Bk: divan edebiyatnn en byk airlerindendir. iirlerini en ince ayrntya kadar ilediinden Bkye iirin kuyumcusu denilmitir.

ok salam bir dil ve sluba sahiptir. Tasvirleri ok canl ve baarldr. Ahenkli iirleri Osmanl lkesi dnda da zevkle okunmu ve airlerin sultan unvann almtr.
18 DL ve EDEBYAT AY I N D O S Y A S I

Derleyen: Giray Tarhanolu

atih Sultan Mehmet Han ve II. Beyazt Han devirlerinde Arap ve Acem bilginleri ve eserlerine ok deer veriliyor, davetiyeler gnderiliyordu. Osmanl paytahtna gelenler, eitli ihsan ve rtbelerle dllendirilirken, gelemeyenlere de Asya ortalarna kadar hediye namyla paralar gnderiliyordu. Yabanclarn grd bu iltifat, yerli limleri tabii olarak kskandrp gcendiriyordu. Lel ve Mesih gibi airler, duyduklar kskanl: Eer demde marifetse murad Ne fazilet verirmi ana bild Ve: Mesh; gkten insen sana yer yok Yr, var, gel Arabdan, ya cemden beyitleriyle aa vurmulard. Yabanc airlere gsterilen itibar, Trk airlerinde bir gayret uyandrd. II. Beyazt devrinden itibaren Osmanlda orijinal telif eserler grlmeye balad. Cem airlerinden Sad ile Yavuz Sultan Selim Hann fkesine kurban giden Cfer elebi, stanbulu konu edindiler. Cfer eleb; tercmenin deil, icat ve ibdann gerektiini syledi. Yavuz Sultan Selim Han devriyle Kanun Sultan Sleyman Hann ilk zamanlarnda yerli edeb eserlerde de byk bir art meydana geldi ve artk stanbul Trkesi Osmanl ikliminde hkm srmeye balad. Nect, h, Zt gibi byk airler, adeta Bk devrini mjdelemilerdi Bknin Hayat iirlerinde doduu ehrin lehesini kullanarak dvan edebiyatmza yenilik ve gzellik katan Mahmud Abdlbk 1526 ylnda stanbulun Fatih semtindeki mahallelerden birinde dnyaya geldi. Babas Fatih Camii mezzinlerinden Mehmed adnda bir zat olup 1566 Hazirannda hac farizasn yerine getirirken yolda vefat etmitir. Eski edebiyatlardan bazlar, eviri eserlerinde kendilerinden sz ederken Bki Mevahib-

i-lednniyye tercmesinde bunu yapmam, ayn devirde yaayan Tezkire-i uar yazarlar da Bknin babasndan bahsetmemitir. Yalnz bu zatn 1565 senesinde Hicaza gittii ve orada vefat ettii akayk zeylinde yazldr. Buna gre; babas ld srada air, krk yalarnda ve Atynin rivayetine gre krk aka ile stanbulda Murad Paa Medresesinde mderrislik yapmaktayd. Babasnn maddi durumu yetersiz olduu iin Bkyi sara raklna vermiti. stanbulun saralar ars, bugn Fatih parknn karsnda bulunan alandayd Sarahane semtine adn veren de bu aryd. Sarahanenin bir cephesi harap bir hlde duran Amcazde Hseyin Paa Medresesinin karsnda olduu gibi cephesi de medresede mteveccih kapsndan girilince saa, sola ve karya tesadf eder, etraf duvarla evrilmi, muhafazal bir yerdi. 1908 yangn oralar sildi, sprd. te Bk, semtine yakn olan bu ardaki dkknlardan birine devam ediyor, o devrin gzde mesleklerinden biri olan saralk sanatn reniyordu. Bknin hayatndan bahseden her eser, airin Karamanl Mehmet Efendi tavsiyesiyle medreseye girdiini yazar. Fakat hangi tarihte ve hangi medreseye girdiini bildirmez.

iirlerinde doduu ehrin lehesini kullanarak divan edebiyatmza yenilik ve gzellik katan Mahmud Abdlbk 1526 ylnda stanbulun Fatih semtindeki mahallelerden birinde dnyaya geldi. Babas Fatih Camii mezzinlerinden Mehmed adnda bir zat olup 1566 Hazirannda hac farizasn yerine getirirken yolda vefat etmitir.

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

19

akayk tercme eden Edirneli Mecd elebi, Karamanl Hocay anlatrken onun Konyada okuyup stanbula geldiini, Mderris olarak Konyaya tayin edildiini, oradan srasyla Edirneye, stanbuldaki Haseki Medresesine, Sahn Medresesine nakledildiini, sonra tekrar Edirneye gnderilip nihayet stanbuldaki Sleymaniye medreselerinden birine getirildiini yazar. Aty de akayk zeylinde Karamanl Mehmet Efendinin sahndaki talebesinden on drdnn air olduunu, Bknin de bunlar arasnda bulunduunu haber veriyor. Sahn medreseleri, olduka ilerlemi talebeye mahsus olduundan bir sara rann dorudan doruya byle yksek bir medreseye giremeyecei tabiiydi. Onun iin Bknin ilk hocas hakikaten Karamanl Mehmet Efendi ise onun Haseki mderrisi bulunduu srada, yani 1551 ylnda dersine devam etmeye balam, sonra stadyla birlikte Sahna gemi olabilir ki o tarihte air 25 yalarnda olmaldr. Bknin Sahn Medresesindeki iki senelik eitimi gayet neeli gemiti. nk arkadalarndan on iire kabiliyetliydi. O medrese deta bir Encmen-i uar ve bir Bezm-i Edeb hlini almt. Aty, akayk zeylinde ve Bknin babasnn

tercme-i hli srasnda: ttifak- ara bunun zerinedir ki ol tarihte Mevln-y mezburun emine cem olan emsil ve yeni cemiyetine rabet eden kavbil bir zamanda cem olmam olsa, Hucurat- medresesinde on drt air cem olup kim grptr ki ola bahri habab ire nihan mazmunu yan olmutu dedikten sonra bu on drt airden: Hoca Sadeddin, Bk, Nevi, Remz Zde, Husrev Zde, skpl Vlih, Karamanl Muhyiddin, Edirneli Mecd ve Cevr ile Camc Zde Cmi Efendilerin isimlerini haber veriyor. Bknin mehur Smbl kasidesini o dnemde yazdn bildiriyor. Yukarda belirtildii gibi Karamanl Mehmed Efendi 1554te terfiyle Edirneye gnderilmiti. Nevi, mderrisiyle beraber gittii hlde Bk gitmedi, Kad Zde Efendinin Sleymaniyedeki dersine devama balad. Kad Zde diye hret alm olan bu zat, II. Beyazdn Sadrazam ve (ahkulu) muharebesinin kurban Atik Ali Paann azadls Bedreddin Mahmudun olu emseddin Ahmed Efendidir. Babas, azad edildikten sonra okumu, lim olmu Edirne kadsyken lmtr. Olundaki kad zadelik unvan oradan gelir. Kad Zde, babasnn mesleini takip ederek ilerlemi, 1552 senesinde Sleymaniye mderrisi olmu, Bk de dhil olmak zere birok talebeye ders okutmu 1555te Halepe gidip gelmi, nihayet 1577de eyhlislam olup 1580 de vefat etmitir. Bk onun iin de bir kaside yazmtr. air, bu kasidesinde Sleymaniye Medreselerinden birinin Kad Zde gibi bir lime verilmesi zerine, kendisi ve arkadalarnn, senelerce medrese kelerinde ilim tahsil etmiken denize akan nehirler gibi onun dersine kotuklarn, alan bir imtihanda grmeye girdiklerini, lakin yldan beri medrese hcrelerinde kaldklarn sylyor. Fazilet sahiplerinin kubbe altnda kalmas layk mdr, denizin bir habab (habb: Su zerinde olan hava kabarcklar) altnda gizlenmesi grlm mdr? diye soruyor. htiyac olduunu syleyip akranndan geri kalp taltif edilmediinden ikyette bulunuyor. Bir yl kadar bir binann nezaretine memur edildiini, orada iyi hizmet verdiini hatrlatp mkfatn istiyor ve Onun zaman gelmitir, artk anna ne derse ver diyor. Sonra da Nmetin vermekle biter mi? brahim Peygamberin sofrasndaki yemek, yenmekle tkenir mi? diye soruyor. Nihayet Ben olan bildiriyorum. Emir yine Efendimizin diyerek szn tamamlyor. Bu kasidenin 1454 tarihinde yazldn ve o tarihte Nahcivan seferinden gelen Kanunye verildiini, bu-

20

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

nun zerine padiahn vglerine mazhar olduunu Aty yazyor. 1556da Bknin Halepe gnderildiini ve baz mahkemelerde nbeti vekil olduunu yine Aty bildiriyor. Yine Atynin beyanna gre Kad Zde Efendi 1555te Halep kads olmu, Bk de beraber giderek baz mahkemelerde hocasna vekillik etmi. aatayca bir tezkire-i uar yazm olan Sadk- Kitabdar, bir seyahati esnasnda Halepe uram, orada nbeti olan Bk ile grm. Yekdierinden holandklar iin Sadk, her gn Bknin yanna gider, o da yeni gazellerini ona dinletirmi. Bir gn; Hepsini bu gece yazdm diye be gazel okumu. Lebib Efendi Cevahir-i mltekata adl kitabnda bu fkray Sadkn kitabndan naklettiini syledii gibi Fehm Efendinin Sefne-i uar isimli eserinde de vardr. Atynin yukarya naklettiim Cenab- Mevlevye kaside-i riyyelerin ihd etmiler idi ibaresindeki Cenb- Mevlev, Bknin hocas olup maiyetinde Halepe gittii kad Zde Efendidir. Bahsedilen kaside ise divnnda mevcuttur. Bk, Halepten dnnde Konyaya geldii srada, vazifesi bana giden am kads Ebssuud Zde Mehmet elebiye rastlar ve ona bir kaside takdim eder. Bu hadise Zeyl-i ekayikte yer almaktadr. Mehmet elebi, kasideyi ok beenir ve Bknin dllendirilmesi iin babasna bir mektup yazar. Bk, Ebssuud Efendiye danimend ve 1593 Ramazannda mlazm olarak bir medreseye tayin edilir. Rumeli kadaskeri Hmid Efendi, kanuna uygun deil diye medreseye tayinine tereddt gstermi ise de st ste irade kmas zerine: 1563te Silivrideki Piri Paa Medresesine gnderildi. 1564te stanbulda Murad Paa Medresesine

getirildi. Bu tayinin salad imkndan istifade ederek Kanunnin kendisine gnderdii iirlerine onun emri zerine nazireler yazyor, ayrca padiaha kasideler takdim ediyordu. Sultanla aralarndaki bu alaka zeki ve kabiliyetli airin yeteneklerini padiaha gstermesine yardm etti. Bu yetenekli airden holanan Kanun, ona Kef, Hidye, Ekmel adl kitaplarn nefis birer nshasn hediye etti. Bk de divann padiahn emriyle dzenleyerek ona sundu. Padiahn iltifat airi manen ve madden zenginletiriyordu. Bu mnasebetle Aralk 1565te on aka terakkiye nail oldu. Ayn yln Zilhiccesinde (Aralk 1566), hacca giden babasnn lm haberini ald. Bu olaydan bir yl sonra, Kanun Sultan Sleymann Zigetvardan lm haberi geldi. Daima himayesini grd bu byk sultana duyduu derin ve samimi ball; onun tarih, siyas nemini ifade eden nl mersiyesini yazdrd. Mersiyenin sonunda yeni padiaha intisabn da belirtti. 1566da Murad paa mderrisliinden azledildi. 1567de Mahmud paa medresesine verildi. 1571de Eyp, 1573te Sahn, 1585de Sleymaniye mderrisi oldu. Yeni padiahn akamc olduunu herkes biliyordu. Bk kutlamak iin parlak bir kaside yazd ve hoa gitsin diye onun arasnda: Mselles gsterir daim temaa eylesen elde Meer kim pre-i elmastr cm- drahn Getir cm- srr encm ey ski; yeter ektik Cef-y devr-i gerdnu, bel-y- carh- gerdn gibi mizaca uygun beyitler bulundurdu. Zaten padiah ile veliahtlndan beri mnasebeti vard. Sahn mderrisiyken veliaht tarafndan mesireye davet edilmi ve sohbette bulunmutu. III. Muradn tahta getii zaman Nm mahlasl

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

21

eski bir airin: Cihann nimetinden kendi b- dnemiz yedir Elin knesinden ge-i virnemiz yedir Gna sadrndaki marr- n sde serverden Fen bezminde hbld olan mestnemiz yedir Tegafl yzne gaflet hicbn geti n nhid Bizim andan tegafl gsteren divnemiz yadir Hezran naz ile perverde olmu bir gl-i terden Lebleb bde-i glgn ile peymnemiz yedir Hm-yi evc-i izzet gibi gayretsizden ey Nm Mahabbet emine ehper yakan pervnemiz yedir Gazelindeki mahlas, airi ekemeyenler tarafndan Bkye atfedilerek padiaha verildi ve onun bu gazel ile II. Selime hicivde bulunduu iddia edildi. III. Murad, fena hlde hiddetlendi. Bknin azl ve srgn edilmesini buyurdu. Fakat o gazelin eski mecmualarda Nm adna yazl olduu grld, air srgne gitmekten glkle kurtulabildi. Edebiyyat tarihinde pek mehur olan bu gazel, gariptir ki matbu divannn 110. sayfasna Bknin sz olarak geirilmitir. airin yakay ele vermekten kurtulmu olmasn hikye ettikten sonra Atyi diyor ki: Ol esnada sultan Sleyman merbumun iltifatndan dr ve dvmennian- nifak engiz mekr ile mbtel-y err- r olduklarna telmih edip demilerdir: ol dil ki cm gibi el zere tutard cem Dest-i zemne yerlere ald hazef gibi Cemin, yani Kann Sleymann kadeh gibi elde tuttuu bir kalbi, zamane eli, imdi anak, mlek gibi yere arpt mealindeki bu beyti Bk, daha sonra u suretle bir gazel ekline sokmutur. Zoraki sylenmi

olduu beyitlerdeki insicamszlktan bellidir: Kymet gerekse kavline drr-i Necef gibi Byhde yre ama dehnn sadef gibi G eyle sz perde-i Saz- terneden Her yana tut kulan mecliste def gibi ol dil ki cam gibi el zere tutard cem Dest-i zemne yerlere ald hazef gibi Dilde hayl-i hal- ruh-i yr dermiyan Sevday- hatt geri biraz bertaraf gibi Vasf- cemal-i yr ile Bk gazellerin Biribirine sundu gzeller tuhaf gibi Bk 1579da Mekke ve 1580de Medine kadlna gnderildi. 1581de azlonup stanbula geldi. 1584te stanbul kads olup 1585te azledildi. 1585te stanbul kadlna geti ve o sene iinde Anadolu kadaskerliine ykseldi. 1587de istirahate ekilip 1590da tekrar Anadolu ve 1591 senesinde Rumeli kadaskeri oldu. Bk, ikinci Anadolu kadaskerlii srasnda epeyce tehlike atlatmtr. Bin senesi Recebi iinde Bostan Zde Mehmet Efendi eyhlislam-air ve eyhlislam Yahya Efendinin babas-Zekeriyya Efendi Rumeli, Bk-ikinci defa-Anadolu kadaskeri, eyhlislamn kardei Bostan Zde Muslihddin Efendi de stanbul kads grevindeydiler. eyhlislam, kardeini daha yksek makamlara getirebilmek iin Bkyi azlettirmek ve yerine onu getirmek istiyordu. Bunu yapmak maksadyla Anadolu kadlarndan bazlarn kkrtm, onlar da dvana girip kadaskerden ikyet etmiti. Bk bunu iitince hiddetlendi. Dvanda eyhlislamn dzenbazlndan ve cahilliinden bahsetti. Bunlar haber alan eyhlislam da airin baz beyitlerini ileri srerek: Anadolu kadaskeri kfirdir, rvet almaktadr. Azil ve srgn edilmezse ben de fetva makamndan ekilir, hatta baka bir lkeye giderim mealinde bir arzuhal yazp padiaha gnderdi. Bk, telaa dt. Hoca Sdeddin Efendi ile sadrazam Siyvu Paaya kotu. Bostan Zdenin azlini, Zekeriyya Efendinin, o olmad takdirde kendinin eyhlislamla getirilmesini rica etti. Fakat hocann ve paann iltimasna gerek kalmad. Bostan Zdenin baka lkeye giderim demi olmasna padiah ok kzmt. Bunun zerine onu eyhlislamlktan, kardeini stanbul kadlndan azletti. Zekeriyya Efendiyi eyhlislam, Bkyi de Rumeli kadaskeri yapt. Bknin ykselii Hdy mahlasl bir airin; Bki olasn Rmeli sadrnda mdm tarihiyle alklanmt. Lakin Bk, bir mddet sonra Rumeli kadaskerliinden azledildi. Ta-

22

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

rihi Naim, bu hadiseyi tarihinde ve Bknin divanndaki szlerini u ekilde nakletmitir. Bu bostan korkuluklar benden ne isterler. Bykleri Bostan Zde krk yldr tenehhnuh-- dilirne ile boazn ayrtlar, dahi drst bir namesi sdr olmu deildir. Yazd fetvalar dahi mtne muhliftir. Ol mansb hazmettii yetimez, kardei olan Cmsu dahi bizim yerimize getirmek ister. Ann iin ikyeti peyda etmek insaf mdr? Bostan Zdenin Bkyi kfir ilan etmesine sebep: Bezm-i safa-v-reh-i cam, bu zemzem oldu ol makam Meyhaneler beytlharam, pr-i mugan eyhlharem ve Seni Ysfle gzellikte sorarlarsa bana Ysf grmedim amma seni rna bilirim beyitleriydi. Birinci beyit, airin: lem hayt- nev bulur, canlar balar dembedem Enf- ruhullhtr gya nesim-i subhudem Matlal ve II. Selimin niteliklerine dair bir gazelindendir. Ayya olan padiaha huls akmak (Huls akmak: Yaranmaya almak) iin onun meclisi, Kbedeki Makam- brahime kadehin yall zemzem suyuna meyhaneler Kbeye meyhaneci de eyhulkereme benzetilmitir. kinci beyitteki Yusuf, Yakubun olu olup gzelliiyle mehur olan Yusuf Peygambere iarettir. Bk, bu beytinde Seninle Ysuf Peygamberden hangisi daha gzel diye bana sorarlarsa onu grmedim, amma seni pek iyi bilirim diyor. Birinci beyit, tevil edilebilir. kincisinde ise suya, sabuna dokunur bir ey yoktur. yle olduu hlde Bostan Zde Efendi, onlar din bir gayretle deil, ancak garaz ile kt niyetine alet etmek istemitir. zellikle birinci beyit, II. Selim devrinde 1574 / 1566 yazld hlde eyhlislam Efendi, ona III. Murad zamannda 1575 / 1594 itiraz etmitir. Bk, 1594n beinci aynda ikinci defa Rumeli kadaskeri oldu ve o senenin Zilhiccesinde de azledildi. 1597 Recebinde nc defa Rumeli sadrine geti ve 1598 Muharreminde istifa ederek ekildi. airin byle tekrar tekrar vazife bana gemesine kendisinin: Bk duc, pr kulun geldi husreva Eyler Cenb- hazretine arz- iftikar Mevrstur cenbna, memlk tpuna Lyk deil ki devr-i zaman de hr- zr ve: Kasr- kadrin sman eyler olursa destgr Himmet-i vly-i henh- lan eer

Bknin iki erkek ocuu dnyaya geldi. Bunlardan ilki eyh mahlasyla iirler yazan eyh Mehmed mderrislik ve kadlklarda bulunduktan sonra 1629-30 ylnda, Abdrrahman da aabeyi gibi mderrislik ve kadlk mesleklerinde bulunup 1636 sonlarnda vefat etti. Onun da Fiz mahlasyla iirler yazan olunun lm tarihi 1665 ya da 1666dr.

ve: Biz geda mihmnyz lyk grrse hkm ann iginde nna muhtac olduun mihman eer ve: Tliinle nie bir ceng- cidl ey Bk kibet kevkeb-i bahtn seni dvana eker Devlet-i h- cevan bahta dua kl ki seni Kimse ekmez ileri, himmet-i hne eker beyitlerini ieren kasidelerle III. Mehmede mracaat sebep olmutu. O zamanlar, kad askerlerin mstevfa tahsisat, kendilerini rahat geindirecek derecede olduu, Bk de o tahsisat ald hlde atee dp ekmee muhta olduundan bahsetmesi, mptelas bulunduu yksek makam hrsna bir l olabilir. Nihayet 1599 Ramazann 23nc Cuma gn yetmi be yanda olduu hlde vefat etti. Ertesi gn cenaze namazn Fatih musallsnda eyhlislam Sunullah Efendi kldrd ve airin: Kadrin-i seng-i musallada bilip ey Bk Durup el balyalar karna yran saf saf Beytini tabutun karsnda okumakla byk bir zerfet gsterdi. Kalabalk bir cemaat, sabk Rumeli kadaskerinin naan el stnde gtrd. Edirnekapdan Eype giden caddenin sol tarafndaki bir setin iine defnetti. Kabri hl bilinir ve ziyaret edilir. Vefatna Badadl Hd: Bk efendi gitti ukbya bin sekizde msrasn tarihe drmt. Yazk ki bu msra mezarna yazlmam ulemdan ve sultan- uaradan Abdlbk Efendi gibi samasapan ibrelerle tan yz karartlm, hatta vefat tarihi yanl konulmutu.

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

23

Gariptir ki Bknin mezar tana sonradan bir keramet atfedilmi, ba ucundaki taa oturtulmu drt ke bir para oradan karlp evlerde saklanmaya balanmt. Gya isiz bir memur, o ta saklarsa i bulurmu. Bu kuruntu dolaysyla o para ta genellikle yerinde durmazm. Sonra onu kenetlemek suretiyle alnmaktan kurtarmlar. Kanun Sleyman, aire (Tut kadn) adnda bir sarayl vermi. Bunu duyan Nevi: Birader; Tutye kondun! diye tebrik etmek istemi fakat Bk: O kadar uurma. Tut deil, karga! cevabn vermi. Meer Tut kadn, iir okur, kocasna da -zayf, esmer ve gaga burunlu olmas dolaysyla- Karga Bk denildiini bilirmi.

la nshas vardr. lmden sonra istinsah edilenlerle divannn kitaplklardaki adedi yzden fazladr. Yalnz bu rakam, zamann tahribiyle, bilhassa stanbul yangnlaryla yitenleri hesaba katmasak bile, onun iirlerinin sonraki yzyllarda hibir Osmanl airiyle kyas edilmeyecek kadar okunduunu gstermeye yeterlidir. 2-Fezyill-cihd: Ahmed bin brahimin Merilevk ile masril-uk adl Arapa eserinin tercmesidir. Cihadn faziletlerinden sz ederek Mslmanlar cihada tevik eden bu eseri Sokullu Mehmed Paann emriyle 1567 ylnda Trkeye evirmitir. Kendi eliyle yazd bir nshas Millet Ktphanesindedir. 3-Maliml-yakn f sreti seyyidl-mrseln: mm- Kastaln adyla hret bulan ibbddn Ahmet bin Hatb el-Kastalnnin el-Mevhibl-lednniye bil-minahil-Muhammediyye asl eserinin tercmesidir. Bu eseri de Sokullu Mehmed Paann emriyle tercme etmi fakat birok ilave ve tadiller yapmtr. air Nev tarafndan istinsah edilmi olan nshada 1579 tarihi bulunduuna gre, tercme bu tarihten nce gereklemitir. 4-Fezyil-i Mekke: Bu eser de Sokullunun emriyle airin Mekke kadl esnasnda, Ktbddin Mehmed bin Ahmed-i Mekk tarafndan yazlm bulunan elilmu f ahvli beledillhil-harm adl eserinden tercme edilmi, 1579 tarihinde bitirilmitir. Mekkenin tarihinden ve bilhassa Osmanl sultanlarnn oradaki hayratndan sz eder. 5-Hads-i Erban Tercmesi: Bu eserin varlndan haber veren Nevzde Aty, Bknin Eyp mderrisi olduu srada Eb Eyyb-i Ensriden nakledilen hadislerden krkn airin tercme ettiini, eserin trbede bulunup ziyaretilerin istifadesine sunulduunu bildirmektedir. Bknin Ahlak Agh Srr Levendin Edebiyat Trihi Derslerinde; Bk, ok hris bir adamdr. Kanun Sleyman, II. Selim, III. Murad, III. Mehmed zamanlarn idrak etmi ve hepsinden ayr ayr takdire mazhar olmutur. Htta Sultanuara lkabn kazanmtr. Buna ramen yine bir gazelinde: Kadrini seng-i musallda bilip ey Bk Durup el balyalar karna yran saf saf Diyecek kadar huysuzluk gstermitir deniliyor. Dorudur. Evet, Bk harstir, marurdur, mstehzidir. Ziya Paa, Harbt mukaddimesi nde der ki:

Bknin iki erkek ocuu dnyaya geldi. Bunlardan ilki eyh mahlasyla iirler yazan eyh Mehmed mderrislik ve kadlklarda bulunduktan sonra 1629-30 ylnda, Abdrrahman da aabeyi gibi mderrislik ve kadlk mesleklerinde bulunup 1636 sonlarnda vefat etti. Onun da Fiz mahlasyla iirler yazan olu 166566 ylnda ld. Eserleri 1-Divan: Bk, ilk defa Kanun Sultan Sleymann emri veya isteiyle onun salnda divann tertip etmitir. Bundan sonra, muhtelif tarihlerde yeni iirleriyle birok defa yeniden dzenlenmitir. Yalnz Trkiye ktphanelerinde airin salnda yazlm 10dan faz-

24

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

Bk idi nce sayf- knun Perverde-ihs* h- kanun Her ir verite; h- zan Hem rtbe verirdi, hem de ihsan. Paann dediini Aty de tasdik eder ve bunlar ekayik zeylinde yazar. Bknin basma divannda Kanunye dair drt kaside vardr. Biri: Hengm- eb ki kngere-i kasr- sman Zeyn olmu idi lelenip em-i ehtrn beytiyle balar. Gk yznde seba-i- seyyreden her biri bir ile megul iken Zhal seyyresinin yedinci katta oturup lemin bu parlakl neden? diye dndm, sonra gne ufkun zerinde Mhr-i Sleyman gibi dounca her tarafn aydnlandn, lemin parlakl ve aydnlnn ancak Kanunnin devleti yznden olduunu syleyerek padiahn mehdine giriir. kinci kaside: Etti ehri eref-i mukadem-i sultn- cihn Rek-i b- irem- ayret-i glzar- cinan matlaldr ki bunu Kanunnin Nahcvan seferinden dnnde yazd, bunun zerine nib olarak Halepe yolland yukarda sylenmiti. nc kaside: Hat- mh+amnla ey gonce-i ter ekerdir o lebler mmessek, mkerer beytiyle balar ve Kanunnin yazsyla iirini metheder. Drdncs de byledir. Lkin onun ba tarafna Kta der trif-i hatt- hmyun ve gazel-i Hazret-i sultn Sleyman ibresi yazlmtr. Girii yledir: Cihn- madelet,kn- mrvvet Penah- mlk- millet, nusretddin Bir de Kanun hakknda mehur mersiyesi vardr ki yedi drtlkten oluur. Sokullunun methine dair sonuna bir drtlk eklenmitir. Kanun hakknda ayrca ktalar vardr. Gazel sonlarnda da gerek Kanunye, gerek devrine yetitii padiahlara vg ve dualarda bulunmutur. Mesela:
Dumz oldur ey Bk hatadan saklasn bri
Hudvend-i cihan, sultn- dil, seh Sleyman beyti Kanun,

Bknin basma divannda II. Selim iin yazlm bir kaside vardr ki bir clusiyyedir. Bk; bu kasideyi yazp takdim ettii srada iftiraya uram ve srgne gitmekten zor kurtulmutur. Sonralar II. Selimin dost toplantlarna katlacak kadar iltifat grm ise de her nedense birden fazla kaside yazmam, baz gazellerinin sonunda adn anmakla yetinmitir.

beyitleri II. Selim, Han Murd ol pdih- suret- man, ann Saltanat hakka kab-y rstdr blsna beyti III. Murad, Bkya lem mzeyyen, id- Hrrem kint Rzkr- devlet-i sultn Muhammed han gibi beyti III. Mehmet iin yazdklarndandr. Bknin basma divannda II. Selim iin yazlm bir kaside vardr ki evvelce bahsettiim gibi bir clusiyye (Clusiyye: Tahta kan padiahlar iin sylenen iir) dir. Bk; bu kasideyi yazp takdim ettii srada iftiraya uram ve srgne gitmekten zor kurtulmutur. Sonralar II. Selimin dost toplantlarna katlacak kadar iltifat grm ise de her nedense birden fazla kaside yazmam, baz gazellerinin sonunda adn anmakla yetinmitir. Yine o divanda III. Murad iin yazlm olan medhiyelerin says drttr. Birincisi be bentten oluan bir tercii benttir (clsiye). Bk, bu eserinde yeni padiahtan aktan aa bir ey istemese de: Shib-i fadl-u kemlin verdi hakkn rzgr Ol keml-i fadl-u haktan lutfa mazherdir gelen Devletinde mihnet-i devrandan ey Bk ne gam Hamdlillah pdih- bendeperverdir gelen Destfr-i ehl-i dil kimdir dey fl eyledim bu beyt-i Ruen- pkize gevherdir gelen Sye-i Yezdan, penh-- dn- deblet han murd

Meltubun elde tutmu zanbak reh-i emende Arzede t ki hlin sultn- kmrne, Yni o h-i mukbil, ol nktedn- kmil Shib krn- dil Sultn Selim hne

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

25

Dver-i devran, muizz-i saltanat Sultan Murad Beyitlerini araya sktrmaktan da kendini alamaz. kinci kaside: Micmer-i zerrn-i mihr arh, gerdn eyledi d-- anber kymetin by-i- gl erzn eyledi Beytiyle balar ve: Bakye ezadn ihsan eyledi eltf- ah Ol kerem kim eh Selim-- han Sleymn eyledi Anlar etti hdken eflke geri serfirz Menzlin h- cihn vn- geyvn eyledi Hidmet-i hk-i- cenabndan gelen kadr- eref Serfirz- ehl-i dil, mmtz-i akran eyledi Beyitlerinden oluur. Grlyor ki bu beyitler; Padiah, bana Kanun ve II. Selimin yapmad ltuflarda bulundu. Onlar topraktan ykseltmilerdi, fakat bu, beni gkyzne kadar kard mealindedir. nk Bknin Haremeyn ve stanbul kadl ile Anadolu, Rumeli kadaskerlii bu devirdedir. nc kaside, ran ehzdesi Haydar Mirzann stanbula getirilmesi zerine yazlm, dman olsun Acemler, gzleri aydn yine Mir Haydar nr-i em-i husrev-i ran gelir beytiyle buna iaret edilmitir. Drdncs ise: Dnlm zlf mk sa o kad-di- dilsitn zere Denmi sye-i tb bihit-i cvidan zre matlal kasidedir. air bunda da aka talepte bulunmam ise de:

Gn b- cihnda zr- berk-i ay eyler Felek mahz- hayt-i bisebta imtinn zere demekten dilini tutamamtr. Yine matnu dvanda nc Mehmede dir sekiz kaside vardr. Birincisi: Bihamdilillah refik oldu yine Tevfik- rabbni Muzaffer kld sultn- cevanbaht- cihnbn beyitiyle balar ki Eri fethini tebrik iin yazlmtr. kincisinin girii: Minnet Cenb- Hakka demdem hezr br Fasl- itda ba- cihn buldu necbahr Beytidir. itaiye (itaiye: Divan edebiyatnda k mevsimini konu olarak ileyen iir) olarak yazlm, iinde mnasebet getirilerek, yahut mnasebetsizlik edilerek: Bk duc pr kulun geldi husrava Eyler cenb- hazretine arz- iftikar Mevrsdur cenbna, memlk tpuna Lyk deil ki devr-i zaman de hr- zar denilmitir. ncs: Can verirdim cevher-i can istese cnan eer Bezlederdim yoluna zkymet olsa can eer Beyitiyle balar. On be beyitten ibaret olan bu kasidenin alt beyti dilencilie ayrlm ve unlar sylenilmitir.

26

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

C-u- zillet derdidir etfli giryan eyleyen Alamazd tfl-- dil olsa elinda nn eer Harc kim bidehl ola mevcud olan nbd olur Olsa mln filmesel mahsl-i bahr- kn eer Lcerem bir gn zemn-i- huk olur deryy-i- nl Menbanda yamasa bir nce gn bran eer Derd- mihnet ekme derghnda ey Bk; yr rz kl bilmezse hlin hasret-i sultan eer Kasr- kadrin sman eyler olursa destgr Himmet-i- vl-y ahenh- lin eer Biz ged mihmnyz, lyk grrse hkm ann Eiinde nne muhtac olduun mihman eer Bk, koskoca eski bir kadasker olduu ve arpalk adyla birok denek ald hlde; gnl ocuunun elinde ekmek bulunsa alamayacan ve padiah kapsnda msafir bir dilenci olup ev shibi msafirin ekmeksiz kaldn muvafk grrse emir, yine ona id bulunduunu sylyor! Bir de ukallk ederek, mevcut nakdin var ya! diyecek olanlara pein cevap vererek: Btn deniz ve mdenlerin mahsul senin olsa, dim vridat olmaynca masrafa dayanamaz, tkenir. Nitekim kaynanda yamur yamazsa, Nil Nehri bir gn kuru bir dereden ibret kalr diyor. Drdnc kaside: Kadr-i ekim ol bilir kim kymet-i gevher bile Ruy-i zerdim ho grr ol kim gubar-i zer bile Beytiyle musadder ve okuyanlar hayrette brakacak olan u beyitleri muhtevidir: Bkiya arh--sitemkrn sana ettiklerin Yekbeyek arzet ki h- mdelet gster bile Hayli demdir hrka, rehn-i hne-i hammrdr Havfim oldur kim ola dvan ile defer bile Kokarm abk svar- arse-i irfan iken Eseb nge bir gece bicev kal ester bile Kadasker efendi, bu beyitlerde de hrkasnn meyhaneciye rehin brakldn, byle giderse divanyla defterinin de rehin olacan, hatta bir gece atnn ve katrnn arpasz kalacan yana yakla anlatyor. Kasidelerin beincisi: Leb-i llin haylet ge-i uzlette pinhan ol Dil; hem kn-i gevher kl zn, hem gevher-i kn ol matlanda ve gya nasihat vadisinde yazld hlde beyitler arasna: Kaby- ch ile dem geinsin her kba chil Gher gster Gher, meydana gir sen t- uryanol

beyitini kattrm, kendi isizken yksek mevkide bulunanlarn cahil ve kaba olduklarn kelime oyunlaryla bildirmek istemitir. Altnc kasidenin girii; Dil-i sadaki ser-i zlf-i perne eker Bilir ol moy- gamn her ne ise ne eker beytidir ki bunun: Ehl-i dil ge-i bite-i mihnette yatr Hn- ihsan felek merdm-i ndana eker Tliinle nice bir ceng- cidl ey Bk kibet kevkeb-i bahtn seni dvane eker Devlet-i- h-i cevanbahta da kl ki seni Kimse ekmez ileri, himmet-i hne eker beyitlerinden yukarda bahsedilmiti. Yedinci kasidede: Bk ne gam penhn ola rzgrda Sultan Muhammed ol eh-i shib kerem gibi Sekizinci kasidede: Szn ll-yi- lldan zemne tuttu zkymet Neden h- cihn bkymet eyler byle lly beyitleri vardr. III. Mehmede verilen kasidelerin beyitleri ve edeb kymetleri az olmakla beraber says dier padiahlara sunulanlardan fazladr. nk Bk, ayrld Rumeli kadaskerliini tekrar yakalamak iin birok defa mracaatlarda bulunmu ve nihyet amacna ulamtr. Bk, padiahlardan sonra sadrazamlar, eyhlislamlar medhediyor ve hepsinden talepleri olmutur. Sadrazam Ali Paa iin Htem kasidesiyle Bahriyesi var. Var ise irdi der-i lutfuna ey lillha

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

27

ehir ok gzel, fakat iinde adam yok! Cevabn vermi, bunun zerine Emr, Mecd ve deli Kerim gibi Edirneli airlerin yazdklar iirlere kar: Grmemisin itlerin gavgasn bzrda ltifat etmez, kzr eyler hrman r-i ner demiti. Bknin lmi Bknin medrese ilimlerini ok iyi tahsil edip onlar da stat saylacak bir dereceye varm olduundan phe yoktur. Bilgisinin derinliini Mevahib-i lednniyye tercmesi ispat eder. Bostan Zde iin verdii fetvlar mtna muhliftir demesi,beni eyhlislm yaparsanz gnde be yz fetv veririm teklifinde bulunmas da kendisinin ilmine gvendiini gsterir. Lakin arkada Nevi gibi tasavvufla megul olmad ve byle konulardan zevk almad szlerinden anlalmaktadr. Keylemi ksesini przer - gevher hatem dierinde: Koma Bk kulunu cra sfat ayakta Destgr ol ana ey dver-i l mikdar Yani htem, galiba senin ltufkr kapna yani Allah rzas iin bir ey ver diye dilenmek iin gelmi ki ksesini altn ve inci ile doldurmu ve: Ey derecesi yksek olan vezir; Bk kulunu bir yudum gibi ayakaltnda brakma, elinden tutup kaldr diyor. Bkdeki ar hrsn, onu kk drd, gsterilen rneklerden anlalmtr. Mevki itibariyle yksek olanlara o kadar yaltaklanan air, kendisinden aada bulunanlara, hatta denk olanlara kar fevkalde marurdu. Gazel tarzn zamann airlerine retmi olduunu syleyerek kendi kendine edeb saltanatn ilan etmiti. airlik iddiasnda bulunanlarn, onun karsnda aciz kaldklarn sylyor, szne kulak asmayanlarn szden anlamaz birer chil olduunu iddia ediyordu. Mstehziliine gelince: Kendisinden ikyet iin divana dileke veren Anadolu kadlar iin Bostan uyuklar demi, kazalarda adalet tevzi etmi ve edecek olan, bunu yapabilmek iinde bir para ilmi bulunmas lazm gelen o adamlar bostan korkuluuna benzetmiti. Edirneye gittii srada oradaki airler tarafndan erefine verilen bir ziyafette: Beldemizi nasl buldunuz? sorusuna: Uyandr em-i cni hb- gafletten seher hz ol emen blblleriyle subhdem zikr eyle Mevly Ve: Can lalin eyler rzu, yr imek ister kanm Yrab ne vdidir bu kim can tene, cnan tenedir beyitleri gibi, gazellerinde nadiren baz sofiye fikir ve tabirlerine rastlansa da bunlarn duyularak deil, o yolda yazmak modasna uyularak kullanld besbellidir. Hikemiyyatna gelince: Cihn efsnedir aldanma Bk Gam- d hayl- hba benzer eref vermez dr- gevher, keml olmaz zer- zver Hner kesbet hner, bahr-i fazlet, kn- irfan ol Dernun prmarif, hemninin merd-i rif kl Alm ey yz gl, ahs- ndne kitb s Bk; kalan bu kubbede bir ho sad imi Himmet-i merdan ile sn olur her mkil i nsn-- kmil olmaya say eyle dem ol Bu dnydr geh mtem, geh sr Beyit ve msralar gibi herkesce bilinen dncelerinden ibarettir. KAYNAKLAR
* Thir Olgun, Bkye Dir, Aydnlk Basmevi stanbul 1938, s. 5-49. * Mehmed avuolu, Bki ve Divnndan rnekler, Kitabevi stanbul 2001, s.7-13. * Mehmed avuolu, Baki, DA, SAM stanbul 1991, IV, 537-540. * Haluk pekten, Baki Hayat, Edebi Kiilii ve Baz iirlerinin Aklamalar, Aka Ankara 1993. * Mehmed F. Kprl, Baki, Mahmud, A, stanbul 1949, II, 243-253.

28

DL ve EDEBYAT

AY I N D O S Y A S I

Bknin gazelini tatr Fermn- aka cn iledir inkydmz Prdr hayl-i yr ile her lhza ydmz Mevkfdur o mha samm- fudmz hir varnda haddine hest-i dmz Hkm- kazya zerre kadar yok indmz Ba emeziz edniye dny-y dn in Ettik fed zevhiri evk- dern in Sattk met- mr mey- ll-gn in Nevbet alnca rhlet-i milk- skn in Allahadr tevekklmz timdmz Biz mttek-y zerke-i cha dayanmazz Bln-i baht cy- mbht sanmazz Pervne-vr em-i mkft yanmazz kbl in mevid-i iblse kanmazz Hakkn keml-i ltfunadr istindmz Zhd salha eylemeziz iltic hele sr- ittikya bedel cm alp ele Dnyda vrmz youmuz vermiiz yele ekmekteyiz kavfil-i uka meale Tuttu eeri lem-i kevni fesdmz Meyden saf-y btn- humdur garaz hemn Demezdi yoksa sekrine peymne- mugn Her cm iinde seyredilr baka bir cihn rb- mdm in neye kldk fed-y cn Erbb- zhir anlayamazlar murdmz Minnet Hudya devlet-i dny fen bulur Elhak gazelde neve-i Bk bek bulur Ahlf o nazma g tutarken saf bulur Tatrimiz bu syede az ok bha bulur Bk kalur sahfe-i lemde dmz
Yahya Kemal Beyatl

AY I N D O S Y A S I

DL ve EDEBYAT

29