T.C.

UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

AKIL LE LGL HADSLERN TESPT VE TENKD

SAM KLNL

YKSEK LSANS TEZ

ADANA2007

T.C. UKUROVA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

AKIL LE LGL HADSLERN TESPT VE TENKD

SAM KLNL

Danman: Yrd. Do. Dr. Muhammet YILMAZ

YKSEK LSANS TEZ

ADANA2007

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne,

Bu alma, jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Yrd. Do. Dr. Muhammet YILMAZ (Danman)

ye: Prof. Dr. Ali Osman ATE

ye: Yrd. Do. Dr. Asm YAPICI

ONAY Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm. ...../..../....

Prof. Dr. Nihat KKSAVA Enstit Mdr Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

i ZET

AKIL LE LGL HADSLERN TESPT VE TENKD

Sami KLNL

Yksek Lisans Tezi, Temel slm Bilimleri Anabilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Muhammet YILMAZ Ocak 2007, 102 Sayfa

Bu almada Kurn ve hadislerde akl kavram ve aklla ilgili hadislerin shhat, gvenilirlilik durumu aratrlmtr. nsan, akl sayesinde Allahn vahyine muhatap olmakta, gerek anlamda insanln ve Allahn yeryzndeki halifeliini de akl ile gerekletirebilmektedir. almamz blmden olumaktadr. Birinci blmde: Akln szlk ve terim anlamlar, Kurnda akl, hadis ilmi asndan akl ve akl ile ilgili hadisleri uydurmakla mehur olan raviler ele alnmtr. kinci blmde: Temel hadis kaynaklarnda yer alan aklla ilgili hadisler tespit edilerek hadisler sened ve metin asndan incelenmitir. nc blmde: Mevzat kaynaklarnda yer alan aklla ilgili rivyetler ele alnmtr.

Anahtar Kelimeler: Kurn, Akl, Hadis, Sahih, Mevzat.

ii ABSTRACT

THE ASCERTAINITY AND CRITICISM OF THE HADITHES ABOUT VISDOM

Sami KLNL

High Licence Thesis, Basic Islam Sciences Department Advisor: Yrd. Do. Dr. Muhammet YILMAZ January 2007, 102 Pages

In this study, The consept of wisdom in Qoran and Hadithes, the reliability and validity of the Hadithes are reseached. The human beings can reach the Gods revelations and the real meaning of humanity and the caliphate of the God on the earth by means of his wisdom. This study contains three parts: In the first part: The real and term meanings of the visdom, the visdom in Qoran, the visdom from the aspect of Hadith Science and the narrators who are famous for making up hadithes about visdom are handled in this section. In the second part: The hadithes about visdom which take place in the essential hadith resources are ascertained and criticised with their chain and metin (text) aspects. In the third part: The narrations about hadithes which take place in the mawdt sources are also studied.

Key Words: Qoran, Visdom, Hadith, Sahih, Mawdt.

iii NSZ

Yce Allahn insanla rnek olarak gnderdii Hz. Peygamberin hadisleri, slam Dininin doru anlalmas ve yaanmas iin hayat bir neme sahiptir. Bununla birlikte Hz. Peygambere izafe edilen ve hadis olarak aktarlan her rivyetin ona ait olmad bilinen bir husustur. Bu nedenle, sened ve metin tenkidi yaplarak hadislerin sahih, zayf ve uydurma olanlarnn birbirinden ayrlmas olduka nem arzetmektedir. Mslmanlarn dnce ve yaantlarnda Hz. Peygambere ait olmayan unsurlarn yer almamas iin dn anlay ve uygulamalarn sahih hadisler erevesinde

ekillendirilmesi gerekir. Hadis Ekolne mensup limler bata olmak zere Mslman bilginler arasnda akln nemi, deeri, fazileti gibi konularla ilgili hadislerin tamamnn uydurma olduuna dair bir kanaat olumutur. Hatta mevzat sahibi mellifler aklla ilgili tm hadislerin zayf ya da uydurma olduunu bir kural olarak zikrederler. Biz de buradan hareketle bu konudaki hadisleri ele almay hedefledik. Gerek sahih gerekse uydurma literatrde yer alan akl ve akl anlamna gelen kelimelerle ilgili hadislerin sened ve metin tenkidini yaparak sahih, zayf ya da uydurma olanlarn tespit etmeye altk. Akl ile lgili Hadislerin Tespit ve Tenkidi ismini verdiimiz almamz Giri ve Blmden olumaktadr. Giri ksmnda, aratrmann konusu, amac ve metodu zerinde durulmutur. Birinci blmde, akln szlk ve terim anlamlar, Kurnda akl, hadis ilmi asndan akl ve aklla ilgili hadisleri uydurmakla mehur olan raviler konusuna yer verilmitir. kinci blmde, temel hadis kaynaklarnda yer alan aklla ilgili hadisler tespit edilerek, sened ve metin asndan incelenmitir. nc blmde, mevzat kaynaklarnda yer alan aklla ilgili rivyetler incelenmitir. almam boyunca her trl ilgi, destek ve yardmn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Muhammet YILMAZa, deerli grleriyle destek olan Prof. Dr.

iv Ali Osman ATEe, Do. Dr. Mustafa ZTRKe ve Yrd. Do. Dr. Hayri KAPLANa ve teekkr ederim. Ayrca F2005YL7 nolu projemi destekleyen ukurova niversitesi Aratrma Projeleri Birimi Fon Merkezine teekkr ederim.

Sami KLNL ADANA2007

Sayfa NDEKLER

ZET ...............................................................................................................................i ABSTRACT....................................................................................................................ii NSZ...........................................................................................................................iii KISALTMALAR..........................................................................................................viii GR...............................................................................................................................1 BRNC BLM AKIL KAVRAMI, KURAN VE HADS LM AISINDAN AKIL 1.1. Akln Szlk ve Terim Anlamlar..............................................................................3 1.1.1. Akln Szlk Anlamlar....................................................................................3 1.1.2. Akln Terim Anlamlar......................................................................................4 1.2. Kurnda Akl............................................................................................................7 1.2.1. Aklla lgili yetlere Muhatap Olanlar.............................................................9 1.2.1.1. Mrikler................................................................................................9 1.2.1.2. Ehl-i Kitab ve srailoullar...............................................................11 1.2.1.3. Tm nsanlar........................................................................................12 1.2.1.4. Mslmanlar........................................................................................14 1.2.1.5. Hz. Peygamber.....................................................................................15 1.3. Hadis lmi Asndan Akl .......................................................................................23 1.3.1. Hadislerde Akl................................................................................................23 1.3.2. Hadis Nakleden Rvnin Akll Olmas...........................................................24 1.3.3. Hadisin Akla Ters Olmamas..........................................................................25 1.3.4. Hadisilerin Akl ile lgili Hadislere Genel Yaklamlar...............................26 1.4. Akl ile lgili Hadisleri Uydurmakla Mehur Olan Raviler......................................30 1.4.1. Meysere b. Abdirabbih el-Fris et-Tuster.....................................................30 1.4.2. Dvud b. el-Muhabber ....................................................................................32 1.4.3. Abdulazz b. Eb Rec.....................................................................................33 1.4.4. Sleyman b. sa b. Nech es-Sicz...................................................................33 KNC BLM TEMEL HADS KAYNAKLARINDA YER ALAN AKILLA LGL HADSLER 2.1. Ktb-i Sittede Yer Alan Hadisler..........................................................................35 2.1.1. Kadnlarn Aklnn Eksik Olduunu Bildiren Hadisler...................................35 2.1.1.1. Konu le lgili Gr ve Deerlendirmeler.........................................38

Sayfa 2.1.1.1.1. Bu Rivyetlerin Sahih Olduu Kanaatinde Olan limler ve Grleri ............................................................................38 2.1.1.1.2. Bu Rivyetlerin erik Asndan Doru Olmad ile lgili Deerlendirmeler................................................................39 2.1.2. Hacamatn Akl Arttrd le lgili Hadisler...................................................41 2.1.3. Akll Kiinin zellii le lgili Hadisler .......................................................45 2.1.4. Hangi Mminin Daha Akll Olduunu Aklayan Hadisler..........................47 2.1.5. Yce Allahn Akll Kiiyi vdn Bildiren Hadis ...................................49 2.2. Ktb-i Sitte Dndaki Kaynaklarda Geen Hadisler..............................................49 2.2.1. lk Yaratlann Akl Olduu le lgili Hadisler ...............................................49 2.2.1.1. lk Yaratlan Varln Akl Olduunu Bildiren Hadislerin Tasavvufta Kullanm ve Tasavvuf Dncesine Etkisi........................................53 2.2.2. Mminin Akll, Zeki ve Uyank Olduunu Bildiren Hadisler .....................61 2.2.3. Tevekkln Akletmeden Sonra Olmas Gerektiini Anlatan Hadis...............62 2.2.4. retmen ve Hikyecilerle stiareyi Yasaklayan Hadis................................62 2.2.5. Yce Allahn Kaza ve Kaderini Uygulamak steyince Akll Kiilerin Akllarn Aldn Bildiren Hadis...................................................................64 2.2.6. nsanlara Akllar Orannda Konumak ve Davranmakla lgili Hadisler...65 2.2.7. Akl Olmayann Dininin de Olmadn Bildiren Hadisler ...........................68 2.2.8. Akl Gnah ve badet likisini Aklayan Hadisler........................................69 2.2.9. Hz. Peygamberin Aklnn Artmas in Dua Ettiini Bildiren Hadisler .........70 2.2.10. Aklla Rzklanan Kiinin Kurtulua Erdiini Bildiren Hadisler ..................70 2.2.11. Akll Kiinin Nasl Davranmas Gerektiini Bildiren Hadis ...................71 2.2.12. Akl-Tedbir likisini Aklayan Hadisler ....................................................72 2.2.13. Akl-Ya likisini Aklayan Hadisler..........................................................74 2.2.14. Akln ok Sayda Yaratldn ve nsanlar Arasnda Farkl llerde Taksim Edildiini Bildiren Hadisler .............................................................75 2.2.15. Akln Kiiyi Cehennemden Koruyacan, Dnya ve Ahirette Mutlu Edeceini Bildiren Hadisler .........................................................................76 2.2.16. Akln nemini Bildiren Hadisler .................................................................77 2.2.17. Hz. Peygamberin Hastaland Zaman Yaz Malzemesi stediini Bildiren Hadis................................................................................................78 2.2.18. Akl Artt fade Edilen Sebze, Meyve ve Yiyeceklerle lgili Hadisler..........................................................................................................79

Sayfa NC BLM MEVZAT KAYNAKLARINDA YER ALAN AKILLA LGL RVAYETLER 3.1. Akln Almetleri ve Akll Kimsenin Vasflar........................................................81 3.2. Akl ve Allaha taat likisi.....................................................................................82 3.3. Akl ve Allahn Emrini Anlama likisi..................................................................84 3.4. Akl ve Cehl, Akll le Cahilin Karlatrlmas.....................................................84 3.5. Akl-badet likisi ...................................................................................................85 3.6. Akl-Gnah likisi...................................................................................................87 3.7. Akln Yaratl ve Yaratlmlar En stn Oluu.................................................87 3.8. Akln Alametleri ve Akll Kimsenin Vasflar........................................................88 3.9. Akl ve Kulluk likisi..............................................................................................88 3.10. Akl Artran eyler.................................................................................................89 3.11. Akl Nispetince badet ve Mkfat.........................................................................89 3.12. Aklla lgili Muhtelif Rivyetler.............................................................................90 SONU...........................................................................................................................92 KAYNAKA..................................................................................................................94 ZGEM.................................................................................................................102

viii KISALTMALAR

Ansk. b. Bkz. c. ev. D.E...F.D. Hz. kr. mad. s. T.D.V..A. Tahk. t.y. v. Yay.

: Ansiklopedisi : Bin : Baknz : Cilt : eviren : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Hazreti : Karlatrnz : Maddesi : Sayfa : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Tahkik : Tarih yok : Veft : Yaynlar

GR

Aratrmann Konusu ve Alan nsan dier varlklardan ayran ve kendisine vahyin inmesine sebep olan akl konusu, insanlk tarihi boyunca tartlm ve hl da tartlmaktadr. slam Dini akla byk deer verdii iin Kurnda Yce Allah insanlara dnmelerini ve akllarn kullanmalarn, emretmekte, akln gerei gibi kullanmayanlar eletirmektedir. Bundan dolay akl konusu Kurnda byk neme haizdir. Bu aratrmamzda akln lgat ve terim anlam, slm limlerinin akl tanmlar, hadis ilmi asndan akl, hadisilerin akl ile ilgili hadislere genel yaklamlar, Kurnda ve hadislerde akln yeri ve nemi, akl ile ilgili hadislerin hadis ilmi asndan tenkit ve tahlili gibi konular ele alnmtr.

Aratrmann Amac

Hadis kaynaklarnda, akln deeri, gerei ve nemi gibi konularda Hz. Peygamber'den nakledilen hadisler bulunmaktadr. Ancak bu hadislerin sahih olup olmadklar tartma konusudur. Uydurma kaynaklarda yer alan hadisler Tevfik EN tarafndan, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde, 2001 ylnda Uydurma Kaynaklarda Akl ismi ile almtr. Bu alma konuyla ilgili tm hadisleri ele almad iin biz ulaabildiimiz kaynaklardaki ilgili tm rivayetleri sened ve metin asndan incelemeyi ama edindik. zellikle de temel hadis kaynaklarnda yer alan hadislerin tenkdini yapmay hedefledik. Bununla birlikte aklla ilgili uydurma kabul edilmi rivyetlere de ksaca deinmek istedik.

Aratrmann Metodu Bu aratrmamzda kaynak taramas yntemi kullanlmtr. Bunun iin ncelikle szlkler, ilgili yetler iin tefsirler, hadis kaynaklar, mevzat literatr taranm, aklla ilgili rivyetler derlenmitir. Bu rivyetlerin gvenilir ve geerli olanlarn tutarsz ve uydurma olanlarndan ayrt etmek amacyla hadis limlerinin gelitirmi olduklar teknik ve yntemlerden istifade edilmi, eletirel bir bak asyla

2 bu malzemenin slamn temel ilke ve amalaryla rtp-rtmedii ortaya konmaya allmtr. Bunun iin de Hadis Usl, rical, cerh ve tadil, mevzt, erh kitaplarndan faydalanlarak ilgili hadisler ayrntl bir ekilde incelenmitir. Uydurma kaynaklarda yer alan hadisler yukarda belirttiimiz almaya konu edildii iin, biz daha ok bu almada yer almayan rivyetler zerinde durduk. Bu almada yer alan hadisleri de zetleyerek almamza aldk. Ayrca lk yaratlan varln akl olduunu bildiren rivyetlerin Tasavvuf dncesine etkisini aklamak iin tasavvuf eserler ve konuyla ilgili makalelerden de faydalanlmtr.

3 BRNC BLM AKIL KAVRAMI, KURAN VE HADS LM AISINDAN AKIL 1.1. Akln Szlk ve Terim Anlamlar 1.1.1. Akln Szlk Anlamlar Akl kelimesi, harfli olan ve ikinci babtan akale, yaklu fiilinin mastardr.1 Asl akl dr. Ancak Trke akl olarak telaffuz edilir. Akl; nuh ve hicr kelimeleriyle e anlaml olarak kabul edilmi, ahmakln zdd olduu sylenmitir.2 Keyyis,3 ve fehm4 anlamlarna da gelmektedir. Trkedeki us kelimesi de akl ile e anlaml olarak kullanlmaktadr.5 Akl kelimesinin tad temel anlamlar yasaklamak, menetmek, durdurmak,6 tutmak ve skca yapmaktr.7 Ayrca balamak, ip, diyet, krmz elbise, snak,8 kalb, ilacn karn tutmas,9 dilin tutulmas ve kadnn san balamas10 anlamlarna da gelmektedir. sfehn11 ve Gazl12 tarafndan da nr kelimesi akl anlamnda kullanmaktadr. Tekale kiinin akll olduunun aa kmas13, makul ise snak anlamnda kullanlmaktadr.14 Zebid: Akln muhkem olmas, ahmakln zdddr. demekte ve akl Kendisiyle eyann sfatlarnn, iyisinin-ktsnn, kemalininnoksannn bilindii bir ilimdir.15 eklinde tanmlamaktadr. bn Manzur, Akl ilimdir, akl kalptir, kalp te akldr.16 demekte ve kendisiyle eyann hakikati zerinde tasavvur ve tefekkrn olutuu ey olarak tanmlamaktadr.17
1

bn Manzur, Lisnul-Arab, XI, 458459. bn Manzur, a.ge., XI, 458459; Cevher, Shah, V, 17691771; Zebd, Tacul-Arus, VIII, 25; Abdulmunim, Mucemul-Mustalaht, II, 522. 3 Abdulmunim, a.g.e., II, 522. 4 bn Manzur, a.g.e., XI, 458459; Fruzabd, Kmsul-Muht, I, 13361337. 5 Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, s. 29. 6 Abdulmunim, a.g.e.,II, 522. 7 Rgb el-sfehn, Mfredt, s. 511; Fruzabd, a.g.e., I, 13361337. 8 bn Manzur, a.g.e., XI, 458459; Cevher, a.g.e., V, 1769-1771; Fruzabd, a.g.e., I, 1336-1337. 9 Fruzabd, a.g.e., I, 13361337. 10 Rgb el-sfehn, a.g.e., s. 512. 11 Rgb el-sfehn, a.g.e., s. 775. 12 Muhsib, ereful-Akl ve Mahiyyetuh, s. 54. 13 Abdulmunim, a.g.e., II, 522. 14 Zebd, a.g.e., VIII, 25; Rgb el-sfehn, a.g.e., s. 511. 15 Zebd, Tcul-Arus, VIII, 25. 16 bn Manzur, Lisnul-Arab, XI, 458459.

4 Akl, sahibini helak edici tehlikeli ilere karmaktan koruduu, men ettii iin akl diye isimlendirilmitir. Gr ve ilerini toplayan, nefsini kontrol altnda tutan ve hevaya uymaktan alkoyan kiiye de akll kii denir.18 Hadislerde diyet ve balamak anlamlarnda kullanlmtr.19 Deveyi yanl ve uygun olmayan eylerden alkoyduu iin devenin ayana balanan ipe de ikl denmitir.20 Akaltul-Katle diyeti dedim anlamna gelmektedir.21 Diyete akl veya makule demede bulunacak kimselere de kle denmesi, diyet olarak verilen develerin madurun veya velilerinin avlusuna getirilip balanmas yahut denmesiyle dier tarafn intikam almasna engel olunmas gibi mlahazalara dayandrlmaktadr.22

1.1.2. Akln Terim Anlamlar

Kurn

ve

Snnette

akln

terim

anlamyla

ilgili

ak

bir

tanm

bulunmamaktadr.23 Bundan dolay akl kavram, tarih boyunca deiik ilm disiplinlere bal limler tarafndan farkl ekillerde tanmlanmtr. Akl konusunda ilk mstakil eseri yazan Muhsib (v. 243/857)ye gre akl: Yce Allahn imtihan ettii kullarn lsnce muhatab ald, emir ve yasaklarda bulunduu, ceza ve mkafat vadettii, bir tabiat ve yetenektir. Bu tabiat ancak kalbteki ve organlarda meydana getirdii fiil ve tezahrleri ile bilinebilir. Herhangi bir renk, koku ve cisim gibi durumlarla bilinemez.24 Mtezili limlerden Chza (v. 255/869) gre akl, nsandaki anlama ve kendisini zararl eylerden koruma gcdr25 Eb Mansur el-Mturd (v. 333/944) akln ak bir tanmn yapmamakla birlikte onu, ayn nitelikte olanlar bir araya toplayan ve ayr nitelikte olanlar ayran ey olarak vasflandrmaktadr. Bu aklamasndan anlaldna gre Mturd akl,

Abdulmunim, , Mucemul-Mustalaht, II, 522. bn Manzur, a.g.e., XI, 458459; Zebd, a.ge., VIII, 25. 19 bn Manzur, a.g.e., XI, 458459. 20 Zebd, a.g.e., VIII, 25. 21 Cevher, Shah, V, 17691771. 22 Rgb el-sfehn, Mfredt, 512; Aktan, Diyet mad., T.D.V..A., II, 248. 23 Ayasbeyolu, Kurnda Akl, stanbul Yksek slam Enstits Dergisi, say, 2, s. 48. 24 Muhsib, ereful-Akl ve Mahiyyeth, s. 19. 25 Yavuz, Akl mad., T.D.V..A, II, 242.
18

17

5 varlklar ve onlarla ilgili bilgileri tasnif ederek sonular karan ve insana kyas yapma gc veren zihni bir alet olarak kabul etmektedir. 26 Rab el-sfehn (v. 499/1106) akl, hem bilgi edinme yetenei hem de elde edilen bilgi olarak tanmlamakta ve Hz. Alinin ki tr akl vardr: Birincisi, matbu, ikincisi ise mesmudur. Nasl gz grmedii zaman Gne fayda vermiyorsa, matbu olmadnda da mesmu fayda vermez.27 dediini nakletmektedir. Yine sfehnye gre dnyada akl nuru ve Kurn nuru olarak iki tane nur vardr.28 Buna gre akl, insann nn aydnlatan bir nurdur. Akl ruhun dili ve tercman29 olarak tarif eden Gazl (v. 555/1111)nin konuyla ilgili olarak grlerini yle zetleyebiliriz. Akln drt manas vardr: 1. nsann hayvanlardan ayrld, teorik bilgileri, sanatlarn ve teknik bilgilerin inceliklerini rendii g. 2. Mmeyyiz ocukta ortaya kan ve mmknn imknn, muhalin muhalliini bilen ilimlere denir: kinin birden ok olduunu, bir kiinin ayn anda iki yerde olamayacan bilmek gibi. 3. eitli hal ve durumlarn cereyan ile tecrbelerden, deneyimlerden ve hayatn akndan elde edilen ilimlere denir. Bundan dolay deneyim ve tecrbelerle bilgi sahibi olmu -gngrm- ve artlarn olgunlatrd kiiye de akll denir. Kim bu ekilde isimlendirilmez veya bu isimlendirilmeyi hak etmez ise o zaman kara cahil diye isimlendirilir. 4. nsanda var olan bu ftratn ilerin sonularn ngrecek kadar gelimesine ve kiiyi geici lezzetlere srkleyen ehvete uymaktan alkoymasna, bu istekleri yok etmesine denir. Bu kuvvete, yetenee sahip olan kii akll diye isimlendirilir. nk bu kii artk olaylarn, ilerin sonucunu ngrebilmekte ve ehvetlere, yanl tutku ve isteklere esir olmamaktadr. Bu drt zellikten birincisi; konunun esas, kk ve kaynadr. kincisi, birinciye en yakn yan anlamdr. ncs, ilk ikisinin yan anlamdr; nk ncs, tabi yetenek arza- nazar ve tecrub ilimlerden faydalanr. Drdncs ise en son

26

Yavuz, a.g.md., T.D.V..A, II, 243. Rab el-sfehn, Mfredat, 511. 28 Rab el-sfehn, a.ge., s. 775. 29 Gazli, hy, V, (Ek), 220.
27

6 meyvedir ki asl byk gaye de, ama da budur. ikisi ise alma ile elde edilir, yani mktesebtir.30 Akln bunlarn dnda farkl tanmlar da yaplmtr. bnul-Cevz (v. 751/1351) akl: Kalbe konulan, kendisiyle eyalarn, olaylarn hakikatnn, caiz olanlarn caizliinin, muhallerin muhalliinin ve ilerin sonucunun bilindii bir tabiat31 olarak tarif eder. Taftazn (v. 793/1390): Akl, kendisiyle ilimlerin ve kavramlarn (tasavvur ve idrak edilebilen eylerin) anlald, nefsin bir kuvveti, kendisiyle bilinmeyenlerin, duyu organlaryla alglanamayanlarn vastalarla, iaretlerle, duyu organlaryla alglanabilenlerin ahitlerle, delillerle anlald, idrak edildii, kendisine yardmc organlar salkl olduunda zarr ilimlerin bilindii bir yetenek ve tabiat32 derken; bn Adiy (v. 816/1413) ise: Akl maddeden uzak, bamsz ancak beden, tedbir ve tasarrufla ilikili olan bir cevher, kendisiyle hakkn ve btln bilindii, kalpte bulunan bir nurdur, eyann hakkatnn kendisiyle bilindii bir ey ve duyu organlaryla alglanamayan eyleri vastalarla, alglanabilenleri ahitler araclyla bilen-idrak eden bir cevher olarak tanmlamakta ve yerinin kalb olduunu belirterek akln kendisine sahip olanlar yanl ilerden alkoyduunu33 belirtmektedir. Fruzabd, (v. 817/1415) de bn Adiyye yakn bir tanm yaparak akl, insanlarn zarr ve nazar ilimleri kendisiyle bildii rhn bir nur olarak34 tanmlamaktadr. Kelamclar akln taksimi konusunda genel olarak uzlamlardr. Mtezile, ia ve Ehl-i Snnetin ounluuna gre akl ikiye ayrlr: 1. Garaz Akl: Her insanda doutan var olan ve insann dier canllardan ayrlmasn salayan asl akldr. Bu ayn zamanda deney ve dnme yoluyla elde edilen bilgilerin de esasn tekil eder. Maturdiyye ve Mtezileye gre insann Allahn varln bilip tasdik etmekle ykml olmasnn temel dayana da bu akldr. Bu tr akln basit bir zekdan peygamberlerin akllarna kadar varan birok derecesi vardr. Buna Allah vergisi olduu iin mevhub, matb, kuvve-i kudsiyye adlar da verilir. 2. Mkteseb Akl: Garaz akln kullanlmasyla kazanlan akldr. Sezgi, deney, dnme ve renim yoluyla oluan bu tr akla mesm, msteft ve tecrb akl, ad da verilir. Mkteseb akln gelimesinde zek yannda sezgi, deney ve renim byk rol lk ikisi doutan (matbu), dier

30

31

Gazli, hy, III, 85-86. bnul-Cevz, Zemmul-Hev, s. 13. 32 Taftazn, erhul-Akid, s. 10. 33 Crcn, et-Tarift, 196198; Elmall, Hak Dni Kurn Dili, I, 566. 34 Fruzabd, Kmsul-Muht, I, 13361337.

7 oynad iin bu nevi akln verdii hkmler farkldr. nsanlar arasndaki farkl dnceler de ounlukla bu noktada toplanr. 35 Son dnem limlerinden Elmall ise akl; Duyulardan hareketle duyular tesini idrak eden veya duyularla elde edilemeyen bilgiyi bizzat kefeden idrak aleti olarak tanmlamaktadr.36 Yukarda naklettiimiz bilgilerden de anlald gibi, slm limleri, Allaha kar sorumluluun temel artnn akl olduunu, her insann sahip olduu matbu akl mkteseb hale getirerek, varlklar ve ilimleri anlayp snflandrabileceini ve kalbte bulunan bu yetenek sayesinde kendisini yanl davranlardan koruyabileceini ifade etmilerdir.

1.2. Kurnda Akl

Kurn- Kerime gre insan insan yapan, onun her trl aksiyonlarna anlam kazandran ve ilahi emirler karsnda insann ykmllk ve sorumluluk altna girmesini salayan akldr. Kurnda akl kelimesi, biri gemi (mz) (Bakara, 2/75), dierleri geni zaman (muzr) kipinde olmak zere 49 yerde fiil olarak gemektedir. Bu yetlerde genellikle akletmenin yani, akl kullanarak doru dnmenin nemi zerinde durulmutur.37 Kurnda akl muhatap alan yetlerin saysn 700e kadar karanlar olmutur.38 Kurnda geen, lb (ulul-elbab)39, nuh,40 hicr,41 fehm ve hikmet42, ebsr43, tedebbr,44 rd
46

ve

kalb45

kelimelerinin

de

akl

anlamlarnda

kullanld

belirtilmektedir.

Kurnda akl fiili, anlama, idrak, ilim, hayr ve erri ayrt etmek ve kiinin kendini yanl davranlardan uzak tutmas anlamnda kullanlmaktadr. Bu durum bize Kurndaki akln srf nazar, mcerret akl anlamnda deil, kiiyi hayr
Yavuz, akl mad., T.D.V..A, II, 244-245. Elmall, Hak Dni Kurn Dili, I, 566. 37 Bolay, akl mad., T.D.V..A. , II, 238. 38 Ergl, Kurn ve Snnette Kalb Hayat, s. 104. 39 Bkz. l-i mran, 3/190. 40 Bkz. Taha, 20/54. 41 Bkz. Fecr, 89/5. 42 Bkz. Bakara, 2/269. 43 Bkz. Nur, 24/44. 44 Bkz. Nisa, 4/82. 45 Bkz. Hacc, 22/46; Hd, 11/78. 46 Abdulkerim Nfan Ubeydat, ed-Delletul-Akliyye, s. 2834; Salih Asname, Mustalahtul-Kurniyye, s.273.
36 35

8 ilemeye ynlendiren, ktlkten uzaklatran amel, ilevsel, pratik bir akl olduunu aklamaktadr. Kurndaki akl; ilim ve ameli birletiren bir akldr. 47 Ayrca ilgili ayetlerde akl kelimesinin genellikle u iki anlamda kullanldn grrz: Birincisi, bir manay anlamak, idrak etmek, tefekkr ve bilgi olarak ihtiya hissedildiinde onu hatrlamak iin hfz etmek, hak ve batl, hayr ve erri tefrik edebilmek; ikincisi ise birincisinin neticelerinden hareketle nefsi kendi zararna ve helakine sebep olabilecek olan sufl arzularnda alkoymaktr. Birincisine: lm akl, ikincisine: rad akl denilmitir.48 Onlar (kfirler ve mnafklar) sar, dilsiz ve krdrler, bu yzden (gerei grp hakka) dnmezler (Bakara, 2/18) rneinde olduu gibi Allahn kafirleri aklszlkla zemmettii btn yetlerde kastedilen mesm akldr. 49 Yani onlar doutan bir matbu akla sahip olmakla beraber bu akllarn altrp, onunla kendilerini gelitirmez, iyiye, doruya sevk etmezler. Kurnn eletirdii akl, ftrat ihlal eden, onu koruyup gelitirmeyenlerdeki mesmu akldr.50 Akl kelimesinin Kurnda isim olarak hi gememesi dikkate deer bir husustur. Ayetlerde bu kelimenin devaml ve sadece fiil olarak yer almas bu kelimenin dinamik ve uygulama alanna sahip olduunu belirtmektedir. Ayetlerde srekli bu kelime ile olan, olmas gereken veya olmas gerektii halde yaplmayan bir faaliyete, etkinlie iaret edilmi olmaktadr. Akl kelimesinin fiil eklindeki trevlerinde yer ald btn yetlerde dikkatimizi eken ilk ey, bu kelimenin daima olumlu bir uygulamay temsil etmesidir. Eer bu kelimenin fiil halindeki trevlerini akl kullanmak veya akl harekete geirmek, etkinletirmek eklinde tercme edecek olursak, ilgili yetlerde akl kullanma faaliyetinin hibir ekilde olumsuz, saknlmas gereken veya istenmeyen bir fiil anlamnda kullanlmad anlalmaktadr.51 1.2.1. Akl ile lgili Ayetlere Muhatap Olanlar

Kurndaki

akletmeyle

ilgili

yetlere

baktmzda

muhataplarn

Hz.

Peygamber, Mslmanlar, Ehl-i Kitab, Yahudi limler, mrikler ve baz yetlerde

Abdulkerim Nfan Ubeydat, a.g.e., 2834. Ergl, Kurn ve Snnette Kalb Hayat, s. 104. 49 Rab el-sfehn, Mfredat, s. 511; Salih Asname, a.g.e., 276; Emirolu, Kurnda Akl ve nsan, D.E...F.D. say XI, s. 82. 50 Emirolu, a.g.m., s.71. 51 Kocaba, Kurnda Akl Kelimesi, s. 59.
48 47

9 herhangi bir ayrm yaplmadan tm insanlk olduunu grebiliriz. Aklla ilgili yetlerin muhataplarn ayr ayr incelediimizde, bunlarn muhatap alnma sebeplerini, amalarn, akletmemelerinin dnyev ve uhrev adan getirdii sonularn u ekilde snflayarak ele almak mmkndr:

1.2.1.1. Mrikler

Kurndaki akletmeyle ilgili yetlere baktmzda bunlarn byk ksmnn Kurnn nazil olduu toplumun genelini oluturan, Hz. Peygambere kar fikr ve asker adan en fazla muhalefet eden mrikler olduunu grmekteyiz. Mrikler, akletmeyle ilgili yetlerde: Akletmeyip ve hidyete ermeyen atalarna tabi olmalar, hakikate kar sar, dilsiz ve kr bir tavr taknmalar, kendi uydurduklar inan ve uygulamalarn Allaha isnat ederek ona iftira atmalar,52 yalan yere ahitlik yapmalar, irke girmeleri, ana babaya iyilik etmemeleri, fakirlik korkusuyla ocuklarn ldrmeleri, ktln ana ve gizlisine yaklamalar, haksz yere cana kymalar, Hz. Peygamberin misyonunu ve tebli ettii vahyin hakikatini anlamamalar, gklerdeki ve yerdeki yetlerden, helak edilen toplumlarn akbetlerinden, iinde t bulunan Kurndan ders almamalar, 53 Yeryznde insanlar, dolaysyla kendilerini yaratp oaltann Allah olduunu, sadece onun huzurunda toplanacaklarn kabullenmemeleri, yaam ve lmden, gece ve gndzn birbiri ardnca gelmesini salayann Allah olduunu anlamamalar, lp toprak ve kemik yn olduktan sonra diriltilmeyeceiz ve anlatlanlara gemitekilerin masallar demeleri,54 Allahn varln, her eyin sahibinin O olduunu bildikleri halde hakikate teslim olmamalar, kendilerine verilen imknlarn, dnya hayatnn geim vastas ve ss olduunu, hayrl ve kalc olann Allah katnda olanlar olduunu anlamamalar, gkleri ve yeri yaratan, gne ve ay buyruu altnda tutan, gkten suyu indirip lmnden sonra tabiat canlandrann Allah olduunu bildikleri halde Allaha hamd etmemeleri, dnya hayatnn bir oyun ve elenceden ibaret olduunu, asl hayatn ahiret hayat olduunu kavrayamamalar55, nasl bir kle ile efendi eit olamyorsa, Allah ile kulun da eit olamayacan ve irkin yanlln fark edememeleri, hibir eye sahip olmayan, gleri yetmeyen ve akledemeyen putlar
52 53

Bakara, 2/170; Mminun, 23/81; Bakara, 2/171; Mide, 5/103 Enam 6/151; Yunus, 10/16; Yunus, 10/101102,109; Sfft 37/138; Enbiya, 21/10. 54 Mminun, 23/7983. 55 Mminun, 23/89; Kasas 28/60; Ankebut 29/6164.

10 efaati edinmeleri, insann yaratl ve yaam aamalarn dnmemeleri ve kendilerine anlatlanlara kulak vermemeleri ve bunlar akletmemeleri56 gibi sebeplerle eletirilmilerdir. Kurn- Kerimde genelde tm mrikler ve inkarclar, zelde Ad ve Semud kavimleri ile Firavun gibileri ise isim verilerek akletmemekle eletirilmilerdir. Bunlar, irke inanmalar, gnahkr bir hayat yaamalar, kendilerine gnderilen ilh mesajlar ve peygamberleri inadna inkr etmeleri, mcize istemeleri, Hz. Huda Seni ilahlarmz arpm demeleri, zorbalara itaat ederek onlarn yolundan gitmeleri, irkte srar etmeleri, Allah, Rasul ve mcizeleri inkar ederek insanlara zulmetmeleri ve peygamberlerini tehdit eletirilmilerdir.
57

etmeleri gibi sebeplerden dolay

Aslnda tm bu eletiriler mriklerin slm dininin arzulad birey ve toplum modelini kabul etmemelerine ynelik tenkitlerdir. Mriklerin bu konularda eletirilmelerindeki ama ise: Yukardaki yetlerde geen tm olumsuzluklardan kurtulmalar iin zeletiri yapmalar, kevn, afak ve enfs yetleri tefekkr ederek irkten kurtulup sadece Allaha kul olmalar, helak edilen toplumlarn akbetlerinden ders almalar, 58 inandklarn syledikleri Allaha tam ve hakkyla iman edip ona teslim olmalar, pratik yaantlarndan ders kararak irkten tevhide ulamalar, insann yaratl ve yaam aamalarn dnerek Allaha ulamalar ve gelecekte Cehennemdeki hallerini dndrerek hidyet bulmalardr.59 Baka bir deyile akllarn bir trl hakkyla kullanamayan mrikler ok farkl gerekelerle uyarlarak, Kurann beraberinde getirdii Mslman birey ve toplumun kurulmas arzulanmaktadr. Mriklerin akletmemelerinin dnyev sonucu olarak ilgili yetlerde unlar bildirilmektedir: irke girmek, Allah hakkyla takdir edememek, atalar kr krne taklit, kevn ve enfs yetlerden, gemi kavimlerden ders almamak, gnahkr bir hayat yaamak, obann barp armasndan baka bir ey iitmeyen hayvanlara benzetilmek ve o konuma indirgenmek, Kurna inanmamak, peygambere mesaj deitir demek, zalim, sar, kr ve kendilerine zulmedenler olarak isimlendirilmek, Allaha iftira atmak, atalar dinine tabi olmak, Allahn

56 57

Rum, 30/28; Zmer, 39/43; Mmin, 40/67; Mlk, 67/10. Enbiya, 21/67, Hd, 11/5060. 58 Nahl, 16/317; Mminun, 28/80; Enbiya, 21/20; Hacc, 22/46; Saffat, 37/138. 59 Ankebut 29/6164, Rum 30/28, Mlk, 67/10, Mmin, 40/67.

11 kendilerini murdar klmas ve helak olmay beklemek, 60 kalp ve kulaklarn grevini yapmamas, kalbin krlemesi, dnmeme, mrik atalarla ayn mant paylama, Allaha inandklar halde inadna peygamberi inkar etmek, zalim olarak isimlendirilmek, Allahn yardmndan mahrum kalmak, peygamberin onlardan yz evirmesi, kendi kendilerine efaati uydurmalar, azapla tehdit, Kitab ve Rasul inkar, azaba urama ve helak edilme. 61 Mriklerin akletmemelerinin uhrev sonucu olarak ise ilgili yetlerde unlar bildirilmektedir: Cehennem azabna uramak, azab grnce gerei anlamak, ahirette birbirleriyle tartma, putlarn kendilerine tapldn inkr etmeleri yani ilahlarnn mriklerin kendilerine taptklarn reddederek onlar inkr ederek onlardan uzaklamalar, mriklerin Cehenneme girmeleri, her trl yardmdan mahrum braklarak, demir halka ve zincirlerle Cehenneme srklenerek, kaynar su ve atele azaba urama, Cehennemde gerei anlaynca kendi kendilerini knama, pimanlk, sularn itiraf ve Allahn rahmetinden mahrum kalarak azaba uramaktr.62 1.2.1.2. Ehl-i Kitab ve srailoullar

Kurn vahyi ve dolaysyla Mslmanlar, Ehl-i Kitabla yani Yahd ve Hristiyanlarla zellikle Medne dneminde muhatap olmutur. Ehl-i Kitabn ok az bir ksm akllarn doru ynde kullanarak nyarglarndan kurtulmu ve Mslman olmutur. Geneli ise akllarn doru kullanmadklar ve nyarglarna saplanp kaldklar iin slama inanmamlardr. Bu inanmayan genel kitle ilgili yetlerde: Ayetleri az bir pahaya satmalar, hakla batl kartrp hakk gizlemeleri, insanlara iyilii emrederken kendilerini unutmalar, Allahn emrini yerine getirmede geveklik gstermeleri, anladktan sonra Allahn kelmn tahrif etmeleri, dnya malna dknlk gstermeleri, delilsiz bir ekilde Biz balanacaz diyerek balanacaklarn iddia etmeleri, kitab okuduklar halde Allah hakknda yalan yanl konumalar, ahireti ihmal ederek, Mnafka davranarak Mslmanlar kandrmak istemeleri, inadna batl savunmalar, bilgileri olmayan konularda tartmalar, slam, namaza ary alay ve elence konusu yapmalar, korkaklklar, kendi aralarnda paralanmalar,
60 61

Yunus,10/100, Mide, 5/103, Yunus, 10/16. Mminun, 23/8289, Rum,30/2830, Zmer,39/43, Yusuf,12/109110, Mlk,67/6970. 62 Yunus,10/16, Furkan, 25/42, Mminun, 28/6266, Rum, 30/29, Mmin, 40/7172, Mlk, 67/10, Yusuf, 12/109110.

12 dmana kar korkak davranrken kendi aralarnda cesaretle savamalar ve hareketlerinde mriklere benzemeleri gibi sebeplerden dolay akletmemekle eletirilmilerdir.63 Bunlarn eletirilmelerinden elde edilmek istenen ama ise, Aklederek kendi yanllarnn farkna varp geree ulamalar ve gerei kabul etmeleri, Ehl-i kitabn gerek yzn ortaya koyarak Mslmanlarn onlara kar doru tavr belirlemelerini salamaktr.64 Akletmemelerinin dnyev adan sonucuna gelince; nsanlara t verirken kendilerinin gnahkr bir yaama devam etmeleri, kalplerinin katlaarak tatan bile daha kat olmas, Mnafka davranmak, bile bile yanl, btl savunmak ve btl bir yaam srmek , dier inanlara sayg gstermemek, onu alay ve elence konusu yapmak, Mslmanlardan intikam almaya almak, akletmeyen bir toplum ve fask olarak isimlendirilerek yenilgi ile tehdit edilmektir.65 Akletmemelerinin uhrev adan sonucu ise: Kendilerini dzeltmedikleri takdirde azaba uramadr.66 1.2.1.3. Tm nsanlar

Akletmeyle ilgili aada ele alacamz yetlerde ise Yce Allah herhangi zel bir toplumu deil tm insanl muhatap almaktadr. lgili yetlerde akledilmesi, zerinde dnlmesi istenen yetler genel olarak her insann gz nnde her gn ve her an cereyan etmekte olan kevn yetlerdir. lgili yetlerde n plana kan ve zerinde akledilmesi istenen konular: Gklerin ve yerin yaratlmas, gece ile gndzn arka arkaya gelmesi, gemilerin denizde yzmesi, yamurla l haldeki topran canlandrlmas, canllarn yaratlmas, dnyaya dalmalar, rzgrlarla bulutlarn ynlendirilmesi, dnya, yamur ve tabiat zerinde dnerek Allaha ulama, insanlarn anlamas, akletmesi iin Kurnn Arapa indirilmesi, helak edilen toplumlardan ders alnmas, insan, uzay, hayvanlar ve tm kevn yetleri dnerek, Allaha ulaarak irkten uzaklama, yamur rneiyle tekrar dirilii anlama, bal ars, insann yaratlmas, ihtiyarlamas ve lm zerinde dnerek Allaha ulama, rmcek
Bakara, 2/44, Bakara, 2/7376, l-i mran, 3/66, Mide, 5/58, Araf, 7/169, Har, 59/14. l-i mran, 3/65, Mide, 5/58. 65 Bakara, 2/44, 73, 76, l-i mran, 3/65, Mide, 5/ 58,59, Har, 59/14. 66 Har, 59/14.
64 63

13 rnei ile Allahtan bakasnn veli edinilemeyecei, gkler, yer, kevn yetler, dillerin ve renklerin farklln, insann kendi biyolojik gelime ve gerilemelerini dnerek Allaha ulamas, eytann dmanln bilip sadece Allaha kulluk, eski toplumlar gibi eytana uymamak gibi konulardr. 67 Bu konularn dnlmesinden, akledilmesinden elde edilmek istenen ama ise nsanlarn akllarn ilevsel hale getirerek akleden bireyler olmalar ve akleden toplumlar oluturmalar, ina etmeleridir. Yukarda ele alm olduumuz yetlerde kevn yetler n plana kmaktadr. Bununla ilgili olarak Elmall yle demektedir: yet, apak iaretler ve kesin deliller karsnda ciddi olarak hibir sz syleme ihtimali bulunmayan mucize-i bahira demektir ki, Kurn yetlerine, yet denilmesi de bu mn ile ilgilidir. Demek ki Allah Telnn iki trl ayeti vardr: Birisi, tabiat kitab ve bu kitabtaki fil ayetler, dieri de Kurandaki szel ayetlerdir. Bunlarn ikisi de Yce Allahn sfatlarna ve iradesinin tecellilerine dellet ettiklerinden dolay yet diye isimlendirilmilerdir. Bu iki kitabn ayetleri birbirinin aklamalardr. Gerek marifet, Kurandaki ayetlerle tabiattaki

ayetleri okuyup anlayarak, bunlardan Yce Allahn zt ve sfatn anlamak ve anladktan sonra Onun kanunlarna, emirlerine uymak, srt- mstakim zere yaamak ve kendisi rz olan ve kendisinden rz olunan makamlarn elde ederek Allaha kavumaktr. Bu yetlerde, kefedilen ve henz kefedilmemi nice ilimlerin konu ve gayeleri vardr. Bunu, en basit bir akl duyar ve en yksek akllar bunda ebed bir gayeyi inceleyerek bunlara ahid olur. Sonu olarak hibir akl bu karardan dar kamaz.68 Bu konuda Mevlt Gngr ise: Yce Allahn trl yeti vardr: Bunlardan birincisi, Kurnn kendi yetleri; ikincisi, Yce Allahn peygamberleri eliyle gsterdii mucizeleri; ncs ise kendimiz de dhil olmak zere, tabiatta ve kinatta grdmz canl cansz btn varlklar, olaylar ve oluumlardr. Kinat kitab, insan ve Kurn kitab birbirinin tefsiridir. Bu kitablarn muhatab insandr ve bunlar insan iin yaratlmtr. Bu kitap bizi tek kapya ynlendirir. O da bizleri yaratan Allahtr. Her satr, her cmlesi, her kelimesiyle onlar Onun g ve kuvvetini, sanatn ve marifetini seslendirirler, ortaya koyarlar. Snrsz, usuz bucaksz bir kinat kitab ve bir o kadar da ilgi ekici insan kitab ve btn bunlarn tercman olan Kurn. Bu

Bakara, 2/164, Rad,13/4, Yusuf, 12/2, Yusuf, 12/1009, Har, 29/35, Nahl, 16/317, Nahl, 16/6770, Ankebut, 29/4044, Rum, 30/1927, Csiye, 45/5,Yasin, 36.68.62. 68 Elmall, Hak Dini Kurn Dili, I, 463.

67

14 birbirinin aklaycs ve tamamlaycs olan bu kitaplar ayn mellifin elinden kt iin aralarnda herhangi bir ztlk olmas da mmkn deildir. Yce Allahn btn bu kitaplarndan ve yetlerinden hakkyla ders almamz iin her trl yetler zerinde dnmemiz, kafa yormamz ve aratrma yapmamz istenmektedir. Bu aratrmalar yapacak limlere de ihtiyacmz vardr. Kurnda 750 civarnda kevn yet var olup Kurnn 1/6n kadarn tekil ettii dikkate alnacak olursa bu ihtiya daha iyi anlalacaktr.69 demektedir. lgili yetler ve yukarda naklettiimiz grler bizlere Kinat kitabnn dilini renmemiz ve bu kitab zerinde younlamamz gerektiini bildirmektedir.

1.2.1.4. Mslmanlar

Konuyla ilgili yetlerin bir ksmnda ise Mslmanlar Akletmiyor musunuz? diyerek dorudan muhatap alnmakla birlikte, bir ksmnda ise akletmeyenler olarak vurgulanan dier insanlarn halinden ders kartmalar istenmektedir. lgili yetlerde anlatlan konular Mslmanlarn akletmelerinin istenmesindeki ama, anladktan sonra bile bile Allahn kelamn tahrif eden Yahudilerin inanacaklarn ummamalar, aile hayat, boanma ve sonras gibi hassas konular dhil tm konularda dengeli bir davran gstererek vasat mmetlikten (dengeli bir duru ve yaamdan) ayrlmamalar, Mslman olmayanlar vel edinmemeleri ve onlarn gerek yzlerini tanmalar, akletmeyen ve en deersiz varlk durumuna den

mrikler gibi olmamalar iin dikkatli olmalar, Allahn hi kimseye gcnn stnde sorumluluk yklemeyeceini, aile ii ve dostlar aras ilikilerle ilgili koymu olduu emir ve yasaklar iyice anlayarak uygulamalardr.70 Mslmanlarn, ilgili yetlerde n plana kartlan konular akletmemelerinin dnyev adan sonular kendilerine yaplan uyarlar dnp, dikkate almazlarsa dmanlar tarafndan aldatlacaklar, mutlu bir toplum kuramayacaklar,

dmanlar tarafndan zarara, skntya uratlacaklar ve akletmeyen mriklerin konumuna decekleri71 olarak ifade edilmektedir.

69 70

Gngr, Mevlt, Kurn ve Kinat Kitab, s.107-123. Bakara, 2/75,242, l-i mran,3/118, Enfal, 8/22, Nur, 24/61. 71 Bakara, 2/242, 75, l-i mran, 3/118, Enfal, 8/22.

15 Mslmanlarn akletmemelerinin uhrev adan sonucu ise eytana tabi olunduunda olmalardr.72 Kurn- Kerimde Mslman olan bedevler dap ve erkn bilmemek ve bunlara riyet etmemekle eletirilerek, akletmemelerinin sonucunun sabrsz olmak ve gnah kazanmak olduu vurgulanmaktadr.73 Bu ayette akletmemek ve eski toplumlardan ders alnmadnda Cehenneme girecek

1.2.1.5. Hz. Peygamber Hz. Peygamber ilgili hibir yette akletmemekle eletirilmemitir. lgili yetlerde akletmeyenler Mrikler olmakla birlikte bu yetlerde Akln kullanmayan mrikler inanmyorlar diye kendini paralama, sen insanlar zorlayamazsn buyurularak Hz. Peygamberi teselli etmek ve ona kssalar yoluyla t ve moral destei vermektir.74 Genel olarak konuyla ilgili tm yetlere ve muhatap olanlara baktmzda hakkyla akletmemenin, akl ilevsel hale getirmemenin, tm insanln ortak problemi olduu anlalmaktadr. Bu problemin halledilmesi iin her insann Yce Allahn kendisine verdii bata akl olmak zere tm yeteneklerini gelitirmesi gerektii, gelitirilmeyen yeteneklerin kreldii ve hatta mhrlendii75 ve bu ekilde kiiden geri alnd ve alnabilecei anlalmaktadr. Konumuzla ilgili baz yetler daha ilgi ekicidir. Bunlardan birincisi, O, akllarn kullanmayanlar murdar (rics) klar.yetidir.76 Bu yetle ilgili olarak Taber (v. 310/923): Rics, azap, kzma, fkelenme ve gazaptr. Yce Allah, tevhid, nbvvet ve irkin batll ile ilgili delilleri dnmeyen mriklere kzd ve fkelendi.77 derken, bn Kesir (v. 774/1373) ise Bu kafa karkl ve dallettir.78 demektedir. Elmall (v. 1360/1942) bu yeti Ve akllarn hsn-i istimal etmeyenleri o pislik iinde brakr eklinde evirmitir. Seyyid Kutub (v. 1385/1966) da bu yeti Allah akln kullanmayanlar en yz kzartc irenliin kucana atar eklinde
Ysin, 36/62. Hucurt, 49/4. 74 Yunus, 10/100, Hd, 11/51. 75 Nahl, 16/108. 76 Yunus Suresi 10/100. 77 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, VII, 226. 78 bn Kesir, Tefsru Kurnil-Azm, II, 565.
73 72

16 benzer ekilde anlamtr. Akllarn dnmekten alkoyanlar, pislie bulam kimselerdir. Ayet-i Kerimede geen rics kavram soyut pisliklerin en ktsdr. te onlar kendi duygularn dnmekten ve muhakeme etmekten alkoyduklar iin bu pisliin kucana atlacaklardr. nk onlar, bu eylemleri neticesinde yalanlamaya, nankrle ve inkra kalkmlardr.79 Mevdd (v. 1399/1979): O, akl erdiremeyenlerin zerine iren bir pislik brakr eklinde meallendirerek Cehalet, dallet, btl dnce ve davrann pisliini hakikati aramayan, onda sebat etmeyen, nyarglar yznden akl- selimini gereince kullanamayan yahut akln hakikat arama cihetine ynlendirmeyen kimse zerine bulatrr. Bylelerinin hak ettii sonu budur.
80

demektedir. mer Nasuhi Bilmen ise ayn yeti: O, murdarl akilne dnmez

kimselerin zerine klar. eklinde meallendirerek: O, her eyi hikmetle yaratan Yce Allah, azb, hakarete sebep olan rezillii Cenab- Hakkn kendisine verdii akl, fikri, irade kuvvetini gzelce kullanmayarak irdesini, kfr, isyan ve gnah ynnde kullanan kimselerin zerine klar, onlar hidyetten mahrum brakr ve sonsuz azaplara uratr.81 demektedir. Muhammed Esed (v. 1412/1992) ise ayn yeti: Akln kullanmayanlara alaltc, bayalatrc (inanszl) musallat eden odur. eklinde meallendirmektedir. Yukarda naklettiimiz grlerden de anlald gibi Yce Allah akllarn hakkyla kullanmayanlara kzmakta, onlar kafa karkl, cehalet, dallet, btl dnce ve davranlarn iinde brakmaktadr. Bu ise insann dnya hayatnda debilecei en aalk bir durumdur ki bu da akletmemenin dnyev bir sonucu ve cezasdr. Konumuzla alakal olarak ele alm olduumuz Bakara, 2/171, Enfal, 8/22 ve Furkan, 25/44 yetlerinde akletmeyenler, dnmeyenler, akllarn fonksiyonel hale getirmeyip Allahn kendilerine verdii duyu organlarn hakkyla kullanmayanlar Allah katnda hayvanlar ve canllarn en kts olarak isimlendirilmektedirler. Bu yetlerle ilgili olarak limler: Bunlar yaratklarn en erlileridir. nk bunlarn dndaki tm yaratklar yaratldklar konuda Allaha itaat etmektedirler. Bunlar Allaha ibadet, kulluk iin yaratldklar halde kfrettiler ve bundan dolay da

Kutub, Seyyid, F Zillil-Kurn, V, 671. Mevdd, Ebul Ala, Tefhimul-Kurn, II, 366. 81 Bilmen, mer Nasuhi, Kurn- Kerimin Trke Meli lsi ve Tefsiri, III, 1433
80

79

17 hayvanlara benzetildiler. 82 Onlarn durumu devenin, eein, koyunun durumu gibidir ki sen onlara bir ey sylesen sadece sesini duyarlar, ne dediini bilmezler. Kfire de ayn ekilde bir hayr emretsen, bir erri nehyetsen veya nasihatta bulunsan senin ne dediini akletmez, sadece sesini iitirler.83 Onlar dnyada sar ve dilsiz deillerdi. Fakat kalpleri sar, dilsiz ve kr oldu. 84 Onlar hakk dinleme, ona kulak verme, anlama ve konuma konusunda sar, dilsiz ve kr bir tavr taknmlardr. 85 demektedirler. Yce Allah onlar da gerek, sahih anlay ve ynelmenin olmadn, yet onlarda anlamann olduunu farzetsek, Allah onlara yetleri iittirse bile onlar yetleri anladktan sonra inadna ve kasden yz evirirlerdi.86 Bunlar inadna, bile bile inkr edenlerdir. Bundan dolay da hakka teslim olmamaktadrlar. Bunlar kula varken duymayan, dili olup da hakk sylemeyen sar ve dilsizlerdir ki akllanmaz, gerei idrak edemezler. Kulak yok, dil yok, akl yok bu durum hayvanlarn iinde bulunduklar haldir. Var, fakat hakka gelince yok. Bu durumda olanlar hayvanlardan daha aa bir konumdadrlar. Bunlar Yce Allahn kendilerine verdii yetenekleri iptal ettikleri iin hem kendi cinslerine hem de tm varlklara kar en zararl varlk konumundadrlar ve kendilerinde hayr namna hibir ey yoktur.87 te byleleri iin Yce Allah, Yunus, 10/42de Nebsi Muhammed (a.s.)a: Kendisiyle akletmeyecek bile olsalar onlara sen mi kulak yaratacaksn yoksa ben mi? buyurmaktadr. Bu, Allahn kullarna iman ulatrmann bakasnn deil kendi elinde olduunu haber vermektedir. Yce Allah, Nebisine Ey Muhammed! Sen, kendini iitmekten alkoyan birine iittirmeye g yetiremezsin. Ayn ekilde sen, emrimi ve yasam kalben uzak duran kiiye anlatmaya da g yetiremezsin. nk ben, o iman etmeyecek diye onu mhrledim., Yunus, 10/43de de Ey Muhammed! Onlar senin aban, amellerini gryorlar, fakat inanmak istemedikleri iin onlara iittiremez, duyuramazsn. Yce Allah bu yeti Raslun teselli etmek ve rahatlatmak iin zikretmitir.88 Yukardaki yetlerden ve yorumlardan da ok net bir ekilde anlald gibi kiinin hakk tam olarak anlamas, inanmas ve yaamas iin ncelikle nyarglarndan
Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, XI, 24; bn Kesir, Tefsru Kurnil-Azm, II, 393, 423; Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI, 96. 83 Taber, a.g.e., II, 393 84 Taber, a.g.e., VI, 279, 280 85 bn Kesir, a.g.e., I, 208. 86 bn Kesir, a.g.e., II, 393. 87 Elmall, a.g.e., IV, 261. 88 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, VII, 156.
82

18 kurtulmas, hakikati arama konusunda aba gstermesi, duyu organlarn, kognitif yeteneklerini hep birlikte ve dengeli bir ekilde kullanmas, Yce Allahn her duyumuza hitab eden yazl ve yazsz yetlerini bihakkn akletmesi gerekmektedir. Bu ekilde bir abaya girmeyip inadna btlda oyalanmaya devam edenler, hakikate kar kr, sar, dilsiz ve duyarsz kalanlar yaratl amalarnn dna ktklar, kendilerine verilen yetenekleri kullanmadklar, gelitirmedikleri iin gerek anlamda insan olma hviyetinden soyutlanarak kendilerini hayvanlar derecesine hatta daha aa bir konuma kendi iradeleriyle atmaktadrlar. Yce Allah, Kuranda pek ok ayette89 yetlerinde ve baka pek ok yetlerde insann kendi yaratl, vcudu, tabiatta ve evrende olan olaylar, tarihte helak edilen toplumlar dnerek kendi varln, birliini, gcn anlayarak sadece kendisine kul olmasn emretmektedir Akl, ahitler vastasyla gaibin bilindii bir cevher90 ve en nemli fonksiyonuda realiteden malzeme alarak bilgi retmek91 olduuna gre Yce Allahn her trl yeti arasnda gerekli balantlar kurmamz, bilgi ve salih amel retmemiz gerekmektedir. Huls Arslann kaydna gre: Kad Abdulcebbar bu konuyu el-Muht bitTeklif adl eserinde el-istidll bi-hid alel-gib prensibini ileri srerek ele almaktadr.92 Bununla ilgili olarak brahim Emirolu ise: Kurn insann ncelikle u konuda akl yormasn dnp aratrma yapmasn tevik etmi tevikin de tesinde tefekkr adna farz klmtr. Bunlar: nsan nefsi, tabiat ve tarihtir.93 Allahn kitabn, yetlerini, iaretlerini anlamann akl kullanma ile dorudan ve olumlu bir ekilde birbirine bal olduunu gsteren birok yet vardr. Kitabn, yetlerin ve kinatn srlar ancak akln iletilebilmesiyle zlebilecektir. Akln iletilmemesi halinde insann Allahn kudretini fark etmesinden deil onu sadece bilinsiz bir ekilde ifade etmesinden bahsedilebilir. Oysa Kurn hayatn da, lmn de beyyine zerine oturmasn 94 istemektedir. Kurnda ok yerde geen beyyine, akl ve idrakin iletilmesiyle elde edilen ak kant demektir. O halde Kurnda istenen iman, beyyine zerine oturan yani aklla kucaklaan bir imandr. Akla srt

Yunus, 10/101102; Rad, 13/4; Nahl, 16/1317, 6570; Rum, 30/1927. Zebd, Tcul-Arus, VIII, 25. 91 Yavuz, akl maddesi, T.D.V..A., II, 244. 92 Arslan, Huls, Tanr hakknda Konumann Bir Metodu Olarak el-stidll bi-hid alel-Gib (Kad Abdulcebbar rnei ), s. 72. 93 Emirolu, Kurnda Akl ve nsan, s. 82. 94 Enfal, 8/42.
90

89

19 eviren iman, Kurnn tasvip ettii, onaylad bir iman deildir. 95 man sz konusu olduunda akl melekeyi tam anlamyla kullanma ncesi bir alt basamak olan irade iyi ya da kt ynde harekete gemektedir. Bu iradenin iyi ya da ktye ynelmesinin hemen peinden akl kullanma devreye girmektedir. Bunun iin nyargdan kurtulmaldr. Allah inancna varmada iki unsur ortaya kmaktadr: Birincisi insana, ikincisi Allaha aittir. Akln snrnda derin dnme, zihni mutlak varlk karsnda sratma cehdi insana aittir. Zihnin bu sramas ile Allah inancna varma Allahn takdirine baldr. Allahn takdirini kulun fiiline gre kullanmas onun mutlak bir varlk olmad yani kendisini da gre ayarlad, kula bal olduu anlamna gelmemelidir. Allahn takdiri insann tutumu ile ilgilidir. Buradaki takdiri insann tutumunun Allah tarafndan deerlendirilmesi manasnda anlamak uygun olacaktr.96 Ayn konuyla ilgili olarak Elmall ise: Akl olan ve gereince amel eden fertler veya toplumlar herhalde varlklar zerinde bu yaratma ve deiiklikleri yapp duran yaratc kudretin ilk kez yaratmay da, ldkten sonra tekrar diriltmeyi de gerekletirebileceini anlar ve Allaha yaknlk hsl ederler. Bunlar anlamayanlarn ya akllar yoktur veya akllarnn gereini yapmayarak hevalar peinde koarlar. Akl olanlar iin ilim meselesi yalnz bir yapran yaratlnda bile aklanmaktadr.97 demektedir. Genel olarak Kurndaki tm yetleri zelde ise akletmeyle ilgili yetleri her ynyle kimler daha iyi anlayabilir? Bu sorunun cevab olarak Yce Allah: te biz, bu temsilleri insanlar iin getiriyoruz; fakat onlar ancak bilenler dnp anlayabilir.98 buyurmaktadr. Bu yeti bn Kesir: Bu yetleri ancak ilimde rusuh sahibi, otorite olanlar anlayp tedebbr edebilirler.99 eklinde aklamaktadr. Elmall: Hem bu meseller yok mu, biz onlar insanlar iin darb ediyoruz. Mamafih onlara, limlerden bakasnn akl ermez.100 eklinde meallendirmekte ve bu yetle ilgili olarak:

Allahn dndaki varlklarn fni ve ciz, binaenaleyh ondan bakasna ibadetin btl olduunu ilim sahibi olanlar gerek anlamda zevkini ve faydalarn anlayarak idrak ederler. Bu ilim, cehlet fark neden denirse: Allah, o semavat ve arz (o yksekleri ve

Emirolu, Kurnda Akl ve nsan, s. 86. Emirolu, a.g.m., s. 90. 97 Elmall, Hak Dini Kurn Dili, V,151 98 Ankebut, 29/43. 99 bn Kesir, Tefsru Kurnil-Azm, III, 544. 100 Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI, 239.
96

95

20 aay) hak ile yaratt.101 Bouna deil, hikmet-i hakk ile yaratt. Hi birinin yaratl bouna deil, gelii gzel de deil. Bir hakk sebebi ve hikmeti iledir. G de yle yeri de, yukars da aas da, limi de cahili de, hepsinin hakk da, Hlikinin hakk nnde boyun emektir.102 demektedir. Bu yeti Muhammed Esed ise: te Biz insann nne bu temsilleri koyuyoruz, ama onlarn gerek anlamn ancak (Bizi) tanyanlar kavrayabilir eklinde meallendirerek Allahn varlndan haberdar olmak, burada, Kurn kssalar (ve dolaysyla telmihleri, temsilleri de) tam anlamyla kavramann bir n art sayldndan, bu yet, Kurnn, insan idrakini aan bir hakikat(in varln)a inanan, Allaha kar sorumluluk bilincine sahip btn insanlar iin bir rehber olduu ifadesi ile birlikte okunmaldr. demektedir.103 Muhammed Esed bu yorumuyla yetlerden herhangi bir bilim adamnn deil ancak iman eden, teslim olan ve genel olarak gerekli her bilgiyi kavram bir bilim adamnn yetlerden her ynyle faydalanabileceini vurgulamaktadr ki en doru yaklamda budur. nk ne fen ve soysal bilimleri en azndan temel mantk olarak bilmeden sadece klasik slm bilimleri bilmek, ne de Allah, Kurn tanmadan en azndan temel anlamda klasik slm bilimleri bilmeden doru bir Allah, din, insan ve toplum tasavvuru ortaya koyabilmek mmkn deildir. Akletmekle ilgili baz yetlerde104 Kavm kelimesi ile Akl kelimeleri bir araya gelmektedir. Bu yetlerin ounluu, daha kesin ifadeyle bei105 dorudan doruya dnyada meydana gelen fiziksel ve biyolojik olaylar dediimiz olaylar konu ediniyor. Bu yetler arasnda106 tabiatta meydana gelen olaylarn ve gk cisimlerinin insann kullanmna verildiini (musahhar olduunu) belirtiyor ve bununla akl kullanan bir kavim arasndaki anlam bants gsteriliyor. Akln kullanlmas ile kavm kelimesinin bir arada byle zikredilmesi, akln kollektif olarak kullanlmasnn nemini ortaya koyuyor. Bu olaylarda akln kullanan bir kavim iin birok iaretler (yetler) olduu belirtiliyor. Toplum olarak akln kullanlmas mutlaka ayr bir nem tayor olmal.107

Ankebut, 29/44. Elmall, a.g.e., VI, 241. 103 Esed, Muhammed, Kurn Mesaj, II, 812. 104 Bakara, 2/164; Mide, 5/58; Nahl, 16/12,67; Ankebut, 29/35; Rum, 30/24,28; Casiye, 45/5; Har, 59/14. 105 Bakara, 2/164; Nahl, 16/12,67; Rum, 30/24; Casiye, 45/5. 106 Nahl,16/12. 107 Kocaba, akir, Kurnda Akl Kelimesi, s. 59.
102

101

21 Bu ekilde kullanm, dnen bir toplum oluturmann, toplam kaliteyi ykseltmenin nemine iaret etmektedir. Bir toplumun hem iman ve ibadet, hem de bilim ve teknik olarak st seviyelere gelmesi iin akletme eyleminin hep birlikte gerekletirilmesi gerekir. Mslmanlarn vasat mmet konumuna gelip tm insanla ahit olabilmeleri108 tarihte nesne durumundan kp zne durumuna gelebilmesi iin Kurnn akledilmesini istedii tm konularda akln ilevsel hale getirerek toplam kaliteyi ykseltmeleri gerekmektedir. Ancak btn bu anlatlanlar ncelikle kalbi diri olan, Allaha kar huu duyan insanlar, muttakiler109 ve sz dinleyip en gzeline tbi olanlar110 iin hidyet rehberidir. Hakikati inkr ederek kalblerimiz senin anlattklarna kar klfldr dedikleri iin lanetlenen ve kalbleri mhrlenenler111 iin geerli deildir. Yce Allah bu gerei: De ki Gklerde ve yerde neler var, bakn da ibret aln Fakat inanmayan bir topluma deliller ve uyarlar fayda salamaz112 yetiyle de beyan etmektedir. Hakikati inadna inkar edenlerin iinde bulunduklar durum (Sana kar kanlar) hi yeryznde dolamadlar m? Zira dolasalard elbette dnecek kalpleri ve iitecek kulaklar olurdu. Ama gerek u ki, gzler kr olmaz; lkin gsler iindeki kalpler kr olur.(Hacc, 22/46) yetiyle dile getirilmektedir. Bu yetle ilgili olarak Taber: nsanlarn grdkleri gzleri kr olmaz. Hakk bilme ve yardm etme konusunda gslerdeki kalpler kr olur.113, Rz (v.606/1209): Grme ve iitme ancak kalbin tedebbr ile tamam olur. nk kii grd ve iittii halde bunlardan ibret almazsa tabi ki bunlar ona fayda vermez. Eer iittiini dnrse faydalanr. Bundan dolay: Gzler kr olmaz, gslerdeki kalbler kr olur. buyrulmutur; nk onlar gryorlar, fakat krlk kalblerinde olduu iin grdklerinden faydalanmadlar. Bu yet akln ilim olduunu ve yerininde kalb olduunu ve dnme organnn da kalb olduunu gstermektedir.114 demektedir. bn Kesir: Buradaki krlk gzn krl deil, bilakis basretin krldr. Eer basiret kuvveti selim olursa ibret almaktan ve gelen haberi anlamaktan

Bakara, 2/143. Nziat,79/26; Tekvir, 81/28. 110 Zmer,39/18. 111 Bakara,2/88; Nis, 4/155. 112 Yunus, 10/101. 113 Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, X, 239. 114 Rz, Meftihul Gayb, VI, 241242.
109

108

22 vazgemez.115 Mevdd ise: Kalp btn duyular, hisler, zihni ve ahlaki niteliklerin merkezi kabul edildiinden, bu szler kendi inatlklarnn onlar duymaktan ve akll hareket etmekten alkoyduunu ima etmek zere kullanlmtr.116 demektedir. te byleleri iin Yce Allah, Nebisi Muhammed (a.s.)a: Kendisiyle akletmeyecek bile olsalar onlara sen mi kulak yaratacaksn yoksa ben mi?117 buyurmaktadr. Bu, Allahn kullarna iman ulatrmann bakasnn deil, kendi elinde olduunu haber vermektedir. Yce Allah, Nebisine: Ey Muhammed! Sen kendini iitmekten alkoyan birine iittirmeye g yetiremezsin. Ayn ekilde sen emrimi ve yasam kalben uzak duran kiiye anlatmaya da g yetiremezsin; nk ben o iman etmeyecek diye onu mhrledim.118 Ey Muhammed! Onlar senin aban, amellerini gryorlar, fakat inanmak istemedikleri iin onlara iittiremez, duyuramazsn. buyurmaktadr. Yce Allah bu yeti Rasulun teselli etmek ve rahatlatmak iin zikretti.119 demektedir. Akln kullanp hakikate teslim olmayan, Rasul dinlemeyen ve batl bir hayat yaamaya devam edenler Cehenneme atldklarnda: yet kulak vermi veya aklmz kullanm olsaydk, (imdi) u alevli Cehennemin mahkmlar arasnda olmazdk.120 diyecekler. Yine onlar: keke biz dnyada bize gelen uyarclarn getirdiklerini dinlesek ve bizi davet ettikleri eyi akletseydik. diyerek piman olacaklardr. 121 Cehenneme giren kfirler kfrlerini itiraf ederken kulamz ve aklmz olsayd demiyorlar, dinler veya akleder olsaydk diye iitme ve akl nimetlerine nankrlk etmi olduklarna yanyorlar. Demek ki, Allahn lutfunda, Rububiyyetinde, adaletinde hibir eksiklik yok, o her eyi indirmi, gz de vermi, kulak da vermi, akl da vermi, haberci gndermi, haber de vermi, dnya semasn, her trl kla ssleyerek, eitli ayet ve mcizelerle akla ve kulaa aklamalar yapmtr. 122 Muhammed Esed ilgili yetin akletmeyle ilgili blmn: [en azndan] Kendi aklmz kullansaydk. eklinde meallendirerek: Akl, doru kullanldnda, insan Allahn varln tanmaya ve bylece, Onun btn yaratma eyleminin altnda belirli bir plann yattn anlamaya sevk edecektir. Bu tanmann mantki sonucu, insan hayatn etkileyen ilh plann baz ynlerinin zelikle, doru ile yanl arasndaki
bn Kesir, Tefsru Kurnil-Azm, III, 303. Mevdd, Tefhimul-Kurn, III, 375. 117 Yunus,10/42. 118 Yunus,10/43. 119 Taberi, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, VII, 156 120 Mlk, 67/10. 121 Taber, a.g.e., XIV, 8; bn Kesir, a.g.e., IV, 503 122 Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VIII, 157.
116 115

23 ayrmn- Allahn seilmi elilerine, yani peygamberlere indirdii vahiy araclyla insana srekli olarak bildirildii gereinin kavranmasdr.123 demektedir. Btn bunlardan aka anlalan Yce Allahn Kurndaki ve tabiattaki bu kadar yetine ramen akllarn ve duyu organlarn gerei eklinde kullanmayan, hakkat anlayp, teslim olmayanlar Cehennem azabn hak etmektedir. Kurnda egemen olan akl, ilevsel, pratik ve retken bir akldr. Ancak bu akl, salt, soyut dncelerin merkezi olan akldan deil, duyu ve heyecanlarn merkezi olan kalpten de bahseder. Kurnn akl anlay, sadece, istidll kategori dzeyinde fiziksel alanda ilemez; aksine, metafizik boyutla da ba kurmay ierir. Bu dorudan akleden bir kalp ya da beyin-gnl ilikisi balamnda entelektelliktir. nk iki ey arasnda iliki grmek, dorudan, analizci akln nemli ilevleri arasndadr. 124 te bu analizci akl, Kurndaki ekliyle akletme eylemini ok iyi bir ekilde harekete geirerek Allah-insan, Allah-kinat, madde-mn, insan-insan, insan-toplum, insan-kinat ilikilerini anlamamz, aklamamz ve btn bu ilikileri dengeli bir ekilde hayata geirmemiz gerekmektedir. te o zaman akletmeyle ilgili yetlerin gereini yapm oluruz. 1.3. Hadis lmi Asndan Akl 1.3.1. Hadislerde Akl

Akl kelimesi Kuranda sadece fiil eklinde kullanlrken, 125 hadislerde ise, akl (insann kendisiyle deer kazand ey)126 ve diyet127 anlamlarnda isim olarak kullanld gibi, akletmek, idrak etmek, anlamak,128 deveyi balamak129 manalarnda fiil olarak da kullanlmtr Ayrca hadislerde keyyis130, lbb131, nuh, hilm (ehlm)132 ve dima133 kelimeleri de akl anlamnda kullanlmtr.
123

Esed, Kurn Mesaj, II, 1168, 1169. Altunta, slam Dncesinde levsel Akl, 16. 125 Nahl, 16/317; Mminun, 28/80; Enbiya, 21/20; Hacc, 22/46; Saffat, 37/138. 126 Buhr, Hayz, 6; Eribe, 5; Mslim, Hudud, 5; man, 34; bn Mce, Fiten, 19; Tp, 22. 127 Buhr, lim, 39; Tirmz, Diyt, 22; Nes, Diyt, 37; bn Mce, Diyt, 13. 128 Buhr, Vud, 44. 129 Mslim, Saltul-Msfirn, 32; bn Mce, Edeb, 52. 130 Tirmz, Sfatul-Kyme, 25; bn Mce, Zhd, 31. 131 Tabern, el-Mucemul-Kebr, XIX, 33. 132 Mslim, Salt, 28. 133 Beyhak, uabul-man, V, 102; Deylem, el-Firdevs, III, 27.
124

24 Hadislerde akln ilk yaratlan ey olduu134, Allah tarafndan insanlar arasnda farkl llerde taksim edildii, 135 Yce Allahn akll kiiyi vd136, akl olmayann dinin olmad137, aklla rzklanann kurtulua erdii138, akln mminin iareti olduu139, Hz. Peygamberin aklnn artmas iin du ettii140, reislik ve ynetimin akl ile olduu141, saygnln akl ile kazanld142, nsanlara, akllar orannda konumak emredilmi
143

yaptklar ibadetlerin mantn kavrayanlarn en ok sevap kazandklar

ve dier insanlardan stn olduklar144 gibi konular zerinde durulmutur. Bu almamzda, akl ile ilgili hadisler ilgili yerlerde shhat asndan tek tek ele alnaca iin burada ayrca zerinde durulmayacaktr.

1.3.2. Hadis Nakleden Ravinin Akll Olmas

Hadis limleri hadisleri nakledecek ravilerin mkellef olabilecek seviyede akl sahibi olmalarn art komulardr.145 Bir ravinin, rivyetinin kabul edilebilmesi iin akl, zabt, adalet ve slam artlarna sahip olmas gerekir. Ravide bu artlarn tamam veya bir ksm bulunmazsa, rivyeti kabul edilmez, terk edilir. Muhaddislere gre akl art, ravinin temyiz kudretine sahip olmas manasnda kullanlmtr. Akl artna sahib olan bali, hadis renmeye ve nakletmeye; mmeyyiz ocuk ise nakletmeye deil renmeye salahiyetlidir. Akl artnda bul mns zmnen mevcuttur. Zira ergenlik ana girmeyen ocuk hadisi renebilir ama ancak bula erdikten sonra nakledebilir. Rivyete balamaya elverili ya haddinin ne olduu hususunda muhaddislerin bir ittifak yoktur. Bazlar on , bazlar on be demi; limlerin geneli ise daha kk yalarda da bunun mmkn olacan sylemilerdir. 146
134

bn Ebid-Dnya, Kitbul-Akl, s. 31. Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 64. 136 Eb Dvud, Akdiyye, 28. 137 bn Ebid-Dnya, Mekrimul-Ahlak, I, 44. 138 bn Ebid-Dnya, a.g.e., s. 29; Tabern, a.g.e., XIX, 33. 139 Beyhak, a.g.e., IV,161. 140 Beyhaki, a.g.e., IV, 170. 141 Deylem, a.g.e., II, 313; Heysem, Buyetul-Bhis, II, 812; Bsir, thaful-Mehera, VII, 369. 142 bn Ebid-Dnya, a.g.e., s. 24; Beyhak, a.g.e., IV, 160; Acln, Keful-Haf, II, 161. 143 Deylem, a.g.e., I, 398. 144 Muhsib, ereful-Akl, 55; Heysem, a.g.e., II, 815; Bu konuyla ilgili deerlendirme iin bkz. nal, Hadisleri Tespitte Yntem Sorunu, 37-43. 145 Koyiit, Hadis Usl, s. 179. 146 Hatib el-Badd, el-Kifye f lmir-Rivye, I,94; Subhi Slih, Ulmul-Hadis, s. 104.
135

25 ocuun ve delinin rivyeti kabul edilemez; nk bunlarn akl olmad iin dinen sorumluluk sahibi deillerdir. ocuk, akl olgunlamad ve sorumluluk altna girmedii iin yalan haberlere gvenebilir veya bu konuda gevek davranabilir. Deli ise zaten renme kabiliyetine sahip olmad iin onun rivyetleri hi kabul edilmez.147

1.3.3. Hadisin Akla Ters Olmamas

Hadis limleri hadisleri nakledecek ravilerin mkellef olabilecek seviyede akl sahibi olmalarn art kotuklar gibi nakledilen hadislerinde anlam olarak akla ve duyu organlaryla elde bilgilere ters dmemesini de art komulardr. Yce Allah yalnz akll olanlara hitab etmi, emir ve yasaklarndan sadece onlar sorumlu tutmutur. Onun elisi sfatyla Hz. Peygamberin szlerinin de normal akla uygun olmas gerekir. Tevil edilemeyecek bir ekilde akla ters olan bir hadisin mevcudiyeti dnlemez.148 Eer bir hadis akla muhalif ve tevil kabul etmiyor, duyu organlaryla elde edilen bilgiye ve mahadeye ters bir anlam ieriyor veya tarih vkya ters dyorsa bu hadis uydurmadr. bn Kayym Bir kii hadis naklederken hapurursa bu onun doruluuna delildir. hadisini naklettikten sonra yle demektedir: Baz kiiler bunun senedini sahih kabul etseler bile akl ve his bunun uydurma olduuna ahitlik etmektedir. nk biz hem hapuran hem de yalan syleyen kiilere ahit oluyoruz. Biz yz kiinin hadis naklederken hapurduunu grsek onlarn hadislerinin shhatine hkmetmeyiz. bn Kayym Allah yeri ve gkleri are gn yaratt, nsanlarn en yalanclar kuyumcular ve boyaclardr, Patlcan her ne niyetle yenirse ona ifa olur gibi rivyetleri de rnek olarak vermektedir.149 Eer nakledilen hadis Kurna, mtevatir snnete, kesin icmaya ve akla tevil kabul etmeyecek ekilde ters ise rivyetin yalan olduu kesindir. Yz sene sonra yeryznde hibir canl kalmayacaktr. hadisi gibi. 150 Vahyin taycs Hz. Peygamberin, akl- selme, manta ters ve sama bir sz sylemesi mmkn deildir. Fakat slm dnyasnda oluan ve zaman iinde yerleen
147 148

Itr, Menhecun-Nakd f Ulmil-Hadis, s. 81. Kandemir, Mevz Hadisler, s. 188; akan, Hadis Usl, s. 160; 149 Hatib el-Badd, el-Kifye f lmir-Rivye, I, 432, 434; Ayrca bkz. bn Kayym, el-Menrul-Mnif, 51; Itr, Menhecun-Nakdi f Ulmil-Hadis, s. 314,315; Koyiit, Hadis Usl, s. 118; 150 Ahmed Nim-Kmil Mras, Tecrdi Sarih Tercemesi, I, 288.

26 akl tutulmasndan dolay hadislerin deerlendirilmesinde akl ilevsiz hale getirilmitir.151 Bunun sonucunda Mslmanlar arasnda mteber kabul edilen birok hadis kitabnda da akl- selme ters olan baz hadisler yer almtr. Yazlan yazdan istenen sonucun elde edilebilmesi iin Biriniz bir yaz yazdnda onu topraklayn, nk byle yapmak ihtiyacn yerine gelmesi iin daha yararldr.152 ve Sayfalarnz topraklayn, bu daha iyi sonu getirir, nk toprak mbarektir.153 denmesi mantk olarak tutarl deildir. nk yaznn topraklanmasyla hedeflenen sonuca ulama arasnda herhangi bir iliki yoktur. Gvercin uuran kiinin ve gvercinin eytan olarak nitelendirilmesi de154 akl olarak tutarl deildir. nk ne gvercinin kendisinin ne de gvercini sevmenin ve onu uurmann eytanlamakla herhangi bir alakas yoktur.155 Sizden birisi yemek yediinde yalamadan veya yalatmadan elini silmesin.156 Bu rivayette nerilen, Kiinin yemek bulam elini bir bakasna yalatmas hususu, brakn bir peygamberi, sradan bir insana bile yakmayacak bir neridir.157 Mantk gerekelere dayanarak hadislere metin tenkidi uygulama gelenei baz sahblerden itibaren mm- zamn da mensubu olduu rey ehli iinde belli lde devam etmi bir yaklamdr. Bu anlaya sahip klarak devam ettirilmesi gerekmektedir.158 1.3.4. Hadisilerin Akl ile lgili Hadislere Genel Yaklamlar

Akl hakkndaki hadisler ilk dnemlerden itibaren aratrma ve tartma konusu olmutur. Bu konudaki hadislerle ilgili alma yapan limlerin ounluu bu hadislerin uydurma olduunu sylerken bazlar da zayf olduklarn ifade etmilerdir. Bu konuda gr belirten limler ve grlerini u ekilde zetlemek mmkndr. bn Adiy (v. 360/971) aklla ilgili rivyetlerin kayna durumundaki Dvud b. el-Muhabberin Kitabul-Akl adl eserindeki haberlerin tamamnn ya da ounun bilinmediini bildirmitir.159
151

152

Krbaolu, Alternatif Hadis Metodolojisi, 261, 262. Kr. Tirmz, stizan, 20. 153 Kr. bn Mce, Edeb, 49. 154 Kr. bn Mce, Edeb, 44. 155 Krbaolu, a.g.e., 268. 156 Kr. Buhr, Etime, 52. 157 Krbaolu, a.g.e., 269. 158 Krbaolu, a.g.e., 277. 159 bn Adiy, el-Kamil f Duafir-Rical, III, 967.

27 Ukayl (v. 322/934) ve bn Hibban (v. 354/965)n Rasulullahtan akl konusunda sahih hibir haber yoktur.160 dedikleri kaydedilmi, ayn ekilde Ebul-Feth el-Ezd (v. 374/984)nin aklla ilgili hibir sahih hadis olmad grnde olduu belirtilmitir.161 Drekutn (v. 385/995), konuyu daha ak bir ekilde yle izah eder: KitabulAkl ilk nce Meysere b. Abdirabbih uydurdu. Sonra, onu, ondan Dvud b. elMuhabber ald ve yeni isnadlar dzenledi. Sonra Abdlaziz b. Eb Rec ald ve en sonunda da Sleyman b. sa es-Sicz ald ve yeni isnadlarla nakletti .162 Badd (v. 463/1071) Dvud b. el-Muhabberin Kitabul-Akl daki tm

rivyetleri batldr.163 demekte; bnul-Cevz (v. 597/1201) ise Aklla ilgili pek ok hadis vardr. Ancak bunlarn hibiri gvenilir, sabit deildir. Bu hadisleri Mervan b. Slim, shak b. Eb Fert, Ahmed b. Ber, Nasr b. Tarif, bn Semn, Sleyman b. sa gibi terk edilen raviler nakletmilerdir ki bunlar hadis uyduruyorlar, birbirlerinden hadis alyor ve isnadlarn deitiriyorlar164 demektedir. Zemmul-Hev isimli eserinde ise Hz. Peygamberden akl konusunda nakledilen sahih bir hadis bilmediini nk bu konuyla ilgili hadisleri Ebn b. Eb Ayy, Seleme b. Verdn, Umeyr b. Imrn, Ali b. Zeyd, Hasan b. Dnar, Abbd b. Kesr, Meysere b. Abdirabbih, Dvud b. el-Muhabber, Mansr b. Sagr gibi hadisleri delil olarak kullanlamayacak kiilerin naklettiini belirtmektedir.165 bn Kayym el-Cevziyye (v. 751/1350) aklla ilgili btn hadislerin yalan olduunu166 sylerken; Bsr (v. 840/1436); bu konudaki btn hadislerin zayf olduunu ifade etmektedir.167 bn Hacer (v. 852/1448) ve bn Arrk (v. 963/1556) da Haris b. Usmenin Msnedinde naklettii Dvud b. el-Muhabberin Kitabul-Aklndaki tm hadislerin uydurma olduu grndedirler. 168

bn Arrk, Tenzhu-era, I, 204. Ali el-Kr, el-Esrr'l-Merfa s. 443. 162 Zeheb, Mizan'l-'tidal, III, 33; Ali el-Kr, el-Esrr'l-Merfa, s. 443; bn Arrk, a.g.e., I, 76. 163 Hatib el-Badd, Trhu Badad, XIII, 222. 164 bnul- Cevz, Kitbul-Mevdat, I, 277. 165 bnul-Cevz, Zemmul-Hev, s. 15. 166 bn Kayym, el-Menrul-Mnif, s. 66; bn Adiy, el-Kamil f Duafir-Rical, III, 967. 166 bn Arrk, Tenzhu-era, I, 204. 167 Bsr, thful-Mehera, VII, 377 168 bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 725; bn Arrk, a.g.e., 213.
161

160

28 Ali el-Kr (v. 1014/1606) el-Esrrul-Merfa isimli eserinde; Haris b. Eb Usamenin Dvud b. el-Muhabberden naklettii otuz ksr hadisle Sleyman b. sadan nakledilen yirmi ksr hadisin hepsi uydurmadr.169 demektedir. Acln (v. 1162/1749), Suyt, Zeylul-Mevdatnda Haris b. Usamenin Msnedinde, Dvud b. el-Muhabberden aklla ilgili otuz ksr hadis naklettiini ve bn Hacerin bu hadislerle ilgili olarak, Hepsi uydurmadr. dediini nakletmekte,170 evkn (v. 1250/1834) de bu konudaki hadislerin uydurma olduunu ifade etmektedir.171 bn Ebid-Dnyann el-Aklu ve Fadluhu isimli kitabn nereden Mecd esSeyyid brahim yle bir deerlendirmede bulunmaktadr: Aklla ilgili hadislerin tamam veya byk bir ksm olduka zayf ya da uydurmadr. Bu konuda eser yazan limlerin hepsi de bu gr paylamaktadr. bn Ebid-Dnya kitabn bu uydurma ve zayf rivyetlerden arndrmaya alm, fakat bu hadislerin ounu nakletmekten de kurtulamamtr. Bu konudaki hadislerin durumunu bildii iin akl ve fazileti hakknda rivyetleri deil de, selefin grlerini arlkl olarak nakletme yoluna gitmitir. 172 Yukarda naklettiimiz bilgilere gre konuyla ilgili hadislere Ukayl, bn Hibban, Ebul-Feth el-Ezd, Drekutn, Badd, bnul-Cevz, bn Kayym elCevziyye, Bsr, bn Hacer, bn Arrk, Ali el-Kr, Acln, evkn ve M. Yaar Kandemir gibi limler uydurma olarak kabul etmilerdir. ah Veliyullah ed-Dhlev, akl konusunu aklarken Allahn ilk yaratt ey akldr.173, Akl olmayann dini yoktur.174 ve Akl bakmndan rzklanan kimse kurtulua ermitir.175 hadislerini naklettikten sonra: Bu hadislerin shhati konusunda ehl-i hadisin her ne kadar eletirileri varsa da pek ok senedi olmas ve bunlarn birbirini desteklemesi, onlarn sahih olduunu gsterir176 demektedir. Eer hadislerin shhati iin mehurluklarn ve senedlerinin okluunu esas alacak olursak pek ok saydaki zayf ve mevz rivyeti sahih kabul etmemiz gerekir ki, bu dncenin herhangi bir ilm ynnn bulunmad aktr.

Ali el-Kr, el-Esrr'l-Merfa, s. 412. Acln, Keful-Hafa, II, 376. 171 evkn, el-Fevaid'l-Mecma fi'l-Ehdsi'l-Mevza, s. 476. 172 bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu vel-Yakn, s. 1617. 173 Kr. Fetten, Tezkiratul-Mevdt, s. 28. 174 Kr. bn Ebid-Dnya, a.g.e., s. 61 175 Kr. bn Ebid-Dnya, Kitabul-Akl, s. 29 176 Dhlev, Huccetullahil-Blia, II, 272.
170

169

29 Ali Osman Ate konuya farkl bir adan bakarak yle bir deerlendirme yapmtr: Hadislerin anlalmas, nakledilmesi, kabul ve reddedilmesinde akln nemini belirttikten sonra: Elimizde bulunan ve sahih olarak nitelendirilen hadis kaynaklarnda aklla ilgili hadisler nakledilmemi ve baz hadis limleri aklla ilgili tm hadisler uydurmadr demilerdir. Ancak bu tutum isabetli bir davran deildir. Her hususta olduu gibi akl konusunda da bir takm hadisler uydurulmu olabilir. Fakat genelleme yapmak doru deildir. Gelecein ilim adamlarnn nn amak iin, nceki asrlarda yaam olup reye kar km olan baz limlerin bu konudaki olumsuz gr ve deerlendirmelerine tam bir teslimiyetle boyun emeden, akln dindeki nemini ortaya koyan hadisleri bulunduklar kaynaklardan tespit ederek, bunlar shhat asndan yeniden bir deerlendirmeye tabi tutmak elzem gzkmektedir. demektedir.177 nal ise Mtezile mezhebine bal olanlarn kendi hkm ve anlaylarna ters olan nasslar akla dayanarak reddettiklerini, onlara kar kanlarn da akln faziletiyle ilgili haberleri reddettiklerini ifade etmektedir.178 en, konumuzla ilgili olarak yapt Uydurma Hadislerde Akl isimli tezde akl konusundaki hadislere farkl yaklamn bulunduunu belirtmektedir. Bu yaklamlardan birincisine gre, birka istisna dnda aklla ilgili tm hadisler sahihtir. slm akla byk nem vermitir, Kurnda da aklla ilgili birok yet bulunmaktadr. Dolaysyla hadislerde de bu konunun ilenmesi gyet doaldr. kinci yaklam ise akl konusundaki tm hadisleri reddetmektedir. Hadis ulemasnn nemli bir ksm bu grtedir. Bu grup, aklcl n plana karanlara kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Tabii ki dorudan: Biz aklclk hareketine tepki olarak bu hadisleri kabul etmiyoruz. demediler. Ancak konuyla ilgili hadislere kar Bu konuda sahih bir hadis yoktur. eklindeki genelleme bunu gstermektedir. nc yaklam lml yaklamdr. Bu gr sahiplerine gre akl hadislerini toptan kabul edenler de, toptan reddedenler de hata etmilerdir. Bu hadisler de dier btn hadisler gibi tek tek ele alnp incelendikten sonra hkm verilmelidir. Bu inceleme yapldnda bir grubun ifrata dierinin ise tefrite dt grlmektedir. Zira akl konusunda: Birok konuda olduu gibi makbul rivyetler olduu gibi bunlarn uydurma olanlar da vardr.179

Ate, Hadislerin Deerlendirilmesinde Akln Konumuyla lgili Baz Tartmalar, s, 7, 8. nal, Hadisleri Tespitte Yntem Sorunu, s. 37-40. 179 en, Uydurma Hadislerde Akl, s. 78.
178

177

30 Yukarda naklettiimiz bilgilerde her ne kadar yaklamdan bahsedilse bile biz yaptmz incelemelerde ilk gr savunan herhangi bir isme ulaamadk. 1.4. Akl ile lgili Hadisleri Uydurmakla Mehur Olan Raviler

Akl konusundaki hadisleri incelediimiz zaman Drekutnnin de iaret ettii gibi drt mehur ravi ile karlayoruz: Buna gre Kitabul-Akl ilk nce Meysere b. Abdirabbih uydurmutur. Sonra ondan Dvud b. el-Muhabber alm ve yeni isnadlar dzenlemi, sonra Abdlaziz b. Eb Rec alm ve en sonunda da Sleyman b. sa esSicz alarak ve yeni isnadlarla nakletmitir.180 Akl hakkndaki hadislerin ounluu bu ravilerden nakledilmektedir. Konuyla ilgili hadislere gemeden nce kronolojik sraya gre bu ravilerle ilgili grleri nakletmek istiyoruz.

1.4.1. Meysere b. Abdirabbih el-Fris et-Tuster.

Tam ad Meysere b. Abdirabbih el-Fris et-Tusterdir. Lakab Terrastr. Leys b. Eb Selm, bn Creyc (v. 150/767), Evz (v. 157/774), Musa b. Ubeyde, Sevr (v. 161/778), Mlik (v. 179/795) gibi mehur hadis limlerinden hadis rivyet etmitir. Kendisinden ise, uayb b. Harb, Yahya b. Gaylan ve Dvud b. el-Muhabber rivyette bulunmutur. Kitbul-Akl uyduran ilk kiidir. 181 bn Hacerin naklettiine gre Meysere hakknda Buhr (v. 256/870): Yalanla itham edilmitir.182 Eb Zura (v. 264/887): Kazvinin faziletiyle ilgili krk hadis uydurmu ve ben bu yaptmdan sevab umuyorum demitir.183 Eb Dvud (v. 275/888): Hadis uydurduunu itiraf etti., Eb Htim (v. 277/890): Hadis uyduran bir kiidir. Kazvin ve Saur hakknda hadisler nakletmitir., Nes (v. 303/915) Temyiz isimli eserinde: Yalancdr., Ukayl (v. 322/934), Duafsnda zikretmi, Eb Nuaym: Btl haberler naklederdi., Mesleme b. Ksm: Reddedilen haberler nakletmitir, kendini zhde ve ibadete vermiti., bn Hibban (v. 354/965) Gvenilir ravilerin adn kullanarak uydurma haberler nakleden, hadis uyduran ve Kurnn faziletiyle ilgili

180 181

Zeheb, Mznu'l-'tidl, III, 33; Ali el-Kr, el-Esrr'l-Merfa, 443; bn Arrk, Tenzh-era, I, 76. Mizz, Tehzibul-Keml, VIII, 443448; Hatib el-Badd, Trhu Badad, VIII, 359361; bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, III, 173; Haleb, Keful-Hass, I, 113,114. 182 Buhr, et-Trhus-Sar, II, 171; bn Adiy, el-Kmil fid-Duaf, VI, 429.430; Ukayl, ed-Duaf, IV, 263; Eb Nuaym el-sfehn, Duful-Esbehn, I, 147. 183 Ebu Htim, el-Cerh vet-Tadil, VIII, 254.

31 uzun hadisleri olan bir kiidir., Drekutn (v. 385/995): Terkedilmitir.184, Hatib (v. 463): Kitabul-Aklda Dvud b. el-Muhabber ve ube b. Harb b. Htbe el-Vedd kendisinden btl rivyetlerde bulunmulardr., Muhammed b. sa b. Et-Tabba: Meysereye naklettiin bu hadisleri kimden aldn, diye sordum, bana nsanlar tevik etmek iin ben uydurdum diye cevap verdi.185 demekte ve bn Hacer (v. 852/1448)in kendisi de Terkedilmi olduunu kaydetmektedir.186 bn Hibban (v. 354/965): Gvenilir kiilerin adn kullanarak uydurma rivyetlerde bulunur ve insanlar iyilie tevik ktlkten uzaklatrmak iin sika kiilerin adn kullanarak mudal hadisler uydururdu. Hadisleri sadece ibret, ders almak iin yazlabilir187 demitir. Abdurrahman b. Mehd de: Meyseraya Kurnn faziletiyle, ilgili hadisleri nereden rendin diye sorduunda: nsanlar Kurna tevik etmek, ynlendirmek iin ben uydurdum. diye cevap verdiini188, bnul-Cevz (v. 597/1201): Hadislerinin terk edildiini, 189 bn Mekhl ise gvenilir olmadn190 belirtmektedir. Yukarda naklettiimiz bilgiler gz nne alndnda Meyserann iyi niyetle hadis uydurduunu ak ve net bir ekilde grmekteyiz. slm tarihinde Allah katnda makbul bir i yaptklarn zannederek hibir kayda bal kalmadan hadis mal edenlerin, zhidler, mutasavvuflar ve daha ok bu kla brnen kimseler olduklar grlmektedir. Kurnn baz srelerinin faziletleri konusunda hadis uyduranlardan ve bunu itiraf edenlerden biri de Meysera b. Abdirabbihtir.191 Sf dncesine bal olanlarn bu niyetle hadis uydurduklar bilinen bir gerektir. Suyt (v. 911/1506), Meyserann kendi durumunu u ekilde itiraf ettiini nakletmektedir: Dnya zevklerine nem vermeyen deerli bir zhid olarak tannan Meysera b. Abdirabbih vefat ettii gn, Badat arlar tamamen kapanmt. Byle bir zhid olmasna ramen, yine de hadis uydururdu. Vefat edecei sra yanndakiler Rabbinden mit var ol! dedikleri zaman, Nasl olmam ki, Hz. Alinin faziletleri

Hatib el-Badd, Trhu Badad, XII, 222. Hatib el-Badd. a.g.e., XII, 222; Nes, ed-Duafu vel-Metrkn, III, 151152; Haleb, el-KefulHass, I, 265; bn Hacer, Lsnul-Mzan, VI, 138139. 186 bn Hacer, el-sbe, VII, 748; 187 bn Hibban, el-Mecrhn, III, 1112; 188 Ukayl, ed-Duafu, IV, 263. 189 bnul-Cevz, ed-Duafu vel-Metrkn, I, 99. 190 bn Mekhl, el-kml, II, 11. 191 Kandemir, Mevz Hadisler, s. 5253.
185

184

32 hakknda yetmi hadis uydurdum.192 cevabn vermesi, Meysera gibi dnenlerin ne kadar yanl bir kanaatte olduklarn gstermektedir.

1.4.2. Dvud b. el-Muhabber

Tam ad Dvud b. el-Muhabber b. Kahzem b. Sleyman b. Zekvandr. Knyesi, Eb Sleyman et-Tdir. Cerh ve Tadil limlerinin onun hakkndaki gr ve dnceleri u ekildedir: Yahya b. Man (v. 233/847) Dvudu vp,193 hayrla yad ettikten sonra Hadis yazard sonra Mutezlilerle arkada oldu ve onlar onu deitirdiler buna ramen sikadr194 demitir. Fakat baka bir yerde de ise Yalanc deildir. Fakat hadisinden kanlmas gerekir, zahit bir hayat yaad ve Badadta sflerle beraber oldu, ihtiyarlnda hadis naklederken ok hata ederdi, gvenilir bir kiidir. dedii, Ali b. Medn (v. 234/848)nin ise Onun hadisini brak, terk et.195 eklinde gr bildirdii kaydedilmektedir. Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) ve Eb Htim er-Rz, onun hakknda: O, hadiste hibir deeri olmayan biridir, hadis nedir bilmez.196, Buhr ve Rz: KitbulAkl sahibidir, hadisleri reddedilir.197 Czecn (v. 259/873): O herkesten nakilde bulunurdu ancak durumu problemlidir. Eb Zura: Hadisleri zayftr.198, Eb Htim: Hadisleri zayftr, sakttr, gvenilir deildir., Nes (v. 303/915) Zayftr., bn Adiyy (v. 365/975): Akln faziletiyle ilgili olarak yazd kitabnda merf hadisler vardr. Ancak bunlarn hepsi veya ounluu gvenilir deildir. Kitbul-Akl dnda slih hadisleri vardr. Aslnda kendisi iyi bir kii olmakla birlikte rivyetlerinde ok hata ediyordu., Drekutn (v. 385/995): Hadisleri terk edilir diyerek Kitbul-Akl uyduran drt kiiden biri olduunu kaydetmekte Badd (v. 463/1070) zayf bir ravi olduunu ve terkedilen rivyetlerinin bulunduunu belirtmekte,199 bnul-Cevznin ise hadis uydurduunu syledii nakledilmektedir.200

Suyt, Tedrbur-Rv, I, 283. Eb Dvud, Sualtul-curr, I, 232. 194 Osman Felte, el-Vadu fil-Hadis, III,164165. 195 Eb Htim er-Rz, el-Cerh vet-Tadil, III, 424; Eb Dvud, a.g.e., I, 232. 196 Ahmed b. Hanbel, el-lel ve Marifetir-Rical, I, 388; Eb Htim er-Rz, a.g.e., III, 424; Mizz, Tehzbul-Keml, VIII, 443448; Zeheb, el-Kif, I, 382. 197 Buhr, ed-Dufus-Sar, I, 42; Eb Htim er-Rz, a.g.e., III, 424. 198 Eb Htim er-Rz, a.g.e., III, 424. 199 Mizz, Tehzbul-Keml, VIII, 443448; Hatib el-Badd, Trhu Badad, VIII, 359361. 200 Haleb, Keful-Hass, I, 113,114.
193

192

33 Esbehn Dvud b. el-Muhabberin akl ve dier konularda reddedilen rivyetlerde bulunduunu Haris b. smenin bunlar eserinde naklettiini, Ahmed b. Hanbel ve Buhrnin onu yalanladklarn nakletmekte201, bnul-Cevz ise eserinde yukarda naklettiimiz bilgileri nakletmekte ve ayrca Nes, Ezd, Darekutn ve bn Mannin Dvud b. el-Muhabberin gvenilir ravilerin adn kullanarak hadis uydurduunu belirttiklerini202 nakletmektedir. Yukardaki naklettiimiz bilgilere baktmzda Dvud b. el-Muhabberde de tasavvuf dncesinin olduunu grmekteyiz.

1.4.3. Abdulaziz b. Eb Rec

Kitbul-Akl uyduran drt kii arasnda gemesine ramen Drekutnnin: Metruktur, tamam uydurma rivyetlerden oluan bir tasnifi-eseri vardr.203 sz dnda kendisi hakknda geni bir bilgiye rastlayamadk. 1.4.4. Sleyman b. sa b. Nech es-Sicz

Sleyman b. sa hakknda Ahmed b. Hanbel: Yalanc ve uydurma haberler nakleden;204 Czecn: Yalanc ve bu yalann aklayan bir kii; Htim: Yalanc;205 bn Adiy: Hadis uyduran, bunu aklayan ve akln faziletleriyle ilgili kitab olan bir kii demekte ve eyh diye isimlendirdii bir limin: Gvenilebilecek bir hadisi yoktur. Hadislerinin ounluu veya tamam uydurmadr, hadis uydurmada uzmandr, akln faziletiyle ilgili hadisleri ieren iki czden oluan bir kitab vardr. Bu kitabnda gvenilir kiilerin adn kullanarak akln faziletiyle ilgili hadisler naklederdi.206 dediini nakletmektedir. Drekutn: Terkedilmi bir kiidir, tamam uydurma rivyetlerden oluan bir eseri vardr.207 demekte ve Kitbul-Akl uyduran drt kii arasnda saymaktadr.208

202

Eb Nuaym el-sfehn, Kitbud-Duf, I, 78. Nes, ed-Duafu vel-Metrkn, I, 267268. 203 bn Hacer, Lisnul-Mzan, IV, 30; V, 261. 204 Eb Htim er-Rz, el-Cerh vet-Tadil, IV, 134. 205 bnul-Cevz, ed-Duafu vel-Metrkn, I, 99; bn Hacer, Lisnul-Mzan, III, 99. 206 bn Adiy, el-Kmil fid-Duaf, III, 289; Nes, ed-Duafu vel- Metrkn, II, 23; bnul-Cevz, a.g.e., I, 99; bn Hacer, a.g.e., III, 99. 207 Haleb, Keful-Hass, I, 169. 208 Hatib el-Badd, Trhu Badad, VIII, 359361.

201

34 Hkim (v. 405/1014): Hadislerinin ou gvenilir deil ve uydurmadr209, zayftr210; Badd: Yalanc, hadis uyduran biridir211; Zeheb: Aklla ilgili yirmi ksr hadis uydurmutur.212 demi ve evkn (v. 1250/1834)de yalanc ve hadis uyduran biri olduunu sylemitir.213 Bu ravilerin genel yaplarna ve yaadklar dneme baktmzda bunlarn Mtezile mezhebinin gl ve etkin olduu bir dnemde, kendileri de kiilik olarak tasavvuf dncesini benimsedikleri iin mutasavvuflarla beraber olduklarn

gryoruz. Naklettikleri hadislerde de bu iki dnce ekolnn temel fikirleri ve nem verdikleri konular olan akl ve ibadet dknlk konular n plana kmaktadr. Bu raviler bu ekilde davranak her iki kesimi de memnun etmeye almlardr. 214 Biz tm mutasavvuflarn hadis uydurduu gibi bir iddiada bulunmuyoruz ve bulunmamzda doru deildir. Ancak baz mutasavvvuflarn bu konuda iyi niyetli olarak ve hadislere kendi alarndan bir deerlendirme kriteri getirerek hadis uydurduklar da yukarda naklettiimiz gibi bilinen bir gerektir.

bn Hacer, Lisnul-Mzan, III, 99. Hakm en-Neysabr, Sualtul-Hakm, I, 150. 211 Hatib el-Badd, a.g.e., IV, 59 212 Zeheb, Kif, II, 2309. 213 evkn, el-Fevidul-Mecma, I, 143; I, 476. 214 en, Uydurma Hadislerde Akl, s. 34.
210

209

35 KNC BLM TEMEL HADS KAYNAKLARINDA YER ALAN AKILLA LGL HADSLER 2.1. Ktb-i Sitte Eserlerinde Yer Alan Hadisler 2.1.1. Kadnlarn Aklnn Eksik Olduunu Bildiren Hadisler Akl konusuyla ilgili zerinde en ok tartma yaplan hadislerin banda kadnn aklnn eksik olduunu bildiren rivyetler gelmektedir. Buhr, Mslim, Tirmz gibi temel hadis kaynaklarnda yer alan bu rivyetler gnmz limleri tarafndan ele alnm, sened ve metin tenkidi yaplmtr. Bunlar arasnda Ali Osman Ate, Salih Akdemir, Hayri Krbaolu, Abdulhamid Mtevell, Kasm Emin gibi limler yannda Necla Akkaya, Necla Yadsman gibi kadn aratrmaclar da saylabilir. Biz burada ilgili rivyetleri her ynden inceleyen Ali Osman Atein konuyla ilgili deerlendirmelerine yer vermek istiyoruz. Bu konudaki hadisler, Eb Hureyre, Abdullah b. mer ve Eb Said el-Hudr gibi sahabeden gelmektedir. Eb Hureyre anlatyor: Rasulullah insanlara hitap etti ve onlara tler verdi. Sonra (kadnlara ynelerek) yle dedi: Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz. nk sizler Cehennem halknn ounu oluturmaktasnz. Bunun zerine kadnlardan biri: Niin byle oluyor Ya Raslallah? dedi. Hz. Peygamber de: ok lanet etmeniz ve kocalarnzn yapt iyiliklere nankrlk etmenizden dolay dedi. Hz. Peygamber yle devam etti: Akl banda ve gr salam bir erkee galip gelebilen, akl ve dini eksik sizden baka bir varlk grmedim. Orada bulunan kadnlardan bir kadn: Kadnnn aklnn ve dininin noksanl nedir? diye sordu. Hz. Peygamberde: Sizden iki kadnn ahitlii bir erkein ahitliine denktir. Dininizin noksanlna gelince, o da hayzl olmaktr. Sizden biriniz hayzl iken -drt gn oturur, namaz klamaz, dedi.215 Tirmiznin bu rivyetinin ravilerinden Sheyl b. Eb Salih ve Abdulaziz b. Muhammed hafzalar zayf olduu iin eletirilmilerdir.216 Ahmed b. Hanbelin rivyeti ise ravilerinden Said b. Eb Keysan el-Makbr217 ile Amr b. Eb Amr Meysere Mevl el-Muttalib218 zabt asndan tenkide uradklar,
Tirmz, man, 6; Mslim, man, 312. Zeheb, Mizanul-tidal, III, 339340; bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, III, 447449. Kr. Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, s. 176. 217 Zeheb, a.g.e., III, 204205; bn Hacer, a.g.e., II, 312313; Kr. Ate, a.g.e., s. 176. 218 Zeheb, a.g.e., V, 336337; bn Hibban, es-Sikt, V, 185; Kr. Ate, a.g.e., s. 176.
216 215

36 rivyetin anane yoluyla nakledilmesi ve ayn kaynaktan geldikleri halde Tirmiz ve Mslimin rivyetlerinden metin asndan ok uzun oluu gibi sebeplerle eletirilmi ve delil olarak alnamayaca kaydedilmitir. Abdullah b. merden Mslim ve bn Mce tarafndan nakledilen rivyet ise u ekildedir. Hz. Peygamber yle dedi: Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz ve ok istifar ediniz. nk ben Cehennem halknn ounun sizler olduunu grdm. Orada bulunan akll bir kad: Bize ne oluyor ki, oumuz atelik oluyoruz Ya Raslallah? dedi. Hz. Peygamber: ok lanet ediyor ve kocalarnza nankrlk ediyorsunuz. Akl banda erkein akln elebilen akl ve dini eksik sizden baka bir varlk grmedim dedi. Kadn: Ya Raslallah! Akl ve dinin noksanl ne demektir.? diye sordu. Hz. Peygamber: Akl noksan olmas iki kadnn ahitliinin bir erkein ahitliine denk olmasdr. Kadnlar birok geceler namaz klmadan oturuyor, Ramazanda oru tutamyor. Bu da dinin noksan olmasdr, dedi.219 Abdullah b. merden gelen rivyetlerin tamam muanan nakillerdir. Bu rivyetlerin ravilerinden Abdullah b. Dnar el-Adev220, Abdullah b. Vehb221 gibi baz raviler limler tarafndan eletirildikleri iin bu rivyetler problemlidir. Bu konuda bn Abbastan gelen ve Buhr ve Mslim tarafndan nakledilen iinde problemli ifadeler bulunmayan hadisin metni ise u ekildedir. bn Abbas yle demitir: Ben, Hz. Peygamber ondan sonra Eb Bekir, mer ve Osman ile birlikte bayram namaznda hazr bulundum. Hepsi de namaz hutbeden nce klarlard. Sonra namaz klmalarnn ardndan hutbe okunurdu. Bir defasnda Hz. Peygamber hutbeden sonra yerinden ayrld. (Cemaat dalmadan, bilhassa kadnlar ekilmeden erkekler kmasnlar diye) eliyle oturun diye iaret etmesi hl gzlerimin nndedir. Raslullah, (oturmakta olan) erkeklerin saflarn yararak, kadnlarn saflarna kadar gitti. Bilal de yanndayd. Oraya varnca u yeti okudu: Ey Peygamber! nanm kadnlar, Allaha hibir eyi ortak komama, hrszlk yapmamak, zina etmemek, ocuklarn ldrmemek, elleriyle ayaklar arasnda bir iftira uydurup getirmemek, iyi i yapmakta sana kar gelmemek hususunda sana biat etmeye geldikleri zaman, biatlerini kabul et ve onlar iin Allahtan mafiret dile. phesiz

219

Mslim, man, 34; bn Mce, Fiten, 19. Zeheb, a.g.e., IV, 9394; bn Hacer, a.g.e., III, 126; Kr. Ate, a.g.e., s. 184. 221 Zeheb, a.g.e., II, 223225; bn Hacer, a.g.e., III, 280282; Kr. Ate, a.g.e., s. 184.
220

37 Allah, ok balayandr, ok esirgeyendir.222 Sonra bu yetin okumasn bitirdii zaman, Sizler be biat zere sabit misiniz? diye sordu. lerinde kim olduunu ravi Hasann bilmedii yalnz bir tek kadn, Evet dedi, ondan bakas cevap vermedi. Bunu zerine, Mademki yledir, sadaka verin buyurdu. Bilal elbisesini yayd ve: Gelin, anam babam size feda olsun. Haydi, getirin atn dedi. Kadnlar da halkalarn, yzklerini Bilaln ihram iine atmaya baladlar.223 problemli bir rivyet u ekildedir. Eb Said el-Hudrden, Hz. Peygamber bir Kurban veya Ramazan bayramnda musallaya (namazgh) kt. Namazdan sonra insanlara vaaz etti ve: Ey insanlar! Sadaka veriniz! diyerek onlara sadaka vermelerini emretti. Sonra kadnlarn yanlarna gitti ve onlara: Hz. Peygamber yle dedi.Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz. nk ben Cehennem halknn ounun siz kadnlar olduunu grdm dedi. Kadnlar, Niin Ya Raslallah? diye sordular. yle buyurdu: ok lanet ediyorsunuz. Kocalarnza nankrlk ediyorsunuz. Basret sahibi bir erkein akln sizin kadar elebilen, akl ve dini eksik baka bir varlk grmedim, ey kadnlar topluluu!. Daha sonra oradan ayrld. Hz. Peygamber evine dndkten sonra, bn Mesudun hanm Zeyneb gelip izin istedi. Kendisine: Ya Raslallah Zeyneb geldi denildi. Hz. Peygamber: Ona izin verin dedi. Zeyneb (Hz. Peygambere) yle dedi: Ey Allahn Nebsi! Bugn bize sadaka vermemizi emretmitin. Yanmda baz ziynetlerimi getirdim. Bunlar sadaka olarak vermek istiyorum, fakat bn Mesud, kendisinin ve ocuunun buna daha layk olduunu sylyor. Bunun zerine Hz. Peygamber yle dedi: bn Mesud doru sylyor. Kocan ve ocuun senin sadakana daha layktr.224 Eb Said el-Hudrden gelen dier bir problemli rivyet ise u ekildedir Eb Said el-Hudrden. Kendisi yle anlatt. Hz. Peygamber bir Kurban veya Ramazan bayramnda musallaya (namazgh) kt. Sonra kadnlarn yanna giderek onlara yle dedi: Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz. nk bana, Cehennem halknn ounluunu siz kadnlarn oluturduu gsterildi. dedi. Kadnlar: Neden Ya Raslallah? dediler. Hz. Peygamber yle dedi: ok lanet ediyorsunuz. Kocalarnzn sizin iin yapt iyiliklere nankrlk ediyorsunuz. Basret sahibi bir erkein akln sizin kadar elebilen, akl ve dini eksik baka bir varlk grmedim. Kadnlar : Aklmzn ve dinimizin eksik olmas ne demektir Y Raslalah? dediler. Hz. Peygamber yle cevap Eb Said el-Hudrden gelen

222 223

Mmtehine, 60/12. Buhr, ydeyn, 19; Mslim, ydeyn, 1. 224 Buhr, Zekt, 44.

38 verdi: Kadnn ahitlii erkein ahitliinin yars kadar deil mi?, kadnlar: Evet dediler. Hz. Peygamber: te bu kadnn aklnn noksanlndandr. detli olduu zaman manaz klamaz ve oru tutamaz deil mi? dedi. Kadnlar yine: Evet dediler. Hz. Peygamber de: te bu dinlerinin doksanlndandr dedi.225 Bu hadiste Abdullah b. Mesudun hanm Zeynebten bahsedilmememesi ravilerin zabt asndan kusurlu olduklarn gstermektedir. Ayrca senedinde de zabt asndan eletirilen Zeyd b. Eslem226 bulunmaktadr. Bu sebeplerden dolay bu rivyet problemlidir. Eb Said el-Hudrden gelen bu problemli rivyetlerin yannda, ayn sahabden nakledilen ve iinde kadnlarn aklndan bahsedilmeyen problemsiz bir rivyette bulunmaktadr. Bunun metni ise u ekildedir. Eb Said el-Hudrden rivyet edilmitir: Hz. Peygamber Kurban ve Ramazan bayram gnlerinde evinden kar ve namaza balard. Namaz klp selam verdii zaman cemaat henz yerinde oturmaktayken insanlara dnerdi. Peygamberlik grevinden kaynaklanan bir husus varsa insanlara onu anlatr, aksi takdirde bunun dnda konuur ve onlara birtakm emirler verirdi. Sadaka veriniz. Sadaka veriniz derdi. En ok, sadaka verenlerde kadnlar olurdu, sonra ayrlrd.227 2.1.1.1. Konu le lgili Gr ve Deerlendirmeler 2.1.1.1.1. Bu Rivyetlerin Sahih Olduu Kanaatinde Olan limler ve Grleri

Bir ksm limler yukarda ele alnan hadislerin hem sened, hem de metin asndan sahih olduunu kabul etmiler; bunlar alarnn kltrel ortam ve anlayna gre yorumlamaya almlardr. Bunlar arasnda bnl-Arab (v. 543/1149), Nevev (v. 676/1278), Kirmn (v. 786/1385), bn Hacer (v. 852/1449), Ayn (v. 855/1452), Kastalln (v. 923/1518) ve Sind (v. 1136/1724) gibi klasik hadis limleri vardr. Gnmzde de bu paralelde dnen akademiyen ve yazarlar vardr. Ahmed Dvudolu228, Mehmed Sofuolu, Haydar Hatipolu, brahim Canan229 ve Zekeriyya Gleri bu erevede deerlendirmek mmkndr.
225 226

Buhr, Hayz, 6 Mizz, Tehzbul-Kemal, XVII, 114; Zeheb, Mizanul-tidal, III, 145; bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, II, 236237; Kr. Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, s. 190. 227 Mslim, Iydeyn, 9; bn Huzeyme, Sahih, I, 350351. 228 Kr. Davutolu, Sahh-i Mslim Tercme ve erhi, I, 351.

39 Bu limlere gre bu hadisler kadnlar kk drmemektedir. Bu hadislerden kast kadnlarn farknda olmadklar zaaf noktalarn onlara bildirmek, onlarn bu

zaaflarnn zerine giderek bunlardan meydana gelebilecek zarar en aza indirmektir. Bu hadislerdeki bir incelikte, kadnlarn aklen eksik olular sebebiyle atele tehdit edilmemi olmalardr. Gnmz limlerinden Zekeriya Gler, bu hadislerin feminist evrelerin ve baz akademisyenlerin iddia ettii gibi Kurnn temel ilkelerine aykr olmadn, bunlar anlamak iin cidd aba sarf edilmesi gerektiini ve bu yaplamyorsa da acele davranarak onlar reddetme yerine sukt ederek tevakkuf edilmesi gerektiini belirtmektedir.230 Problemli rivyetlerin shhatini ispatlamaya almak bir hadis liminin nasl vazifesi ise, sahih olmadn tespit ederek problemi zmeye almak ta o derece bir hak ve grevdir. Problemlerin zerini kapatmak, yorumda bulunmamak herhangi bir zm retmeyecei iin tevakkuf etmek doru bir tutum deildir. 2.1.1.2. Bu Rivyetlerin erik Asndan Doru Olmad ile lgili Deerlendirmeler slam, insan ftratna uygun olarak gnderildii iin gerek Kurnda gerekse Hz. Peygamberin Snnetinde insan tabbiatna aykr hususlar bulunmaz. nsann yaratlna aykr den szlerin Hz. Peygambere ait olmas, bu tr rivyetlere hadis denilmesi mmkn deildir. Ayrca bu rivyetleri okuyan hibir kadnn gnl rahatl ile bunlar kabullenemez. Bu da bu rivyetlerin insan ftratna aykr olduunun bir delilidir. Kurn- Kerim, kadn ile erkek arasnda hibir ayrm yapmamakta, her ikisine de ayn hak ve ykmllkleri tevd etmektedir. Tarihin hibir dneminde erkeklere ayr, kadnlara ayr din ve kitap gnderilmemitir. Eer kadnn akl eksik olsayd ayr hkmlerin gelmesi gerekirdi ki byle bir ey yoktur. Kadn, erkein dnunda gsteren hadislerin Kurna ters dtn ve dolaysyla byle bir sz Hz. Muhammedin sylemesinin mmkn olmayacan kabul etmek zorundayz. Bu ve benzeri grler, slama sonradan sokulmutur. Aslnda biraz saduyu bu tr rivyetlerin uydurma olduunu ortaya koymaya yeterlidir.

229 230

Kr. Cnan, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, X, 95. Gler, Kadn Akl ve Din Bakmndan Eksik mi dir? s. 1421.

40 Bu rivyetlerin kendisine atfedildii Hz. Peygamber, yumuak kalpli, efkatli, merhametli, mmetine dkn, kendisinden dmanlarna beddu ve lanet etmesini isteyenlere Ben bunlar iin deil rahmet ve merhamet Peygamberi olarak gnderildim diye cevap veren bir kii olduu iin mmetinin en az yarsn tekil eden kadnlar incitmesi, onlar hakir grmesi dnlemez. nsanlar kazanmaya, kstrmemeye ve krmamaya olaanst bir aba harcayan Hz. Peygamberin byle bir sz sylemesi mmkn deildir. Bu rivyetler Hz. Peygamberin uslbuna ve davet metoduna ters dmektedir. Ayrca kadnlarn aklnn erkeklere gre eksik olduu hususu bilimsel llere uygun olarak yaplan hibir aratrma ile dorulanmamtr. Din ile bilimin verilerinin atmamas gerekir. Hz. Peygamberin hadislerinin sahih olup olmadnn tespitinde l, bunlarn ilm gereklere ters dmemesidir. Kadnlarn akllarnn noksan olduuna dair rivyetler ise, ispatlanm bilimsel bir gerein ifadesinden ok uzak birer kalp yarg nitelii tamaktadr. Eksiklii bilimsel aratrmalarla dorulanmamtr.231 Konuyla ilgili rivyetler dikkatli bir ekilde deerlendirildiinde bu anlayn kklerinin ta antik aa kadar uzandn; oradan Yahd, Hristiyan ve slam kltrlerine getiini grebilmekteyiz. Yani bu rivyetlerin kayna Kurn ve Snnet olmayp, slam ncesi kltrlerdir. Bu kltrler ve dinler incelendiinde bunlarda kadn kmseyen hatta insan dahi saymayan anlaylar aka grlmektedir. Bu kadn aleyhtar dnceler uydurma rivyetler araclyla slama sokulmak istenmi ve Mslmanlar arasnda belli bir kabule ulamtr. Konuyla ilgili rivyetler tahkik edilmeden doru kabul edildii ve savunulduu iin slm kart baz kimseler bunlar slm karalamak iin birer malzeme olarak kullanmlardr. lhan Arsel konuyla ilgili olarak: Muhammed kadnn tanmn yle yapmtr: Kadnlar aklen ve dnen eksik yaratklardr. Yaparken de Kurnn u yetine dayanmtr: ki kadnn tankl, bir erkein tanklna bedeldir.(Bakara, 2/282) demektedir.232 Eer daha nceki asrlarda ilgili rivyetler naklettiimiz bilgiler paralelinde ele alnm ve problemsiz rivyetler n plana kartlm olsayd ne slam dnyasnda kadn aleyhtar gr ve tavrlar olur ne de slam dmanlar bu tr rivyetleri kullanarak slam eletirebilirler ve yanl slam imajlar oluturabilirlerdi.

231 232

Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, s. 151253. Ate, Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, s. 215.

41 2.1.2. Hacamatn Akl Arttrd le lgili Rivyetler ki omuz arasndan, srttan, ban arka tarafndan yahut vcudun herhangi bir yerinden tedavi maksadyla bardak, ie veya boynuzla kan aldrma233 olarak tanmlanan hacamat, Eski Mezopotamya, Msr ve dier n Asya uygarlklar ile Arabistanda da kullanlan bir tedavi yntemiydi.234 Hz. Peygamberin zamannda da sal koruma ve bir tedavi yntemi olarak uyguland, bizzat kendisinin hacamat yaptrd, hatta hacamat tevik ettii bilinmektedir. Hz. Peygamber ve ashabnn genel olarak arlara ve zellikle ba arsna kar, ba, omuz, boyun damarlar, kala ve ayan stnden hacamat yaptrd nakledilmektedir.235 Hz. Peygamberin hacamat yaptrd ile ilgili sahih hadisler bulunmaktadr. Biz burada hacamatla ilgili tm hadisleri deil sadece hacamatn akl ve hafzay arttrdn ifade eden hadisleri inceleyeceiz. Bu hadislerde hacamatn akl ve hafzay arttrd ifade edilmekle birlikte hacamatn hangi vakitlerde yaplmas gerektiinden de bahsedilmektedir. bn Hacer, Buhar erhindeki hacamat blmnde zetle: Buhar, Sahhinde Orulunun hacamat olmas236 bal altnda bir bab am ve burada Eb Musann geceleyin hacamat olduuna dair bir rivyet ile Hz. Peygamberin orulu iken hacamat olduuna dair bir hadisi rivyet etmitir.237 Hacamat olmak iin uygun vakitler hakknda birka hadis varid olmu ise de hibirisi Buharnin sz konusu ettii arta uygun deildi. Bana yle geliyor ki; Buhr hacamat iinin ihtiya olduu zaman yaplabileceine ve bunu belirli bir vakte bal olmadna iaret etmek istemitir. nk hacamat iinin geceleyin yapldn ve Hz. Peygamberin orulu iken hacamat olduuna dair hadisi rivyet etmitir. Ahmed b. Hanbel de bu konuda sahih bir hadis bulunmadn sylemektedir.238 Konuyla ilgili olarak Ukayl ise: Rasulullahtan hacamatn vakti hakknda kesin bir gn sabit deildir. Bu konudaki hadislerin tamamnn isnad problemlidir. demektedir.239

233

nal, Hacamat mad., amil slam Ansk, III, 83 Ke, Hacamat mad., T.D.V..A., XIV, 422. 235 Rdvanolu, Hacamat mad., T.D.V..A., XIV, 423. 236 Kr. Buhr, Savm, 32. 237 Kr. Buhr, Savm, 32. 238 bn Hacer, Fethul-Br, X, 149150. 239 Ukayl, ed-Duaf, III, 454.
234

42 Muhammed b. Abdulmelik, smail b. Mesad, Hamza, Eb Ahmed b. Ad, Ahmed b. Muhammed b. Sleyman el-Kattn, Hasan b. Mdrik, Fadl b. Selam, Muviye b. Hafs, Muhammed b. Sbit, Babas tarikiyle Enes b. Malikten nakledildiine gre Hz. Peygamber: Perembe gn hacamat yaptrn. nk o erebi arttrr. deyince, nsanlar: Ereb nedir?, Ey Allahn Rasul? diye sormular. Bunun zerine Hz. Peygamber: Akldr. diye cevap vermitir.240 Bu hadisle ilgili olarak bnul-Cevz yle demitir: Rasulullahtan byle bir hadis sahih olamaz demitir. Ukayl ise: Fadln, Muaviye b. Hafstan nakilleri terkedilmitir, Muaviye b. Hafs ise mehuldur. Hacamatn vakti ve gnnn belirlenmesi, bunlarn iyilii veya ktlyle ilgili herhangi bir sahih hadis yoktur.241 bn Adiy ise eserinde Ukaylinin bu konudaki hadislerin hepsinin isnadlarnn leyyin olduunu sylediini naklettikten sonra hadis hakknda Bu hadis mudaldr yani ravi zincirinde kopukluk vardr ve senedindeki Basral Fadln bu hadisten baka hadisi yoktur.242 demektedir. Ayrca Kaysern de bu hadisi eserinde senedsiz olarak nakletmitir.243 Naklettiimiz bu grlerden bu hadisin problemli olduu ortaya kmaktadr. Hakimin bu konuyla ilgili Eb Abdullah es-Saffar, Eb smail es-Sulem, eyh Ebubekir b. shak, Hasan b. Ali b. Ziyd, Abdulaziz b. Abdullah el-Uveys, Eb Ms s b. Abdullah el-Hayyd, Muhammed b. Kabil-Karz, Eb Said el-Hudrden naklettiine gre Hz. Peygamber: Ban ortasndan hacamat yaptrmak delilii, czzam, uyuukluu ve di karmakln tedavi eder. buyurmutur.244 Hkim bu hadisle ilgili olarak: Bu hadisin senedi sahihtir fakat Buhr ve Mslim bunu nakletmemitir. demesine ramen245 hadisin ravilerinden Ebu Ms s b. Abdullah el-Hayyd bn Hibbann ve bn Adiy tarafndan zayf raviler arasnda zikredilmitir.246 Bu konuyla ilgili olarak Ebbekir Muhammed b. Sleyman ez-Zhid, Ali b. Huseyn b. el-Cuneyd er-Rz, Cafer b. Muhammed el-Feryb ve Zekeriyy b. Yahy es-Sec, Ebul-Hattab Ziyad b. Yahy el-Hasen, Gazl b. Muhammed, Muhammed b. Cihde tarikiyle nakledildiine gre Nfi bir gn bn mere gelerek: Bana hacamat
bnul-Cevz, el-lelul-Mtenahiye II, 877. bnul-Cevz, a.g.e., II, 877. 242 bn Adiy, el-Kmil, VI, 16. 243 Kaysern, Kitbu Marifett-Tezkira, III, 1594. 244 Hkim en-Neysabr, el-Mstedrek, IV, 234. 245 Kr. Hakm en-Neysabr a.g.e.,IV, 234. 246 Zeheb, Telhsl-Mstedrek (Mstedrekle birlikte basm), IV, 234.
241 240

43 yapan bir kii bul, fakat bu kii kk bir ocuk veya yal biri olmasn. nk kanm kaynyor, fazla geliyor. Ben Rasulullahn: Allaha yemin olsun ki Perembe gn hacamat yaptrmak akl ve hafzay glendirir. Cuma, Cumartesi ve Pazar gn hacamat yaptrmayn. Pazartesi ve Sal gn hacamat yaptrn. Czzam ve alaca hastal ancak aramba gecesi iner. buyurduunu duydum.247 Hkim; bu hadisin rvlerinden Gazl b. Muhammedin mehul olduunu, adlet ve cerhine dair bilgi bulamadn belirttikten sonra dier rvlerinin sika olduunu kaydeder. Zeheb ise Muhammed b. Gazln mehul bir rv olduunu ifde etmitir.248 bn Hacer ise ayn ravi iin: Muhammed b. Cihadeden nakilde bulunmutur, tannmamaktadr ve hacamat konusundaki haberi kabul edilmemektedir.249 demektedir. Bu grlerden dolay hadisin bu ekli de problemlidir. Hkim yukarda naklettiimiz hadisin bir benzerini; Osman b. Said ed-Darimi, Abdullah b. Salih el-Msri, Ataf b. Halid, Nafi, Abdullah b. merden nakletmektedir. bn mer Nfinin bir gn kendisine gelerek yle dediini belirtir. Bana bir hacamat yapan kii bul, fakat kk bir ocuk veya yal biri olmasn. nk kanm kaynyor, fazla geliyor. Ben Rasulullahn: Hacamat hafzas iyi olan kiinin hafzasn glendirir. Kim Allahn adyla hacamat olursa Perembe gn hacamat olsun. Cuma, cumartesi ve Pazar gn hacamat yaptrmaktan saknn. Pazartesi ve Sal gn hacamat yaptrn. nk o gnler Allahn Eyyub (a.s)dan belay kaldrd gnlerdir. aramba gn hacamat yaptrmaktan kann. nk Allah Teala Eyyuba hastal o gnde vermitir. Czzam ve alaca hastal aramba gnnde veya o gnn gecesinde balar. dediini duydum..250 Bu hadisin ravilerinden olan Abdullah b. Salih el-Msr hakknda Ahmed b. Hanbel: Durumu ilk nceleri iyi idi, daha sonra bozuldu. O hadiste hibir ey deildir. Ali b. el-Meden: Onun hadislerine rastladm, rendim ancak onlardan hibirini nakletmedim, Nesef: Eb Ali Salih b. Muhammede Leysin ktibi Eb Salihi sordum. O: Yahya b. Main onu sika kabul ediyordu ancak bana gre hadiste yalan sylyordu, Nes: Sika deildir demitir.
251

bn Hibban da: Gerekten hadisleri

reddedilmitir. Sika ravilerin adn kullanarak sika olmayan ravilerin hadislerini

247 248

Hkim en-Neysabr, a.g.e., IV, 234. Zeheb, a.g.e., (Mstedrekle birlikte basm), IV, 234. 249 bn Hacer, Lisnul-Mzan, IV, 489. 250 Hkim en-Neysabr, el-Mstedrek, IV, 234; Mnzir, et-Terib vet-Terhb, IV, 161. 251 Mizz, Tehzbl-Keml f Esmir-Ricl, XV, 99109.

44 naklederdi252 demektedir. Bu grlerden anlald gibi hadisin bu ekli de problemlidir. bn Mce ayn hadisi ise farkl bir senedle Muhammed b. El-Musaff el-Hms, Osman b. Abdurrahman, Abdullah b. Isme, Said b. Meymun, Nfi, bn mer yoluyla nakletmitir.253 Bu rivyetin isnadnda bulunan Said b. Meymun hakknda bn Hacer: Nfden hacamat konusunda hadis rivyet etmitir. Kendisinden de Abdullah b. smete rivyette bulunmutur. Mehuldur ve hacamat konusundaki haberi gerekten reddedilmektedir.254 demektedir. Ravilerden Abdullah b. sme iin ise: bn Adiyin el-Kmilde: Onun reddedilen rivyetlerini grdm, Ukaylnin ise Onun hadislerinin kymeti yoktur, merf olmayanlar merf olarak rivyet eder ve hadislere ekleme yapar. Gerekten de hadisleri reddedilmitir. dediini nakletmektedir. bu ekli de zayftr. Hkim yukardaki hadisi Hacamat a karnna yaptrmak daha uygundur. ziyadesiyle e-eyh Ebbekir b. shak, mer b. Hafs b. mer es-Seds, Abdulmelik b. Abdurabbih et-T, Eb Ali Osman b. Cafer, Muhammed b. Cihde, Nfi yoluyla farkl bir senedle naklettikten sonra hadisin senedinde bulunan Osman b. Caferle ilgili olarak: Bu ravinin cerh ve tadilini bilmiyorum. demektedir.256 Ayn hadisi bn Mce, Suveyd b. Said, Osman b. Matar, Hasan b. Eb Cafer, Muhammed b. Cihde, Nfi, bn mer yoluyla nakletmektedir.257 Seneddeki ravilerden Osman b. Matar e-eybn hakknda bn Man: ok zayftr, hadisi yazlmaz, hibir ey deildir, Eb Zura, Ebu Dvud ve Nes: Zayftr, Eb Htim: Hadisleri reddedilir., Buhr: Yannda garip rivyetler vard, bn Hibban ve Ukayl: Sika ravilerin adlarn kullanarak reddedilen, uydurma rivyetleri naklederdi demektedirler .258 Kinn ayn hadisi farkl senetle naklettikten sonra hadisin senediyle ilgili olarak: snadnda zayf bir ravi olan Hasan b. Ebi Cafer var. demitir.259
255

Bu grlerden dolay rivyetin

bnul-Cevz, ed-Duf vel-Metrkn, II, 128. bni Mce, Tb, 22. 254 bn Hacer, Tehzibut-Tehzib II, 343. 255 bn Hacer, Lisnul-Mzan, III, 369370. 256 Hakm en-Neysabr, el-Mstedrek, IV, 454. 257 Kr. bni Mce, Tb, 22. 258 bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, IV, 9798 259 Kinn, Misbhuz-Zcce, IV, 64.
253

252

45 Ayrca bn Hacer Fethul-Brde yukarda bn Mceden naklettiimiz iki hadisin senedlerinin zayf olduunu bildirmektedir.260 Deylem ise ayn hadisi: bn merden: Hacamat yaptrmak akl ve -hafzas iyi olann hafzasn arttrr. eklinde ksa bir ekilde senedsiz olarak nakletmektedir.261 Yapm olduumuz incelemeler sonucunda hacamatn akl arttd ile ilgili hadislerin zayf olduklar anlalmaktadr. 2.1.3. Akll Kiinin zellikleri le lgili Rivyetler Ktb-i Sitte eserlerinden Tirmz ve bn Mce tarafndan Hiam b. Abdulmelik el-Hms, Bakyye b. Veld, bn Eb Meryem, Damre b. Habb, Eb Yala eddad b. Evs tarikiyle nakledildiine gre Hz. Peygamber: Akll kii kendini, nefsini hesaba eken ve ahireti iin alandr. Aciz ise nefsinin isteklerine uyan ve Allahtan bo yere iyi temennide bulunandr. buyurmutur.262 Tirmznin hasen olarak kaydettii263 bu hadis, bn Mce dndaki Ktb-i Sitte limleri tarafndan zikredilmemitir. Hkim eserine ald bu hadis iin yle demitir: Bu hadis Buharnin artlarna gre sahihtir, ancak rivyet etmemitir.264 Bu hadisle ilgili olarak Kaysern: Bu hadis zayftr.265, Bezzar: Bu hadisi Rasulullahtan eddad b. Evs dnda birinin rivyet ettiini bilmiyoruz.266 demektedir. Mnv bu hadisle ilgili u deerlendirmeyi yapmaktadr. Bu hadisi Ahmed b. Hanbel, Tirmizi, bn Mce, Hkim Eb Bekr b. Meryem el-Gassn, Damre, eddad b. Evs yoluyla nakletmilerdir. Hkim: Bu hadis Buharnin artlarna gre sahihtir., Buhar ise: Hayr, vallahi Ebu Bekr yalancdr., bn Tahir ise: Hadisin zerinde odakland kii (medrul-hadis) gerekten zayftr267 eklinde gr belirmilerdir. Acln ise, Hkimin bu hadisi Buharnin artlarna gre sahih kabul etmesine ramen Zehebnin isnada yer alan ve hadis uydurmakla mehur olan bn Eb Meryem nedeniyle bu hadisi eletirdiini belirtir. Beyhaknin Enesten Akll kii nefsini
bn Hacer, Fethul-Br, X, 149. Deylem, el-Firdevs, II, 154. 262 Tirmz, Sfatul-Kyme, 25; bn Mce, Zhd, 31. Ayrca bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 124; Tayals, Msned, I, 53; Tabern, el-Mucemul-Kebr, VII, 284; Kud, Msnedu-ihab, I, 140; Beyhak, uabul-mn, VII, 350; Beyhak, Sunenul-Kebr, III, 369; Deylem, el-Firdevs, III, 310. 263 Tirmz, Sfatul-Kyame, 25. 264 Hakm en-Neysabr, el-Mstedrek, I, 125; IV, 28; bn Mbrek, Kitabz-Zhd, s. 171. 265 Kaysern, Kitabu Marifetit-Tezkira, IV,1928. 266 Bezzar, Msned, VIII, 417. 267 Mnv, Feyzul-Kadir, V, 68.
261 260

46 hesaba eken ve ahireti iin alandr. plak ise kendini dinden soyutlayandr. Ey Allahm gerek hayat ancak ahiret hayatdr lafzyla naklettiini belirten Acln ilk rivyetin mehur olduunu kaydetmitir. 268 Bu hadisin btn tariklerinin ortak ravisi olan Ebu Bekr b. Abdullah b. Eb Meryem el-Gassn e-am hakknda cerh-tadil limleri Harb b. smail, Ahmed b. Hanbelden: O zayftr, sa ondan raz deildi, o bir ey deildir., bn Man, Nesi ve Drekutn: Zayftr., Ebu Zura: Hadisleri kabul edilmemitir., Ebu Htim: Hadisleri zayftr., Crcn: Gvenilir deildir., bn Sad: Hadislerinin ou zayftr. bn Adiy: Hadislerinin geneli gariptir., Drekutn: Terk edilmitir.269 eklinde gr bildirmilerdir. bn Eb Meryemle ilgili bu deerlendirmelerden anlald gibi bu hadis problemlidir. Bu hadisin Muhammed b. Abdullah b. Abdusselam el-Beyrt, Mekhl, brahim b. Amr b. Bekr es-Suksek, Babas, Sevr b. Yezid, Galib b. Abdullah, Mekhul, bn anem, eddad tarikiyle nakledilen rivyetinde yer alan Galib b.Abdullah el-Cezer hakknda bn Hacer: Babas ve dedesinden merf nakillerde bulunurdu. elMstedrekte hadisi vardr, tannmayan bir kiidir, bn Hazm da mehul olduunu syler.270 Tabern, el-Mucemus-Sairde bu hadisi Muhammed b. Abdullah b. Abdusselam el-Beyrt, Mekhul, Eb Abdurrahmn, brahim b. Amr b. Bekr esSuksek, Babas, Sevr b. Yezd, Mekhl, Abdurrahman b. anem, eddad b. Evs yoluyla naklettikten sonra: Bu hadisi Mekhlden sadece Sevr b. Yezd nakletmitir. Sevr b. Yezdden ise sadece Glib b. Abdullah el-Cezer rivyet etmitir.271 demitir. Glib b. Abdullah el-Cezernin eletirilen bir ravi olmas hadisin bu eklinin de problemli olduunu gstermektedir. Beyhaknin konuyla ilgili olarak Eb Nasr b. Katde, Eb Ali er-Rif, Muhammed b. Yunus, Avn b. mre el-Abd, Him b. Hisan, Sbit tarikiyle rivyet edildiine gre, Enes b. Mliki, annesi mm Sleym Rasulullah (a.s.)a getirdi ve: Ey Allahn Rasl! Senin hizmetin Enes akll ve plaktr, ona dua et, eer istersen ona kyfet ver dedi. Rasulullah (a.s.): Akll kii nefsini hesaba eken ve ahireti iin

Acln, Keful-Hafa, II, 178; Ayrca bkz. Dervi el-Ht, Esnal-Metlib, I,225. bn Hacer, Tehzibut-Tehzib, II, 295, 296; Ayrca bkz. Sehav, Mekasdul-Hasene, I,761; Zerke, etTezkiratu fil-Ehadisil-Mtehira, I, 139; rak, el-Muni an Hamlil-Esfar, XI, 559; Deylem, a.g.e., II, 973; II, 975; II, 1013. 270 bn Hacer, Lisanul-Mizan, IV, 484 271 Tabern, el-Mucemus-Sair, II, 107.; Ayrca bkz. Tabern, el-Mucemul-Kebir, VII, 284.
269

268

47 alandr. plak ise kendini dinden soyutlayandr. Ey Allahm gerek hayat ancak ahiret hayatdr, Ensar ve Muhaciri bala dedi. Beyhak hadisi naklettikten sonra senetteki ravilerden Amr b. marenin zayf bir ravi olduunu belirtmitir.272 Bu ravi hakknda Eb Zura: Hadisleri reddedilir, Eb Htim: Onunla karlatm ancak ondan hibir ey yazmadm, hadisleri zayftr ve reddedilir., Buhr: Bilinen ve reddedilen biridir ve Eb Dvud da zayftr.273 dedikleri iin hadisin bu ekli de problemlidir. Ancak ayn hadisi Kud, Ebul-Ksm Hasan b. Muhammed ed-Def, Ahmed b. Hasan er-Rz, Eb Yezid el-Karts, Esed b. Ms, bn Mbarek, Hayut b. urayh, Eb Hni el-Havln, Amr b. Mlik el-Cenb, Fudle b. Ubeyd, Mcahid yoluyla Mcahid Allah iin gayret edendir. ziyadesiyle nakletmitir.274 Yaptmz aratrmalarda hadisin bu eklinin tm ravilerinin sika olduklarn, eletirilmediklerini tespit ettik. Bundan dolay hadisin sadece bu ekli problemsizdir. Sonu itibariyle; yaygn olarak bilinen ve kullanlan bu hadisin bir tarki dnda dier tarikleri metin asndan tutarl olmakla birlikte sened asndan zayf grnmektedir.

2.1.4. Hangi Mminin Daha Akll Olduunu Aklayan Rivyetler Zbeyr b. Bekkr, Enes b. yd, Nfi b. Abdullah, Ferve b. Kays, At b. Rebh tarikiyle rivyet edildiine gre, bn mer Hz. Peygamberle birlikte iken Ensardan bir kii gelerek Hz. Peygambere selam verdikten sonra: Ey Allahn Rasl! Hangi mmin en faziletlidir? diye sorunca Hz. Peygamber: Ahlak en gzel olandr buyurdu. Gelen kii: Hangi mminler en aklldrlar? diye sorunca Hz. Peygamber: Onlardan lm en ok dnen ve hiret iin hazrl en gzel ekilde yapanlardr. te bunlar en aklllardr.275 buyurdu. Bsir, Zevidde, Zehebnin Tabaktut-Tehzib adl eserinde Fert b. Kaysn mehul ve haberinin batl olduunu kaydetmektedir.276 Ayn hadisi Heysem eserinde senedsiz olarak At b. Rebahtan: Biz bn mer ile beraberken Basral bir gen geldi ve bir konu hakknda soru sordu. bn mer: Sana
272

Beyhak, uabul-man, VII, 350. Mizz, Tehzbul-Keml, XXII, 461. 274 Kud, , Msnedu-ihab, I, 140. 275 bn Mce, Zhd, 31. 276 Bsir, Zevid (bn Mce ile birlikte basm), Zhd, 31.
273

48 bunu haber vereceim, biz, Ebu Bekr, mer, Osman, Ali, bn Mesud, Ebu Said elHudri, baka bir adam ve ben Rasulullah ile birlikte O, on kiinin onuncusu olarak bulunuyorken bir gen Rasulullahn yanna geldi, oturdu ve Ey Allahn Rasulu! Hangi mminler daha faziletli dir? dedi. Rasulullah: Ahlaken en gzel olandr. dedi. Gen: Hangi mminler daha aklldr? diye sordu Rasulullah (a.s.): Onlardan lm en ok dnen ve lm kendisine gelmeden nce hazrl en gzel ekilde yapanlar ite onlar en aklllardr. dedi ve sustu. Sonra Hz. Peygamber bize ynelerek: Bir toplumda ahlakszlk, o toplumun atalarnda grlmeyen l ve tartda eksiltme, tun, ar, rahatszlk ortaya kmadka ahlkszlk ortaya kmaz. buyurdu.277 eklinde nakletmitir. Hakim Tirmznin senedsiz olarak bn merden naklettiine gre: Bir adam Rasulullahn yanna geldi ve hangi mmin daha aklldr? diye sordu. Rasulullah (a.s.): Onlardan lm en ok dnen ve ona hazrl en gzel ekilde yapandr. Nur kalbe girdii zaman kalb geniler, ferahlar. dedi. nsanlar: Ey Allahn Nebisi, bunun iareti nedir? diye sorunca Rasulullah(a.s.): hiret hayatna ynelme ve aldanma dnyasndan uzaklamak, lm gelmeden nce ona hazrlk yapmaktr. buyurdu ve Allahn gsn slama at kii Rabbinden bir nur zerinde deil midir?278 yetini okuyarak cevap verdi.279 Naklettiimiz bilgilerden bu hadisin sened ynnden proplemli olduu anlalmaktadr.

2.1.5. Yce Allahn Akll Kiiyi vdn Bildiren Rivyet

Abdulvehhb b. Neced, Ms b. Mervn er-Rakk, Bakiye b. el-Veld, Bahr b.Sad, Hlid b. Maden, Seyf tarikiyle rivyet edildiine gre Avf b. Malik yle demitir: Hz. Peygamber iki kii arasnda hkm verdi. Aleyhine hkm verilen kii: Kendisine hakszlk yapldn m edercesine Allah bana yeter, O ne gzel vekildir. deyince Rasulullah(a.s.) haksz yere bu ekilde konutuu iin onu azarlad, aleyhinde bir eyler syledi ve Sana akll davranman tavsiye ediyorum. Muhakkak ki Allah

Heysem, Mecmeuz-Zevid, V, 317. Zmer, 39/22. 279 Hakm et-Tirmz, Nevdir, I, 415.
278

277

49 Tel akll kiiyi ver ve acizi knar, eer hakl olduun bir konuda bir ey sana galib gelerek hakkn gasbederse; Allah bana yeter, O ne gzel vekildir de dedi.280 Bu hadisi Tabern281 ve bn Receb el-Hanbel282 de nakletmilerdir. Btn tariklerin ortak rvsi olan Bakyye b. Velid hakknda bn Uyeyne: Bakyyeden snnetle ilgili rivyetleri, bilgileri dinlemeyin, sevab ieren bilgileri dinleyin smail b. Ayya: Bakyyenin eksiklii, mehul kiilerden ok rivyette bulunmasdr. Sikalardan nakilde bulunursa sikadr., Eb Mushir: Bakyyenin hadisleri problemlidir, onlardan korun, sakn. demektedirler.283 Nes: Mehul ve metruklardan nakillerde bulunan bir mdellistir., bn Hibban: nce sika kiilerden, sonra da yalanclardan hadis rendi ve zayflardan duyduu hadisleri tedlis yoluyla sikalarn adn kullanarak nakletti. Arkadalar da onun hadislerinde ayn ii yapyorlard, hadisleri delil olarak alnamaz.284 dedikleri iin bu hadis problemlidir.

2.2. Ktb-i Sitte Dndaki Kaynaklarda Geen Hadisler 2.2.1. lk Yaratlan Varln Akl Olduu ile lgili Hadisler

Akln yaratlmasn ve Yce Allahla olan ilikisini anlatan hadisler bize birka farkl ekilde nakledilmitir. Bunlar srasyla ele alacaz. Hadisin birinci ekli yledir: Allahn ilk yaratt ey akldr. 285 Fetten, bu hadisin senedinde yalanc raviler bulunduunu syleyerek tenkit ederken286 Mnv de bu hadisin herhangi bir aslnn olmadn, ayn zamanda dier tariklerinin de gvenilir olmadn ifade etmektedir.287 Cebr ise ayn hadisi nakletmi ve bn Teymiyyenin bu hadisi Mecmeul-Fetavsnda naklettiini, bnul-Cevz gibi hadis limlerinin bu rivyetle ilgili olarak: Yalan ve uydurmadr, gvenilir slm kaynaklarda bu hadisle ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Bu hadisi Dvud b. el-Muhabber gibi aklla ilgili hadisleri derleyen kiiler nakletmi, hvn Saf ve benzeri

Eb Dvud, Akdiyye, 28. Tabern, Mucemul-Kebir, XVIII, 54, 75. 282 bn Receb el-Hanbel, Cmiul-Ulum vel-Hikem, I, 441. 283 Eb Htim, el-Cerh vet-Tadil, II, 434435; bn Adiyy, el-Kmil fid-Duaf, II, 72. 284 Nes, ed-Duaf vel- Metrkn, 1, 146. 285 Fetten, Tezkiratul-Mevdt, s. 28. 286 Fetten, a.g.e., s. 28. 287 Mnv, Feyzul-Kadir, IV, 510.
281

280

50 felsefecilerin, Gazl, bn Arab, bn Sebin gibi limlerin eserlerinde yer alan Hz. Peygamber adna uydurulmu bir yalandr.dediklerini nakletmitir.288 Hadisin ikinci ekli ise yledir: Allah akl yaratt zaman ona: ne dn dedi, o da dnd. Sonra ona: Arkaya dn dedi, o da dnd. Sonra: zzetim ve cellim hakk iin senden daha erefli bir ey yaratmadm. Seninle alr, seninle veririm.dedi.
289

Tabern ayn hadisi Ahmed b. Zencuveyh el-Kattan el-Badd, Muhammed b. Bekar b. Er-Reyyn, Hafs b. mer, Fadl b. sa er-Rakk, Eb Osman en-Nahd, Eb Hureyre yoluyla nakletmitir.290 bn Ebid-Dnya ile Tabernnin ortak rvsi durumunda olan Fadl b. sa er-Rakknin zayf bir rv olduu konusunda ittifak olduu291, kader hakknda hadisler naklettii, kendisinden hadis nakledilmesi uygun olmayan zayf bir ravi olarak292 eletirilmitir. Tabern bu hadisi Muhammed b. Yahya b. Mende el-Esbehn, Eb HmmilVeld b. uca, Said b. Fadl el-bnul-Cevz, mer b. Eb Slih el-Atak, Eb Glib, Eb Umne yoluyla da nakletmitir.293 belirtmitir.294 Heysem, Mecmeuz-Zevidde ayn hadisi Eb Hureyreden naklederek Zehebnin mer b. Eb Slihin tannmayan bir ravi olduunu belirttiini nakletmitir.295 Ancak Tabern ve Heysemnin naklettii senedlerde yer alan mer b. Eb Slih el-Atak akl ve fazileti hakknda batl ve reddedilen haberler naklettii, hadis nakletme konusunda tannmadn ve hadislerine tbi olunamayaca296 gibi konularda eletirilmi ve yukarda nakledilen hadisin asl olmad297 kaydedilmitir. evkn bu hadisle ilgili olarak yle bir deerlendirme yapmtr: bn Adiy bu hadisi Eb Hureyreden merf olarak nakletmi ancak senedinde Yahyann kt bir kiidir dedii Fadl b. sa bulunmaktadr. Rvlerden Haleb kads Hasf b. merin ise bnul-Cevz, Zemmul-Hev isimli eserinde bu ve

buna benzer aklla ilgili hadisler naklederek bu konuda sahih bir hadisin olmadn

288 289

Cebr, el-Mtehir minel-Hadis, s. 45. bn Ebid-Dnya, Kitbul-Akl, s. 31. 290 Tabern, el-Mucemul-Evsat, II, 235; Ayrca bkz. Beyhak, uabul-man, IV, 154156. 291 Heysem, Mecmeuz-Zevid, V, 60. 292 bn Adiy, el-Kmil f Duafir-Ricl, VI, 13. 293 Tabern el-Mucemul-Kebir, VIII, 283 294 bnul-Cevz, Zemmul-Hev, s. 15. 295 Heysem, a.g.e., V, 60. 296 bn Hacer, Lisnul-Mzan, IV,314. 297 Ukayl, ed-Duaf, III, 175

51 sika ravilerin adn kullanarak uydurma hadisler nakletmitir. bn Hibban, Bu kiinin hadislerinin delil olarak kullanlmasnn mmkn olmad konusunda ittifak bulunduunu sylemitir. Drekutn ise bu hadisi baka bir ekilde nakletmi ancak senedinde yalanc bir ravi olan Seyf b. Muhammed bulunmaktadr. Ukayl, Eb Ummeden merf olarak nakletmi ancak onun senedinde de tannmayan iki ravi vardr. Zeheb de Miznul-tidalde bu hadisin batl olduunu sylemektedir. Beyhak, uabul-manda zayf bir senedle nakletmi ve aslnda bu szn Hasan Basrnin sz olarak mehur olduunu kaydetmitir.298 Beyhaknin yer verdii rivyetlerin senedlerinde de Haleb kads Hasfs b. mer Fadl b. sa er-Rakk bulunmaktadr.299 Bu hadisin Ahmed b. Hanbelin olu Abdullah dan gelen ekli mrseldir300 ve senedinde zayflk vardr.301 Beyhak bu hadisi naklettikten sonra senedinin zayf olduunu belirtmitir.302 bn Kayym bu hadisi nakletmi ve aklla ilgili tm hadislerin yalan olduunu belirtmitir.303 Hadisin nc ekli ise yledir: Allahn ilk yaratt ey kalemdir. Sonra Nnu yaratt ki o divittir. Sonra ona yaz dedi. O ne yazaym diye sorunca Yce Allah Kyamete kadar olacak her ameli, eseri, rzk, tm olacaklar ve olmayacaklar yaz dedi. Yce Allahn Nna ve kaleme yemin olsun ki304 yetinin anlam budur. Sonra kalemi mhrledi ve kalem konumad ve kyamete kadar da konumayacak. Sonra akl yaratt ve zzetime yemin olsun ki seni sevdiklerime tam, sevmediklerime eksik vereceim dedi.305 bn Adiyy bu hadisin batl olduunu ve reddedildiini belirterek, hadisteki proplemli rvnin Muhammed b. Vehb ed-Dmek olduunu sylemektedir. Zeheb de Miznul-tidalde ayn grleri ifade etmektedir. Drekutn ayn hadisi arib hadisler ierisinde nakletmitir. 306

evkn, el-Fevidul-Mecma, I, 477, 479. Kr; bn Adiy, el-Kmil f Duafir-Ricl, II, 390; bn Hacer, Lisnul-Mzan, II,326. 299 Beyhak, uabul-man, IV, 154 300 sev, el-Ehdsul-Kudsiyye, I, 94. 301 Acln, Keful-Haf, I, 723. 302 Beyhak, uabul-man, IV, 154. 303 bn Kayym el-Cevziyye, el-Menrul-Mnif, s. 66. 304 Kalem, 68/1. 305 Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 60. 306 evkn, el-Fevidul-Mecma, I, 477, 478, 479.

298

52 evkn ve Elbni bu hadisi nsanlarn akl bakmndan en stn Allaha itaat eden ve bu konuda en ok gayret edendir. Akl bakmndan en eksik olan ise eytana itaat eden ve bir eyler kazanma konusunda en ok mit besleyendir. ziyadesiyle naklettikten sonra bu hadisin btl olduunu ifade etmektedirler.307 Hadisin drdnc ekli ise yledir: Yce Allah akl yaratt zaman: ne dn, gel, ynel dedi, o da dnd. Sonra ona: Arkaya dn dedi, o da dnd. Sonra ona: otur dedi, o da oturdu. Sonra: konu dedi, o da konutu. Sonra: sus dedi, o da sustu. Bunun zerine Yce Allah yle dedi: zzetime, Cellime, byklme, hkimiyetime, gcme yemin olsun ki kendime senden daha kymetli bir ey yaratmadm. Seninle bilir, seninle ver, seninle alr, seninle veririm. Seninle mkfatlandrr, seninle cezalandrrm. Sevap senden dolay, ceza da sanadr. Sana sabrdan daha faziletli bir ey ikram etmedim.
308

Hz. Peygamberden nakledildii sylenen bu hadisin sahih olmas mmkn deildir.309 Hind bu hadisin mudal olduunu sylemitir.310 Deylemde bu hadisi senedsiz olarak ieden nakletmitir. 311 Hadisin beinci ekli ise yledir: Allah akl yaratt zaman ona: ne dn dedi, o da dnd. Sonra ona: Arkaya dn dedi, o da dnd. Sonra ona: Otur dedi, o da oturdu. Bunun zerine Yce Allah: zzetim ve cellime yemin olsun ki seni yarattm varlklar ierisinde en ok sevdiklerim iinde bulunduracam dedi. Allah ahmakl yaratt zaman ona: ne dn dedi, o da arkaya dnd. Sonra ona:

Arkaya dn dedi, o da ne dnd. Sonra ona: Otur dedi o da kotu. Bunun zerine Yce Allah: zzetim ve cellime yemin olsun ki seni yarattm varlklar ierisinde en ok kzdklarm, fkelendiklerim iinde bulunduracam dedi. Hadisin bu eklinin de herhangi bir asl yoktur.312 Akln yaratlmasyla ilgili farkl bir rivyet ise u ekildedir: Allah, akl yaratnca ben kimim diye sordu. Akl sustu. Allah onu vahdaniyet nuruyla aydnlatnca gzn at ve sen Allahsn senden baka ilah yok dedi.313 Bu hadisi hadis kaynaklarndan herhangi birinde bulamadk.
evkn, a.g.e., I, 479; Elbn, Silsiletut-Dafe, III, 407. Muhsib, ereful-Akl ve Mahiyyetuh, 53; bn Ebid-Dnya, Kitbul-Akl, s. 31; Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 60; Beyhak, uabul-man, IV, 154; Acln, Keful-Haf, I, 309,310; evkn, el-FevidulMecma, I, 477, 478. 309 bnul-Cevz, Mevdat, I, 272 310 Ali el-Muttak, Kenzul-Ummal, III, 686. 311 Deylem, el-Firdevs, I, 13. 312 Cebr, el-Mtehir minel-Hadis, s. 46; Acln, a.g.e., I, 723. 313 Refik el-Acem, Mevsatu Mustalahil-Tasavvufil-slmiyye, s. 646, 647.
308 307

53 Allah tarafndan yaratlan ilk varln akl olduu hususunda Hz. Peygambere isnad edilen rivyetler, hadis otoriteleri tarafndan tenkid edilmi ve sahih olarak kabul grmemitir.314 Muhammed dris Kandehlev, Zebidnin konuyu genie ele aldna iaret ettikten sonra: Bu hadis (ikinci ve nc ekliyle) Eb Umme, ie, Eb Hureyre, bn Abbas, Hasan gibi zevattan birok tarikle rivyet olunmutur. Bunlarn hepsi zayf olmakla birlikte hepsinin toplam kuvvet ifade eder. eklinde bir deerlendirme yapmtr.315 Ancak bu ekildeki bir izahn tutarl olmas mmkn deildir. Eer bu izah tutarl kabul edecek olursak mehur olan tm zayf ve uydurma rivyetleri ayn ekilde kabul etmemiz gerekir. Yukarda naklettiimiz bilgilerden de anlald zere akln ilk yaratlan varlk olduunu na ilkin rivyetler shhat ynnden gvenilir deildir. 2.2.1.1. lk Yaratlan Varln Akl Olduunu Bildiren Hadislerin Tasavvufta Kullanm ve Tasavvuf Dncesine Etkisi

Yaplan incelemeler sonucunda akl ile ilgili hadislerin ounun zayf, bazlarnn da uydurma olduu ortaya km olmakla birlikte, bu rivyetler Mslmanlar arasnda kabul grm ve yaygnlk kazanmtr. Bu hadislere farkl alanlarda eser veren baz limler kitaplarnda yer vermilerdir. 316 Mutasavvflar ve felsefeciler ilk yaratlan varln akl olduunu bildiren rivyetleri kinatn, varlklarn yaratl ve Hz. Peygamberin durumunu aklarken kullanmlardr. Konuyla ilgili olarak Dervi el-Ht (v. 1276/1859): Allah akl yaratt zaman ona ynel dedi eklinde balayan hadisin ittifakla mevz olduunu kaydettikten sonra Sfiyye, akl kelimesiyle Peygamberimizi kastederek oka rivyette bulunmulardr. demektedir. 317 Biz burada mutasavvflarn bu hadisleri nasl anladklarn ve hangi anlamlar ykleyerek buna bal olarak nasl bir dnce oluturduklarn ele alacaz.

314 315

Bolay, Sleyman Hayri, akl mad, T.D.V..A., II,239. zenel, Mehmet, lk Yaratlan Varlk Konusundaki Rivyetler, s. 179. 316 Muhasibi, ereful- Akl ve Mahiyyetuh, 5364; Zebd, Tcul-Arus, VII, 25; Rab el-sfehn, Mfredat, 511; Gazli, hy, III, 4; Dhlev, Huccetullhil-Blia, II, 272; Elmall, Hak Dni Kurn Dili, I, 461462. 317 Dervi el-Ht, Esnal-Metlib, s. 80.

54 lk yaratlann akl olduu konusundaki grlere Hris el-Muhsibden itibaren btn mutasavvflarda rastlanmaktadr. Yeni Eflatuncu grlerden kaynaklanan anlay, bnul-Arab ve Abdulkerim el-Cil gibi mutasavvflar tarafndan yeni yorumlarla deiik bir tarzda ortaya konulmu ve Hallactan gelen Hakkat- Muhammediyye gr ile akl- evvel nazariyesi birletirilmitir. bnul Arabnin kalem-i l ve drre-i beyz gibi isimler verdii akl- evvel, varlk leminde ortaya kan ilk mahlktur. Akl- evvel, akl- kll ve akl- mea kavramlar zerinde duran Abdulkerim el-Cilye gre akl- evvel, ilh ilmin nrudur. Bu sebeple Cebraile akl- evvel de denir. Akl- kll, akl- evvele tevd edilen bilgi sretlerinin kendisinde tecell ettii nurlu bir mdrikedir. 318 Erzurumlu brahim Hakk (v. 1194/1780) kinatn yaratl konusunda: Allah btn yaratklardan evvel yokluktan, ok nurlu, yeil bir cevher yaratt. Baz rivyetlere gre kendi nurundan, latif ve azm bir cevher var edip, ondan btn kint bir tertip iinde yava yava yaratt. Buna ilk cevher, Nr-u Muhammed, Levh-i Mahfuz, akl- kl, izaf ruh adn verirler ki btn ruhlarn ve cisimlerin balangc ve kayna bu cevherdir. demektedir.319 bnul-Arab ise bu konuda Allahn ilk yaratt ruh-u mdebbirdir. Bu da Hz. Muhammedin ruhudur, sonra teki ruhlar ondan sdr olmutur.320 demektedir. Azzuddin en-Nesef ise bu konuda: Allahn ilk yaratt ey akldr., Allahn ilk yaratt ey kalemdir.321 ve Allahn ilk yaratt ey artr.322 hadislerini naklettikten sonra: Bil ki Yce Allahn Melekt leminde yaratt ilk ey, Allahn kalemi olan akld. Bu kaleme Bu ara yaz diye hitap geldi. Kalem Allahm ne yazaym? dedi. Eskiden ve imdi ne varsa, gelecekte ne olacaksa hepsini yaz diye hitab gelmesi zerine yazd. Ey dervi! Yce Allah byk lemde bir kalem yaratm olup, o da akl- evveldir. Kk lemde de bir kalem yaratmtr, o da insandr. Yce Allahn melekt leminde yaratt ilk ey bir cevher olup, bu cevherin ad Allahn kalemi olan akl- evveldir. Akl- evvele Beytullah, Allah Rasl ve byk ar derlerse yine doru olur.323 demektedir. Ayn ekilde Aziz Nesef, akl- evvel olmadan hibir akl ve ruha bilginin ulamayacan, akl- evvelden maksadn da Hz. Peygamber olduunu syler.
Uluda, akl mad., T.D.V..A., II, 247. Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, s. 119, 120. 320 Yldrm, a.g.e., s. 116. 321 Acln, Keful-Hafa, I,309. 322 Acln, a.g.e., I,309. 323 Nesef, Azizuddin, Tasavvufta nsan Meselesi nsan- Kmil, s. 101,103
319 318

55 Mutasavvflara gre Haktan gelen feyiz (bilgi ve ruh zevk hli) akl- evvel denilen Hz. Peygamber araclyla velilere, onlar araclyla da insanlara ulatndan mritlerin feyiz memba mritleridir. 324 Bu anlay tasavvuf dncesinde Nur-u Muhammediyye, Hakkat-i

Muhammediyye anlaynn olumasna sebep olmutur. en-Nrul-Muhammed dncesine szlerinde ilk defa yer veren sf dnr, Znnn el-Msr (v. 245/859) olmutur. nk Aslul-Halk nru Muhammed, Yaratlmlarn asl Muhammedin nrudur sz ona aittir. Znnn el-Msrnin rencisi Selh b. Abdullah et-Tusternin bu konudaki dnceleri, talebesi bn Slim tarafndan sistemletirilerek, Slimiye ekol olumu, en-nrul-Muhammedde bu ekoln temel ilkelerinden birisi olarak ortaya kmtr. Bununla birlikte teoriyi, sf muhitlere tayan ve onu daha kapsaml bir biimde ele alp yaygnlatran temel kii, Hallac (v. 309/922) olmutur. Bu teoriye, eserlerinde kronolojik olarak bn Seb (v. 669/1270), Shreverd (v. 632/1234), bn Arab (v. 638/1240), Abdulkerim el-Cl (v. 805/1402), mam Rabbn (v. 1304/1625) ve Nehbn (v. 1350/1931) gibi sf ahsiyetler de yer vermilerdir.325 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, akl konusunu aklarken naklettiimiz ifadelere benzer ekilde: Akl- matbnun kbil-i tahdidi olmayan bir ok mertibi vardr ki, bir zek-y basitten ukl-i Enbiya mertebelerine kadar gider. En yksek mertebesine, akl- evvel denilir ki, mebdeden gyeyi, gyeden mebdei, evvelden hiri, hirden evveli, kemli yakn ile gren bu akl- evvel, kelm- ilh ve nur-i Muhammeddir. demekte ve konumuzla ilgili Allahn yaratt eylerin ilki benim nrumdur., Allahn yaratt eylerin ilki kalemdir.326, Allahn yaratt eylerin ilki akldr. hadislerini delil olarak kullanmakta ve akl- evvel kavramn Hz. Peygamber olarak aklamaktadr.327 Eraydn ise, konuyla ilgili olarak Cevr (v. 1065/1654)nin: Onun vcudu cihan halknn en ereflisi olmusa bunda alacak ne var? O demolunun zbdesidir, insanlar arasnda onun ei ve benzeri yoktur. Akl- Kll onun pk olan cevherinin eidir. anlamna gelen iirini nakletmektedir.328

Eraydn, Seluk, Feyiz mad. T.D.V..A., II, 513-514. Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, s. 274-275. 326 Kr. Acln, Keful-Haf, I. 309. 327 Elmall, Hak Dni Kurn Dili, I, 461-462. 328 Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Trikatlar, 150.
325

324

56 Hakkat- Muhammediyye gr ise en gzel biimde Muhyiddin bnul-Arab ile Abdulkerim el-Cl tarafndan aklanmtr. Ehl-i kef, Hakkat- Muhammediyye mertebesini ifade edebilmek iin ulhiyet, tecell-i evvel, mahlk- evvel, madde-i evvel, akl- kl, hakkat- dem, kalem, kitap ve akl- evvel gibi terimler kullanmlardr. bnul-Arab, Hakkat- Muhammediyyeyi vcud- mutlakn yaratl

sahasndaki ilk ve en mkemmel mazhar olarak grr. Onun her isminin bir mazhar vardr. En kapsaml isim olan ve bundan dolay ism-i azam denilen Allah isminin mazhar Hakkat- Muhammediyyedir. Vcud- mutlak en yksek seviyede ve bu mazharda tecelli ettiinden ona insn- kmil de denir.329 Tasavvuf Kltrnde Hadis isimli eserinde bu konuyu ele alan Muhittin Uysal ise unlar kaydetmektedir: rn (v. 9731565) Allahn ilk yaratt, akldr. ve Allahn ilk yaratt, nurumdur. hadisleri arasnda bir eliki olmadn, onlarda geen ilk akl ve nur ifadelerinin her ikisiyle de, Hz. Muhammedin hakikatinin kastedildiini ifade etmektedir. Bizim tespitimize gre bu yorum tasavvufun felsefiletii dnemlerin en nemli sf yazar olan bn Arab tarafndan ak olarak ortaya konulmu ve onun etkisinde kalan birok sf de tabii olarak ayn gr benimsemitir. rn de bu sflerdendir. 330 Tasavvuf dncesindeki nsan- Kmil dncesi de Hakkat- Muhammediyye konusuyla hemen hemen ayn anlama gelen bir konudur. Tasavvuf anlaya gre Hz. Muhammed, insan- kmilin en mkemmel rneidir.331 Bu konuda Mustafa Kara ise yle demektedir: Genel manada insan- kmil, Hz. dem; zel manada ise Hz. Muhammeddir. Sfiler bu konuda u hadisleri kullanmaktadrlar. 1. Allahn yaratt ilk ey benim rhumdur.332 Yce Allah ilk nce Hz. Peygamberin nurunu, o nurdan da kinat yaratt. Bir baka ifade ile lemin yaratl hikmet ve gayesi budur. u yette buna iaret etmektedir: Biz seni lemlere rahmet olarak gnderdik. (Enbiy, 21/107)

329 330

Demirci, Mehmet, Hakkat- Muhammediyye mad., T. D. V.. A. XV, 179180. Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, 271-272 331 Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, 118. 332 Kr. Acln, Keful-Hafa, 265, 266.

57 2. Allahn ilk olarak yaratt ey akldr333 veya Allahn ilk olarak yaratt ey kalemdir334 eklinde rivyet edilen hadislerde geen kalem ve akl da Nr-u Muhammed olarak anlalmtr. 3. dem toprakla su arasnda iken ben peygamberdim.335 4. Ey Muhammed, sen, evet sen olmasaydn kint, felekleri yaratmazdm.336 (Levlke hadisi) de konuyla ilgilidir. nsan- Kmil iin kutub ve gavs bata olmak zere eitli devirlerde deiik sfilerce pek ok stlah kullanlmtr. Bunlarn bir ksm yledir: Akl- Kll, akl- evvel, akl- ilhi, kalem-i ala, levh-i zm, ruh-u Muhammed, nur-u Muhammed, noktay- vahdet, hakikat- Rabbniye, sebe-i hilkat, taayan-u evvel ve mazhar- ekmel gibi isimler verilmitir. 337 Mutasavvuflarn, varlklarn yaratl konusunu aklarken kullandklar Hakkat- Muhammediyye, Nr-u Muhammed ve insan-kmil dnceleriyle byk oranda benzer ve hatta ayn mant ifade kavramlardan birisi de feyz nazariyesidir. Feyz nazariyesi ile ilgili olarak Seluk Eraydn eserinde yle demektedir: bnul-Arab bir tek varln (Allah) bulunduunu, var olarak grnen her eyin bu varln eitli grntleri olduunu sylerken de feyz ve fezeyan nazariyesine dayanr. Ona gre btn varlklar, belli bir kaynaktan kp akan bir su gibi o varlktan kp akmaktadr. Herhangi bir kesintinin sz konusu olmad bu akta varlk her an kaynana muhtatr ve her lahza ondan ald destekle varln devam ettirmektedir. Bundan dolay bir akn eseri ve bir tamann sonucu olan varlk da aslnda bilgi gibi ilah bir feyzdir. Burada feyz varln zuhur ve tecelli etmesi anlamna gelir. Feyz iki trldr: 1. Feyz-i Akdes (en kutsal): Hakkn, ztnda zt ile zt iin tecelli etmesi. 2. Feyz-i Mukaddes (kutsal feyz): lh isimlerin tecellisi. En kutsal feyzle ayn- sbite ve asl istidatlar ilim mertebesinde hsl olur, kutsal feyzle de btn gerekleri ve nitelikleriyle ayn- sbite d lemde ortaya kar.

333 334

Kr. Fetten, Tezkiratul-Mevdt, s. 28. Kr. Acln, a.g.e., I. 309. 335 Kr. Sehav, el-Meksidul-Hasene, I, 770. 336 Kr. Acln, a.g.e., I, 46. 337 Kara, Tasavvuf ve Trikatlar Tarihi, s. 147149.

58 Feyz nazariyesi, Yeni Eflatunculukun kurucusu Platon Enneadesinde yer alan, Farab, hvan- Safa ve bn Sinada grlen sudur teorisini andrd, dolaysyla temelde felsef kaynaa dayand ileri srlerek eletirilmitir.338 Zhir ulems, zellikle hadis limleri ve Hanbeller, Hz. Peygamberin bu ekilde anlalmasn onu ilahlatrmak anlamna geleceini syleyerek bu inanc kfr ve irk saymlar, daha nceki mmetlerin de peygamberleri konusundaki arlklar sebebiyle sapkla dtklerini iddia etmilerdir. Hakkat- Muhammediyye fikrinin Yeni Eflatunculuktaki logos veya skenderiyeli Aziz Clemensin (v.215) peygamberlik konusundaki grleriyle ilgili olduu, bunun nce i muhitine, oradan da tasavvufa getii ileri srlmtr.339 Baz ilim adamlarna gre bu ve benzeri szler yabanc kaynakl felsef grler olan Neo-Platonizm ve Gnostisizm retilerinin, baz sfiler tarafndan hadis haline getirilmi ekilleridir. Neo-Platonizm, tecell fikrini, yani lemin Allahtan nasl sudur ettiini aklamaya alan bir grtr. Bu gre gre Allah, her eyin kendisinden sudr ettii kaynaktr. Btn varlklar Allahn tecellisidir. Her eyin Allahtan sudur edip yaylmas bir takm tabakalanmalarla olur. Varln bu silsilesinde, Allahtan sonraki ilk tabakay, akl meydana getirir.340 Ali Bula ise bu konuyla ilgili olarak: Yeni Eflatunculukta Helenistik devrin logos inan ayn zamanda Hristiyan teolojisindeki logosun benzeri olan akl, manev hilkat yoluyla ilk neden olan Tanrdan sudur eden veya fkran birinci, bazen ikinci ayn-i sbittir ki, burada akl, nefis, tabiat (ftrat) vb. izler. lk yaratlan olarak akl bu dnyada Allahn temsilcisi ve habercisi adn alr.341 demektedir. slam dnyasna felsefenin girmesiyle, felsef dncelerin bir takm ilimlere tesirleri grlmektedir. Bundan tasavvuf da nasibini almtr. Felsefe yoluyla ortaya atlan ilk akl, kll akl, akl- kll gibi kavramlar, felsef tasavvuf zerinde duranlarca Hakkat- Muhammediyye veya nr-u Muhammed tabirleriyle karlanmaya

balanmtr. Tasavvufta tecellinin safhalarn ifade eden hazart- hamsenin (be mertebe) ikincisi olarak Hakkat- Muhammediyye zerinde durulur.342

Eraydn, Feyiz mad., T.D.V..A., II, 513-514. Demirci, Hakkat- Muhammediyye mad., T. D. V.. A. XV, 179180 340 Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hadis, s. 271272. 341 Bula, Akl mad., Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, I, 22-23. 342 Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, s. 118.
339

338

59 Bunun sonucu olarak Felsefecilerin ilk akl diye isimlendirdikleri ilk cevher, sflerin dilinde Muhammedin nuru eklinde ortaya kmtr.343 Fazlurrahmana gre Gnostik-Maniheist fikirlerin sflie giriinin ilk

rneklerinden biri Hz. Muhammedin Asl Nur olduunu ihtiva eden nazariyedir. Ontolojik hakkatin Allahtan sonra gelen unsuru demek olan bu nur, bn Arabnin fikirleri sayesinde sfliin ana doktrini haline gelmitir. Goldziher bunun neticesinde Hz. Peygamberde madd anlamda nrn bir cevherin mndemi olduu inancna varldn sylemektedir. Dier baz msterikler ise, bu telakkinin ortaya k ile ilgili olarak deiik asrlar ve tesirlerden bahsederler. Massignona gre telakkinin ortaya k daha sonra ve kayna da bakadr. Ona gre: lh feyz, Karmatler ve Slimiyyenin Nur-u Muhammedsine tekabul eder. Bu akde hicr III. asrdan itibaren ne srlm olan slam irfniliinin Nr-u Muhammedsinin Grek sudrunun faal akl ile ayniyetinden kar. Hristiyan tesiri zerinde duranlar olduu gibi Yunan felsefesinin tesiriyle tasavvuf dnceye getiini iddia edenler de vardr. Abdulbaki Glpnarl, Yunan tesiri ile ilgili olarak unlar sylemektedir. Bu inan tasavvufa Yunan felsefesinden gemitir. Yunan felsefesini slmletiren ve hukem denen slm filozoflarna gre, yaratc kudretten bir tek aktif kudret meydana gelmitir ki, buna akl- kl denir. Onlarca birden, bir meydana gelebilir. Akl- kle karlk, tasavvufta mutlak varln ilk tayyn, yani zuhura olan meyli, bilgisinde btn eyann sabit oluu nazariyesi meydana gelmitir ki, Hakkat- Muhammediyye budur. Sflere gre Hz.

Muhammedden nceki peygamberler, Hz. Muhammedden feyz almlar, bu mazhriyet Hz. Muhammed de kemlini bulmutur. Sleyman Uludan tespitine gre; Kueyr Risalesinde ve Kelbznin tasavvuf anlaynda bu dnce yoktur. Bu akde tasavvufa ve snn muhte idan, onlara da yeni efltunculuktan gemitir. Ayrca Yahd filozofu Filonun ilh kelime gr ile bn Arabnin Hakkat- Muhammediyye telakkisi arasnda yaknlk vardr. 344 Btn bunlardan anlaldna gre sfiler felsefedeki sudur nazariyesini kendileri ilgili hadisleri kullanarak feyz nazariyesi olarak isimlendirmilerdir. Muhittin Uysal ise eserinde bu konuyla ilgili olarak: Dier yandan bu dncenin Helenistik felsefedeki, Varlklarn ilk varlktan feyz yoluyla sudr ettikleri eklindeki sudr nazariyesi ile yakn benzerlikler arzettii grlmektedir.
343 344

Uysal, a.g.e., s. 273. Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, s. 119120.

60 yle anlalyor ki, felsefenin slm dncesine girmesinden sonra, felsefeciler tarafndan Akl- Evvel, Akl- Kll tarznda ifade edilen kavramlar; tasavvufun tefekkr boyutuyla ilgilenen sf-filozoflar tarafndan, ilgili aslsz haberlerin de etkisiyle en-Nrul-Muhammed, el-Hakka el-Muhammed gibi ifadelerle karlanmtr. Bu konuda bn Arb, Dvud el-Kayser (750/1349) ve rnyi rnek gsterebiliriz. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Sehl b. Abdullah et-Tuster (283/896) ve Hallac (309/922)n ortaya att bu dnce, Gnostik-Maniheist fikirlerin sfilie giriinin (III/IX yzyln sonralarnda) ilk rneklerinden saylm, bilhere hicr VII. yzylda, bn Arbnin elindevahdet-i vcud disiplini iinde sfliin temel grlerinden biri haline gelmitir. Baz aratrmaclar teorinin Hristiyanlktan alndna iaret ederlerken; Aff, bn Arbnin konuya ilikin grlerinde Hristiyanlktan etkilendiini sylemitir. Sleyman Uluda ise, bu akdenin Tasavvufa ve Snn muhte idan, onlara da Yeni efltunculuktan getiini belirmektedir. Felsef Tasavvufta Allah-Kinat ilikisi konusunda yaplm bir doktora almasnda ise Hallacn bu dnceyi eski bir putperest ran dninden ald sonucuna ulalmtr.demektedir.345 Yunus evki Yavuz ise: Filozoflarn tesirinde kalan bir ksm i kelamclara gre akl Yce Allahn ilk nce yaratt rh bir cevher olup ilim, kudret, irade ve nurdan olumutur.346 demektedir. Yeni Eflatuncu grlerden kaynaklanan anlay, bnul-Arab ve Abdulkerim el-Cil gibi mutasavvflar tarafndan yeni yorumlarla deiik bir tarzda ortaya konulmu ve Hallactan gelen Hakkat- Muhammediyye gr ile akl- evvel nazariyesi birletirilmitir.347 Bu konuyla ilgili olarak Tayyib Oki ise: Neo-platonizm emanation (tecell) hakkndaki talimat, ezel-i mevcdiyetin ilk ve direkt tecellisi olan dnya entelektine aid bir nazariye, bir kuts hadis ekline brnmtr. Allahn ilk olarak yaratt ey akldr .Allah akl yaratt zaman ona ynel dedi.... Bu hadis ve bu manadaki dier hadisler, Dvud b. el-Muhabber (v. 206)in bugn tamamen kaybolmu bulunan Kitabul-Akl adl eserinde toplanmtr. Bu

345 346

Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hadis, s. 282283. Yavuz, Akl mad., T.D.V..A., II, 243. 347 Uluda, Akl mad., T.D.V..A., II, 247.

61 mevz hadisler, slama yabanc olan gr ve fikirleri aksettirir, bazen u veya bu halk topluluunda sk sk rastlanan darb- meselleri ihtiva eder.348 demektedir. Tasavvufun ortaya k srasnda amel ve ahlk yn ar basmakta olduu ve yabanc kltrlerden etkilenme en azndan tasavvuf muhitlerinde henz ciddi olarak hissedilmedii iin tasavvuf dncesinin ilk dnemlerinde Nr-u Muhammed, Hakkat- Muhammediyye ve feyz nazariyesi gibi kavramlar zerinde durulmamtr. Ancak Mutasavvuflara ait yukarda naklettiimiz btn bu dnceler tarih boyunca tasavvuf anlayn ciddi olarak etkilemi, ekillendirmi ve hl da etkilemeye devam etmektedir. Aslnda birbirleriyle belli bir ilikiye giren medeniyetlerin birbirlerini etkilememesi diye bir ey tam olarak sz konusu olamaz ve olmamaldr. Tm insanln ortak miras saylan bilimsel ve fikr birikimden tm toplumlarn faydalanmas ve bu birikimi kullanmas gerekir. Ancak bizim burada hatal grdmz husus dier medeniyetlerden gelen farkl dncelerin, toplumda kabul grerek yerlemesi iin yet ve hadislerin bunlar destekleyici bir ekilde kullanlmasdr.

2.2.2. Mminin Akll, Zeki Ve Uyank Olduunu Bildiren Hadisler Ebul-Kasm Yahya b. Ali el-Ezni, ki olu, Dedesi Ali b. el-Huseyn Kdi zine, Hasan b. Ahmed b. brahim b. Feyl, ki olu, Ebu Talib el-Herev, mer b. Harun el-Belh, bn Luheya, Ukayl b. Halid, Yakub b. Utbe ve Eb Hureyreden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Mmin zorluu, sknty kolaylkla yenen, akll, zeki ve uyanktr. buyurmutur.349 Hadisin ravilerinden mer b. Harun hakknda Ahmed b. Hanbel: mer b. Harundan ok hadis rendim ancak hibirini nakletmedim., Yahya b. Man: Hibir kymeti yoktur, yalancdr ve Eb Said el-Eca Hadisleri zayftr350 dedikleri iin bu hadis zayftr. Benzer bir hadisi Deylem ve Hakim Tirmz, Enes b. Mlikten: Mmin akll, zeki, uyank, istikrarl, salam duran, acele etmeyen, lim, helal ve harama dikkat edendir. Mnfk ise; ineleyici, alayc szler syleyen, krp paralayan, istikrarl

348 349

Oki, M. Tayyib, Tefsir ve Hadis Uslunu Baz Meseleleri, s. 239. Kud, Msnedu-ihab, I, 107. 350 Eb Htim, el-Cerh vet-Tadil, VI, 140.

62 durmayp phe eden, geceleyin karanlkta ne topladn bilmeyen oduncu gibi nereden kazanp nereye harcadn bilmeyen haram yiyendir.351 eklinde nakletmilerdir. Bu hadisle ilgili olarak bn Hacer: Bu hadisi Deylem, Enes b. Malik yoluyla zayf bir senedle nakletmitir.352 dedii iin bu hadis de gvenilir deildir.

2.2.3. Tevekkln Akletmeden Sonra Olmas Gerektiini Anlatan Hadis At b. Rebah, el-Vudayn b. At, Mahfz b. Alkame ve bn bidden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Tevekkl akldan, akl kullanmadan sonradr. buyurmutur. Hadis kaynaklarnda rastlayamadmz bu rivyet iin Badd: Bu hadis mrseldir.353 demitir. 2.2.4. retmen ve Hikyecilerle stiareyi Yasaklayan Hadis Yahya b. Eyyub, Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid b. El-Kasm, Ebi mameden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Hikyeci ve retmenlerle istiare etmeyin. nk Allah Tel onlarn akllarn ve kazandklarndan da bereketi ekip almtr. buyurmutur. Suyt bu hadisle ilgili olarak: Gulam Halil hadis uyduran bir kiidir. Ondan rivyet eden kii ise bilinmiyor. bn Hibban, Ubeydullah b. Zuhr hakknda: O gvenilir ravilerin adn kullanarak uydurma hadisler rivyet eder. Ali b. Yezidden hadis rivyet ettiinde kyamet kopmu demektir. Bir hadisi isnadnda Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid, Kasm Eb Abdurrahman birletikleri vakit bu haber ancak onlarn uydurmalar olur. demitir. Zeheb ise Mizanul-tidalde: Ubeydullah b. Zuhr hakknda, bundan drt Snen sahibi ve Ahmed b. Hanbel Msnedinde hadis nakletmitir demektedir. Bu hadisi baka bir senedle bn Neccar Tarihinde nakletmi ve: Bu hadis Mnkerdir demitir.354 bn Arrk da bu hadisle ilgili olarak Suytnin grlerine katlmtr. bn Arrk, bu hadisin es-Salsal b. ed-Delhemisten Hacamat yapanlar da ziyadesiyle de

351

Hakm et-Tirmz, Nevdir, IV, 26; Deylem, el-Firdevs, IV, 175. bn Hacer, Fethul-Br, X, 530. 353 bn Receb el-Hanbel, Cmiul-Ulum vel-Hikem, I, 441; Deylem, a.g.e., II, 77. 354 Suyt, el-Leliul-Masna, I, 182-183; Kr. Zeheb, Mznul-tidal, I, 312.
352

63 nakledildiini fakat bu rivyetin isnadndaki Muhammed b. Davn yalanc ve fask biri olduunu belirtmektedir. 355 bnul-Cevz, bu hadisi Velid b. Mslim b. Muaz b. Rufa, Ali b. Yezid, Kasm, Eb Umme kanalyla naklederek uydurma olduunu belirtmitir.356 Ayrca Telhiste bu hadisi senedsiz olarak nakletmi ve ravilerden Gulam Halil ile Muhammed b. Davn yalanc olduklarn belirtmitir.357 evkn ve Deylem ayn hadisi eserlerinde senedsiz olarak nakletmiler; evkn, hadisin uydurma olduunu belirtmitir.358 Ayn hadis Muhammed b. Abdulhakim, bn Ver, Said b. Eb Meryem, Yahya b. Eyyub, bn Zuhr, Ali b. Yezid, Ksm, Eb Umme yoluyla nakledilmi ve Creknnin Bu hadis btldr dedii kaydedilmitir.359 Hadisin ravilerinden ve asl ad Ahmed b. Muhammed el-Bhil olan Gulam Halil lmne btn Badad halknn yas tuttuu byk bir zahitti. Rivyet ettii hadisleri nereden ald kendisine sorulduu zaman, Halkn kalbini yumuatmak iin bunlar biz uydurduk diye cevap vermiti. 360 ncelemekte olduumuz bu hadis ravilerden zellikle Ubeydullah b. Zuhr ve Ali b. Yezid zerinde odaklanmaktadr. Bu ravilerden Ubeydullah b. Zuhr hakknda Harb b. smail: Onu Ahmed b. Hanbele sordum. Zayf olduunu syledi. dedi. bn Man: Benim yanmda onun btn hadisleri zayftr, o hibir ey deildir. bnul-Medn: Mnkerl-hadistir. bn Salih: Sikadr, Ebu Zura: Onda problem yoktur, saduktur. Hkim: Hadisleri gevektir. Nesi: Onda problem yok. Htb: Salih bir kiidir, hadisinde ok gvenilir deildir. demilerdir. bn Hacer, Tirmizi lelul-Buharide ondan hadis nakletti ve onu sika kabul etmitir. cl, Hadisleri yazlabilir., Drekutn: Zayftr., bn Hibban: Sika rvleri kullanarak uydurmalar rivyet eder. Ali b. Yezidden rivyette bulunduunda kyamet kopar. Bir haberin isnadnda Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid ve Ksm Eb Abdurrahman birletiklerinde bu haberin metni kesinlikle onlarn uydurmalardr. Bu

bn Arrk, Tenzhu-eria, I, 254. bnul-Cevz, Mevdat, I, 161. 357 bnul-Cevz, Telhsu Kitbil-Mevdat, I, 59. 358 evkn, el-Fevidul-Mecma , I, 274.; Deylem, el-Firdevs, V, 40. 359 bn Hacer, Lisnul-Mzan, I, 326; Makdis, Ehdsul-Muhtar, I, 81; I, 124. 360 Kandemir, Mevz Hadisler, s. 56.
356

355

64 kii iinde itham edilen Ali b. Yeziddir. Dier ikisi hata yapsalar da aslen iyidirler. Buhari bn Zuhrun Ali b. Yezidden rivyetini nakletmemitir.361 demektedirler. Kaydetmi olduumuz isnadlarda da grld gibi Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid ve Kasm bn Hacer, Suyt, Zeheb ve Makdisnin nakillerinde ortak ravilerdir. Dier ravilerden bazlar da dier limler tarafndan eletirilmilerdir. Ali b. Yezid hakknda ise Yahya b. Man ve Ebu Htim: Ali b. Yezidin Ksm ve Eb Ummeden nakillerinin hepsi ok zayftr., Yakub ve Eb Nuaym : Hadis uydurandr ve reddedilen rivyetleri oktur., Ebu Zura er-Rz: Salam deildir. Buhari: Hadisleri reddedilen, zayf bir ravidir., Es-Sc: lim ehli bu kiinin zayfl hakknda ittifak etmitir.362 eklinde gr bildirmilerdir. Muhammed b. Dav b. es-Salsaln Babasndan rivyette bulunurdu. bn Hibban: Babasndan mnker hadisler naklettii363 belirtmitir. Bu grlerden de anlald gibi bu hadisin herhangi bir gvenirlilii yoktur ve anlam olarak da tutarl deildir. 2.2.5. Yce Allahn Kaza ve Kaderini Uygulamak steyince Akll Kiilerin Akllarn Aldn Bildiren Hadis

Muhammed b. Muhammed el-Basr, Eb Ravk el-Huzn, Fadl b. Abbas, erRiy, Esma, Eb Amr b. Al, Mcahid, bn merden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Allah kaza ve kaderini uygulamak isteyince aklllarn akllarn alr.364 buyurmutur. Bu hadisin rvleri arasnda yer alan Muhammed b. Muhammed b. Sad elMueddeb, mehul ve mnker hadisler nakleden biri olarak kabul edilmektedir.365 Bu ravi Kudnin isnadnda da bulunmaktadr.366 Bu hadis ile ilgili olarak Acln, u bilgileri nakletmektedir: Deylem bu hadisi Musnedul-Firdevste Enes ve Aliden Allah emri yerine gelince onlara akllarn geri verir ve pimanlk ortaya kar ziyadesiyle nakletmitir. Durerde ise Deylem ve Hatib zayf isnadla nakletmitir. Sehav, el-Mekasdda, Ebu Nuaym, Tarihi sbehanda

bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, IV, 11-12. bn Hacer, a.g.e., IV, 237-238. 363 bnul-Cevz, Kitbud-Dufa vel-Metrkn, III, 72. 364 evkn, el-Fevidul-Mecma, I, 80,81; Sehav, el-Meksdul-Hasene, I, 753. 365 bn Hacer, Lisanul-Mizan V, 366; Zeheb, Mizanul-tidal, VI, 325. 366 Kud, Msnedu-ihab, II, 301.
362

361

65 ve ayn senedle Deylem Msnedinde bn Abbastan merf olarak nakletmitir. Hatb ve dierlerinin senedinde yalanc ve hadis uyduran Lhk b. Hseyin bulunmaktadr.367 Lhk b. Hseyin hakknda bnul-Cevz, Ebu Said el-drisin Yalancdr, gvenilir ravilerin adn kullanarak hadis uydururdu. szn nakletmektedir. 368 Zerke ise ravilerden Muhammed b. Mslim et-Taifnin zayf olduu belirtmektedir.369 Dervi el-Ht, bu hadisi eserinde senedsiz olarak naklettikten sonra ravilerden Sad b. Sleyman b. Harbin metruk olduunu kaydetmitir.370 Deylem ise ayn hadisi eserinde senedsiz olarak nakletmitir. 371 Bu bilgilerden de anlald gibi bu hadis problemlidir. Zerkenin Eb Hureyreden naklettiine gre Hz. Peygamber: Allah Tel bir emrini, iini yerine getirmek istedii zaman akll kiinin akln alr. 372 buyurmutur. Bu hadis ile ilgili olarak Acln: Suyt, el-Leliul-Masnada bu hadisi Ebu Nuaymn Trhu sbehanda, Hatib el-Baddnin Trhu Badadta Lhk b. Hseyin el-Makds hakknda bilgi verirken bn Abbastan naklettiklerini kaydetmektedir. Hatib: Lhk yalancdr ve gvenilir ravilerin adn kullanarak hadis uydurur, kendilerinden hadis iitmedii kiilerin mrsellerine sened uydurur. demektedir. Bu hadisin baka tarikleri de vardr. Deylem, Muhammed b. Mslim et-Tif yoluyla nakletmi ve zayf olduunu sylemitir.373 Bu hadis sened asndan zayf olduu gibi, ierik olarak da tutarl deildir. 2.2.6. nsanlara, Akllar Orannda Konumak ve Davranmakla lgili Hadisler

Bu konuda birbiriyle yakn anlamlar ieren birka tane farkl rivyet bulunmaktadr. Biz bu rivyetleri srasyla inceleyeceiz. 1. bn Abbastan nakledildiine gre Hz. Peygamber: nsanlara, akllar orannda konumakla emrolundum. buyurmutur.

Acln, Keful-Hafa, I, 81-82 bnul-Cevz, Kitbud-Dufi vel-Metrkn, III, 28 369 Zerke, et-Tezkira fil Ehdsil-Mtehira, I, 118. 370 Dervi el-Ht, Esnal-Metlib, I, 38. 371 Deylem, el- Firdevs, I, 250. 372 Zerke, et-Tezkira fil Ehdsil-Mtehira, n. 25; Acln, a.g.e., I, 81. 373 Acln, Keful-Hafa, I, 273.
368

367

66 Deylem, bu hadisi Ebu Abdurrahman es-Sulem yoluyla naklettikten sonra: Senedi zayftr. eyhimiz, bu hadisi Hasan b. Sfyann Msnedinde bn Abbas kanalyla naklederek senedi cidden zayftr374 demitir demektedir. Buhar, Sahihinde Hz. Aliden mevkuf olarak: nsanlara anlayacaklar ekilde konuun. Onlarn Allah ve Rasulunu yalanlamalarn ister misiniz
375

eklinde

nakletmi, bir benzerini de Mslim, eserinde bn Mesuddan Sen bir topluma akllarnn kavrayamayaca bir hadisi anlatma, anlatrsan bu onlar iin fitne olur376 eklinde nakletmilerdir. Beyhak eserinde nsanlara Rablerinden bahsettiinizde onlara akllarnn anlayamayaca nakletmektedir.
377

ve

kendilerine

zor

gelen

bir

eyi

anlatmayn

eklinde

Deylem, ayn hadisi biraz farkl bir bn Abbastan merf olarak Ey bn Abbas, topluma akllarnn kaldramayaca bir hadisi syleme mevz deildir.379 demektedir. Ukayl, bu hadisi; Ubeyd b. Muhammed el-Kevr, Muhammed b. Yahya b. Cemil, Bekir b. E-erud, Yahya b. Malik b. Enes el-Esba, Babas, Zhr, Said b. Mseyyeb tarikiyle Hz. Peygamberin: Biz Nebler topluluu insanlara akllar orannda konumakla emrolunduk
380 378

eklinde senedsiz olarak

nakletmitir. Mnv ise hadisin bu tarikiyle olarak: Senedi gerekten zayftr, ancak

ekilde buyurduunu naklettikten sonra hadisin

ravilerinden Yahya b. Malik b. Enes el-Esbanin babasndan kabul edilmeyen rivyetlerde bulunduunu belirtmitir.381 bn Hacerde Ukayl ile ayn grleri paylamaktadr.382 Zerke ise hadisin bu eklini naklettikten sonra isnadnda tannmayan ravilerin olduunu ve gvenilir olmadn ifade etmitir. 383 Bu hadisi rak, 384 Sehav,385 ve mirde386 isnadsz olarak nakletmilerdir.

Deylem, el-Firdevs, I, 398. Buhr, lim, 49. 376 Mslim, Mukaddime, 3. 377 Beyhak, uabul-man, II, 281. 378 Deylem, a.g.e., V, 359. 379 Mnv, Feyzul-Kadir, III, 378. 380 Ukayl, ed-Duf, IV, 425; Kr. Zerke, et-Tezkira fil Ehdsil-Mtehira, I, 107; mir, CeddulHass, I, 200. 381 Ukayl, a.g.e., IV, 425. 382 bn Hacer, Lisnul-Mzan, VI, 274. 383 Zerke, a.g.e., I, 107. 384 rak, el-Mun an Hamlil-Esfar, I, 62. 385 Sehav, el-Meksdul-Hasene, I, 757, 386 mir, a.g.e., I, 200.
375

374

67 Bu hadis ile ilgili olarak Acln387 ve evkn388 eserlerinde yukarda naklettiimiz bilgileri zikrederek bu hadisin zayf olduunu ifade etmilerdir. 389 2. Ali b. Abdullah es-Sann b. Mbarek, Zeyd b. Mbarek, Zeyd b. Habba, Abdurrahman b. Sbit b. Sevban, Osman b. Dvud, Dahhak b. Mezhim, bn Abbastan nakledildiine gre nsanlar, Ey Allahn Rasulu senden duyduumuz btn szleri, hadisleri insanlara konumuyoruz, anlatmyoruz. dediler. Hz. Peygamber: Evet, bir topluma bir eyler konuursunuz da onu akllar kavramaz da bu durum bazlar iin fitne olur. dedi. Osman b. Dvud mehuldur. Hadisine tabi olunmaz, bundan baka hadisi bilinmiyor.390 Bu hadisi Zeheb391, bn Hacer392 ve bnul-Cevzde393 eserlerinde nakletmilerdir. Hepsinin ortak ravisi Osman b. Davuttur. bn Hacer Osman b. Dvud el-Havln hakknda: Dahhktan rivyette bulunmutur. Kim olduu bilinmiyor. Haberi mnkerdir. Ukayli: Ona tbi olunmaz, hadis nakletmede mehuldur, hadisine itibar edilmez. Sadece yukardaki hadisle bilinir.394 demektedir. Bu bilgilerden dolay bu hadis gvenilir deildir. 3. Kasm b. Zekeriy, brahim b. Rid el-Adem, Elsem b. Meymn, s b. Meymn, Muhammed b. Kab, bn Abbastan nakledildiine gre Hz. Peygamber: Klelerinizi akllar orannda cezalandrn. buyurmutur.395 Deylem ise bu hadisi eserinde senedsiz olarak nakletmitir. 396 Kaysern eserinde ravilerden sa b. Meymunnun hadisleri terk edilen bir ravi olduunu kaydetmektedir.397 Bu hadisin farkl senedlerinin ortak ravisi sa b. Meymundur. sa hakknda bn Main: Problem yoktur, Eb Hatim: Sikadr, Eb Dvud: Sikadr, ancak onlar kader hakknda rivyetlerde bulunurlard. Dier konularda sikadrlar., bnu Dye: Kader hakknda rivyetlerde bulunur. O grdm ravilerin en tuhafdr., Yakub b. Sfyan: Hadisi bir ey deildir., ve bn Hibban: Sika rvlerden uydurmalara benzer eyler naklederdi. demektedir.398 sa hakknda hem olumlu hemde

Kr. Acln, Keful-Hafa, I, 224-226. Kr. evkn, el-Fevaidul-Mecmua, I, 164165. 389 evkn, a.g.e., I, 164165. 390 Ukayli, a.g.e., III, 201. 391 Zeheb, Mznul-tidal, V, 232. 392 bn Hacer, a.g.e., IV, 140. 393 bnul-Cevz, el- lelul-Mtenahiye, I, 130. 394 bn Hacer, a.g.e., IV,163 395 bn Adiy, el-Kmil, V, 24. 396 Deylem, el-Firdevs, III, 14. 397 Kaysern, Kitbu Marifetit-Tezkira, III, 1573. 398 bn Hacer, Tehzbut-Tehzib, IV, 445446.
388

387

68 olumsuz grler bulunmakla birlikte bir ravinin deerlendirilmesi konusunda olumsuz grler, eletiriler temel alnd iin bu hadis de problemlidir. 4. Deylemnin Cabir b. Abdullahtan senedsiz olarak naklettiine gre Hz. Peygamber: vnmek iin sylemiyorum ama insanlarn en ereflisi, en kymetlisi benim. Ey insanlar! Kim bize gelirse biz de ona gelir gideriz. Kim bize ikramda bulunur, cmert davranrsa, biz de ikramda bulunur, cmert davranrz. Kim bizimle mektuplarsa, biz de onunla mektuplarz. Kim bizim cenazemize katlrsa, biz de onun cenazesine katlrz. Kim bizim hakkmza riyet ederse, biz de onlarn haklarna riyet ederiz. Ey insanlar insanlarla sayglar (asaletleri) lsnce oturun. Dinleri (dine ballklar) lsnce insanlarla beraber olun. nsanlarn kiilikleri orannda evlerinde misafir olun ve akllar lsnce insanlarla ilgilenin.399 buyurmutur. Biz bu hadisin baka bir kaynan ve herhangi bir senedini bulamadk.

2.2.7. Akl Olmayann Dininin de Olmadn Bildiren Hadisler

1. Muhammed b. Selim, Hseyin b. Bistm el-Kf, Bir b. Galib el-Esed, Zhr, Mecma b. Fulan b. Cariye, Amcas Mecma b. Cariyeden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Hay imandan bir blmdr. Hayas olmayanda iman yoktur. Hayr tamamen ancak aklla anlalr. Akl olmayann dini yoktur.400 buyurmutur. bn Hacer ravilerden Beir b. Glib el-Esednin mehul olduunu kaydetmitir.401 2. Hasan b. Cerir es-Sr, Ebul-Cemhir, smail b. Ayy, Abdulaziz b. Ubeydullah, Mchid ve bn Abbastan nakledildiine gre Hz. Peygamber: kiiden kalem, sorumluluk kaldrlmtr. Uyanana kadar uyuyandan, yileene kadar deliden ve akledene, akil bali olana kadar ocuktan. buyurmutur.402 Senedde bulunan ravilerden Abdulaziz b. Ubeydullah b. Hamza hakknda Ukayl: Zayftr,403 Ahmed b. Hanbel: Hadisleri zayf ve mnkerdir. ve Eb Zura: Hadisleri problemlidir ve yalancdr.404 demitir.

Deylem, a.g.e., I, 45. bn Ebid-Dnya, Mekrimul-Ahlak, I, 44. 401 bn Hacer, Lisnul-Mzan, II, 28. 402 Tabern, el-Mucemul-Kebir, XI, 89. 403 Ukayl, ed-Duaf, III, 21. 404 Eb Htim er-Rz, el-Cerh vet-Tadil, V, 387.
400

399

69 Tabern ayn hadisi ayn senedle Mucemul-Evsatta naklederek bu ekliyle bu hadisi bn Abbastan sadece Ebul-Cemhirin naklettiini yani teferrd ettiini belirtmitir.405 Her iki hadiste rvleri ynyle tenkid edilmi olduundan zayftr. 2.2.8. Akl, Gnah ve badet likisini Aklayan Hadisler

1. Kim bir gnah ilerse akl ondan ayrlr ve bir daha ebediyen ona dnmez.406 Subk ve rak bu rivyeti hyda isnadn bulamad hadisler arsnda saymlardr.407 Kiinin bir gnah ilemesiyle aklnn kendisinden ayrlp bir daha ebediyen ona dnmemesi Kurna, Snnete ve vkya ters bir durum olduu iin bu rivyetin herhangi bir aslnn olmas mmkn deildir. 2. Abdulvehhab b. el-Mbrek, Muhammed el-Muzaffer, el-tk, Yusuf b. Ahmed, Muhammed b. Amr el-Hfz, drs b. Abdulkerim, shak b. Hsn, Sleyman b. Mslim Ebul-Mul el-Huz, Sleyman et-Teym, Nafi ve merden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Mhr Arta asldr. Haramlar inendii, Rabbe kar gelinerek gnah ilendiinde Allah Tel mhr gnderir ve o kiinin kalbini mhrler. Bundan sonra o kalp hibir ey akletmez,408 buyurmutur. Kaysern, bu hadisi Sleyman b. Mslim el-Hiab, Sleyman et-Teym, Nafi, bn merden naklederek: Bu haber mnkerdir. Sleyman b. Mslim el-Hiab mehul birine benziyor. Eski limlerden herhangi birinin onun hakknda bir ey sylediini grmedim. Hadisine uyulmaz demektedir.409 3. Kii akletmedii mddete namaz kabul olmaz. asl olmayan hadisler iinde ele almtr.412
410

rak, bu hadisi

naklettikten sonra: Bu hadisi merf olarak bulamadm demitir.411 Subk de bu rivyeti

405

Tabern, el-Mucemul-Evsat, III, 361. Gazl, hy, III, 113. 407 Subk, el-Ehadisul-Let fil-hy, VI, 331, rak, el-Muni an Hamlil-Esfar, II, 711. 408 bnul-Cevz, el-lelul-Mtenhiye, II, 775; Deylem, el- Firdevs, II, 463. 409 Kaysern, Kitbu Marifetit-Tezkira, III, 1519; Deylem, a.g.e., II, 463. 410 Gazl, hy, I, 159. 411 rak, el-Muni an Hamlil-Esfar, I, 116. 412 Subk, el-Ehadisul-Leti fil-hy, VI, 94.
406

70 2.2.9. Hz. Peygamberin Aklnn Artmas in Dua Ettiini Bildiren Hadisler

1. Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali el-Hkim el-Esferyan, Eb Muhammed Hasan b. Muhammed, Eb Ahmed Abdullah b. Kuray, bnul-Yemn, mer b. Yezid, Ziyad b. Alka ve Cerirden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Allahm iitmemi, grmemi ve aklm dnyadan faydalandr. eklinde dua ederdi. Beyhak, bu hadisin isnadnn zayf olduunu belirtmitir.413 2. Eb Ali Hasan b. Ahmed b. brahim b. zn el-Badd, Abdullah b. Cafer, Ykub b. Sfyan, Osman (bnul-Heys), Ebul-Mikdam Hiam b. Ziyad, Hiam b. Urve, babas ve ieden nakledildiine gre Hz. Peygamber yataa girdii zaman: Allahm iitmemi, grmemi ve aklm artr, onu benden varis yap, dmanlarma kar bana yardm et ve intikamn (misliyle mukabeleyi) bana gster. Allahm bor altnda kalmaktan ve alktan sana snrm ki bunlarn sknts ne ktdr der ve sonra yatard.414 Hadisin isnadnda bulunan Ebul-Mikdam eletirildii415 ve zayf bir rv olarak nitelendirildii416 iin bu hadis zayftr.

2.2.10. Aklla Rzklanan Kiinin Kurtulua Erdiini Bildiren Hadisler 1. Abdullah, Safvn b. s, smail el-Mekk, Ksm b. Eb Bezzadan nakledildiine gre Kueyr kabilesinden Ferut b. Hubeyra denilen bir adam Rasulullaha geldi ve Bizim Allahn yannda kendisine taptmz kadn ve erkek rablerimiz vard. Biz onlara dua ediyor onlar icabet etmiyorlar, istekte bulunuyor onlar vermiyorlard. Sana geldik ve Allah seninle bizi hidyete erdirdi. dedi. Rasulullah : Kim aklla rzklandrlrsa muhakkak ki kurtulua ermitir dedi. Adam: Ey Allahn Rasulu! Bana giydiin elbiselerden iki tane ver. dedi. Rasulullah ona elbiseleri giydirdi. Arafattaki bekleme yerinde Rasulullah bana nceki szlerini tekrar et. dedi. Ben de tekrarladm. Bunun zerine Rasulullah: Kim aklla rzklandrlrsa

Beyhak, uabul-man, IV, 170; Ali el-Muttak, Kenzul-Ummal, II, 329. Beyhaki, a.g.e., IV, 170. 415 Buhr, et-Trhus-Sar, II, 180. 416 bn Hacer, Lisnul-Mzan, II, 179.
414

413

71 muhakkak ki kurtulua ermitir. dedi. bn Ebid-Dnynn naklettii bu rivyet iin Tabern senedinde bilinmeyen bir rv olduunu sylemitir.417 Hadisin senedinde bulunan smail el-Mekkyi bn Mbrek zayf saym, Yahya b. Kattan ondan hadis nakletmemi, bn Main ise O hibir ey deildir demitir.418 Heysem: Senedinde ismi bilinmeyen bir ravi var, dierleri sikadr.419 demektedir. Ayn hadisi Beyhak uabul-manda420 Gurra b. Hubeyradan naklettikten sonra snadnda mehul bir ravi olan Sad b. Gusayd var. demitir.421 2. Aklla rzklandrlan kii kurtulua ermitir.422 Buhr Tarihinde423, Tabern Kebrde424, Gurra b. Hubeyradan naklettiler. Heysemi bu hadisin senedinde bir tane mehul ravi var, dierleri sikadr.425 Beyhaki, uabul-manda426 Gurra b. Hubeyradan naklettikten sonra: Senedinde mehul olan Said b. Gusayd var. demektedir.427 Bundan dolay hadisin bu ekli de problemlidir.

2.2.11. Akll Kiinin Nasl Davranmas Gerektiini Bildiren Hadis Hasan b. Sfyan e-eybn, Hasan b. Abdullah el-Kattn, bn Kuteybe, brahim b. Hiam b. Yahya b. Yahya b. El-assn, Babas, Dedesi, Eb dris el-Havln, Eb Zerden nakledildiine gre Eb Zer: Ey Allahn Rasulu! Hz. brahimin sahifesinde ne var? diye sorunca Rasulullah: Hepsi ibret verici rneklerdi. Allah Tel: Ey baskc, belal ve marur hkmdar, ben seni st ste dnya mal toplaman iin gndermedim, ben seni mazlumlara beddua ettirmemek iin gnderdim. nk ben, o mazlum kfir de olsa onun duasn geri evirmem. Akll kiinin aklna malub olmamas gerekir. Akll kiinin bir saatinde Rabbine yneldii, bir saatinde kendini hesaba ektii, bir saatinde Allahn yaratmasn dnd, bir saatinde de yiyecek ve iecei iin gayret sarfettii saatlerinin olmas gerekir. Ayrca akll kiinin ancak

bn Ebid-Dnya, Kitabul-Akl, s. 29; Tabern, el-Mucemul-Kebir, XIX, 33; Heysem, MecmeuzZevid, IX, 400, 401; eybn, el-had vel-Mesani, III, 158; Beyhak, uabul-man, IV, 159. 418 bn Hibban, el-Mecrhn, I, 120. 419 Heysem, Mevriduz-Zaman, I, 52,53; Hsib, el-Beyan vet-Tarif, I, 124 420 Kr. Beyhak, a.g.e., IV, 159. 421 Hsib, a.g.e., II, 127 422 Aclun, Keful-Hafa, I, 78. 423 Kr. Buhr, et-Trhul-Kebr, VII, 181. 424 Kr. Tabern, a.g.e., XIX, 33. 425 Hasb, a.g.e., I, 124. 426 Kr. Beyhak, uabul-man, IV, 159. 427 Hasb, a.g.e., II, 127

417

72 ey iin harekete gemesi gerekir. Bunlar ahiret iin azklanma, rzkn arama ve haram olmayan zevklerdir. Ayrca akll kiinin kendi zamann anlamas, kendi durumunu bilmesi ve diline sahip olmas gerekir. buyurdu.428 Hadisin ravilerinden brahim b. Hiam hakknda bnul-Cevz ve Eb Zura yalancdr, Eb Htim: Hadislerinin nakledilmemesi gerekir., Eb Tahir el-Makds: Zayf ve Zeheb: Terk edilmitir429 demilerdir. 2.2.12. Akl-Tedbir likisini Aklayan Hadisler

1. Mutayn, Ali b. El-Mnzir, Osman b. Said ez-Ziyat, Muhammed b. Abdullah Eb Rac el-Hbt, ube, Eb shak, Haristen nakledildiine gre Hz. Aliye olu Hasan baz sorular sordu. Hz. Ali: Rasulullah cahillikten daha iddetli bir fakirlik, akldan daha salam, gl bir mal, gnahlardan el ekme gibi vera, tefekkr gibi ibadet yoktur. Bunlar ancak hilmden sonra tamam olur derken iittim dedi.430 Bu hadisin ravilerinden Muhammed b. Abdullah Eb Rec el-Hbt hakknda bn Hibban: ubenin adn kullanarak ubeye ait olmayan hadisleri naklederdi431 demektedir. Kud ayn hadisi biraz farkl bir senedle tekrar nakletmitir. 432 Ancak bu senedde de eletirilen ravi Muhammed b. Abdullah Eb Rec el-Hbt bulunduu iin bu ekli de problemlidir. 2. Tabernde ayn konuyla ilgili olarak Hz. Aliden naklettii uzun bir hadisin konumuzla ilgili blm u ekildedir: Hz. Peygamber: Cahillikten daha iddetli bir fakirlik, akldan daha salam, gl bir mal, aknlktan daha garip bir yalnzlk, istiareden daha gl bir destek, tedbir gibi akl, gnahlardan el ekme gibi vera, tefekkr gibi ibadet, sabr ve haya gibi iman yoktur. Szn afeti yalan, ilmin afeti unutma, hilmin afeti sefihlik, ibadeti afeti ara vermek, arada bir yapmak, becerikliliin afeti kendini beenmek, cesaretin afeti azgnlamak-haddi amak, cmertliin afeti baa kakc olmak, gzelliin afeti kendini beenme, saygnln afeti vnmektir. Ey olum grdn bir kiiyi kesinlikle kmseme. Eer o kii senden hayrl ise baban, senin gibi ise kardein, senden kk ise olun gibi kabul et. buyurmutur.
428

bn Hibban, Sahih II, 78; Heysem, Mevriduz-Zaman, I, 52,53; bn Receb el-Hanbel, CmiulUlum vel-Hikem, I, 115; Mnzir, et-Terib vet-Terhib, III, 131 429 bn Hacer, Lisnul-Mzan, II, 122. 430 Kud, Msnedu-ihab, II, 3839. 431 bn Hacer, a.g.e., V, 221. 432 Kud, Msnedu-ihab, II, 39.

73 Ebul-Ksm: Bu hadisi ubeden Muhammed b. Abdullah Eb Reca elHbtden bakas rivyet etmedi. Osman b. Sad ez-Ziyat bu hadisle teferrd etti ve Aliden sadece bu isnadla rivyet etti. demitir.433 Muhammed b. Abdullah Eb Rec el-Hbt eletirilen434 bir ravi olduu iin bu ekli de problemlidir. 3. Konuyla ilgili dier bir rivyet ise Abdurrahman b. Amr el-Bezzar, Abdulmelik b. Yahya b. zn, Cafer b. Muhammed el-Firyb, brahim b. Hiam b. Yahya, Babas, Dedesi, Eb dris el-Havln, Ebu Zer yoluyla gelmektedir. Bu rivyete gre Hz. Peygamber: Ey Eb Zer! Tedbir gibi akl gnahlardan el ekme gibi vera, gzel ahlak gibi de saygnlk yoktur buyurmutur.435 Ancak bu hadisin senedinde de Ebu Htim ve dierlerinin yalanc dedikleri brahim b. Hiam b. Yahya el-assan 436 olduu iin bu rivyette gvenilir deildir. 4. Konuyla ilgili bir baka rivyet ise Ahmet b. Enes b. Mlik ed-Dmek elMugr, brahim b. Him b. Yahya el-assn, Babas, Dedesi, Eb dris el-Havln tarikiyle nakledildiine gre Ebu Zer ile Rasulullah arasnda yle bir diyalog gemitir. Ben: Ey Allahn Rasulu bana tavsiyede bulun dedim. Rasulullah: Sana Allaha kar takval olman tavsiye ederim. nk o, tabi olanlarn en fazla dikkat ettikleri konudur. dedi. Ben: Ey Allahn Rasulu daha fazlasn anlat dedim. O: Kurn okuman ve Allah zikretmen-hatrlaman- gerekir. nk bu, gklerde ve yerde senin iin nurdur. dedi. Ben: Ey Allahn Rasulu daha fazlasn anlat. dedim. O: Hayr konuman dnda susman gerekir. nk o, eytan senden kovucu ve din konusunda sana yardmcdr. dedi. Ben: Rasulullaha daha fazlasn anlat. dedim. O: Cihad etmen gerekir. nk o, mmetimin ruhbanldr. dedi. Ben: Rasulullaha daha fazlasn anlat. dedim. O: Miskinleri sev ve onlarla birlikte otur. dedi. Ben: Rasulullaha daha fazlasn anlat dedim. O: Senden daha aada olanlara bak, sttekilere bakma. nk byle yapman sahip olduun Allahn nimetlerine nankrlk yapmaman iin daha uygundur, onlar seninle ilikilerini kesse bile sen akrabalarn ziyaret et. dedi. Ben: Rasulullaha daha fazlasn anlat. dedim. O: Allah konusunda knaycnn knamasndan korkma. dedi. Ben: Rasulullaha daha fazlasn anlat dedim. O: Kendin iin sevdiini-istediini- bakalar iin de sev, iste. dedi. Sonra

Tabern, el- Mucemul-Kebir, III, 6869. Kr. bn Hacer, Lisnul-Mzan, V, 221. 435 Kud, a.g.e., II, 39. 436 Kr. Kinn, Misbhuz-Zucce, IV, 240.
434

433

74 eliyle gsme vurdu ve Ey Eb Zer! Tedbir gibi akl, gnahlardan el ekme gibi vera ve gzel ahlak gibi de saygnlk yoktur dedi.437 Bu hadisin senedinde de Ebu Htim ve dierlerinin yalanc dedikleri brahim b. Hiam b. Yahya el-assan var.438 5. Ayn konuyla ilgili dier bir rivyet ise Abdullah b. Muhammed b. Rumh, Abdullah b. Vehb, Md b. Muhammed, Ali b. Sleyman, Ksm b. Muhammed, Eb dris el-Havln ve Eb Zerden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Tedbir gibi akl gnahlardan el ekme gibi vera, gzel ahlak gibi de saygnlk yoktur buyurmutur. Zevidde hadisin isnadnda bulunan Kasm b. Muhammed el-Mrnin zayf bir ravi olduu belirtilmektedir.439 Ayrca hadisin senedinde zayf bir ravi olan el-Mad Muhammed el-fk elMsr
440

de bulunmaktadr.

2.2.13. Akl Ya likisini Aklayan Hadisler

1. Ebul-Kasm e-ehm, Osman b. Sad b. Muhammed el-Behr, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed b. Abdus el-Mzekk, Muhammed b. Halid b. Yezid, Muhammed b. mer b. Amr, Babas, Hkim b. Abde, Eyyub es-Sahtiyn, Eb Galbe ve bn Abbastan nakledildiine gre Hz. Peygamber: ocuk yedi yana kadar di karr, on drt yanda akl bali olur, yirmi bir yanda boyu tam olur (yirmi bir yana kadar boyu uzar), yirmi sekiz yanda akl tam olur, bundan sonra akl ancak tecrbe ile artar, krk yana geldiinde Allah Tel onu delilik czzam ve ciltteki alacalk gibi tm hastalklardan korur. Elli yana geldii zaman Allah onu bol bol rzklandrr. Altm yana geldii zaman Allah onu yer ve gk ehline sevdirir. Yetmi yana geldii zaman iyiliklerini sabit tutar, ktlklerini yok eder. Seksen yana geldii zaman ona azab etmekten hay eder. Doksan yana geldii zaman Allahn yeryzndeki esiri olur ve kalem onun aleyhine bir harf bile yazmaz. buyurmutur.441

Tabern, el-Mucemul-Kebir, II, 157. Kr. Heysem, Mevriduz-Zaman, I, 154. 439 bn Mce, Zhd, 24. 440 Kr. Kinn, Misbhuz-Zucce, IV, 240. 441 Suyt, el-Leliul-Masnua, I, 134,135; Aliyyul-Kr, el- Mevdat, I, 179.
438

437

75 Bu hadisin ravilerinden Ebul-Kasm e-ehm hakknda bn Hacer: Namaz dzenli olarak klmad iin limler kendisinden hadis rivyetini terk etmilerdir.442 demitir. 2. Enes b. Malikten nakledildiine gre Hz. Peygamber: mmetimden bir kii seksen yana ulat zaman Allah onun cildini Cehenneme haram klar. Doksan yana ulatnda ise ypranr ve akln kaybeder. O kii zerindeki Allahn delili akldr. Allah onun gemi gnahlarn balar, akln kaybettii halde bu yanda mslmandr. nk o, daha nce slam setii iin kalbine marifet nurunu koymu ve kalbini de buna balamtr- esir etmitir- Ondan faydalanmaya, rnn almaya devam etmektedir. yice ihtiyarlayp Mslmanlndan faydalanmaktan aciz kald, kuvvetini, akln ve karakterini kaybettii, gnahlara tabi olduu zaman Allahn dnyadaki esri diye isimlendirilir. nk o, zincire bal esir gibi imanna baldr. Bir yere gitmeye g yetiremez, Salih amel ilemekten aciz kalr.-Buna ramen- o slamn bayla baldr. Yz yana ulat zaman mrnn en zayf dnemine gelir ve bir ocuk hkmnde olur. Onun gnahlar yazlmaz. nk o imtihan edildi ve tevhide bal kald, onda tereddt edip geri dnmedi ve ona devam etti. Gen iken ona devam etti ve iyi bir gen, iyi bir orta yal oldu. Bu konuda gzel bir ekilde yart ve memnun olunan bir yal oldu. mrnn en zayf dnemine gelince bir ocuk hkmne dnd. Gemi gnlerinde yapt iyiliklerin karl verildi ve bu ihtiyarlndan dolay yapm olduu ktlkleri silindi.443 Bir kiinin sadece mrnden dolay sevap elde etmesi, gnahlarnn balanmas, cehennemden kurtulup cennetlik olmas Kurna, snnete ve akla ters bir durumdur. Dolaysyla incelemi olduumuz bu iki hadis metin asndan zayftr. 2.2.14. Akln ok Sayda Yaratldn ve nsanlar Arasnda Farkl llerde Taksim Edildiini Bildiren Hadisler 1. Tvus ve bn Abbastan nakledildiine gre: Hz. Peygamber bir muhacir ile ensar arasnda hkm vermi, baz konumalardan sonra Hz. Peygamber: Kullar arasnda akl farkl farkl taksim eden Allah ne ycedir. ki kiinin amelleri, iyilikleri, orular, namazlar ayn olur fakat akllar bir zerre ile Uhud dann fark gibi

442 443

bn Hacer, Lisnul-Mzan, II, 470. Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 158.

76 farkldr. Allah yarattklar arasnda akl ve yakinden daha nemli bir ey pay etmemitir. 444 Bu hadisin baka bir kaynan ve herhangi bir senedini bulamadmz iin problemli olduunu kabul ediyoruz. 2. Enesten nakledildiine gre Hz. Peygamber: Allah(c.c.), akl

karncalardan daha ok sayda yaratt. Baz insanlara bir tane, bazlarna iki tane, bazlarna bir sa, bazlarna bir farg, bazlarna da bir vesak verilmitir. dedi. bnusSelam: Onlar kimlerdir Ey Allahn Rasulu dedi. Hz. Peygamber: Onlar, akllar, yakinleri, gayretleri ve kendilerini hidyete erdiren kalplerindeki nur orannda Allaha itaate alanlardr.445 buyurdu. Bu hadisin de baka bir kaynan ve herhangi bir senedini bulamadmz iin problemli olduunu kabul ediyoruz.

2.2.15. Akln Kiiyi Cehennemden Koruyacan, Dnya ve Ahirette Mutlu Edeceini Bildiren Hadisler

1. Iyd b. Hammaddan nakledildiine gre Hz. Peygamber: Cehennem ehli be snftr ve onun iinde zubur yoktur. Zubur ise akldr. buyurmutur. Ayn hadisi Zeheb de nakletmektedir. Bu hadisle ilgili olarak Ukayl: Hadisin ravilerinden Iyad b. Hammad hadis rivyetinde bilinmeyen bir kiidir, bu konuda kendisine uyulmaz. dedii iin bu hadis problemlidir.446 2. Hz. Aieden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Asl madur olan kii akl konusunda yanl yapandr. nsanlar dnya ve ahirette Rablerine ondan daha stn bir eyle yaklamamlardr.(vesile edinmemilerdir.) buyurmutur.447 Biz bu hadisin baka bir kaynan ve herhangi bir senedini bulamadmz iin bu hadisin problemli olduunu dnyoruz. 3. Ebul-Ferec Muhammed, Ahmed, Haris b. Muhammed, Abdulaziz b. Ebn, ibl b. bad ve Abdulmelik b. Umeyrden nakledildiine gre Hz. Peygamber: ey vardr ki, kim bunlardan mahrum kalrsa dnya ve ahiretin hayrndan mahrum kalr. Bunlar: nsanlarn kendisiyle idare ettii akl, kendisiyle sefihlii reddettii hilm ve gnahlardan uzak tutan vera. buyurmutur.
Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 63. Hakm et-Tirmz, a.g.e., II, 64. 446 Zeheb, Mznul-tidal, VI, 428. 447 Deylem, el-Firdevs, IV, 211.
445 444

77 Eserinde bu rivyeti nakleden bn Ebid-Dnya: Bu hadisin isnad gerekten zayftr.448 dedii iin bu hadis gvenilir deildir. 4. Ebud-Derdadan nakledildiine gre Hz. Peygamber: ok baar ok akldan iyidir. Akl dnya ilerinde zararl, hiret ilerinde mutluluk vericidir. buyurmutur.449 Bu hadisin Firdevsten baka bir kaynan bulamadk. Hadisin metninde geen Akl dnya ilerinde zararldr. ksm bu hadisin akl konusunu n plana karmay istemeyen ravilerin uydurduu izlenimini verdii iin hadis problemlidir.

2.2.16. Akln nemini Bildiren Hadisler

1. Eb Thir el-Fakh, Eb Thir Muhammed Ebd, Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Bekir, Sevr b. Abdullah el-Anbar, Abdurrahman b. Osman Eb Bahril-Bekrv, Abdurrahman b. Yezid el-Amm, Babas, ve Hasandan nakledildiine gre Hz. Peygamber: lim mminin dostu, akl delli, alameti, amel deeri, hilm kp, sabr askerlerinin komutan, rfk babas ve yumuaklk da kardeidir. buyurmutur. Bu hadisi nakleden Beyhak hadisin munkat olduunu belirtmitir.450 2. Yahya b. Eyyub, Said b. Ebi Meryem, Yahya b. Eyyub, Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid, Ksm ve Eb Umameden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Yce Allahn: Kulum bana nafilelerle yaklamaya devam eder tki ben onu severim ve onun iiten kula, gren gz, konuan dili ve akleden kalbi olurum da bana dua ettiinde icabet ederim, istediinde veririm, yardm istediinde yardm ederim. Kulumun bana ibadetini ve bana olan samimiyetini severim. dediini nakletmitir. 451 Hikayeci ve retmenlerle istiare etmeyin hadisinin tenkidinde de naklettiimiz gibi bir hadisin isnadnda Ubeydullah b. Zuhr, Ali b. Yezid, Kasm, Ebu Abdurrahman birletikleri vakit bu haber ancak onlarn uydurmalar olaca iin bu hadisin herhangi bir gvenirlilii yoktur.452 Tabern ayn hadisi Cafer b. Muhammed el Firyb, Hiam b. Ammar, Sadaka b. Halid, Osman b. Ebil-tk, Ali b. Yezid, Kasm, Eb Umme yoluyla da

448

bn Ebid-Dnya, Kitabul-Akl, s. 68. Deylem, a.g.e., III, 300. 450 Beyhak, uabul-man, IV,161. 451 Tabern, el-Mucemul-Kebr, VIII, 206; Hakm et-Tirmz, Nevdir, 1, 265. 452 Kr. Suyt, el-Leliul-Masnua, I, 182-183.
449

78 nakletmitir.453 Bu rivyetinin senedinde bulunan Ali b. Yezidin hem kendisi hem de Kasm ve Eb Ummeden rivyetleri eletirilmitir.454 Eb Htim et-Temm bu hadisi eserinde Miyah b. Seri den naklederek Mcahidden garib rivyetlerde bulunduunu rivyetlerini delil almak doru olmadn belirtmitir.455 Suyt, bn Neccarn bu hadisi baka bir senedle Tarihinde naklederek mnkerdir dediini kaydetmektedir.456 2.2.17. Hz. Peygamberin Hastaland Zaman Yaz Malzemesi stediini Bildiren Hadis Huseyn b. shak et-Tuster, Osman b. Eb eybe, Yahya b. Zekeriya b. brahim b. Suveyd en-Neh, Hilal b. Miglas, Leys, Tvustan bn Abbas yoluyla nakledildiine gre: Rasulullah hasta iken kendisine destek olunmasn istedi ve Bana bir krek kemii getirin, benden sonra ebediyen ihtilafa dmemeniz iin bir yaz, belge yazaym dedi. Yanndaki insanlarda bir grlt oldu. Orada bulunanlardan ve Rasulullah dneminde hkimlik yapan bir kadn: Rasulullahn dediini yapmanz gerekir dedi. Bazlar: Sen sus senin akln yok dediler. Bunun zerine Rasulullah da: Asl sizin aklnz yok demitir.457 Tabernn naklettii metnin senedinde bulunan Leys b. Eb Selim hakknda cerh ve tadil limlerinden Ahmed b. Hanbel: Hadisleri problemlidir, onunla megul olunmaz, bn Cerir: Hadisleri ok kartrrd, bn Man ve bn Uyeyne: Zayftr ve bn Hibban: mrnn sonuna doru isnadlar kartryor, mrselleri merf olarak naklediyor ve sika ravilere ait olmayan hadisleri onlara aitmi gibi naklediyordu.458 demektedirler. Bundan dolay bu hadis gvenilir deildir.

Tabern, a.g.e., VIII, 221. Kr. bn Hacer, Tehzibut-Tehzib, IV, 237, 238. 455 Eb Htim et-Temm, el-Mecrhn, III, 12. 456 Suyt, el-Leliul-Masnua, I, 182, 183. 457 Tabern, a.g.e., XI, 36. 458 bn Hacer, Tehzibut-Tehzib, IV, 585, 586.
454

453

79 2.2.18. Akl Arttrd fade Edilen Sebze, Meyve Ve Yiyeceklerle lgili Hadisler

Kaynaklarda nakledilen birok hadiste baz sebze, meyve ve eitli yiyeceklerin beyni bytt, pek ok hastala ifa olduu belirtilmektedir. Biz burada bu konudaki tm hadisleri deil konumuzla alakal olan beynin artmasyla ilgili hadisleri ele alacaz. Bu tr konularla ilgili hadislerin yani mercimek, pirin, bakla, patlcan, portakal, zm, prasa, karpuz, ceviz, peynir ve helva gibi yiyecek maddeleri ve gl, nergis, meneke gibi iek ve bitkiler hakkndaki tm hadislerin uydurma olduuna dair genel bir grte bulunmaktadr. 459 1. Konuyla ilgili olarak Hseyin b. shak, Amr b. Husayn, Muhammed b. Abdullah b. Ulse, Sevr b. Yezd, Mekhl ve Vsileden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Size kaba tavsiye ediyorum. nk o, beyni arttrr, mercimei de tavsiye ediyorum, nk yetmi peygamber tarafndan kutsanmtr.460 buyurmutur. Bu hadisin senedinde bulunan Amr b. El-Husayn hakknda Eb Tahir elMakdis; zayftr, Zeheb ve Heysem; terkedilmitir demektedirler. Zerke ise Bu hadis batldr. Nevev: Karpuz, kavun, baklagiller, mercimek ve pirin yemekle ilgili sahih bir hadis yoktur. Sehav: Bu konuda sahih bir ey olmaz. Beyhaki, uab da Abdullah bn Mbareke bu konu soruldu ve o da Peygamberin lisannda byle tek bir sz yoktur. demitir. bnul-Cevz, bu hadisi ok sayda yolla naklettikten sonra bunlarn hepsinin uydurma olduuna hkmetmitir.461 2. Eb Abdullah el-Hafz, Muhammed b. Musa, Ebul-Abbas el-Esam, Abbas b. Velid b. Mezid, Mahled b. Kuray ve Abdurrahman b. Delhemden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Size kaba tavsiye ediyorum. nk o akl artrr ve beyni bytr.462 buyurmutur. bn Hibban, Siktn da Mahlad b. Kurayn hata yapan bir ravi olduunu kaydetmitir.463 Bu ravinin hata yapan biri olmasndan ve yukarda naklettiimiz grten dolay bu hadis gvenilir deildir. 3. Abdurrahman b. Delhemden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Size etrac tavsiye ederim. nk o, kalbi glendirir ve beyni arttrr.464 buyurmutur.

Mnv, Feyzul-Kadir, IV, 345; Kandemir, Mevz Hadisler, 175. Tabern, el-Mucemul-Kebir, XXII, 63. 461 Mnv, Feyzul-Kadir, IV, 345. 462 Beyhak, uabul-man, V, 102; Deylem, el-Firdevs, III, 27. 463 Mnv, Feyzul-Kadir, IV, 346. 464 Deylem, el-Firdevs, III, 30.
460

459

80 Bu hadis Abdurrahman b. Delhemden mudal olarak nakledildii465 iin gvenilir deildir. 4. Ali b. Eb Talibden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Size st tavsiye ederim. nk o, delilik, czam ve ciltteki alacalk gibi yetmi derde devadr.466 buyurmutur. Bu hadisi bu ekliyle baka herhangi bir kaynakta bulamadmz iin bu hadisin gvenilir bir aslnn, kaynann olduunu dnmyoruz. 5. bni merden nakledildiine gre Hz. Peygamber: Hamile kadnlarnza st rnleri yedirin. nk o ocuun akln artrr.467 buyurmutur. Bir nceki hadis gibi bu hadisi de bu ekliyle baka herhangi bir kaynakta bulamadmz iin bu hadisin gvenilir bir aslnn, kaynann olduunu dnmyoruz. 6. bni Abbas tan nakledildiine gre Hz. Peygamber: Sizin st imeniz gerekir. nk nasl maharetli parmaklar aln ovalayarak hastal tedavi ediyorsa o da kalpten hzn siler akl arttrr, zihni harekete geirir, grmeyi keskinletirir ve unutkanl giderir. buyurmutur. Bu hadisle ilgili olarak bn Arrk: Bu hadisin senedinde mnker hadisleri olan Muhammed b. brahim b. Amr b Yusuf vardr.468 dedii iin bu rivyet gvenilir deildir.

465 466

Mnv, a.g.e., IV, 335. Deylem, a.g.e.,III, 31. 467 Deylem, a.g.e., I, 100. 468 bn Arrk, Tenzhu-era, II, 262.

81 NC BLM MEVZAT KAYNAKLARINDA YER ALAN AKILLA LGL RVAYETLER Aklla ilgili rivyetlerin ounun uydurma olarak kabul edildiini daha nce ifade etmitik. Buradan hareketle Uydurma Hadislerde Akl adl bir alma da yaplmtr. Sz konusu rivyetler bu almada sened ve metin asndan ayrntl olarak incelenmitir. Biz burada ilgili rivyetleri tekrar ele almaktan ziyade, her birine ksaca deinmek istiyoruz. Biz bu rivyetlere deinirken szkonusu almada yer alan kaynaklardan ulaabildiklerimizi, ad geen almada yer almayan ve bizim ulama imkn bulduumuz zevid tr kaynaklara da yer verilecektir

3.1. Akln Alametlerini ve Akll Kimsenin Vasflarn Anlatan Rivyetler 1. Akl olmayann dini yoktur.469 2. Reislik ve ynetim akl iledir.470 3. Mminin ara gereci, biniti, adr ve sna, dinin direi, mctehidlerin sermayesi, ahiretin mamurluu, sddklarn kendisiyle bilindii ey akldr.471 4. nsanlarn biniti en salam olan, apak olan hedefe ulamada doru yolu en iyi gsteren ve bilgili olan, akl bakmndan en stn olandr.472 5. Akll kiilere dann ve onlarn tavsiyelerine muhalefet etmeyin yoksa piman olursunuz.473 6. Yce Allah akl ksma ayrmtr. Kimde bunlar varsa o kiinin akl tam olur, yoksa o kiinin akl da yoktur. Bunlar; Allah gzelce tanmak, Ona gzelce itaat etmek, Onun emirlerine gzelce sabretmektir.474 7. Sakal uzun olann akl ksadr.475 8. Yce Allah yeryznde akldan daha az bir ey yaratmamtr. Yeryznde akl krmz kibritten bile daha azdr.476
469

bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu, s. 61; Beyhak, uabul-man, IV, 157; Deylem, el-Firdevs, III, 217; Heysem, Buyetul-Bhis II, 803; Bsir, thaful-Mehera, VII, 368; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 95; bn Arrk, Tenzhu-era, I, 215; Ali el-Kar, el-Masn, 207; Acln, Keful-Haf, II, 487. 470 Deylem, a.g.e., II, 313; Heysem, a.g.e., II, 812; Bsir, a.g.e., VII, 369; bn Hacer, a.g.e., XII, 104; bn Arrk, a.g.e., I, 215. 471 Heysem, a.g.e., II, 806; Bsir, a.g.e., VII, 367; bn Hacer, a.g.e., XII, 94; bn Arrk, a.g.e., I, 219. 472 Heysem, a.g.e., II, 801; Bsir, a.g.e., VII, 372; bn Hacer, a.g.e., XII, 115; bn Arrk, a.g.e., I, 215. 473 Heysem, a.g.e., II, 812; Bsir, a.g.e., VII, 370; bn Hacer, a.g.e., XII, 106; bn Arrk, a.g.e., I, 215. 474 bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu, 61; Heysem, Buyetul-Bhis, II, 800; Bsir, thaful-Mehera, VII, 372; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 113; bn Arrk, Tenzhu-era, I, 175. 475 bn Tln, e-ezera, I, 380.

82 9. Kiinin aklna eyde itibar ediniz.; sakanln uzunluunda, knyesinde ve yznn naknda.477 10. Nafaka konusunda iktisatl olmak geimin yars, insanlarda ho geinmek akln yars, gzel soru sormak da ilmin yarsdr.478 11. Allaha imandan sonra akln ba insanlara sevgi ve efkatle muamele etmek, onlarla iyi geinmektir.479 12. Her eyin bir madeni ve cevheri vardr. Takvann cevheri de riflerin kalpleridir.480 13. Kiinin keremi dinidir, saygnl akldr, erefi de ahlakdr.481 3.2. Akl ve Allaha taat likisini Aklayan Rivyetler

1. Evin dayana direi olduu gibi dinin dayana da kiiyi Allaha kar gelmekten uzak tutan faydal akldr.482 2. Hz. Peygamber Mlk suresini hanginizin daha gzel amel ilediini snamak iin483 ksmna kadar okudu ve: En gzel amel, en gzel akldr, o da Allahn haramlarndan en ok saknmadr ve Allaha itaat olan amelleri en ok yapmaktr. dedi484. 3. Meleklerin ve insanlarn Allaha en itaatkr olanlar en akll olanlardr.485 4. Kii gzel akl sayesinde gndzlerini orula, gecelerini namazla geirenlerin derecesine ular. Kiinin gzel ahlak da ancak akl tam olunca tam olur. Bylece iman tam olarak rabbine itaat eder ve eytana kar durur. 486

bn Arrk, a.g.e., I, 224. Deylem, el-Firdevs, I, 89; bn Tln, a.g.e., I, 380; bn Arrk, a.g.e., I, 225. 478 Beyhak, uabul-man, IV, 167; Deylem, a.g.e., III, 75; Heysem, a.g.e., I, 160; bn Tln, a.g.e., I, 95; Acln, Keful-Haf, I, 179. 479 bn Ebid-Dnya, a.g.e., 61; Heysem, a.g.e., VIII, 17; bn Arrk, a.g.e., I, 202; Acln, a.g.e., I, 507508; evkn, el-Fevidul-Mecma, 338. 480 bn Kayym el-Cevziyye, el-Menrul-Mnif, 121; bn Arrk, a.g.e., I, 175; evkn, a.g.e., s. 475. 481 bn Ebid-Dnya, a.g.e., s. 24; Beyhak, a.g.e., IV, 160; Acln, a.g.e., II, 161. 482 bn Arrk, a.g.e., I, 222. 483 Mlk, 67/2. 484 Heysem, a.g.e., II, 804; Bsir, a.g.e., VII, 369; bn Hacer, a.g.e., 12, 101; bn Arrk, a.g.e., I, 217,218. 485 Muhsib, ereful-Akl, s. 56; Heysem, a.g.e., II, 804;; Bsir, a.g.e., VII, 368; bn, Hacer, a.g.e., XII, 113; III, 17; bn Arrk, a.g.e., I, 218. 486 Muhsib, ereful-Akl, 54. Heysem, Buyetul-Bhis, II, 811; Bsir, thful-Mehera, VII, 365; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 91; bn Arrk, Tenzhu-era, I, 214.
477

476

83 5. Hz. Peygamber; Bu misalleri veriyoruz, bunlar ancak lim olanlar anlar.487 ayetini okudu ve lim, Allahtan gelenleri akledip iyi anlayan ve itaatle amel eden, Onun gazabndan da kanan kimsedir dedi.488 6. nsanlar dnyada birbirlerine aklla stnlk salarlar ve ahirette de akllar lsnce mkfatlandrlrlar.489 7. Hz. Peygamber: Ey Uveymir, Allahn haramlarndan saknarak ve farzlern yerine getirerek akln arttr, akll ol. dedi.490 8. Her kimde akl seciyesi ve yakin mizac varsa gnahlar ona hibir zarar veremez. nk her bir gnah ilediinde hemen tvbe eder ve gnahlar silinir. Geriye de sadece faziletli amelleri kalr ki onlarla da cennete girer.491 9. Akll kimse, Allaha itaat eden ve ondan korkandr. Atee ise sadece akla kar direnen ve ondan kanan kimse der. Allah her kimin hayrn isterse ona akll kiiyi arkada eder.492 10. Cennet ehlinin dereceleri ve Allaha yaknlklar akllar oranndadr.493 11. Kyamet gnnde mminlerin efendileri, Allahtan gelenleri en iyi anlayanlar, en aklllar da Allaha en gzel ekilde itaat edenleridir.494 12. Srattan geii en kolay ve en gzel olacaklar akl en gzel olanlardr. Bunlar Allaha isyan olan amelleri terk edip, Onun rzasna uygun amelleri yapanlardr.495 13. Mminlerin Allaha en sevimli olanlar Allaha itaat konusunda ciddi olan Allahn kullarna nasihatte bulunan, akll olan ve ona gre amel edenlerdir.496 14. Adiy b. Hatem Hz. Peygambere gelerek babasnn efendiliinden, aklndan ve erefinden bahsederek onu vd. Bunun zerine Hz. Peygamber: Dnyada ve ahrette, efendilik eref ve akl Allaha itaat olan amelleri ilemektir. buyurdu.497

487 488

Ankebut, 29/43. Heysem, a.g.e., II, 812; bn Arrk, a.g.e., I, 214. 489 Muhsib, a.g.e., 56; Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 62; Heysem, a.g.e., II, 805; Bsir, a.g.e., VII, 367; bn Hacer, a.g.e., XII, 93; bn Arrk, a.g.e., I, 219. 490 Hakm et-Tirmz, a.g.e., II, 63; Heysem, a.g.e., II, 808; bn Hacer, a.g.e., XII, 124; bn Arrk, a.g.e., I, 217. 491 Hakm et-Tirmz, a.g.e., II, 63; bnul-Cevz, el-Mevdat, I, 275; Bsir, a.g.e., VII, 368; bn Hacer, a.g.e., XII, 98; bn Arrk, a.g.e., I, 176. 492 bn Arrk, a.g.e., I, 220. 493 bn Arrk, a.g.e., I, 222. 494 bn Arrk, a.g.e., I, 224. 495 bn Arrk, a.g.e., I, 224. 496 Muhsib, a.g.e., 57; bn Arrk, a.g.e., I, 221. 497 bn Arrk, Tenzhu-era, I, 223; Ali el-Kar, el-Masn, 257; Acln, Keful-Haf, II, 554.

84 15. Her kim gndzlerini orula, gecelerini namazla geirenlerin bile ulaamayaca derecelere ulamak istiyorsa, nefsin holanmad eyleri yapmaya devam etsin ki bunu da ancak akll kiiler yapabilir.498 16. Hz. Peygamber Hz. Aliye hitaben: Ey Ali, insanlar iyiliin eitlerini uygulayarak Rablerine yaklamak istediklerinde sen akln eitlerini uygula, bu ekilde onlar dnya ve ahirette geersin. dedi.499 3.3. Akl ve Allahn Emrini Anlama likisini Aklayan Rivyetler

1. Nice akll kimseler vardr ki, insanlarn yannda deerleri olmad halde Allahtan gelen emri anladklar iin onlar kurtulua ererler. 500 2. Ahiret gnnde insanlarn en gbta edilecek olanlar, Rablerinden olanlar akleden marifet ehlidir.501 3. Muhakkak ki, gece ve gndz ibadet eden bin bidin lm, Allahn emrini anlayan, helal ve haram bilen bir tek akll kimsenin lmnden daha hafiftir.502 3.4. Akl ve Cehlin, Akll le Cahilin Karlatrlmasn Bildiren Rivyetler 1. Akll kimsenin vasflar unlardr: Kendisine kar cahilce davrananlara yumuak davranr, konumak istediinde dnr hayrsa konuur, er ise susar, faziletli bir amel grdnde onu frsat bilir. Akll kii bu gibi hasletlerle tannr. Cahilin vasflar ise unlardr: Kendisiyle muamelede bulunan kiiye zulmeder, konumalar dncesizdir, faziletli bir amel grdnde ondan yz evirir ve ok yava davranr. te bu vasflar akldan mahrum olan cahil kimsenin vasflardr.503 2. Ey insanlar! Rabbinizden gelenleri iyi akledin ve birbirinize akl tavsiye edin. O akl sayesinde Rabbinizden gelen emir ve yasaklar bilir ve anlarsnz. Biliniz ki akl, sizin Allah katnda eref ve asaletinizdir.504

498 499

bn Arrk, a.g.e., I, 221. bn Arrk, a.g.e., I, 221. 500 Beyhak, uabul-man, IV, 158; Heysem, Buyetul-Bhis, II, 801; Bsir, thful-Mehera, VII, 372; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 112; bn Arrk, a.g.e., I, 215; evkni, el-Fevidul-Mecma, 477. 501 bn Arrk, a.g.e., I, 221. 502 Muhsib, ereful-Akl, 54. Deylem, el-Firdevs, III, 455; Heysem, a.g.e., II, 813; Bsir, a.g.e., VII, 373; bn Hacer, a.g.e., XII, 121; bn Arrk, a.g.e., I, 216. 503 Muhsib, ereful-Akl, 55; Heysem, Buyetul-Bhis, II, 815; Bsir, thful-Mehera, VII, 373; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 116; bn Arrk, Tenzhu-era, I, 216,217. 504 bn Arrk, a.g.e., I, 214.

85

3.5. Akl-badet likisini Aklayan Rivyetler

1. Kii akl fazileti gibi bir fazilet kazanmamtr. O akl kendisini hidyete gtrr, ktlkten ve helak olmaktan da korur. Kiinin akl tam olmadka ne iman tam olur, ne de dini mstakim olur.505 2. Kii namaz klar, hacceder, ancak kyamet gnnde mkafat kendisine akl orannda mkafat verilir.506 3. Bir kii Hz. Peygambere gelerek: Ey Allahn Resul! Bir adam geceleri namaz klsa, gndzleri oru tutsa, hacc ve umre yapsa, Allah yolunda gaza etse bu ekilde on haslet sayd ve byle bir kiinin kyamet gn Allah katndaki derecesi nasl olur? dedi. Hz. Peygamber: Btn bu yaptklarndan dolay onun kyamet gnndeki sevab ancak akl orannda olur dedi.507 4. nsanlarn dnya ve ahirette amel bakmndan en faziletlileri akl bakmndan en gzel olanlardr. nk akl amellerin efendisidir. 508 5. bn Abbas Hz. Aienin yanna gelerek: Ey Mminlerin annesi, bir adam ok uyuyor ve az kyam ediyor, dieri ise ok kyam edip az uyuyor; bunlarn hangisi Allah katnda daha sevgilidir? Diye sorunca Hz. Aie: Ben bu soruyu Hz. Peygambere sorduumda O: Akl gzel olan daha sevgilidir dedi.509 6. Eb Bekir bir gn darya kmt. Hz. Peygamberle karlanca; Ey Allahn Rasl ne ile gnderildin? diye sordu. Hz. Peygamber: Aklla dedi. Eb Bekir: Ne ile emrolundun? diye sorunca Hz. Peygamber: Aklla diye cevap verdi ve Kyamet gn insanlar akllar orannda mkfatlandrlacaklar. Allahn kurallarna uygun yaayan akll diye isimlendirilir, biraz gayret ederse bid, biraz daha gayret ederse en iyi insan olarak isimlendirilir. Ancak akldan nasibi olmayan bir kii ne kadar ok ibadet ederse etsin btn almalar boa gitmitir. dedi.510 7. Bir topluluk Hz. Peygamberin yannda bir adam iyilii konusunda ar derce vnce Hz. Peygamber: Onun akl nasldr? diye sordu. nsanlar: Ey Allahn
Muhsib, a.g.e., 54; Heysem, a.g.e., II, 801; Bsir, a.g.e., VII, 373; bn Hacer, a.g.e., XII, 121; bn Arrk, a.g.e., I, 213. 506 bn Arrk, a.g.e., I, 203. 507 Heysem, a.g.e., II, 808; Bsir, a.g.e., VII, 375; bn Hacer, a.g.e., XII, 123; bn Arrk, a.g.e., I, 214. 508 Heysem, a.g.e., II, 808; Bsir, a.g.e., VII, 375; bn Hacer, a.g.e., XII, 122; bn Arrk, a.g.e., I, 217. 509 Hatib el-Badd, Trhu Badad, VIII, 359; bn Arrk, a.g.e., I, 176; evkni, el-Fevidul-Mecma, III, 47. 510 Heysem, Buyetul-Bhis, II, 810; Bsir, thful-Mehera, VII, 376; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 126; bn Arrk, Tenzhu-era, I, 217,218.
505

86 Rasl! Biz sana adam ibadetinden, iyiliinden bahsediyoruz sen ise aklndan soruyorsun deyince Hz. Peygamber: Muhakkak ki ahmak ahmakl sayesinde fcirin gnahlarndan daha byk gnahlara der. Kullar yarn akllar nispetinde yksek dereceler elde ederler ve Rablerine yakn olurlar. dedi.511 8. Hz. Peygamber: Muhakkak ki iki kii mescide giderler ve namaz klarlar. Birisi Uhud dandan daha ar sevap kazanrken dieri zerre miktar kadar dahi sevap kazanamaz. dedi. Bu nasl olur? diye sorulunca kii aklnn gzellii orannda sevap kazanr. dedi.512 9. Allah kullar arasnda akldan daha faziletli bir ey taksim etmemitir. Akll kimsenin uykusu, cahilin seher vakitlerini kyamla, rukuyla, secdeyle geirmesinden daha hayrldr. Akll kimsenin yiyip imesi, cahilin hi ara vermeden oru tutmasndan daha hayrldr. Allah akl kemale ermemi ne bir resul, ne de bir neb gndermemitir. Hz. Peygamberin akl btn mmetlerinin aklndan daha efdaldi. Akll kimsenin Allah katnda ulat dereceye hibir bid ibadetleriyle ulaamaz.513 10. Allahn honutluu akl ve nasihat ehline vaciptir. Allahn gazab da cehalet ve tefrit ehline vaciptir.514 11. Kimin lisan doru szl, sukutu ok ve insanlar da ondan gelebilecek erden emin ise ite bu akll kimsedir. sterse Allahn kitabn oka okumuyor olsun. Kullar asla akldan daha gzel bir ziynetle sslenemezler ve cehaletten daha irkin bir ziynetle de sslenemezler.515 3.6. Akl-Gnah likisini Aklayan Rivyetler 1. Bir kii arap ierse arabn o kiinin aklndan alp gtrdkleri ona kyamet gnne kadar geri dnmez.516 2. Her kim iki ile karnn doldurursa yedi gn namaz kabul olmaz. ki akln gtrrde farzlardan birini unutursa, krk gn boyunca namazlar kabul olmaz ve bu gnlerde lrse kfir olarak lr.517
511

Muhsib, ereful-Akl, 54; bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu, 28; Heysem, a.g.e., II, 802; Bsir, a.g.e., VII, 373; bn Hacer, a.g.e., XII, 117; bn Arrk, a.g.e., I, 213. 512 Hakm et-Tirmz, Nevdir, II, 62; Heysem, a.g.e., II, 805; bn Hacer, a.g.e., XII, 102; Bsir, a.g.e., VII, 369; bn Arrk, a.g.e., I, 217,218. 513 bn Arrk, a.g.e., I, 223. 514 bn Arrk, a.g.e., I, 222. 515 bn Arrk, a.g.e., I, 225. 516 bn Arrk, Tenzhu-era, II, 222. 517 bn Arrk, a.g.e., II, 229.

87

3.7. Akln Yaratl ve Yaratlmlar En stn Oluunu Aklayan Rivyetler

1. Abdullah b. Selam, Hz. Peygambere gelerek baz sorular sormu ve Hz. Peygamber cevap olarak: Yce Allah gkleri ve yeri yarattnda melekler: Rabbimiz! Artan daha byk bir ey yarattn m? diye sorunca Yce Allah: Evet, akl yarattm. Akl kum taneleri kadar eitli snflara ayrdm. nsanlara farkl llerde verilmitir. diye cevap verdi.518 2. Hz. Peygamber bir gn Uhud dana bakt ve: Bu bizi seven bizim de kendisini sevdiimiz bir dadr. Yce Allahn mahlkatnda onun arln bilen bir ey yoktur. Akl sahibi kiinin yapt tesbihin ve tahmidin bir tek harfinin arl Uhuddan daha ardr.519 3. Hz. Peygamberin hanm ie peygamberimize: Dnyada kullara verilen en stn ey nedir? diye sorunca Hz. Peygamber: Akldr dedi. ie: Ahirette nedir? dedi. Hz. Peygamber: Allah rzasdr dedi. ie: Ey Allahn Rasul, akll kimse mi yoksa gecelerini ibadetle, gndzlerini orula geiren ve Allah yolunda savaa katlan kii mi daha faziletlidir? dedi. Hz. Peygamber: Ey ie zaten bu saydklarn aklllar yapar. dedi.520 4. Yce Allah varlklar yaratt zaman gkleri, yeri, denizleri, btn hayvanlar, melekleri ve cinleri aklla tartt ve akl hepsinden ar ve stn geldi. Bunun zerine: zzetime yemin ederim ki, benim katmda senden daha erefli bir varlk yaratmadm, benim yanmda yaratlmlarn en deerlisi akl en gzel olandr. dedi.521 5. Kullarn kazandklar arasnda akldan daha gzel bir ey yoktur. Gzel amellerin her birinin bir sevab vardr, en efdal sevap ise akldr.522

3.8. Akln Alametlerini ve Akll Kimsenin Vasflarn Aklayan Rivyetler 1. Kiinin aklna eyde itibar ediniz; sakalnn uzunluunda, knyesinde ve yznn naknda.523
518

Heysem, Buyetul-Bhis, II, 807; Bsir, thful-Mehera, VII, 374; bn Hacer, el-Metlibul-liye, XII, 119; bn Arrk, a.g.e., I, 219,220. 519 bn Arrk, a.g.e., II, 229. 520 bn Arrk, a.g.e., I, 222. 521 bn Arrk, Tenzhu-era, I, 222. 522 bn Arrk, a.g.e., I, 220.

88 2. Nafaka konusunda iktisatl olmak maietin yarsdr, insanlarla ho geinip sevilip saylmak akln yarsdr, gzel soru sormakta ilmin yarsdr.524 3. Allaha imandan sonra akln ba insanlara sevgi ve efkatle muamele etmek, onlarla iyi geinmektir.525 4. Kiinin keremi dinidir, saygnl akldr, erefi de ahlakdr.526 5. Sakaln uzunluu akln azlna delildir.527 3.9. Akl ve Kulluk likisini Aklayan Rivyetler 1. Din akln ta kendisidir. Kimin dini yoksa akl da yoktur.528 2. Hz. Peygambere ashabndan biri ibadetinden dolay vldnde akl nasldr diye sorard. Eer kendisine gzeldir derlerse bunu dilerim derdi. yet gzel deil derlerse, o zaman bu bahsettiiniz arkadanz sizin zannettiiniz derecelere ulaamaz derdi.529 3. Akl durumunu bilmedike bir kiinin Mslmanl sizin hounuza gitmesin.530 3.10. Akl Artran eyleri Anlatan Rivyetler

1. Sakz kullannz, nk o, parmaklarn yzdeki teri sildii gibi kalpteki hzn siler, kalbi glendirir, akl artrr ve zihni tezkiye eder.531 2. Kaba size tavsiye ederim, nk o, akl artrr, zeky oaltr.532 3. Yaktin kabandan yiyin, yet etli sulu bir yemek yapacaksanz kaba oka koyun. nk kabak akl arttrr.533

Deylem, el-Firdevs, I, 89; bn Arrk, a.g.e., II, 225. Beyhak, uabul-man, IV, 167; Deylem, a.g.e., II, 75; Tabern, Mucemul-Evsat, VI, 156; Kud, Msnedu-ihab, I, 55. 525 bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu, 38; Kud, a.g.e., I, 202; Tabern, Mucemus-Sair, II, 21; bn Arrk, a.g.e., I, 202; evkn, el-Fevidul-Mecma, 338. 526 bn Ebid-Dnya, a.g.e., 24; Beyhak, a.g.e., IV, 160; bn Tln, e-ezera, I, 232. 527 Acln, Keful-Haf, II, 60. 528 Cebr, el-Mtehir, 46. 529 Hakm et-Tirmz, Nevdir, 60; bn Arrk, a.g.e., I, 203; evkn, a.g.e., 477. 530 bn Ebid-Dnya, a.g.e., 26; bn Arrk, a.g.e., I, 203. 531 bn Arrk, Tenzhu-era, I, 262. 532 evkn, el-Fevidul-Mecma, 482. 533 Acln, Keful-Haf, II, 170.
524

523

89 3.11. Akl Nisbetince badet ve Mkfat ile lgili Rivyetler

1. Hz. Peygamber bir soru zerine: Ben aklla gnderildim, aklla emrolundum. nsanlar aklla sorulacaklar ve aklla mkfatlandrlacaklar. dedi.534 2. Cennette sadece akl sahiplerinin girecei her eyi nurdan yaratlm bir ehir vardr.
535

3. Kyamet gn Cennet on bin ksma ayrlr; dokuz bin dokuz yz doksan dokuzu akl ehlinindir ve onlar arasnda paylatrlr. Ancak biri dier mminlerin ve muhacirlerin tembellerinindir.536 4. Mminlerin Allaha en sevimli olanlar Allaha itaat konusunda dimdik olan, ciddiyet gsteren akll olan ve ona gre amel eden kimselerdir. 537 5. Muhakkak ki kii namaz ve cihad ehlinden de olsa, anacak akl orannda mkfatlandrlr.538 6. Ben ahidim ki; akll bir kimsenin aya srer, Allah onu kaldrr, ykseltir, yine aya srer, Allah yine kaldrr, ykseltir. O kii Cennete girene kadar bu byle devam eder.539 3.12. Aklla lgili Muhtelif Rivyetler

1. Dnya, evi olmayann evi, mal olmayann maldr. Onu akl olmayan toplar, biriktirir.540 2. Marifet; malmn ba, akl; aslm, dinim, eref; esasm, ilim; silahm, zhd; mesleim, cihad; yaratlm, namazda gzmn nurudur.541 3. Sizden biriniz cim esnasnda ok konumasn, yoksa ocuu dilsiz doar. Sizden biriniz devaml surette suya bakmasn, nk bu onun akln gtrr.542 4. Akl veren Allah ne ycedir.543 5. Kiinin elisi onun aklnn seviyesini gsterir.544
534 535

bn Arrk, a.g.e., I, 221. bn Arrk, a.g.e., I, 223. 536 bn Arrk, a.g.e., I, 220. 537 bn Arrk, a.g.e., I, 221. 538 bn Ebid-Dnya, el-Aklu ve Fadluhu, 30; bn Kayym, el-Menrul-Mnif, 122; bn Arrk, a.g.e., I, 203; evkn, a.g.e., 475. 539 bn Ebid-Dnya, a.g.e., 21; Deylem, el-Firdevs, I, 46. 540 Cebr, el-Mtehir, 31. 541 Cebr, a.g.e., 46; evkn, el-Fevidul-Mecma, 1019. 542 bn Arrk, Tenzhu-era, II, 216. 543 Acln, Keful-Haf, I, 538.

90 6. kindiden sonra uyuyup da akl tutulan, duran kimse kendisinden bakasn sulamasn.545 7. Yz elli senesi olduunda evlendirmekten saknn, nk bu senede kim evlenirse Allah onun akln gtr, dinini harab eder, bu kimsenin ne dnyas ne de ahireti iyi olur.546 8. Rzk ahmakla, mahrumiyet akla, bela ve yakn ise sabra verildi.547 9. Akll dman cahil dosttan hayrldr.548 10. mmetimin helaki fcir lim ve akll olduu halde cahil olan kimsedendir.549 11. Akll kiinin dmanlndan Allaha snn.550 Yukarda nakletmi olduumuz baz rivyetlerde; akl olmayann dininin olmad, reislik ve ynetimin aklla olduu, akll kiilere danmak gerektii, akll olan kiinin Allaha itaat edecei, ancak akll kiilerin ibadetleri hakkyla anlayarak uygulayabilecei ve akll kiinin davranlarnn cahil bir kiinin davranlarndan ok farkl olaca gibi konular anlatlmaktadr. Bu rivayetler metin asndan Kurana, Snnete ve vkya ters dmemekle birlikte sened asndan eletirilmilerdir. Baz rivyetlerde ise; sakal uzun olann aklnn ksa olduu, bir kii arap itiinde aklnn ondan ayrlaca ve kyamete kadar geri dnmeyecei, sakz inemenin ve kabak yemenin akl arttraca gibi konular anlatlmaktadr. Bu rivayetler anlam olarak Kurana, Snnete ve vkya ters dtkleri iin, hem metin hem de sened asndan eletirilmilerdir.

544

bn Tln, e-ezera, I, 311; Ali el-Kr, el-Esrrul-Merfa, 208; Acln, a.g.e., I, 481. bn Arrk, Tenzhu-era, II, 290; Cebr, a.g.e., 165. 546 bn Arrk, a.g.e., III, 346. 547 Deylem, el-Firdevs, IV, 385. 548 Ali el-Kr, a.g.e., 244; bn Tln, a.g.e., I, 388. 549 Ali el-Kr, el-Masn, 230; Acln, a.g.e., II, 442. 550 bn Tln, a.g.e., I, 586; Acln, a.g.e., II, 72.
545

91 SONU Kurnda akl kelimesi krk dokuz yette ve fiil formunda kullanlmtr. lgili ayetler bize, Yce Allah tarafndan insanoluna verilen bu melekenin her konuda aktif, ilevsel ve retken hale getirilmesini bylece akln kullanan bireyler ve dolaysyla toplumlar olmamz gerektiini bildirmektedir. Kurnda akl muhatap alan yetlerin toplam yedi yz kadar olduunu, Peygamberlerin zeki insanlar olduklar, Hz. Peygamberin sz ve davranlarnn nemli bir ksmnn itihatlarna dayand, insann ancak akl ve iradesiyle Yce Allahn halifesi olabildii, akln bireysel ve toplumsal hayatmzda ne kadar nemli bir rol oynad dnldnde Hz. Peygamberin de akl ve nemiyle ilgili pek ok sz sylemi olmas gerektii kanaatine varmaktayz. Bununla birlikte bu konudaki hadislerin neredeyse tamamnn zayf ve hatta bazlarnn uydurma olarak

nitelendirilmi olmas dikkat ekicidir. Konuyla ilgili hadisler Dvud b. el-Muhabber, Sleyman es-Sicz gibi gvenilir olmayan raviler zerinde odaklanmtr. Bu konuyla ilgili rivyetlere Ktb-i Sitte dndaki dier hadis kaynaklarnda ve zellikle mevzat kaynaklarnda rastlanmaktadr. Gerek akl kelimesinin getii hadisler ve gerekse keyyis, nuh ve dima gibi akl kelimesinin mrdiflerinin yer ald rivyetler sened ve metin kriterlerine gre incelendiinde tamamnn proplemli olduu ortaya kmtr. Klasik hadis usulne gre yapm olduumuz bu aratrmada bylesine nemli bir konuda hibir sahih hadisin bulunmamas bizlere, konunun farkl bir ekilde ele alnmas gerektiini gstermektedir. Konuyla ilgili rivyetlerin merkezinde yer alan Dvud b. el-Muhabber hakkndaki deerlendirmelere bakldnda onun nceleri iyi bir insan olduu, sonralar ise Mtezl kimselerle arkadalk ettii ve onlardan etkilendii ifade edilmektedir. Bu durum, ehl-i hadis limlerinin ona bir tepki olarak, naklettii rivyetlerin zayf ya da uydurma olduu ynnde gr bildirmelerine sebep olmu olabilir. Bylelikle akl ve reyi n plana alan bata Mtezile olmak zere benzer mezheplere koz verilmemesine gayret edilmi olabilir. alma yapm olduumuz konunun daha net olarak ortaya konulmas ve anlalmas iin akl ve akletmeyle yakn anlamlar tayan kalb, fuad, sadr, tefekkr, tedebbr, tezekkr ve ilim gibi konularla ilgili hadislerin ve limlerin bal bulunduklar

92 mezheplerin grlerinin yaptklar ilm almalarna ne kadar yansm olduu hakknda aratrmalar yaplrsa bu durum daha da netlik kazanacaktr. Akl konusuyla ilgili rivyetler Ehl-i Hadis tarafndan Mtezileye tepki olarak tarafgir bir yaklamla her ne kadar zayf ve hatta uydurma olarak nitelenmi olsa da, Rey Ekolne mensup limler arasnda kabul grm, mehur olmu ve birou da delil olarak kullanlmtr.

93 KAYNAKA Acem, Refik (1999), Mevst Mustalahhit-Tasavvufil-slmiyye, Lbnan:

Mektebet Lbnan. Acln, smail b. Muhammed el-Cerrah (h.1405), Keful-Hafa ve Mzll-lbs, Tahk. Ahmed el-Kala, Beyrut. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah e-eybn (1992), Msned, stanbul: ar Yay. ............(1988), el-lel ve Marifetr-Rical, Tahk. Vasayullah b. Muhammed b. Abbas, Beyrut: el-Mektebetul-slm-Drul-Hn. Ali el-Kr, el-Herev el-Mekk (h.1391), el-Esrr'l-Merfa fil Ahbril-Mevda (Mevdtl-Kbr), Messesetur-Risale. ........... (1978), el-Masnu' fi Ma'rifeti'l-Hadisi'l-Mevd (Mevdts-Sur), thk. Abdlfettah Eb Gudde, Beyrut: Mektebet'l-Matbuati'l-slmiyye. mir, el-Ceddul-Hass (h.1412), Tahk. Bekir Abdullah Eb Zeyd, Drur-Rye. Arslan, Huls (Eyll-Aralk 2003), Tanr hakknda Konumann Bir Metodu Olarak el-stidll bi-hid alel-Gib (Kad Abdulcebbar rnei ), Tabula Rasa, Yl III/IX, s. 65-85. Asname, Salih (1994), Mustalahtul-Kurniyye, Londra: Cmiatul-lemiyye lil Ulmil-slmiyye. Ate, Ali Osman (2000), Hadis Temelli Kalp Yarglarda Kadn, stanbul: Beyan Yaynlar. ........... (2001) Hadislerin Deerlendirilmesinde Akln Konumuyla lgili Baz Tartmalar ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Adana, c. 7, say, 7, s. 1777-1788. Ayasbeyolu, Nevzat (1964), Kurnda Akl, stanbul Yksek slam Enstits Dergisi, stanbul, Say, 2, s. 4754. Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. Hseyin (1990), uabul-man, Thk., Muhammed Sad, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye. Bezzar, Eb Bekir Ahmed b. Amr b. Abdulhlk (h.1409), Msned, Tahk. MahfzurRahman Zeynullah, Beyrut: Messesetu Ulmul-Kurn. Bilmen, mer Nasuhi (1993), Kurn- Kerimin Trke Meli lsi ve Tefsiri, stanbul: Kahraman Yaynclk. Tahk. Muhammed es-Sabba, Drul-Emane-

94 Bolay, Sleyman Hayri (1989), Akl maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (II. Cilt), stanbul. Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smil (1992), el-Cmius-Sahih, stanbul: ar Yay. ........... (1997) et-Trhus-Sar, Tahk. Muhammed brahim Zyid, Haleb: Drul-Va. ............ (t.y.) et-Trhul-Kebr, Tahk. Him en-Nedv, Drul-Fikr. ........... (h.1396) ed-Duafus-Sar, Tahk. Mahmud brhim Zyid, Haleb: Drul-Vai. Bula, Ali (1990), akl mad., Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (Cilt. I), stanbul: Risale Yay. Bsr, Ahmed b. Eb Bekir (1998), thful-Hiyeratil-Mehira bi Zevidil-MesnidilAera, Tahk.,Abdurrahman Adil b. Sad, shak es-Seyyid b. Mahmud b. smail, Riyad: Mektebetur-Rd. ............ (1992) Zevid, (bn Mce ile birlikte basm), stanbul: ar Yay. Cnan, brhim (1995), Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Ankara: za Yay. Cebr, Abdulmtel Muhammed (1987), el-Mtehir minel-Hadis, Mektebet Vehbe. Cevher, smail b. Hammad (1983), es-Shah, Tahk. Ahmed Abdulafur Attar, Beyrut: Darus-Selm lil Melayn. Crcn, Ali b. Muhammed b. Ali (h.1405), et-Tarift, Tahk., brahim Ebyr, Beyrut: Drul-Ktbil-Arab. Davutolu, Ahmet, Sahh-i Mslim Tercme ve erhi (t.y.), stanbul: Snmez Yay. Demirci, Mehmet, Hakkat- Muhammediyye mad. (1997), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (Cilt. XV), stanbul. Develiolu, Ferit (t.y.), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Aydn Kitabevi, Deylem, Eb c ryeh b. ehredar b. ryeh (1986), el-Firdevs bi MesrilHitb, Beyrut. Dervi el-Ht, Muhammed b. es-Seyyid Derv (h.1418), Esnal-Metlib f Ehdsi Muhtelifetil-Mertib, Tahk. Mustafa Abdulkadir At, Drul-Ktbil-lmiyye. Dhlev, ah Veliyullah (2001), Huccetullahil-Blia, ev: Mehmet Erdoan, stanbul: z Yaynclk. Eb Dvud, Sleyman b. el-Eas es-Sicistn (1992), Snen, Tahk. zzet Ubeyd edDeas, dil es-Seyyid, stanbul: ar Yay. ............(1979) Sualtu Eb Ubeyd el-cur Eb Dvud es-Sicistn, Tahk. Muhammed Ali Ksm el-Umr, Medne: el-Cmiatul-slmiyye.

95 Eb Htim er-Rz, Abdurrahman b. Eb Htim Muhammed b. dris Eb Muhammed er-Rz et-Temm (1952), el-Cerh vet-Tadil, Beyrut: Dru hyit-TurasilArab, Elbni, Muhammed Nsruddn (t.y), Silsilet Ehdsid-Daife, Riyad: MektebetulMaarif. Emirolu, brahim (1998), Kurnda akl ve insan, Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say XI, s. 69-99, zmir. Esed, Muhammed (1999), Kurn Mesaj, ev: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk, stanbul: aret Yaynlar. Eraydn, Seluk (1995), Feyiz mad. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (Cilt, XI.), stanbul. Ergl, Adem (2000), Kurn ve Snnette Kalb Hayat, stanbul: Altnoluk Yaynlar. Fahreddin er-Rz, Fahruddn Muhammed b. mer (1307), Meftihul-ayb (etTefsrul-Kebr), stanbul: Matbaatu mire. Felte, Osman, mer b. Hseyin (1981), el-Vadu fil-Hadis, Beyrut: MektebetulGazl. Fetten, Muhammed Tahir b. Ali el-Hind (t.y.), Tezkiratul-Mevdt, Nir, Emin Deme, Beyrut. Fruzabd, Muhammed b. Yakub (1986), Kmsul-Muht, Beyrut: MesseseturRisale. Gazli, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed (t.y.), hyu Ulmiddn, Beyrut: Dru hyit-Trsil-Arab. Gler, Zekeriya Yaz (1998), Kadn akl ve din bakmndan eksikmi dir?, Mehir, 3 Aylk lm ve Akademik Blten, say, 2, s. 14-21. Gngr, Mevlt (2006), Kurn ve kinat kitab, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl, 7, say, 16. Hkim en-Neysabr, Hkim Hafz Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah (1990), el-Mstedrek ales-Sahihayn, Tahk., Mustafa Abdulkadir At, Beyrut: DarulKtubil-lmiyye. ............ (1984) Sualtul-Hkim en-Neysabr lid-Drekutn el-Badd, Tahk. Mfik b. Abdullah b. Abdulkadir, Riyad: Mektebetul-Marif. Hkim et-Tirmz, Hkim (1992), Nevdirul-Usl f Ehdsur-Rasul, Tahk., Mustafa Abdulkadir At, Beyrut: Drul-Kutubil-lmiyye.

96 Haleb, brahim b. Muhammed b. Sabt et-Trbls (1987), el-Keful-Hass, Tahk. Subhi es-Samr, Beyrut: lemul-Ktb-i Mektebetun-Nahdatil-Arabiyye. Hasb, brahim b. Muhammed (h. 1401), el-Beyan vet-Tarif, Tahk. Seyfeddin elKtib, Beyrut: Drul-Ktbil-Arab. Hatb el-Badd, Hatib Eb Bekr el-Hatib Ahmed b. Ali b. Sabit (t.y.), Trhu Badad ev Mednets-Selm, Beyrut: Darul-Kutubil-lmiyye. ............ (t.y.) el-Kifye f lmir-Rivye, Tahk. Eb Abdullah es-Srig, brahim Hamdi el-Meden, Medine: Mektebetul-lmiyye. Heysem, Nreddin Ali b. Sleyman b. Eb Bekir (1992), Buyetul-Bhis an Zevidi Msnedil-Hris, Tahk., Hseyin Ahmed Salih el-Bkr, Medne. ............ (1412) Mecmeuz-Zevid ve Menbeul-Fevid, Beyrut: Drul-Fikr. Hind, Ali b. Hsmeddin el-Muttak (1989), Kenzul-Umml f Sneni vel-Akvl, Beyrut, Messesetur-Risle. Irak, Fadl Abdurrahman b. Hseyin (h.1415), el-Mun an Hamlil-Esfr fil-Esfr, Tahk. Eref Abdulmasud, Mektebetut-Taberiyye. Itr, Nureddin (1997), Menhecun-Nakd f Ulmil-Hadis, Beyrut: Drul-Fikril-Musr. bn Adiy, Abdullah b. Adiy b. Abdullah b. Muhammed Eb Ahmed el-bn Adiy (1988), el-Kmil f Duafir-Ricl, Tahk., Yahy Muhtar azv, Beyrut: Drul-Fikr. bn Arrk, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed el-Kinn (h.1375), Tenzhu-eratilMerfa anil-Ahbri-enatil-Mevda, Msr. bn Tln, Muhammed b. Tln es-Slih (1993), e-ezera, Beyrut. bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali (h.1403), el-lelul-Mtenahiye, Tahk. Halil el-Meyyis, Drul-Ktbil-lmiyye. ............ (1987) Zemmul-Hev, thk. Ahmed Abdusselam At, Beyrut: Drul-Ktbillmiyye. ............Kitbud-Dufi vel-Metrkn, Tahk., Ebul-Fid Abdul-Kd (1986), Beyrut: Drul-Fikril-lmiyye. ............Kitab'l-Mevzt minel-Ehadisil-Merft, Tahk., Nureddin b. ukr b. Ali Boyaclar (1997), Beyrut: Usulus-Selef. bn Ebi Asm (h.1408), ez-Zhd, Tahk. Abd el-Ali Abdulhamd Hmid, Kahire: Drur-Reyyn lit-Turs. bn Ebid-Dnya, Eb Bekir (1988), el-Aklu ve Fadluhu vel-Yakn, Tahk., Mecd esSeyyid brahim, Kahire: Mektebetul-Kurn.

97 bn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln (2000), el-Metlibul-liye bi ZevidilMesnidis-Semaniye, Tahk., Amr man Ebu Bekr, Riyad: Drul-sime. ............ (1996) Tehzibut-Tehzib, Tahk., Halil Memun, mer es-Slem, Ali b.

Mesud, Beyrut: Drul-Marife. ............ (1996)Lisnul-Mzan, Tahk. Adil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Muavvid, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye. ............ (h.1379) Fethul-Br erhu Sahhil-Buhr, Beyrut: Drul-Marife. ............ (h.1412) el-sbe f Temyzi Sahbe, Tahk. Ali Muhammed el-Becv, Beyrut: Drul-Cebel. bn Hibban, Eb Htim Muhammed el-Bust (1993), Sahh, Tahk. uayb Arnavut, Beyrut: Messesetur-Risle ............ (t.y.) el-Merchn, Tahk. Mahmud brahim Zyid, Haleb: Drul-Va. bn Huzeyme, Muhammd b. shak b. Huzeyme Eb Bekir es-Slem en-Nsabr (1970), es-Sahh, Tahk. Muhammed Mustafa el-Azam, Beyrut: el-Mektebetulslm. bn Kayym el-Cevziyye, emsddn Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekir edDmek (1994), el-Menrul-Mnf fis-Sahhi ved-Daf, Tahk., Abdulfettah Eb Gudde, Beyrut. bn Kesir, el-mmul-Cell el-Hafz mamuddin Ebil-Fida smail b. Kesir el-bnulCevz ed-Dmek (1996), Tefsru Kurnil-Azm, Beyrut: Messeset Deyyn. bn Mce, Eb Abdullah Muhammed b. Yezd (1992), Snen, Tahk. Muhammed Fuad Abdulbk, stanbul: ar Yay. bn Manzur, Ebil-Fadl Cemaliddin Muhammed b. Mukrim el-Ifrk el-Msr (t.y.), Lisnul-Arab, Beyrut: Darus-Sadr. bn Mbrek, Abdullah b. Vdh Eb Abdullah el-Mervez (t.y.), ez-Zhd ve YelhilYakn, Tahk. Habburrahman el-Azam, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye. sev, Eb Abdullah Ahmed b. Ahmed (1993), el-Ehdsul-Kudsiyyetud-Dafe velMevda, Drus-Sahabetu lit-Turas. en, Tevfik (2001), Uydurma hadislerde akl, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Kandemir, M. Yaar (1997), Mevz Hadisler Menei Tanma Yollar Tenkidi, stanbul: Mar. niv. lahiyat Fak. Vakf Yay.

98 Kurn- Kerim, ev: Ali zek, Hayreddin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, brahim Kfi Dnmez, Sadreddin Gm (1992), Medine: Mushaf- erif Basm Kurumu. Kara, Mustafa (1999), Tasavvuf ve Trikatlar Tarihi, stanbul: Dergah Yay. bnul-Kaysern (h.1406), Kitbu Marifetit-Tezkira, Tahk. mduddn Ahmed Haydar, Messesetl-Ktbis-Sekfiyye. Krbaolu, M. Hayri (2002), Alternatif Hadis Metodolojisi, Ankara: Kitbiyat Yay. Kinn, Ahmed b. Eb Bekir b. smil (h.1403), Misbhz-Zcce, Tahk. Muhammed el-Muntak el-Kunv, Beyrut: Drul-Arabiyyeti. Kocaba, akir, Kurnda Akl Kelimesi, lim ve Sanat Dergisi, Cilt. 3/18, s. 5-9, stanbul Koyiit, Talat (1977), Hadis Usl, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay. Kud, Muhammed b. Seleme b. Cafer Eb Abdullah (1986), Msnedu-ihab, Tahk. Mamdi b. Abdulmecid es-Selef, Beyrut: Messetur-Risale. bn Ebid-Dny, Abdullah b. Muhammed Eb Bekir el-Kura (1990), MekarimulAhlak, Tahk. Mecd es-Seyyid brahim, Khire: Mektebetul-Kurn. Kutub, Seyyid (1990), F zillil-Kurn, ev: Salih Uan, Vahdettin nce, Mehmet Yolcu, Lutfullah Bender, stanbul: Dnya Yaynclk. Makdis, Eb Abdullh Muhammed b. Abdulvhid b. Ahmed el-Hanbel (1410), elEhdsul-Muhtar, Tahk. Abdulmelik b. Abdullah b. Duhey, Mekke: Mektebetun-Nahdatil-Hadse. Mevdd, Ebul Al (1991), Tefhimul-Kurn, ev: Muhammed Han Kayn, Yusuf Karaca, Nazife iman, smail Bosnal, Ali nal, Hamdi Akta, stanbul: nsan Yaynlar Mizz, Eb'l-Haccac Cemaleddn b. Yusuf (1994), Tehzibl-Kemal fi Esmair-Rical, Tahk., Bear Avvad Ma'ruf, Beyrut: Messeset'r-Risale. Muhsib, Ebu Abdullah Haris b. Esed (1986), ereful-Akl ve Mahiyyetuh, (Gazalnin Kitbul-Akl ile birlikte basm) Tahk, Abdulkadir At, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye. Mnv, Abdurraf (t.y.), el-thftus-Seniyye bil-Ehdsil-Kudsiyye, Tahk.

Muhammed Aff ez-Zab, Lbnan: Messesetur-Risle. ............(h.1356) Feyzul-Kadir erhul-Cmiis-Sar, Msr: el-Mektebetut-

Ticriyyetl-Kbr.

99 Mnzir, Eb Ahmed Abdulazm b. Abdulkav (h.1417), et- Terb vet- Terhb, Tahk. brahim emseddin, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye. Mslim, Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccac el-Kueyr (1992), el-Cmius-Sahih, stanbul: ar Yay. Nim, Ahmed-Mras Kmil (1987), Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi ve erhi, Ankara: Diynet leri Bakanl Yay. Nes, Ahmed b. uayb Eb Abdurrahman (1992), Snen, Tahk. Bedreddin etiner, stanbul: ar Yay. ........... (h.1369) Drul-Va. Nesef, Azizuddin (1990), Tasavvufta nsan Meselesi nsan- Kmil, ev: Mehmet Kanar, stanbul: Dergah Yay. Eb Nuaym el-sfehn, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed Eb Nuaym (1984), KitabudDuaf, Tahk. Fruk Hammad, Drus-Sekfe. Oki, M. Tayyib (1995), Tefsir ve Hadis Uslnn Baz Meseleleri, stanbul: Nn Yay. zenel, Mehmet (1998), lk Yaratlan Varlk Konusundaki Rivyetler, Divan,1988 /1, s. 171-187. stanbul. Rgb el-sfehn, Hseyin b. Muhammed (1986), el-Mfredt f Garbil-Kurn, stanbul: Kahraman Yay. bn Receb el-Hanbel, Zeynuddin Ebil-Ferec Abdurrahman b. ihbuddin (1997), Cmiul-Ulum vel-Hikem, Tahk. uayb Arnavut, brahim Bces, Beyrut: Muessetr-Risle. Salih, Suphi (1986), Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, ev: M. Yaar Kandemir, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay. Sehav, Eb Abdullh Muhammed b. Abdurrahman (h.1405), el-Meksdul-Hasene, Tahk. Muhammed Osman el-Hat, Drul-Ktbil-Arab. Subk, Abdlvehhb Ali b. Abdil-Kf (h.1417), el-Ehdsul-Leti fil-hyi Velemyecid leh es-Subk snden, Tahk. Mahmud Muhammed et-Tahn, Abdulfettah Muhammed el-Halv, Drul-Ktbil-lmiyye. Suyt, Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekir (1996), el-Leliul-Masnua, Tahk. Eb Abdurrahman Salh b. Muhammed b. Ubeyda, lmiyye. ........... (1979) Tedrbur-Rv f erhi Takrbin-Nevev, Beyrut: lmiyye. Drul-KtblBeyrut: Darul-Ktbiled-Duafu vel-Metrkn, Tahk. Mahmud brahim Zyid, Haleb:

100 evkni, Eb Abdullh Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havln (t.y.), elFevid'l-Mecma fi'l-Ehdsi'l-Mevza, Tahk., Abdurrahmn b. Yahya El Yemani, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye. eybn, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhk Eb Bekir (1991), el-hd vel-Mesn, Tahk. Bsim Faysal Ahmed el-Cevbir, Riyad: Drur-Rye. Tabern, Sleyman b. Ahmed b. Eyyub Ebul-Ksm (h.1404), el-Mucemul-Kebir, Tahk. Hamd b. Abdulmecid es-Selef, Musul: Mektebetul-Ulmi vel-Hakemi. ............(1984)Musnedu-myyn, Tahk. Hamd b. Abdulmecid es-Selef, Beyrut: Messesetur-Risle. Taber, bn Cerir (1995), Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut: Darul-Fikr. Taftazn, Sdeddin (h.1286), erhul-Akid, , stanbul: Matbaul-mire. Tirmz, Eb sa Muhammed b. sa (1992), Snen, Tahk. Muhammed Fuad Adulbk, stanbul: ar Yay. bn Tln, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dimek (h.1413), eezra fil-Ehdsil-Mtehira, Tahk. Kemal b. Besyn Zall, Beyrut: DrulKtbil-lmiyye. Ubeydat, Abdulkerim Nfan (2000), ed-Delletul-Akliyye fil-Kurn, Amman: Drun-Nefis. Ukayl, Eb Cafer Muhammed b. mer b. Msa (1984) ed-Duaful-Kebr, Tahk. Abdulmut Emin Kalac, Beyrut: Drul-Mektebetil-lmiyye. Uluda, Sleyman (1989), akl mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, (II. Cilt), stanbul. Uysal, Muhittin (2001), Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yediveren Yaynlar. nal, Yavuz (1999), Hadisleri Tespitte Yntem Sorunu (Akla Uygunluk - Akla Aykrlk), Samsun: Ett Yay. Yavuz, Yunus evki (1989), Akl mad., Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (II. Cilt), stanbul. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi (t.y.), Hak Dini Kurn Dili, stanbul: Yenda YaynDatm. Yldrm, Ahmet (2000), Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Zebd, Muhyiddin Eb Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaz el-Huseyn el-Vast (1994), Tcul-Arus min Cevhiril-Kmus, Tahk. Ali e-r, Beyrut: DrulFikr.

101 Zeheb, emseddin Muhammed b. Ahmed (1995), Mizan'l-'tidal f Nakdi'r-Rical, Tahk., Ali Muhammed Muavvid, dil Ahmet Abdulmevcud, Abdulfettah Eb Snne, Beyrut: Darul-Kutubil-lmiyye. ........... (1992) el-Kifu men leh Rivyetun fil-Ktbis-Sitei, Cidde: Drul-Kbleti lis-Sekfetil-slmiyyeti, ............ (1990) Telhsl-Mstedrek (Mstedrekle birlikte basm), Beyrut: DarulKtubil-lmiyye. Zerke, Eb Abdullah Muhammed b. Bahdr b. Abdullah (h.1406), et-Tezkira fillEhdsil-Mtehira, Tahk. Mustafa Abdulkadir At, Beyrut: Drul-Ktbillmiyye.

102 ZGEM

KSEL BLGLER

Ad, Soyad Doum Yeri-Tarihi Meden Durumu Telefon

: Sami KLNL : Kozan10.09.1972 : Evli : Ev: 0-322-3232205 : Cep: 0-505-3899000

E-mail

: samikilincli@mynet.com

ETM DURUMU

2003-2007

Yksek Lisans, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel Lisans, Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi, stanbul. Kozan mam Hatip Lisesi, Kozan. stikll lkokulu, Kozan.

slm Bilimler Anabilim Dal-Adana. 1990-1995 1983-1990 1978-1983

DENEYM

1995-2000

Merkez Erdemir Lisesi, Din Kltr ve Ahlk Bilgisi retmenlii, Adyaman,

2000-2003

Bucak ok Proraml Lisesi, Din Kltr ve Ahlk Bilgisi retmenlii, Kozan, Tbank lkretim Okulu, Din Kltr ve Ahlk Bilgisi retmenlii, Yreir. : Arapa, ngilizce.

2003-...

YABANCI DL

BLGSAYAR BLGS

: Word, excel, internet uygulamalar.