Seyyah- lem Evliya elebi ve Seyahatnmesi

Dnyann En Byk Gezgini

Prof. Dr. Zekeriya Kurun*

Evliya elebinin renme tutkusu mr boyu srmtr. Herhlde en gzel renme yntemi olarak da gezip grmeyi tercih etmitir. elebi, seyahat etme sevdasn on dokuz yana bast gece grd bir ryaya balar
14 DL ve EDEBYAT

vliya elebi Kimdir? Kendisini mahlas-i hakir-i fakir ve dai-i kesrut-taksr seyyah- alem ve nedm-i adem, Evliya-yi b riya b. Dervi Muhammed Zll diye tantan byk Trk gezgininin doumundan gnmze neredeyse drt yz yl gemitir. XVII. yzylda kaleme ald Seyahatnamesi yaklak drt asrdr insanlk tarihine k tutmaktadr. Ortaya koyduu eserin nitelik bakmndan hibir dilde benzeri yoktur. Trke yazlm olan Seyahatname dnya klasikleri arasnda olmas gerekirken, maalesef uzun zaman kendi dilinin vrisleri tarafndan bile ihmal edilmitir. Peki bu muhteem eseri ve mellifi Evliya elebiyi ne kadar tanyoruz? Evliya elebinin ortaya koyduu eser, sadece Trk tarihinin deil; dnya tarihi veya daha mtevaz bir deyile, gezip grd Osmanl corafyas; yani Anadolu, Kafkaslar, Balkanlar, Avrupa, Suriye, Irak, Hicaz blgesi ve Kuzey Afrikada Msr, Sudan ve Habeistan tarihlerinin de kaynadr. Ancak bu muazzam eserin sahibi hakkndaki bilgilerimiz olduka snrldr. Seyahatname diye isimlendirilen eserinde kendisinden, bahsettii kadar bilgiye sahibiz. O, gzlemledii btn olaylarn iinde olmasna ramen hep perde gerisinde kalmay yeleyerek deta mahlas olan hakir-i fakir ibaresine uygun davranarak kendisini arka planda
* Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal Bakan

AY I N D O S Y A S I

tutmutur. Ama iinde iddialdr. Bu yzden kendisine ayn zamanda seyyah- lem de demeyi ihmal etmemitir. Gerekten de yazma gelenei zayf Trk milletinin yz ak olan Evliya elebi, kaleme ald eseri ile seyyah- lem unvann hak etmitir. On koca cilt eser brakan mellifimiz, lakab olan Evliya elebi ile yle hret bulmutur ki; gerek ismini bile yazmaya gerek duymam ve asl ismi unutulmutur. Evliya elebi, Aure gnne tesadf eden 25 Mart 1611 tarihinde, stanbulun Unkapan semtinde, Saray-i Amire kuyumcubas Dervi Mehmed Zll Efendinin olu olarak, dnyaya gelmitir1. Babasnn ismini zikretmesine ramen eserinde ailesi ve atalar hakknda verdii dier bilgiler yetersizdir. Soyunun Hoca Ahmed Yesevye dayandn anlatan Evliya elebi, dedelerinden birisi olan Yavuz Erin de Fatihin bayraktarlarndan olduunu sylemektedir. Gazalardan sonra kendisine verilen ganimetten Evliya elebinin doduu evi de byk dedesi Yavuz Er yaptrmtr2. Nitekim verdii dier bilgilere gre; stanbulun fethinden nce Ktahyada Zereen mahallesinde oturan ailesi, fetihle birlikte stanbula gelip yerlemitir. Ailenin Manisada, Bursada da mlkleri bulunmaktadr. Bu da ailenin nce Germiyanoullar ardndan da Osmanoullar ile olan geni ilikilerini gstermektedir. Trk melliflerinin, genelde anne soyundan bahsetmeme gibi bir gelenei olduu hlde Evliya elebi annesinden de -snrl da olsa- sz eder. Buna gre annesi Abazadr. I. Ahmed zamannda saraya getirilip babas ile evlendirilmitir. Evliya elebinin, verdii dier bilgilerden anlaldna gre, anne tarafndan Silahdar Melek Ahmed Paa ile de akrabadr. Nitekim Melek Ahmed Paann onu daima himaye etmesi de bu bilgiyi teyid etmektedir3. Soylu bir gemie sahip babas Dervi Mehmed Zll, devrinde olduka tannan ve saray nezdinde de itibar olan bir kimsedir. Kbrs Adasnn fethinde bulunan Mehmed Zll, Magosann anahtarlarn Sultana bizzat kendisi takdim etmitir. Evliya elebi, Sultan I. Ahmed zamannda Kbede yaplan byk tamirata nezaret eden babasnn ayn zamanda Sultan Ahmed Camisinin kap ve pencere tezyinatnda da altn syler. Bu sanatkr kimlii ile de Sultann takdirlerini kazanarak padiah ile sk sk bir arada olma imkn sunan msahiplie kadar ykselir. Evliya elebinin Eitimi Ailesinin konumu Evliya elebinin iyi bir evrede yetimesine ve iyi bir eitim almasna imkn tanr. Devrinde alnabilecek en iyi eitimi alan Evliya elebi, yetenekleri ve stn zeks sayesinde, bir Osmanl mnevverinde bulunmas gereken btn zellikleri kendisinde

Trkeyi alabildiine zgr kullanan Evliya elebi yazlarn da konuma slubunda kaleme alarak aslnda modern Trkemize daha o gn rehberlik ve nclk etmitir. Dolat yerlerin dil zelliklerini de kitabna yanstan Evliya elebi filologlara zengin malzeme brakmtr.

toplamtr. Kuran- Kerimi hocas Evliya Mehmed Efendiden renmitir. Onun nezaretinde hafz olan Evliya elebi, Kuran her trl kraat usul ile okuyabiliyordu. Hatta yedi veya sekiz saatte usulne uygun olarak Kuran hatmedecek kadar da gl bir hafz idi. Hocas Evliya Mehmed Efendi Ayasofya Medresesi mderrislerindendi. Arapa ve Farsa derslerini ondan okudu. Hocas hayatnda o kadar yer etmiti ki, o da Evliya olarak anlmaya baland ve bu isimle hret oldu. Evliya elebi, dnemin dier mnevverleri gibi; babasndan ve Gmcba Muhammed Efendiden hat dersleri; Glen tarikat eyhlerinden olan Tokatl

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

15

Dervi merden ve Dersiam Kei Mehmed Efendiden musiki dersleri almtr4. Kuran tilaveti dnda, musiki ve iirdeki yetkinliini Seyahatnamesinden takip edebiliyoruz. Kendi ifadesine gre, sarayda Karahisar tarzndaki hat rnekleri de bulunmaktadr. Kim bilir belki bir gn onlar da tespit edebileceiz. Evliya elebi ve IV. Murad Evliya elebi bir ramazan gecesi Ayasofyada okuduu ar-i erif zerine orada bulunan dnemin sultan IV. Muradn dikkatini eker. Sesinden etkilenen Sultan onu grmek ister. Hocas da onu sultan mahfilinde oturan Padiaha takdim eder. Bu tarihten bir mddet sonra da Sultan, Evliyay saraya davet eder. Sultan IV. Murad, henz yirmili yalarda olan bu gencin zeksndan ve hazr cevapllndan etkilenir. Ondan bir eyler okumasn ister. Evliya yle artc bir cevap verir ki, Sultann o tarihten sonra en yaknlarnda bulunma hakkn elde eder. Evliya, bu olay Seyahatnamesinde kendi ifadeleri ile yle nakleder: Bir ey oku dediler, hakr eyitdim Padiahm yetmi iki ulmden Faris mi ve Arab mi, Rum mi ve bran ve Sryan ve Yunan ve Trk ve ark ve varsa ve kr u nak ve savt u zecel ve amel u zikr ve tasnft ve kavl ve hazengir veyahut ebyt-i erdan bahr-i tavl ve

kasid ve terci bend ve terkib bend ve mersiye ve diyye ve muaer ve msemmen ve msebba ve mseddedes ve muhammes ve penc-beyt ve gazeliyat ve kta ve mselles ve dbeyt ve mfredat ve muanniyt-i ilahiyatndan ne murad- erifiniz olursa beser-em buyurun okuyaym dedim5. IV. Murad bu cevap karsnda deta akna dner. Btn sayd alanlardan bir eyler okuyabilme iddias Sultan daha da artr ve bunun gerek olup olmadn anlamaya alr. zin verilmesi hlinde Sultana nedimlik edip bunlar ispat edeceini syleyen gen Evliyann sohbeti, Sultann houna gider ve onu srdalar arasna alr. Muhtemelen gen olmasn da dikkate alarak azn sk tutmasn da tler. Evliya buna da bir beyit ve ardndan bir hadis ile cevap verir. yle sakla srr- ak tende cann duymasn Yanlup azna alma kem zebnn duymasn6 Padiah orada bulunanlarn huzurunda Evliyann bir de musiki bilgisini lmek iin ilm-i edvrdan bir ey oku dediinde, O da, musikide bilinen btn makamlar sayarak hangisini okumasn arzu ettiini sorar. Bu karlamada Sultan onu msahipliine ald gibi bir samur krk de hediye eder. Gen Evliyann sarayda oyalanarak derslerini tamamlayamayacan d-

16

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

nen hocas ise Sultandan onun medreseye dnmesini talep eder. Sultan eitimini sarayda da srdrebileceini syleyerek, Evliya elebi iin hazinedarbandan Kfiye, Molla Cami, Tefsir-i Kd, Misbh, Dibce, Mslim, Buhari, Multeka el Ebhr, Kudr, Glistan ve Bostan, Rsbs- Sbyan ve Lugat-i Ahteri kitaplarn getirmesini emreder7. Bu eserlerden onun medrese eitiminin son basamaklarnda olduu anlalmaktadr. Hezarfen bir kiilie sahip Evliya bylece Enderuna intisap eder. Onun eitim serveninin bundan sonra nasl tamamlandn bilmiyoruz ama her halkrda bir medresede kazanlabileceklerden ok daha fazlasna sahip olduunu eserinden kolayca tespit edebiliyoruz. Seyahat Ya Reslullah Babasnn evresindeki ilim erbabnn sohbetlerinden etkilenen Evliya elebinin renme tutkusu mr boyu srmtr. Herhlde en gzel renme yntemi olarak da gezip grmeyi tercih etmitir. Aslnda daha ocuk yalarda iken bile ok sevdii stanbulu admlamaya balamt. Ama o, seyahat etme sevdasn on dokuz yana bast gece grd bir ryaya balar. Ryasnda, stanbulda Yemi skelesi civarndaki Ahi elebi Camiinde Hz. Peygamberi aere-i mubeereden olan ashab ve kalabalk bir cemaatle birlikte grr. Byk bir heyecan ile Hz. Peygamberin elini perken aknlkla efaat Ya Reslullah diyecek yerde Seyahat Ya Reslullah der. Hz. Peygamber de tebessmle ona iltifat ederek, efaati, seyahati ve ziyareti mjdeler. Evliya srayla cemaatte bulunan ashabn elini per ve dualarn alr. Evliya elebi, hibir detay atlamadan deta bir film canllnda anlatt ryasnn sonunda Sad b. Ebu Vakkasn, grdklerini yazmasn tleyen szlerini de yle nakleder8. Hemn Sad Vakkas hazretleri belinden sadan karup hakrin beline kuadup tekbr idp yr sehm u kavs ile gaz eyle ve Allahn hfz- emnnda ol ve mjde olsun sana bu meclisde ne kadar ervh ile grp dest-i eriflerin bs itdinse cmlesin, ziyaret itmek myesser olup seyyah-i lem ve ferd-i dem olursun. Amma get gzar itdiin memlik-i mahrusalar ve kla- buldanlar ve asr-i acbe ve garbeleri ve her diyarn memduht, sanayit, meklt ve merubatn ve arz- beled ve tl-i nehrlarn tahrr idp bu seyr-i garbe ile benim silahmla amel idp dnya ve ahret olum ol, nn nemek hakkn gzle, yr- sdk ol, yaramazlarla yr olma, iyilerden iyilik ren diy vaz u bendler idp ve alnm bs idp Ah elebi camiinden tara kup gitdiler9. Evliya elebi ryasn nce Kasmpaada rya yorumcusu brahim Efendiye sonra da Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi Abdullah Dedeye yorumlatr. Abdullah Dede ryasn yorumladktan sonra, kendisinden

Sad b. Vakkasn nasihat zere nce stanbulun tahririni yapmasn syler. Ardndan kendisine yedi ciltlik bir tarih kitab da hediye ederek uurlar. Evliya elebi daha sonra yazaca her olay veya tasvir edecei her yeri anlatrken elenceli hle getirecektir. Belki de kitabn esiz klan bu zellii olacaktr. Ancak anlatt hibir ey kendi tasavvuru deildir. Ya dorudan yaamtr ya da derledii bilgiler, hikyeler veya efsanelerdir. Bu yzden seyahatlerini byle ho bir ryaya balamas da yadrganamayacak bir ey olsa gerektir. Evliya gibi muhayyilesi geni bir kii, eer seyahatlerini elenceli bir hikyeye dayandrmak isteseydi muhakkak yapabilirdi. Genellikle Evliyadan bahsedenler bu ryadan hareketle onun daha iin banda m-

Evliya elebinin ortaya koyduu eser, sadece Trk tarihinin deil; dnya tarihi veya daha mtevaz bir deyile, gezip grd Osmanl corafyas; yani Anadolu, Kafkaslar, Balkanlar, Avrupa, Suriye, Irak, Hicaz blgesi ve Kuzey Afrikada Msr, Sudan ve Habeistan tarihlerinin de kaynadr.

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

17

pendnme-i peder-i bzrgvr bal ile kitabna kaydettii ve babasnn tlerini ihtiva eden szlerden; gelecekte yazaca kitabnn adn da babasnn verdii anlalmaktadr. Bugn dahi kolay anlalabilecek bir dil ile kaleme alnan pendnme, muhtevas itibar ile de her devire hitap etmektedir. Trk det ve greneklerini, terbiyesini yanstan ve her babann oluna verebilecei bu tleri, Evliyann kendi zgn diliyle burada nakletmek uygun olacaktr: Oul dem yohsul olur. Besmelesiz taam yeme. Ser verecek szn var ise sakn avretine deme. Cnb olup yemek yeme. Esbnn skn stnde dikme. yi adn keme takma ve keme yolda olma zararn ekersin. Yr ileri gzm, kalma geri. Alay bozma, tarla basma, yrn pyine sarkma. Komadn yire el uzatma. ki kii syleirken dinleme, nn u nemek hakkn gzet, n-mahreme nazar edp ihanet etme. Davetsiz bir yire varma, varrsan emn emn yirde ehl-i rza var. Mahrem-i esrr ol, her meclisde istima etdiin szleri hfz eyle. Evden eve msaferet edp sz gezdirme, zemm nemm gybet mesavden r ol. Halk ol, herkesle hsn-i lfet edp lecc ve zebn-draz olma. Senden ulular nnde gitme, ihtiyarlara riayet et. Dima thr olup her muharremt-i menhiyyatdan perhizkr ol. Evkt-i hamseye mdavemet edp salh-i hl ile mukayyed olup ilmle megul ol. Evliyann babas tlerine iirle devam eder: Sormaa ey yr, eyleme gel r Anla ne kim var ilm-i tamm Farisiyi bilgil, ehlini bulgl Efsh- ns ol, Arab u Acam Vakt-i namaz et, hakka niyz et Hlk yd et, gzle imm Bildiin ret, dersini fikr et Eyleme hi red, hs u avm lme hars ol, ule ens ol Ehl-i celis ol, grme melli Damla be damla, gl olur anla Szm dinle, temm kelam Ve oul dnya cihetinde nasihatim oldur ki; daima sebk-ruh olup ank mereb ol kim hem cels hem ens olduun vzer ve vkel ve ayn-i kibarlara varup her br cihet-i dnya in bir ey ricsnda olma kim senden nefret edp istiskal etmeyeler. Rza lokmasna kanaat eyle, eline giren mal dah israf etme, kanaatle gein. el kanaatu kenzun l (kanaat tkenmez bir hazinedir) demiler. Salk ve sayrlkda lazm olur, dnylk akeyi lokma ve hrka in hfz edp nmerde muhtac olma. Paran israf eylemekden kendini pek sakla pek Dmana kalrsa kalsn dosta muhtc olma tek

balaa ile sze baladn iddia ederler. Bu ekilde de eserindeki bilgilere glge drmek isterler. Hlbuki Evliya, hemen ryasn anlatmas akabinde, eitli tarih kitaplarndan hazrlk yaptktan sonra stanbulu dolap yazmaya baladn syleyerek deta gelecekteki iddialara da cevap hazrlamtr. stelik ryasnda ald t zere gezip grd her yerin kalelerini, acayip ve garaip eserlerini, grd ve iittii blgelerin efsanelerini, vlen eylerini, yiyecek ve ieceklerini, enini, boyunu, nehirlerini ve tabiat zelliklerini kaydeder. stanbulu semt semt gezerek eserinin birinci cildini yazar ki; deta stanbulun ansiklopedisini hazrlar. Nitekim bugne kadar dnya kenti olan stanbul hakknda bu evsafta bir eser kaleme alnmamtr. Evliya elebi stanbul hakknda bir eyler yazmak isteyenlerin asla mstani kalamayacaklar ve baka yerde bulamayacaklar bilgiler vermektedir. Evliyaya Baba Nasihati ya da Pendnme Evliya elebi stanbul dna ilk seyahatini 1640 ylnda yapar. zinsiz olarak Bursaya giden Evliya elebi, geri dndnde babasnn kendisine seyahat izni verdii mjdesini alr. Bursa seyahatinden sonra

18

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

Get gzr etdiin yerde iki yerden gayret kuan kemerine bend edp kendni daima muhafazada ol. Su uyur hizmetkr ayr ayyar dmanlar uyumaz. Kibr-i evliyaullah ziyaretleriyle megul olup cmle ziyaretghkr ve her diyarn menzillerinde olan det hmn ve kh-i blendi ahcr u ecrtlar ve bleydelerin evsfyla tahrir edp b u hevs ve ibret-nm srlar ve kalalalarn fatihi ve bnisi ve dairen-madr cirmiyle tahrir edp Seyahatnme nmyla bir tomar telf eyle .10 Evliya elebinin Seyahatleri Evliya elebi babasnn rza ve iznini aldktan sonra artk stanbul dndaki seyahatlerine Darca ve Dil skelesi zerinden gittii zmitten balar. Evliya elebi 1641 ylnda nce Trabzona oradan da Anapaya gider. Burada iken Azak Kalesinin geri alnmas iin yaplan sefere katlr ve her detay atlamadan ok canl bir ekilde anlatr. Geri dnte denizde iddetli bir frtnaya yakalanan Evliya elebi bu olay anlatrken de deta okuyucuya yaatr. 1645 ylnda Girit seferine katlan Evliya elebi Hanya Kalesinin fethine ahit olur. Bir yl sonra Erzuruma tayin olan Defterzade Mehmed Paann maiyetine katlp Erzuruma gider. Yolculuk srasnda gezip grd yerleri kaydeder. Ayrca Beylerbeyi Defterzade Mehmed Paann asker seferlerine katlr. Azerbaycan, Bak, Tiflis ve Revan dolaarak esiz bilgiler derler. 1648 ylnda ama Beylerbeyi tayin edilen Murtaza Paann yannda yer alr. Buradan Suriye ve Filistini gezerek gzlemlerini kaydeder. 1650 ylnda akrabas ve hmisi olarak kabul ettii Melek Ahmed Paann sadrazam olmas Evliya elebinin cesaretini arttrr. Artk o sadece gezip grdklerini tasvir eden bir gezgin

Elimizde bulunan Seyahatnme, Evliya elebinin msveddesi olsa gerektir. O btn seyahatleri boyunca ald notlarn bir araya toplam ve kitabn yeniden tamamlamak zere tasarlamtr. Ancak buna mr vefa etmemitir. Dolaysyla gerek bugn ktphanelerde bulunan yazmalar ve gerekse yaynlanm nshalar bu msveddeden domutur.

deil, bilakis birok haksz uygulamalar da dile getiren, eksiklikleri hatrlatan biridir. Aslnda bu gzlemlerini eserine kaydetmesi, daha sonra eserin fazla n plana karlmamasna da sebep olur. Melek Ahmed Paann sadrazamlktan azledilip zi beylerbeyliine atanmas ile Evliya da stanbuldan ayrlarak yeniden yola koyulur. Balkanlar dolar, pek ok ky, kasaba ve ehrin kaytlarn tutar. 1653 ylnda tekrar stanbula dnen Evliya elebi uzun sre burada kalr. 1657 ylna kadar kaderi deta hmisi olan Melek Ahmed Paa ile birleir. Belki ondan ayrlmak da istemez. Onun grev yerleri olan Vana, ardndan ikinci kere zi taraflarna gider.

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

19

Her iki yerde de bo oturmaz evre blgeleri dolaarak grdklerini ve duyduklarn kitabnn msveddeleri arasna alr. 1657-59 yllar arasnda Bursa, anakkale ve Geliboluyu gezen Evliya elebi, 1659 ylnda Bodana gider. syan eden Eflak Beyine kar yaplan seferlere katlr. Burada iken Bosna Beyinin davetiyle Bosnaya giderek oralar da Seyahatnamesine ilave eder. Bir ara vergi tahsildarl greviyle btn Rumeliyi gezip grme imkn bulur. 1661de Kse Ali Paann Erdel seferine katlarak; Erdelin ardndan Belgrad ve Arnavutluku da kar kar gezer. 1663 ylnda Fazl Ahmed Paann Avusturya Seferi Evliyaya yeni bir seyahat imkn tanr. Onunla birlikte nce Avusturyaya gider sonra Bohemya zerinden sve ve Hollandaya kadar olan blgeleri dolar. Venedik snrlarna ve Macaristana gider. 1668-1670 yllar arasnda nce Kafkaslarda seyahat eden Evliya elebi ardndan Edirne zerinden tekrar Balkanlara oradan da Girite geer. Ayn sralarda Giritte Kandiye Kalesi kuatmas srmektedir. Burada grdklerini Kandiye Fetihnamesi ad altnda kaleme alr ve sonra Seyahatname sine ekler. Evliya elebinin Hac Yolculuu Evliya elebi 1671 ylnda kendisinin oluturduu kk bir maiyetle Hac farizasn yerine getirmeye niyetlenir. Mays 1671de balad yolculuunu Bursa, Ktahya, Afyon, zmir; oradan da Sakz ve Sisam adalarn takip ederek yapar. Gezip grme merak normal gzergh takip etmesine engel olur. Adalardan Bat Anadoluya geer. Ardndan stanky ve Rodos adalarn dolar. Rodostan Gney Anadoluya geip oradan ama giderek toplanan hac kafilesine dhil olur. XVII. yzylda am-Medine-Mekke hac gzerghn Evliya elebiden daha iyi anlatan birisi yoktur. Hatta

ondan sonra yaplan seyahatlerde bile bu kadar detay bulunmamaktadr. Yol boyunca bulunan kaleleri, hayati nem tayan su kuyularn, yolun artlarn, gvenliini ve yol civarnda yaayan bedevi Araplarn haclara kar davranlarn, hem gzlemlerine ve hem de okuduklarna ve rivayetlere dayanarak anlatan Evliya elebi; bugn kullanabileceimiz ok nemli bilgileri eserine kaydetmitir. Eserinin dokuzuncu cildi deta bir hac seyahatnamesidir. Halefleri olan seyyahlarn hibiri onun seviyesine ulaamadklar gibi ou kere ondan nakiller yapmlardr. Hac grevini tamamladktan sonra Msra geen Evliya elebi eserinin onuncu cildini yazmtr. Sudan ve Habei gezerek, o gne kadar hibir Avrupal kaynakta yer almayan bilgileri vermitir. On yl kadar Msrda ikamet eden Evliya elebi, Kahireyi yle tanmlamtr ki onun tarifiyle bugn bile tarihi Kahireyi dolamak mmkndr. Hayatn her ynn seven, renme tutkusuyla her trl maceray ve tehlikeyi gze alan byk seyyah Evliya elebinin, lm de hafife alan bir kiilii vardr. Gezip dolat yerlerde zaman zaman duvarlara, Evliyann ruhu iin el Fatiha diye yazp lm ile bile iliki kurmutur. Ancak maalesef lm yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Aratrmalar onun 1684 ylnda veya biraz sonra Kahirede ya da stanbulda ldn syler. Seyahatname Evliya elebinin bizlere brakt eseri esiz niteliklere sahiptir. Her eyden nce Evliya elebi Seyahatnamesi XVII. yzyl tarihi iin birinci elden kaynaktr. Kitabnda dneme ait bizzat yaad, grd ve gzlemledii olaylar ok canl ve anlalr bir ekilde tasvir etmitir. Siyasi olaylar ihmal etmemi, hatta dnemin birok kaynana gre daha cesur bir anlatm yoluna gitmitir. Kitab asker tarih ve sava tarihi iin de emsalsizdir. O daha ziyade devrin kaynaklarnda pek az grlen sosyal hayat ve onu oluturan unsurlar n plana karmaya almtr. Mimari eserleri, sanat yaplarn, dolat yerlerin sosyokltrel yaplarn hayranlk uyandracak bir tarzda anlatmtr. Modern dnemlerde yaplan almalarda onun bilgileri pek ok kere test edilmi ve her zaman doruluu da ispatlanmtr. Sanat, edebiyat ve musikiye olan dknlnden gittii yerlere ait bu zellikleri de asla ihmal etmeden incelemitir. Onun eseri mzik ve mzik aletleri tarihi iin de bir kaynaktr. Evliya elebi, ho sohbet olduu kadar, damak zevki de gelimi biridir. Hatta eserinde yzlerce yemek ismi ve tarifi de bulunmaktadr. Anlatmn daima canl tutarak okuyucusunun ilgisini srekli klabilmitir. Trkeyi alabildiine zgr kullanan Evliya

20

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

elebi yazlarn da konuma slubunda kaleme alarak aslnda modern Trkemize daha o gn rehberlik ve nclk etmitir. Dolat yerlerin dil zelliklerini de kitabna yanstan Evliya elebi filologlara zengin malzeme brakmtr. En nemlisi de gezip dolat yerlerde yapt folklorik derlemeleridir. Bugn, antropologlarn vazgeemeyecei bu bilgileri, eserine ustaca yerletirmitir. Bunu yaparken hem hibir yerde kayd olmayan bu derlemeleri gelecek nesillere aktarmay hem de okuyucusunu elendirmeyi amalamtr. Ancak maalesef bu durum kendisine mbalaac yaktrmasn hatta palavrac iftirasnn yaplmasna sebep olmutur. Oysa Evliyadan yaplan zensiz ve dikkatsiz alntlar ve semeler, bu durumu meydana getirmitir. Aslnda kendisinden asrlarca sonra yaplan bu alntlarn da amac Evliya gibi okuyucunun ilgisini ekmekti. Ancak metotsuz ve usulsz yapldndan farkl sonular dourmutur. Bir rnek vermek gerekirse; onu eletirenler Evliya elebinin Erzurumun souk havasn anlatrken damdan dama atlayan kedinin bolukta donarak yere dtn grdn yazarak onun ne kadar abartl bir anlatmc olduunu ileri srerler. Oysa iin hakikati tamamen farkldr. te Evliyann gerek hikyesi: Geri iddet-i itadan ba ve baesi yokdur Byle its edd olur. Hatta efvh-i nsda (halkn dilinde) darb- meseldir kim bir dervie kanden (nereden) gelirsin ? derler. Berf rahmetinden gelirim der. Ol ne diyardr derler, sovukdan Ere zulm olan Erzurumdur der. Anda yaz olduuna rast geldin mi ? derler . Dervi eydr: Vallahi onbir ay yigirmi tokuz gn skin oldum, cmle halk yaz gelir derler, amma grmedim der. Hatta bir kere bir kedi bir damdan bir dama pertp ederken (atlarken) muallakda (bolukta) donup kalr. Sekiz aydan Nevrz-i Harzemh geldikde mezkr kedinin donu zlp mrnav deyup yere der. Mehur ltife-i darb-i meseldir. Amma hakkatl-hl bir ademin eli ya iken bir demir presine yapsa derhl mcemmid (donan) olup elinden demir ve demirden eli kopmak ihtimali yokdur11 Bu hikye maalesef Mehur ltife-i darb-i meseldir. cmlesine kadar anlatlp, Evliyaya atfedilir. Oysa Evliya elebi Erzurumun iklimini anlatrken bavurduu hikyecik tamamen oradan derlenmi olan mehur bir latifedir. Kendi gzlemlerine dikkatleri ekmek iin nce bunu anlatr ardndan da Amma hakkatlhl (Ancak iin gerei..) diye sze balayarak kendi gzlemlerini verir. Souktan ya elin demir parasna demesi hlinde donup kaldn sylemesi mutlaka kiisel gzlemlerine dayanmaktadr. Unutmamak gere-

kir ki, o, orada askerlerle birlikteydi ve dnemin temel silah olan kllar ile yaanan benzeri pek ok hadiseyi grerek yazmt. Aslnda gemie gre ok daha hafif geen 2010 knda bile Erzurumda yaanan benzeri bir olayn medyaya yansmas bir kere daha Evliya elebiyi dorulamtr. Aslnda o, birok yerde bugn modern aratrmalarda kullanlan yntemlere daha o gnlerde bavurarak rasyonel bir kafaya da sahip olduunu ispatlamtr. Kald ki onun derledii folklorik malzemeler olmasayd belki gezdii yerlerin tarihi bugn daha karanlk olacakt. Buradan konuyu baka bir noktaya tamak ve bata sorduumuz soruyu yinelemek gerekmektedir. Evliya elebi Seyahatnamesini ne kadar biliyoruz. Elimizde bulunan Seyahatname, Evliya elebinin msveddesi olsa gerektir. O btn seyahatleri boyunca ald notlarn bir araya toplam ve kitabn yeniden tamamlamak zere tasarlamtr. Ancak buna mr vefa etmemitir. Dolaysyla gerek bugn ktphanelerde bulunan yazmalar ve gerekse yaynlanm nshalar bu msveddeden domutur. in bir dier boyutu ise yazmalardan hangisinin mellifin nshas olduu tam olarak bilinmemektedir. Maalesef eserin istinsah yani oaltlmas srasnda baz ilave ve karmalar yaplmtr. Eser ilk defa (H. 1314-1318) 1896-1900 yllar arasnda Sleymaniye ktphanesinde bulunan Pertev Paa ve Beir Aa nshalar esas alnarak Osmanlca neredilmitir. Dnemin artlarn dikkate alan nairler maalesef esere bir de oto

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

21

sansr uygulamlardr. Ayrca metnin okunmasn kolaylatrc baz yntemlere bavurarak yaptklar tasarruflar ile Evliya elebinin eksik bir ekilde gn yzne kmasn salamlardr. Bu ilk faaliyet nemli bir katk olmakla birlikte; daha sonra yaplan btn almalara esas tekil etmi ve iindeki tutarszlklar yznden Evliya elebinin kaynak deeri tartmal hle gelmitir. zellikle bu neirden hareketle yaplan Mntehabat yani Semeler daha nce bahsettiimiz sonularn domasna sebep olmulardr. 1928deki Harf nklabndan sonra da 10. cilt hari Osmanlca neir esas alnarak mteaddit defalar yeni Trke harflere aktarlmtr. Ancak onlar da yar transkript, veya sadeletirme yntemine bavurduklarndan dolay gerek metni yanstmaktan uzaktrlar. Trk Tarih Kurumu bata olmak zere tam metnin yaynlanmas iin pek ok profesyonel hazrlklar yaplmtr. Ancak maalesef hibiri baarl olmamtr. Bu arada gerek Trkiyede ve gerekse Dnyada Evliya elebi zerinde uzmanlama yolunda da birok akademik alma yaplmtr. Seyahatnamenin baz blm veya ciltleri para, para, ngilizce, Almanca, Franszca, Arapa bata olmak zere pek ok dile tercme edilmitir. Hatta denilebilir ki dnyada kaynak olarak en fazla kullanlan Trke eser Evliya elebinin Seyahatnamesidir. Yani bu eser bir dnya klasiidir. Ancak Trkiyede hl hak ettii ilgiyi grmemitir. Evliya elebinin Seyahatnamesinin tam metni ilk defa 1995 ylnda yaymlanmaya balanmtr. Mellif nshas olduu varsaylan Topkap Saray Badat (304) yazmasn esas alan bu nerin ortaya kmasnda bugn

aramzda olmayan gnl adamnn byk emekleri vardr. Orhan aik Gkyay, Ycel Dal ve . Gnda Kayaolu. Tabiri caizse birincisi lambay ve gaz hazrlam, ikincisi gaz doldurmu ncs de fitili yakmtr. Orhan aik Gkyay uzun zamandr nerini arzu ettii eser ile maalesef mrnn son demlerinde ilgilenebilmitir. nce neir esaslarn hazrlam ve yazamad iin birinci cildi kasete okumutur. Deifre edilen metnin ilk tashihinden sonra maalesef vefat etmitir. Btn bu almalar takip eden ve her eyini bu ie adam merhum Ycel Dal ise birinci cildin indeksini hazrlamtr. Bu almalardan haberdar olan . Gnda Kayaolu ise kimsenin sahip kmad bu projeyi Yap Kredi Yaynlarna benimseterek, basmn salamtr. Eserin ikinci cildi ise Ycel Dal, Seyid Ali Kahraman ve Zekeriya Kurun tarafndan hazrlanarak kamuoyuna sunulmutur. Nitekim byk bir ilgiyle karlanan eserin geri kalan ksmlarnn da yayna hazrlanmas iini, Ycel Dal ve Seyid Ali Kahraman stlenerek Seyahatnamenin ilk defa tam metnini ortaya koyup Trk Kltrne byk bir hizmet yapmlardr. Sonu ve neriler 1- Evliya elebinin eseri bir Trk Kltr miras olduu kadar bir dnya kltr mirasdr. Baka bir ifadeyle Trk Kltrnn Dnya Kltrne en byk katklarndan birisidir. Bu yzden dnyaya bilimsel yntemler ile yeniden sunulmaldr. Filolojik zellikler bata olmak zere birok yn dikkate alnp, btn nshalarn karlatrlarak yeniden yaym yaplmaldr. 2- Trk eitim kurumlarnda her seviyedeki okuma listelerinin bana konulmaldr. Bunun iin farkl seviyelere hitap eden semeler zenle hazrlanmaldr. 3- Trkiyedeki mfredat programlar iinde Evliya elebi Seyahatnamesine yeterli yer ayrlmaldr. 4- Seyahatnameden hareketle senaryolar yazlmal, izgi filimler ve belgeseller yaplmaldr.

DPNOTLAR
1 - Evliya elebi Seyahatnmesi I. Kitap, (Yaynlayan: Orhan aik Gkyay) stanbul 1995, s. 85. (Bundan sonra: Seyahatnme) 2 - Seyahatnme I, 34, 36, 39. 3 - Seyahatnme I, 100. 4 - Seyahatnme I, 100. 5 - Seyahatnme I, 100. 6 - Seyahatnme I, 100. 7 - Seyahatnme I, 103. 8 - Seyahatnme I, 9-10. 9 - Seyahatnme I, 10-11. 10 - Seyahatnme 2. Kitap (yaynlayanlar: Zekeriya Kurun, Seyid Ali Kahraman, Ycel Dal), II, 37-38. 11 - Seyahatnme 2. Kitap, II, 109.

22

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I