KOCAEL NVERSTES*MHENDSLK FAKLTES

MC-CDMA ALICILARDA YAKIN-UZAK PROBLEMNE YNELK YAPAY ZEK UYGULAMALARI

6. DNEM PROJES Mehmet Zahid GEN

090207026

Elektronik ve Haberleme Mhendislii Danman:YRD.DO. DR. SITKI ZTRK

KOCAEL, 2012

NSZ
Bu alsmada mobil haberlesme sistemlerinin gelisimi incelenmis ve gerek ortamda genisband haberlesme sistemlerinden MC-CDMA tekniginin testleri yaplarak MC-CDMA haberleme tekniinde uzak yakn problemine ynelik yapay sinir alar yntemiyle zm getirilmeye allm ve uygulamada kullanlan yapay sinir alar detayl bir ekilde incelenmitir. alsmalarm boyunca degerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam, Sayn Yar. Do. Dr. Stk ztrke, egitim hayatm boyunca emegi geen tm hocalarma, maddi manevi destegiyle beni hibir zaman yalnz brakmayan aileme teekkrlerimi sunarm.

Contents
NSZ ....................................................................................................................................... 2 EKLLER DZN .................................................................................................................... 4 SMGELER VE KISALTMALAR............................................................................................. 4 GR .......................................................................................................................................... 6
BLM-1 ....................................................................................................................................................... 9

CDMA......................................................................................................................................... 9 MC-CDMA ............................................................................................................................. 9 CDMAn avantajlar ............................................................................................................ 11 CDMAin yaygn spektrumu ................................................................................................ 11 CDMA g kontrol ............................................................................................................. 13 CDMAda anten dzenlemesi ............................................................................................... 14 Ses kalitesi ............................................................................................................................ 14 Gvenlik ................................................................................................................................ 15 YAKIN UZAK PROBLEM .................................................................................................... 15
BLM-2 ..................................................................................................................................................... 16

YAPAY SNR ALARI ......................................................................................................... 16 1.Yapay sinir alar nedir ...................................................................................................... 16 2.Yapay Sinir alar Genel zellikleri ................................................................................. 18 3.Yapay Sinir Alar Avantajlar.......................................................................................... 19 4. Yapay Sinir Alar Dezavantajlar ................................................................................... 21 5. Yapay Sinir Hcresinin Yaps......................................................................................... 21 Yapay Sinir A Alc ............................................................................................................... 22 MATLAB NNTOOL YARDIMIYLA YAPAY SNR AI OLUTURMA ..................... 24 Kaynaklar .............................................................................................................................. 26

EKLLER DZN
ekil.1: oklu eriim teknikleri ekil.2: Yaygn spektrum ekil.3: cdma verici yaps ekil 4:Yapay Sinir A (YSA) ve Bulank Mantk sistemli MC-CDMA alc yaps ekil 5: N giri, L gizli katman dm ve M adetka sahip Yapay Sinir A yaps.

SMGELER VE KISALTMALAR
SimgelerAklama

GHz Frekansbirimi dBDesibel Ec/No Chip enerjisi/grltdegeri

4

Kbps kHz Mbps Mcps MHz 1G 2G 3G 3GPP AMPS AUC BCH BLER BMC BSC BSS BTS CC CDMA CDF

Data hzbirimi Frekansbirimi Data hzbirimi Bit hzbirimi Frekansbirimi Birincinesilhaberlesmesistemleri ikincinesilhaberlesmesistemleri ncnesilhaberlesmesistemleri ncNesilOrtaklkProjesi ileri Mobil TelefonServisi DogrulamaMerkezi GenisbandKanal Blok HataHz Genisband Multicast Kontrol BazistasyonuKontrolr BazistasyonAltsistemi (BTS+BSC) BazAlc-Vericiistasyonu agrKontrol KodBlmeliokluErisim KmlatifDaglmFonksiyonu

CFN BaglantereveSays CPCH OrtakPaketKanal CRC evrimselFazlalkDenetimi D-AMPSSaysal AMPS DCH AyrlmsKanal DCS SaysalHcreselSistem DL Downlink DS-CDMA Dogrudanarpm CDMA MC-CDMA oktayclkodblmelioklueriim DSCH Downlink PaylasmlKanal ECSD DevreAnahtarlamalletim EDGE Global GelisimiinArttrlmsData Hzlar EGPRS PaketAnahtarlamaliletim EGSM GenisletilmisGSM ETSI AvrupaHaberlesmeStandartEnstits FACH leriErisimKanal FDD FrekansBlmeliiftYnlHaberlesme FDMA FrekansBlmeliokluErisim FEC leriHataBaglants FH-CDMA FrekansAtlamal CDMA FPLMTS GelecekGenel Mobil HaberlesmeSistemi FSK FrekansKaydrmalAnahtarlama GGSN GPRS AggeidiDestekNoktas GMM GPRS HareketlilikYnetimi GMSC Aggeit MSC GPRS GPS GenelPaketRadyoServisi Global KonumlandrmaSistemi
5

GSM ISDN ISI OFDM PSK SIM SIR WCDMA

Mobil iin Global Sistem TmlesikServislerSaysalSebekesi ntersembolGirisimi OrtogonalFrekansBlmeliogullama FazKaydrmalAnahtarlama AboneKimlikModl SinyalGirisimOran Genisband CDMA

GR

nsanoglu yzyllardr bulundugu yer ve zamandan bagmsz olarak iletisim saglayabilmeyi hayal etmistir. Teknolojik alanlardaki gelismeler radyo iletisimine olanak saglayacak dzeye eristiginde bu rya gereklesmis ve ilk mobil telefon servisi 1946'da St Louis'de (Missouri, ABD) dogmustur. O yllarda manuel olarak isletilen mobil telefon sebekeleri tek hcreli sistemler olarak tasarlanms ve bu servis iin dar bir radyo spektrumu ayrlmst. Bu nedenle byk, agr ve pahal olan terminallerin fazla alc bulamamasna ragmen zaten dsk olan kapasite ksa zamanda dolmustur. 1980'li yllara degin elektronik alannda gereklesen gelismeler sonucunda otomatik olarak isletilebilen daha yksek kapasiteli mobil radyo sistemleri tasarlanmstr. Mobil iletisim teknolojisi adna yaplan en byk atlm hcresel sistemlerin ortaya karlmasdr. Bu dsnce ilk olarak Bell Labs tarafndan retilmistir ve ilk hcresel sistem AMPS (Advanced Mobile Phone Service) 1979 ylnda Chicago'da (Illinois, ABD) gereklestirilmistir. Kuzey Avrupa'da ise iskandinavya'y kapsamas amalanan NMT (Nordic Mobile Telephone) sistemi gelistirilmistir. AMPS'in bir trevi olan TACS (Total Access Communication System) ingiltere'de 1985'te servise sokulmustur. 6

Mobil telefon servisine duyulan yksek talep karssnda btn bu analog sistemler yetersiz kalmstr. Ayrca, kullanlan farkl sistemlerin uyumlu alsmas sz konusu degildi. Artan kapasiteyi karslamak amacyla tasarlanacak yeni sistemlerin maliyeti hibir Avrupa lkesinin tek basna yklenmeyi istemeyecegi kadar yksekti. Mobil haberlesmedeki talebe karslk verememe sorununa zm olarak btn Avrupa lkelerinin ortak tasarlayp ortak kullanacaklar bir saysal, hcresel mobil sistemi, GSM (Global Systems for Mobile Communications) ortaya kmstr. Gnmzde kullanlan biimi ile GSM sisteminin abonelerine sundugu servis ve avantajlar syle zetlenebilir: Herhangi bir GSM sebekesinin abonesi, artk kk boyutlara sahip cep telefonu ile GSM sistemine dahil olan ve kapsama alan iinde bulunan btn lkelerde her yeri arayp telefon grsmesi yapabilmekte, nerede olursa olsun aranabilmektedir. Kullandg telefonun kendisine ait olmas gerekmemektedir, nk abonelik bilgilerini ieren SIM (Subscriber Identity Module) kartn yannda tasmas kiralayabilecegi ya da dn alabilecegi herhangi bir GSM el telefonunu kullanmas iin yeterli olacaktr. Ayrca abone kendisine ait telefonu belirli agrlara (rnegin daha pahal olan uluslararas agrlara) kapatabilmekte, erisilemedigi yada mesgul oldugu durumlarda agr ynlendirme zelligi kazandrlabilmektedir. stelik btn bunlar GSM sistemine zg olaganst gvenlik nlemlerinin sagladg gizlilik iinde gereklestirebilmektedir. 1990 ylnda, GSM'in 1800MHz'de alsan bir tr olarak tanmlanabilecek olan DCS 1800 (Digital Cellular System 1800) sisteminin standartlarnn belirlenmesine de baslanms ve bu standartlarn tamamlanmasyla iki 75MHz'lik band genisliginin kullanlmasnn sonucu olarak belirgin bir kapasite arts saglanmstr. GSM, saysal olmas ve kullandg radyo erisim teknikleri asndan birok yenilikler getirmistir ve erisilen son nokta degil, daha gelismis ve kresel sistemlere geisi saglayacak bir asama olarak kabul edilmektedir. nc nesil haberlesme sistemleri olarak adlandrlan sistemler, btn dnyay kapsayan ortak isletim zelligi ile kisisel mobil iletisimi saglayacaktr. Bu sistemler Avrupa'da UMTS (Universal Mobile Telecommunications System) olarak, ITU (International Telecommunications Union) iinde ise FPLMTS (Future Public Land Mobile Telecommunications System) olarak adlandrlmaktadr. UMTSte kullanlan genisband haberlesme sistemleri kullancya, herhangi bir kisi

ile zamandan ve yerden bagmsz olarak haberlesme imkan sunabilen teknolojilerin toplam olarak tanmlamak mmkndr. Ayrca, mobil kullancya konumdan bagmsz olarak oklu ortam hizmeti sunar. Bununla birlikte, genisband haberlesme sistemlerinde hem paket anahtarlamal hem de devre anahtarlamal veri iletimini destekler. 2Mbps yksek veri hz sunmas, spektrumunun verimli kullanlmas ve yksek kalitede dsk grlt orannda ses ve veri iletimiyle birlikte IP tabanl haberlesme olanag da saglamaktadr. Bundan sonraki asama; gnmzde var olan ve gelecekte tasarlanmas planlanan yerlesik ve mobil sistemlerin btnlesmesini amalayan, bunun gereklesmesiyle btn dnya zerinde, zamandan, yerden ve hangi sebekenin kullanldgndan bagmsz olarak, genis bandl veri iletimini de kapsayan her trl servise hem sabit hem de mobil olarak erisim olanagn sunacak olan GMM (Global Multimedia Mobility'nin) gelistirilmesi olacaktr. UMTS, GMM sistemi iinde genis bandl mobil erisim birimi olarak yerini alacaktr. . Bu almada, ok taycl-kod blmeli oklu eriim (MC-CDMA) sistemlerinde ok kullancl sezme srecinde performans dklne sebep olan yaknuzak problemine ynelik olarak yapay zek tekniklerinden yapay sinir a ve bulank mantk temelli alc yaplar incelenerek gerekletirilen simlasyonlarda dier alc yaplarna gre kyaslamalar yaplmtr. MC-CDMA sisteminde yakn-uzak etkisine bal olarak farkl kullanc sinyallerinin farkl glerde alnmas, alcnn bit hata performansn (BER) olumsuz ynde etkilemektedir. Yaplan simlasyonlarda, Rayleigh snml kanal ortamnda, dier kullanc sinyal glerinin artnn klasik alclar zerinde belirgin bir performans dmesine sebep olurken, yapay sinir a kullanan alc yapsnda daha stn performans sonular alnmtr. Bulank mantk temelli alcda ise tek kullanc snr (TKS)na en yakn ve en stn performans sonularnn alnd grlmtr. Simlasyonlar, MATLAB programnda btn alc yaplar iin yaplan yazlmlarla sadece senkron haberleme ve Rayleigh grlt kanal iin gerekletirilmitir. Yapay sinir a alc yaps, ileri beslemeli ok katl a olarak gerekletirilmi ve eitme algoritmas olarak Levenberg-Marquardt kullanlmtr.

BLM-1
CDMA
CDMA, UMTSin nc kusak kablosuz iletisim standard olan UTRAnn oklu erisim yntemi olarak benimsenmistir. CDMA, kablosuz ortamda ayn frekans ve zamanda herkesin yalnzca birbirini anlayacag bir oklu erisim teknigidir. Son yllarda CDMAden daha ok sz edilmesinin nedeni nc nesil kablosuz iletisim kavramnn dogusu ve CDMAnin bu iletisimin ekirdek teknolojisi olusudur. Bugn GSM standard ve TDMA teknolojisi hayatmzn ne denli ierisinde ise belki bir 10 yl sonra CDMA teknolojisininde hayatmzda ok daha byk bir etkinliginin olacagn iddia etmek yanls olmayacaktr. oklu erisim teknikleri temelde e ayrlr. Bunlar; 1. FDMA, 2. TDMA, 3. CDMA. Bu ksaltmalarn almlar srasyla frekans, zaman ve kod blmeli oklu erisimdir. oklu erisim kb ad verilebilecek bir izimle ad geen teknikler ak bir sekilde Karslastrlabilir.

MC-CDMA
Cok Tasycl Kod Bolmeli Coklu Erisim (MCCDMA:Multi-Carrier Code Division Multiple Access) teknii, Cok tasycl modulasyon (MCM: Multi Carrier Modulation) tekniklerinden olan Dikgen Frekans Bolmeli Coullama (OFDM: Orthogonal Frequency Division Multiplexing) ve Kod Bolmeli Coklu Erisim (CDMA: Code Division multiple Access) tekniinin birlesiminden meydana gelmistir. OFDM tekniinin verimli spektrum kullanm, yuksek veri iletim kapasitesi ve cok yollu yaylma kars direnci; CDMA tekniinin ise yuksek esneklie sahip veri iletim oran gibi olumlu

ozellikleri birlestiren MC-CDMA, yuksek esneklik ve uyum gerektiren 4. Nesil haberlesme sistemleri icin gerekli potansiyele sahip iddial fiziksel katman adaylarndan birisidir.

ekil.1 oklu eriim teknikleri

10

Sekil.1den grldg gibi, FDMA her kanala bir frekans ayrr. Bu yzden de, tam dzeltme kullanlamayan kanallarn kaynaklar, baska kanallara aktarlr. TDMAda ise her kanala belirli bir zaman dilimi ayrlmas tercih edilir. Bu FDMAya gre daha verimli bir zmdr ve zaten pratik olarak FDMAy ierebilir. Yani TDMA, belirli bir kanal grubuna ayrlms bir frekansta da gereklestirebilir. CDMA, TDMA ve FDMAy ierebilir. Bylece, FDMAdan CDMAya (kronolojik olmasada) evrimsel bir sre oldugu sylenebilir. CDMAnn diger tekniklerin gzard ettigi genlik ekseninden de yararlanyor olmas, onu kaynaklar en verimli biimde kullanan oklu erisim teknolojisi olarak ortaya karmaktadr.

CDMAn avantajlar
1. AMPS analog sistemlere gre 8-10 kat kat fazla iletim kapasitesine sahiptir, 2. GSM sistemlere gre 4-5 kat fazla iletim kapasitesine sahiptir, 3. AMPS sistemlere gre ses kalitesi fazladr, 4. Kullanlan ayn frekanstan dolay kolay sistem planlamasna sahiptir, 5. Kodlar bilinmedike modlasyonu ok zordur ve gelismis gvenlige sahiptir, 6. CDMA de tasnabilir haberlesme cihazlarnn konusma sresi fazladr, 7. Gelistirilmis kapsama karakteristigi ile mmkn oldugunca az sayda hcre sitelerine msade eder, 8. Daha ok bant genisligine izin verir.

CDMAin yaygn spektrumu

CDMAnn genlik ekseninden yararlanma biimi ve CDMAnn ekirdek modlasyon yntemi, yaygn spektrum (spread spectrum) teknigidir (Sekil 4.2). Yaygn spektrum teknigi, veri isaretini daha genis bir spektruma yaymak olarak zetlenebilir. Bylece TDMA ya da FDMA sistemlerinin gerektirdiginden ok daha genis bir frekans band isgal eder. Ancak CDMA, band genisligine dedigi bedeli yksek sga olarak geri kazanr. CDMAn standart data iletim oran 9.6Mbps tir. FDMAda, yer istasyonlar bir uydu kanal ya da sistemi dahilindeki belli bir bant genisligi ile snrldr, ancak ne zaman iletim yapabilecekleri ile ilgili herhangi bir kstlama yoktur. TDMAda yer istasyonunun iletimleri, belirli bir zaman blmesi ile 11

snrldr, ancak belli bir uydu sistemi ya da kanal dahilinde iletimlerinin hangi frekans ya da bant genisligini kullanabilecegi ile ilgili herhangi bir kstlama yoktur. Her yer istasyonu vericisi istedigi herhangi bir anda iletim yapabilir ve belli bir uydu sistemini ya da kanala tahsis edilen band genisliginin herhangi bir blmnn ya da tmn kullanabilir.

Sekil.2: Yaygn spectrum

Bant genisligi ile ilgili herhangi bir snrlama olmadg iin, CDMAya bazen spektruma yaylms oklu erisim de denmektedir; iletimler, tahsis edilen btn bant genisligine yaylabilir. _letimler, zarf sifreleme/sifre zme teknikleriyle ayrlr. Yani, her yer istasyonun iletimleri yonga kodu ad verilen benzersiz bir ikili szckle kodlanr. Her istasyonun iletimini almak iin, alma istasyonu o istasyonun yonga kodunu bilmek zorundadr. Sekil 4.3de CDMA verici ve Sekil 4.4de CDMA alc devreleri grlmektedir.

12

ekil.3: cdma verici yaps

CDMA gkontrol
CDMA sistemlerinin ncelikli tasarm stnlg btn kullanclar baz istasyonlarndaki gten esit miktarda yararlanrlar ve g seviyesi yksek kaliteli bir konusma srasnda mmkn oldugunca dsk tutulur. Gereginden fazla g CDMA kanalnda gereksiz ses dzeylerine sebep olur. Bu yzden g kontrol arttka kanal kapasitesi artar. TDMA ve analog sistemlerde de g kontrol nemlidir, ancak CDMAdeki gibi bir hassasiyet yoktur. CDMAde baz istasyonlar, mobil istasyonlarla haberlesir ve gcn az m ok mu olduguna dair mobil istasyonunu bilgilendirir. Mobil istasyonlar sadece yeterli g seviyelerinde yayn yaparlar, bu yzden harcadklar ortalama g analog sistemlerden ok daha azdr. Bir ok dar-bantl sistemler daha yavas ve daha az g kontrol zelligine sahiptir. Bu durum, abone nitelerinin zayflamay azaltacak gc yeterince abuk ayarlayamadg anlamna gelir. Sonu olarak, zayflama iin avantaj saglamas asndan haberlesme her zaman optimum seviyeden birka dB yksek olmaldr. CDMA sistemlerinde hcre siteleri mobilden alnan sinyalleri srekli alrlar ve g, istenilen g seviyesi ile karslastrlr, daha sonra mobil istasyonunun yayn gcnn

13

her 1,25 milisaniyesinde g arttrlp azaltlmasna karar verilir. CDMA, mobil g seviyesinin her 1dB de 84 basamakta artrlp azaltlmasnn ayarn yapar. Bu metot hcre sitesi mobil istasyona ne kadar uzak ya da yakn olsa da alnan her isaretin ayn g seviyesinde olmasn garanti altna alr.

CDMAda anten dzenlemesi

CDMA sistemlerde kullanlan antenler M tane birbirine benzer elemandan olusur. Bu elemanlarn alsma ve zamanlamalar genellikle bir merkezi islemci tarafndan kontrol edilir. Antenin konumunun geometrisi genise degistirilebilir, fakat en ortak konfigrasyon antenin dairesel veya dz olarak bir dogru zerinde dizilmesidir. Anten dzenlemesi ska radar faaliyetlerinde ve askeri ierikli haberlesme sistemlerinde yn bulma durumlarnda ve dsman engellerini geersiz klmak iin kullanlr. Bununla birlikte, sivil hcresel sistemlerde anten alclarnn kullanm M tane eleman ieren anten, beyaz grlt zerinden Min gerek g kazancn saglar, fakat bu parazitlerin diger hcresel kullanclardan arndrlmas, alnan verilere ve kullanlan sinyal islemcisinin tasarmna bagldr. Eleman saylar arttka veya bosluk miktar arttka asl dalga genisligi azalr. G kontroll CDMA sistemlerde istenen sinyal ok sayda kk karslkl etkilesim parazitleriyle bozulur. Bu bozulma hcrelerde bastanbasa uniform bir daglm olacak sekilde gereklesir. Baz istasyon alclarnda antenler gelismis bir SINR seviyesi saglar, kanal hata saysn dsrr. Kanal hata says BER (bit hata oran) ile llr

Ses kalitesi
Kablosuz iletisimde, ok yollu (multipath) yansma ve snmleme her zaman nemli bir sorun olmustur. _ki nokta aras genellikle birden fazla RF yolu bulunmakta, verici ve alc birbirlerini gryorsa bile, evredeki nesnelerden, yerden ve baska dzlemlerden yansmalar olusmaktadr. ok-yollu yansma sonucu alcda, zaman ekseninde birbirlerine gre kayms isaretler elde edilmektedir. Dogallkla, zaman dilimleriyle alsan TDMA iin RF okyolluluk ykc bir etki yaratabilmektedir. 14

Oysa, CDMA sisteminde, isaretin zaman ekseninde kaymas izlenebilmekte, dahas ok-yollu bilesenler asl isareti glendirici bilgi olarak kullanlmaktadr. Bu isleyis, trmk alc (rake receiver) ad verilen zel bir donanm ve zel bir pilot kanal yaps ile olanakldr. CDMA standartlar iinde yeralan konvolosyonel kodlama ve degisken hzl ses zclerde iletisimdeki hata yzdesini kltmekte ve ses kalitesini artrmaktadr.

Gvenlik
agdas bankaclk islemlerinin ve elektronik ticaretin yaygnlasmasyla, kablolu ve kablosuz iletisimde gvenligin nemi byk lde artmstr. CDMA isareti, GSM ve analog teknolojilere gre ok daha yksek bir gvenlik dzeyi saglar. CDMA baglantlar alcda kodlarla zldgnden, hangi kod kmesinin hangi yelerinin kullanldgn bilinmeden bir CDMA kanaln sistemin dsnda dinlemek ok zor ve pahaldr. CDMA standartlarnn, gvenligi %100e dek karan zel gvenlik kipleri de bulunur. CDMA isaretinin bir baska zelligi de, dar bant frekans boguculara kars dayankl olusudur. Daha nce de aklandg gibi, yaygn spektrum isaretin de frekans basna enerji greli olarak ok az oldugundan, dar bant bogucular veri iletisimini yasamsal lde etkiler. Oysa bir FDMA kanaln, ayn frekansta bir grlt yaratarak islemez duruma getirmek hi de zor degildir.

YAKIN UZAK PROBLEM

Kod blmeli oklu eriim sisteminde ayn kanal kullanan birden ok kullanc, ayn frekans ve ayn zamandaancak farkl kodlar kullanarak iletiimi gerekletirir. Her bir kullanc verisi, o kullancya ait yayma koduylaarplarak ve iletim iin gerekli modlasyon yaplarak iletim hattna verilir. Bylece iletim ortamnda birden okCDMA sinyali birbiriyle toplanr. Alc tarafta toplam sinyal yine her bir kullancya ait kod ile arplarak, herbir kullanc verisi tekrar elde edilir. Ancak arzu edilen bir kanal bilgisi elde edilmek istenirken, dierkullanclarn sinyal glerinin alc giriinde arzu edilene gre daha byk olmas durumunda (yakn- uzakproblemi), elde edilen verideki hata miktar belirgin bir oranda artar. Bu sebeple CDMA sisteminde btnkullanc sinyallerinin alc giriinde ayn seviyede tutulmasn salayan g kontrol byk nem tar.

15

G kontrol ak dng ya da kapal dng olarak yaplr. Ak dng kontrolde baz istasyonundan gelensinyal gc gezgin kullancda deerlendirilerek, gezgin kullanc tarafndan verici gc ayarlanr. Bu yntemde,baz istasyonundan gezgin kullancya ve gezgin kullancdan baz istasyonuna olan hat kayplar ayn kabul edilir.Ancak, uygulamada bu kayplar ayn olmayacandan, ak dng kontrol pek hassas deildir. Kapal dngkontrolde ise, baz istasyonu kullancnn g seviyesini alglar ve onu gerekli seviyede tutmak iin kullancya g kontrol sinyali gnderir. Bylece, gezgin kullanclarn g seviyeleri baz istasyonu tarafndan kontroledilerek hepsinin ayn g seviyesinde alnmas salanr. Alc tarafta btn kullanclara ait sinyal tek bir sinyalolarak alndndan dolay, her bir kullancnn sinyal gcnn belirlenmesi pek kolay deildir. Literatrde buamala yaplm deiik almalar vardr ve genellikle karmak yaplar iermektedirler. G seviyesininalglanmasnda FIR filtre , n sezmeli g tahmincisi kullanlmakla birlikte, g kontrolnde de nsezmeli yntemlerin ve bulank mantk yntemlerinin kullanld almalar yaplmtr. Bununlabirlikte, g seviyesinin alglanmasnda ve kontrolnde yapay sinir alar da kullanlabilmektedir. Bualmada g alglamas uyumlu filtre kndaki sinyalin yapay sinir a ve bulank mantk yntemiyle deerlendirilmesi yoluylagerekletirilmekte, g kontrol de kapal dng olarak verici gcnn kk admlarla deitirilmesi suretiyle yaplmaktadr.

BLM-2
YAPAY SNR ALARI

1.Yapay sinir alar nedir

Yapay sinir alar (YSA), insan beyninin bilgi ileme teknolojisinden esinlenerek gelitirilmi bir bilgi ilem teknolojisidir. YSA ile basit biyolojik sinir sisteminin alma ekli simle edilir (benzetilir). Simle edilen sinir hcreleri nronlar ierirler ve bu nronlar eitli ekillerde birbirlerine balanarak a olutururlar. Bu alar renme, hafzaya alma ve veriler arasndaki ilikiyi ortaya karma

16

kapasitesine sahiptirler. Dier bir ifadeyle, YSA'lar, normalde bir insann dnme ve gzlemlemeye ynelik doal yeteneklerini gerektiren problemlere zm retmektedir. Bir insann, dnme ve gzlemleme yeteneklerini gerektiren problemlere ynelik zmler retebilmesinin temel sebebi ise insan beyninin ve dolaysyla insann sahip olduu yaayarak veya deneyerek renme yeteneidir. Biyolojik sistemlerde renme, nronlar arasndaki sinaptik (synaptic) balantlarn ayarlanmas ile olur. Yani, insanlar doumlarndan itibaren bir yaayarak renme sreci ierisine girerler. Bu sre iinde beyin srekli bir gelime gstermektedir. Yaayp tecrbe ettike sinaptik balantlar ayarlanr ve hatta yeni balantlar oluur. Bu sayede renme gerekleir. Bu durum YSA iin de geerlidir. renme, eitme yoluyla rnekler kullanarak olur; baka bir deyile, gerekleme girdi/kt verilerinin ilenmesiyle, yani eitme algoritmasnn bu verileri kullanarak balant arlklarn (weights of the synapses) bir yaknsama salanana kadar, tekrar tekrar ayarlamasyla olur. YSA'lar, arlklandrlm ekilde birbirlerine balanm birok ilem biriminden (nronlar) oluan matematiksel sistemlerdir. Bir ilem birimi, aslnda sk sk transfer fonksiyonu olarak anlan bir denklemdir. Bu ilem birimi, dier nronlardan sinyalleri alr; bunlar birletirir, dntrr ve saysal bir sonu ortaya kartr. Genelde, ilem birimleri kabaca gerek nronlara karlk gelirler ve bir a iinde birbirlerine balanrlar; bu yap da sinir alarn oluturmaktadr. YSA'lar, arlklandrlm ekilde birbirlerine balanm birok ilem biriminden (nronlar) oluan matematiksel sistemlerdir. Bir ilem birimi, aslnda sk sk transfer fonksiyonu olarak anlan bir denklemdir. Bu ilem birimi, dier nronlardan sinyalleri alr; bunlar birletirir, dntrr ve saysal bir sonu ortaya kartr. Genelde, ilem birimleri kabaca gerek nronlara karlk gelirler ve bir a iinde birbirlerine balanrlar; bu yap da sinir alarn oluturmaktadr. Sinirsel (neural) hesaplamann merkezinde datlm, adaptif ve dorusal olmayan ilem kavramlar vardr. YSA'lar, geleneksel ilemcilerden farkl ekilde ilem yapmaktadrlar. Geleneksel ilemcilerde, tek bir merkezi ilem birimi her hareketi srasyla gerekletirir. YSA'lar ise herbiri byk bir problemin bir paras ile ilgilenen, ok sayda basit ilem birimlerinden olumaktadr. En basit ekilde, bir ilem birimi, bir girdiyi bir arlk kmesi ile arlklandrr, dorusal olmayan bir ekilde dnmn salar ve bir kt deeri oluturur. lk bakta, ilem birimlerinin alma ekli yanltc ekilde basittir. Sinirsel hesaplamann gc, toplam ilem ykn paylaan ilem birimlerinin birbirleri arasndaki youn balant yapsndan gelmektedir. Bu sistemlerde geri yaylm metoduyla daha salkl renme salanmaktadr. ou YSA'da, benzer karakteristie sahip nronlar tabakalar halinde yaplandrlrlar ve transfer fonksiyonlar e zamanl olarak altrlrlar. Hemen hemen tm alar, veri alan nronlara ve kt reten nronlara sahiptirler. YSA'nn ana esi olan matematiksel fonksiyon, an mimarisi tarafndan ekillendirilir. Daha ak bir

17

ekilde ifade etmek gerekirse, fonksiyonun temel yapsn arlklarn bykl ve ilem elemanlarnn ilem ekli belirler. YSA'larn davranlar, yani girdi veriyi kt veriye nasl ilikilendirdikleri, ilk olarak nronlarn transfer fonksiyonlarndan, nasl birbirlerine balandklarndan ve bu balantlarn arlklarndan etkilenir. Yapay sinir alarnn stnlklerinin yan sra baz sakncalar da vardr. Bu sakncalar u ekilde listelenebilir: Sistem ierisinde ne olduu bilinemez. Baz alar hari kararllk analizleri yaplamaz. Farkl sistemlere uygulanmas zor olabilir.

2.Yapay Sinir alar Genel zellikleri Yapay sinir alar genel olarak canl beyninin yapsn gerekletirmeyi hedefler. Aadaki ilemleri gerekletirebilir: renme likilendirme Snflandrma Genelleme Tahmin zellik belirleme Optimizasyon

Bu ilemleri yapan sinir alarnn ortak noktas ise bir mdahale yaplmakszn, elinde bulunan bilgilere gre sonu retebilmesidir.

18

Yapay sinir alar renme ilemi srasnda verilen bilgiler ile kendini dzenleyerek daha sonraki girdiler iin doru kararlar verebilme yeteneine sahiptir.

3.Yapay Sinir Alar Avantajlar Yapay sinir a modelleri biyolojik sinir alarnn almasndan esinlenerek ortaya karlmtr. Canllarda bulunan sinir sisteminin modellenmesi sayesinde yapay sinir alar biyolojik sinir sisteminin stnlklerine sahip olmutur. Dorusal Olmama Yapay sinir alar zellikle dorusal olmayan sistemlerde tahmin yapma asndan istatistik hesaplamalarna gre daha kolay ve doru sonu vermesinden dolay sk kullanlan bir yntem haline gelmitir. zellikle iletmecilik ve finans alanlarnda olmak zere tahmin gerektiren birok alanda kullanlmaktadr. Yapay sinir alarnn temel elemanlarndan olan yapay sinir hcrelerinin (nron) dorusal sonular vermeyiinden dolay bu zellik aa da yansmtr. Dorusal olmama zelliinden dolay yapay sinir alar Paralellik Klasik problem zme algoritmalarnn aksine yapay sinir alar paralel almaya uygun bir yapya sahiptir. Bu zellii sayesinde ok daha hzl problem zebilme yeteneine sahip olmutur. Hata Tolerans Yapay sinir alar zellikle dorusal olmayan sistemlerde tahmin yapma asndan istatistik hesaplamalarna gre daha kolay ve doru sonu vermesinden dolay sk kullanlan bir yntem haline gelmitir. zellikle iletmecilik ve finans alanlarnda olmak zere tahmin gerektiren birok alanda kullanlmaktadr. Yapay sinir alarnn temel elemanlarndan olan yapay sinir hcrelerinin (nron) dorusal sonular vermeyiinden dolay bu zellik aa da yansmtr. Dorusal olmama zelliinden dolay yapay sinir alar karmak problemlerin zmnde de ska kullanlmaktadr karmak problemlerin zmnde de ska kullanlmaktadr

19

Bilgisayar zerinde alan bir elemann zarar grp devre d kalmas o elmann iinde bulunduu sistemin almamasna neden olur. Ancak paralel alabilme zellii ve yapay sinir hcrelerinin bamsz alabilme yapsndan dolay yapay sinir anda herhangi bir eleman zarar grdnde an geri kalan sorunsuz bir ekilde almaya devam eder. lk olarak yanl sonular verebilse de daha sonra yeni yapsn renerek eski performansnda almaya devam edebilir. renebilirlik Klasik algoritmalarn ou verilen formllerin hesaplanmas ile ayn girdiler iin daima ayn ktlar retirler. Lineer olan bu algoritmalarn aksine yapay sinir alar sayesinde programlar renme yetenei de kazanmlardr. Klasik algoritmalarda tam olarak tanml bir zm yolu olmayan problemler zlemezken yapay sinir alar sayesinde problemler zm yntemi hakknda herhangi bir bilgi verilmeksizin zlebilir. Yapay sinir alarnn bu tip problemleri zebilmesi iin gereken tek ey rnek girdiler iin sonularn verilmesidir. Genelleme Yapay sinir alar zerinde alt probleme gre eitildikten sonra eitim srasnda karlamad durumlar iin de yant verebilir. rnein bir satran tann grntsnn tantlmasndan sonra bu tan grntsn ieren ancak grltl bir grnt verildiinde bile yapay sinir a bu ta tanyabilir. Uyarlanabilirlik Yapay sinir a zerinde alt probleme gr kendini dzenleyerek arlklarn belirler. Bir problemi zmek iin eitilen yapay sinir a herhangi bir baka problemde de kolaylkla kullanlabilir. Bunun iin gereken tek ey yeni problemin girdi ve ktlaryla an tekrar eitilmesidir. Hz Yapay sinir alar paralel yaps nedeniyle hzl bir ekilde alp problem zme yeteneine sahiptir. Ayn zelliinden dolay donanm zerinde de kolaylkla gereklenebilir. Analiz ve Tasarm Kolayl Yapay sinir alarnn temel yap ta olan yapay sinir yaps btn yapay sinir alarnda ayndr. Bundan dolay yapay sinir hcresinin tasarmndan sonra bu temel eleman ile yapay sinir alar kolaylkla

20

oluturulabilir. Yapay sinir alarnn temel yapsnn da ayn olmasndan dolay bu alar her trl problemin zmnde kullanlabilinir.

4. Yapay Sinir Alar Dezavantajlar Eitim Sreci Yapay sinir alar oluturulduklarnda hibir bilgi iermediinden dolay direk olarak kullanlamazlar. Herhangi bir problem zmnde kullanlacak olan yapay sinir ann problemde kullanlmadan nce eitilmesi arttr. Bu eitim sresi problemin zmnden ok daha uzun zaman alabilir. Balang Koullarna Bal Olmas Yapay sinir alar balang koullarndan bamsz olarak ok kolay dahi olsa herhangi bir problemi zemezler. Karar verme annda sadece daha nce rendii koullara gre sonu retebilir. Eitim srasnda verilen rnekler an sonraki problemleri zmesinde de etkilidir.

5. Yapay Sinir Hcresinin Yaps Yapay sinir hcreleri de biyolojik sinir hcrelerine benzer yapdadr. Yapay nronlar da aralarnda ba kurarak yapay sinir alarn olutururlar. Ayn biyolojik nronlarda olduu gibi yapay nronlarn da giri sinyallerini aldklar, bu sinyalleri toplayp iledikleri ve ktlar ilettikleri blmleri bulunmaktadr. Bir yapay sinir hcresi be blmden olumaktadr; Girdiler Arlklar Birletirme fonksiyonu Aktivasyon fonksiyonu ktlar

21

YapaySinirAAlc
Yapay sinir a alcsnda, uyumlu filtreden sonra karar cihaz olarak yapay sinir a (YSA) kullanlmaktadr. YSA istenilen sayda katman ve dmle oluturulabilmekte ve deiik algoritmalarla eitilebilmektedir. Yapay sinir ann eitimi srasnda dmler arasndaki arlklar seilen hedefe gre deitirilmekte, eitim tamamlandnda en az hatayla doru sonu alnabilmektedir. YSA`l alcda hesap karmakl az olmakta ve esnek yapsndan dolay deiimlere kolaylkla uyarlanabilmektedir. Hzl Fourier dnm sonras MRCye paralel olarak uygulanan iaretler, MRC sonrasnda da YSA nn giri deerleri olarak alnm ve k olarak kullanclara ait bit tahminleri yaplmtr. Giri ve gizli katmandaki

ekil 4:YapaySinirA (YSA) veBulankMantksistemli MC-CDMA alcyaps.

dm says deiik deerlerde olabilmekle birlikte k dm says kullanc says kadar seilmektedir. N giri dmne, L gizli katman dmne ve M ka sahip olan yapay sinir a yaps ekil 5 te grlmektedir.

22

ekil 5: N giri, L gizlikatmandmveM adet kasahipYapaySinirAyaps.

23

MATLAB NNTOOL YARDIMIYLA YAPAY SNR AI OLUTURMA

24

25

26

27

28

29

Kaynaklar
Yapay Sinir Alar - Ercan ztemel http://ube.ege.edu.tr/~cinsdiki/UBI521/Chapter-1/cinsdikici-neural-net-giris.pdf http://www.figes.com.tr/matlab/yapay.sinir.aglari.php http://tr.wikipedia.org/wiki/Yapay_sinir_alar http://ilkerkalayci.net/yapay-sinir-a%C4%9Flar%C4%B1-ile-%C3%A7i%C3%A7ektan%C4%B1ma.html http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/tahmin/yurtoglh/ysa.pdf http://ysa.somee.com/ http://fbim.fh-regensburg.de/~saj39122/jfroehl/diplom/e-index.html http://documents.wolfram.com/applications/neuralnetworks http://www.willamette.edu/~gorr/classes/cs449/intro.html http://derindelimavi.blogspot.com/2008/02/yapay-zeka-tbbn-hizmetinde-1.html http://derindelimavi.blogspot.com/2008/03/yapay-zeka-tbbn-hizmetinde-2.html http://galaxy.agh.edu.pl/~vlsi/AI/backp_t_en/backprop.html http://galaxy.agh.edu.pl/~vlsi/AI/projekty.html
H. Demuth, M. Beale, M. Hagan, Neural Network Toolbox, for use with MATLAB, User Guide Version 5, Mathworks, 2006. www. figes.com.tr

Matlab'ta

Yapay

sinir

alar

uygulamarnn kod anlatmyla desteklenmi Trke bir webinar (B.Tayfun YELYURT)

http://caganarmagan.blogspot.com/2010/12/matlab-ve-yapay-sinir-aglar-2011.html

30