NDEKLER NSZ.........................................................................................................? I. BLM ERMEN MEZLM SLM AHALNN DUAR OLDUKLARI MEZLM HAKKINDA VESKA MSTEND MALUMAT......................................................................................

23 Miralay Morel'in apliknin'e ektii telefon..................................... 41 Kelkit muhtelit mtareke komisyonu kararnamesi.......................... 45 Erzurum vekyi'i.............................................................................. 81 Kafkasya dahilinde Ermeni ktaatnn zulm ve vaheti ................. 85 335 SENES TEMMUZ AYI ZARFINDA KAFKASYA'DA SLMLARA KARI CRA OLUNDUU HABER ALINAN ERMEN MEZLM ...................... 99 Mukaddime...................................................................................... 99 335 Senesi Temmuz mh zarfnda Kafkasya'da Ermenilerin k ettikleri ciyt hlasasdr..................................... 100 335 VE 36 SENELER KAFKASYA'DA SLMLARA KARI CRA OLUNDUU TEBEYYN EDEN ERMEN MEZLM.......... 107 35 ve 36'da Kars ve Erivan vilayetlerindeki ktal ve mezlim........... 107 I. Kars ve civarnda Ermeni mezlimi............................................... 109 II. Sarkam ve mlhakatnda Ermeni mezlimi.............................. 112 III. Akbaba, ldr, Gle, Zavat mntkalarndaki mezlim ........... 116 Zaruad havalisine verilen emir ..................................................... 117 kinci nota........................................................................................ 120 IV. Merdenek ve Oltu havalisindeki mezlim.................................. 125 V. Kazman-ldr-Erivan-Zengibasar havalisindeki mezlim ....... 129 dr'daki Ermeni kumandannn beyannamesi.................................132 HARBORD'A VERLEN RAPORLAR ...............................................139 Harbord heyeti.................................................................................. 139 Amerikal general Harbord'la mlakat...............................................144 Amerikan generali Harbord'un Erzurum'a gelii............................... 156 Amerika heyetinin istikbal program.................................................. 156 Ermenistan tekili hakknda inceleme yapmak iin gelen Amerika heyeti.................................................... 165 AMERKAN HEYETNE VERLEN RAPOR..................................... 169 25 Eyll 1335'te Amerika heyetine verilen rapor............................. 171 Ermeni Mezalimi AMERKA HEYETNE VERLM RAPOR ................................... 209 nsz .................................... ....................................................... 209 Birinci Kafkas kolordusunun 1334 (1918) senesindeki harekt ve mehdt hakknda, general Harbord riyasetindeki Amerika heyetine takdim edilen rapor suretidir............ ....... ......... 211 Bolevik ordusunun ekilmesinden sonra Osmanl ordusunun ileri hareketleri.............................................................. 211 1. Eski hududa kadar hareketler........... ................................... .... 211 2. Elviye-i Selse'de hareket................. ........................................ 219 3. Arpaay dousunda harekt..................................................... 221 4. Mslahadan sonra. ................................................................. 225 ERMEN OCUKLARI ................................................................. 233

Kzm Karabekir................. .......................................................... 233 Ali Aynm. ...................................................................................... 239 II. BLM EKLER EK-I: TARHE .......................... ...................................... 247 Tarihe .......................................................................................... 248 Mukaddime.................................................................................... 248 EK-II: HATIRA ............................................................................... 295 Hatra Rus ihtilali bidayetinden itibaren 27 ubat 1918'de Osmanl ktaatnn Erzurum'u istirdat ettikleri tarihe kadar Ermenilerin Erzurum ehri ve havalisi Trk sekenesine kar tavr u hareketlerine dair ................................................................ 295 Mukaddime............................... .................................................... 296 EK-III: BR RUS GENERALNN YAZDIKLARI ............................ 311 Rus kurmay generalinin yazd Van ve Bitlis Vilayetleri statistiinden blmler. .......................... 312 Krtler .......................................................................................... 313 Ermeniler. .................................................................................... 317 EK-IV: MAHEDELERLE ERMEN VAHET .......................... 321 EK-V: KARS MLLETVEKL FAHRETTN ERDOAN'IN ERMEN MEZLMNE LKN ANI VE GZLEMLER .................................................... 331 Sarkam kazas ile kylerinde Ermenilerin yapt mezlim... ... 331 Tiknis ky ve Kazman'da yaplan mezalim ............................. 336 EK-VI: ERMEN MEZLMNE LKN NTBALAR..... ............. 345 Netice ......................................................................................... 351 EK-VII: RUS BLK KUMANDANI MLZIM NKOLA'NIN ERMENLERN EN'ATLARI HAKKINDAK FADELER................................... 355

NSZ Ermeni meselesi ve Ermeni soykrm iddias, son asrlarda bamz artan problemlerden, gncelliini gnmzde dahi kaybetmeyen yaralarmzdandr. Osmanl dneminde, yzyllar boyunca millet-i sd-ka olarak bu lkede, din ve milliyetlerini koruyarak yaayan, memleketin sanayi ve ticaretinde sz sahibi olup, Trklerden farksz tutularak, nazrla (bakanlk) varncaya dek birok nemli memuriyetlerde bulunan Ermeniler;1 Kzm Karabekir Paa'nn deyimiyle, "Beeriyet, insaniyet, adalet gibi szlerin henz kalpazanlk devrinde olduunu ve her millet(in), kendi kar iin holanmad, daha dorusu siyasetine engel olan baka milletlerin alar(nn), plaklar(nn) elinden son lokmasn, son eyini almaktan da hayvani lezzet duyduunu grmekle, kuvvetli yumruk ve politika(nn), yani entri-ka(nn) bir milletin yaamas iin... yegne dayanak ol8 Ermeni Mezalimi dn herkes(in) ibret gzyle grd"2 son medeniyet asrlarnda, yine kendi deyimiyle "masonluk messesesini siyasi maksatlarna bir alet gibi kullananlarn alamas sonucu, vatan ve insaniyet kelimelerine verdikleri zehirli manalarla"3 harekete gemi; ilerinden kan komiteciler, rkdalarnn o gne kadar -her toplumda olagelen ferd olaylar dnda- gl gibi geindikleri slm ahaliyi kesip bimeye balamlard. nc ellerin karmas olaya vahim bir boyut kazandrm; geleceklerinin, bu byk komuyla iyi geinmekte yattn anlamak istemeyen ve uzun vadeli yararlar gn birlik hasis karlara feda eden Ermeniler, Rusya'nn ve Avrupa'nn politika oyunlarnda piyon olmay yelemilerdir. Ayn Ermeniler, bir taraftan da, -Hristiyanlk taassubundan ve slm dmanlndan da faydalanarak Avrupa ve Amerika'da youn bir propaganda ve karalama kampanyasna girierek, kendi katliam ve mezlimlerini Trklere yklyorlard. "yuu vukuundan beter.", "Bireyi krk defa sylersen gerek olur." gibi ataszlerimizin gsterdii zere, propagandann gcn ve kamuoyu oluturmay bilen Ermeniler, bu byk abalarnn semeresini almlar; olmadk eyleri olmu, kendi yaptklar zulm ve vahetleri Trkler yapm gibi gstermeyi baarmlardr. Osmanl hkmeti ise, bu sralarda, kendisini savunmak ve asl sulular ortaya koyabilmek iin, 15 altn vererek kitap bastrmaya korkar bir halde bulunuyordu. Bununla birlikte, Ermenilerin, I. Dnya Sava'nda ve stiklal Harbi ncesinde Anadolu ve Kafkasya'da yaptklar katliamlarla ilgili olarak -Trke ve yabanc dillerde- baz resm yaynlar da (1916-1921) kmad deil.5 Bunlardan tanesi de Kzm Karabekir'e aittir. ocukluu, Ermeni nfusun da bulunduu Van'da geen ve Ermeni bir alar olan Karabekir, Balkan harbinden sonra Alman slah heyeti iinde genel kurmay bakanlnn istihbarat ubesinin bana geirildiinde, Rusya ve Ermenilerle yakndan ilgilendi. Bu srada; resm grevle bulunduu Van ve Bitlis vilayetlerinde be sene dolaarak buralarn istatistiini karan Rize konsolosu, Rus kurmay generali J. Mayeski'nin yazd ve Ruslarn gayet mahrem sayarak, muayyen ahslara mahsus olmak zere bastrp dattklar ve Ermenistan'n muhtariyetinden korktuklar iin, hakiki durumu olduu gibi gsterdikleri Van ve Bitlis Vilayetleri Asker statistii adl eseri, Rus

masasn idare eden binba Sdk Bey'e tercme ettirerek 1914'te, Birinci Dnya Harbi'nden nce bastrp ilgili makamlara datt.6 Bilahare, 1. Dnya Sava ve mtareke yllarnda byk vazifelerle bu mntkalarda bulundu. 28 Kasm 1918'de stanbul'a geldi. 30 Kasm'da Harbiye nzn Abdullah Paa'y ziyaret ederek, 1918 balarnda, kurtarma ve ileri harekatnda kararghtan aldrp stanbul'a gnderdii, Ermenilerin -yaklarak viraneye evrilmi, halk yn yn cesetler halinde bulunan- Erzincan, Erzurum, Van, Elviye-i Selse ve daha doularda yaptklar slm katliamlarnn fotoraf ve vesikalarnn akbetini ve gazetelerin neden aydnlatlmadn sordu. Abdullah Paa hayretle, "Bunlardan hi haberim yok, sylediklerini yaz da Meclis-i Vkel'ya okuyaym. Elimizde de bir vesika bulunsun!" dedi. Bunlar, erkan- harbiye reisi Cevad Paa'ya da anlatt ve mtalaalarn yazp verdi. Gnderdii vesikalar da urada burada buldurdu. Matbuat aydnlatld ve smet Bey'in bakanlnda bir komisyon, bu vesika ve fotoraflar bir risale halinde neretti. slm Ahalinin Duar Olduklar Mezlim Hakknda Vesika Mstenid Malumat ad verilen eser Franszca'ya da tercme edilerek basld. 7 Harb-i Umumi'de dokunullmaz vaziyette dilediini yapan resm daireler, para sarf iin mesuliyetten korkar hale gelmilerdi. Gazeteler una buna en ufak meseleler iin hcumlar yaptndan, herkes basndan ylmt. Ermeni katliam risalesinin Franszca'ya tercme masrafn karlayacak denek olmad gibi, onbe altn kadar tutan gideri verecek kimse de kmyordu. smet Bey'in komisyonunu mahcubiyetten kurtarmak ve hkmetin bu elm vaziyetini yabanclara gstermemek iin masraf kendi cebinden verdi. Bilahare, Mahmud Sdk Bey'in, 'mhim hususlara denek verilmesinin elzem olaca' hakkndaki neriyat zerine paras iade edildi. Bir taraftan da, bildikleri vastasyla basn bizzat aydnlatmaya alt. Sleyman Nazif Bey'in istei zerine, Ermeni mezlimi hakknda bir de makale yazarak, bu vartadan kurtulacamz, bildikleri vastasyla propagandaya balad.8 Osmanl dneminde olup biten ve onun yklmasyla ortadan kalkmayp, Batl ve Amerikal dost ve mtte-fiklerimizce(!) arasra stlarak gndeme tanan Ermeni meselesi, tahteravalliyi andran devletleraras denge oyununda, yeri geldike safra ve bir tehdit unsuru olarak kullanlm ve hala da kullanlmaktadr. Ancak; bir tezin gc, ok kii tarafndan ve sk sk dile getirilmesinde deil, belgelere dayanmasndadr. Belgesiz tezler, tm dnya tarafndan sylense de, iddia olmaktan teye geemez. Ayn ekilde, Ermeni soykrm iddias da, propaganda gcyle veya byk devlet-lerin politik oyunlaryla dnya kamuoyuna kabul ettirilmi olsa bile, bu, -yahudi soykrm iddiasnda olduu gibi- tarih bir olgu olduunu gstermez. Belge ister, is-bat ister; bu da ilmin ve tarihilerin sahasna girer. Soykrm iddiasnn isbat da; sylentilere ve kendilerinden menkul aslsz-belgesiz iddialarla dnyay aldatmaya alan Ermenilere der. Asln inkar demek olan, 'Osmanl'nn devam olmadmz, onunla bir bamzn bulunmad' gibi savunmalarn bir ie yaramad tecrbeyle sabittir. Bu yzden, bugne kadar yaplamadysa bile, bundan sonra olsun, olaya ciddiyetle eilinmeli, ortaya konulan belgelerle dnya kamuoyu aydnlatlmaya allmaldr. te, biz de bu dnceyle, Kzm Karabekir Pa-a'nn, Ermeni meselesini yerinde aratrmak zere Anadolu'ya gnderilen Amerika (general Harbord) heyetine sunduu raporlarla, Ermeni mezlimine ilikin eserlerini baz eklerle gelitirerek bu

kitab hazrladk. Kitabn, Ermeni milletine kar bir dmanlk gelitirme ve aradaki mnfereti krkleme hedefi olmad gibi, baba ve dedelerinin yaptklarndan dolay bugnk Ermenileri cezalandrmaya kalkmak da zaten adalet ve insafa muvafk olmaz. ki taraf iin de fayda getirmeyeceine inandmz bu ekimenin bir an nce sona erdirilerek, eskiden olduu gibi gzel komuluk ilikileri gelitirilmesi temennimizdir. Ermenilerce, 1918-20 yllar arasnda Erzincan'dan Erivan'a kadar olan blgede Trk ve mslmanlara kar reva grlen zulm ve vahetleri ihtiva eden kitap; Kzm Karabekir'in konuyla ilgili eserlerinin topland 'Ermeni mezlimi' ve ayn zaman ve yerlere ait bilgi ve belgelerin derlendii 'Ekler' blm olmak zere iki k-belgelerin derlendii 'Ekler' blm olmak zere iki ksmdan oluup, her iki ksma dercedilen metinlerin ortak ynleri, hepsinin, birer belge niteliinde olup, yazarlarnn bizzat yaadklar, yerinde grp inceledikleri ve yaayanlardan aldklar malumatlardan olumu ilk elden bilgiler iermesidir. 1. BLM 1918-20 yllar arasnda kolordu kumandan olarak bulunduu Dou'da toplad, mezlime ilikin bilgi, belge ve resm yazmalardan oluan kendi eserlerini iermektedir: 1. Hikayesi yukarda yazlan, Erzincan'dan balayarak Erzurum, Kars ve btn ark'ta, getii yerlerde Ermenilerin yaptklar katliamlar ve yakp yktklarn fotorafla tesbit ve gn gnne vakalar grenlerden tahkik ve tevsik ile hazrlad slm Ahalinin Duar Olduklar Mezlim Hakknda Vesika Mstenid Malumat, Birinci bask, stanbul, 1918,70 s., 69 resim. Kitap, Documents Relatifs aux Atrocits Commi ses par le Armeniens sur la Population Musulmane adyla Franszca'ya da tercme edilerek baslmtr: stanbul, 1918, 73 s. Birinci basks Ermeniler tarafndan piyasadan ve ktphanelerden para ile toplatlan eser, Milli Kongre tarafndan ikinci bir defa daha baslmtr: stanbul, ubat (1)335-(1)919, 68 sayfa, 69 fotoraf. 2. 335 Senesi Temmuz Ay Zarfnda Kafkasya 'da slm-lara Kar cra Olunduu Haber Alnan Ermeni Mezlimi, Osmanl Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesi neriyatndan, stanbul (1919), 7 (Trke) + 8 (Franszca) sayfa. 3. 335 ve 36 Seneleri Kafkasya'da slmlara Kar cra Olunduu Tebeyyn Eden Ermeni Mezlimi, Trkiye Byk Millet Meclisi ark Cephesi Kumandanl X. ubesi neriyatndan, Kars, l.I.(l)337/(1921), 21 sayfa. 4. Ermenistan ve Trans-Kafkasya'y dolaarak, Ermeni meselesini yerinde incelemek zere Trkiye'ye gnderilen, general Harbord bakanlndaki Amerikan heyetine sunulan Ermeni mezlimiyle ilgili raporlar; heyetin Erzurum'da karlanmas ve arlanmas ile ilgili anlan da ba tarafa eklenmitir: Yine, Dr. Rza Nur'un, Harbord heyeti ve Ermeni meselesi ile ilgili szleri (Hayat ve Hatratm, cilt: II, s. 497-498) ve general Harbord'a Ermeni mezlimine ilikin bir rapor takdim eden, 1. TBMM Kars milletvekili Fahreddin Erdoan'n, Harbord heyetinin Erzurum'a gelii ve buradaki almalaryla ilgili anlar: Trk Ellerinde Hatralarm, Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Trkistan, Azerbaycan, Kafkasya Trkleri, Dou Anadolu ve Kars, s. 267-270,

Ankara, 1998. rinde Hatralarm, Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Trkistan, Azerbaycan, Kafkasya Trkleri, Dou Anadolu ve Kars, s. 267-270, Ankara, 1998. 5. Ermeniler mslmanlara, Trklere olmadk zulmler reva grrlerken, o srada ark'ta ordu kumandan olan Kzm Karabekir'in "Osmanl ordusunu getirenlerin ocuklar olduklar gerekesiyle blge Ermeni-lerince itilip kaklarak sokaklarda alk ve souktan lmeye terkedilen binlerce Ermeni ocuuna barnacak yer ve eitim imkan temin etmesi" yle ilgili, kendi eserlerinden biriyle, Dou'da atrd okullarda okuyan talebelerden Ali Ayrm'm kitabndan iki alnt: stiklal Harbimizin Esaslar, s. 360-363; Ali Ayrm, Yalan (Anlarn Roman), s. 128-133, stanbul, 1978. II. BLM Bu blm, olaylarn iinde bulunmu, mezlimi bizzat gzlemlemi yerli-yabanc ahitlerin tanklklarndan olumakta olup, Erzurum ikinci kale topu kumandan Tverdo Khlebof'un, Erzurum'daki Ermeni mezlimine ilikin, Tarihe ve Hatra adl eserleriyle, yine bir Rus subay olan, 156. alay 12. blk kumandan mlzm Nikola'mn, Ermenilerin mslmanlara kar yaptklar fecyi' ve en'at hakkndaki ifadeleri, yabanc ve tarafsz gzlemcilerin ahitlikleri olmas hasebiyle daha bir nemlidir. 1- 2. Bu blme alnan metinlerden ilk ikisi; Kzm Karabekir Paa'nm, Osmanl ordusunca esir edildiinde kararghnda uzun uzadya grp, kendisinden, Ermenilerle Erzurum ve Kars kaleleri hakknda hayli malumat ald, Kars'ta topu kumandanlnda bulunmu olan, Erzurum Deveboynu mevki-i mstahkemi kuman-rin pek ok mezlim yaptklarn anlatr ve bunlar imzas altnda vereceini va'deder. Asllar Rusa olan eserler Trke, ngilizce ve Franszca'ya tercme edilerek nerolunur.10 Paa, kitaplarnda yeri geldike bu eserlere atfta bulunup, kendi kitaplar ierisinde de yaymlamtr. a) Tarihe, kinci Erzurum Kale Topu Alaynn Teekklnden tibaren, Osmanl Ordusunun Erzurum 'u stirdad Tarihi Olan 12 Mart 1918'e Kadar Ahvli Hakknda, bask yeri ve yl yok, 35 s. b) Hatra, Rus htilali Bidayetinden tibaren 27 ubat 1918'de Osmanl Ktaatnn Erzurum'u stirdat Ettikleri Tarihe Kadar Ermenilerin Erzurum ehri ve Havalisi Trk Sekenesine Kar Tavr u Hareketlerine Dair, bask yeri ve yl yok, 16 s. Tarihe'ye ilave olarak yazlm ise de, balba-na bir vesika mahiyetini hizdir. 3. Rize konsolusluu da yapan Rus kurmay generali J. Mayeski'nin yazd Van ve Bitlis Vilayetleri Asker statistii adl eserin Ermenilerle ilgili blmleri: Ermeni Dosyas, s. 16-25, yayna hazrlayan: Faruk zerengin, Emre Yaynlan, ikinci bask, stanbul, 1995; Krt Meselesi, s. 132-141, yayna hazrlayan: Faruk zerengin, Emre Yaynlar, ikinci bask, stanbul, 1995. 4. Sekiz-dokuz yalarnda iken, dman saldrsna urayp, sa kalanlarla birlikte kaarken Ermenilerce e-sir alnarak Erivan'a gtrlen ve bilahare, Kzm Karabekir'in Dou'da at okullarda okuyan Ali Ayrm'n, bizzat ahit olduu Ermeni vahetleriyle ilgili hatralar: sir alnarak Erivan'a gtrlen ve bilahare, Kzm Karabekir'in Dou'da at okullarda okuyan Ali Ayrm'm, bizzat ahit olduu Ermeni

vahetleriyle ilgili hatralar: Armaan Anlarn Roman, s. 9-10, 83-84, 91-100, stanbul, 1971. 5. Ermeni mezlimine ilikin bir rapor hazrlayarak general Harbord'a takdim eden, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi Kars milletvekili Fahreddin Erdoan'n, Sarkam kazas ile kylerindeki Ermeni mezlimiyle ilgili an ve gzlemleri: Trk Ellerinde Hatralarm, Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Trkistan, Azerbaycan, Kafkasya Trkleri, Dou Anadolu ve Kars, s. 177-189. 6. Dou'da ordu komutanl yapan ve o srada stanbul muhafzlnda tutuklu bulunan Vehib Paa'nn, ktlkleri tedkik komisyonu bakanlna verdii, Ermeniler tarafndan mslman ahaliye reva grlen cinayet ve fec'atlarn anlatld yazl ifadesi (31 Mart 1335/1919 tarih ve 517 nolu Vakit gazetesinden) ile, I. Dnya Sava sonlarnda, Ermeni mezlimini yerinde incelemek zere, yabanc gazetecilerden oluan bir heyetin banda Dou Anadolu'ya gnderilen tarihi Ahmed Refik Bey (Altnay) tarafndan, 17 Aralk 1917 tarihinden itibaren kdam gazetesinde yaymlanan yazlardan bir pasaj: Fahri akr, Elli Yl nce Anadolu ve ark Cephesi Hatralar, s. 158-166, nar Matbas, stanbul, 1967. 7. Otuzaltnc Kafkas frkasna iltica eden 156. alayn 12. blk kumandan mlzm Nikola'nn, Ermenilerin mslmanlar aleyhinde tatbik ettikleri fecyi' ve sena'at hakkndaki ifadeleri: Asker Tarih Bilgileri Dergisi, yl: 31, say: 81, Austos 1982, s. 239242. Ve nihayet; birinci blme dercedilen, 335 Senesi Temmuz Ay Zarfnda Kafkasya'da slmlara Kar craTarihi ve aratrmaclarn rahatlkla kullanabilmeleri iin, pek ok belge ieren eser ve alntlara herhangi bir mdahalede bulunulmam, ancak baz kelimelerin yanna, parantez ierisinde bugnk karlklar verilmi ve Paa'nn, kararghtan aldrp slm Ahalinin Duar Olduklar Mezlim Hakknda Vesika Mstenid Malumat adl eseri ierisinde yaymlad 69 fotoraf konulmutur. Son verirken; ktphanedeki almalarm srasnda ilgi-alaka ve yardmlarn esirgemeyen, Ali Emr (Millet) Ktphanesi grevlilerinden Kadir Ara ve Bayezid Devlet Ktphanesi grevlilerinden Latif Dinaslan Beylere teekkr bor bilirim. mer Hakan zalp SLM AHALNN DUAR OLDUKLARI MEZLM HAKKINDA VESKA MSTEND MALUMAT Mukaddime: Atde zikrolunan vukuat hakknda gerek melen ve gerek aynen dercolunan vesaikin asllar mahfuzdur.2 Bu esnada bizim nc ordumuza mevrd malumattan Lenin'in inklab sebebiyle Rus efradnn zabitlerini dinlemeksizin kendiliklerinden cepheyi terk ilememleketlerine gittikleri ve cephede yalnz baz Grc efradyla, Rus ktaatna mensup Ermeni efrad kald anlalyor. Ayn zamanda Rus ordusuyla terk-i mesai eden Ermeni etelerinin, cephede Rus kuvvet ve nfuzunun bertaraf olmasndan ve yalnz Ermeni zabit ve efrad kalmasndan bi'1-isitifade, silahsz ve mdafaasz bulunan slm ahaliyi haf-cel kati u imhaya baladklar hakknda slm ahaliden tahrri mracaatlar vukubu-luyor

[Mracaatname dosyas]. stila altnda bulunan mntkalardan firar ederek orduya iltica eden ahaliden baz adamlarn bizzat hikayeleri pek elm tesirt k edecek mahiyettedir. Erzincan havalisine, mehur Ermeni sergerdelerinden olup Harb-i Umumi bidayetinde Karahisar- ark'de slmlara kar vukubulan katliam tertip ve icra ettiren ve bilahare Ruslar tarafna firar etmi olan Sivasl Murad, Erzurum havalisine Ermeni serdar Antranik'in, Bayburt'a dahi, Harb-i Umumi bidayetinde Mu civarnda Talori havlisinde ktaller yapan ve bu havalide ordunun menzillerine ve menzil kollarna taarruzda bulunan Bayburtlu Arak'n maiyyetleriyle birlikte geldii ve katl-i umumi fec'asn deruhte ettikleri teeyyt ediyor. Bu ahval zerine Kafkas ordularmz kumandan, Rus Kafkas ordular bakumandan ceneral Perjevalski'ye f 24 Knun-i Sni (1)334 tarih, 7.312 numara ile Suehri'nden gnderdii tahriratta, stanbul'dan ald emir zerine kendisine mracat ettiini beyan ederek, "Rus ordusunun taht- igalinde ve ordularmn cephesi karsnda bulunan mmtka-i arazide mtemekkin Osmanl teb'asmn ge-rek yerli ve gerek hariten gelen Ermeniler tarafndan mal ve can ve rzlar(mn) heder ve pyml edildii vasike msteniden anlalmaktan ni, Rus ordusu kumanda he-yet-i liyesinin marzsine tamamyla muhalif olan bu halin evmir-i meddede-i kumandnleriyle men'ine himmet buyurulmas" ifadesiyle ricada bulunuyor. Bu tarihte Brest Litovsk muahedenamesi aktedilme-mi ve henz mzakert cereyan etmekte bulunduu iin, mslman ahaliye vukubulan tecavzat Brest Litovsk'taki murahhaslarmz vestatyla Rus murahhaslar nezdinde yalnz protesto edilmekle iktifa olunmutu. Bu mektuba henz bir cevap vrut etmedii ve slm ahali aleyhine mezlim hakknda mracaat tevl eyledii cihetle Kafkas ordusu grubundan Rus Kafkas-ordusu kumandan ceneral Odielidze'ye de Sueh-ri'nden 516 numara ve 16 Knun-i Sni (13)34 tarih, 818 (numara) ile yazlan tahrratta aynen: "Erzincan'da imza edilen mtarekenamenin teatisinden sonra mtarekenin mil olduu cephedeki Rus ktaatnn berren ve bahren geriye nakledilmesi hasebiyle ksmen boalan ve ksmen de kesfet-i askeriyyesi azalan arazi dahilinde ve ez-cmle Trabzon, Erzurum, Bitlis vilayetlerine muzf bild ve kurada ve yollarda, hassaten Ermeni etelerinin ve Rumlarla meskun havalide de Rumlarn muttariden ve bir program dahilinde olarak ahali-i slmiyye'nin rzna, canna ve malna taarruza baladklar ve hatta baz mahallerde katliam icra eyledikleri, bu gibi vekyi'-i fec'aya maruz kalan slamlardan hatt- fasllar muhtelif mahallerden geerek ktaatmza iltica edebilen bazlarnn ifadelerinden anlal-m ve ahiren tarafmza iltica eden iki Rus zabitinin vermi olduklar ifadeler ile teyit derecesini bulmutur." denildikten ve ceneral Perjevalski'ye de mracaat olunduu kaydedildikten sonra bu ahvalin evmir-i meddede ile men'edilmesi rica olunuyor. Rus umum Kafkas ordular bakumandan piyade cenerali Perjevalski'den Osmanl grup kumandanna gelen 19 Knun-i Evvel sene 1917 tarih ve 56057 numaral tahrrat metni aynen atdedir: "Ceneral Hazretleri; "24 Knun-i Evvel (13)34 tarih ve 7336 numaral tahrrt- devletlerinde mnderic arzuya binen Erzincan mtarekenamesinin onikinci maddesine istinaden onnc maddenin tamamen tayy iin bence hibir mkilat mevcut olmadn arza msraat eylerim.

"Kumandam altndaki ordular tarafndan igal edilmi bulunan sahadaki ahali-yi mslimeye kar Ermeni milletine mensup olanlar tarafndan icra edildii taraf- llerinden bildirilen mezalim ve harekt- n-becya gelince; bu bapta, hakk- harp olarak igal edilmi vilayetler murahhas- umumiliine bu madde hakknda hemen tahkikat- arnika ve mikfneye ibtidr klnmas ve ayn zamanda mezkur vilayetlerdeki Osmanl teb'asna kar muhtemel'1-vuk her nevi muamelat- eddenin vaktiyle men'i esbabnn istikmali iin ted-br-i messire ve eddenin ittihz hakknda evmir-i msta'cele ita klndn arzeylerim". Ceneral Odielidze'den gelen telsiz telgraf dahi atde aynen dercedilmitir: Ceneral Odielidze'nin telgraf yalnz Erzincan'da bir katliam vukubulmu olduunu deil, ayn zamandabu katliamn tertip ve idare edilmi olduunu tasdik e-den bir vesika hkmndedir. Bu esnada Erzincan'da Sivasl Ermeni Murad hakim idi ve umum kumandan olarak Fransz miralay Morel bulunuyordu; ehirdeki asker Ermeni idi. [Erzurumda esir edilen H'inci Rus kale topu alay kumandannn Hatrat'mda, sahife 7(ye) mracaat- Erzincan katliamn ceneral Odielidze'nin bizzat hikaye ve iddetle zhar- nefret ettii okunacaktr]. Erzincan'da byk mikyasta katliam vukua geldii muhtelif menbi'in ihbartndan mstebn oluyor. [nc ordu mezlim dosyasna mracaat] ve Erzincan'dan firara muvaffak olan ehasn zaptedilen ifadeleri de bunu teyit ediyor. Ceneral Perjevalski'nin yukardaki mektubunda Ermenilerin arazi-i mstevliye dahilindeki slmlara tecavz ettiklerinin zmmen tasdik edildii grlyor. Bu esnada Odielidze'den Kafkas cephesi Osmanl ordular kumandanna gelen telgraf aynen atdedir: "Atdeki ayan- teessf vukuat zat- devletlerine keml-i teessr ve elemle arzetmeyi vazifemden addederim: "Gya mslmanlarn ihtilal karaca hakknda baz mfsitlerin i'tta bulunmas zerine Erzincan'da 15-16.I.(19)18'de ehirde bulunan ktat- askeriyye efrad tarafndan mslman hanelerinde hod-be-hod tahar-riyat icrasna kalklm ve bu esnada rovalver ateiyle bir neferin yaralanmas, ehrin nukt- muhtelifesinde taharriyata kar mukavemet izhar eden mslmanlar aleyhine istimal-i silaha sebebiyet vermi ve neticede tarafeynden birok maktul ve mecruh olmu ise de adetleri henz taayyn etmemitir. "Zabtann ie mdahalesi irka-i dem'e nihayet vermi ve msademenin tevess'una mani olmutur. Vakadan dolay amk teessflerimi zt- devletlerine beyan eder ve gerek nayak olanlarla asayii ihlal edenler hakknda ve gerek mslmanlar hakknda i't- fesat-krne de bulunanlar hakknda tarafmdan en kat'i ve edt tedbr ittihaz edildiini ve mcrimlerin en edt mcazta duar edileceklerini arz ile ihtiramt- tmme-min kabuln temenni eylerim". Numara: 10132 Knun-i Sni 1918 Odielidze Osmanl kumandannn ceneral Odielidze'ye gnderdii atdeki mektupta dahi vekyi' zikredilmitir:Rus Kafkas ordusu kumandam ceneral Livetnan Odielidze Cenaplarna; "Ceneral Hazretleri!..

"Evvelden beri arazi-i mstevliye dahilinde tede beride tesbit ve tevsik edilmi olan Ermeni mezlimine, bilhassa Rus birinci Kafkas kolordusu kararghnn Erzincan'dan hareketinden sonra, Erzincan ve havalisindeki karyelerde daha byk mikyaslarda olarak devam edildi. Ermeniler tarafndan slmlar hakknda yaplan ibu mezlimin yalnz tenha yerlerde bulabildiklerini katletmekle kalmayp, son zamanlarda baz karyelerde ahali-i slmiyye'nin namusuna tecavz, mallarn yama ve hanelerini ihrka kadar ileri gidildi. Ve ez-cmle 12 Knun-i Sni (13)34 tarihinde Erzincan'n onsekiz kilometre cenb- arksindeki Zenkih karyesi, ahalisineher nevi mezlim icrasndan sonra kamilen ihrk edildi. Bundan maada, takriben bir hafta evvel de Ardasa'nn kilometre cenb- garbisindeki Koska slm karyesi 30 kiilik bir Ermeni etesi tarafndan baslarak, slm kadnlarna tecavz ve karyenin ihrk olunduu anlald. Bakumandan piyade cenerali Perjevalski tarafndan 19 Knun- Evvel sene 1917 tarih ve 56057 numaral (drdnc sahifeye mracaat) tahrratyla i't buyuru-lan teminata tamamyla itimat ettiim halde vekyi' ve hadisat- mmsilenin bir kat'iyyet-i mutlaka ile men' ve zecrini zt- l-i kumandnlerinden keml-i hrmet ve fart- ihlas ile rica eder ve insaniyyet ve medeniyet namna olarak Osmanl ahali-i slmiyye'sinin rz, can ve mallarn muhafazaya masruf olacak himmet ve in-yet-i devletlerinin mteekkir-i daim ve minnettar- ebedsi kalacam arzeylerim ceneral hazretleri!" Vekyi' teeddt ediyor. Ackl haberler geliyor, bahusus Rus birinci Kafkas kolordusu kararghnn Erzincan'dan hareketi ve Rus ktaatnn bsbtn Erzincan' terketmesi, Ermeni etelerinin Erzincan'a hakim olduunu gsteriyor. Ceneral Perjevalski'nin mevrd mektubuna cevap verilmekle beraber, mezlim hakknda elde edilen malumat cenerale ber-vech-i at bildiriliyor: Rus Kafkas ordular bakumandan piyade cenerali Perjevalski cenaplarna "Ceneral hazretleri: "19 Knun- Evvel sene 1917 ve 56054 numaral ce-vapname-i devletlerinin vrid-i c-y i'zz olduunu arz ile kesb-i eref eylerim. "Brest-Litovsk mtarekenamesinin beinci maddesi Erzincan mtarekenamesinin onnc maddesi yerinekim olacana nazaran, bu sonuncu maddenin ol baptaki muvfakat- lleri zerine mtareke metninden ihra edildiine dair mtarekenameye erh verildi. El-yevm Rus ordular taht- igalinde bulunan havli-i ma'lmedeki slm teb'a-i Osmniyye'sinin Ermeniler tarafndan hibir suretle dar- zulm i'tisf olmamalar iin makamt- aide ve mes'lesine evmir-i kat'iy-ye i't buyurulduunu ve muhtemel'1-vuku her trl harekat- n-becya kar tedbr-i messire ve edde-nin ittihaz klnaca hakkndaki i'rt- devletlerine btn kalbimle arz- kran eylerim. Ahiren serzede-i zuhur olan baz vekyi', tedbr-i mni'anm ittihaz ricasyla Kafkas ordusu kumandan ceneral Livetnan Odie-lidze cenaplarna bildirdiim gibi, Ermenilerin mezlimi hakknda elde edebildiim bir ksm malumat zt- devletlerine de ber-vech-i at arzeylemeyi lzumlu ve faide-li grdm. Bilhassa, Rus birinci Kafkas kolordusu kararghnn Erzincan'dan hareketinden sonra, nefs-i Erzincan kasabasyla civar kylerinde Ermenilerin mezlimi, yalnz tenha yerlerde tesadf eylediklerini katletmek, gece birtakm haneleri basarak ashabn ldrmek gibi fecyi' ve enat- mnferide halinden karak baz kurann kamilen ihrk, kadnlarn namusuna tecavz ve yaktklar kylerdeki ahalini katliam derecesine vardnn keml-i teessrle sim'- devletlerine slini vazifeden addeyledim.

Bu cmleden olarak 12 Knun- Sni sene (l)334'te Erzincan'n onsekiz kilometre cenb- garbisindeki Zenkih karyesi Ermeniler tarafndan kbet-i elmeye uratlm ve takriben bir hafta evvelisi de Ar-dese'nin kilometre cenb- garbisinde Koska slm karyesi otuz kiilik bir Ermeni etesi tarafndan baslarak insaniyet ve beeriyeti dil-hn edecek enyi' ve fe-cyi' irtikap edildikten sonra karye de ihrak edilmitir. Rus Kafkas ordusunun ber-y istirahat kylere ekilmesiyle ibu ordu cz'tamlann istihlaf eden, ksmen me-mlik-i mstevliye halkndan bulunan Ermeni ktaatnn bu kabil vekyi'a kar emr nehy-i devletlerini fi'len ne derece hulus ve muhabbetle ifa edebileceklerinin takdirini mine'l-kadim bu hususta hiz olduklar fikr ka-nat- liye ve nfizenin takdirat- muhikkasna terk havale ve tedbr-i ciddiye-i mni'anm tesr'-i ittihaz hususundaki karar- musb-i devletlerine intizar eyler ve bu mnasebetle kadm ve samimi olan ihtiramtmn kabuln rica eylerim, ceneral hazretleri!" [bu mektupta mezkur vekyi' hakknda nc ordu mezlim dosyasna mracaat]. Bu mektuptan sonra toplanan malumat da ayr ayr hem ceneral Perjevalski'ye hem ceneral Odielidze'ye Kafkas cephesi Osmanl ordular kumandan tarafndan ber-vech-i at yazlyor: Suehri'nden 29.1.(13)34 "Ceneral hazretleri; "Rus ordular igal-i askersi altnda bulunan me-mlik-i Osmaniye'deki teb'a-i slmiyye hakknda Ermeniler tarafndan mtemadiyen icra edilegelmekte olan zulm ve i'tisaftn ne derece feci ve elm olduunu gsteren ve bu defa haber alnan baz vekyi'i de pek azm bir hzn teessrle sima'- devletlerine sle mecbur olduumdan dolay mteessirim. Rus kumanda hey't- liyesinin ve hr Rus ordusunun hissiyat- ulviyyesine tamamen mnf olduundan emin olduum bu halin bir an evvel nne gemek iin ortada mbrem ve fakat fikr-i medeniyet ve insaniyetle meb' bir lzumun btn kuvvetiyle elyevm hkm srdne muhlisleri kadar zt- devletlerinin de kail olduu phe ve tereddtten bitammih varestedir. "1. An-aslin Zazalar karyesi ahalisinden olup Erzincan'da ikmet eden Kara Mehmed'in olu ile drt refiki mh- hl evilinde Haha deirmeninde Ermeniler tarafndan paralanmlardr; "2. Erzincan'da Demirciler civarnda Krt Mehmed Aa'ya Ermeniler taarruz etmiler ve ayn mahallede ikmet eden bir slm kadnn cebren alp gtrmlerdir; "3. Mukaddim Erzincan'da belediye katibi bulunan Mehmed Efendi'yi Ermeniler esir alarak bir semt-i mehule gtrdkleri gibi, vlidesiyle zevcesini ve drt yandaki ocuunu paralamlardr; "4. Ermeniler, Ardoslu Glbahar olu Veysi'nin zevcesini cebren almak istemiler ve muhalefeti zerine Veysi'yi katleylemilerdir; "5. Ermeniler, Mezraa karyesinde ao'nun Hseyin olu Dursun'u yine kendi hanesinde katletmilerdir; "6. Paili Mahmud olu smail Ermeniler tarafndan ldrlmtr; "7. 12 Knun- Sni (l)334'te Ermeniler Gelera karyesini basarak, onyedi mslmann kollarn baladktan sonra kuruna dizmilerdir; "8. 7 Knun- Sni (13)34'te, Rus elbise-i askeriyyesini lbis Ermeniler(in) Karadeniz sahilinde, Ful kasabasnda elliye yakn kadn ve erkei Trabzon cihetine gtrdkleri ve bunlardan, arlpazar'nn drt kilometrecenb- arksindeki ah Melek

karyeli akroulla-n'ndan Hseyin avu'un cenazesi(nin) bilahare Ful deresinde bulunduu anlalmtr; "9. arhpazan'nn yedi kilometre cenubundaki Kzlaa kynden iki slm'n, Ermeniler tarafndan elleri ve kollan balanm ve ba'deh snglenmi olduklar halde cesetleri bulunmutur; "10. Karsl Rum milletine mensup bir zabit birka Ermeni ve Rum askerlerini de tevik ederek, Ful kasabas camiinin minaresine km ve attklar silahlarn mer-milei kasabada dolaan drt mslmana tesadfle vefatlarn mucip olmutur; "11. Torul'un Erikler karyesinden olup Grele'de mutavattn bulunan Cenbelioullar'ndan Vasil ve Kasti, Rum ve Ermeni askerleriyle civar kuradaki ahali-i sl-miyye'yi katliama balamlar ve bu ktale Ful kasabasndaki Rus askerleri de maatteessf ksmen itirak ve bu vekyi' esnasnda kadnlara alenen icra-y enaat eylemilerdir; "12. Bir aydan beri Rus asker niformas altnda Rum ve Ermeni eteleri arhpazan'nn garbnda Nefs-i arl, Akkilise, Eynesil karyeleri ahali-i slmiyye'sini kati, emval ve eyalarm yama ve namuslanna tecavz etmilerdir; "13. 5 Knun-i Sni (1)334 tarihinde avulu'nun yedibuuk kilometre cenubundaki Krklar karyesini ve Grele arknda, Filizolu ile Ggeli arasnda bulunup Aralkos tesmiye edilen slm kyn Ermeni ve Rumlardan mrekkep eteler basarak yama etmilerdir; "14. Elli kiilik bir Ermeni etesinin Ardese'yi basarak kasabay yama ve ary ihrak eyledikleri istihbar edilmitir. "Ittla'- devletlerine arzettiim blda mnderi ve-kyi', vesika ve kanaata mstenit haberlerden muktebes olup vukuuna cezm-i kav hsl olmayanlarn zikrinden sarf- nazar edilmi ve malumat alnamayanlarn mevcut olabilecei de vreste-i arz bulunmutur. Husst- ma'rza hakknda tedbr ve mukarrert- tiye ittihaz ve icrat- cile ve edide tatbik buyuracaklarn tamamen mit ettiim halde ihtiramt- fika-i derniyemin kabuln ricaya msraat eylerim ceneral hazretleri!" Vekyi'in tekub ve kesb-i vehmet ettii ve Rus ktaatnn terhisi hasebiyle, Rus kumanda hey'tnn vek-yi'in nne geemedii grlyor. kinci Trkistan kolordusu kararghnn Kelkit'ten hareketi o havaliyi de bir sahne-i ktale evirip, hatta Kelkit'teki mtareke komisyonu heyetinin hayatlar(nn) da tehlikede olduu anlalyor. Bu fecyi' ve hdista bir an evvel nihayet verdirilmesi iin tarafeynce tedbr ittihaz Osmanl ordular kumandanl tarafndan teemml ve Rus kumandanlarna ber-vech-i at teklif ediliyor: [nc ordu mezlim dosyas] Suret Numara: 815 Suehri'nden 2.II.(13)34 "Ceneral Hazretleri! "Memlik-i Mahrse-i hne'nin taht- istilanza giren ecza-y asliyesinde mtemekkin ahali-i slmiy-ye'nin, Rus askerlerinin ekilmesiyle ve yerlerine Ermenilerin kim olmasyla uradklar mezlim ve i'tisaftn pek ilerilere vardn ve mslmanlar diri diri yakmak, yek-dierine balayarak kuruna dizmek gibi tyleri rpertecek cinaytm birbirini vely takip edegel-mekte bulunduunu istihbar ederken hissettiim lm u te'srtn hadsiz ve keyfiyetten zt- devletlerini haberdar eylerken de elemlerimin nihayetsiz olduuna itimat buyurmanz hassaten rica ederim. "bu

mezlimin emr tembih ile nn almak zamannn getiine kanaat hsl buyurduktan sonra, bu bapta tarafeynce ittihaz lazm gelen tedbr-i cile ve messirenin suret-i tatbikinde ihmal buyurulmayaca-na hi phe yoktur. "29.1.(13)34 tarih, 838 numara ile fecyi'-i mmsile-nin gittike tevess' etmekte olduunu ve hatta ikinci Trkistan kolordusunun Kelkit'ten mfrakatm mteakip, orada bulunan muhtelit komisyon azalarnn da hayatlarnn emin olacann iddiaya deer yeri olmadn zikr beyandan sonra, yed-i ihtiyarda bulunmayan esbbdan dolay, Rus askerlerinin ekildikleri mentk-taki ahali-i mazlmenin muhafaza-i rz u ml canlar mevzu-i bahs oldukta, tensip buyurulacak surette tarafmdan ifa-y muavenet imkannn her daim mevcut bulunduunu zt- devletlerine ibl ile kesb-i eref eder ve bu mnasebetle takdim ettiim ihtiramt- derniye-min kabuln rica eylerim ceneral hazretleri!" General Perjevalski'ye gnderilen yukardaki mektubun bir sureti de ceneral Odielidze'ye gnderiliyor. Ve biare kalan Osmanl ahali-i slmiyye'sine kar kymetli muaveneti rica ediliyor. Erzincan'daki katliamn suret-i icras hakknda me-nbi'-i muhtelifeden malumat alnyor. Bu umumi ktalin pek feci surette cereyan ettii hakkndaki istihbarat yek-dierini teyit ve tevsik ediyor. Fecyi' o derece e-natla devam ediyor ki, memeden kesilmemi ocukla-rm katli, hmile kadnlarn karnlar yarlarak ocuklarnn karlmas, insanlarn diri diri yaklmas, bkir(e) kzlara her trl enaat ve rezalet tatbik edildikten sonra paralanmas ve birok insann evlere doldurularak yaklmas gibi mezlim ve fecyi'a tesadf olunuyor. Erzincan askiri kumandan miralay Morel'den, Osmanl karargh- umumisine ibl edilmek zere Refahiye Rus mtareke komisyonu azasndan abliknin'e verilen ve aynen nerolunan telefonname cidden clib-i dikkat ve ehemmiyettir. General Odielidze'nin yukardaki telgrafyla mtebyin olan bu telefon fecyi'i btn ryanlyla isbat ediyor. Dahilinden asker zerine ate edilen bir hanenin ihrak edildiini bildiriyor ki, bu haneye yzlerce kadn, ocuk, ihtiyar doldurularak ihrak edilmitir. Bahusus Erzurum'da esir edilen ikinci Kafkas topu kumandannn Hatrat'ndan [sahife 7(ye) mracaat]. General Odielidze'nin vaka hakkndaki hikayesi ve bilahare Erzincan'n igalinde Trk kumanda heyetinin ve ktaatnn mehdt ve bu fecyi'a maruz kalanlardan bir ksmnn mevcut fotorafileri ve alelhusus Alman, Avusturya gazete muh(a)birlerinin memlik-i mstevliyedeki Ermeni fecyi'ini kayd u tesbit etmek zere icra ettikleri seyahat esnasnda Erzincan'da Ermeniler tarafndan katledilip kuyulara doldurulan mazl-mnin, mahede maksadyla ihralar esnasnda muh(a)birler de hazr olduklar halde alnan fotorafileri, fecyi' ve mezlimi btn plaklyla tesbit ve tevsike kafi geliyor. General Odielidze'nin hikayesi vehile kuyulardan seksener seksener mazlum cenazeleri kyor ve bu kuyularn adedi ikiyz tecavz ediyor. Trk ktaatnn Erzincan' igali esnasnda nefs-i kasaba ve civarnda toplad sekizyz mtecaviz cenaze bu kuyu-lardakinden haritir. ardakl boazndan Erzincan'a kadar olan btn kyler(in) kamilen ihrak ve tahrip edilmi ve skkn(nn) n-bedd olmu ve bilcmle meyve baheleri(nin) mahv u tahrip edilmi olduu m-ahedt raporlarndan anlalmtr. Kuyularda medfun bulunan hednn cesedleri ve bir virane haline gelmi olan Erzincan ve ovas btn cihan- medeniyetin enzr- ttla'ma vaz'a hazrdr. Miralay Morel'in apliknin'e ektii telefon "Atdeki eyin Osmanl ordu kumandanlna arzn sizden rica ederim: Erzincan'da 15-16 Knun-i Sni'de garnizonumuz askiriyle ehrin yerli mslman

ahalisi arasnda msademe vukubuldu. Mslmanlardan yz mtecaviz maktul vardr ve dahilinden askerimiz zerine ate edilen bir hane ihrak edilmitir. "Krtlerin Erzincan-Erzurum yolu zerindeki askerimize, katarlarmza ve ambarlarmza mtemadi taarru-zt ve Krtler(in) de ehirli mslmanlar muvenetiyle Erzincan'a taarruz edeceklerine dair vki olan istihbarat ve ehirli ahalinin pencerelerden askir ve zabitan zerine ate etmesi bu msademeye zemin tekil etmitir ki, bu atee ben ve erkn- harbiye reisi de maruz kaldk. Silah sakland maznun bir hanenin taharrisi esnasnda bir Trk tarafndan bir neferimizin cerhedilmesi msademenin zuhuruna sebep olmutur. Neferin yaralanmas haberi asker arasnda asabiyetin feveranm bd oldu ve bu, bldaki msademeyi mucip oldu. Msademe zabit devriyeleri ve akl banda olan efrad muvenetiyle teskin edildi. Rusya ile Trkiya beyninde mnasebt- vid-diyenin teesss etmekte bulunmas hasebiyle, bldama'rz mris-i elem ahvalden dolay amk teessf(m) ve bu gibi ahvlin adem-i tekerrr iin tarafmdan her trl tedbr ittihaz edilmi bulunduunu Osmanl karargh- umumisine arzetmenizi rica ederim". Erzincan askiri kumandan erkn- harbiye miralay Morel Haiye Yzba apliknin, telefonla atdeki teklifatta bulunuyor: "Bu hali biz, yani muhtelit komisyon mzakere ettik ve iin tahkiki iin vakann cereyan ettii muhitle temasta bulunmay gerek u hal dolaysyla ve gerek ah-vl-i mstakbele nokta-i nazarndan muvafk grdmzden, kumandanlar beyninde ittifak hsl olursa Erzincan'da in'ikd daha muvafk bulduk. Bunu da kumandan paa hazretlerine arzetmenizi rica ederim". Yzba apliknin "Yerli ahaliyi mesai-i skitneye davetime ramen Erzurum-Erzincan tarki zerinde Krtlerin askere, nakliyata, ambarlara mtemadi taarruzlar(n)dan dolay tarkin tarafeyninde bulunan ve Krt ekiya etelerine yataklk eden kyleri tahrip suretiyle tedbr-i te'dbiye ittihazna mecburum. "Trkiya ile Rusya arasnda teesss etmekte bulunan mnasebt- dostne hasebiyle, bldaki mezkur te-dbre mracaat mecburiyetinde bulunmaklmdan dolay teessrt- arnikam ve Krt airet ressna taar-ruzt- mezkreden sarf- nazar edilmesi iin tembihat-lzimede bulunulmasn Osmanl karargh- umumisine ibl buyurmanz arz ve istirham eylerim". Morel Mtareke komisyonu azalarnn Refahiye'de in'ik-d esasen takarrr etmi bulunduundan, mahallinin tebdiline Trk ordusu kumandanlnca lzum grlmeyerek, yalnz mtareke komisyonu azasndan iki kiinin Erzincan katliam hakknda mahallinde tedkikatta bulunmak zere Erzincan'a gidip gelmeleri(nin) orduca muvafk grld hakknda atdeki telefon yzba apliknin'e veriliyor. Refahiye'de Rus mtareke komisyonu azasndan yzba apliknin'e Suehri'nden 5.II.(D334

" numaral komisyonun Refahiye'de in'ikd esasen takarrr etmi bulunmasndan dolay kumandan paa hazretleri bunun tebdiline lzum grmemektedirler. Yalnz miralay Morel'in telgraf namesinde bildirdii Erzincan katliamnn mahallinde tedkiki iin zt- lleri ile erkan- harp yzba Talat Bey'in Erzincan'a gidip gelmek zere memur edilmenizde ordumuz iin bir mahzur grmediklerini Rus Kafkas ordusu kumandan ceneral Livetnan Odielidze'ye telsiz telgrafla yazdlar ve mtalaalarn sordular, alnacak cevab zt- llerine bildireceim; ihtiramtm kabul buyurunuz efendim". Ordu erkn- harbiye reisi Miralay mer LtfiMtareke komisyonu azasndan iki kiinin Erzincan'a gnderilmesi hakknda ceneral Odielidze'ye telgraf veriliyor. kinci Trkistan kolordusu kararghnn ve frka kararghnn Kelkit'ten hareketleri hasebiyle Kelkit'te hayatlarnn tehlikede bulunduunu anlayan mtareke komisyonu azalan mterek mazbata ile Osmanl ktaatndan bir mfrezenin Kelkit'i igal eylemesi iin ber-vech-i at mracaatta bulunuyorlar: Kelkit muhtelit mtareke komisyonunun kararnamesidir Kelkit 4.11(13)34 1. kinci Trkistan kolordusu ktaatnn kolordu ve frka kararghlarnn azimetinden sonra Kelkit kasabas dahilinde ve civarnda bulunan eya, evrak maazalarn, ahaliyi ve Kelkit mtareke komisyonunun emniyetini ekyaya kar te'mn ve tesis etmek zere Kelkit'e Rus ktat- muntazamasnn vrduna veyahut her iki taraf karargh- umumilerinden vrd edecek emre kadar miktar- kfi Trk ktaatnn celbine karar verdik. 2. Bu ktaat, Rus ktaatnn vrduyla geriye ekilecektir. 3. Trk ktaatnn celbi Rus ordusuna kar tecavz bir mahiyeti hiz deildir. 4. bu kararname Trke ve Rusa olarak yazlm ve tarafeynce tet edilmitir. 4 numaral muhtelit mtareke komisyonu azalar Kaymakam Pozmekof Vorofof Rdi Cemil ChidRefahiye mtareke komisyonundan iki kiinin Erzincan vekyi'ini mahallinde tedkik etmek zere ceneral Odielidze'ye yazlan telgrafa ber-vech-i at cevap almyor: "Miralay Morel'in yzba apliknin'e gnderdii mektupta mnderic i hakknda icra-y tahkikat etmek zere muhtelit komisyonun Erzincan'a i'zm imkan hususundaki suH devletlerine maatteessf muvafakat edemeyeceimi arzeylerim; nk, mtareke mukavelenamesi ahkamna gre mezkur komisyonun salahiyeti ancak mukavele-i mefkurenin tatbik-i ahkm esnasnda zuhur edebilecek su-i tefehhme ve mntka-i btara-fde zuhur edebilecek halata mnhasrdr. Binaenaleyh ben, bu komisyonlarn tevs'-i salahiyetlerine taraftar olmadm gibi, istikbalde her iki taraf iin su-i misal tekil etmesini de arzu etmem ve bundan maada evvelce 23 Knun- Sni 1918 tarih ve 15132 numaral telgrafna-mede arzettiim vehile Hrzincan vakasnn n(nn) alnmas ve mcrimlerin en sedd cezalara arptrlmas iin tarafmdan en kafi tedbr ittihaz edilmitir. htira-mt- arnikamn kabuln temenni eylerim", numara: 15147 25 Knun- Sni 1918 Odiselidze Refahiye muhtelit mtareke komisyonunun yukardaki mazbata ile vukubulan teklifi orduca kabul olunuyor ve Kelkit'e bir mfreze gnderiliyor. Keyfiyetten ceneral

Odiselidze ber-vech-i at telgrafla haberdar ediliyor; Rus Kafkas ordusu kumandam ceneral Livetnan Odieldze cenaplarna numara: 827 Suehri'nden 6.11(13)34 "3 Kmn- Sni (13)34 gn leden sonra saat 3'te ikinci Trkistan kolordusu ve beinci Trkistan frkas kumandanlarnn maiyyetleriyle berbaber Kelkit'ten azimetlerinden itibaren, kendilerini Ermeni etelerinin teca-vzatna kar taht- tehlikede gren drt numaral muhtelit komisyon azas, emniyetlerinin istihsali, Kelkit havalisindeki ahali-i mazlmenin hayatnn ve erzak ve eya depolarnn muhafazas iin Kelkit'in bir Osmanl mfrezesiyle igaline mterek bir mazbata ile lzum gsterdiklerinden, ehemmiyet ve msta'celiyet-i maslahata binaen arzularn derhal is'f eyledim. Bunun hsn-i telakki bu yr I a cana tamamen emin olarak ihlast ve ihtiramt- mahssamm kabuln rica eylerim". Ceneral Odielidze yukardaki telgrafa zrdeki cevab veriyor: "ubat 1334 tarih ve 827 numaral telgrafname-i devletlerini aldm. Gerek komisyon azalarnn ve gerek ahali-i mahalliyenin, her kim tarafndan olursa olsun, emniyetlerine vki olacak taarruzta kar ittihaz- ted-br buyuru'duundan dolay teekkrt- amkam ar-zeylerim. Bununla beraber, unu da arzeylerim ki, yakn zamanda Kelkit'e mrettep ktaat gelecektir. Binaenaleyh, Kelkit'teki ktanzn ifa etmekte olduu vazife, bu mntkaya gelecek Rus ktaatna terettp edeceinden, vrdlannda Kelkit'teki ktanzn geriye celbini istir-ham ve ihtiramt- kmilemin kabuln temenni eylerim". numara: 1518 21 Knun-i Sni 1918 Odielidze Erzincan, Bayburt, Trabzon kasabalar dahilinde ve havalisindeki ahali-yi mslimeye tatbik edilen fecyi' ve mezlim hakknda yeni malumat geliyor. Ermenilerin zulm ve is'etinden firara muvaffak olup orduya iltica edenler pek ackl haberler veriyorlar. [nc ordu mezlim dosyasj bu malumatn hlasas aadaki telgrafla Odielidze'ye ibl olunuyor: Rus Kafkas ordu kumandam ceneral Livetnan Odielidze cenaplarna numara: 967 Suehri'nden 11,11.03)34 "Ceneral hazretleri! "24 Knun-i Evvel 1918 tarihinde 15132 numara ile telsizden aldm telgrafname-i devletlerinin mazmun ve mefd malum- ciznem oldu. Ermeni mezliminin ve bilhassa Erzincan ktaline sebebiyet verenlerin id-* detle tecziye buyurulaca hakkndaki va'd-i devletlerine kar pek amk teekkrtm takdim etmekle kesb-i eref ettiimi arz ve ancak Ermenilerin klna altndan kurtularak tarafmza iltica ve mstemendne istimdat ve istine iin tavassut talebiyle gelen ve hadisat- rzmerreye ahit olan ehasn verdikleri malumat ile zt- devletlerine bildirilen vekyi'in keyfiyete ksmen mabeheti olmala beraber kemiyyeten birbirinden pekuzak olduunu arzetmekliime msade buyurmanz rica ederim.

"1. Knun-i Sni evilinde Ermenilerin, yollarda altrlaca bahanesiyle Erzincan kasabasndan toplayp gtrdkleri altyz zavall mslmann semt-i azimeti mehul ve fakat kbet-i elmeleri vazhtr; "2. 31.1,03)34'te ve tarihinize nazaran 18 Kanun-i Sni (1)918 tarihinde Erzincan'da bulunan Ermeni sergerdelerinden Sivasl Murad'n emriyle ehir dahilinde gezdirilen devriyeler, umum mslmanlara Erzincan kasabasnn Kilise meydannda toplanmasn ilan ederler. Esbabn anlamak iin mracaat eden heyet-i ihtiy-riyeyi ete reisi Murad derhal tevkif ve idam ettirmi ve mteakiben Ermeni devriyeleri ahaliyi evlerinden kararak posta, telgrafhaneye ve oradan kasaba dahilindeki Vhid Bey'in konana gtrmler. Gece saat te bin-beyz mslmanla hncahn doldurulan konan her tarafna Ermeniler tarafndan ate verilmi, yanmamak iin kendilerini pencereden atmak isteyenler dahi kona abluka etmi bulunan Ermenilerin kurun ve sng-syle ldrlmtr; "3. Bundan maada, ayn gecede, kasaba dahilindeki Kale klasnda ve byk konaa kadn ve ocuk doldurularak yaklmtr. Kasabada bine yakn haneyi tahrip ve ihrak eylemilerdir; "4. Bayburt'ta bulunan Ermeni sergerdelerinden Arsak civar mslman kylerine 7.H.(13)34'te Bayburt'ta toplanmalar hakknda haber gndermitir. Akbeti malum olan bu halden tevahhu eden bir ksm ahali ber-y iltica ve istimdat Kelkit'teki mtareke komisyonu nezdine kadar gelmilerdir. Celp ve avdete icabet edenlerin neye uradklar mehul deildir; "5. Kse ile Trabzon caddesi zerinde yirminc Trkistan alaynn re'ye'1ayn grd slm maktullerinin adedi alayn tylerini rpertecek dereceyi bulmutur; "6. Velhsl, Rus ordusundan Ermeni rkna mdev-ver arazide ahali-i slmiyye'nin yeni domu ocuklara kadar mmeye mil olan ktali Trabzon ar ve pazarnn nehb ihrk, Grele ve Trabzon reji ttnlerinin gasb, Rize'nin alev iinde kalmas ve buna mnend btn fecyi' ve vekyi' zt- devletlerinin nazar- merhamet ve muavenetini celp iin cizlerini mracaata ve ic-raat- messire ve cilenin hemen tatbiki iin de bast- temenniyata mecbur klmaktadr; "7. Erzincan'daki reis-i ust Ermeni Murad'm Ma-mahatun vastasyla Bayburt'taki Ermeni sergerdelerinden Arak'a verdii talimat ve Arak'm yine ayn suretle Murad'a vukubulan tebligatndan, memlik-i mstevli-yedeki ehl-i slm'n Ermeniler tarafndan kamilen kati u imhas(nn) tasmm edildiine bizce ek ve phe gtrr yer brakmamtr. "Bugn mukadderat Ermenilerin yed-i zulm ve esaretine terkedilen Osmanl mslmanlarndan hibirinin rz ve mal ve can zerreten emniyette deildir. Cene-ral Hazretleri! Tedbr-i mni'a ve kahire ile bu mezlimin nne gemek iin perverde buyurulan hiss-i ulv-i insaniyetkrnin meftun ve minnettar- dimsiyim. u kadar ki, bu niyet-i hlisann fi'len messir olmas iin icraat ve tatbikat ile maksadn telif,ve bu baptaki imkan ve kabiliyetin halk u ihys lazmdr ki, zt- devletlerinden keml-i hrmetle ricaya msraat ettiim cihet de budur. Tazimat ve ihtiramt- arnikamn....." Her taraftan katliam haberleri geliyor. Rus efradnntamamen memleketletine avdeti, arazi-i mstevliyedeki Ermeni etelerinin vaziyete hakimiyeti, Rus kumanda heyetinin

acz-i tmm iinde bulunduu grlyor. Bu suretle ahali-i slmiyyc'nkt mrettep bir plan dahilinde imhasna doru gidildii anlalyor. Kyler mahv u tahrip ediliyor; emval nehb gret olunuyor. Osmanl Kafkas ordular kumandan ktaatndan bir ksmm ileri srmek mecburiyetinde kalyor ve atdeki telgrafla keyfiyeti Rus Kafkas ordular bakumandan ceneral Perje-valski'ye ibl eyliyor: "Rus hatt- fsl gerisindeki arazide bulunan Rus k-tat- askeriyyesinin geri ekilmi bulunmas mentk- ma'rzadaki teb'a-i ahalimizin Ermenilerin dest-i mezlimine terkini ve buralarda emn asayiin tamamen in-hillini mucip oldu. Tevrih-i muhtelifede Ermeni vek-yi'-i cinaiye ve ef'l-i enatkrnesi hakkndaki ma'r-ztma zammeten unu da arzetmek isterim ki asayisizlik gn-be-gn tezyt etmekte ve elde edebildiim malumata nazaran Erzincan, Ardese, Gmhane, Vakfkebir, Polathane havalisi birer sahne-i katliam olmaktadr. "Erzincan askiri kumandam erkan- harbiye miralay Morel tarafndan Refahiye mtareke komisyonu Rus azalarna gnderilen ve yzba apliknin'in imzasyla Refahiye'den telefonla acizlerine aynen verilen telgraf mndericatndan, 15-16 Knun-i Sni-i Rm gecesi nefs-i Erzincan kasabasnda pek elm vekyi' cereyan ettiini azm hzn matemle rendim. Ma'rz mektupta, silah sakland maznun olan bir hanenin taharrisi esnasnda gya bir mslman tarafndan bir neferin cerh edilmi olmasnn vakaya sebep olduu ve Er-zincan'daki askirin asabiyetleri feveran ederek, mslmanlardan [bendenizce crmsz ve kabahatsiz] yz mtecaviz nfusun katledildii ve bir hanenin ihrak olunduu itiraf edilmektedir- Bugn Erzincan'da Rus ktaat mevcut olmamasna ve yirmibe seneden beri Erzurum, Van ve bilhassa Bitlis vilayetleri dahilinde hare-kt- ihtilalkrsiyle hkmetin huzur ve rahatn selbet-mi ve bi'd-defet mukteleye bis olmu ve gyaben mehkim-i Osmaniye tarafndan idama mahkum edilmi eski Ermeni ete ressndan Sivasl Murad nam eririn bana toplad hemplaryla yed-i idareyi ellerine alm bulunmasna ve miralay Morel'in ekilden baka bir mahiyeti ve emr nehyi ifaya kudreti bulunmamasna nazaran bu hadise-i ahrenin de 24.XI.(13)33, 22.1,03)34, 26,1.03)34, 2,I11.(13)34 tarih ve 7212, 632, 738, 816 numaral muharrert ve telsiz ile verdiim 11.11.0)334 tarih ve 917 numaral telgrafname-i ciz-nemde bast u tafsil eylediim vekyi' ve hadisatn m-ba'di olup Ermenilerin mrettep bir plan dahilinde birbirini vely takip eden ve edeceinden zerre-i phe olmayan ihrk- byt, katl-i nfs, nehb-i emval ve hetk-i rz gibi cinayetlerle Osmanl ehl-i slm'nn mahv u ifnasn tasmm eyledikleri ve Rus kumanda heyet-i liye-sinin huls- tanmm btn kalbimle mu'terif olmala beraber, maatteessf, yed-i ihtiyarda bulunmayan esbaptan ni ibu anarinin hlen nne gemeye muktedir olmad ibu vekyi'in mtezyiden devam etmekte bulunmasyla vzhan meyyed ve sarahaten msbet-tir. Miralay Morel'in yzba apliknin'e mersl telgraf-namesinin bir fkrasnda aynen "Erzurum, Erzincan tarki zerinde Krtlerin askere, nakliyat ve ambarlara mtemadi taarruzlarndan dolay tarkin tarafeynindebulunan ve Krt ekiya etelerine yataklk eden kyleri tahrip suretiyle tedbr-i te'dbiye ittihazna mecburum." muharrer olup icabt- askeriyye ve mukteziyat- harbiyyenin istilzam ettii tedbre kar ref'-i nid-y ikayet etmek hatra gelir mesilden deil ise de, kylerin ihrk keyfiyetin icabt- askeriyye ile kabil-i telif kabul eder yeri bulunmad ve ibu kylerin muharrert- mtekaddime-i ciznemde arz u izah eylediim vehile Ermeniler tarafndan k' edilmi ve li-sebebin mine'l-esbb bu ekilde gsterilmesi istilzam olunmu vek-yi'den ayan olduu kanaatim beslediimden ve Ruslarla Osmanllar

arasnda ebed ve gayr-i mtezelzil bir samimiyete doru mterek hatveler atlrken, Ermeniler tarafndan k' olunan bu gibi cinayt ve tahribatm yanl bir zan ve telakki ile Ruslara atfolunaca derkr ve bu sebeple ahali-i mahalliyede hsl olacak itimatszlk ve mitsizliin taammm ve tevess' edecei de aikar olup ve bununla tesisine savalan vifk ve meveddetin dar- zaaf olmas tabii ve bunun fiilen tekzibi(nin) de lazm ve zaruri bulunduuna kani bulunduumdan dolay cizlerini hakl ve mazur grmelerini zt- devletlerinden rica ederim. "Kelkit'teki muhtelit mtareke komisyonu(nun) Osmanl ve Rus azalarndan aldm bir telgrafnamede dahi kolordu ve frka kumandanlarnn 4.II.(13)34 saat sonrada Kelkit'i terk ile hareket eyledikleri ve mru'n-ileyhnn Ermeniler tarafndan ahali-i mazlme-i sl-miyye'nin duar olagelmekte olduklar zulm i'tisaft-tan son derece mteellim olduklar bildirilmi ve bugn - Kelkit'te tek bir Rus neferi dahi kalmad cihetle, komisyon azalarnn ve Kelkit ve civarndaki ahalinin hayatn ve Kelkit dahilinde ve civarnda bulunan eya veerzak maazalarn ekiyaya kar muhafaza iin mik-tar- kafi Osmanl ktaatnn i'zm mezkur muhtelit mtareke komisyonu azalarnn mtereken tanzim ve imza ve irsal eyledikleri-mazbata ile istirham edilmi ve malum- devletleri olduu vehile ibu arzular is'f klnmtr. "'rt- hlisa ve mev'd-i ciddiye-i devletlerine ramen, askerden tahliye buyurulan mahallerdeki fenalklarn n(nn) alnmas yle dursun, fecyi' ve mezlim hudud- ittisiye-i ma'rfesini dahi geerek, ebeveyn ve evladlarnn familya ve akraba v taalluktmn mahkum- mahv u fena olduunu iiten ve anlayan askerimi seyirci sfatnda tutamayacak bir vaziyet hadis tm ve binenaleyh, Rus askerlerinin tahliye ettikleri mentktaki hl vaziyeti tedbr-i cile ve mukarrert- msta'cele ile slah ve te'mn hususunun insaniyet ve medeniyet namna meruiyeti sbut bulmutur. "Yalnz bu sebeple, kumandam altnda bulunan iki ordunun baz ktaat ileri srmek zaruretinde bulunduumu zt-i smlerine arz u ibl eder ve ibu hareketin Rus ordusuna kar ibrz- husmet ve adavet manasnda olmayp Rus ordusu ktatyla kat'iyyen msademe etmemek ve her nerelerde Rus askerlerine tesadf olunursa meveddet ve muhlasatla ve muhdenetle muamele ifa etmek hususunu suret-i meddedede maiy-yetim kumandanlarna emrettiimi ilave eylerim. Bu ve-sle ile, Erzincan mtarekenamesinin Rus ktaatnn ekilmi olmasndan dolay mer'iyyet-i ahkmn gaip e-den hatt- fasla ait mevddndan gayri bilumum me-vdd(nm) kemkn baki ve cri olduunu ve bu harekatn bir sevk-i zaruret ve bir hiss-i medeniyet ve insaniyetle yaplp, baka bir manay mutazammn bulunma-dn dere ve izah eder ve huls- niyet ve tammi-yi ciddiyet-i muhibbye tamamen emin olmalarm ve ihtiramt- mahssa-i ciznemin kabuln....." Erzincan, Bayburt, Trabzon vekyi'ine dair ceneral Odielidze'ye yazlan 11 ubat (1)334 tarih ve 967 numaral telgrafa ber-vech-i at cevap geliyor: "11 ubat (13)34 (tarih) ve 967 numaral telgrafname-i devletlerini aldm. unu arzetmekle kesb-i eref eylerim ki, zt- devletlerine mezlime dair vrid olan malumatn kffesi son derecede mbalaaladr. Mesela, Trabzon havlisinde ve cenubunda Osmanl ete askerinin mahall Rurn karyesine taarruzu tabii ahali-i mahalliye ile askerin mukabelesini mucip oldu. Bayburt havlisinde ise; Bayburt havalisi komiserinin raporuna nazaran, ahali-i mslimenin Bayburt'ta itimi hakknda hibir emir verilmedii gibi, bilakis mezkur ahali tarafndan komiserin Trklere kar hayrhahlndan dolay ber-y teekkr bir heyet-i murahhasa vrd etmitir. 15-16 Knun-i Sni'de

Erzincan'da cereyan eden vukuata gelince; bu vukuat, zamannda, gerek tarafmdan ve gerek miralay Morel tarafndan zt- devletlerine bildirilmiti. Fakat, bu vaka zt- devletlerine son derece mbalaal olarak vsl olmutur. Miralay Morel'in raporuna nazaran ahali-i mahal yenin zayiat asla ikiyz tecvz etmemitir. Bldaki mesrdttan sonra zt- devletlerinden u hususa da itimat buyurulmasm istirham eylerim ki; Rus askirinin igali tahtndaki mntka dahilinde bulunan ahali-i mslime-i mahalliyenin menfi' ve emniyet-i ah-siyeleri hususunda seneden beri bir arada yaam olmak haysiyetiyle, gerek bizzzat ve gerek Rus askiri b-taraf bulunamayz. Binaenaleyh Rus askirinin taht- igalindeki mntkada sakin ahali-i slmiyye'nin katliam meselesi hakikatle tevfuk edemez. Ben ise, gerek tarafmdan Osmanl mslmanlarnn hayat, namusu ve emvallerinin vikayesi iin btn tedbri ittihaz edeceim gibi, Erzincan vakas faillerinin de evvelce arzetti-im vehile cezasn bilhassa tertip edeceim. Ihtiramt- arnikamn kabuln temenni ederim". numara: 14195 31 Knun-i Sni 1918 Odielidze Bu telgrafn, ceneralin ne derecede fikr kanaati haricinde yazld, altnc sahfede 1/1032 numaral telg-rafyla mukayese olunduu takdirde anlalr. Rus askirinden bahsolunuyor; halbuki, bu tarihte arazi-i ms-tevliyedeki Rus askirlerinin Lenin'in inklab- malumundan sonra zabitlerini tanmayarak memleketlerine svtklar ve yerlerine Ermeni etelerinin ikme olunduu tahakkuk etmektedir. Ermeni ktaatnn k ettikleri mezlimin nne geemeyecei ceneralin telgrafndan anlalmaktadr. Zaten, bu iin ceneralin yed-i kudretinde olmad grlyor. Hassaten, Erzurum Rus ikinci kale topu alay kumandam kaymakam Tverdo Khlebofun neredilen Ha-fraf'nda, yedinci ve sekizinci sahifede Erzincan ktaline dair ceneral Odielidze ber-vech-i at nakl u hikaye etmitir: ".....Bundan bir mddet sonra Erzincan'da Ermenilerin Trkleri katliam havadisi vsl oldu. Bunun tafsilatn bizzat bakumandan Odielidze'nin azndan iittim ki, bervech-i atdir: "Ktal doktor ve mteahhit tarafndan tertip edilmi, yani her halde ekya tarafndan tertip edilmemitir. Bu Ermenilerin isimlerini, suret-i kat'iyyede bilmediim iin burada zikredemeyceim. Her trl mdafaadan mahrum ve silahsz sekizyzden fazla Trk itlaf edilmitir. Byk ukurlar alm ve biare Trkler bu ukurlarn bana sevkolunup hayvan gibi boazlanm ve bu ukurlara doldurulmu, her kang bir Ermeni sa-yarm: 'Yetmi mi oldu? On kii daha alr! Kes!' deyince on kii daha keserler, ukura atp zerine toprak dol-dururlarm. Bizzat mteahhit elenmek iin seksen kadar biareyi bir eve doldurup kapdan karlarken bir bir kafalarn paralam..Generalin u suret-i itiraflaryla bu telgraf arasndaki mbyenet, telgrafn nasl fikr kanaat() haricinde yazldn gstermektedir. General Odielidze'den, yukardaki telgrafa zeylen atdeki telgraf da gelmitir: 31 Knun-i Sn 1918 tarih ve 15195 numaral telgrafa zeydir: "Miralay Morel'in Erzincan vakasna dair icra eyledii tahkikata istinaden verdii son rapora nazaran, zt- devletlerine vrid olan malumatn fevkalade mbalaal olduunu ber-vech-i at arz ile kesb-i eref eylerim: "Mesela, Erzincan'dan 650 mslmanm gtrlmesi, Vhid Bey'in konanda 1500 kiinin yaklmas, ayn vehile bir kla ve haneye kadn, oluk ocuk doldurup yaklmas, bin kadar hanenin ihrk kat'iyyen hakikate tevfuk etmemektedir. Bu vekyi' Erzincan'da cereyan etmemitir. "15-16 Knun-i Sni vekyi'.i gayr-i kabil-i itirazdr; fakat, miralay Morel'in zt- devletlerine arz ile kesb-i eref eyledii miktr- zayiattan

fazla birey yoktur; bundan maada Zenkh ihrak'edilmitir. Buna dair de rapor aldm. Gayet bitaraf nokta-i nazardan bu ii tedkik ederek tekrar arzeylerim ki, benini iin mcib-i elem olan Erzincan vakasnn balca sebebi(ni) Krtlerin asker ve nakliyata taarruzu tekil etmekte ve buna muk-beleten tedbr-i te'dbiye ittihaz olunmaktadr. Krtlerin taarruzt- ekvet-krnclerinin ne derecelere vsl olduunu atdeki vaka pek gzel isbat eder. Knun-i Sni bidayetinde tarafmdan Erzincan'a miralay rtbesinde bir asker mhendis gnderildi. Esn-y rhta Frat'n sol sahilinden geen Krtler mmileyhi rplak soyduktan sonra salvermilerdir. Bldaki ma'rzatm 12 ubat 1334 tarih, 1020 numaral telgrafname ile ittihaz edilecei tasavvur edildii bildirilen tedbr-i fevkaladeye bir ihtiya olmadn ve bunun iin esasl esbb olmadn zt- devletlerine arzetmekliime hak vermektedir. Her ne bahaya olursa olsun, harbin bidayetinden beri her iki tarafn pek ok dkt kan tevkf etmek arzu-y samimisiyle, btn efkrmn ruhen ypranm olan milletlerimizi istikbal-i karbde her iki taraf iin erefli bir sulhe sl edecek olan mnasebt- hasenenin tesisine matuf olduuna itimat buyurulmasm rica ederim. Binaenaleyh, ordularmz beyninde mn'akid bulunan mtarekenin infisahn arzu etmediimden, zt- devletlerinden mnasebt- hasenenin muhafazas namna 12 ubat 1334 tarih ve 1020 numaral telgrafname mnderictmn mevki-i fi'le konmamasn ve ayet bu hususta fevkalade bir lzum hsl olursa, bu gibi tedb-rin hangi istikamette ve nerede ittihz iin bir lzum-mbrem hsl olduunun is'rna inayet buyurulmasn rica ederim. Osmanl mslmanlarnn himyeten hayat, namus ve mlkleri hususunu nazar- itibara alarak zt- devletlerinin meru arzularn belki ayan- itiraz da bulmam. Bundan maada haya ve vicdan unutarak, kendi halinde yaayan Osmanl mslmanlarna dest-i tecavzn kaldrmaya cret edenleri ibrete'nli's-sirn tecziye ederim, "Bununla beraber, askerime kar taarruzt- ek-vetkrnelerinin men'i zmnnda Krtlere icra-y tesir etmenizi arz ve istirham eylerim. Eminim ki, bu erait tahtnda en karb atde en sk mnasebt- hem-civryi tesise muvaffak olacaz. htiramt- arnikamn kabuln ve bununla beraber memlik-i mstevliyede bulunan Osmanl ahalisine kar en parlak hissiyat- hayrh-hne ile meb' bulunduuma itimat buyurulmasn arz ve istirham eylerim". 15201 l ubat 1918 Odielidze Cereyan eden ahval ve vekyi' hakknda malumat almak zere hatt- fsln arkna gnderilen b-taraf adamlardan ve hassaten Rumlardan Giresun'un narl mahallesinden statyosou Harndan statyosolu Yako mhe-dtn 26 ubat (13)34 tarihli mektubuyla bildiriyor. Bu mektup vesaik dosyas numara 19'dadr. Trke kendi el yazsyla yazlan mektuptaki mezlime ait fkralar aynen zrdedir: "Daldaban'da bulunduumuz esnada, dman askeri Zana muhtarn alt refkiyle der-dest ve Daldaban'agtrdler. Esna-y rhta bunlar fena halde darp ve kanlar iinde braktlar. Muhtar(m) rfeksyla dman ambarndan otuzyedi tfenk sirkat eyledikleri isnad zerine bunlar bu suretle darbeylediklerini askerler sylyorlar idi, Ba'deh onbe nefer Rus ve Ermeni'den ibaret asker muhtarn hanesini basarak zevcesiyle kzn daa kaldrdlar. Muhtar ile rfeksnn ne olduklarn renemedik, oradan nereye gtrdkleri malum olmad. "Daldaban'dan iki saatlik mesafede bulunan Tekye karyesinde Ermeniler iki slm'la bir Rum katlettiler. Trabzon'dan berren Batum'a hareket eden bir ksm asker Srmene'nin maazalarn basp yama etmek istediler ise de ahali silaha davranarak bunlardan bazlarm katlettiler. Ertesi gn, bu askerlerin bazlar vapur marifetiyle gider iken, iskelede ayn gnde vrd eden be Srmeneli kaynn bulunduunu grdler. Derhal Srmene'de Ruslara silah atanlar(n) bunlar

olduunu i'a ile, bunlardan bazlarn der-dest ve kayklarn taharri ile iki kaykta tfenk buldular. Bu tfenkleri, mesm'tmza nazaran kendileri Srmenelilere fruht eylediler. Bu srada da Srmeneliler zerine ate aarak bunlardan bazlarn iskele zerinde kati ve dierlerini denize atarak katleylediklerini mahede eyledim. "Ayn zamanda mezkur askerden bir miktar Trabzon'a sng ile gelerek Gvur maydanna geldiler. Orada derhal Rus, Tatar, Ermeni saldatlar itima ile ahalinin hanelerine iltica etmesini baryorlar. Bunlardan bir ksm arda fesli grp, slm zannettiklerini toplayarak, dediklerine gre altyz kiiyi topladlar. Bunlar ber-y kati Deirmen deresine gtrdler. Esn-y rhta kiiyi itlaf ettiler. Dierlerinden bazlar esn-y rhta firar ve dierleri mesm'tmza nazaran mftefendi ile metropolit efendinin tavassutu zerine tahls-i girbn eylediler. "Ayn gnde, Ermeniler(in) Trabzon'un tenha mahallerinden otuzsekiz slm katleyledikleri rivayet olunuyordu. "Kisarna karyesinde Ermeniler Ayakozolu Yusuf Aa'y katleylediler. Merhum Yusuf Aa iin, iyi adam olduunu kendisini tanyan Trabzonlular sylyorlar. Merhumun ailesi bir hristiyan hanesine iltica ile tahlis edildi. Birka gn sonra Yusuf Aa'nn hanesini basarak, zevcesiyle yeenini kati ile zerlerinde iki altn belik ile ikibinbeyz manat3 ah/ ve haneyi ihrak ile savutular". Yukarda tesbit ve tasnif edilen vesaik mtareke zamanndaki vekyi'a aittir. Mezlime nihayet verilmek zere Trk ktaatndan bir ksmnn ilerlemek mecburiyeti hsl olduu hakknda Kafkas cephesi Osmanl ordular kumandannn Rus Kafkas ordusu kumandanlna ektii telgraf mteakip ordu ktaatndan bir ksm ileri yrye gemi ve ileri ktatyla Erzincan ve Kelkit-Trabzon hattnda bulunmutur. Bu hatt'a gelinceye kadar yalnz Erzincan'da Ermeni ktaatnn birka saatlik mukavemetine tesadf olunuyor.Kasabay igal eden ktaat, tyleri rpertecek bir manzara-i vahet karsnda kalmtr. Kasabann birok mahallerinde yangn alevleri ykseliyor. Sokaklarda ve tenha mahallerde paralanm kme kme kadn, ihtiyar, ocuk ecsd grlyordu. Bununla beraber Erzincan'a kadar tahrip ve imha edilmemi hibir kye tesadf olunmad. Erzincan'a gelmi olan Osmanl ordular kumandan, bakumandanlk vekletine 16.II.(13)34'te yazd raporda "ardakl boazndan Erzincan'a kadar olan btn kyleri, hatta bir kulbe bile salam kalmamak artyla tahrip edilmi grdm. Bahelerin aalar kesilmi, kylerden bir fert sa kalmamtr. Ermenilerin Erzincan'da irtikap ettikleri fecyi'i tarih-i lem bugne kadar kaydetmemitir. gnden beri, Ermeniler tarafndan ldrlp meydanda kalan slm cenazeleri top-lattrlmaktadr. ehid edilen bu b-gnah ve masum halk arasnda memeden kesilmemi ocuklar, doksan yan ikmal etmi ihtiyarlar, paralanm kadnlar vardr". Btn bu fecyi' ve mezlim Ermeni ve Ruslarn e-hdetiyle ve bu bapta verdikleri raporla teyit ve tevsik ediliyor. Ez-cmle: Erzincan'da esir edilen Erzincan'n Gerdkendi karyesinden Haik olu Kirkor'un Erzincan'da birinci Kafkas kolordusu kararghnda zaptedi-len ifadesindeki mezlime ait cmlelerden aynen: [Vesika, numara: 203] ""Osmanl ktaatnn Erzincan' igalinden gn evvel katliam icra ve namusa tecavze kalamld. Vagavir ve Egrek kylerinden bir ksm ahali ehre getirilerek katledildi". Bundan maada, Ermeni ktaatnn icra ettii vahete lanet ederek, mezkur

ktaatta zabitlik etmek tenezzlnde bulunmayp Erzincan'da kalm olan 13'nc Trkistan ava alayna mensup yzba vekili Kazmir, mezli-me ait yazd raporda/ icra edilen enaati btn plaklyla meydana koyuyor. Mm-ileyhin hatratnda aynen u cmleler vardr: "Ermeniler slmlar Sarkam'ta altrmak bahanesiyle topladlar ve ehirden iki kilometre ayrlnca katlettiler."Ermeniler arasnda Rus zabitan bulunmasa idi mezlimin daha vsi mikyasta tatbik edilecei tabii idi. Bir gecede 800 slm'n kesildiini bizzat Ermenilerden iittim. 15-16 Knun-i Sni gecesi Ermeniler Erzincan'da ahali-i slmiye'ye katliam tertip ettiler. Miralay Mo-rel'in ittihaz ettii tedbr neticesiz kald. Zulm ve yama devam etti". [Vesaik dosyas, numara: 21-22] Ve yine Erzincan'da kalm olan madam Pasn ile nefer Aleksandr, yukardaki vekyi'i tekrar ediyorlar.Bilhassa birinci Kafkas kolordusu tarafndan esir edilen, Ermeni milletine mensup istihkm zabiti Tiflisli Morzof Mkrd, Erzincan katliamnn suret-i ibtid ve icrasn musavver hatt- destiyle yazd Franszca raporda [Vesika, 23] katliam u suretle hikaye ediyor: "Bir taraftan mnferit askerlerin Ermeniler tarafndan dar- taarruz olmas; dier taraftan Krtlerin umumi bir kyam hazrlnda bulunduklar hakknda bir rivayetin deveran, miralay Morel'i, Ruslara kar tecavz edebilecek bilumum ahalinin tevkifi iin emir vermeye mecbur etmiti. Bu dakikadan itibaren, hibir taraftan emir verilmeksizin katliam balad. Katliama, gnlller ile beraber askir- muntazama da itirak et-mekte idi. Katliam en'ziyade Ermeni Kilisesi civarnda icra edilmitir. Edilen nasyihe ramen katliamn nne gemek mmkn olamamtr. Erzincan ile civarnda takriben 250 il 300 kii katlolunmutur", Mkrd'n bldaki ifadt fecyi'in tarz- mbaeret ye suret-i icrasn tamamyla tavzih ediyor. Mkrd'm ifadesinde kurbanlarn miktar az gsteriliyor ise de, vakann nasl balad ve nasl tertip ve idare edildii tavazzuh etmektedir. Bu hususta Erzurum Rus ikinci kale topu alay kumandannn nerolunan Hatrat'} mtalaa olunduu halde, tekil ve tensik edilmi kuvvetlerle sistematik olarak slamlarn imhasna ibtidr olunduu ve buna Ermeni mtefekkirinin de itirak ettii anlalyor. Ordu, zulm ve vahetin takll ve tahdidi iin ileri ktatyla yryne devan ediyor. Bayburt'a giren keif kollan Bayburt kasabasnda da bir katliam sahnesi grmlerdir. Bayburt ve havalisindeki slamlarn imhasna memur olan Arsak, fecyi'i ber-vech-i t tertip ve icra ettiriyor; [Bayburt hakkndaki mazbata, Vesaik, 34] Arsak, maiyyetine ald 484 Ermeni'ye gndzleri talim yaptryor ve geceleri ise komite balaryla, kab-le'1-harp belediye dairesi olan binada ictimalar akdederek tertibat ve tekilat hakknda maverede bulunuyor. Yalnz Bayburt ahalisinden sanatkr bulunanlarn a-yan- itimat olanlarndan bir ksm sanatlaryla itigal ettirildii gibi, kendi hanelerinde ikmete de msade ediliyor. Mtebakisi hususi binalarda iskan ve askercesine muamele tatbik edilerek tekilat ve tertibatlar hakknda harice hibir malumatn kmamasna gayret olunuyor. Ahali-yi slmiye'ye kar gayet ciddi davranmalar ve hibir szltya meydan vermemeleri ve daima nas-yihte bulunmalar hasebiyle efkr- fsideleri anlal(a)mam ve hatta Of ve Srmene havlisinde Ermeni etelerini tenkil maksadyla Laz etelerinden kuv-y imddiye talep edildii grlm ve Ruslar tarafndan metruk eslihann dahi ahali-i slmiye'ye tevz'ine, belediye reisi olup bilahere katledilen Hafz Sleyman Efendi'nin mmna'at etmi olduu anlalmtr. Bu suretle efkr- slmiye'yi tatmin ve te'mn ettikten sonra, l ubat (13)34 tarihinde her sokak ve mahale-ye birtakm devriyeler kartarak, birer bahane ile so-

kaklardaki ahali toplanmaya balanyor. Mahallt arasna kan devriyeler tesadf ettikleri kyllere ve yerli ahaliye "Sizi Arsak Paa -paalk unvan hizmetine m-kfeten Ermeniler tarafndan verilmitir- aryor, mhim mesele grlecektir." gibi ifaltla ahali toplanarak, mahpushane ittihaz edilen Salih Hamdi Efendi'nin ticarethanesinde tevkf ediliyor. Hapishaneye gtrlen her ahsn kap nnde evvela zeri taharri ediliyor ve zuhur eden para ve z-kymet eyas alnyor. Env-i mezlim ve ikence ile hapishaneye sokuluyor. ar ve pazarda bulunmayanlarn cebren hanelerine giriliyor. Para ve kymetli eya ve mzeyyentlan alndktan sonra bir ksm kaplar nnde suret-i fe-c'ada kati ve dier ksm ise enva-i mezlim ile hapishaneye sevkediliyor. Bu hale ubat'n nc sabahna kadar devam ediliyor. 3 ubat sabah slm kadnlarnn da toplanmasna balanyor. Ve topladklar muhaderat-tan ondrt kadmla iki kz, Salih Hamdi Efendi'nin ticarethanesi karsndaki Haydar Bey'in ahap oteline dolduruluyor. Alaturka saat 3'te mevkfnin katli u suretle icra ediliyor: e evvela Salih Hamdi Efendi'nin ticarethanesinde mevkuf bulunanlardan balanyor, Salih Hamdi Efendi'nin ticarethanesindeki mslman mevkfn, kapdan girildii zaman sadan birinci odaya yirmi, soldan birinci odaya drt, ikinci odaya altm, nc odaya elli ve boluun mntehsndaki odalardan soldakine krk-sekiz ve sadakine sekiz ki, cem'an yzdoksan can yerletiriliyor. Evvela soldan birinci odada bulunan belediye reisi Hafz Sleyman Efendi ile Kormas karyeli Ahmed ve Abrasl rfan ve Vagandal Pr odadan karlyor. Ellerinde bulunan sng, balta ve demirle pek feci bir surette ldrlyor; mteakiben, srasyla dier odalara geerek ayn suretle mahbsn katle balanyor. Gzleri nnde suret-i feca ve vahiyede arkadalarnn katledildiini gren dier mahbsn can-hra sadlarla baryorlar ve kendilerine sra geldike mmkn mertebe mdafaa-i nefse alyorlarsa da btn vesit-i mdafa-dan mahrum bulunmalar yznden, ikence ve vahetin en byne maruz kalarak bin trl mezhim arasnda terk-i hayat eyliyorlar. Yalnz ikinci odada bulunan altm kiiden Murad avu, evki, Sara Hafz ve Zhid mahallesinden Beydi olu Sdk [Ermeniler firar ettikten sonra yangn iinden karlmlar ve elyevm ber-hayattrlarj ller arasna sokularak ve kendilerine l vaziyeti vererek tahls-i nefs edebiliyorlar! Sng ve balta ile icra edilen fecaat kafi gelmiyormu gibi, cenazeler zerine gazya dklmek ve atelemek suretiyle, arada skp kalanlardan terk-i hayat etmemi bulunanlar dahi yaklyor. Buralardaki sahne-i fecaat kapandktan sonra, boluun mntehsnda ve soldaki odada bulunan krkse-kiz kiiye sra geliyor. Bunlar iinde bulunan, Dastan'n Konpu ehrine merbut Hokal kasabas ahalisinde olup (bu) tarihten sekiz ay evvel Bayburt'a gelerek kunduraclkla itigal eden yirmiiki yanda(ki) Mehmed olu Abdullah, karsnda cereyan eden sahnei fecaat grr grmez, arkadalarn mdafaaya evke karar veriyor. Mevkuf bulunduklar odann zeminine mefru kemer talarn mkilatla skerek kapy seddediyorlar. Katle gelen Ermeniler vaziyeti grnce kapy kryorlar ve fakat seddedilen talardan ieriye girilmesi kabil olamadndan bombalarla, kurunla bu masumlara hcum ediyorlar. Mdafaaya azmetmi bulunan zavalllar, atlan bombalar tekrar geriye atmak ve talarla mdafaa etmek suretiyle, bir ksm megul iken dier ksm odann beton duvarn dermeye alyor. Bu sahne-i fec'a devam etmekte iken, Haydar Bey'in oteline doldurulan ondrt kadn, batan nihayete kadar soyduktan sonra plak bir halde Haydar Bey'in oteline muttasl avuolu'nun oteline nakl ve birer birer kati ve ba'deh oteli ihrak eyliyorlar.

Bu ondrt kadndan elbiselerinin tamamen -kanlmas hakkndaki teklife tahamml edemeyerek kendilerini pencereden darya atyorlar ve otel civarnda bulunan Ermeni devriyeleri tarafndan katlolunuyor-lar. Pencereden aa at(la)yan kadnlardan birisinin kendisiyle birlikte tevkif edilen iki kznn yukardan feryada balamas zerine, hemen aa indiriliyor ve anneleri nnde katlediliyor; ba'deh validelerinin kollan arasna verilerek gazla ihrak ediliyorlar. Bu sahne-i enaat devam ederken mahallat arasndada kati, yama ve ihrak icra ediliyor. Bununla beraber kasabann garb- cenubsinde ve caddenin sol tarafnda bulunan cephanelik plan haricinde ateleniyor. Husule gelen mthi tarraka katliam faaliyetinde bulunan Ermeni askerlerini artyor. "Kasabay Trk ktaat muhasara etti, toplar patlyor!" szleriyle kamaya balyorlar. Salih Hamdi Efendi'nin ticarethanesinde mevkuf olup mdafaa-i metnneleri sayesinde o zamana kadar Ermenileri igale muvaffak olan bu krksekiz fedakr oradan karak, gizlenmi olan ahaliyi ihbara ve yangn iinde bulunan kasabay itfaya itb ediyorlar. te Bayburt fecaat ve mezlimi bu suretle tertip ve icra olunuyor. Bu fecyi'den evvel Arsak Bayburt ve havalisindeki bilumum slmlar imha etmek maksadyla mhim bir karar ittihaz iin Krt beylerine ve mslman kyleri i-mam ve muhtarnma 7.II.(13)34'te kasabada itimi emrediyor. Akbeti pek malum olan bu emre ahali mutavaat etmeyerek Kelkit'te Trk ktaat himayesine iltica ediyorlar. [Mezlim dosyasna mracaat] Bu hali gren Kelkit Rus mtareke komisyonu reisi kaymakam Voronof, ceneral Odielidze'ye keide edilmek zere gnderdii ifre mezlim dosyasnda mevcuttur. Arak'a bu emir Erzincan'dan Mamahatun tarikiyle telefonla veriliyor ve ahalinin mutavaat ermedii Arsak tarafndan bildiriliyor. Kse'deki Rus ambarlarn muhafaza etmek zere gnderilen mfrezeden Kse'ye sevkedilen kta bu telefonlar zapt u tesbit ediyor, [mezlim dosyasna mracaat] Ermeniler Bayburt kylerindeki slamlardan yalnz tede beride tesadf ettiklerini katledebiliyorlar. Btniddet ve planlarn ancak Bayburt kasabasna tatbike muvaffak oluyorlar. Trk ktaatnn meshdt() ve Bayburt mezlimine dair olan mazbata Bayburt'taki mezlimin derece-i enaatini gstermeye kafidir. Erzincan, Bayburt katliamlarnn yek-dierine mabeheti, tekil ve tensik edilmi kuvvetlerle sistematik bir tarzda imhaya balandn teyit eder. Ermeni ktaatnn, Trk ktaat karsndan ric'atla-rnda, yol zerinde ve yaknnda bulunan bilcmle slm kylerinin tahrip; kadn, erkek ve ocuklarnn kati u imha edildii grlmtr. Mamahatun istikametinden ilerleyen takip kolu; Mamahatun kasabasnn kamilen denecek derecede ih-rk edilerek kasabann mbeddel-i remd olduunu (kl haline geldiini) ve sekenesinin evlere doldurularak yakmak, sng ve kurunla itlaf edilmek suretiyle imha edilmi olduunu grmtr. Mamahatun kasabas dahil ve civarnda sng ve kurunla ehid edilip Trk ktaat tarafndan toplattrlan masumlarn adedi yz bali olmutur.4 Bayburt, Maden Hanlar, Akale Karabyk Hanlar istikametinde ilerleyen takip kolu, bu istikameti de menba'- fecaat halinde buluyor [mezlim dosyasnamracaat]. Maden Hanlan'nda be ve bu hanlarn ce-nb-i arksindeki Haroti karyesi ahalisinden ms-lim'in cenazesi yol zerinde bulunuyor.

ubat (1)334 tarihinde ilerleyen ktaat kolbalanyla Erzurum'un garp ve garb- imalsi istikametine takar-rup ediyor. Bu hatt'a kadar olan mezlim ve fecyi" hak-knda dosyada mevcut raporlarn tedkikinde hulasaten ber-vech-i at netyic elde edilmitir; 1. Tazegl karyesi ahalisinden otuz kadn, ocuk katlolunuyor ve yirmibe erkek de birlikte alp gtrlyor ki, bunlarn da ayn akbet-i elmeye duar olduklar anlalyor; 2. Tilki tepesinin iki kilometre cenubunda/ Cenes kynde mevcut altyz ksur zkr ve ins nfustan on mstesna olmak zere mtebakisi ihrak olunmak ve snglenmek ve hamile kadnlarn karnlar yarlarak karlan ocuklar kucaklarna verilmek suretiyle pek feci ve esna' bir surette ehid edilmi olduklar grlyor; 3. reni kamilen ihrak ve sekenesi mahv u nbd ediliyor; 4. Kararghn Erzurum'un n kilometre garbnda Alaca kyne nakleden birinci Kafkas kolordusu kumandan, mezkur karyede Ermeni mezlimine dair mehdtn u suretle naklediyor: a) Odalara doldurularak itlafna teebbs ettikleri ahali-i slmiyye'den ikiyzyetmisekizi ehden, krki-kisinden ekserisi ar olmak zere mecrhan bulundu; b) kiyzyetmisekiz ehid kmesi ierisinde, rzlarna tecavzden sonra ldrlerek cierleri duvarlara aslm gen kzlar, karnlar deilmi hamile kadnlar, beyinleri aktlm veya vcutlarna benzin dklerek ihrak edilmi ocuk ve erkek mevcuttur; c) Iha kasabas da ayn akbete duar oluyor. Burada yzlerce masumlar mahv u tebh oluyor. Yek-dierini takip eden bu fecyi' sistematik bir tarzda cereyan ediyor. Hassaten Cenes, Alaca, Ilca fecyi'i bilhassa mcib-i dehet bir tarzda cereyan etmitir. Kadnlar duvarlara ivilemek ve kalpleri karlarak duvarlara asmak, hamile kadnlarn ocuklar karlarak kucaklarna verilmek gibi vekyi' tesbit edilmitir. Ermenilerin slmlara kar olan tavr u hareketlerine dair Erzurum ikinci Rus kale topu alay kumandannn Hatratmda, Ilca ve Alaca vekyi'i pek gzel terih olunmutur. Erzurum vekyi'i Erzurum'daki umumi ktal, ceneral Odielidze'nin Erzurum'u terkini mteakip balyor; yani Trk ktaatnn Erzincan' istirdat tarihi olan 10 ubat (1)334 tarihinden itibaren Erzurum dahilinde ve civarnda katl-i umumi icra ediliyor. Fakat, ceneral Odielidze'nin Erzurum'da bulunduu srada mnferit katillerin icra edildii de tedkikat ile tahakkuk etmitir. Hatta, Rus ve Ermeni zabitlerinden piyade mlazm- snsi Karagayef tarafndan ar ve pazarda toplanan yz kadar mslmamn zerlerinde mevcut para ve z-kymet eya gasbedildikten sonra imha maksadyla svari klasna sevk ve kaymakam Tver-do Khlebof tarafndan haber alnarak fec'aya mani olduu grlyor. Tvendo Khlebof, Odielidze'ye mezkur vaka hakkndaki ikaytna mebn Karagayefin tevkife alnd ve bilahare Erzincan'dan Erzurum'a gelmi olan miralay Morel tarafndan tahliye olunduu anlalmaktadr. [Vesaik, numara: 24]

Erzurum katliamn Antranik ve doktor Azaryef tertip ve icra ettiriyor. Bu icraata 10 ubat (l)334'te balanyor. Erzurum kasabasnn bilumum mahallt devriye-lerle ihata olunuyor. ar ve pazarda dolaan ocuk, ihtiyar, kadn, erkek yol yaptrtmak bahanesiyle toplanyor. Toplanan bu ma'smn kitlesi kafile kafile Kars kaps civarnda itima ettiriliyor. zerleri iyice taharri, para ve z-kymet eyalar tamamyla ahzolunduktan sonra ihzar edilen ukurlara dolduruluyor. Ba'deh Erzurum garnizonla nnda bulunan bilumum Ermeni askerleri hanelere taarruza balyor. Yama, kati, rza tecavz gibi enaat btn iddetiyle tatbik ediliyor. Bu fec'a Trk ktaatnn Erzurum'u istirdat tarihi olan 24 ubat tarihine kadar devam ediyor. Erzurum'a giren Trk ktaat kasaba dahilinde 2127 maktul erkek cenazesi defnetmi ve ayrca Kars kaps haricinde ikiyzelli ceset bulunmutur. Cesetler zerinde balta, sng, mermi yaras, cierleri karlm, gzlerine sivri kazk sokulmu ecsda tesadf olunuyor. [Mezlim dosyas] Hlasa Erzurum katliamna maruz kalan ihtiyar, kadn, ocuk, erkein mecm'u sekizbini buluyor. Erzurum'un Trk pazar kamilen yama ve ihrak edilmitir. Trk ktaatnn Erzurum'u seri bir surette istirdad, mtebaki ehl-i slm' katliamdan kurtaryor. Erzurum kale topu ikinci alay kumandannn Ermenilerin tavr u hareketlerine dair yazd risale, Erzurum fecyi'i hakknda lazm gelen malumat ihtiva eder. Yine mumaileyhin bu bapta verdii muhtra [Vesaik dosyas, numara: 25] yukarda arzolunan enaat ve fecaati btn vuzhuyla tahlil ve terih ediyor. Erzurum'dan ric'at eden Ermeni ktaat fecaat ve enaatin daha eeddini Pasin ovas kylerine tatbikten e-kinmiyorlar. Hasankale kamilen ihrak ve bilumum sekenesi kati u ifna edilmitir. Bu kasabaya ilk dhil olan ktaat, sokaklarda ac ac feryat eden kpek ve kediden, alevler iinde yanmakta olan kasabadan, sokaklarda kati u ifna edilmi ocuk, kadn cesetlerinden baka bir-ey bul(a)mamlardr. Kasaba dahilindeki maktlnin adedi binbeyze bali olmutur, [Mezlim dosyas] Hasankale'de, harabeler iinde lmeyerek kalm olan yz, Kprky'nde seksenbe, Bdicivan'da iki-yz ki, cem'an yzseksenbe ar yaral kadn, erkek ve ocuk Trk ktaat tarafndan toplanarak ber-y tedavi hastahanelere almyor. Erzurum'un imalinden ekilen Ermeni ktaatndan bir ksm, o havaliyi de bir sahne-i katliama eviriyor. Hassaten Erzurum'un imalinde, Ereknis kynden elli kadn, ocuk, ihtiyar katlolunduktan sonra karye kamilen ihrak ediliyor. [Mezalim dosyas] Erzurum arkmdaki ova kylerinde pek ok kzlarn namusuna taarruz ve pek en' muameleler tatbik olunduu ve bir ksmnn da birlikte alnp gtrld ted-kikattan mstebn oluyor, Hoan, Kalk ahalisinden elli erkein Gmgm'de cesetleri bulunmutur. Makalisor karyesi ahalisiyle Gmgm'deki bilumum erkekler yol yaptrlmak bahanesiyle gtrlm ve bunlarn akbetleri mehul kalmtr. Ermeni ktaat, Gmgm' terkettii zaman, kasabada yirmi kadn ve ocuk katlediyor. Hns'tan Kprky istikametinde ric'at eden Ermeni ktaat, yolun tarafeyninde ve yaknnda bulunan kylerin sekenesini kamilen kati ve emval ve eyalarn nehb gret ve karyeleri ihrak etmilerdir. [Mezlim dosyas] Hlasa Erzincan'dan 83 tarihindeki Rus-Osmanl hududuna kadar olan kylerden pek cz'i bir ksm Ermeni ktaatnn zulm ve vahetinden kendini kurtarabiliyor, Erzincan'dan bu

hududa kadar yaplacak seyahat ve mahallinde edilecek tedkikat ile Ermeni ktaatnn slm ahaliyi nasl imha etmi olduunu tesbit etmek bugn dahi mmkndr. Kafkasya dahilinde Ermeni ktaatnn zulm ve vaheti Ermeni ktaat 93 tarihindeki Osmanh-Rus hududu gerisine ekildikten sonra o havalideki slmlar da ayn mezlim ve enata giriftar olmulardr. Sarkam'ta altrlmakta olan binsekizyz Trk esirinin peyderpey katledilmekte olduu anlalyor. Sarkam, Kars, Gmr, Kazman, Ardahan, Ahil-kelek mntkalar birer sahne-i fecaat oluyor. Sarkam ve Kars kasabalarnn hrak edilmi olduu grlyor. Mentk- mezkre dahilinde tesbit edilen Ermeni zulm ve vahetinin hlasas zrdedir: [Vesika, numara: 31] 1. 29.IV.(l3)341te, Gmr'den beyz araba ile Ahil-kelek'e nakledilmekte olan bin kadar kadn, ihtiyar, ocuk, erkek mahv u ifna ediliyor; 2. Bin nefer iki makineli tfenk ve iki toptan mrekkep bir Ermeni kuvveti Kazman arkmdaki Kulp ve Erivan mmtkasndaki slm kylerim tahrip; kadn, ocuk ve erkeklerini katlediyorlar; 3. l.V.(13)34'te yz kadar Ermeni atls itepe, Dr-gene ve civarndan altm" ocuk, kadm ve erkei katlediyorlar ve 25JV.(l3)34'te Kars arkndaki Subatan karyesinde 750 irili ufakl nfus- slmiyye'yi balta ve bakla atete yakarak ehid ediyprlar. Maisto ve Alaca karyelerinden yz' mtecaviz kadn ve ocuk ayn suret-i fec'ada katlolunuyorlar. Tekyeli, Hac Halil, Kaluky, Harabe, Vaor, Ylanl, Ginak kyleri ahalisi kamilen mahv u ifna ediliyor; 4. l.V.(13)34'te Ahilkelek etrafndaki kurada Acara-a, Dangal, Mulans, Morcahit, Padigna, Havur, Kumros kyleri ihrak, ahalisi kati mahva duar ediliyor. Arpa-ay zerindeki Ghverkinefski imalindeki Yourtlu ve Erivan imaH arksindeki amran ve civanndaki kyler sekenesi Ermeniler tarafndan katlediliyorlar ve karyeler kamilen ihrak ve tahrip ediliyor. Kars'taki Trk sersndan bir ksm Kars'ta ve bir ksm da Gmr'de sng ile bir suret-i fec'ada katlediliyor. Bu cmleden olarak, Borcal kazas merkezinden Matoyif imzasyla nc Grc piyade frkas kumandanlna yazlp asl ele geirilen 17 Nisan 1918 tarihli raporda mezlime ait aynen u cmleler grlyor: "Ermeniler emre ve zapt u rapta bakmayarak birka slm ky yaktlar. Failleri bulunamad. Abbas Tu-man'dan ve Burcum'dan tel ve telefon kesilmitir. Bir tarafa kmak mmkn olmuyor. Kyller bizden imdat istiyor, bende imdat yoktur". [Vesika numaras:Bundan baka, Baku Cemiyet-i Hayriyesi'nin 36'nc Kafkas frkas kumandanlna gnderdii mektupta [vesika numaras: 291 Erivan vilayeti dahilindeki slm-larn kati ve imha edilmekte olduu, otuzdan fazla islm kynn ihrak ve sekenesinin katledildii ve Erivan'dan firren gelen yaral, hasta muhacirinin ade-di(nin) gn-be-gn oalmakta ve sefalet ve perisniyet iinde pyn olduklarndan melce' ve me'v gsterilmesi istirham olunmaktadr.

Ermeni ktaatnn u harekat- vahiynelerine kar Trk ktaatnn tavr u hareketleri hakknda Ktayis valisi ikotis Villi'nin Ktayis vilayeti ve mlhakatna yazd telgraflardan atdeki hkart clib-i nazar- dikkattir. [Vesika, numara: 30] "Trkler kesiyor, ldryor diye ayialar kyor; ben size beyan ederim ki bu doru deildir. "Trk hkmeti ve Trk askeri kendi halinde duranlara hibir ey yapmaz ve ilimez. Mal ve mlkn de muhafaza ile kendilerine muavenet eyler. Ahalinin yerlerine gelmesini, sahipsiz kalan hanelerdeki eyalarna sahip olmalarn ve bunlarn zayi olmakta olduunu Trk hkmeti bize bildiriyor. "Trabzon'dan, Batum'dan askerler silahlarn atarak katlar. Bu mcib-i hicaptr. Bu husus Azurgeti muharebesinde pek fena bir halde grld. Muharebede b-ykkk herkes metanetini muhafaza etmelidir". Bundan maada, Borcal ahali-i slmiyyesi'nin duar olagelmekte bulunduu zulm (ve) i'tisf Tiflis'te kan Aybayrak gazetesinin nsha-i mahssas tamamyla terih ediyor ve ahalinin gnderdii istimdatname her suretle vekyi'i tasvir ediyor. Vesika, numara: Fecaat ve enat(m) tasvir ve tasavvurun fevkinekt grlyor. Ahilkelek mntkasnda ki slmlara Ermenilerin yapt zulm ve i'tisft hakknda Rus memurininden birinci Aksire dairesi mfettii Haraeniko, kendi el yazsyla verdii raporda vekyi'i ber-vech-i at tesbit ve takrir eyliyor: "1917 Tern-i Sn'sinden itibaren 1918 senesi 31 Mays'na kadar Ermenilerin Ahilkelek sancanda yerli ve mut' ahali-i slmiyye'ye kar tatbik eyledikleri dmanne muamelat izah edeceim. Gerek yerli Grclerin ifadtna istinaden ve gerek kendi gzmle grm olduum vekyi'i gzlerim yala dolu olduu halde izaha mbaeret ediyorum: "Geen sene Tern-i Sni nihayetinde Akbabal sekiz slm, yerlilerden ot satn almak zere Bodanofka karyesine geldiler. [uras ayan- kayttr ki, o sralarda asayi ber-keml olduundan slmlar silahsz gezerlerdi]. Bundan haberdar olan Hocabey karyesi Ermenileri, derhal mezkur sekiz mslmanm etrafn ihata ederek hanerlerle zerlerine saldrdlar ve katlederek gzlerini oydular, dillerini kestiler. Bilahare cesetlere env-i hakaret yaptktan sonra dier drdn silahla katlederek cesetlerini Akbabahlara iade ettiler. Hanerlerle katlettikleri drt cesedi yaktlar. 1918 Knun-i Sni'sinde Ermeniler slm kylerine taarruz etmeye baladlar. Evvela "Silahlarnz bize teslim ederseniz size hibir ey yapmayz!" diye ifale baladlar. slmlar Ermenilerin lakrdsna inanarak kendi silahlarn teslim ettiler. Halbuki Ermeniler ifal etmilerdi. Ermeniler slamlarn silahlarn aldktan sonra zrdeki kyleri tahrip ettiler: "Tospiye, Kukiye, Verivan, Tun Okam, Kolilis, Pan-kana, Suuma, Kavas, Aluvejva ve Gomris namndakikylerin zahire, mev ve bilumum eyalarn alp gtrdler. Ky ahalsinin bir ksmn derhal orada katlederek mtebaki kadn ve erkekleri esir sfatyla Ahilke-lek kasabasna gtrdler. Orada bunlara yirmidrt saat zarfnda bir funt ekmek ile sudan maada hibir ey vermediler. Binaenaleyh alk ve pislikten ser meyannda tifo zuhur etti. Doktorlar sernn daha iyi iaesi ve temiz tutulmas iin mracaat etmiler ise de Ermeniler nazar- itibara almayarak mslmanlar hesapsz bir surette krldlar. Kimse muavenet edemedi; nk, Ermeniler hatta slm sersmm mevkuf bulunduu binann civanna bile kimseyi brakmyorlard."te 21 Mays 1918 senesinde Trk ordusu Kuzah karyesini igal ettii zaman bilumum Ermeniler firar etmeye baladlar ve sernn bulunduu binay tahrip ettiler. slm dam altnda kald. Cesetlerin bir ksmn da ukurlara atarak zerlerine kire dktler. Bilahare neft ile yaktlar. Yirminci asrda medeni Ermeni milleti neler icat ediyor?"

te grlyor ki Ermeniler 93 Osmanl-Rus hududunun garbndaki memlik-i mstevliyede bulunan ahali-i slmiyye'ye tatbik ettikleri zulm ve vaheti mezkur hududun arknda sakin, kendi i ve gleriyle megul ve her trl hukuk- milliyeden mahrum biare-gna da temilde devam ediyorlar, bu imha plannn tekil ve tensik edilmi kuvvetlerle icra edildii ve maksadn, ekseriyeti tekil eden ahali-i slmiyye'yi ekalliyete irc'dan ve hatta bsbtn mevcudiyetlerinin izlesinden ibaret olduu tahakkuk ediyor. Her ne kadar Ermeniler grdkleri zulm ve i'tisft karsnda feveran ettiklerini iddia ediyorlarsa da, bu iddiann derece-i but-ln(na), 93 hududu arknda tesbit ve tevsik edilen tavr u hareketleri kafi gelir. Alelhusus mehur Ermeni sergerdelerinden Antra-nik'in, mfrezesiyle Nahcivan havlisinde icra ettii katliam hibir suretle tevakkuf etmiyordu. Ermeni bakumandan bu katliamn mesuliyetinin kendisine tevecch edeceini idrak ediyordu. Bu esnada Ermeni kolordusu kumandam ceneral Nazarbekf'un birinci Trk kolordusu kumandanlna ibla edilmek zere Ermeni komisyonu riyasetine gnderdii mektup, cereyan eden fecyi'in derece-i vs'atini ire ediyor. Generalin mektubuna zeylen Ermeni komisyonunun i't ettii rapor Ermenilerle slmlar arasndaki mnferetin esbb ve av-milini gstermektedir. Ehemmiyetlerine binen her iki mektubun tercmesi aynen zrdedir: Gmr'de mstakil Ermeni komisyonu riyasetine 27 Haziran 1918 numara: 10008 "Aldm malumata gre, emirlerime itaat etmediinden dolay kumandam altndaki kolordudan btn mfrezesiyle 5 Haziran 1918 tarihinde tardedilen Antra-nik'in Nahcivan havlisinde hakikaten birok mezlim ve fecyi' yapmakta olduunu Trk kumandanlna bildirmenizi rica ederim. "Osmanl kumandanl da tabii biliyor ki, Kamerli cenubundaki Culfa demiryolu mntkas uzun bir mddet slm eteleri elinde idi. Ben bunlar datmak istedim, muvaffak olamadm. Mut' ahaliye zulmeden Ermeni ve slm etelerini datmak zere ben ve Erivan hkmeti btn arelere tevessl ediyoruz. Bunu Trk kolordusu kumandan Kzm Karabekir Bey'e haberverdim. Hudut mntkasnda da ayn tedbrin onlar tarafndan ittihzn ben istiyorum. "Kublasara, manalo kyleri yannda belki yanllk eseri olarak 25 Haziran 1918'de yerli Ermeni, Trk ve Tatar mfrezeleri arasnda msademe olduunu Trk kumandanlna haber vermenizi rica ederim. Bu gibi vakalarn olmamas iin ne zaman hangi yoldan ne kadar ktann ne maksatla geeceinin vaktiyle bana bildirilmesi meselesinin komisyonda halledilmesini rica ederim. Mezkur vakalara benzer vukuatn bir daha olmayacan muhikk bilebilirler". Kolordu kumandan Nazarbekof Osmanl komisyonu riyasetine l Temmuz (13)34 Zeyl "Erivan sancanda milel-i muhtelife bulunduundan, son zamanlarda fena neticelerin vki olmas Ermeni ve Osmanl komisyonunu dndryor, Aktedilen sulh salam ve devaml olmal. Komuluk mnasebt, mevni'i kafi ve messir karar ile kaldrmal. Bu vakalarn esbabn tarihte aramal.

"905 senesinde adem-i muvaffakiyetle neticelenen Japon muharebesinde ve birinci ihtilalden sonra hkmetin tesir-i nfuzu azaldndan dolay Rus hkmeti bir milleti dier millet aleyhine tevik ettiinden, Mve-r-y Kafkas dahilinde bulunan Ermeni ve slmlar arasnda vsi' mikyasta ilk mnferet balad. Cahil ahali ile din mutaassplar bu tevikatn kurban oldular. "Kafkasya'da slm ve Ermeni arasnda hibir se-beb-i mcbir yok iken bu mnferet balad. Baku, Gence, Erivan taarruzlarnda mutazarrr olan Ermeni ahali, hkmet tarafndan himaye ve muavenet grmedii iin kendi kendilerini muhafazaya mecbur oldular. Yalnz hamdolsun ki, bu hal ok srmeden tarafeynin messir siyasetleriyle bu kavgalar defoldu ve iki millet tekrar rahat yaamaya baladlar. "Bu muharebe, mnasebt yeniden gerginletirdi. Muharebenin son safhasnda yalnz Ermeniler Osmanl imparatorlu uyla muharebede kald. O zaman mnferet yeniden balad. Bir taraftan slmlar kendi hem-din-lerine yardm etmek istediklerinden ve Ermenilerin kuvvetlenmesinden korkarak Ermeni ordusunun arkasn almak isteyip, demiryollarn ve telgraf hatlarn tahrip ettiler, yollan kestiler; Ermeni kylerine, asker ktalarna taarruz ettiler. Dier taraftan, Ermeniler, bu kuvvetli dmanla muharebelerinde mitsiz kaldklarndan, ok fena tecavzler yapmaya baladlar. "Aktedilen sulh bu kanl mcadelt kaldrmak. Ermeniler anladlar ki, refah ve saadetleri baka milletlerin teviktmda deil, eski komularyla iyi mnasebatta bulunmalanndadr. "imdi Ermeni Cumhuriyeti arazisindeki slm ahali ile Osmanl imparatorluu arazisindeki Ermeni ahalisinin istifadelerini dnmeli ve Osmanl ordusunun da Avrupa harbi neticesine kadar menfi'ini temin etmeli. Osmanl komisyonu are olarak bir teklifte bulundu ki, bu tekliften siyasi, iktisadi birok hukuk meseleleri kacak; Ermeni komisyonu sulh muahedenamesinin teferruatna karar verebilir; Osmanl komisyonunun bu teklifini konumaya salahiyeti yoktur. "Muahedename Ermeni Cumhuriyeti arazisindekislm ahali ile Osmanl imparatorluu arazisindeki Ermeni ahalinin istirahatlerini temin ediyor. Yalnz bu hususta mzakere olunabilir. Ermeni komisyonu mit eder ki, iyi bir hkmet idaresi .teekkl edilir ve msel-lah etelerin tecavzatna nihayet verilirse ahalinin istirahat temin edilmi olacaktr. "Muhacir ahali yerlerine iade edilirse Osmanl imparatorluunun yeni arazisindeki intizam(n) bozulmayacan Ermeni komisyonu zanneder. Muhacirlerin silahlan alnmal ve itaatsiz olanlar edden tecziye edilmelidir. Muti' ahalinin yerli ahalinin muhafazas tahtnda yerlerine iadelerine ve ileri bana gemelerine m-sade olunursa, hududun her iki tarafndan intizam^ve istirahattn) temin edilmi olacan gstermeyi Ermeni komisyonu vazife addeder. Bu zamanda ufak bir arazide toplanan, mallarn kaybeden, mahsulatl arazisinden karlarak dalk araziye srlm olan ahali lme mahkumdur ve tabii bu yzden oralarda intizamszlk, rahatszlk olur. "Bunu da bilmelidir ki, Ermeni Cumhuriyet'ine geen Erivan sanca ksmnda imdi ahali misli oldu. Erzakszlk, idhalatn olmamas ve Erivan sancann en mnbit arazisinin Osmanl hkmetine gemesi dolaysyla Ermeni milletini vahim ve korkun bir tehlike tehdit ediyor. "Ermeni komisyonu Osmanl hkmetinin dostluuna inanarak ve Osmanl ordu bakumandanlnn "Ermeni hkmetini Trkiya tekil etti ve tabii muhafaza edecektir."

gibi byk va'dini hatrlayarak, tasavvur etmiyor ki, Trkiya Ermeni milletinin lmn istesin". Komisyon reisi Levisyats Tomaef Vekilof Keiyef JakoyofBu mektuplarda slm ahali aleyhine yaplan mezlim sarahaten tasdik ve itiraf olunmaktadr. Bu mezlimin mrettep ve kuv-y muntazama tarafndan idare edilmi ve pek vsi' olduu muhakkaktr. Hitm 335 SENES TEMMUZ AYI ZARFINDA KAFKASYA'DA SLMLARA KARI CRA OLUNDUU HABER ALINAN ERMEN MEZLM ' Mukaddime Son zamanlarda Ermenilere kar yeni mezlim icra olunduu ve Kafkas Ermenilii(nin) himayesiz braklrsa mahvolaca ve Kafkasya'daki ktallerin menbamn Osmanl hududu dahil olduu gibi haberler ecnebi matbuatta grlmektedir. Evvela Osmanl hududu dahilinde slmlar tarafndan ansr- sirenin hibirisine kar zulm yaplmad malumat- resmiye ile sabittir. Hududumuz haricindeki vekyi'de (ise) Trkiya hibir zaman medhaldar deildir. Bilakis Kafkasya'da, hemen hududumuz civarnda Ermeniler tarafndan slmlara kar pek byk ktaller tertip edildii her gn haber alnmaktadr. Bunlara bir misal olmak zere, 335 senesi Temmuz ay zarfnda Kafkas Ermenilii'nin mahall slmlarna ve Os-manii hududuna kar tecavzleri teferruatn ire eden zrdeki liste tertip edilmitir ki, mnderict neriyat- vakaya kar sarih bir cevap tekil eder. 335 Senesi Temmuz mh zarfnda Kafkasya'da Ermenilerin k ettikleri cinyt hlasasdr 1. Haziran nihayetinde gerek Karakurt kaymakam Mosisi'nin Karapnar'da Islmlara vki olan beyanat ve gerek merkumun nezdindeki Rum jandarma neferinin ifadesi Kazkkaya, Armudlu, Kzlhamaml, Kilyantepe ahalisine baskn ve taarruz yaplacan ima eder bir mahiyette idi; 2. Ermenilerin hududu tecavz: a) 24.VT.(13)351te Bayezid'in Diyadin mntkasnda, Hamada iml-i arksinde Ermenilerin svari ve bir piyade neferi hududu tecavz etmi ve tardolun-mutu. b) 5.VII.(13)35'te Kuatyan'a otuz piyade gelmi ve karakollarmz tarafndan tardedilmitir. c) 5.VII.(13)35'te otuz Ermeni piyadesi ve 7.VII.35'te otuzbe svarisi Sarbyk'a gelerek hududu gemek teebbsnde bulunmu ve msademe de vki olarak tardolunmutu. Bu ikinci msademede bir neferimiz mecruh olmutur. d) ll.VII.(13)35'te Moson nahiyesinin Zor istikametinden yirmi kiilik bir mfreze hududu tecavz etrnek istemise de, birbuuk saatlik msademe neticesinde tard olunmutur. e) 13.VII,3)35'te, yine "d" fkrasnda muharrer isti-kametten Ermeniler birinci defasnda altm neferle ve ikinci defasnda onbe kiilik kuvvetlerle hududu tecavz etmek teebbsnde bulunmularsa da tardedilmi-lerdir.

3- Temmuz bidayetinde, istihbarata nazaran Kars ve Sarkam havlisinde slamlarn ileri gelenlerini ve genlerini Ermeniler(in) toplayarak ksmen haps ve teb'd etmekte ve ksmen itlaf eylemekte olduklar ve bundan baka teklf-i harbiye bahanesiyle slamlarn at, araba, erzak ve mevlerini toplamakta olduklar ve bunun iin de kuvve-i askeriyye sevkeyledikleri anlalmtr. Kars ve Sarkam havlisinde bir ksm ahali bu yzden Allhuekber dana ekilmeye mecbur olduklar gibi, bu mezlim Nahcivan ve Zengesor ve Drulekez mntkalarnda daha vsi mikyasta icra edilmitir; 4. Ermeniler muhtelif havalide slmlara ka yaptklar vahet ve cinayt 4 Temmuz (13)34'ten itibaren tedd ve tezyd eylemilerdir: a) Akakale'ye tbi drt karyeyi 4.VII.(13)35'te basarak, bir ky ahalisini kamilen ve dier kylerden altmar adam gtrp katletmilerdir. Bozku karyesinde bir mslmann kardeini ve zevcesini ve kzn alp gtrmlerdir; b) Mescidli ve Kilyantepe karyelerinde 5.VII.(l3)35'te taarruz ile, birinci kyde slamlardan drt ehid ve drt mecruh verdirmiler ve ikinci kyde ise on slm' ldrmlerdir; c) Kzlhamaml ve Kazman civarndaki Curuk karyelerine de bittaarruz gasb u gret ve cinayt k eylemilerdir. Bunlara kar Ermeniler top ve makineli t-fenk de istimal etmiler ve top sadlan huduttan iitil-mitir; d) Kurudere'yi o tarihlerde basarak sekiz kadn ve erkek itlaf ve birisi gelin ve birisi kz olmak zere otuz-be kiiyle dortyzkrk mev alp gtrmlerdir; e) Kazman'daki cinayetlere ait tafsilattan olarak 5.VII.(13)35'te mezkur kasaba erafndan Mustafa Efen-di-zde Arslan Bey ve zevcesi ve smail Efendi-zde Ah-med Efendi Kazman ile Kars arasnda Ermeni karakol efrad tarafndan alkonulup, Berna civarnda pek feci bir surette katledilmilerdir. Bilahare bunlarn cenazesi Kazman'da halka tehir edilmekle slmlar bu halden korkarak dalara kamaya mecbur kalmlardr; f) Erivan, Kars, Kazman havalisinden birok slm bu cinayetler zerine hududumuza iltica etmilerdir. 5. 10.VII.(13)35'te Baky' igal ile Ermeniler Ar-mudlu garbndaki srtlara top ta'biye etmiler ve civar kyler mslmanlarna taarruz eylemilerdir; 6. Cinayetlere sahne olan mahaller ahalisinden alnan birok feryadnme. ve mektuplar mezlimin derecesini pek messir bir Usan ile biriyordu; 7. MTEAEKP GNLER ZARFINDA: a) 12.VH.(l3)35'te Kazman ve Kars'a giden iki slm ile ailesini Tahtelis ile Aaderesi arasnda Ermeniler ldrmler ve gs ve yanlarnda atklar ceplere el, kulak ve burunlarn kesip doldurmulardr; b) 13.VII.(13)35'te rkler, Ayntab, Armudlu, Ba-koy karyelerine hcum ile slamlarn mallar yama edilmitir. Ayn gnde hududa ikibuuk saat mesafede Gazikaya mslman kyn basmak steyen Ermeniler ile ky slmlar arasnda msademe vukubulmutur; c) Bu gnler zarfnda Nahcivan ve err havlisinde krkbe pare kye Ermeniler ktat- askeriyye ile hu-cum etmiler ve imendifer gzerghna mcavir kyleri zrhl vagonlarda ate altna almlardr. slmlar Ara nehrine dkmek ve imha eylemek iin ktaata emirler verilmi olduunu", 'ele geen evrakn mfd gsteriyordu.

8. 19.VIL(13)35'te Ir Br karyesinin arknda ve hudut haricindeki Kazan karyesine bir Ermeni mfrezesi baskn vermekle ky ahalisi hududumuza iltica etmitir. Ayn gnde Pasinler Kilisesi civarnda ve hudut haricindeki Bulakl'ya yzelli kiilik bir Ermeni mfrezesi tecavzde bulunmu, kyllerden iki mecruh ve ehid vukubulmutur. Bu srada hududumuz dahiline onbc top mermisi dmtr. Toroslu civarnda Aralk kynde bir kadn ve bir erkek ehid edilmitir. Drtyz piyade ve top ile Su-vank karyesine vki olan Ermeni taarruzu, kendilerinden alt maktul ve slamlardan da birka ehid dmesine sebep olmutur. Ermenilerin kye tekerrr eden taarruzlar neticesinde slmlar da buradan kamlardr; 9. Karakurt cenb-i arksinde Darbhne nam karyeye 30.VII.(13)35'te takriben yz kiilik bir Ermeni kuvveti baskn yaparak ky igal ile makineli tfenk dahi istimal ederek oradan dalara kamakta olan slmlar ehid etmilerdir. Kyde kalanlardan sekiz kadn ve yedi ocuu beraber alp gtrdkleri gibi, ky hanelerinin btn eyalarn ve bundan baka krkbe kz ve yzyirmi koyun ile bulabildikleri erzak gasbetmilerdir. Ermeni hkmetinde bir frka kumandan olan Arsak ismindeki ahsn Eyp Paa (Paso) namndaki airet reisine ahiren gnderdii mektubun Ermeni fecyi'ini itiraf eden bir fkras ber-vech-i zrdir: "...Binaenaleyh, vaktin hullyle, hkmet-i Osmaniye'nin aym fecyi'ine mtekbilen harekatta bulunmak mecburiyeti hsl olmutur. Hkmet-i Osmaniye elyevm fiilinin cezasn grmektedir. Bu havalide mtekbilen baz taarnzt ve tecavzt vukubulmu ise de bunlar da birka mevvikin tevikiyle icra edilmitir..." 335 VE 36 SENELER KAFKASYA'DA SLMLARA KARI CRA OLUNDUU TEBEYYN EDEN ERMEN MEZLM* 35 ve 36 seneleri Ermeniler tarafndan Kars ve Erivan vilayetleri dahilinde icra olunan ktal ve mezlime ait hlasa Osmanl ordusu 30 Tern-i Evvel 34 tarihinde akdettii mtareke eraitine tevfikan, Harb-i Umumi'den evvelki Osmanl-Rus hududu gerisine ekildikten itibaren, hudut haricinde himayesiz kalan ahali-i slmiyye de Ermeni ktal ve mezlimine yemden uramaya balad. Osmanl ordusunun tahliye ettii arazide ekseriyeti tekil eden slm nfusunun mahv u ifnasna yryen bu ktal ve mezlim; tohumluk istemek, sebepsiz vergiler tarh ve teklif etmek ve silah toplamak gibi en adi bahanelerle irtikap edilmektedir. Mazlum slamlarn duar olduklar bu silsile-i fecyi' Avrupa'da, Amerika'da... velhasl her taraftaki Ermeni propagandaclar vastasyla hep slmlar tarafndan k edilmi cinayetler eklinde ilan olunmakta ve slamlarn maruz kaldklar felaket ve musibetlerden, zulm ve ktallerden yine slmlar aleyhine binlerce bhtan ve iftira vesileleri bulunmaktadr. Bu mfteriyt- tasn'ta sarih bir cevap tekil etmek zere, 335 senesi Temmuz ay zarfnda Kafkasya'da s-lmlara kar icra olunduu haber alnabilen Ermeni mezlimi, Osmanl Erkn- Harbiye-i Umumiye Daire-si'nce neredilmiti. slmlar iin kanl bir sahne-i fecaat tekil eden (1)293 hududu arkndaki mntkaya Trk ordusu (1)336 senesi(nde) tekrar girdii zaman, Ermenilerin brakt sr- vaheti re'ye'1-ayn grm ve muhtelif heyetler vastasyla yaplan tedkkt- resmiyede pek ok hakikatlere dest-res olmutur. Mahedta, sa kalan yerli ahalinin ifadesine ve vesaik ve delile mstenit olarak bir kitap halinde cem' ve telfk edilen baz malumat, imdiye kadar Ermenilerin propaganda

perdeleri arkasnda gizlemeye altklar emsali grlmemi pek feci levhalar enzr- bee-riyyete vaz' edeceinden, ner ta'mmi bir vazife-i in-saniyye telakki olunmutur. ngilizlerin hile v hud'ala-n neticesi olarak Kars ra hkmeti 13 Nisan (13)35lte mevki'-i idareyi terkettikten gn sonra. Ermeni ce-nerali Osebyan askerleriyle beraber Kars'a girerek, Ta-nak Ermenilerden Garganof makam- hkmeti igal etti. Bundan bir hafta sonra Ermeni mezlimi yeniden balad. I. Kars ve civarnda Ermeni mezlimi a) Vaktiyle ra askerlerinden iken terhis edilen 100 slm, ehirde tutularak zulm ve ikence ile imha edilmitir; b) ra messislerinden brahim, Hasan Aziz, Ma-milof, Musa Bey, Kmrl Yusuf Bey, Muhlis Efendi ve Rus milletinden Rainski, Camiof, Kazmanl Ali Bey, Revanl Mehmed Bey, Hseyin Aa, Ahmed Efendi bir gecede tevkif ve teb'd olunduktan sonra, hepsinin evleri msadere ve eyalar yama edilmitir; c) Bu hafta zarfnda Frnc Mustafa Aa kati ve eyas yama edilmi ve Frnc Mehmed olu Hasan'n 700 Osmanl altn lira ve ikibin banknot liras, vali muavini alkonyan ile ceza reisi tarafndan hile ve tehdit neticesinde gasbolunmutur; d) Bal karyesinden Molla Mehmed, "Trkiya ile muhaberede bulunuyormu!" iftirasyla Kalearkas'na gtrlerek, sa sa kafasnn derisi yzlm ve yan taraflarnda etlerini kesip cep yaparak, gayet feci ve is-kenceli bir surette ldrlmtr; e) (1)335 senesi Haziran'nda, Kars'a tbi Hac Halil karyesinde meskun Trkleri Sebt olu Murad Nazik beyz svari ile muhasara ederek sekizbin koyun, be-yz srlar(n) ve ikiyzbin liralk nakid ve z-kymet eyalarn alarak sekiz nfus aile reislerini katletmilerdi. Kk Yusuf, Hac Mahmud ky, Satuky, Ala-ky, Aadede karyelerine de hcum ederek, ahaliden otuz kiiyi itlaf ve hanelerini klliyen yama ile ikibin koyun ve sn gasbederek Kars'a gtrmlerdir. Bu ci-riayetler, ceneral Osebyan ve vali Garganof'un emriyle yaplmtr. (13)35 senesi Knun-i Evvel, (13)36 senesi Knun-i Sni ve ubat aylarnda Ermenilerin yapt zulm ve ikence ve ktal, vs'ati itibariyle pek ziyade ayan- dikkat ve clib-i merhamettir.Bu vekyi'den bazlar ber-vech-i at dercolunmutur: f) Ceneral Osebyan'n kumandasndaki ktat- as-keriyye ve eteler Kars etrafnda bulunan Karapnar, amurlu, Akkcrem, Glba, Yurdik, yneli, Kzlak-mak kylerine hcum ve yz mtecaviz b-gnah masum slmlar ldrdkten sonra, ikibin koyun ve sr ve yzbin liralk hal, ev eyas ve z-kymet eya gasbet-milerdir. Krmenilerin bu zulm ve vahetinden dolay Kars civarn terk ile Gle ve ldr taraflarna firara mecbur olan slm ahalisinden, ekserisi kadn ve ocuk olmak zere beyz kadar insan souktan donarak telef olmulardr. Bu fecyi'in mrettipleri de vali Garga-nof'la kumandan sebyan'dr. [Ermeni Mezlim i-Vesaik Dosya-I] 2 Knun-i Sni'den itibaren Kars-Gmr demiryolu zerinde ahnalar (Odino) karyesine hcum ve zrhl vagonlardan top atlar icra olunmu ve yalnz bu karyede beyz mtecaviz erkek, kadn ve ocuk pek merhametsiz bir surette ehid edilmi ve kaabilen iki-yz kadar slm da kar tipileri altnda boularak rah-met-i Rahmn'a kavumutur; g) Yine bu sralarda, Kars sancana tbi Digor nahiyesinden otuzsekiz pare ky Ermeniler tahrip ve ihrak, bu kylerden erkek, kadn, ocuk olmak zere ondrt-bin altyzyirmi slm' kati u imha ve bilumum mallan-n yama eylemilerdir. Bu hakyk; mezkur otuzsekiz ky ahalisinden sa olarak kap kurtulan ve elyevm avdet etmi olup Ermeni hunharlna, Ermeni vahetine sarih ve feci bir levha-i ibret tekil eden bu harabeler iinde gzya dkerek yeniden yurt yapmaya alan zavalllarn ikayet ve ifadelerine ve mahallinde yaplan tahkikata mstenittir.

Tahrip edilen bu kylerin isimleri ber-vech-i atdir: Digor, Pazarck, Tarhana, Trkmenaan, Sorholu, Alem, Makarprt, Alaca, Trk Sdls, Bayramg-mek, Veysikmde, Ayran Den, Arack- Uly, Arack- Sfl, Kzl Maara, Kitpan, Karaba, anak, Dolama, Kesko, Karakale, Hortsun, Kayakmde, Pivik, Dellar, Karaky-i Uly, Karaky-i Sfl, aban Arpal, Baky, Betlik, Alemcan, Paabey, arkh-y Uly, ankl-y Sfl, Hli Maslak, Hseyin Kendi, Kale karyesi.

II. Sarkam ve mlhakatnda Ermeni mezlimi a) Kars slm ra hkmetinin sktundan bir mddet sonra, Ermenilerin Sarkam'a vrdunda kaymakam Varcabet Agop, evvelce ra hkmeti nezdin-de telefoncu olan yedi slm' feci bir surette katlettir-mitir; b) Ermeniler, Sarkam'a vrdun ikinci haftasnda Mescidli kyne baskn yaparak, Erivan muhacirlerinden Dervi Aa ve yirmi kii aile reislerini kati ve ky topla bombardman ve emval ve eyasn gasbettiler. Bu vakann ertesi gn ibu zalimane tecavz protesto e-den milletvekili ve Sarkam'n sabk kaymakam BekirBey'in Hamam karyesinde bulunan hanesini ve karyeyi topla tahrip ve Bekir Bey'in akraba ve taalluktn kati ve nukd ve emvalini gasbettiler; c) (13)36 senesi l Nisan'dan itibaren, ceneral Oseb-yan ve vali Garganof ve alay kumandan Mirmanof un emirleriyle, Osmanl muhaciri olan Ermenileri Sarkam kylerine iskana baladlar. Bundan sonra, eteba Sepo'nun Maverist tabir olunan atl eteleri, balarnda eteci Ermeni apo Murad, avu Nazik, Hac Bab ve Sarkam jandarma kumandan Kr Arsak Hayrabet olduu halde birer birer slm kylerini yamaya baladlar. Yana ve tahribe urayan kyler ber-vech-i atdir. Aa ve Yukar Kotanh, Oluklu, Tuzluca, Akyar, Karahamza, dr, Karaayr, Akpnar, Ali Sofu, Cavlak, Krkpmar, Karnakad, Sigor, Katranl, Blkba, Lalo-lu, Kaml, plak, Aa Salut, Verian, Boyal, Akakale, Baky, Beyky, Karakale, Katranl, Emirhan, Dal-ca, Bekice, Hasbey, Sbhanazad. Ermeniler bu otuziki kyden birounu kamilen ve bazlarn da ksmen tahrip etmi ve pek ok mal ve eya ve para gasp ve ahaliden bindokuzyzyetmi kiiyi kati ve imha etmilerdir. Yalnz Katranl'da, muhtelif byk bina dahilinde sekizyz slm' ihrak etmilerdir. Mtebaki ahaliden birou, yalnz canlarn kurtarmak suretiyle hududu geerek Trkiya'ya dehalete mecbur kalmlardr. [(1)334 senesi(nde) Ermenilerin bu mntkada ehid eyledikleri onbirbin yerli slm ve umumiyetle (1)334 senesi(nde) hududun arknda Ermenilerin yapt ktal ve mezlim, ayrca neri mutasavver risaleye dercedile-cektir]; d) Bu sralarda Ermeniler Lavstan, Topta, Glpnarkaryeleri ahalisinden sekizyz slm' evlere doldurarak yakmak suretiyle, Ermeni vahet ve hunharlna bir numune daha ilave etmilerdir. Bu kyden alp gtrdkleri yirmibe gzel k2 Ve gelinin akbetleri mehul kalmtr. Katliam esnasnda bu kylerden firara muvaffak ve el-yevm ber-hayat olan drt kii bu fe-d'ann iinde bulunmu ahitlerdir; e) 14 Eyll (13)35'te, Ermeniler Karaurgan'n onbe kilometre kadar arkndaki Mecingerd-i Uly kyne taarruzla slm ahaliyi ksmen kati ve ksmen de hicrete icbar etmilerdir; f) 10 Eyll (l)335'te Zakim, Grekan, ermik karyelerine taarruzla ahaliden bazlarn ehid ve mtebakisinin mallarn yama eylemilerdir;

g) (13)36 senesi zarfnda Bardiz nahiyesine tbi Grekan, Zakim, ermik, Vartanot, Krk, Tirbez, Ahriz, Posik, Temrkla, Vanek, Osonek, Fanrisi, Pertos, Ze-petek, Dagir kylerinden dokuzyzoniki nfus, ksmen kurunla, ksmen ihrak suretiyle imha ve yzelhbir haneyi tahrip ve ihrak etmi ve pek ok itinm, zahre, z-kymet eya ve nukd gasbeylemi ve bu kylerden birok kz ve kadnlara cniyne bir surette taarruzla beraber yirmidokuz gen kz alp gtrmlerdir. Bu katliam esnasnda, evvelce ktale urayan muhtelif mahallerden toplanp Krk ve Vartanot karyelerinde iskan ve iae edilen yzyirmibe ksz kz ve erkek slm ocuu da feci bir surette katledilerek, Ermeni vahetinin mazlum kurbanlar arasna katlmtr. Bu fe-cyi'i tertip ve idare edenler alay kumandan Mirmanof ve Mazmanof ile Sivasl Murad ismindeki hunhar etecilerdir; h) Karaurgan civarnda Zek karyesi ahalisi, Osmanlhududu zerinde mslman ahalinin bulunmas caiz olmadndan, Kars'a gnderilecekleri bahanesiyle kylerinden kararak Kars'a doru sevk ve Sarkam'la Kars arasnda mezkur ahalinin araba, eya ve hayvanlarn gasp ve yzelli nfusu orman iinde katletmilerdir. (Bu fecyi'i irtikap eden, jandarma kumandan Kr Ar-sak'hr), III, Akbaba, ldr, Gle, Zavat mntkalanndaki mezlim a) (1)336 senesi Knun-i Sni ve ubat aylarnda Kars ve Sarkam havalisinde olduu gibi, mahall slm ra heyeti tarafndan idare edilen ldr, Zaruat, Akbaba mentknda Ermeniler top ve makineli tfenk mfrezeleri ile takviye edilmi kuvvetlerle slmlara tecavze baladlar, Knun-i Sni'de Zaruat kazas dahilinde ilk defa Gvercin, Mama, Incilipmar karyeleri Ermeni etelerinin taarruzuna uram ve bu kylerden krkbe kii, bir ksm atete yaklmak zere ehid edilmi, gzel ve gen kzlardan otuzu Gmr'ye sevkolun-mutur; b) Bu ay zarfnda Gle nahiyesinin ullu karyesine Ermeniler topu ateiyle ve etelerle taarruz ederek, erkeklerini kamilen kati u imha, kz ve gelinlerini esir, emval ve eyasn gasp ve yama eylediler; bu nahiyenin tak- Uly ve tak- Sfl kyleri de taarruza urayarak, erkeklerinin bir ksm firar etmi, kadnlarnn rzlar Ermeniler tarafndan pyml ve ahalinin mev ve ire eyas yama olunmutur. Hasky karyesinden de bir miktar mev gasp ve drt erkekle baz kadnlar Ardahan'a gtrlmlerdir. Ermenilerin, srf slmlarla meskun olan ve slm ras tarafndan idare edilen bu mentk cebren istilaya karar vermi olduklar, mezkur mntkaya taarruza hazrlanm olan Ermeni ktaat kumandan tarafndan 30 Knun-i Sn (l)336'da neredilen tehdit-name gsteriyor. Evlerin topu ateiyle yaklacandan ve emvalin kamilen mahv u tahrip edileceinden bahis bu beyanname, Ermeni hkmetinin mezlim-i resmiyesine bir numune tekil edeceinden, aynen tiye dercolunmutur: Suret Zaruad havalisine verilen emir numara: I Romanof istasyonu saat: 12 30 Knun-i Sni 1920 Zaruad havalisi ahalisine "Sizce malumdur ki, ben ktaatmla Romanof istasyonuna geldim. Sizin karar vermeniz iin iki gn sabrederek bekliyorum. Kadnlarnza, ocuklarnza merhamet edip, tbiiyeti kabul ettiinizi bildirmek iin murahhaslarnz gnderiniz! Szce belki malumdur ki Ermenistan Cumhuriyeti dvel-i muazzama tarafndan mstakil olarak tannmtr. Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan arasnda sulhen beraber yaamak iin tedf' bir ittifak- dostne akdedilmitir. "Bundan dolay, size evvelce ihbar

etmeden, gerek Ermeni ve gerek Rus veya mslman olsun, kylerimizden hibirinde kan dkmek istemiyorum. 31 Knun-i Sni saat 12'ye kadar, en ge olmak zere, on murahhast), tbiiyetinizi tasdik etmek maksadyla Romanof istasyonuna, nezdime gndermenizi tavsiye ederim."Murahhaslarnzn hayat (ve) hrriyetini tekefflediyorum. Eer tbiiyeti kabul ederseniz kendi hrriyetinizi ve emvalinizin emniyetini deruhte ederim. Aksi takdirde hanelerinizi topu ateiyle yakmaya ve emvalinizi mahvetmeye mecbur kalacamdan, ailelerinize gelecek zararn mesuliyeti size aittir. "Baz mritler sizi hataya sevkedip "Eer Ermeni hkmetine tbi olursanz Ermeniler sizi kesecekler!" diye aldatyorlar, bunlara inanmaynz."Siz biliyorsunuz ki Kelsek, Soanl ve Kazman havalisindeki mslmanlarla Ermeniler hl-i sulhte ve uzlam bir halde yayorlar; Zaruad havalisi ahalisi siz de byle yaayacaksnz". mza (aslna mutabktr) General Mayorn-nmza (aslna mutabktr) Nersisof-pr. 25 Knun-i Sni (13)35'te Ardahan kaymakam Ka-dimof ve asker kumandan Marmanof imzasyla ldr ahalisi milletvekillerine hitaben yazlan beyannamelerde "her taraftan ldr ahalisi zerine asker sevkedilece-i ve bu ktaatn vrdunda karlarna 'tuz ve ekmek' karp, boyun eerek teslim olmak lazm geldiini ve ayet teslim olmazlarsa Erivan vilayeti mslinanlarna ve Gle ahalisine yaplan muameleden daha edd cezalara urayacaklarn bildirmilerdir. Buna mukabil ldr ahalisi, cevaben, Erivan, vilayetinde mslmanlar hakknda reva grnen katliamlar ve elan Gle'de yaplan ktal ve mezlim gz nnde iken, kendilerinin Ermenilere emniyet ve itimat edemeyeceklerini zikr ve beyan etmilerdir. Bunun zerine, 27 Knun-i Sni ("1)336, gndz saat 6hda Ermeni ktaat be koldan tecvz ve Gleviren karyesi srtlarna top vaz' ederek, topu ve piyade ateiyle taarruza balamlarsa da, yerli ahalinin mukabele ve mukavemeti zerine saat 12'de geriye pskrtlm-tr. Bir taraftan Erivan vilayeti dahilinde tatbik edilen taktl ve tehcir mezlimi, dier taraftan Gle, ldr -regel, Zaruat Akbaba havalisine vukubulan tecvzat Knun- Sni (l)336'da henz Kars'ta icra-y hkmet etmekte olan slm ra heyeti, Tiflis'te bulanan Amerika mmessili nezdinde protesto etmitir. Hibir taraftan mazhar- himaye ve sahabet olamayan bu biare msl-manlann muhikk ve ackl sads, Azerbaycan hkmeti Millet Meclis(i) krssne aksederek oradan da ykselmitir. Azerbaycan hkmeti Hriciye Nezreti tarafndan bu katliamlar hakknda Ermenistan hkmetine ve bir sureti de ngiltere, Fransa ve talya mmessil-i siyasilerine verilip Batum'da kan slm Grcistan gazetesinin 4 Mart (13)36 tarihli nshasnda neredilen nota sureti atdedir: Ermenistan hkmeti Hriciye Nezreti'ne "Hkmet-i metb'am Kars hadisat ve fecyi'i hakknda Kars ahali-i slmyesi murahhaslar tarafndan irsal klnan evrak, 30 Knun-i Sni'de ceneral Osebyan tarafndan nerolunan l numaral emirname suretini ve Kars'tan keide edilen telgrafnameye Zaruat mntkas murahhaslarnn cevabn ve bunlara mmasil evrak- sireyi ahzetmitir. Azerbaycan hkmeti tarafndanahzolunan vesik-i mezkre ve malumat, Ermenistan hkmetinin, "Kars lkesinde sulh ve skun hkm-ferm olup, Kars lkesi ahali-i slmiyesi aleyhinde ha-reket-i tecavzkrne

bulurrmad(n) mbeyyin ve m'ir, tarafnzdan gnderilen talgrafnameler"e tamamen zd ve onlarn aksini isbat etmektedir. "30 Knun-i Sni'de ceneral Osebyan tarafndan nerolunan bir numaral emirname Zaruat mntkas ahalisinin teba'iyyet etmelerini, aksi takdirde top ve t-fenk ateleriyle imha edilecekleri tehdidini ihtiva etmektedir. Zaruat ahali-i slmiyesi murahhaslar, ceneral Osebyan'a takdim ettikleri cevapta, Ermeni memurlar tarafndan icra olunan katliam ve gayr-i kanuni hareketlerinden bahisle, kanunsuzluun nne geilmesini ve kylerinin ihrak ve imha edilmemesini rica etmiler ve aksi takdirde tevelld edecek olan mesuliyetin Osebyan ve Ermenistan hkmetine ait olacan da bildirmilerdir. Kars lkesi ahali-i slmiyesi murahhaslar tarafndan verilen malumata nazaran, Mazmanofun taht- kumandasnda bulunan Ermeni askerleri 27 Knun-i Sni'de, mslmanlarla meskun kylere taarruz ettii gibi, Osebyan dahi, bir numaral emirnamesindeki tehdidini icra etmitir. Bu suretle Gvercin, Kzl Kili, Geer, Br-ek, Mili, Kmbed ve Azak, Mama, Tebidvan ve Kalecik kyleri top ateleriyle Ermeni askeri tarafndan tamamyla ihrak ve bilcmle emvali talan edilmitir. Bununla beraber, Ahilkelek ve Tiflis'te bulunan Karsh mslmanlar tarafndan verilen malumat, hadisat ve fe-cyi'-i mezkreyi teyit etmekte olduundan, slm ve Ermeni milleti arasnda mnasebat- hayrhhne tesis maksadyla bu gibi harekat- vahiyne ve fec'neye nihayet verilmesi hususunda icap eden tedbrin ittihznhkmet-i metb'am namna rica eder, aksi takdirde tevelld melhuz mesuliyetin Ermenistan hkmetine r-ci' olacan da beyan eylerim". Hriciye nzn Hanhoyski Artk tahamml-fers bir ekle giren Ermeni mezlimi hakknda slmlar tarafndan yaplan feryat7 ve ika-yt temd edince, nihayet Tiflis'ten Amerikal miralay Haskel ile bir ngiliz yzbas (13)34 senesi ubat bidayetinde ahna ve civarndaki kylere gelerek ahaliyi teskin ve temine alm ve ba'dem slmlara kat'iyyen tecavz olunmayacan va'detmilerdir.Bu va'dlere inanan halk, artk mal ve can ve namuslarnn tekeffl ve te'mn edildii zannyla silahn geri alarak kylerine dalmlard. Fakat, bu teminata ramen, aradan ok vakit gemeksizin, Ermeni eteleri ve ktaat toplanarak ve imdat alarak tekrar slmlara taarruza balamlardr; c) 28 ubat (l)336'da Ermeniler tekrar Zaruad kazasna taarruza geerek slmlara pek byk telefat ve perianlk verdirmi ve yirmisekiz pare ky kamilen harap ederek, kadn ve ocuklar da dahil olmak zere iki-bin nfusu cniyne bir surette kati ve imha etmilerdir. Bu kylerin gen ve gzel bakirelerinden biroklarn on kzaa doldurarak Gmr'ye ve alt kzak ile de Kars'a gtrerek, Ermeni vahilerinin evlerine datm ve bu zavalllar, lmden daha pek ok feci olmak zere, hiss-i hayvnlerini teskin iin daimi esaret altna almlardr. Bu kylerden alnp sahipleri imha edilen ta-lan eyasn (satmak) ve tehir iin Kars'ta bir pazar alm ve bilhassa kadnlarn srmal ve ilemeli don ve gmlekleri mzayedelerle satlmtr. Bu mentk dahilinde hi silah kullanmakszn bil-mukvemet Ermenilere teslim olan kyler hakknda da ktal, yama ve rza tecavz btn fecyi'i ile tatbik ve icra olunmutur. Knun-i Sni ve ubat aylan zarfnda, top ve makineli tfenklerle mcehhez Ermeni kuvvetleri mteaddit defalar Akbaba, ldr, Zaruat ve Gle mntkalarna hcum etmilerdir. Bu hcumlarn ekserisi Ermenilerin malubiyeti ve fazla teleftyla neticelendii iin, her sktka, meseleyi sulhen halletmek ister gibi grnerek, Ermeni ve ngilizlerden mteekkil heyetler vastasyla slm ahaliyi ifale ve

hayat(n), namusunu, topran muhafazadan baka bir maksad olmayan slmlar arasndaki vifk ve ittihad bozmak iin her trl fesat ve fitneye bavurmulardr. Bu mentk dahilinde Ermenilerin irtikap ettikleri mezlim ve fecyi'den, yaplan tahkikat neticesinde te-beyyn eden regel ktali de vs'at ve dehet itibariyle pek fecidir; d) 26 Knun- Sni (l)336(da), Ermeni kumandanla-nndan Baratof ve Mazmanof'un top ve tfenkle msel-lah Ermeni askerlerinin regel nahiyesinin Ata karyesinden krk, Aynalk'tan altm, Karata'tan yetmi, Gl-viran'dan elli, Kepenek'ten seksen, lanh'dan krk, A-zm'den yetmi, staan'dan otuz, Arahk'tan otuz, Karakilise'den otuzbe, Molla Musa'dan yz, Paho-lu'ndan elli, Vartanl'dan yz, Okcuolu'ndan yzelli, Bicer'den otuz, Ergene'den krk, ncedere'den otuz, Sor-kos'tan yz, ahnalar'dan ikiyzyirmi, Karacan'dan iki-yz, Sdl'den onsekiz, Geid'den otuz, Hacpir'denotuz. Kk Timeli'den altm, Akbulak'tan otuz, Kara Memed'den yirmi, Kk Kzlta'tan yirmi, Byk K-zlta'tan yz, akmak'tan otuz, Maarack'tan yz, Ka-rahal'dan yzelli slm hanesini tahrip ve emval ve eyasn yama ve ahalisinden ksrn- a'zamn kati ve imha eylemilerdir; e) Zarat kazasnn Tepeky karyesi, harman zaman Tanaklar tarafndan toplu tahrip edilerek, mezkur kazadan be erkek ve bir kadn kati ve mallar yama edilmitir. Ve yine, Zarad'm Mes'atl karyesinden otuz, Keebur karyesinden krk, Kzlkilise'den altm hanenin harap edildii, yetmi-seksen oluk ocuun atete yakld ve sekizbin mevnin al(m)d tahakkuk eylemitir; f) Yaplan tahkikata nazaran Gle kazasndan ullu, Sitemolu, Lalevarkans, Harabe, Altunbulak, Karatavuk, ardakl, eksi Glistan karyelerinin dahi Ermeniler tarafndan tahrip ve bu kylerden yzseksen slm'n kati ve eyalarnn gaspedildii tebyin (tebeyyn) ermitir. Bu mezlim de vali Garganof la kumandan Mazma-nof zamannda ve bunlarn tertibiyle ika olunmutur; g) Ermeniler Akbaba kazasna da (1)335 senesi nihayetinden itibaren, (1)336 senesi zarfnda hayli zarar ve ziyan k ve mteaddit kyleri tahrip ve ahaliyi Grclere dehalete ve Trkiya'ya hicrete icbar eylemilerdir.

MERDENEK VE OLTU HAVALSNDEK MEZLM a) (1)335 senesi Haziran'nda, Mazmanof ktaat Plmr karyesine taarruz ederek mev ve eyasn kamilen yama ve kaamayp da kyde kalm olan be-on kiinin elbiselerini gasp ve kendilerini itlaf ve kadnlarn rzlarna tecavz etmilerdir. Karye ahalisi, gn a olarak dalarda kalm ve Ermeniler ekildikten sonra kye avdetlerinde harabe ve cenazeden baka birey bulamamlardr; b) 4 austos (13)36 tarihinde Zivin karyesine tecavzle ikiyz inek ve kz ve yirmi at ve birok z-ky-met eya gasp ve karye halkndan sekiz kii(yi) bir saman ambarna doldurarak yakmlardr.

Yine bu tarihlerde, Demirkapu karyesine hcum ederek, btn erkeklerini itlaf ve yirmi kadnn rzlarn pyml eylemilerdir; c) Merdenek ve civarnda bulunan Bozgu ve Mih-rel ahalisi, Ermenilerin yapt mezlim ve ktalden dolay Oltu cihetlerine hicret etmekte iken, Arsenik civarndaki Karcuki boaznda ve Partl deresinde Ermenilerin tecavzne uram olan yirmi sekiz slm cenazesini defnetmilerdir; d) Bir Ermeni'nin ifadesine nazaran, Kasap Paa namn alm (olan) Mazmanof, Allhuekber da civarnda, Ay deresi denilen mahaldeki bir maara iinde muhacir slm glerinden seksen kiiyi paralatmak suretiyle katlettirmitir; e) Ksur nahiyesine ait Egidkum, Karkilik, Heybe-sor, Halkaya, Aondir, Ersenek, Kk karyeleri Ermeniler tarafndan tahrip ve ihrak edilmi ve bundan maada, Ksur nahiyesini tekil eden mtebaki otuzbir pare kyn de emval ve hayvant ve birok nakid ve zi-kymet eyas gasp ve yama olunmutur. Mezkur kylerden, perakende suretiyle beyz mtecaviz slm katledilmitir; f) Bu mntkadaki Ermeni vahet ve mezlimindenkaarak Oltu'ya gitmek isteyen, krk arabadan ibaret muhacirn kafilesine Ermeniler Nigek nnde, ose zerinde iken top ve makineli tfenk ateleri aarak, iki-yz mtecaviz erkek, kadn ve oluk ocuu alakcas-na imha ve bin mevyi ve bilumum mkd ve eya ile arabalar gasp eylemilerdir. Bu cinayetler, alay kumandanlar Mirmanof ve Mazmanof ile eteci Oltulu Kr Artin'in olu Murad Han ve Mulu Pilos ve Abidros nam ehas tarafndan idare ve icra olunmutur. [Ermeni mezlimi-vesaik dosya-I]; g) Zek karyesi ahalisinden olup, Ermenilerin taarruzu zerine Alakilise'ye nakl ve orada ikmet eden onse-kiz mslman 29 Haziran (13)36'da, Ermenilerin Oltu'ya taarruzlar sralarnda, ekin bimek bahanesiyle Ermeni jandarmalar tarafndan kaldrlarak gtrldkleri ve Srbasan boaznda nlerine kan msellah Ermeni askerleri tarafndan orman ierisine sokularak, bunlardan onyedisi(nin) aalara balandktan sonra feci bir surette ldrldkleri, o srada her naslsa allar arkasna saklanarak kutulan ve bilahare Bardiz'e firara muvaffak olan Tekzeban nam kadnn ifadesinden ve ayrca yaplan tahkikattan anlalmtr; h) Oltu sancana tbi Olur kazas dahilinde ber-vech-i at kyler Ermeniler tarafndan (1)336 senesi bidayetinden itibaren Trk ordusunun buralar tahlsine kadar daima tecavzta maruz kalm ve ksm- a'zam top ateiyle tamamen, bir miktar da ksmen tahrip olunmutur. Bu kylerin ahalisinden ikibinsekizy^otu-ziki kiiyi mtecaviz slm Ermeniler tarafndan kurun ve balta ile ve ksmen ihrak suretiyle kati u ifna edilmi, eya ve mevsi kamilen yama olunmutur. Kylerin isimleri: Pertevan, Hammky, Kaban, Necerek, Kuzukum, Kazhan, Erikilise, Sakorbet, Kprba, Yukar Panas-kirt, Aa Panaskirt, drak, Yukar Kzlky, Aa K-zlky, Kelet, Kab, Menhek, Clegir, Kesmane, Perta-nos, Adadab, Haydosikamis, Arkoys. V. Kazman-Idr-Erivan-Zengibasar havalisindeki mezlim

a) Kazman civarnda Ovaky'nden, Ermeni eki-yalar tarafndan drtyz kadar mev sirkat edilmi; Ermeni hkmetinin de ekyalarla bu gibi ilerde tahakkuk eden itiraki dolaysyla, slm ahalinin vuku-bulan ikayetleri nazar- itibara alnmamtr; b) 30 Mart (l)336'da, Kazman civarnda, Varsak imalindeki orlu karyesine gelen krk kiilik bir Ermeni kuvveti, gndzleri Ara geidinden gelen ve giden mslman yolcular yakalayp ehid eylemi ve geceleri de, muhtelif yollarda pusu kurarak vahet ve mel'anet-lerini icra eylemilerdir; c) Mays (1)336 nihayetine doru, Ermeniler, Ulu-hanl civarnda Karadal slm karyesi ahalisini cebren kylerinden karp, eyalann talan ve kendilerini hicrete icbar etmilerdir; d) 23-24 Mays (13)36 saat 9'da, yz mtecaviz Ermeni svarisi, Uluhanl'nn be kilometre imalinde, Cebeah karyesini muhasara ve eli silah tutan slmlar bir araya toplayarak, tekmil bunlar sngden geirmilerdir; e) 27 Haziran (13)36 gecesi Hacbayram ve Hayr-beyli karyelerine Ermeniler baskn yaparak, ahalinin emval ve eya ve mevsi tamamen yama edilmi ve ksm- a'zam ldrlm; katliamdan kurtulan az bir ksm da, Ara nehrinden geerken Ermenilerin baskn zerine gark olmulardr; f) slmlar imha iin her saniye bir frsat bekleyen Ermeniler, 2 Temmuz (13)36'da, dr garbnda, Kulp mntkasna taarruz ederek ahaliden yz kadarn ehid etmilerdir; g) 19.VI.(13)37'de, Ermeniler, Zengibasar mntkasn igal ettikten sonra, ahali-i mahalliyeden bir ksmn makineli tfenk ve tfenk istimaliyle ehid etmiler ve binbeyz kadar oluk ocuu da, Aralk nahiyesine kaarken yetierek suya garketmilerdir. Bunlardan ancak pek az kurtulmudur; h) Azerbaycan'a ve ir mahallere gitmek zere Erivan'daki Azerbaycan sefirinin vesikasn hmil olarak Erivan civarndan trenle Gence'ye hareket eden beyz mslman, Gmr civarnda vagonlardan indirilerek kamilen katledilmilerdir. [6 Nisan (1)336 rapor tarihi]; ) 6 nisan (13)36 senesi zarfnda Ermeniler Zenge-zor, Ordubad, Vedi mentkndaki slm kylerine su-nf- muhtelifeden mrekkep muvazzaf ktaatla taarruz ederek zulm ve vahetin en menfur ekillerini, beeriyetin nefret edecei denetleri irtikap eylemilerdir. slmlar namus ve mukaddesatlarm mdafaa iin merdne mukabele aylemilerdir; i) Erivan ehrinin onbe dakika mesafesinde kin Ha Aparat karyesindeki slm ahaliye Ermeniler 16 Nisan (13)36 gecesi taarruz ve ahaliyi katliama teebbs edilmitir. Bu vahet-i zalimaneden kap kurtulamayanalt erkek kamalarla katledilmitir. Kadn ve kzlarn ismetleri pyml olunmu ve bilahare cerh veya katledilmilerdir. Evler kamilen talana uramtr;

k) 17.IX.(13)35 tarihinde, Ermeniler dr'n alt kilometre arkndaki Oya karyesinin ahalisini tamamen ve bu karyeye bir kilometre mesafede bulunan yz haneli Yackarye ahalisini ksmen feci bir surette katletmilerdir; 1) dr mezlimine kar isyan eden o civar ahalisi, msellehan dr zerine yryerek, 21.IX.(13)35'te dr'a girmiler, top ve makineli tfenk itinm eylemi-lerse de Ermenilerin mukabil taarruzlar zerine dr' terketmilerdir; m) Ermeniler bu tarihlerde omkanl ve Bavl slm airetlerine taarruz ederek, bunlara 24 ehid ve 24 yaral verdirmilerdir. Ermeniler(in) bir taraftan bu Jn-rzne ve mselsel cinayetler ve katliam programlarn tatbike devam ederken, dier taraftan da hileli ve ifalkr beyannamelerle, Osmanl topranda keml-i emniyet ve vifk ile skun ve refah- tam iinde yaayan Krt dindalarmz kandrmak teebbslerine giritikleri ve en menfur ve muhteris bir lisan ile uydurulan tezvrtn vesle-i ifal olarak kullanld grld, Bundan bir numune: dr'daki Ermeni kumandannn Bayezid livas dahilinde, Moson nahiyesi ayirine gnderilen 15 Mart 36 tarihli beyanname sureti [hlasa] Ey Krtler! "Biz Ermenilerle Krtler binlerce senelerden beri toprak ve su kardei ve komu olarak yaamz. Trkler aramza girmezden evvel, bizim ecdadmz uzunmddet birbirleriyle kirve olmulardr. Hi kimsenin ve hibir tarihin inkar edemeyecei bir hakikattir. Fakat, son zamanlarda Trkler dardan gelerek aramza fesat tohumunu ektiler ve kurduklar tuzaklarla bizleri birbirimize drdler; rahatmz bozdular, kendi menfaatleri iin her iki taraftan birok gnahsz kanlarn dklmesine sebep oldular... Bunun iin, size hitap ederek beyhude yere kan dklmemesini teklif ediyorum. Size son szm, acele ediniz, hkmete mracaatla itaat ediniz, menfaatinizi ayak altna almaynz. Bundan sonra Ermeni ve Krt kan dklmesine Allah raz deildir. Ordum henz ie balamadan, uyumak zere, kendi tarafnzdan benimle konumak iin adam gndermenizi teklif ederim. Aksi takdirde, balayacak bir muharebede, arzumun hilafnda edden muamele etmeye mecbur olacam. Emin olunuz ki bu dahi hakknzda hayrl olmaz". Mazlum slmlar hakknda gittike artan Ermeni mezlim ve fecyi'i ve hududumuz dahilindeki skun ve asayii, vifk ve vahdeti bozmaya alan mfsitleri redd takbih etmek ve ahali-i slmiyye'nin lm ve heyecann teskine hadim olmak zere, Erivan'daki Ermeni Cumhuriyeti asker kumandanlna atdeki mektup gnderilmitir: Onbeinci kolordu kumandanl ve 15 kumandan mirliva Kzm Karabekir Paa tarafndan Erzurum 31.111X13)36 Erivan Cumhuriyeti asker kumandanlna "Ermeni hkmeti dahilinde kalan slm ahaliyeteden beri yaplan mezlim ve ktal gayet sahih malu-mat(l)a tevsik edilmi ve Ermeniler tarafndan bu mezlimin yapld, Erzurum'daki ngiliz mmessili kaymakam Mister Ravlinson'un ahdt ve ifadesiyle de tey-yt eylemi ve evld u lylini, ml u menlini zayi ederek, a ve perian surette bize iltica eden binlerce muhacirler(i) Amerika'nn ceneral Harbord heyeti dahi grm ve bu mezlimin ahidi olmutur. Hatta ktaat ve ahalimizin gz nnde bile birok slm kyleri, top ve ve makineli tfenkle mcehhez Ermeni ktat- aske-riyyesi tarafndan tahrip ve imha

olunmutur. bu harekta nihayet verilecei mit edilmiken, maatteessf (1)3367(1)920 senesi ubat ihtidasndan beri bilhassa -regel, Akbaba, Zarad ve ldr mntkasmdaki ahali-i slmiye'ye yaplan mezlim daha ziyade artrlmtr, "Mezkur mntkada birok slm kylerinin tahrip ve binlerce nfusun kati ve birok eya ve hayvantn gasp edildii ve gen slm kadnlarnn alnp Kars'a ve Gmr'ye gtrld ve bu kylerden kaan yzlerce kadn ve oluk ocuun da dalarda donup ldkleri ve slamlarn mal ve rz ve namuslanna yaplan bu tecavzn hala devam etmekte olduu mevskan haber alnmaktadr. Din kardelerine kar yaplan bu en'at ve fec'at iiten btn mslman ahali ve efrd- askeriy-ye ve bilhassa akraba v kabilelerinden birou, idareniz altndaki mahallerde bulunan air halk fevkalade galeyan ve heyecana gelmitir. Ve ahiren kumandanlarnzn ve memurlarnzn imzalaryla hudut civarnda teye beriye atlan ve gnderilen ve gya Krtlerle Ermenilerin itilaf ettiklerine ve ayrca bir Krdistan hkmeti tekil edildiine; Van, Bitlis, Erzurum ve Trabzon'un Ermenilere verildiine dair olan ve umum slmarasna tefrika ve nifak sokmak mahiyetinde bulunan beyannameler, erif Paa 8 ve emsali gibi vicdann dman paralarna satm olan vatan haini kimselerin hibir hakk- vekleti hiz olmad ve Krtler namna sz syleyemeyecei ve Krtlerin hibir suretle camia-i Osmaniye'den ayrlamayacaklar btn Krtler tarafndan her tarafa ve bilhassa itilaf hkmetlerine mteaddit defalar ilan ve erif Faa ve emsali tel'n edilmi olduundan, byk bir hiddet ve nefretle karlanm ve bu haller de, mevcut olan galeyan ve heyecan tedd eylemitir. Ermenilerin yapmakta olduu mezlim dolaysyla efkr- umumiye-i slmiye'de hsl olan galeyan ve heyecann teskin(n)e allmakta ve halk skunete davet edilmekte ise de, heyecann teskini ve halkn te'mni iin mezlim ve ktale nihayet verdirilmesi ve slamlardan alnan eya ve sirenin iade ve zararlarn tazmin edilmesi ve slamlarn rz, namus, can ve mal ve her trl hukuklarnn muhafaza altna alnmas Ermeni hkmetine tevecch eden bir vazifedir. "Her millet gibi Ermeni milletinin de hakk- hayat ve istikll-i idareye mlikiyeti, en zayf ve en tehlikedebulunduunuz bir zamanda bile hkmet ve milletimizce te'mn edilmiti, ki sene evvel Erzurum'un istih-lsn mteakip, ileri harektta ktaatmla oralarda bulunurken mevcudiyet-i milliyenize kar gsterdiim adi efkat hatrlarnzda olacandan, bu vesy-y hlis-nemin de samimi telakki buyurulacan mit eyler ve hrmetlerimi takdim eylerim". Onbeinci kolordu kumandan mirliva Kzm Karabekir Ermeni mezlimi, Trk ordusunun bu mezlime sahne olan mntkay igaline kadar l-yenkati' ve en feci ekillerde devam etmitir. Bu risalenin ihtiva etmedii birok mezlim ve bilhassa err, Nahcivan havalisindeki ktal ve taarruzlar ayrca tab' ve ner olunacaktr. HARBORD'A VERLEN RAPORLAR Bu blmde, Kzm Karabekir'in eserlerinden alnan; Ermenistan ve Trans-Kafkasya'y dolaarak, Ermeni meselesini yerinde incelemek zere Trkiye'ye gnderilen, general Harbord bakanlndaki Amerikan heyetine sunulan Ermeni mezlimiyle ilgili raporlar

yer almaktadr. Paa'nn, heyetin Erzurum'da karlanmas ve arlanmas ile ilgili anlan da ba tarafa eklenmitir.9 Harbord heyeti ...Amerikallarn niin bize yumuak davrandklar ve bir Amerika heyetinin seyahatinin sebebi ne olduu anlalyordu. Bunu ben daha evvel haber alarak 9.IX,1919'da Heyet-i Temsliye'ye bildirmitim: "Do-u'yu Ermenistan yapmak projesi!" st taraf lf u g-zail Bu mel'un proje stanbul hkmetine yumuak gelmiti. imdi Sivas yumuatlyordu. Mister Braun'un heyetinin bulunduu bir zamanda Sivas'ta Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna bunu syledii vakit ne cevap vermilerdir? Hsrev Bey, dou vilayetleri mdafaa-i hukuklarnn buna gre etraflca dnmelerini sylyor. Halbuki bunun cevabn Erzurum'da birlikte tesbit etmitik. Baka trl bir karara imkan var mdr? Heyet Erzurum'da lazm cevab elbette alacaktr; fakat, Sivas'taki Heyet-i Temsliye Erzurum'dan domutur, bir daha byle bir fikri, bilhassa Dou'ya telaffuz etmemeleri kat' olarak ihtar olunmal idi. Bundan baka, Amerika mandas, velev yardm eklinde olsun, kongre gndeminde yer bulmamal idi. Biz birok mnakaalarla karar vermitik ki, Sivas Kongresi mukavemet dsturu prensibini kuvvetlendirecek ve btn kuvvetlerimiz ve membalarmz tkenirse, o zaman yine muayyen ar-, Sivas'ta olup bitenleri renmekle vaziyeti iyi kavradm. 25 Eyll'de Amerika heyeti bir de benden cevabn alacaktr. ...25 Eyll'de, Erzurum'a gelecek Harbord heyeti de bu dalgalan daha birka gn evvelinden duya duya gelmekte idi. Bugn Trabzon'dan gelen ve heyeti bekleyen bir Amerikan yarbay da Erzurum'daki canl hayat grerek ve bilgi toplayarak Harbord'u beklemekte idi. Bu da general Harbord'a yaman malumat verecekti. Erzurum kalesinde ufakl bykl bir cinsten yzlerce top, binlerce cephanesini herkes gryordu. Bunlarn kama-larnn elimizde sakl olduunu, en ziyade ilgili olan Rawlinson da tahkik etmiti... Harbord heyetine Ermenilerin mezlimini vesikalar ile birlikte hazrlatyordum, ingilizlerin Ermenileri nasl tevik ettii de tafsilatl mevcuttur. Bunu aynen hatratma kaydedeceim. Harbord heyeti hakknda 22 Austos 1919 tarihli Temps gazetesinde u malumat yazl idi: "Amerikan kuvvet-i seferiyesi erkn- harbiyye reisi general Harbord, Amerika reisicumhurundan gelen talimat zerine, Ermenistan ve Mver-y Kafkasya'y tefti iin bir heyet bakanlnda olmak zere dn Paris'i ter-ketmitir. General Harbord heyeti dier bilcmle heyetlerden ve hlen Ermenistan'da ve Mver-y Kafkas-ya'dak tekilattan bsbtn bakadr. Bunlar, oralardaki bilcmle ahvli tedkik edeceklerdir". "Un mission Americaine en Armeine. Le majr general James. G. Harbord, chef de I'etat-major general du corps expeditionnaire Americain, aquits Paris hier, a la tete d'une mission envoyee en Armeine et Transcauca-sie, sur le instruction du president de Etats-Unis, Transmises par le sous-seretaire d'Etat Plok. La mission du general Harbord est distincte de toute autre mission ou organisation se trouvant actuellement en Armeine ou en Transcaucasie. Le general Harbord exsaminera le question..." Hakikaten imdiye kadar aldmz malumatta, "Amerikallarn Ermenistan'da, Grcstan'da geni lde ocuklara ve kimsesizlere yardm ettikleri ve binlerce ocuklar himayelerine alarak besledikleri ve talim ve terbiye ettikleridir. slm ocuklarnn da bunlar ara-snda din ve milliyetlerini kaybettikleri ve hristiyan isimleriyle

vaftiz edildiklerini" biliyorduk. Bilhassa Ermenilere ngiliz ve Franszlarn silah ve mhimmata/ Amerikallarn da eya ve ila bakmndan hesapsz yardmlarn da biliyorduk. Daha mhim bir bildiimiz de, sene bandan beri Trklere yardm edeceiz diye birtakm Amerikan memurlarnn her taraf gezerek bol vaatlerde bulunmas ve her yerde Trk misafirliinin ikram ve hediyelerine bir kuru teekkrle savuup gitmeleri i-di. Bunlarn da Ermeni muhtalarn aradklarn ve halbuki muhta olmayan Ermeni dahi bulamaynca savuup gittikleri grlyordu. Beeriyet, insaniyet, adalet gibi szlerin henz kalpazanlk devrinde olduunu ve her milletin kendi kar iin holanmad, daha dorusu siyasetine engel olan baka milletlerin alar, plaklar elinden son lokmasn, son eyini almaktan da hayvan lezzet duyduunu; kuvvetli yumruk ve politikaya, yani entrikann bir milletin yaamas iin XX. asrda dahi yegne dayana olduunu herkes ibret gzyle gryordu. te, bsbtn baka olduu ilan olunan Harbord heyetinin de ot yiyen, plak gezen bir nesle imdada deil, ahvli, yani yenilir yutulur eylerden midir diye bu mntkalarda yaayan z-ruhlar grmeye geldiklerinde hibirimizin phesi yoktu. Bu kanaatle Harbord heyetine yediden yetmie kadar Erzurum'daki Trk varln gstermek iin hararetli hazrlanyorduk. stanbul kaps haricinde azametli ve zarif adrlar, envai spor meydanlar -futbol, cirit, bisiklet, kou, gre, oyun... her ya iinhazrlatyordum.11Amerikal general Harbord'la mlakat Harbord heyeti hakknda Austos 1919 tarihli Temps gazetesinde u malumat yazl idi: "Amerika seferi kuvvetler kurmay bakan general Harbord, Amerika reisicumhurundan gelen talimat zerine Ermenistan ve Mver-y Kafkasya'y tefti iin bir heyet bakanlnda olmak zere dn Paris'i terketmi-tir. General Harbord, Mvery Kafkasya'daki tekilattan bsbtn bakadr. Bunlar, oralarda bilcmle ahvali tedkik edeceklerdir". Hakikaten, imdiye kadar aldmz malumat da Amerikallarn Ermenistan'da, Grcistan'da geni mikyasta ocuklara ve kimsesizlere yardm ettikleri ve binlerce ocuklar himayelerine alarak besledikleri ve talim ve terbiye ettikleridir. slm ocuklarnn da bunlar arasnda din ve milliyetlerini kaybettikleri(ni) ve hristiyan isimleriyle vaftiz edildiklerini13 iitiyorduk. Bilhassa Ermenilere ngilizler ve Franszlarn silah ve mhimmata, Amerikallarn da eya ve ila cihetiyle hesapsz yardmlarn da iyi biliyorduk. Daha mhim bir bildiimiz de, sene bandan beri, Trklere de yardm edeceiz diye birtakm Amerika memurlarnn her taraf gezerek bol va'dlerde bulunmalar ve her yerde Trk misafirperverliinin ikram ve hediyelerine bir kuru teekkrle savuup gitmeleri idi. Bunlarn da Ermeni muhtalarn aradklar ve halbuki muhta olmasa dahi, Ermeni bula-maynca savuup gittikleri grlyordu.Beeriyet, insaniyet, adalet gibi szlerin henz kalpazanlk devrinde olduunu ve her millet(in), kendi kan iin holanmad, daha lorusu siyasetine engel olan baka milletlerin alar(nn), plaklar(run) elinden son lokmasn, son eyini almaktan da hayvani lezzet duyduunu grmekle, kuvvetli yumruk ve politi-ka(nn), yani entrika(nn) bir milletin yaamas iin XX. asrda dahi yegne dayanak olduunu herkes ibret gzyle gryordu. te, bsbtn baka olduu ilan olunan Harbord heyeti(nin) de, ot yiyen, plak gezen Trk'e imdada deil, yenir yutulur eyler midir diye grmeye geldiine kimsenin phesi yoktu. Bunun iin, 25 Eyll 1919 gn, yrmek takati olan btn Erzurum halk ile Harbord heyetini karladk. Halk ellerinde VVilson prensipleri levhalarn tayordu. stanbul

kaps dnda muazzam adrlar altnda hanmlar, ocuklar, yol boyunca mektepler, halk ve asker pek heybetli bir varlk idiler. Her ya iin oyunlar; cirit, binicilik, gre, kou, futbol ve ir idmanlar hazrlatmtm. Oyunlar, milli ve asker mzkalar saatlerce seyrettiler; bu varl(n) heyetler zerinde pek byk tesirler yapt grlyordu. Sinemalar, fotoraflar aldlar.14 Burada heyete bir ay verdik... Halk Amerikallar szlerine sadk adamlar mdr diye grmek istedikleri hakknda baz nutuklar irat ve lev-halardaki Wilson prensipleri yazlarm salladlar. ehit yavrular, buketler takdim edecek Ermeni mezlimi hakknda bildiklerini sylediler. Heyet, general olmak zere onyedi kii, on ofr, sinemac ve fotoraf maiyyetleri var. "Buralarn hkimi Trklerdir ve kyamete kadar da onlar kalacaktr!" diye haykrlar yapld. ay ierken Harbord bana dedi ki: "Mhim bir varlk gryoruz, fakat itiraf edeyim ki, Trkiye'de grdmz bu ilk manzaradr, iinde bulunduunuz felakete ramen Trkler uykudadr kanaatiyle dolayorduk. Blgenizde grdmz manzaralar bizi hayrete drd. Milli merkeziniz olan Sivas bile uyuyor. Her tarafta milli nmayiler yaplmamasna hayretler ettim". Generale cevap verdim: "General Hazretleri! Bu blgenin bir Ermenistan meselesi karsnda davas var. Halkmz, bu dnyada yalnz Amerikallarn verdii szde durduunu bildii iin, reisiniz Wilson'un sz zerine hakkn silahla mdafaadan vazgemiti: Fakat onun da suya dtn grdn-dendir ki 7den 70'e kadar harekete gelmilerdir. Bu millete tahakkm olur mu? Size bunu gsteriyorlar. htimal geri blgeler buna ihtiya duymamtr'7. Harbord muhtelif sahalardaki canl hareketleri br daha gzden geirdi. Yksek sesle yle syledi: "Hudut zerinde, dalar arasnda byle bir varl hatrmza bile getirmemitik. Byk bir kuvvet, byk bir kuvvet". aylar itikten sonra muhtelif oyun gruplarn dolatrdm. Lazlann evik titreyileri, Erzurumlularn binicilikleri, cirit oyunlar, pehlivanlar, Amerikallar okalakadar etti. Hayli film evirdiler ve btn Amerika'ya gndereceklerini va'dettiler. Lisan bilir birok subaylar aralarnda grmekten de ok hayret ettiler. ngilizce, Franszca konumalar vakit vakit heyetin kendi aralarnda grmelerini de mucip oluyordu. "Trkiye'de seyahatimize ramen Trkleri bugne kadar tanmamz, bu mthi kuvvet. Trk hanmlar evden kmazm, binlerce kadn karmzda. Amerikallar sinemalarn grsnler de inansnlar." cmlelerini, heyetin muhtelif azas takdirlerim gelip gelip bana ve yammdakilerine anlatyordu. Program mucibince otomobillerle Erzurum'daki Yakutiye medresesi, ifte Minareler gibi asrlk abidelerini, i kaleyi, saat kulesini, Ermenilerin yakp ykt yerleri ve canl mze gibi muhafaza olunan, iinde yanm insanlaryla karlkl byk yank konaklar gezdik. le yemeini dairemde yedik. Trk ve Amerikan bayraklaryla sslenen gazinomuzdan ok mtehassis oldular. Heyet, aralannda kendileri gibi tipte ve lisan bilir subaylarla yemek yediler. Piyano, keman, fltten oluan subay heyetinin oda mzkas yemek bitinceye kadar terennm etti. teden beri detim vehile soframzda balannz ak ve tuvaletli i-di. Umumi Harp ve stiklal Harbi esnasnda ba amaya kararghlarda dahi msade olunmaz, st rtbeliler itiraz ederdi. Harbord, bir aralk kulama syledi: "Avrupa ordular kararghnda bulunuyoruz hissini verdiniz; fakat, bu varl memleketinizde baka bir yerde grmedik. Temenni ederim ki bulunsun, biz grm olmayalm; fakat General, bunda sizin ahsiyetiniz grlyor. Bununla beraber, hudut mntkasnda grdklerimiz ve bir Avrupai sofrada yemek yemek bizde tasavvurunu-zun stnde bir

tesir yapt. Sizi tebrik ederim". Cevap verdim: "Grdnz halk, asker ve subay heyeti her yerde tabii ayndr. Yarn Ermeniler arasna gireceksiniz. Mukayeseye medar olmak iin burda belki fazla tezahrat gryorsunuz. Dier blgeler ihtiya grmemi olacaklar". Yemekten sonra hkmete gittik. Baz n bilgiler sorduktan sonra Harbord, u beyanatta bulundu: "Amerika, sermayesiyle Trkiye'ye yardm etmek ister. Bunu iyi kabul edeceinizi imdiye kadar grtmz ricalinizden ve halknzdan anladk; fakat, bu sermayeyi himaye iin bir miktar da asker getirmek ister". Cevap verdim: "Sermayenizi getirmekle sizler de, Trk milleti de menfaat grr- Bunun iin bunun manas vardr. Fakat asker ne olacak, bunun sizce manas nedir?" Harbord: "Sermayenin hn-i hacette her hale kar muhafazas iin mnasip miktar asker birlik". Ben: "Sermayenizi Trklerin yama etmesinden mi korkuyorsunuz ? Yoksa haric bir devletin taarruzundan m? Eer Trklerden korkuyorsanz bu byk bir hakszlk ve bizi hi tanmamaktr. Trkler her zaman sznde durmutur. Maatteessf bize verilen szde duranlar azdr ve bundan biz imdiye kadar ok kaybettik. Bundan baka, Trklerin yamasn tasavvur ediyorsanz, getireceiniz kuvvetlerin daha evvel ellerinden silahlarnn alnacan da dnn. Trk'n tarihine bakn! Trk'e tahakkm edilmi midir? Asrlarca mstakil yaam bir millete askerle hkim olmak mmkn mdr? Mesela, u bulunduunuz Erzurum'a hkim olabilmeniz iin er az yzbin sng lazmdr. Siz sermayenin kazancyl; asker mi besleyeceksiniz? Bu, Trkiye'yi istila demektirki, buna milyonlar ordusu lazmdr ve bunun iin ok byk kanlar akar. Siz Trk'n szne itimat edin. Trkler nazarnda Amerikallarn^ insaniyette en ileri gitmi bir lke olduunu tecelli ettirin. Hrriyet ve istiklalimizi alacak sermaye bizim iin atetir". Harbord: "Hissiyatnz tebcil ederim. Kat'iyyen tasarlanm bircy ifade etmedim. Memleketinizin saadetini arzu ederim. Maksadm Amerika'da maruz kalabileceim sualler hakknda fikir anlamakt. Amerika sermayesinin Trkiye'ye yardm iin lazm gibi alacam". Vali Reid Paa ve mevki-i mstahkem kumandan albay Kzm Bey'in de bulunduu bu sohbetten sonra vilayetten ayrldk. Baz yerleri daha dolatk. Generallerden biri tabya ve klalarn okluunu gstererek, "Bunlar yerine mektep ve fabrika yapsa idiniz imdi memleketiniz byle fakir deil, bizimki gibi zengin olurdu." dedi. Cevap verdim: "Generalim! Bu grdklerin olmasa idi, burada bugn Trk mevcudiyeti kalmazd. Asrlarca zalim arlarn vahi srlerine kar bu tabyalara snarak barndk. Wilson prensiplerinin szde kalmasyla, daha bir hayli varlmz muhafaza iin bunlar azaltmaya deil oaltmaya bile mecbur kalma kliimi z muhtemeldir. Bununla beraber, tabya adedince mekteplerimiz vard. Vahi eller onlar grdnz harabelere evirdi". General zr diledi ve milletimizin bundan sonraki refahn temenni etti...Harbord, Harb-i Umumi'de Dou harekt hakknda hi bilgileri olmadndan, benden bilgi istedi. ifahen anlattm gibi bir rapor halinde yazarak da verdim ve raporu bastrarak bir eser halinde dahi nerettirdim. Ayrca, Ermenilerin hl devam ettikleri katliam ve zu-Kimlerin zaman ve yer gstererek vesikalarn verdim ve "Bizzat hakikati yerlerinde grebilirsiniz!" dedim.Ermeni tehlikesini general Harbord'un tavassutuyla bertaraf etmeyi dndm ve kendilerine tarihi ve hali ksaca anlattm: 'Trkler Anadolu'nun en eski halkdr. Ermenilerle meskun olan Erivan havalisini zapteden Selkler bile buralar Bizans imparatorluunun elinden almlardr; yani, Ermeni istiklalini Trkler mahvermemitir. Esasen Ermenistan denilen yerler rnlerle Bizansllar elinde birinden dierine gemi ve muhtelif faslalarda ve muvakkat zamanlarda Ermeniler bir hkmet tekil edebilmilerdir. Milad'n 428'inci senesinde

Bizansllarla rn-ler arasnda taksim edilmi olduundan, Araplar bile bir Ermeni hkmetine rastgelmemilerdir ve Ermeniler bir aralk Araplarn idaresinde slm olarak bile yaamlardr. stila eden milletler, Ermenilere kendi kendilerini de kabul ettirmilerdir. Dokuz asr evvel Bizansllar tarafndan istiklalleri mahvedilen Ermeniler artk buralarda bir mevcudiyet gsterememilerdir. Kilya'da toplanan muhacirler Kk Ermenistan diye birey yapmlarsa da o da barnmamtr. Bunun sebebi, hibir zaman Ermenilerin bir sahada youn olarak bulunamama-larndandr. "Selkler Ermenistan' Bizansllardan aldktan sonra Malazgirt muharebesini de kazanarak Bizans idaresini bu havaliden ebed olarak atmlardr. te, XI. asrdan beri faslasz olarak Trk hkimiyeti yeniden., teesss etmitir. Harb-i Umumi'de Ermenistan istiklalini ilk evvel hkmetimiz tanm ve Ermeni hkmetini kabul etmitir. Mtarekede ngilizlerin tehdidi ile Kars havalisinden birliklerimiz ekilmi, Ermeniler gelmitir; fakat, buralar Trk ve bir ksm da Krtlerle meskun olduundan Ermeniler idare edemiyor, hkim olmak iin mtemadi katliam yapyorlar. Her gn "Sivas'a kadar gideceiz!' diye banp duruyorlar. Gney hudutlarmzdan da Fransz himayesiyle yapmadklarm brakmyorlar. Ermenilerin kuvveti bugnk bulunduklar sahada bile hkim olmaya msait deilken, 28 Mays 1919'da Erivan hkmeti Dou vilayetlerimizi de ilhakla byk bir Ermenistann istiklalini ilan etti. "Ermeniler bugn bir politika aletidir, iyi dnmyorlar veya Tanak komiteleri halk dnmeye brakmyor. Almak istedikleri yerlerdeki Trk halk silahl bekliyor, neticede Ermeniler iin felaket byk olacaktr. Bizimle dmanlktan vazgesinler ve u veya bu devletin politikasna alet olmayarak bizimle anlasnlar".Bu izahat ifahen vermekle beraber, yazarak verdiim raporun nihayetine de unu ilave ettim: "Devam eden u be ay zarfnda hududun te tarafndan kap gelenlerden ve gerekse birok biarelerin feryadndan anladm ki; Ermeni milletinin ierisinde kk tutmu eteciler, kesip yakmakta hl ber-devam-drlar ve bunlarn bu cinayetlerini tasvip ve fakat beeriyetin gzne aksini gstermek iin her tarafta kuvvetli fikir yayanlar da vardr; fakat, itikadmca komitecileri aralarndan defetmedike ve siyasi entrikalardan uzaklamadka Ermeni milleti, ne kendisi ve ne de aralarnda yaayanlar rahat ve emniyet grmeyecektir. "Bundan dolay, o milletin tandm masum insanlarna kar da bir efkat hissiyle acmaktan kendimi alamyorum; fakat, bir dil elin dnyann o ksesinde dahi saadetler uyandracan dnmekle msterih bulunuyorum" .Amerikan heyetini akam Kars kapsnda teyi ettik. Byk memnuniyetle ayrldlar. Grdm ruhi hal u idi ki, Amerikallar Trk-Ermeni davasna hibir suretle karmayacaklardr. Bu gn, en etin bir muharebe gn kadar yoruldum; fakat, kazandmz zaferi pek byk grdm. ehre dndmzde, belediye reisi Zakir Efendi dedi ki: "Harbord bana birey sordu, ben de bir-ey syledim. Ne dersin? Harbord: 'Erzurum'da Ermeniler Trklerden fazla imi, imdi hi Ermeni kalmam!' Belediye reisi: "Anam mezarlklar burada; Erzurum'un ls de Trk, dirisi de!" Tahsil grmemi Zakir Efendi'nin bu cevabm ok takdir ettim. Amerikan generali Harbord'un Erzurum'a gelii16 25 Eyll'de leden evvel general Harbord riyasetindeki Amerikan heyeti Erzurum'a geleceklerdi. Bu heyet, geceyi kasabalarda geirmeyerek harite, akta, seyyar karyolalarnda geiriyorlarm, yanlarnda fotoraf ve sinema makinalan da varm. Dn akam Mama-hatun'dan gemilerdi. Bir haftadan beri hazrlmz bitmiti. Mkemmel taklar, adrlar, all yeilli bayraklar uzaklardan farkolunuyordu. Btn halk

atl, arabal, yaya bu geni meydanla toplanm ve toplanyorlard. Birlikler, mektepler, iki bando, mill muzkalar etrafa byk bir gurur ve srr datyordu. Kolordu'ca terkip olunan merasim program Kolordu matbaasnda baslm ve datlmt. Program General Harbord Cenaplar'mn riyasetindeki Amerika heyet-i muhteremesinin istikbal programdr 1. stanbul kaps haricinde, tayyare hangar civarnda ihzar edilen adrlarda kolordu kumandan Paa Hazretleri tarafndan ay ziyafeti, bu esnada grbzler (ehit yavrular) tarafndan arklar, idman oyunlar ve muzka; 2. Cirit ve at oyunlar; 3. Futbol; 4. Mill oyunlar ve pehlivan greleri, 5- Avdet; 6. le yemei kolordu gazinosunda. Ben otomobille heyeti Gez kynde karladm. Birlikte merasim yerine geldik.. Heyet 3' general olmak zere 17 kii, 13 de ofr, fotoraf, sinemac gibi mai-yyet var. Harbord heyetine bu muazzam manzarann iyi tesir ettii grlyordu. Fotoraflar alnyor, sinema iliyor. ehit yavrular tarafndan mnasip birka szle buket verildi. Mektepler de ayn ayr bu merasimi yaptlar. Halk tarafndan tesirli nutuklar sylendi. Btn szler, buralarn hkimi biz Trkleriz; asrlardan beri byle idi ve nihayete kadar da byle olacaktr. adrlara dnlecek yerdeki tak'n yannda grdkleri bir manzara kendileri iin can yakc idi. ki Erzurum genci, ortalarnda byk bir levha tutmulard: "Wilson prensipleri madde 14", Bu Trke (yaz) kendilerine izah edilince teessrleri hissolunuyordu. Levha kendilerine hediye edilecekti. Grlen bu eylerin fotoraf ve sinemalar almyor ve Amerika'da bu varl ve bu levhay gstererek lehimize alacaklarn sylyorlard. adrlara geldik, burada yzlerce hanmn da bulunmasna pek ziyade hayret ettiler. Harbord bana dedi ki: "Mhim bir varlk gryoruz, fakat itiraf edeyim ki Trkiye'de grdmz bu ilk manzaradr. inde bulunduunuz felakete ramen Trkler uykuda kanaatiyle dolayorduk. Mntkanzda grdmz manzaralar bizi hayrete drd. Milli merkeziniz olan Sivas bile uyuyor". Ben bu szleri hayretle dinledim. Mhim bir heyet, phe yok ki milli kuvvetimizi grerek, Amerika namna ve belki de cihan namna bir kararla sonulanacak bir kanaate sahip olarak dolayorlard. Ne kuvvetimiz varsa neden gstermiyrdk. Hi olmazsa bir halk kalabal vebir halk feryad... Generale cevap vermi olmak iin dedim ki: "General hazretleri bu mntkann bir Ermenistan meselesi karsnda davas var. Halkmz, bu dnyada yalnz Amerikallarn verdii szde durduunu bildii iin, reisiniz VVilson'un sz zerine hakkn silahla mdafaadan vazgemiti; fakat, onun da suya dtn grdn-dendir ki yediden yetmie kadar harekete gelmilerdir. Bu millete tahakkm olunur mu? Size bunu gsteriyorlar. htimal geri mntkalar buna ihtiya duymamtr". Harbord muhtelif sahalardaki hareketleri grdke hayret ediyordu. Dedi ki: "Hudut zerinde, dalar arasnda byle bir varl hatrmza bile getirmemitik. Bu byk bir kuvvet". Amerikallar birbirleriyle ngilizce gryorlar, biri dierine grd daha canl hareketi gstererek hibir hareketi karmaya alyorlard. aylar itik,

pastalar yedik. Her hareketi kendi sahasnda grmek iin muhtelif bekleri dolatk. Laz oyunu, Erzurum oyunu, pehlivanlar, cirit kendilerini ziyade alakadar ediyordu. Lisan bilir subaylar btn aralarndaki konumalar dinliyorlard. Hepsi hayretle, "Biz Trkleri Trkiye seyahatinde dahi tanyamamz, bu mthi bir kuvvettir, hanmlar bir yere kmazken, Amerikallar sinemalar grsn de inansn!" gibi takdirkrne konumalar. Buradan otomobillerle ehrin asrlk Trk bidelerini dolatk. Yakutiye medresesi, ifte Minareler, i kale ve saat kulesi, Ermenilerin yakp ykt yerler, canl bir mze gibi muhafaza olunan, iinde yanm insanlaryla karlkl byk konaklar.... Trk Oca ve Ermeni mezlimi hakknda canl levhalar grld. Yemei kolordu gazinosunda yedik. Pek mkemmel sslenen gazinoda Trk ve Amerika bayraklarnn apraz vaziyetlerinden memnun oldular. Amerika'ya geldiimiztakdirde ayn tarzdaki bayraklar altnda ziyafetler va'de-diyorlard. Yemekler, holanacaklar eylerdi. Piyano, keman, fltten ibaret, subay arkadalardan oluan bir ahenk yemek mddetince byk takdirlerini ekiyordu. Yemekte bir aralk Harbord yine ilk szn kulama syledi: "Bu varl memleketinizde, baka bir yerde grmedik. Temenni ederim ki bulunsun da, biz grm olmayalm; fakat, General'im, bunda sizin ahsiyetiniz grlyor. Maahz hudut blgesinde grdklerimiz ve bir Avrup sofrada yemek yemek bizde tasavvurumuzun stnde bir tesir yapt. Sizi tebrik ederim." dedi. "Sizin etrafnzdaki subaylar en medeni ojrdu subaylarndan farkl m buluyorsunuz? Grdnz halk, asker ve subay heyeti her yerde tabii ayndr. Yarn Ermeniler arasna gireceksiniz. Mukayeseye medar olmak iin burada tezahrat gryorsunuz, dier blgeler ihtiya grmemi olacaklar". Sofrada her Amerikal yannda, kendileri kadar k ve lisan bilir bir zabit bulunuyor. Kararghn teden beri detince yemekte ba ak, temiz tuvaletli bulunulur. Yemekten sonra hkmeti ziyarete gittik. Vali Reid Paa'dan baz ihzari malumat sorduktan sonra general Harbord yle dedi: "Amerika, sermayesiyle Trkiye'ye yardm etmek ister. Bunu iyi kabul edeceinizi imdiye kadar grtmz ricalinizden ve halknzdan anladk; fakat, bu sermayeyi korumak iin bir miktar da asker getirmek ister". Cevap verdim: "Sermayenizi getirmekle siz de, Trk milleti de menfaat grr. Bunun iin bunun "manas vardr; fakat asker ne olacak? Bunun sizce manas nedir?" Harbord: "Sermayenin hn-i hacette her hale kar muhafazas iin mnasip miktar asker"."Sermayenizi Trklerin yama etmesinden mi korkuyorsunuz, yoksa haric bir. devletin taarruzundan m? Eer Trklerden korkuyorsanz bu byk hakszlk ve bizi hi tanmamaktr. Trk her zaman sznde durmutur. Maatteessf bize verilen szde duranlar azdr. Bundan biz imdiye kadar ok kaybettik. Bundan baka, Trklerin yamasn tasavvur ediyorsanz, getireceiniz kuvvetlerin daha evvel, ellerinden silahlarnn alnacan da dnn. Trk'n tarihine bakn! Trk'e tahakkm olmu mudur? Asrlarca mstakil yaam bir millete askerle hkim olmak mmkn mdr? Mesela, u bulunduunuz Erzurum'a hkim olabilmeniz iin, en az yzbin sng lazmdr. Siz sermayenin kazancyla asker mi besleyeceksiniz. Bu, Trkiye'yi istila demektir ki, buna milyonlar ordusu lazmdr. Ve bunun iin ok byk kanlar akar. Siz Trk szne itimat edin, Trkler nazarnda Amerikallarn insaniyette en ileri gitmi bir kavim olduunu tecelli ettirin. Hrriyet ve istiklalimizi alacak sermaye bizim iin atetir". Harbord: "Hissiyatnz tebcil ederim, kat'iyyen tasarlanm birey ifade etmedim. Memleketinizin saadetini arzu ederim. Maksadm, Amerika'da maruz kalabileceim sualler hakknda fikir almaktr. Amerika sermayesinin Trkiye'ye yardm iin lazm gibi

alacam".Vilayetten sonra gezilecek dier baz yerleri de dolatk. Generallerden biri tabya ve klalarn okluunu gstererek, "Bunlar yerine mektep ve fabrika yapsa idiniz, imdi memleketiniz byle fakir deil, bizimki gibi zengin olurdu." dedi. "Generalim, bu grdklerin olmasa idi burada bugn Trk mevcudiyeti kalmazd. Asrlarca vahi arlarn vahi srlerine kar bu tabyalara snarak varl-rnz muhafaza iin bunlar azaltmaya deil, oaltmaya bile mecbur kalmaklrmz muhtemeldir. Bununla beraber tabya adedince mekteplerimiz de vard. Vahi eller onlar grdnz harabelere evirdi." diyerek cevap verdim. General yapt hataya piman oldu. zr diledi ve milletimizin bundan sonra refahn temenni etti. Heyet akam hareketle, geceyi Erzurum'la Hasanka-le arasnda geirecekti. Birka saat istirahat ettiler, kendilerine Ermeni mezlimi hakkndaki vesikalar verdim. Yanlarnda ngilizce Trk tercman, kendilerine tercme edecektir. Heyeti Kars kapsnda bir mfreze ile yolcu ettik. Pek byk bir memnuniyetle ayrldlar. Belediye reisi okumam gibi bir adamdr; fakat, Harbord'un sualine gayet gzel bir cevap vermi. Harbord, "Erzurum'da Ermeniler Trklerden fazla imi; imdi hi Ermeni kalmam." deyince, belediye reisi Zkir Efendi, "te mezarlklar burada Erzurum(un) ls de Trk, dirisi de!" demi. Amerika heyetinden benim temin etmek istediim bir madde idi. Hallerinden onu da temin ettiimi mit ediyorum: "Ermenilere yumruk vururken tarafszlklarn kazanmak". Harbord, Erivan'da u szleri sylemi: "Paris'e murahhas gndereceinize Erzurum'a gnderin de Trklerle anlasn; aksi halde iiniz haraptr." Bunu Gmr'de sulh mzakeresinde, Ermeni heyeti reisi Hatisyan pek byk bir teessrle syledi. Dr. Rza Nur da, Harbord heyeti ve Ermeni meselesi ile ilgili olarak unlar yazmaktadr:17"Harbord'a ait bana Erzurum'da bir menkbe sylediler- Erzurum'un etrafnda geni ve birok mezarlklar var. Harbord'u gezdiriyorlarm. Arabada, yannda Erzurum belediye reisi varm. Harbord "Bunlar ne kadar ok!" demi. Belediye reisi zeki ve ince adamm. "Bunlar Trk mezarldr. imdi size Ermeni mezarln da gstereyim." (diyerek) gtrm kk bir yere. Generale demi ki: "te, tarih ve maddi ahit: Bunlar asrlardan beri mevcut mezarlklar. Trklerinki ne kadar, Er-menilerinki ne kadar? imdi ben sylemeyeyim, siz hkmedin! Bu memleketin asrlardan beri Trk' m km Ermeni'si mi? Bu memleket hangi millete aittir?" General tereddtsz "Trk'n!" demi. "Bu heyet Amerikallara Anadolu'da bir Ermenistan ve Ermeni olmadn, buralarda bir Ermenistan yapmak haksz olduu gibi mmkn de olmadn sylemitir. Bunlar neticesindedir ki, Amerika Trkiye'de bir Ermenistan tekil ve himaye etmekten vazgemitir. Halbuki bu, Merzifon ve ir Amerikan kolejlerinde okuyup, Protestan ve bunlardan da papaz olan Ermeniler yllardan beri Amerika'da gayretli ve hummal bir poraganda yapyorlard. Ermenilerin mazlum, istiklale layk olduunu, Anadolu'nun eski asrlardan beri kendi z yurtlan bulunduunu, Trk(n) zalim olup mezhep (din) hrriyeti vermediklerini, Mslmanln hristiyanlan kesmeyi sevap say-d(n), Trklerin Ermenileri katliam yaptklarn sylyorlard. Zamanla bunlar yer tutmu, sahih zannedilmi; Amerikallarda Erminilere kar byk bir tevecch hs olmutu. Hatta Harb-i Umumi'de Ermeni katliam diye ilk yaygaray koparanlar yine bu Ermeni Protestan papazlar idi. O vakit Amerika, ngiltere ve Fransa'da bu hususta aleyhimize yzlerce risale ve makale neredildi.

BunlarnHarbord'a Verilen Raporlar hepsi de bu papazlarn raporuna istinaden yazlyordu, Yine bu sayede idi ki, mtareke olur olmaz Kayseri'de, Merzifon'da, Erzurum'da drleytamlar, hastahaneler atlar. Ermeni ocuklarn, hastalarn topladlar, baktlar. Btn Ermenilere yiyecek, elbise ve amar dattlar. Yani Amerikallar Ermenilere milyonlar sarfettiler. Tuhaftr, Kars'a bizim askerin gidecei zaman, Ermeniler oradaki Amerikan heyet ve doktorlarn ldrmek istediler. Bizim ordu yetiip kurtarmtr. lmden kurtulan bu heyet bunu imzas altnda neretti. Tabii btn bunlar Ermeni aleyhine, Trk lehine tesir yapyor. Dnyada hereyin hakikati bu 1 gn olur meydana kar nihayet! Ka yl var ki, Amerikallar da Ermenileri ve hakikati anladlar. Artk Ermenileri eskisi gibi himaye etmiyorlar. Tanaklar artk Amerika'da para topla(ya)myorlar". General Harbord'a Ermeni mezlimine ilikin bir rapor takdim eden, 1. TBMM Kars milletvekili Fahreddin Erdoan da, general Harbord heyetinin Erzurum'a gelii ve buradaki almalaryla ilgili olarak unlar anlatmaktadr: ERMENSTAN TEKL HAKKINDA NCELEME YAPMAK N GELEN AMERKA HEYET "Amerika'daki Ermeniler, Byk Ermenistan'n kurulmas iin durmadan alrlar; her gn Amerikan gazetelerinde stunlar dolu(su) yazlar yazdryorlard, iddia ettikleri, Kilikya'dan Maver-y Kafkasya'ya kadarolan sahada Ermeni arazilerini ve mevcut Ermeni nfusunu grmek ve incelemek iin altm kiilik bir Amerikan heyeti, general Harbord'un idaresinde Mersin'e kyorlar. Her ehre urayarak'incelemeler yapyorlard. Erzurum'a geldikleri gn, haber alan Erzurum belediyesi, stanbul kaps dnda karlamak iin hazrlklara balad. Btn halk, en knden en byne kadar buraya toplanmlar, davullar alyor, milli oyunlar oynanyordu. Krmz ipek bir kuma zerine, Vilson prensiplerinin 12. maddesi yazlmt ve sekizer yandaki iki kz ocuu bunu ellerinde tutuyorlard. O gn beklenilen altm kiilik heyet otomobil ve kamyonlarla kageldiler. Bunlar karlayan Erzurum valisi Reid Paa ve belediye reisi Zkir Bey, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti namna Hoca Raif Efendi, Cevad Dursunolu ve Sleyman Necati Beyler, hogeldinizde bulundular, Sleyman Necati Bey ok etkili bir nutuk verdi. Mini mini o iki Trk yavrucuunun ellerindeki, zerine byk harflerle Vilson prensibinin 12, maddesi yazl krmz ipei general Harbord bizzat eli ile ald, drd ve koynuna koydu. Konuklar ehre gelerek, belediyenin hazrlatt zel binalarna geldiler. "Harbord'un yannda, Vanl Manuk adnda bir Ermeni tercman vard. Her sylenen Trke szleri hem tercme ediyor hem de glyordu. Ben de, yukar bahislerde zikrettiim, Ermeni mezalimine ait 36 sayfalk bir rapor ve bir de buna bal bir muhtra hazrladm. Ce-nb- Garb (Gneybat) Kafkasya Cumhuriyeti adna drt kiilik bir heyetimle vilayet konana gittim. Tercman Manuk Efendi'nin tavr u hareketi ve tercmelerinden phe ettiim iin, Kzm Karabekir Paa'ya rica ederek, iyi ngilizce bilen ve kendi karargh subavlarndan Edib Bey'i alp beraberimde vilayet konana gtrdm. "Benimle beraber gelen heyet arkadalarm unlard: Kazmanl gazoz fabrikas sahibi Musa, Arda hanl Hamizde Rasim, Sankaml Bekir Beyler ve heyet reisi de benim. Bizden evvel vilayet konana generali ziyarete gelen Vali Reit Paa, biz girince, ayaa kalkarak bizi generale takdim etti. Uzun boylu, iri vcutlu, salar ak olan general derhal ayaa kalkt, herbirimizin ayr ayr ellerini skt. Heyet reisi olmak itibari ile ilk sze ben balaynca, Manuk Efendi tercme etmeye kalkt; generale rica ettim, "Bizim syleyeceklerimizi Manuk Efendi size doru olarak tercme etmeyecektir,

bunun iin zel bir tercman getirdim/' dedim. General bunu uygun bulup kabul etti. Manuk Efendi'ye iaret etti, o gidip yerine oturdu. Edip Bey szlerimi tercme etmeye balad. Muhtrada yazl olan maddelerin ruhlarn ksa bir ekilde ifade ederek, "Dnyaya adalet datacan i-lan eden Amerika devlet-i fahmesinin muhterem heyetinin geldiini haber aldmzda, sekiz gn oluyor ki dalardan kaarak heyet-i liyenize kavutuk. Rus ordusunun ekilmesinden sonra Kafkasya'da kurulan u-fak devletler srasnda; Vilson prensiplerine dayanarak biz, Elviye-i Selse Trk halk Cenb- Garb (Gneybat) Kafkasya hkmetimizi kurduk. Ermeni Tanak komitesinin halkmza yapm olduu kanl mezalime ait 36 sayfalk raporumuzu sunuyorum. Tyler rpertici bu zulme kurban edilen kadm ve ocuklarmzn birounun cenazeleri daha toplanmam, topraklar zerinde yatyorlar. Yol boyu gittiinizde, kuru toprak zerinde, gnein altnda sefil, perian bir halde Elviye-i Slse muhacirlerimizi de greceksiniz ve acyacaksnz; 1917'de yaptklar yetmiyormu gibi imdi de ngilizler asker kuvvetle hkmetimizi dattktan sonra, Kars'agetirdikleri Ermeni eteleri ayn mezalimi tekrar etmektedirler. Halkn btn hayvanlarn, yiyecek ve eyalarn ellerinden aldktan sonra, kendilerini de katlediyorlar. Bu zulme niheyet verilmesi iin Amerika devletinin adalet ve merhametine dayanarak bu muhhra ve mezalim raporunu takdim ediyorum, kabuln rica ederim, sa olun byk general!" dedim ve raporu vermek iin uzatnca, general "Hay hay kabul ediyorum!" deyip raporu ald, koynuna koydu ve "Bunlar Amerika'da nerettireceim." diye sz verdi. Ellerimizi skt, ayrldk. Konumalarmz dinleyen Manuk Efendi, iin iin glerek, "Bu szleri beyhude sylyorsunuz; Amerikallar bildiini yapar!" diyordu. "General Kilikya'dan karak Erzurum, Kars, Revan ve Nahcvan blgelerini gezerek, Amerika'ya avdetinde, hazrlad Ermenistan hakkndaki raporunu reisicumhur Vilson'a takdim ederek, "Byk Ermenistan' gezdim, fakat iinde bir Ermeni grmedim." demi ve benim verdiim 36 sayfalk mezalim raporunu da o tarihlerdeki Amerikan gazetelerinde ilan etmiti; nasl ilan etmesin ki, Erzurum belediye reisi Zakir Efendi generalin nne dm ve general, Erzurum halkn Ermenilerin damlara doldurup da yaktklarn, hl mevcut bulunan yank cesetleri bizzat gzleriyle grmt". Kzm Karabekir Paa tarafndan AMERKAN HEYETNE VERLEN RAPOR Harbord heyetine verilen mezlim ve entrika raporu aynen aadadr. Ermenilerin zulm ve vahetlerinin mtarekeden beri ne halde olduunu gsterir. 25 Eyll 1335'te Amerika heyetine verilen rapor ingilizler bidyet-i mtarekede, mtareke ahkmna riayet etmemiler; bizi pek ok skntya maruz brakmlardr. Mtareke ahkmna itaatla elviye-i selseden ordumuz ekilirken, Gmrii, Kars, Ahsha, Ardahan, Nahcivan, Batum mevkiinde ordumuz iin mubayaa ve tedarik ettiimiz klliyetli erzak, melbst, eya ve bilhassa malzeme-i shhiye ve edviyeyi nakle imkan brakmamlar ve msadere etmilerdir. Bu husus ordumuzu ve dolaysyla memleketimizi byk bir ihtiya iinde brakmtr. Ordunun erzakn brakarak dahilden yeniden mubayaada bulunmas milleti byk sefalete maruz brakm, birok ahali alktan lm, tohumluklarn da yiyeceklerine sarfa mecbur brakarak bu sene iin dahi memleketimiz halkn byk mahrumiyetlere maruz brakmtr. Batum'dan terhis ettiimiz ordunun silahlar yine Batum'da depolanarak vaz'edilmi, muhafazasna zabit ve asker braklmt. Buradaki silahlar kamilen alnarak Ermenilere, Rumlara, Ruslara verilmitir. Batum'da Azerbaycan

hkmetinden mubayaa ettiimiz gaz, benzin, mazot gibi eylere vaz'- yed etmiler, ktaatmzn getirdii erzaklar dahi vagonlaryla msadere etmilerdir. ngilizler rastgele bahaneler icat ederek Osmanl za-bitanm tahkir etmilerdir. Azerbaycan mntkasmdaki ordumuz kumandan Nuri Paa'y, beinci frka kumandanmz Mrsel Bey'i, onikinci frka kumandanmz miralay Ali Rfat Bey'i mcib-i thmet hibir eyleri olmad halde hapsetmiler ve byk bir kumanda mevkiinde olduklarn nazar- itibara almayarak izzet-i nefis ki-racak muamelelere maruz brakmlar ve hibir hakk- kanunye mstenit olmayarak bunlar Batum'da ngiliz divan- harbinde muhakeme etmiler ve muhkemeten bir crm sabit olmad halde Kars'ta kazara yanan tel-siz-telgraf istasyonu meselesinden dolay Ali Rfat Bey'i yedibin ksur lira tazminat akesine mahkum etmilerdir. Mtarekeyi mteakip ordu-y Osmni terhis edildikten sonra elde kalan efrad da ngilizler firara tevik ettiler. Bunun iin de pek ok propaganda yaptlar ve firar eden aml Nuri isminde brini ingiliz yzbas Fa-rel kendi yanna ald. Erzurum'a gelirken birlikte getirerek, firar eden askerleri ngilizlerin himaye ettiini gstermek istedi. Bir taraftan da bu gibi efrada casusluk yaptrld. Bilahare merkum Nuri'yi Erzurum, Hasanka-le, Horasan ve hudutta bulunan ktaatmz nnden geirerek Kars'a gtrdler, Osmanllar rak'tan ekildikten sonra ngilizler Zahu'ya kadar Musul vilayetini igal ederek bu mntkaya hkim olmular ve o tarihten itibaren air (airetler) arasnda propagandalar yapmaya, istiklliyet fikirleri uyandrmaya almlar, bu suretle Sleymaniye'den Van'a kadar olan airin hkmet-i Osmaniye'ye merbtiyetini krmaya almlardr. Ru-miye, Hoy ve Van ve Cizre mntkalarnda bir Krt cereyan hsl etmek, yek-dierinden ayrlmaz iki msl-man karde arasna nifak sokmak istemiler, emdinanl Seyyid Th'y ifal ederek bu fikirlerine alet etmilerdir. Seyyid Th'y para ile, rtbe ile, tekil edecekleri hkmete riyaset va'diyle ifal etmiler, evvela Revan-diz'e, sonra Musul'a davet etmilerdir. Seyyid Th'ya ve emdinan halkna ngilizler para -rivayete nazaranyirmialhbin lira altn ake-, bir miktar top ve cephane, silah vermiler; bu suretle emdinan'a iade etmilerdir. Bir taraftan da ranl Simk Aa denilen airet reisini para ve ir ile elde ederek Seyyid Th ile itilaf ettirmeye gayret ettiler. Rumiye, Hoy taraflarnda dahi maksatlarnn hsl olmasna altlar. Seyyid Th Musul'dan avdet ettikten sonra Rumiye'ye, Simko Aa nezdine giderek itilaf temin ile. ngilizler tarafndan verilen top, silah, cephaneyi ve iki tayyareyi getirmek iin 500 deve Revandiz'e gnderilmi olduu haber alnd. 21 Haziran 1335'te ngiliz zabiti Seyyid Th ile Simko'nun nezdine giderek mzakeratta bulunmular. Ve Seyyid Th ile olan itilaf temin etmiler. Revandiz hkim-i siyasisi Peyi, Seyyid Th ile emdinan kazas dahilinde Mazir kyne gelerek, emdinan kazas kaymakam Mehmed Efendi'ye emdinan ve havalisinin ingiliz himayesine verildiini ve buradaki memurlarla Osmanl asker ve jandarmasnn hemen kazay tahliye ederek Van'a gitmelerini teklif etmilerdir. Bu teklife oradaki memurlar cevab- red vermiler. Peyi, Rumiye tarafna gitmi ve avdetinde emdinan' tahliye etmelerini tekrar emdinan jandarma zabitine yazmtr. Peyl'in yazd mektupta tideki cmleler de bulunmaktadr: "Mektubuma cevabnz aldm. Son derece hayrette kaldm. Nasl olur da siz resm yalan sylyorsunuz. Kat'iyyen Mehmed Efendi emdinan kaymakam hasta deil, sizin orada bulunmanz icap etmez, son defa olarak size yazyorum. Gidin... Ve ill, nezaketten hari size kar harekette bulunmaya mecbur olacam".

ngilizler bu suretle her tarafta siyasi propagandadabulunmular, hkmet-i Osmaniye aleyhinde para ile isyan tertibine almlardr. Mtarekeyi mteakip l Knun- Sni 1335 tarihinde Osmanl askerinin Kars, Sarkam, Ardahan ve Kazran mntkalarndan ekilmesi zerine, bu havalinin ekseriyet-i azmesini tekil e-den slmlar, Kars'ta bir Milli ra vcuda getirdiler. Bu suretle bu havaliyi idareye baladlar. ra, ayan- takdir bir surette mezkur mntkay idare ile emniyet-asayi-i muhafaza ettiler. r'nm idaresi zamannda bu mntkada fena hibir hadise zuhur etmedi. Skunet ve asayi her suretle mkemmeldi. Osmanl askeri ekildii srada ingiliz askeri de Kars'a gelmi, ingiliz mmessili r'y kabul ve tasdik ile bunlarn idaresinden izhar- memnuniyet etti. Skun ve asayii muhafazada gsterdikleri liyakati takdir ettiler. Fakat az zaman sonra ngilizler getirdikleri ktaatla anszn Nisan 1335'te r'y basarak azalarn dattlar. Ve bir ksmn hapis ve nefy ettiler. dareyi kendi ellerine aldlar. Ve slamlarn haberi olmadan bir gece Gmr'den Kars'a Ermeni askeri getirdiler. ngiliz nfuzuyla Kars'ta Ermeni kuvvetini tezyd ederek, idareyi Ermenilere teslim ettiler. Ermeniler bu suretle ngiliz nfuzuyla bu mmtakann her tarafna yerletikten sonra slmlar imha ederek nfusa ekseriyet temin etmeye, bu suretle birok mezalim ve fecyi' icrasna baladlar. Bu sebeple bu havalide asayi bozuldu. Her gn yzlerce, binlerce slrnn kan aktlmaya baland. ngilizlerin yardm ve himayeleri Ermenileri martt. Ermenilerin slmlar hakndaki mezlimini arttrd. Ermeniler Sarkam, Kazman ve Ardahan' hep ngilizlerden teslim aldlar. ngilizlerin mfuzuyla bu mntkaya yerletiler. ngilizler birka defalar Oltu ras1 naOltu havalisinin de Ermenilere verildiini tebli etti. ngiliz zabitleri gidip Oltu ras ile grerek kabul etmelerini teklif ve srar eylediler. Oltu ras Kars, Kazman, dr, Ardahan tarafnda yaplan mezlimi grerek ngilizlere mmatta bulunmad. Ermenilerin yaptklar mezlimi anlatarak Ermenileri kabul etmedi. Ermeniler birka defalar top, makinal tfek ile Oltu ve Bardiz zerine taarruz ve tecavzde bulundular ve birok kyleri tahrip ve ahalisinden ounu gerek muharebe esnasnda ve gerek der-dest ederek kati ve ifna eyle-dilerse de, imdiye kadar da bir muvaffakiyet elde edemediler. Maamafih taarruzlarna hl devam eyledikleri iitilmektedir. ngilizler, Ermenilerin mezaliminden korkarak dalara iltica eden Mslmanlarn Ermenilere teslim olmalarna almlardr. Bu maksat iin l.VIL1335'te Kars Milli ras azasndan Ahmed Efendi nammda birisiyle grmek iin bir ngiliz zabiti, refakatna iki Ermeni zabiti alarak Kumru dana gitmi ve mm-ileyh ile grmler, on gne kadar behemehal Ermenilere teslim olmalarn teklif etmilerdir. 5.DC1335 gn ile ngiliz zabiti Kars Milli ras azasndan Ahmed Bey ile iki Ermeni zabiti ve beraberlerinde sekiz jandarmas olduu halde, Bardiz tarafndaki airet reisi Eyp Paso ile grerek Ermenilere mutavaat eylemeyi teklif etmiler ve ngiliz hkmetiyle urama(mn) mhim bir mesele olduunu, pek byk cezalara duar edileceini bildirerek tehdit etmilerdir. gne kadar cevap vermek zere mhlet vermiler, mutavaat ettii takdirde birok para vereceklerini de bildirmilerdir. 31.VII.1335 gn ngiliz zabiti Bonfon, maiyyetinde drt nefer ve bir Ermeni zabiti Ahmed Robenson isminde evvelce Osmanlordusunda hizmet etmi bir tercmanla Oltu'ya gelmiler; Oltu hkmet-i muvakkatesine bu civarn Ermenilere verildiini bildir(mler; ancak, Oltu halk) mutavaattan imtina etmilerdir. Ve Ermenilerin slmlar hakknda reva grdkleri fecyii anlatmlardr.

2Q.VII,1335'te Kazman'a ngiliz zabitanndan bir heyet giderek Kazman ahalisine Ermenilere mutavaat etmeleri hakknda nesyihte bulunmular ise de, Ermenilerin haklarnda yaptklar mezlimi dinleyerek ses karmamlardr. 7.VII.1335 gn bir ngiliz zabiti gelerek slmlar zerine top attrm -Mm-ileyhin ngiliz niformal bir Ermeni zabiti olmas muhtemeldir,- Erzurum ngiliz mmessili kaymakam Ravvlinson ile 4.VII,1335 tarihindeki makatta Kars mmessilinden ald malu-matta krkbir slm muhaciri(nin) o havaliye toplandn ve fenalk muhtemel bulunduu, bu meseleyi tahkik iin Kars'a gideceini bildirdi. Ve, o havaliye gitti. Neticede Kars, Sarkam, Kazman taraflarnda Ermenilerin slmlar hakknda byk fenalklar ve katliamlar yaptklarn tasdik etti. Merciin verdii raporda dahi dercettiini syledi. Bardiz aireti reisi Eyp Pa-o'nun ngilizlerin sran zerine mutavaat kabul ederek krk atl ile Kars'a giderken Ermeniler(in) tecavz ederek birka atlsn katlettiklerini, bunun zerine Eyp Pao'nun imtina ettiini anlam ve yine bir defa daha Eyp Paso ngilizlerin teklifi zerine mutavaat etmi iken, Ermenilerin Verian karyesine 200 piyade, 2 maki-nal tfek (...?) zerine Eyp Pao'nun muhalefet ettiini anlam ve Ermenilerin kaymakam Rawlinson'un eyasn getiren otomobile taarruz ederek otomobili yama ve ofrle bir ngiliz onban yaraladklarn grm iken yine Eyp Paso ile grerek icra-y nesyihd^1 bu-lunmu ve istiklliyetten bahsetmi ve bir Krt airet reisiyle de grerek Krt istiklline ait sualler sormu ve airet reisini de otomobiline alarak dolatrmtr. ngilizlerin bu suretle Ermenileri himaye etmeleri ve yardmda bulunmalar Ermenileri martm, slm(lar) hakknda icra ettikleri mezlimi tezyd ettirmitir. Ermeniler; slmlar imha etmek zere komitalar tertip etmiler, bir taraftan da muntazam ktaatn top tfengiyle yevmiye bir veya birka ky basarak yaylalardaki aire hcum ve katliam yapmlar, mslmanlann mal ve eyalarn yama ve rzlarna tecavz etmiler, slm kadnlar askerleriyle birlikte plak olarak dolatrlmak gibi insaniyete mnfi tecavztta bulunmulardr. Bunlardan baka, ngilizlerin nfuzundan daha ziyade istifade etmek iin baz zabit ve neferlerini ngiliz kyafetine koymular ve bu kyafetle slmlara emir vererek, mkil zamanlarda bu desisenin bahedecei muvaffakiyetten istifade etmilerdir. 5.VI.1335 gn dr'dan Beyazt'a bir ngiliz mlzm- evveli, maiyyetinde bir Ermeni tercman olduu halde gelerek Beyazt muta-sarrfyla grmlerdir. Beyazt havalisinin ngiliz hkmeti himayesinde teekkl eden Ermeni hkmetine verildiini tebli etmiler, konferansn bu tebliinin derdest-i tebli bulunduunu bildirmiler ve Ermeni askeri himayesinde on-bebin Ermeni'yi bir aya kadar getireceklerini bildirmiler ve ayn gnde ran'n Maku tarafna hareket etmilerdir. ngiliz kyafetinde zabit ve asker gelmi, Karaca-viran kariyeli mer Aa isminde birinin derdestine teebbs etmiler, muvaffak olamayarak yine otomobillerle dr'a savumulardr. ngilizce, Franszca lisanlarna aina Ermenilerden 300 mevcutlu ve ngiliz kyafetli birtabur tekil ve eklen de ngiliz askerlerine benzeterek ngiliz askeri namyla Kars ve Sarkam'a sevketmiler, bu ngiliz kyafetinde gelen Ermeni askerleri iinde ora mslmanlarnca ismen tannan birok Ermeniler grlmtr. Bu kyafetteki askerlerle ngilizler, Ermenilere taraftar ve Ermenilere yardm ediyorlar diye ayia kararak ahali-yi slmiye'nin kuvve-i mneviyelerini krmaya ve mslmanlar kati ve imha maksatlarn teshile gayret eylemilerdir. 25.VII.1335 gn Sarkam'a ngiliz kyafetinde svari ve piyadeden mrekkep 200 kadar asker getirmiler, ngiliz esteri koulu 4 top da bu askerle birlikte gelmitir. Ermenilerin bazlar Kazman ve Mcmgert kar-yelerindeki slmlara, "Biz emr-i

vkidir(?). Askerimiz her yerde licenap hamimiz ngilizlerin cesur askerleri tarafndan kymettar muavenet grmektedir. Mesela, bir mahal askerimiz tarafndan igal ve ana vatana ilhak lazm gelince oraya derhal miktar- kfi ingiliz zabit ve efrad giderek mslmanlar ifal ve ikna ederek, ondan sonra bize ihbar- keyfiyet ediyorlar. Askerlerimiz onlarn atklar yolda resm-i geit yaparak apanszn en mkil mevkilere kolayca dahil olabiliyorlar. te bu suretledir k Nahcivan, Vedi havalisindeki icraatmz feth-i muvaffakiyet olmaktadr." (diyorlar). Ermeniler Kars, Ardahan, Nahcivan, err, dr mntkalarn igal ettikten sonra mslmanlar imha maksadn takip ettiini ketmetmeyerek aktan aa mslmanlarn kamilen kesileceini ve yeryznde mslman braklmayacan sylemeye balamlardr. Bu szlerden ve Ermenilerin her gn arttrdklar mezlimden havfeden mslmanlar her tarafa feryatnmeler yadrmlardr. Hudut haricinden alnan bu feryatn-melerden birkann sureti merbuttur. Ermeniler "Hududumuza karp mahallerde yedi vilayet bize verilmitir. Sivas'a, Sivas'a!" diye barmaya balamlar ve bu suretle slmlar tedhi ederek emval ve eyasn yama etmekle beraber katliama da balamlardr. Ermeniler(in) haricin muavenetiyle igal ettikleri Kars, Kazman, Ardahan mntkalarnda bunca mezlim ve katliamlarla hicrete mecbur ettikleri binlerce slm hanelerine ve Rusya'nn muhtelif mahallerinden tevik ve tergip le hicret ettirerek getirdikleri yzlerce Ermeni ailelerine ramen el'an bu havalide kesfet-i nfus ve ekseriyet-i azme slmlardadr. Bu hale kar slmlar, kabil deil. Ermeni hkimiyetini kabul etmiyorlar. Fakat protestolarna kar Ermeni mezlimine tahamml ve Ermenilere itaat etmek cevabn aldka meyus oluyorlar ve mezlime kar hayat kavgas yapyorlar. Mtarekeden sonra Ardahan ve Ahsha mntkalarn Grcler igal ettiler. Bu igali mteakip Grcler de slmlar imha ederek ekseriyet temin etmek gayretine dtler. Bu suretle birok slm kan akttlar, binlerce masum kadn, ocuk ve malllere de tecavz ettiler. Nihayet ngilizlerin tesiriyle Grcler yalnz Ardahan' tahliye ettilerse de yine ngilizlerin delaletiyle Ardahan Ermenilerin igali altna girdi. Birok mezlim icra edilerek beyhude yere mslman kan aktld. Barum'da, ngilizlerin himayesinden maran Ermenilerden ve Rumlardan ngiliz ordusuna alnan askerler ve jandarmalar ehirde gizli ve aikar birok kanlar dktler. slmlara kasaba dahilinde yaplmadk hareket kalmad. ngiliz igalinde bulunan Batum ehrinde geceleri emniyetle harice klamad gibi, mslmanlar emniyetle tarlalarna, haric-i kasabaya gndz dahi gi-dememeye maruz kaldlar. Grc hkmeti ngilizlerin Batum'dan ekilmesi ihtimaline kar mslman kesafeti ve ekseriyetine bakmayarak bre mslmanlarm si-lah(l) olmadn dnerek cebren Barum'u igal etmeyi tasavvur etmi ve bu maksatla birok Grc askeri Batum hududuna cem'etmitir. ngilizler Batum'u terke-derken ekseriyet-i azmeyi hiz olan slmlara teslim etmezlerse birok ihtilal ve karklklarn zuhur edecei, birok kanlar akaca anlalmakta ve bu halden istidlal edilmektedir. nsani dncelerden baka bir emel takip etmediine kani olduumuz Amerika milletinin nazar- adalet ve insaniyet (ve) hak-perestsine bu hususu da arzede-riz. Haziran 1335'te Kara Urgan'da bulunan Ermeni mfrezesi Sarkam'tan gelen yz hane slm muhacirinin 9 inek, 6 at, 200 kile zahreleriyle, mevcut para ve yiyeceklerini alm ve bunlar bir ahra doldurarak kadnlar aramlar, zerlerinde bulduklar zkymet eyalar alarak bu muhacirlerin gzleri nnde taksim etmilerdir. 4 Temmuz

1335'te Kars ile Oltu arasndaki Akakale'ye tbi drt kariyeye baskn yapmlar, birisinin insanlarn kamilen, dierlerinden altmar adam gtrp katletmilerdir. Bu kariyelere baskn yapan Ermeni kuvvetinin kumandan Arsak namnda birisi olup, bu tecavzde ms-lmanlara kar alt top yedi makinal tfek istimal etmilerdir. Ermeniler 4 Temmuz 1335'ten 10 Temmuz 1335'e kadar Karakurt mntkasnda bulunan slm kylerine bir hayli piyade, top ve makinal tfekle tecavz, ederek slm kylerini datmlar, ez-cmle Zarapha-ne, Baky, Armutlu, Hopveren, Kalaba, Akkoyunlu, Komik, Kazkaya kariyeleri ahalisinin bir ksmn katlet-misler, emval ve mevlerini gasbetmiler, ahaliyi perian bir halde dalara ekilmeye mecbur etmilerdir. Firar edebilenlerden bir ksm hududumuz dahiline iltica etmitir. Ermeniler 5 Temmuz 1335'te Karakurt'un 7 kilometre imalindeki Mescitli kyne ve Karakurt'un cenubundaki Kelyantepe kyne baskn yaparak ahalisini katletmilerdir. Bu mslmanlara kar istimal ettikleri top ve tfeklerin sesleri hududumuzdan iitilmekte idi. 7 Temmuz 1335(te) Alakilise karyesini dahi top ve makinah tfek ateiyle bombardman ederek, mezkur karyeye tecavzde bulunmular ve bu karye mslmanlarndan onbir nefer ehit etmilerdir. Akakale karyesinden Ermenilerin mezlimi zerine firar eden yedi hane halk (...?) 9 Temmuz 1335'te Gazikaya, Entep, Armutlu ve Baky karyelerine baskn vererek slamlarn mallarn yama, mevlerini gasbetmiler ve slm ahaliden birounu katletmilerdir. Ermeni piyade kuvveti 19.VII.1335'te, beraberlerinde iki top(la) karyeyi igal etmilerdir. Ermeniler, kyn emval ve eyasn yama etmilerdir. slamlardan iki adam ehit ve iki adam mecruh olmutur. Bulakl karyesini yama eden Ermeni mfrezesi, yine ayn gnde, yani 19,VII.1335'te Bak-y'ne (saldrmtr); toplardan onbe kadar hududumuz dahiline dmtr. Ermeniler Kars mntkasnda Kurudere namndaki karyeyi basarak be erkek, kadn katlettikten sonra 33 erkek, bir gelin, bir kz, 440 me-v alp gtrmlerdir. Bozku karyesinde bir slm'n kardei ile kars ve kzn da Ermeniler gtrmtr. 20 Temmuz 1335'te Ermeniler Kars civarnda Berdik karyesi mslmanlarnn 93 kz, 30 inek, 50 koyunlarn; Kaluky mslmanlarnn 4 kz, 10 koyun ve birok eyalarn gasbetmilerdir. Kars'ta Yusuf Pasa camiininimam ezan okurken Ermeniler talamlar, sebbetmiler (kfretmiler) ve ezan okumasna man olmulardr. Kars ve Kazman havalisindeki camilerde ezan okumaya bu suretle Ermeniler mani oluyorlar ve ezan okuyanlar talyor ve sebbediyorlar. Ermeniler Ergine, Kinegi, Benekli, Savak, Kulu ve daha dier iki ky s~ lamlarn kylerinden kararak ve eyalarn, mevle-rini yama ederek ve insanlar hakknda baz mezlim icra ederek Ermeni kylerine datmlar ve bu kylere Ermenileri yerletirmilerdir. Temmuz 1335'te Kars'ta Ermeniler mslmanlarn reislerini, byklerini derdest ederek geriye sevketmiler. Yz mtecaviz ms-lman casus diye itlaf etmilerdir. Kars ve Sarkam civarnda yine Temmuz ay iinde Ermeniler slamlarn genlerini toplayarak hapsetmilerdir. Kars ve Gle mu-teberanndan sekiz kiiyi imha ve kr avu isminde birini idam etmilerdir. Yine Temmuz 1335'te Ermeniler teklf-i harbiye namyla slamlarn at, kz, araba ve mevlerini cebren toplamlar, bu teklifi kabul etmeyen Akakale uku-rundaki sekiz mslman karyesi zerine 300 piyade, top ve makinal tfek sevkederek ahaliyi datmlar ve ahaliyi Allhuekber dana ekilmeye, talar arasnda, maaralar iinde imrr- hayat eylemeye mecbur etmilerdir. Osmanl toprana hicret etmekte bulunan Fah-reddin Bey namnda birisi, hemre-zdesi Ali Efendi ailesinin beyz ruble paralan ve btn eyalar (gasbedi-liyor). Temmuz 1335'te Sarkam'ta Ermeniler muhacirin ortasna bomba atarak bir kadn ve bir erkein el ve

kollarn kaybetmelerine sebep olmulardr. Ermeniler Kars ile Oltu arasndaki slm kylerine tecavz ederek birok mezalim icra etmilerdir. Digor nahiyesinde KarsMilli rs'na mensup Ali Kele ile dier bu nahiyenin i bilenlerinden oniki kiiyi Ermeniler der-dest etmiler ve emval ve eyalarn yama etmilerdir. Temmuz 1335'te Merdinik civarnda Sucivank karyesine 3 top ve 400 nefer piyade ile Ermeniler taarruz etmiler, mslmanlardan bazlarn katlederek emval ve eyalarn yama etmilerdir. Zarat, Gle, ldr, u-regel, Akbaba, Kurudere ve Nahtkldr slm ahali-si(nin) Ermenilere hara vermekten canlar yanmtr. Mallarn ekip cebr ile alyor ve birok hakarette bulunuyorlar ve eli tutan adamlarn birer birer kaybediyorlar. tede beride bulduklar birer ikier adamlarm ldrmlerdir. Temmuz 1335, Mescitli, Alakilise, Ham-mah, Hopveren, advan karyelerini basarak ahalisinin birounu katletmilerdir. Emenilerin katl-i nfs ettikleri srada, bir suretle tahls-i nefs edip hududumuz dahiline geen ve be-on yerinden sng ile mecruh olan ve kollar kesik kadn ve ocuklar Beyazt'ta Amerika heyetine gsterilmi ve mm-ileyhim tarafndan fotoraflar alnmtr. Sarkam Ermeni mfrezesi kumandan imekyan'n Saatviran karyesi ahalisinin imhas hakknda verdii emri, Glantep'H Sleyman isminde bir mslman elde etmi ve mefhumunu anlaynca Saatviran karyesi ahalisini firar ettirmi. Ermeniler bu karye halkndan yalnz sekiz kiiyi yakalayarak katletmilerdir. Temmuz 1335: Zek karyesi zerine bir Ermeni zabiti kumandasnda on Ermeni neferi gelerek vesit-i nakliyeye ait ne varsa kamilen vermelerini bildirmiler ve bir haylisini toplamlar. Ahali szlanmaya balam, bunu bahane ederek katletmiler. Gle taraflarnda ahaliyi soymulardr. Kars ve havalisinde taharriyat yapmlar. Mr (devlet) mal diye eya-y beytiyeyi bile msadere etmilerdir. Kk Yusuf karyesinde mer Aa olu Osman Aa'y Ermeniler gn ayaklarndan ba aa asmlar, ikence etmiler, gn sonra yedibin manat alarak brakmlardr. Alakilise'de Krolu namndaki mslman cerhetmilerdir. 19.IX.1335 gn ift sathl bir Ermeni tayyaresinin utuu hududumuz haricindeki yaylalarda bulunan ahaliye bomba le tecavz ettikleri hududumuzdan grlmtr. Ermeniler slm kylerinin zehirini harmanlarndan gasbediyorlar ve bir trl, bimelerine mani oluyorlar. 20.VIII. 1335 gn Stagan karyesi arkndaki tarlalarda ekin bimekte olan ahaliye top ve makinah tfekle taarruz ettikleri hududumuzdan grlmtr. 30.VIII.1335 gn Ermeniler Karaayr, Sofulu kylerini yakmlar ve bu kylere civar kyn mallarn yama etmiler ve ahalisini esir gtrmlerdir. 1. IX. 1335 gn Ermeniler Hamal kariyesini basarak Kurban Aa'nn 32 nfustan ibaret akraba ve taallukat-n pek feci bir surette katletmilerdir. 2.IX.1335 gn Merdiniz'de 500 piyade, 10 toptan ibaret Ermeni kuvveti Korvat karyesine taarruz ve tecavz etmiler, birok mslman katletmekle beraber, 3-4 mslman kyn ve mezrtn ihrak etmilerdir. 3.IX.1335 gn Ermeniler 300 piyade 8 makinah tfek, 4 top ile Malakan yaylasna ve Bykkumru karyesine taarruz etmiler, biroklarn katlederek baki ahalisini firara mecbur etmilerdir. _ : Mtarekeyi mteakip Osmanl askeri Ara mmta-kasndan ekildiinden ekseriyet-i azmeyi hiz ve ke-sfet-i nfusa mlik olan Nahcivan, ahtaht, err Ve-di, Zengibasar, dr havalisindeki mslmanlar Nahci-van'da bir hkmet-i muvakkate ve ra tekil ettiler. Bu mntkalar idare ve asayi ve inzibatnn teminiyle uratlar ve bu hususta byk muvaffakiyet gsterdiler. ngilizler Kars havlisinde yaptklar gibi evvela

mmessiller ve ba'deh bir miktar ngiliz askeri gnderdiler. Ve imendfer hattn igal ettiler. Ve Tebriz hatt zerinde bulunan bu mntkay igal ve Ermenilere teslim etmeyi kararlatrarak, 24 Mays 1335'te ngiliz zabitan kumandasnda 6.000 mevcudunda tahmin edilen, sunf- muhtelifeden mrekkep bir kuvvet ile bu havaliye tecavz ederek igal ettiler ve hkmeti Ermenilere teslim ettiler, Ermeniler ngilizlerin bu muavenet ve nfuzundan istifade ederek daha igali mteakip 27 Mays 1335'te slm kylerine taarruza balamlardr. Ermeniler bu suretle igal ettikleri Ara mntkasnda dahi igal ettikleri gnn ferdasnda icrasna baladklar mezlim ile asayi ve inzibat ihlal ederek birok kanlarn dklmesine sebep oldular. Ermeniler Nahcivan ve havalisine girer girmez mslmanlarn silahlarn toplamak bahanesiyle birok slmlar katletmeye ve eraf- beldeyi taplamaya balamlar, erzak ambarlarna vaz'- yed etmiler, msl-manlar bu muamelelerden korkmu, teminat istemiler. ngilizlerin tavassutu ile silahlarn kamilen teslim etmiler. Ermeniler Nahcivan'da ve Yenice'de bulunan ahalinin silahlarn topladktan sonra, silah taharrisi bahanesiyle her gn bir kye baskn yapmaya balam, baz resnn teslim edilmesini ahaliden talep etmiler ve eli i tutar, akl i keser kimseleri der-dest ve takip etmiler ve birok mahallerde katliamlar yapmlardr. Bu mezlimin tevalisi ve bilhassa Vadi mntakasndaki Is-lmlara iki alay ile taarruz etmeleri bu havalide galeya-na sebebiyet vermi ve slamlarn, bu suretle lmektense her trl fedakarl gze aldrarak Ermenilere mukabelede bulunmalarn inta ettii isitilmistir. Ermeniler, Revan mntkasnda Vadi-i Basar denilen mntkada slm kyleri ahalisine Temmuz iptidalarnda tecavz ve icra-y mezlime balamlardr. Silah toplamak bahanesiyle biroklarnn mallarn gasbetmi-ler ve birok erkekleri ve bilhassa resay yakalamlar, ikence etmiler, katletmiler, baz karyeleri yama etmiler; bunun zerine mslmanlar karyelerini brakarak firara mecbur olmular ve kadnlarm Ermenilerin tecavznden masun bulundurmak iin emen karyesine toplamlar, Ermeniler onsekiz karye kadnlarnn topland bu emen karyesi zerine de tecavz ermiler, bu sebeple bu onsekiz karye erkekleri toplanarak kadnlarn muhafazaya almlar. Ermeniler top ile, makinal tfekle yirmibe gn bu ahaliyi tazyik ederek biroklarn kati ve ifna etmilerdir. Van ve Sason alaylar namlarm verdikleri askerlerin bu mntkada kati ve ifna ettikleri erkek ve kadn miktar pek oa bali olmutur. Ermeniler Vadi mntkasnda Temmuz 1335 iptidasnda tazyik ve katliam yaparlarken err, ah taht, Nahcivan mntkalarnda dahi slmlara tecavz etmee, kati ifnada bulunmaya teebbs etmiler, resay toplamlar ve silh taharrisi nm ile slamlarn mallarn yama ve genlerini toplayarak semt-i mehule sevketmier ve defaten on karyeyi basarak karye ahalisini katletmiler ve kadnlara tecavz etmiler, bu vaka zerine mslmanlar kadnlarn toplayarak muhafaza etmeye almlar. Ermeniler top ve makinal tfekle tecavz ederek ve zrhl tren istimal ederek birok kadn, oluk, ocuk mahv u ifna ermilerdir. Ermeniler Nahcivan ve err mntakasna taarruz, baskn yaparken kumandanlarnn ktaatna verdikleri emirde aynen u cmleler vardr: "err ahalisini Ara ayna dkmek nc alay kumandannn vazifesidir. Maksat ahtaht ve Krvan karyelerini batnp, ora ms-lmanlann dahi Ara ay arkasna dkmektir", 14 Temmuz 1335'te Ermeniler Zengibasar mntkasnda on-sekiz ky ahalisine iki ay iinde kylerini terkedip gitmelerini teklif etmitir. Bunun zerine kynden kanlara tecavz ve mallarn yama etmiler, erkek ve kadn katletmiler. Ahali ne yapacan arm, Ermenilere kendilerine iliik edilmemesi iin ne isterlerse vereceklerini bildirmiler. Para,

mal ve silah vermilerse de Ermeniler yine bir trl raz olmam; bu mntkay muhasara etmiler ve ahalisine her trl fecyi ve mezlimi yapmlardr. Ermeniler Revan ehrinde geceleri slm hanelerine tecavz ediyorlarm. Mallarn gasp ve rzlarna tecavz etmek gibi mezlim icra ediyorlarm. Kasaba haricinde, hatta istasyon yolu zerinde gurubdan sonra geen slmlar kaybediyorlarm. Krda, sahrada hibir slm bulunamyrm. Bulunan slmlar derhal Ermeniler yakalayarak kati ve ifna ediyorlarm. slm zenginlerinden paras gasbedilmeyen hemen hi kimse braklmam. Revan'n Kabristanlk mahallesinde Ali olu Cebbar'n gznn nnde evine girmiler, namusuna tecavz etmiler ve sonra katletmiler. Ve kadnlarn da memelerini kesmilerdir. Revan etrafndaki karyelerden Ermeniler topladklar slmlar Krkbulak Emiyadzin'e gndermiler, bunlarn akibetleri mehuldr. Revan'da bulunan mslmanlarn ksm- a'zam bu mezlimden firar etmiler; dalarda talar ve maaralar arsnda a, plak vakit geirmeye mecbur olmular, bu sefalet sebebiyle ilerinde tifo hastal da karak mahva maruz kalmlardr. Penek Karakilisesi'nin cenubundaki Maymak dann cenb- arksinde Dereiek denilen mntkadaki slm karyelerine Ermeniler tecavz etmiler ve katliam yapmlar, bu civar halknn akbetlerinin ne olduu mehuldr. Ermeniler Kamerli mntkasnda slm kylerine (saldrarak), hududumuza iltica ve hicret etmelerine sebep olmutur. Revan mntakasndan Gr, mer Uly ve Sfla, Abbas, iran, Rinan, iandr, Buram karyelerinden Bruki aireti Ermenilerin bu mezliminden korkarak dokuzyz hanede bebin beyz krkbe nfus hicret ve hududumuza iltica etmilerdir. dr mntkasnda 10-15 Temmuz arasnda slm karyelerinden silahlarm teslim etmelerim teklif etmiler; slmlar mutavaat gstererek en evvel Srmeli, Gelgel, Karabulak, ncesu, Harabe karyeleri teslim etmiler, Ermeniler, bunlarn silahlarn aldktan sonra ressn toplayarak katletmilerdir. Bu vaka zerine, o mntkada bulunan yetmi ky korkarak tekliflerine kar teminat istemiler, bunun zerine Ermeniler slm karyelerine tecavz ederek birok kyleri ve ahalisini katliam etmilerdir. Ermeniler 12.VIII.1335 gn dr mntkasnda Molla mer cenubundaki Tavusgl karyesine baskn yaparak ahalisini kamilen kati u im etmilerdir. 13.VI11.1335 gn Yukar Katrl, Aa Katrl karyelerinin erkeklerini kamilen toplamlar ve erkeklerini kamilen katletmilerdir. Yine o gnlerde Alkos (Ali Hoca), Par-ans, Hamurkesen karyelerinin erkeklerini tefrik ederek ekserisini katletmiler. dr civarnda yirmibir Is-lam karyesine baskn vererek datmlar; mslman-lardan yakaladklarn katletmiler, kadnlarn plak olarak Emiyadzin'e gtrmlerdir. Bu kylerden yedisinin ismi'Kulubey, Kerim Ark, Canfeda, Kazance, Kllk, Yac, Kiti'dir. dr havalisinde bulunan resmn ksm- a'zam toplanm ve Krkbulak ve Emiyadzin taraflarna gnderilmise de bunlarn avkibi mehul kalmtr. Bu hareketler, bu mntka halkn i'zb etmi, bilhassa yaplan mezlim ve namusa tecavz, slm kadnlarn plak olarak askerleri arasnda gezdirmeleri ve asker hayvanlarna bu suretle bindirilip gtrmeleri ahalinin galeyann ve bir ksm slamlarn mdafaasn mucip olmu ve bu suretle Kulp mntkasnn slm airi eline dt istihbar klnmtr. dr mntkasndan Srmeli, Karabah, Yahra-a karyelerinden ve Zilan airetinden seksenyedi hanede beyz ellibe nfus hududumuz dahiline hicret etmi.

Ermeniler bu hicret edenlere birok telefat verdirdikleri gibi birok emval ve mevlerini de gasbetmi-lerdir. Kazman ras datlarak, Ermeniler Kazman'a geldikten sonra evvel Kazman etrafnda yollarda tede beride grdkleri slamlarn eya ve emvalini gasbetmeye balamlar ve sonra eraftan bazlarn ikencelerle katletmiler, resy toplamlar ve daha sonralar katliam etmeye ve slmlar ifna etmeye balamlardr. Kazmanl Kad'nn olu Aziz Efendi yannda bir arkada ve ailesi ile Kars'a giderken Tiknis ile Aadeveler arasnda Ermeniler bunlarn ellerini kesip yanlarnda vcutlarn delerek atklar ceplere koymular ve gzlerini oyup karmlar. ki kadna da en muameleler icra ve namusuna tecavzden sonra katletmilerdir. Ka-zman erafndan Mustafa Efendi-zade Aslan Bey ile zevcesi Nine Hanm, eraftan smail-zade Ahmed Efendi ve refakatlarmda slm muhiplerinden Halatya Nazar olduu halde Kazman'dan Kars'a giderken, bir Ermeni karakolu nnden geerken, ose stnde Ermeniler zerlerine hcum ederek drdn katlederler. Burun ve kulaklarn keserler; vakadan haberdar olan Kazman Ermeni memurlar Aslan Bey ve refiklerinin cesetlerini kasabaya aldrrlar ve kasabada gezdirerek ahaliye tehir ederler. Bu vakay gren Kazman ahalisinden bir ksm eya/ erzak ve emvalini brakarak firar ederler. Ermeniler bu frsattan istifade ederek Kazman'da slamlarn emval ve eyasn yama ederler. Ermeniler 11.VIII, 1335 gn Kazman erafm toplayarak semt-i mehule sevketmilerdir. Bunlardan Mehmed Bey namndaki zatn cesedi, 17.VIII.1335 gn Kars cenubunda ve Kkzaim karyesi civarnda, bacaklarnn kaba etlerini cep eklnde yrtarak ve ellerini mezkur cebe sokmak suretiyle ve ikencelerle katledilmi olduu halde bulunmutur. Ermeniler Kazman etrafnda bulunan slm karyelerine de basknlar vererek birok b-gnah slm' katletmilerdir. 10.VII. 1335 gn slm karyelerine kar kullandklar toplarn sesi hududumuzdan iitilmekte idi. rk karyesini bu suretle basarak erkeklerini kati ve mallarn yama etmiler ve kadnlarnn namuslarna tecavz etmilerdir. Ermenilerin terakki ve ticaretlerine mani oluyor diye Islmlara dkkan atrmamlardr. KazmaVdajEr-meniler kadnlara dahi ikence yapyorlarm. Kadnlar cebren hkmete gtrerek darp ediyorlarm. Mah-mud namnda birinin ailesini ar bir surette darp etmilerdir. 10-20.VIII.1335'te Ermeniler Kazman ahaliislmiyesini katle balamlar ve bir ksmn camiye doldurmular ve felaketi grerek kap ukuram ve Kkrtl dana ve ksm- a'zam a, plak kadn ve ocuk olmak zere ikiyz kadar nfaS can atmlar; ta diplerinde, maaralarda imrr- hayata mecbur olmulardr. 22.VI.1335 gn Ermeniler Kazman kasabasnda slamlarn beygir ve esterlerini kamilen toplamlar. Vesaik Suret "Biz Rusya'nn Revan vilayeti dahilinde bulunan Zi-lan airetindeniz. Bundan birka gn mukaddem Ermeniler tarafndan cebri surette, top ve silah kuvvetiyle memleketimizden tard ve teb'd olunarak, btn emlak ve zehirimizi terkedip, Karakilise kazasnn hudut mntkas dahilinde, talk arazide muvakkaten iskan ettik. K takarrup etmektedir, k tedrikinde bulunmak, bulunduumuz mahalde gayr-i mmkn olduundan, ileride memleketimize avdet etmek mmkn olmad takdirde

memlik-i Osmaniyye dahilinde mnasip bir mahalde iskanmz iin emr i'r buyurulmas mster-hamdr efendim". Karakilise'de Zilan aireti reisi Abdlfettah Suret "Kazman'n Horasan cihetindeki bin haneyi mtecaviz ar kamilen airime mensup ve ksmen akrabay cizdir. u gnlerde Ermenilerden grdkleri mezlim ve hakaret kendilerim ebediyyen mahv u izmihlaleuratm, istimdat yolunda vukubulan feryd- dil-s-zneleri cierleri paralayacak raddeye gelmitir. Kendimizi maa-aile hl-i mdafaaya mecbur etmitir. Asker olmak istimdada gitmeye mani, oluyor. Ebn-y cinsime ve airimin hayat ve imdatlarna yetimemek ile bittabi ma-nevi bir mesuliyete hedef olacaz. Farz- muhal olarak ahsm itibariyle gitmemek lazm gelse de, galeyana gelen airimin hareketine mani olmak iktidarm haricindedir. Bu bapta ne gn davranmak icap edeceine dair hareketimin tayini mste'zendir". Zilan aireti reisi ihtiyat binba Ali Suret "Kars ve Kazman hududunda bulunan ebn-i cinsime ve l-siyemma airime mensup efrada kar Ermenilerin yaptklar zalimane ve khirne hareket bizi tamamyla imhaya yzevirttirmi, beher gn kerleri-nin mevcudiyetinden istimdat talebinde bulun(ul)mak-tadr. Bu istimdad- mtemdiyeler cierlerimize tesir etmi, ba'dem hayatmz teenni(li) bir surette beklemek bir vehile tahamml haricinde olduundan slm airin mezlm-i dil-sznelerine itapta btn mevcudiyetimle mecbur kaldmsa da, asker bulunmak itibariyle bil-emr gitmek muvafk olamayaca zehab isti'zn- devletlerine dehalete beni mecbur etti. Sabrszlkla intizardayz. Msade buyurulmad takdirde, galeyana gelen air-i mevcudemi teskine iktidarm yoktur. Btn air ise bu haldedir. Ya mezlim-i vakann oradaki milletimiz ve ir milletler zerinden ref'i esbabnn is-tikmline veyahut ne suretle hareket edileceinin inb-sna ltuf ve merhamet buyurulmasn selamet namna arzeylerim. Ferman..." Sebiki airet reisi ihtiyat binba Abdlmecid Suret "u alt seneye kariptir ki, vahiyne hareket eden zalim Ermenilerden grm ve elyevm grmekte olduumuz zulm ve hakaretin tarifi(nin) gayr-i kabil olduu cmleye msellemdir. Maamafih, yine bu sralarda, canavarcasma muamele yapmakta olduklar birtakm yerlerden (bildirilmektdir); ileride,sz bilen byklerimizi der-destle imdilik tevkif ve bilahare ne gn muamele edecekleri de mechulmzdr. Ve bir de nahiyemizde hkmet-i mahall ittihaz ettikleri Karakurt'tan gidip gelen yolcularn ve civar kuradan deirmene gi-den(lerden) cebren (para, mal) almaktadrlar. Rkbu-muza mahsus atlarmz ve kendi rz ve namusumuzu muhafaza etmek iin elimizdeki tfeklerimizi peyderpey toplamaktadrlar. Artk buralarda pek sahipsiz kalm olduumuzdan ve ok yerlerde dahi slmlar kat-leyledikleri re's'1-ayn mhade olunduundan bu szltlarmzn icap eden mahallere bildirilmesi... zira bizlere yakn bir devlet-i muazzama olmad gibi, uzak yerlere gidip halimizi anlatmaya Ermenilerin ihfesin-den takat getir(e)meyip sizleri vasta ederek ibu niyaz-namemizin takdimine ictisr klnd".

4 Temmuz 1335 Karapnar karyesi ahalisi namna mer "mhas mukarrer bir ktle-i ma'smenin mlevves ayaklar altnda inenmesi musammemi namus- millimizin mdafaas iin Cenab- Hakk'n da dergh- adaletine sndmz ve hukuk- mebbedemizin tezahrn beklediimiz bir srada firren gelen Vadibasarl Musa olu Ekber, Abdullah olu brahim nam ehasn ifadelerine nazaran dman- b-amamn kahir penesiy-le viran olmu krkbe pare ky ahali-yi slmiyye'sinin uticaghlan drt byk kyn merkezi olmakla beraber drt nahiyenin de kaps mesabesinde bulunan Byk-vadi'de havli-i mezkreyi az zamanda mezaristan haline ifra edecek derecede iddetli ve kanl bir msademenin balad ve sekiz topla tahminen drtbin kiilik Ermeni kuvvetinin bir hakk- sib'ne ile karye-i mezkreyi kuatt ve her trl vesit-i mdafaadan mahrum ve mazlum slamlarn be kilometre mesafede olduklar ve mel'unlann maksad- aslilerinin hasat mevsimi olmak hasebiyle ahali-i slmiyye'yi dalara datmak ve kylerdeki mezrta tesahup etmek olduu anlalmaktadr. Hkmet-i Osmaniye'yi temsil eden vic-dan-perver nahiyelerin ksz ve zayf kalan ebn-y cinslerinin vahete kurban olmalarna kat'iyyen raz olamayacaklar hakkndaki(?) izhar ettik. Zavall kadnlarn, ak sakall ihtiyarlarn, st emen ocuklarn... velhasl beer cildine brnm btn felekzedelerin dest-gr olabilecek hamiyetmendn, etrafnda grmedikleri iin hakk- hakikiyi sng ularndan parlatan kuvvetlere kar mukavemet edemeyecekleri tabiidir. Aladk, szladk, yazdk, bardk millet prensibi maskesi altnda beeriyeti ezmeye abalayanlara bile feryat ettik. Kafalarmzda patlayan glle sadlan yznden iitilmedi. Alem-i slmiyet'in yegane hmi-i mfiki olan halfe-i ry- zeminin riyasetini deruhte ettii hkmete de feryadmz ism' edemezsek artk kime gidelim, hangi yabanclara sarlalm? Bu ikayetimizin merci-i aidine bildirilmesiyle beraber bizi zulm kahr altnda ezen millete kar hayatmzn mdafaasn istirham eyleriz". Nahcivan ve havalisi vekili Cabbar-zde Naki Suret "Bundan gn mukaddem bir ingiliz generali K-tek'e gelerek beni yanna istemi ve Ermenilerle aramzdaki mnazaann esbabn sormutur. Mnazaann yeni olmayp eski olduuna ve biz mevcuta kendilerinden kat daha fazl olduumuz halde, kendilerine imtiyaz verilip bize niye verilmediini cevaben syledim. Eer dil olduunu tasdik ettiimiz ngiliz devleti hakkmz vermekten itinap ederse Krt milletinin krlacan ve dier milletin de bu akbete duar olacan bildirdim. General neleri istediimizi sordu. Cevaben: Erzurum, Erzincan ve btn Krdistan' istediimi syledim. Mteakiben general Trkiye'yi sevmediimizi ve bunlar vermeye raz olup olmayacam sordu, Siyseten sevmediimizi ve meseleyi devletlerinin halledebileceini syledim. General bizim sulh konferansnda efkrmz mdafaa edecek adamlarmzn olmadn ve bizde siyasi zevat bulunmadn syledi. Kendisine kardelerimizin davet edilmedii bir mahall'e nasl gidebileceimizi ve u eraiti haiz Dersaadet'te adamlarmz olmadn, ngiltere hkmetinin bunlar nazar- dikkate almasn rica ettim. Ve drt-be sene zarfnda biz(im) de adam yetitirebileceimizi ve biz(im) de iktisab- marifetedebileceimizi syleyerek generali memnun ettim. Ve Ermenilerin btn mezlimini anlattm. Bunun zerine beni otomobiline alarak gezdik ve bize yardm etmeye alacan syleyerek Kazman'a gitti. Orada bir gece kaldktan sonra esbb- mnazaay anlamak zere Kara-kurt'a gitti. Ermeniler imdilik Karakurt kazasnda silah patlatmakta ve silahlarn vermeyen

mslmanlar oradan karmaktadrlar. balayacaklarm zannediyorum". Hasan Bey Suret

Yaknda

bizim

tarafta

da

bu

icraata

"nha olunur ki, Karakurt nahiyesinden gelen Ermeniler hkmeti(nin) bizim balarmza getirdii fela-ket(leri) birer birer Allah rzas iin ve Peygamber akna olsun Arupa'daki devletlere bildirin. ayet eer bil-drmedniz ise yarn kyamet gnnde rz- maher kurulduu zamanda Br Tel Hazretleri kad olur, Peygamberimiz efaati olur, bilcmlemiz davac oluruz. Ondan sonra; "1. Herbir karyemizden ikier-er kii erafmzdan der-dest edip on gn kadar a susuz brakr, gnde yzelli aa vuruyor. Paras olan da kendinin kann geri alyor. Olmayan ldrr; "2. Mal, davar alr, yevmiyeleri kat'edilir; "3. Gnde bir-iki karyemizi top ve mitralyz ile ykp yakmaktadr. Dahi islm rzna mdahale olunmaktadr. Dnk gn Mescitti ve Alakilise, Hopviraruye a-dvan karyelerindeki olan slmlar zerine taarruz ettiler. Yirmi kii ehit ve otuzbe kii mecruh olduu, eer byle devam ederse Kars ve Erivan vilayetlerinde slm nam kalmayacak. Alhyz seneden beri umum devletle-rin iinde olan slmlara byle zulm ve taaddye mb-tela olunmam(tr); "4. Kars ve Erivan ve Batum vilayetlerinde ve blda tahrir olunan vilayetler'cihan yznde ne kabahat etmilerdir ki gaddar kelp Ermenileri zerine musallat etmiler?! Muhafazamz iin baka bir devlet yok mu idi ki, tahlis olunmaklmz iin gelse idi. Ermenilerin iledii zulm ve taaddler eddad, Nemrud, Firavun zamanlarndan beri vukubulmamtr. Ve imdiki halde bilcmlemizin hayatlar tehlikededir. Bu gibi rnazlmiyetimizi lazm gelen makamlara bir an evvel bildiriniz efendim". 11 Temmuz 1335 Gazikaya'dan Gazikaya'dan Acemolu Osman Veliolu Ahmet Yukar Kplce'den Aa Kplce'den Aaolu Bekir Kadirolu Faka Sleyman Aa Kplce'den Mehmetolu Esat Efendi Suret "nha olunur ki; Karakurt nahiyesine gelen Ermeniler zulm ve taaddye balam, gnde bir-iki karyemizi harap etmeye alyorlar. Ermenilerin zulm ve taadd-si belki eddad, Nemrud zamanndan beri meydana icra olunmam; gnde bir-iki kymz top ve mitral-yz ile gasp ve karz(?) etmektedir ki, tazallm hallede-ceimiz(?) evvela Hazret-i Allah, saniyen Peygamberimiz akna mruztmz vehile eer halimiz byle giderse maa-aile alt-yedibin haneye kadar diri diri Erme-niler elinde mezara ilk olunacamza phe etmeyesiz. Merhamet-i llerine dehalet ederiz. Ve her lazm gelen makamlara bildiresiz. Ol bapta mazlumlarn ahvallerini bildirmeniz msterca'dr". 10 Temmuz 1335 emdikolu Bekir rtl karyesi namna Acemolu Osman

Yzba erifolu Klce karyeli Hac Salih Said Abid Zan aireti reisi Hasan Kazkaya karyesi namna Sleyman Aazade Kulu Armut karyeli Rstemolu Ali Suret "Cihana adalet ve msavat mmessili olduunu i-lan ve aleltlak her fert ve cemiyet-i beeriyenin mda-faa-i hukukunu tekeffl eden ngiliz devlet-i muazza-ma-i fahmesi icabt- siyasiye ilcat vesilesiyle iki- mh evvel ramz ilga ve aza-y mntahabesini tardet-tii srada, mal ve can ve rzmzn taht- emniyette bulunduu(nu) taahhtle ramzn yerine Ermeni heyet-i hkmetini ikme etmi idi. Fakat, heyhat ki bu taahht yalnz kuru mevidden ibaret kalmakla beraber hayatmz, mevcudiyetimiz, istikbalimiz mahv u ifna edilmektedir. Bu kabilden olarak ngilizler ekildikten sonra h-kmet-i Ermeniye tarafndan her trl tasvir ve tasavvurun fevkinde k olunan ve el'an btn iddetiyle icra edilmekte olan vahet ve mezlime tarih-i cihanda emsali n-mesbk cinayet sahifeler dolduraca cihetle taf-silinden sarf- nazar edilmitir. Yama ve imha edilen emval ve eya ve mlkmz Ermeni top ve kllan altnda her gn fec'ne ldrlen efrd- ahalimizin, keza her dakika hedef-i taarruzlar olan kadnlarmzn, namusumuzun muhafazasna bir sed ekilecei midiyle cinayeti(?) nifeden birkan arza tevessl ediyoruz: "Kazman ra reisi ve mutasarrf- sabk Aslan Bey refikas ile ve eraftan Ahmed Bey ile iki hizmetisi Kars'a giderlerken, msellah Ermeniler yollarn keserek Aslan Bey'in refikasnn rzna tecavzden sonra insaniyet kabul etmeyecek derecede peini takip ederek suret-i fec'ada katletmiler, keza Kk Yusuf lu mer Aa-zde Osman'n mlik olduu servetini kendilerine terk iin bin trl ikenceden sonra tepesi st asarak yedi-bin manatn gasbetmiler ve ba'deh serbest brakmlardr. Keza, tekmil erbb- fikr aniy ile ileri gelenleri ksmen kati ve ksmen hapishanelerde cefa ektirmektedirler. slamlarn imhas maksat- mahssasyla takip edilen siyaset-i cebbrnenin sr- fi'liyesi her gn tekerrr etmekte; mal, can ve rzmz her an Ermenilerin hedef-i t-i mezlimi bulunmaktadr. Ah u en-nimizin dinlenmedii, dinlenmeyecei kendilerine temin edilmi olmaldr k, pek tabii ve pervasz icra klnan vahet tevali ve teeddt etmekte bulunduundan, medeniyet ve insaniyetin tekaml ettii asr- hzrda maruz kaldmz bu felakete acyacak, bizi, can ve rzmz kurtaracak bir hkmet, feryadmz dinleyecek, bize istine ve istimdat edecek yegane (devletin) cemi-yet-i beeriye arasndaki adaletin temin ve tevziini fi'len isbat edecek Amerika hkmet-i fahmesi olacan takdir ederek hkmet-i mru'n-ileyhnn sahabet ve s-ynetine dehalet ettiimizin nazar- ttl- fehmneleri-ne arz ve iblna delalet ve inayet buyurulmasm istirham eyleriz". Kars vilayeti ahali-i slmiyesi namna millet vekili Bekir AMERKA HEYET'NE VERLM RAPOR Ermeniler Amerika'da bir mddetten beri bir dzi-ye Trklere kar, yazyla/ resimler ve szle ate psk-ryorlarm. Sovyet Rusya'da ise yeni facialar hazrla-

dklarn iitiyoruz. Halbuki artk Ermeni edebiyatnn Trk dostluu esasna gre ayarlanacan Gmr ve Kars muahedelerini imzalarken va'detmilerdi. Biz szmzde duruyoruz. Eski yaynlarmza tek kelime katmadan onlar yeni harflerle neretmek yeter cevap olacana inanyoruz. 25 Eyll 1919'da (1335) Amerikal general Harbord heyeti Erzurum'u terif ettiklerinde, Harb-i Umumi'de Kafkas cephesindeki harekata dair ne Ruslar ne de bi-zim tarafmzdan neredilmi eserlere tesadf etmediklerinden, vakalarn cereyan ettii bu mntkadaki seyahatlerinde askerlike istifade edemediklerinden bahisle bu harektn genel hatlar hakknda kendilerini aydnlatmam rica ettiler. Ruslarla yaplan savalarn sknet devresinde Irak cephesinden geldiimi ve istila olunan birok topraklarmzn kurtarma hareketlerine itirak ettiimi, binaenaleyh daha evvelki hareketleri ancak hatra kabilinden bildiimi, nezdimde resm vesaik olmadn beyan ile itizar ettim. Mtebaki seyahatleri esnasnda pek nfi' ve kymetli olacandan, hi olmazsa itirak ettiim son hareketlerin muhtasaran kendilerine bildirilmesini rica ettiler. Bu arzularna uyarak bu raporu yazdm ve kendilerine takdim ettim: Birinci Kafkas kolordusunun 1334 (1918) senesindeki harekt ve mehdt hakknda, general Harbord riyasetindeki Amerika heyetine takdim edilen rapor suretidir21 Bolevik ordusunun ekilmesinden sonra Osmanl ordusunun ileri hareketleri1. Eski hududa kadar hareketler Aralk 1917'de, on gn iin Ruslarla muhasamatn tatili emri, Brest-Litovsk'ta mzakereler cereyan ediyordu. 19 Aralk'ta mtareke emri geldi. Ocak zarfnda Ruslarn cepheden ekildii ve yalnz mtareke heyetine memur Rus zabitleri ile Ermeni ktalarnn kald anlalyordu. Her tarardan gelen haberler, kurtulup kaan insanlar, Ermenilerin mthi bir slm katliamna baladklarn, yama ve namusa tecavzn vahim bir suretle ilerlediini bildiriyordu. Hele Erzincan'da katliamn pek mthi olduu sbut buldu. Mslmanlarn kuyulara doldurularak itlaf edildiini Ruslar da tasdik ediyordu. ki tarafn ordu kumandanlar (Vehip Paa-Odee-lidze) bu bapta uzun muhaberelerde bulundular. (Vesaik kitabnda) Kafkas cephesinde drt kolordu iki orduya mnka-semdi. Bunlardan merkezi Diyarbakr olan ordu karargh ile merkezi Silvan olan ikinci kolordu karargh ve bu kolordunun baz ktaat Suriye'ye aldrldndan, ileri harekat iin kolordulu bir ordu hazr bulunuyordu. Bunlardan 4. kolordu (Ali hsan Paa) Van-Bayezit, l, Kafkas kolordusu (benim kolordu) ErzincanErzurum istikametinde, 2. Kafkas kolordusu (evki Paa) Bay-burd-Trabzon cephesine kar yrmek emrini ald. Benim kolordumun bir frkasn ordu ihtiyata ald, emrimde iki frka kald. (36 ve 9)12 ubat 1918'de harekat balad. Her taraf ziyade karla mestur olduundan, hareket yol haricinde pek mkil ve baz yerlerde imkansz idi. Kolordumun Erzincan ovasna inmek iin her iki frka da boazlardan geecekti. Ermeniler bura~laTi tuttuundan, bir gece yryyle 13 ubatta Erzincan ovasna indik ve akama doru Erzincan' igal ettik. Mukavemet pek cz'i oldu. 14 ubatta kolordu karargh daErzincan'da yerleti. Ermeni fecyi'ini bizzat grdk. Erzincan'daki Rus zabitleri de mehdtm yazd, birok fotoraf ve raporlar "Vesaik kitabnda" zaptedildi. Birok gzel binalar ve klalar yaklm idi, bazlarnn ilerine insan doldurularak atelemiler. i ceset dolu kuyular oktu. Bu feci manzaralar Erzurum havalisinde de ne facialar getiini bize gsteriyordu. Vesit- nakliye kolordumun

iaesine kafi deildi. Menzil tekilat da gayr- mmknd. K da btn iddetiyle hkmn sryordu. Her trl mahrumiyet ve mkilata katlanmak zaruri idi. Ufak bir mfreze le olsun Erzurum'un imdadna yetimeyi muvafk buldum. 22 ubatta Mamahatun'u mfrezemiz igal etti. Burada canl kimse bulunmad. Byk bir ukura doldurulacak kamilen sekenesi itlaf edilmiti. Her taraf yanyordu, bunlar gzmle grdm. 25 ubat'ta bir keif kolumuzla Akale igal edildi. Mfrezemiz 26 ubat'ta Yeni-ky' igal etti. Burada bulunan bir miktar erzak harekatmz tesr' etti. 2 Martta Karabyk Hanlar igal olundu. Burada 200 ton kadar erzak ve bu miktar et konservesi bulunduundan, btn 9. frka, kolordu ve avc taburuna buna istinaden Erzurum istikametine evkettim. Kararghmla Yeniky'e geldim. Buradan Erzurum'daki Ermenilere bir mektup yazdm. Ruslarla sulh olduunu, Ruslarn yine memleketimizi bize terk ettiklerinden mukavemet etmemelerini, yollarda grlen katliamlarn pek feci olduunu, buna mani olmalarm insaniyet namna kendilerinden rica ettim. bu mektubu Ermeni kumandanlarndan Morel alm, Erzurum'da birlikte bulunan topu alay kumandan Tverdo Khle-bof'a da bildirmi, mm-ileyhin yazd Tarihe'de bahsolunmutur. Harbord'a Verilen Raporlar 215 10 Mart'ta hazrlmz bitti. Kolordu kararghm Alaca kynde tesis ettim. Bayburt'u igal ile Kop'tan 2. ordudan da bir piyade ve bir svari alay (iki blk kuvvetinde), bir avc taburu emrime verildi. Ordu kumandan Vehib Paa, Erzurum mevki-i mstahkem olduundan eldeki kuvveti zayf buluyor, bir keif taarruzu icrasyla ve 2. Kafkas kolordusunun dahi vrduyla orduca taarruzu arzu ediyordu. Bunu ahvale muvafk bulmamtm; zira, getiim yerlerde hayat kalmadn gryordum. Kararghmn bulunduu Alaca kynde cenazeler insann akln oynatacak bir halde idi. Btn ocuklar snglenmi, ihtiyarlar, kadnlar samanlklara doldurulup yaklm, genler baltalarla paralanmt. ivilere aslm cier ve kalpler grlyordu. Btn bu ackl manzaralar, firzurum'a atlmaya ve oradaki biarelere imdada bizi mahkum etmiti. Krme-niler, hatt- mstahkem haricinde geni bir hat zerinde lca'nn imal ve cenubunda bulunan btn ova kylerini igal etmilerdi. Ben de bunlar geni bir cephede igal ve ksm- klliyi ose boyunca tertip ile Ilca-Gez-Er-zurum istikametinde taarruz emrini verdim. Buradan yazdm raporu aynen kaydediyorum: Alaca'dan 10.111,1334 NC ORDU KUMANDANLIINA "Kolordu kararghnn Alaca'ya vusulnde, Jirme-nilerin elinden kaarak kurtulabilen 48 nfustan maada, iki odaya doldurularak atelemeye teebbs eyledikleri ahali-i Islmiye'den 278'ini ehid, 42'sini, ekseriyesi ar olmak zre mecruh buldum. Mecrhnin tedavi ve isti-rahatlerine allmaktadr, 278 ehid kmesi ierisinde, rzlarna tecavz ve sonra cierleri duvarlara aslm gen kzlar, karnlar deilmi hamile kadnlar, beyinleri snglenmi ve vcudlarna benzin dklerek ihrak edilmi ocuklar ve erkeklerin hsl ettii pek hazin levha ile, ikinci kolordudan gelirken Arapkir ve Ein'de -drt bin Ermeni'nin ksmen ihtida perdesi arkasnda byk bir hrriyet ve msavt- tmme ile mesrrne bir hayat geirmekte olduklarn tahatturla, grdm bu i-ki hayat a asndaki tezat ve mbyenetten mtevellit ye's teessrm hk-i py-i kumandnlerine bu zavall ehidlerin baucundan arzetmeye bir mecburiyet-i-derniye hisseylediim ma'rzdur". Birinci Kafkas kolordusu

kumandam Kzm Karabekir 11 Mart sabahleyin karanlkta hareket balad, ksa bir msademe ile Ilca zaptedildi. Gez'de akama kadar mukavemet grdk. Fakat, bunlar da malben tel rgleri gerilerine atld, bir gece hcumu ile tel rgleri kesilerek siperler zaptohndu. Ermeniler Erzurum ehrinin muhit-i muttaslasna ekildiler. Karasu'yun kuzeyinde akama kadar igal muharebesi oldu. Bizim sa cenahta Haydar boaznda da Ermeniler fena halde malup oldular. Akam st Erzurum'da mteaddit yangnlar balad. Gece ktaat Erzurum'a yaklatrlarak afakla bir hcum yapld. Ve saat 5 evveldet?) ehir igal olundu. Ermenilerin ric'atm temin ve yangnlarn sndrlmesine mani olmak iin baz fedai eteler uraya buraya gizlenmi, anszn una buna ate ederek hl hn-rzlikten geri kalmyorlard. leden sonra kolordu kararghn Erzurum'a naklettim. Hasankale istikametinde svari alayyla takibe balattm. Erzurum muharebesinde bizim kuvve-i-umumiye-miz 5.000, Ermenilerin ise 6.000 kadard. Ermenilerin Erzurum muharebatnda 500 kadar telefat zannolunuyor. Ktaatmzdan ehit ve mecruhumuz 150 kadard, Erzu-rum(da) bir Rus topu alay zabitan heyeti, 40 kadar zabit grld. Bunlar Ermenilerle beraber msademeye itirak etmiler... Tazyik altnda cebren muharebeye sokulduklarn kemal-i teessrle anlattlar ve Ermenilerin fecyi'ini esasen grmler, bu sefer de bizimle beraber grdler. Erzurum'da yle feci manzaralar grdk ki insan insanlktan nefret ettiriyordu. Halk gzyalaryla uraya buraya koup kimi olunu, kimi babasn, kimi karm snglenmi veya yaklm buluyor, salarn yoluyordu. Yerlerde ocuk, kadn, ihtiyar... kanlar iinde yatyordu. Yalnz son gece 3.000 mslman kestiklerini kemal-i iftiharla Ermeniler, Ruslara da anlatmlar. Bunu kaymakam (yarbay) Tverdo Khlebof raporunda neretmirir. imendifer istasyonunda, sanki bir mezarlk, llerini darya frlatmt, cenazeler arasndan geerek bu fecyi'i seyrettik, bilhassa ierisinde insanlarn doldurulup beraberce yaktklar karlkl binalar insan titretiyordu. 13 Mart'ta Hasankale'yi svarimiz igal etti. Orada da n-mtenhi facialar yaplm, bilhassa yol boyundaki kylerde biraz mran ve hayat bile braklmam. 16 Mart Horasan' svari alay igal etti. Burada istasyona doldurulup yaklm birok kyl ve esir asker-lerimiz haber verildi. (Ruslarn ald esirler buralarda altrlyor mu.) 23 Mart'ta ktaatmz eski hududa dayand. Ermenilerden ancak tahrip yapan 200 kiilik bir ete ile temas vard. Oltu istikametine, emrime verilen 2. Kafkas kolordusunun alayn gndermitim; o da, 17 Mart'ta, Nar-man' (d) igal ile hududa vardn bildirdi. ELVYE- SELSE'DE HAREKET Brest-Litovsk muahedesi mucibince Elviye-i-Sel-se'yi Ruslar Osmanllara iade ettiklerinden Sarkam'n igali emrini aldm. Kolordumun her iki frkas da hazrd. 3 Nisan'da harekete baladk. ki gn msademe oldu. 5 Nisan'da Sarkam' igal ettik. Ayn gnde kararghm Sarkam'ta tesis edildi. ar ve ambarlar ve baz binalar yanyordu. Bir Rus ailesinden baka bir fert de yoktu. Ermeni ktaat Novo-Selim civarna ekilmiti. Ktaat bunlarla temasa kadar ileri srdm, ileri ktaatmzla 7 Nisan'da Ermeniler arasnda muharebe oldu. Ermenilerin Novo-Selim mntkasnda

kuvvetli olduklar ve kafi muharebe verecekleri kefolundu. Bu gn 4. kolordunun da Van' igal ettii haberi geldi. 8 Nisan'da Kazman' igal eden bir mfrezemiz, slm ahaliden 400 kiinin sokaklarda ldrldn, bu cinayetin icras iin "Artk karde olduk, silahlarnz verin, birbirimize bir fenalk yapmayacaz!" diyerek silahlar topladktan sonra ktale balam olduklarn bildirdi. 3 Nisan'da Novo-Selim mntkasnda Ermeniler sa ve sol cenahlarmza kar taarruz ettilerse de, 10 Nisan'da yine eski vaziyetlerine ekilmeye mecbur oldular. 14 Nisan'da, Batum 37. ve 10. frkalar tarafndan igal olundu, 19 Nisan'da Novo-Selim mntkasna taarruza baladk. 2. Kafkas kolordusunun bir frkas da itirak etti. Ermenilerin sa cenah ric'at etti. Fakat, frkay sa cenaha celp ile 36. frkay takviye ettim. 2. kolordunun 2. frkas da geldi, sol cenahtaki boluu doldurdu. 22 Nisan'da her iki kolordu (4 frka) ile taarruza baladk. Ermeniler iki saat bile mukavemet edemediler, Kars'a ekilmeye baladlar. 23 Nisan, Ermenilerden bir heyet mtareke teklifine geldi.24 Nisan'da da Kafkas hkmeti Elviye-i Selse'yi tahliyeyi kabul ettiklerinden, Kars'n iki kilometre mesafesinde tevakkuf emri geldi.Ermeni murahhaslar geldiler, gittiler, kati karar iin beni ileri hatt'a davet ettiler, otomobil ile gittim. Fakat, Kars kalesinden topu atei ile karlandm. Byk tehlike geirdik, Ermeniler akama kadar topu ateine devam ettiler.Kolordum ksm- kllisi ile Kars' ihata edecekti. Bunu Ermeni murahhaslarna anlattm, Kars' tahliye etmekte olduklarn ve ihata hareketinin yaplmasna ve bugn garp cephesinden ekileceklerini bildirdiler ve takip etmemekliimi rica ettiler. Kabul ettim, mtekbi-len unu da rica ettim: "Kars'ta birok esir askerimiz olduunu iittik. Bunlara bir felaket erimemesini hassaten rica ederim". Maalesef ben(im) Ermeni ktaatn Kars'a kapamak hareketinden takipten sarf- nazar etmek gibi ulvv-i cenap gstermeme mukabil Ermeniler Kars' her taraftan yakmaktan ve biare esirlerimizi istasyonda ldrmek gibi vahilikten kendilerini alamamlar. 25 Nisan akam Kars' igal ettik. 26'da bizzat Kars' dolatm. Her taraf yanyor, istasyonda 100 kadar esirimiz gaddarne ldrlm/ ayrca slm ahliden 50 kadar da Kars deresine atlm, ceset(lerini) bulduk. (Kars mevki-i mstahkem kumandanl dairesinin 20 metre kadar cenubunda, elale mevkiinde). 29 Nisan'da Arpaay hududuna kadar ileri hareket emrini aldm. 30 Nisan'da mfrezelerimiz hududa vard. 30 Nisan'da ben de kararghm Hac Veli'ye naklettim. 3 Mays'ta hazr bulunmak hakknda emir aldm. 4 Mays'ta kararghm Bagedikli istasyonuna naklettim. Ktaatm da toplu br vaziyette bulundurdum. 8 Mays'ta, "bir frkamn Tebriz istikametinde, gneye hareket edecei Ermeniler mmanaat etmiyecek-lerdir, eer mukabele ederlerse Arpaay'n mrurla cebren kabul ettirilecei" Kars'ta bulunan grup kumandanlndan bildirildi. Ordu karargh Erzurum'dan sonraki harektta Batum'a gitmi bulunduundan, ikier frkal bulunan 1.

ve 2. Kafkas kolordularna grup denilmi ve kdemli bulunan 2. Kafkas kolordusu kumandan evki Paa kumandasna verilmiti. Kararghm Kzlca kak'a naklettim. 3. ARPAAYI DOUSUNDA HAREKT ngilizlerin ran' istil ettikleri, Tebriz'e kadar mfrezelerinin gelmesi(nin) gney harektnn siki olduu ordudan bildirildi. Ermenilerin sulhu kabul etmedikleri gibi harekta da msade etmediklerinden Gmr'nn zapt emri geldi. 15 Mays'ta Arpaay'm her iki kolordu getik. Kolordum Gmr'nn gney ve dousunu ihata etti. Akama kadar cephede 2. kolordu ktaat Gmr'nn mukavemetine maruz kald, akam st Gmrii teslim oldu. Burann ahalisi iyi hareketler ettiler, tahribat yapmadlar, kamadlar da. Ordumuz zabtan ve efradn grdkten sonra hayretlere dtler. Kendilerine, Ermeni eteleri Trk ordusunu pek fena tasvir etmi, "Kurn- l (ortaa) kyafetli, yataan bakl!" demiler. Halk Ermeni ordusundan grdkleri fenalklardan kurtulduuna ve Trk ordusunun ulvv-i cenabna kar med-yn- kran idiler. Civar kyler de mukabele etmedi, herkes yerli yerinde kald. 20 Mays'ta kararghm Gmr kasabasnn iki kilometre kadar gneyindeki klalalara naklettim. Ermeniler gney harektna mukabele ediyorlard. 22 Ma-ys'ta Serdarabad mntka s m d a ki mfrezemiz biraz ekilmeye mecbur oldu. 24 Mays'ta ordu kumandan Ve-hib ve grup kumandan evki Paalar Gmr'ye geldiler. Ermeni kolordu kumandan Nazarbekof da bir Ermeni generali ile gelecek, mzakere edeceklermi. Fakat, Ermeni generalleri gelmediler. Mesele, Tebriz istikametine ve Gence cihetine kuvvet evki iin Ermenilerin mukabele etmemesi imi. Fakat, gelen olmadndan mzakere de olmad ve bilakis 25 Mays'ta Ermeniler benim kolorduma taarruz da ettiler. Ordu, Ermeni ordusuna taarruz emrini verdi. 26 Mays'ta Ermenilerin kuvvetli bulunduu Kara-kilise mntkasnda 2. kolordunun 11. frkas muvaffak olamad, drt kilometre kadar ekildi. ekilirken, bilhassa Hackar kynde kadn ve kyller geen efrad baltalarla paralamlar. Karakilise'nin zapt iin kolor-dumdan bir frka ile hareket ve 11. fkray da emrime almaklm grup emretti. Sol cenahmda bulunan 9. frkay henz karla mesrur Maymah dalarndan evkettim. Ben de mamh dousunda Saral civarndaki 11. frka nezdine geldim. Nmayi taarruzlarla Ermeni kolordusunun nazar- dikkatini cepheye atfettirerek 28 Mays'ta 9. frka ile hatt- ric'atlarna dld. Ermeni kolordusunu panik yapt; fakat 27 Mays'ta Serdarabad mntkasnda Ermeniler bizim mfrezeyi tarda muvaffak olmular, mfrezemiz Alagz srtlarna ekilmiti. Bunun iin 9. frkay derhal, yorgunlua ramen, 28 akam Ka-rakilise batsna, Klak ky civarna ektim. Ben de Gmr'ye avdet ettim. 29 sabah ayan- teessr haberler geldi. Gmr ile gney istikametindeki kyler ahalisi, irvanck ve Mah-mudlu civarnda ellerinde silah dalara kmlar, ne kadar ambarlarmz varsa basmlar, muhafzlarn ldrmler, bunlardan tek tuk kaabilenler bu haberi verdi. Sa cenahn imdadna gnderdiim mfrezenin gerilerine geerek esasen silahlar sakl bulunan halk ayaklandrp ambarlarmz yama ve muhafzlarn itlaf etmiler. Kolordum Erivan ve Amiyatzin'i igal iin topland. Karmzdaki kuvvet bizi yry sratinden dahi alkoyacak bir halde deildi. Ksnv kllileri Karakili-se'de perian olmu iken ete muharebeleriyle mevcudiyetlerini mahva alan Ermeni milletine Trkln anndan olan "maluba acma" dsturuna tebe'an harekt durduruldu.

l Haziran'da Ermenilerle mslaha emri geldi. 4. Mslahadan sonra 4 Haziran'da 30 kadar Ermeni Amiyatzin istikametindeki Sanh'da ktaatmza 1.300 metreden ate ettiler, mukabele grnce katlar. 8 Haziran'da 2. Kafkas kolordusunun 5. frkas Cela-lolu'ndan Gence'ye harekete balad. 11 Haziran'da emir aldm; buna nazaran, ran'a geecek ktaatmza mukabele edilmemesi iin btn cephede Ermeni kumandanlarna emir verildi, ben de Ermeni kolordusu kumandan Nazarbekof la muharebeye baladm. 12 Haziran'da 4. kolordunun Hoy'u igai etmi bulunduu ve bir svari blnn de Tebriz'i igal ettii bildirildi. Dilman mntkasnda Ermeniler varm, m-slaha etmiyorlarm. 13 Haziran'da Alagz da cihetinden 40 kadar Ermeni piyadesi cepheden ate at, 40 kadar svarisi de oradaki mfrezeseyi kuzeyden ihataya balad ise de tardedildi. Halbuki cephedeki mkleme memurlar yarn Culta'ya trenlerimizin serbest ileyebileceklerini 14 Haziran'da Ermeni ktaatnn kamilen yeni hududa ekileceklerini, msademe yapanlarn Yezidler olmas ihtimalini sylediler. Gmr'de sulh mzakertnn teferruatn kararlatrmak zre tarafeynden birer heyet tayin olundu- Ben Osmanl heyeti reisi idim. Ermeni heyeti de 16 Haziran'da geldi. Mevdd- sulhiye mucibince Culfa'ya kadar imendifer boyu Osmanllara terkedilmi idi. Bu hususun takarrrne ramen 24 Haziran'da Kamarlu istasyonuna gitmekte olan bir svari blmz Aganaz-lu, matlov, Glcehisar Ermeni kyleri her taraftan atealtna aldlar, 17 ehid ve 5 mecruh, 46 hayvan mrd oldu. Ermeni eteleri bln btn eyalarn yama etti. bu Ermeni etelerinin, Nahcivan havlisinde katliamlar yapmakta bulunan Antranik'e ait olduu zanno-lundu. Antranik'in hayat hakknda Ermeni komisyonu ve Erivan'daki Ermeni kolordu kumandan Nazarbekof, Gmr'dek Ermeni ahalisi de Tanaksiyun komitelerinin Ermeni milletini felakete sevkettiini keml-i szile anlatyorlard. Vaka, Ermeni payitaht olan Erivan'n ya-mbanda olmasna ramen, bu vakay ben de m-fevklerime bildirirken, Ermeni hkmetini bu meselede masum gsterdim. Binaenaleyh, henz balayan dostluun idmesine muvaffak oldum. Ermeniler iin hayat-me-mat meselesi olan bu nazik zamanlarda ne menfaat beklediklerini anlayamadm Ermeni komiteleri yine rahat durmuyordu. Mesela, 4 Temmuz 2, sonra da 200 kadar Ermeni akisi Serdarabad mntkasnda, Amiyatzin gneyinden geen iki piyade blmze taarruz ettilerse de mukabele grnce Amiyatzin istikametine katlar. 8 Temmuz, gneye hareket eden 11. frkann harekatna Amiyatzin cenubunda 500 kadar Ermeni mukabeleye kyam ettilerse de tardolundular. Bu vekyi'a ramen, tayin olunan hatt- hududun te tarafna kat'iy-yen tecavz edilmemesi iin ktaata kat'i emirler verdik. Ermeniler pek tehlikeli bir teebbste daha bulundular. O da, 11. frkaya dahi Agamazal, abacalu ve Haratlu kyleri ate at ve hatta taarruza bile kalkt. Kuvvetleri 500 piyade ve 150 svari idi. Halbuki Erivan'a ve Ami-yatzin'e hakim olan benim kolordumdan sarf- nazar, bu frka dahi Erivan' igal ve Ermeni mevcudiyetine

hatime verebilirdi. Byle bir vak'a-y tarihiyeye mani olanmesele umum zabtan ve efrada laykyla anlatlmt ki. Ermeni hkmetinin mevcudiyeti menfi'-i milliyemiz icabdr. Ermeni hkmeti ile sulh aktedilmesi, imdiye kadar canlarn, servetlerini komitecilikle temin eden Ant-ranik ve emsalinin iine gelmediinden vaka ihdasndan geri durmuyorlar, tahdit edilen hudut hibir suretle geilemeyecektir. (Komisyonca protokole nazaran izilen ibu hudut krokisi umum ktaata tevzi edilmiti.) 31 Temmuz 4. kolordu Rumiye'yi igal etmi. l Austos'ta kolordular tekilat ve cephelerinde tadilat yapld. Evvelce benim emrimde 9. frka ve 36. frka vard. 14. frka da Romanya'dan geriye geldi. Emrime girmiti. 2. Kafkas kolordusundan 5. frka Gence'ye ve 11. frka ran'a gemiti. Yeni tertip mucibince 15. frka ve 36. frka da 2. Kafkas kolordusu olarak Gmr havalisinde kald. Benim emrime de 1. Kafkas kolordusu, 9. ve 11. frkalar verildi. 9. frka Erivan gneyinde Nah-civan mntkasna kadar, 11. frka da Tebriz'i igal edecekti. Kolordum kararghm Nahcivan intihap ettim, 7 Austos'ta Nahcivan'a geldim. 16 Austos'ta, emrime verilen 11. frka kolbas Tebriz'e vard. Tebriz'e kadar mevcut olan imendiferi de tamir ettirdik. Tebriz'de ingiliz tahrikat ziyade olduundan ,beyne'n-ns bir fenalk melhuz olduunu haber aldmdan, 2 Eyll'de kararghmla Tebriz'e geldim. Buradaki Ermenileri arbal ve i-gleriyle megul buldum. Mukabilinde de benden ve ktaatmdan lazm gelen hrmeti grdler. 5 Eyll, Tebriz'in gnlk mesafesine kadar takar-rble Tebriz'i tehdit eden ngiliz mfrezesine taarruzla ric'ata mecbur ettik ve bir-iki yerde mukavemet etmekisteyen bir mfrezeyi Miyane dousundaki Kaplan Kh silsilesinden de douya tardettik. ran dahilindeki harekt burada tevkif ve tahdidini istiyordu. Fakat, imkan- maddisi olmadn anlattm/ Mucib-i memnuniyet olmamakla beraber mtalatm kabul ettiler. 15 Eyll'de Baku'nun zaptn haber aldk. 22 Tern-i Evvel'de (Ekim) ran'n tahliyesi emri geldi. Ben de kararghm tekrar Nahcivan'a nakil iin Tebriz'den hareket ettim. 31 Tern-i Evvel'de (Ekim) aldm emirde "1. Kafkas kolordusu karargh(nm) lavedildii, bu kararghn da stanbul'a gidecei" bildirildi. Bu gn aldmz ajans da, bize, kabul ettiimiz mtareke eraitini bildirdi. Ben kararghmla, Batum zerinden 28 Tern-i Sn (Kasm) 1918'de stanbul'a geldim. Ve Tekirda'nda (Rodosto) bulunan 14. kolordu kumandanlna tayin olundum. 9. ordunun lav ve evki Paa'nn ngilizler tarafndan stanbul'a celbi srar zerine, bu havaliye olan vukufuma ve Ermenilerce olan mrufiyetime binen, nam 15. kolorduya tahavvl eden eski ktaatma yine kumandan olarak tayin olundum. 19 Nisan'da Trabzon'a ve 3 Mays 1919'da Erzurum'a muvasalat ve kumanday deruhte ettim. Devam eden u be ay zarfnda, hududun te tarafndan kap gelenlerden ve gerekse birok biarelerin feryadndan anladm ki, Ermeni milletinin ierisinde kk tutmu olan eteciler, kesip yakmakta hl ber-devamdrlar ve bunlarn bu cinayetlerini tasvip ve fakat dnyaya aksini gstermek iin her tarafta kuvvetli yardaklar da vardr. Fakat, itikadmca komitecileri aralarndan def etmedike ve siyasi entrikalardan uzaklamadka, Ermenimilleti, ne kendisi ve ne de aralarnda yaayanlar rahat ve emniyet grmeyecektir. Bundan dolay, o milletin tandm efrd- ma'smesine kar da bir hiss-i-efkatle acmaktan kendimi alamyorum. Fakat, bir dil

elin dnyann o kesinde dahi saadetler uyandracan dnmekle msterih oluyorum. Sabk birinci Kafkas kolordusu kumandam 15. kolordu kumandam mirliva Kzm KarabekirErmeniler mslmanlara bu mezlimi reva grrlerken, o srada ark'ta ordu kumandan olan Kzm Karabekir; Osmanl ordusunu getirenlerin ocuklar olmalar dolaysyla blge Er-menilerince itilip kaklarak sokaklarda alk ve souktan lmeye terkedilen binlerce Ermeni ocuuna barnacak yer ve eitim imkan temin ediyordu. Bununla ilgili olarak, kendi eserlerinden biri ile, Dou'da atrd okullarda okuyan talebelerden Ali Aynm'n kitabndan iki alnt yapyoruz: Kzm Karabekir. Bizi, bu krrenin en kdemli evlatlarn ve hibir ta-ihte istiklalini kaybetmemi insanlarn bilmeden ve an-.amadan haksz yere mahvetmeye kalkan Tanaklar ilimizi (elviye-i selse), Urfa, Ayntap, Mara, Adana havalisini kan ve atee bodular, ne hetice hsl oldu? Artk yetmez mi? Acaba rk mnasebet ve bir tarihte hatta din birlii -Ermeniler senelerce slm yaadlard- renildikten sonra da aramzda felaketler tekerrr edecek mi? Talihim beni stiklal Harbimiz'de dahi ark'ta bulundurdu ve tam inkraz, imha emberinin hazrland bir zamanda nasihatler ettim, "Samimi olalm, yolumuzu kapamayn!" dedim, dostluk diledim; fakat, kan ve atele cevap aldk. Bak kemie dayand bir zamanda zaruri olarak Trk'n demir peneleriyle ikinci defa olarak Tanak ordusunu hrpaladk. Fakat Ermeni mevcudiyetine Trk milleti gene hrmet etti ve onun istiklalini bitirmedi. Yeniden birokla-ryla tantm. ifahen, hatta yazyla bile sz verdiler ki, artk "Trk-Ermeni" dostluu ebedi kalacaktr. Ermeni milletini yaatacak (eyin) ancak Trk dostluu olduunu bir daha grdler ve Ermeni edebiyatnn esasnn Trk mnfereti deil, Trk dostluu olacan kabul ettiler. Ermeni milletinin mahv nnda ztrap ekecek baka bir nc millet olmadn da tasdik ettiler. Ben bu dostluk edebiyatn uzatmyorum. Kursana emeksiz ecnebi nimeti akan ve hayatn her trl zevkini o kanaldan emenlerle iim yoktur. Ben aln teriyle alan Ermeni vatandalarma ve bunlarn emniyet ve rahatn dnen iyi kalpli Ermeni milletine hitap ediyorum: Hala yalan iftira ve kin yamurlaryla ruhunuzu slatmaynz! Ermeniler eserimden size iki de vesika yazaym. Daha birok hakikatleri eserden yaknda okuyacaksnz. Kars'ta Ermeni ordusu fedakarca arpt; fakat, terscephe ile yaptm taarruz, tarihteki emsali gibi malubun felaketiyle neticelendi. Trk ordusunun ne kadar merte ve insanca hareket ettiini gren, Ermeni yetim ocuklarna bakan Amerika heyetinin. stanbul'daki Amerika mmessili amiral Bristol Cenaplan'na 31 Birinci Terin 1920'de ektikleri telgraf aynen udur: "Tous le Americains a Kars sont biens, et l'arme Turque nous donne excellent soin et tout consideration. Nous avons permition de contineuer l'organisation com-me avant. Le soldats Turcs sont bien disciplines etiln'ya pas eu de massacrse". Edward Fox district commander N.E.R. KARS Ordumuzun Avrupa ve Amerika ordularndan farksz derecede zapt u rapt bulunduunu ve onlardan daha ziyade licenap olduunu Amerikallar takdirle sylediler ve vesikalarnda bu intizam ve katliam yaplmadn da cihana ilan ettiler. Kendilerine msade ettiimiz ey, orada topladklar altbin fakir veya kimsesiz Ermeni ocuklarna bakm hususudur. Gmr'de dahi ayn vaziyet hsl oldu. Bu ocuklar imdi birer

Ermeni delikanls olmulardr. Haklarndaki Trk efkatini unutmam olduklarn mit ederim. Ermeni yetimlerinin "yetimler babas" hitabyla bana hediye ettikleri karakalem resmini samimi bir hatra olarak saklyorum. Gmr'nn medeni halk ise/ zerlerinden hemen i-ki sene fasla ile dehetli harp silindirleri getii halde, ne insani muamele grdklerini inkar edecek derecede fena insan deillerdir. Gerek Harb-i Umumi'de ve gerekse mtareke devrimizde yaptmz her iki Ermenihareketinin de gn gnne hesabn bu eserimde medeniyet aleminin huzuruna karacam. Aadaki vesikay, Ermeni dostlarmz, kendilerini hala Trk dmanlna sren ve iftiralarla ruhlar kin ve isyan girdabna drmek isteyenlerin yzne arpmaldrlar: 16 Tern-i Evvel 1921 Erzurum-Yaku tiye En byk kumandana; "Bugn Ermeni esir zabitleri ve efrad iin mesut bir bayramdr. Bugn, oniki ay sren esaretten sonra biz artk ailemize ve vatanmza kavuuyoruz. Bizim en byk mirimiz olmak hasebiyle, zt- llerine ve maiy-yetleri zabitamna biz Ermeni zabit ve neferleri Trkiye'de hakkmzda gsterilen hsn-i muameleden dolay btn kalp ve ruhumuzla arz- teekkre msra'at ey-liyoruz. Biz buradan hareket ederken, gzel hatralar da birlikte gtrmekteyiz. Biz emin bulunuyoruz ki, bundan sonra Ermeni askeri size kar silahbe-dest olarak bulunmayacaktr. Ve taraf- llerinden bizlere tebli edildii zere, l Tern-i Evvel 1921'de Kars'ta bu husus her iki milletin evliy-y umuru arasnda takrir ve temin edilmitir. Biz dahi bundan eminiz. ki memleket arasnda, Trklerle Ermeniler birbirlerine karlkl yardm edecek ve birlikte yek-dierini mdafaa ve synet eyleyeceklerdir". ferik jeneral jeneral miralay miralay miralay zabitler (imzalar mahfuzdur) Ali Ayrm: <23> Yzmze svanmak istenilen amur Yeni gelenlerle sevimi, kaynam, kardeesine arkadalm srdrrken, okulumuzda Ermeni ocuklar olduunun toplum arasnda da sylendiini, yayldn duymu, yine ok stelememi, aldrmamtk. Bundan bir sre sonra Ermeni ad dallanm, budaklanm, iek am, meyvesini vermeye, kokusunu samaya balam, retmenlerimiz zlm, Karadenizli olan mdr yardmcs Nureddin Bey, bunun kt dnceli kimselerce uydurulduunu, hepimizin Trk olu Trk olduumuzu, btn bunlara bo vererek zl-mememiz gerektiini sylemiti. Ama yava yava, sinsi sinsi ie Kzm Karabekir Paa da kartrlyor, onun okullarnda okuyan ocuklarn tmnn Ermeni ocuu olduu ve Ermenistan'dan toplanp getirtildii propagandas yaplyordu. Ak yzl Karabekir Paa sulanyor, bizler onun dlleri oluyor, lekeleniyor, admz ktye karlyordu. Okulda grnrde bireyler sezinlemiyorsak da, darlarda kendini bilmez, kt duygulu kiilerin ba dndre gz krpa, fsltlarla bizi ktlediklerini, olmadk utan verici szlerle bizleri aalatmaya altklarn duyuyor, gryorduk. Oysa ki, Kzm Karabekir Paa'nn Sarkam'takiokullarndan birisine girebilmek iin ne ileler doldurmu, askerlik ubelerince ne denli incelemelerle, zorluklarla karlamtk. Erzurumlular bizden yana oluyor, takma admz kale almyor, 'Bunlar Kzm Karabekir'i ktlemek iin uydurulmu, ii karalarn ortaya atarak yer kapmak, n almak iin ileri srdkleri tiksindirici yalanlardr/ diyorlard. Ama, bizler bu ad altnda eziliyor, zlyor, lm terleri dkyorduk. Olana ba emekten zge bir gcmz yoktu. Ermenilerin das, pis suratlarn kurbaas olarak talanyor, yaralanyorduk. Bu uydurular mrm boyunca etkisini srdrecek, beni basks altnda tutacak, baarlanm kstekleyecekti,

Erivan evresindeki kylerden balayarak, Trkln ve Mslmanln izini silmek amac ile baltalamaya girien Ermeniler, kolayca ellerine geirdikleri bu ilde de eylemlerini srdrm, buradaki Trkleri de yok etmeye balam, 1920 ylnda bu ilin snrnda beklemekte olan Trk ordusunun ayrann kabartm, Kzm Karabekir Paa'mn ani bir 'leri!' buyruu ile Gmr'y elimize geirmi, Erivan' kuatm, Ermenileri lm emberi iine almt. Bu olaydan 52 yl sonra, bir gn istanbul'da Suphi Paa kona nnden geen Horhor caddesinin bir yannda, evrenin emeklilerinin emekleye emekleye gelerek toplandklar Ozanlar gazinosunda, hemehrim Ramazan ve Haydar Beylerin aracl ile, albaylktan emekli Mehmed Bey'le tanmtm. Her gn leden sonralar gelir, sessizce bir yanaoturur, ayn ier, arkadalar ile gemiten sz eder, ok kimselerle senli benli olmaz, tek oturduu yerde, glyor mu alyor mu belli olmayan suskunluunu srdrrd. Armaan adndaki kitabm o da okumu. Bir gn benim de birazck szn ettiim bu konuya deinmi, Kzm Karabekir Paa'nn toplad kszlerden sz ederek yle demiti: "Kzm Karabekir Paa'mn komutasnda Gmr'ye girdiimizde, kentin sokaklarn tklm tklm ortalkta kalm Ermeni ocuklar ile dolu bulmutuk. K balamt; alk, souk, hastalklardan lenleri sokaklarda kalyor, kentin grnmn, havasn bozuyor, grenlerin tylerim rpertiyor, iini bulandryor, tiksindiriyor, hastalklarn salgnlamasna, yaylmasna yol ayordu, "Her ne kadar bunlardan binlercesi, Amerikallarn atklar yurtlarda tohplanm, yediriliyor, iiriliyor, barndrlyor, korunuyorsa da geride kalanlar sokaklarda titreiyor, iki bklm olmu, balar bo, gzlen ya, ne ekmek buluyor ne de a, dola babam dola, dnp duruyorlard. "Gmr'nn varlkl Ermenileri bunlar grmyor, arpa danesi deil zrnk bile vermiyor; Trk ordusunun buralara girmesine neden olanlarn ocuklar olduu iin onlardan ireniyor, kaplarn yzlerine skca kapatyor, Trk ordusunun hogr gvencesi altnda yaamlarm srdryorlard. "Ermenilerin bu denli ilgisizlikleri, Kzm Karabekir Paa'y ok zm, bir i acs, insanlk adna bir u-tan duyarak, varlkl Ermenileri bir araya toplam, az bir srede onlara yurtlar atrarak bu ocuklar lmden kurtarmt. "Ama, neye yarar ki, Paa'nn bu insancl eylemi, bir yandan varlkl Ermenileri kstrm, bir yandan da Ermenilerden ok ktlkler, irkinlikler grm Trkleri kzdrm; Paa'nn Ermenileri koruduu szlerini her yana yaymaya balamlard."Tam bu gnlerde gl bir k olmu, her yan kasyor, kavuruyor, kente l bir gn yaatyordu. Yakacak darl balam, odun altn olmu, gzleri kendine ekiyordu. Nbet yerlerinde donma, kurt saldrlar da artmt. "Amerikallarn Ermeni ocuklarn barndrdklar yurtlarda da yakacak kalmam, Kzm Karabekir Fa-a'ya bavurmu, snglerimiz altndaki ormanlardan yakacak odun istemilerdi- Paa onlara yardmda bulunacan, bizim erlerimizin de da balarnda plak olduklarn ileri srm, Amerikallarla anlaarak, verilecek odun karl binlerce battaniye alm, bunlar kestirmi, erlerimize gocuk yaptrm, Mehmedleri o ylki amansz kn etkisinden korumu, dondan kurtarmt, "Paa'nn bu yaptklarn da doru bulmayanlar olmu, Amerikallar aracl ile yine Ermenilere yardm ettiini sylyor, ikinci bir kez onu knyor, suluyorlard."Paa, Gmr anlamasn yaptktan, yurda dndkten sonra, Gmr'de grd Ermeni ocuu saysndan daha da ok sayda, Dou illerini dolduran ksz Trk ocuklar ile karlam. Gmr'de Ermenilere yaptrdn burada da Trk varlkl kiilerine yaptrmak istemise de, kuru topraktan baka tek varlkl kii bulamam, asker okullar atrm, bu ocuklar buralarda toplam, okutmaya, yetitirmeye balamt.

"Bu olaylar aradan yllar getikten, Karabekir Pa-a'nn yldz sndkten sonra, 1925'te birok gammazlar, Paa'nn, toplad bu ocuklar Gmr'den getirdi-i(ni), zbe-z Ermeni ocuklar olduunu drt bir yana yaym, nc bir kez stne glge drmek istemilerdi."Btn bu olanlar bilmeyen, aratrmayan, sormayan kiiler, onun sorutura, z-be-z Trk ocuklar olduklar anlaldktan sonra asker okullarda toplad kszlere, anlamsz, yersiz olarak amur atmlard. "Oysa, bizler bylesine z ocuklarmza amur atar, onlar alatr, zer, yaralarnn stne tuz biber ekerken, Ermeniler Karabekir Paa'nn onlara zorla atrd yurtlar gelitirmi, oaltm; buralar, Trklerden almak iin 25.000 Ermeni ocuunun eitim, renim yerleri durumuna getirmilerdi."Trk acmas, Trk insancl dnce, duyarl, Trk zoru ile lmden kurtarlanlar, Trkleri yok etme planlar kuruyor, alma marlar sylyorlard".Bu 'Ekler' blmne alnan metinlerden ilk ikisi; Kzun Karabekir Paa'nm, kitaplarnda yeri geldike atfta bulunup eserleri ierisinde nerettii, Osmanl ordusunca esir alman ikinci Erzurum kale topu alay kumandan ve Erzurum Deveboynu mevki-i mstahkem kumandan vekili, Rus yarbay Tverdo Khlebof tarafndan Erzurum'daki Ermeni mezlimine ilikin Tarihe ve Hatra adyla kaleme alnm iki nemli risaledir.1ikinci Erzurum kale topu alaynn teekklnden itibaren. Osmanl ordusunun Erzurum'u istirdad tarihi olan 12 Mart 1918'e kadar ahvli hakknda 2 Erzurum ve Deveboynu mevki-i mstahkemi kumandan vekili ve ikinci Erzurum kale topu alay kumandam esr-i harp kaymakam Twerdo Khlebof Mukaddime Erzurum Rus ikinci kale topu alaynn harp ceridesi olan bu Tarihe'mn Rusa asl mahfuzdur. Ermenilerin slmlara yaptklar fecyi' ve mezlim bu ceridenin baz mahallerinde kayd u tesbit edilmi ise de, slamlarn duar olduklar zulm ve i'tisftn derecesini renmek arzu buyuran zevat, Erzurum Rus ikinci kale topu alay kumandan kaymakam Tverdo Khlebof un Hatrat't ve bu vesaike msteniden nerolunan dier kitab mtalaa etmelidir. 1917 Knun- Evvel'i evstnda Rus Kafkas ordusu gerek ordu ve gerek bakumandanln msadesi olmakszn kendi kendine cepheden ekildi. Ordu ile birlikte Erzurum kale topu alay da gitti. Erzurum Deveboynu mevki-i mstahkemi ktatyla Erzurum kale topu alayndan yalnz 40 zabit kald. Bu za-bitan, efrad tarafndan metruk bir halde braklan toplarnn banda vazfeten kalmlard. Dier zabtan da gittiler. Mevki-i mstahkemde 400'den fazla top kald. Toplarn evki imkan olmadndan, bilmecburiye mevzilerinde kaldlar. Zabtan ise gerek vazife ve gerek namus dncesiyle, bakumandanln ya kendilerine yeni nefer gndermesi veyahut toplan terkeylemeleri emrine intizr ediyorlard. Birinci alayn gitmesiyle, kalan zabtandan ikinci Erzurum kale topu alay tekil edildi. Ordunun ekilmesiyle Erzurum'da ihtill tarikiyle Ermeni ittihad teekkl etti; kendilerine "Ermeni as-ker-i ittihad" ismini verdiler. te o tarihte ordu kumandanl tamamyla acemi olarak 400 kadar Ermeni'yi ikinci kale topu alayna verdi. Bunlarn bir ksm kap dald, kalanlar da ancak nbet mahallerini ve mevzi-deki bataryalarn muhafazasn deruhte edebiliyordu. Ordunun ekilmesinden bir mddet mukaddem imali Kafkasya'da muharebat- dahiliye balayp Mave-ra-y Kafkas'n Rusya ile irtibat mnkati' olunca, Tiflis'te

hkmet-i muvakkate (geici hkmet) teekkl ve "Mavera-y Kafkas komiserlii" ismini taknd ve kendisinin mstakil bir hkmet olmayp, iler dzelin-ceye kadar muvakkaten hkmet-i merkeziyeyi temsil ederek Rusya'nn gayr- mnfekk (ayrlmaz) bir ksm olduunu ilan etti. ekilen ordunun yerine komiserlik 1917 senesi Knun- Evvel 18 tarihli tamimiyle yenidenordu tekil olunacan ilan etti ve yeni ordu milis esas zerine Rus, Grc slm, Ermeni kolordular ve erkez, Asetin ve Aysor gibi dier kk milletlerden de u-fak cztamlar tekil edecekti. Topu ktah(nn) hangi milletten tekil olunaca meselesi hallolununcaya kadar Erzurum Deveboynu mevki-i mstahkem topusu muhtelit (karma) bir halde kald. Kumanda heyeti kamilen Rus olup efrad Ermeni idi. Kumanda heyeti gibi esas kadrosu kamilen Rus olan bu topu ktaatn hi kimse Ermeni farzedemez. Bunlarn Ermeni olduuna dair hi kimse bir emir vermedi. bu topu ktaat daima Rus ismini tad. Biz daima Rus ordusu topusunda hizmet, Rus veznesinden maa aldk ve Rus kumandanlarnn emri altnda bulunduk. Alayda Rus papaznn idaresi altnda Rus kilisesi vard, Ermeni kilisesi yoktu. Henz Rus ordusunun ekilmesi iki ay kadar olmutu ki, dier milletlerden ikmal efrad gelmedii gibi, Erzurum'a dier milli ktaat da gelmemiti. Alayda zapt u rapt teesss edemedi. Efrad kayor ve yama ile urayor ve zabtan tehdit etmeye ve aka emirlerini dinlememeye baladlar. Bulgar Ermenilerinden olduunu iittiim miralay Torkom, Erzurum merkez kumandan tayin olundu. Bu senenin Knun- Sni'si ev-stnda Ermeni piyade ktaatndan birka nefer Erzurum mu'tebern ve erafndan birisini hanesinde katledip maln yama etmiler. Maktuln ismini der-hatr edemiyorum. Bakumandan Odielidze, btn ktaat kumandanlarn yanna toplayp, mutlaka gn zarfnda katilin meydana kartlmasn talep etti. Bilhassa Ermeni kumandanlara katilin meydana -karlmas(nn) Ermeni namusuna taalluk eder mesele olduunu syledi- Ve Ermeni efrad tarafndan ehirde k' olunan mezalim ve itaatsizlie nihayet verilmesini istedi. Yahut ki (aksi takdirde), kendilerini mdafaa edebilmeleri iin slm ahaliye silah tevzi etmek mecburiyetinde kalacan ilave etti. Miralay Torkom cevaben ''birka ekiyann zulm ve yama etmesiyle btn bir milletin lekelenmesinin doru olmad gibi btn Ermenilerin de ekiya olmad"m mmVilne bildirdi. Ktaat kumandanlar divan- harp tekilini ve ceza kanununun tatbikini, idam ile tecziyeyi bakumandandan istediler. Bunlar hakknda teebbste bulunduunu syledi. Ancak katilin bulunup bulunmadn bilmiyorum. Hatrmda kaldna gre miralay Torkom ubat'n 25'inde Erzurum ehrindeki umum ktaata bir resm-i geit yaptrp yirmibir pare top endaht ettirerek (attrarak) ehir sekenesine askerin kuvvetini gstermek istedi. Resm-i geitte ceneral Odielidze'ye, Torkom Ermeni lisannda muharrer bir nutku okudu. Bittabii Ermenice bilmediimiz iin hibirimiz birey anlamad(k). Sonra sylediklerine nazaran: Ermenistan teekkl ettiini ve bizzat kendisinin de icra-y hkmet etmeye baladn ilan etmi: Bakumandan bunu rendii vakit Tor-kom'u Erzurum'dan defetti. Hkmetin, her ne suretle olursa olsun Ermeni istiklaline meydan vermek istemediini bundan anladk. Gerek Erzurum ve gerek civarndaki depolardan ve cephede Ermenilere verilmi olan eya, esliha ve malzeme Ermenilerin kendi mallar olmayp, baka ktaat mevcut bulunmamasndan dolay bu eylerin Ermenilere, muvakkaten muhafaza ve lzumu

nnda iade etme-leri artyla verilmi olduunun erkn- harbiyeden mteaddit defalar ihtar edildiini iittim. Bu esnada, Ermenilerin Erzincan'da silahsz, muti' Trkler' her trl vahetle katlederek, o civara Osmanl ktaatnn takarrb haberinden dolay Erzurum'a doru firar etmekte olduklar haberi geldi. Bakumandanln istihbaratna ve mahall-i vakada bulunup avdet e-den Rus zabitannm ifadelerine nazaran, Erzincan'da Eremeniler tarafndan sekizyz Trk katledildii halde, ancak mdafaa- nefs srasnda yanz bir tek Ermeni telef olmu. Erzurum civarndaki Ilca kynde de biare Trklerin katledildii tebeyyn etti. ubat'n yedisinde, leden sonra sokaklarda milisler ve askerler tarafndan birok erkekler(in) toplanp gayr-i muayyen bir tarafa sevkedilmekte olduu nazar- dikkatimi celbetti. Bunun sebebini sual ettiimde, "emiryolunda toplanan karlarn temizlenmesi iin amele olarak sevkedilecekleri"ni sylediler. Saat 3'e doru, alaymn zabitanndan mlazm- s-ni Lipiski, bulunduu kladaki Ermeni efraddan birka-(nn) sokaktan be Trk' tutup klann avlusunda bir kenara sktrarak dmekte olduklar ve belki nihayet bunlar ldreceklerini telefonla bana syledi. Rus zabiti bunlar kurtarmaya teebbs etmi ise de silahla mukabele grm ve orada bulunan bir Ermeni zabiti de bunlarn kurtarlmas teklifine muvafakat etmemi. Yaknda bulunan dier Rus zabitini birlikte alp bu bareleri kurtarmaya itb ettim. Bana telefonla ihbar eden Rus zabiti ile Erzurum belediye reisi Starofski bana kar kp, yine Ermeniler tarafndan sokakta yakalanm olan bunlarn ahbab bulunan bir Trk' aramakta olduklarn sylediler. Ermeni neferlerin kla av-lusuna girmeye silahla mani olduklarm da ilave ettiler. Klaya yaklatmz zaman avlu kapsndan oniki kadar mslmann havf (ve) dehetle kp etrafa katklarn grdk. Bunlardan birisini tutabildik. Fakat ter-cmansz konuamadk. Muhalefetsiz kla avlusuna girdim. Sokaktan toplanan ahalinin nerede bulunduunu gstermelerini talep ettim. Ahaliden kimsenin klada bulunmadn sylediler. Klay aradm esnada, klann hamamnda korku ve dehet iinde yetmi kadar Trk kapanm olduunu grdm. Hemen tahkikata giritim. in mrettibi olan alt neferi hapsedip Trkleri hemen tahliye etim. Tahkikat srasnda, mehul bir Ermeni nefer tarafndan, klann civarndaki hanelerin birinin damnda grlen biare bir fakirin tfekle ldrldn rendim. 27 u-bat'ta Osmanl ktaatnn Erzurum'u istirdad srasnda maatteessf btn resm evrakm meyanmda ibu tahkikat varakalaryla, kurtardm Trklerin isimlerini hvi liste dahi zayi olmutur. Fakat, bugn Erzurum'da ber-hayat bulunup, sokakta rastgeldiim zamanlar hayatlarn kurtardmdan mtevellit minnettarlklarn samimi selamlanyla izhar eden Trklerden sual edi(le)rek vaka meydana karlabilir. Erzurum belediye reisi Msy Starofski'nin maiyyetinde tahrirat kitabetinde bulunan tercman Ali Bey Pepenof, tahkikat esnasnda zabt varakasn ve listeyi tanzim etmi bulunduundan o ahslar tanyabilir. Tahkikat neticesinde, topu alayna merbut piyade ktaat meyanndaki Ermeni zabit vekili Karagadayef'in vaka mrettebi olup, ahaliyi hanelerinden toplad vakit birok eyalarn da bu hususta tecrbe sahibi olan Ermeni neferler vastasyla gasbetmi olduu tebeyynetti. Bu dahi, dier Ermeni neferlerle birlikte hapsedildi.

Akam st havali komiseri Zilanof ve muavini Sta-rofski'nin huzuruyla bakumandana ihbr- keyfiyet edildi (durum haber verildi). Bu gn zarfnda Ermeniler tede beride birka kii telef ve Trk pazarnda hark i-ka etmilerdir (yangn karmlard.r) Suret-i umumiyede bu gnlerde gerek Erzurum ve gerek havalisinde mnferit katiller olduu haber alnmakta idi. Tafta istikam civarnda bir Trk' telef ettiinden dolay bir Ermen'yi bizzat kendim yakalayp merkez kumandanna teslim ettim. Amele sfatyla ie sevkedilen Trklerden birou(nun) izi kaybolarak bir daha avdet etmemekte olduu ahali tarafndan syleniyordu. Belediye heyeti bunu bakumandana bildirdi. Byk rtbeli topu zabitan hep birleip bakumandana verdiimiz raporda, mevki-i mstahkemden hepimizin infikkna msade edilmesini, nk burada hibir gn fayda temin edemediimiz gibi Ermeni mezlimine kar dahi hibir ey yapamayp, ancak bu ekya yznden nmmz(m) lekedr edilmesini hibir zaman arzu etmediimizi bildirdik. Bunun zerine bakumandan. Osmanl ordusu kumandan ceneral Vehip Paa'dan ald telsiz telgrafta ordu-y Osmni'nin Erzincan' igal ve ileri harekatna devam emrini ald ve Ermenilerin bu havali ahalisine icra ettikleri mezlime baka trl nihayet verilemeyeceine hkmettiini ve bu ileri harekatn Rus ktatyla temasa gelinceye kadar devam edeceini bildirdiini syledi. Bu sebeple Mavera-y Kafkas Komiserlii hkmet-i Osmaniye'ye sulh teklif etti. Bu teklife telsiz telgrafla alnan cevapta, Osmanl ordusu kumandan, sulh teklifini memnuniyetle kabul ettikleri ve fakat meselenin halliiin Mavera-y Kafkas Komiserlii'nin teklifinin hk-met-i Osmaniye'ye ihbar edildii bildirilmitir.Bizim mracaatmz zerine ceneral Odielidze komiserlik reisi Kekekuri ve bakumandan ceneral Lebe-deniski ile telgrafla muharebe etti. Alnan cevapta, Ermeni Millet Meclisi'ne bir ltimatom verilerek Ermeni rezaletine nihayet verilmesi suret-i kat'iyyede talep edilmi olmakla, Erzurum'daki yolsuzluklara nihayet verilmek iin Ermeni Millet Meclisi tarafndan doktor Gavri-yef ve Antranik(in) gnderilmi olduu ve zabtann metlibine kat'i cevap verilmesi(nin) Osmanl hkmetinden sulh hakknda alnacak cevaba mtevakkf bulunmakla zabitartn o vakte kadar Erzurum'da kalmalar icap edecei bildirilmi ve buna ilave olarak, zabtann imdiye kadar ifa ettikleri vazifeye teekkrle beraber Rusya'nn yeniden tehlike karsnda bulunduu bu hengmda btn zabitann son dakikaya kadar vazifeleri bandan ayrlmayacaklarna itimat edildii dahi zikredilmitir. Bundan baka, ordu kumandan tahrir emirnamesinde btn zabitann vazifelerinden ayrlmamalarn tembih ettii gibi zabitann n-hak yere telef ve bed-nm olmalarna hibir vehile msade etmeyeceini ve eldeki btn kuvvetiyle buna mani olacan bildirdi. te bu vehile biz ancak Rus kumandannn emri ve yalnz Rusya'nn menfaati maksadyla Erzurum'da kaldk. Bu hengmda hkmet-i Osmaniye'nin ZaKafkas Komiserlii'nin teklifine raz olduu, sulh mzakeresine Trabzon'da ve ubat'n 17'nci gn balanlaca anlald. Erzurum ve civarnda Osmanl ktatyla harp etmek tasavvur etmediinden muahede-i sulhiye imza edilinceye kadar Erzurum'da kalnacak ve bu muahedemucibince btn esliha ve malzeme ya Rusya'ya naklolunacak veyahut kamilen hkmet-i Osmaniye'ye teslim edilecek ve aksi takdirde sulh imza edilmeden Osmanl ktaat Erzurum'u istirdada teebbs ettii halde, toplar tahrip edildikten sonra

mrettebat ve zabtan da Rusya'ya ekilecek ve bunlar iin her halde yedi gn evvel emr-i kafi verilecek olduunu umum zabitana ordu kumandan ifahen syledi. Zabitamn Erzurum'da kalp kalmamas meselesi su-ret-i kat'iyyede holloluncaya kadar, Krtlerin muhtemel olan taarruzlarna kar mdafaa mecburiyeti mevcut bulunduu tezahr etti; nk, hkmet-i Osmaniye tarafndan Krtlerin sz dinlemeyip kendi kendilerine hareket ettikleri, mtareke mzakeresi esnasnda resmen bildirilmiti. Bu sebeple, daha Knun-i Sni nihayetinde Er-zurum-Erzincan menzil hattna lzumu kadar top gnderilmesi ve Krtlerin bu hat zerindeki ambarlardan erzak itinm etmek iin vki olan hcumlarnn datlmas zmnnda ordu kumandanlnca mukarrerat ittihaz edilmiti. Bu vehile her menzil noktasna bir zabitle bir yahut iki top ikme edildi. Ermeni ktaat Erzincan'dan Erzurum'a ekilirken bu toplar da bunlarla birlikte geri geldi. 10 ubat tarihlerine doru ayn maksatla Trabzon kaps zerindeki Byk Kiremitli mevki ile Surp Nian mevkiine ikier top konmutu ve daha ehrin mdafaa noktalarndan bazlarna birka top daha kondu. Palandken cihetinden Krtlerin taarruzu ihtimaline mebn Kars ve Harput kaplar arasna da top konacakt. Halbuki bu toplar bilhassa Krtlerin taarruzuna kar vaz' edilmi olup, mrettebatyla ancak bu hizmeti ifa edebilirse de, topusu bulunan muntazam orduya kar bir-iki ert-dahtta (atta) kamilen imha edilecei aikar idi. ubat evstmda (ortalarnda) uzak mevzi'deki (mevzilerdeki) toplarn kamalan ve rasat ve niangh drbnleri kamilen toplanp merkezdeki depoya cem'edilmi, yakn mevzi'dekilerin dahi nianghlar karlp sra kamalarnn alnmasna gelmiti. Paland-ken'deki toplar hakknda dahi bu emir verilmi idiyse de henz icra edilememitir. Yalnz Krtlerin taarruzunu defa tahsis edilmi olan toplarn nianghlar stnde idi. Osmanl ktaatnn yakn zamanda taarruzu beklenmiyordu. Osmanl ktaat yaz gelmeden evvel harekete gayr-i muktedir ve kuvve-i maneviyesi bozuk zannediliyordu. 12 ubat'ta tepeden trnaa kadar msellah olan Ermeni ekyas(nn) on-oniki kadar Trk' istasyon civarnda alenen kuruna dizdiklerim gren iki Rus zabiti bunlar kurtarmaya teebbs etmi ise de bunlar da silahla tehdit edildiklerinden, bu biareler, kimse tarafndan muavenet gremeyip telef olmulardr. 13 ubat'ta ordu kumandan idare-i rfiyye ilan ve divan- harp tekil ederek eski kanun mucibince idam cezas tatbikini emretti. Miralay Morel Erzurum mevki-i mstahkem merkez kumandan ve Ermeni'den birisi de divan- harp reisi tayin olundu. Bakumandanla birlikte mevki-i mstahkem kumandan ceneral Gerasimof da bu gn Erzurum'dan hareket ettiler. Bunlar icabnda topu ekilirse geride hangi mevkide itim edeceklerini tayin edeceklerdi. Mevki-i mstahkem topu kumandanl vazifesini ifa etmek zere kaldm. Miralay Morel'in karargh ekseriyetle Rus zabitlerinden mteekkildi. Alay erkan- harp yzbas eneur idi. Ordu kumandam gidince miralay Morel baka bir tavr taknd-Erzurum son dakikaya kadar mdafaa edileceinden, zabitan ile eli silah tutan zkrdan (erkeklerden) kim-se(nin) ehri terketmelerine msade etmeyeceini syledi. Erzurum'dan hareket etmek arzusunda bulunan zabitan hakknda divan- harbe malumat verdiim zaman, divan- harp azasndan Sahomyan yksek sesle bararak, "Erzurum'dan kmak isteyenlerin hepsini bizzat kendisi(nin) vuracan ve gizlice kaanlarn ise Kpr-ky ve Hasankale'de ikme edilen kuvvetli Ermeni ktaat tarafndan bizzat kendi vesikasn hiz olmayacaklarndan dolay yakalanp divan-

harbe irsal edileceini" syledi. Kurtulmak g olan bir kapana tutulduumuzu anladm. dare-i rfiye ve divan- harb(in) Ermeni ekyas iin olmayp bilhassa Rus zabitleri iin teekkl ettii tezahr etti. ehirde cebr ve tazyik eskisi gibi devam etti. Her zamanki gibi silahsz ve mdafaasz olduklar halde taarrruza duar olan Trk ahalisini Rus zabitleri imkan dairesinde mdafaada bulundular. Maiyyetimde bulunan zabitlerden birou sokakta yakalanm, soyulmu olan Trkleri cebren kurtarmlardr. Fen memuru vazifesini ifa eden Karayef, gndz sokakta bir Trk' soyup kaan bir Ermeni'yi silahyla vurmutur. Silahsz muti' ahaliyi telef edenlerin cezalandrlaca va'dinden hibir ey kmamtr. Divan- harp Ermenilerden korktuuntan hibir Ermeni'yi mahkum edemedi. Halbuki divan- harbin tekilini en ziyade Ermeniler talep etmilerdi. "Hibir zaman bir Ermeni(nin) dier bir Ermeni'yi cezalandrmyaca-"n Trkler musrran (srarla) iddia ederlerdi. Rus darb- meselinden, "Karga, kargann gzn oymaz." derler ki doru olduunu gzmzle grdk. Eli silah tutabilen Ermeniler, firar etmekte olan ailelerinin muha-fazas kaydyla hep beraber firar ettiler. Mahpus bulunan zabit vekili Karagodayef haberim ve msadem olmakszn tahliye edilmi. Bunun esbb- tahliyesini (tahliye sebeplerini) miralay"Morel'den sual edince, "yeniden tahkikat icra edilerek masumiyeti(nin) tebeyyn etmi olduu"nu syledi. Halbuki gerek ben ve gerek bir-iki zabitim vakann en mhim ahitlerinden idik. Bize buna dair hibir sual sorulmad. Maamafih, alayca tahkikat ve isticvbt icra ettirerek dosyasn miralay Aleksandrof'a tevdi ettim. Tafta'da bizzat yakaladm cani dahi hibir cezaya duar olmad. Miralay Morel Erzurum Trk ahalisinin kyamndan havf etmeye (ayaklanmasndan korkmaya) balad. 17 ubat'ta Antranik Erzurum'a geldi. Bununla beraber, havali-i mstevliye komiseri muavini doktor Za-veryef de beraberdi. Ermeni mesailiyle (meseleleriyle) hi megul olmadmz iin, Antranik'in hkmet-i Osmaniye'ce idama mahkum bir cani addedildiinden haberdar deildik. Bunlarn hepsini, 7 Mart'ta Osmanl ordusu kumandanyla konutuum zaman rendim. Antranik Rus mirlivas (ni)formasyla geldi. Drdnc rtbeden Sen Vildimir ve ikinci rtbeden Sen Jorj salbi (ha) nianlarn hmil idi. Bunlardan baka, efrada mahsus Sen Jorj salibinin ikinci rtbesini dah hmil idi. Bunun maiyyetinde, kendi erkn- harp reisi olan Rus erkn- harp miralay Zinkevi de beraber gelmiti. Andtranik, Erzurum'a gelmeden bir gn evvel miralay Morel, Antranik'ten ald telgrafta, Erzurum'dan firar eden korkaklar kamilen telef etmek zere Kpr-ky'ne makinal tfenkler ikme edilmi olduu(nun) zikredildiini umma ilan etti. Antranik gelince, miralay Morel'in yerine Erzurummerkez kumandanln deruhte etti. Miralay Morcl bunun emri altnda kald. Biz de daima Miralay Morel'in kumandasnda bulunduk. Antranik'in muvasalat gn mntkam dahilinde bulunan Tepeky'nde btn aha-li(nin) kadn, erkek, oluk ocuk kamilen Ermeniler tarafndan katliam edilmi olduunu o mntkadaki zabitim vastasyla haber aldm. lk grtm hengmda hemen buna dair havadisi kendisine syledim. Benim yanmda emir verip Tepeky'ne yirmi atl gnderdi. Hi olmazsa faillerden bir kii olsun derdest edilmesini (yakalanmasn) emretti. Bundan ne netice ktn ben elyevm bilmiyorum. Miralay Torkom yine zuhur etti, Antranik'in muvasalatndan bir-iki gn sonra Ermeni topu miralay Du-lohanof Erzurum'a geldi. Bidayette kendisi topu mfettii

olarak benim mirim olacan syledi. Buna cevaben ben kendim frka kumandan selhiyetini haiz bulunduum iin mire ihtiyacm olmadm ve byle olmad halde hizmetten ekileceimi bildirince miralay Dulohanof'un Erzurum mevki-i mstahkemi topu umurunu temte (topu ilerini yrtmeye) memur bulunduu ilan edildi. Binaenaleyh, bana yollad mukar-rerat kendi namna olmayp, merkez kuman Antranik namna gnderilmekte devam etti. Kumandam altndaki topu taburu kumandan yzba vekili Ermeni Canbulatyan dahi benim ilerime karmaya yeltenmiti. Btn toplarn ve projektrlerle dinamolarnn kamilen geri grleceini sylediimde, Ermeniler her halde Erzurum'da kalacaklar iin, bunlarn kffesinin kendilerine lzumu olduundan bahisle hibirisinin geri gnderilmesine raz olmayacan ifade etmiti. Bundan anlalyor ki btn emirkumandayErmeniler kendi ellerine alarak, Rus zabitlerine icra memurluundan baka (bir ey) brakmak istemiyorlard. Rus zabitlerinin himmetiyle Ermeni istiklaline altklar ve fakat bunu kimseye sezdirmek istemedikleri pek aikard; nk, bu maksatlarn aka syleseler, Rus zabitlerinin ekseriyeti iten el ekince Ermeniler za-bitsiz kalacaklard. Topu zabitanmn terk-i hizmet etmelerinden Ermcniler'in pek ziyade korktuklar yedinci Kafkas cebel topu taburu kumandan vekili yzba Pel-yat'n ber-vech-i ti ifadesinden anlalmaktadr: 7 ubat'ta cebel topu taburunun Sarkam'a hareket edeceini haber alan Ermeniler daha 5 ubat'ta topu park kumandann tevkif etmiler ve ordu kumandannn emriyle tahliye edilmi, sonra defa daha yakalamlar. Eeri topular Erzurum'dan karsa Ermeniler Erzurum'u kana boyayacaklarn syleyerek tehdide kalkmlardr. Hapsedilenler Rus karargh zabitlerinin teebbsyle tahliye edilmekte olduundan, nihayet ordu kumandannn emriyle topularn evkinden sarf- nazar edilmitir. Yedinci cebel topu taburu kumandanyla anlamak mecburiyeti hsl oldu. Rus topu zabitanna Ermeniler bilfiil cebr etmeye cesaret edip Ermeni menfaatine almaklmz aktan aa talep ederlerse yek-dierimize muavenet etmekliimizi hafiyyen kararlatrdk. Elimizde maddi kuvvet olarak top ve makinal tfek ve bir de Rus zabitleri vard. Cebel topu taburu zabitam mmkn mertebe yek-dierine yakn mahallerde ikamet etmeye baladklar gibi, mevki-i mstahkem topu zabitam da ta bidyet-i igalden (igalin bandan) beri kararghmzn bulunduu slm mahallesinde birbirimize yakn yerlerde toplandk. Antranik'in vrdundan sonra miralay Morel'in kararghnda Erzurum ahalisinin kyam edecei korkusu artt. htilal mrettipleri tevkif olunaca zaman hakikaten bir kyam zuhur ederse bunlarn zerlerine topu atei aabilmek iin Mecidiye istihkmnda bu ii becerebilecek Rus zabiti bulundurulmasn miralay Morel emretti. Bizim hepimiz(in) de mslman mahallesinden kp Ermeni mahallesine nakletmekliimiz emredilmiti. ki seneden beri mslman mahallesinde bunlarla yanyana yaam bulunduumuz cihetle Ermenilerin bu hayali korkularna gldk. Rus topu zabtan yek-ze-ban olarak(az birlii ederek), namuslu bir dmanla harp etmek iin hizmette kaldklar cihetle kadn, oluk, ocuk zerine topu atei icrasna hibir zaman muvafakat etmeyeceklerini pek kafi bir lisanla bildirdiler; nk Ermenilerin), hibir sebep olmad halde, msl-manlarn kyam ettiklerini farzederek bu biarelerin zerine topu atei icrasn talep edeceklerinde phe kalmamt. Ermeni mahallesine nakil imkan tideki sebepten ni gayr-i mmknd:

1. Tayin olunan zamanda nakledebilmek mmkn deildi; 2. Rus zabitannn mslman mahallesinde (n) infi-kk (ayrl) Ermenilerin burada serbeste ktal icra etmelerine msade olacakt; 3. Rus zabitleri her halde son zamanlarda hibir suretle emniyet edemedikleri Ermeni muhitine kendi kendilerini drm olacaklard. Mevki-i mstahkem kadrosuna dahil olmayan cebel topu taburu zabitleri de ayn vehile bu teklifi reddettiler. Nihayet, Ermeniler kendi ilerini kendileri grmekmecburiyetinde kalp, kyam mevvikleri diyerek baz gn tevkft icrasna baladlar. Miralay Morel'in ehre top atei teklifi nazar- dikkatimi celbetmekle, maiyyetimdeki zabitlerle itima akdetmek mecburiyetini hissettim. Bir gn fasla ile iki itima akdettik. Birinci ictimada Erzurum'da mevcut bilumum topu zabitanyla birka gnden beri Erzurum'da bulunan iki ngiliz zabiti, miralay Morel, Zinkevi, Dulohanof, Torkom, Antranik ve doktor Zaveryef hazrd. ingiliz zabitlerinin bu itimaa davetlerinden yegane maksadmz Rus zabitleriyle Ermeni kumandan arasndaki mnasebeti grmeleri ve Rus zabitlerinin Ermeni vahetine ne dereceye kadar mmna'ata muktedir bulunduklarn anlayp birka gn sonra avdetlerinde mehdt ve mtalatn bir vaka ile teyit edebilmeleri idi; nk, dorudan doruya emrim altnda telgraf ve telefon hatlarna mlik olmadmdan, yazdm telgraflarn mahallerine verilmediini mahede ettiim ve gerek haber almak suretiyle muttali olduum her trl Ermeni vahetini btn fecyi'iyle ortaya koydum. Ermeni itaatsizliinin son dereceyi bulduunu bizzat ordu kumandan Odielidze'nin lisannda(n) iittiim vek-yi'le (hadiselerle) izah ettim. Btn bu izahatm ber-vech-i ti cmlelerle neticelendirdim: Erzurum'da kalan btn Rus zabitleri kendi haysiyet ve (ni)formalaryla Ermeni mezlimini setretmek iin kalmayp, ancak mirlerine itaatla yalnz Rusya'ya hizmet etmek iin kaldk. Ve Erzurum'da bulunduumuz mddete Ermeni vahet ve rezaletine nihayet verilmesini ve aksi takdirde btn Rus zabitlerinin terk-i mevki ederek geri gitmelerine msade edilmesini mu-srran (srarla) talep ettiimizi bildirdim. Benden sonrasz alan zabtan da hep benim fikrimi teyit ettiler. Antranik buna verdii cevapta: Ermeniler(in), Rusya'ya son derece minnettar olup, byk Rusya ahalisinin gayr- mnfekk (ayrlmaz )bir ksm bulunduklarm ve hl-i hazrda Rusya'ya yardm etmekten baka bir gaye takip etmediklerini, ''Ermeni ktali" denilen eyin asrlardan beri Ermeni-Trk arasndaki husumetin neticesi olmakla beraber ba'dem (bundan sonra) hibir g-na yolsuzluk vukua gelmemesini temin iin bizzat Erzurum'a geldiini ve eeri burada Ermenilere sz geirip ktalin nn almaya muvaffak olamazsa bizzat kendi-si(nin) birinci olarak Erzurum'u terkedeceir ifade etti. Mklemeler kamilen tercman vastasyla oldu. Arzu eden zabtann Erzurum'dan kabilmeleri imkan sual edildikte: Cesaretine gvenemeyenlerin kmalar(nm) daha iyi olaca cihetle bunlarn kmalarna imkan dairesinde "msait davranacam" syledi. Miralay Zinke-vi ise btn hzrun muvacehesinde; ''burada ifa edilecek hizmet(in) yalnz Rusya'ya hizmet vazifesi olduuna kani olarak, bizzat kendisinin de ancak bu kanaatle Erzurum'da bulunduunu" syledi.

En nihayet, btn zabtan on gn kadar daha bekleyerek, Antranik'in sylediklerinin doru olup olmadn grmeye ve neticeye gre hatt- hareket takibine karar verdiler. Bu itima 20 yahut 21 ubat'ta vki oldu. tima hitmndan bir mddet sonra miralay Dulohanof Rus zabitannm Ermenilere bu derece hiss-i nefretle bakmakta olduklarn hibir zaman tasavvur edemeyip hayrette kaldn gerek bana ve gerek dier Rus zabitlerine kemal-i taaccple sylemitir. Ertesi n Antranik tarafndan sokaklara ta'lk ettirilen (astrlan) Trke beyannamelerde, "katledilenmslman olsun Ermeni olsun mutlaka fili(nin) bulunup ayn cezaya duar edilecei ve mslmanlarn hibir eyden korkmayp dkkanlarn aarak ticaretleriyle megul olmalar ve altrmak iin cem' ve sevk olunan mslmanlardan birinin ziy'nda bunlar cem' ve evke memur olan ktann kffesi(nin) kendi hayatlaryla mesul tutulacaklar vesaire..." tahrir edilmitir (yazlmtr). Ertesi gn, maiyyetimdeki taburlardan birinin kumandam olan yzba vekili Canbulatyan ile birlikte at stnde bir sokaktan geerken birka kiinin duvardaki ilam okumakta olduklarn grdk. Canbulatyan bunlara Trke izah ederek, "mslman ahali tarafndan bir kyam vukubulmad takdirde Ermeniler tarafndan bir gn fenalk zuhura gelmeyecei"ni anlatt. Buna cevaben, "iki seneden beri mslman ahalinin hibir fenalk yapmak teebbsleri grlmedii gibi ba'dem (bundan sonra) byle bir fenalk yapak tasavvurunda dahi olmayp, ancak silahsz ve mdafaasz kalan mslamanlann bil-sebep (sebepsiz) itlaf edilmemesini rica ettikleri"ni sylediler. Benim Rus topu kumandan olduumu ve gerek ben ve gerek benim arkadalarm Rus zabitleri(nin), mslman ahalinin hibir vehile zarar grmelerini arzu etmeyip, imdiye kadar olduu gibi ba'dem dahi ellerinden geldii kadar bu biareleri mdafaa edeceimizi kendilerine anlatmasn yzba vekili Canbulat-yan'dan rica ettim. Orada bulunan Trklerden birou ve bilhassa ilerinden bir-iki tanesi 7 ubat vakasnda bizzat benim kendi hayatlarn kurtardm syleyerek szm tasdik ettiler. Canbulatyan Ermeni komitesi azasndan idi. kinci itima yalnz Rus zabitamndan mrekkep olup, hariten ancak doktor Zavaryef vard. Bu ictimada "kinci Erzurum kale topu alay, Ermenilerin zann gibi, Ermeni topu alay olmayp daima Rus topu alaydr ve zabitandan hibirisi Ermenilere gnll yazlmamtr, yazlmak da istemiyor. Ermenilere hizmet etmek iin hibirimiz imza vermemi ve mukavele akdetme-mitir ve hakikat-i halde hkmet bu alayn Rus veyahut Ermeni alay olduunu suret-i kat'iyyede tesbit etmelidir. Eeri Rus alay ise bize Rus neferleri gndermeli; eeri Ermeni alay ise, Rus ordusunda hizmet etmek arzu eden zabtana bu alaydan infikk (ayrlma) msadesi verilmelidir. Kafkas cephesinde hizmet etmek istemeyenleri de ahar (baka) cephede hizmet etmek zere geriye gnderilmeli. lan olunan idare-i rfiyenin ancak yalnz buna mmanaat edebildii grlmtr. Bu aralk yu bulduuna gre Mvery Kafkas Rusya hkmetinden ayrlacaksa Rus zabitlerine mutlaka izin vermelidir ki, bunlar burada ecnebi zabiti vaziyetinde kalacaklardr." zemininde mbhast cereyan etmi ve neticede, mevcut tamimlere istinaden ya Harbiye Nezreti emrine veyahut Rus kolordularndan birine naklolunmak iin her arzu eden zabitin resmen mracaat edebilecei anlalmtr. Bana verilecek bu gibi istidalarn tervcen makamt- lzmna (gerekli makamlara) gnderileceini ilan ettim. Bu itima hengmnda bunlar mzakere ve mb-hase edilirken, yedinci Kafkas cebel topu taburundan yzba vekili Yermolof yeni tekil olunan Ermeni taburuna gitmek istemeyerek infikk istidasnda bulunmu, evvela vazgemesi iin kandrmaya

almlar. Fikrinde sabat ettii anlalnca miralay Morel istidasnn zrineyazd ilamda "bu zabitin, ie yaramadndan dolay cephe erkn-l harbiyesi emrine iade edildii" kaydm koyarak 24 saat zarfnda Erzurum'dan kmas iin tazyik edilmi. te bu vehile pek fedakr bir harp zabiti olan Yermolof(un), bilhassa Ermeni ktaatna hizmet etmek istemediinden ve bir de miralay Morel'in Ermenilere hizmet ettiini alenen sylemek dikkatsizliinde bulunmasndan byle n-hak yere lekelendii zikredildi. Doktor Zavaryef dahi, tpk Anrranik'in sylediklerini tekrar ederek, sulh aktedilinceye kadar Erzurum'da kalmaklmz(n) Rusya'nn menfaati iktizsndan bulunduunu ve mtemeddin bir millete mensup zabit olduumuz cihetle, "Ermeniler, siz Trklerle hesaplasnz! Birbirinizi kesiniz! eytan alsn, sizin dahil iinize biz Ruslar neden karalm?!" diyemeyeceimizi ileri srd. En nihayet, "eer alem-i insaniyete hizmet etmek arzu ederseniz Erzurum'da kalarak bundan byle Ermenilerin slmlar katliam etmemesine almak da bir vazife-i insaniye idiini" syledi. Zavaryef'in nutku lzumu vehile tesir edemedi. ctimadan sonra bizzat dok-tor(un) kendisi "Artk hibir mid-i salh kalmam olmakla belki btn zabitan infikk edecektir (ayrlacaktr)." dedi. Ordu-y Osmni'nin Erzurum'u istirdadndan on gn sonra baz vesaiki (vesikalar) okumak frsat dt. Bu vesaikte, doktor Zavaryef, aktan aa Ermenilerle muhtariyet i'tsmdan bahsetmi ve bunun iin de Rus zabitlerinin hizmetinden istifade edilmek icap edecei mezkur olup, doktor Zavayef Erzurum'a gelmeden akdem kaleme alnmtr. Dr. Zavaryef(in) Rus heyetinin ahvl-i ruhiyesini pekala anlayabilmi olduu tezahretmiti. Biz daima asker idik, politika ile itigal etmek arzusu hibirimizde yoktu. Ermeni partizan muharebesini dahi Rus zabitleri hibir zaman kendilerine mal edinmemilerdir. Antranik'in va'di vaad eklinde kald. Ahali bunlarn hibirisine inanmyordu. arlar kapal, herkes korkuyor, slm mahalltmn (mahallelerinin) sokaklarnda hi kimseler yoktu. Yalnz belediye dairesi civarnda bir-iki dkkan ak olup, yalnz gndzleri birka mslman buralarda toplanabiliyordu. Hibir Ermeni ceza grmedi; hibir kabahatli Ermeni meydana karlmad. Kabahatsiz Ermenilere nasl ceza edilebilir ki?! Ermenilerin o mtalaalarna kar, Rus zabitleri(nin) imdiye kadar birok kabahatli Ermenileri meydana koyduu halde bunlarn hibirisi(nin) ceza grmedii sylenirse skut ediyorlard. Mnferit ktallerin arkas kesilmemi, fakat biraz gizli tutmaya almlardr. Cinayetler ehirden uzaka kylerde ve Rus zabitlerinin nazarndan uzakta yaplmaya balad. ehre yakn kylerdeki Trkler kayboldu; fakat, nereye gittikleri bilinemedi. Uzak kyler de silahla kendilerini mdafaaya baladlar. ehirde kyam korkusu bahanesiyle tevkifler oald. Tevkif olunanlarn ne halde bulunduklar, Erzincan'daki gibi boazlanmalar tehlikesi ve hayatlar hakknda miralay Morel'e sorduum imal suale "mevkuf-lar(m) emniyetli karakol vastasyla sevk ve muhafaza edilmekte ve ksmen Tiflis'e gnderilmekte olduu, bir ksm(nm) da rehin makamnda Erzurum'da alkonulmakta olduu" cevabn vermitir. ae hususunda yolsuzluklar bagsterdi. Topu alay iin ya talep edilince ambar memuru Ermeni vermez. Halbuki elektrik denilen Ermeni blkleri iin baavular gidince Antranik ile eskiden muarefesi olmas dolaysyla hemen ya verilir. eker talep ederler, bizzat Antranik ekeri kendi nezdinde cem'edip tevziini umuma siyynen icra edeceinden bahisle verilmez hale geldiini aldm raporlardan anlamaya

baladm. Menzil hatlarn takiben gelen Rus zabitleri ektikleri skntdan bahisle ikayet ettikleri halde, Ermeni zabitan her yerde scak yer ve yemek bulurlard. ubat evstmda (ortalarnda) topu zabitamna iki vagonet3 verilerek bununla ksmen eya ve ksmen dahi ailelerini geriye sevkede-ceklerdi. Daha vagonet verilmesi hakkndaki mracaata, erkn- harbiye, henz Erzurum'dan infikk etmeden evvel muvafakat cevab vermiti. Erkn- harbiye hareket ettikten sonra vagonet verilmesi uzad. Bunun zerine miralay Zinkevi'e tahriren mracaat etmekle, buna memur olan Ermeni, iki gnden evvel cevap veremeyeceini syledii halde, btn zabitlerin gz nnde firari Ermenilere her trl vasta-i nakliye tedarik olunmakta idi. Yollarda ise msellah firari Ermeni, srlerle kaarken tesadf ettikleri her ahstan korkularndan veyahut paralarna tama'an gizlice itlaf edip soyduklar daima vki olan ahvalden bulunduundan eya ve ailelerin muhafazaszca evki pek ziyade tehlikeli idi. Geriden ikmal efrad gnderilmedii gibi, elde bulunan cz'i miktar piyade efrad da hi kimsenin emrine itaat etmemekte idi. Antranik gelmeden evvel piyade blkleri cepheye gitmekten imtina ediyorlard. Antrank geldiktensonra geri cepheye sevkolunabilmilerse de, son derece rezaletle firar etmekte idiler, Antranik bizzat at stnde olduu halde klla veyahut yumrukla firarileri toplayp cepheye sevketmeye urayordu. Rus zabitlerinin cebren bulundurduklar ktaat ise ufak eteler haline geldi. Antranik askerleri idare hususunda belki meharet sahibi olabilir; ancak, miralay Dulohanof vastasyla alnan emirleri samalk, kymetsizlik itibariyle beni hayrete drrd. Balarnda Antranik olduu halde btn Ermenilerin yegane midi Rus topusunda idi. Halbuki mevki-i mstahkemdeki toplardan istifade edilebilme(nin) muallem efrada ve miktar- kfi mut ve muallem piyadeye mlik olmakla mmkn olacan hi dnmyorlard. Maksat- asli aikar idi: Firar ederken toplarn himayesine snmak, ki netice tamamen byle kt. Trabzon sulh mzakeresinin bidayeti her gn baka tarihe talk olunmakta idi. Evvela 17 ubat, sonra 20, daha sora 25 ubat'ta balanacam Erzurum ktaat erkn harbiyesinden reniyorduk. Kararghmn her ikisi de ehrin muhtelif cihetlerinde idi. Mevki-i mstahkem ka-rarghndaki telefon hemen hi ilemez derecede fena olmakla, bizzat gnde iki defa oraya gitmek mecburiyetinde idim. Miralay Morel ile pnun erkn- harbiyesinden aldm malumatta Erzurum civarnda muntazam Os-manh ktaat mevcut olmayp, Krt eteleriyle, aralarnda Osmanl ordusunun Erzurum'dan ekildii 1916 tarihinden kalma muallem efrad bulunan msellah (silahl) civar kylleri ile harp edildii anlalyordu. Gerek eteler ve gerek aralarnda asker bulunan kyle kitleleri, bu civara gelen baz Osmanl zabitannn bilhassa ms-lmanlarm mdafaa-i nefs iin yaptklar tekilattan iba-ret olduu farzediliyordu. Mtearriznde, ancak Ermenilerin Erzincan'da terkettikleri iki cebel topu vard. Bunlar Erzincan, Oltu, Fem istikametlerinden taarruz edebilirlerdi. Geriden, Kars ve Palandken taraflarndan dahi gelmeleri muhtemeldi. Miralay Morel, nedense yalnz Oltu tarafndan hcum edilecek zannnda idi. Keif hidemt (hizmetleri) Ermeniler tarafndan pek cahilane bir surette yaplmakta idi. Svariler ise kylerde kati ve yama ile meguld. Keif yerine kyllerin hayvanlarn srp gtrmekle vakit geirirlerdi. Raporlar ise kamilen uydurma idi. Keif

mfrezesine taarruz eden dman kuvveti ikibin gsteriliyorsa, hakikatte mutlaka ikiyz kiiden az kard. yz-drtyz kii tarafndan ihata edildikleri ve kurtulmaya muvaffak olduklarn syledikleri halde ancak bir yaral, bir telef verdiklerini de ilave etmekten sklmazlard. Bir gn Ermeni zabitlerinden birisi, kumanda ettii mntkaya drtyz kiilik bir mfrezenin taarruz etmeye baladn telefonla bildirmi ve hakikatte ise kar kyden iki silahsz adamn kp ba'deh geri dnmesinden baka birey olmad tezahr etmiti. Ermeniler Erzincan' terkettikleri zamandan Osmanl ktaatnn Erzurum'u igali tarihine kadar geen mddet zarfnda Ermeni keif kollar tarafndan Trk ordusundan yalnz bir svari yakalanmt. Tahminime gre bu biarenin ya ayaklan donmu olacak yahut bir deerinin muaveneti olmakszn yrmeye mecali bulunmayacakt. kinci zabitan ictimamdan sonra baz zabitler dier ktaata nakillerini istida etmilerdi. Bunlarn istidalarn miralay Morel'e gtrdm srada pek ziyade kprp, divan- harp kararyla bunlarn ayrlmasna kuvvetle mmanaat edeceini sylemiti. Halbuki toplar henz Rus zabitlerinin elinde bulunmakla, cebir ve iddete kar top ateiyle mukabele edebileceklerini bildirdim ve zabitan kendi kendilerine terk-i mevki etmeyip kanun mucibince tebdillerini talep eylediklerinden, arzularnn is'f(nm) zaruri olacan anlattm ise de, infikk etmek (ayrlmak) arzu eden btn zabitana yzba vekili Yermolof'a verilen vesika gibi kendilerini lekeleyecek vesikalar vereceinden, arzu edenin tecrbe etmesini syledi. Miralay Dulohanof, Tiflis'te ve Batum'da syledii gibi, arzu etmeyen zabi-tann ibanda kalmasnda fayda olmayacan ileri srdm zaman, zaten bunun iin 60 ngiliz topu za-bitann Erzurum'a gnderilmesini talep edip vaad aldm bildirdi. Erzurum istasyon ser-memurluu vazifesinde bulunan bir Rus veyahut Polenez neferi(nin), hizmette kalmak istemediinden dolay tevkif olunup, cebren ifa-y hizmete sevkedildiini bu srada iitmitim. Emirlerin hsn-i ifasnda srat husul bahanesiyle ve hakikatte her ihtimale kar btn zabitann yek-dierine lzumunda muavenet edebilecek surette yakn yerlerde ikmet etmeleri hakknda evmir-i lzme (gerekli emirleri) verdim. Yzba vekili Yermolof ubat'm 25'inde hareket etmiti. Giderken, yolda Sarkam'a urayp orada bulunan erkn- harbiye reisi general Viinski ile topu kumandan general Gerasimof'a Ermeniler arasndaki fena vaziyetimiz hakknda grdn ve bildiini sylemesini ve mmkn olduu kadar sratle ujalden hals edilmekliimizi (kurtanlmaklmzi) rica eylemesini tavsiye ettim. 24 ubat'ta bir Osmanl tayyaresi(nin) gelip civar kefetmesinden, Osmanl ktaatnn Erzincan'da ve hattaMamahatun'da bulunduklarna hkmetmitim. Bu hengmda Erzurum'un tahliyesi hakknda Trklerden bir teklif varakas aldn miralay Morel sylemiti. Osmanl ktaatnn Erzurum'u igalinden sonra, bizzat kolordu kumandan Kzm Bey'den (Karabekir) rendiime gre, tahliye hakkndaki kat(n) gayr-i muayyen bir teklif varakasndan ibaret olmayp, bizzat kendi imzasn hvi bir mektup olduu anlalmtr. Miralay Morel ise meseleyi ehemmiyetsiz grp, bizzat kolordu kumandannn imzasn hvi olan resm teklifi, imzas adi bir propaganda varakas gibi gstererek beni ifale almtr. 24, 25 ubat'ta cephede tehlikeli bir hal grlmedii mevki-i mstahkem erkn- harbiyesinden bildirilmitir. Yalnz Tekkederesi civarnda Krtlerin itimai haberi alnmakla o cihete bir mfreze sevkedilip bunlarn ileri harektna mmanaat edildii

malumdu.Erzurum'dan sevkolunan bir mfreze ise, dman lca'dan birka verst 4 geri att syleniyordu. 26 ubat'ta Tekkederesi'ndeki Ermeni mfrezesi(nin) ihata edilmi ve kaabilenleri(nin) Erzurum'a komakta ve Ilca'daki mfreze(nin) de bozulup ayn istikamete kamakta olduklar haber alnd. Mtaarrizne kar topu atei almas hakknda miralay Morel'den emr-i ifah almtm; ancak, hibir yerde taarruz eden bir hedef gremedim. Harput osesi zerinde, panik halinde Erzurum'a firar eden Ermeni askerlerinden baka birsey grlmyordu; Trabzon osesi zerinde ise, manevra meydannda yry yapar gibi toplu yol kollarnda Ermeni ktaat Erzurum'a ric'atetmekte idi. leden sonra, civardaki Gz kynn et-radnda dman ktaat bulunduu anlald. Bunlarn miktarm binbeyz kii tahmin ettim. Bu mfreze talim grmemi Krt etesine benzemeyip, muntazam sevk idare edilen bir alaya benziyordu. Ancak, aralarnda bulunan svari dkntleri bunlara, biraz tanzim edilebilmi Krt mfrezesi ekli veriyordu. Kic'at edenlerin hali ve manzaras pek ackl ve mitsiz idi. Ric'at eden Ermeniler arasra ksa tulde (uzunlukta) seyrek avc halinde yaylyorlar. Kh osenin etrafnda ufak kmeler halinde toplanp sersem sersem yryorlard. Bunlarn yzlerinde korkudan baka birey grlmyordu. Antranik, bunlar bir para tanzim edebilmek iin avc hattna doru gitti ve bu hatt bir miktar ileri sevketmeye muvaffak oldu ise de, korkak Ermeniler bir kere yatnca bir daha kalkmadlar. Bizim tarafta topu atei gece karanlna kadar devam etti. Krt ekiyasnm taarruzlar(nn) balamasndan dolay bunlar def ile megul olmaya balanld zamandan itibaren btn Rus zabitleri infikk kararndan vazgeip, uhdelerine terettp eden vezifi (grevleri) hakkyla ifaya almlardr; nk, byle zamanda infikk arzusu izhar edenler korkaklkta itham edilecekti. Ermenilerin topu hakkndaki fikirlerini bu gn rendim. Byk Kiremitli civarndaki bataryamn muhafazasna memur olan Ermeni piyadesini ileri srmek imkan olmad. Bunlar bilakis bataryay brakp Harput kapsna doru daima geri ekilmekte idiler, Tekkederesi kynden firar eden Ermeniler, kaarken bile civarda bulduklar hayvant srp gtrmeye ve yalnz grdkleri silahsz ahaliyi ldrmeye almlardr. Trklerin ehre takarrpleri (yaklamalar) Rus er-kn- harbiyesince gayr-i muntazr (beklenmedik) bir zamanda vki olmutur; nk, iktiz eden muharebe emri bile verilmemiti, verilmi olsa bile bana kadar vsl olamamtr. Hariten silahba ve baskn borusu alnd zaman piyade ktaatnn igal edecekleri mahal-ler(in) evvelce tayin edilip tamim edilmi olduunu iit-mitim. Fakat, bu emir de bana kadar vsl ol(a)mamt. Benim vazifem pek basit idi: ehrin hudud- mstahke-mesinin top atei haricindeki dman, oradan ileri geirmemek iin top atei altna almak. leri mevazi'de ise piyade ile birlikte benim emrim altnda bulunmayan cebel toplar vardr. Bu gn akama kadar ehir milisleri (Ermeniler) ehir dahilindeki mslman zuhurun (erkeklerin) kffesini, hatta ihtiyar ve hastalan bile toplamaya devam ettiler. Esbab sual edildikte, imendifer hattndaki karlar temizlemek iin amele topladklarn sylyorlard. Oturduum evin kapsnda ismim yazl olduu halde, bir Ermeni darlfnun (niversite) talebesinin) maiyyetindeki devriye ile gya taharriyat icras iin

haneme duhul etmi (girmi) olduu(nu) bu akam haber almtm. Familyamn mmanaat ile eve girmeye cesaret edemedii gibi, ev sahibi olan ihtiyar bir Trk ile birka Krt hizmetiyi alp gtrememi, fakat azna geleni sylemi. Bu yolsuzluklarn Antranik'in emriyle yapldm mektepli kendisi ifade etmi(ti). Ahaliyi toplamak maksadyla bir daha ev sahibi ihtiyar almaya geldikleri vakit bana dehalet edebilmesi iin benim ikametghma geilecek bir kap atrdm. Son zamanlar benim Antranik ve erkn- harbiyesi ile olan mnasebetime ahit olmak iin, her gittike beraberime seferberlik ksm mdr yzba Julkevi'i aldm cihetle, bir akam da zabitan ictimana yine birlikte gitmitik. Komisyona muvasalatmzda bizim gelmekliimizi bek-lemeden celse(nin) in'ikat etmi olduunu rendik, odada tideki kimseler mevcuttu: Antranik, doktor Zavaryef, miralay Zinkevi, Morel, Dulohanof ve dier birka kimseler. Beni grdkleri gibi, bakumandan Odielidze'nin telgrafn miralay Zinkevi ber-vech-i ti okudu: "Osmanl ordusu kumandan Vehib Paa, Erzurum'un igali iin ktaata emir verdiini telsiz telgrafla bildirdiinden, mevki-i mstahkemde mevcut toplarn tahribiyle ktaatn geri ekilmesi". mza Odielidze Bu emir biraz ge kaldndan, gn kadar zamana muhta olan tahrip ameliyatn bittabi yapamadk. Antranik yksek sesle Ermenice birisine kfr ediyor, doktor Zavaryef bunu teskine alyor ve Antranik'in sylediklerini bize tercme ediyordu. "On-onbebin kii gnderdik. Erzurum 'u muhafaza edecekleri yerde geride oturup da Ermeni milletini ve Ermenistan' batran Ermeni ressna lanet ettiini, elde bulunan birka bin Ermeninin de hbirisi(nin) cepheye gitmek istemediini" bara ara sylemekte imi. Bundan sonra Antranik ber-vech-i ti kararn bize syledi: ki gn daha Erzurum'da sebat ederek, mmkn olan tahribat yaptktan sonra tahliye edilmesi. Ba'deh, odada hi kimse yokmu gibi soyunup yatana yatt. ehrin tesinde berisinde zuhur eden yangnlarn sndrlmediini ve gece vakti milisler tarafndan slamlardan ihtiyar ve hastalarn bile evlerden toplanp bir semt-i mehule gnderilmekte olduunu doktor Zavar-yef'e sylediim zaman, yangnlarn itfas ve slamlarn toplattrlma ma s hakknda emirler verildiini bildirdi. Doktor Zavaryef ile akdemce geen mbhaseleri-mizde, kendisi hkmet azasndan bulunmak sfatyla hibir gn yolsuzluk yaplmamasn son derece arzu ve buna btn kuvvetiyle alacan sylerdi. Gerek bu ve gerek bunun emsali olan Ermeni mtefekkirlerinden hep bu yolda muvafk fikirler isitirdim. Yreklerinde ve fikirlerinde ne maksat beslediklerini bilmem/ ancak lisanlarndan Ermeni mtefekkirleri arasnda ktal ve yama fikrinin mekruh olduunu alenen syleyenlerin mevcut olduu gayr- kbil-i inkardr. Doktor Zavar-yef(in) Ermeni mefkuresini benden daha iyi bilmesi lazmdr. Antranik tarafndan verilen kararn suret-i icras hakknda baz gn mzakerttan sonra herkes evlerine dalmt. Erzurum'da iki gn sebat etmek meselesine gelince: leri hattaki tahkimatn kuvveti ve mdfinn kesreti itibariyle, yalnz Krtlere kars deil muntazam ktaata kar bile krkiki gn mdafaa edilirdi. Mtareke mzakeresi hengmnda Krtlere sz geirtmediklerini Tr-kiya hkmeti resmen bildirmi olmakla, Krtlerin hcumuna kar her trl tedbir ittihaz bizim borcumuz olmutu.

Gece haneme avdet ederken, yangnlarn itfa edilmi (sndrlm) ve her gn yolsuzluklardan eser kalmam olduu grlyordu. Kararghma avdet edince, toplarn tahribi iin lazm gelen emirleri verdim. ki gn zarfnda bunlar tahrip olunabilirdi. Piyadelerin gece karanlndan bi'Hstifade siperleri terlettiklerini zabitlerimin raporlarndan anlyordum. Birok uratktan sonra telefonla miralay Morel'i bulup aldm haber-leri kendisine syleyebildim. Buna kar "tedbr ittihaz edip (tedbirler alp) taviye ktaat gnderdii cihetle bu husustan dolay hibir tehlike mevcut olmad"n bildirdi. Haneme gidip gece saat birde yattktan sonra iki ile arasnda ehirde tek tuk silah sesleri iitilmeye balad. Tpk geen gnlerde olduu gibi, sokaklarda Ermeni sesleri, balta sadlar, kaplarn krlmas, ahalinin cebren gtrlmesi grltleri iitilmeye balad. ki dnce beni pek skmaya balad: Evvela, iinde bulunup da meseleyi gzleriyle grmeyenlerin bu "hrriyet mcahitleri!!)" Ermeni ekyasnn, yaptklar vahet ve rezaleti Rus zabitlerinin msadesiyle yaptklarn zannedip, Rus zabitlerinin de Ermenilerle birlikte lekelenmesi; saniyen, ehre taarruza balayan kitle arasnda muntazam Osmanl ktaat dahi bulunmak ihtimali olduundan ve halbuki bakumandann karar ve emri ve arzusu muntazam ktaatla harbetmek olmayp ehrin tahliyesinden ibaret olduundan, bu cihetle dahi bir su-i tefehhm ihtimali, iki mhim sebeplere kar ber-vech-i ti mukarrert ittihaz ettim: Sabahleyin erkence miralay Morel'e gidip kafi iki teklifte bulunmak: Evvela, Ermenilerin ekvetini ta'tl etmek iktidarnda deilse, toplarn bir ksmn Ermenilerin stne evirip, ibtid teklif etmek, sonra atele icbar etmek. Saniyen, derakap mkleme memurlar gndererek, hare-kt- harbiyenin ta'tl ve iki gn zarfnda kan dklmek-sizin Erzurum'un tahliye ve teslim edileceini Osmanl ktaatna bildirmek ve Erzurum'un tahliyemi esnasnda Ermenilerin ktal yapamamalar iin, Rus zabitlerinin kumandas altnda Ermenisiz mfrezeler tekil edip ktale silahla mmanaat etmek ve iredir. Erkence, yzba Julkevi ile birlikte miralay Mo-rel'e giderken, yolda topu cephane deposunun nnde buna memur olan mlzm- sni Bagratonyan'a rastgeldik. Ric'at emri verildii iin cephanenin infilak ettirilmesini (havaya uurulmasn) arzu ediyorsa da bu bapta benden emir alnmas lazm geldiini syledi. Buna hayret ettim; nk, cephane deposu miralay Duloha-nof a aitti. Maamafih, cephanenin infilak ettirilmesi hakknda topulara hibir emir verilmemi olduundan, bu infilaktan btn Rus zabitleriyle birlikte ehir sekenesi de mteessir olacandan, infilak ettirilmemesi lzumunu syledim. kna ederek cephaneyi kurtardm. Miralay Morel'in kararghna yaklatmda, herkesin kamakta olduklarn grdm. Kararghn karsndaki Amerika konsolosun(un) hanesi(nin) tamamen tutumu ve yanmakta olduunu grdm. Miralay Morel ile Torkom beygirlerine binmiler ve eyalarn bir otomobil ile birka arabaya tamamen yklemiler firara mheyya (hazr) bir halde bulunuyorlard. Saat sabah yedi idi. Ahvalin ne merkezde olduunu sorduumda, sabah bete ric'at emri verildii halde, henz bu emrin bana vsl olmamasndan birey anlayamadn syledi. Korktuum bama geldi. Rus zabitan ve toplar himayesinde Ermeniler firara muvaffak oldu. Rus zabtan toplarn bizzat kendileri idare etmek artyla mtcarrzni tevkife (durdurmaya) alrlarken, Ermeniler geride rahata katliam yapp firara muvaffak olmulardr. Kendim gelmeseydim ric'at emrinden hibir Kus zabitinin haberi olmayacakt. Evvelce vekyi'a dair mmkn olduu kadar az malumat

verdikleri halde, bana hi aidiyeti olmayan tamimleri ve emirleri de gn d eriyorlard, ilk iim, piyade mermilerine kar mu-hafazah ceketlere brnp, Kars osesinde serbeste firara koyulan cesur(!) Ermenilere son teekkratm ifa etmek iin Mecidiye tabyasna koup, bunlan arapnel ile gzelce bir selamlamak olacakt. Ancak, firariler me-ynnda hi kabahatsiz baz kimselerin de mutazarrr olacaklarn (zarar greceklerini) dndm iin bu fikirden vazgetim. Erzurum'da daha birok ahali ve oluk ocuk kalmt. te Er meni ftihlerinin(!) bu vehile Rus zabitlerini aldatmalarndan dolay toplar tahrip edilememiti. Hemen karargha avdet ediyorduk. Yolda, korkularndan akllar balarnda kalmayan birok Ermeni firarilerine rastgeliyrdk. Yollar firarilerin attklar eya ve malzeme ile dolmutu. Yollar geilmez bir hale geldiinden, sokaklarn biraz daha tenhasna sapmtk. Burada birok insan feryatlaryla yaylm atee tesadf ettik. Sokaklarn dnek mahallerinden ileride ne olduu grlmyordu. Yalnz karlarn zerindeki kan lekelerinden, bu civarda muharebe cereyan etmekte olduuna hkmederek geri dndk. Drtyol azna gelince arabadan inip yaya yrmeye baladk. Sokaklarn birinden milis kumandam Ermeni'nin at stnde olarak ktm grnce tahminimde aldanmadma hkmettim. Karargha avdetimde piyade ile birlikte ric'at etmeleri iin bataryalarma emir verdim. Topu zabitlerinin infikk iin nakliye arabalarnn verilmesini emrettim. Nakliyedeki arabaclarn daha geceden kamilen firar etmi olduklarn rendik. Batan aaya kadar fienkli Ermeni firari neferleri hayvanlar arabalardan skp bir beygire ikier kii binerek Kars'a doru firara koyulmular. Benim arabam-daki hayvanlar da skmek istedikleri zaman seyisimmmanaat edince zerine ate etmiler, hayvanlarmdan birisi yaralanm; fakat alp gtrememiler. Elli arabadan ibaret olan btn nakliyeden ancak i-ki- araba ele geirebildik. Bu arabalardan ancak birka zabit istifade edebilip acele ile eyalarn ykleyip gittiler. Birka arabadan daha istifade imkan vardysa da, sokaklarda geliigzel teye beriye iddetli tfek atei icra eden korkak Ermeni firarilerinin kr kurunlarndan muhafaza kaydyla evlere girmeye mecbur olmutuk. Trk ahali gerek bizi ve gerek ailelerimizi Krtlerin tasallutundan muhafaza edeceklerini temin ettiler. Ermenilerin sersemce ateine bakmayarak sokaklardan gemeye alsaydk bile Kars kapsn Trkler tutmu olmala buradan gemek mmkn olamayacakm. (Nitekim) yzba vekili Mitrofan o civara yakn oldu halde bile bu kapdan gemeye muvaffak olmayarak avdet etmiti. Biraz zaman sonra Osmanl ktaatnn ehre girdiini haber alnca, mtearriznin yalnz Krtlerden ibaret olmayp, muntazam ktaatn mevcut bulunduunu da renmi bulunduk. Cesur(!) Ermeni piyadeleri geceden bi'1-istifade frtna sratiyle Erzurum-Kars osesinde firara balamlar; eeri sahihten frtna olsayd bu kadar az zamanda Erzurum'u Ermeni levsinden tathr edemezdi (pisliinden temizleyemezdi). Gerek siperlerde ve gerek ehirde hibir yaral veyahut maktul Ermeni kalmamtr. Ne kadar muannidne mdafaa bulunduklar bununla da sabittir!! Erzurumda esir olan bilhassa Rus zabitleri olmakla bu dahi Ermenilerin ne kadar byk fedakarlk ettiklerine(!) bir ahit-i adildir! Osmanl ktaatnn Erzurum'u igalini renince, yaverimle birlikte mracaat ederek mevcudiyetimizedair malumat verdim. Rusya'nn Trkiya ile sulh akdetmi olduunu ancak bu dakikada rendim, Yollarda gidip gelirken bana rastgelen Trk ahali ellerime sarlarak hayatlarn kurtardmdan dolay teekkr etmekte idiler. Dier Rus zabitleri hakknda dahi ayn vehile mteekkir idiler;

nk, eeri Rus zabitleri bulunmadayd Osmanl ktaat Erzurum 'u igali zamannda hibir canl Trk bulamayacakt. Romal Petroni, Ermeniler hakknda "Ermeniler de insandr, fakat evlerinde drt ayak yrrler/7 diye yazmt. Rus airi Lermontof dahi bunlar hakknda "Sen klesin, sen korkaksn, sen Ermeni'sin!" demiti. 29 Nisan 1918 Erzurum Erzurum ve Deveboynu mevki- mstahkemi kumandan vekili ve ikinci Erzurum kale topu alay kumandan esr-i harp kaymakam Twerdo KhlebofHatra Rus ihtilali bidayetinden itibaren 27 ubat 1918'de Osmanl ktaatnn Erzurum'u istirdat ettikleri tarihe kadar Ermenilerin Erzurum ehri ve havalisi Trk sekenesine kar tavr u hareketlerine dair5 Erzurum Deveboynu mevzi'i muvakkat kumandan vekili ve ikinci Erzurum istihkm topu alay kumandan esir-i harp kaymakam Twerdo Khlebof Bu hatra, ikinci Rus Erzurum kale topu alaynn Tarihe'sine ilave olarak yazlm ise de, ba-llbasna bir vesika mahiyetini dahi hizdir. Mukaddime Erzincan, Erzurum kasabalarnda ve Erzincan-Erzu-rum yolu tarafeyninde sakin ahali-i slmiye'nin duar olduklar zulm ve i'tisftn derece-i vs'atini btn plaklyla bu veska tesbit ve takrir ediyor. Kaymakam Tverdo Khlebof un el yazsyla yazlan ibu vesikann Rusa asl mahfuzdur. Eskiden beri Avrupa'da ve Rusya efkr- umumiye-since malum olan TrkErmeni husmeti, bu Harb-i Umumi'deki tezahrat mertebesinde hibir zaman tasavvur edilmemitir. Ermenilerin Trkleri grmek istemedikleri eskiden beri malum; Ermeniler kendilerini daima mazlum, mak-hr mertebesinde gstermiler; medeniyetteki terakkileri ve dinleri dolaysyla pek ar ikencelere duar olur bir millet eklinde grnmekte daima muvaffak olmulardr. Ermenilerle bir dereceye kadar temas fazla olan Ruslar, Ermeni medeniyeti ve liykati hakknda bir para baka trl fikir hsl etmilerdir. Bunlar olduka hasis, artc, agzl ve ancak bakasnn srtnda geinebilir bir millet olarak tanmlardr. Rus kyls Ermenilere baka trl hkm verirdi: Rus neferlerinden birok defalar u szleri iittim! "Ermeniler ay millet, Trkler bunlar becerdiler, fakat iyi kesemediler; bir tane kalmaymcaya kadar kesmeliy-diler!" Rus ktaat arasndaki Ermeni efracTher hususta daima en aa addolunmutur. Ermeniler daima perakende hizmeti ve cepheye gitmemeyi tercih etmilerdir. Ermenilerden birok firariler ve kendi kendini yarala-maklar muharebe bidayetinden beri bunlar hakknda bu fikri tesbit etmitir. Fakat, Trklerin Erzurum'u istirdatlarna kadar geen iki ay zarfnda Ermenilerden bizzat grdm ve iittiim ahval, bunlar hakkndaki her trl fena faraziye ve tasavvurun fevkindedir. _ 1916'da Erzurum'un Rus ktaat tarafndan igalinde gerek eTre ve gerek civarna hibir Ermeni yaklatrl-

mamtr. Birinci kolordu kumandan ceneral Kaltin Erzurum ve havalisi kumandanlnda kaldka, aralarnda Ermeni efrad bulunan ktaat bu havaliye sevkedilmedi idi. htilalden sonra her trl tedbr lavedilmi bulununca Ermeniler Erzurum ve havalisine saldrdlar. Bu hcumla beraber gerek ehirde ve gerek civar kylerde evler yama edilmek, sahipleri kffeten katlolunmak gibi cinayetler balad. Ruslarn mevcudiyeti Ermenilerin bu cinayetlerini alenen yapmalarna mani oluyordu. Kati ve yama ekiya-vr gizlice icra edilmekte di. 1917 senesi bilhassa neferattan mrekkep Erzurum ihtilal icra komitesi ahaliden silah toplamak maksadyla her taraf aramaya balad. Taharriyat muntazam surette cereyan etmediinden, biraz sonra yama-girlie mncer oldu. Neferat tarafndan pek vsi surette ya-ma-girlik devam etti. Yamaclkta en ileri gidenler muharebede korkak olan Ermeni neferleri olmutur. Bir gn at stnde ehir sokaklarndan birinden geerken birok neferi kmesi, balarnda bir Ermeni neferi olduu halde yetmi yanda iki Trk' bir yere sevkediyorlard. Ermeni neferinin elinde tel rgsnden bir krba bulunup hiddetinden benzi atmt, yollar gayet amurlu idi. Ermeni neferleri bu biare ihtiyar Trkleri amurlarn iinde sokan bir tarafndan br tarafna srkl-yorlard. Neferleri kandrmak iin ok altm. Bu ihtiyarlara insan gibi muamele etmelerini syledim. Kalabaln banda bulunan Ermeni nefer elindeki tel rgs krbala zerime yryerek, "Siz bunlar mdafaa ediyorsunuz, yje mi? Onlar bizi kesiyor, siz bunlara yardmc kyrsutu-z-deil mi?"diye bard. Toplanm olan dier Ermeniler de bunun tarafn iltizam ettiler. O zamanda Rus neferleri o derece marm idiler ki, her yerde zabitleri dvmekte ve hatta ldrmekte idiler. Mevkiim fenalamt; zabit kumandasnda muti bir devriye kolu zuhur ediverince ahval deiti. Ermeniler hemen ortadan kayboldu. Rus neferleri de ihtiyarlar hakaretsiz sevketmeye baladlar. Rus ktaatnn cepheden kendi kendine daldklar tarihte, cephede kalan veyahut buralara itb eden Ermenilerin geriden dier milletlere mensup ktaat gelinceye kadar Trk kyllerine pek ok vahetler yapmak tehlikesi zuhur etmiti. Ermenilerin ileri gelenleri byle bir hal zuhur etmeyeceini pek kuvvetle te'mn ediyorlard. Trk-Ermeni arasnda vifak- tmm husulne alp muvaffak olacaklarn ve bu bapta her trl teebbsatta bulunduklarn der-miyan ediyorlard. Geceleri bu skn (u) skutun teesss edebilecei tasavvur olunabiliyordu. Hakikaten bidayette bu teminata inanacak ahval n-myn oluyordu. Mesela, Rus neferleri tarafndan kla halinde ifra olunan camiler tahliye ve tathr ediliyor ve bir daha ikametgha tahsis edilmiyordu. Trk ve Ermenilerden mrekkep ehir milisleri tekil olunuyor, kati ve yama edenlerin muhakemesi iin divan- harpler teesss etmesini Ermeniler yksek sesle talep ediyorlard. Bunlarn hepsi(nin) hile ve tuzak olduu bilahare anlalmt. Milis tekilatna giren Trkler pek abukbundan vazgetiler; nk, milis tekilatna giren Tkle-rin pek ou gece devriyelerinden avdet etmemeye ve ne olduklarna dair malumat alnmamaya balad. ehir haricine altr(l)maya gtrlen Trkler de avdet etmiyordu. En nihayet, teekkl edebilen divan- harp, kendisini idama mahkum edeceklerinden korkarak hi kimseyi cezalandramyordu. Mnferit yama ve katiller

oalmaya balad. Knun-i Sni ile ubat arasnda yamaclar tarafndan Erzurum'un maruf simalarndan Bekir Hac Efendi bir gece kendi hanesinde katledildi. Odielidze gn zarfnda katilin meydana karlmasn ktaat kumandanlarna emretti. Bakumandan Ermeni ktaat kumandanlarna efradn itaatsizlii(nm) son dereceyi bulduunu syleyerek pek ar tahkiratta bulundu. Ekiyaca zulm ve taadd ve yollarda altrmak bahanesiyle kra gtrlen Trklerin hemen yan yarya avdet etmemesi hususunu Ermenilere izah ederek, eer taht- igale alnan arazide Ermeniler hakim olmak istiyorlarsa kendileri(nin) mazbut ahlak sahibi olduklarn gstermeleri icap edeceini ve yaptklar cinayetlerle kendi milletlerinin namn telvis etmekte olduklarn Ermenilerin mnevver ksmna pek ac lisanla ihtar etti. Ve hatta, henz Harb-i Umumi neticelenmeyip umum sulh kongresi bu havalinin Ermenilere verilmesini kabul ve tasdik etmemi olduu zamanda Ermenilerin, bilhassa daha ziyade kanuna riayetkar ve serbestiye layk bir millet olduklarn gstermeleri icap edeceini syledi. Ermeni ktaat kumandanlar ve EtmemVjnilletle-ri bir ksm- kall Ermenilerin icra-y vahet etmeleri(nin) btn Ermeni milletinin namusunu lekeleyeceini lisan- kafiyle beyan edip bir ksm Ermenilerin Trklerin eski zulmlerinin intikamn almakta olduklarnve fakat mtefekkir Ermenilerin buna mani olmaya pek ziyade altklarn ve bunun iin kat' tedbirler ittihzn tezekkr ve mevki-i icraya vaz'edeceklerini sylediler. Bundan bir mddet sonra Erzincan'da Ermenilerin Trkleri katliam havadisi vsl oldu. Bunun tafsilatn bizzat bakumandan Od.ielidze'nn azndan iittim ki, ber-vech-i atdir: Ktal doktor ve mteahhit tarafndan tertip edilmi, yani her halde ekya tarafndan tertip edilmemitir. Bu Ermenilerin isimlerini suret-i kat'iyyede bilmediim iin burada zikredemeyeceim. Her trl mdafaadan mahrum ve silahsz sekizyzden fazla Trk itlaf edilmitir. Byk ukurlar alm ve biare Trkler bu ukurlann bana sevkolunup hayvan gibi boazlanm ve bu ukurlara doldurulmu; her kang bir Ermeni sayarm: 'Yetmi mi oldu? On kii daha alr, kes!' deyince on kii daha keserler; ukura atp zerlerine toprak doldurur-larm. Bizzat mteahhit elenmek iin seksen kii kadar biareleri bir eve doldurup, kapdan karlarken birer birer kafalarn paralam. Erzincan ktalinden sonra mkemmel silahlarla mcehhez Ermeniler Erzurum'a doru ric'ata baladlar. Menzil hattn Krtlerin tasallutunudan vikaye iin birka topla birlikte menzil ile ric'ata mecbur olan bir Rus topu zabiti bir gn icabt- harbiyeden olarak Ermeni ktaatndan bazsn mevzie sokmak istemi, muntazam harp etmek Ermenilerin houna gitmediinden, bir gece Rus zabitleri evlerinde uyurlarken evleriyle birlikte yakmak istemiler, evi tututurmular Rus zabitleri pek glkle yangndan kurtulmular, ounun eyas kamilen yanmtr. Erzincan'dan Erzu-rum'a ric'at eden Ermeni ekya srleri, yollar zerine rastgelen slm kylerini ahalisi ile birlikte mahvetmilerdir. Menzildeki arabalar ve topu cephanesini sevk ve nakletmek zere, silahsz ve mut' ahaliden, Krtlerden kira ile arabalar tutulmutu. Bunlar Erzurum'a yaklatka, yollarda, kus.zabitannn evlerine girdikleri zamanlardan bi'1-istifade, Ermeniler bu Krtleri ldrmeye balamlar. Dardaki feryad iitip imdat iin dar kan Rus zabitleri, Krtleri vikaye iin mdafaa edince ayn akbete kendileri(nin) de duar olacaklar tehdidiyle ve silahla mukabele grmlerdir. Bu ktal hayvanca ve vahetle icra olunuyordu. Erzurum ehrinde Rus topu zabtan gazinosunda topu mlazm Medivani, yle bir vakann ahidi olduunu alenen beyan etmitir:

Bir Ermeni, arabaclardan bir Krt' ldrmek iin vurmu; fakat, Krt henz lmemi, srt st dm. Ermeni, elindeki sopay can ekien Krt'n azna sokmak istemi, dileri kilitlenmi olduundan sopay azna sokamayan Ermeni, Krt'n karnn tekmeleye tek-neleye ldrm. Ilca kasabasnda firar edemeyen Trklerin kffe-si(nin) katledilmi olduu ve kr baltalarla enselerinden kesilmi birok ocuk cenazeleri grdn bizzat Odi-elidze syledi. Ilca ktalinden hafta sonra, ubat'n 26'snda oradan avdet eden kaymakam Garyaznof, mhedtm ber-vech-i at hikaye etti: Kylere giden yollarda azas tahrip edilmi birok cenazelere rastgelmi, her geen Ermeni bir kere kfreder ve tkrrm. 12-15 sajen murabba'ndaki cami havlusunda iki ar-sn irtifmda cenaze ylmt. Bunlarn arasnda her yata kadm-erkek, oluk ocuk ve ihtiyarlar vard. Kadn cenazelerinde cebren taarruz asan pek ayan bir halde idi. Birok kadn ve kzlarn mahall-i tenasllerine tfenk fiengi sokulmutu. Ermeni ktaat nezdinde telefon hizmetini ifa eden Ermeni kzlarndan bir-ikisini kaymakam Garyaznof cami havlusuna davet etmi ve Ermeni marifetlerini grp iftihar etmelerini makam- serzenite teklif etmi ve gtrm; o hali grdkleri zaman mteessir olacaklarna bilakis meserretle glmeye balamalar nefretle kark hayretini mucip olmu ve pek ok mteessir olan Garyaznof bunlar ta'zr ve tekdir etmeye balam ve ''Ermenilerin, hatta kadm bile olsalar en alak ve vahi bir millet olduklarn ve harp etmi ve nice fecyi' grm bir zabitin bile tylerini rperten bu vahet levhas karsnda talim ve terbiye ve mektep grm gen kzlarn meserretle glmeleri buna delildir." deyince, bir parack sklmak lzumunu der-htr eden kzlar, sinirlerinin gevemesinden gldklerini ileri srmlerse de efkr- hunhrnelerini tevil edememilerdir. Alaca menzil kumandanl mteahhidi olan bir Ermeni 26 ubat'ta Alaca'da yaplan vahet hakknda yle hikaye etti: Ermeniler, bir kadn, canl olduu halde duvara ivilemiler, sonra kalbini oyup bann stne asmlar! Erzurum'da birinci byk ktale 7 ubat'ta teebbs etmiler. imdi sylendiine gre, topu neferleri sokaklarda ahaliden 270 kiiyi yakalamlar, bunlar kamilen soyduktan sonra maksad- malumu tatmin iin hepsini klann hamamna doldurmular. Bizzat benim son derece gayretim semcresiyle, bunlardan ancak sa kalanyz kii kurtulmutur, Dierleri(nin), gya benim meseleye vukufum dolaysyla, neferler tarafndan evvelce salverilmi olduunu sylediler. Bu iin mrettibi(nin) topu ktaatna merbut piyade Ermeniler arasnda zabit vekili Karagodoyef isminde bir vahi olduu anlald. Bu gn sokaklarda birok Trk katledilmiti. '. 12 ubat'ta Erzurum imendifer istasyonunda birtakm Ermeniler gayr-i msellah mut' mslman ahali-| den on kiiden fazlasn kuruna dizmiler. Bunlar m-I dafaa ve muhafaza etmek teebbsnde bulunan Rus i zabitlerini lmle tehdit etmilerdir. Bu esnada hi ka-: bahatsiz bir Trk' ldrdnden dolay bir Ermeni'yi 'hapsetmitim. Umum kumandan divan- harp tekilini emretmiti. Eski kanun mucibince, cinayet icra edenler idam edilecekti. Ermeni zabitlerden biri bu mevkuf olan Ermeni(ye) cinayetinin cezas olarak salbed ilecein i (aslacan) syledii zaman mevkuf Ermeni hiddetlenmi, "Bir Trk iin bir Ermeni asld nerede grlm!" diye barm. Erzurum'da Ermeniler Trk

pazarn yakmaya baladlar. 17 ubat'ta topu alaynn mntkas dahilinde Tepeky'n btn ahalisi(nin) kadn-erkek, oluk-ocuk kffeten katledilmi olduunu iittim. Ayn gnde Antranik Erzurum'a geldiinden, bu katliamdan bahsederek faillerinin meydana karlmasn syledim. Ne netice kt henz malum olamad. Antranik topu zabitam gazinosunda umum muvacehesinde zapt u raptn teesss edeceini va'detti; fakat, icraat vaat eklinde kald. Halbuki Za-Kafkas hkmeti tarafndan bilhassa zapt u raptn teesss iin Antranik tle doktor Zaveryef Erzurum'a gnderilmilerdi. ehirde bir dereceye kadar grlt azald. Skkn sa kalmayan feylerde de bittabii skun hsl oldu. Harekt- harbiyeOsmanllarn lca'ya doru geldiklerini gsterince, Erzurum ehrinde Ermeniler tarafndan Trk ahali tevkifine tekrar balanld. Bilhassa 25-26 ubatta tevkifler gze arpacak dereceye kt. 26-27 gecesi Ermeniler Rus zabitlerini aldatarak katliam yapp Trk askerlerinin korkusundan kendileri de firar ettiler. Katliam tesadfi olmayp, bi't-tertip evvelce tevkif edilenlerle beraber hepsi tamamen yakalanp ba'deh birer birer katledilmitir, ki o gece katledilenlerin yekun(nn) bine bali olduu yine Ermeniler tarafndan iftiharla sylenmiti. Mdafi Ermeniler o kadar az idi ki, iki topla binbeyz mevcuttan ibaret Trk askerine kar duramayp katlar; fakat, yalnz bu gece zarfnda yaptklar kati pek oktu. Katliamn nne gemek tamamen Ermenilerin ileri gelenlerinin elinde idi. Binaenaleyh, katliamda yalnz ekiya deil, mtefekkir Ermeniler de medhaldardr. Ermenilerin aa tabakas ileri gelenlere ve bilhassa iinde baz temayz etmilerin emirlerine son derece mu-t'dir. Benim alaymn zabitan kamilen Rus olduu halde, efrad hemen kamilen Ermeni idi. Elimizde bunlara kar hibir kuvvet olmad halde, emirlerimizi daima infaz ettirebildik. Bu efrad hibir zaman alenen cinayete tasadd edemedi. Hatta, katliam gecesinde alayn nakliyesinin bulunduu klada yalnz bir Rus zabiti nbeti olduu halde, seyis Krtlerden hibirisi katlolunmarn-tr. yn- dikkattir ki, silahsz Krt seyisler yalnz krk kiiden ibaret olup, bunlarn etrafnda bulunan Ermeni topu nefert yzlerce olduu halde hibir mslma-nn burnu kanamamt. ^' Bil-tefrk btn Ermeni mtefekkirlerinin cinayette medhaldar olduklarn iddia etmek istemiyorum. Hayr bu halin muvafk olmadn, Ermenilerin tuttuu yolunkmaz olduunu itiraf eden Ermeni mtefekkirlerine rastgeldim. Hatta, yalnz kavlen deil, fiilen ktale mmanaatta bulunan baz Ermeni mtefekkirleri de grlmtr. Ancak, bunlar ekseriyet arasnda pek ekalliyette kalyorlar. Bunlar da Ermeni mefkuresine muhalif addolunarak, ekserisi Ermeni vahilerinin nazarnda daima makhr bulunmulardr. Bazlar da sureta cinayet aleyhinde grnerek hakikatte gizlice ktal imkannda hemen icrada kusur etmemilerdir. Bazlar skutu ihtiyar eder, bazlar da Ruslarn serzenilerine kar "Siz Kusunuz, hibir zaman Ermeni milletinin mefkuresini anlayamazsnz!" derlerdi. Vicdan azab nedir bilmezler. nsanlarn vicdan kymettar elmas gibi lekesiz yaratlmtr, lekesiz kalmaldr. Trklerin katlinden dolay vki olan tekdir ve serzenilere baz Ermeniler de u yolda cevap vermilerdir: | 'Trkler de Ermenileri imha iin byle hareket etmiyor-j lar m? Yaptmz intikamdan baka nedir?" j Vukut- nife Ermeni milletinin ve

Ermeni mte-| fekkirlerinin mefkurelerini pek aikar surette gsterir. Hi kimse, olan vukuat olmam bir hale koyamaz. Ermeniler rzgar ektiler; fakat, rzgar ekenin frtna bieceini unuttular. Erzurum Deveboynu mevzi'i muvakkat kumandan vekili ve ikinci Erzurum istihkm topu alay kumandan esir-i harp kaymakam Twerdo Khlebof 16 Nisan 1918 ErzurumMazruf mektubun tercmesidir: 17 Nisan 1918 Erzurum Sadetl Efendim Hazretleri; "Rusya sahra topusunun yegane mmessili sfatyla Rus zabitlerine kar gsterdiiniz ltuftan dolay te-ekkrtm takdim ederim. Birinci kolordu kumandannn size haber verdii yzba Pelyat ismini der-htr buyurmanz rica le tasd'a ictisr ediyorum."Ben ubat ihtidalarnda 12 kta seri ateli sahra ve cebel toplaryla makineli tfenkleri(nin), Erzurum cemi-yet-i hayriyyesi reis(i) Seyidof Efendi'ye, Erzurum'da Ermeni mezlimini itfa iin emirlerine amade ve hizmetinde bulunmay teklif eden iki Rus topusundan birisiyim; o zaman yedinci Kafkas cebel topu taburu kumandan olduumdan, Ermenileri Erzurum'dan cebren kardktan sonra, Odielidze'nin muvfakatyla Erzurum istirdadnda harp edilmemesini temin etmek iin Osmanl ktahyla anlaabileceime emin idim, Trk kta-tyla harp etmek Odielidze'nin plannda yok idi; fakat, tli' baka trl hkmn icra etti. Seyidof, Trkleri vaktiyle teslh edemedi. Kyam zuhura gelmedi. eyi-dof'la yzba vekili Yermolof un itlaf edilmi olmalarndan korkuyorum. Ben Ermenilerin tahribatndan kendimi saklayabildim ve Cenb- Hakk'a ok kr ki. Ermenilere deil Trklere esir oldum. "Rus ordusunun cepheden dald gnden itibaren hibir Trk'e hibir vehile zararm dokunmadndan u niz hizmetime mukabil, memleketim olan Uk-rayna'daki Kiyef'te ailemin nezdine gidebilmek zere esaretten kurtanlmaklm rica etmek cesaretinde bulunamam. Bunun vakt-i merhnu geldii zaman bizzatemredersiniz. Ancak, birka seneden beri beni grmeyen ve alt aya karb benden mektup alamayan aileme yazdm melfuf mektubun Kiyef ehrine gnderilmesine msade buyurmanz rica ederim; nk, ailem imdi hayatta bulunmadma hkmederek me'ys bulunuyorlar. Ben de ailemin yegane velsi bulunuyorum. Benden baka kendilerini beslejtecek kimseleri yoktur. Mektubumu gndermeye msade buyurursanz bir aileyi \ yeniden canlandracak ve beni de bahtiyar edip ilelebet minnettar bendeniz klacaksnz". 6 Keml-i hrmetle mteekkir GENERALNN YAZDIKLARI Resm vazifeli olduu Van ve Bitlis vilayetlerinde be yl dolaarak bu ilci vilayetin istatistiini karan ve Rize konsolosluu yapan bir Rus generalinin kitabnn Ermenilerle ilgili ksmn buraya alyoruz.7 Balkan harbinden sonra Alman slah heyeti iinde genel kurmaylmzn istihbarat ubesinin bana gei-rildim. Artk resm vazife olarak Rusya ve Ermenilerle yakndan uratm. te bu srada, Rus masasn idare eden binba Sdk Bey/ eline geirdii Rusa, pek mhim bir eseri bana gsterdi. Bu eserin ad Van ve Bitlis Vilayetleri istatistiindir,8 Bunu Sdk Bey'e tercme ettirerek Asker Matbaa'da 1914 ylnda, Birinci Dnya Har-bi'nden nce bastrp ilgili makamlara yaymladk, kitab yazan bir Rus generalidir. Bu iki vilayette be yl ve resm vazife ile bulunmu ve dolamtr. 1899'da Van'- dan Rize konsolosluuna tayin olunmutur. Bu

eseri Ruslar, gayet mahrem sayarak, ancak muayyen ahsla-ra mahsus olmak zere bastrp datmlardr. Ermenistan'n muhtariyetinden korkan Ruslar, hakiki durumu olduu gibi gstermilerdir. Kklmde ancak o gzle tandm Dou vilayetlerimizin durumunu bu eserden rendikten sonradr ki, byk vazifelerle o mntkalarda bulundum. Benim syleyeceklerim de bunun ayn olacaktr. Bunun iin mhim yerlerini kaydediyorum: Rus kurmay generalinin yazdVan ve Bitlis Vilayetleri istatistii'nden blmler Trk vahetine hibir yerde tesadf edilemez. Trk vaheti bir hakikat olmayp, bile bile uydurulmu siyas bir hikayedir.nk, ekseriya gz nnde cereyan eden vakalara dair Avrupa matbuatmdaki, bizzat mahade edenler imzasyla yazlan satrlar okuyunca insann gznne inanamayaca geliyor. Hakikat gzyle bakp da hakikati olduu gibi sylemek icap ederse, Dou'da vaheti mslmanlar deil Dou hristiyanlarmn yaptn itiraf etmek icap eder. Her trl fenal Dou'daki hristiyanlar irtikap etmi, sonra da himayesiz mslmanlarn bana yklemilerdir. Bir Trk'le bir Ermeni bir i grecek olsa, Dou hristiyanlarmn gz iinden fikir anlamak derecesinde yaltaklanmalarna karlk, bu Trklerden namus ve doruluk grr. Eer bir Trk'ten bir i sttz'Htacak olursa, emin olmaldr ki, bu sz en kuvvetli noterlerin tasdikini ieren kontratodan daha salamdr. Avrupa'nn bunca yllardan beri slahat yaygarasTrkiye'nin tedrc olarak paralanmas maksadna matuftur. Islahat ne kadar radikal olursa Trkiye arazisinin bir parasnn, bakasnn eline gemesi o kadar abuk olur. KRTLER Krtlerle ilgili birey okunduunda ilk defa gze arpan ey "Krtler hrszdr, ekiyadr, yama ile geinen adamlardr". Bunun sebebi; Krtlerin iine sokulup aratrma yapmak isteyen Avrupallarn ou, yalnz soyulmak deil hayatlarn da tehlikeye koymulardr. Hakikaten Krtler, aralarna girmek isteyen her trl yabancya dosta muamele etmezler. Bu terbiye Krtlerin hassalarmdandr. Hkmetin msade ve himayesi olmakszn Krtlerin arasna girmek isteyen her Avrupalnn, sonu(nun) hayrl olmayacan nceden kesin olarak bilmesi gerekmektedir. Bilakis hkmetin msadesiyle seyahat etmek, Avrupalnn yanna br-iki jandarma katlnca, btn seyahat mddetince hayatndan emin olabilir. Bir de istisnasz btn Krtlerin Ermenileri mahvetmek iin uratklarn iddia eden muharrirlerin iddias tamamyla yalandr. Eer o iddialar doru olsayd, Krtlerin arasnda dier milletten hi kimsenin yaamamas lazm gelirdi. Bunlarn aramda yaayan dier milletlerin ya kamilen Krtlerin esiri olmas ya da lokma ekmek tedarikinden aciz kalarak tamamen hicret etmeleri iktiz ederdi. Halbuki bu iki kkn her ikisi de mevcut deildir. Tersine olarak, Dou vilayetlerini iyi tanm olan her ahs itiraf eder ki, bu havalideki hristiyan kyleri Krt kylerinden her halde daha zengin ve daha rahattr. Ermenilerin 1895 ylna kadar olan -eer Avrupallarn dedikleri gibi- Krtler hrsz ve eskiyi olsayd hibir vakit mmkn olamazd. / te bu vehile 1895 ylna kadar ^Ermenilerin Trkiye'deki skntl durumlar hep hayali ve uydurma hikayelerdir. Trkiye'deki Ermeniler, dier yerlerdeki Ermenilerden daha kt bir halde deildirler. Ermeni ihtilalcilerinin yama ve ktal diye bardklar gibi haller, ounlukla Kafkasya'da olagelen eylerdir. Hayvanlar srp gtrmek meselesi de Rusya'nn muhtelif yerlerindeki hayvan hrszlklarndan baka birey deildir. Mal ve

can emniyetine gelince; Trkiye'de hkmetin nfuzu geen yerlerde Elizabetpol (Gence) vilayetinden daha emin idi. 1895 ve 96 yllarnda Krtler hi phe yok ki Ermeni ahalinin dmanydlar. Fakat, bu mesele iki kavmin arasnda srekli bir dmanln varlna hibir zaman delalet etmez; nk, bu vakalar komitecilerin hayalhanelerinde tasarlanp fiilen ilem yerine konan bir komediden ibarettir. Vakalann en dehetli zamanlarnda bile, bunca yllardan beri yama eden ve ekiya diye hret bulan Krt aalarndan bir ksmnn Ermeni fakirlerini himayeleri altna aldklar grlmtr. Ermenilerin "y-ol kesen" adn verdikleri Krtlerle pek dost olarak yaadklarna bundan daha kuvvetli delil olamaz. (Birtakm misaller zikrolunmaktadr.) 1895 ve 96 yllan Krtlerin Ermenilere kar gsterdikleri dmanl yalnz d ekli itibariyle muhakeme etmemelidir. Bu muhitteki kendi dindalar arasnda, kana kar kanla intikam almak det hkmne gemitir. Bu halk arasnda hristiyanlarn dktkleri msl-man kanna kar ne ile intikam alr? Bir de Ermenilerin telef ettikleri slm cesetleri zerinde yaptklar vahetler(in) de (baz uzuvlarn kesip azna koymak gibi)9 ne derece gazap ve intikam davet edecei dnlmelidir. 1895'te Van'a varld vakit Ermeni-Krt mnasebetleri lazm olan hadden fazla iyiydi, Trkiye'nin birok yerlerinde bu iki kavim birbiriyle ok zaman dost geinmitir. 1895 yl sonunda bu mnasebet birdenbire aksi ekil ald. Komitecilerin Krtleri Ermenilere kars kkrtmas, sonucunu gstermeye balad. Halbuki 1897'de ise artk Ermeniler, Krtleri fkelendirecek komitecileri defetmi olduklarndan, tekrar ErmeniKrt mnasebetleri eski halini alp dzelmeye balad. Nerede komitaclarn varl hissolunuyorsa buralarda hkmeti zor duruma sokan bir dizi Ermeni olaylar srp giderdi. Bundan sonra Ermeni ilerini idare edenler, hi olmazsa ksmen olsun Krtleri kendilerinden yana evirmeye almaktadrlar ki, bu da Ermeni meselesinin henz lzumu derecede belli olamayan dier bir safhasn tekil edecektir. (Kitapta gsterilen birok misaller arasnda 1896 yl Van vakasnda Karkan nahiyesinde Krt Musa Bey'in yanna snan birok Ermeni arasnda iki de bakire kz kardein durumlar zikre deer: Bu satrlar aynen kaydediyorum:) "Avrupa'da sylenildii gibi rahat yz grlemeyen Trkiye'de iki bakire kz karde, stanbul'u terkedip ufack sermayelcriyle Karkan gibi bir kyde btn Krt ekiyas arasnda ticaret iin tefecilie balamlardr. Bu bir hakikattir ki, Krtler ve btn Trkiye Avrupa'nn hayal ettiinden pek uzaktr". ERMENLER Bu kitabn Ermeniler hakkndaki szlerinden paralar: Btn Dou vilayetlerinde bulunan Ermeniler eskiden beri ahalinin zengin tabakasn tekil ederler. Bunlar her trl sanat, ticaret ve cifilikle urarlar. iftilik kyllere mahsustur. Ermenilerde en ok gze arpan tabiat, ounun ar derecede mevki sahibi olmasn sevmeleridir. Halbuki buna zerre kadar hak gsteremezler. Fakat, genel olarak yaratllarnda bir arzu varsa, o da maddi servet toplamaktr. Bu hususta kendileriyle rekabet edecek pek az millet bulunur. Btn Ermeniler hrmete ayan derecede tutumlu olduklar gibi, alacak derecede mstesna bir muvaffakiyetle gndelik mecburi giderlerini en az dereceye kadar ksmay bilirler. Bunlar gerek yiyecek gerek giyecek hususunda pek seyrek harcama yaparlar. Ne kadar zengin olsalar zevk safa hususunda elleri pek skdr.

Btn Ermeniler alkandrlar. ehirli Ermeniler kendileriyle ciddi rekabet edebilecek Rumlarn bulunmad ehirlerde ticareti tamamen ellerinde bulundururlar. Sanat ve ticaret sahibi olan Ermeniler hereyden nce ticaretleri iin msait yerler olan ehirlerde topludurlar. ehirli Ermeniler yakn zamandan beri baz zel tabiatlar edinmeye balamlardr. lk derecede olsun okul grm olan bir Ermeni, milletinin grd politika hakknda son derece geni bilgi sahibidir. hret sahibi olmak, yksekten atp tutmak, yalnz kendi fikirlerini beenmek ve bir de Ermenilerin yeniden doacak olan siyasi nem kazanacaklar fikri bunlarn hepsinde vardr.ehirli Ermeniler, hele genleri her trl politika ile urarlar. Her trl politika aleminin btn inceliklerini bilir grnmek merak vardr. Son Ermeni nesli hemen hepsi gzel konuabilme hastalna mbtela-drlar.10 Dn, vaftiz, cenaze gibi itimai ve din trenlerde yirmi-otuz Ermeni bir yere gelip de ilerinden birok hatipler kp sz sylememesi vki deildir. Son Ermeni neslinin hepsinin en nemli dncesi tesirli bir hatip olmaktr. Son zamanlarda Ermeni ihtilalcilerinin pek ou, milletin hakiki ihtiyacn bilmemek yznden parlak sz syleyenler de, onlar dinleyenler de pek ok ekmilerdir. Trkiye'de mahvolan ehirli Ermeni ihtilalcileri arasnda hakiki vatansever grlemez. Ermeni ekiya eteleri kimlerden kurulmutu? Vatann selametini, kendi aile ocan ve dinini mdafaa edenlerden mi? Hibir vakit! Hemen ok defa birey renmeyen ehirli genleri ki, ancak tannm komitecile-rin parlak szleriyle alevlenerek ve genel surette en basit meseleyi bile gremeyecek olan cahillerinden ibaretti; nk, yaptklar haieketle vatandalarn selamete deil, felakete sevkedjyorlard. 1895 ylnda Ermenilerin byk ksm, bu komitecileri hem 'millet kurtarcs' diye ycelttiler hem de bunlardan veba kadar i^orktular. Trkiye'deki Ermenilerin ekilmez hali denilen ikayetler, asla ehirlileri iin deildir; nk, bunlar her zaman serbest olup her hususta fazla menfaati! idiler. Kyller ise gerek iftilik ve gerek sulama sanatn tam bilmeleri sayesinde Trkiye Ermenilerinin hali orta, Rusya'daki kyllerin halinden pek ok iyi idi. 1895 ve 96 yllarnda Ermeni komiteleri Trk ve Krtlerle Ermeniler arasna yle bir soukluk soktular ki artk hibir trl slahat bu havalide kurulamaz. Ermeni ruhani balarna gelince, bunlarn din hususundaki almalar hemen hi gibidir; fakat, buna karlk milli fikirlerin gelimesi hususunda pek ok hizmetleri gemektedir. Yzlerce yllardan beri bu gibi fikirler sr dolu manastrlarn skunetti duvarlar arasnda gelimitir. Buralarda ruhani ayin yerine Hristiyanhk-Mslmanlk din dmanl yer tutmutur. Okullar ve kilise okullar, bu hususta ruhani balara pek ok yardm etmilerdir. Zaman getike din taassup yerine milli duygular yer tutmutur. Ermeni kalbinde de din duygular pek az yer tutar. Onun iinA, Ermeni komiteciler, papazlar hemen daireleri iine almaya muvaffak oldular. Trk ve Krtleri son derece nefretle saydlar. Bat diplomatlar da kendi bak alarna gre, bumilliyet kavgasndan pek gaddarca bir ekilde yararlanmaya kalkmlar, Ermenilerin milli duygularn kkrtarak, hi sklmadan Trkiye'de bir Ermeni meselesi i-cat etmilerdir. MAHEDELERLE ERMEN VAHET

8-9 yalarnda iken dman saldrsna urayp sa kalanlarla birlikte kaarken Ermenilerce e-sir alnarak Erivan'a gtrlen, bilahare Kzm Karabekir'in Dou'da at okullarda okuyan Ali Ayrm, bizzat ahit olduu Ermeni vahetlerini ylece nakletmektedir. arlk ktkten sonra ortaya kan az sreli, geici olan bu ynetimlerin birisini de, Tanakyan komitecilerinin nderlii ve zoru ile Erivan'daki Ermeniler kurmu (...) Ermeni birliklerini Ruslarn ekilirken braktklar silahlarla donatm, Trklere kar gsteri yapyor, caka satyor, bu kez de Ara nehri tesinde Ermenistan iinde bulunan yzlerce Azer Trk ve mslman kylerini bastryor; yamalatyor, insanlarn kurunlatyor, hanerletiyor, balarn baltalarla kestiriyor, glerini gstermek iin kanl baltalarn kanl ktkler stne saplatyorlard... Kme kme, yn yn llerle dolmu mslman kyleri, yerle bir olmu, sokaklar phtlam, katranrengini alm kanla rtlm, badanal evlerin duvarlarna, mslman kadn ve kzlarnn her duygu sahibi yarata ac, utan veren irkin, rlplak rsimlerini izmi, ldrdkleri insanlarn erkek ve dii organlarn iplere dizerek kolyalar halinde aalara, kaplara asmlard... leri gibi kmr karas giysiler giymi, gsleri sra sra fieklerle sanl, bellerinde tabanca, haner, bak, bombalan asl, omuzlarnda tfek, ellerinde saplan kan rengine boyanm baltalar ile saldran gz dnm komutaalar, hi bo durmuyor, her gn yeni bir canavarlk yapyor; elleri brlerinde, ldrdkleri Trk, mslman saysnn okluu ile vnyor, iini-yor, tyleri kabarm kara hindiler gibi kanat ayor, koltuk kabartyor, 'Hurra! Hurra!' diye ca gelerek ho-murdar gibi bir sesle; 'Anadolu! Anadolu! Anadolu da Anadolu!' diye sayklyor, daylarna dayanarak, ellerini abuk tutmak, Dou Anadolu'yu, Sivas', Erzurum'u, Van', Mu'u, Ar'y, Bitlis'i tm ile yutmak istiyorlard.., imdi suyun tesinde duyulmakta olan kurun sesleri daha da yaklam, byk bir kalabalkla birlikte, dmanla dvenler de geri ekilmi, gelmi ky doldurmulard...Biraz sonra, kalkan toz bulutlan iinde; Ermeni atllar da kye girmi, sokaklarda kyasya, kge^si bir bouma, didime balamt. Kpr bandaki dzen de bozulmu, kavgalar oalm, itien kakanlar grlmt. Karklk, didime yznden, kprden ok az insan geebiliyor, kpr bana hcum edenlerden itile-rek suya drlenler de grlyor, kpr stnde gemekte olanlardan kimisinin aya Iyyor, ya da tele ile uurunu kaybediyor, suya yuvarlanyordu. Dere sulan da dmanla birlik olmu, gittike daha korkun hal alyor, kpkzl amurdan iri iri dalgalar halinde yuvar-lanrcasna akyordu. Kprden geebilenler, te tarafta kalanlar "Vah!... Vah!../', "Aman Allah'm!", "Ehed-enlilheillallah!../', "Y Muhammedi efaatim gster!../', "Zavall anneciim!", "Bak, bak ky yakyorlar!...", "Ah kfirler, dinsizler, imanszlar!...", "ldk, yok olduk!", "Allah'm! Sen bize ac ne olur!" diye karmakark grltl sesler, iniltiler duyuluyordu... Karmzdakilerden biroklar dere suyunu deve stnde gemeyi denemi, fakat devesiyle beraber su iinde kaybolup gitmiti. ldranlar, kendisini kaldrp dalgalar arasna atarak ldrenler de vard. Bir aralk, son mit olan bu drt kavak aacndan yaplm kpry de sular alm gtrmt. Azrail mslmanlar zerine souk kanatlarn germi, kimseyi karmak istemiyor; Ermenilere "ldrn, ldrn! Kim varsa ldrn!" diyordu... Bizim taraftakiler de galiba akllarn kaybetmi olacaklar ki, Ermeniler aktan aa ky iinde grldkleri halde, kimse kamyor, tiyatro seyreder gibi, kydeki facialar seyrediyorlard. Karda babo hayvanlar, srler halinde

sokaktan sokaa kayor, bryor, tavuklar duvardan duvara uuyor, rpnyor, ac ac ba-ryorlard. Binicileri vurulmu eyerli, yularl atlar, drtnalla babo drt bir yana dnyor, kiniyor; kyn Ermeni eline gemi mahalleleri yaklm, cayr cayr yanyordu. Makinal tfekler, mavzerler, ara vermeden mermi ya-diriyor, arasra da grlt ile bombalarn patlatld, yerlerden ta topran havaya utuu, etrafa yayld grlyordu. Kurunlar bazan stmzden vzlayarak geiyordu... Saylar gittike azalan, sa kalabilen mslman mcahidlerin sokaklardan rmaa doru ekilmeye balad grlnce, kafilemiz de dalm olduu uykudan uyanm, birdenbire kendiliinden harekete gemiti. Ksa srede g para para az veya ok topluluklar halinde, ileride yollara dizilmi, hi kimse arkasna bakmadan kayordu... Aras nehrini tekrar gemi, tepeler, kayalar arasnda, uzayan dar bir yoldan, boncuk dizisi gibi sralanm iniyorduk. Daha le olmamt. Dzle inmeye balayan topluluumuz stne anszn kurun yamuru boanmt. Daha dzle inmeyenler, dalar kayyor, kayalar stlerine yuvarlanyormu gibi, yolu terketmi, etrafa il yavrusu gibi dalmlard. Kandrlm, tuzaa drlmtk. Drt bir yandan apkallar, a kurtlarn koyun srsne saldr gibi, stmze geliyorlar, emberlerim gittike daraltyorlard...EKnde sopa bile bulunmayan zavall mslmanlara durmadan kurun skyor, haner saplyor, kpkrmz kanlarn yere dkyor, kahkahalar atyor, alay ediyor, kfrediyor la r di.Yollar, da yamalar, ocuk, kadn, erkek, gen, ihtiyar cesetleriyle, can ekien, hrlayan yarallarla dolmutu. Erkekler yalnz can derdinde, kadnlarsa, her-eylerinden stn tuttuklar namus derdindeydiler... yi gnlerde gzellemesine altklar, pudraladk-lan yzlerini trnaklaryla trmalyor, gzel yanaklarnda trnaklar ile kanl izgiler yapyor, yzlerine toprak sryor, amur svyor, salarn yoluyor, irkinlemeye alyor, kendisini korumak iin ne lazmsa yapyordu... Yzlercesinin elleri gklerde, Tant'ya yalvaryor, yzst yerlere kapanyor, peygamberlerini, evliyalarn aryor, delirmi gibi hareketlerle, akn akn rpnyorlard... Ermeniler bu halde iken, birdenbire stteki tepelerden, Krt atllar sel gibi dolu dizgin, akm gelmi: "Le he lo, yahude, de her... re de, her... re yaylnn babo, le he ho le he!" gibi sesler kararak baryor, ellerindeki klla Ermenilere saldryorlard. Balarnda etraf renk renk saakl, ipekli kumalar sarlm, karl dalan hatrlatan ak ak kllahlar vard... Krtler Ermenilerin ounu kltan geirmi, bulabildikleri, islerine yarayabilecek eylerini alm, bize de "Hadi kardeler, savuun kan!" diye barm, atlarn srp gitmilerdi... Onlarn arkasndan biz de geriye dnm kaarken, geriden kavuan Ermeni kuvvetleri tarafndan tekrar evrilmitik. Her tarafmz aranm ne bulmularsa toplam almlard... Aramalar srasnda ellerine geirdikleri bir Kur'n' ayaklar altna alyor tekmeliyor, stne tkryor, kar koymak isteyenleri hanerliyor, ban eziyorlard... Kadnlarn salarndan tutuyor, entarilerini paralyor, yanmzda tecavz ediyorlard. Arkamzda lenlerin kimse cesetlerini grmyor, yarallarn feryatlarn duymuyor, dnmyor, Ermenilerin sille, tokat, krbalar, dipikleri altnda yryorduk... Yolumuzun iinden getii Ermeni kylerinde talanyor, yuhalanyor tkre bouluyorduk. Yaklm, yklm bir mslman kyne girdiimiz zaman, yolun iki kenarna dikilmi direkler arasna gerilmi kaln telgraf tellerine mslman kadnlarnn memeleri, erkek organlar dizilmi, kolye halinde aslmt. imdi bizi bu vahet taknn altndan geiriyorlard...

Bununla beraber, btn bu iren, yz kzartc, insanlk d hareketlerine karlk aralarnda iyi huylu nbetiler olduu gibi, baz Ermeni kylerinde halimize zlenler, taknlktan ekinenler de olurdu... nc gn, bir Ermeni ky civannda geceliyorduk. Bu kyde bulunan Ermeniler nbetilerle anlaarak bize, gece karanlnda gizlice yiyecek, iecek getirmilerdi... nce bizi toptan zehirlemek istedikleri sansna varlm ise de, Ermeni nbetilerinin de ayn yiyeceklerden yemeleri zerine bu san unutulmu, yiyecekler ka-plmt. Uzun yllar getikten, yalandktan sonra, insanolunun grnr grnmez iki yz olduunu, iinde hem eytan hem melein yuvalandn; dmann dost, dostunun dman olabileceini renmi oldum... Hbil ile Kabil gibi karde kavgas yapmak, dzeni bozmak isteyenler olduu gibi, Hazret-i Adem gibi babalk yaparak dnyay dzene koymak isteyenlerin bulunduuna da inanmtm... Ertesi gn bizler bilinmeyen bir tarafa gtrlrken, bazan yolun drt bir evresinden youn, bir le kokusu duyar, baylacak, kusacak hale gelirdik. Bu civarda oalan karasineklerin, kara bulut gibi uutuklar, yoldan geen insanlara saldrarak, ksa zamanda yeyip bitirdiklerini sylyorlard... Evleri yklm, sokaklar mslman lleri ile dolu kyler stnde, kuzgun kara renkte iri gagal bok kargalar, kartal ve akbaba srleri uuyor, nbetlee nbetlee, birbirlerine satamadan, ky sokaklarna iniyor, nasiplerini alyor havalanyorlard. Gndzleri bile adamcl olmu, kuduz bakl kpeklerle, kurt .srlerinin dz ovada, birbiri ile dalamadan dolatklarn gryorduk... Kprnn br bana vardmzda, Ermeniler bizi teker teker koyun sayar gibi saymlar, defterlerine yazmlard. Su kenarnda biraz mola verildikten sonra, balar baheler arasndan gemekte olan ok gzel, geni, glgeli yollardan bizi Erivan'a getirmilerdi... Her yata erkek-dii, her kyafette dilenci, baldr-plak, bar yank, btn erefini, midini yitirmi, dal buda kesilmi, yapraklan koparlm bir aa gibi ie yaramaz hale gelen topluluumuz, de kalka Erivan Ermenilerinin tkrkleri, kfrleri, tehditleri arasnda blk blk ayrlm, etraf dikenli tellerle evrili, tozlu toprakl bir yere kapatlmtk... Tellerin etrafn eviren Ermeniler; her gn bize hakaret eder, sver sayar, kt kt iaretler yaparlard. Baz Ermeniler de nbetilerle anlar, aramza girer; beendii ya ve cinste olanlarmzdan birkan ayrr, alr giderdiler, iimizden birisini alyor, boynuna yular takyor, eski pabulardan bann iki yanna kulaklar yapyor, arkasna paavralardan kuyruk takyor, drt ayak stnde yerde yrtyor, srtna biniyor, kamlyor, etrafn eviren kkl bykl Ermeni kalabalnn kfrleri, kahkahalar arasnda durduruyor, yularndan tutuyor, etrafndakilere Trke baryordu: "Bu katr satlktr!" deyince etrafndaki Ermeniler geliyor, azn atryor, dilerine bakyor, gya beenmi satn alm gibi alp gtryor ve hemen icabna bakyordu... Baz Ermeniler de erkekleri, kadnlar arabaya koar, yk tarlard. En korkun ikenceleri; daha ok genlerle, grgs az, kini kabark olan komiteciler yapard... Ermenilerin ikenceleri herbirinin istek ve keyfine gre idi. Bazlar mslmanar minare stne karr, orada keser, kanlarn yukardan aaya, krmz eritler halinde aktr, ya da azl kpekleri sefil klkl ms-lmanlar stne saldrtr, paralattrrken, katla katla glerlerdi. Geceleri mslmanlarm bulunduu yerlere bombalar atar, barnaklarm ykar, topunu birden ldrrlerdi. Anann, babann ocuunu tanmad,

ocuun anasn babasn aramad bir gnde, herkesin kendi bana buyruk, kendi kaygusuna dm olduu bir kemeke gnnde yayorduk... O gnlerde Ermenilerle ibirlii yapyormu gibi, salgn hastalklar da, mslman can almak icir^ onlarla yara kmlard. Kzl, kzamk, tifo, tis, kolera, dizanteri, iek, ylanck hastalklar at ba beraber kouyor; alkla, sefaletle ortaklaa anlaarak, beendii insan yere dryor, cali demirlerle tutup, p arabasnn stndeki dier llerin stne atm gtryorlard. Babamn kolu arabann bir yanndan sarkyor, 'Allahsmarladk!' der gibi ileri geri sallanyordu... Bu olaydan ok zaman getii, gz aylar sona erdii, k balad halde hibir deiiklik olmam, Ermeniler yeni batan ii aztm, lm yarna girimilerdi. Ermeniler tarafndan ldrlen mslmanlar sokaklarn iki yannda sralanrd. Yaralarndan kan szan, daha can kmam olan cesetler arasnda azlarna, burunlarna pamuk tkal olanlar da grlyordu... Bu gnlerde Ermeniler tarafndan karlarak zorla isteklerine uydurmak istedikleri mslman kadnlarndan bazlar; byk ikencelere arptrldklar halde. Ermeni koynuna girmemekte direnmi, dudaklar, dilleri, gsleri, bacak aralan kzgn demirle dalanm kadnlar da grmtk... Bunlar iinde, frsat drp, gece yans koynunda-ki Ermenileri ldren, silahn alp kaanlar, Ermenilere kar dvenleri de duymutuk. Bunlardan Seher, Kamer adlarndaki iki kadnn meydana getirdii ete Erivan evresinde byk iler gryor, Ermenileri kukulandryordu. KARS MLLETVEKL FAHRETTN ERDOAN'IN ERMEN MEZLMNE LKN ANI VE GZLEMLER Ermeni mezlimine ilikin bir rapor hazrlayarak general Harbord'a takdim eden, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi Kars milletvekili Fahreddin Erdoan'n Ermeni mezlimiyle ilgili an ve gzlemlerini buraya alyoruz: SARIKAMI KAZASI LE KYLERNDE, TREN HATTI VE YOLLARINDA ERMENLERN YAPTII MEZLM Asboa kynde bul(un)duum zaman; kyleri yklan, evleri yklan halk ldrlen kylerden sa kalan a ve b-ila Trk kylleri gelip bama toplandlar. Ben nce, gelenlerin kendi kylerine dnmelerini ve cenazelerin toplanp defnedilmesi iin bana yardm edecek arkada verilmesini istedim. Derhal be arkada, hem cenazeleri kaldrmak ve hem de llerin bir listesi-ni tesbit etmek iin Yeni Gazi kynden ie baladk. leride bahsi geen Yeni Gazi kylleri otuz be ehit verdikten sonra kalanlar silahl olarak Oltu'ya ekilmilerdi. Kydeki kadn ve ocuklar da, Hac Yusufla beraber, Ermeniler Kars'a gtrmler. Kyllerin dostlar Rumlarn ricasyla bunlar Oltu'ya gnderilmiler. Oltu'dan gelen Zihni Bey'in svari kuvveti ile, kye dnmler ve cenazelerini defnetmilerdi. Kara Hanza kyne getik, Polo olu Mahmut Aa, olu Mecnun ve ocuklarn kaybetmiti. Hac Dede ve dier sa kalanlar kye gelerek, katledilen 200'den fazla llerini mezarlklarna nakletmilerdi. En byk felaketi Katranl kynde haber aldk. Mahmut Aa'y da beraberimizde alarak oraya gittik. Trkmen kylerinden kap da All-hu Ekber'den ap, Oltu'ya gemek isteyen kadn, kz, kk ocuklarn, Lalaolu ve Blkba Rum kylleri yolunu keserek bunlar Katranl kyne toplamlard. Bunlarda 1200'n bir saman damna, 200'n de ayr bir

saman damna toplayarak; geceleyin Ermeni ve Rum genleri bu kadnlarn iine dalarak 7 yandaki masumlarn dahi namusuna tecavz ettikten sonra ldrmler. Btn paralarn vesirelerini aldktan sonra, kaplara kurduklar makineli tfeklerle bimeye balam ve sonra kuru otlar getirip bu damlara ymlar ve ate vermilerdi. 1200 kiinin yaklmasndan sonra saman dann direine kurun kalemle yazlan u satrlar grdm: "Ey Trk kardelerim, bir gn elbet, mazlumlarn katledildii buraya geleceksiniz. Ermeni ve Rumlar bizi buraya topladlar, 24 saat a ve susuz braktlar. Geceleyin aramza dalarak kadnlarn ve ocuklarn namuslarna taarruz ettikten sonra makineli tfekleri kurdular. Ben de kurtulamayacam bilerek bu yazy yazdm. Bizim intikammz aldnzda, zulmle ldrlen bu masumlarn ruhu ad olacaktr. mza: Kara Hamzal Molla Bekir". Kylleri topladm, yklan damlarn altndakileri olduklar yerde brakp, zerlerine toprak ydrdm ve yanna da "ehidler Mezan" diye bir levr> yazp braktktan sonra Cavlak kyne geldik. Erice kalelerinde krk kadar kadn ve ocuk bulduk, bunlarn iinde bir kadn ve bir erkek, yaral olarak yayorlard. Bizim askerler buradan geerken, shhiye erleri bunlar oradan karp yaralarn sardktan sonra evlerine koymular, cenazeleri kye nakledip defnettikten sonra, gidip yarallardan izahat aldm. Bu lenler arasnda uzun sal, servi boylu, ak yzl, atk kal Melek adnda bir taze gelin varm. Bunu Ermeniler sa tutup gtrmek istemiler, kollarna yaptklarnda, ilk hamlede gelin bir yumrukla Ermeni birinin burnuna vurarak yere sermi, bu defa iki- tanesi zerine hcum etmi, onlarla da boumaya balam. Teslim olmas iin ilk nce desteleyip san kesmiler, buna aldrmayan ve kat'iyyen teslim olmayacan anlaynca, yumruklayan ellerini kesmiler ve sonra da baran, haykran, nefret eden ba gvdesinden ayrmlar. Bizler bu aziz ve asil paralarn herbirini bir yerden toplayarak, deste deste kesilen, serpilen salar da toplayp, kardei smail'in cenazesiyle yanyana gmdk. Melek, melekler arasna karmt. Oradan Dlbentli Ermeni kyne getik; nk burada da Ali Sofu, Akpnar ve Karaayr kylerinin halklarn toplamlar, onlar da bir saman damna doldurmular ve atee vermiler. Birtakm cenazeleri de kyn kenarnda, evlerine sva yapmak iin atklar byk u-kurlarn yanlarnda grdk. Bu saman damlanndaki(ni) de o ukurlara topladk, bir ehitlik mezan yaptk. Yine Berne kynde de birok Trk kadn ve ocuklarnn ldrldklerini duyduk, orada da Sava olu Nikola'nn adamlar bir saman damna 1200, dier bir dama 300 masumu doldurarak makineli tfekten geirdikten sonra, gene otlar doldurup yakmlar. Bu damlar da topraklarla rtp ehitlik mezar yaptk. Oradan da dr kyne getik. 50 kadar cenaze vard. Bunlarn iinde Arslan Aa'nn hayr sahibi ei Mahbbe Hanm' tutmular, ok para istemiler. stediklerini aldktan sonra, "Gizli olanlar da ne kadar varsa ver!" diye srar edip, hatun sa iken kafa derisini yzmeye balamlar. Kadncaz ne kadar "Yok!" diye sy-lemise de boynuna kadar kafa derisini yzerek onu de fecatla ldrmler. O zaman dier kyl kadnlar da bunu seyrediyormu. Frsatn bulup kar stnde kaarak Tiknis kyne, oradan da Alakilise'ye geip kurtulanlardan Mahbbe Hanrm'n akbetini duymutuk. Sbhan Azad kyne gittik. leride hazin akbetini yazdm sevgili kardeim Molla Mustafa ile, yeeni Erefin cenazeleri camiin yanna konulmutu. Ermeniler tekrar bu ehitleri mezardan kartp zerlerindeki elbiseleri aldktan sonra rlplak aziz lleri yanan camiin avlusunda brakmlard. Bunlarla dier ehitleri defnettik. Yalnz bu

Molla Mustafa ailesinden sa kalan 14 yandaki kz Hatun'un nerede olduunu haber aldm. Babas ldrldkten sonra erkek elbisesi giyerek bana bir papak koymu, beline kama balayarak babasnn pullu kr atna binmi, Kazman'a doru giderken yolda bir grup Ermeni'ye rastgelmi, tutarak Kars'takiErmeni komutanna teslim etmiler, oradan da Gm-r'ye gnderildiini duydum. Trk ordusu Gmr'ye girdii vakit Hatun kz sa olarak kyne dnp gelmitir. Aa Kotanl ve Yukar Kotanllardaki kuyulara doldurulan cenazeleri kararak mezarlara koyduk, Aa Kotanl'da Yusufolu Aa'mn ei Vesile ok gzel bir gelindi. Kz 15 yandaki Sultan' Ermeniler tutmu, ldrmeden beraberlerinde gtrmek istemiler, bunlar da kabul etmi; yalnz kyn nnden akan Kars aynn buz tutan stnden geerlerken, kyllerin su almak iin atklar deliin bana gelerek "Sizin gibi canilere teslim olmaktansa lm daha evldr." deyip kendilerini buradan aya atp, buzun altna akp gitmilerdir. Sonra Ayar ve Oluklu kylerine geldik. Orada lenleri de toplattrdk, buradan da vahice ldrlen Tozluca kyllerinin cenazelerinin bana gittik. Bu kyn 250 nfusundan yalnz 8 kii kurtulmutur; bunlar ayn kyde mevcut bulduk. Asl olay bilen Abdi olu Halil Aa'mn damad Ali anlatyor: "Bir sabah kye dolan muhacirlerle, hariten gelen fedai silahllar ky saryorlar. Halk Memo olu Ali Aa'mn odasna topluyorlar. Herkesi teker teker kararak elbiselerini soyuyorlar. ki adam bunun kolundan tutup lm yerine getiriyor. Oltu'dan kap gelen Ayvaz adndaki bir cani elinde keskin bir balta ile ortada duruyor, evvela gelenin beynine, sonra boynuna baltay yer-letirdiktan sonra aya altna ylan cesedi bacandan tutup beriye frlatyor. En son Ali'yi de bir don ve gmlei ile lm yerine getiriyorlar. Ali len kylleri ve bal-tal haydudu grnce "Y Allah!" deyip srayp, kollarn tutanlardan kurtaryor ve evirenlerin ortasndan fr-layp, kar zerinden Maksutcuk kyne doru kayor. Arkasndan yamur gibi gelen kurunlar arasndan, sanki uup uzaklayor. Karanlk kavuunca Maksutcuk kyndeki bir Rum'un samanlnda otlarn arasna gizlenip uyuyor. Erkenden samanlk sahibi Rum ot almaya gelince, otu ektiinde, arasndan plak bir adam kyor. Rum evvela korkuyor. Ali gzlerini ayor. Rum kim olduunu soruyor. Ali, olan anlatyor. Rum "Dar kma. Kyde Ermeni askerleri var, seni ldrrler." diyor. Koyun postundan bir krk getiriyor, ark ve orap veriyor, karnn doyuruyor. Geceye kadar burada kalmasn tembih ediyor, gece olunca, bir torba ile azk veriyor. Allhu Ekber yoluna sevkedip Gle'ye gnderiyor. Ali tekrar Trk ordusu ile dnp kyne geliyor. kinci kurtulan Hac Mahmut'un ei Rahime Hanm. Bu kadn elli yalarnda. Bunu da soyarak lm yerine getiriyorlar. Evvela beynine, boynuna be balta indirdikten sonra bunu da ynlarn stne atyorlar. Yaatan yaatr, kadncaz lmyor. Trk askerleri geldii vakit cenazeler arasnda bunu sa buluyorlar. Shhiye erleri yarasn sarp bir odaya koyup gidiyorlar. Ermeniler kap gittikten sonra dier alt kyl ince Arap olu Sleyman ve Bekta gibi, Gle'de misafir bulunan bunlar, bu lmden kurtularak tekrar kylerine gelmiler. Buradaki cenazeleri de defnettirerek, bir hafta dolatktan sonra tekrar Asboa'ya geldim. TKNS KY VE KAIZMAN'DA YAPILAN MEZALM Ermeni fedaileri kyleri yakp halkn yukarda saydm gibi ldrdkleri zaman, Selim nahiyesinin 15 kynden sa kalanlar Tiknis kyne toplanarak mda-faa hatt tekil etmiler. Dlbentli kynden gelen 200 Ermeni fedaisiyle Yalnzam, epikler,

Molla Mustafa Rum kylerinin gen Rumlar da birleerek ky her taraftan sarmlar, arpma balam. Bir taraftan ate yaarken, Tiknis kynde kadn ve ocuklar kyden kararak Pasl'ya doru yola kmlar. Kydeki bulunan silahl mdafaa kuvveti de bir taraftan Ermeni ve Rumlarla arpyor, dier taraftan da kadn ve ocuklarn pei sra arpa arpa geriliyorlar. Pasl dzne den bu kadn ve ocuk kafilesinin yolunu, Oluklu ky Rumlar silahl olarak kesmeye alyorlar. Molla Mehmet atl olarak elinde kl, saa sola seirtiyor. Kadnlarn ilerlemesini bildiriyor ve mdafaa edenlere de sesiyle kuvvet ve cesaret veriyormu. Bu kafile de, 200 kadar l verdikten sonra, 1.000'e yakn kadn ve ocuk, zerlerine hcum eden Rum ve Ermenilere birok kayplar verdirerek nihayet Pasl kyne yetiiyorlar. Pasl kyne aban, Bckl, Kmrl, Yalnzaa gibi 25 kyn halk birikmi. Buras nemli bir mdafaa hatt idi. Ara boyundan gelen kyllere Morpet kalesinin boazn keserek Kazman'daki Ermenileri muhasaraya alrlar. Kars'tan makineli tfeklerle takviyeli gelen bir kuvvetle bu yolu amak istemilerse de muvaffak olamayp geri dnmler. Nihayet Ermeniler hileye bavurarak, "Trk ordusu, Kara Urga'dan ileri gemeyerek, Kars vilayetini Ermenilere sulhen brakmlar, herkes silahlarn teslim ederek evine gidecek." diye propagandaya balamlar. Pasl'ya biriken halk buna inanmamlar, Alada'dan aarak Trk ordusuna kavumak iin amulu, Kozlu ve Purut kylerine ekilmiler; nihayet Ermeniler Kara Kaleli Hasan Bey'i Pasll Halil Aa'y ve Kozlulu Firuz Bey'i kandrarak, barn imza edildiine inandrlarak, artk kan dklmeyecei iin halkn silahlarnn teslimi temin ediliyor. Birtakm teslim ediyor, etmeyenler de kar zerinde yryp Alada blgesine ekiliyorlar. Souk, alk ve yorgunluktan bunalan 300 kadar oluk ocuk kendi kylerine gtrlmek iin Ortaky'n Rumlarna teslim oluyorlar. Rumlar ve Ermeniler bu masumlar kararak Pasl ile, ilehane ky arasndaki bir derede makineli tfek ve sngden geiriyorlar. Bunlarn iindeki 60 yandaki smail olu Ali Aa, hafif yara aldndan, kendini, lm hissi verdirerek aya atyor. Geceleyin kalkarak Pasl kyndeki bir saman damna giriyor, ordumuz geldii vakit askerler bu llerin iinden sekiz ocuu da yaral olarak buluyorlar. Bunlar da biri sekiz yanda kz, dieri yanda olan yaral iki karde idiler, annelerinin yannda bunlar bulurlarken yandaki ahin annesinin memesini emiyormu. Sekiz yandaki Hsnye'yi 8 yerinden sng ile yaralamlard. Aldm, tedavi ettirdim, byttm ve Tiknis kynde Muharrem avu'la evlendirdim. imdi be ocuk sahibi zengin bir aile yuvasnn annesidir. ahin'i Kzm Karabekir Paa, toplatt yetimler arasnda, Erzurum'dan stanbul'a darlacezeye gndermiti. Son zamana kadar kayp olmutu. Bundan birka ay nce, yani Temmuz 1947 ay, B.M.M. Bakan Kzm Karabekir, stanbul seyahatleri srasnda zmit'ten geerken; ahin al karsna km, kendini tantm, general de onu aradm bildii iin haber verdiler, elektriki olan bu genci 28 yl sonra ablas Hsnye'nin yanna gnderdim. O hasretler de kavutular. leride yazmtm, 36. tmenin bir ordusunun Kazman zerine yrdn haber alan Ermeniler, ehirde Trklerin itimat ettii Feyzullah Beyzade Mustafa Bey'i Ermenilerin by Ohan Can ararak; "Kazman'da kan dktrmeyelim, bizler imdi sizi koruyalm, Trkler geldii vakit de siz de bizi koruyun!" diye sz almt. Bir gn, tehlike var bahanesiyle 125 mslmam Mustafa Bey de beraber olmak zere bir camiye doldurmular, yalnz Ali Rza Beyle yanm-dakilerin silahlarn teslim etmelerini rica etmiler, AH Rza Bey bu ite bir tuzan kurulduunu sezdii iin, evde otururken sessizce mslmanlardan birini gnderip zerine kilitlemilerHnnu gren bir komu

kadn, derhal kapy krarak Ali Bey'e bu ii haber vermi, hemen Ali Bey arkadalar ile silahlanp daa kmlar, geceleyin camiin kapsn aan Ermeniler makineli tfekle hepsini de ldrmler. Ali Rza Bey Trk ordusu Kazman'a girinceye kadar dadan inmemi, arpm ve hi zaiyat vermeden ordunun geliine kadar dayanm. Hac Halil ky vakasna gittim. Buras Gk-eda'n eteinde kurulmu 1200 nfuslu bir kyd, yanlarnda Karakale ad ile Ermeni Protestan ky vard. Buras misyonerlerin merkezi idi. Daima Amerika ile ilgili olan bir yerdi. Amerika'dan gelen propaganda kitaplar buradan dalrd, Hac Halil kynn btn evresi kuatld iin, Karakale'ye toplanmlar, bunu haber alan Ganiky Ermenileri 200 ete ile gelip etraf sarmlar. Karakaleliler, iltica eden kylleri 24 saat teslim etmemiler, nihayet ky de yakp ykacaklar tehdidini duyunca, kyllerin 200'n geceleyin Kk Yusuf kyne karmlar; dier 800 kiiyi teslim alp Kars'a gtryoruz diye Ermeniler hepsini de bu iki ky arasndaki bir derede ldrmler. Bunu haber alan Karakale kynn zengin ve ruhani reisi olan San Gavur olu Kirkor Aa derhal Kars'a, Ermeni komutannn yanna vararak "Siz zalimane kan dkyorsunuz, bu topraklarda bir daha yaamanz iin Allah msade etmeyecektir!" diye ar szler sylemi ve kendisi ky halkm da burada eyalaryla beraber karp Gmr'ye geip gitmiler. Btn bu tesbit ettiim ac olaylardan sonra Asboa kyne geldim, yazdklarm bir rapor halinde dosya ettim. Bir gn sanra bir svari gelerek beni Sarkam'a istediklerini syledi. Ordu Gmr zerine gitmek iin hazrlanyor. Sarkam o zaman katar kumandan binba Mehmet Bey adnda bir zatn komutasnda kalyor. Onunla grtm, sonra "Buray idare iin sivil bir tekilat kuracaz, fikir almak zere sizi arttm." dedi. Derhal 5 kiilik bir heyet-i idare setik, kendisini de kaza kaymakam olarak kabul ettik. Trabzon savcs rfan Bey de, yedek subay olarak vazifeli olduundan onu da adli ilere bakmak iin setik. Bu kuruluu bir raporla telefon vastasyla Yakup evki Paa'ya Mehmet Bey bildirdi, heyet-i idare azalar arasnda benim de adm okuyan Paa -evvelce mektubumu almt- beni Kars'a ard. Sabahleyin, amcam Aziz Efendi ve atly da yanmza alarak Kars'a gittik. Kzm Karabekir Paa'y Tayyare meydanndaki kararghnda ziyaret ettim. Yakup evki Paa'nm beni istediini syledim, derhal gidiniz diye msade ettiler, atlarmz orada bir evde braktk, ehire girdiimizde antn zerindeld saldat yere atmlard. Rus kara kartallar yerde, yalnz antn bir oturak yeri kalmt. ehir iindeki Rum kilisesine geldik. Ay-yldz hl han altnda duruyordu. Oradanda konsoloshaneye geldik. Kaplar ak, ieriye girdik, hi kimsecikler yok. Bakonsolos harp ilannda buradan ayrld zaman, bir Rus doktorunu buraya yerletirmiler, konsolosumuzun ahsi eyasyla demirba eyalar ve sonradan oraya yerletirilen Rus doktorunun da bir fotoraf ve elini ykad sabun bile lavabo zerinde duruyordu. Bu binann st kat, konsolosun hususi ikametgh olup, alt kat da resm makam idi. Alt kata indim, btn defterler, pasaportlar, levhalar karmakark, orta yerde yl bir halde bulunuyordu. Saklanlan gizli resm evrak da olduu yerde duruyordu. Darya ktm, devriye gezen erleri grdm. "Yaknda subay yok mu?" diye sordum, hemen konsoloshanenin karsndaki bir Ermeni evinde oturan subaya haber verdiler." Gelenin, 108. alayn iae subay Sleymaniyeli Ali Rza olduunu sylediler. Konsoloshanenin sancak direini iaret ederek, "Buras Osmanl imparatorluunun konsoloshanesidir!" dedim. Kendisini alp yazhaneye gtrdm. Yerdeki yl evrak gstererek, "Bunlar resmdir, muhafazas gerektir/' deyip yukar kata karttm,

mobilyalarla donatlan salondaki konsolos Cemal Bey'in eyalarnn hepsinin olduu gibi korunmasn ve teslim almasn kendisine syledim. Deli olan bu bina Ali Bey'in houna gittii iin portatif karyolasn buraya nakletti. kp Yakup evki Paa'nn ziyaretine gittim. Beni hrmetle karlad. Glerek ant meselesini at. "Raporunuzdaki istek yerine getirildi." dedi. Bir Mehmetiimiz anl bayramz eline alm, salda tn heykelinin ornuzuna karak fotoraf alndk tan sonra antn ykldn syledi. Kilise zerindeki ay-yldz ve ha olduu gibi kalmt. ki gn sonra Gmr zerine yry balad. Ar-paay'na varld. Kzm Karabekir Paa Gmr'deki Ermeni hkmetine; "ehirdeki Trkleri kprbama getirip teslim edin ve sonra da ehri teslim edin!' 7 diye bir mektup gnderiyor. Derhal Ermeniler telala arabalar hazrlyorlar. Gmr'de bulunan 250 hane Trkleri bindiriyorlar. Arpaay zerindeki kprden geerek Trklere teslim ediyorlar. Gmr'de kimsenin kalp kalmad sorulduunda, gelenler, geride ihtiyar bir hanmn, evden kamayacak halde olduunu syleyerek evde kaldn bildiriyorlar. Derhal bir kamyonla gidip, onu da eyasyla birlikte getirip teslim ediyorlar. Trk ordusu ileri hareketine balaynca, Gmr istihkmlar tarafndan ate ayorlar, Trk ordusu da karlk veriyor. ki saat top ateinden sonra Gmr dyor. Trkler Gmr'ye giriyorlar. Hazrladm, Ermeni mezarlna ait raporun bir suretini evki Paa'ya verdim. Bu da, bir hafta evvel gelip dnen tarihi Ahmed Refik (Altmay) Bey'e gndereceini buyurdu. Kars, batan aaya harabe ve yangn enkaz ile perian bir halde idi. Tanak komiteleri, ehirde bir tek ev braklmamak artyla, karken hepsini atee vermilerdi. Trk mahallelerinde salam olarak bir ev bile kalmamt. ar batan aaya kadar kl edilmi, birok asker klann da alt stne getirilmiti. Hafz Kurban Efendi'yi grdm. Byk kardei olan ve Sibirya'dan dnen Mevld Efendi'yi sordum. Trk ordusu Sarkam'tan Kars'a doru hareket ettii zaman Cilavuz'dan esir Trk kadnlarn teslim alp Gle'ye sevkedilmek zere, delege olarak gnderilmi; derhalCilavuz'daki Tanaklann Mevld Efendi'yi tutup parampara yapm olduklar haberini verdi. Amcam Aziz Efendi ile tekrar Sarkam'a dndk. Her tarafta toplant yaparak, idare azas arkadalarmzla mahall idar ilerimize bakyorduk. Aramzda bir de Yanilov adnda bir Rum azas vard. Bu adam hastalm bahane ederek izin alyor. kide bir Rum kylerine gidiyordu. O beni gyab olarak tanyormu; halbuki ben onu daha yeni grmtm. Beni Kars'ta gsm krarak Sibirya'ya srdkleri zaman evimizi basan Ermeniler onbe gn sonra Kazman'da yakalanyorlar, zerlerinden kan bebine yakn altnla benim firuze yzm ve altn kstekli saatim bunlarn zerinde bulunuyor. Eyalar paket yapld zaman bu Yanilov Kazman'da bakatip bulunuyormu. Benim firuze yz parmana geirmi, yerine elli kuruluk bir yzk koymu, bu hrszlar da Kars hapishanesine sevkedilmiler. _ Sarkam taarruzuna balad vakit, Karakurutlu Hseyin Aa'nn olu Halid Bey; Rusa tahsil yapm arslan gibi bir delikanl idi. Yanilov bu Trk gencini ekemediinden, "Halid Bey'in Trk ordusunun n sra casusluk yaptn bizzat grdm!" diyerek Bara-tov'a haber veriyor. Halid Bey de tutulup Kars hapishanesine sevkediliyor. Drt ay sonra, asker mahkemece, bizim evi basan ve tutulan haydutlarn yedisine ve Halid Bey'e idam cezas veriliyor. Hapishanenin avlusunda sekizini asyorlar.

ERMEN MEZLMNE LKN NTBALAR Dnemin nc ordu kumandan Vehib Paa ile, Ermeni mezlimini yerinde incelemek zere yabanc gazetecilerle Dou'yu dolaan Ahmed Refik Bey'in Vakit ve kdam gazetelerinde yaymlanm intiblarm buraya dercediyoruz:13 Ben bu kitabmda/ ehemmiyet ve doruluuna inandm Vehib Paa'nn yazl ifadesini aynen okuyucularma nakleylemeyi^gelecek kuaklar iin faydal sayyorum. Bu kanaatle Vnfo'l.gazetesinin 31 Mart 1335/1919 Pazartesi, no: 517 nshasndan aynen nakley-liyorum: stanbul muhafzlnda tutuklu bulunan Vehib Paa'nn ktlkleri tedkik komisyonu bakanlna vermi olduu yazl ifadesi: "Ordunun mahedeleri" zaman- cizye ait olmakla beraber ordu tarafndan tesadf edilen ve Ermeniler tarafndan mslman ahali hakknda reva grlen cinayetleri ve fecatlar aada arzeyliyorum: "1. 1330 senesi nihayetinde Ruslarn tecavz ile balayan harekatta Hasankale nlerine kadar gelen Rus ordusu ierisinde bir hayli gnll ve komita Ermeniler de bulunuyordu. Ruslar tarafndan tecavz hareketleri ani ve sratli bir sratle vukubulduu cihetle slm a-halinin pek az kaabilmi ve hemen kffesi yerli yerinde kalmlard. Ordumuz tarafndan mukabil taarruz yaplarak Rus ordusu ekilmeye mecbur edilip hudut dna atldklar srada, gerek Rus ordusu ierisinde bulunan bu gnll ve komitac Ermeniler ve gerekse Osmanl teb'asndan bulunan yerli Ermeniler faaliyete geerek slm ahalinin eli silah tutan ve nfuz, kudret sahibi olanlarn kamilen mahv u ifna ve mtebakisini e-sir olarak Rusya dahiline srklemiler ve dman tarafndan istilaya urayp da bilahare kurtarlan ksmlardaki Ermeniler kamilen Rus ordusu ile beraber Rusya dahiline ekilmilerdir. "ekili halinde bulunan Rus ordusu bu cinayetleri nlemeye kadir olamam, yahut gz yummutur. Muhakkak olan birey varsa ilk dmanlk silahl Ermeniler tarafndan mslmanlara yneltilmi ve ikiyzelli bu kadar paradan mrekkep olan Pasin'in Yamur kyleri kamilen harap olduu gibi, yzyllardan beri bu blgede karde gibi yaadklar mslman vatandalar da Ermeniler tarafndan pek ac bir suretle ldrlmlerdir. "2. Mslmanlar Ermeni vatandalarna kar harbin balangcnda merhamet gzyle bakmaktan ve onlara sahabet ve himaye eylemekten bafka bir his tamadklar halde, bilhassa yerli Ermeniler Miski namndaki kyde zabit ve nefer yaral esirlerimizin bulunduu evlere ate amlar, ordumuz bu ky geriald zaman da birok mslman halk ile beraber feci bir suretle ehid edilen bu askerlerimizin ac manzaralarna ahit olmu ve bunun gibi Tahir Hce-yi Uly ve Tahir Hce-yi Sfl'da, Efdek ve Veli Baba ve buna yakn kylerde kar kalktktan sonra, birok azalan kesilmek suretiyle ldrlm, krlara atlm, ukurlara doldurulmu... hlasa lmn hatra gelmeyecek nev'ileri tatbik edilmi olan mslman halkna rastgelinmitir. "3. 1331 senesi Mart bidayetinde Ruslar, Ermenilerin bu cniyne srkledikleri sivil esir kafilelerinden bir ksmn iade etmiler ve bu meyanda Veli Baba blgesinde cyzyetmibe kiilik kadn, ocuk, ihtiyarlardan mteekkil bir kafile gndermilerdir. Bu zavalllar Pasin Karakilisesi'ne mensup ahaliden olup Ermeniler tarfndan zorla srklenip gtrlmler. Gen erkekleri ldrlm olduu gibi, gen kzlan da kamilen

aralarndan ayrt olunarak kendileri haps ve ikence altnda kalmlar ve nihayet, Baku slm Cemiyeti'nden gelen bir slm murahhasn yardm ve himmetlerimle, Ruslara ikayetleri dinlettirilerek mem-leketlerine/aVdete msade alnmtr. "Ermeniler istedikleri mslmanlan ldrmler, ldrmediklerini srkleyip Rusya'ya gtrmler; bilhassa gen kzlar hakknda en irkin muameleleri reva grmlerdir. 'Tasin'in bakire kzlar Ermeniler tarafndan Rus Kazaklarna peke ekilmi; Tutak, Karakilise, Azat, Mikert ve bunun gibi cephe gerisinde bu slm kzlarndan kurulu umumhanelerde Ermeniler vastasyla Rus ordusunun kana, rza ve namusa susam neferlerinin irkin hisleri doyurulmutur. Cier-preleri ellerinden zorla alnarak bu suretle Rus ve Ermenilerin ih-tiras kucaklarna atlrken, bar yank olarak memleketine dnen veya firara muvaffak olan mslmanlar bu fecatlar dindalarna nakl hikaye etmilerken bile, slm unsuru yalnz Allah'n ltuf ve keremine snarak, hislerine malup olmamlar ve ayn kt akbete dmemek iin evlerini ve diyarlarn terk ile hicreti ihtiyar eylemilerdir, "1333 senesi ikinci Tern'i nihayetinde ordunun i-leri hareketi icap etmiti. Bir taraftan boyu aan karlar yararak ve donma yznden hayli kurban vererek hi dinlenmeksin!n ve tasavvuru mmkn olmayan m-kilat ile ordu ileri harekete balyor. Dier taraftan menzil mntkasnda ylm olan birka haftalk erzak kendilerine yetitirebilmek iin nakil vastalar kifayet etmedii ve torbasnda demirba yiyecek bireyi bulunmad halde mahz ebediyetin eiine kadar ykselen feryatlara, istimdatlara doru insaniyet ve medeniyetten ald ruh ve kuvvetle ilerleniyordu. Vakt ki Erzincan nlerine gelindi. Sivasl Murat nammdaki ekyann ma-iyyctindeki Ermenilerle Erzincan mslmanlarn bir taraftan evlere, klalara doldurarak yakmakta olduu, dier taraftan ya ve cinse bakmakszn umumunu ldrd haberi alnd. 10 Mart 1331 tarihli ve 7 numaral mektubun devam ksmnda yazl Gvdin kyne mahsus verilen bilgide ad geen Tanakyan komitasna bal Murat'tr. "leri harekata balamay icap ettiren vakalar, o zaman Erzincan'da kumandanlk mevkiinde bulunmu olan Miralay Morel ile Rus Kafkas ordular bakumandan general Odeelidze'nin resmen ve yazl olarak vukubulan itiraflar ile sabit olup burada Ermenilerin slmlar tamamen ldrmeye baladklarn itiraf ve buhadiseleri men etmeye kadir olamadklarndan bahs ile Erzincan'a hareket ve Ermeni mezliminin nne geilmesi lzumu beyan olunmutu.. Bu muhaberat dosyalan 3'nc ordu kararghndadr ve cidden mtalaa edilmeye ayandr. "Askerimizin Erzincan'a girmesini mteakip bizzat Erzincan'a gittim. Kendi gzlerimle grdm ki, sa ve sakal bembayaz ihtiyarlar, ocuunu barna basm kadnlar, mini mini yavrular... yanyana uzanm yatyorlar. Talarla kafalar ezilmi, karnlar deilip barsaklar boyunlarna geirilmi, alet-i tenasliyesi kesilmi, el ve ayaklan doranp atlm biarelerin says bini aknd. Kuyulara doldurulmu, frnlarda diri diri yaklm, evlere doldurularak bu suretle yaklm insanlarn grnleri pek gnl harap edici idi. Toplattrlarak, ksmen fotoraflarn aldrdktan sonra defnettirdiim slm ahalinin yalnz Erzincan'a ait miktar ikibini aknd. ''Bayburt'ta'Arsak namndaki ekyann yakmak suretiyle telef ettii mslmanlar bine yaknd. Erzincan Kelkit hattndan ta hududa kadar ordunun devam eden ileri harekatnda kk ve byk ehir ve kasabalar dahil olduu halde bu mntkada

Ermeniler tarafndan ypratlmam bir rz, alnmaya uramam bir mal/ kasta maruz kalmam bir can yoktur. "Esasen bu mntka ahalisinden bulunan ordu; ana ve baba ve kardelerinin, akraba ve komulannm cesetlerini ineyerek ve kulbesinin yakldn ve ykldn grerek ilerlerken, tesadf ettii mnferit Ermenilere ve Ermeni kafilelerine kar zerrece huunet gstermemi, btn manas ile disiplini muhafaza etmek suretiyle Erzurum nne gidilmitir. "Erzincan ile Erzurum arasnda Mamahatun kasabas ile Hns, Karayaprak ve gzergh btn kyler halk bu mevkilere toplanarak yaklm ve dier suretle yok edilmilerdir. "iddetli gnlk muharebeden sonra Erzurum ehrine girildi. (12 Mart 1918 gn Kzm Karabekir'in kumandasndaki 9. frka girmitir.) "Burada dahi general Antranik kumandasndaki ktalar ve gerekse babo Ermeniler tarafndan yaplan zulmler tarih-i lemin imdiye kadar kayt eyledii vakalarn en banda zikredilmeye deer. Bu baptaki grlerim, Erzurum mstahkem mevki kumandan Twerdo Khlebof un vermi olduu rapor bakumandanlk vekletine gnderilmiti. Asllar nc ordu karar-ghndadr. Bu dosyalarn getirilerek okunulmas faydal olur. "93 hududundan itibaren Alekssandropol'n arkna tesadf eyleyen Celalolu ve Karakilise ile Ser-darabat hattna kadar devam eden ileri yryte kardeinin, babasnn kokmu meydandaki cenazelerini grdkleri halde hibir Ermeni'yi yakksz bir surette rahatsz etmeksizin ordunun muhafaza eyledii ismet (temizlik) ve gsterdii insaniyeti sulh mzarekeleri iin nezdimize gelen Ermeni murahhas heyeti tekrar tekrar kran diliyle ve minnet ile ydeylemi ve A-miyazin'de btn Ermenilerin ba patrii 5'inci Kevork tarafndan ordunun licenbne hareketini tebrik ve takdsen aldm telgraf mektubu sureti de yukarda ad geen dosyalar arasnda bulunmakla ayrca" okunmaya deer. Netice "1. ki unsur arasndaki muktelta (ldrmelere) her zaman Ermeni unsurunun komiteye bal adamlar tarafndan sebebiyet verilmi ve balanmtr; "2. Bilhassa seferberliin ilan ile beraber Trk ordusunun zaaf ve malubiyetini icap ettirecek her vastaya can ile ve ba ile mracaattan geri kalmayan ve harbin ilanyla birlikte slm kylerini yakan, slmlar ldrp telef eyleyen, yollarda erzak kafilelerim vuran, ikmal efradn ldren, tek veya toplu hasta kafilelerini telef eden... Ermeni komitalarna bal Er-m emlerdir. "Trkiye'nin malubiyeti halinde maksat ve gayelerini kazanabileceklerini uman Ermeniler bu malubiyetin derhal husule gelmesi iin ellerinden geleni geri koymadlar ve orduyu, her taraf evrili elm bir hale soktular. Bu sebeple Tanaksiyun ve Hnak reisleri ile beraber general Antranik'in dahi "hr fikir ve insaniyeti takip ettiklerini gstermek isteyen devletlerdin mmessilleri tarafndan cezalandrlmalar elzemdir!" Vehib Paa,'mn bu mhim ifadesi okunduktan sonra muhkemeniry devam ertesi gne brakld. Bir de kdam gazetesinde 17 Birinci Knun 1917 tarihinden itibaren tarihi Ahmed Refik Bey tarafndan bu konuda yazlm olan yazlardan bir pasaj alalm:

"Ardaa'dan Erzincan'a kadar btn yol, pek nadir tesadf edilen a ve perian Trkler ile elem verici idi; bir zamanlar kasabalar, kyleri dolduran Trk halk adeta kknden denecek derecede ortadan kalkmt. "Kseler'de grdm manzara cidden pek ac idi. oluk ocuktan, ihtiyar kadnlardan ortaya gelmi bir kafile titreye treye, yalnayak, paavralar iinde kouyorlar. Kendilerinden kaan lmn peini adeta kovalyorlard. Askerliin ayrlna; fecatlann en byne hedef olan, kocalar len, evlatlar telef olan bu talihsiz analarn trklerinde bile gnllerinin incelii duyuluyordu. -(16 ubat 1916'da Rus ordular Erzurum ehrine girmilerdi)Dersm'n n kelek Harput'a gidek gelek Aam yanmda olsun Torba tahak dilenek! "Onlar hepsine raz idiler. Erzincan adeta bir Trk makteli (mezarl) idi. Mahaller hemen kamilen denecek derecede harap id. Evlerin perian ve ykk duvarlar gsteriyordu ki, Ermeni ile Trk arasnda en mthi mcadele buralarda olmutu. "Viraneler, duvar dipleri, yangn yerleri hep Trk lleri ile dolu idi. Mamahatun; paralanm evlatlarn sinesine gmm, harap camileri, yklm evleri ile adeta alyordu. Ermeniler Akkoyunlulardan kalma camiyi ber-hev etmiler, yollarda ky harabelerinden baka birey yoktu. Hibir kyde tek bir insan grnmyordu. Koca Ilca hemen bombotu. Srck kularndan baka hibir ey bu yerleri enlendirmiyordu. "Ermenilerin zulmne en ziyade uraya'n Erzurum'un Konakkaps'ndaki Dervi Aa slm mahallesinde iki byk ev vard ki, buralar hakiki makteller-di. Bu evlerden biri Mrsil Efendi'nin, dieri EzirmikliHaa Osman'n evi idi. Bu iki konak bir cadde zerinde, kar karyadr. Yokutan klrken sadaki evin st ksm yanm, alt ksm harap bir halde; ieri girildii zaman duvarda koca bir delik grnyor; Ermeniler yzlerce Trk' bu eve doldurarak benzinle yakmlar, ilerinden birka, duvarda alan bir delikten kaabilmiler. ''Ermeniler Erzurum'u mdafaa iin Rus topu kumandanlarn alkoymular ve bunlar aileleriyle birlikte esir etmiler. Bir akam ziyaretlerine gittim. Etraflar Rusa gazete ve mecmualarla dolu idi. En byk rtbeli kumandanlar bir yzba idi. "Bu lm ve hadiselerini hep Rus zabitleri idare etmi diyorlar." dedim. Yzba kpkrmz kesildi, medeni bir insan tavr ile elini sallad "Niyet/hayr, biz hi karmadk, hepsini Ermeniler yapt. Biz mani olmak istedik, bizim miralay hepsini yazd. Onun hatratn okuyunuz!'' dedi. "Ermeni ve Trk mcadelesi yalnz bylece bitmemiti. Trabzon'dan balayan bu bouma Gmr'ye kadar uzanmt. Kars'ta arlarn, erzak depolarn yakarak kaan Ermeniler, Gmr'de ehrin teslim olacan anlar anlamaz Trkleri boazlamaya balamlard. Artk Gmr Ermeni-Trk ktalinin (ldrlnn) son merhalesi idi. Trabzon'dan Gmr'ye, Bitlis ve Van havalisine kadar dnyann en gzel sahralar kan ile sulanmt. nsan namna hibir nfus kalmamt. Bununla beraber btn bu harabeler iinde Trabzon-Gmr yolu zerinde ktale ve harabeye en ok urayan Erzurum idi. htiyar bir Erzurumlu harap bir emenin kenarna oturmu, yank kalbiyle, garip, kimsesiz bir sesle: Alar Yakub alar Yusuf'um dey! Gitti de gelmedi vah olum dey! sylyordu. Bir zamann Erzurum'u bu Hseyn namelerle ne gzel trklerini sylerdi.

Vakt ki bu tarih beldede yaayan er yiitlerin son nesilleri; imdi Moskof'un izmesi, Ermeni'nin haneri ile telef edilmiler. Kimi hendeklerde, kimi enkaz altnda yaral gsleriyle yatyorlard. Caminin kapsna doru baktm. Sa tarafta gzel bir sahle (bir nevi yaz) yazlan kitabenin sonlarna doru u satrlar okunuyordu: "Evld u emcdmzdan vzer-y izam (byk vezirler) ve vkel-y kiram her kim Devlet-i Osmaniye'de bu zulm ve bitatlara (kt adetlere) rza verirse bilcmle insanlarn ve meleklerin ve Allah'n laneti bunlar zerine olsun!" "Sultan IV. Mehmed Erzurum halkn bu fermanla bu kt adetlerden uzak tutuyor, serhat (hudut ba) diyarnn kahraman ahalisini yksek bir mevkide bulundurmak istiyordu. "Bu tarih ehrin yank duvarlar arasnda ykselen camilere, bu topraklar altnda yatan talihsizlere, bu sokaklarda bklm belleri, krlm emelleri ile dolaan halka baktm. Gzmden, ihtiyarm elimde olmayarak yalar dkld ve kalbimin en derin bir noktasndan ac bir inkisar iitiyordum". RUS BLK KUMANDANI MLZIM EN'ATLARI HAKKINDAK FADELER NKOLA'NIN ERMENLERN

Otuzaltnc Kafkas frkasna iltica eden 156'nc alay, onikinci blk kumandan mlzm Niko-la'nn, Ermenilerin mslmanlara reva grdkleri fecyi' ve en'atler hakkndaki ifadeleri Asken Tarih Belgeleri Dergisinden aaya15 alnmtr. 3. Ordu Karargh 4.10.(13)33 Bakumandanlk Veklet-i Cellesine 2.9.(13)33'te otuzaltnc Kafkas frkasna iltica eden 156'nc alayn onikinci blk kumandan mlzm Niko-la'nn Ruslar ve bilhassa Ermenilerin mslmanlar aleyhinde tatbik eyledikleri fecyi' ve en'at hakknda -yn- dikkat grlen ifadt aynen bervech-i zr ma'rz-dur: Mm-ileyhin bu bapta Rusa olarak ayrca yazd kt da rnelffen takdim klnmtr. "Sarkam harekt esnasnda Rusya dahilindekimslmanlarda grlen harekt- itiaskrneden dolay Elizabetpol'da, Bak'de, Ahsha'da ve daha birok mahallerde mslmanlar, Kazaklar tarafndan katliam edilmilerdir. "imdi Rus ordusunda Ermeniler menfur bir vaziyette bulunmaktadrlar. Bunlar, muharebe esnasnda ekseriye geriye kap kylerde istirahat ederler. Yalandan hasta olurlar, kendi kendini vururlar. Fakat yama frsatn asla karmazlar. Dman ric'at ederse derhal ileriye gelip, ellerine geen tfek, bomba vesireyi toplar ve saklarlar. Gerek Trk ve gerekse Rus cenazelerini soyarlar. "Bidyet-i muharebede Horasan'a otuzdokuzuncu frkadan bir alayn alt makinal tfeini almlar ve toprak altna gmmlerdi. Taharriyat neticesinde bu tfekler meydana karld. Failleri divan- harbe verilmek zere geriye gnderildi. "Ermeniler, Trke bildikleri iin, Erzurum'da kendilerini Kafkasya mslman diye takdim ederek, eksik olmayan tecavzlere kar daima himayeye muhta olan zavall Trklerden kz alyorlar ve ba'deh, adi niza ve bahanelerle biareleri tatlk ediyorlar (bouyorlar). "Gerek ehir ve gerek kylerde ahaliden, bilhassa mslmanlardan aldklar eyin parasn vermezler, hcra mahallerde ve kylerde namusa tecavzleri her zaman grlr, halta hl-i asayite bile Erzurum'un kenar mahallelerinde birka kere bu gibi harekt- namus-ikennede bulunmular; fakat, yakay ele verenler tecziye edilmilerdir. ' ""

"Bunlarn kylerdeki etvr ve harekt mrvvet-i insaniyete samaz. Erzurum'da odun pahal olduu iin, geen k Ermeniler mslman ky evlerini yka-rak, aa ve kirilerini ehire gtrp satyorlard. Bu kiriler, yalnz sekenesi muhaceret eden evlerden sklmyordu. Ermeniler bir kye gidiyor, lalettayin bir eve girerek, sahibine veya sahibesine 'Bu oday bana ver!' diyor. Veyahut evin halkn tamamiyle darya karyor. Bir-iki gn oturuyor, ondan sonra damm skerek, yine ayn hanenin kansyla ehre gtrp satyorlard. Gzel mslman kzlarn veya gelinlerini 'Sen evvelce Errneni'ydin!' diye yakalayp gtryorlar, eer kz veya kadn 'Ermeni deilim.' diyecek olursa darp ve tehdit ediyorlar. ayet bunlardan bazlar hkmete ikayet etmek frsatn bulabilirse, hkmet, ellerinden alarak ailesine teslim ediyor. Ermenilerin kylerde ne gibi mezlim yaptna intikal edebilmek iin nefs-i Erzurum'da ihdas ettikleri vekyi'-i fec'a ve hacleden bazlarn zikretmek kfidir: "Geen sene Haziran'nda, mslman kyafetinde birka kii, bir-iki tfek ve bir mitralyz ile Kars kaps civarndaki ykseke bir evin zerine karak, buradan, Erzurum mevki-i mstahkemi kumandan olan cenera-lin ikmetghna ate etmeye baladlar. Tabii derdest edildiler. Bunlar, kendilerinin mslman olduklarn ve din ve devlet uruna her fedakrl yapacaklarn; btn mslmanlarm isyan ederek Ruslar perian edeceklerini, maksatlarnn temini iin lzumundan fazla asker ve esliha olduunu bir tavr- mtecellidne ile sylediler. Ruslar bunlarn harekt ve ifadelerinden tedhi ettilet, O srada Erzurum'da bulunan Yekaterina Go-ravski Poll, ser'an mslman evlerinin taharrisine balad. Ermeniler de, gya silahlar meydana karmak, taharri edilecek mahalleri gstermek iin, rastgelen evlere girdiler, btn ehri yama ettiler. "Para,, gerdanlk, kemer, bilezik, hal, kuma ne buldularsa gtrdler, birok nsvnn namusuna tecavz ettiler. Neticede, kalemtra ve ekmek bandan baka birey zuhur etmedi. Taharryat nihayet bulunca, baz mslmanlar toplanarak kumandan nezdine gittiler, talandan, tecavzlerden ikayet ettiler; kumandan Ermenilerin yedindeki emvl-i masbeden bir ksmn istirdat ve ve ashabna iade ettirdi ve Trklerin arzusu zerine, kumandann kararghna ate aanlar Trkler ile muvacehe edildi (yzletirildi). akilerden birinin, vaktiyle Erzurum'da kuyumculuk eden bir Ermeni olduu anlald. Erzincanl ve Trabzonlu iki mslman da dier ikisinin Ermeni olduunu isbat etti. Bunun zerine, Rus hkmeti, Erzurum'da bulunan btn Ermenilerle civarda bulunan Trkiye Ermenilerinden birounu geriye teb'd etti. Silah istimal eden mezkur ehasa ne yapldn iyi bilmiyorum. "Erzurum civarndaki kylerde Rus ktaat bulunuyor. Bu kylerden birinde (tarifine nazaran Kn kydr) Ermeniler geceleyin bir Rus nbetisini ldrrler, Cenazeyi para para ederek, sabahleyin, bir uval de-rnunda olduu halde bir mslman hamala verirler. Mslman ve erf- memleketten olan belediye reisinin evi(nin) nne brakmasn tembih ederler. Hamala yolda iki Rus neferi tesadf eder. Bunlar uvalda ne olduunu sorarlar. Hamal, iinde ne olduunu bilmediini, gtrp belediye reisinin evi(nin) nne brakacan ifade eder. Neferler, uval amasn, iinde kendilerine yarayacak eyler varsa parasyla almak arzu ettiklerini sylerler. Tabii hamal, kendine ait olmad iin muvafakat etmez. Neferler, 'Sen bize satmak istemiyorsun, gtrp mslmanlara satacaksn!' diye uval indirir-ler. Hamal tevkif edildi; fakat, netice-i tahkikatta katillerin Ermeni olduklar anlald ve divan- harbe verilmek zere geriye gnderildiler. "Erzurum'da Ruslarn muhalefet ve mehm-emkn dikkatine ramen bidyet-i istilada mhim yama ve ktal yapld. Tasavvurun fevkinde en'atlar irtikap edildi.

"Namusuna tecavz edilmedik bir-iki yz kz ancak kald desem mbalaa etmemi olurum. Ez-cmle, u vakay asla unutamam: Ermeniler Erzurum'un cenubunda bir mahallede bir eve giriyor, gen bir valideyi bir diree, pederi de dier diree balyorlar. Bunlarn bir yanda olan ocuunu, sofa ortasna aktklar kaza geiriyorlar. "ocuun cenazesini ben bizzat grdm. ocuun validesi tecennn etmiti (delirmiti), Erzurum'da serse-riyne geziyordu. Kocas, bu halinden dolay kadn evine almak istemiyordu; fakat, hkmet icbar etti (mecbur tuttu)."Bizim alayla Hasankale'ye gideceimiz sra, kasabann arknda, yol zerinde tesadf ettiim, insanlk iin silinmez leke olan en bir manzaray ma'a'l-ikrah syleyeceim: Gzel olduu anlalan gen bir Trk kadn, mahall-i nisviyetine kocaman bir kazk aklm olduu halde yerde yatyordu. Biz bu hacil cenazeyi, nazara arpmayacak kadar yolun uzana gtrdk braktk. "Ermenilerin bu harekt eser-i kin olmaktan ziyade muktez-y tynetleridir. Rus ordusunda ne kadar yolsuzluk olduysa hemen kffesini Ermeniler yapmlardr. Bir nizah, bir sirkat, bir kati, bir fuhu vukubulsa, behemehal taraf- mtecaviz Ermeni'dir. Ruslar da bu fikir-dedir. Herhangi bir Rus'a, hatta Kazak'a, Trk ile Ermeni mukayese ettirilse, Trk' on kere daha mlayim, medeni ve yn- hrmet bulur. Ermenilerin bu hallerinden bzr olan Kazaklar, ayet bir Ermeni'ye tenha (bir) mahalde tesadf eder ve yakalanmayacan akl keserse hemen ldrr. Rus ordusunda Ermeniler hakknda bil-istisna u tel'ni iitirsiniz: "Ermeniler cehenneme!" Bu bapta istihsal olunacak dier malumatn peyderpey nazargh- devletlerine takdim klnaca ma'-rzdur. Hsrev nc ordu kumandan emriyle menzil mfettii miralay Muhiddin Aadaki belgeler, '-asllarnn da yerald- Asker Tarih Belgelen Dergisinin Aralk 1982 tarihli 81. saysndan alnmtr Vaik-i Harbiye Dtttyau Numro 22.t34 lfreHalli 564 100 Suret nc Ordu Kumandanhn* 1. Muhtelif tarihlerde icra. edHen muharebatta eair den, ktaat- muhtelifeye mensup neferle iki ba bocuk 20.1,34 gn Meaekler Deresi istikametiyle Muunri'de bulunan Frka 36 Heri karakollarmza ltica etmilerdir, Merkumun 18.1.3i gn Erzincan'dan kmlar ve da yoluyla bu tarafa geebilmilerdir. 2. Merkumunun Frka 36 ca icra edilen isticvaplarnda abtedai tf delerinden Erzincan'a taalluk eden aksam nubbirlerlmizin. 21.1.34 tarih ve 56 numara le an edilen ifadelerini teyit etmektedir. 3. Erzincan'da Ermenilerin lalam ahaliye karg yaptran metalini Hakknda merkumlarn teshili ve do-hatrlyle bildikleri vekayi bervBhJ atidir:

A) Anaal Zazalar ahalisinden, olup Erzincan'da ikamet eden Kara Mehmet'in olu ile drt refikini gecenin birinde-tarihini tayin edemiyor-lar-hBffha deirmilndfr parslanuelardrB) Brdncaj kylerindin KarikilK kynden olup Enncan'da tft-met eden Durgun Aa nmpqM biri nrlannu altn ermek UMTB ald msaade zerine bir gbr^ depomndan araban le gbre alrken 9 be kk apl Ru piyade tfet kthur etmi^ VB oradan ggen Rufl devriyeleri tarafindan merkum tUfeV nlBiakla itham edilerek Dunun Aa tevkif edimifr. C) Brznaan'da demirctr civarnda Krt Mehmet Aa namnda Vtr babozua Ermeniler taarru ebnllerdlr ve ayn mahallede ikamet etmekte bulunan iamini bilmedikleri bir lalam ktH^""" cebren alp gturmfller-dlr D) Mukaddema Belediye ktibi bulunan ve hangi mah^Hod* ikamet eyledibi hUmedlklerl Mehmet EfeDdi'yi eir alarak Erzincan'dan alp h* emt-i mehule gfltilrmater i de mumaileyhin validedal, haremini, drtyandk! ocukunu ptraJanualandr. Ve n gn. mukaddem on kadar Krdn blnd Cinccke kariyeflfoc gelen Ermeni gnllleri, mezkr kart-yeyl baurak bir gn akanna, kadar msademe etmilerdir- Bu mUMde* mede Ermenilerden doktu maktul dmtr. E) Kaanmak emelinde olduklar iatdaliyete mlizaharet tamiri etmek maksadyla Ermeniler bu aralk Dersim Krtlerine her husukta mtbnaat etmekte ve Krtler tarafndan grdkleri tecavzleri d* zerlerine mal etmeyerek Trklere lsn*t eylemektedirler. F) Merkumunun Kolordu kararghna. mwvsaJ*tlarud(L anacak ifadelerinde styan- ebecunlyet oi*n mcvad aynca arz edilecektir. 6. ibu ifre birinci ubeden "82" muaan, ile y&dlm#tr. mutabktr. l nci Kafkas Kolordu Kumandan VkiU' RUffUI Belge No; 1852 SAVHB Belgeleri Dosyas Say ifre fem 503 Refahiye 30 Ocak 1918 31 Ocak 1P1S gelii ivedi Suret 3 nc. Ordu Komutanlna 36 nc Tmen Komutanl 'ndan Erzincan iinde ve dolaynda olagelmekle olan durumlar hakknda, imdi 30 Ocak 1916 uat 23,30'da aJdgun mporu olduu gibi unuyorum. Bu raporla, yine boun Kemah'a gelen Mkiz kylnn sylediine gre Ermenilerin Erzincan'da, kendi balarna t yajtmaya balam olduklar ICUUBI haul otmuvtor. Mtareke fldc5nw-sin bozmH olmam&k ila, datu^nudan asker gndermek eureyle yardm ysplmaani uygnn bulmadm. Yaln bu iki kyMiys Uah ve br miktar cephane verdirdim. Uygun grlr kytil kyafetine ginnift U etenin gnderilmesine msaadenle! araederhn. l DCJ tfafku Kolordumt Komutun Kzm Kartbektr Suret

Eniucna'ds Ertkendi Ky MUhtan ismail olu Feyzi, Gzeler K-yU Muhtan Mufitafa o^-lu Halil Efendi imdi atl olarak Kemah'a geldcr. Bonlarm ifadeleri aaagidald gibidir. Eiski Itadolfirt MnAmsn do|rulanmiB olmakla beraber aynft Moalfi-manlan. toplu olarak, ldryorlar. KapUarm kramadklar svle bomb*. ayorJflr ve onlara g&gya dkerek yakyoriar. Yeni Camt'ye bugn yedi tane bomba, &tlnu& ^tlnan'da, 600'dan ful Enncni tahmin dnyor, Uamahatra'd 2.000 kadar Ermeni toplannug vs Eraurnm le ErrincaD ansn kennlf bulunan Trklerle sddUft azpifliyorUr. Mamahatvn y-nUnden toy sileri iitiliyor. Erzincan'daki toptan batlca Harbiy Ky-launoa Ermenilerin iki topu daha vmnmjf, Clc* Bogazl'nda Kelek (PHlk) Kyirnd* 500 ve Plmr'de 700 Krt v&rml* SpikT cepneamde Krt Me-mif Aalm olu 80 ki&i le buhiLmaktar. Enincan'da yalnu gze grnm erkekler kalabflmitir. Kadn ve ocuklarn halt beDL deudlr. Mum Paa ve yardunttlan kamak istiyorlar. Fakat kakacak yerleri ancak Kemah Boan ve brdak olduunu, dier yerlerin kamilen sanl bulunduunu BylUyorlar. Kemah Erzincan yolundan Us auuf (piyade, svari, topu) geebilir. Ancak kprlerin korunma tarttr.. gn nce Fraatlk kargmada RUk-lar tarafndan yapltnnS olan kpry Ermeniler yakmlardr, JVedi olarak bir miktar kuvvet yeCnKBK tm kyleri ve kpriert yakmak olasl pek yoktur. Bize 00 kadar asker veya 100 kadar ulah ve yeteri kadar . taker verirseniz l&ndncan'dan bir aut hftHAm itibaren tm kyleri kur-tanoy olaealuimE. Btn oluk soeuk YO kadrdar amutlamu ordudan bekliyorlar- "Eer yardm ywpJmua hepimizi pargatayaoakJardr" diyorlar. Ve bunu .pak ok diliyorlar. Ben bunlara 60 fcaar Hah ve -yeteri kadar cephane venatk vanluym. Ve Muradan bo. "nh|**^ topUyacaun. Top-Itytnaam her Ur orumlulu^u Uzriffl tyoruBL TUoe euurteHnizl beklerim. Aabn uygundur Htlurev UDhlir 36 oa TfnnrBft Tmeni Komutan Vekili Yarbay Rcoop Belge N : 1M9 nc rdn-yu Hmayun Erzurum Erkn- Harblyeai Ba*kuniandanbk Vekilet-i ifre : C : 13/14.3.34 harekt 11 numaral affanln kinci maddecine. Ahiran igal eylediimiz Erzincan, Emrum ehirlerinin vazlyet-i ha-aralarn bervefalati arttderim. Duar olduktan felaket ve harabl itariyia yekdierine jk riyade arw mabehet fen. bu iki irin kasabannzm. mutena mebanl-i reamiyt ve bunaiyeai Bmeniter tarafndan kamilen ve bililtizam yalatm vo fHnd drecedeW eri ve mDettunt iki enedeo beri Hua ontaanun Hemen denebilir ki her iki efcir ynide& ihya ve iman muhta ve ayan- tcrhfan Ur haldedir. Erzincan'n blltn kalalan, Erzurum'un svari klan ve hkmet VB kolordu, dalrdcH yanan metji- reamye me-yanmdadr. HlbMil her iki kaubada yaklm, ykhni}, amalan IccaHmia fctiin mani-i hakikiyBmiylc bir yangn yerin evrilmitir,Bu kaaabalann anflUaine jfdince: Bunlarm da di ilah tutanlarn bidayette yol yaptrlmak bahaneleriyle toplanm ve Sarkam istikametinde aevfcedilerck ifna edmtatir. Kasabada kalan ahali-i mtebakiye i*& R oniusnun ekUmcaiyle baa-layan Ermeni ktali ve mezoUmi ile knmen ortadan koMnlmp. koyulara. evicrc doldurulup yaklm, sngU ve kbnstan gefrOmig ve ka-ithais ettikleri mahallerde kannlsn de^lml ve kt ve Icadnlar hor trl gcnaatten eon*a gakrmdaa aamuetr. zisyvn nuzaltmine rahmet okutacak mertebe seni olan bu mcoattmden mauu kalan akall-t kdll haDr se aefalet ve garabetten ve bo manara-nn kodeine Tcrroig olduu dehpsUen kamcn meyytt-I mteharrik ve kttman fi.lnnet-1 muvakkate halinde butaronuetur ki bunlarn miktar (O* luk, ocuV dahil olduu halde imdilik Erzincan'da bin boa yz, Erzn> rum'da ol ui bini tecavz etmemektedir.

Erzincan vs Erzurum okumanla ve ahali eUnd&ne varsa alnm a v plak bir haldo bulunmutur. El-yevm bu ahali iggftU mteakip Ruslnnn tardktf ambarlardan Eaika-i cu* ile efc getirdikten Ur luem erzak ile kifaf-l Defa etmektedirler. Eminim v* Erzincan havaliBndeki kyler daha liyftda gayan- mv h*met bir haldedirler. Gzergah* tesadf eden taz koylar kknden kaodilmfc v ahaU fccdWn<} varncaya kadar talimi?, ta zerinde ta hu-akhmrautr.Ermeni gjSCrgiluftdan uwk olan kyler lw hiHmen mFvcudlyetn muhafaza etmekte TC fakat ahalini ahktan her gn fev fv orduya dc-haJet etn4tedlr. Tarlh-i mezalimin henz byle bir vakayi-i ganay kaydetUMtUf ofeU^UPU kemal-i taeaBrle hak-i. pv-y-i evlctlerhe *rt ve ber-hayat kAlvarm muhafua-i hayttlan iin muhtelif tavarihtft rerek Ne-zaret-1 Oelleriot ve gerdi; Dahlfiye Nezaretine yazdm maruatm e-riftfi Isafins, inayet tmynrnlrtmm nrtjrhtun cyferim. Hifokta bafilayal fcrk gn bulduu halde bu biare ve a ve Sayan-1 merhamet (dan millet in hibir ey yapmamq olduglum gtomk faiikmet-t eniyenin ifa ey-ledifi vazifeyi tahmjra Uo Etmilerin ti|-- zulmnden kurtard me-eaH MaslinD- ahaUin afoy-u hevednakc attn da BVt edetim Tendim. 23.S.34 harckit Aralv No: 4-3871 Dolap No: 63 Gfl No: 9 No; 2947 No: 028 No: 3-1, 3-3 nc Ondu Komutam FerikBelce No ; 1S72 KtUsk'teH 29 Mart 34 Kafkasya'da evlat ve iyaliI*in ve bizzat daht islerin emniyet ve r,>-hdtta yaaunas Mmt-l Osmaniye'nin en byk bir arzusudur. gol art ta ki alla yz seneden beri birlikte yaadklar bir milletin kadn VB ocuklarna ka-T. enva-l iflkence ve zulmler yapan canavar Osmanl Ermenilerinin igfalatuiB. kaplmaynz. Onlarn elleri kanl, yUderi lekedr. Ih^cr-lar, kadusra, ocuklara k*rs reva grdkleri cinayetleri grp de bunlara linet etmemek mmkn olamaz. Getikleri yerlerde ne hayat, ne namus, DG mal brakmlardr. OmanL ordusu bu alaktan bulduu yerde tepeleyecek, mahvodeott VB ldrdkleri VB yaktklar binlere* nUmlarn intikamn behemehal alacktr. bu sakilere, bu inilere yz vermeyecek ve bunlann can&Vttrhlc-tariRa linet edecek kadar nedeni ve Inauyetfi olduunum yico biliyoruz. Bri hilan-, kabul ederutni* OsraanJ efrad-1 milleti olarak mea-Tjt bJr har yata dahil olacama ae temin ederim. Bir yanlla mahal kalmamak ve t&ym edebllmCfchpmE iin ileri harekatta balamadan ederim efendiler. Kolordu Kunundu Kam AJUV No: fl l*7ft 1.4.34 Drdnc Orda K C. 3/34 ifreye Brrunm'vm tarifa-i fattrdtd otan 12.3J4 tarihinden 20.334 tarihine kadar gMttn olu mttdckt ufnda ytlnu Enurunt adui inde E>meni. kr ttrtAnJUi aoret- (nddamed* eht dimi 2.127 erkete Iklam. nft bulunduu y taharriyat devun dflmriete obbluadan bidazn. caklnr h&klando. t tynca ars- mtlumtt otunc*| mruadur. LtltflNo ; 1815 73Z Aceledir / 4/5 T*lgrafcao Deraakdetd* Kvurglh- Umum fitine! ube Mdr Sevfi Beyefendiye Hilmi 127

Mahreci . 100 Kazan

NIMFOMI

Jtefrne! AhaA| Muhal Tart Saat imam Brzinean l Maya 3* 9 evvel

4628

Keide olunduu 334 9 evvel mahal l Hay 3 TmtacHi'ti Errincan'a kadar bfttUn kyler rer harebetr. Kuc- uzanl Kiulnn tahliye annd. Ermeniler tarafindln tahrip bustir. Bu tahrlbwtda Kumlarn da istimki vardr. KiMtlardan ziyade gayr- mrim Vfttandajllannn mtlininden bizardr. Trabzon lalam mahalleri hak U* yeksan edurnlftlr. MeaarJUkJ*r Kutlar tarafmdmn tiyatro ymtubnatr. Camiler duvarlarma en geni reaalor doceneret gbrelerle duruyor. Trbra-Enncan yoh aerlnde meyva ftaglan kmi, erleri yklm, a k^dm* iar yallarda paJ&flpareler iinde dileniyrrlar. HrByan kyJeri muhatn dilmlotJr. Endnoan bir fcyi BahiKBir. Kuyular islam CHlleriyJto . tfoh-dur. Viran evlerifl, bab^eteri^ an^un lan eUeri fkariDde .inan naglan eller ve ayakltp bolunuy^r. Bu mzeyyen Ermeni evlerinin kapa yollan ^&mjion kanla millenmadr. Rnelann geliri tahliyesi emaamda *!^****" bir ou Enneoilcr. tarafndan hapsediliniz taahk. tinlerinde klHOJUer UK-rinde kKtlriunmMtur, tekmil aehlr harabedir/30 Krargih-t Unram ikinci ibeye memur YOcbaa Ahmet Refik Belge No: Iffft 138 Tclgrafname . 2/5/3 Karargah-* Umumi ikinci ube Mdr Styfi Beyefendiye Maheci Numaras Kettomi Alnd oalu Saat Erzincan. (Okunamad) 12 evvel

4703 200

Erzincan'da, iki aydan beri etoa Mslman cenazelerinin defni ite uranlyor. imdiye kadar kuyulardan karlan veya. hendek kenarlarnda mecmuu *lt yz alt kiidir. Bunlar Rualann Erzincan' etmeleri zerine Anadolu'y* ekilemeyen fukara ahalidir. Biroklarnn eUrl telefon tellerita bflluifttak katledltmiyllr. Kuyudan karlanlar kamilen riimtr. Banlarnn gj^Jtlerind Un^U yaralan bo-azlanada tel yerlet! gfirtltUyco1. imdiye kadar kuyularda bulunabilen naalar cami meydanna getirilmi ahali tarafndan tannanlan ailelerin* tealim dllmigtir. Elyevo Errinoan'da t drt nden tazla nttftn yoktur. Bemen loam- azami da yaln ayak, at efil ve perian bir haldedir. Er-kakbmu drt gli trfnda muhahirter ancak yarun saat me-sahnelerini (tezdiler o esnada da EnnenJ Kfll&eayle mecarl^u ri-ywt ettilur ceaetleri vc Baireyl yrmeye heramlyet vermiyorhU" kan et-setlerin ba$lonn. harab yerlerin kamilen fotograflann aldrdm. Erzurum *bak Alman Konulan Andera'ln rcfakatimlide buhiumau muhablrterl ayan- tetkik mahallere gtnmjdiimc mani olmaktadr. Muhabirlerin ok alakadar olduklar yerler arlardr. Bcryecjn malumat ar?, olonnr. /2 K. U- tklnci ubeyi.- Mmur Ahjnet Rfetlk / Hariciyeye ^ektirilecekBrif* No: ISTI Osmanl Ordu-yu Hmayunu Bagkumaudtfibg Vklett aha NnmroUfiUnc Ordu Kumaudankwa Suret

1. Rus ondonmun terhisten ram cephenin Ermeniler taraf lodan Issane tasland gnden itibaren bnne kadar Enpeniler btn Dolam kylerini ihrak- mahv ve tahrip ve katliam fttmektedtrer.. Bn fcayn 93 hududu garbnda olduu gibi garkta Erivan, GmrU, Kam, Kaznum. Sa-rtam? ksmen Ardahan, Ahflck mmUkannald bumum kurada tatbfk m icr edilmi olduu deUUU adide le mevsuk Ve meyyettir. 2. Ermenilerin jlmdiyc kadar irtikap etmi vfl dan da etmekte bu-huduklat bu mezalim ve fecayi tamamen tevzh ve tayfm birok sebebler teHl edilerek vo her kyde ve her mahallede ayn ayn teUdltat yaparak hitin vakayil tayin ve tespit etpek ica'bcer. Vudlf ve hrskM askeriye le raegu bolman ktaat bu fecaylln her safhasn tetkik vo tamik fr-aat btlamodklan glfcl harckit- sakeriyc mmtkas haricinde klan vakay va mzalhn bflkkmda da t*tkJbttt- arnika icraana mkan bulnnaznnifitr. S. Harekt mntka dahilnde muhtelif mtkamat ktaat ve mcs-Mat tanfodaa tayin VB tsapit ediktAen bir kcm vekayt hiUiaaa zirf* manudtr. a, 29.4.34 de Gmr'dea 500 oralM. ile Ahilkclftk'e nakladUmek ilze-r* olan bin kadar lalm ahaliyi Gmrtt'den avdette mente1 kamilen mahv ve tahrip eylediler. b. Zarudat Kazas dahilinde (okunamad) Melik KByil mmka-omda kdylert ihvmk ve ahaliyi katlim edildi yine Nisan bidayetinde uragU Kuhtyestnde 67 pare kye Br-mvrulcr tarafndan katliam eMi. d. Kfjutoan ariaadaki Kalp ve dvannda bin kl|i Hd makineli tfek ve iki toptun mrekkep olarak teftkfl aflen Ur Ermeni kuvveti Kulp ve BHvan taatkaamdaki kn*a> kaiam eRer. h. l-i'U yz ktd&r Ermeni attn lbcg Tepe, DUjtent TB. etv-nndan O kkcUn ocuk ve erkek katlettiler. Ve 26;434'te Kara doguBuoctakl Kubaan Kariyennen 570 ntif lalam toata, kama, bak istimal ederek ve ateslt yakarak g*htt ettiler, Ve Magnto ve laa KMiyaterinde yz mO-tecvia k&dm, ^oculc ve erkei ayn mret-i fftdada ghlt ektiler. VB Tck-iKli, Hac 1U1U. Kilulky, Harbe, Da^nr. MUanb, Ketah, Alaca, Kyler ah*1iJi katlitm r. 1,5.34 a Ahilkelek etraf nald Vuradau Dangal, f urcalnt., Badina, Hbvur, Kon KSylrinl Krmener hrak T? kim ct-tilar. Ai>sy Bzcrindeitl Kcbijr, Kinefeki malindelc Bojoylu ve Erdn felmal-I gartrindekl amrth ivanndaltl ahalim tismryc BSrmenDct tara-tmdaa katll&m ve kyleri ihrak ffldt, V fiirt'tsti totr* frAdnuudau birounu KTB ve birounu da Gmr'de Ung ile ve d^cr tftadm gn flnflnde p-hlt ettaer. & ffllusd Ermeliler Kwsp 3anfe*nug, Erivan Ahilkelek, oum haalanodaki Islara kylerinin ksm- ftamn katliam VD flraJt ttl- h. Balftda anolunaA fecayl Ermnerin yapmt ve yapmtktft ol~ <takl*rj lonyiln oac&k Ur cttcntt t*qbil Mcbair ve ba hususu Wrw mini lafalr- Ve bu WMa mehma-tnUn daha riyade ttunik-i tUkat edU. mcktrtlr. Ee edilecek nctayiln derhal tar kOmwg maruzdur. Grup Kumanduu Mi-Hvm evkiNo : 188* Kaymakam Seyf Bey Kararg&lu Umumi ikinci ube,. Deraaadet Batum; 8 298 22 l
B.

Noyes Vinv TagMat Viyana Paer Loyt Sudapele, Lokal Anayker Berlin, Algemet Hande tot Jnsterdan, vakit rw*aadet iki haftadan beri Ermeni ve Ruslarn KUrdirtan vt Ermenistan tarikiyle vukubnhuuR olan ricatuun tilerini takip diyorum ve her ne kadir bu arazinin Ermeni etfelind tenuzlcnme&icn biri M ay gemi ine de her donda kaan Ermeni cetderinin yapt Ifiltilmlv mezalimini gryorum. Trabzon'dan &stocn'a ve Erdncan'dan Erzurum'a kadar btittin, gehlr ve fcylcr hmbe halinde buhnuyr BTlmemifi bir zahn her iunda katledilmi Trklerin cBoedlei hor tarafta dolu yalnu dallara kamak roretiyic kcndOerini kurtarabilen ve geri kaln ah&liuta ifadMlno nazaran Trk ahalisinin ASI) yevm-i buyt- aludin RIH kitaabmn. cekilmeBl ve

Hular tarafndn bogal-tl&n *rftinh Eroicn eteleri tarafndan tcftclHba UimoH tutine b*fl*-nyr. Ruslar ahaliye umumiyetle iyi muamele ediyor ve Enncnilcrin u-dzatndan himaye ediyordu. Fakat Emeniler memleketlerin sahibi koti-Uncc munUzaro bif suretle raahv ve ifnaya- bulamlardr. Ermeniler Krt va E>meni araziflini Trklemien tcrairiemek ve milliyet meBelcAlni balktiniek istodlklnini aktan aa a&ylUyondu. BogiJn RUH SBaretnden Jim^ ve fand Kan vo Atekaandr Pol'dan gobng dan Avuaturyah ve Ahnan a~ karloriylo grttflmdt firtau* nail oldum. Bunlar Ermeni *teterinn Trk harp flairterindcn tteye altm kiiyi Kan* 'da ve A3ekandr Pol'da nae oldugunn ;4rraQIerdlr, Bu bitleri Trkleri kurtarmaya ve bu sebeble. R mbiUtriylff Ermeniler arasmd& kanh mttaa-dameler vakubulmUBtnr. : Trk orirl*rit ,biv fcuoiuu im rtaffmay*,. muvaffak, Jar... imdi ^hunahta .ritdpjunl- EfCTrtm ^mttttl-Hr mantr anedlyor. bitlin ebir nkvami harab bir halde bulunuyor ve hava ccaetlerin mteaf Oh kokusu ite dola (Ruftu- Ur*ftn4*n bunda birakhoa olan ajkei depolarn byk bir Jcam ap njlam kahn oldnundan Tfirklarin eline bttyuk bir ganimet dftmojtr). Ermenilerin Avusturyal Ve .alman harb trterini de keadikleri rivayet kaWJind ylniyom da TUrk harb erirlerinin kati Ur urctt* katli hdondaki tahkikatn llafihB olarak bu hususa tekld ed emareleri elde edemedim. Doktor StefanErmeni Mezalimi Erzurum ikinci kale topu kumandan Tverdo Khlebof'un, -ikinci blme dercedUen- Erzurum'daki Ermeni mezlimine ilikin Hatra adl risalesinin elyazmas tercmesinin ilk sayfas ,4 V*- rf* \ <.V/.-> rtt-Osmanl Ordu-yu Hmayunu Vfrkilrtt ube Numro Ordu/3 Bakumandanlk V&kilet-i CeJileane Mevrud 722 numaral ifredir Altnc Ordu cephesinde gn shunetle gematir. Dokuzuncu Ordu : A, Drdnc Kolordu Ophesds 5.7.34 de mfi-him bir hadise olmad. Humlye'den M! e Rumiye Gol arit sahilin* gecen dokuz Rus sabitiyle e*r iki Trk neferimizden ahn*n malumat hUUL-saa berveM atidir. Dokuz Hu* aubltindan bdt>b Rumiye kuvvetleri Er-kn- Htrbiye Beim Mlraljr, Anitor kal! yoktur. Rumlye knwti cemin alt yedi bin kadar Hnuefii ve Naatnrl alt afnayder topu, dokuz makineli tfek, oa U otomatik tfekten fbaret imi*. Bu kuvvet isinde biri Ug yut dieri yedi yUc mevcudunda muntazam Ikf tabur vardr. Ktr.Tfetin mtfr bakj kum k0melnn ve (etelerden ibarettir. Kumiyt'de ceman iki yz alt RUB zabit w neferi vardr, Piyade cephanesi ok, topu, oephabeai u fanla, Masturilerin kadn, ocuk ve ihtiyalar dahil olduu halde DU-yedi bin ve Rlltniyc'de bin Udilrnan envfti ffvayi rtibakiyk ebid ettiklerini Rus zabierj itiraf etmilerdir. Erranilri KanUer her tarafta dolaarak Ermenileri ah bana. d*vrt etmkte nfler. Ma*-raf Injlizier tarafndan teavye edilraelc zeH Ermeniler Ormanllar aleyhinde harbe devam edeceklermi. Birinci Kafkas Kolordum ccpKBjdt Alay Y^nnitl smtka. ind 6,7.34'de jnuhtplff nuhallerdett llertemek lotoyen otun kirfe kl^Uik Ermeni mUfrweleri kendilerine cayiat verdirflerk tardcdihniftlr. OnU-rinci Kafkaa Frkam 8-7-34'de gerdarnbad mntkannda, Ana vuH boyunca Stdarak'a, Htikametinde ve hududutnu dahilindeki JCrmwu lermj tenkil etmek emrini almtr. 311 numaral bu rapor tabrtan Ordu

Kunundanun keide edilmek tinere 3.7.34 ve !den. evvel ut Mkiadt Batun teirafhanealn* venlmiaiir.