BLYALI DERMENLERDE BAZI TME PARAMETRELERNN MODELLENMES ve OPTMZASYONU Nuh AKEK YKSEK LSANS TEZ MADEN MHENDSL ANA

BLM DALI 2007

BLYALI DERMENLERDE BAZI TME PARAMETRELERNN MODELLENMES ve OPTMZASYONU

Nuh AKEK YKSEK LSANS TEZ MADEN MHENDSL ANA BLM DALI 2007

Danman: Yrd. Do. Dr. Nevzat ASLAN

FEN BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, jrimiz tarafndan, Maden Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan : Prof. Dr. Meftuni YEKELER

ye: Yrd. Do. Dr. Nevzat ASLAN

ye: Yrd. Do. Dr. Mehmet KUL

ONAY

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

././2007

FEN BLMLER ENSTTS MDR

Bu tez, Cumhuriyet niversitesi Senatosunun 05.01.1984 tarihli toplantsnda kabul edilen ve daha sonra 30.12.1993 tarihinde C.. Fen Bilimleri Enstits Mdrlnce hazrlanan ve yaynlanan Yksek Lisans ve Doktora Tez Yazm Klavuzu adl ynergeye gre hazrlanmtr.

Bu Tez almas, CBAP komisyonunun M-317 nolu projesi kapsamnda desteklenmitir.

TUTANAK

YKSEKRETM KURULU ULUSAL TEZ MERKEZNE

numaral tezlerin bir nshasn, sadece kiisel almalarmda kullanmak amacyla elden teslim aldm.

Bilgilerinize.

Adres:

Tel: e-mail:

iii

TEEKKR

Yksek Lisans Tez almamn her aamasnda bilgi ve deneyimleri ile beni ynlendiren danman hocam; Yrd. Do. Dr. Nevzat ASLANa (Cumhuriyet niversitesi Maden Mhendislii Bl.), ayrca tez almalarm esnasnda bana moral verip destek olan tm blm hocalarma, almann bir blmne maddi destek salayan Cumhuriyet niversitesi, Bilimsel Aratrma Projeleri Mdrlne (CBAP Proje No: M-317), almann her aamasnda manevi katk, emek ve anlay gsteren eime ve biricik olum Onura teekkrlerimi sunarm.

Nuh AKEK

iv

EKLLER DZN

Sayfa No:

ekil 1. Baz Ak ve Kapal Devre tme Sistemleri.....11 ekil 2. Klinker tme Deiken Parametrelerin S/N zerine Etkileri............................20 ekil 3. Mangan tme iin Deneysel ve Model Tahmini (d80) Deerleri....28 ekil 4. Deirmen Hz ve Bilya Orannn (d80) zerine Etkisi...30 ekil 5. Deirmen Hz ve Bilya apnn (d80) zerine Etkisi....31 ekil 6. Bilya Oran ve Bilya apnn (d80) zerine Etkisi.....31 ekil 7. Kalsit tme Deiken Parametrelerin S/N zerine Etkileri..37

ZELGELER DZN

Sayfa No:

izelge 1. Ufalama Kanunlarna Gre Harcanan Enerji Miktar... ..9 izelge 2. Yaygn Taguchi Dizileri.13 izelge 3. Klinker tme Deney Koullar ......17 izelge 4. Klinker tme optimizasyonu iin kullanlan bamsz deikenler ve Seviyeleri ....18 izelge 5. Klinker Taguchi Ortogonal Dizayn L9(33) ve Deneysel (d80) Sonular . 19 izelge 6. Klinker tme iin deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve sralama (nemlilik) Deerleri .........21 izelge 7. Mangan cevheri tme koullar...................23 izelge 8. Mangan tme optimizasyonu iin kullanlan bamsz deikenler ve Seviyeleri ....24 izelge 9. Mangan Box-Behnken dizayn ve deneysel sonular (Mangan)25 izelge 10. Mangan tme iin deneysel ve model tahmini d80 deerleri27 izelge 11. Mangan tme iin modeli iin varyans analizi (Anova Tablosu) ...29 izelge 12. Kalsit tme Deney Koullar .......33 izelge 13. Kalsit tme optimizasyonu iin kullanlan bamsz deikenler ve Seviyeleri ......34 izelge 14. Kalsit Taguchi Ortogonal Dizayn L18(61,32) ve Deneysel (d80) Sonular ..........36 izelge 15. Kalsit tme iin deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve sralama (nemlilik) Deerleri ....38

vi

SMGELER DZN E : Harcanan enerji, E1 : Krlm tanedeki enerji, E2 : Krlacak tanedeki enerji E : zgl tme enerjisi tketimi, kwh/t, F : Beslenen malzeme boyutu, m. P : rn para boyutu, m. CR : Rittinger sabiti. P/F : Ufalama oran CK : Kick sabiti. W : indeksi, kWs/t P : Krlacak maln % 80inini getii elek akl, m. F : Krlm maln % 80inin getii elek akl, m. n : Schuhmann erisinin dz blmnn eimi A : Malzeme dayanmna bal bir faktr X : Boyut modl r : Malzeme inceliine bal olarak artan bir sabit S/N: Sinyal Grlt Oran. : Ortalama. yit: i. deneyin tahmin edilen performans deeri, xi: i. deneyde kullanlan parametre seviyelerinin toplam etkinlik boyutu ei: deneysel hata Nk : Kritik Hz D:Deirmen ap (m) d: Bilya ap (m) JB :Bilya Dolum Oran
B

U:Malzeme Bilya Doldurma Oran FC : Dolum Oran

ZET Yksek Lisans Tezi

BLYALI DERMENLERDE BAZI TME PARAMETRELERNN MODELLENMES ve OPTMZASYONU

Nuh AKEK

Cumhuriyet niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Ana Bilim Dal

Danman: Yrd. Do. Dr. Nevzat ASLAN

Bu almada; bilyal deirmenlerde baz tme parametrelerinin modellenmesi ve optimizasyonunu aratrlmtr. almada, farkl materyal (klinker, mangan cevheri ve kalsit) kullanlm olup, modelleme ve optimizasyon iin ise, Taguchi Metot ve Cevap Yzey Yntemi (Response Surface Method) kullanlmtr. Her materyal iin, nceden belirlenen deney planna gre bilyal deirmende kuru tme testleri yaplm olup, daha sonra tlm rnlerin d80 tane boyutu deerleri hesaplanmtr. Mangan cevheri iin; BoxBehken deney tasarm yntemi ve Cevap Yzey Yntemi; klinker ve kalsit tme iin ise Taguchi Optimizasyon Metot kullanlmtr. Bilya ap, deirmen dn hz, bilya dolum oran ve tme sresi gibi parametreler nemli tme parametreleri olarak seilmitir. Daha sonra, tme testlerinden elde edilen deneysel d80 tane boyutu deerleri kullanlarak her materyal iin optimizasyon almalar yaplmtr. Bu alma, Taguchi Optimizasyon Metot ve Cevap Yzey Ynteminin baz tme sistemlerinin modellenmesi ve optimizasyonunda efektif olarak kullanlabileceini gstermitir.

Anahtar Kelimeler: tme, Modelleme, Optimizasyon

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

ABSTRACT Master of Science Thesis

MODELING AND OPTIMIZATION OF SOME GRINDING PARAMETERS FOR BALL MILL

Nuh AKEK Cumhuriyet University Graduate School of Natural And Applied Sciences Department of Mining Engineering

Supervisor: Asist. Prof. Dr. Nevzat ASLAN

In this study, modelling and optimization of some grinding parameters was investigated for ball mill grinding. Three different materials: clinker, manganese ore and calcite were used for grinding tests. Taguchi Method and Response Surface Method were used for optimization tools. As a base for this study, dry grinding tests were initially done based on experimental design defined for three materials and d80 sizes were calculated for each grinding product. Box-Behken experimental design and Response Surface Method was used to provide data for modelling and optimization for manganese grinding. Taguchi method was used for optimization both clinker grinding and calcite grinding. Ball diameter, speed of rotation, fractional ball filling and grinding time were chosen significant operation parameters for grinding systems. Using sets of experimental d80 data, modelling and optimization study were then done for three materials. This study proved that Taguchi Method and Response Surface Methodology can efficiently be applied for modelling and optimization of some grinding systems.

Key Words: Grinding, Modelling, Optimization

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

1. GR Cevher Hazrlama proseslerinde en nemli temel ilemlerden biri olan tme ilemi ok fazla enerji tketilmesi sebebiyle en pahal ilemlerden biridir. zellikle ince ve mikronize tmelerde bu enerji tketimi ok yksek boyutlara ulamaktadr. A.B.D de ufalama iin harcanan enerji elektrik tketiminin %1,5 ine karlk gelmektedir. Endstrilemi lkelerde ise retilen elektriin yaklak %3 boyut kltme amacyla kullanlmaktadr. A.B.D Enerji Bakanl tarafndan yaymlanm Communition and Energy Conversation raporunda yaplacak iyiletirmeler ile;

tme makineleri tasarm ile %3-6, snflandrclarn tasarm ile %9-13, proses kontrol ile %9, tme katk maddesi kullanm ile %3-6, dier makine tasarm ile

%3 orannda enerji tasarrufu salanabilecei belirtilmitir. (Herbst, J.A., Chairmen, 1981). Bu deerler dikkate alndnda, cevher hazrlamada tmenin aratrlmasnn ok nemli olduu ortaya kmaktadr. Btn cevherlerin eitli faktrlere bal olarak, ekonomik bir optimum tme derecesi vardr. Az tme, ekonomik ayrmann yaplmamasna, konsantrasyon kademesinde randman ve tenrn dmesine; ar tme ise kymetli minerallerin verimli ayrma boyutlarndan fazla tlmesine, gang minerallerinin lam meydana getirerek ayrmay engellemesine ve lzumsuz enerji kaybna neden olur. Bu nedenle boyut kltme ve zellikle tme devrelerinin iyi tasarlanm olmas ok nemlidir. Modelleme ve optimizasyon almalar son zamanlarda dier mhendislik disiplinlerinde yaygn olarak kullanlmasna ramen, cevher hazrlama proseslerinde kullanm ve uygulanmas snrl olmutur. Bu alma, bilyal deirmenin baz tme parametrelerinin modellenmesi ve optimizasyonunu kapsamaktadr. almada, farkl materyal (klinker, mangan cevheri ve kalsit) kullanlmtr. Seilen bu materyal endstride yaygn olarak kullanlmakta olup, bunlarn tme sistemlerinde salanacak enerji tasarrufu dnldnde, bu almann anlamll ortaya kmaktadr. imento retimi enerji kullanmnn youn olduu bir prosestir. Klinker ve katk maddelerinin tlmesi aamasnda, tlen klinkerin ve katk maddelerinin zelliklerine bal olarak ton bana 26-40 kWs lik enerji tketilmektedir. ( Ellerbrock, ve di., 1994). imento endstrisi, dnya enerjisinin yaklak %3,5 unu kullanan en byk endstrilerden birisidir. imento endstrilerinde, retim prosesinde harcanan

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

toplam enerjinin %40' tme aamasnda harcanmaktadr (ner, 1999). Enerjinin bu kadar ok harcand bir endstride, tme randmann artrmak iin hem enerjiyi az tketen ufalama makinelerini gelitirmeli, hem de tme devre sistemlerini ve alma parametrelerinin optimum dizayn salanmaldr. Kalsit lkemizde zengin rezerve sahip bir endstriyel mineraldir. Endstride boya ve plastik sanayinde, ayrca inaat sektrnde beyaz imento esasl sva ve macun olarak kullanlmaktadr. Kalsitin pek ok kullanm alan iin, ince hatta mikronize boyutunda olmas istenmektedir. lkemizde tketilen mangan byk bir ksm para mangan cevheri ve alamlar eklinde demir elik sanayisinde kullanlmaktadr. Geriye kalan ksm ise kimya tane

sanayinde zellikle batarya (pil) retiminde kullanlr. zellikle kimya ve pil sanayinde kullanlacak mangann ince boyutlara tlmesi gerekmektedir. Endstride proses gelitirme aratrmalarnda yaplan deneyleri tasarlamak iin, en ok bilgiyi en az ksa srede, en az maliyet ve igcyle elde edilebilmesi iin eitli yntemler gelitirilmitir. Deney tasarm iin klasik saylabilecek baz yntemlerin zorluklar, bu konuda yeni yntemlerin gelimesine neden olmutur. Bu balamda, Cevap Yzey Yntemi (Response Surface Method) ve Taguchi Metod bu yntemlerden ikisidir. Bu yntemler kullanlarak yaplan modelleme ve/veya optimizasyon almalar ile proseslerin iyiletirmesini salarken; ayn zamanda malzeme, iilik ve zamandan tasarruf salanmaktadr. Deneysel tasarm yntemleri ile istatistiksel esasl modelleme ve/veya

optimizasyon almalar pek ok alanda yaygn bir ekilde kullanlmasna ramen, cevher hazrlama sistemlerindeki uygulamalar pek yaygn grnmemektedir. Bu balamda; Aslan ve Cebeci tarafndan BoxBehnken deneysel tasarm ve Cevap yzey Yntemi kullanlarak kmr tme sisteminin modelleme ve optimizasyonu yaplmtr (Aslan ve Cebeci , 2007). Obeng ve dierleri tarafndan, Central composite design ve cevap yzey yntemi kullanlarak rnl hidrosiklonun modellemesi yaplmtr (Obeng ve di., 2005). Benzer ekilde multi gravite seperatr ile selestit zenginletirmenin modellenmesi ve optimizasyonu almalar yaplmtr (Aslan N, 2007). Faktriyel deneysel tasarm ve istatistiksel analiz kullanlarak selestit flotasyonunun optimizasyonu yaplmtr (Martinez ve di., 2003).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Bu almada, yukarda sz edilen materyal iin, farkl deneysel tasarm yntemlerine gre belirlenen koullarda, kuru tme testleri yaplmtr. tlm rnlerin kalite faktr olarak d80 tane boyutu seilmi olup, her bir tme testi sonunda elek analizi yaplarak d80 deerleri belirlenmitir. Mangan cevheri tme sisteminin modellenmesi ve optimizasyonu iin, Box-Behken deney tasarm ile cevap yzey yntemi; Klinker ve kalsit tme iin ise ortogonal deneysel tasarm ile Taguchi Metot kullanlarak optimizasyon almalar yaplmtr. tme testlerinde bilya ap, deirmen dn hz, bilya dolum oran ve tme sresi gibi parametreler proses deikenleri olarak seilmitir. Her bir materyal iin seilen proses parametreleri ile bunlarn d80 tane boyutu zerindeki etkileri incelenmitir. Deneysel olarak elde edilen verilerle, modelleme sonucu elde edilen tahmini verilerin uyum iinde olduu dnldnde, bir ok endstriyel proseste baaryla metodun tme sistemlerinin modellenmesi ve optimizasyonunda da efektif olarak kullanlabilecei anlalmaktadr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

2. LTERATR ALIMASI 2.1. TME tme, krma sonras boyut kltme prosesinin son aamasdr. Cevherin ierdii farkl mineralleri birini dierinden serbest hale getirmek, prosese uygun boyut ya da yzey alan veya kullanm amacna uygun boyut salamak amac ile tmede deiik deirmenler kullanlrken, tme ekli prosesin akna bal olarak kuru ya da ya olarak seilebilir. tmede uygulanan kuvvetler: darbe, sktrma veya ezme, kesme, srtme kuvvetleridir. Srtme ile boyut kltme anma sonucu oluur. Dier kuvvetler ile taneler genellikle krlarak kltlrler. Malzemenin sert veya yumuak olmas kolay veya zor tlebilecekleri anlamna gelmemektedir. tlebilirlik malzemenin kristal yaps, bu yapnn iindeki kristal ve fiziksel yap bozukluklar ile ilgilidir. Malzemenin fiziksel yaplar ve boyut dalmlarnn homojen olmay nedeni ile deirmen iinde plpn ve bilyann oluturduu her tme ortam ayr bir zellik gsterir. tc ortam bilya, ubuk, akl, tlecek cevherin iri paralar veya baka bir cevher olabilir. tme ileminde partikller genel olarak 2,5 cm den 10 m ye kadar olabilmektedir. Btn cevherlerin eitli faktrlere bal, ekonomik bir optimum tme derecesi vardr. Bu faktrler arasnda en nemlileri olarak kymetli mineral veya minerallerin serbestleme tane irilii ve daha sonraki zenginletirme ilemleri iin uygun boyutlar saylabilir. Bu optimum tme derecesinin salanmas ve kontrol, iyi bir cevher hazrlamann anahtarn oluturmaktadr. Az tme, ekonomik ayrmann

yaplamamasna, konsantrasyon kademesinde randman ve tenrn dmesine, ar tme ise kymetli minerallerin verimli ayrma boyutlarndan fazla tlmesine, gang minerallerinin lam meydana getirerek ayrmay engellemesine ve lzumsuz enerji kaybna neden olur (pekolu, ., 1989). tme kaba, ince ve ok ince tme olarak blme ayrlabilir. Gnmzde tme genellikle ubuklu, bilyal, akll ve otojen dner deirmenler ile titreimli deirmenlerde gerekletirilmektedir. Cevher Hazrlama tesislerinde birinci ve ikinci kademe krmada 0,1 2 kWs/t, ince tmede 5-20 kWs/t, ok ince tmede 20-100 kWs/t, 10 mikrometrenin (m) altndaki tmelerde de 100-1000 kWs/t civarnda enerji tketilmektedir. Boyut kltmede kullanlan net enerjiyi bulmak iin toplam enerjiden ses ve sya dnen enerjinin karlmas gerekir. Bake 1964te boyut kltmeye

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

harcanan enerjinin toplam enerjinin ancak %0,6 s, Austin ise %3 ten daha az olduunu savunmulardr. Bu oranlar kesin olmamakla birlikte, boyut kltmede harcanan enerjinin, harcanan toplam enerjiye orannn ok kk olduu bilinen bir gerektir (Lynch, 1977). Bu nedenle boyut kltmede zellikle tme devrelerinin iyi tasarlanm olmalar ok nemlidir. tme devrelerinde projelendirme aamasnda yaplm bir hatann daha sonra dzeltilme maliyeti ok yksektir. tme devrelerinden daha iyi sonular alabilmek iin srekli bir aray iinde olunmas da mhendisliin bir gereidir. En iyi ekilde projelendirilmi tme devrelerinde de iletme srecinde istenilen tmenin salanabilmesi ve verimliliin artrlmas iin mutlaka deitirilmesi gerekli parametrelerin olduu unutulmamaldr. Besleme, tc boyutu ve miktar, plp younluu (ya tmede) tme srecinde kontrol altnda tutulmas gerekli en nemli parametrelerdir. 2.1.1. Boyut Kltme Teorileri Boyut kltme ile ilgili prensip vardr. (Bond, 1961): I. Prensip: Boyutu klecek her tanenin bir enerji seviyesi vardr. Tanenin boyutunu kltmek iin bu enerji seviyesini artrmak gerekir. E = E1 E2 E = Harcanan enerji, E1 = Krlm tanedeki enerji, E2 = Krlacak tanedeki enerji. II. Prensip: Boyut kltmede harcanan faydal enerji, yeni oluan paralarn atlak uzunluklar ile orantldr. Krlma ve tmede krlacak para kullanlan enerjiyi belirli bir sre absorbe eder. Bu srenin sonunda para iindeki en zayf ksmdan atlayarak absorbe edilen enerji boyut kltme iine dnr. Bu olay, tanelerin bnyesinde bir reaksiyon zinciri olarak devam ederek, taneler daha ufak boyutlara ayrlr. III. Prensip: Bu prensip malzemenin krlmas ile malzemedeki yapsal bozukluklar arasndaki ilikiye dayanr. Yapsal bozukluklar, malzeme iindeki zayflklar ile ilgili olup belirli bir kuvvetin, belirli bir sre etkisi ile atlaklara dnebilir. Para iindeki en zayf yapsal bozukluk, krma ve tme iin gerekli kuvvet seviyesini belirler.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

2.1.2. Boyut Kltme Yasalar Enerji ile malzeme boyutu arasndaki ilikilerin ifade edildii deiik yasalar mevcuttur. 2.1.2.1. Rittinger Yasas Rittinger, boyut kltmede kullanlan enerjinin, tme sonucu oluan yeni yzey alan ile orantl olduunu savunmutur. Bu orantya karn oluan yeni yzeylerin yzey enerjisi, krma ve tmede gereken enerjinin 1/100 gibi ok az bir ksmn oluturmaktadr. Boyut kltmede gerekli enerjinin tamamna yakn bir ksm, para kldkten sonra s olarak aa kmaktadr. Rittinger yasas aadaki eitlik ile ifade edilmitir. E = CR.(1/P 1/F) Burada; E = zgl tme enerjisi tketimi, kWs/t, F = Beslenen malzeme boyutu, m. P = rn para boyutu, m. CRn = Rittinger sabiti. Rittinger yasas, deneysel ve matematiksel olarak kantlanmamtr. Deneysel olarak bu yasann kantlanabilmesi iin klm malzemelerin molekler boyutta lm gerekmektedir. Bu yasada krma ncesi parann deformasyonunun gz nne alnmamas teorik olarak yasann en nemli eksikliidir. (Yldz, N., 1999). 2.1.2.2. Kick Kanunu kinci boyut kltme yasas, 1883 ylnda Kick tarafndan savunulmutur. Kick olay tane hacmi klmesi ynnden ele almakta ve homojen kayalarn krlmasnda hacim kltme ile orantl bir enerji sarf gerektiini iddia etmektedir. Kanunun ifadesi geometrik olarak birbirine benzer iki cisimden ayn derecede ufalama elde etmek iin gerekli enerji, bu cisimlerin hacimleri (veya arlklar) ile orantldr. Dier bir deyile; belirli hacimsel deiimler iin ayn enerji sarfiyat gereklidir. (pekolu, ., 1989).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Ufalamann kollektif karakterini de gz nnde bulundurarak Kick kanununu matematiksel olarak; E = CK.log (P/F) eklinde formlize etmitir. Burada: P/F = Ufalama oran CK = Kick sabiti. 2.1.2.3. Bond Kanunu Bu kanun ok sayda krma-tme deneyi sonularnn analizine dayanlarak ortaya atlmtr. Bond, Rittinger ve Kick teorilerine kar km ve Boyut kltmede faydal i, meydana getirilen atlak uzunluklar ile orantldr grn savunmutur. atlak uzunluklarnn ise krlma sonunda yeniden meydana gelen yzeylerin karekk ile ters orantl olduu bulunmutur. Boyut kltmede atlak teekkl tane iindeki yapsal zayflklara baldr. Bunlar kuvvet uyguland zaman atlak haline gelebilecek strktrel zayflklardr. Her malzemenin ufalanma iin ihtiya gsterecei enerji miktar farkldr. Bond Endeksi Work ndex, (malzemelerin krlma ve tmeye kar gsterdikleri direnci ifade eden bir parametre) diye bir deer tanmlam ve bunu snrsz byklkteki paralardan meydana gelmi bir malzemenin birim arlnn % 80i 100 mikronmetrenin (m) altna geecek ekilde ufalanmas iin gerekli enerji olarak ifade etmitir. E =10.W.( ( Buradan: E = Birim arl krmak iin gerekli enerji, kWs/t W = indeksi, kWs/t F = Krlacak maln % 80 inin getii elek akl, m. P = Krlm maln % 80 inin getii elek akl, m. Homojen cisimlerin ufalama ilemlerinde W sabittir. Cevher hazrlamada ise ounlukla heterojen cisimler sz konusudur. Bu nedenle W her malzeme iin dei-

1 1 ) P F

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

mektedir. Minerallerin doal hallerinde bir tane bykl vardr. Bu byklkten daha iri ve daha ince boyutlara ufalama ilemlerinde i indeksi deiir. Ayrca krc aletin randman da i indeksini etkiler. Baz maddelerin i indeksleri literatrde tablolar halinde verilmektedir. Ancak tam doru sonu iin her malzemenin i indeksini laboratuarlarda, uygulamada krlacak boyuta yakn bir boyutta tayin etmek gerekir (pekolu, ., 1989). 2.1.2.4. Charles Yasas Charles, boyut kltmede gerekli enerjiyi aadaki eitlik ile ifade etmitir (Charles, 1952). E = A.(X)-n E = Boyut klteme iin gerekli enerji, kWs/t n = Schuhmann erisinin lineer ksmnn eimi A = Malzeme dayanmna bal bir faktr X = Boyut modl Eitlikte n deeri Schuhmann erisi kullanlarak belirlenmektedir. 2.1.2.5. Holmes Yasas Holmes, boyut kltmede harcanan enerjiyi aada verilen eitlik ile ifade etmitir (Holmes, 1957). E = W[(100/P)r (100/F)r] Burada; E = Boyut kltme iin gerekli enerji, kWs/t W = indeksi, kWs/st P = Boyutu klm parann ap, m. F = Boyutu klecek parann ap, m. r = Malzeme inceliine bal olarak artan bir sabit Charles (1957) ise geerlikte olan btn ufalama kanunlarn genel bir diferansiyel denklem olarak ifade etmitir (Kinasevich ve ark., 1964).

dE 1 = C n dx x

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

E = Boyut kltme iin gerekli enerji x = Tane boyu Bu diferansiyel denklemde; n = 2 iin Rittinger, n = 1 iin Kick n = 1,5 iin, Bond kanunlar elde edilir. 2.1.2.6. Hukki Yasas Ufalamada enerji-tane boyutu ilikisinin her kanunun ortak bir karm ile ifade edilmesi gerektiini savunmutur. Hukki ufalamada paralama olaslnn byk taneler iin yksek olduunu ve kk taneler iin bu olasln hzla kaybolduunu iddia etmektedir. Rittinger, Kick ve Bond kanunlar arasndaki ilikiyi pratikte elde edilen deerlerle karlatran Hukki Tablosu izelge 1de verilmektedir. izelge 1. Ufalama Kanunlarna gre Harcanan Enerji Miktar (pekolu, ., 1989). Enerji, (kWs/ton) Rittinger enerji Kick Kanununa gre hesaplanan enerji Bond Kanununa gre hesaplanan enerji Pratikte enerji 1m-100mm Primer Krma 100-10mm Sekonder Krma 10-1 mm ri tme 1mm-100m nce tme ufalama esnasnda harcanan 2,500 0,220 0,350 2,500 0,690 0,600 2,500 2,180 1,600 2,500 6,910 10,000 Kanununa gre hesaplanan 0,009 0,090 0,900 9,000

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

10

2.2. TME UYGULAMALARI tme, prosesin akna ve cevherin durumuna gre ya ya da kuru olarak yaplr. tme ekline gre, sistemdeki snflandrc ve dier proses makineleri seilir. Otojen tme, klasik tmeye gre, yaklak 1/3 daha ekonomiktir. Kuru tme, ya tme ile karlatrldnda yaklak 1,3 kat daha fazla enerji gerektirir. 2.2.1 Kuru tme imento, bentonit, kmr, fosfat ve baz mineral konsantreleri ile kuru kullanlmas gerekli ve retildiinde yksek nem iermeyen mineraller kuru olarak tlebilir. Kuru tme iin, tlecek malzemenin tme ncesi veya tme sresinde scak hava ile nem orannn drlmesi gerekir. tlm malzeme, fan veya basnl hava ile alan pnmatik pompalarla tanr. Kuru tmede malzemenin deirmen iindeki hareketini salamak iin deirmenin k tarafna vakum, ya da giri tarafna basnl hava uygulanr. Bazen vakum ve basnl hava birlikte de kullanlabilir. Uygulanacak vakum veya basn, malzemenin deirmen iinde ylmasn nlemeli, malzemenin deirmen iinde tlebilmesi iin yeterli sre kalmasn salamaldr. Kuru tmede, bilyal deirmen iindeki hava akm tme esnasnda snan deirmenin gvdesini de soutmaktadr. Bazen de deirmen gvdesi iin ayr bir soutma sistemi kullanlmaktadr. Genellikle kuru tmede deirmen durdurulduktan sonra, scak gvdenin hasar grmemesi iin deirmen gvdesi souyuncaya kadar dk devirde dndrlmelidir. Kuru tme devrelerinde valsli, bilyal, otojen veya yaygn olmasa da ubuklu deirmen kullanlmaktadr. 2.2.2. Ya tme Cevher hazrlama tesislerinin ounda tme ya olarak yaplmaktadr. nk tme sonras zenginletirme ilemlerinde genellikle su kullanlr. Proses

makinelerinin ou sulu ortamda almak zere dizayn edilmitir. Ya olarak tmede plp hazrlanr ve hazrlanan plpn istenilen basn ile, genellikle doal kauuk astarl lastik borular kullanlarak belirli mesafelere tanmas ok kolaydr. Ak ve kapal devre eklinde iki trl yaplan bu ilem daha sonra klasifikatrler aracl ile snflandrlr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

11

Klasik

kapal

devrelerde,

malzemenin tamam

nce

deirmene

sonra

snflandrcya gnderilir. Deirmene gnderilen malzemenin belirli bir ksm istenilen tme boyutundadr. Bu malzeme, deirmenden geerken gereksiz yere daha kk boyuta tlecektir. Bu durum tme kapasitesini drrken, gereksiz enerji tketimine de neden olduundan istenmeyen bir durumdur. Snflandrc sonras kapal devrelerde tlecek malzeme ncelikle snflandrcya gnderilerek, tlmesi gerekli malzeme, ince boyutlu malzemeden ayrldktan sonra deirmene beslenir. Bu devrelerin kapasiteleri yksektir; ancak snflandrcya gnderilen, genellikle krc ya da ubuklu deirmen k keli malzeme siklon, pompa ve ak hattnda ar andrmalara neden olmaktadr.

ekil 1. Baz ak ve kapal devre tme sistemleri. Cevher hazrlama tesislerindeki en byk sorunlardan biri de anmadr. Klasik ve snflandrc sonras kapal devreleri birlikte kullanmak da mmkndr. Devre seimi proses mhendislerince belirlenir ve tesislerde zaman deitirilebilir. 2.2.3. Kuru ve Ya tme Karlatrmas Kuru ve ya tme karlatrldnda ya tme kuru tmeye gre daha az ( kuru tmenin %60-90 orannda) g sarf gerektirir. Ya tmede deirmen hz

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

12

%10 daha hzl, kapasite daha fazladr. rn kontrol daha kolay olup toz problemi yoktur. Kuru tmede ise astar ortam sarfiyat ve klasifikatr eskimesi azdr. tc ortam hacmi ya tmede %40-50, kuru tmede %35-45 dir. Laboratuar lekli almalarda, ya tmenin iri taneler iin daha seimli olduu grlmtr (Ersayn ve Aksan 1991). 2.3. TAGUCHI METOT Deneysel tasarm, rne etki eden deikenlerin en uygun seviyelerini bulmak iin testler yapmay neren bir yntemdir. Tm deikenlerin olas etkilerinin hepsini ayn anda grmek ok byk saylarda deneme gerektirmektedir. Bu hem uzun hesaplama sreleri hem de byk maliyetler gerektirdiinden zor bir yntemdir. rnein seviyeli drt deikenli bir prosesin tm etkilerini grebilmek iin tam faktriyel bir zmleme yapldnda gerekletirilecek deney says 34= 81 dir. Yine benzer ekilde 2 seviyeli 7 deikenli bir proses iin ayn zmleme yapldnda 27=128 deney yapmak gerekmektedir. Grld gibi gerekli deney saylar olduka fazladr. zellikle benzeim dnda fiziksel olarak gerekletirilmek zorunda olunan alanlarda bu nerdeyse olanaksz hale gelebilmektedir. te bu zorluklar azaltmak iin Japon bilim adam Genichi Taguchi Taguchi Yntemi (Taguchi, 1987) adn verdii ortogonal dizilerden oluan daha az sayda deneme ieren ancak faktrlerin tm etkilerini ortaya koyabilen standart tablolar gelitirmitir. Taguchi ortogonal dizileri olarak adlandrlan bu tablolar L4, L9, L16, L32 gibi simgelerle betimlenip rakamlar tablodaki deney saylarn gstermektedir. Bu tablolarn hangisinin seilmesi noktasnda belirli bir ilke olmamakla birlikte deiken says, deikenlerin seviyeleri ve deikenler aras etkileimlerin durumlar belirleyici olmaktadr. izelge 2 de yaygn olarak kullanlan standart Taguchi tablolar grlmektedir. Taguchi tablolarnda tm satr ve stunlar kendi ilerinde dengeli olup ayrca deiken etkileimlerinin etkilerini de ierirler. Taguchi nin bu dizileri, bata Amerika olmak zere Avrupa ve Asyann birok uluslar aras kuruluunda tasarm gelitirme arac olarak kullanlmaktadr. Sistemin ak dizgesi u ekilde sralanr; Planlama, Tasarlama, Deney Yapma, zmleme ve Dorulama. Bu srete faktrlerin ve derecelerinin seimi olduka nemlidir. zellikle deikenlerin dorusal olup olmadklarn da hesaba katmak iin 3 seviyeli alma yapmak daha salkl olacaktr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

13

izelge 2. Yaygn Taguchi Dizileri Dizi Deiken says Deiken seviyesi L4 (23) L8 (27) L12 (211) L16 (215) L32 (211) L9 (34) L18 (21,37) L27 (313) L16 (54) L32 (21,49) 3 7 11 15 31 4 1 13 5 1 2 2 2 2 2 3 2 3 4 2

Taguchi Ynteminin dier istatistiksel deney tasarm yntemlerinden fark; bir deneyi etkileyen parametreleri, kontrol edilebilen ve kontrol edilemeyen olmak zere iki grupta incelemesi ve ok sayda parametreyi ikiden fazla seviyede incelemeye imkan salamasdr. Genellikle rn veya prosesin her birinin performans karakteristii nominal deer veya hedef deere sahip olmaldr. Ama, bu hedef deer etrafndaki deiebilirlii azaltmaktr. Deneysel alma sonunda belirlenecek optimum alma artlar, farkl alma ortamlar veya farkl zamanlarda her zaman ayn veya birbirine ok yakn performans deerini verebilmelidir. Bunun iin kullanlacak optimizasyon kriteri, performans deeri etrafndaki deikenliin minimum dzeyde tutulmasn kontrol edebilmelidir. Taguchi ye gre byle bir optimizasyon kriteri performans istatistiidir. Bir proseste ama mininum deere ulamak ise, parametrelerin optimum seviyelerinin tespit edilmesinde aadaki performans istatistii forml kullanlr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

14

S/N= -10Log Burada;

1 n 2 y n n =1

n: tekrar edilen deney says, y: d80 tane boyutudur. Bir prosesde, ama minimuma ulamaksa S/Nyi maksimum yapan parametre seviyeleri optimumdur (Montgomery, 1991) . Taguchi ynteminde belirlenen optimum alma artlarna karlk gelen performans deeri, yit= +xi + ei eitlii yardm ile tahmin edilebilir. Burada; yit: i. deneyin tahmin edilen performans deeri, : ortalama xi: i. deneyde kullanlan parametre seviyelerinin toplam etkinlik boyutu, ei: deneysel hatadr. 2.4. CEVAP YZEY YNTEM (RSM) Cevap Yzey Yntemi (Response Surface Methodology, RSM) deneysel sistemli proseslerde problemlerin analiz edilmesi ve modellenmesi iin, deneysel faktrlerle bunlarn llen cevaplar arasnda bantlar kuran matematiksel ve istatistiksel tekniklerden oluur. Yntemin temeli, ok sayda giri deikeni (bamsz deiken) ve bunlara bal bir ya da birka cevap (baml deiken) arasndaki ilikinin belirlenmesidir. RSM uygulanmasnn amac, elde edilecek cevaplar nceden ngrebilecek, sistemi ifade edebilen uygun fonksiyon bulmak ve optimum iletme koullarn belirlemektir. RSMnin uygulanabilir olmas iin aadaki varsaymlarn yaplmas gerekmektedir (Khuri ve Cornell 1987): 1. Baml deikenleri (llen cevap), bamsz deikenleri (giri deikeni) balayan, y = f ( x1 , x 2 , x3 ,...x k ) yapsndaki fonksiyonun deikenleri, nicel ve srekli olmaldr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

15

2. RSMnin baars, giri deikenlerinin blgesinde, olas en dk dereceli bir polinom yardmyla f fonksiyonuna yaklamaya baldr. 3. letim srasnda, bamsz deikenler ( x1 , x 2 , x3 ,..., x k ) (ihmal edilebilir hatalar olmas kouluyla) kontrol edilebilir ve llebilir olmaldr. Fonksiyon yaklam dorusal (1. dereceden) alnrsa;

y = 0 + 1 + 2 x 2 + ... + k x k
Fonksiyon yaklam 2. dereceden alnrsa;

y = 0 + 1 + 2 x 2 + 3 x3 + 11 x1 + 22 x 2 + 33 x3 + 12 x1 x 2 + 13 x1 x3 + 23 x 2 x3
2 2 2

veya

y = 0 + i xi + ii x i + ij xi x j +
2 i =1 i =1 i =1 j = 2

k 1 k

eklinde ifade edilebilir. Burada; x1, x2, , xk bamsz deikenler, y: modelin cevab,

0 , ii (I=1,2,k), ij (I=1,2,, k; j=1,2,,k): denklemin bulunmas

gereken katsaylar,

: hata deeridir.
bilinmeyen denklem katsaylar, en kk kareler yntemi ile

hesaplanabilmektedir. Cevap Yzey Yntemi Response surface model (RSM), ikinci dereceden bir modeldir ve tm parametre etkileimlerini, erileri ve lineer olmayan deerleri kapsayabilmektedir. Bylece, RSM dizaynn sonu yzeyi hakknda nemli bilgiler verebilmektedir. Bu dizayn yntemi kullanlarak, optimal dizayn kurulumuna ulalabilir. Dolaysyla, dizayn gelitirilebilir, dizayndaki sorunlar ve zayf noktalar tespit edilebilir ve bylece dizayn daha gl bir hale getirilebilir. En ok kullanlan RSM dizaynlar; CCD-central composite dizayn ve Box-Behnken dizayndr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

16

3. MALZEME ve YNTEM 3.1. KLNKER TME tme deneylerinde kullanlan klinker numunesi Sivas impor Tesislerinden temin edilmitir. Numuneler merdaneli krcda -2 mmye indirilmitir. 3.1.1. Klinker tme Deney Koullar Klinker tme deneylerinde kullanlacak standart bilyal deirmen zellikleri, bilya zellikleri ve numune zelliklerini belirtir zetlenmitir. deney koullar izelge 3 de

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

17
izelge 3. Klinker tme Deney Koullar
DERMEN ap, D, mm : 200 Uzunluu, L, mm : 200 DNME HIZI Kritik hz, dev/dak. : 102 alma hz %60Nk ,%70Nk ve %80Nk TME ORTAMI Cinsi : elik bilyalar Bilya ap : nce (13, 20, 25 mm) Orta (25, 30, 35 mm) ri (35, 40, 45 mm) Hacmi, V, cm3 : 6283,19 zgl arlk, gr/cm3 : 7,81 Bilya dolum oran, JB : 0,15 - 0,20 - 0,25 Bilya arl, gr : JB=0,15 iin 4415 gr JB=0,20 iin 5885 gr JB=0,25 iin 7360 gr olarak hesaplanmtr tme tr : Kuru tme sresi : 20 dakika Malzeme-bilya doldurma oran, U* : 0,5 Arl, gr : 300 Besleme boyutu, m :- 2000 Dolum oran, fC : 0,04 Cinsi : Klinker zgl arl, gr/cm3 :1,983 NUMUNE

Silindir Hacmi = r2 h

JB = FC =

bilya agirligi / bilya yogunlugu 1 deg irmenhacmi 0,6

U=

FC 0, 4 J

Kritik Hz:

Nk =

42,3 Dd

numuneagirligi / numune yogunlugu 1 deg irmen hacmi 0,6

*(Bilyalar aras boluun cevherle dolma oran. 0,5 - 1,1 arasnda bir deer kabul edilir.Austin ve ark.,1984)

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

18

Klinker tmenin optimizasyonu iin, bilya ap, deirmen dn hz ve bilya dolum oran bamsz tme parametreleri olarak seilmi ve bu parametrelerin tmeye olan etkileri Taguchi Deney Tasarm teknii kullanlarak incelenmitir. Deney sonularnn deerlendirilmesinde sinyal/grlt oran kullanlm, deneyler ise Taguchi L9 (33) dzeninde toplam 9 deneyle tasarlanmtr.

izelge 4. Klinker tme optimizasyonu iin kullanlan bamsz deikenler ve seviyeleri Deiken seviyeleri Deiken parametre Sembol Dk 1 Bilya ap Deirmen hz Bilya oran, J A B C ince %60Nk 0,15 Orta 2 orta %70Nk 0,20 Yksek 3 iri %80Nk 0,25

3.1.2. Sabit tme artlar: Besleme boyutu: -2000 m Besleme d80: 930 m Besleme miktar: 300 gr tme sresi: 20 dakika tme tr: kuru 3.1.3. Bamsz deikenlerin tanmlar: Bilya ap (A): nce:13mm, 20mm, 25mm Orta:25mm, 30mm, 35mm ri:35mm, 40mm, 45mm

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

19

Deirmen hz (B): Nk =102 dev/dak %60 Nk 61 dev/dak %70 Nk 71 dev/dak %80 Nk 82 dev/dak

Bilya oran (C): J=0,15 4415 gr J=0,20 5885 gr J=0,25 7360 gr bilya kullanlmtr.

izelge 5. Klinker Taguchi Ortogonal Dizayn L9(33) ve deneysel d80 sonular Bamsz deikenlerin gerek ve kod deerleri Deney No Bilya ap (mm) A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ince (1) orta (2) iri (3) orta (2) iri (3) ince (1) iri (3) ince (1) orta (2) Deirmen hz (%Nk) B 60 (1) 60 (1) 60 (1) 70 (2) 70 (2) 70 (2) 80 (3) 80 (3) 80 (3) Bilya oran (J) C 0,15 (1) 0,20 (2) 0,25 (3) 0,15 (1) 0,20 (2) 0,25 (3) 0,15 (1) 0,20 (2) 0,25 (3) 250 115 107 95 110 90 106 70 94 d80 (m) Deneysel sonular

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

20

izelge 5deki deney tasarm plan ve d80 deerleri kullanlarak, en kk d80 deeri en iyidir yaklam ile yaplan Taguchi optimizasyon almas sonucu elde edilen S/N oranlar deerleri ekil 2 de verilmitir.

Deiken (parametre) seviyelerine gre SN oranlar

A -39 -40 -41 B

Ortalama SN oran

-42 -43 1 -39 -40 -41 -42 -43 1 2 3 2 C 3 1 2 3

<Sinyal/grlt oran (SN): En kk en iyidir

ekil 2. Klinker tme deiken parametrelerin S/N zerine etkileri (A- Bilya ap, B- Deirmen hz, C- Bilya oran).

Deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve nemlilik dereceleri izelge 6 da verilmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

21

izelge 6. Klinker tme iin deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve sralama (nemlilik) deerleri Seviye 1 2 3 Fark (max-min) Sralama * Optimum deerler A 136,67 101,33* 107,66 35,33 3 B 157,33 98,33 90,00* 67,33 1 C 150,33 98,33 97,00* 53,33 2

izelge 6 da grlen sralama deerleri, klinker tme sisteminde deiken etkinlik srasn gstermektedir. Buna gre klinker tme sisteminde, B (Deirmen hz) en etkin parametre (deiken), ikinci nemli parametre C (Bilya oran) ve nc nemli parametre olarak A (Bilya ap) grlmektedir.

3.1.4. Optimum parametre deerleri Taguchi optimizasyon ynteminde; en byk S/N deerlerini veren parametre seviyeleri optimum deerler olarak alnr. ekil 2den de kolayca grlebilecei zere: Bilya ap : orta Deirmen hz : %80 Nk Bilya oran, (J): 0,25 optimum parametre deerleri klinker tme iin olarak belirlenmitir. Bu durumda d80 deeri ise 58 m olarak tahmin edilmektedir. izelge 5 de minimum d80 tane boyutunun 70 m olduu dikkate alnrsa, Taguchi optimizasyon ynteminin klinker tme sistemine katks aka grlmektedir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

22

3.2. MANGAN CEVHER TME tme deneylerinde kullanlan mangan cevheri psilomelan mineralinden olumaktadr ve Sivas/Hafik blgesinden alnmtr. Numuneler eneli ve merdaneli krclar kullanlarak kontroll olarak -1 mmye indirilmitir.

3.2.1. Mangan Cevheri tme Koullar Mangan cevheri tme deneylerinde kullanlacak standart bilyal deirmen zellikleri, bilya zellikleri ve numune zelliklerini belirtir deney koullar izelge 7 de zetlenmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

23
izelge 7. Mangan Cevheri tme Koullar. DERMEN ap, D, mm : 200 Uzunluu, L, mm : 200 DNME HIZI Kritik hz, dev/dak : 102 alma hz %60Nk,%70Nk ve %80Nk TME ORTAMI Cinsi: elik bilyalar Bilya ap: nce (20 mm, 25mm, 30 mm), Orta (25 mm, 30 mm, 35 mm), ri (30 mm, 35mm, 40 mm) Hacmi, V, cm3 : 6283,19 zgl arl, gr/cm3 : 7,81 Bilya dolum oran, JB : 0,15 -0,20-0,25 Bilya arl, gr : 4415 gr, 5885 gr, 7360 gr tme tr : Kuru tme sresi : 15 dakika Arl, gr : 515 Besleme boyutu m :- 1000 Dolum oran fC : 0,04 Malzeme-bilya doldurma oran, U* : 0,5 NUMUNE Cinsi : Mangan Cevheri zgl arl, gr/cm3 : 3,40

Silindir Hacmi = r2 h

JB = FC =

bilya agirligi / bilya yogunlugu 1 deg irmen hacmi 0,6

U=

FC 0, 4 J

Kritik Hz: N k =

42,3 Dd

numuneagirligi / numune yogunlugu 1 deg irmen hacmi 0,6

*(Bilyalar aras boluun cevherle dolma oran: 0,5-1,1 arasnda bir deer kabul edilir.Austin ve ark.,1984)

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

24

Mangan cevheri tme optimizasyonu iin, deirmen hz, bilya dolum oran ve bilya ap bamsz tme parametreleri olarak seilmitir. Bu parametrelerin d80 deerlerine olan etkileri Cevap Yzey Ynteminin Box-Behnken deney tasarm teknii kullanlarak yaplmtr. Seilen bamsz tme parametreleri ve seviyeleri ile toplam 15 deney says belirlenmitir. izelge 8. Mangan Cevheri tme Optimizasyonu iin Kullanlan bamsz deikenler ve seviyeleri Deiken seviyeleri Deiken parametre Sembol Dk -1 Deirmen hz, %Nk Bilya oran Bilya ap A B C %60Nk 0,15 ince Orta 0 %70Nk 0,20 orta Yksek +1 %80Nk 0,25 iri

3.2.2. Sabit tme artlar: Besleme boyutu: -1000 m Besleme d80: 0,885 m Besleme miktar: 515 gr tme sresi: 15 dakika tme tr: kuru 3.2.3. Bamsz deikenlerin tanmlar: Deirmen hz (A): Nk =102 dev/dak %60 Nk 61 dev/dak %70 Nk 71 dev/dak %80 Nk 82 dev/dak

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

25

Bilya oran (B): J=0,15 4415 gr J=0,20 5885 gr J=0,25 7360 gr bilya kullanlmtr

Bilya ap (C): nce: 20 mm, 25 mm, 30 mm Orta: 25 mm, 30 mm, 35 mm ri: 30 mm, 35 mm, 40 mm

izelge 9. Mangan Box-Behnken dizayn ve deneysel d80 sonular Bamsz deikenlerin gerek ve kod deerleri Deney No Deirmen hz, (%Nk) A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 70 (0) 60 (-1) 80 (+1) 70 (0) 80 (+1) 70 (0) 60 (-1) 80 (+1) 70 (0) 70 (0) 80 (+1) 70 (0) 60 (-1) 70 (0) 60 (-1) Bilya oran, (J) B 0,20 (0) 0,20 (0) 0,20 (0) 0,25 (+1) 0,15 (-1) 0,20 (0) 0,15 (-1) 0,20 (0) 0,20 (0) 0,25 (+1) 0,25 (+1) 0,15 (-1) 0,25 (+1) 0,15 (-1) 0,20 (0) Bilya ap, (mm) C Orta (0) ince (-1) iri (+1) iri (+1) orta (0) orta (0) orta (0) ince (-1) orta (0) ince (-1) orta (0) ince (-1) orta (0) iri (+1) iri (+1) d80, (m) 106 140 117 143 163 150 136 200 140 188 148 193 138 200 245 Deneysel sonular

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

26

izelge 9daki deney tasarm plan ve d80 deerleri Cevap Yzey Yntemi kullanlarak, deiken parametreler ile d80 tane boyutu arasnda Matlab bilgisayar program ile, ikinci dereceden matematiksel bir fonksiyon tretilmitir. Sz konusu bamsz tme deikeninin kod deerleri ile d80 tane boyutu arasndaki iliki aadaki model denklemdeki gibidir:

d80 = 143,67 12,75A 40,63B + 8,38C + 11,17A2 + 18,92B2 + 1,42C2 + 7,25AB 19,25AC + 11 BC A: Deirmen hz, %Nk B: Bilya oran, J C: Bilya ap olmak zere kodsal deerleri ifade etmektedir. Modelin tutarlln gstermek zere model denklem kullanlarak elde edilen model d80 tahmin deerleri ile deneysel d80 deerlerinin karlatrmas yaplm ve izelge 10da verilmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

27

izelge 10. Mangan tme iin deneysel ve model tahmini d80 deerleri d80, m Deney No Deneysel 106 140 117 143 163 150 136 200 140 188 148 193 138 200 245 Model Tahmin 104 143 127 143 154 142 133 207 139 197 144 194 141 202 234

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

28

yi bir modelin, cevaptaki deiimin tmn aklamas gerekir. Regresyon katsays da bu kriter iin bir ldr ve model tarafndan aklanan deiimin toplam deiime blnmesi ile hesaplanr (Khuri ve Cornel, 1987), R2 deeri 1 e yaklatka deneysel ve model sonucu bulunan deerler arasndaki ilikinin daha iyi olduu sylenebilir. izelge 10daki deerler grafik olarak ekil 3de gsterilmitir. ekil 3den de aka grlecei zere deneysel d80 deerleri ile model tahmini d80 deerleri uyumludur. R2 deeri 0,97 olup, model denklem mangan tme sisteminin %97 sini aklamaktadr.
250

d80 Model tahmin, m

225 200 175 150 125

R2 = 0.97

100 100 125 150 175 200 225 250

d80 Deneysel, m

ekil 3. Mangan tme iin deneysel ve model tahmini d80 deerleri.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

29

izelge 11. Mangan tme modeli iin varyans analizi(ANOVA) tablosu Serbestlik Derecesi Kareler toplam Ortalama toplam Dz.Ort. kareler Top. Model Lineer Kareler Etkileimler Kalan hata Uyumsuzluk Teorik hata Toplam 9 3 3 3 5 3 2 14 18914,8 15064,7 1673,6 2176,5 546,9 514,3 32,7 19461,7 18914,8 15064,7 1673,6 2176,5 546,9 514,3 32,7 2101,65 5021,58 557,86 725,50 109,38 171,42 16,33 10,49 0,088 19,21 45,91 5,10 6,63 0,002 0,000 0,056 0,034 F deeri P

Mangan tme iin oluturulan model denkleme ait varyans analizi (ANOVA) tablosu izelge 11de zetlenmitir. Tablodan grld zere model denklemi oluturan lineer, kareler ve deikenlerin birbirileri ile olan etkileimleri anlaml dzeydedir.

3.2.4. Optimum parametre deerleri Model denklem kullanlarak, en kk d80 deerine hangi deiken seviyeleri ile ulalabileceini bulabilmek iin Matlab program yardmyla quadratik programlama yaplm olup, elde edilen optimum sonularn aadaki gibi olduu belirlenmitir. Deirmen hz (A) : -0.6155 (% 63,85 Nk ) Bilya oran(B): +1 (J= 0,25) Bilya ap(C): -1 (ince)

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

30

Bu optimum deerlerde tahmin edilen model tahmini d80 deeri ise 99 m dir. Yaplan testlerde en kk d80 deeri (izelge 9da 1nolu deney sonucu) 106 m olduu dnldnde model denklemin ve optimizasyonun baars aka grlmektedir.

3.2.5. boyutlu (3D) grafikler: Mangan tme iin oluturulan model denklem kullanlarak, bamsz deikenler olan deirmen hz (A), bilya oran (B) ve bilya apnn (C) birbirleri ile olan ilikilerinin d80 boyutu zerindeki etkilerini ifade etmek asndan boyutlu grafikler (3D) izilmitir. Bu grafiklerde bir bamsz deiken sfr dzeyinde sabit tutularak dier iki bamsz deikenin d80 zerine olan etkileri gsterilmektedir.

240 210 d80 180 150 120 -1.0 -0.5 0.0 Deirmen hz 0.5 1.0

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

Bilya oran

ekil 4. Deirmen hz ve bilya orannn d80 zerine etkisi (Bilya ap sabit ve 0 (sfr) seviyesinde).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

31

ekil 5.Deirmen hz ve bilya apnn d80 zerine etkisi (Bilya oran sabit ve 0 (sfr) seviyesinde).

ekil 6. Bilya oran ve bilya apnn d80 zerine etkisi (Deirmen hz sabit ve 0 (sfr) seviyesinde).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

32

3.3. KALST TME tme deneylerinde kullanlan kalsit numunesi Sivas Kangal civarndan temin edilmitir. Numuneler birincil eneli ve merdaneli krclarla kontroll olarak -1 mm ye indirilmitir.

3.3.1. Kalsit tme Koullar Kalsit tme deneylerinde kullanlacak standart bilyal deirmen zellikleri, bilya zellikleri ve numune zelliklerini belirtir zetlenmitir. deney koullar izelge 12 de

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

33
izelge 12. Kalsit tme Deney Koullar DERMEN ap, D, mm : 200 Uzunluu, L, mm : 200 Hacmi, V, cm3 : 6283,19 DNME HIZI Kritik hz, dev/dak. : 102 alma hz: %60 Nk , %65 Nk, %70Nk, %75Nk, %80Nk ve %85Nk TME ORTAMI Cinsi : elik bilyalar Bilya ap : 20 mm, 30mm, 40 mm zgl arl, gr/cm3 : 7,81 Bilya dolum oran, JB : 0,20 Bilya arl : 5880 gr hesaplanmtr tme tr : Kuru tme sresi :10 dak, 20 dak ve 30 dak Cinsi NUMUNE : Kalsit

zgl arl, gr/cm3 : 2,71 Arl, gr : 408 Besleme boyutu m :- 1000 Dolum oran fC : 0,04 Malzeme-bilya doldurma oran, U* : 0,5

Silindir Hacmi = r2 h

JB =

bilya agirligi / bilya yogunlugu 1 deg irmen hacmi 0,6

U=

FC 0, 4 J

Kritik Hz: N k =

42,3 Dd

FC =

numune agirligi / numune yogunlugu 1 deg irmen hacmi 0,6

*(Bilyalar aras boluun cevherle dolma oran. 0,5-1,1 arasnda bir deer kabul edilir. Austin ve ark.,1984)

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

34

Kalsit tme iin optimizasyon almalar yaplrken, deirmen hz, bilya ap ve tme zaman iletme parametreleri olarak seilmi ve bu parametrelerin tmeye olan etkileri Taguchi Deney Tasarm teknii kullanlarak incelenmitir. Deney sonularnn deerlendirilmesinde varyans analizi ve sinyal/grlt oran kullanlm, deneyler ise Taguchi L18 (61, 32) dzenine gre yaplarak, Tam Faktriyel Deney Tasarmnda gereken deney saysnn sadece te biri ile (54 yerine 18 deney) hedeflenen sonularn elde edilmesi mmkn olmutur. Kalsit tmenin optimizasyonu iin kullanlan deiken ve bunlarn seviyeleri izelge 13de verilmitir. izelge 13. Kalsit tme optimizasyon iin kullanlan deikenler ve seviyeleri Deiken seviyeleri Deiken parametre Sembol 1 %60 Nk 2 %65Nk 3 %70Nk 4 %75Nk 5 %80Nk 6 %85Nk

Deirmen hz, (dev/dak) Bilya ap, (mm) tme sresi, (dak)

B C

20 10

30 20

40 30

3.3.2. Sabit tme artlar: Toplam bilya arl: 5880 gr Besleme miktar: 408 gr Besleme boyutu: -1000 m Besleme d80: 753 m

3.3.3. Bamsz Deikenlerin Tanm: Deirmen Hz (A) : Nk =102 dev/dak %60 Nk 61 dev/dak %65 Nk 66 dev/dak

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

35

%70 Nk 71 dev/dak %75 Nk 77 dev/dak %80 Nk 82 dev/dak %85 Nk 87 dev/dak

Bilye ap (B): 20 mm, 30 mm, 40 mm.

tme Sresi (C): 10 dak, 20 dak, 30 dak.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

36

izelge 14. Kalsit tme iin Taguchi Ortogonal Dizayn L18 (61, 32) ve deneysel d80 sonular Bamsz deikenlerin gerek ve kod deerleri Deney No Deirmen Hz (%Nk) A
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 60 (1) 60 (1) 60 (1) 65 (2) 65 (2) 65 (2) 70 (3) 70 (3) 70 (3) 75 (4) 75 (4) 75 (4) 80 (5) 80 (5) 80 (5) 85 (6) 85 (6) 85 (6)

Bilye ap (mm) B
20 (1) 30 (2) 40 (3) 20 (1) 30 (2) 40 (3) 20 (1) 30 (2) 40 (3) 20 (1) 30 (2) 40 (3) 20 (1) 30 (2) 40 (3) 20 (1) 30 (2) 40 (3)

tme Sresi (dak.)

Deneysel sonular d80(m)

C
10 (1) 20 (2) 30 (3) 10 (1) 20 (2) 30 (3) 20 (2) 30 (3) 10 (1) 30 (3) 10 (1) 20 (2) 20 (2) 30 (3) 10 (1) 30 (3) 10 (1) 20 (2) 81 88 70 136 85 79 55 59 112 53 106 90 53 75 103 45 88 84

izelge 14 deki deney tasarm plan ve d80 deerleri kullanlarak, en kk d80 deeri en iyidir yaklam ile yaplan Taguchi optimizasyon almas sonucu elde edilen S/N oranlar deerleri ekil 7 de gsterilmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

37

Param etre seviyelerine gre SN oranlar

A -36 -37 B

Ortalama SN oranlar

-38 -39 -40 1 -36 -37 -38 -39 -40 1 2 3 2 3 C 4 5 6 1 2 3

Sinyal/grlt oran (SN): En kk en iyidir

ekil 7. Kalsit tme deiken parametrelerin S/N zerine etkileri. (A- Deirmen dn hz, B- Bilya ap, C- tme sresi).

Kalsit tme iin kullanlan deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve nemlilik dereceleri izelge 15de verilmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

38

izelge 15. Kalsit tme iin deikenlerin ok yantl S/N oranlar ve sralama (nemlilik) deerleri Seviye 1 2 3 4 5 6 Fark (max-min) Sralama * Optimum deerler A 79,67 100,00 75,33 83,00 77,00 72,33* 27,67 2 19,17 3 40,83 1 B 70,50* 83,50 89,67 C 104,33 75,83 63,50*

izelge 15de

grlen sralama deerleri sistemde deiken parametrelerinin

etkinlik srasn gstermektedir. Buna gre kalsit tme sisteminde, C (tme sresi) en etkin parametre, A (deirmen hz) ikinci nemli parametre ve B (bilya ap) nc nemli parametre olarak sralanmaktadr.

3.3.4. Optimum parametre deerleri: Kalsit tme iin, en byk S/N deerlerini veren parametre seviyeleri optimum deerler olarak alnr. ekil 7den de kolayca grlebilecei zere: Deirmen hz: Seviye 6 (%85 Nk ) Bilya ap : Seviye 1 (20 mm) tme sresi : Seviye 3 (30 dak) optimum parametre deerleri olarak belirlenmitir.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

39

Bu deiken seviyeleri bir tesadf sonucu izelge 14deki 16 nolu deney koullaryla akmtr. Bu koullarda d80 deeri Taguchi optimizasyon yntemi ile 43,6 m olarak tahmin edilmitir. Deneysel sonularda en kk d80 deerinin 16 nolu deneyde elde edilen 45 m lik deere ok yakn olmas yaplan optimizasyon ileminin anlamlln ortaya koymaktadr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

40

4. TARTIMA ve SONULAR Bu almada, endstride yaygn olarak kullanlan fakl materyal (klinker, mangan ve kalsit)in bilyal deirmen ile kuru olarak tlmesinin modellenmesi ve optimizasyonu yaplmtr. Klinker ve kalsit tme sistemi iin Taguchi metot, mangan tme sistemi iin ise Cevap Yzey Yntemi kullanlmtr. Her materyal ncelikle krclar kullanlarak belirli tane boyutuna indirilmi, daha sonra tme sistemi iin nemli olabilecek deiken parametreler ve seviyeleri belirlenmitir. Daha sonra farkl deneysel tasarm yntemlerine gre deney planlar hazrlanm olup, bu deney planlarna gre laboratuar lekli bilyal deirmen kullanlarak, kuru tme deneyleri yaplmtr. Her bir deney sonucunda elde edilen rnn d80 tane boyutu deerleri, elek analizleri ile belirlenmitir. tme sistemlerinde elde edilen deneysel veriler kullanlarak iletme parametreleri ve bunlarn etkileimlerinin d80 tane boyutu zerine olan etkileri belirlenmitir. Deneysel olarak elde edilen verilerle, modelleme sonucu elde edilen tahmini verilerin uyum iinde olduu grlmtr. Bu alma, Taguchi Optimizasyon Metot ve Cevap Yzey Yntemi (RSM)nin baz tme sistemlerinin modellenmesi ve optimizasyonunda efektif olarak kullanlabileceini gstermitir. Klinker tme sistemi iin; orta ap bilya, %80 Nk deirmen hz ve 0,25 bilya dolum oran optimum parametre deerleri olarak belirlenmitir. Bu optimum koullarda d80 tane boyutu deeri 58 m olarak tahmin edilmektedir. Yaplan denelerdeki en iyi d80 tane boyutunun 70 m olduu dikkate alnrsa, Taguchi optimizasyon ynteminin klinker tme sistemine katks aka grlmektedir. Mangan cevherinin modellenmesi ve optimizasyonu iin Cevap Yzey Yntemi kullanlm olup, tme iin: %63,85 Nk deirmen hz, 0,25 bilya oran ve ince bilya apnn optimum deerler olduu bulunmutur. Bu optimum deerlerde tahmin edilen d80 deeri ise 99 m dir. Yaplan testlerde en kk d80 deeri 106 m olduu dnlrse oluturulan modelin ve optimizasyonun baars aka grlmektedir. Kalsit tme sistemi iin ise: %85 Nk lk deirmen hz, 20 mm bilya ap ve 30 dakikalk tme sresi optimum parametre deerleri olarak belirlenmitir. Bu deiken seviyeleri bir tesadf sonucu yaplan bir deney koullar ile akm olup, bu koullarda d80 deeri Taguchi optimizasyon yntemi ile 43,6 m olarak tahmin edilmitir. Deneysel olarak ayn koullarda bulunan d80 deeri ise 45 m dir. Deneysel sonu ile optimizasyon sonucu tahmin edilen deerlerin ok yakn olmas yaplan optimizasyon ileminin anlamlln ortaya koymaktadr.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

41

5. KAYNAKLAR Aslan, N., ve Cebeci, Y., Application of Box-behnken Design and Response Surface Methodology for Modeling of Some Turkish Coals Fuel, Volume 86, Issues 1-2, Pages 9097, 2007. Aslan, N., Modeling and optimization of Multi Gravity Separator to produce celestite concentrate, Powder Technollogy, Volume 174 (2007) 127133. Austin, L,G., Klimpel, R,R., and Luckie, P,T., Process Engineering of Size Reduction: Ball Milling, AIME, New York, USA, 1984. Bond, F.C., 1961, Crushing and Grinding Calculation, Allis-Chalmers Industrial Pres Department. Charles, R.J., 1952, Energy Size Reduction Relationship in Comminution Tras. AIME, 208, 80-88. Ellerbrock, H.G., Mathiak. H.,1994, Zement-Talk-Gips Dergisi, 9-1994. Ersayn, S., Aksan, B., Ya ve Kuru tmenin Boyut Kltme leminin Kinetik Paremetreleri zerine Etkisi, Trkiye 12.Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongre, Mays, 1991, Ankara. Herbst, J.A., Chairman, 1981, Comminution and Energy Conseiruation Dept. Of Energy, Nationals Materials Advisory Board, Committee On Comminution and Energy Consumpiton, Publication Nm+FB-364, National Academy Pres, Washington, D.C. Holmes, J.A., 1957, A Contribution to the Study of Comminution: a Modified From of Kicks Law, Trons. Ins. Chem. Eng., 35, 125-156. pekolu, ., 1989, Cevher Hazrlama, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi MMF/MAD-89 EY 179, zmir. Kinasevich, R.S., Fuerstenau, D.W., 1964, Research on the mechanism of comminution in tumbling mill, Canadian Metal Q3, 1-20. Khuri, A,I., and Cornell, J,A., Response Surfaces: Design and Analysis Marcel, Dekker, New York, 1987. Lynch, A.J., 1977, Mineral Crushing and Grinding Circuit Elsevier Scientific Publishing Com. A.L. Martinez, A.S, Uribe, F.R.P. Carrillo, J.A. Coreno, J.C. Ortiz, Study of celestite flotation efficiency using sodium dodecyl sulfonate collector: factorial experiment and statistical analysis of data, International Journal of Mineral Processing 70 (2003) 8397. Montgomery, D,C., Design and Analysis of Experiments, John Wiley & Sons Inc., A.B.D., 1991. D.P. Obeng, S. Morrell, T.J. Napier-Munn, Application of central composite rotatable design to modeling the effect of some operating variables on the performance of the threeproduct cyclone, International Journal of Mineral Processing 76 (2005) 181192. ner, M., imento ve Beton Endstrisinde Eski Dnceler Yeni tme Teknolojilerine Dnyor 1.Blm , imento ve Beton Dnyas, say:2, 1999. Taguchi, G., System of Experimental Design Quality Resources: New York, vol.1, 1987. Yldz, N., 1999, tme Teorisi, Uygulamas Deirmen ve Snflandrclar Kozan Ofset 1.Bask, Ankara.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com