-dil el-meyyed el-muzaffer el-mansrl kebir celled-dnya ved-din tcul-slm vel-mslimin all-mlk ves-selatin kutbud-devlet ve mecdul-millet bahul-mme nasrul imam mcrul-enam uddetl-hilafet nsrul-mlk seyyidl-mlki-ark vel-garb emsl-meali Sultanah Ebul Kasm Mahmud bin es-sultnl-azam tcd-dnya ved-dn ebul-feth l Arslan bin el-melikl-kebir Atsz

Ate, Raid al-din Vatvt, 19. Ate, Raid al-din Vatvt, 21. 45 Ate, Raid al-din Vatvt, 12. 46 Bu eserlerin elimizde mevcut olan yazma nshalarna baktmz zaman unvan ve lakaplar asndan baz nemli bilgiler elde edebilmekteyiz. Yazmalar ile ilgili Mneat- Rededdin Vatvt, Nuriosmaniye, nr. 4294de bulunmaktadr. Bu yazmada Sultanah Mahmud a ait ithaf edildii malum olmakla birlikte unvan ve lakaplar da mevcuttur. Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emrlmminin Ebu Bekir el-Sddk adl Halife Hz. Ebubekire ait Yz Hikmetli Szn yazld ve Fasllhitab min Kelmi Emrl-mminin mer bin el-Hattb adl Halife Hz. mere ait Yz Hikmetli Szn yazld risalelerinnin Ayasofya, nr. 2854; Badatl Vehbi, nr. 657; Veliyyeddin, nr. 2639 nshalarna baktmz zaman bunlardan Ayasofya ve Veliyyeddin nshalarnda Sultanah Mahmuda ait bir ithafa rastlayamadk. Ancak, l-Arslana ithaf edildiine dair bir bilgiye de ulaamadk. Ancak yazmann Badatl Vehbi nushasnda bu iki eserin Sultanah Mahmuda ithaf edildii grlmekte ve kendisine ait unvan ve lakaplar burada belirtilmektedir. Yine bu eserlerden Unsl-lahfn min Kelmi mml-mminn Osman bin Affn n yazma nshalarndan Ayasofya, nr. 2854 ve Veliyyeddin, nr. 2639da Sultanah Mahmuda ithaf bulunmakta iken, Badatl Vehbi, nr. 657de herhangi bir ithaf bulunmamaktadr. Matlb kll Tlib min Kelmi Emrl-mminin Al bin Eb Tlib adl Halife Hz. Aliye ait Yz Hikmetli Szn bulunduu eser olup onun da Ayasofya, nr. 2854 ve Veliyyeddin, nr. 2639da Sultanah Mahmuda ithaf edildii malumdur. Ayrca, Rededdin Vatvtn Yz Hikmetli Sznden oluan Gurarl-akvl ve Durarl-emsl adl eserin Ayasofya, nr. 1755deki nshasnda da bu ithaf ksm bulunmaktadr. u durumda bu eserlerden hepsine ait en az bir nshada Sultanah Mahmuda ait unvan ve lakaplar bulunmaktadr. 47 Rededdin Vatvt, Gurarl-akvl ve Durarl-emsl, Ayasofya, nr. 1755, vr. 17a.
44

43

108

Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emirl-mminin Ebu Bekir el-Sddk adl eserin ithaf ksmnda ise u ekilde gemektedir:48 Hdvend ve Hdvend-zde ve Padiah ve Padiah-zde muazzam lim dil meyyed muzaffer Mansr Celled-dnya tcul-islam vel mslimin all mlk ves-selatin kutbud-devlet mecdul-millet bahul-mme uddetl-hilafet nsrlmlk seyyidl-mlkiark vel-garb emsl-meali Sultanah Ebul-Kasm Mahmud bin Hrizmah l-Arslan Sultanah Mahmuda ait dier ithaflarn hepsi bu unvan ve lakaplar ile benzer ekilde gemektedir. Ancak bu dneme ait bir karlatrma rnei arz edeceinden Sultanah Mahmuddan sonra tahta kan ve Rededdin Vatvtn kendisine de ithafta bulunduu Aleddin Tekiin Umdetl-bulega ve Uhdetl-fusahadaki unvan ve lakaplar u ekildedir:49 Hdvendi alem padiah- beni adem fermandeh ark vel garp Aled-dnya ved-din Kutbul-islam vel-mslimin nusretu ves-selatin nasru ibadillah hafizu bil adillah bahaeddevle el-Kahire gyasl melik ez-zahir tacl-mme el-bahire ihtiyarl imam iftiharl-nam senedl-hilafe seyyidel mlk-ark vel-garb ehriyar ran ve Turan Ebul-muzaffer Teki bin el-melik el-azm l-Arslan Bu unvan ve lakaplara baktmzda Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki unvanlar baz ynlerden benzerlik arz etmekle birlikte farkl kelimeler de bulunmaktadr. Sultanah Mahmudun unvan ve lakaplar ile ilgili bir dier kaynak da kendi adna kestirmi olduu paralardr. Bu paralarndan tarihi belli olmayan bir tanesinin zerindeki yazda es-sultanl-azam aleddnya ved-din Ebul-feth yazmaktadr. Sultanah Mahmudun adna kesilmi olan ve 586/1190 ylna ait bir baka parann zerinde de halifenin ad en-nasir li-dinillahi ismi yazmakta ancak Sultanah Mahmudun unvanlar ile ilgili bir bahis bulunmamaktadr.50

48

Rededdin Vatvt, Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emirl-mminin Ebu Bekir el-Sddk, Badatl Vehbi, nr. 657, 1b, 2a. 49 Rededdin Vatvt, Umdetl-bulega ve Uhdetl- fusaha, Ayasofya, nr. 4150, vr. 1b, 2a. 50 Catalogue Des Monnaies Arabes Et Turques, Copenhagen, Ty, 134.

109

Bunun dnda Sultanah Mahmuda ait olan ve zerinde tarih bulunmayan bir baka parada el-melikl azm Celled-dnya ved-din Sultanah Mahmud bin lArslan yazmakta olduu belirtilmektedir.51 Bu bilgilere baktmz zaman Rededdin Vatvtn yazm olduu risalelerin Sultanah Mahmudun tahtta bulunduu zamana ait olduunu grebilmekteyiz. Bu durumda onun belirtilen unvan ve lakaplar kullanm olmas da olduka doaldr. Ancak, onun tahttan indirildikten sonra kullanm olduu unvan ve lakaplar ok nemlidir. Bu adan baktmz zaman parasnda es-sultanl-azam alddnya Ebulfeth yazmas nemlidir. Her ne kadar parann zerindeki yer ve tarih silinmi olsa da eer ki bu para Horasan civarnda bulunduu srada kestirilmi ise bu onun bu dnemde sultanl-azam unvann kullandn gsterir ki bu da bu blgenin hakimi olduunun nemli bir kantdr. Dier yandan 1190 ylna ait bulunan parada Halifenin adnn bulunmas da onun bu tarihlerde Abbasi halifesi adna para kestirdiini gstermektedir. Bu durum Sultanah Mahmudun Abbasi halifesi tarafndan tannm olabilecei fikrini de bizlere vermektedir.

51

Lutz Richter-Bernburg, Zur Titulatur der Hwarezmsahe aus der Dynastie Anustegins Archeologiche Witteilungen aus ran, 193; Burada bahsedilen Sultanah Mahmudun tarihsiz paras hakknda biz herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Bizim Sultanah Mahmudun paralarna ait ulaabildiimiz malumat Catalogue des Monnaies Arabes et Turquesdeki bilgilerden ibarettir. Bu nedenle belirtilen paraya dair herhangi bir kaynamz bulunmamakta olup sadece aratrma eserde belirtileni ifade ettik.

SONU

Hrizmahlar Devleti ierisinde Sultanah Mahmud meselesi ve onun hkmdarlk iin vermi olduu mcadele olduka nemli bir yer tutmaktadr. Sultanah Mahmud babasnn vasiyeti zerine tahta kmtr. Birka ay tahtta kald ve annesinin etkili olduu bilinse dahi, gerek tahta km olmas, gerekse adna yazlm risalelerdeki unvanlar onun bir sre dahi olsa bile hkmdar olduunu bizlere gstermektedir. Her ne kadar ksa zaman ierisinde tahtn brakp kamak zorunda kalm olsa da, yine de Hrizmahlar Devleti hkmdarlar arasnda bulunmaktadr. Sultanah Mahmud ile Aleddin Teki arasndaki mcadele Hrizmahlar Devleti asndan pek tabi ki olumsuz sonular dourmutur. Nitekim, Aleddin Teki devletin geliimi ve evre lkelerle mnasebetler noktasnda hep kardei Sultanah Mahmudu da gz nnde bulundurmak zorunda kalmtr. Bu durum onun istedii gibi hareket etmesini engellemitir. Ancak, Sultanah Mahmudun Horasan ve evresinde bir meliklik kurmaya almas ve buralar Ouz meliklerinin elinden almaya almas ve hakimiyeti altnda bulunan blgelerin lmnden sonra Aleddin Tekiin eline gemi olmas Sultanah Mahmudun mirasnn dorudan Hrizmahlar Devletine getiini gstermektedir. Taht kavgalar asndan baktmz zaman gerek hkmdar ocuu olmas, gerekse babas tarafndan veliaht ilan edilmesi ve tahta km olmas dolays ile bu mcadeleye girimi olmas gayet doal idi. Aslnda hkmdarlk hem Aleddin Teki hem de Sultanah Mahmud iin hak iddia edilebilecek bir durum arz etmekte idi. Bu nedenle her ne kadar Hrizmahlar Devleti asndan sorunlar yaratm olsa da Sultanah Mahmud kendisinin de hakknn bulunduu hkmdarl istemitir. Bu dnemde Sultanah Mahmudun hakim olmaya alt blge olan Horasan Blgesi kark durumda idi. Byk Seluklu Devletinin mirasndan pay almak ve bu

111

karklktan istifade etmek isteyenler iin ok elverili olan bu blgenin zellikle Ouz meliklerinin elinden alnmasnda ve Hrizmah hakimiyeti altna girmesinde Sultanah Mahmudun da etkili olduunu grebilmekteyiz. Bunlarn yan sra Karahtaylar ve Gurlular ile yaplan mnasebetlerde Sultanah Mahmudun nemli ve belirleyici bir durumda olduu da grlmektedir. Bylelikle Aleddin Tekiin banda bulunduu Hrizmahlar Devletinde Sultanah Mahmud siyasi bir etkiye sahip olabilmi ve bu noktada zaman zaman olaylar kendi asndan ynlendirebilmitir. Bu durumda da evre devletlerin durumunu ve kendisine verilen destei sonuna kadar kullanabilmitir. Ayn zamanda bu devletlerin siyasetinin de bir paras haline gelmitir. Bunlarn yan sra Sultanah Mahmud, Aleddin Teki iin her zaman gzetilmesi gereken bir sorundur. Eer ki Sultanah Mahmud byle bir mcadeleye girimemi olsayd bu durum Aleddin Teki ve Hrizmahlar Devleti asndan ok olumlu olacak, belki de devletin snrlar ok ksa bir zamanda ok daha fazlas ile genileyebilecekti. Ayn zamanda Aleddin Tekiin Horasan hakimiyeti de bu kadar uzun srmeyecek ve komu devletler ile mnasebetlerinde Sultanah Mahmud konusunu dnmek zorunda kalmayacakt. Bu durumda Karahtaylar ve Gurlular gibi devletlerin siyasi politikalarn belki de ok daha stn bir ekilde belirleyecekti. Btn bu olanlara bakldnda her ne kadar Hrizmahlar Devleti asndan olumsuz sonular dourmu olduu grlse de Sultanah Mahmud, ne pahasna olursa olsun hkmdar olma hakkndan feragat etmemeyi tercih etmitir.

KRONOLOJ

19 Receb 567/ 19 Mart 1172 22 Rebiylahir 568/ 10 Ocak 1173

: l-Arslann lm. : Aleddin Tekiin tahta k. Tekiarasnda yaplan Subarlu Sava.

9 Zilhicce 569/ 11 Temmuz 1174 : Melik Meyyed Ay-aba ve Aleddin 26 Zilhicce 576/ 13 Mays 1181 12 Muharrem 581/ 15 Nisan 1186 14 Muharrem 583/ 27 Mart 1187 : Sultanah Mahmud ve Toganah arasnda yaplan Serahs sava. : Toganahn lm. : Aleddin Tekiin adyah tekrar kuatmas. k. 585/ 1189-1190 586/ 1190 : Aleddin Tekiin Hrizme geri dn. : Sultanah Mahmud ve Gur hkmdar Gyaseddin arasnda yaplan Pendih Sava. 586/ 1190-1191 : Aleddin Tekiin Sultanah Mahmuda kar harekete gemesi, Serahs tahrip etmesi ve sonrasnda bar yaplmas. Ramazan 589/ 1193 : Sultanah Mahmudun lm. Rebiylevvel 582/ Mart-Nisan 1186 : Aleddin Tekiin adyah kuatmas. 18 Cemaziyelevvel 585/ 24 Temmuz 1189 : Aleddin Tekiin Radeknda tahta yeniden

BBLYOGRAFYA

Agacanov, Sergey Grigorevi, Ouzlar, Trke trc. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev, stanbul, 2002. Ahmed Ali Han Vezr, Trh-i Kirmn, Tashih ve Tehiye. Bastani Parizi (Muhammed brahim), Tahran, 1370 H. Ahmed Zeki Velidi, Harezmde Yazlm Eski Trke Eserler Trkiyat Mecmuas II, 1926, 313-345. Aka, smail, Hndmr, DA, XV, 550-552. --------------, Mirhnd, DA, XXX, 156-157. Ali b. Hseyin b. Ali el- Kazvini el-Hilli, Menahict- tlibin fi maarifis- slihin, Ayasofya nr. 3467. Ansari, A. S. Bazmee, Czcn, DA, VIII, 98-99. Artuk, brahim, Artuk Cevriye, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slami Sikkeler Katolou, I, stanbul, 1971. At Melik Cveyn, Trh-i Cihang , Trke trc. Mrsel ztrk, II, Ankara, 1980. --------------, Trh-i Cihang, haz. Mansur Servet, Tahran, 1362 H. Ate, Ahmet, Rasd al-Din Vatvatn eserlerinin baz yazma nshalar EFTD, 14 (1959), 1-24. Ayan, Ergin, Harezmah Atszn Divanndan km Baz Mneatn Muhtevas Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 130 (2001), 227-230. --------------, Horasan Civarndaki Ouz Boylar (1157-1220), MTAE, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1998. Aziz, Ghulam Rabbani, A Short History of The Khwarazmshahs, Karachi, 1978. Bahaeddin Muhammed b. Meyyedil Badad et-tevessl ilet teressl, Ahmet Behmenyar, Tahran, 1315 H. Barthold, Vasilij Vladimirovi, Bmiyn , A, II, 296-298. -------------, Grganc , A, IV, 846.

114

-------------; Spuler, Berthold, Atsiz, EI, I, Leiden, 1960, 750. -------------, Mvernnehir, A, VII, 408-409. -------------, Takash, Encyclopdie de LISLM, Tome IV, Leyde, Paris, 1934, 657658. -------------, Atsz, A, II, 6. -------------, Karahtaylar A, VI, 415-416. -------------, Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990. Baar, Fehameddin Kad Beyzavinin Tarihe Dair Eseri Nizamt Tevarihin Trke Tercmesi Hakknda, EFTD, Hakk Dursun Yldz Hatra Says, stanbul, 1994, 267-279. Bayur, Hikmet, Harizmah Aladdin Tekiin Ad Hakknda Belleten, XIV, 56 (1950), 589-594. Benburg, L. Richter, Zur Titulatur der Hwarezmsahe aus der Dynastie Anustegins, Archaeologisce Mitteilungan aus ran, IX, Berlin, 1976. Bilgin, Orhan, Cveyn, At Melik, DA, VIII, 140-141. Blaga, Rafael, ran Halklar El Kitab, Yy, 1997. Bosworth, Clifford Edmund, Ghrids, EI, II, Leiden, London, 1099-1104. --------------, Tekish , EI, X, Leiden, 2000, 414-415. --------------, Khwarazm, EI, IV, Leiden, 1978, 1060-1065. --------------, Kharazm-shahs ,EI, IV, Leiden, 1978, 1065-1068. --------------, slam Devletleri Tarihi, Trke trc. Erdoan Meril, Mehmet pirli, stanbul, 1980. Bundari, madddin Isfahani, Zubdat al Nusra ve Nuhbat al Usra (Irak ve Horasan Seluklular Tarihi) Trke trc. Kvameddin Burslan, stanbul, 1999. Bcher, V.F, Sstan, A, X, 715-721. Bnayatov, Ziya, Harezmahl ve Enuteginliler Devleti, Trke trc: Tural Rzayev, stanbul, 2003. Cahen, Claude, Ghuzz, EI, II, Leiden, London, 1965, 1106-1110. Catalogue des Monnaies Arabes et Turques, Copenhagen, Yy. Cavanir, Babek- Necef, Ekber N, ah smail Hatai Klliyat, stanbul, 2006.

115

Chereb, Moh. Ben, Zeheb, A, XIII, 493-495. etin, Osman, Horasan, DA, XVIII, 234-241. Dames, M, Longworth, Grler, A, IV, 826-830. Dehhuda, Ali Ekber, Lugatname, Tahran, 1341 H. Demirolu, Ayla Devletah, DA, IX, 244-245. Devletah, Devletah Tezkiresi, I, Trke trc. Necati Lugal, stanbul, 1977. -------------, Tezkiret-uera Devletah Semerkandi, Tashih: Muhammed Abbasi, Yy, Ty. Ebri, Esger Furugi, Trh-i Guriyan, Tahran, 1318. Ebul Fida, Trh-i Ebul Fida, III , stanbul, 1286/ 1869-1870. El-Hseyni, Ahbard-devletis-Selukiye, Trke trc. Necati Lugal, Ankara, 1999. El-Ubud, Navfi Tevfik ed-devletl-Hrezmiyye, Badat, 1978. Erdoan, Abdlkadir, Harezmahlar mparatorluunda Askeri Tekilat, MTAE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2004. Ghafur, Muhammed Abdul, The Gorids, History, Culture and Administration 549- 612/ 1148-1215-16, Yaynlanmam Doktora Tezi, Hamburg, 1960. Greyali, Feridun, Niabur ehr Firuze, 1373 H. Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, Trke trc. mer Rza Dorul, II, Ankara, 1950. Grousset, Rene, Bozkr mparatorluu, Trke trc. Reat Uzmen, stanbul, 1980. Gnaltay, emseddin, slam Tarihinin Kaynaklar, haz. Yksel Kanar, stanbul, 1991. Grbz, Meryem, Hrizmahlarda Devlet Tekilat, Ekonomik ve Kltrel Hayat, SBE, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2006. Haig, T. Wolseley, Muhammed b. Sam, A, VIII, 483-484. -------------, Sebzvar , A, X, 299-300. Hakikat Abdrrefi, Trh-i Nadetha-y ran, Tahran, 1374 H. Hamdullah Mstevfi Kazvini, Zafernme, TEM, nr. 2042. -------------, Trh-i Gzide, nr. Abdlhseyin Nevai, Tahran, 1944. Hamideddin Ahmed b. Hamid Kirmn, Bedayl Ezmn f Vekay-i Kirmn, Tashih. Abbas kbal, Tahran, 1331 H. Handmr Gyaseddin Muhammed, Dsturl-vzer, Tashih ve mukaddime. Said Nefisi, Tahran, Ty.

116

-------------, Habibs-siyer, II, Tahran, 1353. Harezmahlar MEB Trk Ansiklopedisi, XVIII, 292-294. Hartmann, Angelika, an-Nasr li-Din Allah, Politik, Religion, Kultur in der spaten abbasidenzeit.( 1180-1225) Berlin-New York,1975. Hasan- Yezdi, Cmiut-tevrh-i Hasen, Fatih nr. 4307. Hilatberi, Allahyar, Trh-i Harizmahiyan, Tahran, 1318. Honigmann, Ernst, Niapur, A, IX, 302-305. Horst, Heribert, Die Staatsvervaltung der Grosselguqen und Horazmsahas, Wiesbaden ,1964. Huart, Clement, Horasan, A, V/I, 560-562. -------------, Taberistn A, XI, 598. -------------, Tlekn, XI, A, 694-695. bn sfendiyar, Trh-i Taberistn, Abbas kbal Atiyani, Tahran. bnl Esir, El Kmil Fit-Tarih Tercmesi, Trke trc. Abdlkerim zaydn, XI, XII, stanbul, 1987. kbal, Abbas, Trh-i Mufassal- ran, Yy, Ty. Kad Ahmed Gaffari Kazvini, Trh-i Cihn- r, Tahran, 1343 H. Kad Beyzavi, Nizamt-tevrih, Behmen Mirza Kerimi, 1313 H. Kafesolu, brahim, Ortaan Trk Asll Tarihileri II, Trk Kltrn Aratrmalar Yll, 2(1964), 191-196. --------------, Teki A, XII/I, 135-139. --------------, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 2000. Kanar, Mehmet, Byk Farsa-Trke Szlk, stanbul,1993. Kayhan, Hseyin, Irak Seluklular, Konya, 2001. Kortel, S.Haluk, Gur Devletinde Bir Trk Kumandan: Taceddin Yldz EFTD, 39(2004), 37-53. Kprl, Mehmet Fuad, Uran Kabilesi, Belleten, 26(1943), 227-243. --------------, Avfi, A, II, 21-23. --------------, Cveyn, A, III, 255-259. --------------, Frzkh, A, IV, 655-657. --------------, Hcib, A, V/I, 30-36. --------------, Harezamahlar Tarihine Aid Trkiyat Mecmuas, I, 1925, 201-204.

117

--------------, Hrizmhlar, A, V/I, 265-296. Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, kinci mparatorluk Devri, V, Ankara, 1991. --------------, Seluklu Devrine Dair Aratrmalar I. Byk Seluklu Devrine Ait Mneat Mecmualar ADTCFD (ayrbasm), VIII/ IV, 537-648. --------------, Byk Seluklular mparatorluunda Ouz syan (1153) ADTCFD, V, 2(1947), 159-173. --------------, Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar II Tarih Aratrmalar Dergisi, II, Ankara, 2-3(1964), 303-380. --------------, Byk Seluklu mparatorluu Tarihinde Ouz stilas ADTCFD, V, Ankara, 1947, 563-617. Krenkov, F, Ktib, A, VI, 531-532. Kucur, S. Sadi, kta, DA, XXII, 47-49. Kurtulu, Rza, Ccerm, DA, VI, 542. Kka, Mustafa Sabri, Katip, DA, 49-52. Meril, Erdoan, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991. -------------, Kirman Seluklular, Ankara, 1989. Minorsky, Vladimir, Ebiverd, A, IV, 5-6. -------------, Nesa, A, IX, 198. -------------, Ts, A, XII/II,123-130. -------------, Mzenderan, A, VII, 420-426. -------------, Rey, A, IX, 721-724. Minhacd-din-i Czcani, Tabakt- Nsr, I, Tahran, 1984. Mrhnd Muhammed, Ravzats-saf, IV, Tahran, 1339. Muhammed Avfi, Tezkire-i Lbbl-elbb, I, Tahran, 1984. Muhammed b. Ali b. Muhammed ebnkrey, Mecmual-Ensb, Tahran, 1363 H. Muhammed b. Emir Fazlullah el- Musevi, Essahut-tevrh (Trh-i Hayrat), Turhan Hatice Sultan nr. 224. Muhammed b. brahim, Tevrh-i l-i Seluk, Yy,Ty. Mkremin Halil, Feridun Bey Mneat, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, II, 79 (1340), 95-104.

118

Nasriddin Mni Kirmani, Smtul-ulya lil Haretil-ulya Trh-i Karahitayan, Farsa trc. Abbas kbal, Tahran, 1983. Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan, stanbul, 1996. gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul, 2001. zaydn, Abdlkerim, Cend, DA, VII, 359-360. --------------, Hamdullah el- Mstevf, DA, XV, 454-455. --------------, Hrizm, DA, XVI, 217-220. --------------, Hrizmahlar, DA, XVI, 228-231. --------------, Grhan, DA, XIII, 323. --------------, Harezmahlar Devleti Trkler, IV, Ankara, 2002, 883-896. --------------, Herat, DA, XVII, 215-218. --------------, bnl-Esr, zzedddin, DA, XXI, 27. zgdenli, Osman Gazi- Erdoan Abdlkadir, stanbul Ktphanelerinde Bulunan Farsa Tarih Yazmalar Ramazan een Armaan, 287-326, stanbul, 2005. --------------, Katavan Sava, MTAE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1996. --------------, Mvernnehir , DA, XXVIII, 177-180. ztuna, Ylmaz, slam Devletleri Devletler ve Hanedanlar, I, Ankara, 1996. Perviz, Abbas, Trh-i Selcika ve Hrizmhn, Tahran, 1351/ 1972. Polat, M. Said Mool stilasna Kadar Trkiye Seluklularnda ctimai ve ktisadi Hayat, MTAE Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1997. Ravendi, Rahatus Sudur ve Ayet-u Surur, Trke trc. Ahmet Ate, Ankara, 1999. Raverty, Major H. G, The Tabakat- Nasri, New Delhi, 1970. Rededdin Fazlullah, Cmiut-Tevrh, I, 1362. Ruska, Julius, Serahs , A, X, 502. Sabra, Afaf Seyyid, et-Trhus-siys lid-devletil-Harizmiyye, Yy, 1987. Safedi, El Vafi bil-vefayat, XIII, Wesbaden, 1984; XXV, Beyrut, 1999. Sddqu, Iqtdar Husan ,Gurlular, DA, XIV, 207-211. Streck, Maximilian, Bistm ,A , II, 649-650. Strange, G. Le, The Lands of The Eastern Caliphate, London, 1966.

119

Smer, Faruk, Seluklu Devrinde Trk Beyleri II Harizmah Atsz Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 44(1986), 1-7. -------------, Atsz b. Muhammed, DA, IV, 91-92, Berlin, 1976. ahin, M. N, Vatvat, A, XIII, 235-240. emseddn Muhammed ez-Zehebi, Tarihl-slam, LVI, Beyrut, 1987. een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul, 1998. -------------, Cmiut-Tevrh, DA, VII, 132-134. Taneri, Aydn, Hcib, DA, XIV, 508-511. -------------, Hansalar, DA, XVI, 47-48. -------------, Grgen, XIII, DA, 321-323. -------------, Harezmahlar, Ankara, 1993. -------------, Hrizmahlar, DA, XVI, 298-231. Taal, Ahmet, Karahtaylar DA, XXIV, 273-276. Togan, Zeki Velidi, Hamdullah Mstevf, A, V/I, 186-188. -------------, Hrizm, A, V/I, 240-257. -------------, Red-d-dn Tabb, A, IX, 705-712. -------------, Herat, A, X, 429-442. -------------, Umumi Trk Tarihine Giri, I, stanbul, 1970. -------------, Hndmr, A, V/I, 210. Turan, Osman, Terken nvan, Trk Hukuk Dergisi, I, Ankara, 1944, 67-73. -------------, kt, A, V/II, 949-959. Uslu, Recep, Herat, DA, XVII, 215-218. Vatvt Rededdin Muhammed, Nameha-y Rededdin Vatvt, nr. Kasm Toyserkani, Tahran, 1960. --------------, Mneat- Rededdin Vatvt, Nuriosmaniye, nr. 4294. --------------, Umdetl-buleg ve Uhdetl- fusah, Ayasofya, nr. 4150 --------------, Tuhfets-sdk iles-sdk min Kelmi Emrl-mminn Ebu Bekir elSddk, Ayasofya nr. 2854; Veliyyeddin nr. 2639; Badatl Vehbi, nr. 657. --------------, Fasll-hitab min Kelmi Emrl-mminin mer bin el-Hattb, Ayasofya nr. 2854; Veliyyeddin nr. 2639; Badatl Vehbi nr. 657.

120

-------------, Unsl-lahfn min Kelmi mml-mminn Osman bin Affn, Veliyyeddin nr. 2639; Badatl Vehbi nr. 657; Ayasofya nr. 2854. --------------, Matlb kll Tlib min Kelmi Emrl-mminin Al bin Eb Tlib, Veliyyeddin nr. 2639; Ayasofya nr. 2854. --------------, Gurarl-akvl ve Durarul-emsl, Ayasofya nr. 1755. Yakubovsky, A, Merv, A, VII, 773-777. Yakut el Hamevi, Muceml-bldn, I-V, Kahire, Ty. Yazc, Tahsin, Avfi, DA, IV, 116. -------------, Mirhond, A, VIII, 360-361. Zahireddin Marai, Trh-i Taberistan-u Ruyan- Mazenderan, trc. Muhammed Hseyin Tesbihi, Tahran, Ty. Zahoder, B, Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan, Trke trc. smail Kaynak, Belleten, XIX, 76(1955), 491-527. Zeyd, same Zeki, El-Harezmiyye ve devruhum fis siracis salibi el-slam fil ari Beni Eyyub Mecellet Klliyetil-db, XXX, skenderiye, 1984, 245-286.

EKLER

122

HRZMAHLAR DEVLET HKMDARLARI LSTES

1) KUTBEDDN MUHAMMED 2) ATSIZ 3) L-ARSLAN 4) SULTANAH MAHMUD 5) ALEDDN TEK 6) ALEDDN MUHAMMED 7) CELLEDDN HARZMAH

(490-522/1097-1128) (522-551/1128-1156) (551-567/1156-1172) (567-568/1172) (568-596/1173-1200) (596-617/1200-1220) (617-628/1220-1231)

EK: I HRZMAHLAR LSTES

123

HRZMAHLAR ECERES

Anutegin

Kutbeddin Muhammed Hrizmah (1097-1128)

Ysuf (l. 1156?)

Aleddin Atsz Hrizmah (1128-1156)

Ynal-tegin

Sleymnah

Atlg (l. 1138)

Ebl-Feth l Arslan Hrizmah (1156-1172)

Htay Han

Aleddin Teki Hrizmah (1172-1200)

Sultanah Mahmud (l. 1193)

Tceddin Aliah (l. 1215)

ah Hatun

Ynus-han

Aleddin Muhammed Hrizmah (1200-1220)

Togantod

Nsreddin Melikah (l. 1197)

Erboz Han

Hind Han

Arslanah

Celleddin Hrizmah (1220-1231)

Kutbeddin Uzlakah

Han Sultan

Gyseddin Prah

Ak Sultan

Rkneddin Gursant

Kmh ah

EK: II HRZMAHLAR ECERES