107 Kimya yks L.Vlasov D.

Trifonov EVR Nihal Saner TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

Yz yl kadar nce bir bilimadam kimyadaki tm bulularla ilerlemeleri ve bilinen bileiklerin zelliklerini anlatan bir kitap yazmay dnebilirdi. Ancak yz yl nce bile kimya bilimi o kadar hzl ilerliyordu ki, yazar adaynn meslekdalarndan en az bir yl aratrmay brakmalarn istemesi gerekirdi. Yoksa,tm yeni bulular ve kuramlar ayn anda izlemesi imkansz olurdu. Bu yazar, kimya biliminin ufkunun snrsz olduu gnmzde ne yapard acaba? Bu kitabn yazarlar, kimyann en nemli ve ilgin sorunlarna deinmeye almlardr. Kitapta Periyodik izelgenin yaps tantlmakta ve anlatlmaktadr. Okurken kendinizi ilgin rneklerle dolu bir tr kimya mzesinde bulacaksnz. Kimyaclarn, element iindeki tek bir atomla bile almay nasl rendiklerini grecek ve rettikleri karmak maddeleri tanyacaksnz. Kimyann rol oynad eitli meslek dallaryla tanacak ve insan etkinliinin olduu her yere kimyann nasl girdiini anlayacaksnz. Kimyann heyecan verici keiflerinin bu ksa ama retici yklerini okurken, byleyici bir bilim dal olan kimyay daha yakndan tanyacanz ve bundan byle ona daha fazla nem vereceinizi umuyoruz. nsz Yerine Bir zamanlar douda ok akll ve bilgili bir hkmdar varm. Bu hkmdar yeryznde yaayan insanlara ilikin hereyi bilmek istiyormu.

ilhanx

Vezirlerini yanna arm ve, "Bana dnyadaki tm uluslarn tarihini yazn, gemite ve imdi nasl yaadklarn, neler yaptklarn, hangi savalara katldklarn ve eitli lkelerde gelimi i ve sanat kollarn anlatn!" diye buyurmu. Ve onlara be yl sre tanm. Vezirler nnde saygyla eilmiler. Sonra krallktaki akll adamlarn en aklllarn biraraya toplamlar ve hkmdarlarnn dileini iletmiler. Bu olayn parmen endstrisinde ei grlmemi bir patlamaya neden olduu sylenir. Be yl sonra vezirler sarayda tekrar toplanmlar. "Byk hkmdarm, dileiniz yerine getirildi! Darya bakarsanz isteinizin karlandn grrsnz..." demiler. Hkmdar hayretle gzlerini am. Sarayn nnde sonu ufukta kaybolan bir deve kervan duruyormu. Her devenin srtnda iki dev heybe ve her heybenin iinde de marokenle gzelce kaplanm on byk cilt varm. "Bu nedir?" diye sormu hkmdar. "Bu dnya tarihidir." diye yantlam vezirler. "Buyruunuz stne bilge kiiler be yl durmadan altlar!" "Benimle alay m ediyorsunuz?" diye kkremi kral. "mrm bunlarn onda birini bile okumaya yetmez! Syleyin ksa bir tarih yazsnlar. Ama tm nemli olaylar iersin." Ve onlara bir yl daha sre vermi. Bir yl gemi ve yine kervan sarayn nnde durmu. Bu kez yalnzca on deve boyundaym ve her devenin srtnda iki heybe, bunlarn iinde de on cilt kitap varm. Kral ok fkelenmi. "Bugne kadar tm uluslarn yaad yalnzca en nemli olaylar yazmalarn syleyin onlara. Ne kadar sre ister?" Akll adamlarn en aklls ne km ve " Yarn efendim, isteinize yarn kavuacaksnz." demi. " Yarn?" diye yinelemi hkmdar aknlkla. " ok iyi. Ama beni aldatyorsanz banz yitireceksiniz!" ...Sonunda mavi gkyznde gne ykselmi, uyku iekleri tm byleyicilikleriyle amlar ve hkmdar bilge kiiyi yanna artm. Yal bilge elinde ufack bir tahta kutuyla ieri girmi. " Ey ulu hkmdarm, tm insanlk tarihinde yaanm en nemli olaylar burada bulacaksnz." demi ksk bir sesle. Kral kutuyu am. Kadife bir yastk stnde kk bir para parmen duruyormu. Ve orada tek bir cmle yazlym: " Dodular, yaadlar ve ldler." Bu eski masal bylece srer gider. Biz kimyaya ilikin elenceli bir kitap yazmak istediimizde ve bir kitabn sayfalarnn snrl olacan dndmzde bu masal anmsamadan geemedik. Biz de yalnzca nemli eyleri yazmalydk. Ancak kimyada en nemli olaylar nelerdi? " Kimya, maddelerin ve onlarn dnmnn bilimidir." Tahta kutudaki parmen parasn anmsadk diye bizi sulayabilir misiniz? Kafalarmz zorladk, ok dndk ve kimyada hereyin nemli olduuna karar verdik.Bir kiiye daha nemli grnen, bir bakasna daha az nemli gelebilir. rnein, anorganik kimyac anorganik kimyay evrenin merkezi varsayarken, organik kimyac da pek doal ki kar grte olacaktr. Bu noktada bir gr birlii olamaz. Uygarlk saysz parann bir btndr. Ve bunlarn en nemlilerinden biri de kimyadr. insanlar kimya sayesinde metalleri filizlerinden ve minerallerinden ayrabilirler. Kimya olmakszn ada metalrji kurulamazd. Kimya, hayvansal, bitkisel ve mineral kaynaklar kullanarak giderek daha harikulade maddeler yapmaktadr. Kimya basit bir biimde doay kopya veya taklit etmemekte ama yldan yla giderek daha farkl yollardan onu amaktadr. insan yaamnda ve almasnda ok nemli ve yararl rolleri olan ve doada bulunmayan binlerce madde kimya tarafndan retilmitir. Kimyann baard iler saymakla tkenecek gibi deildir. Yaam srecinin her aamasnda snrsz sayda kimyasal ilem yer alr. Kimya yasalarn bilmeden yaam faaliyetlerinin temellerini kavramak olas deildir. Kimya, insanln evrimini elinde tutmutur denilebilir.
ilhanx

Kimya bizi doyurur, giydirir, ada ve uygar bir toplumun gerei olan eyleri salar. Uzay boluuna roketler atlyor. Motorlar iin gerekli yakt, tasarmlar iin sya dayankl maddeleri kimya buluyor. Herhangi bir kii tm ynleri ve tm byleyiciliiyle kimyay yazmaya alsa, ok gelimi bir devletin bile kat kaynaklan tkenme tehlikesiyle karlaacaktr. Neyse ki hi kimsenin aklna imdilik byle bir dnce gelmemitir; bizim yapmay dndmzn dnda tabii... iinde bulunduumuz kmaza bir zm yolu bulduk. Birok farkl olguyu azar azar yazmaya karar verdik. Doal olarak hoa gidecek eyleri yazacaktk. Baka yazarlarn baka olaylar anlatmalar olasdr. Ancak bu bizim kitabmz ve kendi bulduumuz bir yolla yazdk. Bu nedenle bilmek istediiniz hereyi iinde bulamazsanz ltfen bize kzmayn. " L. Vlasov D. Trifonov indekiler nsz yerine I. Byk Ev'in Sakinleri 1. Periyodik Sistemin Kubak Grn 3 2. Uzaybilimciler, Kimyaclar Elegemez Bireyin Peinden Komaya Nasl Ynelttiler? 6 3. ki Yzl Bir Element 8 4. lk ve En artc Olan 11 5. Yeryznde Ka Tane Hidrojen Vardr? 13 6. Kimya = Fizik + Matematik 15 7. Biraz Daha Matematik 17 8. Kimyaclar Beklenmeyenle Nasl Karlat? 19 9. Avutmayan Bir zm 21 10. "lgn" Bir Dncenin Aratrlmas ya da Asal Gazlarn Asal Olmaktan Vazgeileri 23 11. Bir Baka Belirsizlik mi? 26 12. Obur 28 13. Henning Brand'in "Filozof Ta" 31 14. Temizlik Kokusu ya da Niceliin Nitelie Dnm 32 15. ok Basit, Hem de ok Mkemmel 34 16. Kk Souk Irmakta Buz Henz Donmam... 37 17. Yeryznde Ka Tane Su Vardr? 38 18. Yaam Suyu, Can Veren, Her Yerde Hazr Olan Su 39 19. Buz Saann Srlan 41 20. Biraz Dilbilim ya da ok Farkl iki Olgu 42 21. Niin ok Farkl iki Olgu ? 44 22. iki "Niin" Daha 46 23. Tutarszlklar 47 24. Mimaride zgnlk 49 25. Ondrdzler 51 26. Metal Dnyas ve elikileri 52 27. Sv Metaller ve Bir Gaz (?) Metal 54 28. Olaand Bileikler 55 29. Kimyada ilk " Elektronik Bilgisayar " 57 30. Elektronik Bilgisayarda Bir Prz 58 31. Bir Element Dierine Nasl Dnr? 59 32. Elementler Dnyasnda lmllk ve lmszlk 62 33. Bir, iki, , Pek ok... 65 34. Doa Adil midir? 68 35. Sahte Gnelerin izinde 69 36. Yzdrtten Birinin Yazgs V 71 37. Uranyum, Senin Yerin Neresi? 73 38. Arkeolojiden Kk ykler 75 39. Uranyum ve Uzmanlklar 76 40. Tamamlanmam Bir Bina m? 78 41. Modern Simyaclara Bir ilahi 80 42. Bilinmeyenin Uurumunda 82
ilhanx

43. Element Kt II. Kuyruu Aznda Bir Ylan 44. Kimya Biliminin Ruhu 45. Yldrm ve Kaplumbaalar 46. Byl Engel 47. Kuyruu Aznda Bir Ylan 48. Bir Kaplumbaann Yldrm Gibi Gitmesi ya da Tersi Nasl Salanr? 49. Zincir Tepkimeler 50. Kimya Elektrikle Nasl Arkada Oldu ? 51. Bir Numaral Dman 52. ...Ve Onunla Nasl Savalr? 53. Parlak Bir Jet 54. Bir Kimyac: Gne 55. iki Tr Kimyasal Engel 56. Kimya ve Radyasyon 57. En Uzun Tepkime III. Kimya Mzesi 58. Yantsz Bir Soru 59. eitliliin Nedenleri ve Sonular 60. Kimyasal Halkalar 61. nc Bir Olaslk 62. Kompleks Bileikler Hakknda Birka Sz 63. Basit Bir Bileikteki Srpriz 64. Humphry Davy'nin Bilmedii Neydi ? 65. 26, 28 ya da Olduka Dikkat ekici Birey 66. Cadet'in Svsna vg 67. TEK'in yks 68. Tuhaf Sandviler 69. Karbon Monoksidin ilgin Bileikleri 70. Krmz ve Yeil 71. Hepsi Birinin iinde 72. En Olaanst Atom, En Olaanst Kimya 73. Yine Elmas 74. Ayamzn Altndaki Bilinmeyen 75. Aynlar Tmyle Ayn Olmadnda IV. Onun Gzyle 76. Analizin Yarar zerine Birka Sz 77. iyi Kalitede Barut Yapmak 78. Germanyum Nasl Bulundu ? 79. Ik ve Renk 80. Gnein Kimyasal Analizi 81. Dalgalar ve Madde 82. Bu ii Yapan Bir Damla Civadr 83. Kimyasal Bir Prizma 84. Prometyum Nasl Bulundu ? 85. Yaban ileklerinin Nefis Kokusu 86. Napoleon'un lm : Sylenti ve Gerek 87. Aktivasyon Analizi 88. Tartya Gelmeyen Nasl Tartlr ? 89. Tek Atomlarn Kimyas 90. Bir Snr Var m? 91. artc Bir Say V. Kimya Yaylyor 92. Bir Kez Daha Elmas 93. Sonsuz Molekller 94. Delinmez Bir Yrek ve Gergedan Derisi

83 89 90 92 93 96 98 99 100 102 104 106 108 109 112 117 118 120 122 125 126 128 129 131 133 136 138 140 141 143 144 146 147 153 154 155 157 159 161 163 164 166 167 169 171 172 174 176 177 183 185 189
ilhanx

95. Karbon ve Silisyumun Beraberlii 191 96. Harika Elekler . 193 97. Kimyasal Kskalar 195 98. Beyaz Gmlekli Kimya 198 99. Kften Bir Mucize 203 100. Bitki Vitaminleri: Mikroelementler 205 101. Bitkiler Ne Yer ve Kimyann Konuyla lgisi Nedir? 207 102. Ufak Bir Benzerlik ya da Kimyaclar Bitkiyi Potasyumla Nasl Besler? 209 103. Azot Krizi 209 104. Fosfor Ne in Gereklidir? 212 105. Kimyasal Sava 213 106. iftinin Yardmclar 215 107. Hizmet Eden Hayaletler v 217 Birka zr Szc 219 Byk Ev'in Sakinleri Periyodik Sistemin Kubak Grn lk bakn, ilk izlenimin genellikle fazla bir deeri yoktur. Gzlemci bazen kaytsz kalrken, bazen de aknlk duyabilir. 0 ok bilinen fkra kahramannn hayvanat bahesinde zrafay grdnde "Bu gerek olamaz!" dedii gibi arada srada bir gzlemcinin de hayrete dt olur. Ancak, bir ey ile ya da bir olgu ile ilk kez tanyor olsanz bile, ona yle bir kubak bakmak ounlukla yarar salar. Mendeleyev'in Elementlerin Periyodik Sistemine bir ey ya da bir olgu demek pek mmkn deildir. O, daha ok doann en byk yasalarndan birinin, Periyodik Yasann esaslarn yanstan bir tr aynadr. Bu sistem, yeryznde bulunan ya da insanolu tarafndan yapay olarak retilmi yz ksur kimyasal elementin davran kurallarnn kodlanm bir ekli, elementlerin Byk Ev'ini yneten bir kurallar btndr. Bu eve bir gz attmzda birok ey akla kavuur. lk duygu bir tr aknlk; byk uzun binalarn ortasnda aniden acayip ama zarif bir mimariye sahip bir ev grdmzde hissettiklerimize benzer bireydir. Mendeleyev'in izelgesinde aknlk yaratan nedir? Bu izelgedeki periyodlann ya da katlarn farkh planlanm olmas gereiyle balayalm. Mendeleyev izelgesi'nin ilk katnda* ya da ilk periyodunda yalnzca iki oda veya kutu vardr. kinci ve nc katlarn her birinde sekiz, bundan sonraki iki katta ise (drdnc ve beinci) tpk bir oteldeki gibi onsekiz oda vardr. Alttaki ikisinde (altnc ve yedinci) otuzikier oda bulunur. Byle bir yapy daha nce hi grdnz m? *Sradan evlerden farkl olarak Mendeleyev'in Byk Evi'nin (Periyodik Sistem) "katlar" yukardan aa doru numaralandrlmak zorundayd, nk yeni elementlerin yerletirilmesi iin gerekli olabilecek yeni bir "kat" tablonun tabanna eklenebilirdi. 4 Byk Ev'in Sakinleri Periyodik Sistem olarak bilinen kimyasal elementlerin Byk Ev'inin ekli ite byledir. Bu tasarm mimarinin gelip geici bir hevesi miydi? Asla! Fizik yasalarna uymayan bir yap tasarm dnlemez, aksi halde hafif bir rzgarda bina baaa olur. Periyodik Sistemin mimarisinin dayand fizik yasalar o kadar kat ve kesindir ki Mendeleyev'in izelgesindeki her bir periyodda yalnzca belirli sayda element yer alabilir. rnein, ilk periyodda iki element vardr, ne bir eksik ne bir fazla. Bu iddia fizikilere aittir ve kimyaclar da tmyle ayn gr paylarlar. Ancak onlarn her zaman anlaabildiklerini de syleyemeyiz. Periyodik Yasann henz kendilerini rahatsz etmedii bir dnemde fizikiler konu hakknda hibir ey sylemiyorlard. Bu arada, hemen her yl yeni elementler bulan kimyaclar yeni gelenleri nereye yerletireceklerini bilememenin gln giderek daha fazla hissediyorlard. izelgede belli bir kutu iin uzun bir istekli kuyruu olutuunda ok can skc bir durum ortaya kyordu. Kuku iinde olan bilim adamlarnn says hi de az deildi. Ciddi bir ekilde, Mendeleyev izelgesi'nin kum zerine ina edildiini sylyorlard. Bunlardan birisi de, arkada Kirchhoffla birlikte spektroskopik aratrma yntemini gelitirmi olan Alman kimyac Bunsen'di. Ancak sra Periyodik Yasaya geldiinde, Bun-sen hayret verici bir bilimsel dargrllk ortaya koyuyordu. "Birisi tpk borsa blteni hazrlar gibi kurallar ortaya atm" diyerek hiddetle saldryordu.

ilhanx

Mendeleyev'den nce de, o sralarda bilinen altm kadar kimyasal elementi belirli bir dzende yerletirme abalar srmekteydi. Ancak baarl bir sonu elde edilememiti. ngiliz New-lands geree ok yaklamt. Bir "Oktavlar Yasas" neriyordu. Newlands elementleri atom arlklarna gre artan bir srada dzenlerken, mzikte her sekizinci notann birinciyi daha yksek bir seviyede tekrarlamas gibi, her bir sekizinci elementin zelliklerinin birinci elementinkilere benzediini grd. Ancak Newlands'in buluuna kar tepki "Niin elementleri alfabetik srada dzenlemiyorsun? Bu yolla da bir dzenlilik gzleyebilirsin!" eklinde dile getiriliyordu. Zavall Newlands alayc hasmlarna ne yant verebilirdi ki?. Mendeleyev izelgesi'nin de balangta fazla bir ans yoktu. "Mimarisi" iddetli bir saldrya uramt. inde, belirsiz ve aklanmas gereken ok ey vard. Yarm dzine yeni element kefetmek, bunlara izelgede uygun yer bulmaktan daha kolayd. Yalnzca birinci katta yaplan iler yeterli gibi grnyordu. Bu kata beklenmedik bir konuk aknnn olma tehlikesi yoktu. Bu kata imdi Hidrojen ve Helyum yerlemi durumdadr. Hidrojen atomunun ekirdek yk +1 ve helyum atomununki +2 'dir. Aktr ki bunlarn arasnda baka bir element yoktur ve olamazda. Bildiimiz kadaryla doada ykleri kesirli bir say olan hibir ekirdek ya da tanecik yoktur. "**, CD 05 3 11- ~. _ 0 3 S s. tu &. ^ JL 5N 8 Byk Ev'in Sakinleri ki Yzl Bir Element Okulda bir kimya dersinde buna benzer bir diyalogla karlam olabilirsiniz. retmen: "Hidrojen Periyodik izelgenin hangi grubunda yer alr?" renci: "Birincide. nk hidrojen atomunun yalnzca tek bir elektron kabuu vardr ve tpk bu grupta yer alan alkali metaller lityum, sodyum, potasyum, rubidyum, sezyum, fransiyum gibi bu kabukta tek bir elektron bulunur. Hidrojen tpk onlar gibi, kimyasal bileiklerinde at bir yk tar. Sonuta hidrojen, baz metallerin tuzlarndan ayrlmasn salayabilir." diye yantlar. Bu doru mudur? Evet, ancak yar yarya dorudur. Kimya somut bir bilimdir ve kimyaclar yar dorulardan hi holanmazlar. Hidrojen bunu kantlayan bir rnektir. Hidrojen ile alkali metallerinin ortak noktas nedir? Yalnzca +1 ykl olulan. Yalnzca d elektron kabuklannm benzer bir dzen iinde oluu. Bunun dnda hibir benzerlik gstermezler. Hidrojen gaz halinde bulunur ve bir ametaldir. Aynca hidrojen iki atomlu bir molekldr, ilk grubun dier elementleri ise metaldir ve bir kimyasal tepkimede yer alabilen en aktif metaller onlardr. Hidrojen biricik elektronunu vererek bir alkali metal klna girmeye alr. Ancak gerekte kuzu postuna brnm bir kurt gibidir. Periyodik Sistemin grup ve alt gruplann oluturmak zere ayn soydan elementler Byk Ev'de st ste yerletirilmilerdir. Bu yasa Byk Ev'in tm sakinleri iin geerlidir. Birinci grupta yer almakla hidrojen bu yasay kanlmaz olarak inemektedir. Ancak, zavall hidrojen nereye gidebilirdi ki? Hepsi hepsi dokuz grup, dokuz basamak vard Byk Ev'de. Hidrojenin kap komusu olan Helyum Sfnnc Grup olarak adlandrlan grupta kendine yer bulabildi. Geri kalan gruplardaki yerler botu. Bakalm, birinci katta hidrojene gerekten "gneli bir oda" bulabilmek iin ne kadar yeniden dzenleme olana vard! Berilyumla balayan toprak alkali metallerin bulunduu ikinci grupta onu misafir etmek olanaksz myd? Hayr, onlar hidrojene kesinlikle yaknlk duymuyorlard. nc, drdnc, beinci ve altnc gruplar da onunla birlikte olmay reddediyorlard. Peki ya yedinci grup? Durun! Flor, klor, brom ve dier halojenleri ieren bu grup, hidrojene dosta el uzatmaya hazr grnyor. iki ocuun karlamasn gznzde canlandmn : "Ka yandasn?" "ok fazla"
ilhanx

"Bende." "Benim bisikletim var!" "Benim de!" "Senin baban ne i yapyor?" ,- "Kamyon ofr!" "Hey! Benimki de!" 10 Byk Ev'in Sakinleri 11 "Haydi arkada olalm m?" "Haydi!" Flor, hidrojene sorar: "Ametal misin?" "Evet!" "Gaz msn?" "Evet, yle." "Biz de," der flor, kloru da katarak. Hidrojen, "Benim moleklm iki atomdan oluur!" diye sze karr. "Bak sen, daha neler!" der flor aknlk iinde. "Tpk bizim gibi!" "Dardan elektron aldnda eksi deerlik gsterir misin? Biz bu ii yapmaktan ok holanrz!" "Tabii ben de. Bana hi benzemeyen alkali metalleri ile hidrid-ler olarak bilinen hidrojen bileiklerini olutururum. Ve bu bileiklerde deerliim eksi birdir." "Pekala, o halde bizimle kalabilirsin. Haydi arkada olalm!" Ve bylece hidrojen yedinci gruptaki yerini alr. Ancak bu uzun srmez. Hidrojenin yeni ilikisini renen biraz daha iyi bir halojen d krkl iinde yle syler: "Bak kardeim, senin d kabuunda fazla elektronun yokmu gibi grnyor, yle deil mi? Gerei sylemek gerekirse yalnzca bir tane... Sen birinci grupta toplananlara benziyorsun. Alkali metallerin yanna dnsen daha iyi olmaz m?" Hidrojenin iine dt durumun gln dnn: Pek ok oda var olduu halde tm haklarn kullanarak hi birinde kalc olamyor. Ama niin? Hidrojenin bu artc iki yzllnn nedeni nedir? Hidrojeni byle garip davranmaya iten nedir? Herhangi bir kimyasal elementin kendine zg zellikleri dier elementlerle birletiinde sradan hale gelir. Bu arada d kabuundan elektron verir ya da alr. Bir element dtaki elektronlarnn tmn verse de dier kabuklar genellikle deimeden kalr. Bu durum hidrojen dndaki tm elementler iin geerlidir. Hidrojen tek elektronunu verdiinde geriye yalnzca atom ekirdei kalr. Yani geriye kalan hidrojen atomunun ekirdeini oluturan tek bir protondur (Gerekte ekirdek her zaman yalnzca tek bir proton iermez, ancak bu nemli noktaya daha sonra deineceiz). Bylece, hidrojenin kimyas kendine zg bir kimya olmaktadr. Bu da elementer bir taneciin, protonun kimyasdr. Bu nedenle hidrojenin yer ald tepkimeler protonlarn etkisi altnda oluur. Ve hidrojenin birbirini tutmayan davranlarnn nedeni de budur. lk ve En artc Olan Hidrojen, nl ngiliz fiziki saygdeer Henry Cavendish tarafndan bulunmutur. adalarndan birisinin de syledii gibi, o bilgililerin en zengini ve zenginlerin de en bilgilisiydi. Bilginlerin en titizi olduunu da eklememiz gerekir. Cavendish'in kendi kitaplndan bir kitap alrken bile daima kitap kartna ismini yazd sylenir. Kendisini tm ile bilimsel aratrmalara adam, kendi bilim dalnda daima ok byk bir yer tutmu olan bu titiz bilim adam iine kapank garip yaants ile n yapmt. Ancak, onun hidrojen gazn bulmasn salayan tam da bu zellikleriydi. Ve inann, bu hi de kolay bir i deildi! Buluunu 1766'da yapmt ve 1783'de Fransz Profesr Charles ilk hidrojen balonunu uurdu. Hidrojen gaz kimyaclar asndan da ok deerli bir bulutu. Kimyasal bileiklerin en nemlilerinden olan asid ve bazlarn i yznn kavranmasnda hidrojen yardmc oldu. Metal oksidleri-nin indergenmesinde ve tuz zeltilerinden metallerin ktrlme-sinde vazgeilmez bir laboratuvar ayrac haline geldi; ve mantksz gibi grnse de, hidrojen gaz 1766'da deil hemen hemen yarm yzyl sonra farkedildi (Byle birey gerekten oldu). Bu nedenle hem kuram hem de uygulama bakmndan kimyann gelimesi uzun bir sre gecikmiti. Kimyaclar hidrojeni yeteri kadar tandklarnda ve uygulamaclar nemli maddelerin retiminde hidrojeni kullanmaya baladktan sonra, bu gaz fizikilerin dikkatini ekti. Ardndan da fizikiler bilimi birka kat zenginletiren nemli sonulara ulatlar.

ilhanx

Daha fazla kant ister misiniz? Birincisi, hidrojen, dier tm svlardan ve (helyum dnda) tm gazlardan daha dk bir scaklkta eksi 259.1 Celsius'da katlar. kincisi, Periyodik Yasann fiziksel gcnn henz anlalamad bir dnemde, Danimarkal fiziki Niels Bohr atom ekirdei etrafnda elektron dalm kura12 Byk Ev'in Sakinleri 13 mini hidrojen atomu sayesinde inceleyebilmi ve bu bulgular dier ok nemli bulularn da temelini oluturmutur. Daha sonra fizikiler grevi meslek akrabalar olan astrofizikilere devrettiler. Astrofizikiler yldzlarn bileim ve yapsn inceliyorlar ve hidrojenin evrenin bir numaral elementi olduunu sylyorlard. Gnein, yldzlarn, yldz kmelerinin ana bileeni ve ge-zegenleraras boluun temel "doldurucusuydu". Uzayda kimyasal elementlerin tmnden daha fazla hidrojen vard. Hibir ey miktarnn yzde birden az olduu yeryzndeki duruma benzemiyordu. Bilim adamlar, hidrojeni atom ekirdeklerinin dnmnden oluan uzun trenin, istisnasz tm atomlarn, tm kimyasal elementlerin oluumuyla son bulan trenin balang noktas olarak kabul ederler. Gneimiz ve tm yldzlar ok parlaktr, nk ekirdeklerinde sl tepkimeler olmaktadr. Tepkime srasnda hidrojen helyuma dnmekte ve ok byk bir enerji aa kmaktadr. Yeryznn tannm kimyacs hidrojen, uzay boluunda daha da nldr. Hidrojen atomunun dier bir belirgin zellii de, dalgaboyu 21 santimetre olan radyasyonlar yaymasdr. Bu uzunluk tm evrende ayn olduu iin evrensel sabit adn alr ve bilim adamlar, dier dnyalarla radyo iletiimi kurma almalarnda hidrojen dalgasn kullanrlar. Eer o dnyalarda zeki yaratklar yayorsa 21 santimetre dalga boyunun ne anlama geldiini bilmeleri gerekmektedir. Yeryznde Ka Tane Hidrojen Vardr? Bir bilim adam iin Nobel dl dllerin en bydr. Dnyadaki saysz bilim adamndan yalnzca yz kadar Nobel dl almtr. Bu dl onlara nlden de nl bulular iin verilmitir. 1932'de Nobel dln alanlardan Murphy, Urey ve Brickwedde idi. nceleri yeryznde yalnzca atom arl bire eit tek bir hidrojenin var olduu dnlyordu. Murphy ve alma arkadalar iki kat daha ar ikinci bir hidrojen buldular. Bu, atom arl iki olan bir hidrojen izotopu idi. izotoplar bir atomun ayn ykl ama farkl atom arlklarnda eitleridir. Bir baka deyile, izotop 14 Byk Ev'in Sakinleri atomlarn ekirdeinde eit sayda proton, farkl sayda ntron bulunur. Tm kimyasal elementlerin izotoplar vardr: Bunlardan bazlar doada bulunurken, dierleri nkleer tepkimeler yolu ile yapay olarak elde edilebilmektedir. ekirdei tek bir protondan oluan hidrojen izotopuna protiyum ad verilir ve H1 simgesi ile gsterilir. Hi ntronu olmayan tek atom ekirdei de budur. (Hidrojenin esiz bir zellii daha!) Bu tek protona bir ntron ekleyin, sonuta dteryum (H2 ya da D2) adn alan ar hidrojen izotopunun ekirdei oluur. Doada protiyum dteryumdan daha oktur ve miktar tm hidrojenin yz15 de 99'u kadardr. Ancak hidrojenin nc bir eidi daha vardr ki, tritiyum (H3 ya da T3) olarak bilinen bu atomun ekirdeinde iki ntron yer alr. Kosmik nlarn etkisi ile atmosferde srekli oluur. Oluur ve olduka hzl bir ekilde tekrar kaybolur. Radyoaktiftir ve bozunurken bir helyum izotopuna (helyum-3) dnr. Tritiyum ok ender bulunan bir elementtir: Tm yeryz atmosferinde yalnzca 6 gram kadar vardr. Her on santimetre kp havada yalnzca tek bir tritiyum atomu bulunur. Son yllarda hidrojenin daha ar izotoplar H4 ve H5 yapay olarak elde ediliyorsa da, bunlar ok kararszdrlar. zotoplarnn var oluu hidrojeni dier kimyasal elementlerden ayran bir zellik deildir. Ayrcalk yaratan hidrojen izotoplarnn zelliklerinin,-esas olarak da fiziksel zelliklerinin- birbirinden ok farkl oluudur. Dier elementlerin izotoplar ise birbirinden hemen hemen farkszdr. Hidrojenin her bir eidi kendisine zg bir kiilie sahiptir ve kimyasal tepkimelerde farkl bir davran gsterir. rnein, protiyum dteryumdan daha aktifttir. Hidrojen izotoplarnn davrann incelerken, bilim adamlar izotop kimyas olarak bilinen yeni bir bilim dal gelitirdiler. Bizim tandmz kimyada elementler tm izotoplar ile birlikte bir btn olarak ele alnr. zotop kimyas ise ayr ayr izotoplarla ilgilenir. Bu sayede aratrmaclar eitli kimyasal ilemlerin en kark ayrntlarn zmleyebilmilerdir. Kimya = Fizik + Matematik Bir inaatnn binay dikip, atsn kapattktan sonra tasarmclardan hereyin doru yaplp yaplmadn hesaplamalarn istediini bir dnn! "Aynann inden" adl tiyatro oyunundan alnm bir blm andryor deil mi?
ilhanx

Elementlerin Periyodik Sistemi de tam byle bir olay ile karlamtr. nce Byk Ev yaplm ve her element kendine ait odaya yerletirilmiti, Mendeleyev izelgesi kimyaclarn gere16 Byk Ev'in Sakinleri lerinden biri haline gelmiti. Ancak kimyaclar, element zelliklerinin niin kendilerini periyodik olarak yinelediini uzun sre aklayamadlar. Aklama fizikilerden geldi. Periyodik Sistem binasnn yapca ne kadar dayanma gc olduunu hesapladlar. Bulgular dikkate deerdi. Yapnn, "kimyasal mekaniin" tm yasalaryla uyum iinde mutlak bir dorulukla yapldm grdler. Bu durumda, Mendeleyev'in gerekten byk nsezisine ve derin kimya bilgisine hayran olmaktan baka yaplacak bir i kalmamt. Fizikiler, atomun yapsn ayrntlaryla incelemeye baladlar. Bir atomun kalbi ekirdeidir. evresinde dnen elektronlarn says ekirdek iindeki art yklerin saysna eittir. Hidrojenin bir, magnezyumun on iki, uranyumun doksan iki elektronu vardr... Bunlar nasl dnerler? Ik pervaneleri gibi karmakark m, ya da belirli bir dzen iinde mi? Bilim adamlar bu soruyu yantlamak iin yeni fizik kuramlarna bavurmak ve yeni matematiksel yntemler gelitirmek zorundaydlar. Tam bu noktada, elektronlarn ekirdein evresinde tpk gnein etrafndaki gezegenler gibi belirli yrngelerde dndn fark ettiler. "Her bir yrngede ka elektron vardr? Geliigzel bir say m, yoksa snrl m?" diye soruyordu kimyaclar. Fizikiler "Kesinlikle snrl sayda!" yantn veriyorlard. "Tm elektron kabuklarnn kapasitesi sonludur." Elektron kabuklan iin fizikiler kendi simgelerini kullanrlar. Bunlar K, L, M, N, O, P ve Q harflerinden oluur. Bu harfler elektron kabuklarnn ekirdee gre en iten da doru sralan ile ayn dzendedir. Fizikiler matematikilerle birlikte alarak her bir yrngede ka tane elektron bulunduunu gsteren ayrntl bir ema yaptlar. K- kabuunda 2 tane elektron vardr ve daha fazla olamaz. Bunlarn ilki hidrojen atomunda, ikincisi helyum atomunda ortaya kar. Mendeleyev izelgesi'nin birinci periyodunun yalnzca iki elementten olumasnn nedeni de budur. L-kabuu 8 elektron tayabilir. Bu kabua ilikin birinci elektronu lityum atomunda, sonuncuyu ise neon atomunda gzleriz. Lityumdan neona kadar uzanan elementler Mendeleyev Sisteminin ikinci periyodunu oluturur. 17 Dier kabuklarn kaar elektronu vardr acaba? M-kabuul8, N-kabuu 32, O-kabuu 50, P-kabuu 72 vs. elektron tayabilir. Eer iki elementin en d elektron kabuklar zde bir biimde dzenlenmise, bu elementler benzer zellikler gsterir. En d kabuklarnda tek bir elektron bulunan lityum ve sodyum rnek verilebilir. Her iki element de Periyodik Sistemin ayn grubunda yani birinci grubunda yer alr. Bir gruptaki elementlerin deerlik elektronlar saysnn grup numarasna eit olduu grlmektedir. zetlersek: zde yaplarn d elektron kabuklar periyodik olarak yinelenir. Element zelliklerinin periyodik yinelenmesinin nedeni de budur. Biraz Daha Matematik Her eyin bir mant vardr. En anlalmaz olaylarn bile bir mant bulunur. Balangta farkna varlmayan tutarszlklar daha sonra ortaya kar . Herhangi bir kuram ya da nerme iin tutarszlklar ok tatsz eylerdir. Sonunda, ya kuramdaki yanllk dzeltilir ya da daha derin dnmeye balanr. Bu tr dncelerle de ounlukla anlamszln derinliklerinde yol alnr. imdi bu tr bir tutarszlk rneini anlatacaz. Periyodik izelgenin yalnzca ilk iki periyodunda eitlik hkm srmektedir. Bu periyodlarm her birinde, onlara kar gelen d kabuk ka elektron bulunduruyorsa o kadar da element vardr. Buna gre, birinci periyod elementleri hidrojen ve helyumun atomlarnda K- kabuu dolar. Bu kabukta iki elektrondan fazlas yer alamaz ve buna bal olarak ilk periyodda yalnzca iki element bulunur. Lityumdan neona ikinci periyodun elementlerinin atomlar sekiz elektron (oktet) kabuunu tm ile doldururlar, ikinci periyodda sekiz element bulunmasnn nedeni budur. Bundan sonra iler daha karmak bir hal alr. Sradaki periyodlarm elementlerini sayalm. ncde 8, drdncde 18, beincide 18, altncda 32 tane element vardr. Yedincide de 32 tane olmas gerekir (ancak henz tamamlanmamtr). 18 Byk Ev'in Sakinleri Acaba bunlara karlk gelen elektron kabuklan ne durumdadr? Burada saylar farkldr: 18, 32, 50 ve 72 ...

ilhanx

imdi, Periyodik izelgenin yapsn aklarken fizikilerin onun kuruluunda hi hata bulamadklarn sylemekle aceleci davranm olmuyor muyuz? Eer belirli bir elektron kabuu Byk Ev'in her bir katndaki sakinler tarafndan dzenli olarak doldurulsayd ve eer her kat bir alkali metal ile balayp bir asal gaz ile son bul-sayd bu ok iyi birey olurdu. O zaman her periyodun kapasitesi bir elektron kabuunun kapasitesine eit olmu olurdu... Yazk ki, bu durumdan artl bir nerme eklinde bahsetmek zorundayz: Eer byle olsayd, eer yle olsayd ... Gerekte denge salanamamtr. Mendeleyev izelgesi'nin nc periyodu nc kabukta yani M-kabuunda var olan elektronlardan daha az sayda konuk arlar. Ve bu bylece gider. Ackl bir uyumazlk; ama bu uyumazlk Periyodik Sistemin zne ilikin ipucunu elinde tutar. imdi bakn: nc periyod argon ile son bulduu halde, bu sonuncu elementin nc M- kabuu tamamlanm deildir. Tamamlanm kabuk 18 elektron iermelidir, ama sadece 8 elektronu vardr. Argon'u, drdnc periyoda dahil olan potasyum izler. O, drdnc katn ilk sakinidir. Ama, son elektronunu nc kabuuna yerletirmek yerine, onu drdncde N- kabuunda bulundurmay tercih eder. Bu raslant deildir, nk fizikiler tarafndan yine kat bir dzenlilik getirilmitir. Basite, hibir atom d kabuunda 8 elektrondan fazlasna sahip olamaz. Sekiz d elektronun bir arada bulunmas ok kararl bir dzendir. Potasyumun kap komusu olan kalsiyuma katlan yeni elektron da en d kabuu doldurmay "daha elverili" bulur, nk bu durumda kalsiyum atomunun enerji miktar baka herhangi bir elektron dalmndan daha kktr. Ancak kalsiyumu izleyen skandiyumda atomun d kabuunu doldurmaya devam etme eilimi son bulur. Onun yeni elektronu tamamlanmam ikinci - son M-kabuuna "atlar". Ve bu kabuun on boluu bulunduundan (M-kabuunun maksimum kapasitesinin 18 elektron olduunu zaten biliyoruz), skandiyumdan inkoya kadar olan on elementin atomlar M-kabuklarn tek tek doldururlar. Sonunda, inkoda M-kabuunun tm elektronlar yerine yerleir. Bundan sonra Nkabuu tekrar elektronlar kabul etmeye balar .Bu kabuk 8 19 elektrona sahip olur olmaz asal gaz kriptonu elde ederiz. Rubidyumda eski hikaye kendini tekrarlar: Drdnc tamamlanmadan, beinci kabuk ortaya kar. Drdnc periyoddan balamak zere Periyodik izelgenin sakinleri iin elektron kabuklarnn byle adm adm doldurulmas "standart bir davran"tr. Bu, Kimyasal Elementlerin Byk Evi'nin temel, kat bir kuraldr. Bu nedenle Byk Ev'de temel ve ikincil alt gruplar birbirinden ayrlr. En d elektron kabuklarnn doldurulmakta olduu elementler ana alt gruplar oluturur. teki kabuklarn doldurulduu elementler ikincil alt gruplar meydana getirir. Ancak drdnc N-kabuu tek bir admda dolmaz. Onun tamamlanmas Byk Ev'in tam kat boyunca srer. Bu kabuun ilk elektronu daire 19'da oturan potasyumda grlr. Ama 32. elektron yalnzca, altnc periyodun temsilcisi olan lutetiyumda ortaya kar. Onun atom numaras da 71'dir. Grdnz gibi, tutarszln belirgin bir izgisi vardr. Bunu aklamaya alrken fizikiler ve biz, Periyodik Sistemin yaps hakknda daha derinlemesine bir gr edinmiizdir. Kimyaclar Beklenmeyenle Nasl Karlat? Herbert Wells'in Dnyalarn Sava isimli "ssl" bilimkurgu romann belki de okumusunuzdur. Romanda, Merih'den gelen casuslarn yeryzn istila edileri anlatlr. Son Merihli de ldrldkten sonra yeryznde yaam yeniden kurulur. Bilim adamlar iine girdikleri oktan kendilerini kurtarrlar ve komu gezegenden gelen beklenmedik konuklardan geriye kalan ok az eyi incelemek iin acele ederler. Bu arada, Merihlile-rin yeryzndeki yaam yok etmek iin kullandklar gizemli kara tozla da ilgilenirler. Korkun patlamalarla son bulan pekok baarsz denemeden sonra, bu talihsiz maddenin argon asal gaz ile baz elementlerin oluturduu ve yeryznde henz bilinmeyen bir bileik olduunu anlarlar. Ancak, byk bir bilimkurgu yazar kitabna son noktay koyarken, kimyaclar argonun hibir koul altnda herhangi bir madde 20 Byk Ev'in Sakinleri ile birleemeyeceinden kesinlikle emin grnyorlard. Yaptklar ok fazla sayda deneme onlar bu sonuca ulatrmtr. Argona asal gaz denmitir. "Asal" szc Yunanca "etkin olmayan" anlamna gelmektedir. Argon, iinde helyum, neon, kripton, ksenon ve radon gazlarnn da bulunduu kimyasal tembeller grubunda yer alr. Bu elementlerin deerlikleri sfr olduu iin, Periyodik Sistemde Sfrna Grupta bulunurlar. Asal gaz atomlarnn elektron alp, verme yetenei yoktur.

ilhanx

Kimyaclar onlan harekete geirmek iin neler yapmadlar ki! En inat metallerin kaynayan svlara dnecei scaklklara kadar sttlar; katlaana kadar souttular; zerlerine byk bir elektrik akm uyguladlar ve sonra onlar en iddetli kimyasal tep-kenler ile etkileime soktular. Ancak hepsi botu! Dier elementlerin kendilerini kimyasal birliin kollar arasna oktan brakacaklar bir noktada, asal gazlar heyecansz ylece duruyorlard. Aratrmaclara "zamannz boa harcyorsunuz," der gibiydiler. "Herhangi bir tepkimeye girme isteinde deiliz. Biz onlardan stnz!" Ve bu kibirli tutumlar sayesinde yeni bir isim kazanp, "soy" gazlar unvann alyorlard. Ancak, daha sonralar bu unvan onlarla alay edilmesine neden olacakt. Yeralt minerallerinde helyum bulan Ramsay'n vnmeye hakk vard. Dnyaya, gerekten var olan yeni bir kimyasal element sunmutu. Hem de ne kimyasal! Helyumdan, Periyodik izelgenin dier sakinlerine benzer bir davran beklemesi, yani hidrojen, oksijen ve kkrt ile birlemesini beklemek Sir William Ramsay'a ok pahalya mal olacakt. Saygdeer profesrler krslerinden helyumun oksidlerini ve tuzlarn anlatyorlard. Ancak, asal gazlar grubunun birinci elementi helyum Ramsay' yanltt. Geen yzyln sonunda ingiliz bilim adamlar Ramsay ve Rayleigh neon, argon, kripton ve ksenonu buldular. Daha sonra kimyasal tembeller dizini radon ile kapand. Bunlarn tm kendilerine ait atom arlklar olan birer elementti. Ama dorusunu sylemek gerekirse, "element argon" gibi bir szcn nne "kimyasal" szcn koymak yine de ok gt. Sonuta, bilim adamlar bu kibirli soy gaz ailesini Mendeleyev izelgesi'nin bir kenarna ittiler. izelgeye yeni bir blm ekleyerek sfrna grup adm verdiler. Kimya ders kitaplarna da, orada 21 bulunan kimyasal elementlerin hibir koul altnda bileik oluturamayacan yazdlar. Bu bilim adamlarna tam bir darbeydi: Onlarn tm isteklerine karn alt element kimyann etki alan dnda kalmt. Avutmayan Bir zm Balangta Mendeleyev'in bile kafas karmt. Hatta argonun hi de yeni bir element olmad gibi "tutucu" bir fikri ne srmek cesaretini de gsteriyordu. Argon moleklnn atomdan oluan bir tr azot bileii N3 olduunu sylyordu. Tpk oksijen molekl O2 ile birlikte var olan ozon molekl O3 gibi... Ama sonunda gerekler Mendeleyev'e hatasn kabul ettirdi ve Ramsay' doruyu bulduu iin kutlad. imdi dnyadaki tm ders kitaplarnda ingiliz bilim adamndan soy gazlar grubunun bulucusu olarak sz edilmekte ve hi kimse bu gerei deitirmeye almamaktadr. "Narodnaya Volya" grubunun yesi olan N. Morozov, Schlus-selburg Kalesinin zindanlarnda yirmi yl yatt. Devrimden sonra, dnya apnda nl bir bilim adam oldu. Hcresinin almaz duvarlar onun bilimsel alma azmini yok edemedi, inat almalar bir dizi cesur, zgn grte ve iddiada somutlayordu. Morozov, hapishanede Periyodik Sisteme ilikin bir alma yapt. almasnda kimyasal etkinlii olmayan elementlerin varln ngryordu. Morozov serbest brakldnda assai gazlar oktan bulunmu ve elementler izelgesine yerlemilerdi. Morozov'un Mendeleyev lmeden nce onunla grt ve iki byk Rus'un Periyodik Yasay uzun uzun konutuklar sylenir. Bu syleinin ierii ne yazk ki bilinmemektedir. Soy gazlarn davranmdaki gizem Mendeleyev'in lmnden ksa bir sre sonra zlmtr. yle ki: Fizikiler eskiden olduu gibi imdi de kimyaclarn yardmna koarak, d kabuunda sekiz elektron bulunan bir yapnn ok kararl olduunu saptadlar. Bundan daha kararl bir elektron kabuu olamazd. Bu nedenle de elektron alp, vermesi iin hibir neden yoktu. 22 Byk Ev'in Sakinleri Bylece asal gazlarn "soyluluunun" d kabuklarndaki 8 elektrondan (ya da Helyum atomunda 2) kaynakland anlald. Helyumun iki elektronlu kabuu da kararllkta dier kimyasal tembellerin sekizlilerinden daha geri kalmyordu. Kimyaclarn gznde bir ey daha akla kavumutu: Periyodik izelgeye Sfr Grubunun eklenmesi yalnzca bir zorunluluk deildi; Periyodik Sistem onsuz tamamlanmam bir yapya benzeyecekti, nk izelgedeki her periyod bir soy gaz ile son buluyor, sonra komu elektron kabuu dolmaya balyor, bylece Byk Ev'in yeni bir kat oluuyordu. Grld gibi sorun artk tm ile basitlemiti. Aristokrat unvanlar bir yana braklacak olursa, soy gazlar uygulamada bir23 takm yetenekler gsterdi. rnein Helyum, balonlarn doldurulmasnda uygulama alan buldu, dalglarn vurgun belasndan kurtulmasnda yardmlarna kotu. Argon ve neon klan geceleri kent caddelerini sslemekte.
ilhanx

Ancak, "hereye ramen harekete gemeleri" olas deil mi acaba? Belki, henz fizikilerin dnmedii ya da hesaplamad bir-eyler vardr? Belki de henz kimyaclar maddeleri birbirleri ile tepkimeye sokmann tm yollarn denememilerdir? "lgn" Bir Dncenin Aratrlmas ya da Asal Gazlarn Asal Olmaktan Vazgeileri Antik an en byk matematikisi Eukleides (Oklid) "ki paralel doru asla kesimez," diyordu. Rus bilim adam Nikolai Lobachevsky geen yzyln ortalarnda "Hi de deil, mutlaka kesimeleri gerekir!" diye itiraz ediyordu. Bylelikle, Eukleides - d geometri olarak bilinen yeni bir geometri dodu. Balangta pek ok sz saylr bilim adam bu gr "sama sapan, abuk sabuk" buldu. Ancak bu yalnzca Eukleides - d geometrinin bana gelmedi, henz o zamanlar ne grecelilik kuram biliniyordu ne de evreni yneten yasalara ilikin cesur fikirler ne srlmt. A. Tolstoy'un Mhendis Gwin'in Hiperboloiti isimli bir kitab vardr. Tm dnyadaki yazn eletirmenleri bu kitabn "mkemmel bir bilim kurgu" olduunu sylemilerdir. Bilim adamlar ise "Hibir zaman gereklemeyecek bir kurgu" olarak deerlendirdiler. A. Tolstoy, ilk yakut kristalinin grlmemi parlaklkta ve gte bir k yaymasndan ve uzmanlarn "laser" szcn tanmaya balamalarndan yalnzca onbe yl nce ld. ...Ateli kimyaclar srarla soy gazlarn dik ballnn yenileceine inanmaya devam ediyorlard. Eer bindokuzyz yirmilerin, otuz ve krklarn bilim dergilerinin sararm yapraklarn evirmeyi gze alabilsek, kimyaclarn soy gazlan kendi etkinlikleri altna alma umudundan vazgemedikleri birok makale bulabilirdik. 24 Byk Ev'in Sakinleri '' Bu sayfalarda allmam formller gze arpar. Helyumun ci-va, palladyum, platin ve dier metaller ile oluturduu acayip maddelerden, bileiklerden sz edilir. Ancak bir yanllk yaplmaktadr: Bunlar elde edilmek istenen kimyasal bileikler deildir. Bu bileiklerde helyumun iki elektronlu kabuu deiime uramaz. Bileiklerin kendileri de yalnzca ok dk bir scaklkta mutlak sfrn egemenliinde varlk gsterebilirler. Kimya dergilerinin sayfalarn evirmeyi srdrrsek kk bir haber ile karlarz: Rus kimyacs Nikitin, ksenon ve radonu su, fenol ve baz organik svlar ile birletirerek biraz dsel iki bileik hazrlad. Bunlar Xe.6H2O ve Rn.6H2O idi. Normal koullar altnda kararlydlar, kolaylkla elde edilebiliyorlard ancak ... Ancak nceden olduu gibi, kimyasal balanmann bu bileikler iin yapabilecei hibir ey yoktu. Ksenon ve radon atomlar d kabuklarnn mkemmelliine iman ederek bekleiyorlard. Sekiz elektronlar vard ve sekiz elektronlar olduu gibi kalmt. Asal gazlar bulunal elli yldan fazla bir sre gemi ancak "yk yerinden kmldatlamamt." nsanlk tarihinin en frtnal ve en unutulmaz yzyl olan yirminci yzyl yaklamaktayd. Bilim adamlar, bilimsel dncenin geen yzylda kazand baarlar biraraya topluyorlard. Olaand bulularn sonu gelmeyen listesinde "asal gazlardan kimyasal 25 madde retimi" nemli bir yer tutacak, kimi heyecanl yorumcular da "en sansasyonel bululardan biri" diye ekleyeceklerdi. Sansasyonel? Pek deil! Daha ok duygusal bir yk. Baka bir deyile, zmszlyle saysz bilim adamnn ban artan bir sorunun zmnn bazen ne kadar basit olabileceinin yks. Gnmzde kimya, srekli byk dallar veren gl bir aaca benzer. Artk hibir kimse iin bir dal bile btn ile incelemek olas deildir. Aratrmac, yllarn daha ok kk bir dal, bir tomurcuu ya da glkle grlebilen bir filizi incelikleri ile tanmak iin harcamak zorundadr. Bir dala ilikin bilgiler byle binlerce aratrmann biraraya gelmesi ile oluur. Kanadal kimyac Neil Bartlett'de bir "kk dal", kimya dilinde platin hegzaflorr adn alan ve PtF6 forml ile gsterilen bir bileii inceledi. Bu maddeye bu kadar ok zaman ayrmas ve aba harcamas bir raslant deildi. Florun ar metaller ile oluturduu bileikler ok ilgin maddelerdir, ayrca bilim ve uygulama asndan da byk nem tarlar. rnein, nkleer mhendislikte Uranyum-235 ve Uranyum-238 olarak bilinen izotoplarn ayrlmasnda kullanlrlar, izotoplarn birbirlerinden ayrlmas ok karmak bir ilemdir, ancak uranyum hegzaflorrn (UF6) yardm ile bu i gerekletirilebilmektedir. Ksacas ar metal florrleri ok etkin kimyasal maddelerdir. Bartlett PtF6'y oksijen ile tepkimeye soktu ve ok ilgin bir madde elde etti. Bileikteki oksijen art ykl O2 moleklyd. Bir elektron yitirmi bir molekl. Peki, bu durumun neresi ilgin? lginlik, oksijen moleklnden elektron koparmann gerekten ok g olmasndadr. Bunun iin ok byk bir enerji gerekmektedir. Platin hegzaflorrn oksijen moleklnden elektron uzaklatra-bildii saptanmtr.
ilhanx

Asal gaz atomlarnn d kabuklarndan elektron koparlmas da byk bir enerji gerektirir. Ancak, asal gaz arlatka daha kk miktarda enerji yeterli olmaktadr. Ayrca ksenon atomundan bir elektron almann oksijen moleklnden bir tane koparmaktan daha kolay olduu grlmtr. Ve ite... lginlik burada balyor! Bartlett, ksenon atomundan elektron almay platin hegzaflorrle yapmaya karar verdi. Baard da. Bylece yeryznn asal gazdan yaplma ilk kimyasal maddesi 1962'de domu oldu. Forml XePtF6 eklindeydi ve olduka 26 Byk Ev'in Sakinleri kararlyd. Helyumun platin ya da civa ile oluturduu tuhaf bileiklerle benzer bir yan yoktu. Bu kck tohum hzla filiz verdi. Bambu gibi byyen ve kimyann asal gazlar kimyas daln oluturan bir filiz. Daha dn birok ciddi bilim adam kuku iindeydi. Bugn ise kendilerine hizmete hazr otuzdan fazla gerek asal gaz bileiine sahiptirler. Bu bileikler iinde en nemlileri ksenon, kripton ve radon florrleridir. Bylece soy gazlarn d kabuklarnn deimez olduu efsanesi ykld. eitli asal gaz bileiklerinin molekl yaps ne durumdayd acaba? Bilim adamlar bunu henz yeni anlamaya baladlar. Atomlarn nceden dnlenlere gre daha byk bir deerlik kuvveti kaynana sahip olduu sanlmaktadr. nceleri deerlik kavram, zel kararlln yani oktet kabuunun deimezliinin kabulne dayandrlyordu. Oysa imdi bilim adamlar her eyin bu kuramlardaki kadar ak olup olmad sorusu ile kar karya kalmlardr. Belki de, deerli okuyucular, bu kuramlardan yeni yasalarn oluturulmasna katkda bulunma frsatn sizler yakalayabilirsiniz. Bir Baka Belirsizlik mi? Bir zamanlar dnceli bir adamn koltuunun altnda kaim bir dosya ile bir aratrma enstitsnden ieri girdii sylenir. Bilim adamlarna elindeki katlar datr ve itiraz kabul etmeyen bir sesle, "Mendeleyev izelgesi'nde yalnzca yedi element grubu bulunmaldr, ne daha ok ne de daha az!" diye iddia eder. Dnya apndaki nl bilim adamlar aknlk iinde "Bu nasl olur?" diye sorarlar. "ok basit. Tedi' says derin bir anlam tar!" Gkkuanda yedi renk, bir mzik lsnde yedi/nota vardr..." yantn verir. Bilim adamlar iin nlerinde duran adamn pek akl banda olmad aktr. Gelecein Mendeleyev izelgesi'nin yapmcs ile alay etmeye balarlar. Bazlar glmseyerek "Unutma insan kafasnda da yedi delik vardr!" der. 27 Dierleri "Bilgeliin de yedi koulu, vardr" diye ekler. Bu bir yk deildir. Moskova'daki enstitlerden birinde gerekten yaanmtr. Periyodik Sistem tarihinde benzer durumlara ok sk rastlanmaktadr. izelgeyi deitirmek iin ok abalar harcand. Bazen bu abalar belirli bir anlam da tad. Ancak ounlukla bunlar baz yazarlarn ilgin olma isteklerinin bir sonucuydu. Mendeleyev'in byk buluu iin 1969'daki yznc yldnmnde kutlama yapld. Bylesi bir gemii olmasna ramen bugn bile baz ciddi kimyaclarn Periyodik Sistemde bireylerin deitirilmesi gerektiini dndkleri oluyor. Bilim adamlarnn sfrna grup elementlerini kimyasal olarak adlandrmaktan kandklar bir dnem de olmutur. Ama imdi durum farkldr. Bugn Sfrna Grup elementlerinin asal olduunu dnmek olduka uygunsuz grnmektedir. Neyse ki artk kimya dergilerinde asal ... zr dileriz sfrna grup elementleri hakknda pek ok makale yaynlanmaktadr. eitli lkelerden, kripton, ksenon ve radondan yeni kimyasal bileiklerin yapldna ilikin haberler adeta yamaktadr ... iki-, drt-, alt deerlikli ksenon, drt deerlikli kripton- bu terimler daha on yl nce lgnlk gibi grnrken, bugn olduka yaygn biimde kullanlmaktadr. ., , 28 Byk Ev'in Sakinleri "Ksenon florrleri kabusu Mendeleyev izelgesi'nin tepesine dikilmi durmaktadr!" diye dehetle haykrd nl bir bilim adam. Bu kii biraz abartyor olabilirdi, ama yine de bu "kabusun" olabildiince abuk datlmas gerekiyordu. Peki nasl? Bilim adamlar "sfrna grup" kavramnn bilim tarihinin arivlerine kaldrlmasn ve d kabuklarnda sekiz elektron bulunduundan asal gazlarn tmnn bir kez daha sekizinci gruba yerletirilmesini nerdiler... Ama durun! Mendeleyev'in kendi oluturduu izelgede sekizinci grup zaten yer almaktayd. Bu grupta dokuz element bulunuyordu: Demir, kobalt, nikel, rutenyum, rodyum, palladyum, osmiyum, iridyum ve platin.
ilhanx

Bu konuda ne yaplmalyd? Dier bir deyile kimyaclar yine kararszlk iinde kalmlard. Periyodik izelgenin bilinen grn deitirilmeliydi, hem de en ksa srede. Bir atasznde "Engelsiz yol yoktur" denir. Bu deiikliin yolunu da grnte "eski" sekizinci grup kesiyordu. Acaba o nereye yerletirilmeliydi? Obur nl Rus bilim adam A.E. Fersman ona obur diyordu. nk o, dnyann tand en vahi elementtir. Doa bu yknn kahramanndan kimyasal olarak daha etkin bir madde retememitir. Onu doada asla serbest halde bulamazsnz. O, her zaman bileikler halindedir. ingilizce ismi flor'dur, latince fluo "ak" szcnden gelir. Rusa ismi ise ftor'dur, Yunanca "ykc" szcnden tretilmitir. Bu ikinci isim, Mendeleyev izelgesi'nin yedinci grubunun temsilcisinin temel zelliini belirleyen ok gl bir terimdir. "Serbest flora giden yolun insan trajedisinden getii..." sylenmektedir. Bunlar yalnzca ssl szckler deildir, insanolu 104 element buldu. Yeni maddelerin aranmas srasnda aratrmaclar ok sayda gl yendiler, pekok d krklna uradlar, tuhaf hatalarn kurban oldular. Bilinmeyen elementlerin peinden komalar bilim adamlarna pahalya mal olmutur. 29 Flor, yani serbest haldeki floru elde etmek uruna pek ok kii hayatn kaybetmitir. Serbest flor elde etme abalarnda ortaya kan zc kazalar uzun bir liste oluturmaktadr, irlanda Bilim Akademisi yesi Knox, Fransz kimyac Niklesse, Belikal aratrmac Layette hep bu "obur" un kurban olmulardr. Ayrca ok sayda bilim adam da yaralanmtr. Bunlarn arasnda nl Fransz kimyaclar Gay-Lussac ve Thenard ile ingiliz kimyac Humphry Davy de bulunmaktadr... Kukusuz flor, kendisini bileiklerinden ayrmak gibi cretkar bir aba iine giren daha pek ok aratrmacdan da cn almtr. 30 'Byk Ev'in Sakinleri 31 Henri Moissan, 26 Haziran 1886'da Paris Bilim Akademisine verdii raporda serbest flor elde etmeyi baardn belirtiyordu (Gzlerinden biri siyah bir band ile kapatlmt). Element florun serbest halde neye benzediini ilk kez Fransz bilim adam Moissan bulmu oldu. Pek ok kimyacnn bu element ile almaktan korktuunu itiraf etmek gerekir. Yirminci yzyl bilim adamlar florun fkesini yattrmann yntemlerini gelitirmiler, onu insanln hizmetine sunmann yollarn arayp bulmulardr. Bu elementlerin kimyas imdi anorganik kimyann byk ve bamsz bir dal haline gelmektedir. Florun o mthi "inad" krlm ve saysz serbest flor savas abalarnn karln fazlas ile almlardr. Gnmzde retilen birok buzdolabnda soutucu ortam olarak freon seilmektedir. Kimyaclarn bu maddeye verdikleri isim ok daha karmaktr: Difloro dikloro metan. Flor bu bileiin vazgeilmez bir bileenidir. Florun kendisi "ykc" olduu halde, oluturduu bileikler pratikte hibir eye zarar vermez. Ne yakc ne de bozucu bir etkileri olmad gibi, alkali ve asitlerde znmezler. Serbest flordan etkilenmezler, kutup souuna ve ani scaklk deiikliklerine kar kaytszdrlar. Bir ksm sv, dierleri katdr. Doann kendi kendine kefedemedii bu bileiklerin ortak ismi florokar-bonlardr. nsanlar tarafndan retilmilerdir. Karbon ve florun oluturduu bu birliin ok yararl olduu grlmtr. ,Floro-karbonlar motorlarda soutucu akkan olarak, kimya endstrisinde eitli aletlerde ok uzun mrl makine ya, yaltkan ve yap malzemesi olarak kullanlr. Bilim adamlar ekirdek enerjisinden yararlanmann yollarn ararken, uranyum izotoplar olan uranyum -235 ve uranyum-238'i ayrmak gerekti. Daha nce de szn ettiimiz gibi aratrmaclar uranyum hegzaflorr ad verilen ok ilgin bir bileik yardm ile bu karmak ii baarmlardr. Kimyaclarn, asal gazlarn hi de yllarca kabul edildii gibi kimyasal eylemsiz olmadn kantlamalarna flor yardm etmitir. Asal gaz ksenonun yaama gzlerini aan ilk bileii bir flor bileiidir. Grld gibi, flor baard ilerle bir rekor krmtr. Henning Brand'in "Filozof Ta" Ortaalarda Almanya'nn Hamburg kentinde Henning Brand isimli bir tccar yaarm. Ticarette ne kadar baarl olduu bilinmez ama, ok kaba bir kimya gr olduunu kesinlikle syleyebiliriz. Ancak o, gnahn arsna kar koyamyor ve bir anda zengin olmaya alyordu. Bu kolay gibi grnyordu; yapmas gereken btn i simyaclarn iddiasna gre akl tan bile altna dntrebilen nl "filozof ta"n bulmaktan ibaretti.

ilhanx

... Yllar geti. Tccarlar Brand'm adn giderek daha az anyorlar ve yeri geldiinde zntyle balarn sallyorlard. Bu arada o, eitli mineralleri ve karmlar zyor, kartryor, eliyor ve yakyordu. Elleri kapanmak bilmez alkali ve asit yanklar ile doluydu. Gzel bir leden sonra eski tccarn ans iyi gitti. Kar kadar beyaz bir madde imbiin dibinde duruyordu. Koyu boucu dumanlar kararak hzla yand. Ve en ilginci bu maddenin karanlkta parlamasyd. Yayd souk k o kadar parlakt ki, Brand eski simya eserlerini artk bu kta okuyabiliyordu (Onun iin imdi bu eserler, i mektuplarnn ve senetlerin yerini almt). .... Bylece ans eseri, bir kimyasal element olan fosfor bulundu. smi Yunanca "Ik-tayan" ya da "k-taycs" szcklerinden gelmektedir. Fosfor pek ok parlak maddenin ana bileenidir. Sonunda Sherlock Holmes'un avlad nl Baskerviller'in Kpeini anmsyor musunuz? Kpein az fosfor ile parlaklatrlmt. Periyodik izelgenin dier hibir yesi byle esiz bir zellie sahip deildir. Fosforun deerli ve nemli zellikleri ok fazladr. Alman kimyac Moleschott bir keresinde "Fosfor olmadan dnce olmaz" demitir. Bu gerektir, nk beyin dokular birok karmak fosfor bileiinden oluur. Aslnda fosforsuz yaam dnlemez. Fosfor olmadan solunum ilemleri gereklemez ve kaslar enerji depolayamaz. Sonuta fosfor tm canl organizmalarn en nemli "yap talarndan" biridir. Bilindii gibi kemik dokusunun temel bileeni kalsiyum fosfattr. imdi, cansza can verdiine gre fosfor "filozof ta" kadar iyi birey deil mi? 32 Byk Ev'in Sakinleri 33 Son olarak, acaba fosfor niin parlamaktadr? Beyaz fosforun evresinde daima fosfor buharndan bir bulut vardr. Buharlar oksitlenir ve byk bir enerji aa kar. Bu enerji fosfor atomlarn uyarr ve parlamaya neden olur. Temizlik Kokusu ya da Niceliin Nitelie Dnm Frtnadan sonra nefes almanz kolaylar. Hava alr ve tertemiz olur. Bu yalnzca iirsel bir anlatm deildir. Gk grlts atmosferde ozon oluumuna neden olur. Havay temiz gsteren de bu gazdr. Ozon aslnda oksijendir. Oksijen iki atomlu bir element iken, ozon moleklnde atom bulunur. O2 ve O3 - oksijende bir eksik bir fazla atom olmas bu kadar byk bir farkllk oluturabilir mi? Evet, ok byk bir farkllk oluturur: Ozon ve oksijen tm ile ayr maddelerdir. Oksijensiz yaam olmaz. te yandan, yksek deriimde ozon tm canl varlklar ldrr. Flor dnda en gl ykseltgendir. Ozon, organik maddeler ile birleirken onlar hemen 'paralar. Altn ve platin dnda tm metaller ozondan etkilenerek hzla oksid-lerine dnrler. Kendisi iki yzldr! Tm canl varlklarn katili, ayn zamanda eitli yollardan yeryznde yaamn srmesini salayan bir maddedir. Bu elikinin aklanmas kolaydr. Gne nlar tek tip deildir. Mortesi olarak bilinen nlar da kapsarlar. Eer bunlarn tm yeryzne ulasayd, yeryznde yaam olana kalmazd. nk bu nlar youn bir enerji tarlar ve canl varlklar iin ldrcdrler. Neyse ki, gnein mortesi nlarnn yalnzca ok kk bir ksm yeryzne ular. Bunlarn ou atmosferde 20-30 km. ykseklikte gcn yitirir. Bu dzeyde gezegenimizi saran hava tabakasnn iinde ok fazla miktarda ozon bulunur; ve ozon mortesi nlar emer. Yeryznde yaamn balangcna ilikin gncel kuramlardan birinde ilk organizmalarn ortaya knn atmosferde ozon katmannn oluumu ile ayn zamana rastlad ne srlmektedir. te yandan insanlarn yeryznde de ozona gereksinimleri vardr, hem de ok miktarda. Bata kimyaclar olmak zere tm insanlar binlerce ve binlerce ton ozon kullanrlar. Kimya endstrisi ozonun ykseltgen gcn kullanmaktan pek honuttur. Petrol endstrisinde alanlar ozonun nnde sayg ile eilmektedir. Pek ok petrol yata kkrt ierir. Ham petrol aygtlar hzla paslandrd iin byk sorun yaratr. Bu tr petrolden ozon yardm ile kkrt kolaylkla uzaklatrlr ve bu kkrt slfrik asit retimini iki hatta kat arttrr. Klorlu su ieriz. Bu zararszdr, ancak tad kaynak suyuna gre ktdr. Yerine ozon kullanldnda ime suyu hastalk yapan bakterilerden arndrld gibi tad da bozulmaz. Ozon, eski araba lastiklerini yeniler, dokumalar, selllozu ve pamuk ipliini aartr. Yapabildii daha pek ok baka i vardr. Bilim adam ve mhendislerin yksek kapasiteli endstriyel ozon retici tasarmlaryla uramalarnn nedeni de budur.

ilhanx

te ozon byle bir maddedir! O3, O2'den daha az nemli deildir. Felsefenin, niceliin nitelie dnm diyalektik kuraln dzenlemesi ok uzun zaman almtr. Oksijen ve ozon rnei kimyada diyalektiin en canl gstergelerinden biridir. . 04*Byk Hiv'n Sakinleri Bilim adamlarnn bildii ve drt oksijen atomundan oluan bir baka molekl daha vardr, O4. Ancak bu "drtl" ok kararszdr ve bilinen zellikleri ok azdr. ok Basit, Hem de ok Mkemmel Savatan nce, sinemalarda "Volga, Volga" isimli sevimli bir komedi oynard. Filmde neeli bir saka bir yandan uyuuk atn krbalar, bir yandan da ark sylerdi. "Suyu her yerde kullanrz. Onsuz biz ne hurdayz ne de ordayz..." ark ok byk bir baar kazand, szleri bugn bile sylenen bir zdeyi haline geldi. Bu basit arknn iinde nemli bir gerek sakldr. nk su yaantmzn gerekten bir numaral maddesidir. H2O. Bir atom oksijen art iki atom hidrojen. rendiiniz ilk kimyasal formllerden biri sudur herhalde. imdi su birdenbire yok olsa gezegenimizin nasl bir durum alacan dnmeye aln. ... Denizlerin ve okyanuslarn yerinde kenarlar kaln tuz katmanlar ile kapl rktc dipsiz "ukurlar". Kuru rmak yataklar, bir daha asla kabarmayacak kaynaklar. Toz olmu kayalar: Tm bu saylanlarn ana bileenlerinden biri sudur. Ne bir fidan ne de bir iek, l yeryznde herey cansz. Bunlarn stnde rpertici renkte bulutsuz bir gkyz. ok basit bir madde, ama henz su olmadan zekas olan ya da olmayan bir canlnn varl olas deildir. Niin? nk, her eyden nce dnyadaki en artc kimyasal madde sudur. Celsius termometresini yarattnda, aletini iki deere ya da iki sabite dayandrd: Suyun kaynama noktas ve donma noktas. Birinciyi 100 'ye, ikinciyi sfra eit kabul etti; ve bunlarn arasn 100 blmeye ayrd. Bylece scaklk lmeye yarayan ilk alet ortaya kt. Acaba Celsius, gerekte suyun ne tmyle sfrda donduunu ne de 100 'de kaynayamayacam bilseydi ne dnecekti? 35 Gnmzde bilim adamlar bu adan suyun byk bir dolandrc olduu grnde birleirler. Yerkrenin en kural d maddesi sudur. Bilim adamlar suyun 180 daha dk bir scaklkta yani eksi 80 'de kaynayabileceini ne srmektedirler. Her naslsa, Periyodik Sistemde geerli olan kurallar suyun bylesine dk bir scaklkta kaynamasn salayabilmektedir. Periyodik Sistemin herhangi bir grubundaki elementlerin zellikleri hafif elementlerden arlara doru, olduka dzenli bir ekilde deimektedir. rnein kaynama noktasn ele aln. Bileiklerin zelliklerinin deiimi geliigzel deil, molekller de dahil olmak zere elementlerin Mendeleyev izelgesi'ndeki yerleimine baldr. zellikle hidrojen bileikleri yani ayn gruptan elementlerin hidridleri iin bu durum geerlidir. Sb Byk Kvn Sakinleri Suya, oksijen hidrid denilebilir. Oksijen altnc grubun yesidir. Bu grupta ayrca kkrt, selenyum, telluriyum ve polonyum yer alr. Bu elementlerin hidridleri su molekl ile ayn moleklsel yapya sahiptir: H2S, H2Se, H2Te ve H2Po. Bu bileiklerin kaynama noktalar kkrtten balayarak daha ar kardelere doru dzenli olarak deiir; ve umulmadk bir ekilde suyun kaynama noktasnn bu dizinin dna ktn grrz. Olmas gerekenden daha yksek bir scaklktr bu. Su, Periyodik izelgedeki davran kurallarna ilikin bilgiyi reddeder ve gaz evreye geiini 180 erteler. Bu, suyun yalnzca ilk artc kural diiliidir. kinci tuhafl donma noktasna ilikindir. Periyodik Sistem yasalar, suyun sfrn altnda 100 scaklkta katlaabileceini ngrr. Su, bu nermeyi insafszca bozar ve sfrda buz haline gelir. Suyun bu inadndan sv ve kat evrelerinin yeryzne gre anormal olduu anlalmaktadr. Kurallara gre suyun dnyada yalnzca buhar olarak bulunmas gerekmektedir. imdi, suyun zelliklerinin Periyodik Sistemin kat kurallar ile uyum iinde olduu bir dnya hayal edin. Bilim kurgu yazarlar iin byle esiz bir grnt, elendirici roman ve ykler hazrlanmasnda mkemmel t)ir temel oluturabilir. Ama bu bizim iin ve bilim adamlar iin daha deiik bir anlam tar. Periyodik izelgenin yaps ilk grnnden ok daha karmaktr. inde barnanlarn kiilikleri belirli snrlar ierisinde tutamadmz insanlarnkine ok fazla benzemektedir. Su inat bir kiilie sahiptir. Peki niin?
ilhanx

nk su moleklleri zgl bir dzenleme iindedir ve bu nedenle birbirlerini etkilemek gibi belirgin bir yetenek gsterirler. Bir bardak suyun iinde tek bir su molekln aramak bounadr. Molekller, bilim adamlarnn birlikler adn verdikleri gruplar olutururlar ve "n" simgesi birlikteki molekl saysn gstermek zere suyun formlnn (H2O) eklinde yazlmas daha doru olur. Su moleklleri arasndaki birletirici balarn krlmas ok gtr. Suyun, beklenenden ok daha yksek scaklklarda donmasnn ve kaynamasnn nedeni de budur. Kk Souk Irmakta Buz Henz Donmam. 1913'de byk bir facia haberi tm dnyaya yayld. Dev bir okyanus gemisi olan "Titanik" buzul dana arpm ve batmt. Uzmanlar bu felakete ilikin eitli nedenler ne srdler. Sis yznden, kaptann yzen byk buz dan zamannda gremedii ve geminin buzdana arparak yok olduu sylendi. Bu ac olay bir kimyacnn bak asndan ele alacak olursak, umulmadk bir sonuca ularz. "Titanik", suyun bir baka kural diiliinin kurban olmutur. Korkun buz dalar - buzullar - onbinlerce ton arlnda olduu halde, suyun yznde mantar gibi yzerler. Bu, yalnzca buzun sudan daha hafif olmas nedeniyle mmkndr. Herhangi bir metali eritip, iine bir para kat metal atmay deneyin: Kat olan hemen batar. Bir maddenin kat evredeki younluu svsndan daha byktr. Buz ve su bu kuraln artc birer istisnasdr. Ama bu istisna olmasayd, orta enlemlerde kn tm su ktlesi dibe doru donar ve o blgede yaayan canllar lrlerdi. Nekrasov bir iirinde: "Kk, souk rmakta buz henz donmam Eriyen eker gibi para para dalm" der. Souklar geldiinde buz sertleir. yle ki rman stne yol bile yaplabilir. Ancak, bu kaln buz katmannn altnda su nceden olduu gibi akmaya devam eder. Irmak hibir zaman dibine kadar donmaz. Suyun kat evresi buz, ok zel bir maddedir. Buzun pek ok tr vardr. Bunlardan doada bulunan sfr derecede (Celsius l-eklemesine gre) erir. Bunun dnda bilim adamlar yksek basnta alarak laboratuvarda alt eit buz elde etmilerdir. Bunlarn en ilgin olan (buz VII), 21700 atmosferden yksek basnlarda oluur ve kzl buz adn alr. 32000 atmosfer basnta sfnn stnde 192C'ta erir. Buzun eriyii kadar tandk bir manzara yok gibidir. Ama bu arada pek ok artc olay olur! Her kat eridikten sonra genlemeye balar. Oysa buzun erimesi ile oluan su olduka farkl bir davran gsterir: Erirken hacmi klr, scaklk ykselmeye devam ederse ancak o zaman genle38 'Byk Ev'in Sakinleri 39 meye balar. Yine bu durum da, su molekllerinin birbirlerini etkileme yeteneinden kaynaklanmaktadr. Sfrn stnde drt derecede bu yetenek zellikle belirginleir, bylece bu scaklkta suyun younluu en yksek deerine ular: En souk havalarda bile rmaklarmzn, havuzlarmzn ve gllerimizin dibine kadar donma-masnn nedeni budur, ilkbaharn gelii herkesi mutlu klar; sonbaharn altn gnlerinde hepimizi bir sakinlik kaplar. lkbaharda buzlarn erimesinin sevinci ve sonbaharda aalarn krmzya b-rnmesi. te yine suyun anormal bir zelliinin sonucu! [ Buzun erimesi iin ok byk miktarda s gerekir. Bu s, ayn miktarda birka maddenin erimesi iin gerekenden ok daha fazladr. Su donarken bu sy darya verir. Bu nedenle buz ve kar yeryzn ve havay str. Karaka keskin geii yumuatr ve sonbaharn haftalarca saltanatn srdrmesini salarlar. Bunun tersine baharda buzlarn eriyii havann snmasn bir sre erteler. Yeryznde Ka Tane Su Vardr? Bilim adamlar doada hidrojen izotopu bulmulardr. Bunlarn her biri oksijen ile birleebilmektedir. O halde suyun farkl trnden sz edilebilir: Protiyum, dteryum ve tritiyum suyu. Sras ile H2O, D2O ve T2O. Ayrca, molekllerinde bir atom protiyum ve bir atom dteryum, ya da bir atom dteryum ve bir tritiyum bulunan "kark" sular da olabilir.. Bylece su eitleri artar: HDO, HTO ve DTO. te yandan suyun ierdii oksijen de izotopun bir karmdr: Oksijen-16, oksijen-17 ve oksijen-18. En ok birinci izotopa rastlanr. Oksijenin bu eitlilii dikkate alndnda, listeye daha 12 tane olas su eklenebilir. Bir gl ya da rmaktan bir bardak su aldnzda, bardanzda onsekiz farkl su tr bulunduunu asla dnmezsiniz. O halde su, kayna ne olursa olsun farkl molekllerin bir karmdr. Bunlardan en hafifi H2O16 ve en ar T2O18 'dur. Kimyaclar bu onsekiz eit suyun her birini saf olarak hazrlayabilmektedirler.
ilhanx

Hidrojen izotoplar zellikleri bakmndan birbirlerinden belirgin bir biimde farkldr. Peki, acaba suyun farkl trleri iin durum nasldr? Onlar da baz noktalarda birbirlerinden ayrlrlar. rnein, younluklar, donma ve kaynama noktalan farkldr. Yine doada farkl su eitlerinin bal miktar her yerde ve her zaman farkldr. rnein, bir ton eme suyunda 150 gram ar dteryum suyu D2O bulunur. Pasifik Okyanusu'nda bu miktar ok daha fazladr: Yaklak 165 gram. Caucasian buzul dalarndan alnan bir ton buz 7 gram ar su ierir, bu miktar bir metre kp nehir suyunda bulunandan daha oktur. Ksacas suyun izotop bileimi yerine gre deiir. Bunun nedeni, doada ok sayda izotop yer deitirme ileminin srekli olarak gereklemesidir. Farkl hidrojen ve oksijen izotoplar eitli koullar altnda srekli birbirlerinin yerlerini alrlar. Bu kadar ok eitte baka bir doal bileik bulunabilir mi? Hayr yoktur. Tabii ki, en ok protiyum suyu ile ilgileniriz. Ama suyun dier trleri de gzard edilemez. Bazlar ve zellikle ar su D2O pratikte geni uygulama alan bulur. Nkleer reaktrlerde, uranyum paralanmasna neden olan ntronlarn yavalamasn salamak iin ar su kullanlr. Bunun dnda, bilim adamlar eitli su trlerini izotop kimyas alanndaki aratrmalarnda kullanrlar. Acaba onsekiz eitten fazlas da var mdr? Gerekten, suyun eitleri ok daha fazla olabilir. Doal izotoplarnn dnda oksijenin yapay radyoaktif izotoplar da vardr. Oksijen -14, ok-sijen-15, oksijen-19 ve oksijen-20 gibi. Ayrca son yllarda hidrojen izotoplarnn says da artmtr. H4 ve H5'i rnek verebiliriz. Bylece, hidrojen ve oksijenin yapay izotoplarn da dikkate alrsak olas su listesi 100' aar. Tam olarak ka tane olduunu kendiniz de kolaylkla sayabilirsiniz... Yaam Suyu, Canveren, Her Yerde Hazr Olan Su Pek ok halk yks, "yaam suyu" efsanesine dayanr: Yaralar iyiletiren, ly dirilten. Yreksizi yrekli klan, yiitlerin gcn yz kat arttran. 40 mByk Ev'in Sakinleri 41 nsanolunun suya byle byl zellikler yaktrmas rastlant deildir. Yeryznde yaamamz, yeil aalarla ve iekli topraklarla evrelenmemiz, sandalla gezebilmemiz, yazn yamurda su glcklerinin stnden atlamamz, kn kayak ve paten yapmaya gitmemiz tm ile su sayesinde gerekleir. Daha ak belirtmek gerekirse tm su molekllerinin birbirlerini etkileme ve birlikler oluturma yeteneine dayanmaktadr. Gezegenimizde yaamn balamas ve gelimesi iin gerekli olan koullardan birisi budur. Yeryz tarihi suyun tarihidir denilebilir. Su gezegenimizin yzn deitirmi ve deitirmeyi srdrmektedir. Dnyadaki en byk kimyac sudur. Hibir doal ilem onsuz olamaz. Ne yeni bir mineral, yeni bir kaya oluumu gerekleebilir, ne de bitki ve hayvan organizmalanndaki karmak biyokimyasal tepkimeler oluabilir. Kimyaclar laboratuvarda su olmadan pek birey yapamazlar. Maddelerin zelliklerini, dnmlerini incelerken ve yeni bileikler elde ederken ok ender olarak susuz alabilirler. Bilinen en iyi zclerden biri sudur. Pek ok madde su iindeki zeltileri hazrlandktan sonra tepkimeye sokulabilir. Bir madde zndnde neler olur? Yzeyindeki molekller aras ve atomlar aras etkileim kuvvetleri su iinde yzlerce kez zayflar ve sonuta yzeyden koparak suya geerler. Bir bardak ayn iindeki bir eker paras molekllerine ayrlr. Sofra tuzu sodyum ve klordan oluan iyonlarna ayrr. Kendi zgl yapsna uygun olarak su molekl, znen ktlenin atom ve molekllerini etkileyebilen byk bir yetenek gsterir. Bu adan dier birok zc suya gre yetersizdir. Yeryznde suyun paralayc etkisine kar durabilecek bir kaya yoktur. Granitler bile yava yava ama mutlaka paralanrlar. Su,z-d maddeleri denizlere ve okyanuslara tar. Yzmilyonlarca yl nce taze su ieren byk su ktleleri bu nedenle tuzlanmtr... Buz Saann Srlar Kk ocuklar buz saaklaryla oynamaya baylrlar. Bunlar, ok sevimli parltl eylerdir. ocuk kimseye gstermeden buz parasn azna atar. Bu kadar m lezzetli? Ondan geri almaya aln grrsnz. Elendirici, ocuksu bir istek mi? Hayr, durum ok daha ciddidir. Civcivler zerinde yaplm bir deney vardr. Bir gruba imeleri iin normal su verilirken, dierine iinde buz paralan yzen erimi kar suyu iirilmiti. Bundan daha kolay bir deney olamazd. Ancak sonular artcyd. Normal su ien civcivler olduka sakindi ve hi huysuzlanmyorlard. Oysa leen dolusu

ilhanx

erimi kar suyu daima korkun bir sava alanna dnyordu. Deiik bir tad varm gibi civcivler agzllkle suyu yutuyorlard. n 42 Byk Ev'in Sakinleri Birbuuk ay sonra denek civcivleri tarttlar. Erimi kar suyu verilenler ok daha ard. Normal su ien civcivlere gre daha fazla kilo almlard. Uzun szn ksas, erimi kar suyu belirgin ve harikulade zellikler gstermekteydi. Canl varlklar iin ok yararlyd. Peki, bunun nedeni neydi? Balangta, erimi suda dteryum miktarnn daha fazla olmasndan dolay diye dnld. Ar suyun kk deriimleri canl varlklarn geliimini hzlandryordu. Ancak bu, yalnzca ksmen doruydu... imdi, gerek nedenin erime olayndan baka bir yerde olmadna inanlyor. Buz kristal bir yapya sahiptir. Ancak feenel bir deyile, su da sv bir kristaldir. Moleklleri tamamen dzensiz deildir, tam bir kafes iskelet oluturur. Ama doal olarak yaps buzunkinden farkldr. Buz eridiinde uzun bir sre yapsn korur. Dier bir deyile erimi su sv olmakla birlikte, moleklleri "buz dzeni" nde kalr. Bu nedenle erimi suyun kimyasal etkinlii normal sudan daha yksektir. Biyokimyasal ilemler dizinine kolayca katlr. Organizmada eitli maddelerle normal suya gre ok daha hzl birleir. Bilim adamlar organizma iinde suyun yapsnn byk lde buzun yapsna benzediine inanmaktadrlar. Organizma normal suyu zmlediinde suyun yaps yeniden dzenlenir. Erimi su zaten istenen yapda olduundan, molekllerinin yeniden dzenlenmesi iin organizmann fazladan enerji harcamasna gerek yoktur. Grld gibi, erimi suyun yaamdaki rol ok byktr. Biraz Dilbilim ya da ok Farkl ki Olgu Harfler olmadan szckler, szckler olmadan konuma olmaz. Bir dili almaya alfabeyi renerek balarz. Her alfabe iki tr harften, sesliler ve sessizlerden oluur. Onlar olmasayd insan konumas para para olurdu ... Bir bilimkurgu romannda, bilinmeyen bir gezegende yaayanlar birbirleri ile yalnzca sessiz szcklerden oluan sesler kararak konuurlar. Ama bu katksz bir bilimkurgudur! 43 Doa bizimle kimyasal bileiklerin diliyle konuur. Bu bileiklerin her biri kimyasal "harflerden" ya da yeryznde var olan elementlerden oluur. Bu tr "szckler" in says milyonu aar. Oysa kimyasal "alfabe" de yalnzca yz kadar "harf vardr. Bu "alfabe"de de "sesliler" ve "sessizler" bulunur. Kimyasal elementler uzun bir sreden beri iki gruba ayrlmaktadr: Ametaller ve metaller. Ametallerin says metallerden daha azdr. Aralarndaki oran basketbol etelesini anmsatr - 21: 83... Tpk insan dilinde seslilerin sessizlerden daha az olmas gibi. 44 'Byk Ev'in Sakinleri 45 nsan dilinde yalnzca seslilerin birlemesi ile ender olarak anlaml bir hece oluur. ounlukla anlamsz inilti gibi bir ses kar. Kimya dilinde yalnzca "sesliler" in (ametallerin) birlemesine daha sk rastlanr. Yeryzndeki tm canllar varlklarn ametallerin birbirleri ile oluturduklar bileiklere borludurlar. Bilim adamlarnn karbon, azot, oksijen ve hidrojenden oluan drt temel ametale organojenler demeleri bouna deildir. Organo-jen, organik yaamn kayna olan maddeler anlamna gelir. Bunlara fosfor ve kkrt de eklersek, bu alt "yap ta", proteinlerin ve hidrokarbonlarn, ya ve vitaminlerin ksacas, tm yaamsal nemdeki kimyasal bileiklerin yapmnda doann kulland madde dizisini tamamlar. Oksijen ve silikon isimli iki ametal (kimyasal "alfabe" nin iki "sesli" si) birleerek kimya dilinde SiO2 eklinde yazlan ve silisyum dioksid olarak okunan bir madde olutururlar. Bu madde yeryznn en nemli temel maddesidir. Tm kayalarn ve minerallerin dalmasn nleyen bir tr imentodur. "Sesliler" listesine eklenecek pek fazla bir madde kalmad. Halojenler, sfr grubunun az bulunur gazlan (helyum ve kardeleri) ve ok iyi tannmayan element boron, selenyum ve telluriyum ile liste tamamlanr. Ancak yeryzndeki tm canl varlklarn yalnzca ametallerden olutuunu sylemek yanl olacaktr. Bilim adamlar insan yapsnda yetmi farkl kimyasal elementten fazlasn saptamlardr: Tm ametaller ve uranyum da dahil olmak zere radyoaktif elementlerden demire kadar ok sayda metal. nsan dilinde sessizlerin seslilerden daha ok olmasnn nedeni dilbilimciler arasnda tartmaya neden olmaktadr. Kimyaclar, Periyodik Sistemde niin ametaller ve metaller gibi iki farkl grup olduuyla ilgilenirler. Bu gruplar birbirlerinden ok farkl elementler ierir, ancak yine de aralannda baz benzerlikler vardr.
ilhanx

Niin ok Farkl ki Olgu? Bir zamanlar akac biri iki temel niteliin insanlan hayvanlardan ayrdm sylemiti: akadan anlamalan ve tarihsel deneyimleri. nsanolu kendi anszlna glebilmekte ve bir kez yanlgya dtkten sonra ikinci bir kez hata yapmamaktadr. "Niin" diye sorabilmesini ve yant bulmaya almasn da eklememiz gerekir. Gelin imdi biz de bu kk szc kullanahm."Niin?" rnein, niin ametaller Byk Ev'in katlanna ve blmlerine eit olarak datlamamakta tersine belirli yerlerde gruplamaktadrlar? Metaller metal, ametaller ametaldir, ama aralanndaki fark nedir? Evet balang iin iyi bir soru. ki element (hangileri olursa olsun) tepkimeye girdiinde atomla-nndaki d elektron kabuklar yeniden dzenlenir. Elementlerden birinin atomlan elektron verirken dierininkiler bu elektronlan alr. Metaller ile ametaller arasndaki fark, bu en nemli kimyasal yasadan kaynaklanmaktadr. Ametaller iki zt etki gsterebilirler: Kural olarak elektron alrlar, ancak elektron verme yetenekleri de vardr. Davranlan esnektir ve koullara bal olarak davranlann deitirirler. Eer elektron almay daha kazanl bulurlarsa, ametaller eksi iyon olarak ortaya kar. Deilse art iyonlar olutururlar. Sadece flor ve oksijen uzlamaya yanamaz: Yalnzca elektron alr ve asla geri vermezler. Metaller pek o kadar "diplomatik" deildir ve alkanlklanna daha fazla baldr. "Srekli elektron ver ve asla alma" sz deimez dsturlar olmutur. Art ykl iyonlar olutururlar. Fazla elektronlarn alnmas onlann izgisine uymaz. Metalik elementlerin kat davran kural ite byledir. Metaller ile ametaller arasndaki temel fark budur. Ancak, kl krk yaran kimyaclar bu ok kat kuraln bile istis-nalann bulmulardr. Metallerin iinde de tutarsz kiilikler vardr. ki (imdilik) yalnzca iki metal "metalik olmayan" bir grnm sergilemitir. Astatin ve rheniyum (Mendeleyev izelgesi'nin 75 ve 85. kutularnn sakinleri) elementlerinin eksi bir deerli iyonlar oluturduklan bilinir. Bu gerek, byk metal ailesine srlm kara bir leke gibidir... imdi, genel olarak konuursak, hangi atomlar elektronlarn daha kolay brakr ve hangileri onlan daha abuk alr? D kabuk-lannda birka elektron bulunan atomlar onlan vermeyi daha uygun bulmakta, d kabuklannda fazla elektron olanlar ise dardan elektron alarak sekizlisini tamamlamay daha kazanl grmektedirler. Alkali metallerin d kabuklannda yalnzca tek bir ^^M^^^^^H 46 Byk Ev'in Sakinleri 47 elektron vardr. Bu metaller elektronlarn brakmaktan baka bir ey dnmezler. Bunu yaptklarnda en yakn asal gazn kararl d kabuuna sahip olurlar. Bilinen tm metallerin kimyaca en etkininin alkali metaller olmasnn nedeni de budur. Aralarnda "en fazla etkin" olan da fransiyumdur (87.kutu). Grup iinde element arl arttka, atom bymekte ve ekirdein dtaki tek elektronu tutma gc zayflamaktadr. Ametaller krallnda en fkeli madde flordur. "D kre" sinde yedi elektron vardr. Tam olarak mutlu olmas iin tek gereksinimi sekizinci bir elektrondur. Bu elektronu Periyodik Sistemdeki herhangi bir elementten hrsla kapar; florun lgnca saldnsna hibir ey kar duramaz. Daha kolay veya zor ama dier ametaller de elektron alrlar. Niin esas olarak izelgenin sa st kesinde toplandklarn imdi artk anlayabiliyoruz: D kabuklarnda pek ok elektron vardr ve bu yalnzca periyodlann sonlanna yakn atomlar iin olanakldr. ki "Niin" Daha Niin yeryznde bu kadar ok metal ve bu kadar az ametal vardr? Ve niin metaller ametallerden ok daha fazla birbirlerine benzerler? Gerekten de, kkrt ile fosfor ya da iyot ile karbon grn olarak birbirine kartnlacak gibi deildir. Oysa uzman bir gz bile niobium ve tantalumu, potasyum ve sodyumu, ya da molibden ve tungsteni her zaman birbirinden ayramaz. Terimlerin yerinin deitirilmesi toplam deitirmez. Aritmetiin herhalde en "kesin" kurallanndan biri budur. Ama kimyada, atomik elektron kabuklannn yapsna bal olarak bu kural her zaman geerli deildir... Periyodik izelgenin ikinci ve nc periyodlarndaki elementler ile altmz srece herey iyi ve gzeldir. Bu periyodlann her elementinde yeni bir elektron atomun d kabuuna yerleir. Bir elektron eklenir ve oluan yeni elementin zellikleri nclne gre olduka farkldr. Silisyum alminyuma benzemez, kkrdn fosforla ortak hibir yn yoktur. Metalik zellikler sonunda ametaliklere yol verir, nk atomun d kabu-undaki elektron says arttka, atom onlan daha zor brakr.

ilhanx

Ama imdi drdnc periyoda geldik. Potasyum ve kalsiyum birinci snf metallerdir. Hemen arkalanndan ametallerin geleceini umuyoruz. Bu o kadar kolay olmuyor! Hayrete dyoruz. nk, skandiyumdan balayarak her eklenen elektron ikinci-d kabuu en dta-kine tercih ediyor. "Terimlerin yer deitirmesi..." Ama bu yer deitirme "toplam", yani elementlerin zellikleri toplamm deitiriyor. kinci-d kabuk en dtakinden daha tutucudur; elementlerin kimyasal zelliklerini de daha az etkiler. Sonuta, elementler aras aynm daha az belirgin olur. Skandiyum nc elektron kabuunun tamamlanmam olduunu "anmsar" gibidir. 18 elektronu bulunmas gerekirken yalnzca 10 tane vardr. Potasyum ve kalsiyum bu durumu "unutmu" olmallar ki, yeni eklenen elektronlarn drdnc kabuklanna yerletirdiler. Skandiyumda hak yerini bulmaktadr. kinci-d kabuk on elementlik bir dizi iinde giderek tamamlanr. En d kabuk iki elektronu ile deimeden kalr. Bir atomun d kabuunda bu kadar az sayda elektron bulunmas metallere zg bir durumdur, ite bu nedenle, skandiyum-inko "zincir" inde yalnzca metaller yer alr. D kabuklannda yalnzca iki elektron varsa, bileik olutururken niin elektron almalan gerekli olsun ki? Tepkimeye girdikleri elementlere bu iki elektronu vermek onlar iin ok daha kolaydr. Aynca tamamlanmam ikinci-d kabuklarna da ilave elektron dn almaya kalkmazlar. Sonu olarak, farkl art deerlikler gsterirler. rnein, mangan art iki-, -,drt-, alt-, hatta yedi-deerli olabilir. Periyodik izelgenin sonraki periyodlarmda da ayn durum gzlenir. Metallerin ok fazla sayda olmasnn ve ametallerden daha ok birbirlerine benzemelerinin nedeni budur. Tutarszlklar Hi alt deerlikli oksijeni duyannz var m? Ya da yedi deerlikli floru? Hayr, hi kimse hi bir zaman byle birey duymamtr. 48 Byk Ev'in Sakinleri Ktmser olmak istemeyiz, ancak oksijen ve florun bu tr iyonlarn kimyann asla bilmeyeceini kesinlikle syleyebiliriz. Bu elementlerin kararl bir oktet elektron kabuu oluturmalar iin yalnzca iki ya da bir elektrona gereksinimleri olduu halde, bu kadar ok sayda elektron vermelerinin hibir nedeni olamaz. Bu yzden oksijenin art deerlik gsterdii ok az sayda bileik vardr. rnein, F2O bileimindeki oksidde oksijen art iki deerliklidir. Ancak kimya iin bu zel bir durumdur. Florun art deerlikli olduu bileiklere de ok ender rastlanr. "Byk Ev Kurallarndan biri, bir elementin en yksek art deerlii ait olduu grup numarasna eit olmal der. Oksijen ve flor bu kural inedikleri halde, altnc ve yedinci gruplara kalc olarak yerletirilmilerdir. Hi kimse de onlar yerinden kmldatmay dnmez, nk dier tm alardan oksijen ve florun kimyasal davran Byk Ev'in br katlarndaki daha ar komularnn yaam tarzndan farkl deildir. Bu, kimyaclarn tmyle farknda olduu ama Mendeleyev i-zelgesi'nin mimarisine zarar vermedii iin dikkate almadklar bir tutarszlktr. Ne yazk ki, daha can skc bir tutarszlk daha var. . Ortaalarda madenciler kimi zaman, ounlukla demir cevherini andran ilgin cevherlerle karlarlard. Ancak demiri bir trl cevherden ayramazlard. Sonunda baarszlklarn, Alman-cada koboldlar ad verilen muzr cinler ve yal alayc eytan Nick gibi kt ruhlarn oyununa dayandrdlar. 49 Daha sonra kt ruhlarn bu ite hibir sulan olmad anlald. Cevherler demir deil ama onu andran baka iki metal ieriyordu. Bu iki metale eski inanlarn ansna kobalt ve nikel ad verildi. Yine Ortaada ispanyol fatihleri Gney Amerika'da Platino del Pino rmann yatanda ilgin metalik bir madde buldular. Bu, hibir asitte znmeyen parlak ve ar metale Platin ad verildi. asr sonra, platinin hemen her zaman be orta ile birarada bulunduu anlald: Rutenyum, rodyum, palladyum, osmiyum ve iridyum. Bu alt nadir metali birbirinden ayrmak ok gt ve onlar platin ailesi olarak tannd. Artk onlar Byk Ev'e yerletirmenin zaman gelmiti. imdi bu olayn elendirici yksn ve bilim adamlarnn glkleri tek tek nasl yendiini dinlemeye hazrlann. Sizi hayal krklna urattmz iin zgnz, ama bu tmy^ le ok kolay oldu... Mimaride zgnlk Tm blmleri tasarland gibi dzenlenmi, yalnzca bir blm sanki farkl bir mimar yapm gibi dierlerinden olduka farkl bir ev hi grdnz m?
ilhanx

Sizin evinize benzemiyor deil mi? iyi, Byk Ev'in ite tam byle tuhaf bir yaps var. Blmlerinden birini Mendeleyev benzersiz olarak ekillendirdi. Byle yapmak zorunda kaldn eklemeliyiz. Sz edilen blm Periyodik Sistemin sekizinci grubudur. Burada elementler ller halinde yerletirilmitir. Dahas her biri bir katta deil, yalnzca izelgenin uzun periyotlarnda bulunurlar. Demir, kobalt ve nikel bunlardan birinde ve platin metalleri dier ikisinde yer alr. Mendeleyev, onlara daha uygun yerler bulabilmek iin ok uramtr. Ama sonunda Periyodik izelgeye sekizinci bir grup eklemek zorunda kalmtr. Niye sekizinci? ok basit, nk ondan nceki son grup halojenlerin yer ald yedinci gruptur. 50 Byk Ev'in Sakinleri Ancak bu, grup numarasn tmyle biimsel klmaktadr. Sekizinci gruptaki art sekiz deerlik bir kural olmaktan ok. ender karlalan bir istisnadr. Yalnzca rutenyum ve osmiyum hi de kolay olmad halde kararsz RuO4 ve OsO4 oksidlerini oluturmaya alrlar. Bilim adamlarnn tm yardmlarna karn, dier metaller byle bir "ykseklie" hibir zaman ulaamamlardr. Bu bilmeceyi birlikte zmeye alalm: Platin metalleri kimyasal tepkimelere ok gnlsz katlrlar. Bu nedenle kimyaclar deneylerde ounlukla platin gereler kullanr. Platin ve ortaklar, metallerin "soy gazlan" dr. alar boyu kendilerine "soylu" denilmesi bouna deildir. Doada serbest halde bulunduklarn da hatrlatalm. imdi, rnein demiri ele aln. Sradan demir kimyasal olarak orta etkinlikte bir elementtir. Saf demir ise ok kararldr (Yeri gelmiken, yalnzca metallerin deil dier pek ok elementin de ok saf olduklannda kimyasal etkilere kar ok direnli olduklanm sylemeliyiz). Platin metallerinin "soyluluudan", atomlanndaki en d deil ikinci-d elektron kabuu sorumludur. Bu kabuun onsekizlik tam bir kme* oluturmas iin yalnzca ok az elektron a vardr ve onsekizelektronluk kabuk da olduka kararl bir yapdadr. Platin metallerinin bu kabuktan elektron verme eiliminde olmamalarnn nedeni budur. Ayrca, sonuta metal olduklanndan elektron alamazlar da. Platin metallerinin bu "kararszl" onlarn allmam davra-nlanna neden olur. Hlen, sekizinci grup Mendeleyev izelgesi'nin mantna pek uygun deildir. Bu tutarszl gidermek iin, kimyaclar sekizinci ve sfmnc gruplar birletirmeye karar vermilerdir. Yaplmas gereken doru iin bu olup olmadn gelecek gsterecektir. 51 * Palladiyum elementi,ikinci-d(N) kabuunda onsekiz elektronluk tam bir kmeye sahiptir ve d (O) kabuunda hi elektronu yoktur. Ondrdzler Onlara lantanidler ad verilir. nk, ondrd de tmyle "lantanum benzeri" maddelerdir, yani lantanumu andrrlar ve su damlalar kadar birbirlerine benzerler. Bu artc kimyasal benzerlik nedeniyle, tek bir kutu iinde izelge numaras 57 olan lantanum kutusunda yer alrlar. Bu korkun bir yanl anlama myd? Mendeleyev ve dier pek ok bilim adam, Periyodik izelgede her elementin tek ve belirli bir yeri olduunu ileri sryorlard. Oysa burada sistemin ondrt sakini ayn kutuya skmaktadr! Hepsi 3.grup, 6. periyod elementidir. Niin onlan dier gruplara datmaya almadlar? Mendeleyev de dahil pek ok kimyac bunun iin uratlar. Drdnc gruba seryumu, beinci gruba praseodmiyumu, altncya neodmiyumu ... yerletirdiler. Ama bu dalm ok mantkszd. Mendeleyev izelgesi'nin ana ve ikincil alt gruplarnda benzer elementler bulunuyordu. Oysa seryumun zirkonyum ile ok az ortak noktas vard. Praseodmiyum ve neodmiyum, niobi-yum ve molibdene yabancydlar. Dier nadir - toprak elementleri de (lantanum ve lantanidlerin genel ismi) ilgili gruplarda akrabalarn bulamyorlard. te yandan birbirlerine ikiz karde kadar benziyorlard. Kimyaclara lantanidleri izelgenin hangi kutulanna nasl yerletirecekleri sorulduunda, aresizce omuz silkiyorlard. Gerekten de, lantanidlerin artc benzerliinin nedenini bilmezken ne syleyebilirlerdi ki? Aklama ok basitti: Periyodik Sistemde, atomlar olduka zel yapda ilgin element gruplar vardr. Bu atomlar oluturan son elektron, en d kabua ya da ikinci-d kabua yerlemez. Kat fizik yasalann inemeden dorudan nc-d kabua gider. Bunlar bulunduklan yerde kendilerini o kadar iyi hissederler ki hibir koulda yerlerini terketmek istemezler. Kimyasal tepkimelere yalnzca ok ender durumlarda katlrlar. Tm lantanidler d kabuklannda elektrona sahip olduklan iin, kural olarak deerlidirler. . ,
ilhanx

52 Byk Ev'in Sakinleri Lantanidlerin ne bir eksik ne bir fazla tam ondrt tane oluu rastlant deildir. nk atomlarnn doldurulmakta olan nc-d kabuunda tam ondrt boluk vardr. Kimyaclarn btn lantanidleri lantanum ile birlikte tek bir kutuya yerletirmeyi olanakl bulmalar bu yzdendir. Metal Dnyas ve elikileri Periyodik Sistemde sekseni akn element metaldir. Btn olarak, ametallerle karlatrldnda, metaller birbirlerine daha fazla benzerler. Fakat metal krallndaki artmacalarn henz sonu gelmemitir. rnein, farkl metallerin renkleri nasldr? Metallurjistler tm metalleri demirli ve demirsiz olmak zere ikiye ayrrlar. Demirli metaller demir ve alamlarn ierir. "Majesteleri" Gm, Altn, Platin ve ortaklarndan oluan soy metaller haricinde geri kalan demirsiz metallerdir. Aslnda bu ok kaba bir ayrmdr. Metallerin kendileri bile bylesi bir eksik tanmlamaya iddetle kar karlar. Gerekte her metalin kendine zg bir rengi vardr. Koyu, donuk ya da gmms grntleri her zaman belirli bir tona sahiptir. Bilim adamlar renklerini saptarken metalleri en saf haldeyken incelemektedirler. Metallerin pek ou ak havada kaldnda er ya da ge gerek renklerini gizleyen ok ince bir oksit katman ile rtlr.. Oysa, saf metallerin ok geni bir renk aral vardr. Aratrmac bir gz, mavimsi, yeilimsi mavi ve yeilimsi tonlaryla, krmzms ya da sarms renkleriyle, bulutlu bir sonbahar gnnde deniz suyu gibi koyu grilikleriyle ve gne nlarn bir ayna gibi yanstan parlak gmms tonlaryla metalleri birbirinden ayrabilir. Bir metalin rengi birok etmene baldr. Dier etmenlerin yan sra, retim ynteminin de nemi byktr. Sinterleme ile elde edilen metalle, ayn metalin kle halindeki grn birbirinden farkldr. Metalleri arlklar ynnden karlatracak olursak, hafif, orta ve ar metaller eklinde ayrm yapabiliriz. 53 Bu "arlk snflan" iinde de rekoru elinde tutanlar vardr. Lityum, sodyum ve potasyum su iinde batmaz. nk sudan daha hafiflerdir. rnein, lityumun younluu bir birimlik su younluunun yars kadardr. Lityumun kimyasal etkinlii yksek olmasayd, eitli amalar iin mkemmel bir madde olabilirdi. Byk bir ksm lityumdan yaplm bir gemi ya da araba dnn. Ne yazk ki bu cazip dnceyi kimya bilimi yasaklamaktadr. Metaller arasnda "arlk ampiyonluu" osmiyumundur. Bu soylu metalin bir santimetre kbnn arl 22.6 gramdr. Bir kb osmiyumu dengelemek iin terazinin br kefesine kb bakr veya iki kb kurun ya da drt kb yttriyum koymamz gerekir. Osmiyumun en yakn komular olan platin ve iridyumun gsterdii "baar" da bundan geri kalmaz. Soy metaller ayn zamanda en ar metallerdir. 54 Byk Ev'in Sakinleri 55 Metallerin sertlii deyim haline gelmitir. Eer bir kimse srekli sakin ve soukkanl ise "sinirleri demir gibi" deriz. Oysa metal dnyasnda durum farkldr. Bu dnyada demiri sertlik rnei olarak ele almak ok gtr. Sertlik ampiyonu, elmastan ok az geride olan kromdur. Ayrca elikili gibi grnse de en sert kimyasal elementler metaller deildir. Sertlik cetvellerinin birinci srasnda elmas (bir tr karbon) ve bor kristali yer alr. Demir, daha ok yumuak bir metal olarak snflandrlabilir; sertlii kro-munkmin ancak yans kadardr. Hafif metallere gelindiinde alkali metallerle karlalr. Bunlar balmumu kadar yumuaktr. Sv Metaller ve Bir Gaz (?) Metal Sert ya da yumuak tm metaller katdr. Bu genel bir kuraldr. Ancak kural d metaller de vardr. Baz metaller daha ok svya benzer. Bir para galyum ya da sezyum avucunuzda erir, nk erime scaklklar 30Celsi-us'un(86F) biraz altndadr. Henz saf olarak elde edilemeyen fransiyum oda scaklnda erir. Civa herkesin bildii klasik bir sv metal rneidir. Eksi 39C'da (-38.2F) donar. Bu zelliiyle eitli tipte termometrelerde kullanlmaya ok uygundur. Bu adan galyum civann nemli bir rakibidir; nedeni de udur. Civa, 300C (572F) gibi olduka dk bir scaklkta kaynar. Bu nedenle yksek scaklklarn llmesinde cival termometre kullanlamaz. Oysa galyum, 2000C'da (3670F) gaz evreye geer. Baka hibir metal bu kadar yksek bir scakla kadar sv olarak kalamaz, yani galyumun erime ve kaynama noktalan arasnda byk bir aralk vardr. Bu nedenle galyum yksek scaklk termometreleri iin mkemmel bir malzemedir.

ilhanx

ok ilgin birey daha... Bilim adamlar, civann ar bir benzeri var olsayd (Byk Ev'in sanal yedinci katnn - sekizinci periyod-bir sakini, yeryznde bilinmeyen, atom numaras ok byk bir element) onun olaan koullardaki doal halinin gaz olmas gerektiini teorik olarak kantlamlardr. Bir metalin kimyasal zelliklerini tayan bir gaz! Acaba bilim adamlar byle esiz bir elementi inceleme frsat bulabilecekler midir? Kurun tel, kibrit alevinde eritilebilir. Kalay yapra atee atlrsa hemen bir damla sv kalaya dnr. Ama tungsten, tantalum ve rhe-niyumu svlatrmak iin scakl 3000C'un (yaklak 5500F) stne karmak gerekir. Bu metallerin erimesi dier tm metallerden daha gtr. Bu nedenle elektrik ampullerinin telleri tungsten ve rheni-yum'dan yaplr. Baz metallerin kaynama noktas gerekten dehet vericidir. rnein, hafniyum 5400C'da (yaklak 9800F) (!) kaynamaya balar; bu da hemen hemen gne yzeyindeki scaklk kadardr. Olaand Bileikler insanolunun bilinli olarak rettii ilk kimyasal madde neydi? Bilim tarihi bu soruya kesin bir yant verememektedir. imdi gelin, bu konuda kendi varsaymlarmz ne srmekte zgr olalm. nsanolunun, ne yapmak istediini nceden bilerek rettii ilk madde iki metalden, bakr ve kalaydan oluuyordu. "Kimyasal bileik" szcn kullanmaktan zellikle kandk, nk bakr ve kalay bileii (genellikle bronz diye tannr) allagelmi bir bileik deildir. Buna alam ad verilir. Eski insanlar ilk nce metalleri filizlerinden ayrmay ve hemen arkasndan onlar birlikte eritmeyi rendiler. i s ., 56 Byk Ev'in Sakinleri Bylece, uygarln sabahnda gelecein kimya biliminin bir dal ilk tohumlarn vermeye balad. Bu dala imdi metal kimyas denilmektedir. Metal ve ametal bileiklerinin yaps genellikle kendilerini oluturan elementlerin deerliine baldr. rnein, sofra tuzunun bir moleklnde art bir deerli sodyum ve eksi bir deerli klor bulunur. Amonyak moleklnde, NH3, eksi deerli azot tane art bir deerli hidrojen atomuna balanmtr. Metallerin birbirleriyle oluturduu kimyasal bileikler (metalleraras bileikler ad verilir) ounlukla deerlik yasalarna uymazlar ve bileimlerinin tepkimeye giren elementlerin deerliiyle hibir ilgisi yoktur. Bu nedenle metalleraras bileiklerin forml olduka ilgintir, rnein MgZn5, KCd7, NaZn12 vs. gibi. Ayn metal ifti pek ok metalleraras bileik oluturabilir, rnein sodyum ve kalay kullanlarak dokuz farkl bileik elde edilebilir. Kural olarak, metaller birbirleriyle sv halde etkileir. Ancak metaller eritildiklerinde her zaman kimyasal bileik oluturmazlar. Bazen bir metal dierinde yalnzca znr. Sonuta farkl bir kimyasal formlle tanmlanamayan bileimi belirsiz homojen bir karm oluur. Bu tr karmlara kat zelti ad verilir. ok sayda alam vardr. Hi kimse u anda ka tanesinin bilindiini ve genel olarak ka tane elde edilebileceini yaklak olarak bile olsa sayma zahmetine katlanmamtr. Organik bileiklerde olduu gibi, bu saynn milyonlara ulamas olasdr. Baz alamlar bir dzine metalden oluur ve katlan her metalin alamn zellikleri zerinde zgl bir etkisi vardr. Pek ok alam da yalnzca iki metalden oluur. Bunlara bimetalik* denir, ama zellikleri bileenlerinin oranna baldr. Baz metaller her oranda ve ok hzla eriyerek karr. Bronz ve prin (bakr-inko alam) bu trdendir. Bakr ve tungsten gibi bazlar hibir koulda karmaya istekli deildir. Buna ramen bilim adamlar onlarn alamlarn yapmay baarmlardr. Toz metallurjisi olarak bilinen olaand bir ilemle basn altnda bakr ve tungsten tozlar sinterletirilmektedir. Alamlarn bir ksm oda scaklnda sv haldeyken, dierleri yksek scaklklara kar ok direnlidir. kinciler uzay mhendisliinde byk lde kullanlr. Son olarak, en kuvvetli kimyasal etkenlerden bile etkilenmeyen ve elmas kadar sert alamlar da vardr ... * kimetalli. (.n.). 57 Kimyada lk "Elektronik Bilgisayar" Elektronik bilgisayarlar pek ok ii becerebilirler. Onlara, satran oynamak, hava durumunu tahminlemek, uzak yldzlarn derinliklerinde neler olduunu kefetmek, akl almaz glkte hesaplamalar yapmak gibi beceriler kazandrlmtr. Bilinmesi gereken tek ey alma programlarnn nasl hazrlanmas gerektiidir. Elektronik bilgisayarlar imdi kimyada da giderek daha fazla kullanlyor. Byk otomatik fabrikalar bu makinelerle kontrol ediliyor. Onlarn yardmyla aratrmaclar, uygulamaya balamadan nce birok kimyasal srele ilgili hereyi reniyorlar. Bir de, kimyaclarn hizmetinde olduka olaand bir "elektronik bilgisayar" bulunuyor. Bu bilgisayar, dnya dillerinde "elektronik bilgisayar" terimi kullanlmazdan yzyl kadar nce kefedildi. Bu ilgi ekici makine Elementlerin Periyodik Sistemidir.
ilhanx

O bilim adamlarnn, daha nce en cesur aratrmaclarn bile gze alamadklar eyleri yapmalarn salar. Periyodik Sistem, henz bilinmeyen, laboratuvarda bile bulunamam elementlerin varlnn ngrlmesini olas klar. Yalnzca ngrlmelerini deil, zelliklerinin tanmlanmasn bile salayabilir. Onlarn metal ya da ametal olduklarn, kurun gibi ar ya da sodyum gibi hafif olduklarn ve bilinmeyen elementlerin hangi filiz ve minerallerde bulunabileceini gsterir. Btn bu sorularn yantlar Mendele-yev'in bulduu "elektronik bilgisayar" da sakldr. Fransz bilim adam Paul Emile Lecoq de Boisbaudran 1875'de alma arkadalarna nemli bir rapor sundu. inko filizinde arl bir gramdan fazla olmayan hafif bir tanecii, yeni bir elementin varln gzlemlemeyi baarmt. Deneyimli bir aratrmac olarak galyumun ("yeni doan" elementin ismi galyumdu) zelliklerini tm ynleriyle inceledi ve bu konuda bir makale yazd. Bir sre sonra, de Boisbaudran'a St. Petersburg damgal bir mektup geldi. Fransz kimyacya gnderilen ksa mektupta, bulduu sonularn biri dnda tmyle doru olduu yazlyd: Yalnzca galyumun zgl arl 4.7 deil, 5.9 olacakt. Mektubun altndaki imza D. Mendeleyev'e aitti. Lecoq de Boisbaudran endielenmiti. Yeni elementin kefinde Rus kimya devi kendisinden nce mi davranmt? 58 Byk Ev'in Sakinleri 59 Hayr, Mendeleyev galyumu elde etmemiti. O, yalnzca Periyodik Sistemi etkin olarak kullanmt. Mendeleyev, uzun sredir bilinmeyen bir elementin er ya da ge bulunarak izelgede yer alacan biliyordu, imdi o yer galyum tarafndan doldurulmutu. Mendeleyev bu maddeye eka-alminyum gibi bir n-isim vermi ve Periyodik izelgedeki komularnn zelliklerini bildiinden, onun kimyasal doasn byk bir kesinlikle ngrmt ... Bylece, Mendeleyev kimyada ilk "programlamac" oldu. Daha sonra, tam bir dzine bilinmeyen elementi ngrm ve zelliklerini az veya ok tmyle tanmlamtr. Bu elementlerin imdi kullanlan isimleri: skandiyum, germanyum, polonyum, astatin, hafniyum, reniyum, teknetiyum, fransiyum, radyum, aktiniyum ve protaktiniyum'dur. Bunlarn ou gerekte 1925'lerde kefedilmitir. Elektronik Bilgisayarda Bir Prz Fizik ve kimya yzylmzn yirmili yllarnda byk ilerlemeler gstermitir. Yirmi yllk bir sre iinde, bilim adamlar, insanolunun btn bir tarihi boyunca elde ettiklerinden az olmayan bir ilerleme kaydettiler. Ancak yeni elementlerin bulunuu birdenbire duraklamt. Periyodik izelgede doldurulmas gereken pek ok "bo" yer kalmt. Bunlar 43, 61, 85 ve 87 atom numaralarna karlk gelen kutulard. Bu elementler ne kadar yabancydlar ki Periyodik izelgeye yerlemeye kesinlikle kar kyorlard? 1 No'lu Yabanc'nm atom numaras 43'tr ve Yedinci Grup'ta mangan ve rhenyum arasnda yer alr, ve zellikleri herhalde bu elementlere benzemektedir. Mangan filizlerinde aranmtr. 2 No'lu Yabanc nadir - toprak elementlerinin arkadadr. Tm ynleriyle onlar anmsatr. Atom numaras 61'dir. 3 No'lu Yabanc iyodun aabeyi, en ar halojendir. Zayf metalik zellikler gstermesinin olanaksz olmay kimyaclar iin aknlk vericidir. Hem halojen hem metal iki yzl elementlere arpc bir rnek! Byk Ev'in 85. odas onun iin hazr tutulmutur. 4 No'lu Yabanc, ilgin bir elementtir. En fkeli, en etkin metal. Avucunuza alsanz hemen erir. Alkali metallerin en andr. Atom numaras 87'dir. Bilim adamlar, gizemli yabanclara ilikin ok ayrntl dosyalar derlediler. Sherlock Holmes, suluyu itii sigarann kllerinden, ayakkabsna bulaan tozlardan saptard. Ancak onun yntemleri, bilinmeyen maddelerin ok kk miktarlann bile saptamay renen kimyaclann hassas yntemlerinin yannda hi kalrd. Zeki bir dedektif her zaman ansldr. Ama kimyaclar yle deillerdi. Gizemli yabanclar bulmak ve yerlerine yerletirmek iin tm abalar, sonunda hep baarszla urad. Yabanclar her yerde aranyordu: Sigara klnde, bitki artklarnda, en nadir ve en egzotik minerallerde, mineral mzelerinin en iyi blmlerinde, deniz ve okyanus sularnda ... Hepsi bounayd! zmsz problemlerin arasnda yeni bir balk gze arpyordu: "43, 61, 85 ve 87 No'lu Kimyasal Elementlerin Esrarengiz Kayboluu." Ya da baz dedektiflerin dedii gibi "Umutsuz Bir Durum". Doa, gezegenimizde var olan basit maddeler listesinden bu elementleri silmek iin umulmadk bir aldatmaca yapyor olabilir miydi? Bu da, doann garip muzipliklerinden biri miydi? Gerekten, bu bir byye benziyordu. Mucizelerin olamayacan sylerler, ancak yine de bilinmeyen nedenlerle Byk Ev'in drt odas bo kalmt.

ilhanx

Bu boluklar ancak bilim adamlan kimyasal elementleri yapay olarak elde etmeyi rendikten sonra dolduruldu. Bir Element Dierine Nasl Dnr? evremizde saysz kimyasal tepkime oluur. Bunlarn tm elektron - kabuu kimyasnn kurallanna boyun eerler. Bir atom pozitif veya negatif ykl bir iyon oluturmak zere elektron verebilir veya alabilir. Bir atom dev bir molekl oluturmak iin yzlerce ve binlerce baka atomla birleebilir. Ancak, ayn elementin zelliklerini tamay daima srdrr. Karbon milyondan fazla bileik yapar, ama karbon dioksidden (CO2) en karmak antibiyotie kadar bunlann hepsinde karbon, karbon olarak kalr. 60 'Byk Ev'in Sakinleri 61 Bir elementin dierine dnm, ykn deitirmek amacyla ekirdein yeniden dzenlenmesiyle olur. Kimyasal ilemlerin gerekletirilmesinde kimyaclar yksek scaklk, basn ve az miktarda eklendiinde tepkimeleri hzlandran katalizrlerden yararlanrlar. Binlerce derece scaklk ve yzbinlerce atmosfer basn bile atom ekirdeinin yeniden dzenlenmesinde bir ie yaramaz. Bir element dierine bu yolla dntrlemez. Fakat bu dnm, nkleer kimya denilen yeni bir bilimin kulland yntemlerle salanabilmektedir. Nkleer Kimyann "scaklk ve basnc" protonlar, ntronlar, ar hidrojen izotoplarnn ekirdekleri (dteronlar), helyum atomunun ekirdei (alfa tanecikleri) ve son olarak Mendeleyev izelgesi'ndeki hafif elementlerden bor, oksijen, neon ve argon iyonlardr. Bu daln kimyasal gereleri arasnda belirli bombalayc taneciklerin oluturulduu nkleer reaktrler ve tanecikleri ok yksek hzlara ulatran karmak aletler yani ivmelendiriciler bulunur. Atom ekirdeine ulamak zere frlatlan taneciin enerjisi (zellikle art yklyse) yksek olmaldr. Bylece ekirdek yknn itici etkisi daha kolay yenilir. Nkleer Kimyann kendine zg bir simge sistemi vardr, ama tepkime eitlikleri "allm" kimyasal eitliklere benzer. Nkleer Kimya sayesinde Mendeleyev izelgesi'ndeki bo yerler sonunda doldurulmutur. "Yapay" anlamndaki "teknetos" Yunanca bir szck, insanolunun yapay olarak hazrlad ilk elementin ad olmutur. 1936'nn sonlarnda, dteron n bir siklotronda hzlandrlarak molibden yzeyle arptrld. evik dteronlar elektron kabuklarn ban ya kestii gibi keserek ekirdee ulatlar. ekirdee arpan her dteron kendisini oluturan proton ve ntrona ayrt. Ntron belirli bir ayla yansrken proton ekirdek tarafndan tutuldu; ve ekirdek yk bir birim artt. Bylece 42 No.'lu kutuyu dolduran molibden sa kap komusu olan 43 No'lu elemente dnt. Belirli bir maddenin farkl yntemlerle elde edilebildii bilinen kimyada olduu gibi, nkleer kimyada da ayn element farkl tepkimeler yardmyla yapay olarak hazrlanabilir. insanolu, dnyann en mkemmel fabrikasnda kilogram niceliinde teknetiyum yapmay rendi. Bu fabrika bir nkleer reaktrdr. Burada enerji, uranyum ekirdeklerini paralayan yava ntronlarca salanr. Uranyum ekirdekleri blnrken, her bir ekirdek iki farkl parack oluturur. Bunlar Mendeleyev izelgesi'nin merkezine yerleen elementlerin atom ekirdekleridir. Uranyum blnerek, Periyodik izelgenin 30'dan fazla kutusunu dolduran elemente can verir. Yeni elementler 30'dan 64'e kadar numaralar alr. Aralarnda teknetiyum ve yer kabuunda onyllarca bou bouna aranm olan bir baka yabanc element de vardr. Bu, 61 No'lu kutuda oturan promethiyumdur. Nkleer kimya, bilim adamlarna uranyumdan daha ar elementler salamtr. Uranyum ekirdeklerinin blnmesi, daha kk ekirdeklerin yan sra ok sayda ntronun da ortaya k62 Byk Ev'in Sakinleri masn salar. Bu ntronlar blnmeyen ekirdekler tarafndan kabul edilebilir. Bylece transuranyum elementleri olarak bilinen, atom numaralan 93, 94 ve daha byk olan elementlerin sentezi olas bir duruma gelir. Nkleer kimya, transuranyum elementlerini retecek pek ok yntem bilir. u anda, neptuniyum, plutoniyum, amerikiyum, kuriyum, berkeliyum, kaliforniyum ayntaniyum, fermiyum, mendeleviyum, laurenkiyum ve kurkhatoviyum, dahil olmak zere 12 transuranyum elementi biliniyor. Sonuncusu, 1964'te P. Flerov bakanlnda bir grup Rus fiziki tarafndan retilmitir ve en ar transuranyum elementidir. Transuranyum elementlerinden biri de, atom numaras 102 olan elementtir, ancak henz isimlendirilmemitir.* Bir inaatn yeni katnn tulalarn sralamay henz bitirmiken, bir gn aniden tm yaptklarnn yok olduunu gren bir duvarcnn aknln dleyin. Ar transuranyum elementlerinin kimyasal zelliklerini inceleyen aratrmaclarn durumu aynen byledir. Bu elementler ok kararszdr. Yaam
ilhanx

sreleri dakikalarla ve hatta saniyelerle snrldr. Bir kimyac sradan elementlerle alrken sre kstl deildir. Oysa Periyodik izelgenin ksa mrl yelerine, zellikle de ar transuranyum elementlerine el attnda aratrmann her dakikas "altn deerinde" olur. ncelenen nesnelerin yalnzca birka saniye iinde yok olmasnn yansra, kimyacnn nnde ok az miktarda madde, bazen yalnzca bir iki atom vardr. Bu durum, aratrmada zel yntemler gelitirilmesini gerekli klmtr; bu yntemler gen bir kimya dal olan radyokimya, radyoaktif elementlerin kimyas tarafndan gelitirilmitir. Elementler Dnyasnda lmllk ve lmszlk Kimyaclarn bir bakma arkeolog gibi altklar bir zaman olmutur. Tpk arkeologlarn bronzdan bir ss eyasnn ya da toprak anan ka yzyl nce yapldn saptadklar gibi, yeryzndeki eitli minerallerin yan lmeyi renmilerdir. Yalan drtbuuk milyardan da byk baz mineraller bulunmutur. Bunlar gezegenimizin kendisi kadar yaldr. Ama mine-* Atom numaras 102 olan element No sembolyle gsterilen Nobeliyum'dur. (.n.) 63 railer kimyasal bileiklerdir. Elementlerden oluurlar. O halde elementler pratik olarak lmszdr! Bir elementin lp lemeyeceini sormak sama olmaz m? lm, yaayan canllann kt kaderidir... Hayr, bu soru ilk bakta sanld kadar sama deildir. Radyoaktiflik denilen fiziksel bir olgu vardr. Kendiliinden bo-zunan elementleri (daha ok da atom ekirdeklerini) kapsar. Baz ekirdekler elektron salarken, dierleri alfa tanecikleri (helyum ekirdei) yayar. Bakalan da, yaklak iki eit paraya blnr. Bu ilem kendiliinden blnme olarak bilinir. Tm elementler radyoaktif midir? Hayr, hepsi deil. Ama temel olarak polonyumdan balayarak Periyodik izelgenin sonundaki-lerde bu zellik vardr. 64 * Byk Ev'in Sakinleri Bozunma srasnda, radyoaktif element tmyle yok olmaz. Bir bakasna dnr. Radyoaktif dnm zinciri ok uzun olabilir. rnein, thoryum ve uranyum sonuta kararl kuruna dnr. Ancak yol boyunca bir dzine radyoaktif element doar ve lr. Radyoaktif elementlerin yaam sreleri birbirinden farkldr. Bazlar tmyle yok olana kadar on milyarlarca yl varlk gsterebilirler. Dierlerinin yaam sresi dakika ya da saniyelerle llr. Bilim adamlar radyoaktif elementlerin yaam sresini zel bir byklkle tanmlarlar. Buna yarlanma sresi evrimi ya da yalnzca yanlanma - sresi denir. Bu evrim sresince her radyoaktif element balang arlnn tam yars kadar bozunur. Uranyum ve thoryumun yarlanma sresi milyarlarca yl kadardr. Periyodik izelgede bu ikisinden nce gelen elementler iin durum olduka farkldr. Protaktiyum, aktiniyum, radyum, franki-yum, radon, astatin ve polonyumun yarlanma sreleri hibir koulda yz bin yldan fazla olamayacak kadar ksadr. Bu olgu umulmadk bir bulmaca yaratr. Gezegenimizin yaklak 5 milyar yanda olduu gz nne alndnda, nasl oluyor da bu ksa mrl elementler yeryznde hl var olabiliyorlar? ... Bu radyum, aktiniyum ve o grubun dier elementlerinin yzlerce kez yok olmasna yetecek kadar uzun, hayal bile edilemeyecek bir zaman evrimidir. Oysa onlar hl varlar ve yllardr yeryz minerallerinde giz-lenmekteler ... Sanki doada bulunan baz tlsmlar onlar yok olmaktan korumutur. Hayr, durum byle deildir. Yalnzca onlar yeniden ortaya kmaktadrlar, nk tkenmez bir kaynaktan, uranyum ve thoryum kaynaklarndan beslenmektedirler. Bu radyoaktif "atalar", sonunda kararl kurunu oluturduklan uzun ve karmak dnm yollarnda gezindikleri srece ara elementlere dnmeyi de srdreceklerdir. yleyse, kimyasal elementleri birincil ve ikincil elementler olmak zere iki byk gruba ayrabiliriz. Birincil elementlerin tm radyoaktif olmayan elementlerdir. Bu grupta bir de yanlanma sreleri yeryznn yandan daha byk olan uranyumla, thoryum bulunur. Onlar gne sisteminin olumasnn tanklandr. Geri kalanlann hepsi ikincil elementlerdir. 65 Periyodik izelgenin, baz elementlerini yitirdii bir an yine de gelecektir. Bunlar, aslnda sonsuzluklan greceli olan, ikincil elementlerin sonsuz kayna uranyum ve toryum olacaktr. Birka milyar yl sonra, yeryznden onlar da silinecektir. Onlarla birlikte onlann radyoaktif dnm rnleri de yok olacaktr. Bir, ki, , Pek ok... lkel insann sayma yetenei snrlyd. Matematiksel gereleri yalnzca iki nicel byklkten oluuyordu: "ok" ve "az".

ilhanx

nsanlar, gezegenimizin "ambarlarnda" bulunan ayr ayn elementlerin miktann hesaplamaya altklannda -yz yl kadar nce- buna benzer bir kstas kullanyorlard. rnein, kurun, inko ve gmn kullanm alan ok geniti; onlardan ok fazla vard. Bu elementler bol kabul ediliyordu. Oysa nadir toprak elementleri (lantanidler) nadirdi, nk yeryznde onlarla karlamak bile ok gt. Onlardan az vard. Yalnzca yz yl nce bir sonuca varmak ne kadar kolaym gryorsunuz! Kimyasal^ element depolannn ilk denetleyicilerinin ii kolayd. Bizim adalanmz ise onlarn "faaliyetlerini" dndke glyorlar. imdi onlar her eyden ne kadar bulunduunu tam olarak bilebiliyor hatta, yerkabuunda her elementten ka atom olduunu bile syleyebiliyorlarsa nasl glmesinler. Gezegenimizdeki mineral yataklarnda kt n yapm nadir toprak elementlerinin, kurun, inko ve gmn toplamndan biraz daha fazla bulunduunu da artk kesin olarak biliyorlar. Kimyasal element kaynaklarnn titiz "saym" Amerikan bilim adam Clark'n bilimsel baans ile balatld. Tropiklerden, tundu-ralardan, ok eitli mineraller ve gllerin vahi derinliklerinden, Pasifik Okyanusu'ndan tm su trlerini toplayan Clark 5500'den fazla kimyasal ayntrma yapt. Dnyann her yerinden toplanm eitli toprak rneklerini inceledi. Bu dev alma yirmi yln ald. Yeryzndeki farkl elementlerin niceliine ilikin olduka kesin bir gr kazandrdklar iin Clark ve dier bilim adamlanna insanlk adna teekkr et-mekgerek. , . 66 'Byk Ev'in Sakinleri 67 Bylece jeokimya bilimi dodu. nsanolunun daha nce hi bilmedii harika ykler anlatan bir bilim dal. Hidrojenden demire Mendeleyev izelgesi'nin ilk 26 elementinin yeryz kabuunun byk bir ksmn oluturduu anlalmtr. Bunlar doada bulunan dier 67 elemente, "pintilikle", binde lk bir pay brakarak yerkabuunun arlka yzde 99.7'sini olutururlar. Peki, bunlardan hangisi yeryznde en fazladr? nsanolu binlerce yldr kulland ve kaynaklar ok bol grnd halde; ne demir, ne bakr, ne de kalay tkenmez deildir. En bol element oksijendir. Yeryzndeki tm oksijeni bir kefeye, geri kalan elementleri dier kefeye koysak bu dsel tartmda tam bir denge salanr.Yeryz kabuunun hemen hemen yans oksijendir. Suda, havada, saysz kayada, hayvanda, bitkide bulunur ve her yerde ok nemli bir etkinlii vardr. Yeryz "kresinin" bir eyrei silisyumdur. Silisyum, anorganik doann ana kaynadr. Bunun dnda, yeryz elementleri kendi aralarnda bolluk derecelerine gre yle sralanrlar: % 7.4 alminyum, % 4.2 demir, % 3.3 kalsiyum, % 2.4 sodyum, her biri % 2.35 olan potasyum ve magnezyum, % 1.0 hidrojen ve % 0.6 titaniyum. Gezegenimizdeki en bol on kimyasal element ite byle sralanr. Hangi madde yeryznde en azdr? ok az altn, platin ve platin metalleri bulunur. Deerlerinin bu kadar yksek oluu bu yzdendir. Ancak, insanolunun tand ilk metalin altn oluu akl almaz bir elikidir. Platin, oksijen silisyum ve alminyumun daha duyulmad zamanlarda bulunmutur. Soy metallerin grn esizdir. Doada bileik olarak bulunmazlar, serbest haldedirler. Onlar filizlerinden ayrmak iin hibir aba gerekmez. Dier metallerden nce bu kadar erken bir zamanda bulunmalar bu nedenledir. Yine de, bu metaller ender olma konusunda "birinci gelemezler". Bu skc dl ikincil radyoaktif elementlere kaptrmlardr. Onlara iz element dememiz daha doru olacaktr. Jeokimyaclar, yeryznde toplam polonyum miktarnn yalnzca 9600 ton olduunu sylerler. Radonun miktar daha da az olup 260 tondur. 26 bin ton aktiniyum vardr. Radyum ve protaktiniyum iz elementlerin iinde gerek birer devdir: Miktarlar yaklak olarak toplam 100 milyon tondur; ancak altn ve platine oranla, bu ok kk bir niceliktir. Astatin ve frankiyuma gelince, eser olarak snflandrlabilmeleri bile ok gtr. nk miktarlar daha da azdr. Gln gibi gelse de, astatin ve frankiyumun dnya yedekleri llm ve miligram kadar bulunmutur. Yeryznn en nadir elementinin ismi astatindir (Tm yer kabuunda 69 miligram). Daha fazla yoruma gerek yok. lk transuranyum elementleri neptuniyum ve plutoniyumun da yeryznde var olduu grlr. Uranyum ve serbest ntronlar arasndaki ok ender ekirdek tepkimelerinin sonucunda doada oluurlar. Bu iz elementler yzlerce ve binlerce ton olmalaryla "vnebilirler". Yine uranyum (ekirdekleri yaklak iki eit paraya ayrlmak zere srekli blnebilmektedir) aracl ile dnyaya
ilhanx

gelen promethiyum ve teknetiyuma gelince sylenebilecek hibir ey yoktur. Bilim adamlar, teknetiyumun izlerini glkle bulabilmiler ve uranyum minerallerinde promethiyumu aramay da hl srdrmektedirler. Yeryznn promethiyum ve teknetiyum "yedeklerini" tartabilecek bir "terazi" henz daha bulunamamtr. 68 Byk Ev'in Sakinleri Doa Adil inidir? Bugn bilim adamlar, doada bilinen tm kimyasal elementlerin herhangi bir mineral rneinde gzlenebileceini sylemektedir. stisnasz tmnn. Doal olarak her birinin oran deiiktir. Ama niin bazlar ok fazlayken dierleri ok azdr? Periyodik Sistemde, tm elementler eit haklara sahiptir. Her biri kendi belirli yerini doldurur. Ancak sra elementlerin yeryz yedeklerine geldiinde bu eit haklan uar gider. Mendeleyev izelgesi'nin hafif elementleri, yani ilk otuzu yerka-buu ynna herhangi bir oranda katlmaktadr. Ancak onlarn arasnda bile eitlik yoktur. Bazlar daha boldur, dierleri deildir. rnein, boron, berilyum ve skandiyum ok nadir elementler arasnda yer alr. Dnya var olduundan beri element kaynaklarnn "yeniden dzenlenmesi" gibi birey gereklemektedir. nemli bir miktarda uranyum ve thoryum radyoaktif olmalar nedeniyle kaybolmaktadr. Soy gazlarn ve hidrojenin byk bir blm uzay boluunda yok olmaktadr. Ama genel grnm yine de deimemektedir. Gnmzn bilim adamlar yer kabuundaki kimyasal element bolluunun hafiflerden orta arlara ve arlara doru giderek azaldn yazyorlar. Yine de her zaman byle olmuyor. rnein, yeryznde ar kurun Mendeleyev izelgesi'nin hafif temsilcilerinin oundan daha fazladr. Neden byle? Niin hepsinin miktar eit deil? Doa baz elementleri "biriktirip" dierlerinin kaynaklaryla ilgilenmezken adaletsizlik yapm olmuyor mu? Hayr, baz elementlerin byk miktarda, dierlerinin ise az olmasn ayarlayan yasalar vardr. Ak konumak gerekirse bu yasalar henz bilmiyoruz ve kendimizi varsaymlarla snrlyoruz. Kimyasal elementlerin srekli varolmadn grdnz. Evren, eitli blmlerinde elementlerin oluma ve birlemelerinin srd dev bir sre olarak kurulmutur. Baka hibir eyle karlatrlamayacak kadar byk bir sre. Yldzlar, evrensel nkleer reaktrler, evrensel ivmelendiricilerdir ... Baz yldzlarn derinliklerinde kimyasal elementler srekli "piiriliyor". Orada, duyulmam scaklklar, dlenemeyen basnlar hkm srer. Temel yasalar nkleer kimya yasalar,bir elementi dieriI 69 ne, hafif olanlar arlarna dntren nkleer kimyasal tepkimenin kurallardr. Sz konusu yasalar yledir ki baz elementler daha kolay ve ok miktarda oluurken, dierleri byk glklerle ve az oranda oluur. Bu tmyle, farkl atom ekirdeklerinin kararllna baldr. Bu adan, nkleer kimya olduka kesin bir gr tar. Hafif element izotoplarnn ekirdekleri hemen hemen eit sayda proton ve ntron ierir. Bylece bu basit tanecikler ok kararl yaplar oluturur. Hafif ekirdeklerin oluumunun daha kolay olmas bu nedenledir. Genelde, doa olas en yksek kararllkta sistemler yaratma eilimindedir. Hafif ekirdekli tanecikleri oluturmak kolaydr, ancak onlarn daha byk ykl ekirdeklerin oluumuyla sonulanan nkleer tepkimelere katlma eilimleri azdr. ikinci trlerin ekirdekleri protondan nemli lde fazla ntron ierir ve bu yzden orta ve ar ktlelerin ekirdekleri ortaya kmak iin byk bir eilim gstermezler. Oluumlar daha ok ans etmenine bal, deiime daha yatkn ve sonu olarak ok miktarda birikmelerini olanaksz klacak biimdedir. Nkleer kimya yasalarna gre, ekirdekte yk arttka bu tr ekirdeklerin oluturulmas gleir, ve bylece bunlardan daha az oluur. Yeryznn kimyasal bileimi, elementlerin oluumunu yneten yasalarn dinamiklerinin sessiz bir yansmas, szsz bir repliktir. Bilim adamlar bu yasalar tmyle rendiinde farkl kimyasal elementlerin niin bu kadar deiik niceliklerde bulunduunu anlayacaz. ^ Sahte Gnelerin zinde Geen yzyln seksenli yllarnda kimya dergilerinden birinde grlmemi bir makale yaynland. Bilim evrelerince pek tannmayan yazar, iki yeni elementi ayn anda saptamay baardn aklyordu. Onlara kosmiyum ve neokosmiyum gibi iki ssl isim verdi. O sralarda yeni elementlerin bulunmas olduka sradan bir olayd. Baz aratrmaclar "yeni doan" elementlere isim bulmak 70 Byk Ev'in Sakinleri
ilhanx

71 klfetine bile katlanmyorlar ve onlar Yunan alfabesindeki harflerle tanmlyorlard. ok gemeden kosmiyum ve neokosmiyum "kaifinin", bu bulu salgnyla alay ettii aklk kazand. Yazarnn ad Koman olan makale bir tr Nisan-Bir akasyd. ... Periyodik izelgede yzdrt element vardr. Bilim tarihinde yzdrt elementin gerek kefi kaydedilmitir. Bununla kyaslanamayacak kadar uzun, yzlerce isim ieren baka bir liste daha vardr. Bu liste, hayaller, deneysel hatalar ve bazen de aratrmaclarn dikkatsizlii sonucu l doan elementleri ieren bir "kilise takvimi" gibidir. Yeni element kaiflerinin yolu uzun ve dikenlidir. Sk bir allkta dar bir yoldan yrmeye benzer. Onun yannda ok kullanlan bir yol uzanr. Ama bu sahte gnelerin, kimyasal elementlerin sahte keiflerinin yoludur. Evet bu yolda "sahte" eyler, elikiler saymakla bitmez. Koman olay gerekte okyanusta bir damladr. ngiliz Crookes, yttriyumdan bir sr yeni basit madde elde etmi ve meta-elementler adn vermitir. Gerekte onlar uzun^re-dir bilinen elementlerin basit karmlaryd. Alman bilim adam Swienne, kozmik toz olduunu dnd rneklerde transuranyum elementleri buldu. Tozlar, nl kutup fatihi Nordenskjold tarafndan Greenland buzullar arasndan toplanmt. Swienne aceleyle tozun iinde atom numaras 108 olan bir element bulmay baardn syledi... Gerein anlalmas ok uzun srmedi. Talihsiz bilim adam yalnzca yanl kuramsal bir kuruntuya kaplmt. l Denizin cansz sularnda 85 ve 87 No'lu elementlerin izlerini "yakalamak" zere Filistin'e zel bir sefer dzenleyen ngiliz Freehand'i kimse geri dndremedi. Ya da bilim adamlar iyot ve sezyumun ar benzerlerinin yeryznde niin bulunamad bilmecesini zmeye alrken, Amerikal Allison onlar birdenbire her yerde bulmaya balad. Onlar gelitirdii tm zeltilerde ve minerallerde buluyordu. Yeni bir yntemle snyordu. Yntem hataya neden oluyordu. Ayrtrma gzlerini ok yoruyor ve yanlsamalara yol ayordu. Byk adamlar bile yalanc gnelerin izinden giderken hatalardan kurtulamyorlard. talyan Fermi, ntronlarla bombalanan uranyumda ayn anda ok sayda transuranyum elementin ortaya ktn dnd. Gerekte bunlar uranyum ekirdeinin paralanan ksmlar ve Periyodik izelgenin ortasnda yer alan elementlerdi. Bu kmaz yola girenlerle gnmzde bile karlalr. 1958'de Stokholm'de bir grup bilim adam atom numaras 102 olan yeni bir element elde etti. Ona, dinamitin bulucusunun onuruna nobelyum ad verildi. Rus ve Amerikal aratrmaclar bu sonular rttler. imdilerde bilim adamlar aka yollu, nobelyumdan geriye yalnzca simgesi "No" kalmtr derler. Ancak, 102. elementin izotoplar baka yntemlerle olduka gvenilir bir ekilde Rusya ve Amerika'da retilmektedir. Yzdrtten Birinin Yazgs Bu, bir kimyasal elementin yazgsna ilikin kk bir ykdr. Daire No. 92 adresinde bulunur ve ismi uranyumdur. Adndan belli! Tm insanln ve tm alarn iki byk bilimsel buluu da uranyumla ilgilidir. Bunlar radyoaktifliin bulunuu ve ar ekirdeklerin ntronlarla paralanmasnn bulunuudur. Uranyum, insanla nkleer enerjiye sahip olmann anahtarn verdi. Uranyum, doada bulunan bilinmeyen elementlerin retilmesine yardmc oldu. Bunlar transuranyum elementleri, tekneti-yum ve promethiyumdur. 72 Byk Ev'in Sakinleri 73 Tarihsel belgeler uranyumun yaam yksnn 24 Eyll 1789'da baladna tanklk eder. Kimyasal elementlerin keif tarihinde her trl eyle karlalmaktadr... Baz durumlarda buluun kimin tarafndan yapld bilinmez. te yandan yle elementler vardr ki, "bulucular" listesi olduka kabarktr. Oysa uranyumun "vaftiz babas" belirgin olarak saptanmtr. Bu Berlinli kimyac, Martin Klaproth'tur. Analitik kimyann kurucularndan biridir. Tarih ona yine de oyun oynamtr: Martin Heinrich Klaproth'un, kahramanmzn "vaftiz babalan" ndan yalnzca birisi olduu kantlanmtr. nsanlk pitchblendi asrlardr tanyor, inko ve demirin bir filizi olduu kabul ediliyordu. Analizci Klaproth'un keskin gzleri bu filizde fazladan bilinmeyen bir metal bulunduundan kukuland, ve ok gemeden bu kuku geree dnt. Yeni element metal parlaklnda siyah bir tozdu. Ksa sre nce ngiliz gkbilimci Herschel tarafndan bulunan Uranus gezegenin onuruna bu elemente uranyum ad verildi. Bundan sonra yarm yzyl kadar kimse Klaproth'un buluunun gerekliinden kuku duymad. Hatta hi kimse Avrupa'nn nl analitik kimyacsnn almasna soru bile yneltmedi. Uranyum elementi kimya ders kitaplarnn sayfalarn igal etti.

ilhanx

Bu muzaffer gsterinin hz, 1843'de Fransz kimyac Eugene Peligot tarafndan kesildi. Klaproth'un elinde tuttuu elementin uranyum deil de uranyum oksid olduunu kantlad. Sonralar tarafsz tarihiler Peligot'un uranyumun ikinci "vaftiz babas" olarak kabul edilebileceini yazdlar. Ama uranyumun "vaftiz babalarnn" listesi bununla son bulmad. ncs D. Mendeleyev'di. Balangta uranyum izelgeye uymuyordu. Ona nc grupta kadmiyumla kalayn arasnda imdi indiyumun bulunduu yer verildi. Uranyuma bu yer, zelliklerine gre deil de atom arlna uygun olarak ayrlmt. Uranyum zellikleri asndan kendisine ayrlan kutuda tesadfen bulunan bir yabanc gibiydi. Mendeleyev, uranyumun atom arlnn yanl saptand sonucuna vard ve arln yzde 50 arttrd. Bylece uranyum izelgenin VI. grubuna yerletirildi ve elementler dizisinin sonuncusu durumuna geldi. Bu, uranyumun nc "douuydu". Sonraki deneyciler Mendeleyev'in hakl olduunu gsterdiler. Uranyum, Senin Yerin Neresi? Mendeleyev izelgesi'nde hi yeri olmayan element yoktur. Ama belirli bir yeri olmayan elementler bulunur. rnein, bunlarn banda hidrojen gelir. Aratrmaclar, 1 No'lu elementin Periyodik izelgenin birinci mi yoksa yedinci grubunda m yer almas gerektii konusunu hl tartyorlar... Uranyum iin de benzer bir durum sz konusudur. Oysa Mendeleyev onun yerini bir kerede ve kesinlikle saptamam myd?! ; Krom, molibden, tungsten gibi elementlerin de iinde bulunduu ailenin en ar yesi olarak uranyumun Periyodik izelgenin altnc grubunda yer almas yllarca hi tartlmad ve yeri hi deimez gibi grnd. Ama devir deiti ve uranyum artk element dizisinin sonuncusu deildi. nsanolunun yapt bir "alay" transuranyum elementi onun sanda sraland. Tmnn de Mendeleyev izelge-si'ne yerletirilmesi gerekiyordu. Transuranyum elementlerine hangi gruplar ve hangi kutularda yer bulunacakt? Uzun tartmalar sonucu ok sayda bilim adam bunlarn tmnn birlikte tek bir grup iinde tek bir kutuya yerletirilmesi gerektii sonucuna ulatlar. 74 Byk Ev'in Sakinleri Bu gr kendiliinden olumamt; Periyodik izelgede buna benzer bir ey daha nce de gereklemiti. Altnc periyoddaki toplam 14 elementten oluan lantanidler III. grupta tek bir kutuya lantanumla birlikte yerletirilmilerdi. Fizikiler uzun sredir, bir sonraki periyodda da benzer bir olgunun yineleneceini ne srmekteydiler. Yedinci periyodda da lantanidlere benzeyen bir element ailesinin bulunmas gerektiini belirtiyorlard. Bu ailenin ismi aktinidler olacakt, nk izelgede tam lantanumun altnda yer alan aktiniyumun sandan balayacakt. Yani tm transuranyum elementleri bu ailenin yesidir. Yalnzca onlar deil, uranyum ve onun en yakn sol komular protaktini-yum ve toryum da bu ailede yer alr. Onlarn tm altnc, beinci ve drdnc gruplardaki kendi eski, tandk yerlerini brakp ncye gitmek zorundaydlar. Hemen hemen yzyl nce Mendeleyev uranyumu bu grubun dna karmt. imdi uranyum oraya geri dnyordu, ama bu kez "toprak hakk" ile. Gryorsunuz Periyodik Sistemin yaamnda ne tuhaf eyler olabiliyor. Fizikiler de bu konuda ayn dncedeydiler. Ama hi de tutucu olmadklar halde kimyaclarn hepsi ayn grte deildi. n75 k zellikleri dikkate alndnda uranyum III. gruba Mendele-yev'in anda olduu kadar yabancyd. Yine toryum ve protakti-niyum iin de nc grubun ok uygun olduu sylenemezdi. Uranyum senin yerin neresi? Bu bilim adamlar arasnda hl tartlan bir konudur. Arkeolojiden Kk ykler nsanolu demiri kullanmaya ilk ne zaman balad? Yant ak gibi grnyor: Filizinden demiri ayrmay rendiinde. Hatta, tarihiler bu byk olayn yaklak tarihini, yeryznde "Demir a" nn balang tarihini hesaplamaktadrlar. Oysa gerekte Demir a, ilk metallurjicilerin ilkel eritme frnnda demirin ilk kilogramn retmesinden nce balad. Bu, eitli ayrtrma yntemlerini kullanan kimyaclarn ulatklar bir sonutu. Atalarmzn kulland ilk demir paralar aslnda gkyznden dmt. Anmsayacak olursak demir meteoritlerde, demirden baka nikel ve kobalt da her zaman bulunmaktadr. imdi kimyaclar, en eski demir gerelerin bazlarn ayrtrrken bunlarn iinde demirin Mendeleyev izelgesi'ndeki komularnn da yani kobatla nikelin de bulunduunu gryorlar. Bu metaller yeryzndeki demir filizlerinde her zaman yer almazlar.

ilhanx

Bu sonu kesinlikle doru mu? Yzde yz olduu sylenemez ... Antik eserlerin incelenmesi ok g bir olaydr. Ancak burada da umulmadk sonular ortaya kabiliyor. Arkeologlar bir keresinde kimya tarihilerine aadaki srprizi sunmulard. ...1912'de Napoli yaknlarnda eski Roma kalntlarnn kazlarn srdrrken, Oxford niversitesi'nden Profesr Gnther artc gzellikte baz cam mozayikler buldu. Camn rengi iki bin yl boyunca hi solmam gibi grnyordu. Eski Romallarn kulland renk verici maddenin bileimini saptamak zere Gnther, mat yeil camdan iki rnei ngiltere'ye gnderdi. rnekler kimyac Maclay'n eline geti. 76 Byk Ev'in Sakinleri Ayrtrma sonucunda % 1,5 kadarlk yabanc maddeyi saymazsak umulmadk hibir eyle karlalmad. Ama Maclay bu yabanc maddenin ne olduunu syleyemedi. ans yardma yetiti. Birisi bu yabanc maddenin radyoaktif olup olmayacan dnd. Yabanc madde gerekten de radyoaktiflik gsteriyordu. Acaba hangi element bu olaya neden oluyordu? Kimyaclar bilinmeyen yabancnn uranyum oksid olduunu akladlar. Bunun bir bulu olduunu sylemek gt. nk, cama renk vermek iin uranyum tuzlar uzun sredir kullanlmaktayd. Uranyumun ilk pratik kullanmlarndan birisi buydu. Ancak Roma camlarna uranyum ans eseri karmt. Bylece o an iin yknn sonuna gelindi. Ancak birka on yl sonra bu unutulan gerei Amerikal arkeolog ve kimyac Kelly rendi. Geni aratrmalar, yinelenen ayrtrmalar ve eitli verilerin karlatrlmas sonucu Kelly, eski Roma camlarnda uranyumun var oluunun istisna deil de kural olduu sonucuna ulat. Romallar uranyum minerallerini tanyor ve pratik amalarla zellikle de camlarn renklendirilmesinde onlar kullanyorlard. Uranyumun zgemii belki de bylece balamtr? Uranyum ve Uzmanlklar Yirminci yzylda Periyodik izelgenin doksan ikinci elementi en nl element haline geldi. nk, ilk nkleer reaktrn almasn balatan uranyumdu. O, insanoluna tmyle yeni bir tr enerji kaynann efendisi olmasn salayan bir anahtar vermiti. Gnmzde uranyum byk miktarlarda retiliyor: Dnya retimi ylda 40 000 tonun stndedir. Bu, bugne kadar nkleer enerji mhendisliinin gereksinimlerini karlamaya ancak yetmitir. retilen uranyumun (amaca gre) dorudan kullanlan ksmnn %5'den fazla olmay ilgin grnmektedir. Geri kalan yzde 95'e atk uranyum denilmektedir. Dorudan kullanlamamaktadr, nk temel nkleer yakt olan uranyum -235 izotopundan ok az iermektedir. Peki bu, bir ksm jeologlarn, madencilerin ve kimyaclarn bu kadar ok emei bouna harcadklar anlamna m gelir? 77 Endielenmeniz gerekmez: Uranyumun bir o kadar da "nkleer olmayan" uzmanl vardr. Ne yazk ki iin iinde olmayanlar bunlar pek bilmez. Uranyum biyologlarn ilgisini ekmektedir. Normal bitki bymesinde 92 No'lu elementten vazgeilemeyecei anlalmtr. rnein, baz meyvalarm yan sra havu ve pancarn eker orann da nemli lde arttrmaktadr. Uranyum, deerli toprak mikroorganizmalarnn gelimesine yardm eder. Hayvanlarn da uranyuma gereksinimi vardr. ok ilgin bir denemede farelere bir yl boyunca kk miktarlarda uranyum tuzlar verildi. Bu elementin, organizmalardaki oran deimeden kald ve hibir zararl sonu gzlenmedi, oysa hayvanlarn arlklar hemen hemen iki katna kt. Aratrmaclar, en nemli yaamsal elementler olan fosfor, azot ve potasyumun zmlenmesinde uranyumun byk lde yardmc olduuna inanrlar. Ya tpta uranyum? Elementin en eski uygulamalarndan biri bu alandadr. eker hastal, deri hastalklar ve hatta tmr gibi eitli hastaliklann tedavisinde uranyum tuzlarnn kullanlmas yolunda aba harcanmaktadr. Bunlarn hi biri de tmyle baarsz deildir. "Uranyum terapisi" ^ndi yeniden gndemdedir. Uranyum metallurjide grlmedik bir uygulama alan bulur. Demirle oluturduu alam (ferrouranyum), oksijen ve azotu ayrmak iin elie katlr. Ferrouranyumla yaplan elikle ok dk scaklklarda allabilir. Uranyum nikel elikler "kral suyu" (nitrik ve hidroklorik asit karm) gibi en etkin kimyasal ayralara kar bile dayankldr. Uranyum ve bileiklerinin dier bir esiz ve ilgin rol de, pek-ok kimyasal tepkimede katalizr olulardr. Azot ve hidrojenden amonyak eldesi bazen uranyum karbid ortamnda yaplr. Uranyum oksid, metann oksijenle oksitlenmesini, karbon monoksid ve hidrojenden metil ve etil alkollerin retimini, asetik asidin hazrlanmasn hzlandrr. Uranyum katalizrlerinin yardmyla elde edilen organik kimya rnleri hi de az deildir.
ilhanx

Uranyum kimyas ok genitir. Bileiklerinde alt-, be-, drt- ya da deerlikli olabilmektedir. Deiik deerlikli uranyum bileikleri birbirinden yle byk farkllklar gsterir ki, uranyum kimyas sanki drt farkl element kimyasnn bir btn gibidir. 78 'Byk Ev'in Sakinleri 79 Tamamlanmam Bir Bina m? Periyodik Sistem ve onun byk mimarisine ilikin pek ok gzel ey syledik. Fakat karmza birdenbire yapnn tamamlanmam olduu gerei kyor. Yedinci katnn ancak yarsndan biraz fazlas bitirilmitir. 32 odas bulunmas gerekirken yalnzca 17'si doldurulmutur. Ve ayrca bu katn sahiplerine ilikin ilgin bir durum sz konusudur: Bu elementlerin gerekten orada yaayp yaamadn dorudan sylemeniz olduka gtr. Tam bir hayaletler toplants! Kimyaclar ve fizikiler, Periyodik izelgenin mantksal bir sonu olup olmadn, veya daha ak sylemek gerekirse, en son elementin atom numarasnn ne olaca sorusunu uzun sreden beri tartmaktadrlar. Yaklak krk yl nce 137 numara, fizikle ilgili ciddi makale ve kitaplarn sayfalarnda grnmeye balad. Hatta nl bir bilim adam "Byl Say 137" balkl bir kitapk yazmak cesaretini gsterdi. Bu say niin bu denli dikkat ekicidir? Atomlarda ekirdee en yakn elektron kabuu her zaman ayn uzaklkta deildir. Kabuun yarap ekirdek yknn artmasna bal olarak azalr. Bu nedenle, uranyum atomunda bu kabuk ekirdee diyelim ki potasyumdakinden daha yakndr. Sonuta yle bir an gelir ki ekirdek ve ona en yakn kabuk ayn byklkte olurlar. Bu kabuktaki elektronlara ne olacaktr? Elektronlar ekirdein stne "decek" ve ekirdek tarafndan "yutulacak" tr. Oysa, eksi ykn ekirdein iine girmesi ekirdein toplam art ykn bir birim azaltr. Sonuta, yeni oluan elementin atom numaras kendi babas olan elementten bir birim kk olacaktr. Sonunda en son element numarasn bulmu oluyoruz. Byk Ev'in son odas 137 Numaradr. Daha sonra, on yldan biraz daha fazla bir sre nce, fizikiler bir hata yakaladlar. ok daha hassas hesaplar, elektronun ekirdee ancak ekirdein yk yaklak 150 ya da daha fazlaysa arpacan gsterdi. Byk Ev'in tamamlanmasna ilikin grler ne kadar da parlak deil mi? Ka yeni element ka umulmadk bulu kimyaclar bekliyor olmal! Krk akn kirac aday Mendeleyev'in kurduu eve girmek iin izin bekliyor. Ne yazk ki, bugn bu bir dten fazla birey deil, ekici ama gerekletirilemeyen bir d. Son elementin atom numarasn hesaplarken bilim adamlar ok nemli bir noktay atladlar. Unuttuklar iin deil, yalnzca eer yle olsayd ne olaca grmek istediklerinden ... Eer radyoaktiflik olmasayd. Eer ok byk ykl ekirdekler, yeryznde var olan birok element gibi kararl olsayd ne olacakt? 80 Byk Ev'in Sakinleri Radyoaktiflik, bizmuttan daha ar elementlerin mutlak yneti-cisidir. Ama, bazlarna uzun yaam sreleri datrken, dierlerinin yalnzca ksa bir sre yaamasna izin verir. Yzdrdnc element kuratoviyumun yarlanma-sresi saniyenin yalnzca onda kadardr. Acaba yzbeinci ve yz altnc elementler ne durumdadr? Yarlanma sreleri her koulda daha ksadr. Ve yeni elementin daha domadan ekirdeinin paraland lm izgisine yaklam bulunuyoruz. Yzonuncu elemente ulaabilirsek kendimizi ansl sayabiliriz... Doann kendisi ve onun kat fizik yasalar Mendeleyev izelge-si'nin tamamlanmam olmasndan sorumludur. nsanolunun doaya stn gelmesi iin acaba daha ne kadar zaman geecektir? Modern Simyaclara Bir lahi Ortaan bahtsz simyaclarna ispanyol Engizisyonunun buyruuyla ikence yapld ve yaklarak idam edildiler. Bugnn "nkleer" simyaclarndan saygyla sz ediliyor ve No-bel dlleriyle onurlandrlyorlar. ncekiler inanc olan kiilerdi ve ne yaptklarn bilmiyorlard. "Kuram"lar, yakarlarndan, dualardan ve gizemli "filozof ta"nn byl zelliklerine kr krne inanmaktan oluuyordu. Sonrakiler Tanrya ya da eytana inanmyorlar. Onlar insan aklnn gcne ve insan elinin snrsz yaratclna inanyorlar. Bir baka deyile ok fazla fizik, ok fazla matematik ve daha da cretkar varsaymlar ve nermeler ieren kesin ve kusursuz fizik kuramlarna inanyorlar. Gnmz simyaclar ok ar elementler dnyasn ele geirmek iin abalyorlar.

ilhanx

Ama bu onlar gkyzne ato kuranlara benzetmeyecek mi? Atom numaralar 110'a yakn olan elementlere radyoaktifliin verdii yaam-srelerinin insafszlktan da te ksa olduundan daha yeni sz ettik. Bu byledir, ama henz tmyle de deil. Danimarkal byk fiziki Niels Bohr bir keresinde "lgn" fikirlerin yararndan sz 81 etmiti. Onun grne gre yalnzca bu fikirler evrende sregelen kavramlarn devrimini gerekletirebilirdi. ok ar elementlerin yaratclar da bu tr dnceler tayorlard. Sadece bu dncelerin diyelim ki grelilik kuramnmkiler-den daha "lgnca" olmadn kesinlikle syleyebiliriz. Bunlar, derinlemesine dnlm, kusursuz fiziksel temelleri olan ve dikkatli hesaplamalarla kontrol edilmi dncelerdir. Bu dncelerin z byk ykl ekirdekler dnyasnda "kararllk adalar"nn bulunmas gerektii grne dayanr. Bu, o adalardaki elementlerin radyoaktif paralanmaya uramadklar anlamna gelmez. Komularndan daha uzun yaarlar; yalnzca oluturulmalarna yetecek uzunlukta deil ana zelliklerinin incelenmesine de yetecek uzunlukta. Bu "adalar"dan biri atom numaras 126 olan elementtir. u ana kadar bu tmyle bir kuramdr ve yzyirmi altnc elementin hazrlanmas artk uygulamaya kalmtr. Nkleer kimyann bilinen yntemleri aka yetersiz kalmaktadr. Ne ntronlar, dteronlar, alfa tanecikleri, hatta ne de argon, neon, oksijen gibi hafif elementlerin iyonlar bu ama iin kullanlamamaktadr, nk uygun bir hedef element yoktur. Kullanlabilen elementlerin tm 126 atom numarasndan ok kk kalyorlar. Olaanst yntemlerin gelitirilmesi gerektii anlalyor. imdi tartlmakta olan deiik bir ynteme gre, uranyumun uranyumla bombalanmas, uranyum iyonlarnn zel bir ivmelen-dirici ile hzlandrlarak, uranyum hedefine hzla frlatlmas dnlyor. Sonu ne olabilir? iki uranyum ekirdei tek bir karmak devasa ekirdekte birleeceklerdir. Uranyumun tad yk 92'dir. Sonuta dev ekirdein yk 184 olacaktr. Bu ekirdein var olabilmesi olas olmad gibi, buna hakk da yoktur. Bu nedenle hemen farkl ktle ve yklerde iki paraya ayrlacaktr; ve bunlardan birinin 126 ykl bir ekirdek olmas tmyle olasdr. Dnce budur. Bunun er ya da ge gerekletirileceine inanmamak hatal olur. nk yaam byledir... -4~ 82 Byk Ev'in Sakinleri Bilinmeyenin Uurumunda Ne zaman gerekleeceini kimse bilmiyor. Ama mutlaka olacak! insanolu doaya kar byk bir zafer, belki de tm tarihi- | nin en byk zaferini kazanacak. nsanlk radyoaktiflii kontrol altna almay renecektir. Kararsz elementleri kararl ve kararllar kararsz yapabilecek, en kararl ekirdeklerin bozunmasn salayacaktr. Bu varsaymlar henz bilimkurgu yazarlarnca bile ilenmiyor. Bilim adamlar da henz zmszlk iinde omuz silkiyorlar: Ne uygulamada ne de kuramsal olarak radyoaktiflik olgusuna gem vurmann bir yolunu gremiyorlar. Ama bize bugn iin-bir bilim kurgu yazarnn uygun betimlemesini kullanmak gerekirse-bir atomik g istasyonunun maymunsu insana grnd kadar anlalmaz grnen bu tr yollarn bir gn bulunacandan kukumuz yok. imdi dileimizin gerekletiini varsayalm. Sper ar elementlerin oluturulmas artk sorun deildir. Byk Ev'e yerleen bir dzine yeni element bilim adamlarnn hizmetine girmitir. Kimyaclar onlar her ynyle incelemeye balarlar. Ve umulmadk bir durumla yzyze gelinir. Bir an dnldnde "umulmadk" szcnn doru olmad grlr, nk biz imdiden ne beklediimizi biliyoruz. rnein yukarda sz edilen 126 atom numaral elementin zelliklerini tahmin edebilir miyiz? Fazla zorlanmadan bunu gerekletirebiliriz. Genel bir deyile ussal olarak dilediimiz yere kadar Periyodik Sistemi srdrebiliriz. Sistemin yapsna ilikin genel fizik kurallar tmyle aktr. Birgn sivri akll bir kii iinde bin tane element bulunan bir izelge oluturmutu. "Niin iki ya da on bin deil de bin?" diye sorulduunda, "bulucu" skntyla: "Kadn yeterince byk olmadn gryorsunuz .." yantn verdi. Ama bu da baka bir samalktr. Tpk yzyirmialtmc elementin bana gelecekler gibi, onun, kimyaclarn benzerini hi grmedikleri yeni ve esiz bir aileye dahil olaca olduka ciddi ve kesin olarak sylenebilir. ,
ilhanx

Bu aile 121 No'lu element ile balayacak. Ve onun onsekiz elementinin hepsi, eski arkadalarmz lantanidlerle karlatrlamayacak kadar birbirlerine benzeyecekler. Byk Ev'in bu ilgin konuklarn birbirinden ayrmak bir elementi izotoplarndan ayrmak kadar g olacak. nk, ailenin tm elementlerinin dtaki kabuu tam tamna ayn olacaktr. Yalnzca drdnc son kabuk dizi iinde kademe kademe doldurulacaktr. Byle bir durumda kimyasal zelliklerde dikkat ekici bir farkllk beklenebilir mi? Bu kitaptaki yklerden biri "Ondrdzler" adn ald. imdi eer varsaylan ailenin zelliklerini tanmlamaya alrsak konuya uygun bir balk bulmak iin ok fazla dnmemiz gerekir. Belki de "Onsekiz zde Element" ya da "Onsekiz Element ve Hepsi Birtek Gibi" diyecektik. Artk bu durumda "ikizler" szc "hafif kalr". Ama bu bir bilimkurgu kitab olmad iin kat tanmlamalar daha iyi bir zamana brakacaz... Ne diyorduk? Bu onsekiz "mutlak zde" elementin Periyodik izelgedeki yerleimi nasl olur acaba? Ak konumak gerekirse bu noktada dncelerimiz ok net deil. Dahas, lantanid ve aktinidlerin durumuna ilikin sorular ok daha kolay olduu halde hl tartmaldr. Hepinizin mr uzun olsun isteriz. Ancak onsekiz elementin Byk Ev'de yerleiminin pratik bir sorun durumuna gelmesine okuyucularmzn hi birinin mrnn yeteceini sanmyoruz. Ama okuyucularmzn yakn ya da uzak torunlarnn bu sorunu zmleyeceklerinden eminiz. Element Kt Bir zamanlar ilgin bir adam yldzlardan, onlarn yaplarndan ve niin k yaydklarndan sz ederken "Btn hepsini anlayabiliyorum! Ama asl bilmek istediim eitli yldzlarn isimlerini gkbilimcilerin nasl kefettii" demi... Yldzlara ilikin katologlarda yzbinlerce "vaftiz edilmi" gk cismi yer alr. Ama tm yldzlara "Betelgeuse" ve "Sirus" gibi sevimli isimler yaktnldn sanmayn. Gkbilimciler yldzlan 84 Byk Ev'in Sakinleri 85 harf ve ekillerden oluan bir tr kodlamayla belirlemeyi ye tutarlar. Eer byle yapmasalard byk bir kargaa olurdu. Uzman kii, koduna gre bir yldzn yerini kolaylkla anlar ve onu tayfna gre smflandrabilir. Kimyasal elementlerin says yldzlarla karlatrlamayacak kadar azdr. Ama isimlerin ardnda, bulunularna ilikin heyecan verici ykler gizlidir. Kimyaclar yeni bir element bulduklarnda, "yeni doan" elemente isim bulmakta ounlukla glk ekerler. En azndan elementin zelliklerini ksmen vurgulayan bir isim dnmek ok nemlidir. Beenseniz de beenmeseniz de bunlar i isimleridir. Romantik olduklarn sylemek olduka gtr. rnein, hidrojen Yunanca "su reten", oksijen "asit yapan" ve fosfor "k veren" anlamna gelir. Bu isimler elementlerin nemli zelliklerini anmsatrlar. Baz elementlere gne gezegenlerinin ismi verilmitir: Selenyum Yunanca Ay, telluriyum yeryz anlamndadr. Uranyum, neptuniyum ve plutoniyum da bu tr isimlerdendir. Dier isimler mitolojiden alnmtr. Bunlardan biri tantalumdur. Zeus'un en deerli olu Tantalus tanrlara kar geldii iin insafszca cezalandrlmt. Boynuna kadar suyun iinde ayakta tutulmu ve bann stne lezzetli mey-valar olan dallar aslmt. Ama ne zaman susuzluunu gidermek istese su kendisinden uzaa akyor ve ne zaman aln yattrmak iin bir meyvaya uzansa dallar uzaklayordu. Filizinden tantalum elementini ayrmay baarana kadar kimyaclarn ektikleri skntlar yalnzca Zeus'un olununkilerle karlatrlabilirdi... Titaniyum ve vanadiyum isimleri de yunan mitolojisinden esinlenerek bulunmutur. Baz elementlerin isimleri eitli lke ya da ktalarn onuruna verilmitir. Germanyum (Almanya), galliyum (Fransa'nn eski ismi Gaul'den), poloniyum (Polonya), skandiyum (Skandinavya), fransiyum, rutheniyum (Latince Rusya), yuripiyum (Avrupa) ve amerikiyum gibi. Dier elementlerin isimleri ehirlerden alnmtr. Bunlar: hafniyum (Kopenhag), lutetiyum (Latince Paris), berkeliyum (A.B.D.'nin Berkeley kasabasnn onuruna), yttriyum, terbiyum, erbiyum, ytterbiyum'dur. (Ytterby, isve'te kk bir kasabadr. Sz konusu elementi ieren mineral ilk kez orada bulunmutur). Son olarak da baz elementlere byk bilim adamlarnn isimlerini lmsz klmak iin verilen adlar vardr: Kuriyum, fermiyum, ayntaniyum, mendeleviyum ve lavrenkiyum. Yapay olarak retilen tek element olan yz ikincinin* ismi henz nfus kadna yazlmamtr. Antik aa dayanan elementlerin isimlerinin kkeni, bilim adamlar arasnda hl baz anlamazlklara neden olmaktadr. Niin kkrde kkrt, demire demir ya da kalaya kalay dendiini kimse bilmiyor.
ilhanx

Kimyasal element ktnde ne kadar ilgin durumlarla karlatk deil mi? * 102 Numaral element Nobeliyum (No), (.n.) Kuyruu Aznda Bir Ylan 89 Kimya Biliminin Ruhu evremizde yer alan hemen tm nesneler kimyasal maddelerden, kimyasal elementlerin ok eitli birleimlerinden oluur. Yeryzndeki maddelerin yalnzca nemsiz, bir ksm saf halde bulunur. Bunlar soy gazlar, platin metalleri, eitli biimlerde karbondur, hepsi de bu kadardr. Byk bir olaslkla sonuta gezegenimizi oluturan toz kmesi ok uzun sre nce yalnzca 100 kadar kimyasal elementin atomlarndan olumaktayd. Yzlerce, binlerce, milyonlarca yl geti. Koullar deiti. Atomlar birbirleriyle tepkimeye girdiler. Doann dev laboratuvar almaya balad. Uzun evrimi sresince "kimyac doa" en basit su moleklnden sonsuz karmak proteinlere kadar her trl maddeyi hazrlamay rendi. Dnyann ve onun stndeki yaamn evrimi byk lde kimya yoluyla olmutur. Kimyasal maddelerin ok eitlilii, varln kimyasal tepkimelere borludur. Onlar kimya biliminin gerek ruhudur ve temel konusudur. Yeryznde sz gelimi yalnzca bir saniyede oluan kimyasal tepkimelerin yaklak saysn bile hesaplamak olas deildir. rnein, bir kimse "saniye" szcn sylerken beyninde pek ok kimyasal ilem olmaldr. Konuur, dnr, elenir ya da zlrz; btn bu eylemlerin arkasnda milyonlarca kimyasal tepkime vardr. Bu tepkimeleri asla gremeyiz, ama hergn, tmyle geliigzel, durup dnmeden gzlemlediimiz birok kimyasal tepkime de vardr. .... Bir bardak demli aya bir dilim limon koyarz ve ayn rengi alr. Kibriti aktmzda bir tahta paras alev alev yanar ve kmre dnr. Bunlarn tm kimyasal tepkimedir. ; 90 Kuyruu Aznda Bir Ylan Ate yakmay renen ilkel adam dnyadaki ilk kimyacyd. ans eseri ilk kimyasal tepkimeyi, yanmay oluturdu; ve bu tepkime, tm insanlk tarihinin en gerekli, en nemli tepkimesiydi. Atalarmzn souk gnlerde maaralarn stmalarn salad. Gnmzde tonlarca arlkta roketlerin uzaya frlatlma yolunu at. nsanla atei sunan Prometheus efsanesi ayn zamanda ilk kimyasal tepkimenin de efsanesidir. Basit ya da karmak maddeler birbiriyle etkileirken, genellikle kendilerini tanmamza izin verirler. Bir inko parasn slfrik asit zeltisine atn. Hzla gaz kabarcklar kmaya balar ve bir sre sonra metal yok olur. inko asitte znr, hidrojen aa kar. Olayn nasl gerekletiini kendiniz grebilirsiniz. Ya da bir para kkrd tututurun. Mavimsi bir alevle yanar. Kkrdn oksijenle birlemesinde oluan kkrt dioksidin boucu kokusunu duyabilirsiniz. Beyaz bir toz halindeki susuz bakr slfat (CuSO4) slatn, aniden maviye dner. Tuz suyla birleerek mavi gzta kristallerini oluturur (CuSO4. 5H2O). Bu tr maddelere sulu-kristaller ad verilir. Kire sndrmenin ne olduunu biliyor musunuz? Snmemi kirece su dklr ve sonu snm kiretir [Ca(OH)2]. Madde rengini deitirmedii halde, tepkimenin olutuu kolaylkla grlebilir. nk kire sndrlrken ok miktarda s aa kar. Tm kimyasal tepkimelerin birincil ve deimez koulu, s enerjisinin salverilmesi ya da sourulmas ile birarada yrmeleridir. Bazen o kadar ok s aa kar ki kolaylkla farkedilebilir. Aa kan s miktar kkse zel lme yntemleri kullanlr. Yldrm ve Kaplumbaalar Patlama korkun bir olaydr. Korkuntur, nk patlama bir anda olur. Peki patlama nedir? Byk miktarda gaz kma neden olan sradan bir kimyasal tepkimedir. Bir anda gerekleen kimyasal srelere rnek oluturur. Merminin iindeki barutun atelenmesi ya da dinamitin patlamas gibi. 91 Ancak patlama bir tr arlktr. Pek ok tepkimenin olumas belirli bir sreyi gerektirir. ok yava gelitii iin zorlukla fark edilebilen bir ok tepkime vardr. Suyun bileenleri olan hidrojen ve oksijen gazlarnn karmn bir cam kabn iinde dleyin. Orada ok uzun bir sre, bir ay, bir yl, yzlerce yl tek bir damla su oluturmadan durabilirler. Hidrojenin oksijenle asla birleemedii dnlebilir. Oysa gerekte yava da olsa birleirler. Kabn dibinde glkle grlebilecek miktarda suyun olumas binlerce yl alacaktr.

ilhanx

Bu neden byledir? Nedeni, scaklktr. Oda scaklnda (15-20C) hidrojen oksijenle ok yava tepkimeye girer. Kab strsak eperleri terlemeye balar ve bu da tepkimenin olutuunun kesin belir92 Kuyruu Aznda Bir Ylan tisidir. 550C'da kap parampara olur, nk bu scaklkta hidrojen ile oksijen patlamayla tepkimeye girerler. Is nasl oluyor da bu kimyasal sreci "kaplumbaa"y yldrma dntrecek biimde hzlandryor. Hidrojen ve oksijen serbest halde (H2 ve O2) moleklleri halinde bulunurlar. Su moleklnde birlemek iin arpmalar gerekir. Bu tr arpmalar ne kadar sksa su moleklnn oluma olasl o kadar byktr. Oda scaklnda ve normal basnta her hidrojen molekl bir oksijen moleklyle saniyede on milyardan fazla arpma yapar. Eer her arpma kimyasal etkileimle so-nulansayd tepkime patlamadan da daha hzl, rnein saniyenin on milyarda biri kadar srede oluurdu. Oysa cam kabn iinde hibir deiiklik gzleyemeyiz: Ne bugn, ne yarn, ne de on yl sonra. Sradan koullarda arpmalarn yalnzca ok az bir blm kimyasal tepkimeyle son bulur. Sorun, hidrojen ve oksijenin molekller halinde arpmasndadr. Bu molekllerin, tepkiye girmeden nce atomlarna ayrlmalar gerekir. Daha dorusu kendi molekllerinde oksijen atomlar arasndaki ve hidrojen atomlar arasndaki deerlik balarnn zayflamas gerekir. Bu balar ylesine zayflamaldr ki birbirine benzemeyen oksijen ve hidrojen atomlarnn birlemesine engel olmamaldr. Burada scaklk tepkimenin daha hzl ilerlemesini salayan bir krbatr ve arpmalarn saysn byk oranda arttrr. Molekllerin daha gl titremesini salayacak deerlik balarn zayflatr. Sonuta hidrojen ve oksijen atomik dzeyde karlatnda hzla tepkimeye girerler. Byl Engel imdi bir d kuralm. Oksijenle hidrojen her kartrldnda hemen su buhar olusun. Bir demir plaka havayla temas ettiinde zeri hemen krmzms kahverengi pasla kaplansn ve birka dakika sonra, kat parlak metal yumuak bir toza, demir okside dnsn. Dnyadaki tm kimyasal tepkimeler bir nefeslik srede gereklesin. Tadklar enerjiden bamsz olarak tm molekller bir93 birleriyle tepkimeye girsinler, iki molekl arasndaki her arpma onlarn kimyasal birlemesi ile son bulsun. Bu durumda tm metaller yeryznden yok olurlard, nk oksitlenirlerdi. Canl hcreleri oluturanlar da dahil, tm karmak organik maddeler basit ama daha kararl bileiklere dnrlerdi. Tuhaf bir dnya olurdu. Yaamsz bir dnya, kimyasz bir dnya, kimyasal tepkimelere girmek iin hibir eilim duymayan ok kararl maddelerin dsel dnyas. Neyse ki, byle bir karabasan bizi korkutmuyor. Bu tr evrensel bir "kimyasal felaketin" yolunu kesen byl bir engel vardr. Bu engel, aktifleme enerjisi olarak bilinir. Kendi enerjileri aktifleme enerjilerine eit ya da ondan byk deilse, molekller kimyasal tepkimelere giremezler. Oda scaklnda bile enerjileri aktifleme enerjilerinden byk ya da en azndan eit, sz gelimi hidrojen ve oksijen moleklleri vardr. Bu koullarda bile ok yava da olsa suyun olumasnn nedeni budur. Tepkime yavatr, nk yeterli enerjide molekl says ok azdr. Ama yksek scaklk birok molekln aktifleme engelini amasn salar ve hidrojenle oksijen arasndaki kimyasal etkileimler hzla artar. Kuyruu Aznda Bir Ylan Tp ilminin, eski zamanlardan bize kadar uzanan zgl bir simgesi vardr. Bugn pek ok lkenin asker doktorlar omuzlarndaki eritlere, bir asaya ya da bir kaba dolanm ylan biiminde bir rozet takarlar. Kimyada da benzer bir simge vardr. Bu, kuyruu aznda bir ylandr. Eski insanlarn, bugn bile aklanamayan eitli mistik iaretlerden oluan bir inanlar vard. Bu mistik iaretlerin aksine "kimyasal ylann" belirli bir anlam vardr. O bir tersinir kimyasal tepkimeyi simgeler. ki atom hidrojen ve bir atom oksijen birleerek bir molekl su oluturur. Ayn anda bir baka su molekl bileenlerine ayrlr. ki zt tepkime birlikte yrr: Suyun oluumu (ileri tepkime) ve 94 Kuyruu Aznda Bir Ylan 95 onun ayrmas (geri tepkime). Bir kimyac bu iki zt ilemi 2H2+O2 ^ 2H2O eklinde gsterir. Ucu saa dnk olan ok ileri tepkimeyi, sola dnk olan ise geri tepkimeyi belirtir. En temelde, istisnasz tm tepkimeler tersinirdir.
ilhanx

Balangta ileri tepkime baattr. bre su molekllerinin oluumu ynnde eilir. Sonra ters tepkime artmaya balar. Sonunda, oluan molekl saysnn ayranlarn saysna eit olduu soldan saa ve sadan sola her iki tepkimenin eit hzda ilerledii bir an gelir. Kimyac, dengenin kurulduunu syler. Herhangi bir kimyasal tepkimede er ya da ge denge kurulur. Baz tepkimelerde denge bir anda gerekleir. Bazlarnda ise saatler, gnler ya da haftalar geer. Kimya, uygulama alannda iki amaca ynelir. Birincisi, kimyasal ilemin tamamlanmasn salayarak balang maddelerinin birbirleriyle tmyle tepkimeye girmesine alr. kincisi, gereksinim duyulan rnlerden maksimum verim elde etmek ister. Bu amalara ulamak iin kimyasal dengenin kurulmasn, olanaklar elverdiince geciktirmek gerekir. leri tepkimeye evet, geri tepkimeye hayr. Bu noktada kimyac bir matematiki gibi davranmak zorundadr. ki nicelik arasndaki, oluan maddelerin deriimi ile tepkimeye giren balang maddelerinin deriimi arasndaki oran bulur. Bu oran bir kesirdir. Her kesirde pay byyp payda kldke kesir byr. Eer ileri tepkime baatsa, rn miktar zamanla balang maddelerinin miktarn aacaktr. Bylece pay paydadan daha byk olacandan bileik bir kesir elde edilir. Tersi durumda basit kesir olacaktr. Bir kimyac bu kesrin deerine tepkimenin denge sabiti adn verir ve K harfi ile gsterir. Tepkime sonunda byk miktarda rn elde etmek istiyorsa, ncelikle K'y farkl scaklklar iin hesaplamas gerekir. imdi bu "aritmetiin" pratikte neye benzediini grelim. Oda scaklnda amonyak oluumuna ilikin K deeri 100 000 000'dur. Bu koullarda, azot ve hidrojen karmnn aniden amonyaa dnecei dnlebilir. Oysa byle olmaz. leri tepkime ok yavatr. Scakln arttrlmas yarar salar m acaba? Karm 500C'a kadar strz ... Ama burada bir kimyac bizi uyaracaktr: "Aman dengeyi ne hale getiriyorsunuz? Bu yolla bir yere ulaamazsnz!" Gerekten de, bu kimyac hesaplamalaryla bizi tam zamannda durdurmu olur. Scaklk 500C'ken, K alt bine eittir, 6 x 103! Bu deer geri tepkime iin "yeil ktr". 2NH3 -* 3H2 + N2. Oysa biz karm stmay srdryor ve neden bir yere ulaamadmz anlayamyorduk! Amonyak oluumunda en uygun koullar scakln elverdiince dk, basncn da yksek tutulmasdr. Bu kimyasal tepkimeler dnyasnda etkin olan bir baka yasann alanna girer. Bulucusu Fransz bilim adamnn adyla bu yasa Le Chatelier ilkesi olarak bilinir. Sabit bir yere tutturulmu bir yay dnn. Sktrlmadka ya da gerilmedike denge durumunda olduu sylenebilir. Ama s-ktnlrsa ya da gerilirse, yay denge konumundan uzaklar. Ayn anda, yayn skma ya da gerilmesine kar esneme kuvvetleri artmaya balar. Sonunda yle bir an gelir ki her iki kuvvet birbiriyle yeniden dengeye ular. Yay bir kez daha denge durumunda96 Kuyruu Aznda Bir Ylan dr. Ama bu balangtaki dengeyle ayn deildir. Onun yeni dengesi skma ya da gerilme ynnde yer deitirmitir. Yayn denge konumundaki deiiklik (olduka kaba bir rnek olduu halde) Le Chatelier kuraln anmsatr. imdi kuraln kimyadaki uygulamasn grelim. Dengedeki bir sistem zerine bir d g etki etsin. Denge d etkinin belirledii yne doru kayacaktr. Tepkisel kuvvetler dardan uygulanan kuvveti dengeleyene dek kayma srer. Amonyak retimine dnelim. Oluum eitliine gre drt hacim gaz ( hacim hidrojen ve bir hacim azot), iki hacim (2NH3) amonyak gaz verir. D basncn arttrlmas hacmi azalmaya yneltir. Bu durumda d etki baattr. Tay sktrlmtr." Tepkime esas olarak soldan saa doru ilerler: 3 H2 + N2 -* 2NH3 ve amonyak verimi artar. Amonyak oluumunda s aa kar. Eer karm strsak, tepkime sadan sola doru yrmeye balar, nk stma gazlarn hacmini arttrr ve reaktantlarn hacmi (3H2 ve N2), rnn (2NH3) hacminden daha byktr. Bylece, geri tepkime ileri tepkimeye gre daha hzl ilerler. "Yay" gerilecektir. Her iki etki sonucunda da yeni bir denge konumuna ulalr. Ancak birincide amonyak verimi artarken, ikinci durumda verim hzla azalacaktr. Bir Kamlumbaann Yldrm Gibi Gitmesi ya da Tersi Nasl Salanr? Yz yl kadar nce, bir kimyac iinde hidrojen oksijen karm bulunan bir kaba dikkatle, platin bir tel daldryordu. Sonu olaanstyd. Kabn ii dumanla yani su buharyla doluyordu. Scaklk ve basn deimeden kald halde binlerce yl srecei "hesaplanan" hidrojen-oksijen tepkimesi bir iki saniyede gerekleti.

ilhanx

Hepsi bu kadar da deildi, iki gazn bir anda birlemesine neden olan platin tel hibir deiiklie uramamt. Grn, kimyasal bileimi ve arl deneyden sonra deneyden ncesiyle kesinlikle aynyd. 97 Bilimadam bir sihirbaz deildi, hani o zekice hilelere merakl halk elendiren sihirbazlardan. O, ciddi bir aratrmac olan Alman kimyac Dbereiner'di. Gzlemledii olaya bugn kataliz ad verilmektedir. "Kaplumbaalar yldrm gibi hzlandrabilen" maddelere katalizr denilir. Katalizrler ok kalabalktr. Kat ya da toz metaller, ok eitli elementlerin oksidleri, tuzlar, bazlar katalizr olabilir. Saf olarak ya da kartrlarak kullanlabilirler. Katalizrsz, basnc ve scakl ne kadar deitirirsek deitirelim amonyak retiminin etkinlii ok dktr. Oysa bir katalizrn varl hereyi tmyle deitirir. Sradan metalik demir, alminyum ve potasyum oksidleriyle eit oranda kartrlarak tepkime ortamna konulduunda tepkime nemli lde hzlanr. Yirminci yzyl kimyas grlmemi ilerlemesini katalizr kullanmna borludur. Hepsi bu kadar da deil. Hayvan ve bitki or-ganizmalanndaki eitli yaamsal ilemler enzim ad verilen zel katalizrlerin varl sayesinde oluur. Tm canl ve cansz doa kimyas byle harika ivmelendiricilerin alandr! Peki, platin yerine bakr, alminyum ya da demir tel alsak ne olur? Kabm eperleri yine buulanr m? Yazk! Hidrojen ve oksijen, sihirli platin ubuk daldrldnda olduu gibi bir tepkimeye girme eilimi gstermezler... 98 Kuyruu Aznda Bir Ylan Her madde her tepkimeye ivme kazandramaz. Bu nedenle kim- j yaclar katalizrlerin hareketlerinde seici olduklarn sylerler: Bir tepkimeye iddetle etki ederken bir dierine ilgi gstermeyebi-lirler. Doal olarak, bu kuraln dnda kalanlar vardr. rnein, alminyum oksid organik ya da anorganik maddelerin girdii dzinelerce farkl tepkimeyi katalizleyebilmektedir. Son olarak, farkl katalizrler ayn madde kanmn farkl rnler oluturan farkl tepkimelere yneltirler. Daha az artc olmayan zellikleriyle destekleyici ad verilen maddeler de vardr. Yalnz bana tepkimenin gidiine ne yavalatarak ne de hzlandrarak etki edemezler. Ama katalizre eklenirlerse tepkimeyi katalizrn kendi bana yapabileceinden daha ok hzlandmrlar. iinde demir, alminyum ya da silisyum dioksid gibi "yabanc maddeler" bulunan platin telin hidrojen-oksijen kan-mna etkisi daha byk olmaktadr. Bir baka kataliz tr daha vardr. Kar-kataliz ve kar-kata-lizrler. Bilim adamlar, onlara engelleyiciler (inhibitor) derler. Grevleri, hzl kimyasal tepkimeleri yavalatmaktr. Zincir Tepkimeler Cam bir kap iinde klor ve hidrojen gazlan karmnn bulunduunu varsayalm. Normal koullarda bu ikisi ok yava tepkimeye girerler. Kabn yaknnda bir magnezyum ubuk yakmaya kalkalm. Annda bir patlama olur (bu deneyi yapmak isteyen olursa kab kaln bir telle sarmas gerekir). Klor ve hidrojen karm parlak n etkisiyle niin patlar? Yant, bir zincir tepkimenin olumasdr. Kab 700 dereceye kadar stm olsaydk yine patlayacakt: Klor ve hidrojen bir anda hzla birleeceklerdi. Bu durum bizi artmayacakt. nk, s-nm molekllerin aktifleme enerjisini birka kat arttrdn biliyoruz. Oysa sz konusu deneyde scaklk deimemiti. Tepkimeye k neden olmutu. In en ufak paralar olan fotonlar byk miktarda enerji tarlar. Bu enerji, moleklleri aktifletirmek iin gereken enerjiden 99 ok daha fazladr. Bir klor molekl bir k fotonuyla karlanca, foton onu atomlarna ayrtrr ve enerjisini onlara aktarr. Klor atomlar imdi uyarlm ve enerji bakmndan zengin durumdadr. Bu atomlar hareket ederken hidrojen molekllerini zorlayarak onlar da atomlarna ayrrlar. Bu atomlardan biri klor atomuyla birleir ve dieri zgr kalr. Ama uyarlm durumdadr. Enerjisinin bir ksmn vermeye alr. Kime? Niin bir klor moleklne olmasn? Ve bunlardan biriyle arptnda bu soukkanl klor moleklnn sonu olur. imdi tekrar serbest bir aktif klor atomu olumutur, ama bu atomun enerjisini harcayacak bir yol bulmas uzun srmez. Bylece, uzun ardk bir tepkimeler zinciri oluur. Tepkime bir kez baladktan sonra, tepkimenin bir sonucu olarak biriken enerji giderek daha fazla molekl aktifletirir. Tepkime hz dadan yuvarlanan gibi byr. vadiye ulanca yok olur. Tm molekller tkendiinde, tm hidrojen ve klor moleklleri tepkimeye girdiklerinde zincir tepkime de yok olur.

ilhanx

Kimyaclar ok sayda zincir tepkime bilirler. nl bilim adammz Nikolai Semyonov bu tepkimelerin nasl olutuunu ayrntlaryla aratrmtr. Zincir tepkimeleri fizikiler de bilirler. Uranyum ekirdeklerinin ntronlarca paralanmas fiziksel zincir tepkimeye bir rnektir. Kimya Elektrikle Nasl Arkada Oldu? Arkadalarnn gznde ok saygn olan bir kiinin uramaya kalkaca bir i gibi grnmyordu ilk bakta ... nce kk metalik diskler hazrlad. Dzinelerle ve dzinelerle bakr ve inko diskler. Yuvarlak dilimler halinde bir sr snger paras kesti ve bunlar tuzlu suya batrd. Sonra paralan birbirinin stne bir ocuun piramid yapmas gibi ama belirli bir srada yerletirmeye balad: Bakr disk, snger dilimi, inko disk. Bu sralamay pek ok kereler piramid yklmad srece yineledi. zgn yaptnn tepesine nemli parmayla dokundu ve elini hemen geri ekti: imdi adna ani elektrik oku dediimiz ey olmutu. 100 Kuyruu Aznda Bir Ylan nl italyan fiziki Allessandro Volta 1800'de, kimyasal bir elektrik kayna olan 'galvanik' pili ite byle buldu. "Volta Kolo-nu"nda kimyasal tepkimelerin bir sonucu olarak elektrik aa kt. Bu, yeni bir bilim dal olan elektrokimyann douunu gsteriyordu. Bilim adamlarnn, uzunca bir sre boyunca elektrik akm retebilecek bir alete gereksinimleri vard. "Volta Kolonu"nda kimyasal ilem durana kadar elektrik akmaya devam edebilirdi. Elektriin farkl maddelere nasl etki ettiini incelemek ilgin gibi grnyordu. ki ingiliz, fiziki Carlisle ve mhendis Nicholson, ie suyla balamay kararlatrdlar. O sralarda kimyaclar suyun hidrojen ve oksijenden olutuunu syleyebilecek bilgiye sahiplerdi. Ancak her naslsa kesin bir kant elde edememilerdi. Carlisle ve Nicholson 17 volta pilinden oluan bir elektrik bataryas kullandlar. Verdii akm ok glyd. Su hzla hidrojen ve oksijen gazlarna ayrmaya balad; baka bir deyile elektroliz olutu. Elektroliz, maddelerin elektrikle ayrtrlmas ilemine verdiimiz addr. Bir Numaral Dman... Dnyann her yerinde yzlerce ve binlerce eritme ocanda demir ve elik retiliyor. eitli lkelerin ekonomistleri titizlikle o yl ka milyon ton metal elde edileceini hesaplyorlar ve gelecek yl ne kadar retileceini ngryorlar. Ayn ekonomistler bize artc bir gerei, her sekiz ocaktan birinin bouna altn aklyorlar. Her yl retilen metalin yaklak %12'si insanolunun iine yaramyor, amansz bir dmana yenik dyor... Bu dmann ismi ksaca pastr. Bilim pasa metal korozyunu adn verir. Yalnzca demir ve elik deil, demirli olmayan bakr, kalay ve inko metalleri de paslanr. Korozyon metallerin oksitlenmesi anlamna gelir. Metallerin ou serbest durumda ok kararl deildir. Metal eyann parlak y101 zeyi ak havada bile bir sre sonra deiik renklerde oksidlerle rtlerek matlar. Metaller ve alamlar oksitlendiinde deerli zelliklerinin birounu yitirirler. Daha zayf ve daha az esnek olurlar, sl ve elektriksel iletkenlikleri azalr. Korozyon bir kez baladktan sonra yan yolda durmaz. "Kahverengi eytan" yava ama kararl admlarla metal eyay tmyle yok eder. Birka oksijen moleklnn metal yzeye arpmasyla ilk oksid moleklleri oluur. Oksid film denilen bir katman ortaya kar. Film ok gevektir ve metal atomlan elekten geer gibi kolayca geerek hemen oksitlenirler. Oksijen moleklleri de film gzeneklerinden geerek ykc eylemlerini srdrdkleri metalin derinliklerine doru ilerlerler. 102 Kuyruu Aznda Bir Ylan Daha iddetli bir kimyasal ortamda korozyon daha hzl yol alr. Klor, flor, kkrt dioksid ve hidrojen slfr de metallerin daha az tehlikeli dmanlar deillerdir. Gazlarn etkisi altnda metal anyorsa, kimyaclar bu olguya gaz korozyonu derler. eitli zeltiler iin durum nasldr? Onlar da metallerin korkutucu dmanlardr. rnein, deniz suyu. Byk okyanus gemilerini, dip ve kenarlarndaki anm paralarn deitirmek zere, zaman zaman tersaneye ekerek genel bakma almak gerekir. Amerikal bir milyonerin yapt korkun bir gafa ilikin retici bir yk vardr: O, dnyann en iyi yatna sahip olmak istedi. Sipariini verdikten sonra yata "Denizin ars" diye romantik bir isim dnd. Paray hi saknmad. Firma mterisini memnun etmek iin en iyisini yapmaya alt. Geriye yalnzca i dekorasyonunun tamamlanmas kalmt. Ancak yat hibir zaman denize inmedi; byle bir ans asla olmad. Yatn denize indirilme gnnden ksa bir sre nce gvdesinin ve tabannn tmyle paraland grld. Niin? nk, korozyon bir elektrokimyasal ilemdir.
ilhanx

Gemi yapmclar yatn tabann Alman gm denilen nikel-ba-kr alamla kaplamaya karar vermilerdi. Bu iyi bir dnceydi, nk alam pahal olmasna karlk deniz suyunda anmaya kar ok dayanklyd. Korozyona kar direnliydi ama ok salam deildi. Bu yzden geminin dier paralan zel elikten yaplmak zorundayd. Bu yatn sonu oldu. Alman gmyle eliin deme noktalarnda gl galvanik piller olutu ve taban hzla dalmaya balad. Sonu ok acklyd. Milyonerin znts anlatlamazd. Yat yapanlar ise korozyon yasalarndan birini ge de olsa hatrladlar: Eer ana metal kendisiyle birlikte galvanik pil oluturabilecek baka metallere eklenirse korozyon hz hemen artyordu. ... Ve Onunla Nasl Savalr? Delhi kentinde yzyllardr ayakta duran gzalc bir stun vardr. Gzalcdr, nk saf demirden yaplmtr. Geen zaman onu 103 hi etkilememitir. Asrlar gemekte ama stun hl olduka yeni grnmektedir. Paslanmaz. Sanki korozyon orada alkanlklarn brakm gibidir. Eski metallurjicilerin saf demir retmeyi nasl baardklar bilinmiyor. Bazlar stunun asla insanolu tarafndan yaplmadn ileri srerek, baka dnyalardan gelen konuklarn yeryzne yaptklar gezinin ansna bu dikili ta diktiklerini sylerler. Ama stunun gizemli kaynan bir yana brakacak olursak, kimyaclar asndan ok nemli bir gerek ortaya kar. Bir metal ne kadar safsa korozyondan etkilenmesi o kadar yava olur. Eer korozyonu altetmek istiyorsanz olas en saf metalleri kullanmalsnz. Yalnzca saflk nemli deildir. Metal eyann olanak lsnde dzgn olmas da gereklidir. yle grnyor ki yzeyinde yer yer "tepelerin" ve "yarklarn" varl yabanc maddelerin metali etkilemesini kolaylatryor. Bilim adamlar ve mhendisler kusursuz saylabilecek dzgn yzeyler elde etmeyi baarmaktadrlar. Bu dzgn yzeyli nesneler roket ve uzaygemisi yapmnda uygulama alan bulmaktadr. O halde korozyonu nleme sorunu zmlenmi saylabilir mi? Asla. ok saf metaller pahaldr ve zellikle byk miktarlarda elde edilmesi gtr. Bunun dnda mhendislik, hem zelliklerinin ok daha fazla olmas hem de en az iki metalden olumas nedeniyle alamlar tercih eder. Kimyaclar her tr korozyon mekanizmasn aynntlaryla incelemektedirler. nceden saptanm zelliklerde yeni bir alam yapmay tasarladklarnda dier etmenlerle birlikte "korozyon" olayn da dikkate almaktadrlar. u anda korozyona kar ok iyi diren gsteren pek ok alam vardr. Gnlk yaantmzda sk sk galvanizli ve kalayl eyalar kullanrz. Demir, paslanmasn nlemek iin, belli bir sre yardm olacak inko ya da kalay bir filmle kaplanr. Aynca, demirden ev atlannm kaln bir yalboya tabakasyla kaplandn hepimiz grmzdr. Korozyonu zayflatmak ya da azaltmak bir anlamda korozyon srecini oluturan elektro-kimyasal tepkime hznn da azaltlmas demektir. Engelleyici denilen zel organik ve anorganik maddeler bu amala kullanlr. Balangta, bunlar deneme yanlma yntemiyle aranmlar ve rastlant eseri bulunmulardr. 104 Kuyruu Aznda Bir Ylan Byk Peter'den bile nce Rus tfekileri tuhaf bir yntem kullanyorlard. Tfek namlulanndaki pullar buday kabuuyla kartrlm slfrik asitle temizlerlerdi. Bu ilkel yntemle asidin metali zmesini nlyorlard. Yeni engelleyicilerin aratrlmas artk ustalk ya da ans gerektirmiyor; tmyle bilimsel bir almayla yaplyor. Bugn, her trden yzlerce kimyasal korozyon engelleyicisi bilinmektedir. Korozyon "hastalna" yakalanmadan nce metallerin "salk" durumlarn izlememiz gerekir. Bu, "metal doktoru" kimyaclarn temel grevidir. Parlak Bir Jet Maddenin ka evresi vardr? Modern fizikiler en az yedi evreden sz ederler. Bunlarn ok bilinen gaz, sv ve kat evreleridir. Dorusunu sylemek gerekirse, gnlk yaantmzda bir bakasn aklmza getirmeyiz bile. Yzyllar boyunca kimya da kendisini bu ile snrlam, yalnzca son on yldr maddenin drdnc evresi, plazma dikkate alnmaya balanmtr. Plazma aslnda bir gazdr ama deyim yerindeyse sradan bir gaz deildir. Yksz atom ve molekllerden baka iyon ve elektron da ierir. Sradan gazlarda da iyonize tanecikler bulunur ve scaklk ne kadar ykselirse bu taneciklerin says da o kadar artar. Dolaysyla, iyonize gaz ile plazma arasnda kesin bir snr izgisi yoktur. Ancak geleneksel olarak plazmann temel zelliklerini, sz gelimi yksek elektrik iletkenlii gstermeye baladnda, gazn plazmaya dnt kabul edilir.

ilhanx

ilk bakta mantksz gibi grnse de, plazma evrenin efendisidir. Uzaydaki gazlar gibi Gne ve yldzlar oluturan madde de plazma evresindedir. Bunlarn tm doal plazmadr. Plazma, yeryznde plazmotron denilen zel aygtlarda yapay olarak retilmek zorundadr. Bu aygtlarda eitli gazlar (helyum, hidrojen, azot, argon) elektrik ark yardmyla plazmaya dntrlr. Parlak plazma jeti, plazmotron balndaki dar kanal ve manyetik alan yardmyla sktrlarak, scakl on binlerce dereceye kartlr. 105 Birok kimyasal ilemde yksek scaklklarn rol glkle saptanabildii iin, kimyaclar uzun bir sre bu tr scaklklarn dn grmlerdir. imdi bu d gereklemitir: Plazmokimya olarak bilinen yeni bir kimya dal ya da "souk" plazma kimyas domaktadr. Niin "souk" plazma? nk scakln bir milyon dereceye kadar ykseldii "scak" plazma da vardr. Bu plazmayla fizikiler termonkleer sentezleri gerekletirmeye, yani hidrojenin helyuma dnt denetimli nkleer tepkimeyi baarmaya alyorlar. Ancak kimyaclar "souk" plazmayla daha ok ilgilenirler. On bin derece scaklkta kimyasal srelerin izledii yolu aratrmaktan daha ekici ne olabilir ki? Bylesine scak bir ortamda ayrcalksz tm maddeler ayn kaderi paylaacaklar iin, pheciler bu iin bouna yapldn dnrler: nk en karmak molekller de dahil tm paralanacak, ayr ayr atom ve iyonlarna ayrlacaklardr. Gerek ok daha karmaktr. Plazma yalnzca yok etmez, yaratr da. Bazlar baka yollarla elde edilemeyen yeni kimyasal maddeler plazma iinde kolaylkla oluturulabilir. A12O, Ba2O3, SO, SiO, CaCl, vs: Bunlar herhangi bir kimya ders kitabnda asla tanmlanmam ilgin maddelerdir. Bu bileiklerde yer alan elementler allmam, olaand deerlikler alrlar. Bunlarn tm ok ilgintir, ancak plazmokimya, kendine bilinen deerli maddelerin ucuz ve hzl retimi gibi daha nemli grevler edinmitir. ite onun baarlaryla ilgili bir iki szck. Pek ok organik sentezde, rnein plastiklerin, lastiklerin, boyalarn ve ilalarn retiminde asetilen ok nemli bir balang maddesidir.. Ancak asetilen, hl eskiden olduu gibi pahal ve elverisiz bir yntem olan kalsiyum karbidin suyla bozunmasndan elde ediliyor. Plazmotronda herey farkldr. Hidrojenden hazrlanan plazmann scakl 5000 derecedir. Hidrojen plazma akm muazzam enerjisini metanla beslenen zel tepkime aygtna tar. Metan hidrojenle hzla karr ve saniyenin onbinde biri kadar bir srede metann yzde 75'den fazlas asetilene dnr. ideal deil mi? yle demeliyiz! Ama ne yazk ki bir yerlerde daima aksayan bireyler vardr. Eer plazmann yksek scaklk 106 'Kuyruu Aznda Bir Ylan blgesinde asetileni bir an fazla brakrsak bozunmaya balar. O halde scakln hzla gvenilir bir dzeye drlmesi gerekir. Bu ii yapmann farkl yollar vardr, ama bu temel bir teknik glktr. Sonuta asetilenin yalnzca yzde 15'inin ayrmas nlenebilir. Ama bu da ok kt deildir! Ucuz sv hidrokarbonlarn plazmokimyasal olarak bozunmasy-la asetilen, etilen ve propilen elde etme yntemleri laboratuvarda gelitirilmektedir. zerinde uralan ok nemli bir sorun da havadaki azotun tutulmasdr. Azot ieren maddelerin rnein amonyan kimyasal retimi ok yorucu, uratrc ve pahal bir ilemdir. nceleri abalar azot oksidlerinin elektriksel olarak endstriyel lekte sen-tezlemesine yneltiliyordu, ama ilem hi ekonomik deildi. Bu noktada plazmokimya daha ok ey vaat etmektedir. Bir Kimyac: Gne Buharl lokomotifin bulucusu Stephenson bir gn arkada jeolog Beckland'la birlikte ngiltere'deki ilk demiryolunun yaknnda yrye kmt. Geen treni grdler. "Trenin yrmesini salayan nedir Beckland?" diye sordu Stephenson. "Senin harika lokomotiflerinden birinin makinistinin elleri deil mi?" "Hayr." "Peki yleyse, makineyi hareket ettiren buhar?" "Hayr." "Kazann altnda yanan ate?" "Yine yanl; bu ii gerekletiren tarih ncesinde parlamaya balayan gnetir. O bitkilere yaam verdi. Daha sonra bitkiler kmre dnt. imdi makinistin ocaa doldurduu ite o kmrdr". Tm canl varlklar zellikle bitkiler balanglarn gnee borludurlar. Onlar karanlkta bytmeye aln, sulu yeil saplar yerine solgun ince lifler elde edersiniz. Gne nn etkisi altnda klorofil (yeil yapraklara renk veren madde) havann karbon dioksidini bitkilerin byk blmn oluturan organik maddelerin karmak molekllerine dntrr.
ilhanx

107 O halde gne, ya da onun nlan bitkideki tm organik maddeleri reten ba "kimyac" mdr? yle gibi grnyor. Bitkilerin karbon dioksidi zmleme ilemine fotosentez denilmesi bouna deildir. Birok kimyasal tepkimenin k etkisi altnda olduu bilinmektedir. Bunlar inceleyen ve fotokimya ad verilen zel bir kimya dal bile vardr. Ancak, fotokimyasal tepkimelerin incelenmesi bugne kadar laboratuvarda proteinlerin veya hidrokarbonlarn yaratlmas sonucunu vermedi. Oysa, bu bileikler bitkilerdeki fotosentezin birincil rnleridir. Balang aamasnda ok karmak organik molekllerin oluturulmas iin bitki yalnzca karbon dioksid, su ve gne kullanr. Belki bu ilemlerde yer alan baka bireyler daha vardr? Bir tarafndan borularla soda, petrol, potasyum nitrat vs. gnderilen, dier utan da ekmek, sosis, eker ykl kamyonlar kan bir fabrika d-leyelim. Bu elbette bir fantazidir ama bitkilerde olan da tam budur. Bitkilerin enzim ad verilen katalizrleri olduu saptanmtr. Her enzim, tepkimenin yalnzca belirli bir ynde ilerlemesini salar. Gne, fotosentezi tek "kimyac" olarak deil, alma arkadalar enzimlerle (katalizrler) birlikte tamamlamaktadr. Gne tepkimeye gerekli enerjiyi verir ve enzimler tepkimenin doru ynde ilerlemesini salarlar. Doann ve zellikle bitkilerin elinde tuttuu birok maddenin retim "patenti"ni henz alamamsak da, baz durumlarda gereksinim duyduumuz ynde almalarn baarm bulunuyoruz. Bu adan fotosentez ilemlerinin aratrlmasnn bilim adamlarnn gznde byk deeri vardr. Son yllarda fotosentez sresince bitkileri aydnlatmak iin farkl dalga boylarnda k kullanlrsa, farkl kimyasal zelliklerde maddeler olutuu saptanmtr. rnein, krmz-sar nlarla aydnlatma sonucunda esas rn olarak karbonhidratlar elde edilirken, mavi nlar protein oluumunu salar. insanln, yakn gelecekte, bitkilerin yardmyla gereksinimi olan karmak organik maddeleri nemli lde elde edebilecei beklenebilir. Gerekten de fabrikalar yapmak onlar esiz gerelerle donatmak ve karmak sentez teknolojilerini aratrmak yerine yalnzca gne evleri yapp, kullanlan k nlarnn bileimini ve iddetini ayarlamak yeterli olacaktr. Bylece bitkiler, en basit karbonhidratlardan en karmak proteinlere kadar gerekli olan hereyi kendi kendilerine yapacaklardr. 108 Kuyruu Aznda Bir Ylan 109 ki Tr Kimyasal Engel Eski alarda bile atomlarn varlndan kuku duymayan pek ok bilimadam bulunuyordu. Peki, bu atomlar madde iinde birbirlerine nasl balanrlar? Bu konuda felsefi dnce ya sessiz kalyor ya da d denizinde batp kyordu. rnein, nl Fransz doabilimcisi Descartes baz atomlarn izdmlerinin engele, bazlarnn da ilmie benzediine inanyordu. Bir atomun engelinin, dierinin ilmiine taklmasyla iki atomun birletiini savunuyordu. nsanlar atom yaps hakknda ok az ey ya da hibir ey bilmedikleri srece, atomlar aras balanma yani kimyasal balar konusunda tm dnceleri temelsiz kalyordu. Elektron, bilim adamlarnn gerei bulmasna yardm etti. Ancak bu bir kerede olmad. Elektron 1895'de bulundu, oysa kimyasal balanmann incelenmesinde kullanlmas iin ilk giriimler yirmi yl sonra, elektronlarn atom ekirdei etrafnda dzenlenii aklk kazandktan sonra yapld. Bir atomun elektronlarnn tm kimyasal balara katlmaz, yalnzca en d ya da en fazla en d ve dtan ikinci kabuunda yer alanlar katlabilir. Bir sodyum atomunun bir flor atomuyla karlatn varsayalm, ilkinin d kabuunda bir, ikincisinin yedi elektron vardr. Bu karlama hzla, kararl bir sodyum florr moleklnn olumasyla sonulanr. Ama nasl? Elektronlarn yeniden dzenlenmesiyle. Sodyum atomu dtaki elektronunu kolayca verir. Byle yapmakla art ykl bir iyon haline gelir, ve ikinci - d elektron kabu- aa kar. Bu kabuk sekiz elektron ierir ve sekizli dzenin bozulmas ok gtr. te yandan, flor atomu d kabuuna kolaylkla ek bir elektron alabilir; bylece o da sekiz elektron sahibi olur. Ardndan da eksi ykl flor iyonu ortaya kar. Art eksiyi eker. Elektriksel kuvvetler zt ykl sodyum ve flor iyonlarn gl bir ekilde birarada tutar. Aralarnda kimyasal bir ba oluur. Bu ba temel kimyasal ba trlerinden biri olan iyonik badr. kincisi de yledir: Sz gelimi, flor molekl F2 gibi bir bileik nasl oluabilir? Flor atomlar d kabuklarndan elektron veremezler. Bu durumda farkl ykl iyonlar oluamaz.

ilhanx

Flor atomlar arasnda kimyasal balanma elektron ifti yardmyla kurulur. Atomlarn her biri ortak kullanm iin bir elektronunu ne srer. Sonuta, her iki atomun d kabuunda sekiz elektron bulunur. Bunlarn alts kendilerinindir, ikisi de ortak kullandklar elektronlardr. Byle bir baa kovalent ad verilir. Bildiimiz kimyasal bileiklerin ou birinci ya da ikinci trden kimyasal balar yoluyla oluur. Kimya ve Radyasyon Kimyaclarn yeil yapraklar kefetmelerinin stnden ok gemedi. Ancak uygulamada fotokimyasal tepkimelerin gerekletirilmesinde k kullanlmaya baland bile. Fotoraf ilemleri de, fotokimya uygulamasnn bir rneidir. In kendisi ba fotorafdr. Ancak kimyaclarn ilgisi sadece k nlarnda younlamaz. X - nlan ve radyoaktif nmlar da vardr. Bunlar youn bir enerji tarlar. rnein, k nlarna oranla X- nlar binlerce, gama nlar ise milyonlarca kere daha "iddetli"dir. Bu durumda kimyaclar onlar gzard edebilirler miydi? Bylece ansiklopedilerde ve ders kitaplarnda, zel kitap ve yaynlarda, popler kitapklarda ve makalelerde yeni bir terim olan "radyasyon kimyas" yer almaya balad. Bu, kimyasal tepkimelere radyasyonun etkisini inceleyen bilim dalnn addr. Gen bir bilim dal olduu halde, baarlaryla imdiden vnebilir. rnein, petrol kimyasnda en yaygn ilemlerden biri paralamadr. Bu ilemin sonucunda petroln ierdii karmak organik bileikler daha basit maddelere dnr. Oluan hidrokarbonlardan bazlar gaz yanda yer alr. Paralama hassas bir ilemdir. Yksek scaklklar, katalizrler ve uzun bir sre gerektirir. 110 Kuyruu Aznda Bir Ylan 111 Ancak bunlar eski yntem iin geerlidir. Yeni yntemde par! alama ileminde ne s ne de kimyasal ivmelendiricilere gerek kalmamtr ve ilem daha ksa srede tamamlanr. Yeni yntemde gama nlar kullanlr. Gama nlan radyasyon paralanmas gerekletirirler. Inlar karmak organik moleklleri paralar. Burada radyasyon bir paralaycdr. Ancak, durum her zaman byle deildir. Eer gaz evredeki hafif hidrokarbonlara (metan, etan ya da propan) elektron (beta-mlar) ak uygulanrsa, molekller daha karmaklar ve daha ar sv hidrokarbonlara dnr. Bu bir radyasyon sentezi rneidir. Radyoaktif nlarn, moleklleri "dikebilme" yeteneinden polimerizasyon ilemlerinde yararlanlr. Hepimiz polietileni duymuuzdur. Ancak retiminin ok karmak bir iletti olduunu, yksek basn, zel katalizrler ve zel aygtlar gerektirdiini hepimiz bilmeyiz. Inla polimerizasyon bunlarn hi birine gerek duymaz ve polietilenin maliyetini yan yarya drr. Bunlar radyasyon kimyasnn yalnzca birka baarsdr ve bu basanlar gnden gne daha fazla etkili olmaktadr. Ancak radyoaktif nmlar insann yalnzca dostu deildir. Ayn zamanda dmandrlar da. Onlar radyasyon hastalna neden olan sinsi ve amansz dmanlardr. Henz bu tehlikeli salgn iin evrensel bir are bulunamamtr. En iyi politika radyoaktif nmlardan etkilenmenin tm olaslk-lann ortadan kaldrmaktr. Ama nasl? Kurun bloklar, metrelerce kalnlkta beton duvarlar, ar metal ve ta tabakalan, bu nlan bir lde sourur. Ancak bu ok pahal, hantal ve kullansz bir yoldur. Kurun elbise giymi bir adam dnn... Kimyaclar neredesiniz? insanolunu radyoaktif nlardan gerekten koruyacak daha basit yollar bulamayacak msnz? Bu yolda ilk denemeler (yalnzca denemeler) imdiden yaplmaktadr. X-mlan, fotoraf kartlanna ve filmlere hzla etki eder. Ia duyarl gm bromr tabakalanm paralar. Drt yl kadar nce italyan kimyaclar fotoraf plakasnn yzeyini anorganik maddelerden oluan (titanyum slfat ve seleniyus asit) bir zeltiyle slattlar. Plaka grnr a olduu kadar X-nlanna kar da duyarln yitirdi. Nedeni neydi? Gm bromrle bu maddeler arasnda baz kimyasal tepkimeler oluyor, sonuta radyoaktif nlara diren gsteren yeni bileikler mi oluuyordu? Hibiri deil! Kimyasal tepkime olmuyor ve plaka suyla ykandnda duyarln tmyle geri kazamyordu. Ne olduunu henz kimse tam olarak bilmiyor. Radyasyondan korunmaya ilikin umulmadk olaslklar iin bu yalnzca bir ipucu niteliindedir.

ilhanx

Sonuta bizler, ldrc nlan durdurabilen zel bir kimyasal maddeyle doldurulmu gnlk giysiler giyen bir insan imdiden hayal edebiliyoruz. 112Kuyruu Aznda Bir Ylan En Uzun Tepkime Son yllarda kimyaclar labaratuvarlarnda en karmak organik maddelerin yzlerce ve binlercesini yapmaktadrlar. Bunlarn bazs o kadar karmaktr ki yapsal formllerini yazmay dnmek bile kolay deildir. En azndan bir sr zaman alr. Organik kimyaclarn en byk baars, tartmasz, bir protein moleklnn, en nemli proteinlerden birinin retilmesi olmutur. Szn ettiimiz, canllarn karbonhidrat metabolizmasn denetleyen hormonun, inslinin kimyasal sentezidir. nslin moleklnn yapsn anlatmaya kalksak sayfalar tutar. Bu protein moleklnn yapsndaki baz ayrntlar kimya uzmanlar iin bile hl ok ak deildir. erdii element says snrl olduu halde, inslin gerek bir dev molekldr. Ancak bu molekldeki elementler ok dzenli yaplar olutururlar. Kolaylk olmas bakmndan inslin moleklnn iki ksmdan ya da iki zincirden olutuunu varsayalm: A zinciri ve B zinciri. Bu zincirler bir dierine dislfid ba yardmyla balanr. Dier bir deyile, iki kkrt atomunun karlkl balanmasyla aralarnda kpr kurulmutur. nsline yaplan genel saldr plan yleydi. lk nce A ve B zincirleri ayr ayr oluturulmalyd. Sonra onlar dislfid apraz bayla birbirlerine balanmalydlar. Kimyaclar A zincirini retmek iin yaklak yz farkl ardk tepkimeyi gerekletirmek zorundaydlar. B zinciri iin ise yzden fazla tepkime gerekliydi. Tm bu i, ok zenli alma isteyen aylar ald. Ama sonuta her iki zincir de elde edildi. Sra onlarn balanmasna gelmiti. Bu noktada pek ok glk ortaya kt. Dkrk-lklar birbirini izledi. Hereye ramen gzel bir akamst labo-ratuvar seyir defterine ksa bir cmle geildi, "inslin moleklnn oluturulmas tmyle tamamlanmtr." nslini yapay olarak elde etmek iin bilim adamlar ikiyzyir-mi ardk basamaktan gemek zorunda kaldlar. Bunu bir kez dnn: imdiye dein bilinen hibir kimyasal maddenin hazrlanmas bu kadar zor olmamtr. yl sreyle, on kii durup dinlenmeden almtr... 113 Oysa biyokimyaclarn belirttiine gre, canl hcrede protein oluumu en fazla iki saniyede gerekleir. yl ya da saniye! Canl hcrenin retim aygt gnmz kimyasmnkine gre ne kadar mkemmel deil mi? I P N 03 Yantsz Bir Soru Dnyann en byk kimyaclarn biraraya toplasak ve: "Periyodik Sistemdeki elementler ka tane kimyasal bileik oluturabilir?" diye sorsak, onlar bile yaklak bir say syleyemez. En basit kimyasal bileii biliyoruz: Hidrojen molekl. Daha basit bir bileik olamaz, nk hidrojen Mendeleyev izelgesi'nin ilk ve en hafif temsilcisidir. Peki, en karmak bileik hangisidir? Kesin bir ey syleyemeyiz. Kimya, onbin, yzbin hatta milyonlarca atomdan oluan dev molekller bilir. Karmakln bir snr olup olmadn henz kimse syleyemez. te yandan, ka kimyasal bileiin bilindiini yaklak olarak kestirebiliriz. Ama, bugn vereceimiz say yarn geersiz olacaktr. Gnmzde, yerkre zerindeki laboratuvarlarda her gn yaklak on tane yeni madde sentezlenmekte ve bu gnlk verim yldan yla artmaktadr. Kimyasal bilgilendirme servisi bize aa yukar iki milyon kimyasal bileiin doal hammadelerden izole edildiini veya yapay olarak retildiini syler. Bu etkileyici bir saydr ama Byk Ev'in her sakininin buna katks ok deiiktir. rnein helyum, neon, argon gibi soylu gazlarn bileiklerinin says sfrdr! Nadir bir toprak elementi olan prometyumun (bu element nkleer reaktrlerde fizikiler tarafndan yapay olarak hazrlanmtr) olduka sradan tane kararl bileii elde edilmitir: Hidratl, nitratl ve klorrl bileikler. Dier yapay elementlerin de bileik oluturma bakmndan durumlar pek parlak deildir. Bunlarn, miktar ok sayda atomdan ibaret bileikleri hazrlanmtr... Yani, onlarn bileikleri hakknda sylenecek fazla bir ey yoktur. Ama, Mendeleyev izelgesi'nde esiz bir element vardr. Bu element, oluturabildii karmak maddelerin says asndan tam bir istisnadr. &'tumya mzesi O, Byk Ev'de alt numarada oturur ve ad karbondur.
ilhanx

Bilinen iki milyon farkl moleklden 1.700.000'ni karbon atomlu iskelete sahip molekllerdir. Bu bileikler, kimyann organik kimya denilen muazzam dalnda incelenirler. Dier tm elementlerin bileikleri, anorganik kimyann konusunu oluturur. Grdnz gibi, organik maddeler anorganik maddelerden alt kat fazladr. Yeni bir organik maddenin sentezlenmesi, kural olarak, ok daha kolaydr. Anorganik kimyaclar hergn en azndan bir tane yeni bileik sentezlediklerini aklayabilselerdi harika olurdu. Dorusu, son yllarda bu konuda umut verici gelimeler olmaktadr. Organik kimyaclara, karbon atomlarnn olaanst bir zellii yardmc olmaktadr. eitliliin Nedenleri ve Sonular Karbon atomlar, uzun izgiler boyunca birbiri ardna dizilerek ok kolay zincir olutururlar. En ksa zincir, iki karbon atomundan oluur. rnein, bir hidrokarbon olan etan molekl, iki halkal zincir eklindedir: H3C -CH3. Peki, en uzun zincir hangisidir? Henz bilinmiyor. Zincirinde 70 karbon halkas olan bileikler elde edilmitir (Burada, polimer-lerden deil, sradan bileiklerden sz edildii belirtilmeli. Poli-merlerde, hidrokarbon zincirleri ok daha uzun olabilir). Dier elementlerin hi birinin byle bir yetenei yoktur. Yalnzca silisyum, alt halkal bir zincir oluturma lksne sahiptir. Bir de bilim adamlar, metal atomunun bir zincire baland hidrojen germanit (Ge3H8) denilen garip bir germanyum bileii elde etmilerdir. Bu bileik, metaller arasnda trnn tek rneidir. zet olarak, karbon "zincir oluturma kapasitesi" bakmndan rakipsizdir. Fakat, karbon zincirleri sadece izgisel dizilite olsalard, organik kimyada bylesine inanlmaz sayda bileik bulunmazd. Zincirler dallanabilir ve halka oluturmak zere kapanabilirler. Halkalar , drt, be, alt ve daha ok karbon atomundan oluan okgenlerdir. 119 Btan adl hidrokarbon zinciri, drt karbon atomundan oluur: lli cccc I I I I Burada atomlar "sral" durumdadr. Ama, aadaki durumda da bulunabilirler: III c0c e I 120Kimya Mzesi Yukardaki iki formlde atomlarn says ayn, dzenlenileri farkldr. kinci forml, farkl zelliklerde ad da farkl baka bir maddeyi, izobutan gstermektedir. Be karbon atomu, dorusal zincirden baka be dall zincir de oluturabilir. Bu yaplanmalarn her biri ayr bir kimyasal maddeyi simgeler. Kimyaclar, farkl ekillerde dzenlenmi ayn sayda atom ieren kimyasal bileiklere zel bir ad dnm ve onlara izomer demilerdir. Molekldeki karbon atomlarnn says ne kadar ok-sa, izomer says o kadar fazla olur. Aslnda, izomer saylar geometrik olarak byr. Bu byme, organik kimyaya yzbinlerce yeni bileiin katlmasna yol aar. Kimyasal Halkalar Byk bilim adamlarnn nemli bulularn nasl yaptklarna ilikin anlatlan masallar az deildir. Newton'un ktlesel ekim yasasn bahesinde dncelere dalmken ayaklarnn dibine den bir elmadan esinlenerek bulduu sylenir. Mendeleyev'in, Periyodik Sistemi ilk kez ryasnda grdnden sz edilir. Btn yapmas gereken, uyanp "ryasn" kada geirmekti. Ksacas, bulular ve bulucular iin trl trl ykler anlatlmtr. nl Alman kimyac Kekule'nin buluunun esin kayna ise tuhaf bir ekildir. Bilim adamlar, en nemli organik bileiklerden biri olan benzeni uzun zamandr tanyor, alt karbon atomuyla alt hidrojen atomundan olutuunu biliyorlard; onun pek ok tepkimesini de incelemilerdi. Fakat, asl nemli noktay, yani alt karbon atomunun uzayda nasl dizildiini bilmiyorlard. Bu sorun yznden Kekule huzursuzdu. Sorunu nasl zdn kendisinden dinleyelim: "Masamda oturmu bir ders kitab yazyordum ve hibir yere varamyordum. Dncelerim ok uzaklardayd. Atomlar gzlerimin nnde dans ediyordu. Akl gzm, ylan gibi kvrlp bklen uzun atom dizilerini ayrt edebiliyordu. Fakat o ne! Ylanlardan biri aniden kendi kuyruu121 nu yakalad ve gzlerimin nnde beni kzdrmak istercesine dnmeye balad. Bir imek akmasyla uyanm gibi yerimden frlamtm... "
ilhanx

Raslant sonucu Kekule'nin aklna gelen kuyruu aznda ylan ekli, Kekule'de karbon zincirlerinin evrim oluturmak zere kapanabilecei dncesini uyandrmt. Kekule'den sonra kimyaclar benzenin yapsn yle gstermeye baladlar: 122* Kimya Mzesi Benzen halkas, organik kimyada ok nemli bir rol oynamtr. Halkalarda farkl sayda karbon atomu bulunabilir. Birbirine balanan geometrik ekiller oluturarak ayn zamanda halkalar byyebilir de. Halkalar dnyas ak zincirli karbon bileikleri dnyas kadar zengindir. Herhangi bir organik kimya kitab, bir geometri ders kitabna benzer, nk hemen her sayfasnda karmak organik bileiklerin yapsal forml olan "geometrik ekiller" vardr. ite benzen halkalarnn oluturabildii iki ho rnek: Antrasen Naftalin Sadaki rnek naftalinin yapsal formldr. Soldaki, sert kmrn bir bileeni olan antrasendir. nc Bir Olaslk Karbon elementinin maddenin birliinden olutuu dnlrd. Bilim adamlar buna "l" allotropi derler. Baka bir deyile, ayn element farkl allotropik ekilde bulunabilir. karbon rnei elmas, grafit ve karbon siyahdr. Bunlar birbirlerinden ok farkldr: "Sertlik kral" elmas; yumuak pulsu grafit ve donuk renkli karbon siyah. Aralarndaki fark, molekllerinde bulunan karbon atomlarnn farkl dzende olmasndan kaynaklanr. Elmasta, karbon atomlar dzgn drtyzl (tetrahedral) denen geometrik eklin kelerinde yer alr ve birbirlerine byk bir kuvvetle baldr. Elmas bu yzden ok serttir. Oysa grafitte karbon atomlar dzlemler iinde dizilir ve dzlemler aras balar zayftr. Grafitin ok yumuak olup pul pul ayrlmasnn nedeni budur. 123 Karbon siyahnn yaps ok tartlmtr. Uzun bir sre karbon siyahnn kristal yapsnda bir madde olmad dnlm, karbonun ekilsiz (amorf) bir tr olarak kabul edilmiti. Son zamanlarda, grafit ve karbon siyahnn pratikte ayn mole-klsel dzenlenie sahip olduklar bulunmutur. Yani, yalnzca elmas ve grafit vardr; nc bir madde yoktur. Ancak bilim adamlar, nc tr karbonu yapay olarak elde etmeye karar verdiler. alma, aada anlatld gibi formle edildi. Elmas ve grafitteki karbon atomu zincirleri, uzaydaki dizilileri farkl olan kapal zincirlerdir. Peki, karbon atomlar uzun, izgisel bir zincir eklinde dizilebilir mi? Baka bir deyile, yalnzca dz bir izgi boyunca dizilmi karbonlardan olumu polimerik bir molekl yapmak mmkn mdr? Herhangi bir kimyasal rn hazrlamak iin gerekli ilk ey, balang maddesidir. "3 No'lu karbon"un hazrlanmasna yarayabilecek tek hammadde asetilendir. Asetilen, C2H2, iki karbon atomu ve iki hidrojen atomundan oluan bir bileiktir. Neden asetilen? nk, onun moleklndeki karbon atomlar mmkn olan en az sayda hidrojen atomuyla ba kurmutur. Fazla hidrojen senteze engel olabilir. Asetilenin baka nemli bir zellii daha vardr: Kimyaclarn deyiiyle ok reaktiftir. Moleklndeki karbon atomlar, kimyasal ba (H-C = C-H) ile birarada tutulur ve bunlardan ikisini krmak olduka kolaydr. Bu balar karbonlar baka molekllerin atomlarna, rnein ayn asetilenin dier molekllerine balamak iin kullanlabilir. Bylece, planlanan ilemde ilk adm, monomer asetilenden poli-mer asetileni hazrlamakt. Bu ilk giriim deildi. 19. yzylda Alman kimyac Baeyer, bu tepkimeyi gerekletirmeye almt. Ama elde edebildiklerinin en iyisi drt asetilen moleklnn bileimi olan tetra asetilendi. Ama buna ramen bileiin ok kararsz olduu grlmt. Ayn yol eitli lkelerdeki kimyaclar tarafndan denenmi, fakat tm abalar baarszlkla sonulanmt. Poliasetilen retimi, ancak gnmzn gl organik sentez yntemleri sayesinde mmkn oldu. Rus bilimciler, polinler olarak 124 Kimya Mzesi adlandrlan yeni bir organik bileik snf rettiler. Bu yeni domu maddeler hemen uygulama alan buldu, nk onlardan mkemmel yar iletkenler yaplabiliyordu. imdi, nc tr karbonu sentezlemek iin ikinci adm atmak gerekiyordu. Bu hidrojen atomlarn poliasetilen molekllerinden ayrmak, stelik bu ayrmay yalnzca karbon atomlarndan oluan zinciri bozmayacak bir yoldan yapmakt.

ilhanx

Hidrojen atomlarn ayrma srecinin kimya dilindeki ad, uzun ve ciddi bir isim olan oksitleyici dihidropolikondensasyon'dur. Bu ilemin ayrntlarn aklamak gereksizdir; srecin tanm labora-tuvar raporlarnda sayfalar tutar, nk hidrojeni poliasetilenden ayrmak kolay i deildir. Ama yine de, Rus bilim adamlar parlak bir baar elde ettiler. ...Baca kurumuna benzeyen sevimsiz siyah bir toz. Kimyasal analizler yzde 99 saf karbon olduunu gsteriyor. Ama doksandokuz, yz deildir. Kesin bir dille, zafere bir adm daha kalmtr. Son yzde birlik hidrojen de yok edilmelidir. Karbon atomlarnn dz izgiler zerinde ve paralel zincirler halinde dzenlenmelerini nleyen bu yzde birdir. Bu, "3 No'lu karbon"a giden yolda son engeldir. Kimyaclar karbon elementinin sentezlenen bu "hemen hemen nc" trne karbin adn verirler. imdiden baz ilgin zellikler sergilemektedir. Fotoelektrik zellie sahip mkemmel 125 bir yar iletkendir ve sl direnci nefes keser: 1500 onun iin hibir ey ifade etmez. ok yakn gelecekte "yzde yz" karbinin elde edileceine inanyoruz.* Kompleks Bileikler Hakknda Birka Sz Ondokuzuncu yzylda ok sayda byk kimyac yaamt. Ama bunlardan esizdi. Onlar kendi bilim dallarnda herkesten ok baar kazanm, modern kimyann temelini atmlard. Bu bilim adamlarndan ikisi, Periyodik Yasay ve Elementlerin Periyodik Sistemini kuran Dmitry Mendeleyev ile organik bileiklerin yap kuramnn yazar Alexander Butlerov'du. ncs, Alman kimyac Alfred Werner'di. Buluu ksaca iki kelime ile, "koordinasyon kuram" diye ifade edilir, ama anorganik kimyada a amtr. ... Herey, kimyaclarn metaller ile amonyak arasndaki tepkimeleri ele almasyla balad. Bakr klorr gibi sradan bir tuz zeltisine amonyak ruhu kattlar. zeltinin buharlamasyla, mavi-yeil renkli gzel kristaller elde edildi. Analizler kristallerin basit bir bileime sahip olduunu gsterdi; fakat bu artc bir basitlikti. Bakr klorrn forml CuCl2'dir. Bakr iki deerlidir ve herey olduka aktr. Bakrn "amonyak" bileiinin kristalleri de ok karmak deildir: Cu (NH3)2C12. Peki, hangi kuvvetler iki amonyak molekln bakr atomuyla byle kararl biimde birletirmektedir. Bakr atomunun iki deerlii zaten klor atomlanyla ba yapmakta kullanlmtr.Oysa, bileikteki bakrn deerliinin drt olmas gerektii grlyor. Baka bir rnek, kobaltn buna benzer bir bileii Co (NH3)6Cl3'dr. Kobalt tipik bir deerli elementtir, ancak bu bileikte dokuz deerlikli gibi grnmektedir! Byle pek ok bileik sentezlendi ve bunlarn her biri deerlik kuranmn temellerine yerletirilmi gecikmeli birer mayn gibiydi. Durumun mantkl bir aklamas yaplamyordu. Pek ok metal, manta tamamen aykr deerlikler gstermekteydi. Bu garip olay zmeyi baaran Alfred Werner oldu. *1985'te karbonun lleren denen forml Cm olan moleklsel yapda nc bir biimi kefedildi (Genel Kimya, Petrucci-Harwood, s. 392-393, Palme Yaynlar), (.n.) 126'Kimya Mzesi Ona gre, atomlar uygun deerliklerini doyurduktan sonra yine de ek deerlik gsterebilirlerdi. rnein, bakr iki esas deerliini klorla harcadktan sonra, amonyakla birlemek iin iki ek deerlik bulabilirdi. Cu(NH3)2Cl2 gibi bileikler kompleks bileikler olarak adlandrlr. Bu bileikte [Cu(NH3)2]2+ katyonu komplekstir. Anyonu kompleks yapda olan maddeler de vardr, rnein K2 [ PtCl6 ] bileii kompleks [ PtCl6 ]2' anyonunu ierir. Fakat, bir metal ka tane ikincil deerlik gsterebilir? Bu, metalin koordinasyon saysna baldr. Koordinasyon saysnn en dk deeri 2, en yksek deeri 12'dir. Yukarda sz geen bakr-amonyak bileiinde bu deer 2'dir ve bakrla ka tane amonyak moleklnn birlemi olduunu gsterir. Olaand deerliklerin srr bylece zld. Anorganik kimyada yeni bir dal, kompleks bileikler kimyas ortaya kt. Gnmzde, yzbinin stnde kompleks bileik biliniyor. Bunlar, dnyann pek ok enstit ve laboratuvarnda inceleniyor. Onlarla yalnzca kuramsal kimyaclar deil her eyin nasl olutuunu ve neden byle olutuunu bulmaya alan herkes ilgileniyor. Kompleks bileikler olmasayd hayat olmazd. Kann nemli bir bileeni olan hemoglobin ve bitki yaamnn temeli olan klorofil kompleks bileiklerdir. Pek ok maya ve enzim genellikle kompleks yapya sahiptir. Analizciler, birok maddenin kark analizinde kompleks bileiklerden yararlanrlar.
ilhanx

Pek ok metal, kompleksler yardmyla son derece saf halde elde edilebilir. Deerli boyalar olarak ve suyun yumuatlmasnda uygulama alan bulurlar. Ksaca, kompleks bileikler her zaman ve her yerde karmza kar. Basit Bir Bileikteki Srpriz Gnmzde, fotoraf ekmeyi renmekten kolay ey yoktur. ocuklar bile bunu yapabilir. lemin btn srlarn bilmeyebilir 127 (hatta baz srlan bu iin uzmanlar bile bilmez); enstantaneler ekip bunlar gelitirmek iin ona gerekli olan yalnzca biraz pratik ve yetikinlerin tleridir. Dolaysyla, bir fotorafnn ne yaptnn ayrntlarna girmeye gerek yok. rnein, fotoraf fotoraflarn zerinde bazen zellikle kta uzun sre kalmlarsa kahverengi lekeler belirdiini bilir. Fotoraf bunu, fotoraf kadnn sabitlenmesinin yetersiz oluuna dayanarak aklayabilir. Bilimsel deyile, fotoraf kad sabitletirici zeltide yeterli bir sre tutulmam demektir. Sabitletirici neden gerekir? Fotoraflkla ok az ilgisi olan biri bile bunu cevaplayabilir. Sabitletirici, banyodan sonra film yzeyinde kalan gm bro-mr gidermek iin gereklidir. imdiye dek pek ok sabitletirici bulunmutur. Ama bunlarn iinde en ucuz ve en ok tannan hipodur. Kimyaclar ona sodyum tiyoslfat der. nce sodyum slfat iin bir iki ey syleyelim. Sodyum slfat Alman kimyac Johann Glauber bulmutur ve ok uzun zamandr tannmaktadr. Dier adnn Glauber tuzu olmasnn nedeni budur. Forml Na2SO4.10 H2O'dur. Kimyaclar bileiklerin yapsal formllerini izmeyi severler. Susuz sodyum slfat aadaki gibi gsterirler: Bu formle bir gzatmak, acemi bir kimyacya bile orada kkrdn art alt ve oksijenin eksi iki ykl olduunu aka gsterir. Tiyoslfatm yaps hemen hemen ayndr. Oksijen atomlarndan birinin yerine kkrt gelmesi gibi nemsiz bir deiiklik dnda: Na lWKimya Mzesi zy Basit deil mi? Ama bu tiyoslfat ne tuhaf bir bileik! Farkl deerlikte iki kkrt atomu ieriyor. Bunlarn biri +6, dieri -2 deerli. Kimyaclar bu tr olaylarla ok sk karlamazlar. En sradan eylerde olaandlklar bulmamz az rastlanan bir-ey deil. Humphry Davy'nin Bilmedii Neydi? nl ngiliz kimyac Humphry Davy'nin bilimsel almalarnn listesi gerekten ok uzundur. O yalnz yetenekli bir bilim adam deil, ayn zamanda usta bir aratrmacyd. Ele ald problemleri ou zaman baaryla zmtr. Birok yeni kimyasal bileik hazrlamakla kalmam, yeni aratrma yntemleri de gelitirmitir. Davy son olarak drt element buldu: Potasyum ve sodyum, magnezyum ve baryum. almalarndan biri, basit bir kimyasal bileik olan klor hidratn hazrlanmasyla ilgili ksa bir makaledir. Klor hidratta alt su molekl klor moleklne balanmtr: C12.6H2O Davy bu maddenin zelliklerini ok iyi inceledii halde, tmyle yeni tip, kimyasal balar olmayan bir bileik elde ettiini hi bilmedi. Bu yirminci yzyl kimyaclar tarafndan anlald. Klor hidratn varln modern deerlik kavramna gre aklamaya altlar. Ama yanldlar: Madde etin cevizdi ve dahas tek rnek deildi. Kimyaclar yllar boyunca asal gazlarn gerekten mitsizce asal olup olmadna veya bir yolunu bulup kimyasal tepkimelere sokulup sokulamayaca sorusuna yant aradlar. Bu sorunun yantn imdi artk biliyoruz. Ama o henz bir soruyken bile, bilim adamlar argon, kripton, ksenon ve radonun eitli hidratlarn hazrlamay baarmlard. Bu hidratlar sradan kimyasal balar iermezler. Oysa ou olduka kararl maddelerdir. Basit bir organik bileik olan re kimyaclar iin bir baka bilmecedir. O, pek ok hidrokarbon ve alkolle kolayca birleir. Bu garip "arkadalk" aknlk uyandryor: Hangi kuvvetler re ve alkoln birbirini ekmesine neden olabilir? Herhangi birey ama kimyasal kuvvetler deil... Diyelim ki yle, ancak kimyasal ba iermeyen yeni bir bileik snf korkun bir hzla byyor. Ama ortada doast bir olay yok. Birleen iki molekl eit deildir. Biri "evsahibi" dieri "konuk" gibi davranr. Evsahibi molekller, bir kristal rgs oluturur. Bu rgde her zaman atomlarla dolmam atlaklar bulunur. "Ziyareti" molekller bu atlaklara girer. Fakat biraz garip bir konukseverlik sz konusudur.
ilhanx

Yabanclar evsahibiyle ok uzun sre birlikte kalrlar, nk kristal rgsnn atlaklarndan ayrlmalar kolay deildir. Klor, argon, kripton ve dier gaz moleklleri bu yolla suyun kristal rgsndeki atlaklarda tutulurlar. imdi kimyaclar, bunlara ve farkl molekller arasnda kimyasal balar iermeyen dier birtakm maddelere klatrat (veya hcreli) bileikler demektedir. 26, 28 ya da Olduka Dikkat ekici Birey Bu maddeler adlarn Latince zincir anlamna gelen "catena" kelimesinden almtr. Onlara katenalar denir. Peki bu nedir? Zincir szc bize fazla birey anlatmyor. Ama bir organik kimyacnn kelime daarcnda en az bir baka terim kadar yer tutar. Zincirler ve zincirler.. Onlarn dorusal ya da dallanm ve bazen olduka karmak atlar oluturabildiklerini grme frsatmz olmutu. Ama imdi durup bir an dnn: Organik bileiklerde zincir kavram bir izimdir, ama ok kat bir kavram deildir. Aslnda buradaki zincir kelimesi, gndelik dildekinden farkl bir anlama sahiptir. Zincirin halkalar arasnda kat mekanik balar yoktur; halkalar birbirine serbeste geer. Karmak organik bileiklerdeki halkalar (rnein antrasendeki benzen halkas) "asker" gibi yan yana sralanmtr. Halkalardan oluan bir zincire benzer ama tam bir zincir deildir. Dolaysyla, kimyaclar halkalarn aada grld gibi, yani zincir halkalar gibi balanp balanamayaca sorusuna cevap aramaya baladlar: 130Kimya Mzesi b Ksaca, onlarn istedii halkal moleklleri kimyasal ba olmadan tamamen mekanik yolla balamakt. Bu cazip fikir yllar getike bilim adamlarnn kafasnda olgunlat. Teori onlardan yanayd. Byle bir sentez iin almaz engeller koymuyordu. Kimyaclar iice geirilebilecek halkalardaki karbon atomlarnn saysn bile teorik olarak hesaplayabiliyorlard. Uygulamada uzun sre hibir ey yaplmad, ama umut vard. Sentez her zaman baz aamalarnda kmaza giriyordu. Her seferinde yeni yeni hileler dnmek gerekiyordu. Yeni bileik 1964'n gzel bir Nisan sabahnda dodu. Onu iki Alman kimyac, Lttringhaus ve Schill dnyaya getirmilerdi. Bunun iin yirmi ardk kimyasal ilem, yirmi basamak gerekmiti. Bileik, zincir halkalar gibi iice gemi iki evrimsel moleklden oluur. Halkalardan biri 26, dieri 28 karbon atomu ierir. Bu nedenle maddenin ismi: katenan 26, 28'dir. ie gemi iki halka, artk katenan kimyasnn gemii durumunda. Kimyaclar imdi aadaki gibi daha kark halka kombinasyonlar zerinde alyorlar. Bunlar halkal katenan modelleridir. Soldaki ekilde orta halkann 26, dtaki her bir halkann 20'er karbon atomu iermesi gerekir. halkann sadaki katenan gibi karmak bir rg vermesi iin, her birinin en az 30 atom iermesi gerekir. 131 Yeni ailenin ilk doumu katenan 26,28'in d grn alacak kadar sradandr: 125C'ta eriyen beyaz kristal yapl bir tozdur. Katenanlar doada oluur mu? Doada herey yerli yerindedir; doa yeteneini bo yere harcamaz. Doal katenanlar varsa, yerine getirdikleri zel bir fonksiyonlar olmas gerekir. Bunu bulmak, yine bilim adamlarna kalyor. Cadet'in Svsna vg 1760'ta, az tannm bir Fransz kimyac olan Cadet, farknda olmadan tarihe damgasn vurdu. Laboratuvarnda aadaki deneyi yapt (Neden yapt konusunda bir fikrimiz yok!). Cadet potasyum asetat arsenik oksitle stt. Sonuta ne elde ettiini asla bulamad, nk oluan madde gerekten eytanca bir dzene sahipti. Siyah, koyu bir svyd. Havada ttyor ve kolayca alev alyordu. Ayrca, dayanlmayacak kadar kt kokuyordu. Cadet'in "karm" yaklak yetmi yl sonra analizlendi. Asl bileenlerinin ok esiz yapda arsenikli bileikler olduu bulundu. Bunlarda neyin bu denli esiz olduunu anlamak iin, tm organik bileiklerin genellikle sahip olduklar ok nemli bir zellii hatrlamak gerekir: Organik bileikler dz, dall veya halkal karbon atomu zincirlerinden oluurlar. Doru, baz baka elementlerin atomlar bu zincire taklabilir. Fakat bunlar ok az saydadr (onlara organojenler denir): Oksijen, azot, hidrojen, kkrt ve belki fosfor. Arsenik, kesinlikle bunlardan biri deildir. I
ilhanx

I 132Kimya Mzesi Cadet'in svs, kakodil (Yunanca kt kokulu anlamna gelen "ka-kodes" szcnden) denen bir madde ieriyordu. Kakodil, arsenik atomlarnn karbon atomlan arasna sokulmalanyla olumutur: Karbon zincirlerinde, metal ya da ametal anorganojenik element atomlan ieren organik bileikler, gnmzde hetero-organik bileik (element metal ise organometal bileii) olarak adlandmlyor. Cadet bylece, dnyadaki ilk hetero-organik bileii sentezle-mitir. Gnmzde, onbe binden fazla hetero-organik madde biliniyor. Hetero-organik ve zellikle organometalik kimya, kimyann byk ve bamsz bir dal haline gelmitir. Kakodil organik ve anorganik kimya arasnda bir kpr kurmu ve zamanmzda bilimlerin alt blmlere ayrlmasnn, alkanlklarla ilgili olduunu bir kez daha gstermitir. Gerekten de, cansz doann tipik temsilcileri olan metallerin en nemli rol stlendii bileikleri inceleyen bu dal, ne tr bir organik kimyadr? Soruyu tersten sorarsak, konu edindii maddelerin byk ounluu organik trevler olan kimyaya, anorganik kimya denebilir mi? Bilimsel bakmdan ilgin olan, organometalik bileikleridir. nk onlarn zorunlu nitelii bir metal atomu ile bir karbon atomu arasnda ba kurulmu olmasdr. Byk Ev'in ana alt gruplarnn hemen hemen tm metalleri, organometalik bileiklerde yer alabilir. Bu maddeler, eit eit zelliklere sahiptir. Bazlar, sfrn altndaki scaklklarda bile korkun bir gle patlar. Oysa dierleri, sya kar ok byk dirence sahiptir. Bazlan kimyasal olarak ok aktiftir. Oysa tekiler, her trden d etkiye gnlszce cevap verir. Germanyumun organometalik bileikleri hari hepsi zehirlidir. Onun neden zararsz olduu hl bir bilmecedir. Hetero-organik bileiklerin uygulama alan ok genitir ve pratik olarak tkenmez. Plastik ve lastik hazrlanmasnda, yar-ilet133 ken ve sper saf metal retiminde, tbbi ila ve tanmsal bcek ldrc olarak, roket ve motor yakt bileeni olarak kullanlrlar. Son olarak, birok nemli srecin baanyla tamamlanmasn salayan, ok deerli kimyasal ayra ve katalizrlerdir. lkemizde, bu almalarndan tr son zamanlarda Lenin dl alm Akademisyen Alexander Nesmeyanov'un bakan olduu byk bir hetero-organik kimyaclar okulu vardr. TEK'in yks TEK bir ksaltmadr, insanlarn pratik etkinliklerinde ok yararl olan bir bileiin addr. Benzinden tasarruf amacyla kullanlr. TEK'in tarihi boyunca ka litre benzin tasarruf edildiini kimse kesin olarak hesaplayamaz ama hi kukusuz bu ok etkileyici bir miktardr. u gizemli TEK nedir acaba? Bir kimyacya gre: TEK, etan denen hidrokarbonun kurun metaliyle oluturduu bir organometalik bileiktir. Drt etan moleklnn (C2H6) her birinden bir hidrojen atomunu uzaklatnn ve oluan hidrokarbon kklerini ( etiller, C2H5) tek bir kurun atomuna ekleyin,olduka basit formll Pb(C2H5)4' elde edersiniz. te bu tetraetil kurun ya da ksaca TEK diye adlandmlr. TEK ak yeilimsi renkli, ok g hissedilir taze meyva kokusunda zararsz olmaktan ok uzak koyu bir svdr. O, bilinen en kuvvetli zehirlerden biridir. Tek bana TEK, bir ey ifade etmez. Herhangi bir maddeye benzer; kimyaclar ok daha dikkat ekici bileikler bilirler. Fakat bir tank dolusu motor benzinine sadece yzde yanm TEK katld an mucize balayacaktr. Bir otomobil veya uan kalbi, iten yanmal motorudur, ilemin ilkesi basittir. Benzin ve hava karm bir silindirin iinde sktrlr. Sonra elektrik kvlcm ile tututurulur. Bir patlama olur ve motoru altran enerji aa kar. Karmnn skma oran ok nemlidir. Bu oran ne kadar yksekse, motorun gc o kadar fazla ve yakt tketimi de o kadar ekonomik olur. Teori byledir. Uygulamada, kanm istedi134Kimya Mzesi imiz kadar ok sktranlayz. Fazla sktrma motorda "dzensizliklere" yol aar: Yaktn dzgn olmayan ve eksik yanmas nedeniyle motor ar snr, paralar hzla anr ve anormal miktarda benzin tketir. Motor tasarmndaki ilerlemeler ve daha kaliteli benzin kullanlmas "dzensizlii" biraz dzeltti ama gideremedi. Motorlar "vurmaya" ve ar snmaya devam etti; karmn dzensiz patlamalar (detonasyon) motorun hizmet sresini ksaltt.
ilhanx

Bilim adamlar uzun sre dndkten sonra, sadece yaktn zelliklerinin deitirilmesiyle dzensiz patlamalarn nlenebilecei ve karmn dzgn olarak yaklabilecei sonucuna vardlar. Ama nasl? Bir Amerikal kimyac olan Thomas Midgley, bu sorunu zmek iin byk aba harcad. Teklif ettii ilk zm, tam bir srpriz oldu. Benzinin krmzya boyandnda daha fazla s souracan ve daha uucu hale geleceini ne srd. Bylece, yakt-hava karm daha kuvvetli sktrlabilecekti. Midgley, biraz iyot katarak benzini "renklendirdi". Benzin gerekten de daha az patlamaya balad. Ama iyot yerine adi boya kullanldnda, motor yine eski sorunlarn kurban oldu. Sonu olarak, renklendirme ie yaramamt. Ama, Midg-ley'nin hayal krkl uzun srmedi. ok az miktarda katldnda benzinin kalitesini iyiletirebilecek maddeler olmas gerektii dncesine kapld. yot bunu yalnzca ok az gerekletirmiti. Basit ya da karmak yapl dier maddelerin aratrlmas gerekiyordu. Bilim adamlar onlarca ve yzlerce bileii denediler. Bilim adamlaryla mhendisler yanyana altlar. Sonunda, bilim adamlar vuru nleyici maddelerin, yksek atom arlkl elementlerin bileikleri arasnda aranmas gerektii gibi ok nemli bir sonuca vardlar. rnein, kurun bileikleri denenmeliydi. Peki ama, kurun benzine nasl kartrlacakt? Ne metalin kendisi, ne de tuzlar benzinde znen maddeler deildi. Tek zm, kurunun bir organik bileiini kullanmakt. "Tetraetil kurun" kelimesi ilk o zaman sylendi. Tarih 1921'di. Benzine ok az TEK katlmas harika sonu verdi. Yaktn kalitesi ykseldi. Yakt-hava karm ncekinin iki kat fazla sktn-labildi. Bu, ayn hzla hareket eden aracn benzin tketiminin yai riya inmesi anlamna geliyordu. Otomobil ve uak motorlarnda ate almama problemi de TEK kullanlmasyla yok edilmiti. Bu arada, dikkat ekici bir ekonomik not: TEK'in dnya retimi ylesine yksektir ki, doal kurun yataklar bitme tehlikesiyle kar karyadr. TEK'in sorun yaratan yan, ok zehirli olmasdr. Tanker kamyonlarnn stndeki uyary herhalde grmsnzdr? "ETL BENZN, ZEHRL" . TEK ieren benzini dikkatli kullanmak gerekir. TEK vuru nleyici maddeler arasnda ncdr ve hl en nemli olandr. Bilim adamlar, onun yerine onun kadar etkin ama zararsz baka maddeler kullanma olaslklarn inceliyor. Byle bir madde zaten bulunmutur. SMT diye adlandrlr. Ne anlama geldiini merak ediyorsanz, bundan sonraki yky okuyunuz. 136*Kimya Mzesi Tuhaf Sandviler Bugn bilinen organometalik bileiklerin says onbinin stndedir. Oysa elli yl nce, organometal kimyasnda can skc bir boluk vard. Kimyaclar, gei metallerini organik molekllere yerletirmek iin bir yol bulamamlard. Gei metalleri, Periyodik Sistemin ikincil alt grubunda yer alan metallerdir. Bu metallerin says elliden biraz azdr. Sonunda kimyaclar bu metallerin organik bileiklerini hazrlamay baardnda, bileiklerin ok kararsz, bir tr "organometalik ucubeler" olduu grld. 1951'de, bilim tarihinde ou kez olduu gibi Majesteleri ans ie kart. ngiliz kimyac Pauson rencisi Kealy'ye karmak olmayan bir dev verdi. Kealy disiklopentadienil gibi uzun isimli bir hidrokarbon sentezleyecekti. Bunu yapmak iin, iki tane be karbonlu evrimi eletirmek gerekiyordu. Dier bir deyile, forml C6H6 olan iki bileikten tek bir bileik elde edecekti: C10H8 (iki hidrojen atomunun uzaklaaca varsaylmt). Siklopentadienil Disiklopentadienil Kealy, bu tepkimenin ancak katalizrl bir ortamda gerekleebileceini biliyordu ve bu amala demir (II) klorr seti. Gzel bir sabah, Pauson ve Kealy ararak ellerini kaldrdlar. Renksiz bir sv olmas beklenen tepkime rn, portakal renginde ok dayankl kristallerden oluuyordu. Kristaller 500 C civarna kadar stlabiliyordu ki bu organik kimya iin allmn dnda bir scaklktr. Profesr ve rencisi esrarl kristalleri analiz ettiklerinde daha da ardlar ve armakta haklydlar da. Kristaller karbon, hidrojen ve ... demir ieriyordu. Tipik bir gei metali olan demir gelmi ve tipik organik maddelerle birlemiti. Bu organik demir bileiinin forml de, allmn dmdayd: 137 Her iki halka da (siklopentadienler), dzgn begenler eklinde olup dolgu olarak aralarnda demir atomu bulunan iki ekmek dilimine benzer. imdi, bu tr bileikler "sandviler" olarak adlandrlyor. Ferrosen (organo-demir bileiimize bu ad verilmitir), "sandvi" ailesinin ilk temsilcisi olmutur.
ilhanx

Basit olsun diye ferrosenin yapsn tek bir dzlem iinde gsterdik; gerekte ferrosen molekl daha karmak boyutlu bir yapya sahiptir. Ferrosen sentezi, modern kimyann en byk sansasyonlarndan biriydi. Kuramsal ve deneysel alanlar, organometalik kimyann olaslklarna ilikin o gne kadar doru saydklar ou dncelerini yeniden incelemek zorunda kaldlar. Ferrosen 1951'de domutur. Bugn byle dzinelerle "sen" biliniyor. Hemen hemen btn gei metallerinin "sandvi" bileikleri elde edilmitir. Bunlar imdiye kadar yalnzca teorik kimyaclar iin ilginti. Pratikte kullanmlar konusunda herey akla kavumu deildi. Ancak... te imdi SMT hakknda bilgi edinme zaman. Bu maddenin tam ad ok uzundur, fakat kafiyeli olduundan hatrlamas kolaydr: Siklopentadienil -Manganez trikarbonil Molekln yapsnn yazlmas basittir: CO co Dolgu (manganez atomu), "ekmek dilimlerinden biri (siklopentadienil halkas) yerine karbon monoksid moleklne balanmtr. SMT kusursuz bir vuru nleyici maddedir, eski arkadamz TEK'e gre daha yksek verime sahiptir ve hemen hemen zararszdr. imdi pratikte kullanlp kullanlamayaca her adan aratrlyor.zerine SMT kartmas yaptrlm tankerler imdiden yollarda gidip geliyor. 138*Kimya Mzesi Ekonomistler, TEK yerine tmyle SMT kullanmnn her yl milyar ruble tasarruf salayacana iaret ediyorlar. Ancak en nemli nokta ilerde kasaba ve ehirlerimizdeki havann daha temiz, yaamn da daha salkl olmasdr. Karbon Monoksidin lgin Bileikleri Bu bileikle ilgili hileli herhangi bir ey yoktur: Bir atom karbon ve bir atom oksijen. Ona karbon monoksid denilir. ok zehirlidir ve kimyasal tepkimelere isteksizce katlr; CO gibi basit bir forml olan maddenin zellikleri ksaca ite bu kadardr. ... ster inann ister inanmayn, 1916'da bir Alman kimya fabrikasnda fazla ilgi uyandrmayan bir olay gerekleti. Birisi, ok eski bir elik silindirin kullanlmasna karar verdi (Silindirde be yl boyunca basn altnda hidrojen ve karbon monoksid karm saklanmt). Silindir ald, gaz serbest brakld ve silindirin dibinde ak kahverengi, ho olmayan bir tr "toz" kokusunda bir sv bulundu. Sv bilinen bir maddeydi ama bir demir atomu ile be karbon monoksid moleklnden oluan ok nadir bir kimyasal bileikti. Kimya elkitaplarmda ad demir pentakarbonil, Fe (CO)5 olarak geiyordu (Yeri gelmiken bilimsel bulularn kaderine ilikin birka sz syleyelim. Demir pentakarbonil, ayn gnde yani 15 Haziran 1891'de Fransa'da Berthelot ve ngiltere'de Mond adl iki bilim adam tarafndan bulunmutu. Bylesi rastlantlar hi de sk olmaz yle deil mi?). Silindirin iinde maddenin nasl olutuu aratrldnda, olayn doast bir yan olmad anlald. Hidrojen, demir oksitleri metalik demire indirgeyerek, silindirin i demir yzeyini ok aktif-letirmiti. Basn altnda, karbon monoksid demile tepkimeye girmiti. Ayn fabrikann kimyaclar tepkime mekanizmasn incelle-dikten sonra, bu maddeden kilolarca retebilecek bir aygtn tasarmn yaptlar. in dorusu, pentakarbonil uygulama alan buldu. Vuru nleyici bir madde olarak hi de fena olmad kantland. (Vuru nleyicileri dzinelerle elde ediyor gibiyiz deil mi?) Demir pentakarbonil ieren zel bir yakt retildi ve Motalin olarak adlandrld. 139 Ama motorlu tatlar Motalin'i uzun sre kullanamadlar. Pentakarbonil bileenlerine kolayca ayrt ve oluan demir tozu motorlarn piston halkalarn tkad. te tam bu srada TEK bulundu. Demir pentakarbonilin kolayca ayrtn aklda tutarak, dikkatimizi ksa bir sre iin baka konulara yneltelim. Gnmzde ok sayda karbonil bilinmektedir. Krom ve molibdenin, tungsten ve uranyumum, kobalt ve nikelin, manganez ve renyumun karbonilleri rnek olarak verilebilir. Bu bileikler eitli zelliklere sahiptir: bazlar sv, dierleri katdr; bazlar kolayca bozunur, dierleri olduka kararldr. Ancak hepsinin ortak ve ok ender bir zellii vardr: Bildiimiz deerlik kuram karbonillere uygulanamaz. Kompleks bileiklerde farkl saylarda ntral molekln metal iyonlar ile birletii hatrlanacaktr. Kompleks bileikler kimyasnda deerlik yerine koordinasyon saylarnn kullanlmasnn nedeni budur. Koordinasyonun says merkez atoma ka tane molekl, atom veya kompleks iyon balandn gsterir.

ilhanx

Karboniller hl doann kefettii yabanc meyvalardr. Onlarda, ntral atomlar ntral molekllerle birlemitir. Karbon monok-sit ntral bir molekl olduundan, bu bileiklerdeki metallerin deerlii sfra eit kabul edilmelidir. Bu, kimyann bir baka paradoksudur ve gerei sylemek gerekirse bugne dek kuramsal aklamas yaplamamtr. Teoriye yaptmz bu kk gezintiyi imdi bitirelim. Metal karboniller, pratikte kullanm asndan ok uygun maddelerdir. ncelikle katalizrdrler. Ancak karboniller kendilerine ok daha nemli kullanm alanlar da bulmulardr. Deposunda eski silindir bulunan, silindirin tabannda garip bir sv gzlenen ve onun demir pentakarbonil olduu anlalan, ... fabrikaya geri dnelim. Bu uzun hikyeyi ksa kesmek iin, demir pentakarbonilin hemen hemen endstriyel lekte retimine geilmiti. Ancak bir keresinde, sentez cihazndan sorumlu operatrn dalgnl sonucu pentakarbonil darya szd. Madde buharlar yakndaki bir elik levhann zerinde topland. Operatr az sonra sznty grd ve nlem ald; ancak bu srada elik levhay kazayla iterek platformdan yere drd. 140*Kimya Mzesi Avclarn bir deyii vardr: "Ylda bir kez bir sopa bile ate eder." Uzun sre gne altnda kalm olan levha yere arpnca patlad. zel bir "Soruturma Komitesi", levhann ok ince demir tozu ile kaplanm olduu iin patlad sonucuna vard. Genelde tm ince taneli tozlar patlamaya hazr gibidir: rnein un ve toz ekerin de patlad bilinir. Levhann zerini kaplayan demir tozu, pentakarbonilin bozun-mas sonucu olumutu. Metal karbonillerin ayrtrlmasyla ok ince metal tozlarnn hazrlanmas bilim adamlarnn fazlasyla ilgisini ekti. Bu tr tozlarn kendilerine has zellikleri olduunu belirlediler. Tanecikleri ok kk olup, aplan ancak bir mikronun stndedir. rnein demir tozu, kuvvetli metalik zincirlerden oluan ty gibi yumuak demir "yn" halinde elde edilir. Karboniller scak bir yzeye koyulduunda, yzey zerinde ok dayankl ve ince bir film oluturur. Bu tr toz ve filmler ok deerli manyetik ve elektriksel zelliklere sahip olduklarndan, radyo mhendislii ve elektronikte geni lde kullanlmaya balanmtr. Karbonil tozlar, toz metalrjisi iin de ekici maddelerdir. Krmz ve Yeil Onlarn ikisi de ok karmak organik maddelerdir. Yapsal formlleri, kitabmzn btn bir sayfasn kaplar. Her ikisi de kompleks bileiklerdir ve allmn dndadr: Biricik metal atomlar, eitli evrimlerden oluan kark bir rgnn merkezinde kaybolmu gibidir. Kimyaclar bu tr bileiklere elat bileikleri derler. "Onlar" dediimiz, hemoglobin ve klorofildir. Kann krmz rengi, bitkilerin yeil rengi onlardan kaynaklanr. Bu iki madde yeryzndeki tm canl varlklarn anahtarm elinde tutar. Hemoglobinin "ekirdei" bir demir atomudur. Farkl hayvanlarn kanlarnda farkl hemoglobinler vardr, ama hepsi de ayn temel yapya sahiptir. nsan kan 750 gram hemoglobin ierir. Hemoglobin, oksijeni solunum organlarndan organizmann dokularna aktarr. ; I 141 Klorofil de yaklak ayn yapdadr. Farkl olarak, klorofilin metal atomu bir magnezyum atomudur. Klorofilin yaamsal ilevi ok nemli ve karmaktr. Bitkinin atmosferden karbon dioksid zmlemesini salar. Kimyaclar hemoglobinle klorofilin alma mekanizmasnn esaslarn henz renmeye balyorlar. Bu mekanizmada merkez metal atomlar olan demir ve magnezyum ok nemli rol oynarlar. Fakat yle grnyor ki doann hayal gc snrszdr. Porfinik iskeletin ortasnda (bu, hemoglobin ve klorofile zg organik rgnn addr) demir ve magnezyumdan baka metaller de yer alabilir. Metal "ekirdek" bakr, manganez veya vanadyum olabilir. Yeryznde mavi kanl canllar da vardr. Bunlar, baz yumuaka trleridir. Kanlarndaki hemoglobinde demir yerine bakr bulunur. Gryorsunuz, kimya mzemizde ne harika paralar var! Hepsi Birinin inde Yzylmzn ilk otuz ylnda jeokimyaclar ok ilgin bir nerme ileri srdler. Buna gre, bir ta paras, bir odun kt, bir avu toprak veya bir damla su gibi herhangi bir doal rnek yeryznde bilinen her kimyasal elementin atomlarn iermekteydi.
ilhanx

142*Kimya Mzesi nceleri bu tuhaf bir varsaym gibi grnd. Fakat analitik kimyann gz yldan yla keskinleti. Yeni analiz yntemleri, bir gram maddenin milyonda ve milyarda birini ayrt etmeyi mmkn kld. Sonunda, jeokimyaclarn dncesinin yzde yz doru olmasa da, gereklerden ok uzak olmad ortaya kt. Gerekten de, rmak kysndan alacamz bir tan iinde silisyum ve alminyum, potasyum ve inko, gm ve uranyum yani hemen hemen tm periyodik sistemi buluruz. Kukusuz, ou element miktar olarak birka atomdan fazla olmaz; ama nemli olan olayn kendi bana ilginlii. Tan iinde bulduumuz tm elementlerin tek bir bileik oluturduunu dnmek saflk olurdu. Elbette hayr! Ta, karmak kimyasal maddelerden oluan anlalmas zor bir karmdr. indeki en nemli elementler silisyum, alminyum ve oksijendir. Dier tm elementler ok daha az ve bazlar da eser miktarda bulunurlar. Doada durum ite byledir. Peki kimya laboratuvarlarnda neler oluyor? Yani bilim adamlar, moleklleri Mendeleyev izelge-si'ndeki tm elementleri ieren bir bileik hazrlayabilirler mi? Kimyaclar, bir dzineden fazla element ieren ok karmak maddeler elde etmilerdir. Ama daha fazla deil. Hi kimse, Byk Ev'in tm sakinlerinin kimyasal balarla balandklar bir mole-kler yap yaratmaya kalkmamtr. Bu durum, yalnzca yapacak zamanlar olmamasndan deil, ama esas olarak pratik neminin ok az olmasndan kaynaklanr . Byle dev bir molekl ina etmek ok zor bir itir. Zordur, ama akas mmkndr. O, tek basamakl bir tepkimeyle bir tek admda elde edilemeyecek nadir bir kimyasal bileiktir. Tm kimyasal elementleri ieren bir molekl yapmay ama edinseydik, dzinelerce belki de yzlerce aamada almamz gerekecekti. Byle karmak bir "bina" ancak para para klabilir. Hi kimse elde edilme yntemi hakknda dnmek zahmetine bile katlanmayaca iin, bu tr varsaymsal "btn elementleri ieren" bir bileiin en basit halinin bile formln kat zerinde gstermek istemiyoruz. Plansz, izimsiz hibir yapy gzmzde tam olarak canlandranlayz. Yapabileceimiz tek ey, hayal gcmz kullanmaktr. 143 En Olaanst Atom, En Olaanst Kimya Bu garip atomun simgesi Ps 'dir. Ama onu Mendeleyev izelgi-si'nde bouna aramayn. O, herhangi bir kimyasal elementin atomu deildir. Yaam sresi yalnzca bir an, saniyenin on milyonda birinden azdr. Gene de, radyoaktif olduu sylenemez. Ps pozitronyumu simgeler. Yaps ok basittir. Kimyasal elementlerin tm atomlarnn en basiti olan hidrojen atomunu ele aln. Bir elektron, tek bir protonun evresinde dner. Pozitronyum atomu, pozitron yaylmyla birlikte gerekleen belli tip radyoaktif dnmlerde ortaya kar. ok ksa bir sre iin pozitron elektronla kararl bir sistem oluturur. Pozitronyumda, proton roln pozitron olarak bilinen basit bir tanecik oynar. O, elektronun kartdr. Pozitron, elektronla ayn byklkte ve ayn ktlededir; aralarndaki fark yknn zt iaretli (pozitif) olmasdr. Bir pozitronla bir elektronun arpmas, ikisinin de sonu olur. Fizikilerin anlatmyla, birbirlerini yok ederler. Baka bir deyile, hibir eye daha dorusu radyasyona dnrler. Fakat kaybolmadan hemen nce bu iki uzlamaz dman, pozitronyum atomuna can vermek zere ksa bir an iin yan yana gelirler. O, elektron ve pozitronun ortak bir ekim merkezi etrafnda dnmesinden oluan ekirdeksiz bir atomdur. O halde, pozitronyumla kim ilgilenir ki? Olsa olsa teorik fizikiler veya uzay gemilerine yeni tip yakt arayan bilim kurgu yazarlar. Ama ksa sre nce Amerika'da Pozitronyum Kimyas adl kaim bir kitap yaynland. Bu kitap, bir bilim kurgu deildir. Ciddi bilim adamlar tarafndan yazlm ve aratrmaclarn bu olaanst atomu amalarna hizmet edecek ekilde nasl kullanacaklarn anlatmaktadr. Pozitronyum ksack mrnde kimyasal tepkimeye girme yete-neindedir. zellikle, serbest deerlik balar bo olan kimyasal bileiklerle kolayca tepkimeye girer. Bu kullanlmayan deerlikler, pozitronyum atomlar tarafndan doldurulur. 144*Kimya Mzesi Kimyaclar zel aletler yardmyla, bir molekln iine giren pozitronyumun bozunma srecini izleyebilirler. Pozitronyumun molekln yapsna bal olarak farkl ekillerde bozunduu bulunmutur. Kimyaclar bylece, moleklsel tasarmlardaki karklklar inceleme ve dier yntemlerle zlemeyen pek ok karmak ve tartmal problemi zme olanana kavumulardr. Yine Elmas
ilhanx

Elmas kimya mzemizde sergilenen en nemli para deildir. nk, esiz olamayacak kadar basittir. Kendine zg karbon iskeleti bugn kimseyi artmaz. Onyedinci yzylda, kimyaclar elmas kristallerini sradan bir byte kullanarak gne nlaryla yakmlard. Kimyaclar, grafiti elmasa nasl dntrecekleri konusunda uzun sre kafa yordular, ikisi de karbondu, ve tm yaplmas gereken, grafitin karbon rgsn elmasnkine dntrebilecek bir yol bulmakt; bylece, hibir ey eksiltmeden ve hibir ey katmadan varl bilinen en sert madde en yumuaklardan birinden yaplm olacakt. Sonunda bir yol bulundu. Bu elenceli bir ykdr, yeri gelince anlatacaz. imdilik, yapay elmas hazrlamak iin gerek duyulan eyin yksek basn olduunu belirtelim. Dolaysyla, bu yknn kahraman basn olacaktr. Fakat bir, M veya on atmosferlik sradan bir basm deil, yzeyin her santimetre karesinin onbin, yzbin kilogram tad an yksek basn. Ar yksek basn, imdiye dek bilinmeyen maddelerin elde edilmesini mmkn klmtr. Simyaclar, beyaz ve krmz olmak zere iki tr fosfor bilirlerdi. Gnmzde siyah fosfor denen nc bir tr de bilinmektedir. Siyah fosfor en ar, en youn fosfordur ve pek ok metal kadar iyi bir elektriksel iletkendir. Tipik bir ametal olan fosfor an yksek basn yardmyla kararl, hemen hemen metalik bir maddeye dntrld. Fosfor rneini arsenik, sonra da dier ametaller izledi ve bilim adamlar her defasnda, zelliklerde arpc deiiklikler gzlediler. Onlarn akn baklar arasnda, ar yksek basncn ar kolu, maddelerin zelliklerinde deiiklik yaratyordu. 145 Fizikilerin bak asyla, olaand hibirey olmamt. Ar yksek basn sadece elementlerin ve bileiklerinin kristal yapsn yeniden dzenlemi, onlar daha metalik hale getirmiti. Bylece "basnla metalletirme" diye bir fizik terimi ortaya kt. ... Astronotlar Ay' ziyaret ettiler. imdi sra Mars ve Vens'te. Sonra dier daha uzak ve daha esrarl dnyalara sra gelecek, insanolu olaand, beklenmeyen ve bilinmeyenle yeniden karlaacak. Ama biz imdi zel bir soruyla ilgileniyoruz. Kimyasal elementler her yerde ayn mdr? Periyodik Yasa ve Mendeleyev izelgesi istisnasz tm evrensel cisimleri kapsayabilir mi? Yoksa Rus bilim adamnn mkemmel yarats, yalnz Dn-ya'da m geerlidir? Sonsuz sorularmzla okuyucuyu skmadmz umuyoruz. Ama gerekte, soru sormak onlar yantlamaktan daha kolaydr. 146*Kimya Mzesi Filozoflar kesin bir gr tarlar. Periyodik Yasann ve Periyodik Sistemin tm evrende ayn olduuna inanrlar, ite onlarn evrensellii buradadr. Onlar ayn kalr ama ok nemli bir koulla: Yalnzca evresel koullarn yerkreninkinden ok farkl olmad, scaklk ve basncn ok basamakl saylardan olumad yerlerde geerlidir. Onlarn snrll da ite buradadr. Ayamzn Altndaki Bilinmeyen Bir Dou atasz "yldzlar saymadan nce ayann altna bir gz gezdir" der. Gezegenimizi iyi tanyor muyuz? Yazk ki, hakknda ok az ey biliyoruz. Yerkrenin i yaps ve derinliklerindeki maddelere ilikin ok az bilgimiz var. Tek sahip olduumuz ok sayda deiik nermedir ve bunlarn hi birine ncelik verilememektedir. Doru, petrol kuyular imdiden yedi kilometre derine inmitir. Yakn gelecekte kazlacak kuyular onbeyirmi kilometre gibi alacak derinliklere ulaacak gibi grnmektedir. Fakat, Dnya yarapnn 6300 kilometre olduu unutulmamaldr. Bir baka Dou atasz "fndn tadnn neye benzediini anlamak iin kabuunu krmak gerekir" der. Kaba bir deyile gezegenimiz yap bakmndan bir fndkla baz benzerlikler tar. Dta bir kabuk (yer kabuu), ite bir ekirdek (yer ekirdei) vardr. Kabukla ekirdek arasnda i kabuk denen ok kaln bir tabaka bulunur. Yerkrenin kabuunun neden ibaret olduunu aa yukar biliyoruz. Yalnzca kabuunu deil, onu saran yeil bitki rtsn de tanyoruz. Ancak i kabuk ve ekirdein nasl bir yapda olduklar, hl ok bilinmeyenli bir denklemdir. Kesin olarak sylenebilecek tek bir ey vardr. Yerkrenin i katmanlarn oluturan maddeler, olduka olaand maddelerdir. Yerkrenin merkezine yaklaldka tabakalar zerindeki basn artar. Basn ekirdekte milyon atmosferlik astronomik bir deere ular. 147 Biraz da yer ekirdeinden sz edelim. Bir yzyldan fazla sredir, ekirdein yaps bilim adamlar arasnda tartma konusu olmutur. Bu kadar ok bilimadam pek ok nerme demektir.
ilhanx

Bazlar gezegenin demir-nikel bir ekirdee sahip olduunu kabul eder. Dierleri farkl dnr. Onlara gre, ekirdein yapsal malzemesi olivin mineralidir. Olivin normal koullarda magnezyum, demir ve manganez silikatlarn bir karmdr. ekirdein iindeki korkun basn, olivini bir tr metalimsi maddeye dntrr. Daha ileri giden bilim adamlar da vardr. Bunlar, ekirdein merkezinin katlaacak kadar skm ve bu yzden olaanst metalik zelliklere sahip hidrojenden olutuunu ne srmektedirler. Daha baka nermeler de var... Fakat burada dursak iyi olur. "Fndn tadnn neye benzediini anlamak iin, kabuunu krmak gerekir." Ancak, yerkrenin ekirdeine ulamak ok uzun zaman alacaktr. Yer ekirdeinin yapsn atom ekirdeinin bileiminden daha az tanyoruz. imdi bu bir eliki deil mi? Evet, bilinmeyen ayamzn altnda! Bir kimyac iin gerek bir mucize deposu: Olaanst kristaller halindeki elementler, metale dnm ametaller, zelliklerinin hayal edilmesi bile g olan ok eitli bileikler. Derinliklerin harika kimyas! Ancak Rus kimyac A. Kapustinsky'nin belirttii gibi, kimyamz imdilik ok "yzeysel" bir bilim olarak kalyor. Elementlerin Periyodik Sistemi ok derinlerde de geerliliini korur mu? Atomlarn elektronik yaps deimedii srece evet. Elektronlar olmalar gereken kabuklarda dizili olduklar srece. Ama, bu "statko" yalnz buraya kadar korunur. Aynlar Tmyle Ayn Olmadnda Hayr, ar yksek basnla iimiz henz bitmedi. O bize yeni bir srpriz hazrlyor gibi. ekirdein elektronik evresi olduka dayankl bir yapdadr. Birka elektron kaybedebilir ve sonra atom bir iyona dnr. Kimyasal etkileimlerde bu ilem daima gereklemektedir. 148 Kimya Mzesi O, pek ok elektron da kaybedebilir ve sonunda elektronlarnn tamamn kaybettiinde, geriye "plak" ekirdek kalr. Bu olay, milyon derece scaklklarda rnein yldzlarda gzlenir. Fakat buradaki bilmecemiz farkl. Toplam elektron saysnn deimediini, ama elektron kabuklarnda kendilerini farkl dzenlediklerini varsayalm. Byle bir deiiklik atomun ve dolaysyla elementin zelliklerinin deimesine yol aar. Deyim yerindeyse resmin altndaki yaz bu. imdi resmin kendisini grelim. Potasyum atomunu izerken zorluk ekmezsiniz. Drt kabuu vardr. ekirdee en yakn olan kabuklan (K ve L) doludur: Birincisi iki, ikincisi sekiz elektron ierir. Normal koullarda bu iki kabua baka elektron girmez*. Ancak dier iki kabuk dolu olmaktan uzaktr. M kabuu yalnzca sekiz elektron ierir (oysa 18 elektron alabilir), ve N kabuu daha yeni balamtr (yalnzca bir elektronu vardr) ve bu bir nceki dolmadan olmutur. Potasyum, elektron kabuklannn kademeli oluumu konusunda aykrlk gsteren ilk atomdur. Oysa potasyumun elektronunun drdnc kabua girmek yerine ncy (bu kabukta hl on boluk vardr) doldurmaya devam etmesini dlemek hi de zor deildir. Mantksz m? Olduka. Ama olaan koullar altnda! Ancak an yksek basnlar olaanst bir durumun ortaya kmasna neden olur. An yksek basn altnda, ekirdei evreleyen elektron kabuklan byk lde bzlr ve d elektronlar alttaki tamamlanmam kabua "debilir". rnein, potasyum atomunun drdnc kabuundaki d elektronun nc kabua gmldn ve M- kabuunda elektron saysnn dokuza ktn varsayalm. Bu neyi deitirir? Potasyumun atom numaras (19) ve elektron says ayn kalacaktr. Ksacas, elementte bir deiiklik olmayacaktr. Ancak, eski arkadamz alkali metal potasyum artk eski arkadamz deildir. O, drt deil kabuklu ve d kabuunda bir yerine dokuz elektron bulunan bir yabancdr. Dolaysyla, "yeni potasyum"un kimyasal zelliklerinin tekrar incelenmesi gerekir. ft Kabuklar 2n2 formlne gre dolar, (.n) 149 Bu zelliklerin neler olacan yalnzca tahmin edebiliriz. nk "kurt postuna brnm potasyum"un bir zerresini bile ince-leyemeyiz. Potasyumu izleyen elementler de daha yksek basn altnda olaan grnmlerini kaybederler. Mendeleyev izelgesi'ndeki yasa, yani elektron kabuklannn kademeli olarak dolmas, geerliliini yitirir. Bir kabuk dolmadka ondan sonraki bo kalacaktr.

ilhanx

... Bu da bir periyodik sistem olabilir, fakat Mendeleyev'inki olmaz. Bu sistemin sakinleri (ilk periyodun elementleri hari) farkl olur. Onun alkali metalleri bakr ve prometyum olacak-tr,"soy gazlar" ise d kabuklan tamamlanacak olan nikel ve ne-odinyumdur. Bu ne "derin" bir kimya olur ama! Olaand deerlikler, garip zellikler, srpriz bileikler... ekici mi? Oo, Evet! Gerek mi? Kimbilir ... Burada gerekli olan muhtemelen yine biraz "lgnca" bir dnce, nk tmyle yeni bir tip maddenin hazrlanmasndan sz ediliyor. Byle bir madde an yksek basnta olusa bile, normal koullarda geleneksel elementlerin biimine dnmesi kanlmazdr. Sorun bu geiin nasl nlenecei ya da "dondurulaca"dr. Bu sorunu zmeyi baanrsak, 2 No'lu kimya diyebileceimiz yeni bir kimya bilimimiz olacaktr. Onun Gzyle 153 Analizin Yarar zerine Birka Sz Mikhailo Lomonosov bir seferinde: "Kimya kollarn geni ayor"... demiti. Kimya biliminin gelecek nesiller iin tayaca nemi, onun yetenei ikiyz ksur yl nce sezmiti. Yirminci yzyl bunu canl olarak gerekletirdi. Kimya imdi "ok kollu bir yaratk"tr. Hibir akademisyen onun tm dallarn duraksamadan sralayamaz. Hemen her yl yeni dallar ortaya kyor. Ancak bir ey var ki, o olmasa bu kimyasal "kollar" cansz sarkard. Bu ey, kimyasal analizdir. O, yeryznde var olan pek ok elementin bulunmasnda kimyaclara yardmc olmutur. O sofra tuzundan proteinlere kadar basitten karmaa birok kimyasal bileiin yaptalarnn saptanmasnda onlara yardmc olmutur. Kaya ve minerallerin bileimlerinin ifresini zm, jeokimyaclarn dnyann kimyasal element rezervini hassas olarak hesaplamasn salamtr. Kimya, zellikle tam bir bilim haline gelmesi konusunda analize ok ey borludur. Saysz rnekte grld gibi analiz, insann eitli etkinlik alanlarnda ilk yardmcsdr. rnein, yksek frnda demirin cevherinden eritilerek ayrt-rldn varsayalm. rnn zellikleri byk lde elde edilen metaldeki karbon miktarna baldr. Eer iinde yzde 1,7'den fazla karbon varsa dkme demir elde ederiz, yzde 1,7 - 0,2 aral eitli kalitede elii temsil eder ve eer metal yzde 0,2'den az karbon ieriyorsa dvme demir ad verilir. Demir ve elik, prin ve bronz arasndaki fark nedir? Mavi gzta-nda ne kadar bakr vardr? Karnalit mineralinde fazla potasyum bulunur mu? Bu ve benzeri sorularn yantlarm yalnzca kimyasal analiz verebilir. Kimyasal analiz iki temel soruyla kar karyadr: ncelenen maddede hangi elementler var ve hangi oranda bulunmaktadr? lki nitel, ikincisi nicel analizin ilgi alanna girer. oi'unun uozuye Hi kimse, hatta deneyimli bir uzman bile farkl trde ka analiz olduunu kendi bana doru olarak syleyemez. yi Kalitede Barut Yapmak Barutu kim bulmutur? ykler Alman keii Berthold Schwarz der. Barut yapmak zor bir i deildir: Btn yapacanz kkrt, gherile ve ince tlm odun kmrn belirli oranlarda kartrmaktan ibarettir. Fakat, bileenlerin iyi kalite olmas gerekir. Kaliteleri hakknda nasl karar verilebilir? Eski zamanlarda barut yapmclar, gherileyi tadarak test ederlerdi. te arivlerde bulunmu olan ve barutun tadlarak analizlen-mesini anlatan bir reete: "Tuzlu ve ac barut iyi deildir; yalnzca dili srrsa ve biraz tatl hissi verirse bu barut iyidir." "Epey tuz yemi" birine iyi bir barut yapmcs denilebilir, deil mi? Kkrd test etme yntemi daha basitti. Avuca alnan bir para kkrt kulaa yaklatrlrd. Hafif bir hrdama sesi duyuluyorsa, kkrdn uygun olduuna karar verilirdi. Deilse, saf olmad iin atlrd. Saf kkrt neden hrdar? Kkrdn sl iletkenlii ok dktr. Avuta snnca, farkl ksmlar farkl scaklklara ular. Kkrdn iindeki gerilmeler artar ve krlgan olduundan hafif hrtlar kararak kk paralara ayrlr. Saf olmayan kkrdn sl iletkenlii daha yksektir ve bu yzden daha dayankldr. Kulakla kimyasal analizin bilimsel temelleri ite byledir. Uzun lafn ksas, gemite kimyaclarn temel analiz aralar kendi duyu organlaryd. Bu gerek, baz basit ve karmak maddelerin adlarna da yansmtr. rnein, berilyuma nceleri gluki-num denirdi, nk berilyum tuzlan tatldr. Gliserin ad da Latince "tatl"dan gelir. Doal sodyum slfat da "ac" anlamnda mi-rabilit diye adlandrlr. 155
ilhanx

Germanyum Nasl Bulundu? 1886 yl Mart ay banda, D. Mendeleyev aadaki mektubu ald: "Sayn Beyefendi, 'Germanyum' adl yeni bir element bulduuma ilikin raporun kopyasn size sunmama izin veriniz, ilk nce, bu elementin sizin mkemmel ve esasl periyodik sisteminizde antimon ve bizmut arasndaki boluu dolduracan ve bu elementin sizin eka-anti-monunuzla akacam dndm; ama gerekler onun eka-silis-yum olduunu gsterdi. 156* Onun Gzyle Ksa sre sonra, size bu ilgin madde hakknda daha ayrntl bilgi sunacam sanyorum; imdilik deerli aratrmanzn yeni bir zaferini bildirmekle yetiniyor ve bu sayede size derin hrmetlerimi sunuyorum. Sayglarmla, Clemens Winkler Freiberg, Saxony 26 ubat, 1886" Henry Cavendish'in, germanyum bulunmadan yaklak yz yl nce "herey lme, sayma ve tartma ile belirlenir" szn sk sk tekrarlamas bouna deilmi. Clemens Winkler kendi buluundan ksa sre nce bulunmu nadir bir mineral olan argiroditi analizlediinde, esas olarak gm ve kkrt, az miktarda da demir, inko ve civa ierdiini grd; ancak argiroditteki elementlerin toplamnn yalnzca yzde 93 kmas ve bu deerin inatla yzde yze ulamamas artcyd. Elde edilemeyen yzde yedi ne olabilirdi? O zamana kadar bilinen elementlerin analiz yntemleri iyi sonu vermi, kimyaclarn gznden kaan bir element olmamt. Bunun zerine Winkler, mevcut analiz yntemleriyle saptanamayan bu yzde 7'nin bilinmeyen bir elemente ait olmas gerektiini cesaretle ne srd. Tahmini tamamen doru kt. Analiz yntemini biraz deitirerek, Winkler ele gemeyen yzde 7'yi yaltt ve o gne kadar bilinmeyen yeni bir elemente ait olduunu kantlad. Elemente, lkesinin onuruna germanyum adn verdi. Gravimetrik analiz, bir elementin daha bulunmasnda nemli rol oynamtr. Bu element, Mendeleyev Periyodik Sisteminin sf-rnc grubundan argondur. Geen yzyln doksanl yllarnn banda ngiliz fiziki Ray-leigh, gazlarn younluklarn ve bundan yararlanarak atom arlklarn tayin etmek amacyla alt. Aratrma azota gelinceye kadar iler yolunda gitti. Bu elementte tuhaf eyler olmaya balad. Havadan ayrlan bir litre azot, kimyasal bileiklerden elde edilen ayn miktar azottan 0.0016 gram daha ar geliyordu ve bileiklerin tr sonucu etkilemiyordu. Amonyum nitrit, nit-rus ve nitrik oksitler, re, amonyak ya da dier bileiklerden el157 de edilen bir litre talihsiz azot, atmosferik azottan daima ayn miktarda hafif kyordu. Rayleigh bu garip farkn nedenini bulamaynca, Londra'da yaynlanan "Doa" dergisine bulgularn aklad bir makale yazd. ok gemeden kimyac Ramsay'dan tepki geldi ve aratrmaclar bu bulmacay zmek amacyla birlikte aba harcamaya baladlar. Austos 1894'de, Rayleigh'in ilk baarszlklarnn nedeni olan yeni bir element bulduklarn akladlar. Havadaki miktar yaklak yzde bir orannda bulunmutu. Bylece, sradan gravimetrik analiz, bilim adamlarnn yeni elementler bulmasnda yardmc olmutur. Bugn onsuz tek bir kimya laboratuvar dnlemez. Uzun vadede, karmak bileik ve minerallerdeki element yzdelerinin tayininde sradan tartma ilemi yardmc olur. Kukusuz nce titiz kimyasal ilemlerle elementleri birbirinden ayrmak gereklidir. Ik ve Renk Her nemli Sovyet bayramnda Moskova radyosu spikerinin unlar sylediini duyarsnz: "Savunma Bakanlnn emri......erefine.......lkemizin bakenti Moskova'da, Birlik Cumhuriyetlerinin bakentlerinde ve kahraman kentlerimizde havai fiek atlar yaplmasn emrettim...." Gece boyunca havai fiek atlarnn grlts altnda aniden parlayan sar, yeil ve krmz klarla gkyz byleyicidir. Donanma atlar ve havai fieklerle bayram kutlama gelenei ok eskilere uzanr. Piroteknik sanat in'de .. ikibin yllarndan beri biliniyordu. Bilim adamlarnn kimyasal analiz iin renkli alevden yararlanmaya balamalar ise olduka yenidir. Yalnzca yzyl nce, Alman fiziki Kirchhoff, farkl metal tuzlarnn renksiz bek alevini farkl renklere boyadm gzledi. Sodyum tuzlar aleve sar, kalsiyum tuzlar karmen krmzs, baryum tuzlan yeil renk, vb. veriyordu. Kirchhoff bunun, maddelerdeki kimyasal elementlerin saptanmasnda hzl ve gvenilir bir yntem olabileceini ksa srede anlad. Fakat, sevinmekte acele etmiti. nk, ancak saf tuzlar kul158*Onun Gzyle
ilhanx

lanldnda iler yolunda gidiyordu. Oysa, diyelim sodyum ve potasyum tuzlar kark haldeyse, potasyumun meneke rengi sod-! yumun parlak sar rengi yannda ayrt edilemiyordu. Fiziki Bunsen, Kirchhoffun yardmna yetiti. Tuz karmnn yaklmasyla renklenen alevi, spektroskop denen zel bir aletten geirmeyi nerdi. Bu aletin en nemli blm, iinden geen beyaz j bir spektruma, yani bileenlerine ayran bir prizma olmasdr. "Spektroskop", "bir spektrum gzlemek" anlamna gelir. Bu dnce byk bir baar salad. Test edilen tuzun yakld alev, dier k kaynaklarndan farkl olarak, srekli deil kesikli bir spektrum verdi ve spektrum izgileri hep ayn yerde ortaya kt. Bylece, yaklan bir sodyum tuzu spektrumda dar aralkl, iddetli iki sar izgi olarak ortaya kt. Potasyum tuzlan bir krmz ve iki meneke rengi izgi verdi, vb. Kirchhoff ve Bunsen, herhangi bir kimyasal elemente ait izgilerin spektrumda her zaman ayn pozisyonda belirdiini buldular. Sodyumun klorr, slfat, karbonat veya nitrat olarak yaklmasnn nemi yoktu; sodyum izgilerinin yeri hep ayn kalyordu. Sodyum tuzlarn dier tuzlarla, rnein potasyum, bakr, demir, stronsiyum veya baryum tuzlaryla kartrmak bile sodyum izgilerinin yerini etkilemiyordu. Kirchhoffla Bunsen, bulularndan aldklar gle ylmadan altlar. ok fazla sayda element ve bileii "alevde" test ettiler. Bir sre sonra, kimyasal elementlerin spektrumda verdii kendilerine zg izgileri ieren bir liste yaynladlar. Kimyaclar artk, birok maddenin karmak karmlarn gvenle analiz edebiliyorlard. Bylece spektroskopik analiz veya spektrum analizi dodu. Bu, yalnzca, bilinen kimyasal elementlerin karmlarnn niteliksel olarak saptanmas iin mkemmel bir yntem olmakla kalmad. Rubidyum, sezyum, indiyum ve galyum gibi yeni elementlerin bulunmasna da yardm etti. izgilerin iddetinin (parlaklnn) karmdaki maddenin miktarna bal olduu anlaldnda spektrum analizi, nicel yntemler arasnda da onurlu bir yer edinmi oldu. 159 Gnein Kimyasal Analizi Gkbilimciler, 1868'deki gne tutulmas ncesi, her zaman yaptklar gibi ok sayda alet hazrlamlard. Bu kez listede, ksa sre nce birok yeni elementin bulunmasn salam bir alet olan spektroskop da yer alyordu. Gne tutulmas bitti ve herey normale dnd. Ancak, 25 Temmuz 1868'de, Fransz Bilimler Akademisine pe pee iki mektup geldi. Mektuplarn biri uzak Hindistan kylarndan Fransz Janssen'den, dieri ngiltere'den ngiliz Lockyer'dendi. ki mektup, neredeyse kelimesi kelimesine aynyd: Her iki yazar da spektrum analizi sayesinde, yeryznde bilinmeyen bir elementi gnete 160Onun Gzyle bulduklarn Akademiye bildiriyorlard. Bu element spektrumda, renk olarak sodyumun izgisini andran sar bir izgi veriyordu. Ama bu izginin sodyumla bir ilgisi yoktu. Saygn Bilim Kurulu yeleri ok armlard. Janssen ve Lock-yer yalnzca gnei "analiz etmek"le kalmamlard, yeni bir element bulduklarn da ne sryorlard. Yeryznde helyum ("gne elementi"ne byle bir isim verilmiti) yalnzca yirmiyedi yl sonra, 1895'de bulundu. Fransz Akademisi, bu byk olayn, yani uzak evrensel cisimlerin srlarn incelemeyi salayan bir yntemin bulunuu onuruna zel bir dl vermeyi kararlatrd. Yntem, zel bir dl gerekten haketmiti. Herhangi bir yntemle analiz yapmak iin, elde ok az da olsa bir miktar madde bulunmas gereklidir. Spektrum analizi ise, btn uzaklklara meydan okur. Bilim adamlar, "gne elementi" nin bulunuundan sonra, gnee ait spektrograflarn (spektroskop kaytlan) defalarca incelediler ve gne onlara hakkndaki hereyi uysalca anlatt. Gneten sonra sra, yakn ve uzak teki yldzlara geldi. Yldz atmosferlerinin parlts yeryzndeki spektroskoplara ulat ve bilim adanlan laboratuvarlannn sessizlii iinde her trden spektral izginin oluturduu kark itleri incelediler. Gksel cisimlerde, yeryznde u anda bilinen elementleri buldular. 161 Yalnzca seksen yl sonra Gne'teki helyumun yaratt bilimsel aknlk bu kez Mendeleyev izelgesi'nde 43. kutuyu dolduran teknetiyuma yneldi. Yeryzndeki cevherlerde eser miktarda bulunan teknetiyum ilk olarak belli yldzlarn spektrumlannda bulundu ve ancak bundan sonra yeryznde izine rastland. Teknetiyum yldzlarda hi de az rastlanr bir element deildir; nkleer tepkimelerin bir sonucu olarak srekli olumaktadr.

ilhanx

Gne ve teki yldzlarda baka yeni element bulunmamtr ve muhtemelen bulunmayacaktr da. Evren tekdzedir: Yer, Gne, gezegenler ve yldzlar ve tm gksel cisimler genel olarak ayn kimyasal elementlerden oluur. Fakat ilgin olan gklerdeki kimyasal elementlerin "dengesinin" yeryzndekinden farkl olmasdr. D uzayda oksijen ve silisyum deil, hidrojen ve helyum baskn durumdadr. Periyodik Sistemin bu ilk iki temsilcisinin uzaydaki miktar, geriye kalan tm elementlerin toplamndan birka kat fazladr. Yldz kimyasnn bize sunduu artc elikiye baknz: Galaksimiz, esas olarak bir hidrojen kralldr. Dalgalar ve Madde Doada sonsuz sayda renk tonu vardr. Kimyaclarda bunu herkes kadar bilirler. Renklerin byl tonlan onlan sk sk aknla drr. "Syler misin neodinyum nitrat zeltisi ne renktir?" "Pembe" diye yantlar kimyac. " deerli demir zeltisi tiyosiyanat katlnca hangi renge dner?" "Krmz" "Alkali zeltisi katlrsa fenolftaleyn nasl bir renk alr?" "Koyu krmz" Bu sorular sonsuza kadar uzatabiliriz. nk her kimyasal tepkimede belli bir renk tonu aa kar. zeltileri eitli krmz ton-lannda olan bir dzineden fazla bileii adlandrmaya kalksaydk, hereyi birbirine kantrrdk. Ressamlann ve kuma boyayan tekstil iilerinin yaklak iki dzine renk tonunu ayrt edebildii sylenir, nsan gznn renk ayrma kapasitesi bu kadarla snrldr! 162Onun Gzyle Renk tonlarn byle "sezgisel" olarak tayin etmenin, kimyaclar iin pek bir deeri yoktur. Ayn maddenin zeltisi bile, deriimine gre sonsuz sayda renk tonuna brnebilir. Bunlarn hepsi nasl hatrlanr? Gzleri balyken parmak ularyla renkleri ayrt edebilen insanlar vardr. Doktorlar bu insanlarn hayli gelimi tensel grme zelliine sahip olduunu sylyor. nl yazar Jonathan Swift Laputan Bilim Akademisine ilikin bir talama yazsnda, inceledikleri "bilimsel" konularla alay etmek iin krlerin renk karmlar yaptn syler. ngiliz mizahnn talamas bugn artk geerli deildir. Kimyaclar bir zeltinin rengini grmeden syleyebilirler. Bunu spek-trofotometri denen bir analiz yntemiyle yaparlar. Analizin bu zgn yntemi adn spektrofotometre adl, bir kimyasal bileiin veya onun zeltisinin rengini analiz edebilen bir aletten alr. Isaac Newton gne nn bir cam prizmadan geirmi ve beyaz n karmak olduunu bulmutur. Herhalde hepimiz gkkuan grmzdr. Gkkuann renkleri, beyaz n bileenleridir. Newton gne n prizmadan geirdiinde byle bir gkkua gzlemiti. Bu gkkuana spektrum denir. Peki, k nedir? Ik, elektromanyetik titreim ya da dalgadr. Her dalga belirli bir uzunlua sahiptir (Genellikle Yunanca "lamda" harfiyle gsterilir). Dalgaboyu, herhangi bir renk veya tonu tam olarak ifade eder. rnein, kimyac "620 milimikron dalgaboyunda krmz renk veya "637 milimikron dalgaboyunda krmz renk" der (Bir milimikron, mikronun binde biri ya da milimetrenin milyonda biridir). Bu sayede, ayn rengin tonlarn "koyu krmz", "krmz", "bordo", "parlak krmz" eklinde tek tek adlandrmak zahmeti ortadan kalkar. Dalgaboyunu verin, dnyadaki tm bilim adamlar o rengi ve tonunu bilecektir. imdi her bileie, "renk" bal altnda yer alan ve "lamda falanca deere eittir" yazan bir tr "sertifika" verilmektedir. nann bize, bu ok deerli bir belgedir. Ama bu yalnzca meselenin yarsdr. Herhangi bir bileiin rengi, sourduu ve geirdii nlarn dalgaboyuna baldr. rnein, bir nikel tuzu zeltisi yeilse, yeile kar gelenler hari her dalga boyundan souruyor demektir. Potasyum kromatin san zeltisi, yalnz san nlara kar geirgendir. <.-; 163 Spektrofotometre belirli dalga boylannda k nlar verir ve eitli maddelerin bu nlan nasl sourduunun belirlenmesini olanakl klar. Spektrofotometre ile organik ve anorganik ok sayda bileik incelenmitir. Grnr ktan baka, insan gznn gremedii grnmez k vardr. Bu tr k, grnr k spektrumunun snrlan dnda yer alarak, mortesi ve kzltesi nlar adn alr. Kimyaclar onlar da kullanmay renmilerdir. eitli kimyasal maddelerin mortesi ve kzltesi aralktaki spektrumlarm incelediler ve ok ilgin bir olguyla karlatlar. Her kimyasal bileiin (veya iyonun) kendine zg ayrdedici bir sourma band spektrumu vard. Yani her madde kendine ait bir "renk (kzltesi veya mortesi) sertifikas"na sahipti.
ilhanx

Sourma spektrumlar yalnzca nitel deil, nicel analizlerde de kullanlr. Genellikle, bir kimyasal bileiin zeltideki deriimi ne kadar yksekse rengi o kadar koyu olur, yani belli dalga boyundaki rengi daha fazla sourur. Bylece n zelti tarafndan sou-rulmas belirlenerek (genelde, "onun optik younluu belirlenerek" denir), belli bir elementin deriimi kolayca bulunabilir. Bu i Yapan Bir Damla Civadr Antik a'dan kalma bir sz "Dehann belirtisi sadeliktir" der. Nobel dl, yalnz bir kez kimyasal analiz alannda bir bulua verilmitir. Bulu 1922'de nl ek bilim adam Yaroslav Hey-rovsky tarafndan yaplmtr. O gnden sonra, Prag Mekke'ye dnmt. Heyrovsky'nin yeni yntemi "polarografi"yi renmek zere saysz "hac aday" Prag'a gitmiti. Gnmzde her yl dnyann her yerinde, polarografik analizle ilgili binin stnde makale yaymlanyor. Yntemin ABC'si yledir: Deriimi belirlenecek zeltinin bulunduu beherin tabanna biraz civa koyulur. Civa tabakas bir elektrot olarak davranr. Klcal bir borudan belirli aralklarla behere den civa damlalar dier elektrodu oluturur. Elektrodlara balanm olan elektrik kayna zeltide elektrolize yol aar. Ama elektroliz ancak civa damlas zerindeki potan164*Onun Gzyle siyel yeterince yksekse olur. Potansiyel dkse, devreden akm gemez. Potansiyel, zeltideki iyonlar yklerini kaybetmeye balayncaya kadar arttrlr. O zaman devreden akm gemeye balar. zeltide farkl elementlerin iyonlar bulunuyorsa, her biri o belli iyona zg farkl bir potansiyel deerinde ykn kaybeder. Kimyaclar potansiyel deerlerini yatay eksene, akm deerlerini dey eksene iaretleyerek grafik izerler. Elde edilen eri merdivene benzer. Merdivenin her basama belli bir iyon trnn ykn kaybetmesine karlk gelir. Elde edilen merdiven, bilinen bir maddenin bilinen deriimlerdeki zeltisi iin nceden izilmi olan standart eri ile karlatrlr. zelti bylece ayn anda hem nitel hem de nicel olarak analizlen-mi olur. Analiz, zel aygtlar yardmyla otomatik olarak yaplabilir. Polarografik yntem denince aklnza ilk gelen szck zarifliktir. Ama zarafetten baka eyler de vardr. Polarograf basit, hzl ve duyarldr; ayrca, bu nitelikteki dier analiz yntemlerinin oundan stndr. rnein, milyonda bir gram inko klorr ieren bir santimetre kp zeltideki inko, polarografik olarak saptanabilir. Bu analiz, on dakikadan az bir zaman alr. Heyrovsky'nin zgn dncesi gnmzde mkemmelletiril-mi ve yeni uyarlamalar nerilmitir. Bunlardan biri, ok yksek duyarla sahip olan polarografik adsorpsiyon analizidir. Yntem, bir santimetre kp zeltideki bir gramn milyarda biri kadar az organik maddenin saptanmasnda rahata kullanlabilir. Polarografi nerede gereklidir? Soru "her yerde" diye yantlanabilir. retimin otomatik kontrol iin, mineral ve alamlarn analizi iin. Polarografi organizmadaki vitamin, hormon ve zehir ierii hakknda fikir verir. Doktorlar polarografiyi kanserin erken tehisinde kullanmay bile dnyorlar. Kimyasal Bir Prizma ilgin bir rastlant eseri, bu bilim adamnn ad ve meslei buluuyla uyum gsterir. O bir botanikiydi ve ad Mikhail Tsvet'ti. Tsvet, Rusa'da renk demektir. 165 Botaniki Tsvet, klorofille ilgileniyordu. Bildiimiz gibi klorofil, yeil yapraklarn rengini veren maddedir. Ayrca Profesr Tsvet, birok kimyasal yntem de biliyordu. zellikle, pek ok gaz ve svy yzeyinde alkoyan (adsorblayan) maddelerin (adsorblayc) var olduunu biliyordu. Bir yapra, yeil renkli bir posa haline gelinceye kadar ezdi ve alkole koydu. Posa rengini kaybetti, yani renk veren madde alkol tarafndan tamamen ztlendi. Sonra bir cam tpe, benzenle hafife nemlendirilmi tebeir tozu doldurdu; klorofilli zeltiyi bu tpe boaltt. Tebeirin st tabakas yeile dnd. Bilimadam, tpteki tebeiri damla damla aktt benzenle ykad. Yeil halka kmldad ve aa doru inmeye balad. Sonra (vay canna!) farkl renklerde eitli bantlara ayrld. Bir sar-yeil, bir yeil-mavi ve de farkl tonda sar bant olutu. Botaniki Tsvet'in gzlemledii, tuhaf bir grntyd. Bu grnt, kimyaclar iin son derece nemli bir bulua yol at. Bu, klorofilin, farkl ama molekl yaplar ve zellikleri birbirine yakn birka bileiin karmak bir karm olduunu gsterdi. Bugn klorofil diye adlandrlan madde, bu bileiklerden yalnzca biri ve en nemli olandr. ok basit bir yntemle, imdi bu maddelerin tm birbirinden ayrlmtr. Onlarn hepsi tebeir tarafndan adsorplanmt ama her biri farkl biimde. Her bileiin tebeir tozu yzeyinde alkonma kuvveti farklyd. Benzen (zc) tpten geerken, maddeleri belirli bir srayla
ilhanx

tayordu. nce daha az kuvvetli tutulanlar, sonra daha kuvvetli tutulanlar tanyordu. Ayrlmaya bu neden oluyordu. Bir prizma gne n nasl spektrum'renklerine ayrrsa, adsorblayc kolonu da (kimyasal prizma) eitli maddelerden oluan karmak karm bileenlerine ayrmaktayd. Tsvet 1903'te bulduu bu yeni analiz yntemine kromatografi adn verdi. Kelime, Yunanca "renk yazma" anlamna gelir. Gnmzde, kimyasal "renk yazma" yntemi, dnyann btn analitik laboratuvarlannda en nemli aralardan biridir. Ancak pek ok bilimsel buluun garip bir kaderi vardr. Bazlar yllarca unutulur ve sonra bilim ufkunda yeni domu bir yldz gibi parlar. Kromatografi de byle oldu. O gerekte krkl yllarda hatrland ve bir daha asla unutulmad. 166* Onun Gzyle Prometyum Nasl Bulundu? Tam olarak sylemek gerekirse, atom numaras 61 olan bu element birka kez bulundu. Her seferinde de farkl adlar verildi: II-liniyum, florentiyum, sikloniyum gibi. Ancak bulularn asl kmad ve yeni doan her ad tarihe kart. Bilim adamlar o zaman, yeryznde altm bir nolu elementin olmadna karar verdiler. Bu karar yalnzca Periyodik Sistemi bir temsilcisinden yoksun brakan doann tuhaf bir muzipliinden dolay deil, Element No.61'in tm izotoplar radyoaktif ve kararsz olduundan ve uzun sredir komu elementlerin izotoplarna dnerek bozulmas nedeniyle verildi. Prometyum sonunda 1945'de bir nkleer reaktrde yapay olarak retildi. Reaktr "yakt" olan uranyum ekirdeklerinin blnmesiyle, daha hafif elementlerin ekirdekleri olan ok sayda para oluur. Bunlar prometyum (ele gemez elementin gerek ad) ierir. Teorik fizikiler bir sre dndkten sonra bu rapora imza atabilirdi. Ama kimyaclar, prometyumu elleriyle "hissetmeli" ve yeni metalin ya da bileiklerinin hi olmazsa minicik bir parasn gzleriyle grmeliydiler. Neyse ki, uranyumun blnme rnlerinin karmndan zor da olsa 0.1 ve 0.01 gram prometyum ayrmak mmknd. Bu kadar az m? Aslnda kimyaclarn daha kk miktarlarla almak zorunda kaldklar durumlar da olmu ve basan salamlard. Ancak buradaki glk farklyd. Prometyum nadir bir toprak elementidir ve bu ailedeki elementlerin birbirine benzediinden daha nce sz ettik. Nkleer para karmnda, prometyumun en yakn komular olan neodymiyum ve samaryum da nemli miktarda yer almaktayd. Karmdan esas olarak prometyumu ayrmak gerekiyordu, ama bu kolay i deildi! Hayatlarn nadir toprak elementleriyle almaya adam baz kimyaclar, gerek bir bilimsel beceri gsterdiler. Ondrt ifti ayrmak ve her birini ayr ayr elde etmek tam bir ikence (bu i iin baka kelime kullanlamaz) olmutu. (Fransz kimyac G.Urbain, saf talyum hazrlamaya karar verdi ve yapt da. Fakat bu i onun be yln ald ve onbe binin stnde monoton ve ok yorucu kimyasal ilem gerekletirdi). 167 Saf prometyumu ayrmak talyum eldesinden daha kolaydr ama ok da deil. Prometyumun radyoaktif olduu ve hzla bozunduu hatrlanmaldr. Bu yzdende ayrtrlmas iin harcanan zaman sonunda geriye hibir ey kalmayabilirdi. Dolaysyla, daha hzl yntemler gerekiyordu; lantanidleri ayrmak iin yllar, aylar, hatta haftalar deil birka saatten daha az sre gerektiren yntemler. Kimya bylesi yntemleri bilmiyordu. Kromatografi ite o zaman hatrland. Tsvet'in ayrma tp (imdi ona daha arbal bir isim veriliyor ve kromatografi kolonu deniyor) bir adsorblayc (nceden olduu gibi tebeir deil, zel iyon deitirici reineler) ile doldurulur. Nadir toprak elementlerinin tuz zeltileri reine tabakasndan geirilir. Birbirlerine byk lde benzemelerine karn lan-tanidler ayn deildir. Her biri reineyle birer kompleks bileik oluturur. Bileiklerin kararll farkldr ve dahas belirli bir dzene sahiptir. Ailenin ilk bireyi lantanyum en kuvvetli, sonuncu bireyi lutetyum en zayf bileii oluturur. Adsorbsiyondan sonra reine zel bir zeltiyle ykanr. zelti damlalar reine tanelerini rter ve nadir toprak elementlerinin iyonlarn tam bir sra iinde ykar. Saf nadir-toprak tuzlarnn zeltileri kolondan damla damla akar: nce lutetyum tuzlar ve en son lantanum tuzlar kar. Amerikal bilim adamlar J.Marinsky, L.Glendenin ve C.Coryell prometyumu neodymiyum ve samaryumdan bu yntemle ayrdlar. lem yalnzca birka saatlerini ald. Yaban ileklerinin Nefis Kokusu

ilhanx

am orman iinde bir ak alan. Scak bir Temmuz gn ve her yerde ilekler... Olgun, sert, parlak krmz, tatl, azda eriyen eit eit ilekler. Peki bu ilekler ne kokar? Bunu durup dnmediinizi itiraf etmelisiniz. Yalnzca gneli krlarn, am ormannn kokusundan holanmsnzdr. Ancak koku, ok karmak bir olgudur. Koku ile ilgili bir bilim vardr. Bilim adamlar hl neden baz maddelerin ok, bazlarnn 168Onun Gzyle az koktuu; neden baz kokularn ho, bazlarnn iren olduu hakknda gr birliine varmaya alyorlar. Bir maddenin kokusunun molekllerinin yaps ile ilgili olduuna kuku yok. Ama nasl? Kesin olarak syleyemediimiz ite bu. Kokular konusunda henz kesin bir fiziksel teori yok. Kimyaclar bu konuda ansldr. eitli kokulardan "sorumlu" farkl moleklleri tanyabilir ve size ileklerin ne koktuunu kesin olarak syleyebilirler. ilek kokusu, doksanalt tane birbirinden olduka farkl kokunun ok karmak bir karmdr. En deneyimli parfmc bile, byle ahane bir "ilek" parfm yapt iin doay kskanabilir. Bilim adamlar, bu "ilek" parfmn "ayrtrmay" nasl baardlar? Gaz-sv kromatografi yntemiyle. Bu yntemde adsorblayc, zel olarak hazrlanm uucu olmayan bir svyla nemlendirilmi silisyum dioksittir (SiO2). Hareketli ortam bir asal gaz, rnein argondur. Ve hepsi bu kadar. Ya da cam tp, basite uucu olmayan bir svyla nemlendirile-bilir. Tp, ok uzun olmaldr. Aratrmaclar, taze ileklerin tm kokusunu "yakalamak" iin 120 metre uzunluunda bir tp kullanmak zorundaydlar. Kukusuz tp sarmal hale getirilmi ve scakln yava yava ve dzenli bir ekilde ykseltilebildii termostat denen zel bir aletin iine yerletirilmiti. ilek kokusunun her bileeni farkl uuculukta olduundan, bazlar kolay bazlar zor buharlatndan, 169 termostat kullanmak gerekliydi. Bileenler, tp boyunca kendilerine gre bir sra iinde dizildi. Sonra, tpten argon gaz geirilerek dar kmaya zorlandlar. kta, karmak bir alet maddelerin geiini kaydetti. ilek kokusunun, toplam arl 10'12 gram olan doksan alt farkl madde ierdii anlald. Kimyaclar bu yntemle bir sr ok karmak doal maddeyi incelemektedir. Petroln ka tane bileeni olduunu hi dndnz m? kiyz otuz taneden az deil! Dahas, yalnzca saylan belirlenmemi, her biri ayr ayr tanmlanmtr da. Napoleon'un lm: Sylenti ve Gerek Resmi aklamaya gre, I. Napoleon Bonaparte 5 Mays 1821'de St. Helena adasnda ld. lm nedeni mide kanseriydi. Hastalk, dnyann yarsn ynetmi eski imparatoru yanm seneden az bir zamanda mezara gtrmt. lm raporu, Dr. Antommarchi tarafndan imzalanmt. Resmi olarak yaynland halde bu aklamaya ok az kii inanmt; nedensiz de saylmazd. Byk imparatorun hizmetine bakanlar, yaamlar boyunca, Napoleon'un doal bir lmle lmemi olduu ve zehirlendii konusunda srar etmilerdir. Bonaparte'n kendisi de lmnden bir hafta nce vasiyetini yazarken: "ngiliz oligarisinin tuttuu suikastilerce ldrlyorum" demiti. Peki Napoleon neyle zehirlenmiti? Geen yzylda ok sayda zehir biliniyordu; ama, mehul katil, imparatoru ldrmek iin bunlardan hi birini kullanmamt. Gerek duyulan, kurbann kukuya kaplmasna yol amayacak tatsz bir zehirdi. ok kuvvetli olmamal, organizmasnda yava yava birikip, onu yava yava ldrmeliydi. Byle bir zehir, arsenik olabilirdi. Bylece, Bonaparte'n arsenikle zehirlendiine ilikin bir baka aklama ortaya kt. Ama bu nasl kantlanacakt? Varsaymlarn sonu yoktu ama gerekli olan kukuya yer brakmayacak bir kantt. Tank kalma170* Onun Gzyle mt. mparatorun kalntlarn incelemek amacyla mezarn amak saygszlkt. Yine de, ac olaydan 140 yl sonra, sko ehri Glasgow'da, Na-poleon'un lmyle ilgili bir aratrmaya baland. Olayla iki tp doktoru Smith ve Forshufwood ilgileniyordu. Doktorlar dnyann birok mzesine garip bir ricada bulunarak ie baladlar. Koleksiyonlarnda byk Franszn bir tutam sa olup olmadn sordular. Aratrmaclarn ansnn dnmesi biraz zaman ald. Sonunda, lmnden sonraki saatlerde Napoleon'un bandan kesilmi birka sa teli elde edebildiler. Doktorlar, insan organizmasnca alnan arseniin yava yava sata biriktiini biliyorlard. Eer Bonaparte'n sanda arsenik bulurlarsa ... 171
ilhanx

Ama, sylemek yapmaktan daha kolaydr. Sataki arsenik miktar gerekten ok azdr. Kukusuz kimyasal analiz yntemleri kullanlabilirdi. Fakat, yntemler hata olasln ortadan kaldracak kadar duyarl deildi ve burada yaplan iten mutlaka emin olmak gerekiyordu. Sonra, isveli fiziki Wassen de aratrmaya katld. Sa telleri bir alminyum silindire koyuldu ve birka saat sreyle bir uranyum reaktrnde tutuldu. Salar buradan alnp zel lmler yapldktan sonra, Napoleon'un gerekten arsenik zehirlenmesinden lm olduu aa kt. Sandaki arsenik miktar, normalin on katyd. Dahas, arsenik ufak dozlar halinde, yava yava verilmiti. Bilim adamlar, Bonaparte'n lmnn gerek nedenini ortaya karmay nasl baardlar? Tek bir kimyasal yntem kullanmadan, arsenii nasl saptadlar? Aktivasyon Analizi Doal arsenik ok kararl bir elementtir. Hi kimse hibir durumda arsenikte radyoaktiflik gzlememitir. Arseniin kendine has bir zellii daha vardr. "Yalnz" bir element olduu sylenebilir. Pek ok element iki, veya daha fazla izotopuyla kark haldedir. rnein kalay, on farkl trde atomdan oluur ve bunlarn hepsi doada bulunur. Oysa, arsenik tektir. ekirdei 33 proton ile 42 ntron ierir ve bu ok kararl bir yapdr. Fakat fazladan bir ntron bir yolla bu ekirdee sokulursa kararll kaybolur ve radyoaktif bir arsenik izotopu oluur. Bu izotop, kimyasal yntemlere bavurulmakszn belirlenebilir. Sadece, radyoaktif yaynm kaydeden bir alete gerek vardr. Aktif arseniin miktar ne kadar fazlaysa, radyasyon o kadar iddetli olur. Aktivasyon analizi denen basit ama ok nemli yntemin temel ilkesi budur. Bu yntemle, 10~10 veya 10~12 gram gibi sonsuz kk miktarlardaki maddeler belirlenebilir. Bunun iin incelenen maddeye bir ntron demeti gnderilir ve oluan radyoaktif izotoplarn yayd radyasyonun iddeti llr. 172Onun Gzyle Tarihilerin Napoleon Bonaparte'n lmndeki esrar zmeleri ite byle oldu. Bu pozitif bilimlerin bize nasl yardmc olduu konusunda mkemmel bir rnek deil mi? Modern analizcilere gre, aktivasyon analizi hereyi gren bir gzdr. Herhangi bir analitik yntemin glkle saptayabildii eyleri kolayca ayrt edebilir. Saf germanyum mkemmel bir yan iletken olarak bilinir. Fakat bir ka atomluk bir yabanc madde diyelim antimon ierse, rnein trilyon tane germanyum atomuna karlk bir antimon atomu varsa germanyum yar iletken zelliini tamamen kaybeder. te bu nedenle, germanyumun saflk analizinin ok byk bir dikkatle yaplmas gerekir ve bu ancak aktivasyon analizi ile mmkndr. Bu amala ntronlar, yollar zerindeki bir germanyum levhaya doru hzlandrlr. Kimyaclar, levhann bir miktar antimon ierdiini bilirler. Antimon belki ihmal edilebilecek kadar azdr, ama belki de germanyumun "saf kabul edilmemesine yetecek kadar oktur. Germanyum ve antimonun atom ekirdekleri ntronlara kar farkl tepki gsterir. Birincisi onlarn hemen hemen etkilenmeden gemesine izin verir, dieri onlar hemen sourur. Bu nedenle, sadece radyoaktif antimon izotoplar oluur. Geri kalann radyasyon sayalar halleder. Bylece germanyumdaki antimonun ok mu yoksa az m olduunu kesinlikle syleyebiliriz. Tartya Gelmeyen Nasl Tartlr? 500 mikrogram ok mudur? Gelin inceleyelim. Bir mikrogram miligramn binde biri veya gramn milyonda biridir. Demek ki, 500 mikrogram gramn onbinde bei veya miligramn yarsdr. Sudan sz ediyorsak, 500 mikrogram milimetre kbn yars kadar, yani yaklak olarak toplu ine bandan kez kk bir hacim kaplar. Peki, eer bir madde on kat "daha arsa? O zaman hacmi on kez kk olacaktr. Bu miktardaki maddeyi grmek bile ok zordur. Byle az bir maddeyle ne yaplabilir? Sadece mikroskop altnda incelenir o kadar. 173 Oysa, 1942'de Amerikal bilim adamlarnn elde ettikleri pltonyum 500 mikrogramd, daha fazla deil. Ama yalnzca bu gerekten tartilamaz miktarla elementin temel zelliklerini incelemeyi baardlar. stelik yle iyi incelemilerdi ki, bir yl sonra byk bir pltonyum fabrikas planland. Ancak, her tr kimyasal tepkime srasnda, kimyaclar tekrar tekrar tartm almak zorundadr. Peki bir terazide anlalmayacak ne var ki? Terazi terazidir. Miligramn yzde birini tartan analitik bir terazinin bile tasarm olduka basittir. Fakat bu kadar kesinlik bilim adamllarn uzun sredir tatmin etmiyor. Sonuta, yzylmzn banda miligramn onbinde birini tartan bir terazi tasarland. ngiliz fiziki William Ramsay, raslant eseri, 0.16 santimetre kp radonu tartmak iin byle 174*Onun Gzyle

ilhanx

bir terazi kulland ve bylece radyumun radyoaktif bozunma mekanizmasna ilikin Rutherford varsaymn kantlad. Ama, bu terazi bile snr deildi. Daha sonra sveli kimyac Hans Patterson mikrogramn onbinde birine yani 6 x 10"10 grama kadar tartabilen bir terazi yapt. Bu duyarl hayal etmek bile zordur. Modern bir ultramikro terazinin duyarl, tartabildii miktarn iki milyonda biri kadardr. Ar hassas tartm, baka bir deyile tartya gelmeyenin tartlmas, ultramikro analiz denen yeni bir bilimin baarlarndan biridir. Bu bilimin, vnebilecei daha az nemli olmayan baka baarlar da vardr. eitli kimyasal ilemlerin mililitrenin (santimetre kp) onbinde biri gibi son derece kk hacimde maddeyle yaplabilmesini salayan, mikrolitrenin onbinde biri (lxlO~10 litre) civarnda duyarll olan yntemler de gelitirilmitir. Ultramikrokimya yntemleri yalnzca biyolojik ve biyokimyasal aratrmalarda deil, zellikle yapay transuranyun gei elementlerinin incelenmesinde de geni kullanm alan bulmutur. Tek Atomlarn Kimyas Kimyaclarn, yalnzca miligram leinde elde edilebilmi yeni bir elementin zelliklerini incelemenin glnden yakndklar zamanlar da vard. O gnlerden bu yana "kklk kriteri"ni pek ok kez gzden geirmek gerekti. 1937'de talyan bilim adamlar Perrier ve Seg-re yeni elde edilen 43 No'lu teknetyum elementini, ellerinde Periyodik izelgenin bu yeni temsilcisinden yalnzca on milyarda bir gram olmasna karn baaryla incelediler. Deneyimleri bakalarna da yarar salad. Kimyaclar transu-ranyum gei elementleri ile alrken gram, miligram hatta mik-rogram gibi arlk birimlerini unutmak zorunda kaldlar. Transuranyum elementleri ile ilgili bilimsel makalelerde, "tartya gelmeyen, grnmeyen miktarlar" gibi terimler yer almaya balad. Periyodik Sistemin bu blgesiyle ilgilenen kimi aratrmaclar, daha byk zorluklarla karlatlar. 175 Sonunda, Mendeleyev'in onuruna mendelevyum ad verilen yz-birinci elemente sra geldi. Yeni transuranyum elementi bir isim aldna gre, bilim adamlarn onun gerekten elde edilmi olduuna inandrmak gerekiyordu. 101 No'lu elementin sentezlenebilecei koullar hesaplamak greceli olarak kolay olmutu. Buna karlk gelen nkleer tepkimenin denklemini yazmak ok zor deildi. Yeni transuranyum elementinin hangi izotopunun oluaca da ngrlmt. Teori byleydi. Fakat uygulamada, elde edilmi olann, nkleer ilem sonucu oluan izotoplarn baka birine deil 101 No'lu elemente ait izotoplar olduunun kantlanmas, dorulanmas gerekiyordu. Bir hayalin peinden gidiliyordu. nk fiziksel ve matematiksel akl yrtmeler sonucu "lONo'lu elementin sentezine ilikin tek bir denemede bir atomdan fazla madde elde edilemeyecei" anlalm ve bunun gerek olduu ortaya kmt. Yalnzca tek bir atom, bilinmeyen bir atom, transuranyumun doumunu mjdelemiti. Fakat o, gerekten 101 No'lu elementin atomu muydu? Duyarl radyometrik lmler atomun yar mrn belirleyebilir ama kimyasal yapsn zemez. Peki, genelde tek bir atomun balca kimyasal zelliklerini incelemek mmkn mdr? Kromatografi, imdada yetiti. Akl yrtmemizi imdi yakndan izleyelim. Yzbirinci element aktinid ailesine dahil olmaldr. Aktinidler ou zellikleri bakmndan benzer bir ailenin, lantanid ailesinin elementlerini anmsatrlar. Lantanidlerin ayrlmas iyon deitirici kromatografi ile yaplabiliyor, nce arlar sonra hafifler olmak zere her bir lantanid deimez bir sra iinde karmdan ayrlabiliyordu. Aktinid dizisinde de, yzbirinci elementin ayntaniyumu (99 No'lu) ve fermiyumu (100 No'lu) izlemesi gerekir. Ayntaniyum, fermiyum ve 101 No'lu elementi kromatografik olarak ayrmak istersek, kromatografik kolondan akan ilk sv damlalarnda 101 No'lu elemente rastlamamz gerekir. Bilim adamlar, mendelevyum sentezi deneyini onyedi kez tekrarladlar, nsan yapm yeni atomun kimyasal doasn belirlemek iin, onyedi kez iyon deitirici kromatografi kullandlar. Mendelevyum atomu, teoriye gre bulunmas gereken zelti damlasnda 176'Onun Gzyle her defasnda grld. Daha nceleri bu damlalarda sadece fermiyum ve ayntaniyum grlebiliyordu. O halde, mendelevyumun atom numaras 101'dir ve zellikleri bakmndan tipik bir aktiniddir. Bir Snr Var m? Balangc ve sonu olmayan evren dnda, dnyada hereyin bir sonu vardr. O halde genel olarak konuursak, phesiz analizin de bir snr bulunur. Eer elementlerin tek tek atomlarnn ve kimyasal maddelerin molekllerinin kimyasal yapsn saptamay renirsek, bu snra ulatmz var sayabiliriz.

ilhanx

Ama deinmek istediimiz bu deil. Asrmzn krkl yllarnda, yani yaklak yirmibe yl nce kimyaclar bir maddenin iindeki yzde 0.01 - 0.001 leinde yabanc maddeyi saptayabiliyorlar ve bu da herkesin iini gryordu. Ama gnmzde bilim ve teknoloji o kadar mthi bir hzla geliiyor ki, daha altmlarn banda yaklak bir trilyonda bir (yzde 10"12'lik) bir yabanc maddeyi saptamak gerekli hale gelmiti. Ancak, o zamanlar byle bir duyarla yalnzca tek bir elementin belirlenmesinde yaklaabiliyorduk. u anda bilim adamlarna byle "nemsiz" eyleri saptama olana veren temelde aktivasyon analizi, gaz kromatografi ve ktle spektro-fotometre yntemleri sayesinde birok elementin ve bileiklerinin bu kadar kk miktarlarn belirleyebiliyoruz. Yabanc madde analizi iin gerekli olan eyler giderek daha da belirginlemektedir. Rus bilimci ve akademisyen I.Alimarin malzemelerin saflna duyulan gereksinmenin, yabanc maddenin tek bir atomunu yani 10'23 gram leinde madde miktarn saptama snrna yneldiine inanyor. Bu zor grev, fiziki ve kimyaclar tarafndan ortak bir almayla yerine getirilmek zorundadr. Sorun radyoaktif atomlar iin oktan zlm durumdadr. Halihazrda baz kimyasal elementlerin radyoaktif atomlarn tek tek saptayabiliyoruz. Ancak, kararl atomlarn ve onlarn bileiklerinin saptanmasnda-ki duyarlk henz snrdan ok uzaktadr ve analiz yntemleri, bu "boluu" "doldurmay" baaracak kiileri beklemektedir... 177 artc Bir Say Bilim adamlar sabit adn verdikleri, baz nitelik ya da zellikleri belirten saysal deerleri hesaplamalarnda ska kullanmak zorundadrlar. Onlardan birine dikkatinizi ekmek istiyoruz. Bu say onu ilk kez kullanan nl talyan bilim adamnn adyla, Avogadro says olarak adlandrlr. Avogadro says, herhangi bir elementin bir atom-gramndaki atomlann saysdr. Bir atom-gramn bir elementin atom arl kadarnn gram says olduu hatrlanacaktr. rnein, bir atom-gram karbon (yaklak olarak) 12 g, bir atom-gram demir 56 g ve bir atom-gram uranyum 238 g'dr. Belirtilen miktarlarn her birindeki atomlarn says, tam olarak Avogadro saysna eittir. Saynn kat zerine yazlnda yirmi sfrn takip ettii bir "bir" vardr; daha dorusu 6.025 x 1023 'tr. Oniki gram karbon, elli alt gram demir ve ikiyz otuz sekiz gram uranyumda bu kadar atom vardr. Avogadro says, hayal edilmesi bile zor olan korkun byk bir saydr. Gelin, deneyelim. Yerkrenin insan nfusu yaklak milyardr. Yeryz sakinlerinin, herhangi bir elementin bir atomgramndaki atomlar saymaya karar verdiini varsayalm. Her insan gnde sekiz saat alsn ve saniyede bir atom saysn. Yeryz sakinlerinin 6.025 x 1023 atomu saymas ne kadar zaman alr? Kolayca yapabileceiniz bir hesapla bunun yaklak 20 milyon yl sreceini grrsnz. ok etkileyici, deil mi? Avogadro saysnn usuz bucakszl, btn kimyasal elementlerin her yerde bulunduu dncesinin salam bir temele dayandnn delilidir (Her yerde her elementin en azndan birka atomunu saptayabiliriz). Avogadro says ok byk olduu iin, hibir yabanc madde iermeyen mutlak saf bir madde elde etmeye almak bounadr. leme yeni yabanc maddeler sokmadan, 1023 tane atomun arasndan bir yabanc atomu yakalamak imkanszdr. 178Onun Gzyle Aslnda, rnein bir gram demir, yaklak 1022 tane atom ierir. Eer yabanc madde olarak yzde bir (10 miligram) bakr atomu ierse, bu miktar 1020'den az deildir. Yabanc madde miktar binde bire drlse bile ana maddenin 1023 atomuna karlk 1016 tane yabanc atom kalr. Eer yabanc madde, Periyodik Sistemin tm elementlerini kapsyorsa, her bir elementten yaklak 10" tane yani yz trilyon atom bulunacaktr. Kimya Yaylyor 1 183 Bir Kez Daha Elmas ilenmemi ham elmas "tm minerallerin, tm malzemelerin vs." sertlik ampiyonudur. Modern mhendislik iin yaam elmas-sz ok zor olurdu. Yontulmu ve parlatlm elmas, deerli talar arasnda ei olmayan bir parlakla sahiptir. Grimsi-mavi elmaslar mcevherciler iin zellikle deerlidir. Onlar "bir kez mavi ayda" olutuklar iin fiyatlar ulalmazdr.
ilhanx

Ancak sonuta, mcevher olarak elmas pek nemli deildir. Ama, eer sradan elmas daha ok olsayd, her kk kristal paras iin bu denli endielenmemiz gerekmezdi. Ne yazk ki, yeryznde ok az sayda elmas yata var; zengin yataklar daha da az. Bunlardan biri Gney Afrika'da olup, Rusya dnda dnya elmas retiminin yzde doksanndan fazlasn salamaktadr. Bu lkede, yaklak on yl nce Yakutya'da ok byk bir elmas yata bulunmu ve endstriyel lekte retime geilmitir. Doal elmasn oluumu iin olaanst koullar, yani snrsz scaklk ve basn gerekir. Elmas yerkabuunun derinliklerinde doar. Erimi elmas ieren ksmlar yzeye fkrp donabilir; ancak bu olay ok nadiren olur. Peki, bunu doann yardm olmadan biz baaramaz myz? insann kendisi elmas yapamaz m? Bilim tarihinde, yapay elmas retmeyi amalayan saysz giriime rastlanr (Yeri gelmiken syleyelim, ilk "ans arayanlardan" biri floru ilk kez serbest halde yaltan Henri Moissan'd). Hepsi de baarszlkla sonuland. Ya yntem temelden yanlt ya da deneycilerin fazlasyla yksek scaklk ve basnca dayanabilecek dzenekleri bulunmuyordu. Yapay elmas retme probleminin anahtar ancak bu yzylda ellili yllarn ortalarnda modern mhendislik tarafndan bulundu. Tahmin edilebilecei gibi, balang maddesi grafitti. Grafit ayn 184*Kimya Yaylyor 185 anda yzbin atmosfer basn ve bin derece scaklk altnda tutuluyordu. Elmas, artk dnyann birok lkesinde retilmektedir. Ancak kimyaclar bu olaya sradan kiiler kadar sevinebildi. nk baar fizikilere aitti, kimyaclarn rol nemsizdi. Bununla birlikte kimyaclar, mkemmel elmasn elde edilmesine yardm ederek puan kazandlar. Mkemmel elmas m? Elmastan daha mkemmeli olabilir mi? Onun kristal yaps, kristal dnyasndaki en mkemmel rnektir. Elmas kristallerinde karbon atomlar onlar bylesine sert yapan ideal bir geometrik dzen iindedirler. Elmas daha sert hale getirilemez, ama elmastan daha sert bir madde yaplabilir. Kimyaclar byle bir maddeyi retmek iin, bir balang maddesi yaratmlardr. Boron ve azottan oluan boron nitrit adl bir kimyasal bileik vardr. Grn aleladedir, ancak dikkati eken grafitinkiyle ayn olan kristal yapsdr. Boron nitritin uzun sredir "beyaz grafit" olarak bilinmesinin nedeni budur. Doru, nk kimse boron nit-ritten kurun kalem yapmaya kalkmaz. Kimyaclar boron nitriti sentezlemek zere ucuz bir yol buldular. Fizikiler de onu yzbinlerce atmosfer basn ve binlerce derece scaklkta zorlu testlere soktular... zledikleri mantk ok basitti. "Siyah" grafit elmasa dnebildiine gre, onun "beyaz" renkli karlndan neden elmasa benzer bir madde elde edilmesindi? Sonuta, sertlikte elmas geen bir madde olan borazon elde edildi. Borazon elmasn yzeyini izer ve daha yksek scaklklara dayanabilir. Borazonu yakmak da kolay deildir. Borazon hl ok pahaldr. Fiyatn drmek iin daha fazla bir aba gereklidir. Ancak en nemli ksm halledilmitir. nsanolu doadan daha yetenekli olduunu yine kantlamtr. ... Ksa sre nce Japon bilim adamlarnn elmastan ok daha sert bir madde hazrlamay baardklar akland. Magnezyum silikat (magnezyum, silisyum ve oksijenden oluan bir bileik), santimetre kareye 150 tonluk bir basn altnda tutmulard. Kolayca anlalabilecek nedenlerle sentezin ayrntlar aklanmamt. Yeni doan "sertlik krah"nm henz ad yoktur. Ama bu nemli deil. nemli olan, en sert maddeler sralamasnda yzyllardr tartmasz liste ba olan elmasn yakn gelecekte alt sralara decek olmasdr. Sonsuz Molekller Lastiin ne olduunu herkes bilir. O, top ve izmedir. O, hokey sopas ve cerrah eldivenidir. O, otomobil lastii ve scak su torbas, su geirmez yamurluk ve hortumdur. Lastik ve lastik rnleri bugn yzlerce fabrikada retiliyor. Yllarca nce lastik rnler, kauuk denen doal lastikten yaplrd. Kauuk szc, Tupi* dilinde "Hevea'nn gzyalar" anlamna gelen "caouuchu" dan tretilmitir. Hevea, zsuyu lastik yapmak iin kullanlan en nemli aalardan biridir. Lastikten pek ok yararl ey yaplabilir. retiminin ok fazla i gc gerektirmesi ve Hevea aacnn sadece tropikal blgelerde yetimesi ok ktdr. Bu nedenlerle, doal hammaddenin endstrinin ihtiyacn karlamas imkanszd. I * Tupi, Amazon vadisinde yaayan bir Gney Amerika Kzlderili kabilesinin konutuu dildir. 186*Kimya Yaylyor

ilhanx

Burada yine kimya imdadmza yetiti. Kimyaclar nce lastiin neden ok esnek olduu sorusuna cevap bulmaya altlar. "He-vea'nn gzyalan"n uzun sre inceleyip sonunda yant buldular. Lastik molekllerinin ok zel bir yapya sahip olduu anlald. Molekller, benzer birimlerin tekrarlanmasyla oluan sonsuz zincirler eklindedir. Yaklak onbebin birimden oluan uzun bir molekl doal olarak her yne kvrlr ve esnektir. Zinciri oluturan birimlerin aadaki yapsal formle sahip izopren adl hidrokarbon moleklleri olduu bulunmutur. H H H H C=CC=CH I H CH H Izoprenin bir tr doal balang monomeri olduunu sylemek daha dorudur. Polimerizasyon srasnda, izopren molekl hafif bir deiime urar: karbon atomlar arasndaki ift ba alr ve serbest balar birimleri dev lastik moleklleri halinde birletirir. Yapay lastik retme problemi, bilim adamlarnn ve mhendislerin ok eskiden beri ilgisini ekiyordu. ilk bakta, i ok karmak grnmyordu. zopren retilmeli ve izopren birimleri uzun bklebilir yapay lastik zincirleri haline dntrlmek zere polimerize edilmeliydi. Oysa gerek, hayal krcyd. Kimyaclar biraz zor da olsa izopreni sentezlemeyi baardlar ama polimerizasyon sonucu lastik olumad. Birimler birbirine belirli bir dzen iinde deil geliigzel baland. Elde edilen rn lastii biraz andryordu fakat pek ok bakmdan farklyd. 187 Dolaysyla, kimyaclarn izopren birimlerini dz bir zincir boyunca birbirine balayan yntemler bulmalar gerekiyordu. Dnyann ilk endstriyel yapay lastii Rusya'da retildi. Akademisyen S. Lebedev zincir oluturacak birim olarak baka bir maddeyi, butadieni semiti: H H HC=CG = C H I I H H 188*Kimya Yaylyor Butadien, bileim ve yap bakmndan izoprene ok benzer, fakat polimerizasyonunu kontrol etmek daha kolaydr. Gnmzde ok sayda yapay lastik biliniyor (Bunlara, doal lastikten ayrt etmek iin elastomer denmektedir). Doal lastik ve rnlerinin nemli kusurlar vardr. rnein, sv ve kat yalarn iinde ier, oksitleyicilere, zellikle izleri atmosferde her zaman var olan ozona kar dayankszdrlar. Doal lastikten yaplan maddeler vulkanize edilmeli, yani yksek scaklkta kkrtle ileme sokulmaldr. Ham lastik bu ekilde sert lastik ya da ebonite dntrlr. Doal lastikten yaplan rnler (rnein, otomobil tekerlekleri) kullanm srasnda yalanmaya ve hzla eskimeye yol aan ok miktarda s yayar. Bilim adamlarnn, daha iyi zellikler gsteren yeni yapay lastikler yaratmalar bu nedenle gerekiyordu. rnein, "Buna" diye bilinen bir lastik ailesi vardr. sim, "butadien" ve "natrium"un (sodyumun Latincesi) ilk hecelerinden tretilmitir. Bunun polimerizasyonunda katalizr roln sodyum oynar. Bu ailedeki baz elastomerler mkemmel zelliklere sahip olup, ara lastii retiminde kullanlrlar. zellikle byk neme sahip olan, izobuten ile izoprenin ortak polimerizasyonu sonucu oluan butil lastiidir. ncelikle, butil lastii en ucuz lastiktir. kincisi, doal lastiin tersine ozondan etkilenmez. Ayrca, araba tekerlei retiminde geni lde kullanlan vulkanize butil lastii hava geirmezlii asndan, doal lastikten yaplan vulkanize rne gre on kat iyidir. Poliretan lastikler zellikle ilgintir. Gerilmeye kar direnleri fazladr ve hemen hemen hi eskimezler. Poliretan elastomerler, demecilikte lastik kpk yapmnda kullanlr. Son yllarda, bilim adamlarnn nceleri hayal bile edemeyecei lastikler gelitirilmitir. Bunlar esas olarak organosilisyum ve flo-rokarbon bileiklerinden tretilen elastomerlerdir. Bu elastomerle-rin sl kararll, doal lastiinkinin iki katdr. Ozona dayankldrlar ve florokarbon bileikleri kkenli lastik, dumanl slfrik ve nitrik asitlere bile dayanr. Ancak hepsi bu kadar deil. Butadien ve organik asitlerin ortak polimeri olan karboksilli lastikler yeni bulunan rnlerdir. Gerilmeye kar mukavemetleri ok yksektir. Aktr ki, doa bu alanda da stnln, insan eliyle yaplm maddelere kaptrm bulunmaktadr.
ilhanx

189 Delinmez Bir Yrek ve Gergedan Derisi Organik kimyada, hidrokarbonlar denen bir bileik snf vardr. Moleklleri hidrojen ve karbon atomlarndan baka bir ey iermediinden bu adla anlrlar. En iyi bilinen temsilcilerinden biri metan (doal gazn yzde 95'ini oluturur) ve dieri kendisinden eitli petrol rnleri, motor ya ve pek ok deerli rn elde edilen petroldr. En basit hidrokarbon olan metan (CH4) ele alalm. Metandaki hidrojen atomlarn oksijen atomlaryla deitirirsek ne elde ederiz? Karbon dioksid (CO2). Ya kkrt atomlaryla deitirirsek? Karbon dislfid (CS2) denilen uucu, zehirli bir sv. Eer tm hidrojen atomlarn klor atomlaryla deitirirsek, yine ok tannan 190Kimya Yaylyor bir madde olan karbon tetraklorr elde ederiz. Peki, klor yerine flor kullanrsak? Yaklak otuz yl nce, bu soruya kimse doru drst yant veremezdi. Oysa zamanmzda florokarbon bileikleri kimyas, kimyann bamsz bir dal haline gelmitir. Florokarbonlarm fiziksel zellikleri, hemen tmyle hidrokarbon-larmkine benzer. Ama bu ancak genel zellikleri sz konusu olduunda geerlidir. Hidrokarbonlarn tersine, florokarbonlar reaktif deildirler. Ayrca, sya ok iyi diren gsterirler. Bazen "delinmez yrekli" ve "gergedan derili" maddeler denmesinin nedeni de budur. Hidrokarbonlara (ve baka snftan organik bileiklere) gre kararl olmalarnn kimyasal aklamas basittir. Flor atomlar hidrojen atomlarndan daha byktr ve bu yzden evresini sardklar karbon atomlarnn dier reaktif atomlara ulamasn engellerler. te yandan, iyonlara dnen flor atomlar elektronlarn vermekte isteksiz davranr ve baka atomlarla tepkimeye girmekten "holanmaz'lar. Bildiimiz gibi flor, en aktif ametal maddedir ve iyonunu oksitleyebilecek (yani, ondan bir elektron uzaklatracak) baka bir ametal yoktur. Ayrca, karbonkarbon bann kendisi ok kararldr (elmas hatrlayn). Tepkimeye girme isteksizlikleri nedeniyle florokarbonlar, geni uygulama alan bulmulardr. rnein Teflon denen florokarbon reineleri 300C'a kadar stlmaya dayanr; slfrik, nitrik, hid-roklorik ve dier asitlerden etkilenmezler. Kaynar alkalilere diren gsterir, bilinen organik ve anorganik zclerin hi birinde znmezler. Floroplastiklerin bazen "organik platin" diye adlandrlmalar sebepsiz deildir: Kimya laboratuvar eyas, endstriyel kimyasal aygt ve ok amal boru yapmnda kullanlan mkemmel malzemelerdir. O kadar pahal olmasayd, inann dnyadaki birok ey platinden yaplrd ama floroplastikler platine gre daha ucuzdur. Floroplastik, dnyadaki en kaygan maddedir. Masann zerine atlan bir floroplastik filmi, kelimenin tam anlamyla yzeyde "akp gider". Floroplastikten yaplan millerin yalanmas gerekmez. Son olarak, floroplastikler mkemmel yaltkan ve sya dayankl maddelerdir. Floroplastik yaltm 400C'a kadar sya dayanabilir. Bu scaklk, kurunun erime noktasnn zerindedir! 191 insan yapm en dikkat ekici maddelerden biri olan floroplastiklerin zellikleri ite bunlar. Sv florokarbonlar yanmaz ve ok dk scaklklarda donar. Mantar ve bceklerden etkilenmez, paslanmaya kar ok dayankldr. Karbon ve Silisyumun Beraberlii Doada, zel bir konuma sahip olduu ne srlebilecek iki element vardr. Birincisi karbondur. Karbon btn canllarn temelidir. Yukardaki sav karbon atomlar zincir bileikler oluturmak zere birbirlerine kuvvetle balanabildii iin geerlidir. ikincisi silisyumdur. Silisyum tm anorganik doann temelidir. Fakat silisyum atomlar karbon atomlar gibi uzun zincirler oluturamaz ve doadaki silisyum bileiklerinin says, herhangi bir kimyasal elementin bileiklerinden ok fazlaysa da karbon bileiklerinin saysndan azdr. 192*Kimya Yaylyor ___fi___fi___f___ft___f___O___ Bilim adamlar, silisyumun bu kusurunu "dzeltmeye" karar verdiler. Aslnda silisyum tpk karbon gibi drt deerlidir. Doru, karbon atomlar arasndaki ba silisyum atomlar arasndaki badan ok daha kuvvetlidir, fakat silisyum daha az aktif oluuyla bunu telafi eder. Eer biz karbon yerine silisyum ieren organik bileiklere benzer bileikler elde edebilseydik, kimbilir ne harika zelliklere sahip olurlard! Bilim adamlar balangta ansszdlar. Silisyum atomlarnn oksijen atomlaryla dnml bir bileik oluturabileceini kantladlar, ama bu bileik kararl deildi.

ilhanx

Silisyum atomlarn karbon atomlaryla birletirmeye karar verdiklerinde, ilk baary elde ettiler. Gnmzde organosilisyum bileikleri ya da silikonlar diye bilinen bu bileikler, esiz zelliklere sahiptir. Silikondan eitli reineler yaplm ve bunlardan, yksek scakla uzun sre diren gsterebilen plastikler elde edilmitir. _>SioSi0Si0Si0 Organosilisyum polimerlerinden tretilen elastomerler ok deerli zelliklere sahiptir. Bu zelliklerden biri sl direntir. Baz silikon lastikleri 350C'n zerinde bile bozulmazlar. Byle bir lastikten yaplm tekerlek kaplamasn dnnz ... Silikon lastikleri organik zclerin hi birinde imez. Gnmzde, yakt nakil hatlar iin eitli trde hortumlarn yapmnda kullanlrlar. Baz silikon svlarnn ve reinelerinin akkanlklar, geni bir scaklk aralnda ok az deiir. Bu zellikleri nedeniyle yalayc olarak seilirler. Silikon svlar, uuculuklar dk ve kaynama noktalar yksek olduundan gl vakum pompalarnda kullanlr. 193 Organosilisyum bileikleri suyu sevmez ve su geirmez kuma retiminde bu deerli zelliklerinden yararlanlr. Hepsi bu kadar deil. Suyun ta andrd sylenir. nemli konstrksiyon projelerinde yaplan testler, yap malzemelerine eitli organosilisyum svlar emdirmenin yararl olduunu gstermitir. Son yllarda, sya ok dayankl olan silikon trevi emayeler gelitirilmitir. Bu tr emayelerle kapl bakr veya demir levhalar, 800C scaklkta stmaya saatlerce dayanabilir. Bu, karbon ve silisyum beraberliinin sadece balangcdr. Bu "ikili" birlik artk kimyaclar tatmin etmiyor. Kimyaclar organosilisyum bileiklerinin molekllerine alminyum, titanyum veya bor gibi elementleri katmay grev edindiler. Problem yine baaryla zld ve poliorganometalsiloksanlar diye bilinen yeni bir madde tr elde edildi. Bu polimerlerin zincirleri farkl trde halkalardan oluabilir: Silisyum-oksijen-alminyum, silisyum-oksijen-titanyum, silisyum-oksijen-bor vs. Bu maddeler ou metal ve alamla bu konuda rekabet ederek, 500-600C gibi scaklklarda erirler. Japon bilim adamlarnn 2000C'a kadar snmaya diren gsteren bir polimerik madde yaptklarna ilikin ilgin bir haber de ortaya atld. Bu hata da olabilirdi, ama gereklerden o kadar da uzak deildi. "Isya dayankl polimerler" terimi, ok gemeden gnmz mhendislik malzemelerinin uzun listesinde yerini alacaktr. Harika Elekler Bu elekler, esiz bir yapya sahiptir. Baz ilgin zellikleri olan kocaman organik molekllerdir. lk olarak, tpk dier plastikler gibi suda ve organik zclerde znmezler, ikincisi, iyonojenik gruplar denen ve bir zc iinde (zellikle suda) farkl trde iyonlar oluturabilen gruplardan oluur. Dolaysyla bu bileikler, elektrolit olarak snflandrlabilir. erdikleri hidrojen iyonu, iyon deiimi diye bilinen bir ilemle baz metal iyonlaryla yer deitirebilir. Bu bakmdan bu esiz bileikler iyon deitiriciler diye tannrlar. Katyonlarla (pozitif ykl iyonlar) etkileime girme yeteneinde olanlara katyon deitirici, negatif ykl iyonlarla etkileime girenlere ise 194*Kimya Yaylyor anyon deitirici denir. lk organik iyon deitiriciler yzylmzn otuzlu yllarnn ortalarnda sentezlendi ve hemen geni bir kullanm alan buldu. Buna amamak gerek, nk iyon deitiricilerin yardmyla sert sudan yumuak su, tuzlu sudan tatl su elde edilebilir. Biri katyon deitirici, dieri anyon deitirici ile dolu iki kolon dnelim. Adi tuz ieren suyu saflatrmak istediimizi varsayalm. Suyu nce katyon deitiriciden geiririz. indeki tm sodyum iyonlan hidrojen iyonlaryla yer deitirir, yle ki suyumuz artk sodyum klo-rr yerine hidroklorik asit iermektedir. Sonra suyu anyon deitiriciden geiririz. Eer anyon deitirici hidroksil biimindeyse (yani, iindeki yer deitirici anyonlar hidroksil iyonlarysa), zeltideki tm klorr iyonlan hidroksil iyonlaryla yer deitirir ve hidroksil iyonlan serbest hidrojen iyonlan ile derhal su moleklleri oluturur. 195 Balangta sodyum klorr ieren su, iyon deitirici kolonlardan geirilerek minerallerinden tmyle anndnlabilir. rn, en iyi kalite saf sudan hi de geri kalmaz. yon deitiricilerin ok tannmalarnn nedeni yalnzca suyu minerallerinden anndrma zellikleri deildir. yon deitiricilerin farkl iyonlan farkl gte tuttuklan bulunmutur. Lityum iyonlar hidrojen iyonlarndan, potasyum iyonlar sodyumunkilerden, rubidyum iyonlan potasyumunkilerden daha hzl tutulur. yon deitiriciler, metalleri ayrma konusunda da kolay bir zm sunmulardr. Gnmzde iyon deitiriciler endstrinin eitli dalla-nnda nemli bir rol oynar. rnein, uzun bir sre, fotoraf labora-tuvarlan, atklanndaki deerli gm metalini toplamak iin uygun bir yntem bulamamlard. Bu nemli problem, iyon deitirici filtrelerin yardmyla zld.
ilhanx

Peki, insanolu iyon deitiricileri deniz suyundaki deerli metalleri kartmak iin kullanabilir mi? Yant evettir. Deniz suyu ok miktarda deiik tuzlar ierse de, ondaki soy metallerin kartlmas yakn gelecekte gerekleecektir. u anda glk, deniz suyu katyon deitiriciden geirildiinde, ierdii tuzlarn az miktardaki deerli metalin katyon deitirici zerinde tutulmasn engellemesidir. Sonuta, elektron deitirici reine olarak bilinen yeni tip reineler sentezlenmitir. Bunlar yalnzca iyonlarn zeltideki metal iyonlanyla deitirmekle kalmaz, metali elektron vererek indirgerler. Son testler gm ieren bir zelti bu tr reinelerden geirildiinde, reine zerinde gm iyonundan ok gm metali toplandn ve gmn metalik halini epey uzun sre koruduunu gstermitir. Demek ki, bir tuz kan-m elektron deitiriciden geirilirse, indirgenen iyonlar saf metal atomlarna daha kolay dntrlebilir. Kimyasal Kskalar Eski bir akaya gre, lde aslan yakalamaktan daha kolay bir ey yoktur. l, kum ve aslanlardan ibaret olduundan, tek yapmanz gereken bir elek alp l elekten geirmektir. Kum deliklerden geecek, aslanlar elein stnde kalacaktr. 196*Kimya Yaylyor Peki, deerli bir kimyasal element kullanm deeri olmayan ok miktarda baka elementlerle karm durumdaysa ne yaplmaldr? Veya bir maddenin ierdii ok kk miktardaki zararl yabanc madde ayrtrlmak zorundaysa? Bu, ender rastlanan bir problem deildir. Nkleer reaktrlerin yapmnda kullanlacak zirkonyumun ierdii hafniyum miktar yz binde biri gememelidir. Oysa onun normal zirkonyumdaki miktar yaklak olarak binde ikidir. Hafniyum ve zirkonyumun kimyasal zellikleri birbirine o kadar yakndr ki, sradan yntemler ie yaramaz. Az nce szn ettiimiz harika kimyasal elek bile etkisiz kalr. Ama zirkonyum saf olmak zorundadr. 197 Kimyaclar yllarca: "benzer benzerde znr" gibi basit bir forml uyguladlar. Anorganik maddeler anorganik zclerde ve organik maddeler organik zclerde kolayca znr. Birok mineral asit tuzu suda, susuz florik asitte, sv hidrosiyanik (prusik) asitte iyi znr. Pek ok organik madde benzen, aseton, kloroform, karbon dislfid ve dier organik zclerde olduka kolay znr. Peki, organik ve anorganik bileikler arasnda yer alan bir madde nasl davranacakt? Kimyaclar bu tr bileikleri az ok tanyorlard. rnein klorofil (yeil yapraklarn rengini veren madde), magnezyum atomlar ieren organik bir bileiktir. Organik zclerde iyi znr. te yandan doada bilinmeyen ok miktarda or-ganometal bileii sentezlenmitir. znrlkleri ierdikleri metale bal olmak zere, bunlarn ou organik zclerde znr. Kimyaclar bu avantaj kullanmaya karar verdiler. Nkleer reaktrlerin almas srasnda, ierdikleri yabanc madde miktar (uranyumun paralanma rnleri) ounlukla binde birden fazla olmad halde, kullanlm uranyum ubuklarn zaman zaman deitirmek gerekir. ubuklar nce nitrik asitte zlr. Uranyumun tamam ve nkleer dnmler sonucu oluan dier metaller nitrat haline geer. Ksenon ve iyot gibi baz yabanc maddeler kendiliklerinden gaz ya da buhar halinde ortaya kar. Kalay gibi bazlar da bulama olarak kalr. Oluan zelti uranyum dnda hl birok yabanc madde, zellikle pltonyum, neptunyum, nadir toprak metalleri, teknetyum ve baka elementler iermektedir. Organik maddeler olaya tam burada karr. Saf olmayan uranyumlu nitrik asit zeltisi, tribtil fosfat denen bir organik maddenin zeltisiyle kartrlr. Yabanc maddeler nitrik asit zeltisinde kalrken, pratik olarak uranyumun tamam organik faza geer. Bu ileme ztleme denir, iki kez ztlendikten sonra, uranyum yabanc maddelerden hemen hemen tmyle kurtulur ve tekrar uranyum ubuk yapmnda kullanlr. Bylece ztlenen yabanc maddeler, en nemli olanlarn, zellikle pltonyum ve dier baz radyoaktif izotoplar karmak amacyla ayrtrlr. Zirkonyum ve hafniyum da benzer bir yolla ayrlabilir. ztleme ilemi imdi mhendislikte geni lde kullanlyor. Yalnz anorganik bileiklerin deil zellikle vitamin, ya ve alkaloid gibi organik bileiklerin saflatnlmasnda da ztlemeden yararlanlyor. 198*Kimya Yaylyor Beyaz Gmlekli Kimya Kendisinin, Johann Bombastus Theophrastus Paracelsus von Hohenheim gibi debdebeli bir ismi vard. Paracelsus soyad deil, "Celsus'tan daha iyi" anlamna gelen bir lakapt. Paracelsus mkemmel bir kimyacyd ve hastalklar iyiletiren bir byc olduu sylenirdi. nk o, yalnzca bir kimyac deil, ayn zamanda bir hekimdi de. Ortaada kimya ve tp gl bir birlik oluturmaktayd. Kimya henz bir
ilhanx

bilim olarak adlandrlma hakkn kazanmamt. Grn ok belirsizdi ve gcn mehur "filozof ta" iin yaplan baarsz aratrmalarda tketiyordu. Ancak, kimyaclar mistisizmin alarnda rpmrken, tehlikeli hastalklar iyiletirmeyi de rendiler. Bylece, iyatrokimya ya da tp kimyas domu oldu. Onalt, onyedi ve onsekizinci yzyllarda ou kimyacya eczac denirdi; oysa ifa verici maddeleri hazrlarken yaptklar i kimyayd. Aslnda onlar rastgele yntemlerle hazrlyorlard ve "ilalar" hastaya her zaman iyi gelmiyordu. Paracelsus en nl "eczaclar" dan biriydi. la listesinde cival ve kkrtl merhemler (gnmzde deri hastalklarnn tedavisinde kullanlr), demir ve antimon tuzlar, eitli bitki zsulan vard. Balangta kimya, hekimlere yalnzca doada bulunan maddeleri salayabiliyordu ve eitler ok snrlyd. Ama tp bu kadarla yetinemezdi. Modern bir reete el kitabna bakarsak, ilalarn sadece yzde 25'inin doal dediimiz maddelerden hazrlandn grrz. Onlar, eitli bitkilerden hazrlanm ztler, esanslar ve uruplardr. Tm tekiler doada bilinmeyen, kimyann yardmyla oluturulan sentetik ilalardr. lk sentetik ila yaklak yz yl nce hazrland. ahsilik asidin romatizmay iyiletirici zellii daha nceleri de biliniyordu. Fakat bitkisel hammaddelerden hazrlanmas ok zor ve pahalyd. Ancak 1874 ylnda, fenolden salisilik asit hazrlamak iin basit bir yntem gelitirildi. Bu asit gnmzde pek ok ilacn temelini oluturur, en iyi bilinen rnek de aspirindir. Kural olarak bir ilacn "mr" olduka ksadr: Eski ilalarn yerini yenileri, yani daha mkemmel ve eitli hastalklara daha iyi uyarlananlan almaktadr. Aspirin bu konuda garip bir istisnadr. Her yl yeni birtakm harika zellikleri bulunmakta199 dr. Artk aspirin yalnzca ate drc ve ar kesici bir ila olarak ele alnmamaktadr: Uygulama alan ok daha genitir. Herkesin bildii bir baka "eski" ila piramidondur (Doum tarihi 1896). Bugnlerde kimyaclar her gn, her trden hastal iyiletiren ok eitli zelliklere sahip yeni yeni ilalar sentezliyorlar. Bunlar ar kesicilerden ruhsal hastalklar iyiletirenlere kadar deiik ilalardr. nsanlar iyiletirmek: Kimyaclar iin bundan daha soylu, ama daha zor bir grev olamaz. Alman kimyac Paul Ehrlich, uyku hastal olarak bilinen korkun hastal iyiletirecek bir madde sentezlemek iin yllarca alt. Her sentezde birey oluuyor, ama Ehrlich sonutan memnun 200Kimya Yaylyor kalmyordu. Ancak 606. denemesinde salvarsan adn verdii ilac elde etmeyi baard ve onbinlerce insan yalnzca uyku hastalndan deil, bir baka sinsi hastalktan, frengiden de kurtuldu. Ardndan Ehrlich 914. denemesinde "yeni salvarsan" dedii daha gl bir ila elde etti. Bir ila, cam balondan eczac tezgahna gelinceye kadar uzun bir yol katetmek zorundadr. Bir ila tm ynleriyle yeniden ve yeniden kontrol edilmedike kullanm nerilemez diye bilinen bir hekim yasas vardr. Bu kurala uymamak korkun kazalara neden olabilir. Yakn bir gemite bir Bat Alman ila firmas thalidomid adl yeni bir uyku ilacn piyasaya srd. Beyaz bir tablet halindeki ila, srekli uykusuzluk ekenler zerinde bile ok etkili oldu. Thalidomid gklere karld, fakat anne karnndaki bebeklerin korkun bir dman olduu sonradan anlald. Onbinlerce sakat doan ocuk: Bir ilac dikkatle incelemeden sata karmann ar bedeli ite buydu. Kimyac ve hekimlerin yalnzca belli bir ilacn belli bir hastala iyi geldiini bilmekle kalmayp, onun nasl etki ettii ve hastalkla mcadelesinin kimyasal mekanizmas konusunda da fikir sahibi olmalar bu bakmdan nemlidir. ite kk bir rnek. Barbitrik asit diye bilinen maddenin trevleri, gnmzde uyku ilac olarak az saylmayacak lde kullanlr. Bu asit, karbon, hidrojen, azot ve oksijen atomlarndan oluan bir bileiktir. Bileiin karbon atomlarndan birine iki tane alkil grubu (hidrojen atomlarndan birini kaybetmi hidrokarbon molekl) baldr. Gnmzde kimyaclar, barbitrik asidin ancak alkil gruplarndaki karbon atomu says drtten az deilse uyutucu olduunu ve karbon atomlarnn says ne kadar fazlaysa ilacn etkisinin de o kadar uzun sreli ve hzl olacan bulmulardr. Bilim adamlar hastalklarn doasn daha iyi anladka, kimyaclarn yapt aratrmalar da o lde mkemmellemektedir. nceleri grevi yalnzca eitli ilalar hazrlamak ve bu ilalarn eitli hastalklarda kullanlmalar konusunda tavsiyede bulunmak olan farmakoloji, bugn giderek tam bir bilim haline gelmektedir. Gnmzn farmakolojisti, thalidomid trajedilerinin asla tekrarlanmamas iin hem kimyac, hem biyolog, hem hekim ve hem de biyokimyac olmaldr. 201 ila sentezi, yeni bir doann yaratclar olan kimyaclarn esas baarlarndan biridir. Kimyaclar, yzyln balarnda,yeni boyalar hazrlamak iin byk abalar harcadlar. Kullandklar balang maddesi sulfanilik asitti. Moleklleri ok "esnek"ti, yani ok eitli ekillerde d-zenlenebilme
ilhanx

yeteneine sahipti. Dolaysyla kimyaclar, sulfanilik asidin belirli koullarda deerli bir boyaya dnebilecei sonucuna vardlar. Nitekim yle de oldu. Fakat, sentetik sulfanilik boyalarn ayn zamanda etkili ilalar olduunu 1935'e kadar kimse anlamad. O zaman, boya aratrmalar geriye itildi ve kimyaclar sulfonamid-ler genel ad altnda toplanan yeni ilalarn peine dtler. ok bilenenlerden bazlar: Sulfapiridin, streptosid, sulfametiltiyazol ve sulfamezatin'dir. Sulfonamidler, en nemli kimyasal antibakte-riyel bileik gruplarndan biridir. ... Gney Amerika Yerlileri, kurar denilen ldrc ok zehirini yapmak iin, striknos toksifera adl bir asma odunu kullanrlard. Kurara batrlm ok dmana isabet ettiinde ani lme yol aard. Niin? Kimyaclar bu soruyu yantlayabilmek iin zehirin srrn zmeliydiler. Kurarn asl etkin maddesinin alkaloid tubokrarin olduunu buldular. Organizmaya girdiinde, kaslar kaslma yeteneklerini 202Kimya Yaylyor kaybedip hareketsiz hale geliyordu. Solunum imkanszlayor ve bu sonuta lme yol ayordu. Ancak, sz konusu zehir baz durumlarda yararl olabilirdi. ok karmak ameliyatlar srasnda cerrahlarca kullanlabilirdi. rnein, kalp ameliyat srasnda organizma yapay solunuma balandnda, solunum kaslarn gevetmek zere kullanld. ldrc bir dman, bylece arkada durumuna gelmiti. Tubokrarin klinik uygulamalara girmi bulunuyordu. Fakat tubokrarin hl ok pahalyd, daha ucuz ve yararl bir bileim bulmak gerekiyordu. Yine kimyaclar olaya kart. Tubokrarin molekl eitli yntemlerle blnp, oluan "paralar" incelendi. Kimyasal yaps ile fizyolojik etkinlii arasndaki iliki adm adm zld. Etkisinin pozitif ykl azot atomlar ieren baz gruplardan kaynakland ve bu gruplar arasnda belirli bir uzaklk olmas gerektii bulundu. Artk, doay taklit etme ve ama grevine balanabilirdi. nce tubokrarine yakn etkinlikte bir bileim elde edildi, sonra bu bileim gelitirildi. Sonuta, tubokrarinden iki kat aktif olan sink-rin elde edildi. Baka bir parlak rnek, stma ile ilgilidir. Hastaln ilac doal bir alkaloid olan kinindir. Ama kimyaclar kininden altm kat etkin olan bir madde rettiler. Bu madde, plazmokin olarak da bilinen pamakindir. Gnmz tbbnn emrine amade snrsz bir ila deposu vardr; baka bir deyile, her durum ve bilinen hemen tm hastalklar iin bir ila bulunur. Sinir sistemini yattran, en sinirli insan bile sakinletiren ilalar bulunmutur. Korkuyu tmyle yok eden bir ila da vardr. Kukusuz, bu snav korkusu tayan bir renci iin yararszdr. fkeyi bastran ve yattrclar denen bir ila grubu bulunmaktadr. Bu gruptan olan reserpin bir sre ruh hastalklarnn (izofreni) tedavisinde kullanlmtr. Kemoterapi imdi, akli bozukluklarn tedavisinde kullanlan ok nemli bir yntemdir. Tbbi kimyann abalar her zaman iyi rnler vermez. rnein, LSD-25 adl uursuz bir ila (ona baka ad verilemez) vardr.LSD-25 pek ok kapitalist lkede, yapay olarak izofreni belirtileri ("hayatn zorluklarn" ksa sre iin unutturan halsinasyonlar) yaratan bir uyuturucu olarak kullanlr. Ama LSD25 tableti alp normal durumuna dnemeyen insanlarla ilgili vakalar hi de az deildir. 203 statistiklere gre, dnyada lmlerin ou kalp kas enfarkts (kalp krizi) ya da beyin felcinden olmaktadr. Kimyaclar eitli kalp ilalar ve beyin damarlarn geniletici ilalar bularak, bu hastalklara kar yaplan savaa katkda bulunuyorlar. Hekimler, kimyaclarn sentezledii iki yeni ila olan tubazid ve para aminosalisilik asit (PASA) sayesinde veremi byk lde yenmilerdir. Son olarak, bilim adamlar insan neslinin byk dman kansere are bulmaya alyorlar. Bu konuda hl bir sr belirsizlik var ve daha ok aratrma yaplacaa benzer. Hekimler, kimyaclarn yeni mucize yaratc ilalar bulmasn bekliyor. Bouna beklemiyorlar: Kimyann bu alanda da her konuda olduu kadar gzel bir gsteri yapacana kuku yok. Kften Bir Mucize Bu kelime hekimler ve mikrobiyologlarca uzun sredir biliniyordu ve zel kitaplarda ad geiyordu. Fakat, olduka yakn tarihlere kadar, biyoloji veya tpla ilgisi olmayan biri iin hibir anlam yoktu. Hatta, anlamn pek ok kimyac da bilmiyordu. imdi onu herkes tanyor. Bu kelime "antibiyotikler"dir. Aslnda, meslekten olmayan biri "antibiyotik" ten nce "mikrop" kelimesini renir. Zatrre, menenjit, dizanteri, tifs, verem ve birok hastaln mikroorganizmalardan kaynakland anlalmtr. Antibiyotikler bu mikro organizmalarla savamak iin gerekliydi. Baz tr kflerin iyiletirici etkisi olduu Ortaada bile bilinirdi. Aslnda, Ortaa tp dncesi olduka garipti. rnein, sadece, bir sutan tr aslm olan adamlarn sandallanndan alnan kflerin hastala iyi geleceine inanlrd.
ilhanx

Fakat bunun pek bir nemi yok. nemli olan, ngiliz kimyac Alexander Fleming'in inceledii bir tr kf mantarndan aktif maddeyi yaltmay baarmasdr. Elde edilen, ilk antibiyotik olan penisilindir. Penisilin streptokok, stafilokok, vb. gibi patolojik mikroorganizmalara kar mcadelede mkemmel bir silah olmutur. Penisilin, spiroketa pallida denen frengi mikrobunu bile yenmitir. II 204*Kimya Yaylyor 205 Alexander Fleming penisilini 1928'de bulduu halde, forml ancak 1945'de belirlendi. 1947'de laboratuvaTda yapay olarak retildi. nsan sonunda doaya yetimi gibi grnyordu. Ama bu tam da yle deildi. Penisilinin laboratuvarda sentezi basit bir i deildi; oysa kften elde edilmesi daha kolayd. Ama kimyaclarn cesareti krlmamt. Bu nokta da szlerinde durdular ve gzel bir gsteri sergilediler. Mantardan penisilin el-desinin "verimi" ok dkt, onlar da verimi ykseltmeye karar verdiler. Mikroorganizmann kaltmla grevli blmne bilgi verip niteliklerini deitiren maddeler buldular. Dahas, bu yeni nitelikler kaltsal hale getirildi; sonuta da ok daha etkin olarak penisilin reten yeni bir mantar nesli bulunmu oldu. Gnmzde ok fazla antibiyotik eidi vardr: Streptomisin ve teramisin, tetrasiklin ve romisin, biyomisin ve eritromisin. Bugn yaklak bin farkl antibiyotik biliniyor ve yz kadar eitli hastalklarn tedavisinde kullanlyor. Onlarn hazrlanmasnda da kimya esas rol oynuyor. Mikrobiyologlar mikroorganizma kolonileri ieren ve sv kltr ortam olarak bilinen eyi elde ettikten sonra, kimyaclar olay ele aldlar. "Etkin ana madde" leri yani antibiyotikleri ayrmak kimyaclarn iidir. Karmak organik maddeleri doal "hammaddeler"den ayrmak iin eitli kimyasal yntemler kullanlr. Antibiyotikler, zel emicilerle alnr. Aratrmaclar "kimyasal kskalar" kullanrlar, yani antibiyotikleri eitli zcler araclyla iyon deitirici reinelerle saflatrp zeltiden ktrerek ayrrlar. Elde edilen ham antibiyotik, saf kristalli bir madde haline gelinceye kadar sren uzun saflatrma ilemlerine sokulur. Penisilin gibi baz antibiyotikler hl mikroorganizmalarn yardmyla sentezlenmektedir. Fakat dierlerinin retimi yalnzca yar yarya doaya baldr. Ancak kimyaclarn doann hi yardm olmadan rettikleri sintomisin gibi antibiyotikler de vardr. Byle maddeler balangtan son rne kadar kimyasal fabrikalarda sentezlenir. Kimyann gl yntemleri olmasa ne "antibiyotik" szc bu kadar fazla tannrd, ne de tpta antibiyotiklerin yol at devrim gerekleirdi. Bitki Vitaminleri: Mikroelementler "Element" kelimesinin pek ok anlam vardr. rnein, ekirdek yk ayn olan bir trn atomlar anlamna gelebilir. Peki, "mikroelementler" nelerdir? Bitki ve hayvan organizmasnda ok kk miktarlarda bulunan kimyasal elementlere bu ad veririz. nsan organizmas % 65 oksijen, yaklak % 18 karbon ve % 10 hidrojen ierir. Bunlar, byk miktarda bulunduklarndan makroele-mentlerdir. Oysa, her biri yzde birin binde biri orannda bulunan titanyum ve alminyum mikroelement olarak adlandrlr. Biyokimyann ilk gnlerinde hi kimse byle nemsiz miktarlarla ilgilenmemiti. Yzbinde bir aslnda szn etmeye demeyecek bir miktard, zaten o tarihlerde bu kadar kk miktarlar sapta-namyordu bile. Mhendislik ve analiz yntemleri gelitike, bilim adamlar canl maddede daha baka elementler de buldular. Bununla birlikte, mikroelementlerin rol uzun sre bilinmeden kald. Bugn bile herhangi bir rnekteki milyonda ve hatta yz milyonda bir dzeyindeki yabanc madde kimyasal analizle saptanabildii halde, ou mikroelementin bitki ve hayvanlarn yaamsal etkin-liklerindeki nemi henz belirlenememitir. Ama bilinen baz eyler de vardr. rnein, baz organizmalarn kobalt, boron, bakr, manganez, vanadyum, iyot, flor, molibden, inko hatta ... radyum gibi elementler ierdii bilinmektedir. Evet, eser miktarda bile olsa radyum. Yeri gelmiken syleyelim, insan organizmasnda imdiye kadar yaklak 70 kimyasal element bulunmutur ve insan vcudunun tm Periyodik Sistemi ierdiine inanmann belli bir dayana vardr. stelik her element belirli bir rol almaktadr. Hatta, ou hastalklarn organizmann mikroelement denge dalmnn bozulmasndan kaynaklandna ilikin bir gr bile vardr. Demir ve manganez, bitki fotosentezinde nemli rol oynar. Bir bitki eser miktarda bile demir iermeyen toprakta bytlrse, yapraklan ve sap kat gibi beyaz olacaktr. Bu bitkiye bir demir tuzu zeltisi pskrtlrse, doal yeil rengini hemen kazanr. Fotosentez iin bakr da gereklidir; bakr azotun bitki organizmas tarafndan zmlenmesini etkiler. Bakr eksiklii, bir bileenleri de azot olduu iin proteinlerin yeterince olumamasna neden olur.
ilhanx

206Kimya Yaylyor Kompleks organik molibden bileikleri, eitli enzimlerin bileenidir. Azot zmlenmesini arttrrlar. Molibden yetersizlii, bitkinin molibdensiz zmleyemedii nitratlarn ar birikmesi yznden, yaprak hastalna neden olur. Molibden, bitkilerdeki fosfor ieriini de etkiler. Molibden yoksa anorganik fosfatlar organik fosfatlara dnr. Molibden eksiklii bitkilerdeki pigment (renk maddesi) birikimini de etkiler; yapraklar lekeli ve mat bir hal alr. Bitkiler, boron yoksa fosforu iyi zmleyemez. Boron, eitli ekerlerin bitki sistemi ierisinde daha iyi aktarmn salar. Mikroelementler, hayvan organizmasnda da nemli bir rol oynar. Hayvan yeminde hi vanadyum bulunmamasnn itahszla, hatta lme yol aabilecei saptanmtr. te yandan, domuz yemindeki vanadyum miktarnn arttrlmas, hzl bymeye ve kaln bir ya tabakas oluumuna neden olur. 207 inko metabolizmada nemli bir rol oynar ve hayvan eritrositinin bir bileenidir. Bir hayvan (veya insan) heyecanlannca, karacier genel kan dolam sistemine manganez, silisyum, alminyum, titanyum ve bakr salglar. Fakat merkezi sinir sistemi engellenirse silisyum ve alminyum oluumu gecikir, kana yalnzca manganez, bakr ve titanyum salglanr. Kann mikroelement ierii karacierle birlikte beyin, bbrekler, akcierler ve kaslar tarafndan ayarlanr. Bitkilerle hayvanlarn byme ve gelimesinde mikroelementle-rin rolnn aydnlatlmas, kimya ve biyolojinin nemli ve ok heyecan verici bir grevidir. Problemin zm yakn gelecekte kukusuz nemli sonular verecek ve ikinci bir doann yaratlmas yolunda bilime katkda bulunacaktr. Bitkiler Ne Yer ve Kimyann Konuyla lgisi Nedir? ok eski zamanlarda bile ustalklaryla nam salm alar varm. Kral saraylarnn sofralar ok eitli leziz yemeklerle donat-lrm. Zengin insanlar yiyeceklerine zen gsterirlermi. Bitkiler, besinlerine bylesine zen gstermiyor gibidirler. Otlar ve allar, kzgn llerde ve kutup tundralarnda uzun sre yaarlar. Bodur ve elimsiz gibi grnrler, ama yaamlarn srdrrler. Gelimeleri iin gerek duyduklar bir ey vard, ama neydi? Bilim adamlar bu gizemli "ey"i yllarca aradlar. Btn deneylerine, tartmalarna karn belirli bir ey bulunamad. Sonunda yant, geen yzyln ortalarnda nl Alman kimyac Justus von Liebig tarafndan bulundu. Liebig, kimyasal analizden yararland. ok eitli bitkileri kimyasal elementlerine "ayrarak zmledi". Anlalan bu bileenler ok deil hepsi on taneydi: Karbon-hidrojen, oksijen-azot, kalsiyum-potasyum, fosfor-kkrt, magnezyum-demir. Bu on element, yeryzndeki engin yeillik okyanusunu oluturmaktayd. Bitkilerin hayatta kalmak iin bir yolunu bulup bu elementleri zmlenek, "yemek" zorunda olduklar bylece anlald. Ama, nasl? Bitkilerin yiyecek depolan nerededir? 208 Kimya Yaylyor Tabii ki toprakta, suda ve havada. Ancak, aklanmas gereken baz tuhaflklar vard. Bir bitki baz topraklarda hzla geliir, iek aar ve meyva verir; baz topraklarda ise sarkar, solar ve hastalanr. Aktr ki, bu toprakta baz elementler noksandr. En verimli topraa bile her yl ayn ekin ekildiinde haatn giderek ktleecei Liebig'den nce de biliniyordu. Byle bir durumda, toprak fakirleiyordu. Bitkiler, gerek duyduklar tm kimyasal elementleri yava yava "yiyorlard". Topra "beslemek", yani kaybettii maddeleri geri vermek gerekiyordu. Allm deyile toprak gbrelenmeliydi. Gbre, eski uygarlklarda da kullanlrd.Insanlar sezgileriyle topra gbrelemeye balam ve bu tecrbelerini kuaktan kuaa aktarmlard. Liebig gbre kullanmn bilim dzeyine ykseltti ve bu bilime agrokimya dendi. Kimya, bitki yetitirilmesinin hizmetine girdi. Gbrenin doru kullanlmas konusunda halk eitmek ve yeni gbreler bulmak gibi grevler ortaya kt. Bugn dzinelerle farkl gbre biliniyor. En nemlileri potas-yumlu, azotlu ve fosfatl gbrelerdir. nk potasyum, azot ve fosfor elementleri olmazsa bir tek bitki geliemez. 209 Ufak Bir Benzerlik ya da Kimyaclar Bitkiyi Potasyumla Nasl Besler? ... Bugn ok iyi bilinen uranyum, bir zamanlar kimya biliminin arka sokaklarnda yaard. Yalnzca cam boyamacl ve fotoraflk uranyumdan yararlanrd. Sonra uranyumun iinde radyum bulundu. Binlerce ton uranyum cevherinden, nemsiz bir miktarda bu gmms metal elde edildi, ama ok
ilhanx

byk miktarlarda uranyum ieren atklar depolama alanlarnda uzun sre yl kald. Ne olursa olsun, insanolunun atom enerjisi stnde g oluturmasnn anahtar olduu kantlandnda, uranyumun vakti nihayet geldi. Atklar hazine deeri kazand. ... Almanya'daki Stassfurt tuz yataklar Antik a'dan beri bilinmekteydi. Bu yataklar bata potasyum ve sodyumunkiler olmak zere pek ok tuz ieriyordu. Sofra tuzu olan sodyum tuzu, hemen kullanm alan buldu. Potasyum tuzlan ise umursamadan atld ve madenlerin evresinde byk dalar olutu. Kimse bunlar ne yapacan bilmiyordu. Tarmda po-tasyumlu gbrelere korkun ihtiya duyulduu halde, Stassfurt atklar byk miktarda magnezyum ierdiinden kullanlamyordu. nk kk dozlar bitkiye yararl olan magnezyumun fazlas ldrcyd. Yine kimya imdada yetiti. Magnezyumu potasyum tuzlarndan ayrmak iin basit bir yntem bulundu ve Stassfurt madenleri civarndaki ynlar ilkbaharda eriyen kar gibi kaybolmaya balad. Bilim tarihileri, potasyum tuzlarn ileyen ilk fabrikann 1811'de Almanya'da kurulduunu yazar. Bir yl sonra drt fabrika daha kuruldu ve 1872'de otuz Alman fabrikas, ylda yarm milyon tondan fazla saf olmayan tuz iliyordu. Potasyumlu gbre fabrikalar ksa srede birok lkeye yayld. Bugn, potasyum tuzlarnn ou lkedeki retimi, sofra tuzu retimini kat kat amtr. Azot Krizi Azotun bulunuundan yaklak yzyl sonra, nl bir mikrobiyolog yle yazmtr: "Genel biyoloji asndan azot, en nadir soy 210'Kimya Yaylyor metallerden daha deerlidir." Tamamen haklyd. Azot, pratik olarak, bitki ve hayvan kkenli tm protein molekllerinin yap tadr. Azotsuz protein, proteinsiz hayat olmaz. Engels, "yaam, proteinlerin var olma biimidir." demiti. Bitkiler protein moleklleri oluturmak iin azota gerek duyarlar. Peki, azotu nereden alrlar? Azotun kimyasal etkinlii dktr ve normal koullarda tepkimeye girmez. Dolaysyla, bitkiler atmosferin azotunu kullanamaz. Dorusu, "fincanla dudak arasnda bile boluk vardr". O halde, bitkinin tm azot deposu topraktr. Ne yazk ki, bu depo yetersizdir. Azotlu ok az miktarda bileik ierir. Topran azotunu hzla kaybetmesininin ve azotlu gbre istemesinin nedeni budur. "ili gherilesi" ad artk tarihte kald. Oysa yetmi yl, ya da daha nceleri her yerde ondan szediliyordu. Geni ili Cumhuriyeti topraklarnda, yzlerce kilometre boyunca uzanan hznl Atacama l yer alr. ilk bakta herhangi bir l gibidir, fakat onu yerkrenin tm dier llerinden ayran bir zellie sahiptir: Olduka ince bir kum tabakas, sodyum gherilesi olarak da bilinen kaln sodyum nitrat yataklarnn stn rtmektedir. Bu yataklar uzun zamandr biliniyordu; ama belki de ilk kez ciddi olarak Avrupa'da barut sknts bagsterdiinde 211 dnld. nceleri barutun odun kmr, kkrt ve gherile-den yapld hatrlanacaktr. Bu deniz ar rn alp getirmesi iin hemen bir keif heyeti gnderildi. Ama, getirilen ykn hepsi denize dklmek zorunda kald. nk, barut retiminde yalnzca potasyum gherilesinin kullanlabilecei anlalmt. Sodyum gherilesi atmosferden hzla nem ekip barutu kullanlamaz hale getiriyordu. Bu, Avrupallarn gemiden denize yk dkmek zorunda kalma-laryla ilgili ilk rnek deildi. Onyedinci yzylda Platino del Pinto rmann kylarnda, platin ad verilen beyaz bir metalin tanecikleri bulunmutu. Platin Avrupa'ya 1735'de ilk kez getirildiinde, kimse ne ie yaradn bilmiyordu. O sralarda soy metallerden yalnzca altnla gm biliniyordu. Baz zeki insanlar, platinle altnn younluunun birbirine yakn olduunu fark ettiler; bundan yararlanarak, para yapmnda kullanlan altna platin katmaya baladlar. Bu sahtekarlkt. spanya hkmeti, platin dalmn ve lkede bulunan platinin kullanmn yasaklad; platinler toplanp ok sayda ahidin huzurunda denize dkld. Ancak sili gherilesinin tarihesi son bulmad. Doann nazike insanln hizmetine sunduu mkemmel bir azotlu gbre olduu anlald. O zamanlar, baka azotlu gbre bilinmiyordu. ili yataklarnda youn kaz almalarna baland ve deerli gbreyle ykl gemiler Iqueque limanndan hergn kalkp onu yerkrenin tm blgelerine ulatrd. ... 1898'de Sir William Crookes'n karamsar kehaneti dnyaya korku salmt. Konumalanndan birinde, insanolunun azot al yznden yok olaca kehanetinde bulunmutu. Ona gre, tarlalar her yl tahlla birlikte azotunu kaybediyordu ve ili gherilesi de tkenmenin eiindeydi. Atacama l'ndeki hazine, okyanusta bir su damlasyd. O zaman, bilim adamlarnn aklna atmosfer geldi. Atmosferdeki snrsz azot kaynana herhalde ilk dikkat eken kii ncelikle bilime ve insan zekasna inanan Rus bilimadam Timiryazev'dir. Timiryazev,
ilhanx

Crookes'n kuruntularna katlmad. nsanln azot krizini altedeceine ve bir are bulacana emindi. Haklyd da. ok gemeden 1903'de iki Norveli, bilimadam Kristian Birkeland ve mhendis Samuel Eyde, atmosfer azotunu elektrik ark yardmyla tutmay endstriyel lekte baardlar. 212*Kimya Yaylyor Yaklak ayn zamanda, Alman kimyac Fritz Haber, azot ve hidrojenden amonyak retimi iin bir yntem gelitirdi. Bu, bitki beslenmesi iin ok gerekli azot problemini sonunda zd. Atmosferde ok fazla serbest azot vardr. Bilim adamlarnn hesaplarna gre, atmosferdeki tm azot gbreye dntrlseydi dnyadaki btn bitkileri bir milyon yldan fazla beslemeye yeterdi. Fosfor Ne in Gereklidir? Justus Liebig, bitkinin atmosfer azotunu sourabileceine ve topran sadece potasyum ve fosforla gbrelenmesi gerektiine inanyordu. Oysa, bu elementlerle hi ans yoktu. Bir ngiliz firmasnn retmeyi kabul ettii "patentli gbre" ie yaramad. Liebig ancak yllar sonra hatasn anlad ve dzeltti. znr fosfatlarn topraktan yamurla ykanp gidecei korkusuyla, znmeyen fosfat tuzlar kullanmt. Fakat bitkilerin znmeyen fosfatlardan fosfor zmleyemedii ortaya kt. nsanolu, bitkiler iin "yar ilenmi bir rn" bulmak zorundayd. Toprak her yl hasat yoluyla 10 milyon ton fosforik asit kaybeder. Bitkiler fosfora niin gereksinim duyarlar? O ne yalarn, ne hidrokarbonlarn ne de, genel olarak proteinlerin zellikle en basitlerinin yap tadr. Ama bu bileiklerin hibiri fosfor olmadan oluamazd. Fotosentez, bitkinin "kk parmayla" baarabilecei, karbon dioksid ve sudan basit bir hidrokarbon sentezi deil, ok karmak bir ilemdir. Fotosentez, bitki hcrelerinin kloroplast olarak bilinen bu ie uygun zel organlarnda gerekleir. Kloroplastlar, byk miktarda fosfor bileikleri ierir. Kloroplastlar kabaca, besini sindirip zmleyen hayvan midesiyle karlatrlabilir. nk, kloroplastlar dorudan bitkinin "yap talar" olan karbon dioksid ve suyla iliki iersindedirler. Bitki, fosforlu bileiklerin yardmyla havadan karbon dioksid sourur. Anorganik fosfatlar, karbon dioksiti karbonat iyonlarna dntrr, ve onlardan da arka arkaya karmak organik molekller oluturulur. ..,-... Kukusuz, bitkinin yaamsal faaliyetlerinde fosforun rol bu kadarla kalmaz. Ayrca fosforun bitkiler iin neminin tam olarak anlald da sylenemez. Bununla birlikte, bilinenler bile fosforun oynad roln ok nemli olduunu gstermektedir. Kimyasal Sava Top, tank, roket veya bomba kullanlmasa da bu gerek bir savatr. ounlukla farkna varlmayan, ama lmne yaplan "tam" bir sava. Ayrca bu savan kazanlmas tm insanlara mutluluk getirecektir. Sz gelimi, at sinei ok zarar verir mi? Bu zararl yaratklarn yalnz Rusya'da her yl milyonlarca ruble kayba yol at hesaplanmtr. Peki yabani otlar? Onlar Amerika'ya drt milyar dolara mal olur. Ya da aln ekirgeleri; ekirgeler, iekli alanlar plak ve cansz llere dntren gerek bir felakettir. Dnya tarmnn her yl urad zarar hesaplarsak, hayal edilmesi bile zor bir rakamla karlarz. Ziyan olan para, btn bir sene boyunca 200 milyon insan parasz doyurmaya yeter! ldrmek anlamna gelen bir "sid" taks vardr. Kimyaclar bir sreden beri tm "sid" trlerini retmektedirler. Bcek ldrc olarak insektisidleri, kemirgenleri ldrmek iin zoosidleri, yabani otlan yok etmek iin herbisidleri yapmlardr. Btn bu "sidler" imdi tarmda geni lde kullanlmaktadr. II. Dnya Savandan nce, zararllarla mcadelede esas olarak zehirli anorganik kimyasal maddeler kullanlyordu. eitli kemirgenler, bcekler ve yabani otlar arsenik, kkrt, bakr, baryum, flor ve pek ok zehirli bileikle ldrlyordu. Buna karlk krkl yllardan beri, zehirli organik kimyasal maddeler daha geni uygulama alan bulmaktadr. Organik bileiklere gei, olduka bilinli bir seimdi. Bunlar, insanlar ve iftlik hayvanlar iin yalnzca daha az zararl deil daha evrenseldir ve anorganik kimyasallarla ayn etkiyi gstermeleri iin ok daha az miktarlar yeterlidir. Santimetre kareye sadece milyonda bir gram DDT tozu serpilmesi, baz bcek trlerinin tamamen yok olmas iin yeterlidir. Zehirli organik kimyasal maddelerin kullanmyla ilgili baz ilgin gerekler vardr. Halen bu snftaki kimyasal maddelerin en 214* Kimya Yaylyor yaygn olarak kullanlanlarndan biri hegzaklorosiklohegzan'dr. Oysa bu maddenin 1825'de ilk kez Faraday tarafndan elde edildiini ok az kii bilir. Kimyaclar bir yzyldan fazla sre harika zelliklerinin olabileceini hi dnmeden hegzaklorosikloheg-zanla altlar. Ancak 1935'den sonra biyologlar incelemeye baladnda, bu bcek ldrc endstriyel lekte retilmeye baland. Bugn bilinen en iyi bcek ldrcler, fosfamid ya da M-81 gibi organofosforlu bileiklerdir.

ilhanx

Son zamanlara kadar, bitki ve hayvanlar korumak iin, dardan etki eden kimyasal maddeler kullanld. Oysa kolayca grlecei gibi, iyi bir yamur frtnas veya kuvvetli bir rzgar bu koruyucu kimyasal maddeleri ykadnda ya da uurduunda kimya"""">u"%,';''"":.uk;r",,,;;;;" 215 sal maddenin yeniden kullanlmas gerekliydi. Dolaysyla bilim adamlar, zehirli kimyasallarn korunacak organizmaya nasl sokulaca problemi zerinde almaya baladlar. Etki, insan asna benzer bir ey olmalyd: Alanm insann as yaplan hastalktan korkmas gerekmez. Mikroplar byle bir organizmaya girer girmez, alanma sonucu oluan grnmez "salk korumalar" tarafndan yok edilir. sel etkili zehirli kimyasal maddeler hazrlamann mmkn olduu anlald. Bilim adamlar, zararl bcek ve bitki organizmalarnn yap farkndan yararlandlar. Byle bir kimyasal madde bitkiye zarar vermez, ama bcek iin ldrc bir zehirdir. Kimya, bitkileri yalnz bceklerden deil, yabani otlardan da korur. Herbisid denen kimyasal maddeler yabani otlarn bymesini engeller, retilen bitkinin gelimesini yavalatmaz. Garip gelecek ama, ilk herbisidler muhtemelen gbrelerdi. iftiler, topraa katlan superfosfat veya potasyum slfat miktar arttrldnda ekilen bitkilerin hzla bydn, yabani otlarn bymesinin ise bastrldn ok nceleri gzlemilerdi. imdi ise, organik bileikler bcek ldrclerde olduu gibi herbisidler-de de nc durumuna gelmitir. iftinin Yardmclar ocuk onaltsn biraz gemi. Herhalde hayatnda ilk kez burada, bir parfmeri maazasnda bulunuyor. Gelii zorunluluktan deil aceleci bir merak yznden. By yeni terleyen, tra malzemesi almaya gelmi bir gen. Yeni balayanlar iin bu ok heyecan verici bir eylemdir, ancak on ya da onbe yl sonra bazlar sakal brakmay tercih edebilir. Demiryolunda ot bitmesi berbat bir olaydr. Bu otlar oraklarla "tra edilir" ve her yl trpanlanr. Ama Moskova-Khabarousk demiryolunu ele alalm. Dokuzbin kilometre uzunluundaki bu yolda btn otlar kesmek iin (her yaz, pek ok kereler yaplmaldr) hemen hemen bin kiinin tam gn almas gerekir. Bir kimyasal "tralama" yntemi bulunamaz myd? Mmkn grnmektedir. 216*Kimya Yaylyor 217 Bir hektar alandaki otu kesmek iin 20 kiinin tam gn almas gerekir. Herbisidler bu ii otlarn tmn yok ederek birka saatte yapar. Defoliantlarn ne olduunu biliyor musunuz? "Folium", Latince yaprak demektir. Defoliant yaprak dken kimyasal bir maddedir. Defoliantlarn kullanm pamuk hasadnn makinelemesini mmkn klmtr. Yllarca ve yllarca, yzyllarca ve yzyllarca insanlar tarlalara gittiler ve elleriyle pamuk topladlar. Grmeyenler, elle pamuk toplamann ne zor bir i olduunu bilemezler; 40-50C scaklkta gne altnda almak hi de kolay deildir. Ancak bugn, herey ok daha kolaydr. Pamuk kozalar almadan birka gn nce, tarlaya defoliant serpilir. Bunlarn en basiti Mg(C103)2'dr. Yapraklar dikenlerden ayrlr ve pamuklar tarlaya der; kullanlabilecek baka bir defoliant CaCN2'dir ve dikenlere uygulanrken topraa karan ksm azotlu gbre olarak ie yarar. Ama kimya doay "slah etme" konusunda tarma yardm ederken daha da ileri gitmitir. Bitki bymesini hzlandran ve oksinler ad verilen hormonlar bulundu. nceleri bu amala sadece doal bileikler kullanlmt, fakat kimyaclar onlarn en basitlerini rnein heterooksinleri laboratuvarda sentezlemeyi rendiler. Bu maddeler bitkinin yalnz byme, iek ama ve meyve vermesini hzlandrmakla kalmaz, direncini ve canlln da arttrr. Ancak, yksek deriimde kullanlan oksinlerin dorudan ters etki yapp bitkinin byme ve gelimesini geciktirdii bulunmutur. Burada, ilalarla tam bir benzerlik sz konusudur. Arsenik, bizmut ve civa ieren ilalar vardr, fakat yksek deriimlerde tm bu maddeler zehirlidir. rnein, oksinler ss bitkilerinin iek ama sresini byk lde uzatabilir. Ani ilkbahar donlarnda ise aalarn tomurcuklanma ve iek amasn geciktirmek zere kullanlabilir. te yandan, yazn ksa olduu souk blgelerde, meyve ve sebzelerin hzl bymesini salar. Oksinlerin bu zellikleri henz kitlesel lde farkedilmemise de, yakn gelecekte bu ifti yardmclarnn geni kullanm alan bulacana kuku yoktur. Hizmet Eden Hayaletler ite gazetelerde sansasyon yaratacak trden bir haber: nl bir bilim adamna deerbilir meslektalar tarafndan... alminyumdan yaplm bir vazo hediye edildi. Hediyeye teekkr edilmesi gerekir, fakat hediye olarak bir alminyum vazo vermek ... insan kk drmek iin iyi bir seim ... Bu hediye gnmzde verilseydi bu ekilde anlalabilirdi, oysa yz yl nce byle bir hediye cmertlik belirtisiydi,
ilhanx

iin dorusu, ingiliz kimyaclar herhangi bir kiiye deil, D. Mendeleyev'e alminyum bir vazo hediye etmilerdi. Bu ona, bilime yapt byk hizmetler onuruna verilmiti. Gryorsunuz, bu dnyada herey ne kadar greceli! Geen yzylda, cevherinden alminyum elde etmek iin ucuz bir yntem 218*Kimya Yaylyor bilinmiyordu. Bu yzden de metal pahalyd. Uygun bir yntem bulununca, fiyat hemen dt. Bugn bile Periyodik Sistemin ou elementi pahaldr, bu onlarn pratik uygulamalarn snrlar. Fakat durumun byle devam etmeyeceine eminiz. Kimya ve fizik, pek ok kez elementlerin "fiyatn drecek"tir. Bunu kukusuz baaracaklar; nk pratik, Periyodik izelgenin giderek daha ok sakinini etkinlik alan iine ekmektedir. Ama, bir de, ya yerkabuunda bulunmayan ya da pratik olarak yok denecek kadar az bulunan elementler vardr. Bunlar astatin ve fransiyum, neptunyum ve pltonyum, prometyum ve teknetyumdur... Oysa bu elementler yapay olarak elde edilebilir. Bir kimyac yeni bir element ilgi alanna girer girmez, o elementin yaamda yerinin ne olabileceini dnmeye balar. imdiye kadar pratik olarak en nemli yapay element pltonyum olmutur. Buna uygun olarak dnya apndaki retimi, Periyodik Sistemin "sradan" elementlerinin oundan fazladr. Henz eyrek yzyl "yanda" olmasna ramen pltonyum, kim-yaclarca en iyi tannan elementlerden biri olarak snflandrlyor. Bu rastlant deildir, nk pltonyum uranyumdan hi de geri kalmayan mkemmel bir nkleer reaktr "yakt" dr. Baz Amerikan yer uydularnn enerji kayna amerikiyum ve kuriyumdur. Bu elementler ok gl radyoaktif maddeler olup bozunduklarnda byk miktarda s yayarlar. Isliftler bu sy elektrie dntrr. Biraz da, bugne dek dnyadaki maden cevherlerinde bulunamam olan prometyumdan szedelim. Prometyum sradan bir ivi bandan biraz daha byk minyatr pillerin retiminde kullanlmaktadr. En iyi kimyasal pilin mr yarm seneden fazla deildir. Prometyum atom pili ise be yl srekli alr ve uygulama alan iitme cihazlarndan gdml mermilere kadar deiir. Astatin, tiroid bezi hastalnn tedavisinde doktorlara yardmc olur. Gnmzde tiroid hastaln radyoaktif radyasyonla iyiletirme giriimleri yaplyor. yodun tiroid bezinde biriktii bilinir ve astatin iyodun kimyasal benzeridir. Organizmaya verilen astatin tiroid bezinde birikir ve radyoaktif zellikleri kalann halleder. Sonu olarak, baz yapay elementlerin pratik hibir kullanm yoktur. Doru, insanla yaptklar hizmet tek ynldr, nk in219 sanlar yalnz onlarn radyoaktif zelliklerinden yararlanabilir. Fakat bu yalnzca, kimyaclar henz onlarn kimyasal zelliklerini kavrayamadklar iin byledir. Teknetyum bir istisnadr. Bu metalin tuzlarnn, demir ve elik malzemeleri paslanmaya kar ok dayankl hale getirdii bulunmutur. Birka zr Szc Baz riskli ilerde en zor ey, olay zamannda bitirmektir. Kaleminin ucunda kimyayla ilgili ok elendirici bir yk olan biri bile bir yerde durmak zorundadr. Ama bu yalnzca bir giri. Sra son olarak sylemek istediklerimize geldi: Bir keresinde, "Fiziksel problem... duygusal probleme kar" diye bilinen tartmaya ok benzer scak bir tartmaya tank olmutuk. Doru, bu kez iki taraf da pozitif bilimlerin temsilcileriydi. Tartmaclardan biri kimya diye bir bilim olmadn ileri srd. Ona gre kimya fiziin zel bir haliydi. "Kimya diye bir bilim yoktur" diyen devam etti," nk hangi kimyasal sreci ele alrsanz aln, isel mekanizmasn sadece fiziksel yasalar temelinde aklayabilirsiniz. ki atomun etkileimi esas olarak bir elektron alveriidir. Byle bir etkileimi mmkn klan nedir? Kimyasal balanma neye dayanr? Fizik yasalarna..........." Bu szleri duyan kimyaclarn durumunu tahmin edersiniz. Elektronlar elektron olarak kalacaktr; ama kimya, bu eski fakat genlik dolu bilim dal her zaman var olacaktr! Onun yasalar, kendi tarihi ve snrsz beklentileri vardr. Fiziin, matematiin hatta sibernetiin yardmna ne kadar sk bavurursa vursun hi nemli deildir! Yirminci yzyl kimyasnn kendine zg, gelimesinin ilk dnemlerinden farkl zellii, saysz bamsz eilime paralanm olmasdr. Eilim kelimesi yetmez, daha ziyade bamsz bilim dallarna! Elektrokimya, fotokimya, radyokimya, dk scaklk-yk-sek basn kimyas, yksek scaklk-dk basn kimyas vb. Bu dallarn birinde alan bir kimyacnn, baka dalda uzman olan meslekdan anlamakta zorluk ekmesi az rastlanr bir ey deildir. Bu,onun yetersizliini gstermez.
ilhanx

220mKimya Yaylyor 221 C Kimyasal leheler', bamsz kimyasal 'diller' haline gelmektedir. Bu, sorunun yalnzca bir yn. Gnmzde kimya biyoloji, jeoloji, mekanik, kozmoloji gibi bilimlere girmitir. Bu 'birlemeler', melez olarak bilinen yediliyi ortaya karmtr: Biyokimya, jeokimya, kozmokimya, fizikokim-yasal mekanik ve dierleri. Biyokimyay ele alalm. Uzun vadede bize, yaamn ne olduunu syleyecek olan daldr. Farmakoloji ve tpla birlikte, hastalklarla sava iin daha gl ilalarn bulunmasna yardmc olmak zorundadr. Ya uzak yldz ve gezegenlerin kimyas olan kozmokimya? Henz yeni ortaya kt halde, evrenin evrimine ilikin sorulara verecei yantlar ihmal edilemez olacaktr. Burada, hi umulmadk bir ey aydnla kavutu. O da hemen her gn harika meyveler veren bu melez dallar. Hepsi de kimsenin phe duymad olgular ve gzlemler ortaya koymaktadr. Bu 'melezler', pratik iin en byk umudu vaadediyor. imdi problemin bizimle ilgili yann grmeye aln. Bir kat aln ve kimyaya ilikin bireyler yazn. Bir iki szck yazarsnz ve ite iki yeni yz, fizik ve biyolojinin yzleri size alayc bir biimde glmser. Ak olduunu sandnz dnceleriniz aniden bulank ve sisli bir hal alr. Alice Harikalar Diyarnda' ki ay partisinde lgn apkacnn Alice'e nasl bir bilmece sorduunu hatrlayn: "Bir kuzgun niin yaz masasna benzer?" Alice yant bulamamt, nk yant yoktu. Aktr ki, kuzgunlarla yaz masalar arasnda hibir balant yoktur. Ama gnmz bilimi, zellikle de kimya, onlarn arasnda sk sk ok kesin bir balant bulabilir. ilerde kimya zerine yine popler bireyler yazma frsat bulursak, apkac'nn bilmecesini herhalde nkte olarak kullanrz. Ancak! Bu kitapta kimyaya sk skya bal kalmaya altk.

ilhanx