SMRGECLK SOSYOLOJS

DERS NOTU

DO.DR. TANER TATAR

MALATYA

2009

~ 2~ NDEKLER
SMR VE SMRGECLK ............................................................... 3 KENDN YYEN BATILI YA DA "HOMO HOMNU LPUS" AI..... 13 DIARIDA ARANAN SMRGE YA DA "KATLAM AI" .............. 23 SARI LAHA (ALTIN) SUNULAN NSAN KURBANLAR ................ 25 KARA TCARET.................................................................................. 45 KRESELLEME VE SMRGECLK ................................................ 52 BR DEOLOJ OLARAK KRESELLEME ...................................... 53 KRESELLEMENN KLTREL BAIBOLUU ......................... 61 KRESELLEME KARISINDA NASIL ............................................ 74 BR KLTR POLTKASI ................................................................. 74 SON YA DA BALANGI .................................................................. 80 SMRGECLN YEN DEOLOJS TKETMZM VE SMRLEN TKETM TOPLUMU .................................................... 82 DEMN MOTOR GC: YENLKLK .................................... 85 KTLE TOPLUMU VE KLTR ...................................................... 88 TKETMCLN BAZI GRNMLER ....................................... 91 PAZARLANAN KLTR KARISINDATRK KLTR .............. 97 KMLK TKETM YA DA TKETLEN KMLKLER .................. 106 MARKA KMLKLER ....................................................................... 109 SMRGECLK VE GELENEK .......................................................... 112 SON SZ ............................................................................................... 119

~ 3~ SMR VE SMRGECLK
Smr, ister toprak, ister emek, isterse piyasa konumu olsun, iktisad bir kaynan kabul edilemez amalarla kullanlmasn anlatan bir terimdir. Bir tekelcinin pazardaki denetim gcn kullanarak tketicilere fahi fiyatlar dayatmas, ya da bir arazi sahibinin topra tabii kaynaklara zarar verecek ekilde kullanmas smr kapsamndaki eylemler olarak grlmelidir. Ancak smr ve smrgecilik sadece iktisadi kaynaklar merkeze alnarak izah edilemez. Zira bilhassa gnmzde kltr ve din zerine gerekleen smrgecilik faaliyetleri iktisad smrnn nne gemi durumdadr. Smr ve smrgecilik tarihimizin ve dilimizin yabanc olduu kavramlardr. Koloni ve kolonyalizm karl olarak kullandmz bu kavramlar dorudan doruya Bat tarihi ile alakal olarak ortaya km ve gnmze kadar eitli boyutlaryla gelmitir. C. Meriin de belirttii gibi koloni kelimesini her rastlanlan yerde smrge diye evirmek yanltr. Nitekim eskiden mstamere karl kullanlmtr. Mstamere, imar edilen yer anlamna gelmektedir ki esasnda tarihin ilk alarnda bir imar hareketi sz konusudur. Daha sonra mstemleke tabiri ortaya kmtr. Smrge ise, kolonyalizme kar doan tepkinin, fkenin ilham ettii bir karlk. Kolonyalizm, geen asrn szlklerinde yoktur. Kelime yirminci yzylda yerlemeye balamtr. Mefhumu btnyle tanmak iin trevlerini teker teker incelemek en emin yol olarak grlebilir: Kolon: (XIV. asr). Latince colonus, colone'den; ekip, bimek.1. Ortak, yarc. Roma mparatorluu sonunda, orta ada: Ekip bitii topraa bal olan, hr olmayan kii. Orta ada kolonlarn durumu, toprak klelerinkinden (serf) daha iyi idi. Geni anlamda, tarmla uraan herkes, ifti. 2. Bir koloniye yerleen, bir koloniyi ileten kimse. Amerikann ilk kolonlar. Geni an-

~ 4~
lamda, kolonilerde doan, kolonilerde oturan kimse. Zdd; metropolde doan veya oturan kimse. Kolonyal: Kolonilere ait: Kolonyal yaylma, kolonyal rejim, kolonyal hukuk, kolonyal banka, kolonyal emtia-tahl, kolonyal rnler. Kolonilerden gelen. Koloni: 1. Bir lkeden kalkp baka bir lkeye yerlemeye, baka bir lkeyi ilemeye giden insanlar topluluu. 2. Kolonlarn yasad yer. 3. gal eden lkenin hkimiyeti altna girmi yabanc bir lkede bir milletin kurduu tekilat. 4. Tarm kolonisi: Yerlilere i salamak, tutuklular altrmak iin kurulan krsal iletme. Ceza kolonisi: Gen sulular iin kurulmu messese. Mecburi almaya mahkm edilmi kimselerin cezalarn ektikleri koloni topra. Tatil kolonisi: Kye tatil yapmaya giden kentli ocuklar topluluu. Koloninin tersi metropol, fert. Kolonize: Kolonlar yerletirmek, bir lkeyi koloni yapmak, koloniletirmek. Kolonizasyon: Koloniletirme. Avrupann Amerikay koloniletirmesi. Kolonizator: Koloniletiren. Hanerinin lgatinde Koloni, kolon... mefhumlar g, gler, karargah... kelimeleriyle karlanmaktadr. emsettin Sami'de ise mstamere, istimar, muhacir, mstemleke kelimelerini buluyoruz.1 O halde smrgecilik kavramnn karl olarak kullanlan kolonyalizmin, temelde iftlik anlamna gelen colonie kknden tretilmi iftlikleirme anlamna geldiini belirtebiliriz. Ancak bu karlk vatan kavramndan hayli uzaktr ve esasnda ana vatan-koloni ayrmna dayanmaktadr. Vatann, dnyann geri kalan dier topraklarnn tamamndan tercihli ve stn olan, uruna can feda edilen, edilmesi gereken, kutlu top1

MER, Cemil: Krk Ambar, tken Yay., st., 1980, sh.485.

~ 5~
rak olmasna karlk, Koloninin byle bir zellii yoktur. Bu yzden de bir kolonyal kolonisini vatan olarak deil, bir ticari iletme olarak grr; onun kolonisine baknda sadece tek gaye vardr: Bir kaplann bir ceylan sadece yenilecek bir nesne olarak grmesi gibi, bir smrgeci de bir smrgeyi talan ve istimlk edilecek bir yer olarak grr. Buraya ilikin dncesi vatanlatrmak olmad iin kaynaklar sonuna kadar smrr ve krl olmaktan ktnda da oray terk eder.2 Smrgecilik tanmlanrken temele yerlemek konulmaktadr. Buna gre Yeni bir lkede bir yerlekeyeni bir yreye yerleen, anayurtlarna tabi halde ya da onunla balantsn koruyarak bir topluluk oluturan bir grup insan; yerleimi ilk olarak gerekletirenlerin soyu ve ardllar tarafndan bu ekilde oluturulan topluluk anayurtla balanty koruduu srece bu yerleime colonia denir.3 Bu tanmdaki vurgu yerlekenin yeni oluu ve yerleenlerin anayurtla balantlarn devam ettirmeleridir. Ancak her ne kadar yeni bir yerden sz ediliyor ise de aslnda oras eskiden beri orada yaayanlar iin yeni deildir. Baka bir ifadeyle sz konusu olan igaldir. Anayurtla olan balant ise kaynaklarn aktarlmas ile alakaldr. Anayurt, bir anlamda sermayenin akt yerdir. Eski tip smrgecilikte sermaye aknn takibi olduka belirgindir. Gnmzde ise aldatc bir kavram olarak okuluslu ya da ulus tesi ile nitelendirilen irketler
2

HOCAOLU, Durmu: Kreselleme, Kresel Ky, Kresel Yama ve Kresel Yoksulluk, Yoksulluk Sempozyumu, C.1, Deniz Feneri Yardmlama ve Dayanma Dernei, st., Temmuz 2003, sh. 284. 3 LOOMBA, Ania: Kolonyalizm Postkolonyalizm, (ev.M. KK), Ayrnt Yay., st., 2000, sh.18-19.

~ 6~
karmza kmaktadr. Bu tr irketlerin vatannn, bayrann, dininin ve dilinin olmad ifade edilir. Ancak irketlerin elde ettii kazanlarn izi srldnde anayurtla olan balantnn devam ettii grlr. Bu yeni smrgecilik hareketleri kendine has zellikleri ile karmza kmaktadr. Artk yeni yerlekeler zerine zor kullanarak yerlemek yerini yabanc sermaye yatrmna brakmaktadr. Klasik dnemde smrgelerden ham madde temin edilmekte, ucuz bir maliyetle anayurda tanmakta ve buradan da mamul maddeler halinde tekrar pazarlanmakta iken gnmzde dorudan doruya ham maddenin ve ucuz igcnn bulunduu yerlerde yatrmlar yaplmaktadr. Bylece bir taraftan ham madde nakliyat ve onun elde edilmesi ile ilgili sorunlar yerinde giderilmekte, dier taraftan kle ya da gmenlerle karlanmaya allan emek gc daha dk maliyetle ve daha az tehditle yerinde giderilmektedir. Sz konusu blgelerde nfusun olduka fazla oluu emek arzn da arttrmakta bu da maliyeti hayli drmektedir. Sosyal haklarn ve hareketlerin gelimemi olmas, evre bilincindeki yetersizlikler ve evre korumaya ilikin yasal dzenlemeden mahrumiyet maliyeti daha da drmektedir. Ayrca gmenler, zellikle iktisad kriz dnemlerinde nemli bir sorun oluturmakta, toplumsal btnlemeye ynelik skntlarla da birlikte tehdide dnmektedir. Bu bakmdan ham madde ve ucuz igc getirmektense oraya gitmek daha kazanl olmaktadr. te yeni smrgeleri belirleyen ana unsurlar da bu ekilde karmza kmaktadr. ster eski isterse yeni tip olsun, smrgecilik Avrupallatrma davasnn bir ynn oluturmaktadr. yle ki bu zaman zaman kanl ve karanlk, zaman zaman sinsi ve bar yol-

~ 7~
larla gerekletirilmeye allmaktadr. Bu bakmdan smrgecilik, bir oluu belirtmektedir. Smrgecilik, bir doktrinin, hi deilse fikri ve hissi bir tutumun ad olarak karmza kmaktadr. Irk, kavim, iktisat, siyaset ve ahlak gibi sebeplere dayanarak smrgeletirmeyi ve onun yol at durumu hakl karmaya alr. 4 Baka bir izahla smrgecilik, daha gl milletlerin, hkimiyeti altndaki daha zayf olanlara uyguladklar bir uluslar aras iktisad smr sistemidir. Bu sistemin ilerlii asker bask, rn ve pazar kontrol gibi yollarla salanabilir. Smrgenin rol, smrgeci gcn dk maliyetli retim yapabilmesi iin ona hammadde temin etmektir. retilen mallar ise, smrgeyi de ieren dnya pazarnda satlr. Smrgeci ilikide, smrge ham maddelerini bakalarna satamaz ve bitmi mallar da sadece smrgeciden satn almak zorundadr. Bu, smrgeci g iin hem daha ucuz ham madde hem de esaret altna alnm bir pazar temini demektir.5 Ancak smrgecilik faaliyeti bu kadar basit ifade edilebilecek bir olgu deildir. ktisad kaynaklara basit bir el koyma faaliyetinden te, bnyesinde birok gayri insan ve gayri ahlk anlay ve uygulamalar barndran, hatta ounlukla son derece masum yzlerle takdim edilen ama tarihte hep var olmu bir psikolojik, biyolojik, din ve kltrel sahalara ynelik katliamdr. len, insann bedeni, toplumun inan, deer ve kltr, en nihayet bizatihi insanlktr. Yaayan, yeni

4
5

MER, Cemil: Krk Ambar, tken Yay., st., 1980, sh.289.

JOHNSON, Allan G.: The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000, sh.50.

~ 8~
katliamlar iin gerekli olan bahaneler, bitmez smr yollar ve srekli bymek zere atlan vahet tohumlardr. Btn bu tanmlamalara karlk smrgecilii olumlu izahlarla aklamaya alanlar da vardr. Bu grn mensuplarn dorudan doruya smr faaliyetini yerine getirenlerden grmek hata olmayacaktr. Bunlardan Leroy Beaulieuye gre Bir toplum kendisi yksek bir olgunluk ve g dzeyine ulatnda, smrgecilie giriir. ekil verir, korur, geliimini gzetir ve douunu salad bir topluma hayatiyet kazandrr. Smrgecilik, sosyal fizyolojinin en karmak, en hassas olgularndan biridir Smrgecilik bir ulusun genileyici gcdr. Mekn iin dal budak salmasdr. Arzn byk bir blmnn o ulusun diline, geleneklerine, ideallerine ve yasalarna boyun eiidir. 6 Yine hem ngiltere hem de Fransada smrgeciliin en sert teorisyenlerinden olan Stuart Millin 28 Temmuz 1985 ylnda Millet Meclisinde yapt konuma benzeri anlay sergilemektedir: Evet, bizim belli bir sistem zerine kurulu kolonici yaylma politikamz vardr. Bu koloni siyaseti l bir temele oturur: iktisat, insanla hizmet ve siyaset.7 Bu aklamalar dikkate alndnda smrgeciliin ne olduundan ziyade ne olmad daha da nem kazanmaktadr. Smrgecilik ne ncili retmektir, ne hayrsever bir giriimdir; ne cehaletin, hastalklarn ve tiranln snrlarn geriletme arzusudur, ne Tanrnn ycel-

SAD, Edward: Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991, sh.346. 7 GARAUDY, Roger: Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992, sh.17-18.

~ 9~
tilmesi iin stlenilen bir projedir, ne de hukuk dzenini geniletme abasdr8. Smrgecilik dnda bazen ayn olguyu bazen de farkl olgular anlatmak zere kullanlan bir baka kavram da emperyalizmdir. Imperium kelimesi, bakalarn hkm altna alabilme gc, bu gc ile yaylabilme, genileme uygulamalar anlamna gelmektedir. Kendi dnda kalan hkm altna alarak rtl veya ak bir smr dzeni oluturmak iin her yolu kullanabilenlerin izledii yol udur: nce aldatc, sonra sindirici, sonra da ezerek biimlendirici uygulamalar. Bu tr devletler yaplar ve hedefleri bakmndan emperyal (smrgeci) niteliklidir. Cihan devletleri ile imparatorluklar bu adan ayrrlar. Gerek Seluklu, gerekse Osmanl Devleti birer cihan devleti olup smrgecilii ve asimilasyonu yapanlar grd hlde bunu doru bulmam, adalet ve ahlk hkim klma hedefini benimsemilerdi. Avrupal emperyalist devletler ve eski Sovyet tipindeki ad veya ilevi imparatorluk olan ynetimler ise, dn de, bugn de kendi dndakileri smrmenin bilimini ve ideolojisini yapmakta ve uygulamaktadr.9 Smrgeciliin mi yoksa emperyalizmin mi nce olduu bir tartma konusudur. mparatorluklar esas alndnda tarih ncelik emperyalizme verilmekte, kapitalizmle ilikilendirildiinde ise ilkel sermaye birikimi ile kurulan ba dolaysyla smrgecilikten balanmaktadr. Bu erevede Avrupa sanayi ve
8

CESAIRE, Aime: Smrgecilik zerine Sylev (ev: G. Ayas), stanbul, 2005, sh. 66. 9 http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sadik_tural_somurgecilik_ yontemleri_ve_bunu_yikan_ataturk.pdf 02.04.2009.

~ 10 ~
finans-sermayesinin bymesi her eyden nce smrgeci tahakkm araclyla saland lde, emperyalizmin (bu anlamda) smrgeciliin en yksek aamas olduu grlebilir. Modern dnyada toprak igali, maddi kaynaklara el konulmas, emein smrlmesi ve baka bir toprak ya da milletin politik ve kltrel yapsna mdahale edilmesi olarak smrgeletirme ile kresel bir sistem olarak emperyalizm arasnda bir ayrm yaplabilir. Emperyalizm, emperyal bir merkezin smrgeletirilmi lkeleri ynettii politik bir sistem olarak tanmland takdirde, smrgelere politik bamszln tannmas emperyal merkezin miadn doldurmasnn, emperyalizmin knn sinyallerini verir. Ancak emperyalizm ncelikle bir iktisad nfuz ve pazar sistemi denetimiyse eer, bu durumda politik deimeler bu sistemi esas itibariyle etkilemez hatta terimi, tm yerkre zerinde devasa bir asker ve iktisad iktidar icra etmesine ramen dorudan politik denetim uygulamayan Amerikan emperyalizmi rneinde olduu gibi, yeniden tanmlayabilir. Esas itibariyle emperyal lke, iktidarn kayna ve da akt metropoldr; smrge ya da yeni smrge, metropoln nfuz ettii ve denetledii yerdir. 10 ster smrgecilik faaliyeti, isterse emperyalizm olarak alalm, bir metropoln hkimiyetini darya yaymak arzusu ounlukla iktisad sebeplerden gelmekle birlikte iktisat tek bana her eyi izah edememektedir. Zira smrgeci kk- sallar, yzdeyz siyasi, askeri veya dini, hatta srf tesadf sebeplerden de doabilir. Yaylma arzusu baz yazarlar tarafndan tamamen hasbi olarak vasflandrlmakta, bir kavmin baar veya kazan gzetmeden giritii macerac zihniyetin bir tezahr diye dam10

LOOMBA, Ania: A.g.e., sh. 22-24.

~ 11 ~
galanmaktadr. Srf ekonomik saiklere gelince bunlar bazen ilerlemenin genel icab diye (mesela Paul Leroy-Beualieuya gre medeni insanlk nail olduu refah da sanayiinin ve sosyal durumunun gelimesini de byk lde kolonyalizme borludur) bazen da zel sebepler (bir milletin kolonilerinde hammadde kaynaklar veya mallarna alc, nfus veya sermaye fazlasna alan, kadrolarna i, deniz ticaretine mteri, zaman zaman da ucuz i gc bulmak) olarak vasflandrlabilir. Kolonize lke metropoluna kar iktisaden bamldr. Koloni d lkelerle mnasebetlerinde kendi bana buyruk deildir, ilerini metropol aracl ile yrtr. 17. ve 18. asrlarda grlen bu duruma pakt kolonyal ad verilir. Dayand prensip kolonileri yapan metropollerdir, kolonilerin hikmeti vcudu da metropollerdir. 11 Tarihiler, genelde Avrupa, zelde ise ngilterenin smrgecilik anlayn tarihsel dneme ayrrlar. Birinci Dnem, on yedinci yzyln sonlarndan on dokuzuncu yzyln balarna kadar devam eder ve Eski ya da Kolonyal Smrgecilik (Old or Colonial Imperialism) olarak adlandrlr. Merkantilism ve Amerika ktas bata olmak zere Yenidnyann smrge kolonisi haline getirilmesi sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder. kinci Dnem, 1830lardan 1880lere kadar devam eder ve Serbest Ticaret Smrgecilii (Laisez deaffaire) olarak isimlendirilir. Bata ngiltere olmak zere smrgeci devletler; Osmanl, in ve ran gibi geri kalm ve sanayilememi devletleri, ekonomik bakmdan smrge haline getirmesi sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder. nc dnem, 1880lerden 1940l yllara kadar devam eder ve Yeni Smrgecilik (New Imperialism) olarak adlandrlr. Ekonomik olarak smrge haline getirilen lkelerin bir sre sonra

11

MER, Cemil: A.g.e., sh.291-292.

~ 12 ~
da siyasal olarak kontrol altna alnp, ilhak edilmesi sreci, bu dnemi en iyi ekilde karakterize eder.12 Merie gre modern kolonizasyon tarihi, kapitalizm tarihinin bir vehesinden ibarettir. Kolonizasyon gelimesinin balangcndan itibaren amalarn da vastalarn da kapitalist ekonominin ihtiyalarna ve karakterlerine uygun olarak deitirmitir. Kapitalizmin byk dnemine (sermayenin birikimi, rekabet kapitalizmi, tekelci kapitalizm) kolonizasyonun merhalesi tekabl eder. lk dnemde, Avrupal feodallerin ve bezirgnlarn kolonyal siyaseti hkimdir. Bu kolonyalizm, yle zetlenebilir: Daha zayf kavimlerin altn ve gmlerine el koymak ve baka lkelerden egzotik maddelerin benzerini temin etmek temel amalardr. Bunun iin o lkelerde ticarethaneler kurmak kfidir. kinci dnemde, kolonyal teebbslerin amac, en ileri Avrupa lkelerinin ihtiyac olan maddeleri deniz ar lkelerde retmek, kendi mamul maddeleri ve fazla tarm rnleri iin pazar bulmak, nfus fazlasn boaltacak topraklar elde etmek ve daha sonra da sanayileri iin gerekli ham madde kaynaklarn salamaktr. nc dnemde, kolonyal teebbslerin hedefi, yukardakilerden baka, ondokuzuncu asr sonundan itibaren sanayi Avrupasnda kullanlabilir sermaye iin ihra blgeleri salamaktr. Kolonilere sahip olmak ve onlar iletmek bu sermayelere yksek krlar salayacakt. Bylece, dnyann igali tamamlanm olur.13 Batnn smr faaliyeti, sadece darya yani anavatandan uzaklara ynelik olarak gerekleen bir hareket deildir. D smr kadar nemli olan ve Bat tarihinde nemli bir yer tutan
12

YARAMI, Ahmet: Msrda ngiliz Smrgecilik Anlay: Cromer rnei (1883-1907), Sosyal Bilimler Dergisi, C.IX, S.2, Aralk 2007, sh.121-122. 13 MER, Cemil: A.g.e., sh. 294-295.

~ 13 ~
i smrgecilik sz konusudur. smrgecilik, tek bir mill devlet ya da toplum iinde merkez ile evre arasndaki smrye dayal ilikileri nitelemek amacyla kullanlmaktadr.14 smr, Avrupa'nn bizatihi kendi insanna ynelik olarak gerekletirdii sefaletletirme ve lme terketme faaliyetidir. Genellikle d dnyaya ynelik smr faaliyetlerinin gerekletirilemedii dnemlerde younlukla uygulanmtr. Kendilerinden baka yerlerin smrgeletirildii dnemlerde ise bu tr smr azalm yerini d smrye brakmtr. D smr ise ya daim smrgeletirme eklinde tecelli etmi ya da geici, frsatlara bal olarak uygulanmtr.

KENDN YYEN BATILI YA DA "HOMO HOMNU LPUS" AI

Bat tarihinde i smrnn yaygn olarak gzlendii ve daha ok n plana kan dnem klelik a olarak adlandrlmaktadr. Sz konusu ada dnyann birok blgesinde kleliin grlmesine ramen, batl kendi tarihini aklatrma ve irin gsterme abas ierisinde, kleliin en youn olarak yaand, birer ehir devletleri olan "Polis"leri demokrasinin beii olarak gstermitir. Antik Yunan demokrasisi olarak ifade edilen bu dnem ylesine idealize edilmi ve anlatlmtr ki, topik devletlerdeki ilikiler sistemini bile geride brakmtr. Hlbuki sz konusu dnemde tam bir klecilik uygulama ve zihniyeti h14

MARSHALL, Gordon: Sosyoloji Szl (ev. O. AKINBAY-D. KMRC), Ank., 1999.

~ 14 ~
kimdir. Nitekim dnemin filozoflar da byle bir ilikiler sisteminin erevesini sunmakta ve fikr temellerini ortaya koymaktadrlar. Nitekim efsaneletirilmi olan bir tarafa brakp Antik Yunan demokrasisine baktmzda, demokrasinin yaand yer olarak kabul edilen Atina sitesinde, Platon ve Aristo gibi dnrler, her insan "insan" olarak kabul etmeyen klelik rejimini korumakta, aristokrasiye doru ynelmektedirler. Karl Popper'n deyimiyle Platon "ak toplumun dman" 15 olarak ortaya kmaktadr. Dncede kar olunan demokrasi, uygulamada da kelime manasna dahi ters den bir biimde aznln ounluk zerindeki tahakkm eklindedir. Aznlk ki bunlarn dnda kalanlarn birou (kleler) insandan dahi saylmamaktadr. Bu dnemde Aristo tabiatta hibir eyin amasz var olmadndan hareket etmekte ve her eyin insanlar iin tabiat tarafndan yaratldn belirtmektedir. Buna gre avcln da bir parasn meydana getirdii- sava sanatnn mlkiyet edinme yollarndan biri olmas tabiatn tasarsnn bir parasdr; bu sanatn, gerek vahi hayvanlara, gerekse tabiat gerei ynetilmek iin yaratlm olduklar halde boyun emeyen insanlara kar kullanlmas gerekir.16 Bu ekilde Aristo boyun emeyenin ldrlmesini hakl bir sava olarak nitelendirmekte ve klecilie meruiyet salamaktadr. Avrupa'da insana bal kleliin sona ermesiyle birlikte bunun yerini topraa bal klelik (serflik) almtr. Artk kle ancak toprakla birlikte alnp satlabilen bir varlktr ve her e15

POPPER, Karl: Ak Toplum ve Dmanlar, (ev. M.TUNAY) C-l, Ank, l967.

16

ARSTOLELES: Politika, (ev. M. TUNAY), Remzi Kitabevi, st., 1983, sh.18-19.

~ 15 ~
yiyle birlikte toprak sahibine baldr. Feodal dnem olarak adlandrlan bu ada, Avrupa defalarca kitleler halinde lmlere sahne olmutur. Byle bir smr sisteminde artan nfusu besleyemeyen sistem, nfusun nemli bir ksmn lme terk etmek suretiyle zerindeki arl atmtr. Nitekim nfus artarsa veya azalrsa, her ey deimektedir. Eer insanlar daha kalabalk hale gelirlerse, retim ve mbadelede art meydana gelmekte; ilenmeden duran ormanlk, bataklk veya tepelik topraklarn snrnda ekim alanlarnn ilerlemesi; imalatn ilerlemesi, kylerin ve bundan da sk olarak ehirlerin bymesi gereklemektedir. Ancak bunun yannda olumsuz etkileri de olmaktadr ki en nemlisi, artan miktarda bir ar insan yk, toplumlarn beslenme imknlarn amaktadr. Dolaysyla salgnlar ve ktlklar (nce birincisi belirmekte, sonra da ikincisine refakat etmektedir), beslenecek boazlarla, zor salanan iaeler arasndaki, igc ile istihdam imknlar arasndaki dengeyi yeniden kurmaktadrlar. ok byk kalabalktaki bu ayarlamalar, eski rejim yzyllarnn gl hattn meydana getirmektedirler. Bu dalgalanmalar, Batda; 1100 1350 arasnda uzun bir nfus art, 1450 1650 arasnda bir bakas ve 1750'den itibaren artk gerileme iermeyen bir dier yenisi olarak grlmektedir.17 Her nfus gerilemesi belli sayda meseleleri zmekte, basnlar yok etmekte, hayatta kalanlar ayrcalkl hale getirmektedir. Bu, aya krlan atn ldrlmesi gibi bir ilatr, ama gene de bir ilatr. XIV. yzyln ortasndaki Kara Veba'dan
17

BRAUDEL, Fernand: Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII. Yzyllar, Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993, sh.17.

~ 16 ~
ve onu izleyen ve onun darbelerini daha da arlatran salgnlardan sonra, miraslar birka kiinin ellerinde younlamtr. Yalnzca iyi topraklar ilenmi (daha az zahmetle, daha ok verim), hayatta kalanlarn, hayat standard ve gerek cretleri ykselmitir. Bylece Batda 1350 1450 arasnda, kylnn ataerkil ailesiyle birlikte, bo bir lkenin efendisi olaca bir yzyl balamtr; vahi aa ve hayvanlar, eskinin mreffeh krlarn igal etmi durumdadrlar. Fakat insanlar ksa bir sre sonra yeniden oalacak, vahi hayvan ve bitkilerin ondan aldklarn yeniden fethedecek, tarlalar talardan temizleyecek, aa ve makilerin kklerini skeceklerdir ve bizzat bu ilerleme onlarn omuzlarna kecek, sefaletini yeniden yaratacaktr. 1560 veya 1580'den itibaren spanya, talya ve muhtemelen tm Bat'da olduu gibi, Fransa'da da nfus yeniden ok fazla hale gelmitir. Monoton tarih yeniden balam ve kum saati tersine dnmtr.18 Ancak aya krlan atn ldrlmesi gibi bir are olarak ifade edilen, insanlarn lme terk edilmeleri son derece ac ve vahet dolu sahnelerle gerekletii gibi ayak kendiliinden krlmam, smrenler tarafndan bu insanlar byle bir akbete srklenmilerdir. Nitekim bu sahnelerden biri, bu hususta bize vahetin boyutlarn yeterince gstermektedir: iddetli yalardan tr ve tarlalardaki rnlerin glkle kaldrlabilmesi, ou yerde de yok olup gitmesi yznden, buday ve tuz ktl yaand. nsanlarn sal bozulmaya balad ve sakatlklar olutu. Her gn o kadar ok insan lyordu ki, ortalk kokudan geilmez oldu...
18

BRAUDEL, Fernand:A.g.e., sh.17-18

~ 17 ~
rlandada ac gnler 1318e dein srd ve alabildiine iddetlendi, nk halk kilise avlularndaki mezarlardan lleri karp yediler... Polonya ve Sibirya gibi Slav lkelerinde ktlk ve lmler 1319 ylnda bile kol geziyor ve yamyamln hl gndemde olduu syleniyor. Anne- babalar ocuklarn, ocuklar anne-babalarn ldrdler ve idam edilmi sulularn cesetleri sehpalardan kapld."19 Bu sahneleri gz nnde bulundurduumuzda Thomas Hobbes'un "homo hominu lipus" yani "insan insann kurdudur" sznn niin sylendii anlalmakta, bu ifadenin Avrupal iin ne kadar doru olduu grlmektedir. Yine baka bir anlatmla, 13081332 yllar arasnda Avrupallar bir deri bir kemie dndren ktlklar, insanlar srganotu, gvercin pislii, hatta ocuklar yemeye zorlad. Birok ehirde kedi ve kpekler kazanlar iinde yok olurken, a kalabalklar katillerin ve hrszlarn etlerini kapmak iin daraalarna kouturdu. yle ki bu srete Papa IV. Clementin l sayclarnn tahminine gre, 13481351 yllar arasnda Byk lm, 23.840.000 insan ortadan kaldrd. Bu rakam Avrupa nfusunun %31ini oluturuyordu.20 zellikle, veba salgn ile gelen lmler Avrupada yayldka, korku dolu insanlar fkelerini Yahudileri yakarak karmaya altlar. Ortaada birok meslekte almalar yasaklanm olan Yahudiler, rehincilik, tefecilik ya da mezar kazcl gibi iler yapyordu. Katolik krallar ve kralieler, yzde 20 faizin brakt krn byk ksmna el koymalarna ramen,
19

GMPEL, Jean: Ortaada sanayi Devrimi, (ev. N. ZAYDIN), Ank., 1996, sh. 200-201. 20 NKFORUK, Andrew: A.g.e., sh.70,76.

~ 18 ~
btn kzgnln Yahudi tefecilere ynelmesine ses kartmyorlard. sterik veba kurbanlar, Yahudileri kuyu sularn zehirlemek ve havay bozmakla suladnda, borlular ve yoksullar Yahudileri kitleler halinde ldrmeye balad. Baselda, Hrstiyanlar kuyu zehirleyici birka yz Yahudiyi yakmak iin tahtadan zel bir ev yapt. Baz ehirlerde, Katolik rahipler Yahudileri yakmadan nce kazklara iviledi, bazlar Yahudileri arap flarna kapatp Ren Nehrinin sularna att. Yahudiler ise genellikle kendilerini yakarak, atele oynamay seven celltlarn bu zevkten mahrum brakt. 1351de, Byk lmden yalnzca iki yl sonra, Orta Avrupada neredeyse hi Yahudi kalmamt. 21 Yine bu dnemde ktln boyutlarn gstermesi bakmndan ve a kalanlarn nasl lme terk edildiklerini gstermesi bakmndan u hadise zikredilmeye deerdir: "..... Ktlk durumunda, onun iin kente g etmekten, orada olabildiince ylmaktan, sokaklarda dilenmekten, tpk Venedik veya Amiens'de XVI. yzylda bile olduu gibi orada lmekten baka bir zm yoktur. Kentler bir sre sonra, yalnzca yakn evrelerinin ihtiya iindeki insanlarnn olay olmayp, ayn zamanda da bazen ok uzaklardan gelen gerek fakir ordularn harekete geiren bu istilalara kar kendilerini korumak zorunda kalmlardr. Troyes keti 1573'te, krsal alannda ve kendi sokaklarnda, paavralar iinde, bit ve pireyle kapl, a "estrangers", yabanclarn zuhur ettiini grmtr. Bunlara buralarda ancak 24 saat ikamet izni verilmitir. Fakat burjuvalar ksa bir sre sonra, bizzat kentteki ve yaknlardaki
21

NKFORUK, Andrew: A.g.e., sh.73.

~ 19 ~
krsal alanlardaki sefiller arasnda bir halk ayaklanmas tehlikesinden kayglanmlar, ad geen Troyes kentinin zenginleri ve yneticileri bu durumdan kurtulmak iin toplant yapmlardr. Bu toplantnn karar, bunlar kent dna atmak ynnde olmutur. Bunu yapabilmek iin, olduka bol miktarda ekmek piirtmek, bunlar datmak zere fakirleri kaplardan birinin nne toplamak gerekecektir, onlara sr vermeden, herbirine ekmeini ve bir miktar paray datrken, bunlar bu kapdan dar kartlacaklardr, sonra en sonuncusu da knca, kap kapatlacak ve surlarn stnden onlara hayatlarn kazanmak zere Allah'a baka bir yerde gitmeleri ve Troyes'a gelecek hasattan nce dnmemeleri sylenecektir. Yaplan i de bu olmutur. Datmdan sonra Troyes kentinden kovulan fakirler iyice korkuya kaplmlardr... Burjuva vaheti XVI. yzyln sonuyla birlikte, ondan da fazlas XVII. yzylda lsz bir ekilde arlaacaktr. Sorun: fakirleri zarar veremez duruma getirmek. Paris'te ezelden beri hasta ve sakatlar hastanelere sevkedilmekte, salamlar ise, ikier ikier zincire vurulmu olarak ar ve iren bir i olan, kentin ukurlarnn temizlenmesine yollanmaktadrlar. ngiltere'de kralie Elizabeth'in saltanatnn sonundan itibaren poor laws ortaya kmaktadr, bunlar fiili olarak fakirlere kar yasalardr...."22 Btn bu sre ierisinde Hristiyan Avrupa nce kendi kendini smrgeletirme iini tamamlamtr. Dini snrlarn gelecek be yzyl iin saptamtr. Yakalam olduu ilk frsatta kendi iindeki "teki"lere kefen giydirmeyi semitir. Nitekim
22

BRAUDEL, Fernand:A.g.e., sh.55-56.

~ 20 ~
Mslmanlarn durumu 1494'ten itibaren bozulmaya balamtr. 1499 yaznda Granada nfusunun ezici ounluunun hala Mslman olduunu ve "elches"in -1491 anlamalarnn gvenceler verdii, Mslman olmu Hristiyanlar- burada hala serbeste yaadklarn fark eden katolik krallar, sadk dostlar Talevera'y grevden almlar ve yerine Cisneros'u geirmilerdir, o da Mslman ocuklar vaftiz ettirmitir.23 Bununla da kalnmam byk bir ounluu katledilmitir. Nitekim X. Yzylda spanyollarn byk bir ounluu Mslmanken, 1600'de, spanya nfusunun sekiz milyon olduu tarihte, Hristiyanlatrmaya kar direnii srdren Mslmanlarn yalnzca sekiz yz bin dolaynda olduu sanlmaktadr. Bunlardan yaklak alt yz bini Kuzey Afrika'ya gnderilmek zere yurtlarndan kovulmu, drt yz elli bin kadar kt yolculuk artlarnda hayatn kaybetmi ve bunlarn servetlerine el konulmutur.24 Bu sre ierisinde yaplan katliamlar sadece Mslmanlar zerine olmamtr. Benzeri vahete Yahudiler de maruz kalmtr. u satrlar mevcut durumu arpc bir ekilde dile getirmektedir: srail oullarnn spanyadaki saylar, ihtiamlarnn yamaland ylda yz bindi; ve mallar ile gayrimenkul ve menkul servetlerinin ve yaptklar bol miktardaki hayrn deeri binlerce kere bin saf altndan daha fazlayd, bu zenginlikleri felaket gnleri iin saklyorlard ve bugn, srgne gnderilmemizden ve harap edilmemizden drt yl sonra her ey ac bir ekilde sona erdi, nk onlardan yaklak on bin erkek, kadn
23 24

ATTAL, Jacques: 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY., sh.233. AKAL, Cemal Bali: Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997, sh.44.

~ 21 ~
ve ocuk kald; ve zenginliklerini ve doduklar lkeden kendi elleriyle getirdikleri her eyi srgn yerlerinde bitirdiler.25 Bu dnemde Yahudilere dnyann hibir yerinde yaama imkn tannmazken, onlara sadece Trklerin kucak amalar olduka dikkate deerdir. Zira Osmanl strap ierisindeki bu insanlara efkat elini bir an bile tereddt etmeden uzatmtr. Byle bir yardmn nemini kavramak bakmndan, bu insanlarn baka yerlerde nasl bir karlama merasimine tabi kaldklarn bilmek gerekir. te bunlardan sadece birisini zikretmek, sanrz yeterli olacaktr: Provencea yakn adalarda karaya kartlanlarn arasnda, yannda alktan len yal babasnn bulunduu bir Yahudi vard, bu kii bir lokma ekmek dileniyor, bu yabanc toprakta kimse bunu ona vermeyi istemiyordu. Bunun zerine bu adam yaly yeniden canlandrmak zere en byk olunu ekmek karlnda satmaya gitti, ama babasnn yanna dndnde onun cesedinden bakasn bulamad. stn ban paralad ve olunu geri almak iin frncya gitti, ama frnc ocuu ona geri vermek istemedi. paralayan lklar att ve ac gzyalar dkt, yardmna kimse gelmedi26 Yaanan strap dolu sahneler, sadece bu yzyllara ait deildir. Olduka yakn saylabilecek tarihlerde bile bu ve benzeri sahneleri grmek mmkndr Nitekim 1780'li yllardaki Paris, hi de gemii aratmamaktadr: "Paris'te 1780'li yllarn tesinde, her yl ortalama 20.000 kii lmektedir. Bunlarn 4000'i hayatlarn hastahanede
25 26

ATTAL, Jacques: A.g.e., sh.185. ATTAL, Jacques: Ayn Eser, sh.189.

~ 22 ~
bitirmektedir; "kaba bezlerin iine dikilen" bu ller Clamart'ta snmemi kirele sulanan ortak bir ukurun iine karmakark bir ekilde gmlmektedirler. Gerekte, her gece srklenen ve Hotel-Diev'den lleri gneye doru tayan el arabasndan daha rpertici ne vardr? "amura bulanm bir papaz, bir an, bir ha", fakirlerin gerek konvoyu budur. Hastane "Tanrnn Evi? Burada herey sert ve ktdr"; 5000 veya 6000 hasta iin 1.200 yatak: Yeni gelen, len birinin veya bir cesedin yannda yanyana yatrlacaktr. Ve hayat, henz balangcnda daha cmert deildir. Zira Paris 1780'e doru 30.000 kadar doumdan 7-8.000 kadar terkedilmi ocuk kaydetmektedir. Bu ocuklar hastaneye brakmak bir meslektir, adam bunlar srtnda " iine tane alabilecek rtl bir kutuda" tamaktadr. ocuklar kutunun iinde kundaklanm olarak ayaktadrlar, yukardan nefes almaktadrlar. Tayc kutusunu atnda ounlukla bunlardan birini l bulmaktadr; yolculuunu dier ikisiyle tamamlamaktadr ve elindekilerden kurtulmak iin sabrszlanmaktadr ve hemen ekmek paras olan iine yeniden balamak zere geri dnmektedir".27 Fransada bu son derece ac sahneler yaanrken, tartlan zm nerileri de en az yaananlar kadar dehet vericidir. Zira 1783 ylnda Ticaret Odas temsilcileri, nfusun byk bir ksmn yok etmek zere ngiltereden belli sayda kurt getirilmesine ynelik, birka yl nce verilmi bir neriyi tartmaktadrlar.28
27 28

BRAUDEL, Fernand:A.g.e., C.I, sh.432. BRAUDEL, Fernand:A.g.e., C.I, sh.48.

~ 23 ~
Bu ve benzeri sahnelerin daha nicelerini tarihin sayfalar arasndan hi de zorluk ekmeden bulabilmek mmkndr. Ancak Avrupal sadece kendi ierisindekileri deil, d dnyadaki "teki"leri de katletmekten bir lahza olsun ekinmemitir.

DIARIDA ARANAN SMRGE YA DA "KATLAM AI"

Evvela, Hal seferleri yoluyla Dounun gizemli hazinelerine ulamak isteyen Avrupalya kapy Trkler kapatnca, kendilerine aksi istikamette, ok daha uzaklarda, deta Trklerden kaarcasna smrlecek yerler aratrdlar. Baka bir ifadeyle, Avrupa'nn ierisine hapsolmu bulunan Batl'nn yeni bir k bulmas gerekiyordu. Zira, Osmanl'nn Akdeniz'e olan hakimiyeti ve karayollarn tutmu olmas, tutulan klar dnda bir yol bulmay gerektirmitir ki, bu sebeple mit Burnu dolald ve ekmek kadar ihtiyalar olduu Amerika yeniden kefedildi. te denizar bu yerler smrnn en dehet boyutu ile yaand yerlerdi. Yeni yerlerin kefi, kapitalist gelime dorultusunda siyasi ortam da hazrlad. 16. yzyla gelindiinde, feodalizm ve malikne sisteminin egemenlii sona ermiti. Merkezi monariler yeni yeni ortaya kyordu. Dahas, denizar pazarlar tek bir hkmdarn denetiminde deildi ve Papalk'n denizar pazarlara el koyma abalar Protestan Reformasyonu'nu krklemekten baka bir ie yaramad. Ksacas, bir yetki boluu vard ve ykselen tccar snf bu boluu enerjik bir biimde

~ 24 ~
deerlendirerek denizar pazarlarda kapitalist bir geliim sreci balatt. Hatta bu gz ak ve para canls tccar snfnn can ekien Avrupa Feodalizminin iine szmasnn, eski dzene vurulan son darbe olduu da sylenebilir. Artk "burjuva"nn egemenliini srdrecei devrin temelleri atlmaktayd. 29 te bu egemenliin salanmas srecinde yaanan vahetler ve soykrmlar bugnk "medeniyet!"in neler pahasna saland bize gstermektedir. Avrupa'nn 15. yzylda balayan dnyay smrgeletirme sreci, Portekizli Prens Gemici Henrique ile balar. Ksa bir askeri sefer dnda gemiye hi ayak basmam olan bu adam, soylu bir prens olarak otoritesi, sa Mezhebinin Ulu Efendisi olarak da gelirini, bilinmeyen Karanlk Okyanusu Atlantiki ve Afrikann bat kylarnn kefini ynetmek iin kulland. Portekizin gney ucundaki tek liman kenti Sapreste bulunan kararghndan saysz sefer balatt. Bu Seferler srasnda, gemite astronom Ftolemaisun yayd bir efsaneyi, bat ynnde ok uzaklara yelken aan gemilerin Dnyann kenarndan aa decei, gney ynnde iyice uzaklara seyir etmeyi gze alanlarn ise gnein dik nlaryla kzaraca efsanesini ykt. 30 Batllarn Amerika ktasn tamamyla smrgeletirmeye abalar, btnyle neredeyse bo bir topra igal etme meselesi deildi, nk bu hadiseden olduka gelimi durumdaki Meksika ve Peru'nun Aztek ve nka kltrleri de yok oldu. Kzlderili rknn katliam ise, Batllarn tarihin sayfalarna attk29

ROSENBERG, Nathan-BRDZELL, L.E.: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN), st., tarihsiz, sh.94. 30 BERRY, Adrian: Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank. 1996, sh.2-3

~ 25 ~
lar yeni kara lekelerdi. Elbette bu onlarn yapm olduklar ne ilk ne de son katliamd. Zira bu katliamlarn arkasnda kendisinden bakasn insan olarak grmemek yatmaktadr. Bu zihniyetlerini, corafi bilgilerini ieren ve aslnda zihniyetlerinin bir haritas olan, izmi olduklar corafi haritada grmek mmkndr: "Yeryz burada suyla evrelenmi, merkezinde Kuds ve Avrupa'nn yan yana olduklar, yass bir tepsi gibi gsterilmektedir. Daha uzakta, halk kpek bal maymunlar, tekerlek ayakllar ve tekayaklar olan kavurucu ve canavarca bir lke vardr. Son olarak da btn bunlarn evresinde sudan bir halka vardr. Kta tarih'in ne olacan haber veren simgesel gr: Avrupa Yeni Kuds'tr. Avrupallar insan, dierleri canavardr.31

SARI LAHA (ALTIN) SUNULAN NSAN KURBANLAR

XV. yzyln ikinci yarsnda Avrupada ok az altn bulunuyordu. Para olarak baslan altn kleler genileyen ticareti karlayamadndan para ktl iine girilmiti. Kapitalistler yatracak sermaye bulamyorlar ve yksek faiz demek zorunda kalyorlard. Dolaysyla Avrupann, altn al ve susuzluu denilecek kadar umut krc lde altna ihtiyac vard. Bylece Avrupa altn ya da zenginlik kayna olabilecek yerler aramaya koyuldu. Bu mcadelede kilise de yer ald. yle ki, Papa, 1454den balayarak, Afrika ve Hindistann Portekizlilerin te31

ATTAL, Jacques: A.g.e., sh.114.

~ 26 ~
kelinde olduunu resmen tanmt. Bu ekilde Siyah ktada kara gnler balam ve buras Avrupal smrgeciler iin ilk basamak olmutur. Portekizliler bu ktada olduka bol fildii, kle ve devekuu ty bulmalarna ramen, ne baharat ne gm ne de altn onlar tatmin edecek seviyedeydi. Ancak kaynaklarn istenilen seviyede olmamas onlarn hrslarn daha da arttrd. Avrupa adeta gzlerini am altn dlyordu. Avrupa, efsanelemi Cipanguda evlerin som altndan atlar olduundan sz eden Marco Polonun kitabnn sayfalarn hrsla tekrar tekrar kartryordu; Bernal Diazla birlikte, altn her eyi salar, Vergas Machuca ile de, altn insan akll, sevilen ve sayg gsterilen hale sokar, su ilerse onu kurtarr ve parayla insan her eyi elde edebilir, yine Leon Battista Albertiyle altn dostluk ve sayg kazanmak, n ve nfuz elde etmek iin yeterlidir szleri tekrarlanyordu.32 Kolombla birlikte ise Altn bir ilah haline geliyordu. Nitekim Kolomb 1492 de yle haykryordu: "Altn harika bir ey! Ona sahip olan istedii her eyin efendisidir! Altn sayesinde ruhlara Cennetin kaplar bile alabilir..." Ancak Kolomb'un hayat yaptklarnn diyetini deyerek son bulmutur: "Kolomb hayatnn sonlarna doru Yeni dnyann kylarnda her gn biraz daha ldrarak dolap durdu. Gemisisin kpetesi zerinde asileri ast bir daraac bulunuyordu. Onu o kadar sk kulland ki bir ara kendisini zincirleyip Cadize geri gtrmek zorunda kaldlar. Son seferinde tayfalar usuz bucaksz kylarda Ganj nehrinin azn arayan kaptanlarnn eklem iltihabndan iki bklm olmu bir bedenle ve darma dank salarnn perdesi altndan bakan lgn gzlerle gver32

LURAGH, Raimondo: Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000, sh.29-32.

~ 27 ~
tede topallayarak dolamasn korkuyla seyrettiler Hindistanda olduklarn yadsyanlar asmakla tehdit etti. Gemiler dolusu kle ve altn eya gnderdi. Ey muhteem altn diye yazd Kolomb. Altn alan, her istediini satn almasn salayan bir hazineye sahip olur. Onunla dnyaya istediklerini kabul ettirir, hatta ruhunun cennete girmesini bile salardiyordu. Sonunda yoksulluk iinde ld".33 te Kolomb ve ardllar yeni ktaya doru yol alrken, sar ilahlar ile yaayacaklar vuslat dnyorlard. Kolombun Amerikay kefi bir ilk olarak sunulmu ise de esasnda ilk olan keif deil, bu muazzam ktann tamamnn sar ilaha kurban edilmesidir. Zira Braudelin de belirttii gibi ak denizin fethi, ilk kez onlar tarafndan gerekletirilmemitir. Esasnda, Fenikeliler Vasco de Gama'dan 2000 yl nce, Firavun'un istei zerine Afrika evresini dolama iini baarmlard. Yine, rlandal denizciler Kolomb'dan yzyllarca nce, 690'a doru Feroe adalarn kefetmilerdi ve rlandal keiler 795'e doru rlanda'da karaya kmlardr ki, Vikingler buray 860'a doru yeniden kefedeceklerdir. Bir baka kefin Mslmanlar tarafndan yapld bilinmektedir. Mslman corafyaclar, (Batlamyus'un teorisine kar olarak), Afrika ktasnn denizden geilme imknndan sz etmilerdir. Mslman denizci veya seyyahlarn saladklar bilgiler, her halkrda Hristiyan lemine kadar szmtr. Mslmanlarn bu kefin peinde gitmemelerinin sebebi gayet basittir. Zira Svey kanalna sahip olan Mslmanlar, neden mit Burnu yolunu arasnlard ki? Ve buralarda ne bulacak33

BERRY, Adrian: Bilimin Arka Yz, (ev. R.L. AYSEVER), 2.Bask, Ank., 1996, sh.2

~ 28 ~
lard? Altn, fildii vs. Mslman ehirler ve tccarlar tarafndan zaten Zanzibar kylarndan ve Sahra zerinden Nijer boynuzu taraflarndan elde edilmekteydi. 34 Ayrca altn Mslmanlar iin Avrupallarn ykledii manadan ok uzakt. Kanaatkrl, yardmlamay, datmay, cmertlii emreden bir din anlay, altna kar mesafeli yaklayordu. Trk dnyasnda bal bana bir iktisad tekilat olan Ahilik, Bat zihniyetinin tam zddna ahlk kaideler gelitirmiti. yle ki, bir Ahinin eli, sofras ve kaps ak olmak zorunda idi. Yani cmert olacak, a geleni tok gnderecek ve misafirperver olacakt. Aslolan dnyann glmsemelerine aldanmayp, fenafi Allah olmakt. Hlbuki Avrupal fenafi altn olmutu ve vuslat itiyakla arzu ediyordu. Gerekten de baharat olmad iin, altn bu yeni topraklarn kefedilmesini meru klan yegne eydir. 1492'den itibaren Kzlderililerin zerinde fark edilen ve onlardan alnan altn, izleyen yolculuklarn masraflarnn karlanmasna, baharat satn alnmasna, hkmetlerin denetlenmesine, bakanlarn ve piskoposlarn istenildii gibi altrlmalarna tek bana imkn salayacaktr. Ondan giderek daha fazla gerekmektedir. Bir yzyldan fazla bir sre boyunca, gmle birlikte Amerika'nn yegne ihra kalemi olacaktr. Yeni bir tipten insanlarn bu ktaya hcum etmelerini tahrik edecektir: bunlar artk denizciler ya da hayalperestler deil de, servet avclardr. Artk tccarlar deil de ok basit olarak hrszlardr. 1520'de tapnaklardan alnan ve madenlerden veya nehirlerden kartlan toplam altn miktar otuz ila otuz be ton arasndadr; bu toplama ilemi adalardaki

34

BRAUDEL, Fernand:A.g.e., sh.352-363.

~ 29 ~
on binlerce Kzlderili'nin hayatna mal olmutur.35 yle ki mesela Guaxaca madeninde alma artlar ylesine ldrcdr ki, madenin evresinde, ap iki kilometrelik bir alanda, iskeletlerin ve cesetlerin zerinde yrmek gerekmektedir.36 Bu ekilde, igalciler, haydutlar ve kle avclar olarak gelmiler, smrgeci ve tccarlar olarak kalmlardr.37 te Koca Akif'in "Tek dii kalm canavar" eklinde ifade ettii medeniyet, bunun gibi milyonlarca insanlarn kemiklerinin zerine bina edilmitir. Bu yle bir yok edi tufandr ki, bu tufandan btn canllar etkilenmitir. Katliamn boyutlar hakikaten korkun seviyelerde grlmektedir. Zira insan, hayvan aa vs. canl namna ne varsa, hepsi yok edilmiti. Bu yok ediliin strabn derinden hisseden "kara geyik" adl Kzlderili'nin yrek yangnnn alevi dudak arasndan yle kmaktadr: "O zaman ka kiinin ldn anlayamamtm. imdi kocamlmn u yksek tepesinden gerilere baktmda, yerde birbirleri zerinde yl duran boazlanm kadnlar ve ocuklar, hala o gen gzlerimle grebiliyorum. Ve orada, o kanl amurun iinde bir eyin daha ldn ve o kar frtnasna gmldn grebiliyorum. Evet, bir halkn d ld orada. Gzel bir dt evet... sonra bir ulusun umudu krlp parampara oldu. Artk yeryznn merkezi yok, lp gitti kutsal aa".38 Kendi evinde yzyllarca homo hominu lipus diye nitelendirilen Avrupal yamyamln yeni gittii byk ktaya da
35 36

ATTAL, Jacques: A.g.e., sh.233,241-242. AKAL, Cemal Bali: A.g.e., sh.93. 37 NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.54. 38 BROWN, Dee: Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990, sh.391.

~ 30 ~
tad. Zira 16091610 yllarnda Jonestownda koloni kuran ngilizler, ktlktan krlmaya balaynca, Kzlderililerin onlara msr ve hindi yardm yapmalarna ramen, onlar yerli avna ktlar ve Kzlderilileri ldrerek etlerini yediler. Hatta cesetleri bile karp yediler.39 Mesela, Guatemalaya gelen bir kaptann ordughnda, akl almaz bir insan eti kasapl vard. Kaptann nnde, ocuklar ldrlyor, kzartlyordu. Sadece ellerini ve ayaklarn en iyi paralar saylyordu- almak iin adam ldrlyordu.40 Bir manada Avrupa tarihi yeni ktaya tanm oluyordu. Bir farkla ki, bir ara birbirini yiyen Avrupal, artk yiyecek bakalarn bulmu oluyordu.

39

TRKKAN, Reha Ouz: Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn Hikayesi, st., 3.Basm, 1999, sh.96. 40 CASAS, Bartolome D Las:A.g.e., sh.62.

~ 31 ~
Btn bu katliamlarda Hristiyanlk da bir ara olarak kullanlmtr. Resm Hristiyanln getirdii istil, katliam ve yeni klelik iin manev bahane vazifesi gren tanr, kan dkc bir puttu. Byle bir Hristiyanlk anlay, yzyllardan beri Yunanllam ve Romallam, kendilerinden baka kltrleri tanyp kabul etmeyi reddeden, yzyllardr skolstik iinde fosillemi, tamamyla Batya zg olarak ortaya kmtr. Katliamlarn ba aktrleri olan spanyollar ise, 711 ylnda Mslmanlarn kurtarc olarak spanyaya ayak basmalarndan hemen sonra, Kilisenin nclnde lkeyi yeniden ele geirme mcadelesi balatmlar, aa yukar sekiz yz yl boyunca Hristiyan lemi denilince akla kutsal sava gelir olmutur. ki yzyldan beri Avrupann dier lkelerinde artk kimse hal seferleri dzenlemeyi dnmezken, spanya XV. yzyln sonuna kadar kendi hal seferlerini srdrm, bunun bir uzants olarak da 1492de ayak bastklar ktann nka ve Aztek gibi medeniyetleri yok edilmitir. 41 Nitekim Kolomb, hkmdarna hitaben kaleme ald yazsnda yerlileri ldrmek iin izni din adna istiyordu: ...Umarm sa Efendimiz, bunlar gibi kalabalk topluluklarn dinimize dndrlmesi ve Kiliseye kazandrlmas iin, ayn zamanda Babaya, Oula ve Kutsal Ruha inanmak istemeyenlerin de yok edilmesi iin Siz Yce Efendimizin karar vermesine yardm eder.....42 Ancak katliama maruz kalan bu insanlar, balangta birer ilah gibi grdkleri bu insanlarn gerek niyetini ksa zamanda anlam, bu da katliamlar daha da
41

GARAUDY, Roger: Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st., 1986, sh.343-344. 42 KRSTOF KOLOMB: Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999, sh.65.

~ 32 ~
iddetlendirmitir. Nitekim ibret verici bir hadise olarak zikredecek olursak, 1511 ylnda Hatuey adl bir Kzlderili reisi Kba'da isyan hareketi oluturma suuyla tutuklanm ve yaklarak idama mahkm edilmiti. Onu bir diree baladktan sonra, Hristiyanlk dinine davet ettiler. Bylece kendisine, grkemli bir dnyann ve ebed istirahatn bekledii gkyzne gideceine inanmas aksi takdirde ise sonsuz aclar ve ikenceler ekecei cehenneme gitmek zorunda kalaca sylendi. Hatuey, biraz dndkten sonra, Hristiyanlarn gkyzne gidip gitmediklerini sordu. Evet, cevabn alnca da, bylesine vahi insanlarla beraber olmamak, onlar grmemek iin cennete deil, cehenneme gitmeyi tercih ettiini belirtti.43

43

CASAS, Bartolome D Las: Kzlderililer Nasl Yokedildi? (ev.M. URAL), st., 1999, sh.35-37.

~ 33 ~
Yine bu hususta, balangta g delip gelen adam manasnda papalagi diyerek kutsiyet atfettikleri beyaz adam, kendi evinde de grdkten sonra kabilesine dnp uyarlarda bulunan, Gneydenizi efi Tiaveal Tuivaiinin syledikleri olduka nemlidir: Hristiyan der Papalagi kendine. Gzel bir trk gibidir bu szck. ... Hristiyan olmak: nce Yce Tanry ve kardelerini, en son kendini sevmek demektir. Sevgi iyi olan yapmak- kanmz gibi iimizde, bamz, ellerimiz gibi bizimle bir btn olmaldr. Papalagi ise, Hristiyan, Tanr, sevgi szcklerini yalnzca aznda tar. Diliyle bunlara vurdu mu, dnyann grltsn koparr. Ama yrei, sevgisi Tanrnn nnde eilmez, yalnzca nesnelerin, yuvarlak metal ve ar kdn, zevk dncesinin ve makinenin nnde eilir. i zamana kar vahi bir hrs ve mesleinin lgnlyla kapldr. ...Papalaginin bize getirdii Katoliklik, onun iin bir takas nesnesinden baka bir ey deildir. Papalagiden her eyi beklerim ben, nk onun yreinde alabildiine pislik, alabildiine gnah olduunu grdm. O Papalagi ki bize vahi der, yani bedeninde yrek deil de hayvan dii tayan demeye gelir bu, ite Tanr, bu Papalagiden daha ok sever bizi44.

44

TUAV: G Delen Adam Papalagi, (ev. L.TAYLA, Der.E. SCHEUERMANN), st., 1989, sh.99-100.

~ 34 ~

Avrupal btn bu katliamlar yaparken bir baka ekilde, yaptklarn merulatrma yoluna gitmitir. Vahetlerini zerlerine saldklar bu insanlar, aynadaki kendi grntlerine bakp "vahi" ve barbar olarak nitelendirerek hakl olduklarn dndler. Barbar kelimesi, Greke, ecneb, yabanc, el, kle tabiatl (slavish), kaba (rude) anlamndaki barbaroustan gelmektedir; bu kelime Latince'ye barbarus eklinde intikal etmi ve ayn anlamda kullanlm ve bilhare, tarih geliim srecinde, Roma'nn anandan yalayanlar yani, Batllar tara-

~ 35 ~
fndan nceleri Romal olmayan ve sonralar da Batl olmayan herkesi ifde etmek zere ve ayn zamanda medeniyetsiz, grgsz, anakronik, insanlk-d vb. gibi aalayc anlamlar yklenilen bir terim olmutur. Kelimeye yklenen bu pejoratif anlamlar zellikle daha sonralar, yani Bat smrgeciliinin azgnlamaya balad tarihle birlikte daha youn bir kullanm alan bulmutur. Bat iin, kendisi olmayanherkes, barbardr, vahdir. 45 Marx ve Engels bile bu insanlar barbar olarak nitelendirmekten geri kalmamlardr: Burjuvazi, kr, kentin egemenliine soktu. ok byk kentler yaratt, kensel nfusu, kra kyasla, byk lde arttrd, ve bylece, nfusun olduka byk bir ksmn krsal yaamn bnlnden kurtard. Kr nasl kentlere baml kldysa, barbar ve yar-barbar lkeleri de uygar olanlara, kyl uluslar burjuva uluslara, Douyu Batya baml kld.46 Hlbuki Kolombun anlattklarndan hi de byle bir sonu kmyordu. Nitekim onlar iin Silahlar yok, ne olduunu da bilmiyorlar Hepsi iri yapl, gzel yzl; huylar ok iyi. Ada halk pek yumuak bal47 diyordu. Yine Las Casasn ahitliine mracaat ettiimizde de ayn sonu kmaktadr: Tanr, bu eit eit, kalabalk insanlar son derece sade yaratmt. Ktlkten ve ikiyzllkten uzak, yerli efendilerine (beylerine) ve Hristiyanlara hizmet ediyorlard. Dnyadaki en uysal, en sabrl, en bar ve sakin insanlard. Grltsz parltsz, ne sinirli ne de kavgac; krlganlktan, nefretten, intikam arzusundan uzaktlar. nce, narin, krlgan bir yaplar vard; ile45

HOCAOLU, Durmu., Bir Kere Daha Dnmek in yi Bir Frsat., Muhalif., Yl: 1., Say: 12., 14.04.2000-20.04.2000., s.11.
46 47

MARX, Karl-ENGELS, Friedrich: Smrgecilik zerine, sh.13. KOLOMB, Kristof: A.g.e., sh.36-37.

~ 36 ~
rini glkle yapabiliyorlar, herhangi bir hastalkta da kolayca lyorlard. Bizde, zenginlik ve tatl bir hayat iinde yetitirilen prens ve soylu ocuklar bile onlarn kyllerinden daha narin deildir48 Esasnda bu hususta Duwarmish Kzlderililerinin reisi Seattle tarafndan Amerikan Bakan Franklin Pierce'ye ithafen yazlan (18531857) mektupta, "vahi" olarak nitelendirilen bu insanlarn vahetten ne kadar uzak olduklar ve kimin byle bir nitelendirmeyi bihakkn temsil ettii ak bir ekilde anlalmaktadr: Beyaz Reis, Washingtondaki Byk Reisin bize selamlarn ilettiini sylyor. Bu ok ince bir davran, nk karlnda bizim dostluumuza pek ihtiya duymadn biliyoruz. Onun halk ok kalabalk. Usuz bucaksz ayrlar kaplayan otlar gibiler. Benim halkmsa az. Frtnann yalad bir ovaya dalm aalara benziyor. Byk ve yle sanyorum ki iyi Beyaz Reis, bize topraklarmz satn almak istedii haberini yolluyor. Ama rahat bir hayat srmemizi salayacak kadarn bize brakacakm. Topramz alma isteiniz zerinde dneceiz. Halkm Beyaz Adamn almak istedii nedir, diye soracak. Bunu bizim anlamamz zor.

48

CASAS, Bartolome d Las: A.g.e., sh.21-22.

~ 37 ~

~ 38 ~
Eer o gzelim havann, kpren suyun sahibi biz deilsek, onu bizden nasl alabilirsin ki? Gnete prldayan her bir am aacnn, kara ormanlarn zerinde salnan sisin, vzldayan her arnn, halkmzn hafzasnda ve dncelerinde kutsal bir anlam var. Aata ykselen zsuyu Kzl Adamn hatrasn tayor. Biz topran parasyz, toprak da bizim paramz. Ho kokulu iekler kz kardelerimiz bizim, rengeyii, at, yce kartal ise erkek kardelerimiz. Irman kpren dalgalar, ayrdaki ieklerin zsuyu, tayn teri ve insann teri, her biri bir ve tek soya, bizim soyumuza ait. Bu yzdendir ki, Washingtondaki Byk Reis bizden topramz isterken, ok ey istiyor. 49 Byk bakan bizim babamz, biz de onun ocuklar olacakmz. Byk Ruh ulusumuzu sever fakat nedendir bilinmez, Kzlderili ocuklarn terk etti. imdi size makineler yolluyor ve ok yaknda beklenmedik yamurlar sonras yataklarmza taan rmaklar rnei beyaz adam bu topraklarn her karn dolduracak. Bizler yetim kaldk. nk baka rklardanz, nk ihtiyarlarmz farkl ykler anlatr.

49

Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank., 2000.

~ 39 ~

Bilesiniz ki: Derelerin ve rmaklarn iinden geen sular Sadece su deildir. Atalarmzn kandr o.

~ 40 ~
Babalarnn mezarn geride brakr beyaz adam. Topra ocuklarndan alar. Aln tm dnyay saracak, ve beyaz adam ardnda koskoca bir l brakacaksn. Sabahn sisi dalarn karnndan doan gnei grr ve kaar. Demir at (lokomotif) ldrp rmeye braktnz, binlerce buffalodan nasl kymetli olabilir? Nasl? Anlamyorum. Hayvanlar insanlar braksa, insanlar ruhlarnn yalnzlndan lmez mi? Hayvanlarn bana gelen, insann da bana gelecektir. Topran bana gelen, oullarnn da bana gelecek ocuklarnza bizim rettiimiz eyleri retin. Toprak bizim anamzdr. Ve topraa tkrlmez. Toprak insana deil, insan topraa aittir. nsan hayat dokusunun iindeki bir liftir sadece Beyaz adam neyi satn almak istiyor? Gkyz ve topraklarn scakln m? Koan antiloplarn abukluunu mu? Biz size bunlar nasl satabiliriz? Ve siz nasl satn alabilirsiniz? Bir kt parasn imzaladmz ve beyaz adama verdiimiz iin her eyi yapabileceini mi zanneder beyaz adam? Havann tazeliine ve suyun prltsna sahip deilsek, bunu nasl satabiliriz size? Son buffalo da ldnde onlar tekrar nasl satn alabilirsiniz?

~ 41 ~
Beyaz adam geici bir iktidardr ve o kendini her ey zannetmektedir. Bir insan annesine sahip olabilir mi? Gnlerimizin kalan ksmn nerede geireceimiz nemli deil. ocuklarmz babalarnn gururlarn krlm grdler. Savalarmz utandrldlar. Yenilgiler sonras kendilerini ikiye ve yemee verdiler. Bu yolla vcutlarn uyuturuyorlar. Birka k mrmzn kald bu topraklarda yaknda matemimizi tutacak tek bir kii bile kalmayacak. Ama niye alayaym? nsanlar denizdeki dalgalar gibi gelip geerler. Biz gidiyoruz, ama beyaz adamn da bir gn kefedecei eyi bugnden biliyoruz. Hepimiz ayn byk ruhtan geliyoruz. Beyazlar da bir gn topraklardan gidecektir. Belki de btn rklardan abuk. Tabiat zehirlemeye devam edin. Ve bir gece kendi plerinizde boulacaksnz. 50 Burada vahi denilenle diyen arasnda nemli bir farkllk ortaya kmaktadr. Byle bir sulamada bulunan Batl iin tabiat tamamyla smrlmesi gereken, kt kaynaklar olarak ortaya karken, Kzlderili iin btnyle bir hayat dokusudur. Bu sebeple de tabiat smrmek deil, onunla btnlemek esastr. Bu adeta kutsal bir mahiyettedir. nk Kzlderililere gre hibir nesne grld gibi deildir; yalnzca, Hakikatin soluk bir glgesidir. te bu yzden, yaratlm olan her nesne kutsal

50

NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, sh.158-160.

~ 42 ~
(Wakan) dr.51 Byle bir anlay Batldan farkl olarak adeta ayr bir dnyann kapsn amaktadr. Kzlderiliyi vahi olarak dnen yok edici ise byle bir kapnn varlna tahamml edemedi, en nihayet tahammlszlk anlama ihtimalini de yok etti. Yok edicilik ise ortaya tasviri zor katliamlar serisi kartt. Hayat Elm Soka kbusuna dnt. Katliamn boyutlarn rakamlara bakarak anlamak mmkndr. Avrupann toplam nfusunun aa yukar elli milyon, Fransann on iki milyon, spanya ve talyann dokuz milyon, ngilterenin drt milyon olduu bir dnemde, 1500den 1650ye, Meksikann yerli nfusunu yirmi be milyondan bir milyona, yeni ktann yerli nfusunu seksen milyondan on milyona indirilerek, yz elli ylda insanln hemen hemen bete biri yok edilmitir. 52 Bir baka rakama gre 54 milyon insann yaad ktada 1860lara gelindiinde ancak 340 000, 1910da ise 220 000 yerli kalmt. 53 Bu rakamlar gzden geiren Pierre Clastres ise yok edilenlerin, insanln drtte birine tekabl ettiine dair grleri doru bulmaktadr.54 Hangi oran doru olursa olsun, rakamlarn dili felaketin iddetini ortaya koymak iin yeterlidir. Felaketin iddetini ortaya karan anlay, sonraki nesillere de intikal eden bir atasz olarak General Sheridan tarafndan En iyi Kzlderili l Kzlderilidir 55 szyle zaten ifade edilmiti. Ama bu insanlarn ldrlme tarzlar da, canl
51

LINGS, Martin: Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN), st., 1988, sh.62. 52 AKAL, Cemal Bali: A.g.e., sh.137-138. 53 TRKKAN, Reha Ouz: A.g.e., sh.101. 54 CLASTRES, Pierre: Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st., 1991, sh.84. 55 NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003, sh.65.

~ 43 ~
ahidinin anlatabildikleri kadaryla bile, en az rakamlar kadar dehet vericidir: Atlarn, kllarn ve mzraklarn alan Hristiyanlar, yerli Amerikallarn daha nce hi grmedii eylemlere baladlar: Katliam ve kan dkme! Kylere giriyor, oluk ocuk, yal, hamile veya lousa (kadn) demeden, allarna snm kuzulara saldrr gibi, karnlarn deiyor, paralara ayryorlard. Kimin tek bak darbesiyle bir insan ortadan ayraca veya tek mzrak atyla ban kesecei, ya da barsaklarn ortaya dkecei zerine bahse giriyorlard. Anne st emen bebekleri zorla alyor, ayaklarndan tutup balarn kayalara arpyorlard. Bazlar ise onlar yksekten rmaklara atyor, bir yandan da glerek akalayorlardocuklarla annelerini ve nlerine kan herkesi kltan geiriyorlard. sa peygamberimizi ve 12 havariyi kutsamak ve sayglarn iletmek iin uzun daraalar kuruyorlard. Ayaklar neredeyse yere deecek ekilde, 13 kiilik gruplar halinde onlar balyor, atee veriyor ve diri diri yakyorlard. Beyleri ve soylular ldrme ekilleri de aynyd. nce direkler zerine tahta ubuklardan bir zgara yapyorlard. Sonra, onlar zgaraya balyor, altlarna da hafif bir ate yakyorlard. Yerliler bu korkun ikenceler altnda, lklar atarak can veriyorlard56 Btn bu katliamlar ne yaptn bilmeyen insanlarn vahi saldrlar ile aklamak mmkn grlmemektedir. Zira New Englandl Puritenler, 1703 ylnda meclislerinin bir karar ile, her Kzlderili ba ve esir edilen her Kzlderili iin 40 sterlin dl koydu: 1720de kelle bana dl 100 sterline ykseldi;
56

CASAS, Bartolome d Las Casas: Kzlderililer Nasl Yokedildi?, sh.26-27.

~ 44 ~
1744te Massachusetts-Bay, belli bir kabileyi isyanc ilan edince, u fiyatlar uyguland: 12 ya ve daha yukars erkek kafas iin 100 sterlin, erkek esir 105, kadn ve ocuk esir 50, kadn ve ocuk kafas 50 sterlin. Britanya parlamentosu, bu vahi av tarzlarn ve kelle kesilmesini Tanr ile tabiatn kendilerine ihsan ettii kolaylklar olarak ilan etti. 57 Avrupalnn vahetinin bu inanlmas g boyutlarna, yine inanlmas g, kendi evindeki uygulamalara bakarak bir derece de olsa inanmay kolaylatrabiliriz. yle ki Avrupann merkezinde bir ceza olarak lmn trleri 1670 kararnamesi ile yle belirlenmiti: bazlar aslmaya, dierleri de elleri krldktan veya dilleri kesildikten veyahut delindikten sonra aslmaya mahkm edilebilirler: dier bazlar doal lme kadar (organlarnn) kopartlmasna; bakalar boulmaya ve sonra da (organlarnn) kopartlmasna, bakalar canl canl yaklmaya, bakalar nce boulup sonra yaklmaya; dier bazlar dilleri kesildikten veya delindikten sonra diri diri yaklmaya; dier bakalar drt at tarafndan ekilmeye, bakalar kafalarnn kesilmesine, son olarak da dier bazlar kafalar krlmaya mahkm edilebilirler.58 te bu cezalar, yine bu insanlar tarafndan gittikleri yeni yerlerde de uygulanmtr. Akl almaz ikencelerle ldrlmeye reva grdkleri insanlar, tpk Avrupadaki kardeleri gibi cezalandryorlar ve bunu vahi bir elenceye dntryorlard.

57 58

MARX, Karl-ENGELS, Friedrich: Smrgecilik zerine, sh.325-326. FOUCAULT, Mchel: Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992, sh.39.

~ 45 ~
KARA TCARET
Katliam en derin ekilde yaayan bir dier nemli kitle de zencilerdir. zellikle Amerikada bu dehet verici smrme politikas sonucunda yerli Kzlderililerin azalmas ve hatta baz hallerde yok edilmeleriyle birlikte smrecek insan bulunamaz hale geldi. Bylece Amerikaya siyah kleler getirilmeye baland. Zamanla zenci kle ticareti korkun boyutlara ulat. Sadece 1486-1641 yllar arasnda, ylda ortalama dokuz bin hesabyla, sadece Angoladan 1.389.000 kle getirilmiti. 1580le 1680 arasndaki yz yl iinde, siyah tayan Liverpool Limannn gemileri, Yeni Dnyaya yz binden fazla kle getirdiler. buuk yzylda Afrikadan milyonlarca ve milyonlarca siyah tand. Bu miktara yola kmadan nce lenler de eklenince, akl almaz toplamlara varlmaktadr.59 Bugn kle ticaretinin ne kadar insan hayatna mal olduu kesin rakamlarla tespit edilemiyor. Muhafazakr tahminler Amerika'ya sa salim varan kle saysn 10 milyon civarnda olduundan yola kyorlar. Atlantik zerindeki sevkyat srasnda lm oran % 20 dolayndayd. Afrika'nn iinde, ky eridine varmadan nce ldrlen insanlarn says ise bilinemiyor. En fazla kazan salayan, 15 ile 25 ya aras erkek ve kadnlarla yrtlen ticaretti. Bu insanlar ele geirmek iin ou kez kylerin dier sakinleri soukkanl bir ekilde ldrlyordu. On binlerce insan, i kesimlerden sahil eridine doru zoraki yry konvoylarnda can vermekteydi. Tarla ve srlerinin srekli tehdit altnda kalmas veya yok edilmesi sebebiyle alktan lenlerin says da
59

LURAGH, Raimondo: A.g.e., sh.213.

~ 46 ~
cabas. Bylelikle 100 milyon kadar insan kle ticaretinin kurban olmu olabilir. 60 Bu son derece iyimser bir rakamdr. nk asrlarca devam eden bir yok etme abas gzlenmektedir. Fanonun da dedii gibi bir buuk milyar insana kar giriilen bir soykrm sz konusudur.61

Esasnda felaket rakamlarn ifadesinden daha derindir. Kle ticaretine maruz kalanlar ok byk bunalmlara ve aclara gark olmulardr. yle ki lm bir kurtulu yolu olarak seilmeye balanmtr. Kleler iine dtkleri umutsuzluklarla, ya kendilerini sakatlyor, ya intihar ediyor ya da efendilerini ldrmeye kalkyorlard. Klelerden biri kafasn taa arparak paralamt. 1734te, Danimarkaya ait Saint-Jean Adasnda Franszlarn kuatmas altnda kalan kaak kle grubunun tm intihar etmiti. Yine XIX. Yzylda, Saint-Vincentda, ngilizle60

ROSENKE, Werena: Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay Kefetmedi?, (Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993, sh.60-61. 61 FANON, Frantz: Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984, sh.262.

~ 47 ~
rin saldrsna urayan kaak kleler de topluca intihar etmiti. Yine 1814de bir tek evde otuz kii birden kendini asmt. Bir baka olayda ise drt yz klesi olan bir mal sahibi, ertesi gn bunlarn yz seksenini kendini asm olarak bulmutur.62 Smrgecilik faaliyetinde, siyahlerin hayatta kalmasna, ancak onlara ihtiya duyulduu mddete msaade edilmitir. Aksi takdirde ldrlmlerdir. Mesela, yerli insanlarn ibirliine ve emeine ihtiya duyulmad avclk gibi yerlerde ldrlmlerdir. Bu uygulamalarda, biyolojik ya da kltrel hor grme araclyla da hakl olduklarn ilan etmilerdir. Bu srete siyahler egzotik bir faunann paras olarak ele alnmlardr. yle ki onlar, elence salayan fakat hibir tehdit oluturmayan bir oyun parknn tabi malzemeleridir.63 te, beyazn kara, siyahn ise ak olduu bir yer vardr ve buras kirli beyazlarn bu oyun parkdr. Siyahlerin topraklarndan koparlmas, Ortaada Avrupay kasp kavuran kara veba salgnndan da beterdi. Hi deilse, kara veba salgn geip gidiyordu, ama kle ticareti devam ediyordu. te yandan, kle ticareti yapanlarn zellikle en salam, en gl, en gen ve en salkl kiileri setikleri dnlecek olursa, Afrikann en yaratc ve en gerekli glerden mahrum brakld sonucuna varlr. Byle bir kanamaya ktann nasl dayanabildii dorusu merak konusudur.64 Bu bakmdan

62 63

FERRO, Marc: Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002, sh.192-193. ADAM, Heribert: "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve Ayrmc Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998, sh.211-213. 64 LURAGH, Raimondo: A.g.e., sh.213.

~ 48 ~
Sormann, smrgecinin ktl sebebiyle deil, dikkatsizlii ve hatta yardmsever hareketleri sonucunda siyahlerin gelime-

sine engel olduu65 yolundaki dncesine katlmak mmkn deildir. nk smrgeci, smrgelerini terk ettikten sonra bile, atm olduu temel ve kendisine balam olduu dzen devam etmitir. Bozuk temel bu insanlarnn sefaletlerinin devamna, kurmu olduklar dzen de smrnn srdrlmesine hizmet etmitir.

65

SORMAN, Guy: Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998, sh.246.

~ 49 ~

Bir ok blgesi, ikinci dnya sava sralarnda byk lde bamszla ulam olan Afrika ve Asyann eitli yerlerinde Batl glerin smrgeci mevcudiyeti srmekteydi. Yani smrge, mill egemenliini kazanm ve bu yzden artk dalm olan tarihsel bir grup deil, yeni bamsz devletlerin sakinlerinin yan sra hl Avrupallarn idaresi altnda olan komu lkelerdeki tbi halklar da ieren bir kategoriydi. Irklk, irkin smrge savalarnda ve kat, despotik ynetimlerin elinde lmcl sonular douran nemli bir g olarak kalmt. Bu yzden, Batya baml olarak, Batnn tebas, madun halklar olarak yaadklar tecrbe, son beyaz polis ekip gittii ve son Avrupa bayra indii zaman sona ermemi olan blgeler ve dnya halklar iin, smrgeletirme tecrbesi ok ey ifade ediyordu. Smrgeletirilmi olmak, zellikle de mill bamszlk kazanldktan sonra, kalc, hatta grotesk denecek lde ada-

~ 50 ~
letsiz sonular olan bir kaderdi. Bir yanda yoksulluk, bamllk, az gelimilik, iktidarn eitli patolojileri ve yozlama; dier yanda ise sava, okuryazarlk ve ekonomik kalknma alanlarnda salanan kayda deer baarlar: bir dzeyde kendilerini kurtarm ama baka bir dzeyde gemilerinin kurban olarak kalan smrgelemi halklara ite bu zellikler karm damgasn vuruyordu.66 Bylece uygarlk klecilik araclyla, gelime katliam yoluyla yerlemeye balamaktadr. Bu durum baz kurtulu mcadelelerine ramen, hemen her yerde geriye dndrlemez nitelikte olacaktr. Tarih tiranlardan kurtulduunu, ama dillerinden kurtulunamadn, onlarn askerlerinden kurtulunduunu, ama mallarndan kurtulunamadn retmektedir.67 ekil deimekle birlikte, smr devam etmektedir. Smr sadece eski-yeni smrgelerde varln devam ettirmemektedir. Smrgecinin kendi evinde de rk smr, siyahler aleyhine ilerliini ekil deitirerek devam ettirmektedir. Mesela Amerikada 1960lara kadar rklk, kafeteryalarda, okullarda, umum tuvaletlerde ve otellerde Afrika kkenli Amerikallarn ikinci snf durumda bulunduklarn gsteren Beyazlar ve Renkliler yazl levhalarla somutlatrlmaktayd. Yani rklk basit ve yasalara aykr olmayan bir ayrm idi. Bu erevede rklk, Afrika kkenli Amerikallar, Latinolar, Asyallar, Pasifikli Amerikallar, Amerikan Kzlderililerini ve teki aznlklar rk, kltr, renk ve ar slupuluk temelinde bask altna almak iin kullanlan ihmal, smr ve g sistemi66 67

SAD, Edward: K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000, sh.44-45. ATTAL, Jacques: A.g.e., sh.211.

~ 51 ~
dir. Ve bu sistem hl eitli ekillere brnerek devam etmektedir. 1980lerin ve 1990larn rk rnesans, kurumsal rk banazlnn zne ve karakterine bir biim deiiklii getirdi. Evvela, ortaya kan btn rk gerginliklerin suunu derisi renkli insanlarn kendilerine yklemeye alan bir yenirklar grubu ortaya kmtr. Eski Ku Klux Klan yesi David Dukeun beyaz semenlerce desteklenmesinde grld gibi, beyaz alan snflarn honutsuzluunu harekete geirmek bakmndan, rk ayrmcl nemli bir etken olmutur. nk alan snfn ektii skntlarn suu, ayn skntlardan daha da ok zarar grmekte olan aznlklara yklenmektedir. Sonra, bu tarz bir rk toplumda, derisi renkli insanlarn kendilerine zg tarihleri ve kltrleri bulunduu hibir zaman kabul edilmemektedir. nk her eyin, standart olduu iddia edilen beyaz burjuva toplumu artlaryla uyum iinde olmas gereklidir. Dersi renkli insanlar tarafndan yaplan, retilip ortaya karlan hibir ey, tarih olarak orijinal, dinamik ya da yaratc saylmaz. Bu kural, derisi renkli insanlara kendi tarihini yanl retme konusunda da uygulanr. Gerekten, stereotipin (basmakalp) en sinsi ve haince esi; bask altnda tutulan insanlarn kendi tarih ve gelenekleriyle, kendi toplumsal yaplar, sevgileri, uralar ve deiimleriyle olan ilikilerini koparmasdr. te btn bu smr anlay ve uygulamalar, kendisini, sosyal hayatn tamamnda ve en temel insan haklar sahasnda en di ekillerde gstermektedir. nemli mevkiler beyazlar tarafndan igal edilmekte, yksek eitim kurumlarnda derisi renkli insanlarn okuma imknlar eitli politikalarla engellenmektedir. Adalet mekanizmas ise daha i karartcdr. Sulanan kii kara derili olunca,

~ 52 ~
adaletin klc son derece keskindir. Bu bakmdan da hapishanelerin rengi gittike siyaha brnmektedir.68

KRESELLEME VE SMRGECLK
Smrgeciliin, evvela Hristiyanlatrma sonra medenletirme gayesinin inandrcl kalmamtr. Ancak Batl len kavramlarn yerine yenilerini koymak suretiyle, smrsn devam ettirme noktasnda hayli uzmanla sahiptir. Modernizmin tahtndan dmesi ile birlikte derhal onun yerine yeni bir kavram aranm, bir ok adlandrmay mteakip kresellemede karar klnmtr. Bu kavramn altna baka alt kavramlar eklemek suretiyle yeni ya da ileri smrgecilik diyebileceimiz oluumun meruiyet temelleri atlmaya balanmtr. Hristiyanlatrma, medeniletirme nihayetinde imdi de demokratikletirme ve zgrletirme adna smr devam etmektedir. Eskiden vahi, gayri medeni olarak nitelenen ve her trl muameleyi daha henz adlandrma aamasnda hak etmi olan insanlarn yerini terristler almaktadr. yle ki dnya byk bir tehlike ierisindedir. Terristler sadece bar deil dnyay da tehdit etmektedirler. Zira batllarn kendi elleri ile, bir lah edasyla yaptklar teknoloji artk snr tanmaz ekilde ilerlemektedir. Sz konusu teknolojinin birer silah olarak neler yapabilecei ise Batllarn kendi saldrganlklar sonucu tecrbe edilmi olmas hasebiyle ortadadr.
68

MARABLE, Manning: Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU), st., 1992, sh. 97-119.

~ 53 ~
BR DEOLOJ OLARAK KRESELLEME Cemil Meriin ifadesiyle ideolojiler uurumuza giydirilen deli gmlekleridir. 69 T. Freadmen da kresellemenin altndan bir deli gmlei olduunu ifade etmektedir. Bu erevede kresellemenin bir deli gmlei olduu aikar olmakla birlikte, onun altndan olup olmad hayli phelidir. Ancak onun en azndan deerli bir madenden yaplm gibi sunulmas, adeta gmlein niteliini unutturacak kadar cazip grnyor. deolojilerin kuvveti, onlarn realitelerden doup realitelere dayanmasndan; her yerin her topluluun realitesine uymasndan, bylece hakikat hline sokacaklar fikirlerin muvaffak olmasn bu dnyada grmek imknndan, ksaca; cennetlerinin, cehennemlerinin bu dnyada grlebilir olmasndan douyor.70 Bu erevede giydirilmeye allan gmlek de tam bir dnya cenneti vaat etmekte ve herkesin zerine uyabilecek kadar kapsayc ve uyumcu bir kurtulu arac olarak takdim edilmektedir. Bir ideolojinin deeri, nemi kendisinin bizzat barndrd fikirler manzumesinden ileri gelmiyor. Bu fikirler manzumesi reddedilemez, fen bulmaz, yanlmaz hakikatler saklamayabilir. Bir ideolojinin deeri ktleleri srkleme kudretinde, imknnda, ktlenin vicdann coturmasnda, ktlenin geleceini, tlihini adet tyin etmesindedir. deolojinin bu kudreti, bu imknlar olmasa, o ktle, geici menfaatlerin esiri olan geici birikintilerden baka bir ey olmaz.71 te kreselleme ideolojisi
69 70

MER, Cemil: Krkambar, sh.357. ARIK, Remzi O.: deal ve deoloji, st., 1969, sh.26. 71 ARIK, Remzi O.: A.g.e., sh.26.

~ 54 ~
de bugn kitleleri srklemeye alan, onlar coturmak suretiyle arkasndan srklemeye alan bir tarzda ortaya kmaktadr. Bu bakmdan kreselleme, ideolojilerin bir ok zelliini bnyesinde barndrr bir ekilde karmza kmaktadr. Bu zellikleri u ekilde sralamak mmkndr: deolojiler sosyal gereklerin perdelenmesinde rol oynarlar. Gereklerin arptlm ekilleridir. Bilimsellik iddiasndadrlar, ancak tek bilimsel gerekliin kendileri olduunu iddia ederler ve bu meruiyet temelinden hareketle karsndakilere hayat hakk tanmazlar. Karsnda bulunan fikir, inan ve kanaatleri kmserler. Toplum adna kmakla birlikte belirli bir grubun (elit) menfaatine ve amacna hizmet ederler. Her trl aclardan ve ktlklerden arnm bir dnya vdederler, kendileri insanln kurtuluudur ve erevesi izilen bu kurtulu reetesi evrenseldir. Yksek vaadlerin gereklemesi iin kk bedel!ler denmelidir. Dayatmac ve tehditkrdrlar. Her ideoloji kendi kart ideolojisini kendisi retir, her birinin dayatt geni bir halk kitlesi vardr, dolaysyla bunlar birbirinin dman kardeleridir, birinin varl dieri ile kaimdir ancak baz durumlarda baka ideolojileri kendilerine yardmc olarak seerler.

~ 55 ~
Her ideolojinin asl ve tli sloganlar vardr ve hepsi de retorie mracaat ederler. deolojiler uygulama safhasnda merulatrcdrlar. deolojilerin ortak bir propaganda usulleri vardr. Bunlar; retorie mracaat ederler, zihinleri fel ederler, zihin bulandrma yoluna giderler, hakim kanaat iddias tarlar, karsndakileri suskunluk sarmalna sarmaya gayret ederler. Yukarda saym olduumuz btn zellikleri kreselleme ideolojisinde grmek mmkndr. Modern cemiyetlerde daha aikr olmalarna ramen, ideolojilerin insan topluluklarndaki varlklar daimdir. Her zaman toplum hakknda bilgi iddiasndadrlar. Elbette ki bu bilgi, tarih artlar ve durumlarla, toplumdaki belirli gruplarn ilgilerine uygun olarak arptlmtr ve tarafldr. Hkim ideoloji, mevcut kresel istibdat durumunu merulatrma kompleksidir. Serbest ticaret ve kresel kapitalizmi zellikle insan haklar fikri ilerletir. 72 Kresellemeyi, hem messeselerin snrlar tesine yayld aktif bir sre, hem de bu sre hz kazandka durmakszn gelien ve deien, ekonomik balantlar ve snrlar aras vastalardan oluan bir yap olarak tanmlayan Herman, bunun tpk kavramsal orta olan serbest ticaret gibi bir ideoloji olduunu belirtmektedir. Kresellemenin bir ideoloji olarak ortaya kmasnda, ideolojilerin bir ilevi olan kar direnleri
72

FLERE, Sergej: Human Rights and The deology of Capitalist Globalization: A view From Slovenia, An Independent Socialist Magazine, Jan 2001, vol.52, ssue 8, sh.52.

~ 56 ~
azaltmay temele almas nemlidir. Bylece bir ideoloji olarak kreselleme, ilerleme olarak sunduu deiimi, ok yararl ve nne geilmez olduundan hareketle, kardan oluturulabilecek her trl direnci azaltmay hedefler.73 Ancak her ne kadar ideolojiler kar direnleri azaltma gibi bir ilevle ortaya ksalar da, esasnda her ideoloji kendi kart ideolojisini de retmektedir. Byle bir durumda arpan plak hakikatler deil, hakikatlerin arptlm biimleridir. arpan her ideoloji, sadece kendisinin gerein beyan olduunu iddia eder, bu bakmdan da kar taraf dlayc ve kltc bir tutumla bilimsellik iddiasndan hareket eder. Bir ideoloji olarak ele alndnda kreselleme, ne olduu kadar ne olmad da nem arz eder. Bu erevede evvela, kreselleme, sosyal deimenin tek art, dorusal sreci ya da son noktas deildir. Yine, kresel iletiimin yaygnlamas, kltrlerin birbirine doru gittike yaklaarak birlemesini gerektirmez. En nihayet, kreselleme mill kltrlerin paralanmas veya yok olmas demek deildir. 74 Ancak btn bu olmayanlar kreselletiriciler iin bir hedeftir. Kresel kapitalizm ile komnizm arasnda bir ok ortak yan bulabilmek mmkndr. Bu ideolojilere gre, insani gelime, tek bir medeniyeti kendisine hedef alarak semelidir; modern ekonomi ancak tek bir biim alabilir; bu gr btn dnyaya benimsetmek iin, insanla byk aclar ektiren ok yksek bir bedel gze alnmtr; kltr emperyalizmi bir yol olarak
73

HERMAN, Edward S.: Kreselleme Tehdidi, (ev. N. TRER), Cogito, S.23, 2000, sh.96. 74 GRAY, John: Sahte afak (ev. G..GVEN), st., 1999, sh.81-87.

~ 57 ~
seilmitir; her ikisi de temel insan ihtiyalar sz konusu olduunda iflas etmitir.75 Hakikaten de, kreselcilik, insanlarn zel bir grubu tarafndan gelitirilmi fikirlerin, deerlerin ve ilkelerin seti olan bir ideolojidir. Dier ideolojiler gibi o da kendi hkimiyetini kurmaya almaktadr.76 Bu noktada ideolojinin en nemli aralarndan birisinin propaganda, ikincisinin ise zor kullanma ve iddet olduunu sylemek mmkndr. Propagandann yeterli olmad durumlarda, hkim ideolojiyi uygulayanlar iddete mracaat etmektedirler. En saf biimiyle liberal ideali temsil eden kendi kendini dzenleyen otomatik toplum bir yanlsamadr. Yeni bir dnya dzeninin oluturulmas gerekten iradelerin uyumasn ya da zora bavurulmasn gerektirir. Ve iradelerin uyumas ne kadar az olursa zora bavurulmas o kadar fazla olacaktr.77 Zor kullanma ya da iddet iki ekilde grlmektedir. Birincisi meru iddettir. Burada hkim ideolojinin uygulayc elit tabakas, siyas destei temin ederek ya da bizatihi siyas hkimiyetin banda bulunarak, messeseler tesis etmek suretiyle ya da mevcut messeseleri harekete geirmek yoluyla ideolojinin hkimiyetini salamaya alrlar. Kreselleme erevesinde deerlendirme yaptmzda grmekteyiz ki, iki farkl messesev destekle zor kullanma yoluna gidilmektedir. Birincisi devletler st birimlerin aldklar kararlar ve bunlarn uygulamasdr. Avrupa insan haklar mahkemesi bunlardan biridir.
75 76

GRAY, John: A.g.e., sh.10. MALESEVC, Sinisa: Globalism and Nationalism: Which one is Bad?, Development in Practice, Vol.9, Num.5, Nowember 1999, sh.579. 77 JULLIARD, Jacques: Geliyorum Diyen Faizm, (ev. Z. SKL), st., 1994, sh.28.

~ 58 ~
Sistemin devamn salamada nemli bir ara olarak kullanlmaktadr ve milletler st yapsyla mill yaplara bir tehdit olarak da ilev ifa etmektedir. Szde Ermeni soykrm iddialarnn ortaya konuluu bu trden bir tehdittir. Gerek AB gerekse onun alt messeselerinde bir tehdit olarak kullanlan sz konusu iddia, kresel glere kar mill endielerle hareket etmeye alan bizatihi demokrasinin messeselerinin karsna dikilmektedir. Bunun gibi sanal ya da gerek etnik gruplara ynelik destek de yine kreselleme karsnda gl mill direnleri ykmaya ynelik olarak ortaya kmaktadr. Kreselleme ideolojisinin ikinci zor kullanma arac mill devletlerin bizatihi kendi messeseleridir. Kreselleme kart hareketlere hayat hakk tanmayan uygulamalar bu trdendir. Kreselleme ile mill menfaatlerin kesitii iddias bu uygulamalar dourmakta, kresel messeselerin tahriki ve teviki de sz konusu olunca iddet kullanm artmaktadr. deolojinin zor kullanma aralarndan dieri de gayri meru iddettir. Bu tarz iddet siyas iktidar ellerinde bulunduran ideolojilerin karsna dikilenlerin mracaat ettikleri yoldur. ktidardaki ideoloji iddetin meruiyet snrlarn kendisi belirlemektedir. Tabiatyla kar ideoloji bu snrlarn dnda kalmaktadr. Kar tarafn da iddete mracaat etmesinde birinci faktr, bizatihi kendilerinin de bir ideoloji olmalarndan kaynaklanmakta ise de, ikinci faktr demokrasinin katlmc messeselerinin olmay ya da ilevselliini yitirmesidir. Demokratik tepki kanallarndan mahrumiyet ya da sz konusu kanallar kullanmak suretiyle baarnn salanamayaca kanaati, gruplar iddet kullanmaya daha fazla sevk etmektedir. Kreselleme

~ 59 ~
kart hareketleri incelediimizde grmekteyiz ki demokratik tepkinin kanallar zorlanmakta, ancak baarnn temin edilememesi, daha ok, kitle hareketlerinde gzlenen iddet ortamn yaratmaktadr. Seattleda yaplan Dnya Ticaret rgt Toplantsnn protesto edilmesi, daha az iddetli olmak zere Washingtonda yaplan IMF ve Dnya Bankas toplantlarnda dzenlenen gsteriler bu trdendir. Bir iddiaya gre, kreselleme ile birlikte artk, emperyalist glerle buna muhatap olan gsz lkeler arasndaki atma son bulmaktadr. Huntingtonda merkez yere tanan bu gre gre bu yeni dnyada mcadelenin esas kayna ncelikle ideolojik ve ekonomik olmayacak. Beeriyet arasndaki byk blnmeler ve hakim mcadele kayna kltrel olacak. Mill devletler dnyadaki hdiselerin yine en gl aktrleri olacak fakat global politikann asl mcadeleleri farkl medeniyetlere mensup grup ve milletler arasnda meydana gelecek. Medeniyetlerin atmas global politikaya hkim olacak. Medeniyetler arasndaki fay hatlar gelecein muhabere hatlarn tekil edecek..78 Bu gr iyi analiz edildiinde grlmektedir ki, evvela smren devletler, karlarnda paralanm ve bu yolla klerek gszlemi kltrler yaratarak, kltr araclyla iktisad smry zirve noktalara tama arzusundadrlar. Meselenin dier yz ile de, btn dnyada devam eden, kreselleme ideolojisi ile de yeni bir klfa brnen smrnn zerine, albenisi bol bir al rtmektedirler. Sz konusu aln albenilerini byl kavramlar oluturmaktadr. Kullanlan kavramlarla
78

HUNTNGTON, Samuel P.: Medeniyetler atmas m? (ev. M. ALIK), Medeniyetler atmas, (Der. M. YILMAZ), Ank., 1997, sh.15-16.

~ 60 ~
gelecek iin bir dnya cenneti vaadinde bulunulmaktadr. Ancak, tarih, cenneti dnyada vdeden ideolojilerin vahetleri ile doludur ve tarih hala bunlarla dolmaya devam etmektedir. Eer Platona mracaat edip buray bir glgeler lemi olarak ifade edersek, imdiye kadarki ilikiler bu glgeler leminde cereyan ederken, kreselleme ile birlikte glgeler lemi mziye gmlyor, artk maziye gmlen bu lem, sanal lem karsnda hakikatler lemi olarak grlmeyi hak ediyor. Bylece kreselleme hayalin, hayali yorumlar olarak karmza kyor. deoloji bir taraftan sanallarken dier taraftan da giderek maddileiyor. Kreselleme ideolojisi hali maddeletirerek, kendisini ve tabii ki insanl ona (maddeye) mahkm ediyor. Marxist ideoloji hali ktleyerek (bunu hak ettiini sylemek mmkn), hayali bir istikbal vdetti. Kresellemenin sanal ideolojisi ise hali ycelterek, sanal imdiye bal, hayali bir yarn vdediyor. Sanal lem, kreselleme iin, kendisine ve manasna yakr bir tabir. Sanal lemin sanal ocuklar hep sanarak fikirler ina ediyorlar. Bu durumda ideoloji de sanallayor. Kreselleme de sanal bir ideoloji olarak karmza kyor. Sanal ortamda byyor. Sanal lemde nev nema buluyor. Sanayi toplumu birincil ilikiler yerine ikincil ilikileri hkim kld. Bu ise beraberinde toplumsal ve psikolojik birok problemler meydana kard. Kreselleme ise insanlar sanal lemde kar karya getirdi. likiler artk ikincil olmaktan kt, ncl hale geldi. Kresellemenin mesafenin lm olduu ifade ediliyor. Fizik mesafe iin bir derecede (mutlak manada mesafenin kaybolduunu syleyemeyiz) yok olduunu syleyebilsek de

~ 61 ~
psikolojik mesafede ayn eyin yaandn sylememiz mmkn grlmyor.

KRESELLEMENN KLTREL BAIBOLUU

Latince'de "topra ileme" mnasnda kullanlan kltr tbiri, sonralar Bat Avrupa dillerinde kazand "yksek genel bilgi" mnas ile Trkeye girmitir.79 Fakat kltr kavramnn mtereken kabul edilmi bir tarifi yoktur. Nitekim henz 1952 ylnda yaplan bir aratrmada birbirinden farkl 164 tarif tesbit edilmitir.80 Szkonusu farkllklar, ilimlerin kendi sahalarna ve metodlarna uygun tarifler yapmalarndan kaynakland gibi, meselenin deiik boyutlarn izah etme endiesi ve abasndan da ileri geldii sylenebilir. Nitekim T.S.Eliot, kltr fert, snf ve toplum amalar asndan incelemektedir. O'na gre gelimi toplumlar dnldnde, kltrn bu anlam arasndaki ilikiyi hesaba katmak gerekir. 81 Keza, R. Williams, kltrn belirli ve genel bir hayat tarzna iaret eden antropolojik ve sosyolojik anlamyla, sanatsal ve entelektel faaliyetlere iaret eden alanlara dikkat ekmektedir.82 Meseleye ihtiya dairesinden bakan Malinowski'ye gre ise kltr, "kullanm ve tketim maddelerinden, eitli halk gruplarnn yapsal hak ve grevlerinden, insan dnce ve becerilerinden, inan ve al79 80

KAFESOLU, brahim: Trk Mill Kltr, st., 1988, sh.15. MER, Cemil: Umrandan Uygarla, st., 1977, sh.100. 81 ELOT, T.S.: Kltr zerine Dnceler, (ev. S. KANTARCIOLU), Ank., 1987, sh.11-12. 82 WLLAMS, R.: Kltr, (ev. E. BAER), st., 1993, sh.11-12.

~ 62 ~
kanlklarndan oluan bir btndr". 83 Bu ekildeki mn zenginlii kltrn hayatn tamamna hitap etmesinden kaynaklanmaktadr. Hayat ise birok sahadan ve messeseden mteekkildir. Kltr bunlarn her boyutuna sinmitir. Bu bakmdan, tanmlardaki saha farkllna bal olarak deiiklikler gzlenmektedir. Bunun gibi kltr milletler asndan da farkllklar arzetmektedir. Buna bir de ilm gelimelere bal olarak meydana gelen tanmlama farkllklar eklenince, mesele daha da aydnlanm olacaktr. Kresellemenin kltre ynelik etkileriyle ilgili tartmalar bilhassa 1960l yllarda balamtr. Bu yllarda kaleme alnan yazlarda, dnyann bir ok blgesinde ve daha ok Avrupada coraf, kltrel ve dier mesafelerin azald, belirli mallarn elde edilebilirliinin, insanlarn hayatlarn birbirine benzeyecek ekilde kalplatrd, sosyal ve iktisad eilimlerin blgelerde az ya da ok standartlamay dourduu yolunda yorumlar yaplmtr. 1983 ylna gelindiinde ise zellikle Ted Levitt, bir makalesinde, pazarlarn kresellemesinden ve homojenlemesinden bahsetmek suretiyle, kreselleme zerine vurguda bulunmu, bunu dierleri takip etmitir. Burada yeni bir Avrupann doacana inanlmaktayd. nsanlar gittike daha ok birbirine benzeyecekler, ayn yemei yiyecek, kot ve spor ayakkablar giyecek ve ayn televizyon programlarn seyredeceklerdi. Ancak gerekler byle olmamtr. ok az Avrupal, ngilizce yaynlanan uluslar aras televizyon programlarn dzenli olarak seyretmektedir. Yine Avrupallarn deer sistemleri
83

MALNOWS, B.: Bilimsel Bir Kltr Teorisi, (ev. S. ZKAL); st., 1992, sh.66.

~ 63 ~
arasndaki byk farkllklar olduu gibi durmaktadr. ktisad sistemde yaknlamaya dair deliller grlmesine ramen, insanlarn deer sistemlerinde byle bir yaknlama grlmemektedir. Tersine gelirdeki yaknlama arttka, insanlarn detleri ve alkanlklar birbirinden uzaklamaktadr.84 Giddensa gre dnya nemli bakmlardan, artk hemen herkesi etkileyen, gelien karlkl bamllk ilikilerinin bir sonucu olan tek bir toplumsal sistem haline gelmitir. Kresel sistem yalnzca, iinde belirli toplumlarn geliip deitii bir evre deildir. lkeler arasndaki, snrlar aan toplumsal, siyas ve iktisad balar, her bir lkede yaayanlarn kaderini nemli lde etkilemektedir. Dnya toplumunun artan karlkl bamlln anlatan genel terim kresellemedir. 85 Giddensn masumane bir karlkl bamllk olarak ifade ettii kresellemede, gzden kard ya da grmek istemedii bamlln yndr, baka bir ifadeyle karlkl olann muhtevasdr. Bamllk incelendiinde grlmektedir ki, aslolan balama yani birilerinin dierlerini kendine mahkm etmesidir. Bir de bu mahkmiyet kreselleme adyla son derece masumane ve topyalatrlm bir ekilde sunularak tam manasyla bamlla dntrlmektedir. Zira karlkllk incelendiinde grlmektedir ki, suyun ak tek ynldr. Sanayi sektrnde ham maddeye karlk mamul madde gndermede olduu gibi, haya-

84

MOOIJ, Marieke de: The Future is Predictable for International Marketers, Converging ncomes Lead to Diverging Consumer Behaviour, International Marketing Review, Vol.17, No.2, 2000, sh.103-105. 85 GDDENS, Anthony: Sosyoloji, (Haz. H.ZEL-C.GZEL), Ank., 2000, sh.67.

~ 64 ~
tn her sahasnda karlkllk, nce belirlenip, sonra adlandrlp akabinde smrme eklinde gereklemektedir. Robertsona gre tikel toplumlarn kltrleri, deien derecelerde, kresel sistemdeki baka toplumlarla karlkl etkileimlerinin bir sonucudur. Baka bir anlatmla, mill-toplumsal kltrler, baka kltrlerle i ie geerek farkl farkl biimlenirler. Bu sebeple, kresel kltrn kendisi de ksmen mill toplumlar arasndaki ve iindeki zgl etkileimlerin rndr. 86 Halla gre kresel kitle kltr, trdeletirici bir kltrel temsil biimidir, eskiden de olduu gibi mthi derecede zmseyicidir. Fakat, trdeletirme asla kesin olarak tamamlanmamtr ve tamamlanmak iin de abalamaz. Her yerde ngilizliin ya da Amerikalln kk mini-versiyonlarn retmeye kalkmaz. Farkllklar zmseyerek daha byk, her eyi kapsayan ve aslnda Amerikan tarz bir anlay olan erevenin iine yerletirmek istemektedir. 87 Burada dikkate alnmas gereken husus, dnyann tek bir toplumsal sistem haline geldii iddiasdr. Bu gr McLuhann kresel ky ile hayli rtmektedir. Bu grler erevesinde ina edilmi olan anlaya gre, dnyada snrlar kalkmakta, kltr farkllamalar son bulmakta, hatta McWorld olumaktadr. Ancak Hermann da belirttii gibi kresel gelime hamlesi btn dnyada, gnmzde olduu gibi Batl endstri86

ROBERTSON, Roland: Toplum Kuram, Kltrel Grecelik ve Kresellik Sorunu, Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der. A. D. KNG), (ev. G. SEKN-.H. YOLSAL), Ank., 1998, sh.119. 87 HALL, Stuart: Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik (ev. H. TUNCEL), Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi, (Der. A. D. KNG), (ev. G. SEKN-.H. YOLSAL), Ank., 1998,sh.49.

~ 65 ~
yel monokltrne doru gereklemeyecektir. Bilakis o, farkl kltrlerin ekolojisine doru ynelecektir. Bu ortamda her kltr kendi insan gelime, toplumsal hedefler ve niha maksat yorumlarn ortaya koyacaktr. Yine kresel gelime kltrel farkllklar azaltmak, engellemek ve onlara kar nyargl olmak yerine, onlar destekleyecektir.88 Inglehart ve Baker, ekonominin kresellemesi, ister istemez McWorld ad verilen, kltrn homojenlemesi ya da daha zel bir ifadeyle, Amerikanlamay m ortaya karacak? sorusunun anahtar konumda olduunu belirtmektedirler. Onlara gre, iktisad gelime, gelimekte olan milletlerde, insanlarn deerlerinde yn deitirmeye sebep olacaktr. Fakat tek biimli bir kresel kltr retmeyecektir. Zira mahall deerler, kltr zerindeki byk nfuzunu hl kullanmaktadr. Bylece, herhangi bir yakn zamanda, McWorldn ortaya kmas beklenemez. 89 Zaten herhangi bir kltr unsurunun alglanmas baz faktrlerin etkisiyle gerekleir. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr: 90 Alglarmz seicidir. Algsal kalplar renilmitir. ahsi tecrbelerimiz, belirli bir ekilde dnyay alglamamamz bize retir.
88

HARMAN, Wlls: Kresel Zihniyet Deiimi, Dnme Tarznda Yeni a Devrimi, (ev.M.EVKER), st., 2000, sh.167. 89 INGLEHART, Ronald-BAKER, Wayne E.: Modernizations Challenge to Traditional Values: Whos Afraid of Ronal McDonald?, Futurist, Vol. 35, Issue 2, Mar/Apr 2001, sh.16-21. 90 GOMEZ, Michael Ba Banutu: Leadindg and Managiing in Developing Countries: Challenge, Growth and Opportunities for Twenty-First Century Organisations, Cross Cultural Management, V.9, N.4, 2002, sh.32.

~ 66 ~
Alg, kltrel olarak belirlenmitir. Dnyay, kltrel arkaplanmz zerinde temellenmi olan belirli bir yolla grrz. Alglarmz sabittir. Geree bakmz belirli bir yolla olur ve bu yolla bakmaya devam ederiz. Alglarmz kltrel haritalarmza gre oluur. Alglamada etkili olan bu faktrler, farkl kltrel unsurlarn, kendi alg dnyasnn szgecinden geirilmesi durumunu ortaya karr. Bu szgeten geen kltrler hibir zaman doduklar ve gelitikleri toplumdaki gibi kalmazlar, geldikleri kltrn iinde anlam kazanarak varlklarn devam ettirebilirler. Dolaysyla bal bana bu sebep dahi, kresel kltrn olumasna engel tekil etmektedir. Trk toplumu, bir taraftan derin kkleri esas alan tarih kltr yaps olan, dier taraftan da yine kkleri derinlerde bulunan cemaati kltr tipine sahiptir. Dolaysyla, Trkiyenin bireyci kltr tipinden hayli uzak olduu sylenebilir. Hal byle olunca, kltrel etkileim srecinde, kreselletiricilerin politikalar henz balangta iki sosyal psikolojik duvara arpp geri dnmektedir. Birincisi kkl mill kltrn bireye kazandrd alg dnyas, ikincisi ise cemaat balarnn mesajlar eleme sistemidir. lkinde birey dnyay kendi kltrel alg iklimine bal olarak grmektedir. kincisinde ise bu alg iklimine ilave edilmi olan cemaatin kendi alg szgecinden geirerek bireye sunduu bir dnya sz konusudur. Her iki halde de mesaj, kaynaktan kt ve kaynan arzulad ekilde alglanmamaktadr. Bylelikle farkllklar hem yaamakta, hem de buna ilave olarak tepkisel bir tutumla farklln alt izilebilmektedir.

~ 67 ~
Kresellemenin tek dnya yaratmaya ilikin iddialar, bir baka cepheden, Hristiyan sa gruplar tarafndan nemli eletirilere maruz braklmtr. Hristiyan sa iin kreselleme, her eyin tesinde, uluslar aras bir hkmet sistemine ihtiyac olan, sekler bir dnya grdr. Akas onlar iin kreselleme, iki seviyede meydana gelmektedir. Yzeyde, dnya bar, ahengi ve refahnn bir retorii vardr. Kresel ky ya da tek dnya gibi kavramlar, topist kreselcilerin uzun zamandr gttkleri amacn ta kendisidir. Bu retoriin altnda ise, iktisad ve asker merkezilemeyi ieren, mill devletlerin hadm edilmesi ve sosyalist, feminist ve ou radikal, anti Hristiyan deerlerin alanmas eklinde beliren, yalanlarla dolu, netameli bir gndemdir. Dolaysyla kreselleme, eytanca ve yanl olarak belirmi, ynetim dmeninde sasz bir tek dnyaclk olduundan dolay mmkn deildir ve bu bir aldatmacadr. 91 Bu erevede "yeni dnya dzeni" ve "kreselleme" gibi isimler, yeni siyas ve sosyal modelleri oluturma abalarnn birer ifadesidir. Dnya siyas konjonktrnde yeteri lde etkinlie sahip olmayan ve Trkiye gibi Trk dnyas ve slm lkeleri ilikilerinde yeni boyutlar kazanan lkelere yeni ekiller biilmektedir. Etkili lkeler kreselleme srecinde kendi kimliklerini koruyarak dnyaya daha fazla alma, dnya ticaret hacminden daha fazla pay kapma peinde iken; Trkiye gibi lkelere bunun tersi alanmaya allmaktadr. Nitekim mill bamszlk yerine karlkl bamllk, hkmranlk haklarn91

HERMAN, Didi: Globalisms siren song: the United Nations and International Law in Christian Right Thought and Prophecy, The Editorial Board of The Sociological Review, 2001, sh.60,70.

~ 68 ~
dan yeni dnya dzeni uruna fedakrlk, ana dilimiz Trke gibi temel kltr unsurlarndan uzaklama veya bunlar yozlatrma, niter devleti zedeleme, Kbrs'da olduu gibi tavize yakn politika izlemek, yeni ve deiik bir ey sylemi olabilmek iin idar yapmzda eyalet gibi garip yaplanma rneklerinin teklif edilmesi bu ereve ierisinde dnlmelidir.92 Meleye gre retim, datm ve kltr tketiminin kresellemesi, mahall kimlii etkilemektedir. Nitekim mzik ve sanat gibi mahall kltrel formlara uluslar aras tketim marketlerinde yer tahsis edilmektedir. ehrin merkezinin arkalarnda yer alan blgelerde, g edenlerin oluturduu, bir ehir kltr ve sembol mevcuttur. Bu kltrel unsurlar Televizyon araclyla btn dnyaya yaynlanmakta, buradaki rnlerin ktalararas zincirleme marketlerde ticareti yaplmakta ve bylece kresel kltrel ekonomi olumaktadr. Bu durum sz konusu marjinal gruplar yreklendirmekte ve tevik etmektedir. ktisad ve siyas kltrel sembollerine oy hakk verilmemi, ehrin marjinal blgelerinde yaayan sosyal gruplar, eninde sonunda kltrn kresel pazarnda kendilerine yer edinmektedirler. Bir taraftan kreselleme, semtler arasndaki farkllklarn ezilmesiyle eitlenmektedir. Kresel kapitalizm, kaynaklar ve pazarlara stratejik yaknlk gibi, semtler arasndaki geleneksel hiyerarik payeleri silmektedir.93 Ancak, ncelikle btn bu sylenenlerin byk oranda Amerika olmak zere Bat ehirleri iin sz konusu edilebileceini sylemek gerekir. Zira bu ehirlerde grlen
92 93

ERKAL, Mustafa: Sosyoloji (Toplumbilimi), st., 1995, sh.144-145. MELE, Chiristopher: Globalization, Culture and Neighborhood Change, Urban Affairs Rewiew, Vol.32, Issue 1, Sep. 1996, sh.3 vd.

~ 69 ~
merkez-evre farkllamas ile Trkiyedeki durum, asla birbiriyle benzerlik arz etmez. Zira Trkiyede ehrin kenar semtleri daha ok mill kltrn tayclar olarak n plana kmaktadr. Sonra, yazarn belirttii tarzda, mahall kltrler, kresel pazarda yer alamamaktadrlar. Nitekim, kltr endstrisinin iine ekebilmek iin evre deerlerin de ilenmesi ve bir deer olarak varlklarnn tannmas deil ama metalamas srecinden bahsetmek daha doru olacaktr. Ayrca, kltr endstrisi artk kendisine yeni kaynaklar aramakta, farkl olanlar kefetmek suretiyle de, deta retimi iin gerekli olan ham maddeyi bedelsiz alp, kendi retim aamalarndan geirmek suretiyle, yeniden onlara dnerek, bu kez rn pazarlayp bedelini almaktadr. Aksi takdirde kreselleme politikalarndaki, kltrn yerelletirilmesi abasnn desteklenmesini anlamak olduka gtr. Zira kreselletirici glerin temel politikas, karsnda duran ve ciddi bir g olan mill kltrleri paralayp, nfuz etme istikametinde direnci azaltmaktr. Bylece evvela kltrel sonra da iktisad emperyalizmin yolunu amaktr. Btn bunlarn siyas nfuz ile birlemesi ise meseleyi daha da ciddi ortamlara tamaktadr. Dolaysyla "evrensellemeye" evet, "kresellemeye" hayr gr hem tutarsz hem de samimiyetsiz bir izlenim brakmaktadr. Buradaki ifadelerden yerel kltrel kymetlerin inkr gibi bir sonu karmak yanl olur. Bunun gibi kltrel zenginliimizin birer ifadesi olan mahall kltrn ihmal edildii veya edilmesi gerektii dncesine ulamak da son derece hataldr. Ancak, mahall kltr unsurlarnn mill kltr zenginlii ierisinde yerini almas ya da ifadesini bulmas gerektii sonucu karlabilir.

~ 70 ~
Kreselleme karsnda mahall kltrn mill kltre ve kresellemeye ramen boy gsterdii iddias temelsizdir. Zira, mahall kltr, topyekn kltrn bir parasdr ve onun iinde mnl ve ilevseldir. Dolaysyla kresellemeyle sadece mahall olan, mill olann ierisinde kendini gsterme ve ifade etme imknn arttrmtr. Aksi takdirde, kreselleme ncesi mahall kltrlerin yaamad gibi, yanl bir mana kabilmektedir. Ya da bu insanlarn daha nce bambaka bir kimlikle yaadklar gibi yanl bir sonu kabilmektedir. Esasnda kreselleme ile birlikte farkllklarn farkna varlmaya balanmtr. Baz dnrlerin kresellemenin farkllatrc etkisi dedikleri olgunun temelinde, farkn farkedilmesi yatmaktadr. nk kltrler pasif birer alclardan ibaret deillerdir. Hibir kltr kendisine sunulan btn unsurlar olduu gibi, aynen kabul etmez. Bir taraftan dardan gelenin "yabanc"l, dier taraftan kendisinin "farkll" birbirine bal olarak idrak edilir. Sz konusu yabanc unsur reddedildii oranda da farklln alt izilir. te bu noktada daha nce kendi tabi ortamnda hayat bulan kltrel unsurlar, kar koymann ve kendini ifade etmenin temel unsurlar haline gelir. Birer diren odaklar olarak ilev ifa eder. Dolaysyla bu durumu, kresellemenin farkllamay yaratc deil, onu ifade ettirici etkisi olarak yorumlamak daha doru olacaktr. Nitekim, kitle iletiim aralarnn yaygnlk kazanmas ve en kk yerleim birimlerine kadar uzanmas, yine en kk yerleim birimlerinin dahi sz konusu vastalara sadece muhatap olmayp ayn zamanda kullanabilmeleri ve kendilerini geni bir sahaya ifade etme imkn ve kabiliyetini elde etmelerini, mahall olann mill ile atmas ya

~ 71 ~
da ona bakaldrmas olarak yorumlamak, ayn zn farkl bir ekilde dile gelmesini grmezden gelmeyi ya da grememeyi ifade eder. Kald ki, tek bir kresel Pazar, Aydnlanmann niha biimi olduu anlalan, evrensel bir medeniyet projesidir. Bu yalanc topyalarla tka basa dolu olan bir yzylda tek proje deildir. Eski Sovyetler Birlii buna rakip bir Aydnlanma topyasnn somutlam haliydi; peinde koulan, piyasalarn yerini merkez planlamann ald bir evrensel medeniyet topyasyd. Artk var olmayan bu topyann insanla olan bedelleri hesaplanamyor. Totaliter terr, her yerde hazr ve nzr yozlama ve maheri evresel bozulma sonucu, milyonlarca hayat heba edildi. Sovyet projesiyle insanln aclarnn llmez bir bedeli dendi. Ancak gene de Rusya iin vaat edilen modernizasyonu gerekletirmeyi baaramad. 94 Kreselleme eilimini, bir kltrel btnleme ve homojenleme olarak grenlere gre mahall farkllklar bir takm evrensel gler tarafndan yok edilmektedir. Btn dnyada bir Amerikanlama eilimi vardr. Bu erevede bir kresel kltr olumaktadr. Bu istikametteki izahlar, kreselleme olgusundan ok, dnyann kresellemesinin kanlmazlndan hareket etmektedir. Halbuki bu tr izahlar mill kltrn en nemli glerinden biri olan psikolojik saiklerin yok olmasna yol amaktadr. Bilhassa Amerikan kltr karsnda direnmenin imknsz olduu kanaati, ayn zamanda byle bir direncin gereksiz olduu dncesi ile de birlemekte ve asl bu noktada kreselleme balamaktadr. Dolaysyla balang itibariyle mcadele
94

GRAY, John: A.g.e., sh.9.

~ 72 ~
psikolojiktir. Bunun da kendi iinde iki temel boyutu vardr. Birincisi kresellemenin son derece masum bir ierikle sunulmas ya da sadece iktisad smr amacna iaret ederek, asl nemli olan kltrel boyutunun ihmali ya da yok saylmas; ikincisi ise bunun kanlmaz bir gidiat olduudur. Bu masumiyet ve kanlmazlk erevesinde son nokta, kresellemeye katlmayan toplumlarn medeniyetin dnda kalaca eklinde konmaktadr. Yine btn bu anlaylar erevesinde kreselleme, baka bir cenahta da evrensellik karsnda olmak "nyargl" olmakla izah edilmektedir. Hlbuki asl nyarg kresellemenin bu ekilde gerekleeceini kabul etmenin bizatihi kendisidir. Toplumun imknlar, ekonomik gelime de dhil, onlarn kltrel yaratclklar ve kendi kimlikleri ile deiim arasnda baarabildikleri kendilerini ifde etme glerinden kaynaklanmaktadr. Eer bir toplum kendi deiim izgisini oluturmak iddiasndan vaz geerse, o kltrel olarak kreselleemez, ancak l bir kltr aday olur.95 Kreselleme karsnda, derinlere kk salm bulunan Trk kltrnn gcn yitirmesi Amerikal olmadan Amerikanlamay, Hristiyan olmadan Hristiyanlamay douracaktr. Mcadele psikolojik gcn ilan merkezinde cereyan etmektedir. Kanlmazln kabul, "aynleme" istikametine kaymay ortaya karmaktadr. Bu noktada ise alabildiine benzeme ortaya kmaktadr. Burada mill kltrn rol kendine gven unsurunu oluturmasnda ortaya kar. Son derece kkl Trk kltrnn
95

BLGN, Vedat: Kltr, Kreselleme, Emperyalizm, 2023, S.23, Mart 2003, sh.25.

~ 73 ~
gc sayesinde bir taraftan mahkmiyet nlenebilir, dier taraftan ise mcadele ya da kar koyuta alt yap temin edilmi olur. Bu ekilde oluan kendine gven duygusu lzumsuz hayranl nledii gibi, sonusuz dmanl da bertaraf edecektir. Kreselleme, hali efsaneletirmekte, istikbali ise halin mevcut seyrinin devamllna bal olarak yceltmektedir. Efsanelemi halin, kreselleme gvdesinde serpilmi bulunan baz dallar vardr. zellikle kltrel homojenlik, zaman ve mekann yok olmas, yeni dnya dzeni, dnya gezegenini kurtarma, liberal-demokratik siyas egemenlik, iktisad belirlenimcilik vs. bunlarn arasnda saylabilir. Burada ihmal edilen husus aacn kklerindeki zayflktr. Derinlere kk salamam olan aacn kklerinin sz konusu gvdeyi ve dallar besleyemeyeceini, haddizatnda gvdenin niteliinin de, dallarn da sanal lemin efsaneleri olarak, ortak tarihi gemie sahip olamamas dolaysyla, kkl gelenekler karsnda zafiyet gstermelerini beklemek yanl olmayacaktr. Evvela, yeni dnya dzeni olarak ifade edilmi olan efsanev ana daln, henz daha balangta gereklerin nda budanm olmas, sonra bunun gibi tarihin sonu efsanesinin sonunun henz balamadan gelmi olmas, kltrn homojenlemesi beklentilerinin zafiyete uramas, aacn dallarndan mahrum kalmasna, gvdenin de bymeden rmesine yol amtr. Bir taraftan kresel homojen kltrden bahsedilirken, te yandan mill kltrlerin bile homojen olamayacana dair fikirler, kresel kltre ynelik hayali bakn nnde oluturulan sisi datmamakta, kltrel paralanmaya ynelik propagandalar, kresel nfuzu arttrc ynde etki yapmaktadr. Ancak, mill

~ 74 ~
kltrn olamayacandan bahsedenlerin, kresel kltrn homojenliinden bahsetmeleri de nemli bir eliki olarak karmzda durmaktadr. Kreselleme srecinin salam olduu aralar yoluyla, farkl kltrlerin daha belirgin olarak grlmesi, milliliin kefini ayrca farklla bal olarak ya da ona dayandrarak glendirmektedir. Bu ynyle milliyetilik de adeta kresellemektedir. Baka bir ifadeyle kreselleme, milliyetiliin, farkllk zerindeki inasn kuvvetlendirmekte ve arttrmaktadr. Kresel olann ya da daha doru bir tabirle kreselletiricilerin, mill kltr erozyona uratmasnn uuruna varldka, kltre ynelik korumaclk yaklam artmaktadr. Kendisini kreselletiricilerle yarabilir durumda hisseden anlayta ise, kltrel yaylmacla ynelik bir tavr sergilenmektedir. Burada artk kresel geminin dmenine geme yarna giriilmektedir. Ancak her iki halde de grlen, milllie doru bir ynelitir. Szkonusu yneli iki farkl tavr yanstmaktadr. Birinde mill olan, evrensel ya da kresel olarak karsna dikenlere ynelik olarak muhkem klmak; dierinde, mill olan evrensele ya da kresele katmak abas hkim olmaktadr.

KRESELLEME KARISINDA NASIL BR KLTR POLTKASI

Kltr politikalar uzun zamandr, Bat dnyas karsnda kendi acziyet iinde gren ve aalk kompleksine yakalanm aydn ve politikaclarn elinde belirmektedir. Bu politikalar-

~ 75 ~
la mill kltr unsurlarna toplu mezarlar alrken, yabanc kltr unsurlarna, seici ve zmseyici abalar sarfedilmeden, kaplar ardna kadar almakta, yabanc kltr istilas ieriden destek grmektedir. Bu bakmdan kltr politikasnn Trkiye'nin acilen kendine gvenen, mill kltrn zmsemi, bunlara ilave olarak dier medeniyetleri de anlayabilmi kadrolar tarafndan belirlenmesi gerekir. Esasnda yllardr bir kltr bakanlmz bulunduu halde, bunun alma sahas ve prensiplerinin neler olduu belirlenmemitir. Birbiri ardnca gelip ideolojik tavrlar birbirinden ok farkl grnen iktidarlarn hi biri -eri veya doru- kltr sahasnda belli prensipler ortaya koymad iin, almalar tam bir kemeke halinde yrm, neticede hi kimseyi tatmin edecek bir i yaplamamtr. Hatta bu o kadar ileri gitmitir ki, ayn siyasi parti iinden farkl bir kii bakan yapldnda bile, bir ncekinin almalar bir kenara atlmakta olduka farkl bir istikamette aba sarfedilmektedir Bu bir kltr politikasnn olmamasndan kaynaklanmaktadr. 96 Hlbuki kltr hem bir savunma hem de atlm aracdr. Kltrn bu manas dikkate alndnda anlalmaktadr ki, kltr program, bir milletin kendisine mahsus hviyetini muhafaza edebilmesi, eitli etkiler ve saldrlar karsnda mill varln temeli olan manev servet unsurlarn, vatandalarn topluma ynelik balantlarn, sadakatlerini, yani bir insan toplumunu millet yapan btn zellikleri korumak zere meydana getirilmi hem bir savunma ve hem de istikbale ynelik gelimelerin,
96

GNGR, Erol: "Milli Kltr Politikas", Sosyal Meseleler ve Aydnlar, (Haz. E. GLER-E. KILIN), st., 1993, sh. 86.

~ 76 ~
yenilemelerin en etkin arac olmak durumundadr. Byle olunca bu plan gnlk politikalarn dnda kalmal ve bir devletin politikasnn gerekli arac sfatyla benimsenmelidir. Gndelik politikalarn arac olarak grlen kltr, nemli darbelere maruz kalmakta, milletin mukaddesleri politik ekimelerin merkezine itilmektedir. Saldrlar karsnda etrafna psikolojik surlar rlen kltrel unsurlar, istikbali kurmann temel talar olma zelliini kaybetmekte, iine kapanmaktadr. Buna bal olarak kltrn mana leminin fiiliyata yansmas da ya mmkn olmamakta ya da bu, shhatsiz bir tarz almaktadr. Halbuki mill kltr, hem kendisine mahsus unsurlar, kimliini muhafaza etmek ve hem de belirli bir dinamizm iinde deimek suretiyle varln koruyabilir. Gl bir kltrn ana vasf istikrar iinde, asl kimliini koruyarak deimesidir; mill kimliinden byk fedakrlklarda bulunmadan yeni artlara uyma kabiliyetini gsterebilmesidir. Byle olunca mill kltr plannn deien artlara uymak zorunu baki kalmakla beraber, ana kimliini ve Trkiye'nin mill hedefleriyle olan irtibatn muhafaza edebilmesi iin, bir demokraside zaruri olan iktidar deimelerinden mteessir olmayacak surette srekli bir uygulama ansna sahip bulunmas zorunludur. Bu bakmdan politika ve politikaclar st bir kltrel istikametin belirlenmesi elzemdir. Mill kltrmze yabanc kltrler karsnda bamsz ve itibarl bir ahsiyet kazandrmann birinci ve en nemli art, bu kltr ada standartlar karsnda deerlendirebilecek insanlar yetitirmek, bu insanlardan meydana gelen aratrma ve eitim messeselerine her trl resm ve zel imkn salamak, bunlar yaparken de modern insann kltrel ihtiyalarna cevap

~ 77 ~
vermek durumunda olduumuzu hi bir zaman akldan karmamaktr.97 Bu artlar altnda yabanc kltr unsurlar ile kar karya gelmekten endie duyulmayacaktr. Elbette ki yabanc kltr unsurlar alnacaktr. Ancak bu kendi aacmz zerine vurulan a gibi olmaldr. Yoksa noel aalar gibi atafatl lakin kksz ve cansz olmamaldr. Kltr, cemiyeti oluturan fertleri bir taraftan gemie balarken dier taraftan da gelecee tamaktadr. Bu, dn olduu gibi bu gne aktarmak demek deildir. Mhim olan milletimizin ve tarihimizin kendi deerlerini ve potansiyellerini lyk vehile deerlendirebilmektir.98 "Kk mazide olan atiyim" sz mucibince, semaya boy veren servilerin gcn kklerinden almas gibi, gcn kendi z kltrnden alarak gelecek ina edilebilir. Asrlk narlarn ihtiamla gkkubbe altnda devlemesi gibi, byk binalar salam temeller zerine ykselebilir. Gl ve derin kklerden mahrum aalarn kk rzgrlarda birbiri ardnca devrilmesi gibi, salam bir kltrel maziye sahip olamayan milletin fertleri, d etkiler karsnda malup decektir. Kendi z kltrn dimanda ve gnlnde szp, damarlarnda dolatran nesil, dardan gelebilecek her trl mikroba kar bakla sahip olacak, mdahaleler onu asla ykamayacak hatta daha da glendirecektir. Gelecek byle bir neslin elinde ina edilecektir. Bugnn genlii zengin kltr mirasn pervaszca tahrip etmeye itilmektedir. Buna bal olarak da, genlik, zengin
97 98

GNGR, Erol: Dnden Bugnden, st., 1997, sh.158. ZAKPINAR, Ylmaz: slm Medeniyeti ve Trk Kltr, st., 1997, sh.139.

~ 78 ~
babann mirasyedi ocuklar gibi, byk birikime sahip Trk kltr mirasn yok etmektedir. lk mahrumiyeti onlar yabanc ideolojilerin insafsz penesine drmekte, z kltrnn derin manasn anlamak yerine birer ruhsuz ceset olan sloganlarn arkas sra srklemektedir. Devletin iki ana istikamette almas lazmdr. Bunlardan birincisi, kltr sahasnda neyimizin var olduunu tesbit ederek bunlar ortaya karmaktr. Bu daha ziyade tarihi bir almadr. Hepimiz bu milletin saklanmaya deer pek ok kltr eseri vcuda getirdiini ve bunlarn bizim milli karakterimizin olumasnda balca rol oynadn biliyoruz. Fakat bu eserlerin byk bir ksm gerek alfabe gerek dil deiiklii dolaysyla bugnk nesillere yabanc kalmtr. kincisi de ada Trk kltrdr. ada kltrmzn teekklnde Trk milli kltr esas olacak fakat bu kltr kk yabanc kltrlerle devaml temas edecek onlardan faydalanacaktr. u halde, bir taraftan Trklerin amzda yaratt fikir, sanat ve edebiyat eserleri milletimizin istifadesine sunulacak, bir yandan da bu kltrn gelimesinde ona faydal olabilecek btn yabanc eserler bize aktarlacaktr99 Deimeye ayak uydurmak ve kabul etmek gc, kltr standartlarn ykseltmek ve kollektif hayat dzenleyecek deerleri muhafaza etmek veya yaratmak suretiyle salanr. Deer sistemleri de, aksettirdikleri medeniyetler gibi, moral dokularndaki bozulma dolaysyla ker. Modern dnyada bu bozulmaya sebep olan faktrlerin en nemlilerinden birisi "deer yk" tamad zannedilen ancak gerekte deer ile ykl olan yeni
99

GNGR, Erol: A.g.m., sh. 88.

~ 79 ~
teknolojinin yaylmasdr. Zira her maddi kltr unsurunun arkasnda bir inan dnyas gizlidir. Yine nemli bir baka faktr de ada iletiimin ok fazla gelimesi dolaysyla evrenin psiik hacminin klmesidir. 100 Milli kltrmz gelitirme ve yaymada byle bir imkn ve vastadan bigane kalmamak gerekmektedir. letiim vastalarna bigane kalmak bir taraftan bunlarn ykc tesirine maruz kalma gibi bir neticeyi doururken, dier taraftan da ok nemli bir vastadan mspet manada faydalanmaktan uzak durulmu olunur. Maddi ve manevi varlmzn, milli bnyemizin zelliklerinden ilham alarak gelitirilmesinde, Devletimizin lkesi ve milleti ile blnmez bir btn halinde korunmas, yaatlmas ve glendirilmesinde, manevi beraberlik ve dayanmamzn gl, balayc, btnletirici ortak milli tutum ve davranlarn huls ve sadakatle balantlarn gelitirilmesinde milli kltrmz, tkenmez bir kaynak tekil etmekte ve bu bakmdan nemli bir rol oynamaktadr.101 Bugn Trkiye zerinde kreselleme ad altnda oynanan oyunlarn, milli kltrn btn bu saylan boyutlarn bertaraf etmeye ynelik olduu gznnde bulundurulmal ve bu ilkeler erevesinde tedbirler alnmaldr.

100

Milli Kltr, V. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu, Ank, 1983, sh.13. 101 Ayn eser, sh.20.

~ 80 ~
SON YA DA BALANGI
Kreselleme bir taraftan kanlmaz bir sre olarak grlrken, dier taraftan bir dayatma olarak nitelendirilmektedir. Onun kanlmazlndan dem vuranlar genellikle ya kreselletirenlerin bizatihi kendileri, ya da kurtuluu buna balayan kreselletirilmeye allanlardr. Onu bir dayatma olarak grenler ise genellikle sz konusu sreten olumsuz olarak etkilenen ve bu etkilerin kayna olarak da kresellemeyi grenlerdir. Bu bakmdan kresellemeden ne anladmz, meselenin neresinde durduumuzla alakal olmaktadr. Bizim durduumuz nokta ise bu ikinciler olarak nitelendirilebilir. Dolaysyla kreselleme, btn dnyaya hkim olma mcadelesinin bir ideolojisi olarak grlebilir. Bu bakmdan kresellemede sz konusu olan karlkllk deil, tek tarafllktr. Dayatmann en lml aralar, ince propaganda teknikleri ile donanm, youn mesaj bombardman olarak karmza karken; orta iddetteki dayatma szde kresel dnyadan tecrit etmeyi ortaya karmakta; en yksek ve son teknik olarak ise zor kullanma kendisini btn irkinlii ve acmaszl ile gstermektedir. Burada sre en lml olandan balamakta, beklenen sonu elde edilemeyince aama aama dierleri uygulanmaktadr. Ancak nemle belirtmek gerekir ki, aslolan birinci aamadr ve dorudan doruya kltr hedef almas dolaysyla, en sinsi ama en kalc tesirler brakan yoldur. kinci aama burada elde edilecek baarya baldr. Kltrel bamlln salanamamas durumunda, siyas ve iktisad tecride mracaat edilir. Bununla kresellemenin dnda yaanamayaca mesaj verilmek istenmektedir. Ancak burada da baar

~ 81 ~
elde edilemeyince asker mdahale yoluna gidilir. Zira btn abalara ramen dayatlan kresellemenin dnda kalmak suretiyle de varln devam ettirenler, bu hususta tereddt ierisinde olanlara rnek tekil etmekte, kreselletirilmeye ynelik kar durular cesaretlendirmektedir. Bu durum szde dnya bar iin cidd tehlikeler barndrmaktadr ve bar iin sava kanlmaz hale gelmitir. Kresellemeye kar direnenlerin mevcut ya da muhtemel savatan baar ile kmalar ise tekrar birinci aamadaki kltr politikalarna baldr. Bu aamada sadece savunma durumunda kalm ya da siyas iktidar olarak direnmekle birlikte, mevcut direnci mill hassasiyetlere balamak suretiyle vatandalarna yayamam, tabana yaylm kltrel bir direnci oluturamad gibi, kendi kltrn bir atlm arac olarak kullanamam ve kltrel yaratcln yitirmi toplumlar henz daha sava balamadan mahkmiyetlerini iln etmilerdir. Kreselleme insanln kurtuluunu salayacak son ve tek gemi. Ama Nuhun gemisi gibi deil. Birinde din dierinde dnyev kurtulu vdediliyor. Dolaysyla kreselleme batmas imkansz olarak sunulan bir eit ak gemisi. Kaptan kknde Amerika bulunuyor. Yolcular da snflara ayrlm, kendilerine ayrlan blmlerden dier tarafa geemiyorlar. mitsiz bir akn kurbanlar olarak feryat ediyorlar. Kreselleme ile ilgili tehlikelerden sz eden kar durumlar incelendiinde grlmektedir ki, ounlukla meselenin sadece iktisad boyutuna iaret edilmekte ve kreselleme kapitalist smrnn yeni arac olarak tanmlanmaktadr. Ancak byle bir kar durmaya ramen meselenin kltrel boyutu ya ihmal edilmekte ya da bizatihi kltre ynelik kreselle-

~ 82 ~
me/kreselletirme politikalar desteklenmektedir. Hlbuki gnmzde iktisad smr, ilk kapitalizm andaki gibi dorudan smr eklinde ortaya kmamakta, "kltr dolayl smr" eklinde kendisini gstermektedir. Bu erevede evvela kltrel benzeme salanmaya allmakta, ya da baka bir ifadeyle "evrensel kltr" oluturulmaya allmakta, akabinde n kabul salanm olan iktisad rnler de bu pazarlara sokulmaktadr. Bir manada kreselleme adyla fetiletirilmi bir kltr pazarlanmaktadr. Bir yandan byk oranda yaratcs durumunda olan teknoloji kutsanmakta, te yandan ilahlar iin yazm olduklar ideolojik methiyeler, deterjan ya da iecek gibi pazarlanmaktadr. Bu durumda propagandann en ince tekniklerine maruz kalan, reklamlarda albenisi bol allar altnda boy gsteren kreselleme ilahlar karsnda cezbeye kaplan kurbanlarn, bu durum karsnda syleyebilecei tek sz kalmaktadr: La ilahe.

SMRGECLN YEN DEOLOJS TKETMZM VE SMRLEN TKETM TOPLUMU

Hemen her eyin tketilmek amacyla retildii bir ada yayoruz. Hayatn her an geicilikle dolu ya da esasnda bo. Moda, kavram olarak artk sadece geicilii anlatr hale gelmitir. Dolaysyla gelenein z olan kalclk artk ortadan kalkma tehdidi ile babaadr. Bu erevede geicilik, hayatn tamamna sirayet etmekte, her ey kullanlp atlan bir nesne hline dnmektedir. Kullanlp atlan rnler, madde ile insan

~ 83 ~
arasndaki duygu dolu ba koparmakta, insan da maddeler

dnyasnda bir souk demir hline getirmektedir. Kalcl dolaysyla, ierisinde hatralarn gizli olduu eyalar kalcln yitirdiinden beri insan, hatrasn kaybetmektedir. Madde bir zamanlar insan maziye balarken, imdi esiri hline getirdii insann elini kolunu balamaktadr. nceleri madde insan takip ederken, imdi insan maddeyi takip eder hale gelmitir. nk madde teknoloji ile adeta kutsanm ve kutsallatrlmtr. Teknik her eyi saran bir nitelie brnrken, mekanize bir dnya bilinci oluturmutur. Hayatn tamamn kuatmakla, insan iin zahiri olmaktan km, onun bizatihi z olmutur.102
102

ELLUL, Jacques: Teknoloji Toplumu, (ev. M. CEYLAN), st., 2003, sh.16.

~ 84 ~
Spenglerin arpc ifadesiyle mahlk, Halikinin karsna dikilmitir. Bir zamanlar kk mikyastaki (mikrokosmos) insann, tabiata kar isyan edii gibi, bugn de kk mikyastaki makine kuzeyli insana kar isyan etmektedir. Dnyann efendisi makinenin klesi olmaktadr. stesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de, makine hepimizi istisnasz olarak kendi raylarnn dorultusunda harekete zorlamaktadr. Vurulmu muzaffer sava, harp arabas tarafndan lme srklenmektedir. 103 Tketime ynelik olarak bir eyler yapma abasnda, aranan ya da oluturulmaya allan bir pazar ve buna uygun olarak gelitirilen bir pazarlama sz konusudur. Bu pazarda yer kapma yar olduka iddetli cereyan ettiinden, yer sahipleri ksa srelerde mevklerini bakalarna terk etmek mecburiyetinde kalmaktadrlar. Dolaysyla hzl bir dnm gzlenmektedir. Bu dnme katlan her yeni, bir dierinin yok olmasna sebep olmaktadr. Kltr kalc olmak iin deil, tketilmek iin retilmektedir. Kltr endstrisi nitelendirmesi bu durumu en iyi ifade eden kavram olarak karmza kmaktadr. Kltrmz, beslenme, sanat, edebiyat, evlenme, elenme velhsl her sahada sz konusu tehditlerle yz yze bulunmaktadr. Kltrmzn kkl oluu, hzl deiimin kltrel btnlemeye verebilecei zararl etkiyi asgari seviyede tutmaktadr. Ancak, deiimin artarak hzlanmas kalc kltr politikalarnn belirlenmesini zorunlu klmaktadr. Bu erevede almamzda tketim kltrnn toplumsal ve bireysel seviyede verdii zararlar ve alnmas gereken tedbirler zerinde durulacaktr.
103

SPENGLER, Oswald: nsan ve Teknik, (ev. K. TURAN), Ank., 1973, sh.91-92.

~ 85 ~
DEMN MOTOR GC: YENLKLK
Sanayileme hareketi ile balayan srete, gelenein yerini buluuluk alr. Gemiin yerini bugn veya belki gelecekalr. Hibir ey bir sonraki eyin ne olacandan daha nemli deildir ve bir sonraki eyin gereklemesi de ancak bugn gereklemi olann alaa edilmesiyle mmkndr.104 Spenglerin ifadesiyle btn byk keif ve icadlarn kayna, kuvvetli insanlarn zaferden duyduklar sevintir. Bulular, ahsiyetin ifadesidir, hibir zaman kitlelerin faydas telakkisine dayanmamtr. Kitleler bu bulular karsnda seyirci roln benimsemi, ne olursa olsun sonular kabullenmilerdir. 105 Buluuluk yenilikilik zihniyeti ile karlkl etkileim iinde gelimi, nihayetinde ise yenilikilik hayatn her alanna damgasn vurmaya balamtr. Ticarette, retimde, rnde, kurumlarda, rgtlerde yeniliklere gidilmitir.106 Artk, a yenilik peinde delice komaktadr. Dnyann her ii yeni bir ekilde yaplmalyd, yle ki, insanlar yeni bir ekilde aslmalyd. Bu bakmdan idam sehpas bile yenilik lgnlndan kendini kurtaramamtr. 107 Bylece kymetli olan artk yenidir ve o topyekn dnyaya saldrmann bir aracdr. nsan sahip olduu yeni aralarla kendisine, "Elimin altndaki bu kuvvetle neler yapabilirim? Kendime ne gibi gayeler koyabilirim?" 108 Sorularn yneltmeye balamtr. Bylece
104

FRIEDMAN, Thomas L.: Lexus ve Zeytin Aac, Kresellemenin Gelecei, (E. ZSAYAR), st., 2003, sh.33. 105 SPENGLER, Oswald: A.g.e., sh.88. 106 ROSENBERG, Nathan G. BIRDZELL, L.E.: Bat Nasl Zengin Oldu, sh.36. 107 DEANE, Phylls: lk Sanayi nklab, (ev. T. GRAN), Ank., 1998, sh.,107. 108 FREYER, Hans: ndstri a, st., 1954, sh.11-12.

~ 86 ~
insann iindeki, kayna lahi olan yaratclk duygusu, kaynandan kopma arzusu ile, dnyaya byk bir itiha ile saldrmtr. Ona gre Yaradan onu eksikliklerle dolu olarak ortaya karmt, ya da tesadflerin yaratt dnyann, artk eksikliklerinin tamamlanmas ya da tesadflerden kurtarlarak, bir ift elle yeniden ekillendirilmesi gerekiyordu. Her ey yeniden yaratlmalyd. Bu dnya kendisine uygun da deildi, yakan da. Onu hem kendisinin klmak, hem de kendisinden yapmak gerekiyordu. Nihayet yegne yaratc olma roln stlenen insan, Mefistonun asla doyurmayan ekmeine tamah etti. nsanolu daha nce bu denli yenilik dolu bir evrede yaamamtr. Aa yukar tandk bir ortamda hzl yaamakla, yabanc, bilinmeyen bir ortamda yaamak olduka farkldr. Yenilii ortaya saldmzda, kiiyi gnlk olmayan, daha nce n grlmemi durumlarla kar karya brakmaktayz. Uyum salama meselesi de bylece yeni ve tehlikeli bir aamaya girmitir. nk geicilikle yenilik patlayc bir karm olutururlar.109 Nitekim geicilik, hayatn tamamna sirayet etmekte, her ey kullanlp atlan bir nesne hline dnmektedir. Kullanlp atlan rnler, madde ile insan arasndaki duygu dolu ba koparm, insan da maddeler dnyasnda bir souk demir hline getirmitir. Kalcl dolaysyla, ierisinde hatralarn gizli olduu eyalar, srekliliini yitirdiinden beri insan, hatrasn kaybetmitir. Mesela gelinliin kiraya dmesi, o mutlu gnn tekrar yaanmasn ortadan kaldrmtr. Byk annelerimiz, hl eyiz sandklarndan kardklar gelinlikle, o mutlu gn hznl ya da buruk bir glmseme ile anarken, yeni nesil bu duygudan
109

TOFFLER, Alvn: ok, (ev. S. SARGUT), st., 1974, sh.159.

~ 87 ~
mahrum kalmaktadr. Bir zamanlar oyal mendillerin oynam olduu rol, kullanlp atlan kt mendiller dolaysyla bugn sahipsiz kalmtr. te, madde bir zamanlar insan maziye balarken, imdi esiri hline getirdii insann elini kolunu balamaktadr. Madde leminde yaanan bu yok edicilik, manev sahada da gzlenmektedir. nsann en kymetli hazineleri, mirasyedi nesil tarafndan pervaszca tketilmekte, basitletirilmekte ya da geicilie mahkm edilmektedir. lmne sevdalar ve lkler gndelik ve bazen de anlk deiimlerin kbetine uramakta, tpk kullanlp atlan bir mendil gibi, bir kenara def edilmektedir. Dostluk kavram ierisinde bk olmay barndrrken, yenilik peinde koan insan, eskinin her eyinden skld iin dostluu da eskimilie mahkm ederek yeni arkadalklar arama sevdasyla byk bir gvensizlik ortamnda, anlk ilikiler kurmaya ynelmektedir. Kk meselelerde, kullanp atmaya alt btn dier eyler gibi, arkadan da atabilmektedir. Zamann icaplarna uyaym endiesiyle asrlk narlar devirmekten bir lahza ekinmeyip, yerine iklimi belli olmayan krpecik fidanlar dikmekte, lkin onun da geliip serpilmesine sabredemeden kknden skp atmaktadr. Reklamlarda ifadesini bulan ekliyle hl annesinin margarinini kullanmaktan utanmakta, her seferinde -aslnda ok eski bir kelime olmasna ramen- bana yeni bir "yeni" eklenen rnlere ynelmektedir. Bat kendi iinde lgnca ilerlettii yenilikleri bir derece de olsa kendi geleneinden retmitir. Ancak batllama politikalar erevesinde, Trkiyede takip edilen yenilikilik, hibir gelenee sahip deildir. Gelenekten mahrum yenilikilik, tak-

~ 88 ~
litilii dourmaktadr. Yeniyi ortaya koyabilme ve gelitirmede gelenein ruhundan ilham alamayan zihn yap, baka kltrlere ait unsurlar taklit etmek suretiyle ortaya bir yenilik koymaya almaktadr. Hlbuki taklit edilen o unsur, kendi kltrel gemii ya da seyri ierisinde belirli bir gelenein mahsuldr. Tabiatyla taklit eden bu gelenekten de mahrumdur. Bu bakmdan taklit edilen, bambaka bir ekle brnerek hayatta kalmaya, srekliliini muhafaza etmeye almaktadr. Kald ki en mkemmel taklit dahi, aslnn yannda kymeti haiz deildir. Dolaysyla taklitilik aa ayak uydurmak deil, bizatihi a yakalayamamaktr. Bu ekilde oluan grnm ise ada olarak nitelendirilemez. Bu ancak hilkat garibesi olarak ortaya kmaktadr. Bu yolla getirilen yeniliklerin ksa zaman iin de olsa toplum tarafndan kabul edilmi gibi grnmesi, milletin bu yeniliklere meftun olduunu gstermez. nk sz konusu yenilikler gelenein karsna konulmakta, kendini kabul ettirebilmek iin de yok edicilii semektedir. Milleti alternatifsiz brakp, milletin gnlne deilse de yok ettii gelenein tahtna bir diktatr gibi konmaktadr. Dolaysyla millet bu tr yeniliklerin meftunu deil ama mahkmu olmaktadr. Mahkmiyetten kurtulu ise yine gelenein gcne vkf olmak ve onu kullanabilmekten geer.

KTLE TOPLUMU VE KLTR

Bat'da tketim toplumunu ortaya karan, kitleler iin yaplan retime geitir. Zira baka trl kitle tketiminden szetmek mmkn deildir. Ancak tketmek bugn deta bir temel felsefe halinde insanlarn zihnine aklm durumdadr.

~ 89 ~
Ivan llich'in tabiriyle gnmzde "tketim klelii" 110 sz konusudur. Hemen her eyin tketilmek amacyla retildii bir ada yayoruz. Hayatn her an geicilikle dolu ya da esasnda bo. Moda, kavram olarak artk sadece geicilii anlatr hale gelmitir. Dolaysyla gelenein z olan kalclk artk ortadan kalkmaktadr. Bu hususta Jean Baudrillard'n cmleleri dikkat ekicidir: "Kltrn tketimi sorununun doruyu sylemek gerekirse ne kltrel ieriklere ne de "kltr izleyicisine" (...) bal olduu grlr. Belirleyici olan herhangi bir eseri, yalnzca birka bin ya da milyonlarca kiinin izlemesi deil; bu eserin, yln arabas gibi, yeil alanlarn doas gibi, bilinli ya da bilinsiz olarak bugn evrensellemi olan retim boyutu iinde retildii iin, geici bir gstergeden ibaret olmaya mahkm olmasdr: Bu boyut evrim ve yeniden evrim boyutudur. Kltr artk kalc olmak iin retilmez". 111 Dolaysyla esas kalclkla belirlenen kltr, sanayinin ham maddesini oluturmaya balamakla, retim ve yeniden retim srecinde tketilir hale gelmitir. Tatminsizlikle beslenme, 112 kltr tketimin merkezine tam, kltr ekonomiye konu edilmekle de113 manev boyut kr itihasna erez olmutur. Sanayi devrimi ile birlikte ortaya kan kitle retimi ve buna bal olarak byyen kitle tketimi, kitle toplumu ve tke110 111

ILLICH, Ivan: Tketim Klelii, (ev. M. KARAAHAN), st., 2000. BAUDRLLARD, Jean: Tketim Toplumu, (ev. H. DELCEAYLI-F. KESKN), st., 1997, sh. 118-119. 112 POOLE, Ross: Ahlak ve Modernlik, (ev.:M. Kk), Ayrnt Yay., stanbul1993, sh.53. 113 ROBERTSON, Ronald: Toplum Kuram, Kltrel Grecelik ve Kresellik Sorunu, Kltr, Kreselleme ve Dnya-Sistemi, (ev.: G. Sekin-. Yolsal), Ank., 1998, sh.103.

~ 90 ~
tim toplumu tartmalarn da beraberinde getirmitir. Tketim toplumunu, Mefistonun asla doyurmayan ekmeine tamah eden bireylerden oluan toplum olarak tanmlamak mmkndr. Tketim, bu toplumun bireyleri iin bir ara olmaktan km, ama haline gelmitir. Tketime konu olan ise ihtiyalardan ziyade istek, arzu ve ihtiraslardr. Kitle toplumunu ise, halkn pasif, ilgisiz ve atomize bir ekilde oald, geleneksel sadakat, ba ve ortaklklarn ya gevedii ya da tamamen zld, ak ve seik kar ve grleri temsil eden tutarl gruplarn yok olduu ve iindeki insanlarn tpk tkettikleri rn, elence ve deerler gibi kitlesel ekilde retilen birer tketici hline geldikleri, nispeten rahat, yar-refah, yar-polis toplumu olarak nitelendirmek mmkndr. Bu erevede oluan kltr de kitle kltr olarak nitelendirilmektedir. Bu kltr, her eyi birbirine kaynatrr, kartrr ve homojenlemi bir kltr yaratr. Nihayet, kar konulmaz bir ekilde trplenir ve standartlar kaybolur: Kapitalist kltr ve eserleri metaya dnr. levi, elendirmek, saptrmak ve bilinci topyekn edilgenlik noktasna indirmek olur.114 Bu kltrn temel zellikleri mutlulua ulama arac olarak mal edinme ve tketim; yenilik kltr ve toplumda tm deerlerin hakim ls olarak para deeridir.115 Ancak kitle kltr ya da popler kltr nitelendirmeleri yerine pazarlanan kltr kavramnn daha uygun olaca kanaatindeyiz. nk gerek kitle kltr tartmalarnda, gerekse popler kltrle ilgili deerlendirmeler114

SWINGEWOOD, Alan: Kitle Kltr Efsanesi, (ev. A. KANSU), Ank., 1996, sh.29. 115 RITZER, George: Bys Bozulmu Dnyay Bylemek, (ev. . S. KAYA), st., 2000, sh. 58.

~ 91 ~
de n plana karlan hususlar, kendiliinden oluan masum bir yaplanma deil, kltr mhendislii ile bir taraftan deerlerin trplenmesiyle dier taraftan da pazarlama taktikleri ile oluturulmaktadr. Bu noktada Swingewoodun Kitle kltr kavram, kapitalist tahakkmn merulatrc ideolojisinin bir parasdr116 tespitine katlmamak mmkn deildir.

TKETMCLN BAZI GRNMLER

Tketime ynelik olarak bir eyler yapma abasnda, aranan ya da oluturulmaya allan bir pazar sz konusudur. Bu pazarda yer kapma yar olduka iddetli cereyan ettiinden, yer sahipleri ksa srelerde mevklerini bakalarna terk etmek mecburiyetinde kalmaktadrlar. Dolaysyla hzl bir dnm gzlenir. Bu dnme katlan her yeni, bir dierinin yok olmasna sebep olur. Ya da bizatihi onu yok ederek koltuuna oturur. Dolaysyla, bu srete yapclktan ziyade gzlenen ykclktr. Tketime ynelik abada pazar bulma kadar nemli olan ikinci boyut "pazarlama"dr. Pazarlama faaliyetinin muhtevas da byk bir nispette geicilik ierisindedir. Yine ounlukla gz boyama ve ksa dnemde geici dahi olsa vurgun yapma gayesi tanmaktadr. Akabinde ise kovulmaya ramak kala, pr tela bir ka vardr. lm mteakip cesedin solgun yz yeniden boyanacak, lm kokusunu giderici kokular srlecek ve canllarn cann alacaktr. Kltrn her sahasna ynelik olarak ortaya kan tketicilik, kendisini sanatta da gstermektedir. Sanat hemen her dal
116

SWINGEWOOD, Alan: A.g.e., sh.181.

~ 92 ~
ile tketime dayal olarak ortaya kmaktadr. Ruhun gdas olarak tarif edilen mzik, tketicilikten payn almakta, yeni kan arklar, henz daha bebeklik aamasnda iken ldrlmektedir. Bazlar doutan zrl bulunan paralar ise, zr ile parlamakta, para kazandrmakta ama yok olmaktan kurtulamamaktadr. Gelenein gc ve birikimi ile olumu olan paralar ise yllara deil yzyllara damgasn vurmaktadr. Nitekim Karacaolan'n zlf perian, hala mell mell kalmaktadr. Bunu dinleyenler ise asrlardr O'nu, kerem edip hatrlarndan karmamlardr. Serbest zamann gittike artmas ve yaygnlamas, tketimi arttrc bir etkiye sebep olmaktadr. rn tketilmekte, elence tketilmekte ve hatta zamann kendisi ldrlerek tketilmektedir. Hlbuki geleneksel toplumlarda, serbest zaman birliktelik ya da yalnzlk deil ama inziva andr. Tketim toplumundan farkl olan bu yap, paylam toplumu olarak karmza kmaktadr. Burada elence hep birlikte retilir ve yaanarak yaatlr. Geleneksel ifadesiyle sevin paylalarak coturulur, hzn ise paylalmak suretiyle, paralara blnp datlr. Hlbuki bencillik arttka, doyumsuzluk da artmaktadr. Tketme itihas, tkettike artmakta, tatminsizlik azmanlamaktadr. Hayat daha ok maddilemekte, ruhsuz maddelerin epeevre sard bir ortamda insan yalnz kalmaktadr. evresindeki insanlar da kendine benzediinden, insann bizatihi kendisi maddelemektedir. imdilerde mekanikleen yapnn mekanik insannn yerini dijitalleen dnyada dijital insanlar almaktadr. Etrafmzda henz robotlar deil ama dijital insanlar dolamaya balamlardr. Beyin yerine chip tayan bu insanlar, kalplerini oktan mekanikletirmilerdi bile. Zira sanayi toplumu olarak

~ 93 ~
nitelendirilen, makineler imparatorluu, insann kalbini kendinden klmak suretiyle, kendi egemenlii altna ald. Kalbi mekanikleen insan, ruhunu kaybetti. Sonsuz olan kalp boluunu, Manann sonsuzluuna terk edemeyip, sonlu madde ile, bouna doldurmaya alt. Kalbi, insan bedenini yiyip duman kusan fabrika gibi, maddeyi tketip nefret kustu. Misal-i taa benzeyen ak olmayan gnller, sevgisizliin hiliinde bouldu. Byle bir ortamda insan, etrafnda yryen otomobiller gibi bir yn insanla kuatlm olmakla maddelerin ortasnda ya bir madde ya da yalnzlk mahkmudur. Kendi ruhunu ldrd iin kendisiyle dahi konuamamaktadr. Bu durum inzivadan farkldr. nziva, kendini aramann yolu iken, yalnzlk kendini kaybetmenin sonucudur. nzivaya dosdoru dostluk iin lzum hissedilir. Yalnzlk kaybedilmi dostluklarn cezasdr. Kltrel koruma duvarlarn zedeleyen bir dier faktr de bireylemedir. Bir zamanlar modern, imdilerde moda tabiri ile postmodern toplum hayat, bireyi gnmzdeki kadar hibir dnemde bamsz klmamtr. Birey, gerek zel gerekse kamusal tercihlerinde hi bu kadar cemaat ruhundan kopuk ve tek bana olmamtr. 117 Zira modernleme sreci ile balayan bireyleme eilimi ya da bireyletirme abas, kreselletiricilerin de politikas olarak ortaya km ve bir ideolojiye dnmtr. Arzu edilen, bireyi cemaat, gelenek ve kltrn etkisinden koparmaktr. Bu suretle bireyi, propagandann etkisine daha ak hale getirmek amalanmaktadr.
117

COVA, Bernard: Community and Consumption, Towards a Definition of the Linking Value of Product or Services, European Journal of Marketing, Vol.31, No.3/4, 1997, sh.299.

~ 94 ~
Propaganda, en ok tketici davranlarnda kendisini gstermektedir. Hi phesiz tketici davran zerinde pek ok etki sz konusudur. Bir rnn ilevsel, sosyal, duygusal, artlara ve bilgiye dayal deeri tketicinin seiminde etkili olmaktadr.118 Ancak toplumdan kendini yaltan bir birey, zayftr ve kendisinde nisbeten bo bir z tamaktadr.119 Dolaysyla tek bana kalan bireyin, kltrel olarak donatlm deerler manzumesinden kopmaya balamasyla birlikte, tketim davranlarnda d ynlendirmelere kar savunmasz hale geldii grlmektedir. Bireyciliin bir dier etkisi insan bencilletirmekte ortaya kmaktadr. Bencil insan, bakalarna bedel deterek kendisini dllendirme yoluna gitmektedir. Bedel deyen insanlar fedakr, takdir edilmesi gereken kahramanlar deil, dl hak etmeyen, her trl bedele mstahak olan zavalllar olarak grlmektedir. Tketim toplumunun tketen insannn, nesnelere ynelik tapnmas, hayatn tamamnda var olan deerleri de nesneletirmeye balamtr. Bylece deerler, kltr ve bizatihi insann kendisi tketilir hale gelmitir. Bir sanayi dal kt rnler rettiinden veya rekabeti sanayileri Pazar dna ittiinden deil, yalnzca kendisinin tatmin edebilecei bir ihtiyac ortaya karma ve ekillendirme yeteneinden dolay, btn bir toplum zerinde radikal tekel

118

POPE, Nigel: Consumption Values, Sponsorship Awareness, Brand and Product Use, Journal of Product & Brand Management, Vol.7, No.2, 1998, sh.125-126. 119 LOO, Hans Van Der REIJEN, Williem Van: Modernlemenin Paradokslar, (ev. K. CANATAN), st., 2003, sh.176-177.

~ 95 ~
oluturdu.120 Bu yolla bir taraftan ihtiyalar tretildi dier taraftan da istekler ihtiya hline dntrld. Sanayileme istekleri ihtiya hline getirmekle bir taraftan sahip olmann meruiyet temellerini att, dier taraftan rn eitliliini salamak zere, insann hayatn mallarn eitliliine bal olacak ekilde paral kld. Paralanma, hayatla btnlemeyi imknsz hale getirdi. Maddelerin egemenliinde paralanan hayat, insanlar aras ilikilerde de paralanmaya yol at, ya da bireyselleme, sz konusu paralanmay destekledi. Sadece madde ile olan ilikiler sahip olma gdsyle gereklemedi; sosyal ilikilerde de, diergamlk yitirilerek, insanlar birbirlerine sahip olma mcadelesi verdiler. Bu mcadele bireyleri birbirine balayan, oktan zayflam olan balarn kopuunu iddetlendirdi ve hzlandrd. nsan, Erich Frommun tabiriyle kalabalklar iinde yalnz 121 hale geldi. Her sahip olunan sonrasnda, bir bakasna da sahip olma arzusu insanlar arasndaki en nemli ba olan akn da tketilmesi durumunu ortaya kartmaktadr. Morin ve Kernin ifadeleriyle tketici tutkular abuk tkeniyor; ak oalarak zayflamaya balyor, zamanla krlganlayor. Yeni aklar douran tanmalar eski aklar ldryor. iftler ayrlyor, balanyor, sonra zlyor. Deikenlik, ivedilik, yapaylk acs akn iine yerleiyor ve iinde akn olmad uygarlk acsn tekrar ortaya karyor.122

120 121

ILLICH, Ivan: Enerji ve Eitlik, (ev. U. UYAN), st., 1992, sh. 50. FROMM, Erich: zgrlkten Ka, (ev. . YEN), st., 1996, sh.39. 122 MORIN, Edgar-KERN, Brigitte: Dnya Vatan, (ev. M.H. KIRA), st., 2001, sh.99.

~ 96 ~
Deersizlemi ve yalnzlam insann deer bulma mcadelesi olarak ortaya kimlik iddias kmaktadr. Modernizmin ya da kapitalizmin doymak bilmezi itihasnda erez durumuna gelmi insann markalamas, kimliinin tannmas olarak takdim edilmektedir. Bir hak talebi olarak ortaya kan kimlik iddiasnn, bu aamaya kadar kimler tarafndan tanmland ve erevesinin izildii pek gz nne alnmamaktadr. Esasnda burada gzlenen, bizatihi insanlar deersizletirenlerin, szde deerli kimlikler, gerekte aldatc markalar retmek veya ona mahkm etmek, daha sonra da bunlar muhataplarnn gya mcadelesine terk etmektir. Kimlik ile paralanm hayat arasnda bir iliki vardr. Modernleme bir btn olan insan paralara ayrd. Rol farkllamas ve sath ilikiler, insann bir sr kimliini etrafa sat. Paralanm hayatn etrafa salm kimliklerini toparlama kudretinden ve imknndan da mahrum kalm olan birey, eline tututurulan ilk kimlii (paray), btn olarak kendisi sanmaya balad. Bir btn olarak birey, kapitalizmin vahi saldrsna kar gl olabilecekken, paralanm insan oktan tketilmi ruhunu, geri aramayacak ekilde, modernizme teslim etti ve bir organn bayraklatrma ile ba baa kald. Tketim toplumunun, tatil ya da dinlenme ile ilgili detlerinin de deimekte olduunu grmekteyiz. Pazarlanan kltrle, toplumun farkl sosyo-kltrel kesimlerine ynelik olarak tatil seenekleri sunmaktadrlar. Btn farkllklara ramen, sunulan tatil anlaylarndaki ortak nokta, geleneksel aile dayanmasn trplemektir. Zira tatil, tketilen bir bo zaman olarak bencil bir nitelik arz etmektedir. Sorunlardan uzaklama,

~ 97 ~
kafay boaltma, elencenin doruuna kma vs. adna, aileler paralanarak dayanma ve kaynamadan uzak bir ekilde ayrlmakta ya da zaten var olan ayrlklarn devam ettirmektedirler. Buna karlk geleneksel baba oca anlaynda da canlanmalar gzlenmektedir. Byk ehirlere g eden ya da bir ekilde gurbette bulunan ailelerin bykleri, memleketlerinde ev yaptrmakta ve tatillerini burada geirmektedirler. Bylelikle evlenme ya da i sebebiyle ayrlm bulunan ailenin dier bireylerini de baba ocanda toplamak suretiyle sevgi ve dayanma ruhunu canl tutmaya almaktadrlar.

PAZARLANAN KLTR KARISINDA TRK KLTR

Tketim toplumunun insan tketici kimlii ile n plana kt iin, pazarlanan bir kltre maruz kalmaktadr. Kltr pazarlamaclar bunu son derecede ince taktiklerle gerekletirmeye almaktadrlar. Kullanlan aralar ve taktiklerle, tketici edasyla kltrel almn gerekletii ayartc bir ortam oluturulmaktadr. Ortamn ayartcl, bireyleri tketme itihasna srklemektedir. Ortamn oluturulmasnda takip edilen taktikler ve kullanlan aralar ok ynl olarak ortaya kmaktadr. ktisadi g, bir taraftan imrendirici, dier taraftan da zorlayc bir ara olarak kullanlmaktadr. Serbest piyasa ve serbest pazar ideolojileri zenginlemenin tek yolu olarak sunulurken, gelimekte olan lkeler ithal edilen mallara baml hale getirilmektedir. Bunu gerekletirmek iin, iktisadi gcn basksna ilve olarak siyas gcn tahakkm kullanlmaktadr. Liberal de-

~ 98 ~
mokrasi ekseninde d etkiye ak siyas yaplar oluturulmaya allmaktadr. nc taktikler kmesi kltrel sahada kendisini gstermektedir. Burada bir kltr pazarlanmaktadr. Pazarlanan kltr bir tr kresel yaygn hastalktr, fakat eski vebalardan ve yaygn hastalklardan ok daha hzl yaylr 123 ve bu durumu devam ettirebilmek iin youn bir aba sarfedilmektedir. Muhatap olunan kltrler kmseme ve aalama yoluyla gzden drlrken, en hafifi kltrel alama ve dahas kltr empozesine maruz braklmaktadrlar. Btn bunlar destekleyen ise bilginin jeopolitik kullanm ve medeniletirme misyonudur. En nihayet sz konusu taktikler byl aralar vastasyla sunulmakta, ortamn ayartcl ile de toplumun ve gelenein ruhundan koparlm olan birey ayartlmaya allmaktadr. Bireylerin ayartlmas srecinde Trkiyenin Amerikann kltrel ernobili124 ile Rusyann Ahlk ernobiline maruz kaldn sylememiz mmkndr. Her iki patlamann da szmalarna kar nemli oranda aciz kalnmtr. Burada acziyetin ortaya kmasnda nemli sebepten sz etmek mmkndr. lki, siyas snrlarn lkeyi evreleyen bir koruma duvar olmaktan kp, resm izgiye dnmesidir. Snrlar, hem insan akn hem de bilgi, haber vs. akn engelleyemez duruma gelmitir. Artk bir tek salam duvar sz konusu olabilirse o da kltrdr. Ancak ikinci sebep, bu duvar her ne kadar ykamasa da zedelemektedir. Bu sebep, darya ynelik pei123 124

FREDMAN, Lawrence M.: Yatay Toplum, (ev. A. FETH), st., 2002, sh.30. BERGER, Peter L.: Kresellemenin Kltrel Dinamikleri, Bir Kre Bin Bir Kreselleme, ada Dnyada Kltrel eitlilik, (Ed. P.L. BERGER-S.P. HUNTNGTON), (ev. A. ORTA), st., 2003, sh.10.

~ 99 ~
nen kabul, ieriye ynelik peinen ret yoluyla, kltrel ve ahlk istilaya apka karmak eklinde ortaya kmaktadr. Bergere dayanarak tketimi kutsal ve kutsal olmayan eklinde ikiye ayracak olursak, ikinci sebepte grlen darya ynelik peinen kabuller, deta tketime kutsal bir mana atfetmekle ortaya kmaktadr. Bergere gre kutsal, en iyi grnmez inayetin grnr iareti tanm izah etmektedir. Bu erevede bazen, mesela bir hamburgeri tketmek, sadece tketmenin ok tesinde bir davran olarak ortaya kmaktadr. zellikle bu tketim, bir McDonalds restorannn altn sars ikonunun altnda yapldnda, kresel modernlie gerek ya da dlenen bir katlmn grnr iareti olarak kutsal tketim gerekletirilir.125 Baka bir ifade ile burada deta bylenmi tketiciler sz konusudur. Hatta bu i iin son derece iyi planlanm bir ekilde, tketicileri kendine ekme, denetleme ve smrmeye devam etmek iin tketim katedralleri ina edilmitir.126 Ancak milli kltre ynelik olarak gelitirilecek olumlu tutumlarn, tketimi bu tarz bir kutsal davran olmaktan karacan sylemek mmkndr. Kltrel ernobile maruz kalnmasnda, kreselletiricilerin politikalarnn etkisini grmek mmkndr. Bu politikalarda n plana kan, evvela tketme eilimi ve alkanl, bilahare de tketme itihas oluturmaktr. Bu sre sonunda reticiler iin, tketicilerin rnlere ynelik kltrel mesafeleri nemini yitirmektedir. Zira yeni retim politikalarnda kresel rn mahalliletirilmek suretiyle pazarlanmaktadr. Ancak burada
125 126

BERGER, Peter L.: Ayn makale, sh.15. RTZER, George: A.g.e., sh.103.

~ 100 ~
rnn zne byk bir oranda sadk kalnd sylenebilir. Yaplan i, rnn grnn deitirmek suretiyle, kltrel yabanclk uyandrmasnn nne gemektir. Bununla ilgili birok uygulamay grmek mmkndr. Mesela barbie bebekleri dnyaya sunulurken artk mahalli motiflerle sslenerek pazarlanmaktadr. Bebein makyaj, elbisesi, fiziki biimi, ambalaj mahalli estetik ve kltrel anlay ve deerler esas alnarak yaplmaktadr.127 te yandan, snrlarn ortadan kalkt, bir tek dnyann meydana geldii ve dnyann her yerinde ayn kltrel seim ve davranlarn olduu varsaym bir yanlsamadr. Evrensellik, kresel ky gibi ifadelerde ieriini bulan iddialar kabul edilemez olmakla birlikte, kresel veya evrensel hale gelen bir eyden bahsetmek gerekiyorsa, o da yanlsamadr. Yanlsamay kresel kltr iddialar beslemektedir. Bunun en bariz gstergesini, kresellemenin simgesi olarak kabul edilen McDonaldslarn akbetinde grmek mmkndr. Inglehart ve Bakern herhangi bir yakn zamanda, McWorldn ortaya kmas beklenemez128 eklindeki ifadeleri, gelenein gcn hissettirmesi ile dorulanmaktadr. Zira dnyann hemen her yerine hzla yaylan hamburgerin, zamanla zellikle zengin yemek kltrne sahip olan yerlerde tutunamad, dkknlarn birer birer kapatmak zorunda kaldn gryoruz. Trkiyede de
127

Bu konuyla ilgili bir rnek alma iin bkz.: MACDOUGALL, J. Paige: Transnational Commodities as Local Cultural Icons: Barbie Dolls in Mexico, The Journal of Popular Culture, Vol.37, No.2, 2003, sh.273. 128 INGLEHART, Ronald-BAKER, Wayne E.: Modernizations Challenge to Traditional Values: Whos Afraid of Ronal McDonald?, Futurist, Vol. 35, Issue 2, Mar/Apr 2001, sh. 21.

~ 101 ~
hzl bir ykselile piyasalarda yer ettikten sonra, geleneksel yemekler karsnda tutunamayarak gerilemeye balamtr. Bu durumu telafi etmek iin kresel dn, yerel davran ilkesi erevesinde, Barbie rneinde olduu gibi kresel rnlerine yerel renkler katma abalarna girimilerdir. Trkiyede grlmesi itibariyle, reklamlarda byk sembol ile sunulan Mc Turko yine bunlardan biridir. Ancak bu taktiin de tutmayacan imdiden sylemek mmkndr. nk McDonalds Trk milletinin sindirim sistemine taklp kalmtr. Zira son derece zengin yemek kltr, ok sayda sunduu seenekler ile hem damak zevkine hem de farkl gelir seviyelerine cevap verebilmektedir. Ayn zamanda artmakta olan kltr emperyalizmine duyulan fke ve kltr milliyetilii de hamburgere kar taknlan tutumu beslemektedir. O halde tketim toplumunun pazarlanan kltrnn saldrlar karsnda kltrlerin durumu farkllk arz etmektedir. Zira her kltr ayn cevab vermemekte, cevap ayn olsa dahi ayn tarz gsterememektedir. Bu noktada bir snflandrma yapmak yerinde olacaktr. Dolaysyla derin kltr ve sath kltr ayrmnn amaca hizmet edecei kanaatindeyiz. Derin kltr, kendisini kkl olmas ile ortaya koyar. Gl bir gelenee sahiptir. Sath kltrde ise, kltrel kkler olduka zayftr. Zamana hkim olmu gelenekten ziyade, zamana uyan dalgal bir gemi sz konusudur. Gelenein olumasnda en nemli faktr birikimdir. Birikim ise sreklilik ile salanabilir. Baka bir ifade ile geicilikle deil kalclkla gelenek oluur. Oluturulan her "yeni", "eski" olann karsna deil, yanna ilve edilir ve deta onun bir par-

~ 102 ~
as hline gelir. Bu arada eskiden beri var olanlar da zamann artlarna uyabilme noktasnda, kendi ierisinde belirli bir oranda deiimi yaarlar. Bylece sz konusu gelenekler, gemii olan ama gemite kalmam, bugn de yaayan birer kltrel kymet hline gelirler. Hlbuki her eyin geicilie mahkm olduu, biriktirmenin tketime yerini brakt bir toplumda, kalc geleneklerin olumasn beklemek mmkn deildir. Ayrca, tketmenin ya da yok etmenin deta bir ideoloji hline geldii gnmzde, muhafazaya ynelik tutum ve davranlar a d olarak itham edilmektedir. Byle bir zihniyet yaps, istikrarl bir gelimeyi salayacak yaplanmann olumasna nemli bir darbe vurmaktadr. Hlbuki yaayan eski, lm yeniden hi phesiz daha ilevsel ve kymetlidir. l domu ya da bebeklik an bile gemeden sosyal hayattan ekilen yeni, gelime namna hi bir ey ifade etmedii gibi her seferinde yeniden balamak zorunda brakmakta, dolaysyla bir adm bile yol kat etmek mmkn olmamaktadr. Hlbuki eski ile yeni arasnda kuvvetli bir iliki vardr. Bu ikisi sk balarla birbirine balanmtr. nceyi kaldrdmzda sonra zaten olmayacaktr. Her sonrann bir ncesi vardr ve en sonuncu bile bir mddet sonra "nce"dir. "Aslnda, yeni olmak, 'eski'nin srrn bulmaktr. nk: o 'eski', bir nevi lmezlik kazanmtr". 129 Bu noktada gelenek mazi-hal-istikbal izgisinde balayc rol stlenmitir. Gemiin srr da onunla kefedilir, gelecee de onunla seslenilebilir. Biz dnle ada iken, eslaf bugnle ada ise dnle bugn arasndaki ba kurulmu olur. Bir dnem eskilerin peine den bugnn insan, gele129

KARAKO, Sezai: Edebiyat Yazlar I, st., 1988, sh.97.

~ 103 ~
nei anladka peine dlen olacaktr. Artk, bir taraftan eskiler onun peine taklacaklar, dier taraftan da daha yeniler onu yakalamak iin gayret ierisinde olacaklardr. Esasnda kavramlarn kullanlna baktmzda kltrn yaamas iin deil, tketilmesi iin oluturulduunu grmekteyiz. Kltre hayat veren ve gelenei ifade eden "kadim" kavram, yerini "geri" olana brakmtr. te mahkmiyet burada balamaktadr. nk dn olan her ey geri olarak nitelendirilmekte, ona ballk da gericilik olarak tarif edilmektedir. Hlbuki kavramn kendisi 'geri'dir ve insan bu kavramn gericisidir. Unutulmamaldr ki, ileriye atlayabilecek hz ve gc kazanabilmek iin, orada kalmamak artyla birka adm geriye atmak gerekebilir. Gelenek biimden ziyade bir zdr. Ancak tamamyla biimden soyutlanamaz. Bu yzden gelenek, kendi biimini bizzat kendisi yaratt srece kendi zn devam ettirebilir. Dardan alnan madde ve teknoloji her ne kadar ruhsuz bir kalp gibi grnse ve bu kalbn kendi geleneimizin z ile hayat bulduu dnlebilse de, esasnda btn biimler kendi znn grntsdr. Baz durumlarda biimin zn boaltp, kendi zn ona ltif nefesiyle flemek mmkn grnse de, sonu beklenen ekilde gelimemektedir. Nasl ki iktibas edilen biim, kkenindeki ekliyle aynen kalmyorsa, flenen z de fleyenin z ile ayn kalamayp farkllamaktadr. O halde kendi znden, zamana meydan okuyan biimler retemeyen gelenek, retilmi biimlere bamll ile zamana mahkm olur. Yaayan gelenek zamana uymaktan ziyade, zaman belirleyendir. En nihayet zaman da bir biimdir.

~ 104 ~
Gelenek bir ruhtur. Ruhun cisme yansmas ile gelenek somutlar. Cisme yansma gelenein ruhu ile gerekletiinde, fiiliyat kendisini organik olarak gsterir. Hlbuki gelenekilikte ruh yoktur. Btn younlama cisim zerinedir. Cisimden hareketle gelenein fiiliyata yansmas ise ancak mekanik tarzda olmaktadr. Bu tarzda ortaya kan gelenekilerin takipileri, aslnda birer kt taklitiler olarak karmza kmaktadr. Derun manay kavrayamam insan, sath kalmakta, taklidi tahkike gtrecek damar kesilmi olduu iin, gelenein ii her taklitte biraz daha boalmaktadr. Bylelikle gelenek kartlarnn baaramadklar ii gelenekiler yapabilmektedir. Gelenekiler, kartlarca sulanp, aalandka, balca iki yol semektedirler. Birincisi daha fazla mekaniklemedir. Bu tamamen savunmaya ve gelenei dondurmaya ynelik bir tavrdr. Szde veya gerekte tehlikenin bu yolla savuturulduuna inanlr. kinci yol ise mekaniklemi gelenei, yine mekanikletirdii modernizm ile ssleyip, szde gelenei ama aslnda kendisini pazarlama gayretidir. Bu yolla ortaya hilkat garibeleri kmakta, zamanla garibenin geleneki yanlar budanmak suretiyle, modernizme yamanmaya meyledilmektedir. Gelenein ruhu ile doldurulamayan beden, modernin mekanikliine terk edilmektedir. Trk kltr, tketim toplumu tarafndan tketilmek zere retilen, eitli pazarlama ara ve taktikleri ile pazarlanan bir kltrn, youn propagandas altnda bulunmaktadr. Yeme, ime, elence, sanat, alma, tatil vb. hayatn tamamna ynelik olarak rnler ve bunlarla birlikte bir kltr pazarlanmaktadr. Pazarlama sonucunda ithal edilen, basit bir madde, ara, alet gibi grnse de, esasnda grnmeyen nemliler vardr. Alnan,

~ 105 ~
alnmak suretiyle kaybedilmekte olan bir kltrn yerine konacak olan yeni bir kltrdr. Mesela, Colann ierii ile ilgili bir srdan sz edilmektedir. Sr, Colann hangi maddelerin ne kadar oranda karmndan olutuundan ok daha tededir. Kefedilmi olmakla birlikte, yeterince ifa edilmeyen, onunla birlikte iilen bir dnyann, hayat tarznn olduudur. Mevzu sadece bir ie coladan ibaret deil, onun n grd ve davet ettii dnyadr. Alnan, yeme ve imenin yannda duyu, dn, dinleyi, giyi, oturu, kalk, inan, ksacas tam bir yaaytr. Pazarlanan kltrn en byk halkasn, bireyin ve toplumun psikolojik koruma duvarn ykmaya ynelik btn dnyada tek bir kltrn hakim olduu efsanesi oluturmaktadr. Efsane, bir hakikat gibi sunulurken, Trkiyede de baz kesimler bunu kabullenmekte ve hatta gnll reklamclklarn stlenmektedirler. Gerek tketim toplumu, gerekse bu toplumsal yapdan neet eden kltr, anavatan olan Batda ve bilhassa Amerikada, hem toplum hem de birey asndan son derece nemli sorunlar dourmaktadr. Trk kltr de bu hzl deiim dalgalarna maruz kalmakla, benzeri sorunlara gebe kalmaya aday bir grnt ortaya koymaktadr. Her ne kadar dalgalar olduka sert ve ard arda geliyor ise de, kltrmz tamamyla savunmasz deildir. Kltrmzn son derece kkl oluu, onu kendiliinden korunur klmaktadr. Ancak bunun yeterli olduunu dnmek byk bir hatadr. Bu bakmdan yaplmas gereken ilk i, pazarlanan kltrn, propaganda usullerini tespit etmek ve kltrmze ynelik szma kanallarn tkamaktr. Bu noktada izlenecek yol, pazarlanmakta olan kltre kart kltrel retimde bulunmaktr. Ancak burada da tketim toplumuna dnme teh-

~ 106 ~
likesi sz konusudur. Bunu bertaraf etmenin yolu ise, geici olana kar kalc eserler retmektir. Srf deiim adna deiimi davet etmek deil, daha iyiyi gerekletirmeye ynelik olarak, sreklilik iinde deiimi yaamaktr.

KMLK TKETM YA DA TKETLEN KMLKLER

Modernite, modernleme demekti ve bu da rasyonelleme, brokratikleme ve laiklemenin pratik zihniyetlerinin saldrgan bir ekilde genilemesi anlamna geliyordu. Bu koullar da srasyla, yalnzca dnyann gzn ap onu mitolojilerden arndrmakla kalmad, ayn zamanda giderek bireysel kendi hakkn tayin ile ticari tketimin, toplum kimlii ile grup aidiyetinin yerini ald bir varolu psikolojisini oluturdu. Tketici, modernitenin belki de en kayda deer baarsdr ve tketici en sonunda yalnz bir varlktr. 130 Her trden biz dncesini ve biz eylemini nleyen pazarlar, belli bir ekilde ortak yarar salamak iin bireysel seimlerin toplam gcne (grnmez ele) gvenirler. Tketiciler ilkel ben sylemiyle konuurken, yurttalar biz ortak dilini yaratrlar. Pazarlar topluluk balarna deil, akitlere dayaldr. Bu da, pazarlar bize dayankl mallar ve gelip geici dler sunarken, ortak bir kimlik ya da kolektif yelik sunmaktan kanarak

130

BARBER, Benjamin R.: McWorlde Kar Cihad, Kreselleme ve Kabilecilik Dnyay Nasl Yeniden ekillendiriyor, (ev. E. BREY), st., 2003, sh.176.

~ 107 ~
egolarmz okad, ama toplumsal zlemlerimizi tatmin etmedii anlamna gelir.131 Modern dnemde kimlik, retim merkezli srete ifa edilen roller erevesinde belirlenir veya ele alnrken, postmodern dnem ve yaklamlar iin merkez olan artk tketimdir. 132 Kapitalizm daha nceki dnemlerinde pek ok kii iin, bazen erkekler kadar evin dnda alan kadnlar iin de, kimlik duygusunun zn i, yani cret denen i rol oluturmutur. imdi ise kadn, erkek ve ocuklarn kimliklerinin toplumsal ve kltrel oluumunda en nemli rol oynayan ey tketim mallar ve ailenin tketim kalplardr.133 Bir yanda herkesin ve her eyin, zerinde sadece birer meta, yani alnp satlabilir birer ey olarak yer ald tek ve evrensel bir pazar, dier yanda tketimin tek alan olarak herkese bir ev. nsan, sadece evinde insan ama sadece tketirken/tketimiyle/ tkettiiyle insan; pazar zerinde iken ise eydir. 134 Pazarda dolam serbest olmakla birlikte, bedeli eylemekle denmektedir. Bu serbest dolamda, duraklamak birey iin sakncal olduundan!- tavsiye edilmez ve durmak topluma zarar verdiinden!- yasaklanr. Yani ak, telkin ve emredilir.
131

BARBER, Benjamin R.: McWorlde Kar Cihad, Kreselleme ve Kabilecilik Dnyay Nasl Yeniden ekillendiriyor, (ev. E. BREY), st., 2003, sh.262. 132 BOCOCK, Robert: Tketim, (ev. . KUTLUK), Ankara, 1997, sh. 13-14. 133 BOCOCK, Robert: Tketim, (ev. . KUTLUK), Ankara, 1997, sh.113. 134 CANGIZBAY, Kadir: Komprador Rejimin Anatomisi, kinci Bask, Ankara, 2000, sh. 109.

~ 108 ~
Kltr en azndan iki yzyldr metalatrlmaktadr. Son yarm yzyl ise kltrn btn taraflar kltrel rnlerin imalatlar ve rnleri ambalajlanan sanatlar- iin krl bir yatrma dnme derecesinde olaanst bir ykselie tanklk etmitir. Bunun iinde son yllarda protesto kltrnn de nasl metalatrlabileceini grdk. Bir kii kendi kimliini ne srmyor, bu kimliin ortaya srlmesi iin para dyor; kii kendi kimliini ortaya sren bakalarn kontrol etmek iin para dyor ve hatta baz insanlar bize kimliimizi satyorlar.135 Dnya leinde standartlatrlm kltr rnleri yaratlmas nemli bir strateji olmakla birlikte, kreselleme hareketinde sre daha karmak ve zengindir. Gerekte farkll amak ya da yok etmek mmkn deildir. Burada euzakllk ilkesi hkimdir: Yaratclk sahibi kresel irket, yerellik ve zgnlkten yararlanmasn bilir. Dnyann her tarafndan bir araya getirilip toplanan kltr rnleri, yeni bir kozmopolit piyasann hizmetine sunulur. Yerel ve egzotik olan eyler ait olduklar yerden sklp koparlarak dnya piyasas iin yeniden ambalajlanr. 136 Kitle iletiim aralar gittike endstrilemekte ve artan bir hzla kresel imparatorluklar Murdoch, Berlusconi, Bertelsmann vs.- oluturmaktadr. Enternasyonalizm yeni bir olgu olmamakla birlikte, yenibir aamaya girmektedir: Ekonomik ve kltrel retim ve tketim gitgide kreselleirken mill egemenliin ve kimliin srdrlebilmesi de gitgide zorlamak135 136

WALLERSTEIN, Immanuel: 21. yyda Siyaset, sh.62-63. MORLEY, David-ROBINS, Kevin: Kimlik Mekanlar, Kresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kltrel Snrlar (ev. E. ZEYBEKOLU), st., 1997, 157.

~ 109 ~
tadr. Kresel merkezden uzaklaan ve eitli medya rnlerinin byk iletiim imparatorluklarna dnt holdinglerin douu grlmektedir. Ortak finanse edilen ve retilen rnler, kresel bir montaj zincirinde yaplmakta ve dnya piyasalarna sunulmaktadr.137

MARKA KMLKLER
Kimlik ve itibar arasndaki ilikide, kimliin sergilendii ya da tand kalp olan zarf, mazrufun okunmasna kadar olan srete bazen sonrasnda da- n cephede yer almaktadr. Tank olunmayan bir ortamda ya da mecliste d grnn baskn belirleyicilii yeni deildir. Nasreddin Hocadan beri yemek, krke yedirilmektedir. D grn ya da zarf, ounlukla kimliin bir ifadesi ya da tantmdr. Beklenti zarfn mazrufa uygunluudur. Ancak her kyafet, onun gereklerini yerine getirmeye yetmeyebilir. Tarihi misalle, kavuk metni okutamaz. Her ne kadar zarfa itibar eskiden beri mevcut ise de, zarfn zerine pul yaptrlal belli, kymet verilen pul olmaya balamtr. Pulun albenisi her zaman zarfn stndedir ve stndr. Btnyle bir zarfa dnmekte olan insanlar tatan bizatihi puldur. Sk ve iddetli gelen deiim dalgalar karsnda, kimlik zafiyeti ierisinde olan birey, henz kendisi olamadan srekli deiime davet edilmektedir. Bu suretle gelenekle birey arasndaki ba koparlmaktadr. Arad kimlii bir trl bulamayan
137

MORLEY, David-ROBINS, Kevin: Kimlik Mekanlar, Kresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kltrel Snrlar (ev. E. ZEYBEKOLU), st., 1997, sh.57.

~ 110 ~
ya da bulduunu sand kimlikle tatmin olamayan birey, bunun sebebinin istikrarl gidiatn yokluunda olduunun farkna varamamakta ve srekli yeninin geici cazibesine kaplmakta, her bir deiimin kendisine cevap verememesi sonucunda da derhal bir dier yeniye ynelmektedir. Yeni olana ynelite cezbedicilik roln markalar stlenirken, kimlik markalamaya yztutmaktadr. Birey kendini bilmeye bigane kaldka, akn cezbediciliinden mahrum olarak, ortamn ayartclna maruz kalmaktadr. nceleri kimlikle ilgili srarla tekrarlanan slogan bakas olma kendin ol eklinde iken, imdi bakas olmaya ynelik bir propaganda bombardman yaanmaktadr. Bakas olma kendin ol sloganyla, bireyin toplumsal ve kltrel balar koparlmaya allm, bu istikamette baarl olunduu kanaatiyle, yalnzlam ve savunma mekanizmalarndan mahrum kalm olan bireye birer idoller serisi sunulmak suretiyle, onlar hretin mritleri durumuna getirme abas balamtr. Artk kendisi deil Onun gibi olmak nem kazanrken, bireyler, propagandann ltsnn parlatt hretin hayalet glgeleri olarak arz- endam etmektedirler. Deersizlemi ve yalnzlam insann deer bulma mcadelesi olarak ortaya kimlik iddias kmaktadr. Modernizmin ya da kapitalizmin doymak bilmezi itihasnda erez durumuna gelmi insann markalamas, kimliinin tannmas olarak takdim edilmektedir. Bir hak talebi olarak ortaya kan kimlik iddiasnn, bu aamaya kadar kimler tarafndan tanmland ve erevesinin izildii pek gz nne alnmamaktadr. Esasnda burada gzlenen, bizatihi insanlar deer-

~ 111 ~
sizletirenlerin, szde deerli kimlikler, gerekte aldatc markalar retmek veya ona mahkm etmek, daha sonra da bunlar muhataplarnn gya mcadelesine terk etmektir.138 Kimlik kaybna uram birey, aradn bir cola iesinde, Mc Donaldsn sar ikonunda ya da bir parfmn kokusundan ziyade cezbedici takdiminde bulduu vehmine kaplabilmektedir. Bir bycye teslim olmu gibi, esrarl szleri duyunca bedeni srklenip gitmektedir. Hayatn sokakta olduu szlerinin iindeki kodlarn harekete geirdii beden sokaa derken; kokusunda davet var kodlarnn datt zihin davete icabet ederken, kirlenmek gzeldir ifresi ile pislie bulanrken, byclk roln marka oynar. Markann bizatihi kendisi bir kimlie dnrken, esas kimlie ulamak iin zerinde yaldzl olarak sslenmi birka kat silmek gerekir. Fakat silme ii o kadar da basit olmad gibi ou zaman da yetersizdir. Zira kimlikleri eyler saklar, bir sr eyler: Kendisini pahal parfmlerin arkasna gizleyen bedenler, gne gzlnn arkasnda karanlkta kalm gzler, yze taklm maskelerle donmu glmsemenin arkasndaki gizlenmi duygular, parmaklarn arasna sktrlm sigara ile kontrol altna alnm eller, hibir ey sylemeyen szler, her ey kimlii gizler.

138

TATAR, Taner: Tketim Toplumunda Tketilen Kltr, Halk Kltrnde Deiim Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri, 17-19 Aralk 2004, st., 2005, sh.512.

~ 112 ~ SMRGECLK VE GELENEK

Trk Dil Kurumunun szlnde gelenek, bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn tutulup, kuaktan kuaa iletilen kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre, davranlar ve anane olarak ifade edilmektedir. Eskilii ifade etmesi bakmndan dilimize yerlemi pek ok kelime vardr. Eski olmann stnlk ifade ettii kelime "kdem"dir. Bu kelimede eski olmann bir ayrcal ve belirleyicilii vardr. Eskinin kkl olmay, gemiteki sonsuzlua uzanmay ifade etmesi bakmndan ise "kadm" kelimesi nemlidir. ncesi bilinmeyeni ifade ederken, teden beri var olmas itibariyle deta lmszlk vurgulanmakta, dolaysyla gelecekle olan ba da kurulmaktadr.139 Gelenek, yalnzca paylalm bir eyin manasna sahip bulunduklarnda gelenek olarak tanmlanabilir. Gelenek, kendini onlarca ynlendiren kiiler olarak gren ve dncelerce mtereken benimsenen bir ey olarak kabul edilmedike gelenek deildir. Ancak, mtereken benimsenen bir eyin bu manas tekrar tekrar teyit edilmeli ve ele geirilmelidir. 140 Tekrar edilen bu mn, ou kere s ve genel geer bir biimde kavrand ekliyle rf ve detler deil, rf ve detler de ierisinde olmak zere, bir tarih-kltrel mirasn total haliyle bizzat kendisidir. Yani milletin hayatndaki ortak inan ve pratiklerin dzenlenme
139

TATAR, Taner: Gelenek ve Btnleme, Tabula Rasa, Yl:2, S.6, Eyll-Aralk 2002, sh.83. 140 MSGELD, Dieter: Gadamerin Hermeneutii zerine, Hermeneutik ve Humaniter Disiplinler, (Der. ve ev. H. ARSLAN), st., 2002, sh.92.

~ 113 ~
biimleridir. Bir baka ekilde gelenek belirli davransal norm ve deerleri benimseyip alayan, gerek ya da hayali bir gemile sreklilik gsteren ve genellikle yaygn biimde benimsenen riteller ya da baka sembolik davran biimleriyle ilikili toplumsal pratikler kmesi olarak tanmlanmtr. Ancak bu ifadelerde belirdii ekliyle gelenek sade kalplardan ibaret deildir. Esasnda gelenek bir ruhtur. Girmi olduu kalb mnlandran o dur. Nasl ki, kelimeler birer kalp ve aslolan onun iinde anlatlmak istenen mn lemi ise, gelenek de nesilde nesle intikal eden kalplardr, ama burada da aslolan bu kalbn iindeki mana lemidir. Zhirdeki kadar batn olanlar da nemlidir. Zira zhiri ortaya karan btndr. Bununla birlikte ruhsuz kalbn bir ie yaramayaca gibi, kalba dklmemi ruh da fazla bir ey ifade etmez. ayet bir lk olarak varln devam ettirirse, gelecein inas iin ok ey ifade eder. Gelenein ruhundan mahrum kalplar ise, ruhsuz beden gibi ldrler. 141 Tarihi yeniden kurma pratii, nemli noktalarda toplumsal gruplarn hafzasndan yol gsterici bir itici g bulabilir, buna karlk, toplumsal gruplarn hafzasnn biimleniine nemli katklar salayabilir. Bu trden etkileimin u rneklerinden biri, smrgecilerin faaliyetlerine ya da totaliter rejimlerde ortaya kmaktadr. Burada devlet, vatandalarn hafzasn silme yolunda sistemli bir biimde kullanlr. Tm totaliter rejimler bunu yapar; totaliter rejim uyruklarnn kafalarn tutsaklatrmaya, onlar hafzalarndan ederek balar. Bir byk g, kk bir lkeyi mill uurundan yoksun brakmak istediinde,
141

TATAR, Taner: Gelenek ve Gelecek, Sosyoloji Konferanslar, Yirmi Altnc Kitap, st., 2000, sh.199-200,

~ 114 ~
sistemli unutturma yntemini kullanr. Zamann yazarlar mahkm edilir, tarihileri grevden alnr; ve susturulup iinden uzaklatrlm kimseler, gze grnmez duruma dp unutulur. Burada rktc olan sadece insan erefinin inenmesi deil, ayn zamanda bazen gemiin doru drst tankln yapacak kimsenin braklmamasdr. 142 nk gemii kontrol eden gelecei ve imdiki zaman kontrol eden de gemii kontrol eder. Bu sebeple smrgelere egemen olanlar, onlarn tarihlerini istedikleri gibi yazmlar ve bu yolla da gelecei belirlemeye almlardr. 143 Bu bakmdan smrgeciler iin gelenek, smrgelerini kefetme ve onlarn kaderlerini tayin etme aracdr. Smrgeci, gelenei anlamak suretiyle evvela smry engelleyecek mukavemet noktalarn belirlemekte, sonra da buralar tahrip etmek suretiyle kendisine, smr kanallar amaktadr. Mevcut gelenei bir kez zdkten sonra, onu yok edip yerine yeni gelenekler oluturmaya abalamaktadr. Gemite bu sre smrgeci glerin dorudan mdahalesi ile, zor kullanma suretiyle gerekleirken, kitle iletiim teknolojisinin yaygnlamasyla birlikte bunu dolayl yollardan gerekletirmeye almaktadr. Smrgeci, ev sahibinin evini ele geirmek iin evvela, onu eviyle btnletiren btn balar koparma yoluna gitmektedir. Bunu gerekletirmek iin ya otorite ve gcn kullanmakta ya da kurmu olduu basklarla karsndakinin gelenei142

CONNERTON, Paul: Toplumlar Nasl Anmsar, (ev A. ENEL), st., 1999, sh.27-28. 143 ZHN, Howard: Columbus, Kzlderililer ve nsanln Gelimesi, Fatihler Yarglanyor, sh.55.

~ 115 ~
ne ilikin gelitirmi olduu olumlu tutumlar etkilemek suretiyle, gelenei, takipisinin gznden drme yoluna gitmektedir. ounlukla da her iki ark ayn anda ilemektedir. Bir kez deerini kaybetmi olan ya da otorite gcnden mahrum kalm olan gelenek zlmeye yz tutabilmektedir. Byle bir srete gelenekler, smrgecilikle birlikte yok olma tehlikesiyle yz yze kalacaklardr. Smrgeci ynetimin elinde ve ibirlikilerin de yardmyla alay konusu haline geleceklerdir. Smrgeletirilen lkenin tarihi, haberleme aralar yardmyla yaplan srekli telkinlerle unutulmaya terk edilirler. Smrgecilerin kaleme aldklar tarih, smrdkleri lkelerin tarihi deil, smrge insannn cann okuyan, iflahn kesen, onlar ala mahkm eden smrgecilerin kendi tarihleridir.144 Gelenee kar giriilen bu hareket, smrlenleri geleneklerini korumaya sevk etmektedir. Bir kez, gelenek yaratcln kaybedince buna bal ve buna ilave olarak korumaclk yolunu seince, gelenekler donmu kalplar haline gelmekte, geleneksellik yerini gelenekilie brakmaktadr. Tehdit altnda olduu dnlen kltr, etrafna duvarlar rlerek korunmaya allmaktadr. Bunun sebeplerinden biri kendi kltrne olan gvensizlik, da ynelik en azndan bilinaltna yerlemi bulunan bir hkim kltrn olduu inancdr. Bu hkimiyete direnmek gerektii dncesinden hareket edilmektedir. Sz konusu hkimiyetin geldii kaynak ise Bat medeniyetidir. Aydnla halkn bat medeniyetine ynelik tutumlarn farkl psikolojik temeller zerine bina ettikleri grlmektedir.
144

ZAHAR, Renat: Smrgecilik ve Yabanclama, (ev. B. DOKTOR), st., 1999, sh.44.

~ 116 ~
Aydnlar, iki farkl ekilde tecelli eden aalk kompleksinden hareket etmektedirler. Bunlardan ilki batperestlik olarak ortaya kyorsa da, ikincisi gelenekilik eklinde grlmektedir.145 Dier taraftan smrgeciliin etkisi ile unutturulmaya allan geleneklere smsk sarlma, beraberinde smrgecilerin medeniyetine, hatta tekniine kar toptan bir reddetme hareketini getirir.146 Esasnda smrlenler bu tavrlarnda pek de haksz deildir. nk her yenilik, onlara zarar, getirenlere ise yeni kaynaklar ve zenginlikler olarak yansmaktadr. Ksmen gerekleen gelime ise yine smrgeciye hizmet etmek zere oluturulmaktadr. Bizim burada gelenekilik olarak ifade ettiimiz hususu, tam karlamamakla birlikte, benzer bir yaklamla Garaudy, entegrizm kavramyla ifade etmektedir. Entegrizm, din veya siyas olsun bir inanc, tarihin bir nceki dneminde sahip olduu kltr yaps ya da kurumlaryla zdeletirmektir. Bylece mutlak bir doruya sahip olduuna inanmak ve onun kabullenilmesini dayatmaktr. Entegrizmin temel nitelii vardr. Birincisi hareketsizliktir. Burada uyum salamaya reddiye ve her trden gelimeye kar bir kemikleme vardr. kincisi, gemie dn, gelenein takipisi olmak ve muhafazakarlktr. Sonuncusu ise, taassup, kapanma, domaclk, sertleme, kavgac olma ve uzlamay kabul etmemedir. Burada rahatlkla ifade edilebilir ki, smrgecilerin farkl isimler altnda ortaya koymu olduklar entegrizmler, sz konusu smrye maruz kalan yerlerde kar
145 146

TATAR, Taner: Gelenek ve Gelecek, sh.207 ZAHAR, Renat: A.g.e., sh.45.

~ 117 ~
entegrizmlerin ortaya kmasna yol amtr. nc Dnya lkelerindeki entegrizm ve onun btn ekilleri, Rnesansla birlikte Batnn kendi kltr ve gelime modelini bu milletlere zorla kabul ettirme arzusundan domutur. 147 Smrgeciliin en nemli aralarndan birisi eitim olmutur ve olmaya da devam etmektedir. Zira eitim kurumlar, smrgecilerin, smrgelerine nfuz etmelerinin ve smrye uygun hale getirmenin en nemli aralar olarak ilev grmtr. Bu bakmdan batl eitimin en vaz geilmez gayelerinden olarak, batl ihtiyalara gre ekillenmi insan gc yetitirilmeye balanmtr. Bu bakmdan da eitim kurumlar birer dorudan ya da dolayl kr amal kurumlar haline gelmitir. Bir taraftan uygun insan gc retilmekte dier taraftan kltrel yozlama yoluyla pazar yeniden belirleme yoluyla smr kolaylatrlma yoluna gidilmitir. 148 Smrgecinin kltr kadar, smrgenin kltrnn de ekonomiyi belirledii149 bir hakikat olmakla birlikte, smrge kltrnn, byk oranda kltrel emperyalizminin elinde ekillendii de hesaba katlmaldr. Ayrca smrgecilik faaliyeti dolaysyla deta kendiliinden oluan kltrel yap da dikkate alnmaldr. Ksmen tepki, ksmen de hayranlk duygular, zaten haddinden fazla hrpalanm olan kltr son derece salksz

147 148

GARAUDY, Roger: Entegrizm, sh.9-12. MAZRU, A.: ok Uluslu Bir irket Olarak Afrika niversitesi, Smrgecilik ve Eitim, (Haz.G.P. ALTBACH, -G.P.KELLY), (ev. . KALIN), st., 1991, sh.69. 149 SORMAN, Guy:A.g.e., sh.246.

~ 118 ~
bir yaplanmaya gtrmektedir. Bu ise tam da smrgecinin arzu ettii yapdr.

~ 119 ~

SON SZ Bat'nn yzyllardr farkl kyafetlere brnerek devam eden smr ve katliamlar, basit ve zr diledikleri iin geitirilecek bir olgu deildir. Temelindeki felsefi destei ve uygulamalar ile bir btn olarak deerlendirildiinde, grlmektedir ki, gemite olan ve bugn yaanan boyutlar ile yarn da tahmin edilebilmektedir. nceleri "kle"leri, arkasndan "serf"leri, daha sonra "Kzlderili"leri, bunlarn soyu tkenince kara talihli "zenci"leri, derisini yzecek kendisinden olmayan insan kalmaynca da "mavi yakallar" (iiler), imdi de "teneke yakallar" (teknolojik rnleri ya da robotlar) kendilerine kle olarak setiler. kardklar sun savalarla katliam arzularn da srekli olarak yineleyen Avrupal, kendisine her gn yeni bir kurban aramakta, gzne kestirdii kurbann ya yok etmekte ya da kendine balamaya dier bir ifadeyle mahkm etmeye almaktadr. Btn bu smrgecilik faaliyetinin, smrlenlere kelimeleri dahi hicaba ve zba dren daha nice aclar yaatt tarihin yz kzarm sayfalarnda yerini alm ve daha da almaya devam etmektedir. Ancak btn bunlar sebepleri ve sonular ile bitip ciltler arasna, bir daha kmamak zere hapsedilmi deildir. Hem ncekilerin sonular bu gnlere sarkmakta, hem de smrgecilik farkl ekillerle karmza kmaktadr. Gnmze sarkan sonular en az gemitekiler kadar rktcdr. Gnmzde smr artk sadece zor kullanmak suretiyle gerekletirilmemektedir. Deien tketim kltr ve marka

~ 120 ~
dknl smrye hazr bireyler ortaya karmaktadr. Artk markalar kimliin kendisi ya da bir paras olarak tanmaktadr. Kimlik ve onun muhtevasn belirleyen kltrel zemin tketime ynelii belirlemekle birlikte, tketime ynelik faaliyetlerin kalplamas ve bir sistem haline gelmesi, tketimin kimlik zerine olan deitirici ve dntrc etkisini arttrmaktadr. Tketimcilik, satn alma temeli zerinde ykselmektedir. Bir ara olarak satn alma, kutsal bir amaca dnmtr. Yapma erevesinde sergilenen kabiliyet, seme erevesinde vnlen kabiliyete dnmtr. Birincisinde kii bizatihi kendisini ifade ederken, ikincisinde bir kitleye dhil olmakla, kendisinden olmakta, baar simlasyonuyla, sahte baar duygusuna kaplarak esaret girdabna srklenmektedir. Baar gerekten olumad iin, artan bir ekilde satn alnmaya allmaktadr. Bir dnem iiler iin, zincirlerinden baka kaybedecek bir eylerinin olmadna dair ifadedeki zinciri artk bizatihi tketimizm oluturmaktadr. Tketiciler sz konusu zincirin halkalardr. Yani kleletirici g dardan deil, bizatihi kendisindendir. Zincir demirden, souk ve cansz deil, tersine canl ve scaktr. Bu yzden onunla mcadele ihtiyacn douracak esaret duygusunu hissetmek zordur. Halka olup, balanmak gittike bir tutkuya dnmektedir. Tketicinin tutkusu, ona bal dier halkalarn tahriki nispetinde artmaktadr. Tketici asndan deerlendirildiinde kreselleme, btn dnya insanlarnn zincirleme olarak birbirine balanmasdr. Kimlik ve itibar arasndaki ilikide, kimliin sergilendii ya da tand kalp olan zarf, mazrufun okunmasna kadar olan srete bazen sonrasnda da- n cephede yer almaktadr. Tank olunmayan bir ortamda ya da mecliste d grnn baskn belirleyicilii yeni deildir. Nasreddin Hocadan beri yemek, krke yedirilmektedir.

~ 121 ~
D grn ya da zarf, ounlukla kimliin bir ifadesi ya da tantmdr. Beklenti zarfn mazrufa uygunluudur. Ancak her kyafet, onun gereklerini yerine getirmeye yetmeyebilir. Tarihi misalle, kavuk metni okutamaz. Her ne kadar zarfa itibar eskiden beri mevcut ise de, zarfn zerine pul yaptrlal belli, kymet verilen pul olmaya balamtr. Pulun albenisi her zaman zarfn stndedir ve stndr. Btnyle bir zarfa dnmekte olan insanlar tatan bizatihi puldur.

~ 122 ~

KAYNAKLAR
ADAM, Heribert: "Yahudi Dmanl ve Zenci Kart Irklk: Nazi Almanyas ve Ayrmc Gney Afrika", (ev. A.BAHIVAN), Dou Bat, Y.1, S.2, 1998. AKAL, Cemal Bali: Modern Dncenin Douu, spanyol Altn a, Ank., 1997. ATTAL, Jacques: 1492, (ev. M.A. KILIBAY), YKY., . BERRY, Adrian: Bilimin Arka Yz, (ev. R.L.AYSEVER) 2.Bask , Ank., 1996. BRAUDEL, Fernand: Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm, XV-XVIII. Yzyllar, Gndelik Hayatn Yaplar, C.1, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1993. BROWN, Dee: Kalbimi Vatanma Gmn, (ev. C. STER), st., 1990. CASAS, Bartolome D Las: Kzlderililer Nasl Yokedildi? (ev.M. URAL), st., 1999. CLASTRES, Pierre: Devlete Kar Toplum, (ev. M. SERT-N.DEMRTA), st., 1991. FANON, Frantz: Yeryznn Lanetlileri, (ev. B. DOKTOR), st.,1984. FERRO, Marc: Smrgecilik Tarihi, (ev. M. CEDDEN), Ank., 2002. FOUCAULT, Mchel: Hapishanenin Douu, (ev. M.A. KILIBAY), Ank., 1992. GARAUDY, Roger: Entegrizm, Kltrel ntihar, (ev.K.B. LEP), st., 1992. GARAUDY, Roger: Yaayanlara ar, (ev. C. AYDIN-N. AYDOMU), st., 1986. GMPEL, Jean: Ortaada sanayi Devrimi, (ev. N. ZAYDIN), Ank., 1996.

~ 123 ~
JOHNSON, Allan G.: The Blackwell Dictionary of Sociology, UK, USA, 2000. Kzlderili efin Bildirgesi, Nasl Satabilirsin ki Havay, ev. S. ZBUDUN, Ank., 2000. KRSTOF KOLOMB: Seyir Defterleri, (ev. S.MADEN), st., 1999. LINGS, Martin: Antik nanlar Modern Hurafeler, (ev. E. HARMAN-U. UYAN), st., 1988. LURAGH, Raimondo: Smrgecilik Tarihi, (ev H. NAL), st., 2000. MARABLE, Manning: Siyah Amerika, Fatihler Yarglanyor, (ev. K. KUTLU), st., 1992. MARSHALL, Gordon: Sosyoloji Szl (ev. O. AKINBAY-D. KMRC), Ank., 1999. MARX, Karl-ENGELS, Friedrich: Smrgecilik zerine,. NKFORUK, Andrew: NOVACK, George: Kzlderili Soykrm, (ev. M. BEYAZIT), Ank., 2003. POPPER, Karl: Ak Toplum ve Dmanlar, (ev. M.TUNAY) C-l, Ank, l967. ROSENBERG, Nathan-BRDZELL, L.E.: Bat Nasl Zengin Oldu, (ev.E.GVEN), st., tarihsiz. ROSENKE, Werena: Sefaletin Mimar Avrupa, Niin Aztekler Avrupay Kefetmedi?, (Der. P. WAHL), (ev. L. KAFADAR), st., 1993. SAD, Edward: K Ruhu, (Haz. ve ev. T. BRKAN), st., 2000. SAD, Edward: Oryantalizm, Smrgeciliin Keif Kolu, (ev. S. AYAZ), st., 1991. SORMAN, Guy: Kapital Devam ve Amalar, (ev. B. ZEYBEK), st., 1998. TUAV: G Delen Adam Papalagi, (ev. L.TAYLA, Der.E. SCHEUERMANN), st., 1989. TRKKAN, Reha Ouz: Kzlderililer ve Trkler, Bir Tarihin Bir Dramn Hikayesi, st., 3.Basm, 1999.