T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

TARHTE TRK-ERMEN LKLER VE ERMEN SORUNU

Hazrlayan: Sentyar HSEYNOV

Tez Danman: Prof.Dr.Sina AKN

Ocak 2004 ANKARA

NDEKLER NSZ GR --------------------------------------------------------------------------------------1 I. TARHTE TRK-ERMEN LKLER ------------------------------------7 1.1.Osmanl mparatorluu ncesi Trk-Ermeni likileri ----------------------7 1.2.Osmanl mparatorluu Dneminde Trk-Ermeni likileri ----------------19 1.2.1. Tanzimat Fermanndan nce Osmanlda Ermenilerin Durumu -----19 1.2.2. 1839 Tanzimat Fermannda Gayrimslimlerin Durumu ---------------22 1.2.3. 1856 Islahat Fermannda Gayrimslimlerin Durumu ------------------23 II. ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII -------------------------------27 2.1. Ermeni Sorununun Ortaya knda Rusyann Rol -------------------- 27 2.2. Ermeni Sorununun Ortaya knda ngilterenin Rol -----------------34 2.3. Ermeni Sorununun Ortaya knda Fransann Rol -------------------- 36 2.4. Ermeni Sorununun Ortaya knda ABDnin Rol -------------------38

2.5. Ermeni Sorununun Ortaya knda Ermeni Kilisesinin Rol ---------40 2.6. Ermeni Sorununun Ortaya knda Ermeni Komitelerinin Rl -----44 2.6.1. Armenekan Komitesi ------------------------------------------------------45 2.6.2. Hnak Komitesi 46 2.6.3. Tanaksutyun Komitesi 47 2.6.4. Ramgavar 51 2.6.5. ASALA 51 III. TARH BELGELER IIINDA ERMEN SORUNU ---- -------------52 3.1. I. Dnya Sava ncesi Anadoluda Ermeni Sorunu -------------------52 3.1.1. Erzurum syan 53 3.1.2. Kumkap Gsterisi 54 3.1.3. Merzifon, Kayseri ve Yozgat Olaylar --------------------------------- 55 3.1.4. Birinci Sasun syan 57 3.1.5. Bab- Ali Gsterisi ------- ------------------------------------------------57 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.1.6. Zeytun syan 59 3.1.7. Van syan 60

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.1.8. Osmanl Bankasna Yaplan Saldr ------------------------------------62 3.1.9. kinci Sasun syan 64 3.1.10. Yldz Bombas 64 3.1.11. Adana syan 65 3.2. I. Dnya Savanda Anadoluda Ermeni Sorunu -------------------------- 65 3.2.1. Zeytun (Sleymanl) Olaylar ------------------------------------------67 3.2.2. Bitlis Olaylar -------------------------------------------------------------68 3.2.3. Erzurum syanlar --------------------------------------------------------69 3.2.4. II. Van syan -------------------------------------------------------------70 3.2.5. Mu Olaylar --------------------------------------------------------------73 3.2.6. Diyarbakr Olaylar -------------------------------------------------------73 3.2.7. Sivas Olaylar --------------------------------------------------------------74 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.2.8. Musa Da Olaylar ------------------------------------------------------75 3.3. Tehcir ncesindeki Uygulamalar ve Tehcir Kanunu --------------------77 3.3.1. Tehcir ncesinde Alnan Tedbirler ------------------------------------78 3.3.2. Tehcir Uygulamasnn Nedenleri --------------------------------------79 3.3.3. Tehcir Kanunu -----------------------------------------------------------80 3.4. 1970 Sonras, Ermenilerin Gerekletirdikleri Terr Olaylar -------- 84 3.4.1. Trk Diplomatlar ve Devlet Adamlarna Yaplan Suikastlar ------84 3.4.2. Azerbaycan ve Dalk Karaba Olaylar ------------------------------88 IV. DI KAYNAKLAR AISINDAN OLAYLARA BAKI -----------------95 SONU ---------------------------------------------------------------------------102 ZET ------------------------------------------------------------------------------108 ABSTRACT ----------------------------------------------------------------------109 KAYNAKA ---------------------------------------------------------------------110

NSZ Osmanl mparatorluu XIX.yyn ikinci yarsna kadar, snrlar ierisindeki dier aznlklar gibi Ermenilerle de iyi ilikiler ierisinde olmutur. Yani Avrupada ve dier ktalarda aznlklara, cemaatlere ve hatta milletlere inanlarndan ve kltrlerinden dolay yaam hakknn tannmad bir dnemde Osmanl mparatorluunun bnyesindeki aznlklara eit ve adil muamele gsterdiine tarih kendisi ahittir. Nitekim Osmanlnn, her geen gn deien Dnya dzeninde yaklak alt asr gibi uzun bir sre ayakta kalmasnn arkasndaki en byk neden de bu olmutur. Fakat, sahip olduu corafi konum ve olanaklar Osmanly her zaman Avrupa lkelerinin dikkat merkezinde brakmtr. Bu nedenle Osmanlnn olanaklardan kendi menfaatleri dorultusunda pay karmay hedefleyen bu devletler onun ok milletli yapsn ara olarak kullanmtr. te bu nedenledir ki, XIX.yyn sonlarna kadar Trkleri kurtarc olarak gren Ermeni aznlk, bu tarihten itibaren Osmanlya kar tavrn deitirmilerdir. Bu tavr deiikliinin sonucu olarak ortaya kan atmalar neticesinde Trk tarafnn daha byk kayp vermesine ramen, Ermenilerin farkl iddialar gnmze kadar srm ve sorunlu bir corafya yaratmtr. Bu iddialardan en nemlileri toprak ve soykrma maruz kaldklar iddialar olmutur. Bu erevede ele alnan bu tezde nce Anadolunun tarihine ksa olarak deinilerek onun gerek yerlileri hakkndaki hakim fikir ortaya konulacak ve tarihi sre ierisinde Trk-Ermeni ilikileri irdelenecek.

Daha sonra, tarih boyu hep yksek dzeyde olan Trk-Ermeni ilikilerinin bozulmasnn arkasndaki nedenler ele alnacak ve XIX.yyn sonlarndan itibaren Trk Milletinin Ermenilerle yaad sorunlar anlatlacaktr. Nihayet, Ermeni sorununun daha objektif deerlendirilmesinde yabanc kaynaklarn daha tarafsz ve etkin olabilecei dnlerek, son blmde olaylar bu kaynaklar asndan deerlendirilecektir. Bylece, bu aratrma ile hala nemli bir sorun halindeki Ermeni soykrm iddialarnn, tarihi belgeler nda incelenerek gereklerden ok uzak ve kabul edilebilir dayanaklardan ne denli yoksun olduu ortaya konulmaya allacaktr.

GR Anadolu, sahip olduu jeopolitik ve jeostratejik konumu itibariyle tarih boyu gl devletlerin dikkat oda olmutur. Avrupa devletleri, her frsatta bu blgeden kendilerine pay koparmak istemiler, ancak her defasnda Osmanl mparatorluunun kudreti karsnda yenilgiye uramlardr. ok milletli yapsna ramen, snrlar iindeki milletlere uygulam olduu hogrl siyaset; alt asra yakn bir sre Osmanl mparatorluunun gcne g katmtr. Ancak, XIX.yya doru, dnyadaki dengeleri deitiren teknolojik gelimelere ayak uyduramayan Osmanl mparatorluu zayflamaya balamtr. Bu durum karsnda mparatorluu iten ykma plann uygulamaya koyan Avrupa lkeleri zellikle Anadoludaki aznlklar zerindeki etkinliklerini artrmaya balamlardr. Bu dorultuda Avrupann en fazla kulland aznlk ise Ermeniler olmutur. XIX.yyn ikinci yarsna kadar Trklerle iie ve dostane ilikiler ierisinde yaayan Ermenilerin Trk Milletine, 1860larda balayan ve hal devam etmekte olan zulm hafzalardan silinmeyecek trdendir. Tarihlerinde her zaman Romallar, Persler ve Bizansllar tarafndan nc snf vatanda muamelesi gren ve sk sk srgnlere maruz braklan Ermenileri himayesine alp, onlara hak ve zgrlklerini ilk kez taddran Trklere kar yaplan bu zulmlerin nedenlerini anlamak ok zordur. nk gerekten de tarihe bakldnda Ermenilerin, bu kt kaderlerinden Trkler sayesinde kurtulduklar grlmektedir. Osmanl mparatorluunun yklmaya yz tutmasnn ardndan bu lke zerinde kendi menfaatleri dorultusunda strateji belirleyen Bat lkelerinin de yardmyla, bir grup maceracnn ynetiminde Byk Ermenistan kurma hayallerine kaplan kimi Ermenilerin bu yolda yaptklar mezalim Trk Milleti

tarafndan unutulmaya allsa da, Ermeniler deiik yntemlerle bu konuyu ikide bir gndeme getirmekten vazgememilerdir. Bu dorultuda Ermeni fanatikleri, zellikle XX.yyn ikinci yarsnda, gnmzde kimi Trk yazarlarnca Drt T plan olarak da adlandrlan plan erevesinde faaliyetlerini hzlandrmlardr. Drt T plannn alm; Tantm, Tannma, Tazminat ve Toprak eklinde olup, szde Ermeni sorununun tm dnyaya terr yoluyla tantlmasn, dnya kamuoyunca kabul edilmesinin ardndan sorunun, bask yaplarak Trkiye tarafndan tannmasn, szde soykrmdan dolay Trkiyeden tazminat alnmasn ve nihayet Byk Ermenistan hayalini gerekletirmek iin Trkiyeden toprak koparlmasn amalamaktadr 1. Ermenilerin bu plan erevesinde ortaya att iddialar ise yle sralanmtr: 1. Trkler, Ermenistan igal ederek Ermenilerin topraklarn ellerinden almlardr. 2. Trkler, 1877-78 savandan itibaren Ermenileri sistemli olarak katliama tabi tutmulardr. 3. Trkler, 1915 ylndan itibaren Ermenileri planl ekilde soykrma tabi tutmulardr. 4. Talat Paann, Ermenilerin soykrma tabi tutulmas konusunda gizili emirleri vardr. 5. Soykrmda hayatlarn kaybeden Ermenilerin says 1.5 milyondur.2 Bugn bile Azerbaycan topraklarnn %20sini igal altnda tutan ve binlerce susuz insann canna kyarak, 1.200.000 mlteciyi dayanlmaz hayat artlarna mahkm eden Ermeniler; bu hayal iddialarla uluslararas arenada

1 2

www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/ozet/dort_t.html, 2002 www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/ozet/dort_t.html, 2002

soykrma

maruz

kaldklarn

iddia

edip,

insan

haklarndan

dahi

bahsedebilmektedirler. Bu ereveden hareketle, Ermeniler tarafndan ortaya atlan iddialardaki tutarszl daha iyi anlayabilmek iin tarihe bakmann faydal olacan sanyorum. Tarihi incelemeler gsteriyor ki, pek ok aratrmalara ramen baz milletlerinki gibi, Ermenilerin kkeni ile ilgili de kesin bir bilgiye rastlanlmamtr. Bu konu ile ilgili yabanc tarihilerin grleri hep birbiri ile eliirken, Ermeni tarihilerin ne srdkleri teoriler hikaye ve uydurmalara dayanmaktan teye gidememitir.

Aratrmalara gre, Asur iviyazl kaynaklarnda, Botan-Suyu boylar ve Van gl evresi iin M.. 1280 yllarndan itibaren YukarEl/lke manasn tayan Urartu (Uru-yksek, Artu-lke) denilmekteydi. Asurlular, ayn zamanda ok verimli topraklar olan bu blgeyi Nehirler (Irmaklar) anlamnda (daha sonralar ise Dman anlamnda) Nayri diye adlandrmlardr 3. te yandan M.. 1000 yllarnda, imdiki Diyarbakr blgesinde yaayan Sami soyundan Aramllar, kuzeylerindeki Dicle kaynaklar olan yksek blgeye YukarEl/lke anlamna gelen bir ad vermilerdir. M..618-518 yllar arasnda ranl I. Dareyoun kitabelerinde imdiki Elaz-Tunceli kesimine ArMina/Miniya (Yukar-El/lke) denildii grlmektedir. Tarihi Herodot (484-425), ad geen Murat-Frat kavandaki yerleri Armenye, orada yaayanlar ise Akmenioi (Armenliler) diye zikretmitir 4. Eski kitabelerden edinilen bilgilere gre, Romallar M.. 188de, Makedonyal skenderin lkesini paylaanlardan olan Selefkileri yenerek eski Selevkoslu valisi, Pers soyundan olan Artaksiyas Eil-Elaziz-Tunceli blgesindeki Armenyeye kral tayin etmitir. Daha sonra, I. Artaksiyas Romallarn da yardmyla imdiki Malatya, Bingl, Tercan, Erzurum ve oruh boylar ile Kr ve Aras nehirlerinin birletii yere kadar olan topraklar da zaptederek krallna katm ve bylece Yukar-El/lke anlamndaki Armenya Kr-Aras boylar ile Van gl evresini de snrlar iine almtr. I. Artaksiyas lkesini genilettikten sonra bakentini de stratejik adan gvenli bir yer olan, Ar dann kuzeyinde, Aras boyunda M..170lerde kurulan

emseddin GNALTAY, Yakn ark II Anadolu, Ankara 1946, sf.263-267, akt. Azmi SSL, Trk Tarihinde Ermeniler, sf.15, Ankara 1995 4 SSL, a.g.e., sf.15.

Artaksatta (Artaat) ehrine tamtr. Artaksatta ehri o zamanlar Sakalarn yaad Armavir adn tayan klan yannda kurulmutu. nemli olan detay udur ki, kimi tarihilerin Ermenilerin kkeni ile badatrd Armeniya deyimi, aslnda stnde yaayan milletlerle hibir ilgisi olmayp, sadece blgeye verilmi corafi bir isim olmutur. Bu adan bakldnda gerekten de gryoruz ki, Ermeni tarihileri de kendi milletlerini Hay (Hayk/Hayos) olarak tanmlamaktadrlar. Bu konuda G. Alian yle der: Hayk, ulusumuzun szlne gre Hay isminin kltlmdr. Hay da ulusumuzun ismidir. Milletimiz kesinlikle yabanclarn isimlendirdikleri gibi Armen deildir5 Dier taraftan tarihi incelemeler gsteriyor ki, Adsz-Seluknamede ve Yunus Emrede Yukar-Eller, Urartu ve Armenyann Trkesi olarak kullanlm olup, o tarihlerde de, kaynaklarnda Armeni blgede kendilerini Hay veya Hayos olarak adn hibir zaman kullanmam olmalar Arakunik adlandran herhangi bir topluluk/devlet olmamtr. Ayrca, Ermeni bilginlerinin Armenyann yerlileri olan Artaksiyasllar (M..188-M.S.2) ve gstermektedir. Ermenilerin, tarih boyunca genellikle, kuzeyde Karadeniz ve Grcistan, gneyde ran, Elcezire ve Suriye, douda Hazar denizi, batda Kk Asya ile evrili olan blgede gayet dank bir biimde kk topluluklar halinde yaadklar bilinmektedir. Bu dorultuda yaplan tarihi aratrmalarda da Ermenilerle ilgili deiik grler ortaya konulmutur.

(M.S.52-428) slalelerinin Hay/Hayos deil, Persli ve Trk olduunu aka

Rahip Alian, Haykn zaman ve bayram. s.15-32, Paris 1840 (Ermenice), akt. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.101, stanbul 1987

Prof. R. VERNONT; Ermeniler fizik bakmndan birbirlerine ok az benzerler. Bunlar Anadoludan Rusyaya ve oradan Asya ortalarna, gneydou Avrupaya gelii gzel dalmlar ve pek ok milletlerle karmlardr. 6 diyor. J. DENKER; Ermenilerin Hindu, Afgan, Asuri ve Trk rknn karmndan olutuu grndedir.7 W.S. MONROE; Ermeniler rk bakmndan ran, Blu ve ingenelerle akrabadrlar. Yahudilerle bir ok ortak ynleri vardr. Kendilerine bu nedenle Hristiyan Yahudiler veya Vaftiz Edilmi Yahudi denilmektedir diyor. 8 Justin Mc CARTHYye gre; Ermeniler derebeylikler halinde yaamlardr. Birbirlerine vatan hisleriyle bal deildirler. Aralarnda siyasi balar yoktur. Yalnzca yaadklar derebeyliklerine bal deil, gelenekleri, dilleri ve dinleri oluturur. 9 Prof. Erich FEGL ie tarihi aratrmasn yle zetlemekte: Kendi tarihlerini bu denli efsanevi elerle dokuyan baka bir halk herhalde yoktur. Ermeniler kendilerini Hayk ve efendiler diye adlandryorlar. Bu, Ermeni halkn, szde Ar dana inmi olan Nuh peygamberin neslinden gelmeleri efsanesi ile balyor. Milliyeti nitelikte olan bu efsaneye gre Hayklarn kkeni Nuh peygambere dayanyor. Eer efsane doruysa, o zaman aslnda tm insanlarn Nuhun gemisinden geliyor olmalar gerektiine dair kendilerine yneltilen eletirileri de reddetmi oluyorlar. Ermenistann, Trkiyenin snrlar iinde bulunan Ar Dan gsteren devlet armasna ynelik olan eletiriler de ayn kaderi paylayor. Trkiye Cumhuriyeti devlet armasnn, Erivann eski hali olmulardr. Vatanseverlikleri de bu nedenle blgeseldir. Birbirlerine balarn siyasi ilikiler

6 7

URAS, a.g.e. s.106 URAS, a.g.e. s.106 8 URAS, a.g.e. s.106 9 J. Mc CARTH, lm ve Srgn, s.207, ev. Bilge UMAR, stanbul 1995, ,

olan , minareli siluetini gsterdii farz edilirse, bundan kacak grnty dnebilirsiniz 10. Ermeni tarihileri ise yazdklar eserlerde son 75 yldan beri kkenlerini Hititli, Urartulu, Erigya gmenleri gibi, rka birbirinden ok uzak olan kavimlere dayandrarak, aralarnda kkenleri ile ilgili geerli ve kesin olan bir bilginin olmadn ortaya koymulardr. Her ne kadar Ermeni tarihileri Kafkaslarn ve Dou Anadolunun ok eski zamanlardan itibaren Ermeni meskenleri olduunu syleseler de, bunun sz konusu topraklar sahiplenmek ve buralarda eski bir kltr yarattklarn dnyaya duyurma hevesinden baka bir ey olmad apaktr. Ermenilerin, sz konusu blgelere kk topluluklar halinde yerlemesi M.. VI.yya rastlamaktadr. Tarihi kaynaklara gre, M.. VI.yyda Ermeni kavimleri Anadoluda Trak-Frigyallarla birlikte ranla savam ve Dou Anadolu-Bat ran blgesine gelerek Erivan, Gke Gl (Sevan), Nahvan, Rumiye Gl kuzeyi ve Maku blgesine yerlemilerdir ve o zamandan itibaren buralarda kk topluluklar halinde yaam, ama hibir zaman bu blgelerin yerlisi olarak ounluk tekil etmemilerdir. Daha nceleri gne, ay, ate ve toprak gibi eitli eylere tapan Ermeniler IV.yyn balarnda Hristiyanl kabul edip benimsemilerdir. Ermeniler bir ara eski dinlerine dnmelerine ramen, daha sonra Kirkor LUSAROV ile asl Hristiyanla gemilerdir. Sonu olarak, Ermeni tarihinin imdiye kadar ilmi temellere dayanlarak aydnlatlamad sylenebilir. Bunun, aslnda kkl bir Ermeni tarihi olmamasndan kaynaklandn aka ifade etmek mmkndr. te bu nedenledir ki, Ermeni tarihileri yeniden bir tarih yazmak gerektii fikrinde
10

Prof. Erich FEGL, Ermeni Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi, 15 Mart 2001 tarihinde stanbulda Trkiye Ermenistan likileri, Dn, Bugn ve Gelecei adl konferansta yaplan takdim, ev.Doan COKUN

birlemilerdir. Bu yaklamlar, Ermeni tarihilerinin eserlerinin tahribatlar ve uydurmalarla dolu olmas sebebinden kaynaklanmaktadr. Nitekim, Ermenilerin, meneilerini Nuh Peygambere , Urartululara, Trak-Frig soyuna, Gney Kafkasyaya ve hatta Turan rkna, anayurtlarn ise Dou Anadoluya, Balkanlara, Kafkasyaya ve Asyaya dayandrmalar bunlarn bir gstergesidir. Yalnz unu syleyebiliriz ki, Ermeni kavimleri ilk ve ortaalarda, yaadklar blgenin g yollar zerinde bulunmas sebebi ile, srekli olarak saldrlara maruz kalm ve Ermeni tarihilerinin iddia ettiklerinin aksine hibir zaman bamsz bir Ermeni devleti kuramam, yani her zaman sz konusu blgelerde hakimiyet kuran devletlere tabi olarak yaamlardr. Ermenilerin Ermenistan iddialar, kimi zaman corafi blge olarak kendine tartma zemini bulmu olsa da, hibir zaman tarihi gerek olamam ve mesnetsiz kalmtr. Tarih boyu Ermeniler, zellikle de Bizans mparatorluunun Anadoluya hakim olduu dnemde, dini ekimelerin ve eitli entrikalarn sonucu zulm grm, srlm ve hatta toplu katliamlara maruz kalmlardr. Zamanla blgede Trkler, zellikle de Seluklular etkinliini artrm, mparatorluu dneminde ise Osmanl, Bizans mparatorluunu ykarak sz konusu blgede hakimiyeti ele almtr. Bu dnem ayn zamanda Ermenilerin tarih boyunca kavutuklar en rahat dnemin balangc olmutur. I. TARHTE TRK-ERMEN LKLER 1.1. Osmanl mparatorluu ncesi Trk-Ermeni likileri M.. 2000-800 yllar arasnda douda dil (Volga), batda Karpat Dalar, gneyde Kafkas Sradalar ve Tuna-Azna kadar Karadeniz arasndaki topraklarda Proto (ilk)-Trklerin bat kolunu oluturan Kimmerlerin yaadklar bilinmektedir.

Prof.Dr. A. Zeki V. TOGAN, Trk ve ran destanlar ile (550 ylnda biten) Bizans kronikisi Prokopiusun eserlerine dayanarak, Kimmerlerin Hazarlar ile Bulgarlarn atalar(yani Dou-Avrupa Kpaklar) olduunu tespit etmitir. 11 Kimmerler, M..820 ylndan itibaren, kendi soylarndan olan skit (Saka)lerin doudan akn ederek, onlar sktrmalar sonucunda batda Balkan yarmadas ve Orta-Avrupaya, douda ise, Kafkaslardan geerek, Anadoluya yaylmlardr 12. Hatta, Urartu Kral I.Rusa / Ursa(735-713)nn, M.. 714 ylnda Kimmerlerin dou kolunun Sakalarn saldrlarndan kaarak, Kr nehri balarnda kendileriyle arparak byk zafer kazanmalarnn ardndan yenilgiyi hazmedemeyip intihar ettii de bilinmektedir. 13 Blgede gittike ilerleyen Kimmerler, Kzlrmak boylarna yerleip, M..676-675 gstermilerdir. Bir baka Trk kavimi olan Sakalarn Anadoluya gelii ise M.. VII.yya rastlamaktadr. Sakalar Urartu lkesine doudan gemilerdir. Asur kral Asarhadonun (680-669), snrlarna dayanan Sakalarla ba edemeyeceini anlaynca, Hkmdarlar Bartatau (Herodottaki Protothias) ile kzn evlendirdii sylenmektedir. Bu sralarda Sakalar, kuzey Kafkasyadan gelen glerle gcne g katm, bylece Anadolu ve Bat-randaki Medyallara da hakim olmulard 14. ylnda Frigya Devletini ykabilecek gte olduklarn

11 12

A. Zeki V. TOGAN, Umumi Trk Tarihine Giri, 2. Bask, s.11-12, stanbul 1970, akt.SSL, a.g.e. s.15, M.Taner TARHAN , Eskiada Kimmerler Problemi,Doktora Tezi, VIII.Trk Tarih Kongresi (Ankara,11-15 Ekim 1976), Bildiriler I.Cilt, s.355-359, Ankara 1979, Levha 215 (Harita), akt. SSL, a.g.e., s.15 13 SSL, a.g.e.,s.15 14 SSL, a.g.e. s.21

Kimmerler ve Sakalarn

Anadoluya yerleme tarihleri gsteriyor ki,

M.. VI.yy dan itibaren blgeye yerlemeye balayan Ermeniler, gelilerinde Anadoluda yerleik Trk kavimleri ile karlamlardr. Bir dier Trk topluluu olan Hazarlarla Ermenilerin ilikileri ise VII.yyn sonlarna rastlamaktadr. Bilindii gibi, Hazar Trklerinin, VI.yydan itibaren Ortadouda ok nemli giriimleri olmutur. Batda yaayan Trklerin zamanla gerilemesiyle Hazar Trkleri VII.yyn en nemli Trk toplumu konumuna gelmitir. Nitekim, Hazar Trkleri VI. ve VII.yylarda Araplarn Kafkasyaya yaptklar saldrlara kar koyan ve Araplarn egemenlii altndaki Dou Anadoluda uzun sre varlk gsterebilen bilinmektedir. Ynetimleri altndaki topluluklara uyguladklar hogrl politikalar sonucunda Hazar Trkleri drt asr boyunca Hazar Denizinden Dniepr Havzasna, Kafkasya Dalarndan merkezi Rusya ormanlarna kadar olan geni bir alanda byk bir devlet kurmulard. Kurmu olduklar bu devlette saladklar i bar ve istikrar stratejisi ve de din konusundaki sonsuz hogrleri lkenin savunma sisteminin temelini oluturmutur. Hazar mparatorluu ayn zamanda Orta a ticaretinin temel lkesi olma zelliini de tamtr. yle ki, bu dnemde Bizansn, pek ve Baharat yoluna nfus etmesini Hazar Trkleri salamtr. Bu nedenle Bizansn Hazar Trklerine verdii nem ok byk olmutur. Hatta, Bizansn verdii bu nem o kadar bykt ki, Bizans Devlet Kanlaryasnn, Hazar mparatorluuna gnderdii mektuplara iliik olan altn mhrler Bazilesn Papal ve Batnn Hristiyan Devletlerine gnderdii mhrlerden daha ar olurdu ve Kagana Ulu Kagan diye hitap edilirdi. Ayrca, Bizans mparatorlarnn yabanc prenses olarak yalnz Hazar prensesleri ile evlene bildikleri ve Bazilesn muhafz alaylarndan birinin her zaman Hazar Trklerinden olutuu da bilinmektedir. ilk Trk devleti olarak da

Hazar Trkleri 683-686 yllarnda Kafkasyay aarak, Anadoluya girmi ve buradaki Ermeni prenslikleri zerinde hakimiyet kurmutur. 693-730 yllar arasnda ise Hazarlarn yine Dou Anadolunun Van yresinde hareketlilii artrdn ve burada hakimiyet kurmu Araplarla savatklarn gryoruz. Hazarlarn 731, 758, 760, 764 ve 799 yllarnda Alenleri, Gureuleri yendikleri ve o srede Araplarn hakimiyeti altnda olan kimi Ermeni derebeyliklerini zaptederek, Gantzak (Elizabethpol) ve Tiflisi aldklar bir ok tarihiler tarafndan kaleme alnmtr (Tabari, bn el Athir, Beladhori, Yakubi, Theophanos). Araplar Ermeni topluluklarn da yanna alarak, 711den 818e kadar Hazarlarla savamlardr. Daha sonra bu blgelerde Abbasilerin hkm srdn ve bunun X.yyn sonuna kadar devam ettiini, bu tarihten itibaren ise, Bizansn Anadolunun tamamna yeniden hakim olduunu gryoruz. Bizans mparatoru Vasil II, hayatnn son yllarn Kafkasyada geirmitir. 990-1020 yllarnda, Ermeni Baratuni hanedanndan Gadik Iin lm ve Bat Kafkasyada karklarn kmas ile Bizans bu frsat deerlendirmek iin harekete gemi ve Grcistann bir ksmnn da dahil olduu bu blgeyi hakimiyeti altna almtr. Ermeni Ani hanedanl ise hayat boyu Gadikin olu onnas Smbata kalm ve onun da lmyle tmyle Bizans mparatorluuna katlmtr. Ermeni topluluklarnn sk ilikiler iinde olduu bir dier Trk toplumu ise Trkmenler (Mslman Ouzlar) ve Seluklu Trkleri olmutur. lk olarak Seluklu-Ermeni ilikileri, Sultan Alparslann babas ar Beyin henz Seluklu Devleti kurulmadan Dou-Anadoluya yapt bir keif seferi ile balamtr (1015-1021). Bu yllarda ar Bey bin kiilik atl kuvvetleri ile Maverannehrden Horasan ve Azerbaycan yoluyla Dou Anadoluya ulam, Van Gl blgesindeki Ermeni kavimlerinin yaad Vaspurakana girmitir. Ermeniler ar Beyin bu seferi srasnda, zellikle

Ermeni kaynaklarna gre, Mzrak, ok ve yaylardan oluan silahlar ekili, beli kemerli, uzun ve rl sal, rzgar gibi uan Trk atllar karsnda korku ve dehete kaplmlard 15. Bu blgelere Seluklu Trklerinin akn Aristagese gre 1016da, Urfal Mateosa gre ise 1018de balamtr. Mateosun kendi yaztlarnda Ermeni milliyetiliinin ar bastn grmekteyiz ve Seluklu Trklerinin Dou Anadolu fetihlerini korkmu bir dille yle anlatyor: Hristiyanlarn bana korkun bir ejderha musallat oldu. Allahn (Hz. sann) kutsal nerileri gerekleiyordu. Ejderhann ate pskren nefesi yakc bir alevle geldi. Bu devirde Trk denilen vahi millet topland (bir araya geldi), Vaspuragana girdi. Hristiyanlar kltan geirdiler. O zamana kadar Ermeniler hi Trk svarisi grmemitiler. 16 Dier bir Ermeni tarihi Aoghik ise tam tersine, Ermeniler Bizansa olan dmanlklar nedeniyle Trklerin Anadolu fetihlerine sevinmiler, hatta Trklere yardm etmilerdir der. 17 24 Mays 1040 Dandanakan Zaferi sonrasnda kurulan Seluklu Devleti, zellikle 1043 ylndan itibaren bat istikametinde fetihlere balamtr. Bu dneme kadar Bizans mparatoru II. Basileiosun, sk sk isyan eden Ermeni ve Grc vasal krallklarnn ynetimlerini dorudan Merkeze balamas ve blgede yaayan Ermeni nfusunu Orta Anadoluya tehciri sonucunda artk Dou Anadoluda herhangi bir Ermeni ve Grc siyasi teekkl kalmamt. Seluklu Trklerinin bu blgelere seferleri yle bir zamana rastlamaktadr ki,
15

Prof.Dr.Ali SEVM; Seluklu-Ermeni likileri (makale), Yeni Trkiye Dergisi, Ermeni Sorunu zel Says.Cilt-II, s.596, Ocak-ubat 2001 16 Prof.Dr. Mehlika A. KAGARLI, Kilikya Tbi Ermeni Baronluu Tarihi, s.88, Ankara 1990 17 Jean Paul ROUX , Histoire Des Turcs, akt. Georges MALEVLL, Ermeni Trajedisi, stanbul 1991, ev. Galip STN, s.113

Bizans mparatoru IV.Konstantinos Monomakhos Ermenilere son derece ar vergiler yklemi ve pek ok Ermeni ileri geleni lkenin deiik yerlerine srlmt. 1046-1048 yllarnda Bizans mparatorluu tarafndan, Kars ve Van Gl blgesindeki Ermeni hanedann geri kalan soylar adeta yok edilmi, mal ve mlklerine el konulmutu. te bu dnemde, 1047-1048 ylnda Seluklu Veliahd Hasan, Van Gl blgesine aknlara balamtr. Azerbaycan Genel Valiliine atanan brahim Ynal, Turul Beyden ald buyruk zerine, Kutalm ile birlikte harekete geerek Eyll 1048de Pasin Ovasnda Liparit, Aaron ve Katakalon komutasndaki Bizans Ordusunu bozguna uratmtr. 1067 Maysnda Bizans mparatoru Konstantin Dukasn lmnden sonra iktidar ele geiren Romanos VI.Diagenes, Seluklulara kar savamak iin Peenek, Ouz, Norman, Frank, Ermeni, Slav, Bulgar, Alman, Hazar ve Grclerden oluan paral ordu toplamtr. Ermenilere kar byk nefret besleyen VI. Diogenes Malazgirte doru yola kmadan nce harpten dndkten sonra Ermeni mezhebini ortadan kaldracana yemin etmitir. Diogenes komutasndaki Bizans ordusu 26 Austos 1071 tarihinde Sultan Alparslann ordusuna saldrm, ancak darmadan edilmitir. mparatoru esir alan Alparslan bar imzalayarak Diogenesi tahtna dnmesi iin trenle stanbula uurlamtr.18 Uzun yllar Bizans hakimiyeti altnda yaam olan Ermenilere Bizansllarn nasl kt davrandklar konusunu Urfal Mateos, o dnemde yaayanlarn dilinden sk sk aktarmtr . Urfal Mateos, kimi zamanlar Seluklu Trklerinin Ermeniler bata olmakla hakimiyeti altndaki gayrimslimlere gsterdii hogrden de bahsetmitir: 539 (27 ubat 1090- 26 ubat 1091) tarihinde Ermeni Katogikosu

Barseg, cihangir sultan Melikahn yanna gitti. Katogikos baz yerlerde Hristiyanlarn bask altnda tutulduunu , Allahn kiliseleri ile ruhanilerden vergi istenildiini ve manastrlarda piskoposlarn vergi iin bask altnda tutulduunu grp, ranllarn ve btn Hristiyanlarn alicenap ve tatl sultannn huzuruna gidip, btn bunlar ona arz etmeye karar verdi. Sultan, senyor Barsegi huzura kabul edip, ona byk iltifat gsterdi ve onun isteklerini yerine getirdi ve iltifatla uurlad. 19 Ayrca, Seluklu Devletinin Danimendili Beylii hkmdar Gmtekin Ahmet Gazinin Ermeni nfusuna yapm olduu iyilikleri de Ermeni tarihileri her zaman ve ve anlatmlardr. Urfal Mateos, Sryani Mihail, Ebul-Fara v.s. gibi Ermeni ve Sryani kaynaklarna gre Ahmet Gazi Sivas ve Ermenilere zulm ile nl Gabrielin hakimiyetindeki Malatyay fethederken zulm altnda inleyen halka yiyecek maddeleriyle giysi ve tarm aletleri datm, hapishane ve zindanlara atlm olan ok sayda insann salverilmesi hususunda buyruk kartm ve bylece bu ehirlerin halknn refah ve mutluluunu salamada pek ok abalar gstermitir. Hatta Ermeni nfusuna yapm olduu iyilikler Urfal Mateosu o kadar etkilemitir ki, 1105te Ahmet Gazinin lm zerine Vekayinamesinde yle der: Ahmet Gazi iyi bir insan, memleketi imar edici, Hristiyanlara kar ok merhametli bir zatt. Tabiiyetinde bulunan Hristiyanlar onun lm dolaysyla byk matem tuttular. 20 Ermeni tarihi Mateosun bu ifadelerinden de anlald gibi, Seluklu Trkleri, Ermeni ve dier gayrimslim halka Bizansllarn gstermedii hogry gstermi, onlarn dinlerini ve hak ve zgrlklerini temin etmitir.

18 19

www.ermenisorunu.gen.tr/turce/ilikiler/selcuklu.html, 2002 Dr. Hsamettin YILDIRIM, Ermeni ddialar ve Gerekler, s.28, Ankara 2000. 20 SEVM, a.g.m., s.598

Yalnz, u da bir gerektir ki, Trk medeniyetine, milletine ve devletine zaman zaman sulamalarda bulunanlarn en temel dayana yine Urfal Mateos Vekayinamesi olmutur. Trkler, Malazgirt Savandan sonra Toroslardaki Hristiyan Prenslikleri ile, zellikle de Ermenilerle iyi ilikiler ierisinde olup, onlar himaye etmitir. rnein, Malazgirtten sonra Ermeniler genellikle Bizansllarn boalttklar kalelere yerletirilmitir. Ermenilerin Trklerle yaknlamas Bizansllar tarafndan Hristiyanla kar ihanet olarak deerlendirilmi ve Bizans tarihileri uzun uzun bu yeni Ermeni ihanetini yazmlardr. Gerekten de, Malazgirt sava sonras (26 Austos 1071) Anadoluda Bizansllarn hakimiyetinin sratle kmesiyle Ermenilerin bu frsattan faydalanarak Frat rma kylar, Malatya, Gaziantep, Urfa ve ukurovadaki, Bizansa ait yerleim blgelerinde kk prenslikler kurarak buralarda nfusa oalmaya baladklar bilinmektedir. Trklerin Anadolu fetihlerini Ermenilerle ilikilendirmek yanl olurdu. Trklerin bu fetihlerinin kendine zg nedenleri olmutur. Ancak, yine de Bizansn zulmnden kaan bir ok Ermeni kavimlerinin Trklerin Anadoluya girmesini istemi olduklar ve kimi zaman da onlarn ilerlemelerine yardmc olduklar dnlebilir. Trklerin Anadoluya girmelerine sevinenlerin banda Ani Prensi gelmekte idi. O dnemler Gadik, Bizans mparatorluuna bal Kayseri ve etrafnda yaamakta idi. Greklerden o kadar nefret ediyormu ki, eline frsat geer gemez Kayseri Rum Patriini ldrtt ve Trklerin safna getii syleniyor. Trklerin Ermenilerle ilikileri Sultan Klarslan (1086-1107) zamannda da ok iyi dzeylerde olmutur. O dnemlerde Anadoluya yaklak bir milyonu aan ordusu ile Hal seferleri dzenleniyordu ve bu seferler Anadolu Trklerini ok sarsmt.

Bu sralar Bizansn, Trklere kar taarruza getii ve onlar Orta Anadoluya ekilmek zorunda brakt ve ilerledike de inanlmaz zulmler yaptklar bilinmektedir. Btn bunlara ramen Klarslan, Danimend ve dier Trk Beyleri Hallara kar ciddi direniler gstermitir. Mateos, Kl Arslann avl ile giritii savata ldn (13 Haziran 1107) belirterek, Sultann lm sebebiyle Hristiyanlar byk matem tuttular, nk o, her bakmdan iyi ve tatl bir zat idi. diye zikreder 21. XII.yyn ortalarnda Anadoluda Ermeni baronlarnn Bizansa kar direniler gsterdii bilinmektedir. zellikle, Sultan II. Mesud devrinde (11441169) Kilikyada nemli zaferler elde etmi Ermeni Baron II. Thoros, Baziles, Manuel Komnenosun ukurovaya gnderdii orduyu da darmadan ederek Anazerba, Misis(Mamistra), Adana ve Tarsusu hakimiyeti altna alm ve Seluklu topraklarna da saldrmaya balamt. Bunun zerine Sultan Mesud 1155te daha nceleri de Trklere ait olan Kilikyay Seluklu hakimiyeti altna almak iin harekete gemitir. Gerard DEDEYAN, 1980de Pariste yaynlanan Sempada Atfedilen Kronikte bu olay, Papaz Gregor Zeylinin dilinden yle anlatmtr: atmadan nce Sultan, Baron Thorosa haber yollad: Senin memleketini tahrip etmeye gelmedim, eer sen, bize tabiiyetini bildirirsen, dostumuz ve evladmz olarak yine eski ynetiminde kalrsn Bunun zerine Thoros, eli gndererek Sultana u cevab verdi: Biz hkmdar olarak Sizlere gnl rzasyla itat edip tbi oluyoruz; nk Siz, bizim geliip ykselmemize hibir zaman engel olmadnz ve yurtlarmz yakp ykmadnz Sultan bu cevab alnca Thorosu rahat brakt, onunla bir dostluk anlamas imzalad ve lkesine dnd, kimseye ktlk etmedi. 22

Ermenilerin kendi tarihilerinin bu yazdklarndan aka grlyor ki, Ermeniler tarihlerinde gerek zulm Hristiyan Bizansllardan grm olup, Trkler bir nevi onlar iin kurtarc roln oynamtr. Trkler, Ermenilerle Sleyman ah dneminde de (1196-1205) iyi ilikiler iinde olmutur. Sleyman ahn tabiiyetini kabul eden II. Levonun (11871219) ahn adna paralar bastrmas bunun kantdr. Ancak kimi zamanlar II. Levon ynetimindeki Ermeni birliklerinin Anadolu Suriye kervan yolunu tahrip ettikleri bilinmektedir. Hatta byle bir olay zerine, 1208-1209 yllarnda I. Gyaseddin Keyhsrev (1205-1211), Eyyubileri de yanna alarak II. Levonun zerine yrm ve ordusunu darmadan etmitir. II. Levon, cannn balanmas zerine Seluklu Sultan adna yine paralar bastrmtr. Ancak kurnazl ile tannan II. Levon, btn bunlara ramen, frsat bulur bulmaz topraklarn geniletmek iin zaman zaman Trk topraklarna yine saldrmaya devam etmitir. Bu saldrlar zzettin Keykavus dneminde (1211-1220) ciddi boyutlara varmtr. O zamanlar I. Keykavus kardei Keykubat ile iktidar mcadelesine girimiti. Bunu frsat bilen II. Levon Seluklu kalelerini fethetmeye balamt. Bunun zerine, I. Keykavus, 1216da Ermeni Baronu II. Levona kar karadan ve Antalya sahillerinden hcum ederek, onu ar yenilgiye uratm ve ceza olarak da ar haraca balamtr. Bu olayn ardndan, ayn yl Ermenilere kar Mara tarafndan da sefer dzenlenerek, kuvvetleri byk bir bozguna uratlmtr. Bu saldrlarda Ermeni Byk Baronu olarak da bilinen Kundestabl (Connetable) Konstantin, 23 Baron Oin, Baron Vasil ve dier Ermeni ileri gelenlerinin, valyeleri ile birlikte esir

21 22

SEVM, a.g.d. s.598 SEVM, a.g.d. s.599 23 Hatumlular Slalesinden olup, Kral I. Hetumun babasdr. Konstantin, II. Levonun lmnden sonra, kz sabellann naibi olmutur

edilerek,

Keban

nlerinde

bulunan

Sultann

huzuruna

gtrldkleri

bilinmektedir 24. Moollarn Anadolunun hakimiyetini ele ald dnemde I. Hetum (12261269) kardei Simpat Mool Han Gyk Hann huzuruna gndermi (1247) ve onun tabiiyetine gemek isteini bildirmi ve bunun sonucunda Mool Han Simpatla, Kilikyann Ermeni Baronluu olduunu tanyan bir szleme imzalamtr. Bu grmede Simpat Gyk Handan, vaktiyle II. Levonun hakimiyetinde olmu ve Alaaddin Keykubad (1220-1237) tarafndan fethedilmi olan kale ve ehirlerin tekrar kendilerine kazandrlmas ve Ermenilerin, manastrlarn ve Hristiyanlarn vergiden muaf tutulmas hususunda sz almtr. 25 Kilikya Baronluunu kurarak Moollarla ittifak kurmann avantajn bir sre kullanan Ermeniler, Moollarn 3 Eyll 1260taki Ayn Calut malubiyetinden ve Yakn Douya yeni bir Trk devletinin Memlklerin egemen olmasndan sonra bunu bedelini ar demitir. 1262 ylnda Memlk Sultan Baybars (1260-1277) ordusuna ukurovaya akn etmesi iin emir vermi ve 1266da Sis, Misis, Adana ve Tarsus blgelerini yamalanm, ele geirilen ganimetler ve I.Hetumun olu Levonun da aralarnda bulunduu yaklak 40.000 esir ile geri dnlmt. 26 Kilikya Ermeni Baronluu Memlklere kar uradklar bu yenilgiden sonra bir daha toparlanamam ve siyasi mcadelede bundan byle pasif kalmtr.
24

bn Bibi, s.160-169, Trke terc.s.180-188, Hetum, s.12, akt.Do.Dr. Mehmet ERSAN, Seluklular Dneminde Trk-Ermeni likileri (makale), Yeni Trkiye Dergisi, say 38, s. 609, Ankara, Mart-Nisan 2001 25 Kiragos, s.192,199; Aknerli Grigor, Moollar Tarihi, Trke terc. H.D. ANDEASYAN, stanbul 1954, s.18-19, akt. ERSAN, a.g.d., s. 612 26 Cneyt KANAT, Memlklerin Baybars zamanndaki (1260-1277) Suriye-ukurova Siyaseti ve Bu Siyasetin ukurovann Trklemesindeki Rol, III. Uluslararas ukurova Halk Kltr Bilgi leni Sempozyumu, Bildiriler, Adana 1999, s.431, akt. ERSAN, a.g.d. s.612

Yalnz, Kilikya Baronluunun son bulduu, 14.yyn sonlarna kadar olan zaman zarfnda Ermenilerin, Trk hkmranlna kar bakaldrlar zayf da olsa devam etmi, fakat bu teebbsleri Memlklar tarafndan yaplan cezalandrma seferleri sonucu amalarna ulamamtr. Bu bakaldrlarn sonuncusu 1373 ylnda Kilikya tahtna kan VI. Levon zamannda olmutur. 1375 ylnda Memlklar saldrya geerek Sis kentini ele geirmi kral esir alarak Msra gtrm ve bylece Kilikya Ermeni Baronluu son bulmutu. Kilikya Ermeni Baronluunun tarih sahnesinden silinmesinin arkasnda yatan sebep, genileme politikas izleyen II. Levon zamanndan itibaren Seluklu Devletine kar yaplan bakaldrlar olmutur ki, bu bakaldrlar da Moollarla yaplan ibirlii sonucu ortaya kmtr. Oysa Seluklu Devletinin Hakimiyeti altnda yaayan Ermenilerin durumuna bakldnda, belki de o zamana kadar hi grmedikleri hogr ile ynetildikleri anlalmaktadr. Daha nceleri deindiimiz, Ermeni tarihilerinin ifadeleri de bunlar kantlar niteliktedir. Nitekim, Ermeniler Anadoludaki kilisesinin hiyerarisini devam ettirme imkann ancak Trk Hkmranlklar zaman bulmu, Kayseri, Malatya, Sivas ve Niksarda Ermeni piskoposlarnn nderliinde kilise toplantlar tertiplenmi ve zaman zaman da sultanlardan yardm grmlerdir. Ayrca Ermenilerin ta Seluklular zamanndan lkenin eitli nemli kademelerinde grev aldklar da bilinmektedir. rnein, Sinop donanmasnn bana Hayton adnda bir Ermeni reis tayin edilebilmitir. Yine Moollar Anadoluyu igal ettikleri dnemde Kayseride Hacuk olu Hsam adl bir Ermeni idiba olarak grev yapmaktayd.27 Netice itibariyle syleyebiliriz ki, Anadoluya Seluklu Devletinin hakim olmasndan sonra dier gayrimslimler gibi Ermeniler de Bizansn bask ve

zulmnden kurtulmu ve tam bir inan hrriyetinin mevcut olduu bu dnemde siyasi ve iktisadi msamahann yannda dini inanlarnn gereklerini de rahat bir ekilde yerine getirebilmilerdir. Ayn zamanda Anadoluda kurulu dzenin oluturulmasndan sonra yerli Hristiyanlara ynelik olarak Anadolu Seluklu Devletinin gerekletirdii tek bir kovuturma hadisesi grlmemitir. Bu da demektir ki, onlar yeni hakimlerin idaresinden daima memnun kalm ve Trklerden kurtulmak iin Avrupallardan yardm istemek ihtiyac hissetmemilerdir.

1.2. Osmanl mparatorluu Dneminde Trk-Ermeni likileri 1.2.1. Tanzimat Fermanndan nce Osmanlda Ermenilerin Durumu Osmanlnn ilk yllarna rastlayan vakayinamelerine gre Osmanllarn kkeni Kaylara dayandrlmaktadr. Kaylar, Ouznmelerdeki 24 Ouz boyundan biri olup, rivayete gre ilk olarak Horasanda grlm, daha sonra XIII. yy.da Armenia zerinden Anadoluya hareket etmilerdir. Ermenilerin Osmanllarla ilk ilikilerinin, ok aznlkta olduklar Anadolunun bat blgesinde balad bilinmektedir 28. 1324 ylnda Osman Gazinin Bursay bakent yapmasnn ardndan Ktahyadaki Ermenilerin ounluu ve Ermeni Ruhani reislii Bursaya getirilmitir. Osman Gazinin bu

27 28

ERSAN, a.g..d., s. 614 www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/ilikiler/osmanli.html, 2002

davran o dnemde Ermeni aznla gsterilen hogr ve yaknln ne denli yksek dzeyde olduuna iaret etmektedir. 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmetin, stanbulu fethederek Bizansa son vermesinin ardndan ise Ermenilerin Bursadaki ruhani lideri Hovakim stanbula getirilmitir. 1461 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan verilen bir fermanla Ermeniler dier Hristiyanlarn basksndan kurtarlm ve stanbulda Ermeni Patriklii kurulmu, bana da Hovakim getirilmitir. Grigoryan mezhebinden olan Ermenileri Hristiyanlarn bask, zulm ve katliamndan koruyan Fatih Sultan Mehmet, Ermenilere tarihlerinde ilk dillerine ve geleneklerine olarak dinlerine, serbest olarak sahip olma hakkn tanmtr.

Ermenilere, F. Sultan Mehmet tarafndan tannm olan bu kolaylklar, Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda aldran Savayla ah smail zerinde kazand zaferin ardndan daha oturakl bir tutum almtr. Yavuz Sultan Selim 1514-1516 yllarnda Gney Kafkasya ve Dou Anadoluyu fethettikten sonra buradaki Ermenileri de stanbul Patrikhanesine yaamasn salamtr. Ermeniler bata olmakla aznlklara tannan haklar Kanuni Sultan Sleyman dneminde de devam etmitir. Bu dnemde Erzurum Beylerbeylii kurulmu ve K. Sultan Sleyman tarafndan yeni dzenlemelerin yannda bir de kanunname neredilmitir. Bu kanunname ile hem Trk, hem de Hristiyan ahalinin (Grc, Ermeni) haklar korunmutur.29 Yalnz, kimi zamanlar Anadoluda ortaya kan sosyopolitik nedenlerden dolay, dier nfusun yannda Ermeni aznln da etkilendii grlmtr. XVII. yy. balarnda gerekleen Celali olaylar bu duruma rnek gsterilebilir. Bu olaylar sonucu Erzurum, Erzincan, Harput, Malatya, Kayseri ve Sivasta yaayan Ermeni nfus 159529

balayarak onlarn huzur iinde

Prof.Dr. Enver KONUKU, Seluklulardan Cumhuriyete Erzurum, s.158-167. Kanunnamedeki Vank ile ilgili ksmlar, Ermeniler ile ilgilidir, akt., KONUKU, Osmanllar ve Millet-i Sdkadan Ermeniler (makale), Yeni Trkiye Dergisi, say 38, s. 622, , Ankara, Mart-Nisan 2001

1640 yllar arasnda yaadklar yerleri terk ederek batya, zellikle de stanbula g etmek zorunda kalmtr. Ancak btn bunlara ramen, genelde baktmzda Ermenilerin Trk ynetimleri dneminde tarihlerinin en huzurlu dnemlerini yaadklarn grmekteyiz. XVII. yyda Dou Anadoludan geen gezgin Jean-Babtiste Tavernier, buralarda yaayan Ermenilerin sahip olduklar serbestlii yle anlatyor: Erzurum, Tokat gibi Osmanlnn en byk gzergahlarndan biridir. Gmrk formaliteleri ok fazladr. Ama gmrkler grevlerini harfiyen yerine getirmektedir. Bugn hl d mahallelerde din vecibelerini serbeste ifa eden pek ok Ermeni ilesi bulunmaktadr. 30 Ermenilerin Osmanl mparatorluundaki sosyal durumlar zellikle XVIII. yy.da en st seviyede olmutur. Bu dnemde stanbul, Bursa, Ankara, Tokat, Erzurum, Revan ve Nahvanda Ermenilerin ticari alanda nemli yer igal ettiklerini ve sz sahibi olduklarn syleyebiliriz. Trk hakimiyeti altnda grdkleri hgr, Ermenileri zamanla Trlerle daha ok yaklatrmtr. Zaman getike devlete ballklar, Trk adetlerini benimsemeleri, Trkeyi ok iyi konumalar onlarn devletin resmi veya zel ilerine atanmalarn bile salamtr. Buna rnek olarak, XVI.yyda Ermeni asll Mehmet Paann vezirlik rtbesine kadar ykselmesini, XVIII.yyda Divrikli Dzyan soyundan saray kuyumcularn ve sonradan Darphane bakanlarn, Sasyan ailesinden olan saray doktorlarn, XIX.yyda Bezciyan ailesinden Darphane bakanlarn, Dadyan ailesinden Baruthane bakanlarn gsterebiliriz.

30

Jean-Babtiste TAVERNER, Les Six Voyages de Jean-Babtiste Tavernier en Turquie en Perse at aux Indes... Paris 1688; XVII. Asrn Ortalarnda Trkiye zerinden rana Seyahat, ev. E. Gltekin, stanbul 1980, s.28-29, akt. KONUKU a.g.d. s. 623

Genel

olarak Osmanlda Ermeni asll ok sayda

paa, bakan,

milletvekili, bykeli, bakonsolos ve konsolos, niversite retim yesi ve o cmleden yksek rtbeli memurun grev yapt bilinmektedir 31. Bu gsteriyor ki, Ermeniler XIX.yy sonlarna kadar olan be asrlk zaman zarfnda Osmanl Devletinin en gvenilir yurttalarndan olmu ve bu nedenle de Millet-i Sdka olarak adlandrlmlardr. Bu dnemlerde Ermeniler sadece devletle deil, yerli Trk halkyla da en iyi ilikiler iinde olmu ve onlarla kaynamlardr. Varantanyan bu konuda yle diyor: Osmanl Ermenileri, Rus Ermenilerine baklrsa, Ermeni kltr, dili, tarihi, edebiyat itibariyle ok kuvvetli ve zgr idi. XIX.yy balarnda, Ermenilik bir millet olarak henz Avrupada bilinmiyordu. Avrupallar bunlar stanbuldan biliyorlard. Ermeniler yeryzne dalm tccarlar, kendi karlarndan baka bir eye bal olmayan kimseler, Yahudi gibi vatansz, milliyetsiz, serseri, bahtsz olarak tanyorlard. 32

1.2.2. 1839 Tanzimat Fermannda Gayrimslimlerin Durumu 1789 Fransz htilali sonucu Avrupay etkisi altna alan liberalizm ve milliyetilik akmlar ve bunlarn dourduu yeni kavramlar karsnda Osmanl devleti, snrlar iinde yaayan gayrimslimlerin haklaryla ilgili reformlar gerekletirme yoluna itilmiti. Bu sonucu douran nedenlerden bir dieri ise XIX.yyn balarndan itibaren bir ok gl devletlerin Osmanl meneili gayrimslimleri dinlemeye hazr olmalar olmutur. Bu dnemde, artan milliyetilik sylemleri etkisinde kalan kimi Ermeniler, tekilatlanma atana
31 32

www. ermenisorunu.gen.tr, Osmanl Devletinde Grev Yapan Baz Ermeniler , 2002 VARANTANYAN, Ermeni Harekatnn Tarihi. Cenevre 1914; akt. URAS, a.g.e . s.150.

gemi ve sksk Osmanly Avrupaya ikayet ederek Onlarn dikkatini ekmeye muvaffak olmulard. Btn bunlar karsnda Osmanl ynetimi, iten dalmaya are bulmak ve topraklarn gvenlik altna almak iin Batya benzer reformlar uygulama yoluna gittiinde ise Mslman-Gayrimslim eitsizlii problemiyle kar karya kalm ve bu durum yeni uygulamalar elzem klmt. Bunun farknda olan II. Mahmut da 1830lu yllarn sonuna doru, kimi zaman yapt aklamalarnda yaplacak reformlarn bir nevi habercisi oldu. Abdlmecitin 1 Temmuz 1839da tahta knn ardndan ise bu reformlara start verilmi oldu ve 3 Kasm 1839da Rait Paa Tanzimat Fermann (Glhane hatt- Hmayun) okuyarak resmen ilan etti. Tanzimat Ferman ile Mslman, Hristiyan ve Musevi tm tebaaya hayat, namus ve mal gvenlii, vergi ve askerlik ilerinde dzenlemeler yaplmas, yasad nedenlerle sulanmama ve cezalandrlmama, adil ve ak usulde yarglanma gibi haklar tannyordu. Bylece, kanunsuz su olmaz ve yarglanmadan kimseye ceza verilemez eklindeki baz evrensel hukuk ilkeleri benimsenmi oluyordu. Yalnz, Tanzimat Ferman bu gibi reformlarn yannda baz eksiklikleri de barndryordu. Bu eksikliin en nemlisi Fermanda hrriyetlere yer verilmemi olmasyd. Ayrca, Fermanda MslmanGayrimslim eitlii aka belirtilmemi, sadece tebaaya tannan gvenceler dolaysyla byle bir eitliin sz konusu olduu tahmin edilmitir. Tanzimat Fermannn bir dier eksiklii de fazla uygulama alan bulamaydr. Btn bunlarla beraber Fermann Osmanl hukuk sistemine somut etkisi 1840 ylndan itibaren grlmeye balamtr. Nitekim, 1840 ylnda karlan Ceza Kanunnamesinde Islahat Ferman ile olmutur. kanun nnde eitlik prensibi bir kez daha vurgulanmtr. Reformlarn en etkili ekilde uygulama alan bulmas ise 1856

1.2.3. 1856- Islahat Fermannda Gayrimslimlerin Durumu 18 ubat 1856 Islahat Ferman Tanzimat dneminde ortaya kan en nemli hukuki belgedir. 1839 Tanzimat Fermannn hkmlerini de teyit eden Islahat Ferman, birka madde dnda tmyle Gayrimslimlerin hukuki statlerinde, dini ve sosyal yaamlarnda deiiklik yapacak dzenlemeleri iermekteydi. Ferman balca aadaki hususlardan bahsetmekteydi: - Herhangi bir mezhebe bal olan gayrimslimler, saylar ne olursa olsun dininin, mezheplerinin gerektirdii ibadetleri yerine getirmekten menedilemeyecek, bundan dolay ikence grmeyecek, din ve mezhep deitirmeye zorlanmayacaktr. - Patrikler grevlerine kayd- hayat artyla tayin olunacak, maaa balanacak ve sadece dini liderlerine daha nce yetkileri olacak, dnyevi yetki zorunda olduklar aidatlar kullanamayacaklar. Bylece, halk bundan sonra Patriklere ve cemaat demek demeyecekler. - Eski millet sisteminden farkl olarak, cemaatlerin ynetimi, din, adamlar ve laik yelerden oluan meclislere braklacaktr. - Ayn mezhepten olan yerleim blgelerinde ibadethane, okul, hastane ve mezarlk gibi yerlerin tamirinde zorluk kartlmayacak, izne gerek olmayacak, bu alanda yeni inaat iin ise padiahn iradesi alnacaktr. Kark cemaatlerden oluan yerlerde, bu gibi yaplarn inas ve tamiri iin patrikler veya metropolitler Bb- liye dileke ile bavuracak ve padiahn izni alnacaktr. Ayrca, cemaatler kendi bnyelerinde okullar aabilecek, fakat bu okullarn eitim programlar ve retmenleri Maarif Nezretinin denetimi altnda olacaktr.

- Dini ve mezheplerinden dolay gayrimslimleri aalayc deyimler resmi evraklarda yer almayacak ve halkn ya da memurlarn onlar hakknda utandrc ve krc konumalar yasaklanacaktr. - Mslman ve gayrimslimler ya da iki gayrimslim arasndaki ticaret ve ceza davalar karma mahkemelerde ak ekilde grlecektir. - Medeni hukuk davalarna ise eyalet ve sancak karma mahkemelerinde vali ve kadnn huzurunda nizami ve eri usule gre ve yine ak ekilde baklacaktr. Gayrimslimler istedikleri zaman bu mahkemelerde ahitlik yapabilecekler. - Gayrimslimlerin miras davalar, istedikleri taktirde cemaat meclisleri tarafndan zmlenebilecektir. - Meclis-i Valda tm tebaay ilgilendiren maddelerin tartlmas srasnda bundan byle gayrimslimler de hazr bulunacak ve gr bildirip oy kullanma hakkna sahip olacaktr. - Eyalet ve sancak meclislerinde bulunan Mslman ve gayrimslim yelerin seim usullerini belirlemek ve oylarn doru olarak kullanlmasn salamak amacyla, sz konusu meclislerin kurulu ve dzenlemesine ilikin nizamnmeler yeniden gzden geirilecektir. - Milletinden asl olmayarak btn Osmanl tebaas kamu grevlerine atanabilecek, eyalet ve liva meclislerinde temsil edilebilecek, devletin askeri ve sivil okullarnda okuyabilecek ve hatta askerlik yapabilecekler. Ancak gayrimslimler isterlerse, bedel deyerek askerlikten muaf olabilecekler 33. 1856 Islahat Fermannda ayrca ikencenin kaldrlmas, ceza uygulamalarnn insancllatrlmas, vergide eitlik, iltizamn kaldrlmas, yabanc uyruklulara tasarrufu emlak izni verilmesi, banka, ticaret ve tarm

sermayesine

imkan

salanmas,

sermaye-i etmesini

Avrudan

istifade

edilmesi

dorultusunda dzenlemelere de yer verilmitir. Bir dier taraftan Ferman milletlerin kendi cemaatlerini slh de ngryordu. Nitekim, bu erevede 1862de Rum, 1863de Ermeni ve 1865de Musevi cemaatleri, Babalinin de yardmlaryla Millet Nizamnamelerine kavumu oldular. Yeni anayasalarda dini liderlerin cemaat iindeki konumuna iliilmiyor, fakat ihdas edilen cemaat meclisleri ile millet ynetimine, ruhban olmayan halkn katlm salanm oluyordu. Bu dzenleme ile millet ynetimleri mmkn olduu lde, liberallemekte ve laiklemekteydi 34. Grld gibi, 1856 Islahat Ferman 1839 Tanzimat Fermannda kapal kalan baz kriterleri aa karm ve daha atall sorunlar gndeme getirmitir. Bu nedenledir ki, Tanzimat Ferman gibi sessizlikle karlanmam, ok ynl eletirilere ve tepkilere maruz kalmtr. Islahat Fermanyla Mslman kesim, kendilerinden daha iyi koullarda yaayan gayrimslimlere kar tek teselli kayna olarak grdkleri, Mslman lke iinde Mslman olmann salad manevi stnl de kaybetmiti. Bu duruma kar ok gemeden tepkiler domaya balamt. lk olarak, Ciddede hac mevsimi srasnda haclar, yaplan tahrikler sonucu heyecana gelerek Hristiyanlara saldrmlard. Olaylar srasnda Fransz ve ngiliz konsoloslar araya girmek isteyince, 15.07.1858 tarihinde ldrlmlerdi. Bunun zerine bir ngiliz-Fransz filosu Cidde nlerine gelmi ve kenti topa tutarak, kkrtclkla suladklar 10 kiinin aslmasn salamlard. Bir sonraki olay ise Ciddenin ardndan Kulelide kt. Yalnz burada olaylar yaplan ihbar sonucu hedefine ulamadan 35 nlenmiti. Kuleli olaynn ilk merutiyeti hareket olduu ileri
33 34

Kamuran GRN, Ermeni Dosyas, s.62-63, Ankara 1983 DAVSON, Reform n The Ottoman Empire 1856-1976 (Princeton, 1963) v. Blm, akt.Do.Dr.Mim Kemal KE, Ermeni Meselesi 1914-1923, s.60, stanbul 1986 35 Kuleli olaynda, 1859 ylnda Sleymaniyeli eyh Ahmet ve Ferit erkes Hseyin Daim Paa gizli bir rgt kurmu ve eriat adna Abdlmeciti ve baz devlet adamlarnn ldrlmesini hedef olarak

srlmse de, rgt mensuplarnn Islahat Fermanna ve sefahatle israfa kar tepki duyduklar iin bu olaya heveslendikleri anlalmtr 36. Fermann, zellikle gayrimslimlere ve yabanc uyruklulara tand hak ve imtiyazlar nedeniyle hukuk birliini sarsc ve ykc zellik tad ve hatta daha da nemlisi d glerin Osmanl Devletine mdahalesini kolaylatrarak siyasi btnlk ve bamszln tehlikeye sokabilecek hkmler ierdii yaklam ar bast iin tepkilere maruz kald bilinmektedir. Ancak, bu eletirilere ramen, 1856 Islahat Fermannn, Trk insan haklar ve kamu zgrlkleri tarihinde, Mslman ve gayrimslimlere yasalar nnde mutlak eitlik getirmesi asndan, son derece nemli bir belge olduu da gzard edilmemelidir. Osmanl Devletinin, bu slahatlarla Ermeniler bata olmak zere dier aznlklarn haklarnn hukuki temele oturtarak daha da geniletmesi kimi zaman Ermeni Patriklerinin duygusal konumalarna ilham vermitir. Ermeni Patrii Narses ise 1876 ylnda Vatandalk Meclisi urasna sunduu mektubunda Osmanlnn bu dnemde dt zor durumuna dikkati ekerek unlar sylemitir: ayet gnmze kadar Ermeni milleti, millet olarak korunduysa ve inancn, kilisesini, dilini, tarihi ve kltrel deerlerini koruyorsa, tm bunlar Trk hakimiyetinin Ermeni Milletine gsterdii koruma, yardm ve hayrseverlik sayesindedir. Kader, Ermenileri Trklere balamtr. Bundan dolay Ermeniler, devletin sava ve ar snav dneminde buna kaytsz kalamaz 37. Btn bu gibi imkanlar iyi kullanan Ermeniler tarih boyu Trk hakimiyetleri altnda birinci snf vatanda muamelesi grm, zellikle ticari hayatta kilit noktalar ellerine geirmek suretiyle toplum iinde her zaman n
belirlemilerdi Sina AKN, Trkiye Tarihi-3 (Osmanl Devleti 1600-1908), s.135-136, stanbul 1997 37 www. ermenisorunu.gen.tr/turkce/ilikiler/osmanli.html, 2002
36

planda olmu ve zengin bir tabaka oluturmulardr. Ancak XIX.yyn sonlarnda gelien olaylar btn bunlara ramen Ermenileri Osmanlya kar kkrtmaya yetmitir. II. ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII Ermeni sorunun ortaya k Osmanl mparatorluunun gerileme dnemine denk dmektedir. Bu dnemde baz Avrupa lkelerinin, zellikle Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun, kendi menfaatleri dorultusunda zayf dm Osmanly iten paralama giriimlerinin arttn grmekteyiz. Sz konusu bu lkeler amalarn gerekletirmek iin en elverili zaman XIX.yyn ikinci yarsnda bulmutur. Bu dnemde artan Ermeni nfusta artan milliyetilik duygularn frsat bilen baz byk Avrupa devletleri bir taraftan slahat ad altnda Osmanl Devletinin i ilerine karrken, bir taraftan da Ermenileri Osmanl ynetimine kar rgtlemeye balamlardr. Yabanc lkelerin bu politikalar ve basklarla yaplan reformlarda Osmanlnn teslimiyeti tutumu sonucu cesaretlenerek, ite ve dta rgtlenen Ermeniler yavayava Trklerden uzaklamaya balamlardr. 2.1. Ermeni Sorununun Ortaya knda Rusyann Rol. Rusyann, Ermenileri kendi hedefleri dorultusunda kullanmaya balamalar XVIII.yy, I. Petro dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde I. Petronun hayalindeki en yce hedef ne pahasna olursa olsun snrlarn Scak Denizlere kadar geniletmek olmutur. Nitekim, kendi vasiyetnamesinde bunu ok ak bir ekilde dile getirmitir. Rusyann bu dnemdeki politikasn daha

iyi anlamak iin sz konusu vasiyetnamenin 9 ve 11.maddelerine deinmekte yarar vardr: Madde 9: Mmkn olduunca stanbul ve Hindistana yaklamak gerek. Bunlara egemen olan g, tm dnyaya da egemen olacaktr. Srekli olarak bazen Trklerle, bazen de Perslerle (ranllar) savaa girmeli. Karadeniz zerinde sler kurmal ve yavayava bu denizin tmne egemen olunmal. Hzla rann zayflamas salanmal. Bu suretle, Basra Krfezine inmeli. Suriye ile iliki kurup, Levant (Dou) ticaretini nceden olduu gibi ele almal, dnyann ambar Hindistana doru inilip oraya varldktan sonra, ngilterenin adalarna yaklalm olunur. Madde 11: Avusturya ile ilgilenip, Trkleri Avrupadan atmalarna yardmc olmak ve onun stanbul zerinde oluabilecek isteklerine gem vurmak gerek. Bunun iin de Avrupann baka devletleri ile aralarnda bir sava kartmak, ya da kendisine daha sonra geri alnabilecek bir sava fetih pay, ganimet vermeli. 38 I. Petro bu hedeflerine ulamak iin sk sk Ermenilerden faydalanmtr ve hatta onlarn gelip Rusyaya yerlemeleri iin davetler karmtr. Nitekim, randa yaayan bir ok Ermeni bu davetlere uyarak Rusyaya g etmitir.39 Rusya, Trklere kar Ermenileri ak bir ekilde zaman II. Katerina Ermenileri, Ermenistan 1768-1774 Osmanlkurma vaadiyle Rus Sava zaman, II. Katerina dneminde kullanmaya balanmtr. Sava Krall cesaretlendirerek, kendi safna ekme politikas izlemitir. Rusya, 1774 ylnda imzalanm olan Kk Kaynarca Antlamasyla Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyanlarn koruyuculuunu yapmak ve
38

Le Spectacle Du Monde 80, Paris, s.48. akt. Nuren MAZICI, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni 1878-1918, s.5, stanbul 1987 39 Yusuf HALAOLU, Ermeni Meselesiyle lgili Birka Rus Kayna (makale), Yeni Trkiye Dergisi, Ermeni Sorunu zel Says-II, Sa:38 (Mart-Nisan 2001), s.735, Ankara 2001

kiliseler amak imkan bulmu, bylece Ermenileri daha fazla kontrol altna alarak kendi istekleri dorultusunda kullanmaya balamtr. Ermeniler zerinde daha sistemli almak iin Rusya 1816 ylnda Moskovada Ermeni ark Dilleri Enstitsn am ve 1828 ylnda ranla yapt savatan zaferle kmasnn ardndan imzalanan Trkmenay Antlamas ile snrlar iine katt Revan ve Nahivan Hanlklarn birletirerek Ermeni vilayetini kurmutur.40 Bu tarihten itibaren Rusya, blgeye dzenli olarak Ermenileri naklederek bugnk Ermenistannn temelini atm ve bylece Osmanl ile snrnda tampon blge yaratmtr. Rusyann Ermenileri vaatlerle kendi taraflarna ekme politikalar ou zaman ie yaramtr. rnein, 1828-29 Osmanl-Rus Sava srasnda ok sayda Ermeni Osmanl Devletine ihanet ederek Rus ordusu saflarna gemi ve Erzurumun Ruslara teslim olmasnda etkili olmulardr. 41 Ayn ekilde, Ermeniler 24 Nisan 1877de balayan Osmanl-Rus Savanda da Rusyann yannda yer almlardr. Bunun karlnda ise Ermeniler, Patrik Narses Varjabedyan ve zmirliyan bakanlnda Ermeni Meclisini toplayarak, Rus ar II. Aleksandra verilmek iin isteklerini ieren bir muhtra hazrlam ve ardan, Dou Anadoluda igal ettikleri topraklar Osmanlya geri vermemelerini istemitir. Ayrca, Patrik Varjabedyan savan hemen ardndan Ayastefanostaki Rus karargahna giderek, Grandk Nikola ile grm ve Dou Anadolunun Ruslar tarafndan ilhakn, bu gerekleemezse, blgeye Bulgaristan gibi zerklik verilmesini veya Ermeniler lehine slahatlar yaplmasn istemitir. Ermenilerin sempatisini kaybetmemek isteyen Rusya, onlarn bu isteklerinden ncsn Ayastefanos Antlamasna, aada aynen verilmi olan 16.madde olarak koydurmutur:
40 41

HALAOLU, a.g.d., s.735, Ankara 2001 HALAOLU, a.g.d., s.735, Ankara 2001

Madde:16. Ermenistandan Rusya askerinin istilas altnda bulunup Yce devletimize verilmesi gereken yerlerin boaltlmas oralarda iki devletin dostane mnasebetlerine zararl karklklara yer verebileceinden, Yce Devletimiz, Ermenilerin barnd eyaletlerde mahalli menfaatlerin gerektirdii slahat ve dzenlemeyi vakit kaybetmeksizin yapmay ve Ermenilerin Krtlere ve erkezlere kar emniyetlerini salamay garanti eder. 42 Bu Anlama hkm her ne kadar tam bir bamszlk kazanmak isteyen Ermenileri tatmin etmese de, Ermeni Sorununun tarihte ilk kez bir uluslararas anlamaya konu olmas ve Ermenistan diye bir blgenin varlndan sz edilmesi onlar iin nemli bir olay olmutur. 1878 ylnda imzalanm Berlin Antlamasnn 61.maddesinde ise yukardaki hkm u ekilde deitirilmitir: Madde:61. Osmanl Hkmeti, halk Ermeni olan eyaletlerde mahalli ihtiyalarn gerektirdii slahat yapmay ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve gvenliklerini garanti etmeyi taahht eder ve bu konuda alnacak tedbirleri devletlere bildireceinden, bu devletler sz konusu tedbirlerin uygulanmasn gzetleyeceklerdir. 43 Bylece, Berlin Antlamasnn bu maddesi ile Trk-Ermeni ilikilerine yabanc lkelerin mdahale etme hakk domutur. Rusya bir yandan Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin koruyuculuuna soyunurken, bir yandan da kendi topraklarnda yaayan Ermenilere bask ve zulm siyaseti izlemitir. Rusyann bu siyaseti zellikle 1881 ylnda ar tahtna oturan III. Aleksandr dneminde ar radikal bir biim almtr. Bu dnemde Ermeniler zerinde Ruslatrma siyaseti hat safhaya ulam, Ermeni Kilisesinin yetkileri nemli lde kstlanm ve mal varlna
42 43

URAS, a.g.e., s.207 URAS, a.g.e., s.247

el konulmu, yzlerce Ermeni okulu kapatlm, direnen binlerce Ermeni ya tutuklanm ya da srgne gnderilmitir. O dnemin Kafkasya Genel Valisi Prens Galitz, ayaklanan Ermenilerle ilgili ar III. Aleksandra sunduu raporunda yle yazmtr: Ermeni emelleri, Ermenilerin ayaklanmasnda ama, memleketlerinin eski bamszlklarn tekrar kurmaktr. Bu dnce ehirlere yerlemi aydnlar ile din adamlar arasnda pek yaygndr. Kyller henz bu hastala yakalanmamlardr. Bu hareketlerin yapcs ve tevikisi, din adamlar ve Ermeni basn ile yabanc lkelerde bulunan ihtilalci komitelerdir. Ho grlmeyecek bu durumun teki ksm halka bulamamas iin daha iddetli ve dzenli bir ynetim kurmak hkmete zorunlu olmaktadr 44. Ruslarn bu bask rejiminde tutunamayan Ermeniler frsatn bulur bulmaz daha zgr yaayacaklarndan emin olduklar Anadoluya g etmilerdir. G eden bu Ermenilerin iinde ok sayda komiteci de bulunmakta idi ve onlar faaliyetlerini daha serbest devam ettirmek iin Anadolunun en elverili yer olduuna inanyorlard. nk Rusya, kendi snrlar iindeki Ermeni nfusa bask ve zulm siyaseti yrtmesine ramen, konu Osmanl snrlar iinde yaayan Ermenilerden aldnda mthi bir Ermeni savunucusu rolne brnyordu. Bu da Ermeni komitecilerde, Rusyay tmyle karlarna almaktansa Anadoluda yerleerek onun yardmyla, rgtlenip isyanlar karmak ve burada en kt ihtimal zerk bir Ermenistan kurma fikri uyandrmtr. Mikael Ohannesyan bu durumla ilgili yle demitir: Ruslar gibi mthi peneli bir canavara kar koymak gt. Trkiye, almalarmz iin daha elveriliydi. Oradaki Ermeniler, strap iinde bulunuyorlard. zellikle Ermenilik, Trkiyede devletleraras bir ekil alm, kendi hesabna bir garanti elde etmiti. u halde, orada faaliyete gemek daha

uygundur. Rusyada milliyete, retim ve eitime, Ruslatrma siyasetine kar da basnla, propaganda ile almak, Rusyadaki hareketlere de bu suretle kar koymak daha doru olacakt. 45 Ermenilerin Anadoluda planladklar yntem Bulgaristan rnei idi. Bilindii gibi, Bulgaristann Osmanl Devletinden ayrlmas srecinde, ite karklklar karlarak, Avrupann gl devletlerinin dikkatini ekme yolu denenmi ve bunda da baarl olunmutu. Yalnz, bu yntemde Ermeniler asndan iki dezavantaj vard: 1. Ermeniler, en kalabalk olduklar Dou Anadoluda bile hibir blgede ounlukta deildiler. 2. Yaadklar blgenin ulatrma sistemi gelimemi, corafyas etin, denizden eriilmesi pek zordu. Yani, Ermeniler Avrupa donanmalarnn ya da seferi kuvvetlerinin kolay kolay eriemeyecekleri yerlerde yayorlard. Bu durumda Osmanldan kopmaya almak aslnda bir kumard, ama kendilerinde Ermeniler adna davranma yetkisini gren Ermeni tedhi rgtleri bu kumara girdiler 46. Ayrca Rusya da, Anadoluda zerk bir Ermeni blgesinin oluturulmasna kar kmakta ve politikasn, bu blgenin kendi egemenliinde bir yaplandrma dorultusunda gelitirmekte idi. nk, Ruslarn dorudan yardmyla kurulmu olan Romanya, Bulgaristan gibi lkeler hi de beklendii gibi her zaman Rusyann uydusu gibi davranmam ve hatta zamanla bu devletlerin Rusyaya kafa tutabilecekleri ve onu Boazlara yaklatrmaktan daha ok, bir engel gibi karlarna dikildikleri anlalmtr. Bu deneyim, Rusyay

44 45

Hikmet BAYUR, Trk nklap Tarihi, Cilt II, Ksm III, s.20 Mikael Ohannesyan, Tanaksutyan ve Muhalifleri, Tiflis 1906 (ermenice), akt. Esat URAS, a.g.e.. s.424, stanbul 1987 46 AKN, a.g.e. , s.171

bir daha ayn yanla dmemeye zorlamt 47. E. Drault bu durumu u ekilde aktaryor: Rusya Bulgaristandan ald dersten ve ngilizlerin Ermenilere gsterdii ilgiden sonra, Ermenistandaki btn hareketlere kar dmanca bir tutum taknmt. Rus hariciyecisi Labanof Bir Ermeni Bulgaristan istemiyoruz diyordu... Rusya yalnz Ermeni zellii uruna, bir mdahalede bulunmaya niyetli olmamakla kalmyor, kendi snrlar iinde kalan Ermeniler stnde de merkeziyeti bir siyaset uygulamaya giriiyordu. 48 Rusyann Anadoluda yaayan Ermenileri bariz ekilde kulland zaman zaman baz Batl lkelerinin yetkilileri tarafndan da dile getirilmitir. Buna rnek olarak, Avusturya-Macaristan mparatorluu Bykelisi Markgraf Pallavicininin 28.06.1913 tarihinde yazd raporunu gsterebiliriz: Islahat meselesinin Rusya iin sadece gayeye varmak yolunda bir vasta olduu ve siyasetinin son hedefinin Dou Anadoluya ve daha sonra stanbul ile birlikte btn Karadeniz kylarna Rus hakimiyetini yaymak bulunduu kanaatimi sk skya muhafaza ediyorum. 49 Rusyann Ermenilerle ilgili gerek izlenimlerini daha iyi anlamak asndan o dnemin Rus Donanma Bakan tarafndan kaleme alnm olan Bizim Dou Anadoludaki Muhtemel Kazanlarmzn Snrlar Hakknda Donanma Bakanlnn Raporu ok nemli bir belgedir: ayet biz bat snrmz Sinop bizde kalmak zere geirecek olursak, o zaman baz Trk-Osmanl halkn da yeni tebaa olarak alacaz. Bu nemli bir saknca deildir. nk biz bugn bile Rus snrlar iinde ok sayda TrkMslman tebaaya sahip bulunuyoruz. imdiye kadar da onlarn bize kar olan
47 48

AKN, a.g.e. , s.172 E.Drault, La question dOrient depuis les origines jusqua nos jours, Paris 1898, akt. Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, 2. Kitap, s.386, ev. Babr KUZU, stanbul 1987 49 sterreichisches Haus-Hof-und Staattsarchiv, Politisches Archiv, (ksaltma: HH,PA), XII, 463, akt. Nejat GYN, Osmanl daresinde Ermeniler, s.11, stanbul 1983

sadakatlerinden phe etmemizi gerektirecek bir olay vuku bulmamtr. Mesela biz, damarlarnda - Ermenilerde olduu gibi - itaatsiz ve bozgunculuk kan akmakta olan dier unsurlardan daha ok, Trk halkndan bir skunet ve huzur bekliyoruz. 50 Rusyann bir taraftan Anadoludaki Ermenileri Osmanlya kar kkrtmas, dier taraftan da onlarn arkasndan gizlice planlar yapmas Ermenileri kimi zaman ileden karm olmal ki, bu durum taraflarndan sk sk ak bir ekilde dile getirilmitir. Tanak Komitesinin Yayn Organ olan Hairenikin 28 Haziran 1918 tarihli saysnda Ruslarn kkrtma siyaseti ile ilgili yle yazlmtr: Trkiyedeki Ermeniler arasnda ihtilalci ruhun uyanmas Rus kkrtmalar sonucudur. Rusya .... snr halklarnda her trl merkezka eilimi tevik etmitir. 51 Ermeni yazar BORYAN ise Rusyann gerek amacn u ekilde aklamtr: arlk Rusyas hibir zaman Ermeni muhtariyetini salamak istememitir. Bu nedenle Ermeni muhtariyeti iin alan Ermeniler aslnda Rusyann Dou Anadoluyu ele geirmesi iin arlk ajan olarak faaliyet gstermilerdir. 52 Tarihi Marian KENTe gre ise Rusyann asl amac Ermenilere Anadoluda huzurlu bir ortam yaratmak deil, Kazaklar yerletirmek olmutur. 53
50

Scak Denizlere giden yol

zerinde kati hakimiyet kurmak ve bu blgelere Rusyadan grlecek kyl ve

Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksimi Plan, Rus Donanma Bakan Tarafndan Dzenlenen Rapor, Cumhuriyetin 50. Yl Yayn, Ankara 1986 51 Dokuz Soru Dokuz Cevapta Ermeni Sorunu, D Politika Enstits Yayn, s.14, Ankara 1983 52 D Politika Enstits Yayn, a.g.e. s.20 53 Marian KENT, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, s.114, ev.Ahmet FETH, stanbul 1999

2.2. Ermeni Sorununun Ortaya knda ngilterenin Rol XIX.yyn ortalarna doru Osmanl mparatorluunda milliyeti sylevlerin artmasyla, bata Ermeniler olmak zere Gayrimslimlerin itiraz direnilerine kalkmasn frsat bilen ngiltere, yeralt ve yerst zenginlikler lkesi olan, ok nemli stratejik ve ticari blgeleri elinde bulunduran Osmanl zerine kendi menfaatleri dorultusunda planlar yapmaya balamtr. ngiltere, Osmanl zerinde almalarn genellikle misyoner faaliyetleriyle yrtmtr. Nitekim, 1840 ylndan sonra Osmanl mparatorluunda Protestan misyonerlerin faaliyetlerinin genilediini grmekteyiz. ngilterenin Osmanl zerindeki siyasetini Protestanlk mezhebi zerinden yapmasnn altnda yatan sebep o dnemde Rusyann Ortodoksluu, Fransann ise Katoliklii sz konusu blgedeki Ermenilere empoze etmek iin byk aba gstermeleri idi. Kendi mezheplerini buradaki Ermenilere kabul ettirmek suretiyle burada kendi cemaatlerini oluturan bu devletler sz konusu cemaatleri himaye altna alp, onlar iin Osmanldan yeni haklar kopararak tabanlarn olabildiince geniletmeye alyorlard. te byle bir rekabet ortamnda ngiltere dier lkelerin nne geebilmek iin faaliyetlerini eitim kurumlar amak suretiyle geniletme yoluna gitmitir. Bu amaca hizmet eden kurumlardan biri de 1840 ylnda Kudste kurulmu Protestan Lisesi olmutur. Ayrca, ngiltere Osmanl snrlar iinde yaayan Ermenileri Protestanlk ats altnda daha kolay toplamak iin 1856 Islahat Fermanna din deitirme zgrl getiren bir madde koydurtma baarmtr. ngilterenin burdaki asl amac Rusyann Ermeniler zerinde gittike artan nfusunun nne gemek ve ngiltere yanls Protestan Ermenilerin saysn olabildiince artrmakt. Bu hedefini gerekletirmekle ngiltere, Osmanl snrlar iindeki doal zenginlikleri ve ran, Kafkasya, Orta Asya ve Orta Douya giden yollar ele geirme dorultusunda

nemli bir yerel mttefik kazanacakt. ngiltere bu mttefiklerini kullanarak, o dnemde iinde bulunduu ekonomik sorunlardan da kurtulma imkan da bulacakt. Mithat SERTOLU, ngilterenin o yllarda iinde bulunduu sosyalekonomik durumu yle zetlemektedir: Ermeni sorununda ngilizlerin davran biimi, Ermenileri deil, yalnzca kendi karlarn korumak amacna ynelmi bulunuyordu. Zaten, ngiltere Kbrs Antlamasn da bu amala imzalamt. Dou Anadolu kendisi iin ok nemliydi. Trabzon, Erzurum ve Dou Beyazt araclyla Karadenizi rana balayan ticaret yolu, bu srada nem kazanmt. 1840 ylndan itibaren Manchesterde yerleen Ermeniler, ngiltere tezgahlarnn dokuduu pamuklu kumalar bu yoldan rana ve Orta Asyaya gnderiyorlard. 1870 ylndan sonra ngilterede artmaya balayan mamul pamuklu stoklar byk bir ekonomik bunalm yaratma yolundayd. Bunlar hzla erimez ve yeni imalat iin pazar bulunmazsa, birok imalathanenin kapanmas, iflaslarn birbirini izlemesi ve byk bir isiz kitlesinin devletin bana bela olmas iten bile deildi. Bu ticaret yollar stoklarn eritilmesi iin tek kanald. 54 2.3. Ermeni Sorununun Ortaya knda Fransann Rol Fransa ile Osmanl arasndaki ilikiler ok eskilere dayanmakta olup, bu ilikilerde Osmanl Ermenilerinin zel bir yeri olmutur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde Fransa, kendilerine ok nemli ayrcalklar salayan kapitlasyonlar elde etmi ve zamanla bu ayrcalklarn Osmanly paralama ve zenginliklerine sahip olma dorultusunda kullanmaya balamtr. Fransa, bu hedefinde en byk frsat 1604 ylnda kapitlasyonlarda yaplan deiikliklerle yakalamtr. Fransa, bu dnemde yaplan deiikliklerle

Katolik Ermenileri resmen himayesi altna alm, bu da onlara istediklerinde kendi amalar dorultusunda Ermenileri kullanma olana salamtr. Osmanl ynetimi ile Ermeniler arasndaki ilikiler, Fransann tahribat ncesinde alacak derecede iyiydi. Hatta, Napolyon Bonapart Akka yenilgisini sindiremeyip Osmanldan intikam almay planladnda ve bu amala Katolik Ermeniler arasnda isyan karma dncesine kapldnda, bu konu ile ilgili Fransann stanbul Bykelisi Sebastianinin Napolyona nerisi ksa ve net yle olmutur: Ermeniler hayatlarndan o kadar memnundurlar ki, buna imkan yoktur. 55 Ancak, zamanla Fransz Katolik misyonerlerinin Osmanl ierisindeki almalar sonucu bu durum tersine deimi ve Fransa tarafndan verilen bamsz devlet vaadiyle Ermeni aznlk Trklere kar dman kesilmitir. Fransann Osmanl zerinde oynad oyunlar kimi zamanlar Fransz basnnda da yerini almtr. Katolik papazlarn ynetiminde bulunan ve Pariste on be gnde bir yaymlanan La Terre Sainte (Kutsal Yerler) adl gazetenin 18751878 yllarnda baslm saylarnda, misyonerlerin Anadoludaki faaliyetleri hakknda geni bilgilere yer verilmi olup, Fransann Papalkla ibirlii yaparak, Trkiyedeki Katolik Ermenileri nasl destekledii, nasl tahrik ettii anlatlmtr. 56 Anadoluda yaayan Gregoryen Ermeniler her zaman Katolik Ermenilere kar dmanca tutum taknm olup sksk onlar Babaliye ikayet etmitir. Hatta kimi zamanlar Osmanl Hkmeti Gregoryen Ermenilerin srarl tutumlar sonucu stanbuldaki Katolik Ermenileri Anadolunun i ksmlarna doru mecburi bir ge tabi tutmu ve Katolik Ermenilerin nde gelenlerinden bir ksmn lm cezasna aptrmtr. Bu durum karsnda Fransa, Osmanl
54 55

Mithat SERTOLU, Trkiyede Ermeni Meselesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:4 D Politika Enstits Yayn, a.g.e., s.10 56 Dndar AYDIN, Ermeni Meselesinin Ortaya kmasnda Fransann Rol, s.288-299, Ankara 1985

Hkmetini protesto etmi ve Anadoludaki Katolik Ermenileri kendi meseleleri gibi grdklerini bildirerek, Edirne Anlamasn ne srm ve bu dorultuda Hkmete bask yapmtr. 57 Peki, Fransann Anadolu Ermenileri zerindeki bu himayesi ne derece samimilik arz etmekte idi? Acaba inanmaktayd? Bu soru Fransa Bykelisi M.P. CAMBONun 20 ubat 1894de Dileri Bakan Casimir PERERe gnderdii mektupta kendine yant bulmutur: ... Bamsz bir Ermenistan m? Kesinlikle bu dnlemez. Ermenistan, Bulgaristan ve Yunanistan gibi tabii hudutlarla evrili, birleik bir halk kitlesiyle tarif ve snrlanm bir yer deildir. Ermeniler Trkiyenin her kesine dalm bulunuyorlar. Asl Ermenistan denilen yerlerde de slam halkla karm bulunuyorlar. Buna, Ermenistann Trkiye, ran ve Rusya arasnda paralanm olduunu da ilave ediniz. Beklenmeyen bir sava sonucunda, eer Avrupa, bir Ermenistan kurulmasn teklif etmi olsa, yeni hkmetin yerini tayin ve tespit hemen hemen imkanszdr. Ayn zorluk, yar bamsz bir il kurulmasnda da sz konusudur. Ermenistan nerede balayp nerede bitiyor?...O halde Ermeni sorunu iin bir hal aresi, bir sonu mmkn deildir... 58 Peki bu durumun farknda olan Fransa, Ermenileri rgtleyip Osmanlya kar neden kkrtyordu? Bu sorunun tek bir yant vard. Sadece kendi menfaatleri iin. 2.4. Ermeni Sorununun Ortaya knda ABDnin Rol Fransa, gerekte Ermenilerin Anadolu zerinde bamsz bir devlet kurma hakkna sahip olduklarna ne derecede

57 58

Davut KILI, Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Dini ve Siyasi Mcadeleler, s.72, Ankara 2000 Sar Kitap, akt. URAS, a.g.e., s.427

Amerikan-Trk ilikilerinin resmi balang tarihi 1830 ylnn Mays ayna rastlamaktadr. O tarihte ABD ve Osmanl Devleti arasnda imzalanm Ticaret Antlamas ile ABD, Osmanl snrlar ierisinde en ok kayrlan lke (the most favored nation) stats alm ve tm ticari imkanlardan yararlanma ans bulmutur. Bunun devam olarak 1831 ylnda, stanbulda iki Amerikan temsilcilii kurulmutur. Amerikann Osmanl zerindeki politikasna baktmzda bunun yukarda bahsi geen dier devletlerin politikalarndan hi de farkl olmadn gryoruz. Yani Amerikann asl amac zengin pazarlarn ve kaynaklarn bulunduu Asyaya almak olmutur. Bu yolda Anadolunun etki altna alnmas hedefindeki ilk basama oluturmutur. Bunun bir sonucudur ki, Amerika ilk misyonerlerini 1820lerden itibaren Anadoluya gndermitir. Misyoner faaliyetleri asndan Trkiyeyi, Asyann anahtar gibi gren Amerikann, Anadolu zerindeki politikasn bu dorultuda yrtmesinin nedeni 1823 ylnda yrrle koyduu Monroe Doktrini olmutur. Bilindii gibi, Amerika bu doktrinle yaylmaclk politikasn brakarak kendi iine kapanma politikasn benimsemitir. Dolaysyla da bu Doktrini inememenin en kolay yolu yaylmaclk faaliyetlerini misyonerler eliyle yrtmekti. Amerika 1830 ylna kadar bu misyoner faaliyetlerini ngiliz Bykelilikleri vastasyla yrtm, bu tarihten sonra ise bunu yaplan antlamayla, ticari faaliyetler eklinde uygulamaya koymutur. Yaplan ticari antlamann nc maddesi Ermeniler asndan ok nemli bir frsat yaratmtr. Bu madde ile Amerikan tccarlar Trkiyede simsarlar kullanma hakkna sahip olmu ve bu simsarlarn her milletten olmas koulu ile de ABD tarafndan Trkiye Ermenileri iin ierisine dahil edilmitir.59 lk bata Protestanl Anadolunun btn Hristiyan toplumu zerinde yaymaya alan Amerika, 1840l yllardan itibaren dier

Hristiyan unsurlardan yz bulamaynca faaliyetlerini Ermeniler zerinde younlatrmaya balamtr. Hatta, o dnemde Amerikan misyonunun adnn bile Ermeni misyonu olarak anlmaya baland bilinmektedir. Misyoner faaliyetlerini gittike artran Amerika, bu dorultuda okullar amay da gzard etmemi ve stanbul, Erzurum, Merzifon, Tarsus, Harput, gibi vilayetlerde okullar amtr. Amerikal misyonerler faaliyetlerini Anadoluda o kadar geniletmilerdi ki, rnein 1840larda sadece Suriyede kutsal kitap basm ve datmnn yllk 6.000.000 sayfann zerine kt bilinmektedir. XIX.yyn sonlarna doru Amerikan misyonerleri blc faaliyetlerini daha ak bir ekilde srdrmeye balamlardr. Bu dnemde, kurduklar okullar, misyon evleri, hastaneler ve hayr kurulular, Ermenileri ayaklanmaya, isyan ve savamaya hazrlayacak merkezlere evrilmi, silah ve cephane depolar haline gelmiti. zellikle dini duygular krkleyerek, kutsal bir sava havas yaratmaya aba harcayan Amerikan misyonerler din duygusunu, kin ve nefret duygularn artrmaya ynelik bir ara olarak, ngiliz, Fransz ve Ruslara nazaran, daha acmaszca kullanmlardr. Amerikann yrtt bu siyaset Anadoludan pay koparmak isteyen dier devletleri bile rahatsz etmitir. Nitekim ngiliz Amiral WEBB, Lord CURZONa unlar yazmt: Amerika, Trabzon ve Erzurumu iine alan bir Ermenistan himaye ederek, geri kalan drt vilayeti de Krt Devleti olarak ngilizlerin himayesine brakyor. Ben Amerikan misyonerlerinin tehlikeli hareketlerinden korkuyorum, din tesirinde kalp halkn byk ounluunu tekil eden Mslmanlara kt davranacaklardr. 60
59 60

Fahir ARMAOLU, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasibetleri, s.5, Ankara 1991 Erol ULUBELEN, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, s.745 (Belge No:492, 31 Austos 1919, Mr.Balfourdan Lord Curzona,) stanbul 1967.

Btn bunlar gsteriyor ki, ad geen bu lkelerin asl amalar Ermenilere bamszlklarn kazandrmak deil, zayf dm Osmanl mparatorluundan kendilerine daha byk para koparmak olmutur. 2.5. Ermeni Sorununun Ortaya knda Ermeni Kilisesinin Rol Ermeni tarihinde Kilisenin zel yerinin olduu bir gerektir. Bunun en nemli nedeni Ermenilerin her zaman Kilise ile yakn iliki iinde olmalar ve din adamlarnn etkisinde kalm olmalardr. Kilise bu etkisini Ermeni sorununun ortaya knda ustaca sergilemitir. Bat lkelerinin Ermeni nfusu kkrtmaya balad XIX.yyn ikinci yarsnda Ermeni din adamlarnn da ortal kartrmak gibi bir misyonu slendii grlmtr. Bu dnemde kan kk tartmalar bile siyasi boyutlara tayp byk problemler gibi Bat lkelerine rapor etmek Kilisenin esas grevi olmutur. Bunu, Patrik Narsesin ngiltere Dileri Bakan Lord SALSBURYe 13 Nisan 1878 tarihli mektubunda da grebiliriz: Ermeniler ile Trklerin bir arada yaamalar artk imkanszdr. Eitlii, adaleti ve vicdan zgrln ancak bir Hristiyan ynetimi salayabilir. Mslman ynetiminin yerini Hristiyan ynetimi almaldr. Ermenistan (Dou Anadolu) ve Kilikya, Hristiyan ynetimin kurulmas gereken yerler arasndadr... Trkiye Ermenileri ite bunu istiyorlar... Yani, Trkiye Ermenistannda, Lbnanda olduu gibi, gvence altna alnm bir Hristiyan ynetim istiyorlar 61 Durum bunu gsteriyor ki, 1877-78 Osmanl-Rus savandan Ruslarn zaferle kmas Ermeni hayalperestlerinde byk mitler uyandrmtr. nk,
61

Bilal N.MR, British Documents On Ottoman Armenians (1856-1880), Cilt I, s. 173, Belge No:69, nak. www. ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/kilise1.html, 2002

daha sava ncelerinde Osmanlya sadakat yemini edenler sava sonras bu yeminlerini unutmulardr. 17 Mart 1878 tarihinde Patrik Narsesin, stanbulda ngiltere Bykelisi LAYARD ziyareti zaman Bir yl nce Osmanl idaresinden ikayetimiz yoktu, ancak Rus zaferi imdi durumu deitirdi, Douda bamsz bir Ermenistan istiyoruz. Eer siz yardm edemezseniz bunu gerekletirmek iin Rusyaya mracaat ederiz, diye bir talepte bulunmas bu durumu ak ekilde ortaya koymaktadr. Ayrca, grme zaman Bykeli, Narsese kastettii blgelerin (Van, Sivas, Diyarbakr ve Kilikya) hi birinde ounlukta olmadklarn ifade etmesi zerine Narses: Bunun farkndayz, ama imdi Rusya Douda topraklar kazanyor. Rusya-Osmanl mparatorluu arasndaki g dengesi deiti. Biz de geleceimizi dnmeliyiz 62 eklinde cevap vermesi Ermenilerin asl amalarn ortaya koymutur. Ermeni Patrii Narses VARJABEDYAN, btn abalarna ramen bamsz Ermenistan kurmaya muvaffak olamasa da, 3 Mart 1878 tarihinde Osmanl ile Rusya arasnda imzalanan ve gayet ar hkmler ieren Ayastefanos Antlamasnn 16.maddesinde geen Ermenistan kelimesi ile Anadoluda byle bir memleketin varl Osmanl Devletine kabul ettirilmi ve Ermeni sorunu resmi olarak ortaya konulmutur. Ayastefanos Antlamasnn yrrle girmemesine ramen, Patrik Narses ve yandalarnn byk abas ile, sz konusu uydurma Ermeni sorunu 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Muahedesinin 61.maddesi olarak kabul grmtr. Daha nce deinildii gibi bu maddenin kabulyle Ermeni Meselesi byk devletlerin nezaretinde olmak zere Osmanl Devletinde yaplacak bir Islahat Meselesi halinde tespit edilmi oldu. Patrik Narsesin ayn zamanda fiili eylemden yana olduu ve meselenin ihtilal ve isyanlarla halledilmesi gerektii grnde olduu da bilinmektedir.
62

Kamuran GRN, Ermeni Dosyas, s.106-107, Ankara 1983

Nitekim, o, bu amala Patrikhanede Islahat Komisyonu ad altnda bir komisyon kurmutur. Sz konusu bu komisyon tarafndan 1879 yl ortalarnda Piskoposlara gnderilen genelgede, bir cmle ile Ermeniler isyana davet edilmi ve vilayetlerdeki Ermeni din adamlarndan yaplmas gerekenler istenmitir. 63 Sivas Valisi Hakk Paann, Patrikhanenin devlet aleyhine yapt bu faaliyetleriyle ilgili Dahiliye Nazrlna gndermi olduu 1881 ve 1882 yllarna ait raporlarnda bu hususa yle deinilmitir: 1. Patrikhane Piskoposlara, ihtilal ve isyan hazrlklarn gsteren genelgeler gndermee balamtr. 2. Patrikhane, akl banda, yal, ihtilal ve isyann Ermeniler iin kar yolu olmadn, Ermeni milletinin bundan zarar greceini kavrayan ve Patrikhanenin emirlerine uymayan piskoposlar ile Papazlar ilerinden atarak (bunlarn bazlarn ldrtmtr) yerlerine gen ve ihtilalci piskopos ve papazlar tayin etmitir. 3. Patrikhane, gnderdii gizli genelgeler ile devletin ii olan nfus saymna girierek, Avrupa devletlerine alt vilayette ounluk olduklarn gsterme yolunda almalara balamlardr. 4. Patrikhane, eitli adlar altnda (Ktlktaki Ermenilere Yardm, Kuds erif Borlarnn denmesi, vb.) Ermenilerden vergiler alarak, Avrupa basnnda Ermeniler lehine ve Trkler aleyhine geni lde propagandaya girimitir. Bunun iin adi cinayet olaylarn Ermenilerin katli gibi gstermee alm, gerekle ilgisi olmayan cinayet haberleri karmtr. Ksaca, olaylar tersyz ederek yalan ve iftiraya dayal bir kampanya balatmtr 5. Patrikhanenin Ermenilerden yardm ad altnda toplad yzbinlerce liras (altn) bulunmaktadr. Bu parann bir blm ile, Rusyadan
63

Mehmet HOCACIOLU, Trihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, s.181-182, stanbul 1976

Dou Anadolunun her tarafna szdrlan silahl eteler, yerli fedailer ile birlikte terr hareketlerini balatmlardr. 6. Papazlar, iki yldan beri, Ermeni Okullarndaki kk ocuklara varncaya kadar, btn Ermenilerin zihinlerini zehirleyerek, hkmet emirlerine saygy ve itaati kknden ykmlardr. 7. Patrikhane, komitelerin kurulmasnda nclk ettii gibi paraca da byk yardmlar yapmaktadr. Komitelerin, Patrikhanenin idaresinde olduunu belirtmekte yarar vardr. 64 Bu rapordan da grdmz gibi Ermeni Patrii asli grevi olan dini meseleleri bir tarafa brakp tipik bir devrimci tekilat konumuna brnmtr. 1884 ylnda Narses VARJABEDYANn lmnden sonra 1885te onun yerine, o dneme kadar Erzurum Piskoposluu yapm Harutyun VAHABEDYAN (1885-1888) gemitir. Kendinden nceki Patriklerin

fikirlerini tasvip etmeyen VAHABEDYAN, zellikle Avrupann yardmna bel balamann yanl olduunu ve bamszlk iin komitelerin rgtsel yaplarnn geniletilmesi gerektiini savunuyordu. Nitekim, kendi Patriklii zamannda komitelerin Avrupa ve Amerikada ubeleri alm ve ihtilalci hareket, kilisenin yannda Ermeni htilalci Partilerine gemitir. 1888-1994 yllar arasnda Patrik grevini yapm eski zmir Manastr Ba Rahibi Horen AIKYAN ise zellikle, kk olaylarn bytlerek Avrupaya Trk Zulm diye kabul ettirilmesi dorultusunda bir yol takip etmitir. Komitecilik faaliyetlerine fazla ilgi gstermeyen AIKYAN, bunun bedelini komiteciler tarafndan gerekletirilen suikasta hedef olmakla demitir. Suikasttan yarl kurtulmasnn ardndan grevinden istifa etmitir. AIKYANdan boalan Patrik koltuuna bata Hnak yeleri olmak zere, dier komitecilerin sevdikleri bir isim Msrn eski Ermeni Patrii

Mateos ZMRLYAN (1894-1896) gemitir. Hemen her frsatta Osmanl Hkmetinin faaliyetlerini eletiren ZMRLYAN, bunlarla ilgili srekli Avrupa devletlerine ikayet mektuplar gndermitir 65. ZMRLYAN, ayrca komitecileri de yanna alarak tm yurt apnda isyanlar karmay da asl grev olarak slenmitir. 2.6. Ermeni Sorununun Ortaya knda Ermeni Komitelerinin Rol Ermeni Komiteleri Ermeni sorununu ortaya knda nemli bir yer igal etmitir. Sz konusu Ermeni komite ve rgtlerini tarihi sreler ierisinde incelediimizde, ortak zelliklerinin birer ihtilal, isyan ve terr rgtleri olduklar grlmektedir. Genellikle merkezden ynetilen ve dar bir kadroyla kurulan bu rgtlerde, gizlilik esas olup, terr psikolojik harekatn bir paras, hatta aamas olmutur. Yani terr olaylar, Ermeni komitelerinde sadece propaganda iin deil ayn zamanda korku ve sindirme salamak amacyla da bavurulan bir eylem tr olmutur. Ermeni komitelerinin bir baka ortak zellii ise her zaman bir veya birok lkenin ak veya gizli desteini arkalarna almalardr. rgtlerin bu zellii onlara, sre ierisinde daha etkin faaliyet gsterme olana salamtr. Ermeni sorununun ortaya kmasnda byk rolleri olan bu komitelerin en nemli ortak zellii ise Trk ve Trkiye dmanl olmutur. 2.6.1. Armenekan Komitesi Armenekan Komitesi Ermeniler tarafndan, Trklere kar faaliyetlerini

64 65

HOCACIOLU, a.g.e. s.182-185 Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, I, s.66, Ankara 1994, nak. www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/sorun/kilise1.html, 2002

organize bir ekilde yrtmek iin, kurulmu ilk siyasi rgt olmutur. 1885 ylnda, PORTAKALYANn 66 yetitirmi olduu dokuz kii tarafndan kurulan ve kan dkmeden hrriyet elde edilemez slogan ile faaliyetine balayan bu rgt Van merkez olarak kullanmtr. rgtn, kendilerine yanda toplamak maksadyla Fransada Armeniya adl gazete kardklar Armenekan Komitesi kendilerinin balca hedeflerini; - Tm Ermenileri bir arada toplamak, - Blc ideolojiyi tabana yaymak, - Silah ve para temin etmek, - rgt yelerine askeri eitim vermek 67 Ermenileri genel bir isyana hazrlamak eklinde belirlemilerdi. 68 Bu hedefler dorultusunda rgt sk-sk Trk kolluk kuvvetlerine, ky ve kasabalara saldrm, bir ok masum insan katletmitir. 2.6.2. Hnak Komitesi Hnak (huncak/hentchak) Ermenice an sesi anlamna gelmektedir. rgt Rus uyruklu Ermenilerden Azateis (Avedis) NAZARBEKYAN, ei Marian (Maro) VARDANYAN ve Gabrid KAFYAN, Rulen HAMARAD, Nikoli MARTYAN, MANARYAN adl drt renci tarafndan 1886 ylnda svirede kurulmutur. deolojik olarak Sosyalist, Marksist olan rgt yeleri faaliyetlerini daha kolay srdrmek ve kamuoyu oluturmak iin bir de Hnak adl gazete karmtr. Hnak gazetesini karmadan nce NAZARBEKYAN, kendi devrimci yazlarn Fransada, PORTAKALYANn ynetiminde karlan ve Armenekan Komitesine bal Armenia gazetesinde yaynlamtr. bilinmektedir.

66

PORTAKALYAN, Vanda yerleen bir okulun sahibi olup, bir ok militan renci yetitirmi ve olaylarn karlmasnda yakndan itirak etmi, bu nedenlerle de Hkmete Vandan uzaklatrlmtr. 67 Bu konuda Rusyann Van Konsolosluunda grevli bir binba onlara yardm etmitir 68 SSL, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s.52-53, Ankara 1990

Hnak rgtnn balca hedefi devlet (Osmanl, ran, Rusya) zerinde iddia ettikleri topraklarn azat ederek Byk Ermenistan kurmakt. Program ve hedefleri aadaki gibi sralanabilen bu rgt amacna ulamak iin terr bata olmakla her yolu mubah saymtr: - Bugnk dzen, bir ihtilalle ortadan kaldrlacak ve onun yerine ekonomik gereklere ve adalete dayanan yeni bir toplum oluturulacak. - Partinin ilk ve yakn hedefi Trkiye Ermenistannn siyasi ve ulusal bamszln salamaktr. Bu hedef gerekletirildikten sonra siyasi ve ekonomik amalara varlmasna allacaktr. - Ekonomik amalar, halkn gereksinim ve istekleri dikkatle incelendikten sonra belirlenecektir. Herhalde bir gelir dzeyi zerinde mterakki vergi uygulanacaktr. - Trkiyede ihtilal yoluyla gerekletirilebilecek olan hedeflere varlmak iin kullanlacak yntemler, propaganda, kkrtma, tedhi, rgtlenme ile kyl ve ii hareketidir. - Bu tedhi hareketlerini yrtmek iin zel bir kol kurulacaktr. - Partide bir merkez komitesi olacak. i ve kyllerden oluacak iki geni ihtilal grubu kurulacaktr. Bunlardan ayr olarak gerilla eteleri oluturulacaktr. - htilali gerekletirmek iin en uygun zaman Trkiyenin savaa girdii dnem olacaktr. - Sryaniler, Krtler ve Trklere kar sava kazanlmaldr. - Trkiye Ermenistannn bamszl elde edildikten sonra ihtilal Rusya ve ran Ermenistann iine alacak ve federatif bir Ermenistan kurulacaktr. 69 XIX.yyn ikinci yarsnda iyice gszleen ve paralanmaya doru giden Osmanl mparatorluundan kendilerine pay koparmak isteyen Avrupa

lkelerinin verdii cesaretle Hnak Komitesi, bu programlar erevesinde Anadoluda Ermenileri silahlandrarak 1890l yllarda isyanlar karmalarn salam ve bu olaylarda binlerce masum insann lmne sebep olmutur. Nitekim, bunu ngilterenin Trabzon Konsolosu Sir Philip GURGUnun aadaki szleri de kantlamaktadr: Hnaklar harekat dardan ynetiyorlar ve kendileri tamamen gven iinde bulunduklar halde Trkiyedeki kendi rklarna yaam dayanlmaz hale getiriyorlar. Amalar slamclar Hristiyanlara kar kkrtmak ve katliam kararak, lkeyi dehet iinde brakmaktr. 70 2.6.3. Tanaksutyun Komitesi Ermeni Devrimci Federasyonu adyla da bilinen bu rgtn Ermeni sorununun ortaya kmasnda kendine zg yeri olmutur. rgt, ounluu Rusyadan olmak zere, birka grubun bir araya gelmesiyle kurulduu iin bu ad almtr. 1890da kurulan rgte ilk bata Hnak Partisi de (komitesi) katlm, ama fikir ayrlklar nedeniyle 5 Haziran 1891de ondan kopmutur. 71 En nemli kurucular Christopher MKEALAN, Stephan ZARAN, Simon ZAVARAN ve Ruben HARAGAD olmutur. Tanaksutyun Komitesi ideolojik ve stratejik adan grup farkllklarnn bir araya gelmesiyle deiik bir mozaik oluturmutur. Bu oluumda grubun ne kt grlmtr. Birinci grup, milliyeti tutumu benimsemi olup, daha ok Armenekan Komitesine yaknl ile bilinmitir. Tiflisi merkez olarak kullanan bu gruba (Severnaya Nomera) Kuzeyliler denilmekte idi. Bunun aksine dier bir grup ise, kat sosyalist ideolojiye sahiptiler ve ilk olarak ar Rusyasnn dalmasnn art olduunu ve
69 70

GRN, a.g.e. , s.131 URAS, a.g.e. s.441 71 GRN, a.g.e. , s.133

bunu takiben Sosyalist Ermenistann bamszlnn temin edilmesi gerektiini dnyorlard. nc grup ise, ideolojik olarak ikici gruba benzemelerine ramen, stratejik farkllk gstermekte idi. Bu farklln temelinde, onlarn sadece Trkiye Ermenileri ile ilgilenmeleri yatyordu. deolojik adan benzer olduklar iin bu iki grup tek adla Gneyliler (Yujnaya Nomera ) diye adlandrlyordu. Tanaksutyun Komitesinin Merkez rgt tekilat yaps itibariyle dier komitelerden daha organize bir durumda olup, bro, merkez komitesi ve hizmet blmleri esas kurumlarn oluturmutur. Bro - rgtn en st organdr ve ynetim bu kurumun kararlar dorultusunda gereklemektedir. Grnte kolektif liderlik eklindedir. Kaliforniyadan, Fransadan, randan birer, Lbnandan be yeden oluur. yeler kendi ilerinden birini bakan seerler. Lbnanda kan i savaa kadar merkez olarak bu lkeyi kullanan bro, daha sonra srasyla ABD, Yunanistan ve Fransada faaliyetlerine devam etmitir. Faaliyetlerini tam bir gizlilik iinde yrten bu kurumun bugn yeniden ABDde olduu sanlmaktadr. 1985 ylna kadar, ran doumlu, Yunanistanda yaayan, Hrair MARUKYANn Bronun bakan olduu bilinmektedir. Merkez Komitesi rgtn st ynetim organdr. Bro ile yerel gruplar ve rgtler arasndaki ba oluturur. Ermenilerin nfus bakmndan nemli olduklar yerlerde kurulur. Lbnan ve Fransada birer merkez komitesi olmasna karlk, ABDde Bat Kesimi Merkez Komitesi, Dou Kesimi Merkez Komitesi ad altnda iki komite vardr. Piramide benzeyen bu yapnn alt kademelerinde yerel rgtler, organlar yer almaktadr. En nemlileri, Ermeni Genlik Federasyonu, Genlik rgt, Erkek ve Kz renciler zci rgt ve Spor ve Kltr rgtleridir.

Merkez Komitesine ayrca, propaganda ve yayn, hukuki, askeri, eitim ve Ermeni Gn Denetleme Komitesi ad altnda bir ok hizmet blmleri baldr. Tanak Ermeni terr rgtnn asl hedefi, Gen Ermenistan (Tiflis), Armenekan (Van) ve Hnaklar birletirmek olmutur. Kurtulu Savandan sonra Tanaklarn bu hedefi, ken Osmanl Devletinin, d basklarla kabul etmek zorunda kald Sevr Anlamasndaki komnist olmayan Ermenistann kurulmas ve Trkiyenin Ermenilere tazminat demesinin salanmas dorultusunda deimitir. Ksacas, Kurtulu Sava sonrasnda Tanaklarn hedeflerini soykrmn tannmas, Trkiyenin tazminat demesi, Ermeni Topraklarna geri dnn gereklemesi gibi zetleyebiliriz. Tanaksutyun Komitesi grnte stratejisini bar yollarla amalarn gerekletirilmesi olarak belirlemesine ve kendisini kamuoyuna bar kimlikleri ile tantmasna ramen, gerek faaliyetine bakldnda kuruluundan itibaren bir terr rgt gibi davrand grlmtr. Nitekim, Anadoluda isyanlarn kmasnda ve terr olaylarnn planlanmasnda ba rol Tanaksutyun Komitesi oynamtr. Nitekim, 1972den sonra bir ok terr olayn slenmi olan JCAG (Ermeni Soykrm Adalet Komandolar) Tanak rgt tarafndan kurulmutur. Ayrca, Tanaklarn 1892 ylnda Tifliste gerekletirdikleri genel kurul toplantsnda balattklar Fedai Harekat genellikle lke iine szarak terr eylemleri yapma grevi slenmitir. Ayn ekilde, Tanaklarn terrist yz rgtn 1919 ylnda Erzincanda gerekleen Dokuzuncu Tanak Dnya Kongreside, srgndeki eski Osmanl yetkililerinin izlenmesi ve ldrlmesi ile ilgili alm olduu kararla bir daha ak bir ekilde grlmtr. Bildiimiz gibi kongrede sz konusu karar dorultusunda kod ad Nemesis olan ntikam Harekat balatlmtr. Sahan Natali isimli Ermeni asll bir Amerikalnn

bakanln yapt ve ok sayda gizli ajan bulunan bu harekat sonucu; 15 Mart 1921 tarihinde Talat Paa Berlinde, 5 Mart 1921 tarihinde Sait Paa Romada, 17 Nisan 1922 tarihinde Bahaddin akz ve Cemal Azmi Beyler Berlinde ve 25 Temmuz 1922 tarihinde Cemal Paa Tifliste ehit edilmitir. lgin olan udur ki, bu terr olaylarnn failleri yabanc lkelerde yakalanp yarglandklar zaman kurbanlara tahriki damgas vurularak katillerin susuz olduu ve asl sorumlularn Trk taraf olduu iddia edilmi, kimi zamanlar terristler ceza almadan tahliye edilmitir. Szde insan haklar savunuculuuna soyunmu Bat lkelerinin bu tavr ise, Ermeni terrist rgtleri daha da cesaretlendirmi, bu da yeni terrist faaliyetlerin gereklemesi ve saysz masum insann katledilmesi sonucunu dourmutur. Tanaklarn sre ierisinde kendi milletinden olanlara bile suikast ve katliamlar yaptklar bilinmektedir. Buna rnek olarak, Tanaklar tarafndan 10 Aralk 1912 ylnda hunharca ldrlen Van Belediye Reisi Bedros KAPAMACIYAN gsterilebilir. Bedros KAPAMACIYAN, o yllarda Vanda hem Ermeniler hem de Trkler tarafndan ok sevilen birisi olup, blc terr rgtleri olan Tanak ve Hnaklara kar ciddi tedbirler almasyla tannmtr. Bu nedenle KAPAMACIYAN kendilerinin blc faaliyetlerinde engel olarak gren rgt yeleri 10 Aralk 1912 tarihinde, kafasna sktklar kurunla onu katletmilerdir. Burada ncelikle unu kaydedelim ki, Osmanlnn, en zor gnlerinde bile kritik blgelerde Ermenileri kilit grevlerde tutmas bu aznla kar ayrmclk yapmadn gstermektedir. Buna karn, kendi yerli ahalisi tarafndan sayg ve sevgi gren Ermeni asll Osmanl yetkililerinin ad geen bu rgtler tarafndan acmaszca katledilmeleri onlarn asl amacn bariz ekilde aa karmaktadr. Tanaksutyun Komitesi, amalarn gerekletirmek iin basn-yayn organlarndan ciddi anlamda faydalanmtr. Bu dorultuda kullandklar en

nemli yayn organlar ABDde Asbozez ve ngilizce yaynlanan Armenian Weeky olmutur. 72 2.6.4. Ramgavar 1908 ylnda stanbulda kurulmu bu rgt Rusya yanll ile tannmtr. rgt Armenian Democratic Liberal Party ad altnda kurulmu olup, siyasi faaliyetlerini Massachusettsden ynetmi ve dini merkez olarak da Ecmiyazine bal olmutur. rgtn asl amac, Byk Ermenistan hayallerini gerekletirmede elzem olarak grdkleri birliin salanmas olmutur. Bu dorultuda Ermenice gnlk Baykar gazetesini ve ngilizce yaynlanan Miror-Spectator adl yayn aralarn kullanmtr. 73 Azerbaycanda 1990larda gerekleen olaylarda bu rgtn ad sk sk duyulmu olup, Ermeni faaliyetlerinin kapal kutusu olarak deerlendirildii bilinmektedir. 74 2.6.5. ASALA (Armenian Secret Armytor Liberation of Armenia) 20 Ocak 1975 tarihinde Lbnanda kurulan, Trke Ermenistann Kurtuluu iin Ermeni Gizli Ordusu diye adlandrlan ve liderliini de Agop AGOPYANn yapt ASALA, 1974 sonras terr olaylarnda adn en ok duyuran rgt olmutur. Tanaksutyundan hedef kitlesi bakmndan nemli fark, Tanaklarn sadece Trkler ve Trk Temsilcileri hedef almalarna karn ASALAnn her hangi bir ayrm yapmakszn hedefini belirlemesidir. Nitekim, sadece 1981-1982 yllarnda gerekletirdikleri olaylarda 29 Fransa, 22 svire, 3 Kanada, 1 ABD, 1 talya, 1 Suudi Arabistan vatanda terre kurban gitmilerdir.
72 73

URAS, a.g.e. s. CXCVIII URAS, a.g.e. s.XCVII 74 Soyda Dergisi, Cilt 1, Say 2, s.103, Ankara 1977

ASALA, en st kurumu Merkez Komitesi olan siyasi ve askeri olmak zere iki merkezden ynetilmektedir. Siyasi Merkezler kendi bnyesinde lke/blge sorumlularn barndrmaktadr. Askeri Merkezler ise 2 veya 4 kiilik hcreler eklinde rgtlenmi Komuta Gruplarn iermektedir. Asl hedefini Demokratik, Sosyalist, ve Devrimci Bir Hkmetin nderliinde Birlemi Bir Ermenistann Kurulmas eklinde belirlemi olan ASALA, bu hedefe dnyadaki btn Ermeni harekatn Lbnanda toplamakla ve bunlar bir merkezden yneltmekle ulalabilecei grndedir. ASALAnn faaliyetleri tam bir terr yanstmakta olup, ynetimin btn kademelerinde terr bu rgtn simgesi saylmaktadr. 75 Ermeni sorunun ortaya knda rol oynayan terr rgtlerine yukarda deinilenlerin dnda JCAG (Ermeni Soykrm Adalet Komandolar), ASALAdan ayrlarak kurulduuna inanlan ARA (Ermeni htilal Ordusu), NAR (Yeni Ermeni Direnii) NUPA, AHHRMG, VEDO, GEGE, Ermeni Yer alt Ordusu ve Yeni Ermeni Uyan da rnek gsterilebilir. III. TARH BELGELER IIINDA ERMEN SORUNU 3.1. I. Dnya Sava ncesi Anadoluda Ermeni Sorunu Yabanc devletlerin tahrikleri ve Ermeni Komitelerinin terrist tutumlarnn beraberinde getirdii bask ortam Ermeni aznl 1890lardan itibaren Osmanl Devletine kar bakaldrya zorlamtr. Batl lkelerin dikkatini Osmanl Ermenileri zerine ekmei amalayan bu bakaldrlar zamanla birbirini takip eden dzenli isyanlara dnm ve bu isyanlar sonucu, ounluu Trkler olmak zere binlerce masum insan hayatlarn kaybetmilerdir. Olaylar tarihi sre ierisinde
75

daha iyi anlayabilmek iin

Ottoman Archives, Yldz Collection, The Armanian Question, s.43-44, akt. Emin IHALYEV, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, s.80, Ankara 2002

Ermeni Komitelerinin organize ettii fayda vardr. 3.1.1. Erzurum syan

bu isyanlardan bazlarna deinmekte

syan 20 Haziran 1890 tarihinde karlmtr. Ermenilerin Rusyadan silah ve cephane getirerek bunlar SANASARYAN okulunda ve kiliselerde sakladklar, dnemin Erzurum valisi Semih Paaya ve dier yetkililre ihbar edilmi, ama Ermeniler bunu nceden haber alm ve direnmek iin kendilerini hazrlamlard. Temmuz ay iinde zaptiye ve polisler kiliseleri aramak istediklerinde komiteci Ermeniler askerlerin zerlerine ate yadrm, olay yerinde iki er, bir subay ve bir polis ehit olmutu. Bu arada Tanak Komitesi Erzurum Merkezi karar ile ldrlen ve Mdafaa-i Vatandalar Cemiyetinin kurucularndan olan GREGESYANn adamlar halk kkrtmaya balamlard. 3-4 gn mezarlklarda ve kiliselerde saklanarak ayaklanmaya hazrlanan Ermeniler, Hkmetin tm uyarlarna ramen silahlar brakmam, aksine GREGESYANn kardei ate ederek birka askeri daha ehit etmiti. Bunun zerine kan atma iki saat srm ve olayda her iki taraftan yzden fazla kii lm, 200-300 kii de yaralanmtr. syann kartlmasndaki asl ama yukarda da belirtildii gibi, Ermenilere zulm yapldn ileri srerek Batnn Ermeni Sorununa el atmasn temin etmekti 76. Aslnda bu bir taraftan da d mihraplarn planl faaliyetlerinin sonucu olmutur. rnein, o dnemde Rusyann Erzurum Konsolosu TEVETin Ermenilerin kard olaylar nedeniyle Valiyi ziyareti zaman, byle asi bir halk, Rusyada olsa mutlaka krarlar deyii, Ermenilerle grnde ise Trkiye

76

Veysel EROLU, Ermeni Mezalimi, s.65

gibi vahi bir hkmetin idaresi altnda yaamaa demez eklinde kkrtc beyanda bulunuu oynanan ikili oyunlara kant nitelii tamaktadr 77. Planl bir ekilde karlmasna ramen, Erzurumdaki isyann bastrlmasyla Ermeni Komiteciler bat lkelerinin tutumu karsnda hayal

krkl yaamlardr. Bu hayal krkln Hayrenik Gazetesinin 1927 tarih, 1.saysndaki HANAZADYANn szlerinde de aka grebiliriz: En fazla dikkati eken ey, Trabzonda ve baka yerlerde bulunan bizlerin durumuydu. Biz inanyorduk ki, Erzurumdaki Avrupa devletleri konsoloslar derhal bu olay mthi bir ekilde hkmetlerine yanstacaklar ve Ermeni sorunu da bu suretle hemen bir sonuca balanacak. Fakat bu olmaynca, herkesi byk bir aknlk kaplad. dare heyetimizde de bu sorunu tartarak u neticeye vardk: Byk Avrupa devletlerini bu ta gibi duyarszlklarndan karmak iin, Padiahn bakentinde, elilerin burunlarnn dibinde byk bir gsteri tertiplemek. 78 3.1.2. Kumkap Gsterisi HANAZADYANn yukardaki szlerinden de anlalaca gibi Erzurum isyanndan sonraki hedef stanbuldu ve bu da Kumkapda gerekletirildi. Kumkapda, Temmuz 1890da yaplan gsterinin sebebi Musa Bey Olayyd. ddialara gre, Musa Bey bir ok Ermeninin mallarn yamalam ve onlara zulmler yapm, en nemlisi ise Mulu bir Papazn kardeinin Glizar adl kzn kararak rzna gemi ve Mslman olmas iin ikenceler yapmt. Bu iddialar zerine Musa Bey tutuklanarak adalet nne karlmak zere stanbula getiriliyor. Yabanc lkelerin siyaset ve medya evrelerinden de temsilcilerin bulunduu mahkemede 60a yakn tank dinleniyor ve Musa Beyin
77 78

URAS, a.g.e. s.459 URAS, a.g.e. s.459

susuz olduuna karar veriliyor. Bu beraat kararn frsat bilen Hnak Komitesinin nde gelenleri Kumkap Ermeni Kilisesinde Ermenileri toplayarak, Saraya doru yrmee balyorlar. Yry srasnda Yaasn Ermeni Milleti, Yaasn Hnak Komitesi diye sloganlar da atan Ermeniler olay yattrmaya alan askerlere rasgele ate ayor, bunun sonucu ok sayda Trk askeri ehit oluyor. Ermeniler tarafndan ise sadece iki kii lyor. Kumkap Gsterisini yneten H. CANGLYAN, bu gsterideki amalarn yle deerlendirmitir: Asl gaye Erzurum olaylarna misilleme yaparak Ermeni ayaklanmalarn yeniden krklemek, yabanclarn gzlerinden uzak olan Anadolu olaylarnn ardndan stanbulda yabanc lke Bykelilerinin gzleri nnde daha etkili bir eylem gerekletirerek dikkat ekmekti 79 3.1.3. Merzifon, Kayseri ve Yozgat Olaylar Zamanla daha fazla olaya ad karan Hnak Komitesinin 1892-1893 yllarnda Merzifon, orum, Kayseri, Yozgat, Develi, Tens, Aziziye ve bir ok baka blgelerde faaliyetleri iyice artmaya balamt. alma merkezi Merzifon olan komitenin Bakan Merzifon Amerikan Koleji retmeni Karabet TOMAYAN, sekreteri ise yine ayn okulda retmen olan Ohannis KAYAYAN idi. Bu kiiler yabanc lkelerden de yardm toplayarak devaml Ermenileri silahlanmaya ynlendiriyorlard. Bu olaylarda nce, Osmanck Postas pusuya drlerek posta srcs ve koruyucular ldrld. Bunun ardndan Grnl ZAROPYAN, Glbank, Serope, Kasbar isimlerindeki Ermeniler Yozgata giden posta srcsn hunharca ldrdler. Daha sonra Derbent Karakolu baslarak zaptiyeler katledildi. Bu ldrme olaylarnn ardndan Hkmet kuvvetleri harekete

geerek, Derevenk Manastrn bast, orada saklanmakta olan ve olaylar organize edep, ynlendiren Andon RDUNyi tutuklad. Yaplan aramalarda manastrda bir ok silah, cinayet plan ve vesikalar bulundu. Bunun ardndan Ermeniler, komitecilerin tahrikleriyle ayaklanmaya baladlar. Bu olaylarda Komitecilerin, isyanlar organize etmek iin daha ok kilise ve manastrlar karargah olarak kullandklar grlyor ki, bunun da nedeni Osmanlnn Gayrimslimlerin inan ve ibadetlerine sonsuz saygl olmasyd. Bu ise her ekilde denetim ve kontrolden uzak kiliseleri Komiteciler iin gvenli alma yeri konumuna getirmekteydi. Daha sonra bu olaylarda parmaklar olan, Amerikan Kolejinin iki retmeni de tutukland. Yarglama sonucu bu kiiler lm cezasna arptrlsalar da ngilizlerin basksyla hkmet tarafndan salverildi. Salvermenin ardndan ngiltereye giden TOMAYAN komitenin nfuzlu yelerinden oldu ve bundan sonra mitinglerde, susuz, zulm grm, Byk Ermenistan yolunda mcadele eden Ermeni olarak tantlmaya baland. Yabanc gzlemcilerin sylediklerinden, Merzifon ve dier olaylarda Ermenilerin Rusya ve ngiltereden destek aldklar anlalmtr. Ziyaretine gelen doktor SMTHin sylediklerini Clare FORD, Lord ROSEBERYye yle aktaryor: Doktor SMTH, ald bilgiye gre Merzifon, Amasya ve dier yerlerde adlarn unuttuum baz Rus ajanlarnn da bu hareketleri tevik ve himaye ettiklerini bana bildirdi. Mister SMTH, ihtilal cemiyetinin, Ermeni straplarnn ngiltere ve dier memleketlerde kendilerine kar uyandrd alaka ve dostluktan cesaret aldklarn ve son zamanlarda hareketlerinin daha cesurca ve saldrgan olduunu
79

URAS, a.g.e. s.461

da eklemitir. En sakin vatandalara yapmakta olduklar vahice tedhi, bir kat daha artm ve kendilerine ilgi gstermeyen, taraftar olmayanlar ldrmeleri, sakin ve kendi halinde yaayanlar arasndaki korkuyu daha ok derinletirmitir. 80 Btn bunlar Ermeni nfusun o dnemde iinde bulunduu durumu bariz bir ekilde otaya koymaktadr. 3.1.4. Birinci Sasun syan Siirtin bir ilesi olan Sasunda 1890da kan bu isyan Mihran DAMADYAN adl bir Ermeni komiteci tarafndan ynlendirilmitir. Hnak Komitesi stanbul ubesinin bakan, kod ad Murad olan Hamparsum BOYACIYAN Kafkasyadan gelerek bu konuda ona yardm etmiti. Bu olaylar srasnda Rus ve ngiliz silahlar ile silahlanm Ermeniler yerli halka saldrarak katliamlar yapm, kyleri yamalam ve yakmlard. Bir ksm silahl Ermeniler ise Muu kuatmak iin Arduk danda toplanmlard. Daha sonra, gneyden Mua saldran silahl Ermeni isyanclar, kyleri basarak erkekleri diri-diri yakm, kadnlar ise ikence ve tecavze maruz kalmlard. Bunun zerine, vaheti durdurmak iin harekete geen Trk askerleri 13 Austos 1894 tarihinde Arduk danda toplanm olan Ermenilerle atmalara balam ve atma sonunda isyan bastrlmt. Yakalanan BOYACIYAN ise, ngilizlerin yardmyla bamsz Ermenistan kurmak istediklerini itiraf etmiti. 81 3.1.5. Bb- Ali Gsterisi Gsterinin organizatrln, dier olaylarda da ba rol oynam Hnak Komitesi yapmt. Yabanc lke temsilciliklerinin stanbulda yerlemesi
80 81

URAS, a.g.e. s.468 GRN, a.g.e., s.147-149

nedeniyle Hnak Komitesi bu ehirde daha ciddi bir ekilde tekilatlanmt. Nitekim, bu dnemde stanbulda Hnakn iki ayr tekilat-Ynetim Kurulu ve cra Komitesi faaliyet gsteriyordu. lke iindeki Ynetim Kurulu tarafndan verilmekte olup, ayaklanmalar iin karar sz konusu kararn

uygulanmasndaki organizasyon cra komitesi tarafndan yaplyordu. Bb- Ali Gstersinde de ayn yol izlenmitir. Ynetim Kurulu tarafndan alnan kararn ardndan, cra Komitesinin yapt organizasyonla, 30 Eyll 1895 tarihinde Hnak grubuna mensup kalabalk bir Ermeni topluluu Kumkapdaki Ermeni Kilisesinde toplanarak Bb- Aliye yrmeye balamlardr. Taleplerinin yazl olduu bir mektubu Sadrazama ileteceklerini bildirerek, Bb- Alinin demir kaplarna direnen ikibin kadar Ermeniden nde gelenleri, jandarmann dalmalar dorultusundaki ikazlarna daha nce datlan silahlarla ate aarak cevap vermilerdir. Ancak, byk devletlerin mdahalesi ile bu olayda II.Abdulhamit askeri g kullanmaktan vazgemi, bunun zerine yerli halk galeyana gelmi ve birka gn Mslmanlar ile Ermeniler arasnda kanl olaylar cereyan etmitir. Her ne kadar bu gsteri Ermeniler tarafndan bar bir nmayi olarak deerlendirilse de dnemin ngiliz Bykelisinin raporundan aadaki blmler gsterinin gerek amacn ortaya koymutur: 30 Eyll tarihli raporda bildirmi olduum gibi, ihtilalci Ermeni Komitesi Hnak mhrn tayan ve 28 Eyllde Sefaretlere gnderilen bir iarda, slahat arzularn ifade iin Ermenilerin tamamen bar bir gsteri yapacaklar bildiriliyordu..... Gsteri 30 Eyllde yapld. Ancak maateessf kendisine izafe edilen bar nitelikten uzakt. Gstericiler, hareketin organizatrleri tarafndan datldndan phe edilmemesi gerekecek, ayn cins tabanca ve kamalarla silahlanmlard. Hnakn gayesinin karklk karmak, kan dktrmek

yoluyla Avrupa Devletlerinin Ermeniler lehinde mdahalesini temin etmek olduunu dnmek iin kfi sebepler vardr. lme hazrlanmak maksadyla bir gn evvel 3.000 kiinin eitli Kiliselerde mukaddes ekmek yedikleri sylenmektedir. Otoritelerin bir kar nmayi iin baz tedbirler ald anlalmaktadr. Sokaklarda, ellerinde sopalarla allmam sayda mollalarla dier Trklerin biriktii grlmtr. Polisin, kalabaln skunet iinde dalmas iin gayret sarfettii anlalmaktadr. Polisin Ermenilere dipik ve kllarn tersiyle yrdkleri ve liderlerini yakaladklar anlalmaktadr. lk atei aanlarn Ermeniler olduundan hibir phe yoktur. 82 Hnak Komitesi Bb- Ali Gsterisini, Sasun isyanndan sonra slahat konusunda Rusya, Fransa ve ngilterenin yaptklar mterek teebbsn sonucunu almaya olanak hazrlad iin kendileri iin baar saymlardr. 3.1.6. Zeytun syan Zeytun, birok Ermeni isyanna tanklk etmitir. Bunlardan en nemlisi 24 Ekim 1895te balam ve 28 Ocak 1896ya kadar srmtr. Hnak komitesinin Londra Merkezi bu ayaklanmann ynetimi iin Abah, Nian, Agas, Melek, Hraya, Karapet adl komiteci Ermenileri grevlendirmiti. syan, bu kiilerce son teknoloji Rus ve ngiliz silahlaryla silahlandrlm alt bin Ermeninin kla ve hkmet konana saldrmasyla balyor. Bu saldrda kaymakam, elli subay ve alt yz er vahice ldrlyor. Bu durum karsnda Trk ordu birlikleri Zeytunu kuatyor. syan tam bastrlacakken, daha nce Trk askerlerinin katlini uzaktan sessizce seyreden stanbuldaki Rus

ve ngiliz Elileri acele Zeytuna geliyor. Daha sonra ise bu devletlerin Halep Elileri isyanclarla grme konusunda Trk tarafn ikna ediyor. Grme sonucunda yabanc devletlerin de basksyla Osmanl Hkmeti btn Hnakl Komitecilerin lkeyi terk etmelerini art koarak Zeytunda genel af ilan ediyor. 83 ok sayda masum insann hayatn kaybettii bu olayda hkmetin tutumu onun d gler karsndaki ezikliini gstermitir ki, bu da Ermeni Komitecileri daha da cesaretlendirmi ve yeni isyanlar karma yoluna itmitir. Zeytun olaynn yneticilerinden olan Agasi, tuttuu gnlkte isyandaki kayplarla ilgili yle yazmtr: syann bandan sonuna kadar Trkler 13.000i asker, gerisi babozuk olmak zere 20.000 kii kaybettiler, biz sadece 125 kiiyi kaybettik, bunlarn 65i de kallee mtarekede vuruldu84 Lepsius ise, Ermenilerin bu isyanda 6000 kii kaybettiini iddia etmektedir. 85 Zeytun isyanyla Hnak Komitesinin Anadoludaki aktif almas da fiilen sona ermi olup, bu dnemden sonra sahneye yava yava Tanaksutyun Komitesi kmtr. 3.1.7. Van syan Komite faaliyetleri bakmndan Van dier blgelere oranla daha nemli konumdayd. nk burada Rusya, ran, ve Kafkasyadan gelmi olan komiteciler ounlukta idi. Bu lkelerden getirilmi silahlarla silahlanm Ermeniler nce yakn kylere saldrarak katliamlar gerekletirmi, daha sonra 1
82 83

ngiliz Arivleri, Foreing Office Public Record Office (FO) 424/184, No3-5, akt.GRN, a.g.e., s.152 URAS, a.g.e. s.493 84 GRN, a.g.e, s.160 85 LEPSUS, lArmni et lEurope, s.243, akt.GRN, a.g.e, s.160

Haziran 1896 gecesi devriye gezen askerlere saldrarak bir subay ve bir eri ar yaralamlard. daraltmasyla Bylece, ve atmalar balam ve sokaklarda Komitecilere barikatlar birlikte kurulmutu. syan yattrmak iin ehri kuatan hkmet birliklerinin emberi yabanc temsilcilerin Ermeni gnderdikleri, 24 saat iinde terre son verme konusundaki, notasnn ardndan isyann nde gelenleri geceyi frsat bilerek kamay baarmlard. Gryoruz ki, dier blgelerdeki isyanlar gibi, Vandaki isyan da birka komitecinin, Rusya ve rann yapacaklar yardma da gvenerek, Ermeni aznl kkrtmasyla gereklemiti. ngiliz konsolosu WLLAMSn, Vandaki isyanla ilgili Mavi Kitaptaki raporunda syledikleri aslnda olay aklyla ortaya koymutur: 2-3 Haziran gecesi, Van sokaklarndan birinde vazife gren bir askeri devriye, gece yars saldrya urad. Bir subay ve bir asker ar yaralandlar. Mslmanlarn sabr ve dayanmalar son dereceye kadar gelmitir. Bu duruma, sersem Ermeniler sebep oluyorlar. Kendilerine ocuka olan bu tahriklerin hibir fayda temin etmeyeceini ka defa anlatmm. Bu hareketlerden vazgemelerini tavsiye, hatta rica ettim. Sanrm, imdi artk hi mit kalmad. Gazetelerde yaymlanan Ermeni sorunu konusundaki yazlar doru deildir. Bunlara ait yazlarn hepsi yalandr. 6 Haziranda, Amerikan misyoneri Doktor REYNAULT ile birlikte asilerin savunduu iki yeri grdm. Koruma usulleri beni artt. Kendileri randan yardm kuvvetleri gelinceye kadar 10 gn dayanacaklarn sylediler. Bunlar arasnda Amerika, Rus, Bulgar tabiyetinde olanlar da vard. Yabanc lkelerden gelenler 12-15 arasndadr. Asilerin toplam da 600e kar. Ermeniler, Rus tfekleri ile silahlanmlar. Asiler, bu silahlarn yerli Ermenilerin yardmyla alnm olduunu ve ran yoluyla sokulduunu sylyorlar. eitli komite mensuplar, baka baka niformalar tayorlar.

Btn bunlar, asilerin ocuklarn korumak iin deil, zellikle isyan amacyla silaha sarlm olduklarn kantlamak iin anlatyorum. Tamamen susuz olan ve bilmeyerek asilerin slendikleri yerlere yaklam olmalar yznden ldrlen slamlara ait elimde belgeler vardr. Bunun dnda Konsolos WLLAMSn raporunda Trklerle ilgili syledikleri de gerek sulularn ve saldrgan tarafn kimler olduunu aka gstermektedir: Trkler, Anadoludaki halklarn, yalnz slamlarn deil, teki rklarn da en iyisidirler. Rus ve Avrupa gazetelerinin yaptklar sulamalara asla layk deildirler. 86 Vandaki scak atmalar 15-24 Haziran arasnda devam etmi olup olaylarda 418 Mslman ve 1715 Ermeni lm, 363 Mslmanla 71 Ermeni de yaralanmtr. 87 3.1.8. Osmanl Bankasna Yaplan Saldr Van isyanndan bekledikleri sonucu alamayan Ermeniler, stanbulda dikkat ekmek iin byk bir kargaa karma dorultusunda hazrlklara balamlard. Bu amala Tanak Komitesinin organize edip ynelttii Osmanl Bankas olaynda Kafkasyadan gelen Boris, Mar ve Varto ismindeki Rusya Ermenileri ba rol oynamlard. Bu i iin zel olarak 753 adet el bombas yaplm ve bir ok noktadan saldr planlayan Ermeni gruplar 800 akn son model Amerikan mal tabancalarla donatlmlard. Olay 14 Austos 1896 tarihinde gerekletiriliyor ve bir grup silahl Ermeni saa sola ate aarak saldrya geiyor ve Osmanl Bankasn ele geiriyor. Dier gruplar ise ehrin baka yerlerinde ayaklanmaya balyor ve
86 87

Mavi Kitap, s.41,67,207, 1896, akt. URAS., a.g.e. s.500 GRN, a.g.e. s.163

hatta bu arada baz gruplar Bab- Aliyi bile igale kalkyor, ama geri pskrtlerek darmadan ediliyor. Bankay igal eden komiteciler ise Rus Bykelilii ba tercman MAKSMOV ve banka mdr Edgar VNCENTi Saraya gndererek Abdlhamite aadaki isteklerini iletiyorlar. - 6 devlet tarafndan seilecek , asl ve milleti Avrupal bir Yksek Komiser tayini, - Vali, Mutasarruf ve Kaymakamlarn Yksek Komiser tarafndan tayin ve padiah tarafndan onaylanmas, - Avrupal subaylarn kumanda ve ynetimi altnda yerli milletlerden gnll, jandarma ve milis tekilat kurulmas, - Avrupa sistemine gre adli reform, - Din, retim, eitim ve basn hrriyeti, - Memleketin gelirinin 3/1inin mahalli ihtiyalara ayrlmas, - Birikmi vergi borlarnn silinmesi, - Be yllk vergi muafiyeti ve sonraki be ylda da sadece hkmet vergilerinin alnmas, - Ermenilerden alnm mallarn derhal iadesi, - Ermeni gmenlerin yerlerine dnnn salanmas, - Siyasi sulardan hkm giymi Ermenilerin aff, - Avrupa devletleri temsilcilerinden geici bir Komisyon kurularak yukardaki hususlarn uygulanmasn denetlemesi. Durumun byle olunca, Abdlhamit meselenin fazla bymemesi iin bu iki aracya arabuluculuk yapmalar dorultusunda yetki veriyor. Sonuta, Bat devletlerinin de araya girip Bab- Aliye bask yapmasyla isyanclar yine de yakalarn kurtarmay biliyorlar ve askerlerin arasndan ellerini kollarn

sallayarak rhtma iniyorlar, oradan da Gironde Gemisi ile Marsilyaya yola kyorlar. 88 Osmanl Bankas olaynda lenlerin say ile ilgili eitli iddialar ortaya atlmtr. Bat kaynaklarnn bu olayda len Ermenilerin saysn 4000-6000 arasnda zikretmelerine karn, bu kadar ksa sren bir olayda lenlerin saysnn yukardaki rakamn kesinlikle ok altnda olduu fikri arlk tamaktadr.

3.1.9. kinci Sasun syan Osmanl Bankasnn igalinden sonra faaliyetlerini daha da artran Tanak Komitesi 1898 ylnda, komite kongresinde Sasun ve evre blgelerinde ayaklanma karar alyor. Ahlatn Sohort kynden Ermeni Seropun ynetecei bu ayaklanma iin Sasuna 1500 silah, nemli lde cephane ve 300.000 ruble para gnderiliyor. 89 Bu srada Serop rakipleri tarafndan zehirlenip ldrlyor ve bunun ardndan ynetimi ANDRANK alyor. 1904de balayan ayaklanma ksa srede Mu da dahil, evre illere yaylyor. Bu olayda da Ermeni eteleri kyleri ve kasabalar basarak ok sayda masum Trk katlediyorlar. Hkmet bu ayaklanmay 1904 baharnda ancak durdurabiliyor. ANDRANK ise, birka defa izine rastlansa da atmalardan kurtulup Kafkasyaya kamay baaryor. Sasun olayndaki 14, 16, 22 Nisan, Trkn ve 19 Ermeninin ld bildirilmektedir. 90 3.1.10. Yldz Bombas
88 89

2 Mays ve

17 Temmuz

atmalarnda lenlerin says ile ilgili Ermeni kaynaklarnda toplam 932-1.132

URAS. a.g.e. s. 511-513. URAS. a.g.e. s. 520 90 GRN, a.g.e, s.167

Ermeni Tanak komitesi 1904de Sofyada toplanyor ve kongreden yine stanbul ve zmirde eylem gerekletirme karar kyor. stanbulda nce Padiaha tabancal suikast dzenleniyor, ama baarl olunamyor. Bunun zerine zel olarak yaptrlm arabann iine 120 kg melinit ve bunu ateleyecek 1.42 dakikaya ayarl bir bomba koyularak 21 Temmuz 1905, Cuma gn Selamlk resminden sonra cami nnde patlatlyor. Abdlhamit bu suikasttan, eyhl slam Cemalettin Efendi ile bir sre ayakta sohbet ettii iin ans eseri yara almadan kurtuluyor, ama ok sayda masum insann lm kanlmaz oluyor.91 3.1.11. Adana syan Daha nce de deindiimiz gibi Kilikya tarih boyu Rusyann scak denizlere alma hayalinde itahn kabartmtr. Adana ise her zaman bu blgede nemli ve kilit bir konuma sahip olmutur. Bunun iin blgede Kilikya Kralln kurup idealleri iin kullanmak isteyen Rusya, 1900l yllarn bandan itibaren buradaki Ermenilerin el altndan silahlandrlmasnda yardmn hi esirgememitir. zellikle 1908 ylnda II. Merutiyetin ilanndan sonra blgede Ermenilerin rgtlenerek silahlanmas hz kazanmtr. Bu dnemde Ermeni papazlar ky, ky gezerek propaganda yapyor, ayaklanmann balanmasyla yabanc lkelerin de Akdeniz sahillerine asker kararak, blgeyi Trklerden alp Ermenilere verecei konusunda Ermeni nfusu cesaretlendiriyorlard. Episkos Mueng bu konuda en etkili papaz olmutur. 92 Ksa srede dier illerden de Ermeni gruplarn blgeye getirilerek silahlandrlmasnn ardndan ayaklanma, 27 Mart 1909 tarihinde Ermenilerin iki Trk katletmesiyle, balyor. Daha sonra Adana halknn ok sevdii bir din
91 92

GRN, a.g.e.,s.167 Mehmet ETHEMOLU, Ermeni Terrnn Ksa Tarihi , s.32, Diyarbakr 1987

adam ldrlyor. Ksa srede byyen olaylarda Ermeniler ounlukta olduklar mahallelerdeki tm Trk nfusu hunharca, ocuk, ihtiyar demeden katlediyorlar. Glkle bastrlan isyanda bilano ok ar oluyor. Patrikhane, Adana isyannda len Ermeni saysnn 21.300 olduunu iddia etmitir. Cemal Paa ise bu olayda lenlerin saysn 17.000 Ermeni ve 1.850 Mslman olarak bildirmitir. 93 3.2. I. Dnya Savanda Anadoluda Ermeni Sorunu 1914 ylnda I.Dnya sava balaynca ve Osmanl Devleti de savaa girince Ermenilerin eski hayalleri yeniden yeermeye balamtr. Ermeni komiteciler, Balkan Savanda Balkan lkeleri karsnda bile dayanamayan Osmanl ordusunun Rus, ngiliz ve Fransz ordular karsnda hi tutunamayacan, bylece savan ksa sreceini dnyorlard. Nitekim, Ruslar 16 ubat 1915de Erzurumu, 18 Kasmda ise Trabzonu igal ettiler ve 20 Ocak-2 Mart 1916da ise Mu ve Bitlisi aldlar. Kimi zaman yavalamalarna ramen Ruslar 1916 Austos banda Karadeniz kysnda, Tirebolu nlerinden Erzincann batsndaki Munzur Dalarna kadar, cephelerini genilettiler. Durum byle iken, modern silahlarla silahlanm ve komitecilerin Anadolu Ermenilerinden oluturduu intikam alaylar da silahsz Trklere kar planl saldrlar dzenliyor ve inanlmaz katliamlar gerekletiriyorlard. Bu dnemde Ermeniler zellikle Erzincan, Bitlis, Erzurum, Van, Kars, Adana, Gaziantep, Urfa, Mara ve Diyarbakrda yaptklar katliamlarla tarihe kanl damgasn vurmutur. Artk i o kadar rayndan kmt ki, Ruslar bile

93

GRN, a.g.e, s.176

Ermenilerin yaptklar bu cinayetlerin nne geemiyorlard. Nitekim, gnmze kadar korunmu tarihi belgelerden bu durumu aka grebiliriz. Van Rus ktalar komutan general NKOLAYEVin Kafkas Ordular Komutanna ektii 1 Temmuz 1915 tarihli telgrafta yle deniyor: Ermeni gnllleri alnm ganimetleri gtrrken bunlar nlemeye alan Rus askerlerine Ermeniler tarafndan ate edilmitir. Bundan baka, gnlller devaml yama yapmaktan ve her trl cinayetleri ilemekten zevk almaktadrlar. Bu oalan cinayetlere son vermek maksadyla Vanda Divan- Harp kurulmutur. Bunlara mani olmak iin ayrca disiplin birlikleri tekiline lzum grlmtr." 94 Trkistan avc alayndan yzba vekili KAZMR ise raporunda unlar bildiriyor: Ermeniler, Mslmanlar Sarkamta altrmak maksadyla topladlar ve ehirden 2 km ayrlnca katlettiler. ayet Ermeniler arasnda Rus subaylar bulunmasayd, mezalimin daha da geni bir tarzda tatbik edilecei tabii idi. Bir gecede 800 Mslmann kesildiini bizzat Ermenilerden iittim. 15-16 Ocak gecesinde Ermeniler Erzincanda Mslman ahaliye kar katliam tertiplediler. Albay Morelin ald tedbirler neticesiz kald. Zulm ve yama devam etti. 95 Rus yetkililerinin bu sylediklerinden de anlald gibi Ermeni nfusun bu dnemde Trklere yapt mezalim dayanlmayacak dzeyde olmutur. Bu olaylardan bazlarna deinmek, dnem ierisindeki durumu asndan faydal olacaktr. 3.2.1. Zeytun (Sleymanl) Olaylar
94 95

analiz etme

SSL, Ruslara gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, s.27, Ankara 1987 SSL, a.g.e., s.40

Osmanl tarihinde Ermeni sorununun ortaya kmasnn ardndan hemen hemen her kritik dnemde Zeytun Ermeni isyanlarna tanklk etmitir. Blgenin sahip olduu stratejik konumu bu isyanlarda Ermenilerin Rusya ve Fransadan yardm grmesini salamtr. Nitekim, verilen nemin doal sonucudur ki, blge III.Napolyon tarafndan Rpublique de Zeitoun (Zeytun Cumhuriyeti) olarak tanmlanmtr. 96 Her defasnda olduu gibi, yine seferberliin yapld kritik sava dneminde Ermeniler ayaklanmaya balam ve ilk olarak da 30 Austos 1914de ordudan terhis olup kylerine dnen 100 Andrnly soyduktan sonra katletmilerdir. Bunun ardndan Ermeniler etraf kylere de saldrarak katliamlara devam etmilerdir. Bu dnemde Hnak Komitesinin yeniden i banda olduu grlmtr. Komite liderlerinden akrolu Panosun evinde yaplan toplantda ngilizlerin skenderuna kacaklar haber verilmi ve bu harekat kolaylatrmak iin Adana ve Mara igal oluncaya kadar isyanlarla seferberlie memurlarnn ve ailelerinin ldrlmesi, telgraf mani olunmas, kesilmesi jandarmann cephanelerinin ele geirilmesi, kaymakam ve dier Hkmet tellerinin karalatrlmtr. Bunun ardndan askeri klaya ve Hkmet Konana saldran komiteciler binba Sleyman Bey ve 25 jandarma erini ehit etmi 34n de yaralamlardr. Marata da ayn ekilde basknlar dzenleyen silahl Ermeniler ok sayda masum Trk katletmilerdir. Olaylar yattrmak iin harekete geen Trk birliklerinin zorlu mcadelesi sonucu isyan yattrlm ve 713 tfek, 12 ifte, 12 mavzer tabanca, eitli bombalar, komiteye ait birok dokman ve Ermeni Papazyla birlikte 61 ekya ele geirilmitir.97 3.2.2. Bitlis Olaylar
96

E. BREMOND (Albay)un Paristeki Ermeni Aratrmalar Dergisinde La Ciliice en 1919-1920 isimli makalesi,s.31-32, akt. SSL, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s.133, 1990 Ankara 97 Genelkurmay ATASE arivi, nu.1/131, kls.2287, dos.12, fih.1-10, akt.SSL, a.g.e. s.71-72

Faaliyetlerini durmadan hzlandran komiteciler iin Mu ve Bitlis de konumlar nedeniyle ok nem arzediyordu. Dolaysyla Patrikhane bu blgelerdeki faaliyetler iin en tecrbeli komitecileri ve din adamlarn grevlendirmiti. Yrtlen propagandalar ve kkrtmalar sonucu Ermeniler zellikle Bitliste sudan sebeple olaylar karyorlard. Bu olaylarla ilgili haberler annda Tanak Komitesi tarafndan Vanda yaynlanan Ehadank, Vandosb ve Erzurumda yaynlanan Hara gazetelerinde yerlerini alarak yabanc lkelerdeki Ermenilere iletilmi oluyordu. Savan balamasyla Osmanl devletinin seferberlik ilan etmesine ramen Bitliste de Ermeni genleri orduya katlmaktan imtina etmi, katlanlar ise silahlar ile birlikte ordudan firar ederek, Ruslar safna gemilerdir. Jandarma, asker kaaklarn bulup orduya celp etmek istediklerinde ise ciddi direnilerle karlamlardr. Bu olaylardan biri 1915 ylnn Ocanda gereklemitir. Bitlisin Hizar kazasnn Sekr ky Ermenileri, asker kaa aramaya gelen jandarma mfrezesine, Osmanl Hkmetine asker vermeyeceklerini ve hkmeti tanmadklarn sylemi ve onlar ldrmlerdi. Bunun ardndan ayn ekilde olaylar Akhis, Korsu, Beygeri, Arin, Tasu gibi kylerde de tekrarlanm ve bir ok katliamlar yaplmtr. Daha sonra Komiteciler Van-Bitlis arasndaki Geva yolunu ve buradan geen nemli haberleme hattn ele geirmilerdir. Olaylar gittike Mu ovasna da yaylm ve bu srada saldrlar neticesinde ok sayda jandarma ve sivil katledilmitir. Ermeni komitecilerin bu olaylarla Osmanl ordusunun harekat, ulam ve askeri haberlemelerini zayflatmay ve askerleri megul ederek Ruslarn blgeye sahip olmasn salamay amalyorlard. Bitlisteki Rus Konsolosunun , stanbul Bykelisine gndermi olduu 24.12.1912 tarih ve 63 sayl raporu da bunu kantlar niteliktedir:

Ermeni kamuoyunun bu duruma gelmesinde Tanak Komitesinin byk pay vardr. Komite, Ermenilerle Mslmanlar arasnda atmalar karmaya ve meydana gelecek kt durum zerine Ruslarn ie karmasn salamaya ve buralarn Rus askerleri tarafndan ele geirilmesine btn gleriyle almaktadrlar. 98 3.2.3. Erzurum Olaylar Erzurumun Rusya Ermenilerinin Anadoluya gei blgesinde yerlemesi onu komitecilerin gznde zel klmtr. Nitekim, sava ncesi Tanak Komitesinin son kongresinin de burada yaplmas bunu gsteriyordu. Ayrca Erzurum, Trabzon-Van yolu zerinde bulunuyordu ve bylece, hem karayoluyla Kafkasyadan ve hem de Trabzon yoluyla Batum, Kstence ve dier yerlerden dzenli bilgi alnabilir ve buradan ieriye silah ve cephanelik sokulabilirdi. Bu nedenlerden dolay Erzurum Ermeni ayaklanmalarna sksk sahne olmutur. 1914 ylnn Kasmnda Kemahn Karni ky civarndaki anlvank Manastrnda toplanan komiteciler isyan plan hazrlamalarna ramen, yrrle geilmeden kars alnmt. Bunun zerine Erzurum ve evresindeki Ermeniler silahlara kuanarak evlere saldrmaya ve Mslman nfusu kadn ocuk demeden katletmeye balamlardr. Ermenilerin bunlar yapmakta amac cephe blgesindeki Trk askerlerinin morallerini bozmak ve ailelerini korumak iin geri dnmelerini salamak olmutur. Bylece, Rus ordusu kolayca ilerleme salayacakt. Ermeni Komitecileri, bu dorultuda silahsz Trk sivilleri zerinde hibir gaddarlktan ekinmemilerdir. Gvenlik gleri tarafndan tutuklanan Erzincanl Dikran PAPAZYAN adl Ermeninin szleri de bunu kantlar niteliktedir: be gn daha gecikme olsayd, komitelerin aldklar tertibat ile
98

hsan SAKARYA, Belgelerle Ermeni Sorunu, 2.Bask, s.190-192, Ankara 1984

Erzincan tm ateler iinde brakacak, yakp ykacak; btn Trkleri, askerleri ldrecektik. Ancak hkmet uyank olduu iin bu giriimimiz baarl olmad 99 3.2.4. II.Van syan I. Dnya Sava zaman Ermenilerin Anadoluda kardklar isyanlardan, sonular itibariyle en nemlisi II. Van isyan olmutur. Bu dnemde Vanda faaliyetlerini iyice artran Tanaksutyun, Ramgavar, Hnak, Parti Serakan, Parti Karsakan komiteleri Ermeni nfusu Osmanl Devletine kar rgtlemi ve silahlandrmlard. Bu faaliyetlerinde komiteler ve Ermeni din adamlar Rusyann bilgisi ve ynetmesiyle hareket etmilerdi. Rusyann Ermenilere verdikleri bu destek Avusturya-Macaristan mparatorluunun Trabzon Konsolosu MORCZ tarafndan 30 Ocak 1914 tarihli aada verilmi raporundan da anlalmaktadr: Ruslar, Ermenileri harekete geireceklerdir. Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice asilerin hizmetlerine silah sevk ediyorlar ve Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar. 100 Van Vali Vekili Cevdet Beyin, 1 Aralk 1914de Ermeni ileri gelenlerini toplayarak gerginliin azaltlmasnda yardmc olmalarn rica etmesine ramen hibir pozitif netice elde edilememitir. Tam tersine Ermeni komiteciler, Van ve evre kylerinde savan balamasndan beri yrttkleri mezalimi daha da artrmlardr. zellikle Mahmudiyede Mslmanlar toplu halde katlederek, camileri ahra evirdikleri Mahmudiye kaymakamnn hkmete sunduu 15 Mart 1915 tarihli raporunda bildirilmitir. 101 Bu dnemde Osmanl, anakkale
99

SAKARYA, a.g.e.,s.192-193 sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463den akt. N. GYN, Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm iddialar, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, s.10, Bursa 2000, 101 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Nisan 1987, say 86, belge 2051
100

ve Irakta lm-kalm mcadelesi ierisinde idi. Dier taraftan Van blgesindeki Osmanl birlikleri de Rusyann Kafkaslardan yapt taarruza kar savayordu. Buradaki durum zellikle ciddi bir hal almt. nk, Ruslarn bu taarruzundan faydalanan Ermeni eteleri 15 Nisan 1915te nce Vann evre blgelerinde 17 Nisanda atakta (atak), 18 Nisanda Bitliste ve 20 Nisanda Vann merkez mahallelerinde byk ayaklanmalar balatmlard. 102 Bu olaylar sonucu karakollar, devlet binalar ve sivil evleri baslarak yaklm ok sayda jandarma, memur ve sivil halk hunharca katledilmitir. Jandarma kuvvetleri Rus taarruzunun ve Ermeni etelerinin ynettii ayaklanmalarn karsn alamaynca ve isyan daha geni blgeye yaylnca Van valisi Cevdet Bey 16-17 Mays gecesi geri ekilme karar alm ve bylece Van Rus ve Ermenilerin eline gemitir. Bunun sonucu Vann merkezinde ve evre kylerde yzlerce masum sivil Ermeniler tarafndan katledilmitir. Ermenilerin balattklar bu soykrm Alman Bykelisi WANGENHEM, Almanya Dileri Bakanlna gnderdii 10 Mays 1915 tarihli telgrafta yle rapor etmitir: Van vilayetindeki Ermeniler ayaklanmlar, Mslman kylere ve kaleye saldrya gemilerdir. Kaledeki Trk garnizonu 300 kayp vermi, gnlerce devam eden sokak muharebeleri sonunda ehir asilerin eline gemitir. 17 Mays 1915te de Van Ruslar tarafndan igal edilmi, Ermeniler dman tarafna gemi ve Mslmanlar katle balamtr. Bitlis istikametinde 80.000 Mslman kamaya balamtr 103. Bu arada Ermenilerin, kendilerine yapt yardmlar Ruslar tarafndan yksek deerlendirilmi ve Vann igalinin ardndan Rus ar Ermeni nfusa

102 103

a.g.d. Ekim 1985, say 85, belge 2003,2005 Wangenheim, Deutschisches und Armenien, 1914-1918, yay. Johannes Lepsius, Potsdam 1919, s.65, 46 nr. akt. N.GYN, a.g.e. s.11

teekkr bildirisi yaynlam, bu bildiriyi ise Rusyann Dileri Bakan SAZANOVun, Ermenilere yardmlarndan dolay teekkr beyan izlemitir. Dier taraftan da eitli lkelerde Ermeniler tarafndan yaymlanan gazetelerde, bayram havasnda Ermenilerin Ruslara yapt yardmlardan ve Osmanlya verdikleri zararlardan bahsedilmitir. Gerekte de bakldnda Rusyann dou cephesinde elde ettii zaferlerde Ermenilerin rol byk olmutur. Ermenilerin ordusunun ikmal ihanetleri yznden Osmanl yollar kesilmi, orduya lojistik destek gtren kollar da

Ermeniler tarafndan vurulmutu. Bunun sonucunda Trk ordusu geri ekilmek zorunda kalm ve ii hayli kolaylaan Rus birlikleri Vann ardndan Erzurum, Bitlis ve Trabzonu da igal etmilerdi. Bu igallerden byk cesaret bulan Ermeniler ise Mslman halka kar katliamlarn iyice artrmtr. Ancak bunlara ramen, uluslararas arenada kendi yaptklar katliamlarn zerini rtbastr etmek iin Ermeni Patrii, Ermenilerin tecavze maruz kald dorultusunda beyanatlar vermitir. Trk taraf ise btn bu beyanatlarn aslsz olduunu kantlamak ve Batl lkelerin basksna maruz kalmamak iin bir aratrma komisyonu kurmu ve Sivas, Van, Erzincan ve Erzurumda yaplan incelemeler sonucu Patrik tarafndan, ldrld iddia edilen Ermenilerin sa olduklar Batl temsilcilerin de ahitliinde belirlenmitir. Komisyonun raporunda ayn zamanda Ermeni isyannn Sivas ve Vanda hala devam ettii, bunlara kar koyacak ne Jandarma ne de silahl Trk halknn bulunduu belirtilmitir. 104 3.2.5. Mu Olaylar Vann dmesinin ardndan dier Dou illerinde olduu gibi Muta da Ermeni saldrlar younlam, merkez ve evre kylerde katliamlar artmtr.

104

a.g.d. ,Ekim 1985, say 85, belge 2004

Mu olaylarnda 7.000 kadar silahl Ermeninin gruplar halinde kyleri bast ve asker almak iin blgeye gelen Osmanl memurlarn ldrd bilinmektedir. zellikle, Ruslara ballklarn gstermek isteyen Hnak ve Tanak gruplar bu olaylarda akl almaz vahetler gerekletirmi ve erkekleri askerde olan Trk kylerini basarak kadn, ocuk ve yallar, ikenceler yaparak katletmilerdir. Bu katliamlarla ilgili Mulu Hac Ali-zade Abdlbaki, Hac Ahmedolu Yunus avu ve arkadalarnn yeminli ifadelerinde 1.200 kiilik Ermeni etesinin Mslman ky ve kasabalarna saldrdklar, Malazgirt blgesinde 53 ky ve 20.000 kiinin byk bir ksmn yok ettikleri, Ayiz (Varto) nahiyesinde Cebranl airetinden, Cindi Aann reisliini yapt 15 ky halkn ayaklarna ar at nallar iviledikten sonra Hazal glne attklar bildirilmektedir. 105 3.2.6. Diyarbakr Olaylar Her ne kadar Diyarbakr Ermenilerin ilk hedefleri arasnda olmasa da, komiteciler Rusyann Anadolunun ilerine doru ilerlemesini temin etmek iin bu blgede de faaliyetlerde bulunmulardr. Komiteciler bu faaliyetlerini, kurduklar 500 kiilik dam taburu vastasyla Mslmanlar tahrik etmek, asker ve sivilleri pusuya drerek katletmek suretiyle yerine getirmilerdir. Diyarbakr Valisinin 11-24 Mays 1916de yaptrd ankette Ermenilerin bu blgede yaptklar katliamlar yle rapor edilmitir: - Silvan kazasna bal Banik kynde barnan Ermeni Derian Dono etesi 28 Haziran 1915 tarihinde eytan Kaya mevkiinde birka jandarmayla birlikte 500 katrcy bir rmaktan geirmekte olan subay Hac Hamid Efendi nezaretindeki konvoya saldrm ve byk bir ksmn katletmitir.
105

Kara SCHEMS, Turcs et Armniens devant lhistoire. Nouvaux tmoignages russes et Tutcs sur les atrocits armniennes de 1914-1918, Geneve 1919, akt. SSL, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay. s.8081, Ankara 1990

- Lice kazasna bal Kum ve Sum kyleri yaknlarndan geen izinli Osmanl askerleri buralardaki Ermenilerin saldrsna uram ve ldrlmlerdir. - Diyarbakrn ark nahiyesine bal Arzaolu ve anikydeki eli silah tutan btn Ermeniler, mehur Honenin liderliinde bir ete kurarak erkekleri cephede olan Hdr lyas kyndeki Mslmanlara saldrmlar, kadnlarla ocuklar Mersent ayna srkleyerek kuruna dizmiler ve snglemilerdir. - Siverek-Urfa yolunda alan Ermeni iiler isyan ederek jandarmalar katletmiler ve ekyalk yapmaya balamlardr. Karacataa ziyarete giden erkek ve kadnlar tevkif etmiler ve onlar 300 metreden hedef yaparak kuruna dizmilerdir. Bunlara benzer birok olay u kanaati uyandrmtr ki, Ermeniler Mslmanlara zulmetmeye yemin etmilerdir 106 3.2.7. Sivas Olaylar Sivasn Dou cephesine yaknl, Ermeni komitecilerde buray lojistik destek blgesi gibi kullanma fikri yaratmtr. Bu dorultuda yaplan basklarla blgedeki Ermeni nfusun silah ve cephane tedarik etmeleri salanmtr. Blgedeki Ermeni din adamlar ise silahlanm Ermeniler arasnda srekli propaganda faaliyetlerinde bulunmu ve savan ksa sreceini, Ermeni milleti iin zaferin yakn olduunu syleyerek, kkrtc tutum ortaya koymutur. Bu dorultuda, zellikle Suehrine bal Ezdebir nahiyesi Ermeni Manastr Papaz Karih ve Karahisarn Yayc ky Papaz Seponilin kkrtma faaliyetleri dikkat ekmitir. 22 Nisan 1915 tarihinde Sivas Valiliinden Dahiliye Nezaretine gnderilen telgraf, blgedeki durumun ciddiyetini anlamak asndan nemlidir:

Vilayet iinde Ermenilerin toplu olarak bulunduklar yerler, ebinkarahisar, Suehri, Hafik, Divrii, Grn, Gemerek, Amasya, Tokat ve Merzifondur. imdiye kadar Suehrinin Trk kyleriyle civarnda ve Hafikin Tuzhisar, Horasan kylerinde ve merkeze bal Olata nahiyesinde yaplan aramalarda pek ok yasak silah ve dinamit bulundu. Ermenilerin bu vilayetten 30.000 kiiyi silahlandrdklar, bunlardan 15.000 kiinin Rus ordusuna katld ve dier 15.000 kiinin de Trk ordusunun baarszl halinde, ordumuzu gerisinden tehdit edecei yakalanan sanklarn ifadeleriyle kesinlemitir. Tanak Komitesinin ete reisi Murad (Hamparsum BOYACIYAN)n snd Tuzhisar kyne gnderilen gvenlik birlikleriyle Ermeniler arasnda atmalar olmutur, kaanlar takip edilmektedir.107 3.2.8. Musa Da Olaylar tilaf Devletlerinin Osmanlya Gneyden bitirici bir hamle yapmak istemesi ve bu amala ngiliz ve Fransz gemilerinin skenderuna yanamasyla blgedeki Ermeniler ayaklanmalarnda tilaf ayaklanmaya balamlardr. Aslnda Ermenilerin bu Devletlerinin kkrtmalarnn byk rol olmutur.

nk, daha nceden silahlandrlm Ermeniler tarafndan Osmanl ordularna arkadan vurulacak darbenin, savan sonucu asndan ok nem arz ettii dnlmekteydi. Bu amala Ermeniler, zellikle Samandana bal yedi kyde isyanlar karmaya balamlard. Bu durum karsnda blgenin stratejik konumunu ve Ermenilerin burada yaratabilecei sorunlar da gz nnde bulunduran hkmet yetkilileri silahl Ermenilerin yedi gn iinde blgeyi boaltmalarn istemek
106 107

SCHEMS, a.g.e. s.72, akt. SSL, a.g.e. s.82-83. Genelkurmay ATASE Arivi, nu.4/3671, kls.2820, do.69, fit.3-45, akt. SSL, Trk Tarihinde Ermeniler, s.181, Ankara 1995

zorunda kalmtr. Ancak, hkmetin bu isteine kar kan 5000 civarnda Ermeni silah ve cephaneleriyle birlikte, Samanda kasabas yaknlarndaki Musa Dana ekilmi ve buradan skenderun yaknlarndaki Fransz ve ngiliz gemilerine haberciler gndererek, birlikte saldrya gemeyi teklif etmilerdi. Ancak, Trk kuvvetlerinin 12 Austos 1915te blgeye hareket etmesi ve karadan ulam yollarn kontrol altna almas sonucu erzaklar tkenen 5.000 Ermeni, emellerini gerekletiremeden, geceyi frsat bilerek Fransz gemileri Viktor Hugo, Henri Quatre ve baz ngiliz gemileriyle Msrn Port Said Limanna karlmlardr. 108 Musa Da olay baz Ermeni kaynaklar tarafndan zaman zaman kahramanlk rnei olarak gsterilmi ve hatta Verfel adl bir Yahudi tarafndan yazlan Musa Danda 40 Gn isimli kitap, Amerikal Ermeniler tarafndan film haline getirilerek propaganda malzemesi olarak kullanlmtr. 109 Detay ile verilmi bu ayaklanmalarnn yan sra Ermeniler, 1915 ylnda ebinkarahisar, Mara, Bursa, Adana, Yozgat, zmit ve Adapazarnda kardklar kanl olaylarla da Trk halknn hafzasnda yer etmitir. Bu isyanlar sonucu toplu katliamlara maruz kalm Trklerin saysnn yaklak 500.000i at sylenmekte olup, olay tarihi ve yeri belli olup da say tespiti yaplamayanlarla birlikte bu rakam 2 milyona ulamaktadr. Nitekim, gnmzde bile yaplan kazlarda ortaya kan, Trklere ait ok sayda toplu mezar bunu kantlar niteliktedir. Bu gibi toplu katliamlar ahsen yaam, Rusyann 2. Erzurum stihkam Topu Alay Kumandan Yarbay Twerdo KHLEBOV Ermenilerin Erzincanda yaptklarn notlarnda syle anlatmtr:

108 109

Genelkurmay ATASE Arivi, nu.1/1,kls.13, dos.63, fih.16, akt. SSL, a.g.e., s.186 SSL, a.g.e., s.186

Her trl mdafaadan yoksun ve silahsz 800den ok Trk ldrlmtr. Byk ukurlar alm ve zavall Trkler bu ukurlarn bana gtrlp hayvan gibi boazlanm ve bu ukurlara doldurulmu. Herhangi bir Ermeni sayarm; yetmi mi oldu? On kii daha alr, kes! Deyince on kii daha keserler ve ukura atp, zerlerine toprak rterlermi. Bizzat mteahhit elenmek iin seksen kii kadar zavalllar bir eve doldurup evi atee vermi, kapdan kmak isteyenlerin birer birer kafalarn paralam. Ilca kasabasnda kaamayan Trklerin hepsinin ldrlm olduunu ve kr baltalarla enselerinden kesilmi birok ocuk cesetleri grdn, Erzincandan Erzuruma dnnde bizzat Kafkas Rus Ordu Komutan General ODELDZE syledi. KHLEBOV, ayrca ubat 1918de Ermenilerin Ilcada, gerekletirdikleri katliam, grg tan Yarbay GRYAZNOVun diliyle yle anlatmtr: Kylere giden yollarda uzuvlar tahrip edilmi birok cenazeye rastlam. Her geen Ermeni, bu cesetlere sver ve tkrrm. 12-15 sajen (25.5-31.9 metre) karelik cami avlusunda 2 arn (1.42 metre) yksekliinde cenaze ylmt. Bunlarn arasnda her yata kadn erkek, ocuk ve yallar vard. Kadn cenazelerinde zorla rza geme izleri pek belli bir haldeydi. 110 3.3. Tehcir ncesindeki Uygulamalar ve Tehcir Kanunu Kendi milletine kar, snrlar ierisinde yaplan mezalim Osmanl Ermeni Hkmetini ciddi tedbirler almaya zorlam ve bunun sonucunda

nfusun Irak ve Suriyenin i ksmlarna geici olarak tehciri karar alnmtr. Fakat, unu da unutmamak gerekiyor ki, Osmanl hkmetinin ald tehcir karar bavurulabilecek son are olmutur. Yani, hkmet tehcir ncesinde de
110

Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Katliam Efsanesi, , sf. 25-26, Ankara 1987

olaylarn karsn alma dorultusunda bir dizi nemler alm, ancak sonu elde edememitir. 3.3.1. Tehcir ncesinde Alnan Tedbirler Osmanl hkmeti tehcir uygulamasna kadar olan zaman zarfnda mevcut durumun yattrlmas dorultusunda bir takm tedbirler hayata geirmitir. Bu balamda; - 27 Austos 1914te, isyan tahrikinde bulunan gazete ve dergiler kapatlm veya lkeye girii yasaklanmtr, - 6 Eyll 1914te Ermeni nfusun kalabalk olduu vilayet merkezlerine, kkrtma faaliyetleriyle uraan Ermeni ileri gelenlerinin kontrol altnda tutulmas hakknda talimat verilmitir, - Ocak 1915te Ermeni asker ve jandarmalarnn silahtan arndrlmas ve yol yapmnda istihdam edilmeleri kararlatrlmtr, - 20 Nisan 1915te Enver Paann imzasyla bir tamim yaynlanm ve Ermeni etelerine mensuplar yakalayp hkmete teslim eden Mslim veya Gayrimslimlere, kii bana 1 liradan az olmamak artyla dl verilecei ilan edilmitir, - 24 Nisan 1915te ise Dahiliye Nezaretinden valiliklere ve mutasarrflklara gnderilen talimatla; Ermeni komitelerinin (Tanak, Hncak vb.) vilayetlerdeki ubelerinin kapatlmas, ubelerde bulunan evrakn imha edilmesine frsat verilmeden ele geirilmesi, komite bakan ve yeleri ile, mahir Ermenilerin hemen tutuklanmas, vilayet iinde bulunmalar sakncal grnenleri ise vilayet veya sancak iinde baka yerlere gnderilerek birlemelerine frsat verilmemesi, icap eden yerlerde silah aranmasna, bu ilerin iyi niyetle yaplmas, evrak ve belgeler incelendikten sonra gerekli kimselerin divan- harbe gnderilmesi ve btn bu icraatta sadece komite

teebbslerine kar olduundan, Mslman ve Ermeni ahali arasnda bir atmaya sebep olacak bir ekil verilmemesine nemle dikkat edilmesi istenmitir. 111 Bu uygulamalardan en ok sonuncusu ses karm ve daha sonraki tartmalarn esasn oluturmutur. nk, bu son uygulamayla 2.500e yakn kii, devlet aleyhine faaliyette bulunduklar gerekesiyle tutuklanm, bylece Ermeniler amalarna varmada ciddi bir darbe almlardr. Bu nedenledir ki, Ermeniler 24 Nisan tarihini Ermeni Soykrm Gn olarak anmaya balamlardr. Alnan bu tedbirlere ramen olaylarn nne geemeyen hkmet son are olarak tehcire bavurmutur. 3.3.2. Tehcir Uygulamasnn Nedenleri Daha nceki balklar altnda baz detaylar verilen ve Hkmetin, Ermenilerin tehcirini ngren karar almasnda etkili olan nedenler aadaki gibi zetlenebilir: - Ermeniler, sava ncesinde balam olan tekilatlanma ve silahlanma faaliyetlerini hzlandrarak, gerek gizli, gerekse de ak ekilde toplant ve kararlarla Osmanl hkmetine kar tavr almlardr, - Avrupa lkeleri ve Rusyaya mracaat ederek, Osmanl aleyhine kkrtmlardr, - Osmanl Devletinin taksimi projelerinde toprak talebinde bulunmu ve olas bir harpte Osmanl aleyhine her trl faaliyette bulunacaklarn vaat etmilerdir, bu lkelerin kamuoyunu

111

Muammer DEMREL, Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), s.49-50, Ankara 1996

- I. Dnya savann balamasnn hemen ardndan seferberliin ilan zerine askere gitmeyi reddetmi ve iddetle kar koyarak dalara ekilmilerdir, - Askere gidenler ise silah ve cephaneleriyle ordudan kaarak, dman saflarnda savaan ete ve gnll alaylarna katlmlardr. Bu dorultuda Ermeniler, zellikle Ruslar snr geer gemez onlarla birlikte Osmanl ordusuna kar savamaya balamlardr, - eitli blgelerde karklklar ve isyanlar karm, resmi binalara, askerlere, jandarmalara, mlki ve idari memurlara saldrarak katliamlar yapmlardr, - Ruslarn daha rahat ilerlemelerini salamak maksadyla onlara lojistik destek salamlardr, - Orduda morali drmek maksadyla lke ierisinde sivil halka saldrarak, katliamlar gerekletirmilerdir. Bylece, grlyor ki, Osmanl hkmeti tehcir kararn, Ermeni milletine kar besledii her hangi bir kin duygusu yznden deil, sadece sava ortamnda kendi gvenliini salamak amacyla almtr. Unutmamak gerekiyor ki, eer Osmanl hkmeti bu kararn gerekten Ermenilere husumet besledii iin alm olsa idi, bu tehcir uygulamas Anadoludaki btn Ermeni nfusu kapsard. Oysa, bu uygulamada sadece olaylara karanlarn bu kanuna tbi tutulduu grlmektedir ki, bunlar arasnda Ermenilerle birlikte Rumlar da bulunmutur.112 3.3.3. Tehcir Kanunu Dt mkl durum karsnda hkmet 27 Mays 1915 tarihinde kard bir kanunla orduya tehcir yetkisi vermi, sonra ise mevcut durumun

112

Necati KSE, Ermeni Sorununun Douu, Tehcir Kanunu ve Uygulamalar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, s.274-275, Ankara 1985

daha ciddi hal almasyla Meclis-i Vkelnn 30 Mays tarihli karar gereince tehcir sresiz hale getirilmitir 113. Ermenilerin grlmesine konu olan tehcir kanunu aynen u ekilde yaymlanmtr: 1. Vakt-i seferde ordu, kolordu, frka kumandanlar ve bunlarn vekilleri ve mstakil mevki kumandanlar ahali tarafndan her hangi bir surette evamir-i hkmete ve mdaafa-i memlekete ve muhafaza-i asayie mteallik icraat ve tertibata kar muhalefet ve silahla tecavz ve mukavemet grrlerse der-akab kuvva-y askeriyye ile en iddetli surette tedibat yapmaya ve tecavz ve mukavemeti esasnda imha etmeye mezun ve mecburdurlar. 2. Ordu, mstakil kolordu ve frka kumandanlar icabat- askeriyyeye mebni veya casusluk ve hyanetleri hissettikleri kura ve kasabat ahalisini mnferiden veya mctemien dier mahallere sevk ve iskan ettirebilirler. 3. bu kanun tarih-i nerinden muteberdir. 4. bu kanunun meriyyet-i ahkamna Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr memurdur. 114 Kanunu incelediimizde onun genel nitelik tadn, yani sadece Ermenilerle ilgili olmadn, Osmanl Devletine isyan edenlerin bahse konu olduunu aka grmekteyiz. Bu da gsteriyor ki, uygulamadaki asl hedef iddia edildii gibi Ermeni tebaas olmamtr. Ancak ne yazk ki, tehcir uygulamasnn balamasndan itibaren, Ermeniler tilaf Devletleri nezdinde giriimlerde bulunmu ve soykrma uradklar konusunda iddia ortaya atarak gndemi megul etmi, sz konusu bu
113 114

AKN, Ana izgileriyle Trkiyenin yakn Tarihi, s.97 SSL, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, s.111, Ankara 1990

devletler de kendi karlarna uygun bulduklar iin bu iddialar kabul etmitir. Nitekim, tilaf Devletleri bu erevede 24 Mays 1915te Havas Ajans araclyla aklama yaparak Osmanl hkmetini soykrm yapmakla itham etmilerdir. Bb- Ali de buna karlk verdii cevapta mparatorluk bnyesinde kesinlikle bir Ermeni katliam olmadn, bu iddialarn tamamen yalan olduunu bildirerek, Ermeni olaylar hakknda etrafl bilgi vermi ve bu olaylardaki d tahriklere dikkat ekerek, baz yerlerde Ermeni ileri gelenlerinin hala Osmanl devletine kar silahl harekat ierisinde olduunu vurgulamtr 115. Ancak, tilaf Devletleri olaylarn gerek yzn bilmelerine ramen Ermeni sorununu srekli gndeme getirmeye devam etmi ve tartma ortam yaratmlardr. Ortaya atlan tartma konularndan biri de tehcir ncesi Anadoludaki Ermeni nfusu ile ilgili olmutur. Bu dorultuda zellikle, nfus hakknda ortaya atlm rakamlar, kaynaklarna gre farkllk arz etmitir. Bu rakamlar; CUNETe gre; 1.045.018 - 1917 ngiliz Salnamesine (yllna) gre; 1.056.000 - Patrik Narses VARJABEDYANa gre; 1.150.000 - H.F.B. LYNCHye gre; 1.345.000 - Ludovik de CONSTENSONa gre; 1.400.000 - Fransz Sar Kitabna gre; 1.475.011 - Britanica Ansiklopedisine gre; 1.500.000 - Patrik ORMANYANa gre; 1.579.000 - Alman Papaz Johannes LEPSUSa gre; 1.600.000 - Kevork Aslana gre; 1.800.000 - Lozana katlan Ermeni heyetine gre; 2.250.000 - Basmacyana gre; 2.380.000
115

URAS, a.g.e., s.606

- Ermeni asll Marcel Learta gre; 2.560.000 - Osmanl statistiklerine gre ise (ortalama); 1.295.000 srlmtr. Ayrca, 1913 ylnda ngilterede yaymlanan ngiliz Yllnda Anadoludaki nfus dalm bilgileri u ekilde verilmitir: Kk Asyada (Anadolu) toplam nfus, 11.374.700, Ermenilerin says, 1.056.000, Dou Anadoludaki alt ilde toplam Mslman nfusu 1.795.800, Ermeni nfusu 480.000, Bat Anadoluda Ermeni nfusu ise toplam 576.000 kiiden olumaktadr 117. Britanica Yll, 1917 saysnda da ayn sayy vermitir. Bu saylar ierisinde Osmanl istatistiklerinin vermi olduu rakamlarn inandrcl, belgelerle ortaya konulduu iin daha yksektir. nk, Osmanlnn bu istatistikleri dnemler itibariyle ele alndnda da tutarllk gstermektedir. Yani bu rakamlar, 1882de 1.125.386, 1895te 1.167.068, 1906da 1.280.493, 1914te ise 1.294.831 olarak tespit edilmitir. 118 Ayrca, 1892 ylnda kurulan Osmanl Devlet statistik Genel Mdrlnde deiik milletlerden olan ahslarn yneticilik yapm olmas bu istatistiklere tek tarafl mdahale edilmi olma olasln azaltmaktadr. Bilindii gibi bu kurumda Genel Mdrlk grevini 1892 ylnda Nuri Bey, 1892-1897 yllar arasnda Fethi FRANKO adl bir Musevi, 1897-1903 yllar arasnda Mgrd INABYAN isimli bir Ermeni, 1903-1908 yllar arasnda Robert isimli bir Amerikal, 1908-1914 yllar arasnda ise Mehmet BEH Bey yapmtr.119 Yani bu durum, Ermeni sorununu siyasi alana tayan nemli olaylarn cereyan
116 117

116

olarak ileri

D Politika Enstits Yaynlar, a.g.e., s.29

SCHEMS, Turc Armniens Devant lHistoire, Nouveaux Tmoignages Resses et Turcs sur les atrocits de 1914 a 1918, Genve Imprimerie Nationale 1919, s.114, akt.MAZICI, Belgelerle Uluslar Aras Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni 1878-1918, s.62, stanbul 1987 118 Stanford J. SHAW-Ezel Kural SHAW, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, s.256, stanbul 1983 119 MAZICI, a.g.e., s.73

ettii dnemde Osmanl nfus bilgilerinin yabanclarn kontrol altnda olduunu gstermektedir. Kurtulu sava sonras Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla Ermeni Komiteleri faaliyetlerini sessizce devam ettirmi ve zellikle yabanc lkelerde tekilatlanarak Trkiye aleyhtar propagandalar yapmakla megul olmulardr. Ermenilerin bu sessizlii sadece 1973 ylna kadar srm ve bu tarihten itibaren Ermeni Sorunu yine gndemin esas konusu olmutur.

3.4. 1970 Sonras Ermenilerin Gerekletirdikleri Terr Olaylar Ermeni Komitecilerin Lozan bar grmelerinde baarszla uramalar ve hayallerinin bir daha suya dmesi onlar strateji deitirmek zorunda brakmtr. Bu erevede Ermeniler esas stratejilerini, soykrma uradklar tezini Bat lkelerine kabul ettirmek ve onlarn basklar ile Osmanlnn devam olarak grdkleri Trkiye Cumhuriyetinin bunu tanmasn salamak, bunun devamnda ise tazminat ve toprak talebinde bulunmak eklinde belirlemilerdir. Ancak, kendi hayal rn tezlerini Batya kolay kolay kabul ettiremeyeceklerini anlayan Ermeni komiteciler, 1970lerden sonra, korkutma ve sindirme arac olarak yeniden terre ba vurmulardr. Nitekim, bu tarihten sonra Ermeniler tarafndan, planl bir ekilde yabanc lkelerdeki Trk Temsilciliklerine terr saldrlar balamtr. 3.4.1. Trk Diplomatlar ve Devlet Adamlarna Yaplan Suikastlar 1970lerden itibaren Batnn dikkatini, szde Ermeni Soykrm iddialarna ekmei amalayan Ermeni komiteciler terr olaylarna, 27 Ocak 1973 tarihinde Santa Barbaradaki Biltmore Otelde Trkiyenin Los Angeles

Bakonsolosu

Mehmet

BAYDAR

ve

konsolos

Bahadr

DEMRin

ldrlmesinin ardndan

balamlardr. Mrd YANIKYAN adl bir

Ermeninin gerekletirdii bu suikastn, her ne kadar komitecilik faaliyetleriyle dorudan ilikisi bulunamasa da, olay, Ermeni komitelerinin bundan sonra gerekletirdikleri terr faaliyetlerinin fitilleyicisi olmutur. Nitekim, bu olayn ardndan Ermeni terr rgtlerinin gerekletirdikleri, aadaki tabloda yllar itibariyle verilmi, seri terr olaylar birbirini takip etmitir; Yllar 1973 Tarih 4 Nisan Olaylar Pariste THY ve Trk Bykeliliine bombal saldr dzenlendi. Saldry hibir grup slenmese de polis yetkilileri, 1975 22 Ekim olay Ermeni bir grubun gerekletirdiinden emin olduklarn aklad Viyanada Trk Bykelisi Dani TUNALIGL katledildi. 24 Ekim Olay kendilerini Ermeni Kurtulu Ordusu olarak adlandran bir grup slendi Pariste Bykeli smail EREZ ile polis memuru Talip YENER katledildi. Olay Ermeni Soykrm ntikam Komandolar olarak adlandran bir grup slendi 1976 16 ubat 28 Mays Beyrut Bykelilii Birinci Katibi Oktay CRT katledildi. Saldry ASALA rgt slendi Zrih Trk alma Ataelii Brosu bombaland. Olayn Ermeni Soykrm Adalet Komandolar (JCAG) tarafndan organize edildii konusunda ipular bulundu.

1977

29 Mays

stanbul Yeilky Havaalanna ve Sirkeci garna patlayc madde atld, saldrda 6 kii ld ve 52 kii yaraland. Saldry 28 Mays Ermeni rgt slendi.

9 Haziran 1978 2 Haziran

Trkiyenin Vatikan Bykelisi Taha CARIM katledildi. Saldry JCAG slendi. Madridde, Bykeli Zeki KUNARALPn ei Necla KUNARALP ve emekli Bykeli Beir BALCIOLU katledildi. Saldry JCAG slendi.

8 Temmuz

Paris Bykelilii alma Ataelii ve Trkiye Turizm Brosuna patlayclar atld. Saldry JCAG slendi

6 Aralk 17 Aralk 1979 22 Austos

Cenevre Bakonsolosluuna bomba atld. Saldry Yeni Ermeni Direni Grubu slendi. Cenevredeki THY Brosuna hasar gc yksek bomba atld. Saldry ASALA slendi. Cenevredeki Trk Konsolosu Niyazi ADALIya suikast dzenlendi. Olayda 3 kii yaraland. Saldry ASALA slendi.

12 Ekim

Laheyde Trkiyenin zdemir BENLERin Turizm

Amsterdam Bykelisi olu Ahmet Ylmaz BENLER OBAN

katledildi. Olay hem JCAG, hem de ASALA slendi. 22 Aralk Paristeki Maviri katledildi. Olay ASALA, JCAG ve Soykrma Kar Ermeni Militan Komandolar adl bir rgt slendi. 1980 6 ubat Bernde Trk Bykelisi Doan TRKMEN hedef

olduu saldrda yaraland. Saldry JCAG slendi. 10 Mart THYnn Roma Brosunun bombalanmas sonucu 2 talyan ld 14 de yaraland. Saldry Ermeni Gizli Ordusunun Yeni Ermeni Direnii adl rgt slendi. 17 Nisan Vatikan Bykelisi Vecdi TREL silahl saldrya urad. Saldrda koruma grevlisi Tahsin GVEN yaraland. Olay JCAG slendi. 31 Temmuz Atina Bykelilii dari Ataesi Galip ZMEN ve 14 yandaki kz Neslihan ZMEN katledildi. Olay ASALA slendi. 5 Austos Lyon Bykeliliine Ermeniler tarafndan yaplan saldrda 2 kii ld birka kii yaraland. Saldry ASALA slendi. 26 Eyll Paris Bykelilii Basn silahl Ataesi Seluk ar BAKKALBAI urad Saldrda

yaraland. Saldry ASALA ve Ermeni Gizli Ordusu adl rgt slendi. 17 Aralk Sidney Bakonsolosu ark ARIYAK ve koruma grevlisi Engin SEVER katledildi. Olay JCAG slendi. 1981 4 Mart Paris Bykelilii alma Maviri Reat MORAL ve Din leri grevlisi Tecelli ARI katledildi. Olay ASALAnn Shahan Natali Grubu slendi. 3 Nisan Kophenhagda Bykelilik alma Maviri Cavit DEMR urad silahl Saldrda ar yaraland.

Saldry ASALA ve JCAG slendi. 9 Haziran 24 Eyll Cenevrede Konsolosluk sekreteri Mehmet S. YERGZ katledildi. Olay ASALA slendi. Paris Bakonsolosluuna yaplan saldrda gvenlik grevlisi Cemal ZEN katledildi. Saldr ASALA yeleri tarafnda gerekletirildi. 1982 28 Ocak 8 Nisan Los Angeles Bakonsolosu Ticari Kemal ARIKAN Kani katledildi. Olay JCAG slendi. Ottowa Bykelilii Maviri GNGR urad silahl saldrdan yaral olarak kurtuldu. Saldry ASALA slendi. 4 Mays 7 Haziran Boston Fahri Konsolosu Okan GNDZ urad silahl saldrda katledildi. Saldry JCAG slendi. Lizbondaki Trk Bykelilii dari Ataesi Erkut AKBAY ve ei Nadide AKBAY uradklar silahl saldrda katledildiler. Saldry JCAG slendi. 7 Austos 3 Ermeni terrist, Ankara Esenboa Havaalanna silahl ve bombal saldr dzenledi. ASALAnn slendii saldrda 9 kii ld 82 kii yaraland. 15 Temmuz Parisin Orly Havaalannda THY brosuna bombal saldr dzenlendi. Olayda 4 Fransz, 2 Trk, 1 Amerikal ve 1 sveli hayatn kaybetti, 28i Trk olmak zere 60 kii yaraland. Soruturmalardan, saldrnn ASALA yeleri tarafndan dzenlendii ortaya kt. 120

Yukarda sralanan olaylar Ermeni terr rgtlerinin gerekletirdii terr eylemlerinden, sadece nemli olan birka tanesini oluturmaktadr. Gerekletirdikleri bu terr olaylaryla Bat dnyasnn dikkat odanda olmay baaran Ermeni terr rgtleri 1980li yllarn sonlarna doru strateji deitirerek, bu dnemden itibaren Trkiyenin bana dert olmaya balayan PKK terr rgt ile ibirliine ynelmitir. Ayrca, Ermeni Terr rgtleri bu tarihten itibaren sallanmakta olan Sovyetler Birliine ynelerek Rusyann da desteini alarak Azerbaycana kar saldr planlar zerinde odaklanmaya balamlardr. 3.4.2. Azerbaycan ve Dalk Karaba Olaylar Azerbaycan, Ermeni mezalimine daha nceleri de maruz kalmtr. Nitekim, ubat 1905te kan ve drt gn sren saldrlarda saysz Azeri Trk acmaszca katledilmitir. Bu dnemde Tanaksutyun Komitesinin silahl atmalara balamasnn asl nedeni, zellikle snrlar iinde ounluk oluturan Azerbaycan imdiki Ermenistan saylarnn en Trklerinin

azaltlmas ve burada Ermenistan devleti kurma amac olmutur. 121 XX.yyn ilk eyreinde Azerbaycan Trklerine kar dzenlenen acmasz katliamlar ise 18-21 Mart 1918 tarihinde gereklemitir. kan olaylarda Trk mahalleleri baslarak, elli bine yakn Azeri Trk katledilmitir. Ermenilerin gerekletirdikleri bu soykrm, daha sonra Azerbaycann amah, Krdemir, Lenkeran, Salyan, Guba, ve Nevai kazalarnda yaplan katliamlar takip etmitir. Bat blgelerinde ise Austos 1919de Ermeni eteleri Nahivan ve erur evresindeki 45 kye saldr dzenleyerek burada da korkun katliamlar
120 121

URAS, a.g.e. s.CCXIII-CCXLVI Gerard J. LBARDAN; Ermenilerin Devletleme Snav, ev.Alma TALICA, s.117, stanbul 2000

gerekletirmilerdir. 23-24 Mays 1920 gecesi 300 civarnda Ermeni svarisi, Eriven yaknlndaki Cebeal kyn kuatarak erkekleri sngden geirmi, kadnlara ise inanlmaz ikenceler yapmlardr. Ayn ekilde, 27 Haziran 1920 gecesi yine Erivan evresindeki Hacbayram ve Haberbegli kylerine Ermeniler tarafndan baskn dzenlenmi btn Mslman nfusun mallar yamalanm kendileri ise katledilmitir. Katliamdan kurtulmay baaran az sayda insan ise Aras nehrini geerken akntya kaplarak hayatlarn kaybetmilerdi. Bu dnemde, Andranikin komutasndaki Ermeni silahl eteleri ayrca Gkede amrl, Medine, Anazolu, Klak, Gulal, Ksecik, Alaal, Kk Karakoyunlu ve Delikarde kylerine hcum ederek ok sayda Trk katletmilerdir. Bu katliamlarda bizzat itirak eden Yarbay Vahram yaptklarn yle anlatmtr: Ben hibir eyin farkna varmadan Basargeer ahalisini mahvettim. Ancak, bazen kurunlar kullanmak istemiyordum. Bu kpekleri ldrmenin en kolay yolu udur ki, sava sonrasnda sa kalanlarn hepsini kuyuya atp zerlerine ar talar atmak gerekiyor ki, onlar sa kalmasnlar. Ben de aynen byle yaptm. Btn erkekleri, kadnlar ve ocuklar kuyulara attm, kuyularn azn talarla kapatarak onlar lme terk ettim. 122 Bu katliamlarn dnda 1918-1920 yllar arasnda Zengezur, Ordubad, Vedi blgelerindeki Trk kylerine defalarca saldran Ermenilerin insanlk ayb katliamlar yaptklar da bilinmektedir. Sadece 1918 ylnn sonlarnda Zengezur blgesinde Trklerin yaad 115 ky Ermeniler tarafndan yerle bir edilmitir. Bu saldrda, 3257 erkek, 2276 kadn ve 2196 ocuk olmak zere toplam 7739 kii hunharca katledilmitir. Genel olarak, 1918-1920 yllar arasndaki Tanak iktidar zaman Ermenistanda
122

A. LALAYAN, Kontrevalyutsionny Danakstyun i mperialistieskaya Voyna 1914-1918, Azerbaycan Bilimler Akademisi Haberleri, Felsefe ve Hukuk says, 1989, No:4, s.50. akt. V. ARZUMANLI, 1918 Katliam, s.58, Bak 1995

yaayan 575.000 Azerbaycan Trknn yaklak 565.000i katledilmi ve ya ge zorlanmtr. Bu dnemde yrtm olduklar politikann gerei olarak, Tanaklar bu blgede sadece 10.000 civarnda Trkn kalmasna msaide etmitir. 123 Birlemi Milletler Ba Meclisinin 11 Aralk 1946 tarihli kararnamesi ve 9 Aralk 1949 tarihli Uluslararas Konversiyum Azerbaycanda sadece 1918 yl Mart-Nisan aylarnda Ermenilerce yaplan katliam hukuki adan soykrm (genosit) olarak deerlendirmi ve bu konuda Azerbaycanda 50.000den fazla insan kayb ile sonulanan bu olay hakknda eitli Uluslararas Tekilatlara ve ayr ayr devletlere bilgi verilmitir.124 1918 yl olaylarnda Osmanl ordu birliklerinin yardma yetimesi sonucunda Azerbaycan halk daha byk apl soykrma maruz kalmaktan kurtulmutur. Ayn Ermeniler bu kez 1987 ylnda 220 bin Azeri Trkn Ermenistandan Azerbaycana ge zorlam, kar gelenler ise ikenceye maruz braklmtr. Bu dnemden itibaren artk Ermenistan ynetiminde bata Tanaksutyun olmak zere, dier terr rgtlerinin etkisi daha bariz gzkmeye balamtr. Artk bu dnemde Ermeni yetkililer her frsatta, stratejik konumu ve deerli yer alt kaynaklar ile dikkat eken Dalk Karaban Ermenistan topra olduunu dile getirmekten ekinmemitir. Onlar, bu planlarn hayata geirmede cesaretlendiren ise Sovyet ynetimi olmutur. Sovyet ynetiminin bu ak destei kimi zaman yetkili kiilerin aklamalarnda da yer almtr. 18 Kasm 1987 tarihinde, GORBAOVun ekonomi danman Abel AGANBEKYANn Fransann LHumanite gazetesine verdii demete

123 124

S.ASADOV, Ermenistan Azerbaycanllarnn Tarihi Corafyas, s.35, Bak 1998 Cemil HASANOV, 1918 lkbahar:Azerbaycanda Ermeni Terrizmi ve Trk-Mslman Soykrm, s.540, akt. IHALYEV, a.g.e., s.111

Karaban Ermenistana birletirilmesi gerektiini ifade etmesi bu destee verilebilecek rneklerdendir.125 Bu sralarda Azerbaycan Sovyet ynetiminden kurtulmak iin bamszlk mcadelesi veriyordu. Byle bir durum karsnda Sovyetler Birliinin gizli servisi-KGB, Azerbaycann bu mcadelesini krmak iin Ermenileri kullanma karar almtr. nce Bakde Ermeni komiteciler tarafndan birka Ermeni ldrlm ve bundan Azeriler sorumlu tutularak karklk kartlmtr. Bunu takiben Azerbaycann Dalk Karaba blgesindeki Ermeniler birok Azeriyi katletmi blgede izinsiz kazlar yapmaya balamlardr. Olaylar karsnda sabr tkenen Azeriler yryler dzenleyerek Sovyet ynetiminden katliam ve babozukluun durdurulmasn talep etmilerdir. Azerbaycan zerinde acmasz planlar yapan Sovyet ynetimi ise bunlar durdurmak yerine 19 Ocak 1990 gecesi daha feci bir olay gerekletirmitir. Hazar denizinden sava gemileriyle Bakye zrhl birlikler karan Rus ynetimi 126, havadan indirilen zel timlerin de destei ile, hibir uyarda bulunmadan Lenin 127 meydannda adrlar kurarak direnilerini srdren silahsz insanlara saldrmtr. Azerbaycan tarihine Kanl Ocak diye geen bu olayda yzlerce Azeri Trk tanklarn altnda kalarak ve rasgele etrafa alan ateler sonucu kaybetmilerdir. Sovyet ynetiminin Azerbaycana kar olan bu dmanca tavrndan faydalanan Ermenistan 1991 Ocak ayndan itibaren Azerbaycana kar irkin planlarn hayata geirmee balam ve tipik bir terrist devlet yaklam sergileyerek, Ermenistandaki Rus Kolordusuyla birlikte Azerbaycan topraklarna saldrya gemitir. Son derece modern silahlarla silahlanm RusErmeni birlikleri karsnda yeni bamszln kazanm Azerbaycan fazla
125 126

feci ekilde hayatlarn

Yuri POMPEEV, Krovavy Omut Karabaka, s.20, Bak 1992 Birlikteki askerlerin ounun Ermeni asll olduu sylenmektedir 127 Daha sonra bu meydann ad Azatlk Meydan olarak deitirilmitir

dayanamaynca, igaller ve soykrm birbirini takip etmitir. 30 Ekim- 3 Aralk 1991de Hocavend, 26 ubat1992de Hocal, 8 Mays 1992de ua, 15-18 Mays 1992de Lan, 31 Mart- 2 Nisan 1993de Kelbecer, 23 Austos 1993de Cebrayl ve Adam, 30 Austos 1993de Gubadl, yine Austos 1993 de Fuzuli ve 20-23 Ekim 1993de Zengilan illeri Ermenistan birlikleri tarafndan igal edilmitir. 128 gal edilen bu blgelerde Ermeniler binlerce masum insan ocuk, ihtiyar demeden katletmilerdir. Hala Ermenistann igali altnda olan bu blgeler Azerbaycan topraklarnn %20sini oluturmaktadr ve hala bu blgelerden ge zorlanm 1.200.000 insan adr kentlerde ve vagon evlerde dayanlmaz artlarda hayat mcadelesi vermektedirler. Her ne kadar Ermenistan ynetimi bu sorunun Azerbaycan ve szde Dalk Karaba ynetiminin i meseleleri olduunu iddia etse de konu ile ilgili BM Gvenlik Konseyi kararlarnda sorunun Ermenistan ve Azerbaycan arasnda olduunun vurgulanmas, bir takm uluslararas belgelerde ve baz devletlerin aklamalarnda Ermenistann igalci devlet olduunun ak bir ekilde belirtilmesi, kimi zaman kendi yetkililerinin igali ve Azerbaycan topraklarnda halen asker bulundurduklarn kabul eder aklama yapmalar, Azerbaycann Ermenistan tarafndan silahl saldrya uradn, yani Ermenistann BM anlamasnn 2/4 maddesini ihlal ettiini gstermektedir. Ayrca, Ermenistan Parlamentosunun 1 Aralk 1989 tarihli, Azerbaycann Karaba blgesini topraklarna katma dorultusunda alm olduu karar hala yrrlkte tutulmas da sorunun muhatabnn Ermenistan Cumhuriyeti olduunu ortaya koymutur. Grdmz gibi, Trklere yaptklar soykrma ramen, her zaman kendilerini ezilmi, soykrma maruz kalm bir millet olarak dnya lkelerine

128

Refugees Azerbajan, s.22-27, Bak 2001

kabul ettirmeye alan Ermenilerin bu iddialarnn aslsz olduu apaktr. Peki, yleyse bu soykrm kavramnn ortaya k serveni nasl olumutur? Ruslarn, 1917 ihtilali sonucu Anadolu Cephesinden geri ekilmesiyle Byk Ermenistan kurma yolunda bir daha hayal krkl yaayan Ermeniler, hak iddia ettikleri topraklar elde etmek iin, giriimde bulunduklar Lozan Konferansndan da sonu gelmeyince deiik stratejiler belirlemeye balamlardr ki, soykrma uradklar iddias bularn banda gelmektedir. Bunun dnda Ermenilerin ileri srdkleri iki iddia daha vardr ki, bunlar da Ermeni anavatan iddias ve Ermeni nfus ounluu iddiasdr. Daha nceki blmlerde de grld gibi bu son iki iddiann tmyle aslsz olduu kantlanmtr. Bunun farknda olan Ermeniler ilk iddia zerinde almalarn hzlandrmlardr. Bu iddia erevesinde Ermeniler, fikrini ortaya atmlardr. Bu iddiann ortaya k hikayesi ise yle gelimitir; Aram ANDONAN adnda bir Ermeni Trkiyeden kaarak ngiltereye gitmi ve 1920de Londrada ngilizce olarak Naim Beyin Anlar, Ermenilerin Tehcir ve Katliamna likin Resmi Trk Belgeleri adl kitabn yaymlamtr. Bu kitap ayn zamanda Paris ve Bostonda da deiik balklar altnda baslmtr. Kitapta Talat Paann gnderdii ileri srlen birtakm, katliam emirleri ieren belgelerden sz edilmitir. ANDONAN, sz konusu belgeleri Halepteki Osmanl skan Dairesinde bakatiplik yatn ileri srd Naim Bey adnda birinden aldn iddia etmi ve bu konuda kitabnda yle yazmtr Benim araclmla konuacak olan, Ermeni halknn genel olarak katledilmesi iin zel surette kurulmu bir idarede uzun zaman nemli bir grev igal etmi ve resmi emirler ile bu emirlerin uygulanmasna ilikin raporlar ttihat ve Terakkinin 1915te uygulad yer deitirme ileminin (tehcir) aslnda soykrm olduunu

elinden gemi bir Trktr. Bu Trk, Halepteki Tehcir daresi eski bakatibi Naim Beydir. 129 Peki, ANDONANnn bu iddialar gerekleri ne derece yanstmaktadr? Bir kere, arivlerde yaplan aratrmalarda yukarda ad geen Naim Beyin ismine rastlanmamtr. Ayrca, ANDONANn kitabnda Naim Beyin kiilii ile ilgili birbirinin kart, tutarsz bilgiler vermesi ad geen kiinin hayal rn bir zat olduu sonucunu ortaya koymutur. kincisi, ANDONANn, sunduu belgelerin asllarn trl nedenlerle ibraz edememesi bu belgelerin sahte olduu olasln artrmtr. Nihayet, Andoniann sunduu, Talat Paann imzasn tayan belgelerdeki yazm usul ve kesinletirmitir. Dier taraftan 1915deki Tehcir olayna baktmzda bu dorultudaki kararn, daha nceki blmlerde de deindiimiz gibi, o dnemin artlarnn zorunlu klmas sonucu ve hukuka dayal alndn ve hkmetin zellikle yer deitirme sresince Ermenileri d saldrlardan ve alktan korumak iin azami tedbirleri alm olduunu grmekteyiz. Nitekim, bu olaylar yaam ve ya incelemi yabanc kaynaklar, yaptklar aratrmalarla sz konusu dnemde Ermeni nfusun vermi olduu kayplarn Osmanl Devletinin bilinli olarak uygulad herhangi bir soykrm program sonucu deil, sava dneminin kt koullarndan ileri geldiini ortaya koymulardr. IV. DI KAYNAKLAR AISINDAN OLAYLARA BAKI
129

rum/milad tarihler arasndaki farkllklar sz

konusu belgelerin asllarna kesinlikle uymadn ve sahte olduunu

A.ANDONAN Documents Officiels......, s.12, Naklen inasi OREL - Sreyya YUCA, Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, s.7 , Ankara 1983

I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin uygulamak zorunda kald tehcir kanununun gnmzde Ermeniler ve kimi Ermeni sempatizanlar tarafndan soykrm diye lanse edilmesi, aslnda nyargl tutumun gstergesi olup, olaylar saptrma amac gtmektedir. Bu dnemde gereklemi olaylarn daha iyi deerlendirilmesinde, olaylara d kaynaklar asndan bakmann isabetli olacan ve daha tarafsz karar vermemize olanak salayacan dnerekten bu blmde bu dorultuda yaplm aratrmalara yer verilecektir. Mr. HARBORDun olaylarn gidiatn anlatan aadaki szleri aslnda gerekleri en anlaml ekilde ortaya koymaktadr: Trkiye hastalk ve harplerden nfusunun %20sini kaybetmitir. Yerlerinden karlan Ermeniler yava yava ve hibir korku duymadan yerlerine dnyorlar. Btn seyahatimiz boyunca Trklerin Ermenileri ldrmek istediklerine dair bir iaret grmedik... ay nce Ermenilerin tek bir adam kalmayncaya kadar kesildiini duymutuk, halbuki duyduklarmzn hibiri doru deildi. Zaten ben bu katliam sylentilerini her zaman pheyle karlamtm. Franszlar Trkleri mandalar altna almak istiyorlard, bunun iin de dnyann phesini Trklerin stne ekmek gerekirdi.... 130 Bu dorultuda J.Mc.CARTHY de lm ve Srgn adl eserinin nsznde, Osmanlnn tarihi ile ilgilendii zaman, XIX.yyn sonu, XX.yyn balarndaki olaylarda Osmanlnn Mslman nfusunun drtte birinin hayatlarn kaybettiklerini rendiinde bu durum karsnda akna dndn itiraf etmitir. 131

130

Erol ULUBELEN, 1896-1914 ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, s.212, Mr. Harbord tarafndan 10 Ekim 1919 tarih, sayfa 817, Vesika No:548e ilave 131 J.Mc.CARTHY, lm ve Srgn, stanbul 1998, ev. Bilge UMAR , nsz

Dier taraftan olaylarn iinde olan ve gelimeleri bizzat kendileri izleyen yabanc subaylarn anlarndan malum oluyor ki, bu dnemle ilgili katliam ve soykrm iddialar basite uydurulmu ve maksatl ama gtmtr. Fransz gazeteci Michel PALLARES, grg tan bir Fransz deniz subaynn anlattklarn yle aktarmaktadr: Ekya hikayeleriyle bizi aldattlar. Aslnda Hristiyan katliam diye bir ey olmamt. Sadece hyanet edenlerin idam vuku bulmutur. eride Ermeniler memleketi Ruslara teslim ettiler. Bu slah olmaz bozgunculara kar kendilerini savunmak iin Trkler kkl tedbirler aldlar. Pek ok mrekkep lakin az kan aktm olan mecburi gler bundan dolay yaplmtr. Sava esnasnda dman ile kar karya iken srtmza haner saplamak isteyen alaklara kar merhametsizce hareket etmek tamamen hakl bir davrantr. 132 George de MALEVLLEnin, olaylarla ilgili Ermeni Trajedisi adl kitabnda yapm olduu, kendine zg aadaki yorumu da o dnemin gereklerine ok anlaml k tutmaktadr: ...Ermenilerin yerlerini almak zere ortadan kaldrmak amacna ynelik szde bir gizli plan masal temelsiz olduu kadar da deersizdir. 1917de Yunanistan, Trkiyeye kar savaa girdiinde buna benzer bir olay olmad ve Osmanllar, Kk Asyada ok olan ve onlarla ilgili olarak acl anlara sahip bulunduklar Yunanllar srmeyi akllarndan bile geirmediler. Neden? nk Osmanl Yunanllar sakin kaldlar. Dolaysyla, Ekim 1918 atekesine kadar balarna kt bir ey gelmedi. ayet Ermeniler de yle yapsalard srgn de, srgnle birlikte grlen ldrme olaylar da olmazd. 133

132

Le Kmalisme Devant Les Allies Constantinople, s.73-74, Paris 1922, akt. Prof.Dr. Ercment KURAN, Trk-slam Kltrne Dair, s.63-64, Ankara 2000 133 George MALEVLLE Ermeni Trajedisi, s. 61, eviren Galip STN, stanbul 1991

Aslnda biliyoruz ki, tehcir zaman Ermenilerin nemli ounluu ktlk yznden hayatlarn kaybetmitir. Yalnz, bu kt kader sadece onlara ait olmamtr. O dnemde alktan len Trk sivil ve askerlerin says Ermenilerden ok daha fazla olmutur. Bu ktlk ve sefalet dnemini bizzat yaam Bavyeral Alman Binba SCHMTD, Vossiche Zeitung gazetesine gnderdii mektubunda yaananlar yle dile getirmitir: Ben harp esnasnda iki buuk sene Trkiyede idim. Kafkasya, Mezopotamya, ran ve Filistin cephelerinde bulundum. Ermeniler, Trklerin asi tebaalar idiler. Askeri ve siyasi sebeplerden onlarn harp mntkalarndan uzaklatrlmalar zaruri idi. Trkiye gibi hibir eyin bulunmad bir memlekette bir ktle srgn srasnda bir ok insann lmesi ak bir eydir... Frat blgesinde ayda ne kadar Trk askerinin alktan ld dnlyor mu? Ayda yzlerce, hem de 1917 ylnda. 134 I Dnya savanda Osmanl Devletinin Ermenilerden ektikleri yabanc lke yetkilileri tarafndan sk-sk dile getirilmitir. 19 Aralk 1915 tarihinde Alman Deutche Tage Zeitung gazetesinde Kont REVENTLOW konu ile ilgili unlar yazmt: Trkiyenin, Ermenileri cezalandrmak iin ald nlemler yalnz bir hak gibi deil, fakat bu asi ve kana susam insanlar yola getirme konusunda yerine getirilmesi gerekli bir grev olarak kabul edilmelidir. Gsp ve isyankar olan Ermenilerin layk olduklar son karsnda merhamet hissi duymak zamannn oktan gemi olduunu biz Almanlarn anlamas gerek. Eer, Trkler Ermeni tehlikesine kar kendilerini koruyamazlarsa, mttefiklerine daha ar bir i yklemi olacaklardr.135

134 135

Nejat GYN, Osmanl daresinde Ermeniler, s. 20-21, stanbul 1983 Paul du WEOU, Kilikya Facias, ev. Reat GEN, akt. SAKARYA, Belgelerle Ermeni Sorunu, s.261, Ankara 1984

Kont REVENTLOWun bu syledikleri Osmanl Devletinin bu dnemde nlemler alma dorultusundaki zorunluluunu ortaya koyduu gibi, Ermenileri de en iyi ekilde tanmlamtr. ABDdeki Alman Bykelisi Kont BERNSTORFF ise Ermeni komitecilerin Bat kamuoyuna empoze etmee alt soykrm iddialar ile ilgili, Rene PNONun notlarna atfen, Washingtonda Wolff Ajansna vermi olduu demete yle demitir: Ermenilere yapld iddia edilen btn bu mezalim hikayeleri tamamen uydurulmu eylerdir. Ermenilerin ldrld veya onlara ikence yapld hakkndaki haberler batan aa aslszdr. 136 Sava dneminde stanbulda grev yapan Avusturya-Macaristan Askeri Ataesi Joseph POMANKOWSK de sava dnemindeki durumu u ekilde yorumlamtr: Hkmetin tm uyarlarna ramen Ermeniler gene de Trkiye aleyhine hasmane davranlarda bulunmaktan ve hatta Trk birliklerine saldrmaktan hi ekinmiyorlard. Harbin balamasndan hemen sonra, Ermeni asll pek ok asker ile subay, balarnda bir Ermeni mebusu ile snr getiler. Bunlar, sonra Ermeni gnll tekilatna girdiler. Tekil edilen bu birlikler, Rus cephesindeki snrdan geerek Mslman halkn oturduu Trk topraklarn kasp kavurdular. Trk Hkmeti ve ordu kumandanl Ermeni halknn byk bir isyan karacandan endie ediyordu. Gerekten de byle bir hadise, Ruslarn yardm ile Ermenilerin Trk birliklerine saldrya getikleri ve bu mcadelelerini aylarca srdrdkleri Vanda ortaya kt. 137

136 137

SAKARYA, a.g.e. s.260 Joseph POMANKOWSK, Osmanl mparatorluunun k, s.142-143, ev. Kemal TURAN, stanbul 1990

Aslnda bu dnemde Anadoluda yaananlara baklrsa, gerekten bir soykrmn gerekletirildiini, ama bunun Trkler tarafndan Ermenilere deil, Ermeniler tarafndan Trklere uygulandn syleyebiliriz. Mc.CARTHYnin bununla ilgili grleri aslnda her eyi ortaya koymaktadr. ... I Dnya Sava srasnda douda Ermenilerin Mslmanlara kar giritii saldrlarn odaklan, g ettirmeye zorlamak amacna deil, ldrmenin kendisi idi (bir miktar kii ldrp ounluu dehete drerek g etmee zorlamak amac gdlmyordu, olabildiince ok Mslman ldrlmesi dorudan doruya ama idi)... 138 Btn bunlara ramen, baz Batl yetkililerin, Trk milletini Bat kamuoyunun gznde lekeleme grevine soyunmasn dorusu ite kalan, gerekleememi planlarn hazmedilemeyip da vurulmas gibi mmkndr. ABD Bykelisi MORGHENTAU, alglamak Bykeli

MORGHENTAUnun yks adyla yaynlad kitabnda bu konuda zellikle byk aba sarf etmitir. Bykelinin, bu hayal rn yksne en iyi cevap, yine Amerikal bir gazeteci olan SCHRENER tarafndan MORGHENTAUya gnderilmi mektupta yer alan u cmlelerle verilmitir: ... Doruyu sylemem gerekirse Trklere mal ettiiniz acmaszca davranlara siz pek tank olmadnz. Bunun yan sra ayaklanmann olduu yrelerde yaayan Ermenilerin saysndan ok Ermeninin ldrldn iddia ettiniz... Acaba btn hkmetlerin kendilerine kar ayaklanmalar bastrma hakkna sahip olduklar hi aklnza gelmedi mi? Bana yle geliyor ki, Byk Britanya bile bu hakkn Cumhuriyetimiz kurucularna (ABDye) kar kullanmaktan geri kalmad... Ancak biz Batllar kendimizi melek saymamz halinde Trkleri toptan silebiliriz. Trklerin dnyada nesli tkenmi son birka

centilmen ulustan biri olduu hususunda sizin de benimle ayn fikirde olduunuzdan eminim... 139 Bykeli MORGHENTAUnun Trklere kar nyargl tavrn Georges MALEVLLE de u ifadelerle dile getirmitir: ...Peinen Ermeni davasnn yanda olan ve kendisini Trklerin arasnda Ermeni dostu sayan bu garip eli, Trklere en kk bir sempati duymuyor, onlar tembel ve geri zekal gryordu... 140 Gnmzde szde Ermeni soykrm sorununu ikide bir gndeme alp adeta politika malzemesi haline getiren Batl lkeler her ne sebeptense, kendi arivlerini bile incelemekten kanmaktadrlar. Aslnda bu zahmete katlanabilmeleri durumunda gereklerin ortaya kmas iten bile deil. Mr. KTSTONun Sir E. CROWEa gndermi olduu 28 Kasm 1919 tarihli belge arivlerdeki belgelerden sadece bir tanesidir: ...Ermenilerin Mslman komularn kesmesinden hi phe etmem ve Erivan kontrol altnda tutan Tanak etesine en kk bir itimat gstermemek lazmdr. Bu Tanaklar mthi bir vahetle alyorlar ve talihsiz Ermenilerin hi de yararna hareket etmiyorlar... 141 Daha nce de belirttiimiz gibi Ermenilerin I.Dnya savanda Trklere kar tavr almalarnda, Rusyann verdii destek ve cesaretin byk etkisi olmutur. Hatta, Ermeniler bu dnemde Ruslarn bir nevi yerli mttefiki olmulardr. Buna ramen, Ermenilerin sergilemi olduklar tutum kimi zaman Rus yetkililerini de etkilemitir. Paristeki Rus Bykelisi ZVOLSKnin

138 139

Mc CARTHY, a.g.e. s. 207 Heath W. LOWRY, Bykeli MORGHENTAUnun yksnn Perde Arkas, s.58, ev. Belks TORFLL, stanbul 1991 140 MALEVLLE, a.g.e., s. 67 141 Mr.KTSTONdan Sir E.CROWEa, 28 Kasm 1919, s.907 Vesika 609, akt. ULUBELEN,1896-1914, a.g.e.,s.215

Babakan ve Dileri Bakan SHTURMERe gnderdii 24 Ekim 1916 tarihli telgrafta bu durum aka gzkmektedir: Ermeniler, ihtilalci komitelerin kararlarna uyarak, yurdun birok yerlerinde devlet kuvvetleri ve ordu birlikleri aleyhine saldrya geip Hkmet memurlarn ve Mslman halk katlettiler. Bu saldrlar baz yerlerde gerek birer isyan halini ald. Ermeni ayaklanmasnn ortaya kard byk tehlike zerine Hkmet btn Ermenileri askeri blgelerden uzaklatrmak zorunda kalmtr. Bu hareket esnasnda baz yakksz davranlar olmusa da bulup cezalandrmak zere derhal komisyonlar gnderilmitir. 143 Ancak ne yazk ki, Hkmetin, oluturduu bu komisyonlara katlma teklifinde bulunduu, kimi Avrupa lkeleri ( Hollanda, Danimarka, spanya, sve ) her defasnda bu teklifi her ne sebeptense reddetmilerdir 144. Ancak, hkmetin cesaretle olaylarn zerine gidii, bu olaylarda her hangi bir sorumluluunun olmadnn gstermitir. Bu durum gsteriyor ki, Osmanl Hkmeti, I. Dnya Sava zaman, Ermeni nfus tarafndan maruz kald ihanet sonucu 1915te tehcir uygulamasna gitmek zorunda kalm ve bu tehcir zaman Ermenilere hibir soykrm uygulamad kullanmtr. Ermeni sorununda tartlan konulardan biri de tehcir zaman len Ermenilerin saylar ile ilgili iddialardr. Bilindii gibi, Ermeniler tarafndan bu rakamlar 1.500.000-2.000.000 olarak lanse edilmektedir. Daha nce ngiliz
142

142

bundan zarar gren Ermenilerin haklarn kanun yoluyla korumak ve sulular

gibi, gvenlikleri iin de elindeki tm imkanlar

G zaman Ermeniler, baz ekya desteleri tarafndan saldrya maruz kalm, can ve mal kayb vermilerdir. 143 Cumhuriyetin 50. yl Yayn, Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksimi Plan, 24 Ekim 1916, Belge No:752, Ankara 1986 144 Babakanlk Osmanl Arivi, Naklen Dr. Hsamettin YILDIRIM, Ermeni ddialar ve Gerekler, s.147150, Ankara 2000

Yllndan verilen rnekte Dou Anadoludaki Ermeni nfusunun 480.000 olduunu sylemitik. imdi, sorulmas gereken, madem tehcir kanununun uyguland Dou blgesindeki Ermeni nfusu 480.000 ise, o zaman, grlenlerin ounun sava sonras geri dnnn de salanm olduu dikkate alnrsa, lenlerin saysn 1.500.000-2..000.000 olarak lanse etmek hangi manta uymaktadr? Aslnda, bu rakamn Ermeniler tarafndan katledilen Trklerin saysna daha yakn olduu sylenebilir. Mc Carthyye gre, bu dnemde Anadoluda len Ermenilerin say 600.000, Ermeniler tarafndan ldrlen Trklerin say ise yakndr.145 SONU Tarihte bir devlet gibi varolular tartmal olan Ermenilerin zgrlklerini ilk kez Trkler sayesinde kazandklar bir gerektir. Bunun sonucudur ki, Ermeniler, tarih boyu Trklerle iie, iyi ilikiler iinde yaamlardr. Bu ilikilerin XIX.yyn ikinci yarsndan itibaren bozulmaya balamasnda Batl emperyalist glerin rol byk olmutur. Bu rol ayn zamanda 1915 tehcir uygulamasnn, bytlerek soykrm ad altnda bir sorun haline getirilmesinde de kendini gstermitir. Ancak, zne indiimizde, konunun temelden dayanann olmad ortaya kmaktadr. Nitekim, 1948 Tarihli Birlemi Milletler Soykrm Szlemesi asndan soykrm kavramnn tanmna baktmzda bunu ak ekilde grmekteyiz. yle ki, 1948 tarihli BM Soykrm Suunun nlenmesine ve Cezalandrlmasna ilikin Szlemenin 2.maddesine gre soykrm, ulusal, etnik, rksal yada dinsel bir grubu toptan ya 3.000.000a

da onun bir blmn yok etmek niyetiyle; grup yelerinin ldrlmesi, grup yelerinin fizik ya da akl btnlnn ar biimde zedelenmesi, grubun fiziksel varlnn tm ya da bir blm ile yok edilmesi sonucunu verecek yaam koullar iinde tutulmas, grup iinde doumlar engelleyecek nlemler alnmas, bir grup ocuklarn baka bir gruba zorla geirilmesi eylemlerinden herhangi birine bavurulmasn kapsam iine almaktadr.146 Bu tanm, aslnda Ermenilerin her hangi bir soykrma maruz kalmadn ak ekilde ortaya koymaktadr. nk, bu olaylarda, sadece belli bir blgede yaayan Ermenilerin yerleri deitirilmi olup, lenler bu yer deitirme zaman yolda alktan, yaknlarn Ermeni saldrlarnda kaybetmi baz sivillerin intikam saldrlarndan ve ekya saldrlarndan lmtr. Ancak bunu da belirtelim ki, intikam hissi ile hareket eden Trklerin hedefi sadece eli silah tutan ve katliamlar gerekletiren Ermeniler olmutur. te yandan unutulmamas gereken bir husus da tehcir dneminde Bat Anadoluda yaayan Ermenilerin, toplumun en zengin ve saygn tabakay oluturmas ve hibir baskya maruz kalmam olmasdr. Gerekten de bu dnemde tehcire tabi tutulmayan illerdeki Ermenilerin saysnn 200.000 civarnda olduu bilinmektedir. Ama bunun sembolik anlam nemli rk nefretin yol at Yahudi soykrmnda, Berlin veya Mnih Yahudilerinin soykrm dnda braklabilecei dnlebilir mi? Sadece bu rnek bile Ermenilere soykrm yaplmadn ortaya koyuyor. 147 Ermenilerin grlme srasnda kayp verdikleri bir gerektir. Ancak, bu lmler ne devlet tarafndan bilinli olarak yaplm, ne de Ermenilerin iddia ettikleri gibi 1.5 - 2 milyondur. Ama, unu da unutmamak gerekiyor ki , Trk
145 146

Hrriyet Gazetesi, 21.03.2001, Ankara Gndz AKTAN, Hukukta Soykrm ve Ermeni Meselesi, Gr Dergisi, s.24, Austos-Eyll 2001, Ankara 147 AKTAN, Hukukta Soykrm ve Ermeni Meselesi, a.g.d., s.35, Austos-Eyll 2001, Ankara

taraf bu olaylarda Ermenilerden birka kat daha fazla kayp vermitir. Ayrca, gerekten Osmanl Hkmeti Ermenilere kar soykrm yapmak isteseydi bunun iin neden yksek miktarda denek ayrmak ve zel kanun karmak gerei duymutu ki, bunu yerlerinde de yapma imkan vard. Durum byle iken, soykrmdan sz edilmesi dorusu yadrgatcdr. Aslnda tarihe baktmzda, bugn Ermeni soykrm iddialarn her frsatta politika malzemesi yapan Bat lkelerinin gemilerinin daha karanlk olduunu grebiliriz. Yani tarih, Sudan ve Hindistanda, ngilizlere kar direnen yz binlerce insann bana neler geldiinin, 1849-1851 yllar arasnda rlandada ngilizlerin uygulad gda ambargosunda 400.000 rlandalnn alktan nasl ldnn, yine ayn ngilizlerin basklar sonucu 8 milyon olan rlanda nfusunun 1841-1911 yllar arasnda nasl yarya dtnn, Cezayir ve Tunusta Franszlar tarafndan 1 milyonu akn Mslmann nasl katledildiinin, ABDde Kzlderililere kar yllarca nasl katliamlar yapldnn bizzat ahididir. te yandan ad geen Bat lkelerinin bu katliamlar kendi snrlar ierisinde deil smrgelerinde, o topraklarn gerek sahiplerine kar gerekletirmi olmalar bu lkeleri soykrm uygulam lkeler kategorisine daha kolay sokma imkan yaratmaktadr. Ancak kendi karanlk gemilerine ramen, sz konusu devletlerin Trkiyeye bu derece yklenmeleri ne derece planl bir politika izlendiini ortaya koymaktadr. Ancak gereklere baklrsa, XIX.yyn sonu, XX.yyn ilk eyreindeki olaylar daha yakndan analiz edildiinde, Ermenilerin Trkler aleyhine gerekletirdikleri eylemleri soykrm kapsamna sokmak daha kolay grlmektedir. nk, bu dnemde Ermenilerin, saldrdklar btn blgelerde nlerine kan herkesi, Trk olduklar iin ocuk, yal demeden katlettikleri grg tanklarnn da ifadelerinden anlalmtr. Bugn bile Dou illerinde yaplan kaz almalarnda zaman zaman toplu mezarlklar bulunmaktadr. En

son bu toplu mezarlklardan biri Temmuz 2003te Karsn Dereik kynde bulunmu olup, koymutur. 148 Peki, gerekler farklyken Ermeni diasporasnn gnmzde soykrma uradklar iddialarn yabanc kamuoyuna kabul ettirmedeki baars neye dayandrlabilir. Burada baz istatistiklere bakmann faydal olacan sanyorum. Bugn ABDde etkinlik gsteren Ermeni kurulularnn says 1200 amtr. Birok kiiye i olana salayan bu kurulular, szde soykrm kampanyas erevesinde bal bana bir sektr yaratm durumdadr. Ermeni Aratrmalar Enstitsnce (EREN) yaymlanan incelemeye gre, Trkiyeye szde Ermeni soykrmn kabul ettirmek iin kampanya yrten Ermeni lobisi, ubeler hari, 1228 organizasyona sahip... 1887 ylndan bu yana ABDde yaayan ve bugn saylar 1 milyona yaklaan Ermenilerin siyasi olarak etkin rol oynayan 182 kilisesi mevcuttur. 23 ayr Ermeni almalar ve Aratrma Merkezi koordineli almalar ve soykrm konusunda, says 2.000i bulan yaynlar ile dikkat ekmektedir. Ermeni diasporas, 100n zerinde okul ve ktphane, 17 kitapevi, 13 yaynevi, ABDnin farkl eyaletlerinde kan ve says 21i bulan gnlk ve haftalk gazeteler, 17 ayr Ermeni almalar periyodii, 188 blten, 25 radyo ve 10 TV program araclyla soykrm propagandas yrtmektedir. 149 Peki bu konuda Trkiye ne yapmaktadr. Burada, sanyorum bir az zeletiri yapmamzda fayda vardr. Trkiyenin XIX.yyn sonlarndan itibaren maruz kald mezalime ramen maalesef bugn soykrm uygulam bir lke durumuna drlmek istenmesinin arkasnda yatan sebep, Trkiyenin maruz kald mezalimi unutma
148 149

360 Trke yaplm soykrmn canl kantn ortaya

Yarn Gazetesi, 02.07.2003 Cumhuriyet Gazetesi, 14 Haziran 2001

ynnde politika izlemesidir. Geri bu politika Mustafa Kemal ATATRKn yurtta sulh,cihanda sulh ilkesine dorudan uymaktadr. Trkiye imdiye kadar bu dorultuda hareket ederek, tm yaplanlara ramen Ermenistan ve Ermeni halk ile dosta ilikiler ierisinde olmaya almtr. Aslnda, uygarlk da bunu gerektirmektedir. Yalnz burada unutulmamas gereken ok nemli bir husus vardr ki, o da bu meselede Ermenilerin de ayn uygar dnceden hareket etmesi gereidir. Ama, grlyor ki, bugn Ermenistan ynetimi tam tersine tipik bir barbarlk ve igalci devlet felsefesini benimsemitir. Byle, bir durumda Trkiyenin suskunluu Ermenileri sanki hakl karr gibisinden bir izlenim yaratmtr. te btn bunlarn sonucudur ki, kimi lkeler bugn bu konuyu siyasi platforma tayarak, parlamentolarndan Birinci Dnya Sava zaman Ermeni nfusun Trkler tarafndan soykrma uratldklar ynnde kararlar karmtr. Mc. CARTHY bu dnemde olup bitenlerle ilgili yle diyor: 1887-1922 yllarn incelerken, Ermenilerden fazla Trklerin ldn fark ettim. Bir tarafta dierine gre daha fazla l varsa, bu soykrm olamaz 150. Ayrca, Trklerin o dnemde kavga istemeyen taraf olduunun da altn izen Mc. CARTHY, bugn Trklerin bann bu konuyla fazla armasnn nedenini, Trk Hkmetlerinin zellikle 1950, 1960 ve 1970li yllarda sessizlik politikas izlemesi olarak grmtr 151. Oysa bugn Trkiye stratejisini, maruz kaldklarn unutma ynnde deil, olaylarn zerine giderek, gereklerin aa karlmas dorultusunda belirlemelidir. Bu yolda Trk diasporasna nemli grevler dmektedir. Bugn onlarn balca hedefi Trk hkmetini de arkalarna alarak, ilgili lkelerde Ermeni iddialarn rtebilecek ve Trklerin XIX.yydan itibaren Ermenilerden
150 151

Hrriyet Gazetesi, 21.03.2001, Ankara a.g.g. , 21.03.2001, Ankara

ektiklerini akla karacak faaliyetleri glendirmek olmaldr. te bunlar yaplabildii taktirde, uluslararas arenada gerek yz ortaya kacak olan Ermeni hayalperestleri , byk olaslkla, meseleyi bir daha amamak zere rafa kaldracaklardr. Aksi taktirde, eer Trkiye ve Trk Milleti bundan sonra da, sadece savunma stratejisinden yola kacak ekilde meseleye odaklanrsa ve oturup kendisine saldrlmasn beklerse, o zaman olas saldrlarn kazanacaktr. Bunun karsnn alnmas iin yukarda da belirtildii gibi, zellikle yabanc lkelerde yaayan Trklerin bir araya gelerek, oluumlar yaratmas, lobi faaliyetlerini hzlandrmas ve gerekirse, oy potansiyeli oluturarak destek verecekleri, sz konusu lkenin parlamentosunda temsil olunan her hangi bir siyasi partiyi arkalarna almalar gerekmektedir. Ayrca, bu istikamette yaplacak taktik ve stratejik kar propaganda kitap ve brorlerinin farkl dillerde basklarna da nem verilmelidir. Bu dorultuda Trkiyenin yapaca almalarda, Ermenistann Byk Ermenistan hayalini gerekletirmek iin toprak iddiasnda olduu Azerbaycan, Grcistan, ran, Irak ve Suriye gibi devletlerle ortak strateji belirleyerek koordineli politika yrtmesi, meselenin zm iin faydal olacaktr. sonunun gelmeyecei ve ilerde Trkiyenin bana daha byk dertler aaca kesinlik

KISALTMALAR a.g.e. Ad geen eser a.g.d. Ad geen dergi a.g.m. Ad geen mekale akt. - Aktaran ev. - eviren nak. - Naklen s. Sayfa

KAYNAKA Kitaplar *- AKORA, Ergnz, Van ve evresinde Ermeni syanlar (1896-1916), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1994 *- AKN, Prof.Dr. Sina, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, maj Yaynclk, Ankara 1998 *- AKN, Prof.Dr. Sina, Trkiye Tarihi-3 (Osmanl Devleti 1600-1908), Cem Yaynlar, stanbul 1997 *- ALAKBERL, Aziz, Eski Trk-Ouz Yurdu Ermenistan, Sabah Yaynlar, Bak 1994 *- ALYEV, grar; Dalk Karaba, Tarih, Gerekler, Olaylar, lim Yaynlar, Bak 1989
*- Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Katliam Efsanesi, Ankara 1987 *- ASADOV; S. Ermenistan Azerbaycanllarnn Tarihi Corafyas, Genlik Yaynevi, Bak 1998

*- Atatrk . Rektrl Yaynlar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri, Erzurum 1984 *- ARMAOLU, Fahir; Belgelerle Trk-Amerikan Mnasibetleri, Ankara 1991 *- ARZUMANLI, Vagif, 1918 Katliam, retmen Yaynevi, Bak 1995 *- AYDIN, Dndar; Ermeni Meselesinin Ortaya kmasnda Fransann Rol,Tarih Boyu Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985 *- AYVAZYAN Suren; storiya Rosii.Armyanskiy Sled, Kron-Press Yaynevi, Moskova 2000 *- BALIYEV, Hasan; Grdklerim ve Dndklerim, Diderginler,

Respublika Yaynevi, Bak 1995 *- BAAR, Zeki; Ermenilerden Grdklerimiz, Atatrk niversitesi Yaynlar Ankara 1974 *- Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri (1914-1919), Ankara 2001 *- Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri (1919-1921), Ankara 2001 *- Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Ankara 2001 *- BAYKARA, Hseyin; Azerbaycan stiklal Mcadelesi Tarihi, Azerbaycan Devlet Yaynlar, Bak 1992 *- BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklap Tarihi, Cilt II, Ksm III, Ankara 1983 (2.bask) *- BEYDLL, Kemal; 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler, TTK Yaynlar, Ankara 1988 *- Cumhuriyetin 50. Yl Yayn, Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolunun Taksimi Plan, Ankara 1986 *- DELORMAN, Altan; Trklere Kar Ermeni Komitecileri, 3. Bask, zal Yaynevi, stanbul 1980
*-

DEMR, Neide Kerem; Trkiyenin Ermeni Meselesi, 3.Bask, Hlbe Yaynlar, Ankara 1980

*- DEMREL, Muammer; Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara 1996 *- D Politika Enstits Yayn, Dokuz Soru Dokuz Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara 1983

*- ERCAN, Yavuz; Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara 2001 *- EROLU, Veysel, Ermeni Mezalimi, stanbul 1978 *- ETHEMOLU, Mehmet ; Ermeni Terrnn Ksa Tarihi , Dicle . Yaynlar, Diyarbakr 1987 *- GANDZAKETS, Kirakos; storiya Armenii, Eski Ermeniceden ev. T.TER GRGORYAN, Azerbaycan Devlet Yaynevi, Bak 1946 *- Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Gemiten Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara 1989 *- GYN, Nejat; Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe Yaynlar, stanbul 1983 *- GYN, Nejat, Trk-Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000 *- GRN, Kamuran; Ermeni Dosyas, TTK Basmevi, Ankara 1983 *- Heath W. LOWRY, Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas, ev. Belks TORFLL, sis Yaymclk Ltd, stanbul 1991 *- HOCACIOLU, Mehmet; Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Datm, stanbul 1976 *- Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi,Cilt I, Babakanlk Devlet Arivleri Gn.Md. Yaynlar, Ankara 1998 *- LTER, Erdal; Ermeni Kilisesi ve Terr, A.. Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara 1996 *- LTER, Erdal; Ermeni Propagandasnn Kaynaklar, Kamu Hizmetleri Aratrma Vakf Yaynlar, Ankara 1994 *- KARABEKR, Kazm; Ermeni Dosyas, Emre Yaynlar, stanbul 1994 *- KAGARLI, Prof. Dr. A. Melika, Kilikya Tabi Ermeni Baronluu, Altncolu Matbaas, Ankara 1990

*- Kemalist Atlm Birlii Yaynlar, Korku Perdesi; Ankara 1989 *- KENT, Marian; Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, ev. Ahmet FETH, stanbul 1999 *- KEROVPYAN, Keam; Mitolojik Ermeni Tarihi, ev. Sarkis SEROPYAN, Aras Yaynclk, stanbul 2001 *- KILI, Davut; Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Dini ve Siyasi Mcadeleler, ASAM Yaynlar, Ankara 2000 *- KOCABA, Sleyman; Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir, Bayrak Yaynclk, stanbul 1987 *- KONUKU, Enver; Ermenilerin Yeilyayladaki Trk Soykrm (11-12 Mart 1918), Atatrk . Rektl Yaynlar,Ankara 1990 *- KURAN, Prof. Dr. Ercment, Trk slam Tarihine Dair, Ankara 2000 *- LAWRY, W. Heath, Bykeli MORGHENTAUnun yksnn Perde Arkas, ev. Belks TORFLL, sis Yaynlar, stanbul 1991 *- LBARDAN, J.Gerard; Ermenilerin Devletleme Snav, ev. Alma TALICA, letiim Yaynlar, stanbul 2000 *- MALEVLLE, Georges, Ermeni Trajedisi, ev. Galip STN, Ylmaz Yaynlar, stanbul 1991 *- MAZICI, Nuren, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni 1878-1918, Gm Basmevi, stanbul 1987 *- Mc CARTHY, Justen, lm ve Srgn, nklap Yaynevi, eviren Bilge UMAR, stanbul 1998 *- METN, Halil; Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler, Ermeni Olaylar, M.E.B. Yaynlar, Ankara 1982 *- OGANESYAN, Eduard; Vek Borb, Feniks Yaynevi, Moskova 1991 *- OREL inasi YUCA Sreyya; Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yaynlar, Ankara 1983

*- ORTAYLI, lber; mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul 1987 *- KE, Do.Dr. Mim Kemal, Ermeni Meselesi 1914-1923, Fatih Yaynevi, stanbul 1986 *- OKSE, Necati, Ermeni Sorununun Douu, Tehcir Kanunu ve Uygulamalar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Ankara 1985 *- ZKAN, Zafer; Ermeni Tehciri, Doktora Tezi, A.. Trk nklap Tarihi Enstits, 1985 *- POMPEEV, Yuri; Krovavy Omut Karabaka, Azerbaycan Yaynevi, Bak 1992 *- POMANKOWSK, Joseph; Osmanl mparatorluunun k, Kayhan Yaynlar ev. Kemal TURAN, stanbul 1990 *- Refugees Azerbajan, Azerbaycan Devlet Yaynevi, Bak 2001 *- SAKARYA, hsan; Belgelerle Ermeni Sorunu, 2.Bask, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara 1984 *- SHAW, J. Stanford- SHAW Ezel Kurat, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev. Mehmet HARMANCI, stanbul 1982 *- SSL, Azmi; Ruslara gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, A.. Yaynlar, Ankara 1987 *- SSL, Azmi; Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Rektrl Yayn, Ankara 1990 *- SSL, Azmi; Trk Tarihinde Ermeniler, Kars Kafkas niversitesi Yaynlar, Ankara 1995 *- IHALYEV, Emin, Trkiye ve Azerbaycan Asndan Ermeni Sorunu, Trk Kltr ve Eitim Norm Gelitirme Vakf Yaynlar, Ankara 2002 *- ULUBELEN, Erol, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul 1967

*- URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987 *- YAARBA, Enver; Ermeni Terrnn Tarihesi, Petek Yaynlar, stanbul 1973 *- YERASMOS, Stefanos; Az Gelimilik Srecinde Trkiye, 2. Kitap, ev. Babr KUZU, Belge Yaynlar, stanbul 1987 *- YILDIRIM, Dr. Hsamettin; Ermeni ddialar ve Gerkler, Sistem Ofset Yaynlar, Ankara 2000 Dergiler - Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Say 86, Nisan 1987, - Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Say 85, Ekim 1985, - Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:4, stanbul Ocak 1968 - Soyda Dergisi, Cilt 1, Say 2, Ankara 1977 - Yeni Trkiye Dergisi, Ermeni Sorunu zel Says, Cilt I, II, Ocak-Nisan 2001, Say 37, 38 , Ankara 2001
-

Gr Dergisi, Austos-Eyll 2001 Makaleler

- FEGL, Erich, Ermeni Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi, ev. Doan COKUN, 2001 stanbul, Ermeni Aratrmalar Enstits - AKA, lhan Selahettin, Ermenilerin stanbuldaki Osmanl Bankas Baskn 26 Austos 1896, .. S.B.F. Dergisi
MR, Bilal, Osmanl Ermenileri ve Byk Devletler, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, zmir 1983 SONYEL, Salahi R., Byk Devletlerin Osmanl mparatorluunu Paralama almalarnda Hristiyan Aznlklarn Rol, Blleten, Say;195 Aralk 1985 YNAN, Refet, Seluklular ve Osmanllarn lk Dnemlerinde Ermeniler, Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, zmir 1983

YILDIRIM, Hsamettin, Ermeni htilalci Hareketlerinin Douu ve Gelimesinde Ermeni Dininin Rol ve nemi, Yakn Tarihimizde Kars ve Dou Anadolu Sempozyumu, Ankara 1992

Gazeteler - Cumhuriyet - Hrriyet - Trkiye

- Yarn

Web Siteleri - www.ermenisorunu.gen.tr - www.tsk.mil.tr/genelkurmay/uluslararasi/ermenisorunu.htm

ZET

Anadolu, sahip olduu jeopolitik ve jeostratejik konumu itibariyle her zaman gl devletlerin dikkat merkezinde olmutur. Sz konusu lkeler blgeden kendi karlar dorultusunda pay koparmak iin buradaki aznlklar sk sk kullanmlardr. Bu amala en ok kullanlan aznlk Ermeniler olmutur. Her ne kadar Ermeni tarihiler Ermenilerin Dou Anadolunun ilk ve gerek yerlileri olduunu iddia etseler de, tarihi incelemeler Ermenilerin blgeye kk topluluklar halinde M.. VI.yyda yerlemeye baladklarn ve gelilerinde Trklerle karlatklarn gstermitir. Nitekim, Proto(ilk) Trklerin Bat kolunu oluturan Kimmerlerin Anadoluya aknlar M.. IX.yya, bir baka Trk kavimi olan Sakalarn blgeye yerlemesi ise M.. VII.yya rastlamtr. Bu balamda Ermenilerin, blgede eski bir Ermenistann varl ile ilgili iddialar kimi zaman corafi blge olarak kendine tartma zemini bulmu olsa da, hibir zaman tarihi gerek olamam ve mesnetsiz kalmtr. Tarihi aratrmalar Ermenilerin XIX.yyn ikinci yarsna kadar Trklerle ok iyi ilikiler ierisinde olduunu ve tarihlerinin en rahat ve zgr dnemlerini Trk Devletlerinin hakimiyetleri altnda yaadklarn gstermitir. Ancak bu ilikiler, XIX.yyn ikinci yarsnda Osmanl mparatorluu zerinde oyunlar oynayan byk devletlerin etkisiyle bozulmutur. Bu dorultuda Ermeni aznl kendi menfaatleri iin en fazla kullanan devletler Rusya, Fransa, ngiltere ve A.B.D. olmutur. Ad geen devletlerin kkrtmalar sonucu XIX.yyn sonlarndan itibaren Ermeniler Osmanl Devletine kar bakaldrm ve bu bakaldrlar I.Dnya Sava zaman sistemli bir hal almtr. Bu dnemde birka cephede lm-kalm mcadelesi veren Osmanl, Ermenilerin arka cephede kardklar isyanlar ve gerekletirdikleri katliamlar karsnda, 27 Mays 1915 tarihinde Ermeni nfusun Gney blgelere naklini ngren tehcir karar almak zorunda kalmtr. Tehcir uygulamas zaman Ermeni nfus

ciddi kayplar vermi, ancak bu kayplar Ermenilerin iddia ettikleri gibi, devletin gerekletirdii herhangi bir soykrm sonucu deil, savan getirdii alk ve karmaa yznden olmutur. Ayrca tarihi belgeler, dnem ierisinde Ermeniler tarafndan katledilen Trklerin saysnn len Ermeni saysndan birka kat daha fazla olduunu ak bir ekilde ortaya koymutur. Buna ramen, Ermeniler gnmze kadar her frsatta soykrm iddialar ile gndemi igal etmi ve sorunlu corafya yaratmtr. Ermeniler hatta bu ama iin 1970lerden itibaren terre bavurmaktan ekinmemi, 1990lardan itibaren ise Azerbaycan topraklarnn %20sini igal ederek eylemlerini devlet terr dzeyine karmtr.

HUSEYNOV, Sentyar; Turkish - Armenian Relations and Armenian Question in History, Adviser for Masters degree thesis; Prof. Dr. Sina AKSHIN, p.115 ABSTRACT

Anatolia has been always center of attention for the powerful states because of his conventional geo-political and geo-strategically location. These states being under consideration for having share for their interests are frequently used minorities of this region. Most used minority for this aim are the Armenians.
However much, Armenian historians pretence the Armenians is the first and real natives of the Eastern Anatolia. Historical researches showed Armenians they begun to settle to this region in a small groups at VI century BC, and they meet Turks on their arrival. Just as the Khmers, raid to Anatolia at IX century BC, who are the Western branches of Proto Turks. Establishment of the other Turkish ethnos Sakhas is also at VII century. In this context, Armenians assertions on the old Armenian existence in this region also found time to time argument ground as a geographical region but never become historical reality and remained unsupported. Historical studies showed the relations of the Armenians with the Turks, until mid second half of the XIX century where plentiful, and most comfortable also most free era of their history was under the Turkish states sovereignty. However, this relations has been impaired in the mid second half of the XIX century by the influence of the great states, where playing, big games on the Ottoman Empire. Russia, France, England, and the United States, the States where using Armenians mostly for their own benefits in this direction. Armenians, from the end of XIX century they begun to revolt against the Ottoman Empire by the incitement of those states under consideration and these revolts become systematic during the First World War. Under these conditions the Ottoman Empire obliged to take decisions at the date of 27 May

1915 for the deportation of Armenian population, to the Southern regions. At the end of these rebellions and massacre Armenians, realized behind the front, during the war, was the matter of life or death for the Ottoman Empire. During the practice of deportation Armenian population faced serious loses, but these loses, did not occurred at end of genocide realized by the government as the Armenians claimed, is happened because of starvation and confusion of the war. Beside, historical documents clearly bring up the total number of the Turks has been massacred by the Armenians is more then the Armenians deaths for the same period of time. However, Armenians of to day are occupying our agenda with genocide assertions in every opportunity and they are created problematic geography. Just for these objectives Armenians, from the beginning of 1970s they did not hesitated to have recourse to terrorism and from the beginning of 1990s they removed their activities to the governmental level by occupying 20 % of the Azerbaijan territorial lands.