You are on page 1of 150

B LG SAYAR DESTEKLI MEK4N K DENEYLER

Do.Dr.

elik TARIMCI i dem YILDIZ Do.Dr. Ay e KA KA

A..F.F. Dner Sermaye i letmesi Yay nlar No:45

nsz
Bilgisayar destekli mekanik deneyleri, niversitelerin birinci s n fnda okutulan mekanik ders konular na paralel olarak haz rlanm tr. Mekanik laboratuvar ve bu kitab n iki temel amac bulunmaktad r. Birincisi, mekanik ile ilgili konulara ili kin grsel uygulamalar yaparak konular n daha iyi kavranmas n salamaktr. Bu amala, rencinin, * gzlem yaparak, e itli lmleri gerekle tirmesini salamas , * llen deerleri kullanarak, e itli byklkleri hesaplamas , * grafik izimini renmesi ve grafkten, hesap yoluyla do rudan bulunmas zor olan nicelikleri elde etmesi, * lmelerde ortaya kan yanlglar belirleyerek, sonulara nas l bulatn renmesi hedeflenmitir. Buradaki nemli olgu, llen bykl , hangi duyarlkla ltn belirterek sunmakt r. Mekanik laboratuvar deneyleri, tamamen bilgisayar destekli olarak haz rlanmtr. renci, deneyle ilgili lleri bilgisayar yard m ile almakta ve hesaplar n bir k smn bilgisayarda yapmaktad r. Bu yaklam, laboratuvar n ve kitabn ikinci amacn oluturmaktadr. renci, bu vesile ile, bilgisayar deney kontrolnde nasl kullanabileceini de renmektedir. Kullan lan bilgisayar yaz lmlarnn, llerin alnmasn nasl gerekletirdii, kitab n sonunda yer alan ekte ayr ntl olarak aklanmtr. Yaz l mlar, ticari olarak retilmi olup, retici firma, kaynaklar k sm nda ayrca belirtilmi tir. Deneylerin haz rlanma aamas nda bata Bahad r Boyacolu, Nurcan ztrk, lkay Trk, Erhan Aksu, Seluk Kevran, Ebru Kavlako lu, Yakup Kalayc , Uur Erkarslan, Metin Kantar ve Meltem Koo lu olmak zere Ankara niversitesi Fen Fakltesi Fizik ve Fizik Mhendislii Blm aratrma grevlilerinin tmnden byk destek grdk. Kitab n dzenlenmesi ve tm ekillerin izilmesi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarla Bitkileri Blm'nden Dr. Mustafa Y ldz' n nemli destei ile gerekleti. Tm emei geenlere te ekkr ederiz. Mekanik laboratuvann n bilgisayar ann oluturulmas, bilgisayar yazlmlarnn Trke'ye uyarlanmas nda deerli katklarndan dolay Fizik Blm rencimiz Erden Ertrer'e de ayr ca teekkr ederiz. Bilgisayar Destekli Mekanik Deneyleri, ilk kez 1997 yl nda baslm ur. rencilerimiz iin yararl olacan dndmz "Adal l k Katsaysn n Bulunmas " deneyi ilave edilerek 2001 y lnda ikinci kez bas lmtr. Deneylerdeki baz eksiklikler giderilerek 2004 yl nda yeniden bas lmtr.

Do. Dr. elik TARIMCI idem YILDIZ (TAEK-ANAEM) Do. Dr. Aye KAKA Ankara, 2004

NDEKLER
Sayfa No

1. GIRI 1.1. Laboratuvar al malar Hakknda Genel Bilgiler 1.2. lm Hatalar ve Anlaml Saylar 1.3. Deneysel Sonularn Deerlendirilmesinde Hata Hesab 1.4. Grafik izme ve Grafikten Yararlanma 1.5. Verniye ilkesi ve Kompas 2. UZUNLUK LMLERI Deney 2.1. Milimetre Blmeli Cetvelle Uzunluk lm Deney 2.2. Kompas ile Uzunluk lm 3. KUVVET MASASI Deney 3. Vektrlerin Toplanmas A. LNEER HAREKET 4. TEK BOYUTTA HAREKET Deney 4.1. Sabit H zl Hareket Deney 4.2. vmeli Hareket Deney 4.3. Serbest D me 5. K BOYUTTA HAREKET Deney 5.1. E ik Dzlemde Hareket Deney 5.2. E ik Dzlemde Srtnme Katsay snn Hesab

1 5 8 10 12 12 13 16 16 20 23 23 26 30 32 32 36 40 43 46 51 55 59 60 62 66 74 79 82 82 85 89 89 92 95 99 99 101 104 109

6. YATAY ATI 7. ATWOOD ALETI 8. BAST SARKA 9. EIK DZLEMDE ENERJININ KORUNUMU 10. TME ve MOMENTUM DEIIMI 11. MOMENTUMUN KORUNUMU Deney 11.1. Esnek arp ma Deney 11.2. Esnek Olmayan arp ma B. DNME DINAMII 12. MERKEZC L KUVVET 13. AISAL HIZ 14. AISAL IVME Deney 14.1. A sal vme I Deney 14.2. Asal vme II 15. ENERJININ KORUNUMU Deney 15.1. Enerjinin Korunumu I Deney 15.2. Enerjinin Korunumu II 16. SRTNME TORKU 17. AISAL MOMENTUMUN KORUNUMU Deney 17.1. A sal Momentumun Korunumu I Deney 17.2. A sal Momentumun Korunumu II 18. EYLEMSZLK MOMENT 19. BURULMA SARKACI

Sayfa No

20. ADALILIK KATSAYISININ BULUNMASI Deney 20.1. Bir S vnn Adallk Katsaysmn Den Bilya Yntemiyle llmesi Deney 20.2. Suyun Dinamik Adallk Katsaysnn llmesi

112 112 115

EK MEKANIK LABORATUVARI BILGISAYAR PROGRAMLARI 117 118 E.1. PT ve SPT Programlarnn altrlmas 118 E.1.1. Programlar n Disketten al trlmas 118 E.1.2. Programlar n Harddiskten al trlmas 118 E.1.3. Programlarn Novell Ortam nda altrlmas 121 E.2. PT Program 139 E.3. SPT Program KAYNAKLAR 146

1. G R
Fizik laboratuvar al malar n n amac , mekanik derslerinde renece iniz fiziksel kavramlarla daha yak ndan ve somut olarak tan man zdr. Bu genel ama ierisinde, birok l ve gzlem arac n kullanma becerisi edinecek, deney sonular n inceleme ve yorumlama yetene i kazanacaks n z. Bu dzeye ula ma planl ve dzenli al may gerektirir. Laboratuvar al malar ile kazan lan disiplin, daha sonraki meslek yaam n-ida da yararl olacaktr. Bu kitap, yap lacak deneylerin isimlerini, ieriklerini ve nas l yaplacaklarn sizlere aklamak zere haz rlanmtr. Yapaca nz deneyler ile ilgili gerekli bilgiler her deneyin banda verilmi tir.

1.1. Laboratuvar al malar Hakk nda Genel Bilgiler


Laboratuvar al malarndan yeterli lde yararlanman z iin, aada zetlenen alma dzenine titizlikle uyman z gerekir. 1. Btn s n fn ayn deneyi yapaca laboratuvarda ikier veya er ki ilik gruplar halinde alacaksnz. 2. Alet ve ara kullan mnda mmkn olduu kadar dikkatli, uyan k ve titiz olmak hepimizin grevidir. Unutmay nz ki, aletlerimizin byk bir k sm d lkelerden alnmaktadr. Bu nedenle aletlere verilecek herhangi bir zarar n karlanmas ok zor olduundan, bir aleti veya sistemi i letirken elleriniz kadar, hatta onlardan daha ok kafan z kullanmalsnz. 3. Laboratuvara gelmeden nce yapaca nz deney hakkndaki temel bilgileri renmi olmalsnz. 4. Deney sresince laboratuvar sorumlular nn soraca sorular szl olarak cevapland rmalsnz. 5. Deneyde ald nz verileri analiz edip, sonular yorumlayarak laboratuvar sorumlularna bir rapor halinde teslim ediniz.

1.2. lm Hatalar ve Anlaml Say lar


Fizikte hibir lm hatas z deildir. Deneylerde bulunan say sal sonular lm hatalar belirtilmedike hibir anlam ifade etmez.Yani, llen her sonuta, bu sonucun hata snrlar belirtilmelidir. Laboratuvar al malarnda asl ama; fiziksel sabitlerin lm ya da llen niceliklerin geni kapsaml istatistiksel analizi yan nda, lm sonularn n hangi s nrlar iinde gvenilir oldu unun bulunmasid r. Bu amala, hatalarn hesaplanmas yla ilgili baz pratik bilgilerin verilmesi gerekir. Hatalar, sistematik ve istatistiksel hatalar olmak zere iki k sma ayrlr.

a. Sistematik Hatalar Bu tip hatalar sistemin kendisinden gelen sabit hatalard r ve sonucu srekli olarak ayn ynde etkiler. rnein, sfr ayar tam yap lmam bir voltmetre ya gerek de erin hep alt nda ya da hep stnde lelim yapar. Ayars z bir saat srekli ileri ya da srekli geri bir zaman gsterebilir. 1 kilogramdan a r bir kilo hep 5 gr fazla tartmaya yol ayor olabilir. Bunun gibi aralar kullan larak yap lan ller, hep ayn ynde ya srekli daha byk ya da daha kk olarak bulunur. Bu tip hatalar; i) lm sonucunda gerekli dzeltme yap larak, ii) lm sistemindeki hata giderilerek, iii)lm yntemi deitirilerek dzeltilebi lir. b. Istatistiksel Hatalar Bu tip hatalar, fizikte lm duyarl lnn doal olarak s nrl oluundan, llen nesne ya da lm sistemindeki karars zlklardan kaynaklanan, nlemi olmayan, genellikle kk ve ift ynl hatalard r. Tamamen rastlantya bal olduklar iin bu hatalarn art veya eksi olma ihtimalleri e ittir. llen sonular birbirinden farkl olup, belirli bir deer evresinde da lm (Gauss) gsterir. Bu tip hatalar n lm sonularna etkisi, ayn lmiln ok say da tekrarlanmas ve sonularn istatistiksel deerlendirilmesi ile azalt labilir. Sistematik ve istatistiksel hatalar aras ndaki fark grmek iin aadaki rnei inceleyebiliriz. Bir fiziksel bykln lm, ayn koullar altnda be kez tekrar edilsin. llere yaln zca istatistiksel hatalar etki ediyorsa, be lm de eri gerek deer etrafnda bir dalm gsterecektir. ekil 1.1a'da grld gibi, bu l deerlerinin baz lar gerek deerden byk, baz lar da kk olacakt r. Ancak, istatistiksel hatalara ek olarak sistematik hata da l dzene inde yer al yorsa, ekil 1.1b'de grld gibi, be l deeri yine bir dalm oluturacak (istatistiksel hata), fakat bu da lm gerek deerden belli bir kayma gsterecektir.

(a)

(b) i

gerek deer gerek deer ekil 1.1. Herbir izgi bir l deeri gstermek zere, (a) yalnzca istatistiksel hata var, (b) sistematik ve istatistik hatalar n her ikisi de var. e. Anlaml Saylar lmlerde do ruluun bir s n r vardr. Bir lme, kullan lan l aletinin veya uygulanan lme metodunun mkemmel olmamas ya da ly yapan n titiz davranmamas sebebiyle hibir zaman mutlak olarak do ru yap lamaz. lmede kullan lan aletin duyarl ln arttrma, lme metodunu geli tirme ve daha dikkatli l yapma, ancak lme hatalar n azaltr. Bu sebeple bir lme sonucunu, kullan lan l

aletlerinin ve lme metodlar nn imkanlar ile uyu abilecek bir sayyla belirtmek gerekir. Bir kurun kalemin uzunlu u cm blmeli bir cetvelle 15.3 cm olarak llm olsun. Bu sonucun ilk iki rakam nn doruluu kesindir. Yaln z kullan lan cetvel mm'lere kadar blnm olmad ndan tahmine dayanan son rakam olan 3 phelidir. Gerekten, ayn lm birka kez tekrarland nda 15.2 cm, 15.4 em, 15.5 cm vb. gibi son basamaktaki rakamlar n dei ik olduu sonular bulunabilir. Bir lmenin sonucu, stteki rnekte oldu u gibi, ilk pheli rakama (o rakam da dahil) kadar verilir. Bu rakamlara "anlaml rakamlar ya da anlaml saylar" denir. Dolay syla, yukardaki lnn anlaml rakam says tr. Virgl yerinin anlaml rakamlar zerinde hibir etkisi yoktur. Ayn uzunluk ister 153 mm, isterse 0.153 m olarak ifade edilsin, daima anlaml rakamdan olu ur. Ancak, ayn kalemin uzunluu 0.1 mm duyarl kl kompasla llrse durum de iir. Bu defa 15.31 cm, 15.33 cm, 15.34 cm vb. gibi sonular okunabilir. Drder anlaml rakam bulunan bu sonularda, bataki ilk rakam (1, 5 ve 3) do ruluu kesin olarak bilinen rakamlard r. Son rakamlar (1, 3 ve 4) ise pheli rakamlard r.Yalnz, ayn kompasla yap lan bu lmn 15.336 cm olarak verilmesi yanl olur, nk 0.1 mm duyarl kl kompasla byle bir lm yaplamaz. lme yoluyla elde edilen de erlerle hesap yap lrken, anlaml olmayan rakamlar ortaya kabilir. Anlaml rakamlar kural na gre anlams z olan bu sonu, ilk pheli rakama kadar yuvarlat larak verilir. Anlaml say lar yuvarlatlrken ilk pheli rakamdan sonra gelen ilk rakam, a. 5 ve 5'den bykse, ilk pheli rakam bir artt rlr, b. 5'den kkse, ilk pheli rakam aynen kalr. rnein, aadaki say larn anlaml rakamla yaz lmas gerekiyorsa, 1.2446 yerine 1.25, 6.2563 yerine 6.26, 76.254 yerine 76.3, 0.04705 yerine ise 0.0471 yazlmaldr. 7500 says iki anlaml rakamla 7.5x10 3 , anlaml rakamla 7.50x103 ve drt anlaml rakamla 7.500x10 3 veya 7500 olarak yaz labilir. I. Anlaml Say larla Toplama ve karma i lemi Toplama ve karma ilemlerinde sonucun hatas , lmlerdeki hatalar n toplamna eittir. Hatalar n dndaki saylarla toplama ve karma ilemleri yap larak sonu, anlaml say lar kuralna gre ilk pheli rakama kadar yuvarlat larak verilir.

RNEK 1.

27008 (4 anlaml ) 156 6 (3 anlaml ) 10 I (2 anlaml ) 286615 Sonu: (2.870.02)x10 3

RNEK 2. 182.60.4 (4 anlaml ) - 36.340.06 (4 anlaml ) 146.260.46 Sonu: 146.30.5 (anlaml rakam say s 4) Toplama veya karma i leminin sonucu, ileme katlan say lar aras nda en kk ondalk basamaa sahip olanla e olacak ekilde ondal kl yaz l r. Il. Anlaml Say larla arpma ve Blme i lemi arpma ve blme i leminin sonucu, en az duyarl kla bilinen saynn anlaml rakam saysna eit olacak ekilde yaz l r. RNEK 1. Farkl duyarlktaki sayn n arpmn dnelim. 14.79 x 12.11 x 5.05 = 904.48985 En az duyarl arpan 5.05 anlaml rakamla verildi i iin sonu da anlaml rakamla 905 olarak verilir. arpma ve blme i lemi sonucunun ba l hatas , terimlerin ba l hatalar toplamna e ittir. Hatalar d ndaki say larla arpma ve blme i lemleri yap larak sonu, arpma ve blme i lemlerine giren say lardan anlaml rakam says en az olan kadar verilir. Bu sonu yuvarlat lm olmal dr. RNEK 2. Hatalar ile birlikte verilen iki say nn arpmn bulal m. (12.40.1)x(3.40.1) =? x= a.b= 12.4 x 3.4~42.16 olarak yaz lr. (Ax/x) = (Aa/a) + (Ab/b) = (0.1/12.4) + (0.1/3.4) = 8.06x10 -3 Ax=1.58 Sonu yuvarlat larak iki anlaml verileceinden (12.40.1)x(3.40.1)= 42 2 olur.

RNEK 3. 12.8 0.2 - 2 1.6 0.1 x = 12.8/1.6 = 8.0 Ax= 0.62

(Ax/x) = (Aa/a) + (Ab/b) = (0.2/12.8) + (0.1/1.6) sonu, 8.00.6 olarak bulunur.

1.3. Deney Sonular n n De erlendirilmesinde Hata Hesab


Metre ile llen bir uzunluk ya da kronometre ile llen bir zaman aral tekrar tekrar birok kez llrse, okunan de erler istatistiksel hatalardan dolay bir dalm gsterir. Bu tr lmlerin 5Zde eri, _ x - + x2 +
n

1 x-, " +x ) = " n

(1,1)

olarak tanmlan r. Burada xi, i.inci llen de er, n ise toplam l say sdr. ekil 1.2'de grld gibi, n tane l de eri, ortalama de erin etrafnda bir dalm gsterecektir.

II III I I

ekil 1.2. Defalarca llen Bir Uzunluk De erinin Ortalama De er Etrafindaki Dalm l iin alnacak en iyi deer 5-"( de erid ir. Bu deer zerindeki belirsizlik, standart sapma ile belirlenir. Standart sapma, o- 1 x"-, n(n -1) ; a, = x, (1.2)

bantsyla verilir. Eer standart sapma kkse, lillen de erlerin ortalama de er evresindeki da lmlar da kk olur. Bu durumda lme yksek duyarl lkla gereklemitir denilebilir. Sonular, (1.3) oeklinde verilir. Bunun anlam , llen de er ancak Fc - o- ile X-. + o. arasnda yer alabilir. F( deerindeki hatan n bulunmas n bir rnekle sergileyebiliriz. Bir uzunluk lmnde, bime i leminin 10 kez tekrar edildi ini ve sonularn izeige 1.1'de gsterildi i gibi anlaml rakamdan meydana gelen say lar olduunu varsayal m.

izelge 1.1.
N x (cm) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

3.57
0.005

3.58
0.015

3.55
-0.015

3.56
-0.005

3.56
-0.005

3.59
0.025

3.55
-0.015

3.54
-0.025

3.57
0.005

3.58
0.015

( a=x1- -

5- deeri Denklem (1.1)'den 5- =3.565 cm olarak hesaplan r. Denklem (1.2) kullan larak ( ( standart sapma,
Cr = 1

Eaz_ 10(10-1)

10(10 - I)

(4x0.005 2 + 4x0.015 2 + 2x0.025 2 = 5x10-3 cm

eklindedir ve l sonucu x=3.570.01 cm olarak yaz lr. ou kez hatalar daha basit hesaplan alarla yetinilerek bulunur. Bu amala standart sapma yerine a, = x,- x sapmalar n n basit ortalamas kullan lr ve "ortalama sapma" ya da "mutlak hata" olarak isim lendirilir ve, = n da l+la21+ ile verilir. -= oran ise
"bat1 hata"

(1.4)

olarak adlarid rlr. izelge 1.1 ve Denklem (1.4)

kullanlarak d = 0.013 olarak hesaplan r. Bu durumda l sonucu anlaml say larla x=3.570.01 cm olarak yaz l r. Grld gibi, bu tr hesaplamayla hata biraz daha byk bulunmaktadr. Ortalama sapma, istatistiksel hatan n bulunmas nda bir yakla k deer olarak d nlmelidir. Baz durumlarda hatalar, hata yzdesi olarak verilir. Bu durumda hata yzdesi ba l hatann yzdesi (=%100 V5- ) olarak ifade edildi inden, bir nceki rnek iin hata ( yzdesi = %100 =%100
0.013 -%0.3'dir ve dolay syla, x'in llmesinde %0.37 3.565

hata yap lm tr denir. Bir seri lm sonucunda 'n n kk olmas X 'n n hassas olarak; byk olmas ise Y( 'n n daha az duyarl olarak lldn gsterir. Yani, ortalama sapma, istatistiksel hatan n bulunmasnda bir l olarak al nabilir. Ortalama deer (5- ) ve ortalama sapman n (U anlaml olabilmesi iin n say sn n yeteri kadar c byk seilmesi gerekir. lmlerin ok sayda yinelenmesi olas olmad , sistematik hatan n varl ndan phe edildi i ya da hassas olmayan l aletlerinin kullan ld durumlarda lm hatalarnn saptanmas nda en uygun yol, olas en byk hata de erinin al nmasdr. rnein, en kk blmesi 1 mm olan bir metreyle llen uzunluk iin, olas en byk hata Ax =0.5 mm olacakt r. Bu durumda llen bir x uzunlu unun gerek deeri x-Ax ve x+Ax aras nda dei ecektir. lmler o unlukla dorudan yap lamaz. Baka de erler llr ve belirlenmesi istenilen fiziksel byklk hesaplan r. Bu durumda, de i ik byklklerin lmnden gelecek hata paylar n n sonu zerindeki bile ik etkisinin saptanmas gerekir. Bu durumlarda hatalar n hesabnda kullan lacak yntemleri k saca inceleyelim.

r = f ( x, y, z ) ba nt s yla verilen bir r fiziksel bykl nn, x, y, z byklklerinin lmyle hesaplanacak oldu unu kabul edelim. x, y, z'nin lmnde olas en byk hata sras yla Ax, Ay, Az ise, bu de erlerin r'nin de iimine etkisi, Ar 5_ I f (x+Ax, y, z) - f (x, y, z) I +I f (x, y+Ay, z) - f (x, y, z)I+ I f (x, y, z+Az)-f (x, y, z) I eklinde olacakt r. Pratik olmayan bu ifade asl nda k smi trevler eklinde yaz labilir. Yani, Ar = 1 (f / 5x) Ax) I + 1(8f /8y) Ayl + I (f /z) AzI eklindedir. Yukardaki ifadenin uygulanmas na ilikin baz rnekler inceleyelim. a. Toplama r= x + y eklinde ise, Ar= I Ax I + I Ay I = Ax + Ay bulunur. Toplamdaki hata, hatalar toplam na e ittir ( KURAL 1). b. karma r= x-y eklinde ise Ar = 1 Ax I + I -Ay I = Ax + Ay bulunur. Farktaki hata, toplamada oldu u gibi, hatalar toplam na eittir (KURAL 2). e. arpma r = x.y eklinde ise, Ar= I y.AxI + 1 x.Ay1 = y.Ax + x.Ay ya da eitliin iki tarafn da r = x.y ile blerek, (Ar / r) = (Ax / x) + (Ay / y) bulunur. r'deki hata oran , x ve y'deki hata oranlar toplamna eittir (KURAL 3). d. Blme r = x / y eklinde ise, Ar= lAx/y1 + 1(x /y 2)Ayl = (Ax / y)+ r (Ay /y) her iki taraf r = x / y ye blersek, Ar / r=Ax / x + Ay / y bulunur.. Blmede r'deki hata oran , x ve y'deki hata oranlar toplamna e ittir (KURAL 4).
e. ste' Fonksiyon

r = x" eklinde ise (n herhangi bir say ), Ar =n 'Ax, her iki taraf r= xn ye blnrse, bulunur. Ar / r =n ( Ax / x) x'in n'inci kuvveti iin hata oran , x'in hata oran n n n katdr (KURAL 5).

f. Trigonometrik Fonksiyonlar
r = sinx eklinde ise, Ar= 1 Cosx Ax =Cosx Ax bulunur. Trigonometrik fonksiyonlarda hata hesab nda belki de en kolay yol, bir trigono netrik cetvel kullanmak olacakt r. rne in, x = 30 + I ise, Ar = 1 Sin(x + Ax)-Sinx 1 ha nts ndan, 1Sin 31-Sin 301 = 10.515-0.5001 = 0.0154.02 bulunur ve sonu, r = 0.50 0.02 olur.

1.4. Grafik izme ve Grafikten Yararlanma


Deney sonular nn grafiklerle verilmesi, pratik ve kolay anla lr oluu nedeniyle hemen her bilim dal nda yaygn olarak kullan lr. Grafkler her trl bilgiyi herkese anlalr ekilde vermelidir. Grafik iziminde a adaki kurallara uyulmal d r; 1. Grafiin ad ve tarihi yaz lmal, 2. Eksenlerin hangi byklklere kar geldii ve birimlerinin ne oldu u belirtilmeli, 3. Her trl yaz ve rakamlar kolayca okunabilir ekilde yerletirilmeli, 4. Grafikte birim uzunluklar yle seilmeli ki, grafik btn ka d kaplamal, 5. Veriler grafik zerinde nokta olarak i aretlendikten sonra etraf ember iine al nmal ve lm hatalar yla orantl byklkte hata izgisi izilmelidir. Bir y deeri iin hata Ay ise, hata izgisi 2Ay bykl nde olmal dr. Bu-blmde yalnzca dorusal grafiklerin incelenmesini vermekle yetinece iz.

Dorusal Grafiklerin Analizi


Btn veriler ve hata byklkleri i aretlendikten sonra, bunlardan geen en yaklak doru izilir. En yakla k dorunun izim inde; 1. Dorunun st ve alt k sm nda olabildi ince e it sayda veri noktas bulunmal , 2. Btn veri noktalar dorunun zerine d meli, 3. izilen doru, hata izgilerini kesnelidir. Btn bu i lemlerde saydam bir cetvelle izim yap lmas yararl olur. rnein, ekil l.3'de v 2 = v,2 - 2ax eklindeki bir ifadenin v 2 - x grafii verilmi tir. Bu ifade, v 2 = y, v o = b ve -2a=m alnarak, 2

y=mx + b eklinde yaz labilir. lmlerinizde (y,; x,), i = I ,2,3,...n, n l say sn gstermek zere, verilerinizi i aretledikten sonra yap lacak i m ve b sabitlerinin hesaplanmas d r. Benzer ekilde, Am ve Ab hatalar n n da bilinmesi gerekir. Bildi iniz gibi, m do runun eimi ve b'de y eksenini orijinden kesti i uzakl kt r. n'nin hesab , izilen doru zerinde birbirinden uzak iki nokta seilerek, bunlar n rnekte grlece i gibi (1.8; 6.97) ve (7.8; 4.36) koordinatlar ndan, m= (4.36-6.97) / (7.8-1.8) = -2.61 / 6.0 m = -0.435 m/s2 bulunur ( ekil 1.3'e bak n z).
(H z? mis)2

7 (1 8, 6.97)

..(7.8, 4.66) (7.8, 4.36) Uzakl k (m) ekil 1.3. Yatay eksen her zaman s frdan gemedi i iin, b'nin hesab biraz deiik olabilir. ekil l.3'de grld gibi yatay eksen 1.8 m daha orjinden kaymal d r ve eimi bildiimize gre (m = -0.435 m/s 2), b = 6.97+(1.8x0.435) = 7.75 m 2/s2 bulunur. Bu iki parametredeki hata byklkleri, en kt izilebilecek do runun ve b' deerlerinden yararlan larak hesaplanabilir. rnek olarak ald mz grafikte en kt hata, doru iin, m' = (4.56-6.73) / (7.8-1.8) =-0.362 m/s 2 2/s2 bulunur ve, Am= I m-m ' I = I 0.435-0.3621 = 0.07 m/s2 2/s2 olur. Grafik analizi sonucu m ve b sabitleri, m = (-0.44 0.07) m/s2 b = (7.8 0.7) m 2/s2 bulunur. Bu hatalar n gerek hatalar olmay p, olas en byk hata de eri olduu bilinmelidir. Ab=1-I7.538=04m b'=6.73+(18x02) m

Deneylerdeki sonu formller her zaman tipik do ru denklemi eklinde deildir. rnein, I = kV" eklinde olabilir. Bu durumda, logaritmik yntem kullan larak y= mx+n eklinde doru denklemi elde edilebilir. Yukar daki ifadenin her iki tarafnn logaritmas al narak, logl= logk + n IogV yaz labilir. Burada logI=y, logk= b ve n=m ve logV = x eklindedir.

1 1.5. Verniye ilkesi ve Kompas


Uzunluk lmlerinde, normal cetvelden daha duyarl lme yap labilmesi iin verniyeli ve vidal baz l aletleri yap lm t r. Bu l aletlerinin lme ilkesini k saca a klayal m. a. Verniye ilkesi Verniye, bir l aletinin ana cetveli zerindeki en kk blmenin bir kesrini doru olarak lmek iin kullan lan ek bir lektir. Bu lek, sabit duran ana cetvel boyunca hareket eder. Verniyeler, verniye le inin n blmesi, ana cetvelin n-1 blmesine kar lk gelecek ekilde yapl r. V, bir verniye blmesinin uzunluu, C ana cetvelin en kk blmesinin uzunlu u olmak zere, nV=(n-1)C eklindedir. n-I C C Verniyeden al nan en kk de er C- V = olduundan, V = 1-- C=
`

elde edilir. Buna gre, bir verniye blmesi,

n n1
-

= 1- kadar ana cetvel blmesi

olacandan, ana cetvelin bir blmesinden 1/n kadar daha k sadr. ekil 1.4'deki ana cetvel santimetre olarak blmelenmi ve verniye zerindeki 9 cm'lik uzunluk, e it 10 verniye blmesine ayr lm t r. Verniyenin n= 10 blmesi, ana cetvelin n-1 =9 blmesine yani 9 cm'ye e ittir. Verniye zerindeki her blmenin uzunlu u 9/10= 0.9 cm'dir ve ana cetvelin her blmesinden 1-0.9 =- 0.1 cm daha k sad r. Bu verniye 1/10'1uk bir verniyedir ve okunabilecek en kk de er 0.1 cm'dir.

ekil 1.4. Verniye le i (Okunan Deer=6.7 cm)

10

b. Kompas Kompas bir uzunlu u 0.1 m veya 0.05 mm incelikle lmemizi sa layan ve mm blmeli bir cetvel ile bu cetvel boyunca kayabilen verniyeden (srgden) olu an bir l aletidir ( ekil 1.5'e bak n z). rne in, boyunu lmek istedi imiz bir cismi srg ile cetvelin eneleri aras na koydu umuzda, cismin bir ucu cetvel s f r nda iken, teki ucu 5.2 cm ile 5.3 cm aras nda bir yerde olsun. Bu durumda cismin boyu 5.2 cm'den byk, 5.3 cm'den kktr. O halde, 5.2 cm'den ne kadar byk oldu unu lebilmek iin verniye blmeleri ile cetvelin mm blmelerinden birisinin ak t yer bulunmal dr. rnein, verniyenin 4. blmesi cetvel blmelerinden birisi ile ak yorsa, cismin boyu 5.24 cm demektir. O halde, verniyeli kompasla l yaparken, verniyenin hangi blmesi cetvel blmelerinden biri ile ak yorsa, o kadar 0.1 mm'yi (1/20 mm'lik kompas iin o kadar 0.05 mm'yi) okunan tam say ya eklemek gerekti ini syleyebiliriz.
iten lmlerde kullan lan kenarlar

srg

l ubu u

derinlik ler

o
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

verniye hareketli ene sabittan lmlerde d \\ ene kullan lan kenarlar

l cetveli

derinlik dlm iin l yzeyleri

ekil 1.5. Verniyeli (Srgl) Kompas Kompastan daha duyarl bir l aleti ise mikrometredir. Bu, 1/100 mm duyarl kla uzunluk lmeye yarayan, vida yap l bir l aletidir.

11

2. UZUNLUK LMLER

Deney 2.1. Milimetre Blmeli Cetvelle Uzunluk lm


Gerekli Aralar Hacmi hesaplanabilir geometrik bir cisim (silindir, kare, prizma vb.) ve milimetre blmeli cetvel. Ama Milimetre blmeli bir cetvelle bir silindirin uzunlu unun n kez llmesi ve bu llerden doabilecek hata hesaplar n n yap lmasdr. Deneysel Bilgi Birinci blmde a klanan "lm Hatalar ve Anlaml Say lar" ile "Deney Sonularnn Deerlendirilmesinde Hata Hesab " konular renilmelidir. Deney n lmeler ve hata hesab iin l almak zere, sizlere metal bir silindir verilecektir. Silindirin L boyunu, milimetre blmeli bir cetvel ile e itli yerlerinden lnz. Bu ly zde artlarda en az 10 kez tekrarlay nz. Her lmnz bir ncekinden bamsz olmaldr. En iyisi, ayn deney grubunda al anlar n birbirine sylemeden ayr ayr birka l al p bir yere yazmalar ve daha sonra sonular birletirmeleridir. L; ile gsterece iniz bu lmlerinizi izelge 2.1'e kaydediniz. izelge 2.1. lm Says 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Li (cm) ai = L -1..(cm)

12

10 llerinizin da l m konusunda ne syleyebilirsiniz? Bu deneyde, sistematik ve istatistiksel hatalar n kaynaklar neler olabilir? A klayn z. l sonular nz deerlendirmek amac yla, izelge 2.1'i kullanarak; ortalama de eri (L), sapmalar (a,), ortalama sapma ya da mutlak hatay ( d), ba l hatay (7- ,) ve standart sapmay (s) 2/1" hesaplay p izelge (2.2)'ye kaydediniz. Sonucunuzu mutlak hata ve standart sapmay kullanarak anlaml rakamlarla veriniz. izelge.2.2.

r, (cm)

(cm)

(cm)

c7 L "

s(cm)

Deney 2.2. Kompas ile Uzunluk lm


Gerekli Aralar Hacmi hesaplanabilir geometrik bir cisim (silindir, kare, prizma vb.) ve verniyeli kompas. Ama 0.1 mm ya da 0.05 mm duyarlkl verniyeli kompasla bir silindirin boyunun ve ap nn n kez llmesi ve bu llerden do abilecek hatalar n hesaplanmas dr. Deneysel Bilgi Birinci blmde a klanan "Verniye Ilkesi ve Kompas" ile "Deney Sonular nn Deerlendirilmesinde Hata Hesab " konulan renilmelidir. Deney Verniyeli kompasla l almay iyice rendikten sonra, size verilen silindirin L boyunu ve D ap n deiik yerlerinden kompasla 10'ar kez lnz. lmlerinizi izelge 2.3'e kaydediniz. L ve D zerindeki, AL ve AD mutlak hatalar n hesaplayarak, L ve D'yi hatalar ile birlikte anlaml saylarla yaz nz. mm blmeli cetvelle ve kompasla elde etti iniz AL mutlak hatalar karlatrnz ve sonular yorumlaynz. Silindirin hacmi (*) ve hacim zerindeki mutlak hatay (AV) hesaplayarak, V'yi anlaml say larla yaz nz. Hacim zerindeki hatay oluturan iki terimden hangisi daha byktr? Sonu zerindeki etkilerini tart n z.

13

izelge 2.3. lm Says 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Sorular 1. ap D=(1.200.01) cm ve boyu 1,(3.570.01) cm eklinde llen bir silindirin, V=nD2L/4 hacmi zerindeki mutlak hatay (AV) bulunuz ve sonucu anlaml saylarla veriniz. 2. Dikdrtgen eklindeki bir levhann boyutlar aadaki gibi llmtr. a=(13.10.1) mm ve b=(2.750.05) mm i. Bu ller hangi l aleti ile al nm tr? ii. Levhann alan n hesaplay nz. iii. Alan zerindeki mutlak hatay bularak, sonucu anlaml say larla veriniz. 3. Metal bir silindirin boyu farkl l aletleri kullan larak birer kez llm tr. Bu llerden hangisi 1/20 mm duyarl kl kompasla llmtr? Neden? Aklayn z. 3.2 cm 3.25 cm 3.220 cm 3.22 cm 4. Yarap r =(2.000.01) cm olan bir silindirin hacmi, V=(43.960.02) cm 3 olarak veriliyor. Silindirin h yksekliini ve Ah mutlak hatas n hesaplayarak sonucu anlaml saylarla veriniz. 5. Bir ubu un uzunluu 120 renci tarafndan llm ve aadaki sonular bulunmutur. 20 renci 12.5 mm, 60 renci 12.0 m ve 40 renci de 11.5 mm lm tr. l sonularn deerlendirerek, ubu un uzunlu unu anlaml saylarla veriniz. 6. Metal bir krenin ap 10 kez llm ve aadaki deerler elde edilmi tir. R (cm) : 2.505 2.500 2.510 2.505 2.510 2.505 2.510 2.505 2.505 2.500 a. lmlerin hangi l aletiyle al nm olabileceini sebepleri ile a klaynz. b. R zerindeki mutlak hatay (AR) hesaplayarak, sonucu anlaml saylarla veriniz. 14 (cm) D, (cm)

e. Krenin hacmini ve hacim zerindeki mutlak hatay (AV) hesaplayarak, sonucu anlaml say larla veriniz.

15

I 3. KUVVET MASASI

I Deney 3. Vektrlerin Toplanmas


Gerekli Aralar Kuvvet masas , 3 adet makara, 3 adet ktle ask s, ktle seti (bir adet 100 gr, adet 50 gr, iki adet 20 gr, adet 10 gr ve bir adet 5 grl k pullardan olu ur), plastik vida, cetvel, ip, a ler (iletki) ve halka.

ekil 3.1. Kuvvet Masas Dzenei Ama ki kuvvetin bilekesini dengeleyen nc bir kuvvet, Deneysel yntem, Bileenlerine ay rma yntemi, Graiiksel yntemle bulunacakt r.

Deneysel Yntem Kuvvet masas zerinde, konumlar belli a larla belirlenen makaralar zerinden as lan ktlelerle, iki kuvvet (rne in, FA = 0.5N, 0 ve FB= IN, 120 olsun) oluturunuz. Halkaya ba lanm olan ktle ask lar asldnda, sistemin bozulmas n nlemek iin, kuvvet masas nn merkezine plastik bir vida tak nz ve iplerin baland halkay, bu plastik vidaya geiriniz ( ekil 3.1). Sonra nc bir makaraya as lan ktlelerin miktar n ve bu makaran n konumunu (ba langca gre yerle im as n ) ayarlayarak bu iki kuvveti dengeleyiniz. Dzene in dengede olabilmesi iin, halkan n masann ortas na odaklanmas gerekir. Masan n ortasndaki plastik viday, masa yzeyi ile ayn dzeye gelinceye kadar eviriniz. Art k halka plastik vidaya dayanmayacakt r. Halkann merkeze odakland n grnz. Eer odaklam yorsa, odaklan ncaya dek 16

makaran n yerini de i tirerek ktle ekleyiniz ve dengeleyen ktle ile a y izelge 3.l'e kaydediniz (Ktleler yerekimi etkisindedir ve yerekim ivmesi ile arp lnca kuvvet elde edilir.). Bu kuvvet dengeleyici kuvvettir ve fr ile gsterilir (Bak nz ekil 3.2). Bu iki kuvvetin toplam olan bileke kuvvet fr,sye e ittir. Dengeleyici FL kuvveti ile bileke olan fr, kuvvetinin byklkleri ayn , fakat ynleri z ttr. yleyse,

R =F = FA
yazlabilir.
FB

PB

FE
ekil 3.2. Bileke ve Dengeleyici Kuvvetler

Bileenlerine Ayrma Yntemi


Masa zerine koyduunuz aler zerinde kuvvetler x ve y bile enlerine trigonometri bilgisi kullan larak ayr lr ve toplan r.

= Ax ." + Arj)

ve

= .8,2+ By9

PR = (Ax+ B x ):+(A+ By )9=Rx*.. +145'


bants elde edilir. Burada A x , fr, 'nn x bile eni ve Sc' ise x-ekseni boyunca ynelmi birim vektrdr (Bak nz ekil 3.3). fr,'nin bile enleri frA ve fr, vektrlerinin bileenlerinin toplam dr.

17

ekil 3.3. Kuvvetlerin Bile enlerine Ayr lmas Tam analiz, bileke kuvvetin byklk ve ynnn bulunmas yla tamamlan r. Bileke kuvvetin bykl ,

1i=(1? +R)Y 2
x-ekseni ile yapt a ise, tan = R/ Rx bants ile verilir. Buldu unuz Rx , R, ve a deerlerini izelge 3. Ve kaydediniz. Bileke kuvvetin, buldu unuz kuvvetin zt yn boyunca yneldi ini unutmayn z. izimlerde kolaylk olmas asndan, kuvvet masas nn zerinde yer alan lek deneyin sonunda verilmi tir. Grafiksel Yntem ki kuvvet, bir cetvel ve a ler yard myla, FA vektrnn bana Fg vektrnn arkas eklenerek izilir. 'n n arkas ndan PR 'nin bana izilen doru FR'yi verir (Baknz ekil 3.4). 'nin boyu izimden do rudan bulunabilir. Seilen e el yard m yla gerek kuvvet birimine geilebilir ve a ler kullan larak a da hesaplanabilir.

FA

ekil 3.4. Vektrleri Grafik Yntemiyle Toplanmas 18

izelge 3.1'de yerine yazaca n z P, 'nin, buldu unuz F''nin z t i aretlisi olduu unutulmamal d r. Hesaplamayla buldu unuz bu P, deneyden buldu unuz fr, ile ' kar lat r n z. izelge 3.1. Vektrlerin Toplam n n .4 Ayr Yolla Bulunmas
Dengeleyici FE Kuvveti Yntem Byklk Yn

Deneysel Bileenlerine Ayrma R, = Ry = Grafiksel Bu deneyi ayn yolla aadaki durumlar iin yineleyiniz. I. Durum: (FA = 0.5N, 0 ve FH = IN, 0 ) II. Durum: (FA = 0.5N, 0 ve FE-= 1N, 60 ) III. Durum:
(FA X

0.5N, 0 ve

Fft =

1N, 180 )

19

A. L NEER HAREKET
Bir cisim, sabit kabul edilen bir noktaya gre zamanla yer de itiriyorsa, bu cisim hareket ediyor demektir. Herhangi bir hareketi, kendisini olu turan nedenlere bakmaks z n, konum ve zaman kavramlar kullanlarak tan mlamak mmkndr. Mekani in hareketi inceleyen bu blm, "kinematik" olarak bilinir. Bu blmde, lineer hareketi incelemek zere e itli deneyler haz rlanm tr. Deneylerde genellikle, hareket eden cismin konumu alg lanmakta ve iki konum aras nda geen sre llmektedir. llen byklkler yard m yla, h z, ivme vb. nicelikler hesaplanarak belirlcnmektedir. Konum ve zaman alg lamalar optik kap ve ak ll makarayla gerekle tirilerek, bilgisayar ortam na aktar lmaktad r. Uygun bir yaz l m yard m yla, deneyle ilgili ller denetlenerek ihtiya duyulan hesaplamalar yap lmakta ve gerekli grafikler izilebilmektedir. Lineer hareketi incelemek zere yap lacak olan tm deneylerde "Precision Timer" bilgisayar yaz l m kullan lmakta ve program "pt" komutu ile al tr lmaktad r. Her deneyde, deney setinin nas l kurulaca , llerin alnmas ve deerlendirilmesi iin hangi bilgisayar komutunun ne ekilde kullan laca ayrnt l olarak verilmi tir. Deneylerde alg layc olarak kullan lan optik kap ve ak ll makara aada k saca tan mlanm tr.
Optik Kap

Optik kap , ekil A.1'de grld gibi, U biimindeki bir erevenin kollar ndan birine yerle tirilen noktasal bir k kayna ile dier kol zerine k kayna n n tam karsna gelecek ekilde yerle tirilen ve k algdayan bir fototransistrden olu ur.

ekil A.1. Optik Kap Fototransistr, zerine k dtnde belli bir potansiyel retir. Bu duruma "iklim denir. Ik kayna ile fototransistr aras na bir engel girdi i zaman, k yolu kesilir ve fototransistrn k gerilimi sfra der. Bu duruma ise "kesilim durumu" denir. Fototransistr kesilime girdi inde yani, optik kap nn k yoluna bir cisim girdiinde, optik kap n n bal olduu bilgisayara bir i aret gider. Cisim k yolundan ayrld nda ise i aret kesilir. Bylece, optik kap nn kesilim sresi alg lanm olur. ki optik kap kullan larak, hareketli bir cismin bir kap dan geip, ikincisine girdi i sre
durumu"

20

(teleme zaman ) llebilir. Benzer optik kap lar, asansr kap lar n n otomatik olarak a l p kapanmas nda da kullan lmaktad r. Akll Makara Ak ll makara, bir optik kap ve iinde serbeste dnebilen az srtnmeli makaradan olu an bir arat r. ekil A.2'de grld gibi, makara, makara ubu u, vida ve optik kap dan olu ur.

T
eki A.2. Ak ll Makaray Oluturan Paralar Makarann emberi, gbe ine eit aral kl 10 adet parmakla balanmtr. Makara dndke bu parmaklar periyodik olarak optik kap n n k yolunu keserler. iletim ve kesilim durumlar ekil A.3'de grlmektedir. ekil A.3. Akll Makara Bir bilgisayar balant s yla, makaran n dnme miktar ya da makaran n zerinden geen bir ipe ba l hareketli bir cismin teleme miktar ve telendi i sre alg lanabilir ( ekil A.4).

21

ekil A.4. Hareketli Bir Cis nin teleme Miktar

22

I 4. TEK BOYUTTA HAREKET

Deney 4.1. Sabit H zl Hareket


Gerekli Aralar Hava ray , bas nl hava pompas , k zak, optik kap , bu deney iin zel olarak haz rlanm it ve IBM uyumlu bilgisayar. Ama Herhangi bir m ktlesine F kuvveti etki etti inde, ktle ivmeli hareket yapar. Kuvvet ile ivme aras ndaki iliki, F = m.a bants ile verilir. Burada F, m ktlesine etki eden tm d kuvvetlerin (srtnme dahil) toplam dr. Eer F=0 yap labilirse yani, ktleye d ardan herhangi bir kuvvet uygulanmaz ve srtnme de yok edilirse ivme s fr olur. Bunun anlam ; i. cisim dengededir, ii. cismin h z sabittir. Baka bir deyi le, cismin hz ya s frdr (cisim lareketsizdir) ya da s frdan farkl ama zamanla deimeyen sabit bir de erdedir. Cismin sabit h zla hareketini sa layabilmek iin, cisme belli bir sre kuvvet uygulanmal d r. Bu kuvvet ekildikten sonra, cisim, srtnme olmad takdirde kazand en son h z deeri sabit kalacak ekilde hareketine devam eder. Bu nedenle hava ray kullanlarak srtnme kuvvetinin etkisi en aza indirilir. Hava ray nn yatay olmas da salanrsa, hava ray zerine yerle tirilen kzak, uygun lmler alabileceimiz ekilde sabit h zla hareket eder. Deney Hava ray, bir basnl hava pompas ile zerinde kzaklarn srtnmesiz olarak kayabildii raydan olu an bir sistemdir. Rayn altnda yatayl salayan ayar vidalar , stnde de hava delikleri vard r (ekil 4.1). Basn(' hava pompas ndan gelen hava, bu deliklerden karak bir hava yast oluturur ve ray zerinde hareket eden k zakla ray aras ndaki srtnmeyi en aza indirir. Uyar Basnl hava pompas a k olmad zaman, k zaklar hava ray zerinde kesinlikle hareket ettirilmemelidir. Eer hava ray tam yatay deilse, ray n yatayl n salamak iin, tuza rayn ortas na yakn bir yere yerle tirerek serbest b raknz. Rayn alt ndaki ayar vidalar ile

23

kza n saa ya da sola kendili inden ivmelenmesini nleyen yatayl salay n z. Rayn dengesi tam olarak sa land nda, k zak ray zerinde hareket etmeden kalacakt r. Hava ray ile yap lacak olan tm deneylerde, deneye ba lamadan nce bu i lemler yap larak, sistem yatay konuma getirilmeli ve hava ray n n sars lmamas na dikkat edilmelidir.

ekil 4.1. Sabit H zl Hareket Deney Dzene i 1. Hava raynn yatayl ndan emin olduktan sonra, deney dzene ini ekil 4.1'deki gibi kurunuz. 2. Bu deneyde yaln zca 1. optik kap kullan lacaktr. Doru optik kap y belirlemek iin ana menden "Optik Kap! Kontrolu"n seiniz. S ra ile optik kap lar ierisinde elinizi hareket ettirerek `iletim' durumundaki (kap stndeki LED yanmaz) 1. optik kapnn `kesilim' durumuna (LED yanar) geip gemedi ini kontrol ediniz. Bu ekilde doru optik kap y belirleyebilirsiniz ( ekil 4.2).
ilelim kesilim

ekil 4.2 Optik Kap n n Kesilim ve letim Durumlar 3. Bu deneyde, kzan sabit hzl hareketi incelenecektir. K zan hznn llmesinde kullan lacak olan zel olarak haz rlanm it, ekil 4.I'de grld gibi kzan zerine yerle tirilmitir. Bu itin parmaklarnn geni lii en az 0.5 cm olmaldr. Parmak geni lii 0.5 cm'den dar olduunda, optik kap kesilime giremedi inden, alg lama yapamaz. Parmak geni lii 3 cm'den fazla olursa, kzan optik kapdan bir kez gei inde al nan lmler, hareketin sabit h zl hareket olup olmadn anlamam z iin yeterli olmayacakt r. ekil 4.1'de grlen d uzakl nn alnmas iin geen sre, ana menden "itle lm" n seilmesiyle belirlenir. Bu seenekte, optik kap ilk kesilimden ikinci kesilime (Bkz. E.2) urayncaya kadar geen sre llr. Ana menden "itle kiim" seiniz ve <ENTER> tuuna bastktan sonra, k za hafife iterek optik kap dan bir kez gemesini salayn z. 4. Kzak optik kap dan getikten sonra tekrar <ENTER> tu una basarak, lm 24

5. 6.

7. 8.

9.

10. 11.

almay durdurunuz. Bu ekilde her bir d uzakl n n al nmas iin geen sreler ekranda listelenir. d uzakl n n, bu uzakl n al nmas iin geen srelere oran , cismin h z deerlerini olu turur. E er k zak sabit h zla hareket etmi se, llen sreler her d aral iin yaklak ayn olmal d r. Cismin, h z-zaman ve konum-zaman graf klerini elde etmek iin tekrar <ENTER> tuuna basarak Veri Analizi mensnden "Grafikleme" yi seiniz. Hz-zaman grafini izdirmek iin "Hz-zaman" seeneine giriniz. <ENTER> tuuna bastktan sonra gelen menden de "zel il (izgisel)"e giriniz. Bu seenekte bilgisayar sizden d uzakl n metre cinsinden vermenizi isteyecektir. Metre cinsinden d'nin deerini yazp <ENTER> tuuna basn z (Bu ekilde h z verileri elde edilir ve h z-zaman grafine geilir). izdirece iniz grafi in zelliklerini ieren bir men ekranda grlr. Bu deney iin <SPACE BAR> tu unu kullanarak "Noktalar Birletir" seene ini 'EVET (E) durumuna getiriniz ve <ENTER> tu una basnz. Yatay Eksen Ayar mensnden "Otomatik Ayar Eksen Ba langc O "1 seerek, <ENTER> tuuna bas n z. Dey eksen iin leklendirme i lemi Dey Eksen Ayar mensnden yine "Otomatik Ayar Eksen Ba langc o"n seilmesi ile yap lr. Yine <ENTER> tu una basarak grafi i elde ediniz. Grafii oluturan deerleri izelge halinde grmek iin <ENTER> tuuna basarak ekranda grlen menden "Veri Tablosunu Gster"i seiniz. Bu ekilde hz deerlerini ekranda gzlemi olacaksnz. Konum-zaman grafi ini izdirmek iin <ENTER> tu una basp "Deiik Tur Grafik"1, bunun altndaki menden de "Konum-Zaman" seiniz. <ENTER> tu una bastnzda izim ekilleri mensnden "Noktalar Birletr"in, 'E' konumunda olup olmadn kontrol ediniz. Aksi taktirde <SPACE BAR> tu u yardmyla 'E' konumuna getiriniz ve tekrar <ENTER> tu una basnz. 7. ve 8. maddelerdeki i lemleri izleyerek yatay ve d ey eksenleri leklendiriniz. <ENTER> tuuna basarak, grafi i izdiriniz. Elde ettiiniz hz-zaman ve konum-zaman grafklerini beklentinizle kar latrarak yorumlaynz.

Sorular 1. Aadaki bant lardan hangisi t=0 an ndaki konumu -2 cm olan ve 4 cm/sn'lik h zla dzgn dorusal hareket yapan bir cismin konum-zaman ba ntsn gstermektedir? Nedenleriyle a klaynz. x= 4-2t x=4t x= -2+4t2 x= -2+0.25t x= -2+4t aada 2. Dzgn do rusal hareket yapan bir cismin yol-zaman de erleri verilmitir:
x (cm) 1.8 1.0 2.7 2.0 3.6 3.0 4.5 4.0 5.4 5.0 6.3 6.0 7.2 7.0

8.1
8.0

t (sn)

25

a.

Konum-zaman grafi ini milimetrik kada iziniz.

b. Grafikten yararlanarak x=f(t) ba nt s n bulunuz.

Deney 4.2. vmeli Hareket


Gerekli Aralar Hava ray , k zak, ak ll makara, ip, iki adet ktle ask s , ktleler, bas n!' hava pompas ve IBM uyumlu bilgisayar. Ama Newton'un Il. hareket kanununa gre bir cisme bir kuvvet uyguland nda cisim, bykl uygulanan kuvvette orant l bir ivme kazan r. Bu bant genel olarak, = i d (4.1)

eklinde yaz lr. Toplam sembol, cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa, kuvvetlerin vektrel bile kesini belirtir. Cisme uygulanan net kuvvette ivme aras ndaki oran sabittir ve bu cismin ktlesine eittir. vmelendirici kuvvet elde etmenin bir yolu, k zaa bal ipin ucuna ekil 4.3'de grld gibi ktleler asmakt r.

ekil 4.3. vmeli Hareket Deney Dzene i Bylece, ktlelere etkiyen yerekimi kuvveti, dzenek iin sabit bir src kuvvet oluturacakt r. Sabit a ivmesine sahip bir cismin hareket denklemi, x = x0 + 1 at' 2 (4.2)

eklindedir. Burada xo, cismin t=0 anndaki konumudur. Cismin h z ile ivmesi aras ndaki zamana ba l denklem ise,
v = v + at

(4.3)

eklinde olup, vo cismin kuvvet etkimeden hemen nceki h z yani, ilk hzdr.

26

Deney 4.2.1 1. Hava ray n n yatayl n salayarak, bir ucuna ak ll makaray yerle tiriniz. Ray zerine k zag koyunuz. K zaa balanan ipin di er ucuna ktle ask s n balayarak, ktleleri ekleyiniz. K za hava raynn bana doru, ktleler havada kalacak ekilde ekiniz ( ekil 4.3). 2. Bu deneyde k zan yapt harekete ili kin veriler, ak ll makara kullanlarak elde edilir. Ak ll makara sistemi ile 0.015 metre uzunlu undaki aral klarn geme sreleri llr. K za n, bu aral klar geme srelerini lmek amac yla, ana menden plum " seiniz. 3. Bilgisayar lme ilemine balamadan nce bas nl hava pompas a lr a lmaz, kzan ktlelerin etkisiyle kendili inden hareket etmesini engellemek iin nce kazaa tutup, hava ray nn ba taraf na as l ktle ak ll makaraya yaklancaya kadar ekiniz. Sonra <ENTER> tu una basarak k zag serbest b raknz. As l ktleler yere de meden hemen nce <ENTER> tu una tekrar basarak lm almay durdurunuz. 4. lm alma i lemi tamamland ktan sonra, k zan hareketine ait konum-zaman, hz-zaman ve ivme-zaman grafklerini izdirmek iin <ENTER> tu una basarak ekrandaki menden "Grafikleme "yi seiniz. 5. Konum-zaman grafigini elde etmek iin grnen menden "Konum-zaman" seerek <ENTER> tuuna basnz. Buradan da "zel it (izgisel)" seenein girerek, akll makarada zaman lm yap lan d araln 0.015 metre olarak girip <ENTER> tuuna bas nz. izdireceiniz grafiklerin zelliklerini ieren bir men ekranda grlr. Bu deney iin <SPACE BAR> tuunu kullanarak "Noktalar Birleik" seeneini 'EVET (E)' durumuna getiriniz ve <ENTER> tu una basnz. 6. Sabit hzl hareket deneyinde izlenen ad mlar tekrarlayp dey ve yatay eksen leklendirmesini yaparak grafigi izdiriniz. Tekrar <ENTER> tu una bas p, ekrandaki menden "Veri Tablosu Gosmr"i seerek, hareketin sonucunda elde edilen konum-zaman de erlerine ait verileri ekranda listeleyiniz. Burada elde edilen konum deerleri, akll makaradaki d aral mn katlarndan; zaman deerleri ise bu aralklarn alnmas iin geen srelerin toplanmas yla aadaki formllerle elde edilir. t n = Zt, ve x. =
1.1 1=1

7. Hz-zaman grafi ini elde etmek iin yukardaki ilemleri tamamlad ktan sonra <ENTER> tuuna basarak kan menden "Deiik Tr Grafik"! seiniz. Yeni menden de "Hz-Zaman"! seerek "Ortalama Doru", "Noktalar Birleik", "Noktah Zemin" ve "Istatistik"! <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getiriniz. Grafi'gin yatay ve d ey eksenlerini leklendirerek grafigi izdiriniz. Ekranda grafik zerinde M ile gsterilen de er, grafi in eimidir. Bu deer size fiziksel olarak neyi ifade eder, niin? <ENTER> tu una bas nz ve zaman verilerine karlk gelen h z deerlerini ekranda listelemek iin kan menden "Veri Tablosunu Gster"i seerek tekrar <ENTER> tu una basnz. Buradaki h z deerleri her bir d aral nn, bu araln alnmas iin geen sreye oran dr. 27

8.

Ivme-zaman grafini grebilmek iin <ENTER> tu una bas p, kar n za gelen menden - Deiik Tr Grafik" seiniz. kan menden de - ivme-Zaman"t seerek "Nokta', Zemin", "istatistik" ve "Noktalar Birletir"i <SPACE BAR> tu u yard m yla 'E' konumuna getiriniz. Grafi in yatay ve d ey eksenlerini leklendirerek graf i izdiriniz. Grafi in dey ekseni kesti i B deerini, h z-zaman grafinde gzledi iniz M deeri ile kar lat r n z. 9. Grafiklerden elde etti iniz ivme deerini not ediniz.

10. Kzan ktlesi M, as l ktleler ve ask nn toplam ktlesi de m olsun. pteki T gerilimi m'nin arl ndan daha kktr. nk, M ktlesi ivmelendike, m'de aa ya do ru ivme kazan r n ktlesi iin, mg-Tma eklinde, M ktlesi iin de, srtnme olmad n kabul ederek, T=Ma eklinde yaz labilir. Bu iki denklemden T'yi yok edersek, M iin,
g M=( -1)m

ifadesi bulunur. Buradan, k zan M ktlesini hesaplayarak, gerek ktlesiyle kar lat rn z.

Deney 4.2.2
1. Deneyin bu k sm nda, ray n dier ucuna da bir makara yerle tirip, kzan bo ucuna balayacanz ipe ikinci bir ktle ask sn balayarak m 'e edeer byklkte m 2 ktlesini yerle tiriniz.

ekil 4.4. vmeli Hareket Deney Dzene i 2. Deney 4.2.1'de oldu u gibi, ana menden "itle 010m -e girerek, bilgisayar lm almaya haz r hale getiriniz. 3. ekil 4.4'de grld gibi kza, m ktlesi ak ll makaraya yak n bir konumda havada as l kalacak ekilde, hava ray nn ba langcna getiriniz. Bu durum salandgnda m2 ktlesi ise yerde olmal d r. 4. Bas nl hava pompas a l p, kzak serbest b rak ldnda, kza n sadece m ktlesinin etkisinde bir sre hareket etmesini sa lamak iin, m2 ktlesini kzaa balayan ipi bir miktar bo b rakn z. Bylece kzak, m2 ktlesinin bal olduu ipteki boluk kadar, sadece m ktlesinin etkisinde belli bir ivmeyle hareket eder.

28

Daha sonra m2 ktlesi de sisteme dahil olur ve cisme etkiyen net kuvvet de i ir. K zak bu aamadan sonra farkl bir ivme ile hareket eder. 5. Deney 4.2.1'de izlenen ad m lar tekrarlayarak bilgisayar yard m yla, k zan hareketine ait konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafklerini elde ediniz ve yorumlayn z. 6. Bu deneyi mi<m 2 ve mi>m2durumlar iin tekrarlay n z. Sorular 1. Ba lang h z sfr olan ve dzgn h zlanan hareket yapan bir cismin yol ve zaman deerleri aada verilmi tir. x (cm) t (sn) 3.2 0.8 7.2 1.2 11.3 1.5 20.0 2.0 24.2 2.2 31.3 2.5

a. x-t graf ini hata paylar n da i aretleyerek iziniz (Ax=0.2 cm; At=0.1sn). b. Grafkten yararlanarak cismin t=1.8 sn an ndaki h zn bulunuz. e. x-t2 grafini izerek yol-zaman ba ntsn bulunuz ve ivmeyi hesaplay nz. 2. Bir boyutta hareket eden bir cismin h z-zaman grafi ekilde verilmi tir. v=f(t) bantsn ve cismin ivmesini bulunuz.
v(m/sn

50 30

10
0>"

t(sn)

3. Bir boyutta hareket eden bir cismin h z-zaman deerleri aadaki izelgede verilmitir. v (cm/sn) t (sn) 3.6 0.1 4.1 0.2 4.6 0.3 5.1 0.4 5.6 0.5 6.1 0.6

29

a. H z-zaman graf ini iziniz ve grafikten yararlanarak v=f(t) ba nts n bulunuz. b. Cismin t=3 sn an ndaki ivmesini ve konumunu bulunuz. 4. Bir cismin llen yol-zaman de erleri aada verilmi tir. x(cm) t(sn) 0.0 2.0 8.0 2.29 16.0 2.52 24.0 2.715

a. x=f(t) bants x-t3 grafiini izerek elde ediniz. b. Bulduunuz bantdan yararlanarak h z-zaman ve ivme-zaman ba nt larn karnz.

i Deney 4.3. Serbest D me


Gerekli Aralar Bir adet optik kap , bu deney iin zel olarak haz rlanm karton levha ve IBM uyumlu bilgisayar. Ama Havada serbest b raklan bir cisim yere dene kadar, sabit yerekimi ivmesiyle serbest d me hareketi yapar. Hava srtnmesinin olmad bolukta, ayn noktadan serbest b rak lan, ekli ve ktlesi farkl iki cisim eit srelerde eit yol alrlar. Serbest dme hareketi yapan bir cismin, farkl iki konumdaki hz bulunabilir. Bu deneyde serbest d en bir cisme etki eden yerekimi ivmesinin llmesi amalanm tr. Bu nedenle ekil 4.5'de grld gibi bir karton ereve haz rlanm tr. Bu ereve, serbest den cisim olarak kullanlacakt r. erevenin L3 geniliindeki alt kenar cismin ilk konumunu, L1 geniliindeki st kenar ise ikinci konumunu temsil eder (L =L3 olarak al nmtr). Bu iki konulu aras ndaki hz deiimi, cisme etkiyen yerekimi kuvvetinin sonucudur. H zdaki bu dei imden yararlanarak, g yerekimi ivmesi aadaki bant ile hesaplanabilir. AV V, V, L, / T3 - L , / T, g T T, +(T, / 2) + (T, / 2) T Tl : L i uzunluunun optik kapdan geme sresi T2: L2 boluunun optik kap dan geme sresi T3: L3 uzunluunun optik kap dan geme sresi

30

ekil 4.5. Serbest D me Deneyinde D en Cisim Olarak Kullan lmak zere Haz rlanan Karton Levha Deney 1. Deney dzene ini ekil 4.6'daki gibi kurunuz. Bu deneyde sadece 1. optik kap kullanlacaktr. Setiiniz optik kapnn 1. optik kap olduundan emin olunuz ve lm almaya uygun ekilde masann kenanna yerletiriniz. 2. g yerekimi ivmesini hesaplamak iin ana menden "Dier Zaman lm Tipleri"ni seerek, <ENTER> tu una basn z. Karnza kacak menden "Dme Zaman "ni, bunun altndaki menden de "Normal Gsterimi seip, <ENTER> tuuna basarak bilgisayar lm almaya haz r hale getiriniz.

ekil 4.6. Serbest D me Deney Dzene i 3. Hazrlanan karton levhay optik kap iinden geecek ekilde brakarak lm alnz. Dzgn bir serbest d meyi salamak ve lm hatalarn en aza indirmek iin karton levhay optik kapya yakn bir ykseklikten braknz. Aksi takdirde, levha bir miktar dnebilir ve hatal lme yol aabilir. 4. l alma ilemi bittikten sonra <ENTER> tu una basnz. Karnza kan Veri Analizi mensnden "zel Seenekler"i , bunun altndaki menden de "Yerekimi ivmesi"ni seerek <ENTER> tu una basnz. Bu seenek sizden L uzunluunun deerini metre cinsinden girmenizi isteyecektir. Haz rlanan karton levha iin L =L3=0.06 m'dir. Bu deeri girip <ENTER> tuuna basnz. Verilen basman z istenmediinden, ilgili men karnza ktnda 'HAYIR (H)' seiniz. 5. Elde ettiiniz g yerekimi ivmesini, g'nin gerek de eri ile kar latrarak yorumlayn z. 31

e. optik kap

5. K BOYUTTA HAREKET

Deney 5.1. E ik Dzlemde Hareket


Gerekli Aralar

Optik kap , bilya, eik dzlem (ray), cetvel ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama

E ik dzlem zerinde hareket eden n ktleli bir cisme etki eden kuvvetler, dzleme dik olan N normal kuvveti ile aa ynl W arl dr ( ekil 5.1). Koordinat sistemini, x ekseni e ik dzleme paralel, y ekseni e ik dzleme dik olacak ekilde semek uygundur. Arl n bileenleri +x ynnde mgsin9 ve -y ynnde mgcos0 eklindedir.

ekil 5.1. Newton'un II. yasas na gre,

= mg sin B = ma, = N mg cos8 = 0


yaz labilir. Bu eitliklerden,

(5.1) (5.2) (5.3) (5.4)

a, = gsin
ve

N = mgcos0

elde edilir. Cisim eik dzlemin tepesinden serbest b raklrsa, d katetti i yol olmak zere,

d = a t2 2 x
son hz ise, 32

(5.5)

Yx = .12ax l

(5.6)

olup, cismin ktlesinden bamszdr. Bu deneyde, e ik dzlemde sabit ivme ile yuvarlanan bir cismin h znn nasl deitii incelenecektir. Cismin hz, balang noktasndan itibaren katetti i yolun fonksiyonu olarak llerek, hz ile yol aras ndaki ili ki belirlenecektir. Deney 1. ekil 5.2'de grld gibi, optik kapy eik dzlem olarak kullan lacak olan rayn ortas na yerletiriniz. Optik kap y bilgisayarnza balaynz.

ekil 5.2. 2. Bilyann optik kapdan gei uzunluunu belirlemek amac yla, bir cetvel kullanarak ekil 5.3'de gsterildi i gibi, bilyay yavaa optik kap ya doru hareket ettiriniz. Bilyan n optik kap y ilk kesilime geirdi i konum ile (LED'in ilk yand konum) son iletime geirdi i konumu rayn kenarna kurun kalemle iaretleyiniz. Bu iki i aret aras ndaki mesafeyi lnz ve bunu Ad olarak kaydediniz. Bu aral n orta noktasn belirleyiniz ve rayn kenarna bu noktay da kurun kalemle iaretleyiniz.
ray n kenar n kalemle aretleyiniz

cetvel

ekil 5.3. 3. Bilyann Ad mesafesini ne kadar srede katetti ini belirlemek zere, ana menden "Geitle lm" seeneine giriniz. Bu seenek, optik kap nn kesilim sresini lt iin, Ad mesafesinin bu sreye oran , bilyann optik kap dan geerken sahip olduu hz verecektir. Bu seene in altndaki menden tek bir optik kap kullanld iin "1 Geit"i, daha sonra "Normal Gsterim"i seerek <ENTER> tu una basnz. Bilyay, iaretlediiniz orta noktan n 5 cm yukarsnda bir noktaya yerletiriniz. Bir cetvel kullanarak bilyay bu konumda tutunuz. Optik kap nn lm almaya haz r olduundan emin olunuz. Bilyay eim boyunca ve optik kapnn iinden geecek ekilde serbest b raknz. Zaman ve al nan d yolunu izelge 5.1'e kaydediniz. 33

4. Deneyi kez tekrarlay nz ve lt nz zamanlar n ortalamas n at n z. Sonucunuzu izelge 5.1'e kaydediniz. 5. Bilyay orta noktadan itibaren 10, 15, 20,...,40 cm'lik konumlara yerle tirerek, 3-4 ad mlar n tekrarlay n z.
Sonular n Deerlendirilmesi

Optik kap n n orta noktas ndan itibaren her bir mesafe iin, Ad'yi ortalama zamann za blerek bilyan n son hz n hesaplay n z. Yatay eksen zerine uzakl klar yerle tirerek, h zn al nan yola gre grafini iziniz. Grafi inizden, eik dzlem zerindeki cismin h z ile ba lang noktas ndan itibaren katetti i yol aras ndaki matematiksel ifadeyi belirleyebilir misiniz? H z-yol grafiniz bir eri olduundan ba nty elde edebilmek kolay de ildir. Eriniz balang noktas ndan geen ve dzgn olarak artan bir e ri ise bunu matematiksel olarak u ekilde ifade edebiliriz.
v = A.d"

(5.7)

Bu bantnn her iki tarafnn logaritmas al nrsa bir do ru denklemi elde edilir. log v = n. log d + log A (5.8)

Buna gre logv nicelii, logd'ye izgisel olarak ba ldr. O halde, logv'yi logd'nin fonksiyonu olarak izersek, d ey ekseni (logv eksenini) logA de erinde kesen ve e imi n'ye e it olan bir doru elde edilir. Bu grafkten yararlan larak bulunan A ve n de erleri Denklem (5.7)'de yerine yaz larak v = f (d) bants bulunur. imdi logv ve logd deerlerini izelge 5.1'e kaydediniz ve milimetrik ka da grafi inizi izerek banty bulunuz. Optik kap iindeki uzakl k; Ad = izelge 5.1. Veri ve Hesaplamalar
Al nan Yol (d) Zaman 1 Zaman 2 Zaman 3 Ort. zaman Son h z (v) logv logd

34

Sorular

1. A'n n birimini boyut analizi yaparak bulunuz.


2. 3.

Sabit ivmeyle hareket eden bir cismin x koordinat 3 cm olduu zaman, h z 12 cm/s dir. 2 s sonra x koordinat 5 cm ise, ivmesinin bykl nedir? L uzunlu unda, srtnmesiz bir e ik dzlemin st ucundan ilk h zs z olarak harekete ba layan bir cismin, eik dzlemin alt ucuna eri me sresi (t) llyor. Bu lm, eik dzlemin drt farkl h ykseklii iin tekrarlan yor.

h (n )
t (s)

5 2.0

10 1.4

16 1.1

20 1.0

a.

logh-logt grafini izerek h=f(t) bant s n karnz.

b. Bulduunuz bagntly boyut analizi yard m yla g yerekimi ivmesini ierecek biimde yaz nz.
4.

Aadaki ekilde bir cismin x-t grafig'i grlmektedir. v ve a'n n iaretleri u anlarda nedir? a. ti b. t2 e. t3

5.

Balang hz s fr olan ve dzgn h zlanan hareket yapan bir cisim iin yol-h z deerleri kullan larak aadaki grafik izilmi tir. logv 1. 4

0.65

logx
1.5

a. Grafkten yararlanarak v=f(x) ba ntsn kart n z. b. Bulduunuz bantly boyut analizi yard myla cismin ivmesini de ierecek biimde yaz n z.

35

'Deney 5.2. E ik Dzlemde Srtnme Katsay s n n Hesab


Gerekli Aralar

Ak ll makara, masa mengenesi, e ik dzlem, farkl srtnme yzeylerine sahip bir blok, ktle ask s , ktleler, ip, a ler ve IBM uyumlu bilgisayar.
Ama

Bir cisim, bir baka cismin yzeyi zerinde kayarak hareket ediyorsa, cisimlerin herbiri di erine kayma yzeyine paralel bir srtnme kuvveti uygular. Herbir cisim zerine uygulanan srtnme kuvveti, cisimlerin birbirlerine gre hareketine z t yndedir. Birbirlerine gre hareketsiz yzeyler aras ndaki srtnme kuvvetine "statik srtnme kuvvet! (F, )" ad verilir. Hareketi ba latmak iin gerekli kuvvetin en kk de eri, F,'nin en byk de erine eittir. Hareket ba ladktan sonra yzeyler aras ndaki srtnme kuvveti giderek azal r. Bylece, hareketi ba latmak iin gerekli kuvvetten daha kk deere sahip bir kuvvet dzgn dorusal hareketi gerekle tirecektir. Bu durumda birbirlerine gre hareket halindeki yzeyler aras ndaki kuvvete "kinetik srtnme kuvveti (Fd" ad verilir. Maksimum F;nin bykl nn normal kuvvetin byklne (N) oranna, ilgili yzeylerin "statik srtnme katsay s " denir.
F, < ,u,.N

Kinetik srtnme kuvvetinin normal kuvvetin bykl ne oranna katsays " ad verilir.
F, = i .N k

"kinetik srtnme

ps ve ,u k boyutsuz sabitler olup genellikle yzey iftleri iin u, >,uk eitsizliini salarlar. ekil 5.4'de grld gibi, eim as 8 olan srtnmeli e ik bir dzlem zerinde, akll makara zerinden m ktlesine ba l M ktleli bir blok a ivmesiyle kaymaktad r.

ekil 5.4. Deney Dzene i

36

Newton ilkelerini kullanarak, e ik dzlem zerindeki hareketin ivmesi a adaki gibi bulunabilir. M(sin B ik cos0) m (5.9) M+m Bu deneyde, sabit ivme ile e ik dzlem zerinde kayan blok iin srtnme katsaysnn hangi niceliklere ba l olduu incelenecektir.
a = g

Deney 1. Dzenei ekil 5.4'deki gibi kurunuz. Ak ll makaray bilgisayar nza balayp bilgisayarnz' a nz. 2. Ktle asksna 10 gr'l k ktle yerletiriniz ve e ik dzlem a sn 25'olarak ayarlaynz. Ana menden "tle lm" seip, <ENTER> tu una basnz ve blou serbest b raknz. Blok masay terketmeden nce tekrar <EN l'ER> tu una basarak zaman lm ilemini durdurunuz. 3. Grafik izme fonksiyonuna gemek iin "Grafikleme" yi seerek <ENTER> tu una basnz. Karnza kan menden "Hz - Zaman% bunun altndaki menden "zel it (izgiselyi seerek <ENTER> tu una bas nz. Bu seenek cismin h z deerlerinin hesaplanabilmesi iin akll makarann parmak aral n yani, llen herbir zaman aralnda alnan yolu vermenizi isteyecektir. Bu mesafeyi 0.015 metre olarak girerek <ENTER> tu una bas nz. Karnza gelen seeneklerden "Noktalar Birledi.", "Ortalama Doru" ve "Istatistiki <SPACE BAR> tuu ile 'E' setikten sonra <ENTER> tuuna basnz. Yatay Eksen Ayar mensnden "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc O " seerek tekrar <ENTER> tu una basnz. Dey eksen iinde ayn ilemi tekrarlayarak grafi izdiriniz. Grafin eimini olan M deerini, ivme olarak izelge 5.2'ye kaydediniz. 4. Askdaki ktleyi de itirmeksizin e ik dzlemin asn deitirerek (30,35,40), 2-3 admlarn tekrarlaynz. 5. imdi de eik dzlemin asn sabit tutarak (30) ask daki ktleyi de itiriniz (15, 20, 25, 30 gr) ve yukar daki ilemleri tekrarlayarak, herbir ivme de erini izelge 5.3'e kaydediniz. 6. Kullandnz bloun farkl bir yzeyi iin deneyi tekrarlay nz. A ve ktle deeri iin nceki lmlerinizden birini kullanabilirsiniz. Sonularn Deerlendirilmesi Denklem (5.9)'da verilen ivme bantsn kullanarak, herbir lm grubunuz iin kinetik srtnme katsay sn hesaplaynz. Sonular nzdan yararlanarak, tk 'nn eik dzlemin asna ve askdaki ktleye nas l bal olduunu yorumlay n z. Farkl srtnme yzeyi iin buldu unuz p, deerini nceki de erinizle karlatrnz.
juk

37

izelge 5.2. Ask daki Ktle Miktar (sabit)


E ik dzlemin a s Hareketin ivmesi
Ik

izelge 5.3. E ik Dzlemin A s (sabit)


Askdaki ktle miktar Hareketin ivmesi
Pk

Blo un farkl bir yzeyi iin


Askdaki ktle miktar E ik dzlemin a s Hareketin ivmesi
lik

Sorular

1. Denklem (5.9)'u elde ediniz.


2. a. Eer bir blok, yatayla Ok a s yapan bir dzlemde a aya doru sabit bir h zla

kayyorsa, blok ve dzlem aras ndaki kinetik srtnme katsay s n n u k = tan k olduunu gsteriniz.
b. ek=29 olduu zaman kalas ve blok aras ndaki srtnme katsay s ne kadard r?

38

3.

ekilde grld gibi 9 kg'l k blok bir iple bir makaradan geirildikten sonra yatay dzlemde 5 kg'l k bloa ba lanyor. Srtnme katsay s 0.2 ise ipteki gerilme nedir?

9 kg

4. 940 kg'l k bir otomobil yatayla 16 'lik a yapan bir yoku a park edilmektedir. Otomobil zerine etkiyen normal kuvveti ve statik srtnme kuvvetini bulunuz.

39

6. YATAY ATI
Gerekli Aralar Optik kap , bilya ve eik dzlem (ray), cetvel, ekl, karbon ka d ve IBM uyumlu bilgisayar. Ama Eik at hareketi lineer (izgisel) ivme gsteren deneylere gerekten yeni bir boyut katar. rne in, yatayla belli bir 8 a s yapacak ekilde, vo ilk h zyla frlat lan bir topun ivmesi, sabit ve yn a aya doru olan yerekimi ivmesidir. Hz ise, hem ivmeye z t, hem de ivmeye dik do rultuda iki bileene sahiptir. Topa, ivmeye dik do rultuda herhangi bir kuvvet etki etmedi inden, hzn bu dorultudaki bileeni daima sabit kal r. O halde, eik at hareketi, tek ynde sabit ivmeli ve ivmeye dik do rultudaki sabit h zl iki basit hareketin bile kesinden oluur. Bu deneyde, yatay olarak at lan bir bilyan n balang hz , eik at hareket denklemlerinden elde edilen, y = (tan0)x g x2 2vo2 cos 2 (6.1)

bant s (yatay at iin 8=0'd r) yard myla ve optik kap kullan larak bulunacakt r. Deney 1. ekil 6.1'de grld gibi, bir ray yard m yla eik dzlem oluturunuz. Optik kapy rayn alt ucuna yerle tirerek bilgisayara balaynz.

ekil 6.1. Deney Dzene i

40

2. nce bilyan n optik kap y gei uzunlu u Ad'yi belirleyiniz. Bunun iin masan n

zerine bir para ka t yerle tiriniz. Bilyay optik kap ya doru itmek iin, ekil 6.2'de grld gibi, bir cetvelin ucunu kullanabilirsiniz. Optik kap n n ilk kesilime urad konumla (LED yapar), ilk iletime geti i konumu (LED sner) rayn kenarna iaretleyiniz. Bu i aretler aras ndaki mesafeyi lnz ve bunu Ad olarak kaydediniz.

cetvel

kalemle iaretleyiniz

LED sner kalemle iaretleyiniz

ekil 6.2. Ad'nin lm 3. Bilyann eik dzlem zerindeki ilk ba lang noktas ndan yuvarlan p masann kenarndan ayrlarak yere d t nokta kesin olarak, bilyan n, zemine yay lm dz bir kat paras zerine konmu karbon kad zerine d rlmesiyle oluturulan iz yard m yla belirlenebilir. 4. Ana menden "Geitle Olam - seerek <ENTER> tu una basnz. Karn za gelen menden "I Geiti, bunun altndaki seeneklerden de "Normal Gosterimi seerek <ENTER> tuuna basnz. imdi bilyay eik dzlemin zerinde herhangi bir ba lang noktas na koyunuz. Ba lang noktas n kurun kalemle i aretleyiniz, bylelikle topu her seferinde ayn noktadan b rakarak deneyi tekrarlayabilirsiniz. Bir cetvel kullanarak topu bu konumda tutunuz. Optik kap nn iletimde olduundan emin olunuz. Bilyay optik kapdan geecek ekilde serbest brak nz. Zaman izelge 6.1'e kaydediniz. 5. Ayn balang noktas ile deneyi en az be kez tekrarlay nz ve lt nz zamanlarn ortalamas n al nz. Ad mesafesini ortalama zamana blerek, bilyan n eik dzlemi terketti i andaki h z olan v o ' hesaplaynz. 6. Bir ekl kullanarak, bilyan n, masan n kenarn terketti i noktan n zemindeki dey izdm noktasn belirleyiniz. Bu noktan n zeminden olan yksekli ini lnz ve bu deeri y olarak yaz n z. 7. Rayn hemen altndaki noktadan bilyan n yere brakt ize kadar olan ortalama mesafeyi lnz. Bu mesafeyi x olarak kaydediniz.
Sonular n Deerlendirilmesi

Topun yatay h z, eik at hareket denklemlerinden elde edilen Denklem (6.1)'de ltnz x ve y de erleri kullan larak belirlenebilir. Bu yolla vo'l hesaplay n z ve

41

deneysel olarak elde etti iniz deer ile kar lat rm z. Bu iki deeri ve fark yzdesini belirtiniz.
Optik kap iindeki uzakl k , Ad D ey Ykseklik, y Ortalama Yatay Mesafe, x Yatay H z, vo FarkYzdesi

izelge 6.1.
lm Zaman

1 2 3 4 5
Ortalama Zaman va (ortalama) Sorular

1. Bir top, 1.2 n yksekliinde yatay bir masan n kenarndan yuvarlanarak d yor. Yere dme noktasn n, masan n kenarndan yatay uzakl 1.5 'dir. Topun masay terkettii andaki h z nedir? 2. Bir top, 1.5 m/s'lik yatay h zla, bir merdivenin st ucundan a aya doru yuvarlan yor. Merdiven basamaklar nn yksekli i ve genilii eit olup, 0.7 m'dir. Top, ilk olarak hangi basama a arpar? 3. Bir top, bir binan n en st penceresinden at lmaktad r. Topa yatay n altnda 20 Iik bir a da 8 m/s'lik bir ilk h z verilirse, 3 s sonra yere arpmaktad r. Havan n srttunesini ihmal ederek, a. Top, binan n zemininden yatay olarak ne kadar uzakta yere arpar? b. Topun at ld ykseklik nedir? e. Topun at ld ykseklikten 10 m aada bir noktaya ulamas iin geen sre nedir? 4. Bir renci, bir uurumun kenarndan yatay olarak 18 m/s'lik h zla bir ta frlatyor. Uurum, dz bir plajdan 50 m yksektedir. a. Ta serbest kald ktan ne kadar zaman sonra plaja arpar? b. Tan arpma h zn ve yatayla yapt ay bulunuz?

42

7. ATWOOD ALET
Gerekli Aralar
Ak ll makara, ip, iki ktle ask s , masa mengenesi ve IBM uyumlu bilgisayar.

Ama
E it olmayan iki ktle, srtnmesiz bir makaradan geirilerek as l rsa, elde edilen dzenek "Arwood Aleti" olarak adland r l r. Atwood dzene inde as l iki ktle aras ndaki a rl k fark, sisteme etki eden net kuvveti belirler. Bu net kuvvet as l ktlelerin her ikisini de ivmelendirir. Bu sisteme gre Newton'un hareket denklemleri yaz l rsa, ivme, (7.1) + m2) eklinde elde edilir. vmenin yn, byk ktle iin aa , kk ktle iin ise yukar dorudur. Bu deneyde, Atwood Aleti kullan larak, kuvvet, ktle ve ivme aras ndaki ili ki incelenecektir.
a
m2

Deney 1. ekil 7.1'deki dzene i kurunuz. pin uzunlu unu, Atwood aletinde byk ktle yere demeyecek ekilde ayarlaynz. pi makaradan geirerek her iki ucuna ktle asklarn balaynz. Ak ll makaray bilgisayarnza balayarak, bilgisayar n z anz.

ekil 7.1. Atwood Aleti Deney Dzene i 2. Yaklak 50 gr'l k ktleyi ktle ask larndan birine yerletiriniz. Ktle ask syla birlikte toplam ktleyi m i olarak izelge 7.1'e kaydediniz (Ktle ask larndan

43

3.

4.

5.

6.

7.

8.

herbirinin ktlesi 5 gr'd r). Di er askya da 50 gr'dan biraz fazla bir ktle as n z ve buradaki toplam ktleyi m2 olarak kaydediniz. ki ktleden byk olan n, kk olan ktle yere de inceye kadar yukar ya kaldrnz. Ktle hareketsiz ve optik kap iletim durumunda iken (LED snk), ana menden "il/e km" seeneine giriniz ve <ENTER> tuuna basn z. Byk ktleyi serbest b rak nz. Byk ktle aa derken, di er ktle yukar doru ykselecektir. Byk ktle zemine ula madan hemen nce <ENTER> tu una basarak lm durdurunuz. Grafik izdirmek iin "Grafi/deme "yi, daha sonra h z-zaman grafini verecek olan "Hz - Zaman" seerek <ENTER> tu una bas nz. Karn za gelen seeneklerden "zel t (zgsetye giriniz. Bu seenekte, llen zaman de erlerinden h zlarn hesaplanabilmesi iin herbir zaman aral nda ak ll makarann katetti i mesafeyi yani, optik kap nn ilk kesiliminden ikinci bir kesilimine kadar al nan yolu metre cinsinden 0.015 olarak girerek <ENTER> tu una bas nz. Bir sonraki mende grafi in istediiniz zellikleriyle ilgili seenekler yer al r. Grafkle ilgili istatistiksel verilen gsterecek olan "istatistik" ve "Noktalar Birletir" seene ini <SPACE BAR> yard myla 'E' konumuna getirerek <ENTER> tu una basnz. Bu durumda grafinizin st ksmnda aadaki bilgileri greceksiniz. M. Grafiin eimi B. y-eksenini kesti i nokta R. Korelasyon katsays (erinin doruya yaknlnn bir gstergesi) Grafiin eimini yani, ivmeyi birimi mis olmak zere izelge 7.1'e deneysel ivme olarak kaydediniz. Grafik i lemini bitirmek iin <ENTER> tu una bas n z. Karnza kan menden "Ana Menye Dann " seerek ana menye geri dnebilirsiniz. m 'den her defas nda 5 gr'lk ktleyi m2'ye aktararak 3-6 ad mlarn 5 kez tekrar ediniz. Bu i lem toplam ktleyi deitirmeksizin net kuvveti de itirecektir. Verilerin tmn izelge 7.1'e kaydediniz. Bu lmler iin net kuvveti hesaplaynz. Hesapladnz net kuvvetlerden birini dikkate al nz. Bu net kuvvet ayn kalacak ekilde ktle ask larndaki ktlelere ekleme veya karma yaparak 5 kez lm alnz. mi ve m2 ktlelerini ve ivmeyi kaydediniz.

Sonularn Deerlendirilmesi Bu deneyde net kuvvet, (m2-m )g eklinde, ktleler aras ndaki farkla yerekimi ivmesinin arp m na eittir. Her durum iin toplam ktleyi hesaplayarak izelge 7.1'e kaydediniz. Newton'un II. kanununu yani, Fnet = ma denklemini kullanarak teorik ivmeyi hesaplay nz. Deneysel ivme ile teorik ivmeyi kar latrarak, ikisi aras ndaki yzde farkn hesaplaynz.

44

izelge 7.1.
lm Says NI m2 Deneysel ivme Net Kuvvet Toplam Ktle Teorik ivme % Fark

2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sorular

1. ekil 7.1'de grlen Atwood dzene i g'yi lmek iinde kullan labilir. As l ktlelerin de eri birbirine yak nsa, sistemin ivmesi kktr ve g k sa zaman aralklarn lmeye gerek kalmaks zn bulunabilir. Makarann ktlesinin ve srtnmenin ok kk olduunu varsayarak, g'nin a adaki ifade ile hesaplanabilece ini gsteriniz. m2 + mi
ga
M2 - M I

Bu ifadede a, bloklar n ivmelerinin bykl olup, m2 >m, eklindedir. 2. Nork gezegenine, gezegenin yzeyindeki g serbest d me ivmesinin bykl n lmek iin gnderildiinizi dnn. m2 = 4.85 kg ve mi = 4.65 kg olan bir Atwood dzene i kullanp bloklar serbest b raktn zda, 2.5 s'de 0.5 m gittiklerini gzlyorsunuz. Nork'ta g ne kadard r? 3. Atwood dzeneinde, m 1 =2 kg ve m2=2.6 kg'dr. Eer m2 ktlesi durgun halden balayarak 2.2 s'de 3 m iniyorsa, yerekimi ivmesinin de eri nedir? 4. Aadaki ekilde grlen 100 kg ktleli bir A blou, durgun halden serbest braklyor. Eer makaran n ve ipin arl ihmal edilirse, ktlesi 20 kg olan B blounun 2 s iindeki hzn belirleyiniz.

45

8. BAS T SARKA
Gerekli Aralar

Optik kap , bilya, ip, IBM uyumlu bilgisayar.


Ama

Basit sarka, yerekimi kuvvetinin etkisiyle periyodik sal nm hareketi yapan bir arat r. Sarka t uzunluundaki hafif bir ipin ucuna as lm ktleden olu ur. Ipin st ucu ekil 8.1'de grld gibi sabittir. Hareket yerekimi kuvvetinin etkisiyle d ey dzlemde gerekle ir.

ekil 8.1. Basit Sarka O noktas sarkac n denge konumudur. Denge konumundan ayr lp braklan cismin A'dan B'ye gitmesi yar m sahrum, A'dan B'ye ve B'den de tekrar A'ya gitmesi ise tam salnmdr. Tam bir sal nm iin geen sreye "periyot" denir. Sarkacn denge konunundan en fazla ayr ld uzakl a genlik, herhangi bir anda denge konumuna olan uzaklna da "uzatnn" denir. Ktle zerine etkiyen kuvvetler, ipteki T gerilme kuvveti ve cismin mg a rldr. Bu iki kuvvetin bile kesi olan mgsine, sarkac n izdii yaya teet olup, daima 0 = 0 noktasna yneltir. Bu nedenle, te etsel kuvvet mgsin0, geri a rc bir kuvvettir. Teetsel dorultudaki hareket denklemini, Ft = mgsin0 (8.1)

olarak yazabiliriz. Burada () i areti Ft'nin denge konumuna yneldiini gsterir. Bu denklemde, m ktleli cismi denge konumuna geri a ran kuvvet yaln zca sin0 ile orant l olduundan, hareket basit harmonik hareket tan mnn dndadr. Ancak kk saln mlar iin yani, 0<15 olmas durumunda, sin0 yerine O'n n radyan cinsinden de eri konulabilir (rnein, 0=5 ise sin0= 0.0872, 5= 0.0873 radyand r). 0= 15 ise sin0 ve radyan cinsinden O'n n deeri aras ndaki fark sadece %1'dir. O halde, sin00 yaklamnda sarka ktlesinin ember paras zerindeki yrngesi bir doru paras 46

olarak al nabilir. Bylece izgisel yerde itirne (genlik), x= t O yaz labilir. Denklem (8.1) yeniden dzenlenirse,

c 2 x
dt 2 I x

(8.2)

haline gelir. Bu denklemin zm, x o maksimum genlik olmak zere, x=x0 cos (ot+) eklindedir. Burada a sal frekans, c= (8.3)

11-g;
27r co = 2:rc

(8.4)

ile verilir. Hareketin periyodu ise,


T=

(8.5)

eklindedir. Bu ba ntdan aka grld gibi, kk sal nmlar iin basit sarkac n periyodu yaln zca ipin boyuna ve yerekimi ivmesine ba l olup, cismin ktlesinden bamszdr. Genel olarak, herhangi bir genli e sahip (ya da O>15 olduu genlik durumlarnda) sarkac n periyot ifadesi, sine'run 03 05 sin9 3! 5! eklindeki alm kullanlarak,
T = 27t.

/( 1 0 9 1+ sin2 - + sin4 + g 4 2 64 2

(8.6)

eklinde yaz lr. O < 15 iin, periyot genlikten ba msz iken, O > 15 iin periyot genlie baml dr. Bu deneyde, sarkac n t boyu ile x genli inin, hareketin periyodu zerine etkisi incelenecek ve yerekimi ivmesinin de eri belirlenecektir. Ayr ca, basit sarkac n periyot ifadesi logaritmik yntem kullan larak elde edilecektir.

47

Deney

optik ka k yolu

ekil 8.2. Deney Dzene i 1. Deney dzene ini ekil 8.2'de grld gibi kurunuz. Sarka bilyas n n, optik kapnn k yolunu kesecek ekilde yerle tirilmesine dikkat ediniz. 2. pin boyunu 25 cm'ye ayarlay nz. 3. Ana menden "Dier Zaman lm Tipleri"ni seerek <ENTER> tu una basnz. Daha sonra "Periyot lm" seene ine, bunun altndaki seeneklerden de "Normal Gsterirn "e girerek tekrar <ENTER> tu una basnz ve bilgisayar lm almaya hazr hale getiriniz. 4. Bir cetvel yard myla, sarkac denge konumundan 5 cm ayrnz. Ktleyi serbest braktnzda bilgisayar, tam bir sal nm iin geen sreleri optik kap araclyla lmeye balayacaktr. 5. Yaklak 30 lm aldktan sonra <ENTER> tu una basarak zamanlamay durdurunuz. Bu durumda al nan lmler izelge eklinde karn za gelecektir. izelgenin en altnda yer alan ortalama periyot de erini izelge 8.1'e kaydediniz. 6. <ENTER> tuuna basarak "zel Seenekler"e giriniz. Burada bilgisayar a sal frekans ya da yerekimi ivmesini hesaplayabilmesi iin, ipin / boyunu metre cinsinden vermenizi isteyecektir. pin t boyunu girerek tekrar <ENTER> tu una basnz. 7. Bu durumda bilgisayar co a sal frekans n m yoksa g yerekimi ivmesini mi hesaplatmak istedi inizi soracaktr. g'yi seip, yerekimi ivmesi de erlerini hesaplatarak, veri izelgesinin en alt nda yer alan ortalama g de erini izelge 8.1'e kaydediniz. 8. izelge 8.1'de verilen farkl / boylar iin 3-7 ad mlarn tekrarlaynz. 9. izelge 8.1'de elde etti iniz sonulara dayanarak, sarkac n 1 boyundaki deiim T periyodunu nas l etkiledi? 10. izelge 8.2'de sarkac n 1 boyu sabit tutularak, x genlikleri de itirilmitir. Bu verilere gre 4-6 ad mlarn tekrarlayarak, lt nz periyot de erlerini izelge 8.2'ye kaydediniz. 11. izelge 8.2'de elde etti iniz sonulara dayanarak, sarkac n x genliindeki deiim T periyodunu nas l etkiledi? 12. Basit sarkac n periyot ifadesini bulabilmek iin, izelge 8.1'de elde etti iniz T(sn) 48

deerlerinin, ipin / boyuna gre grafi ini iziniz. Eer grafi iniz bir eri ise, bu eri iin, TA/n eklinde bir denkle n nerebiliriz. Bu denklemin her iki taraf n n logaritmas al nrsa, bir do ru denklemi elde edilir. logT=logA+nlog/ Buna gre, logT, logi'ye izgisel olarak ba ldr. O halde, logT-logi grafi izilirse, logT eksenini kesen de er IogA'ya, grafi in eimi ise n'ye eittir. 13. izelge 8.1'deki / ve T de erlerinin logaritmalar n alarak izelgeyi tamamlay n z ve bu deerlere gre logT-log/ grafi ini izerek A ve n de erlerini belirleyiniz. Bu deerleri T=AP bants nda yerine yaz n z. 14. Boyut analizi yaparak, A'y yerekimi ivmesi ve bir baka sabit cinsinden yaz nz. Yerekimi ivmesinin de erini kullanarak sabitin de erini de hesaplayabilirsiniz. izelge 8.1.
/ (cm) x (cm) T (sn) g (m/sn2 ) log/ logT

25 30 35 40 45 50 izelge 8.2.
/ (cm)

5 5 5 5 5 5

x (cm)

T (sn)

50 50 50 50 50 50 50 50

6 8 10 12 14 16 18 20

49

Sorular 1. Kk genlikte sal nan bir basit sarkac n periyodu (T), uzunlu unun
fonksiyonu olarak llyor.

(t)

a. T=f (1.1/2) erisinin, balang tan geen bir do ru olacan gsteriniz. b. Sz konusu dorunun eimi 0.2 sn/cm 1/2 oldu una gre, g yerekimi ivmesini
hesaplay n z. 2. Aadaki izelgede 1=100 em uzunlu unda bir basit sarka iin llen genlikperiyot deerleri verilmi tir. Periyodun genli e gre grafi ini iziniz ve elde etti iniz eriyi yorumlaym z (AT-0.01 sn, AA=1 ).

Genlik A( ) 5 10 15 20 30 45 60

Periyot T(sn) 2.01 2.01 2.02 2.02 2.04 2.09 2.15

3. Kk genlikte sal nan bir basit sarka iin llen T ve / de erlerinden


yararlanilarak a adaki grafik izilmi tir.
logT

logl

a. Tf(/) bantsn bulunuz. b. Bulduunuz banty, sarka yasas ile birlikte kullanarak, g yerekimi ivmesini hesaplaynz.

50

I 9. E K DZLEMDE ENERJ N N KORUNUMU


Gerekli Aralar
Optik kap , elik bilya, e ik dzlem olarak kullan lacak ray, milimetrik cetvel ve IBM uyumlu bilgisayar.

Ama
Eik dzlemin st ksm nda bulunan bir cisim, yerekimi potansiyel enerjisine (Ep) sahiptir. Cisim, e ik dzlemde aaya doru hareket ederek h zlan r ve kinetik enerji kazan r. Eer srtnme kkse potansiyel enerji tmyle kinetik enerjiye dn r. Bununla birlikte, cisim kaymay p yuvarlan yorsa, kinetik enerji, teleme kinetik enerjisi ve dnme kinetik enerjisi olarak iki trde kendisini gsterir. Enerjinin her iki e idi de mekanik enerjinin korunup korunmad n belirlemede gznnde tutulmal d r. Bu deneyde, e ik dzlem zerinde yuvarlanan bir cismin mekanik enerjisinin korunumunu aratrlacaktr.

Deney
Deney dzene ini ekil 9.1'de gsterildi i gibi kurunuz. Optik kapn n bilgisayara bal olup olmadn kontrol ettikten sonra bilgisayar alt rnz. rayn kenar n kalemle
, i aretleyiniz

ekil 9.1.

ekil 9.2.

2.

ekil 9.2'de gsterildi i gibi, bir cetvel kullanarak, bilyay optik kap dan geecek ekilde hareket ettiriniz ve bilyan n kapdan gei uzunlu u Ad'yi belirleyiniz. Bilya kapdan geerken, optik kap kesilime urad an (LED'in yand an), bilgisayar lme balar, bu konumu kurun kalemle rayn yan na i aretleyiniz. Optik kap nn iletirne geti i anda (LED sner) zaman lm durur; bu konumu da kalemle ray n kenarna iaretleyiniz. ki iaret aras n kompasla dikkatli bir ekilde lnz, bu uzunluu M olarak kaydediniz. ki konumun orta noktas n belirleyerek kalemle iaretleyiniz.

51

Uyar Ad uzunlu unun dikkatli bir ekilde lhnemesi, deneysel sonularda hataya neden olabilir. Bu nedenle Ad uzunlu unu mutlaka kompasla lnz. 1 Orta noktadan itibaren 30 cm uzakl a bilya iin bir balama noktas iaretleyiniz. Bu noktadan masa yzeyine olan yksekli i h i olarak lnz. Ayr ca orta noktan n masa yzeyine olan yksekli ini de h2 olarak lnz (Bak nz ekil 9.3).

ekil 9.3. Bu de erleri izelge 9.1'e kaydediniz. Bu iki ykseklik aras ndaki fark, yuvarlanan bilyann, balama noktas ndan optik kap ya kadar kazanm olduu yerekimi potansiyel enerjisini belirler. Ykseklik fark n Ah olarak kaydediniz. E ik dzlem boyunca olan mesafeyi de d olarak al nz. 4. Ana menden "Geitle lm " seerek <ENTER> tu una bas m. Karnza gelen menden "1 Geit "e, bunun alt ndaki seeneklerden de "Normal Gsterim "e giriniz. Balama noktas na bilyay yerletiriniz. Bilyay bu konumda bir ubuk veya tahta blok kullanarak hareketsiz tutunuz. Bilgisayar n bu anda zaman lmedi inden ve yeni bir zaman lmeye hazr olduundan emin olunuz. Bir ba ka deyi le, optik kap iletim durumunda (LED snk) olmal dr. Bilyay serbest b rakrsan z, ray boyunca a a doru yuvarlanarak optik kap dan geecektir. izelge 9.2'ye zaman t olarak kaydediniz. 5. lmlerinizi 5 defa dikkatlice tekrarlay nz ve herbir lmde elde edilen zaman izelge 9.2'ye kaydediniz. 6. Eik dzlemi farkl bir a ya ayarlay nz ve 3-5 ad mlarn tekrarlay nz. Bu i lemi en az 3 farkl a iin tekrarlaynz. 7. Son olarak, topunuzun m ktlesini, D ap n ve rampa kanal nn i genilii W'yi lnz. Bu deerlerinizi kaydediniz. Topun R yar apn (D/2) kaydediniz. Sonular n Deerlendirilmesi 1. Herbir lmde elde edilen ortalama zaman hesaplaynz. Bilyann optik kap dan geerken ki h zn belirlemek iin ortalama olarak buldu unuz zaman kullannz (son hz=Ad/ t). 2. Herbir lm iin ba langta bilyan n sahip olduu yerekimi potansiyel enerjisini (Ep) ve son kinetik enerjiyi (EK) hesaplay nz. Bu deerleri kar latrnz.

52

3. Ba lang ve son enerjiler aras ndaki uyu mazl bulman z gerekir. Yuvarlanan , bilya iin dnme kinetik enerjisi E, = 1 Ico eklindedir. Burada 1 bilyan n 2 2 eylemsizlik momenti, co ise dnme h z d r. Bir kre iin / = mR 2 eklindedir. 5 Dnme kinetik enerjisini zmek iin v teleme h z, (,) asal h z na v=coR baQ nt s kullan larak dn melidir. EK'yi hesaplay n z ve enerjinin korunumunu sa lamak iin Ed 'yi ekleyiniz. 4. Eer sonular n zda bir hata grlyorsa, bilya kendi ekseni etrafnda dnmyor demektir. ekil 9.4' gznne alarak, etkin yar ap r'nin, bilyan n R yarap na ve 2.2 rayn W geniliine r2 = R2 (W ) bantslyla bal olduuna dikkat ediniz. teleme h z ve a sal hz aras ndaki v=rto bants iin dnme kinetik enerjisini tekrar hesaplay nz. Buraya kadar, srtnme ile s cakl a dnebilecek ok kk bir enerji miktar dnda mmkn tm mekanik enerji biimlerini hesaba katm olduk.

ekil 9.4. Hzlanan Bilyaya Ait Veriler Ad


m

izelge 9.1. Ah'nin lm lm


,

hi

h2

Ah

...1 el Cr)

"I'
lin

53

izelge 9.2. Zamanlar ve H zlar


Nicelik Tl
t2 t3 .t.

lm 1

lm 2

lm 3

lm 4

lm 5

t5 Ort.Zaman Son Hz Ep EK
Ed Ed EK

Sorular
1. Yaptnz deneyde, enerjinin korunumunu sa lamak iin ne gibi etkenlerden sz edebiliriz? 2. Ayn deneyi yuvarlanan bir disk ile yapsayd k dnme kinetik enerjisi nas l deiirdi? Bu deney iin de etkin yar aptan sz etmek mmkn mdr? 3. Eik dzlemin a s deitirildiinde enerjinin korunumu yine salanr m ? Salanm yorsa nedenini a klaynz. 4. Deneydeki enerji kayb n n sadece srtnmeden kaynakland n syleyebilir misiniz? 5. Yuvarlanan bilyan n yarap nn deitirilmesinin enerjinin korunumuna etkisi nedir? 6. 5 kg'lk bir blok, 8 mislik bir ilk hzla ekildeki gibi bir eik dzlemde hareket etmek zere b rak lyor. Blok ekilde gsterildi i gibi dzlem boyunca 3 m gittikten sonra duruyor. Dzlem, yatayla 30 lik a yapmaktadr. a. Kinetik enerjideki de iimi bulunuz. b. Potansiyel enerjideki de i imi belirleyiniz. Blok zerinde sabit varsay lan srtnme kuvvetini belirleyiniz. c. Kinetik srtnme katsay s nedir?

54

10. TME ve MOMENTUM DE M


Gerekli Aralar
Optik kap , makara, ktle ask s ve ktle seti, it, masa mengenesi, k zak, hava ray , basnl hava pompas , dk yay sabitli bir yay ve IBM uyumlu bilgisayar.

Deney Yay Sabitinin Bulunmas

ekil 10.1. Deney Dzene i 1. ekil 10.1'deki dzene i haz rlaynz ve iti hava ray kzana tutturunuz. Yay ray zerinde yatay olarak destekleyecek ve d mesini engelleyecek bklm kartondan bir destek zerine yerle tiriniz. K za hava raynn ortasna gelecek ekilde bir ip ile yaya, yay gerilmeyecek ekilde balaynz. imdi ikinci ipin bir ucunu k zan dier kenar na, br ucunu da hava raynn sonuna yerletirilmi makara zerinden geirerek ktle ask sna balaynz. 2. Ktle asks zerine balang olarak 30 gr'l k ktle as nz (ktle ask smn ktlesi 5 gr'dr) ve bas nl hava pompas n altrnz. Kzak, ilk ivmelenmesinin etkisi ile denge konumundan biraz daha ileriye telenecek ve kararl bir duruma eriinceye kadar denge konumu etrafnda gidip gelecektir. Durdu unda, kzan (ya da ktle ask snn) ilk konumuna gre telendi i uzaklk, yayn askdaki ktlelerin arl k kuvveti etkisinde uzama miktar n verir. izelge 10.1'e ktleyi ve yayn uzama miktarn kaydediniz. 3. Her defas nda ktle asksna 10 gr ktle ekleyerek lmlerinizi en az 5 kez tekrarlaynz ve sonularnz izelge 10.1'e kaydediniz. 4. izelge 10.1'de eklenen herbir ktle iin, Newton cinsinden k zaa uygulanan kuvveti

F= mw g
55

eitliinden hesaplayarak, k zaa uygulanan kuvvetin yay n uzama miktarna gre grafi ini iziniz. Burada mc itli k zan ktlesi, mw ise as l ktle deeridir. 5. Kuvvet-yay n uzama miktar grafiinin eimini belirleyiniz. Hooke kanun ma gre F = kx olduundan, bu eim Newton/metre biriminde yay sabitini verir.
Uzaklk -Zaman Grafiinin Elde Edilmesi

6. itli kzan mc ktlesini ve itin zerindeki iki izgi aras ndaki Ad uzakl n laboratuvarda size verildi i deerleriyle kaydediniz. 7. Ktle asksnn bal olduu ipi sknz. Yayn, kzak zerine hibir kuvvet etki ettirmeyece i bir konuma kadar k za hareket ettiriniz. K zak bu konumda iken optik kap y, kzan makara tarafndaki ucundan itibaren 5. it aral nn nne gelecek ekilde yerle tiriniz (Bu durumda bas nl hava pompas kapal olmaldr). imdi kza, bulundu u konumdan makara tarafna doru 15 cm kadar uza a getiriniz. 8. Ana menden "itle lm" seene ine giriniz. 9. Hava pompas n atn zda k za bu konumda tutunuz ve daha sonra k za serbest b rakarak deste e arpmadan nce yakalay nz. Sonra da lme i lemini durdurmak iin <ENTER> tu una basn z. 10. Grafik izdirmek iin "Grafikleme "seene ine girerek <ENTER> tu una basnz. Karnza gelen menden "Konum-Zaman"1, bunun alt ndaki seeneklerden de "zel it (izgisel)"i seerek <ENTER> tu una bas nz. Bu seenekte lt nz Ad deerini metre biriminde saysal olarak girerek tekrar <ENTER> tu una basnz. 11. Grafiin zellikleri ile ilgili menden "Noktalar Birletir"i <SPACE BAR> tu u ile "E"konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz. Yatay ve D ey Eksen Ayar menlerinde "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 0 seiniz ve <ENTER> tuuna basnz. 12. Grafii izdirdikten sonra, konum-zaman verilerini grmek iin, "Veri Tablosunu Gster"i seiniz. Verileri izelge I0.2'ye kaydediniz. 13. izelge 1 0.2' deki de erlere gre konum(d ey eksen)-zaman(yatay eksen) grafi ini iziniz.

ekil 10.2. Konum-Zaman Grafi i

14. Konum-zaman grainizde, yayn uzama miktar ndan zaman eksenine paralel bir doru iziniz (15 cm'den). K zak, yayn uygulad kuvvetin etkisiyle yay n doal haline dnd konuma kadar ivmeli, bu konumdan sonra ise kazand son hz 56

deeriyle sabit h zl hareket eder. Dolay s yla, konum-zaman grafi iki ayr hareketi de ierir. Bu grafin dorusal ksm nn eiminden, kzan yayn doal durumuna eri tikten sonraki h z olan vf'yi belirleyiniz ve sonucunu kaydediniz. 15. Konum-zaman grafiginde 15 cm'den izdi iniz dorunun alt nda kalan alan belirleyiniz (Bak n z ekil 10.2). Bu alan n k sabiti ile arp m , yay taraf ndan kzaa verilen itmeyi verir. 16. Bulduunuz h z ile itli kzan ktlesini arparak k zan momentumundaki dei imi hesaplayn z. itli kza n ktlesi, mc = ite ait M mesafesi = Son hz, vf= izelge 10.1. Yay Sabitinin Belirlenmesi
As l Ktle (kg) Yayn Uzama Miktar (m) Uygulanan Kuvvet (N)

izelge 10.2. Konum-Zaman De erleri


Uzakl k (m) Zaman (s)

57

Sorular 1. tme ve momentum aras ndaki ilikiyi gznnde bulundurarak, deneysel olarak itmenin momentuma e it kmas n nas l aklars n z? 2. k yay sabitini belirlemek iin baka bir yntem nerebilir misiniz? 3. 60 gr ktleli bir top, 2 m ykseklikten d tkten sonra 1.80 m ykse e sramaktad r. Topun izgisel momentumdaki de ime nedir? 4. 2 kg'l k bir cisme etkiyen F x kuvveti zamanla ekildeki gibi deiir. a. Kuvvetin itmesini, b. Balangta durgunsa son h zn ve c. Balangta x ekseni boyunca -2 m/s'lik h za sahipse son h zn bulunuz.
F(N) t

t (s) 2 3 4

5. ekilde gsterildii gibi ktlesi m olan bir top bir duvardan sekiyor. Geli as 0i, sekme (yans ma) as Or'ye e it (0; .-40, =0 ) olup, arp madan nceki vi h znn arpmadan sonraki vf h zndan fazlal nemsizdir ( vi wf = v). a. Topun momentumndaki Ap deiiklii iin v ve 0 cinsinden bir ifade yaz nz. b. arpma bir At kadar srerse, duvar n topa uygulad ortalama kuvvet olan F 'nin bykl iin bir ifade bulunuz. m = 0.1 kg, 0 = 45 , v = 22 m/s, At = 30 m/s olduunda, c. Ap'yi,

d. T' 'yi bulunuz.

58

11. MOMENTUMUN KORUNUMU


Gerekli Aralar Hava ray , basnl hava pompas , iki adet kzak, iki adet optik kap , iki adet 20 cm uzunlu unda karton plaka, bir adet arp ma lasti i, bir adet mantar ba lk, bir adet ineli bal k ve IBM uyumlu bilgisayar. Ama Bu deneyde, hava ray zerindeki k zaklar aras ndaki arp malar, Newton'un ikinci ve nc hareket kanunlar ve momentumun korunumu ilkesi yard myla incelenecektir. Yatay bir rayda srtnme kuvvetlerini ortadan kald rmak amac yla oluturulan hava yast zerinde hareket eden iki k zak, arp ma an nda yalnzca birbirlerine uygulad klar kuvvetin etkisi alt ndadr. Kzaklarn ktleleri m ve m2, hzlar da i;, ve 1--;2 2 ilk hzlar , ktlelerin arp mas ndan sonra momentumun olsun.ve korunabilmesi iin yeni de erler alacakt r. arp ma srasnda etkile en kzaklar birbirlerine kar l kl kuvvet uygular. m ve m2 'ye etki eden kuvvetler s ras ile P, ve F2 olsun. Newton'un ikinci hareket kanununa gre, crv, crv,

F, = m, (it

ve P, m2

dt-

(11.1)

eklinde yazabiliriz. Newton'un nc hareket kanunu F, ve F2 etkileme kuvvetlerinin byklklerinin e it ve z t ynl olduunu syler. Yani, .P1 =,P.2 yazlabilir. Burada :F", ve F2 yerine yaz lrsa,
m

(11.2) d-; m 2

di;

=o

dt

2 dt

(11.3)

sonucu bulunur. Denklem (11.3) dzenlenirse,

d (m,v, + m,v 2 ) = 0 dt

(11.4)

eklinde elde edilir. m i;, nicelii birinci kzan momentumu olarak tan mlanr ve /3, ile gsterilir. Di er kzan momentumu ise 152 ile gsterilir. Denklem (I1.4)'e gre arpmann her an nda toplam momentumun zamana gre trevi s frdr. Bu nedenle /3, + P2 toplam momentumunun arp ma ile deimemesi gerekir. Buna gre, (11.5) j32 = m ' rn2'2 toplam sabittir ve arp madan sonraki h zlar v; ve v2 de ise bile momentumlar n toplam sabit kalmaya devam eder. Sonu olarak, esnek arp ma iin momentumun korunumu aadaki gibi yazd n 59

(11.6) m - + 111 2:'2 + mz''2 Esnek arp mada, arp madan sonra ktleler ba ms z bir ekilde hareket ederler. Esnek arp malardaki kinetik enerjinin korunumu ise, 1 2 -1 miv, My; = -1 ln,v,' 2 4- -1 M,V; 2 (11.7) 2 2 2 olarak verilir. Esnek arp mada momentum ve enerji korunur. ki cisim, arp madan sonra birbirine yap arak beraber hareket ederse ya da arp ma sras nda ekil dei ikliine urarsa, byle arp malara "esnek olmayan arpma" denir. Esnek olmayan arp malarda kinetik enerji korunmaz. Kaybolan enerjinin bir k sm i enerjiye dn ebilir ve cisim zerinde bir s cakl k art ya da ekil dei imi meydana gelebilir. arp ma esnek olmasa da momentum korunur. arp madan sonra iki cisim birlikte hareket eder. Bu sistem iin momentumun korunumu,
miVi

+ M2

= ( M I + in2)V

(11.8)

eklinde yaz l r. Burada i;' arp madan sonra her iki ktlenin ortak h zd r. Ktle merkezinin h z arp madan nce,
17, M 1
M 2 1.32

(11.9)

m + m2 ve arp madan sonra -17 ile gsterilir. Esnek olmayan arp mada kinetik enerji kayb olacandan kinetik enerji korunumu,
K z-- m +- m v = (m, + m2 )v' 2 + AK = K so + AK 2 'vi2 2 2 2
1 1 1

(11.10)

eklinde yaz labilir. Burada AK arp ma s rasnda kaybolan kinetik enerjiyi gsterir. Kinetik enerji zerindeki kay p, % Kinetik Enerji Kayby bants ile verilir.
!K K

x100

Deney 11.1. Esnek arp ma


1. Hava rayn yatay konuma getirerek ekil 11.1'deki dzene i kurunuz. 1. ve 2. optik kap lar deneyerek bilgisayar ba lantlarnn doru yap ldndan emin olunuz. K zaklardan birine, arp ma sras nda olu acak enerji kayb n nlemek amac yla lastikli bal k taknz. Ktlelerin arp madan nceki ve sonraki h zlar n bulabilmek iin ana menden "arpmalar" seiniz. 3. I ve III blgelerinde bulunan K, ve K2 kzaklarna, yle ilk h zlar veriniz ki, optik kaplardan tam olarak geerek II blgesinde arp ma gerekle sin. Kzaklar optik 2. 60

kap lardan gemeden <ENTER> tu una basarak bilgisayar lm almaya hazrlayn z.

ekil 11.1 Esnek arp ma Deney Dzene i 4. K, kzann 1. optik kap dan, K2 kzan n ise 2.optik kapdan geme srelerinden yararlanarak k zaklarn arp madan nceki k zlarn hesaplamak mmkndr. ki kzak arptktan sonra yine K i kzann 1. optik kap dan, K2 kzann ise 2.optik kap dan geme srelerinden yararlanarak da, k zaklar n arp madan sonraki h zlar bulunabilir. Bunun iin kzaklar arp arak ikinci kez optik kap lardan getikten sonra, <ENTER> tu una basarak lm almay durdurunuz. Ekranda k zaklarn optik kap lardan geme sreleri listelenir (Bkz. E.2). 5. Kzaklarn arpmadan nceki ve sonraki h zlarn hesaplamak iin bilgisayar ekran nda beliren menden "zel Seenekler "e giriniz. Bu seenek sizden kzaklarn zerine yerle tirdiiniz karton plakalar n uzunluunu metre cinsinden girmenizi isteyecektir. Bu de eri girerek <ENTER> tu una bas n z. Alnan yolun, bu yolu almak iin geen sreye oran , h z deerlerini verir. Bylece 1. ve 2. kzan arpmadan nceki ve sonraki h z deerlerini elde edeceksiniz. 6. Elde ettiiniz hz verilerinden yararlanarak arp madan nceki ve sonraki momentumlan hesaplay nz. Bu deneyi izelge 11.1, izelge 11.2 ve izelge 11.3'deki durumlar iin ayr ayr yaparak bu izelgeleri doldurunuz. 7. Momentum ve kinetik enerji kay plarn hesaplay nz. Momentum ve kinetik enerjinin korunumu hakk nda ne syleyebilirsiniz? izelge 11.1.
m =0.2 kg
yk (m/sn)

m2=0.2 kg

vson (m/sn)
P k (kg.m/sn)

Pion (kg.m/sn)
Kuk
Kson

(joule) (joule)

Momentum kayb Kinetik enerji kayb

61

izelge 11.2.
m =0.2 kg vlik
Vson Pilk (m/sn)

m2=0.4 kg

(m/sn)

(kg.m/sn)

Pson (kg.m/sn) Kik (joule) Ksor, (joule)

% Momentum kayb % Kinetik enerji kayb

izelge 11.3.
mi =0.2 kg v k (m/sn) vson (mfsn)
Pilk

m2=0.4 kg

(kg.m/sn)

Pson (kg.m/sn) Kk (joule)

Kson (joule)

% Momentum kayb % Kinetik enerji kayb

'Deney 11.2. Esnek Olmayan arp ma


1. ki kzaa, esnek olmayan arp ma yaptrabilmek iin k zaklardan birine mantar ulu bal, dierine de i neli bal taknz. 2. Bu deney iin de ana menden "arpmalar"' seiniz ve <ENTER> tu una basarak lm almay balatnz. Deney 11.1'de oldu u gibi, II blgesinde arpacak ekilde kzaklara ilk h zlar veriniz. Bu kez arp ma s rasnda kzaklar birbirine yapacandan, arp madan sonra iki kzak birlikte hareket edecektir. 3. KI kzann I. optik kap dan, K2 kzan n 2. optik kapdan geme srelerinden yararlanarak k zaklarn arp madan nceki h zlarn hesaplamak mmkndr. arp madan sonra iki kzak birlikte optik kap dan geer ve bu kap dan kzan geme sresinden yararlanarak da arp madan sonraki h z deeri bulunabilir. Bu 62

amala arp ma sonunda, birlikte hareket eden iki k zaktan yaln zca biri herhangi bir optik kap dan tamamen getikten hemen sonra <ENTER> tu una basarak lm almay durdurunuz. Ekranda k zaklar n optik kap lardan geme sreleri listelenir. 4. arpmadan nceki ve sonraki h zlar hesaplamak iin bilgisayar ekran nda grlen menden "zel Seenekler"i seip, karton plakalar n uzunlu unu metre cinsinden giriniz. Elde etti iniz hz verilerinden yararlanarak izelge 11.4 ve izelge 11.5'i doldurunuz. 5. Momentum ve kinetik enerji kay plarn hesaplaynz. Esnek olmayan arp mada momentum ve kinetik enerji korunumu iin ne syleyebilirsiniz? izelge 11.4. mi=0.2 kg , m2=0.4 kg
Vi V2 Vkm PlIk= P1 + P2
Pson Kik=

(m/sn)

(m/sn)

(m/sn)

(kg.m/sn)

(kg.m/sn)

K +K2 (joule)

K. (joule)

% Momentum kayb % Kinetik enerji kayb

izelge11.5. mi=0.2 kg , m2=0.2 kg


Vi V2 Vkm

Pilk= P1 1. P2

Pson

Knk= K1+K2

(m/sn)

(m/sn)

(m/sn)

(kg.m/sn)

(kg.m/sn)

(joule)

K. (joule)

% Momentum kayb % Kinetik enerji kayb

63

Sorular 1. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde hareket eden iki ktlenin h z vektrleri aa da gsterilmi tir.

a. Toplam momentumu (byklk ve yn olarak) bulunuz. b. Ktle merkezinin h zn (byklk ve yn olarak) bulunuz. 2. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde iki cismin arp mas ematik olarak a ada gsterilmi tir (mi=100gr, vi=3 cm/sn; m2=200gr, v2=2cm/sn). arp madan sonra iki ktle birbirine yap k olarak birlikte hareket ediyorlar. . n2

a. Yapk ktlenin hangi hzla ve hangi dorultuda hareket edece ini bulunuz. b. arp ma srasnda oluan kinetik enerji kayb n % cinsinden hesaplay nz ve arpmann trn belirleyiniz. 3. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde iki cismin arp mas ematik olarak a ada gsterilmi tir (m =150gr, v i =2 cm/sn; m2=200gr, v2=1.5 cm/sn).

64

a. Toplam momentumu ve ktle merkezinin h zn bulunuz. b. Bu arp madaki kinetik enerji kayb %20 oldu una gre arp madan sonraki toplam kinetik enerjiyi hesaplay n z. 4. Srtnmesiz yatay dzlem zerinde e it ktleli iki cismin arp mas ematik olarak aada gsterilmi tir. arp man n tamamen esnek oldu unu varsayarak, arp madan sonra iki ktlenin h z vektrleri aras ndaki a y bulunuz.

65

B. DNME D NAM
Bu blmde, dnme dinami ini incelemek zere iki farkl Dnme Dinamii Deney Seti kullan larak, 10 adet deney haz rlanm t r. Deneylere balamadan nce bu iki deney seti tan t larak, kurulmas anlat lacakt r. Her deneyde hangi setin kullan laca belirtilecek, ancak tan tm birkez daha ayr ca verilmeyecektir.

Dnme Dinamii Deney Seti I


Dnme Dinami i Deney Seti I'de yer alan paralar ekil B.1'de grlmektedir. Dzenek, temel olarak ayakl seviyesi ayarlanabilir ana tabla zerine bir mil arac lyla yerletirilen ve serbeste dnebilen kademeli makaral diskten olu maktad r ( ekil B.2).

vida seviyesi ayarlanabilir ana tabla su dzeci

O
opt k kap k skac

mil

maT<ara k skac

kademeli makaral ana disk

elik ubuk

yard mc disk

ekil B.1. Dnme Dzene i Deney Seti I'i Oluturan Paralar Bu deney seti ile dnme hareketi ile ilgili olarak merkezcil kuvvet, a sal ivme, enerjinin korunumu ve asal momentumun korunumu gibi deneyler yap labilmektedir. Kurulmas ve i letilmesi olduka kolay olan deney seti, srtnmesi kk, dner bir ana diskten olu ur. Dnen sistemin eylemsizlik momenti, ana disk zerine yard mc disk, elik ubuk veya elik halkan n yerletirilmesiyle de itirilebilir. Dnme Dinami i Deney Seti I ile yap lan deneylerde lm ve hesaplamalar, ak ll makaran n bal olduu bir bilgisayar yard myla gerekletirilmektedir. Dzenein hareketi, Newton'un II. yasas kullanlarak, t=la bant s ile tanmlanr. Burada T, dnmeyi salayan tork; I, dnen cismin eylemsizlik momenti; o ise dzene in

66

a sal ivmesidir. Deneylerde, deneysel olarak elde edilen eylemsizlik momenti, a sal ivme vb. gibi de erler, teorik olarak hesaplanan de erlerle kar latr lacakt r. Hesaplamalarda yard mc olmas a sndan kullan lan aralarla ilgili gerekli byklkler aada verilmi tir.
Ana Disk Yard mc Disk elik Halka elik ubuk Kademeli Makara Yar aplar
M=991 gr M=894 gr M=701 gr M=690 gr r1 =1.50 cm R=12.7 cm R=12.7 cm Rd,=6.4 cm R,,=5.4 cm 22.5 cm x 5.1 cm r2=2.00 cm 1=7.50 10-3 kg m2 1=7.22 10 -3 kg m2 1=2.46 10-3 kg m2 1=2.98 10-3 kg m2 r3=2.50 cm

Dnme Dinamii Deney Seti I'in Kurulmas 1. Bir sehpa zerine seviyesi ayarlanabilen ana tablay yerletirerek, su dzeci yard myla yatayl salanncaya kadar, tablan n ayaklarndaki ayar vidalar yla oynay n z. 2. Mili, tablan n ortas ndaki delie yerletiriniz. Yard mc disk kullanlacaksa mili, uzun taraf ste gelecek ekilde yerle tirmeniz gerekir. 3. Mil zerine ana diski yerle tiriniz. Eer yard mc disk kullan lacaksa ana disk, zerindeki kademeli makara alta gelecek ekilde yerletirilmelidir. 4. Ana tablan n kenarndaki deliklerden birine makara k skacn yerletiriniz. 5. Akll makara ubu unu, makara k skacndaki delie yerletirerek viday sknz (Ana disk zerindeki kademeli makara altta ise stteki, stte ise alttaki deli i kullannz) ve makaray ekil B.2'de grld gibi ana diskin kenar na dayayn z.

mi ana disk

ak ll makara ak ll makara k skac


ffii~111! .r.,

ana disk mengene

m, mr---x

1.1

as l ktle lastik lastik as l ktle a ll makara ak ll makara k skac

mengene

ekil B.2. Dnme Dinami i Deney Seti I

67

6. Ak ll makaran n ana disk ile iyi temas halinde olmas iin, tablan n aya ile
makara ubu unu paket lasti i ile balayn z. Bylece ana diskin dnme hareketi, onunla birlikte dnen ak ll makara yard myla alg lanacaktr. Dnme Dinami i Deney Seti I ile yap lan tm deneylerde "Smart Pulley Timer" yaz l m kullan lmakta ve program ".spt" komutu ile al t r lmaktad r (Bak n z E.I).

Uyar
Yanl zaman lm almamak iin, ak ll makara, disk harekete ba lad ktan sonra diskle temas ettirilmelidir.

Dnme Dinami i Deney Seti II


Dnme Dinami i Deney Seti II, hemen hemen srtnmesiz bir ortamda dnme hareketi deneylerini yapmam z salar. Dnme dzene i, hava yastklar tarafndan taban dzleminden ve birbirinden yal t lm iki adet diskten olu ur (ekil B.3 ve B.4). Her diskin kenarnda siyah ve beyaz izgiler vard r. Dnme Dinami i Deney Seti II ile yap lan deneylerde lmler, hem optik okuyucu, hem de bilgisayar yard m yla alnabilir. Deney seti zerinde, dnme hareketini belirlemek amac yla yer alan optik okuyucu, disk dnerken nnden geen siyah izgileri sayarak, dnme frekans n saniyede geen izgi say s cinsinden tanmlar. Bu bilgi ile dnen disklerin a sal h z kolayca hesaplanabilir. Deney seti bilgisayara ba land nda ise, lelim yntemi ak ll makaradakine benzer. Optik okuyucu, disklerin yan yzeyinde yer alan siyah izgilerden birinin balangc ndan, ikincisinin balang c na kadar geen sreyi alg layarak, bilgisayara aktarr. Dnme Dinami i Deney Seti II ile bilgisayar kullan larak yap lan deneylerde, "Smart Pulley Timer" yazl m kullanlmakta ve program "spt" komutuyla al trlmaktad r (Baknz )v.1).
ktleleri e it iki halka

O ubuk

srgl ktle dzenei (haller)

alm 'inyum plaka o o o

burulma sarkac

Ktleler Sgr(1) 10 gr (2 20 gr (3)

ktle eskisi

tork makaralar

p tutaca

T Ta, T
vidalar gri (2) krmz (1) siyah (4) ortas delik (1) vidalai.

tka (2)

e24 dzeci

su

68

ekil B.3. Dnme Dinami i Deney Seti II'yi Olu turan Paralar

hava yatakl makara

diskler (2 elik, 1 alminyum)

optik okuyucular

saysal gsterge

ekil B.4. Dnme Dinami i Deney Seti II Kullanlan aralara ait byklkler: elik Disk Alminyum Disk Halkalar n Yarapiar Tork Makaralarn n Yaraplar
M=1.6 kg M=0.6 kg R =3.75 cm r1=2.50 em R=6.25 cm R=6.25 cm R2=6.25 cm r2=1.25 cm

Dnme Dinamii Deney Seti II'nin Kurulmas Dengesiz bir yk altnda bile diskin sabit bir h z ya da ivmeyle dnebilmesi iin dzenei masaya zenle yerle tiriniz. Yatayl n, bir su diizeci yard myla ve ayan vidalarn kullanarak salaynz. Deneyde kullanacanz tm disklerin temiz olmas na dikkat ediniz. Gerekirse temiz ve yumu ak bir bezle siliniz. 1. Taban diskin zerine di er diskleri s rasna dikkat ederek yerle tiriniz. Alttaki diskte "This side MUST be DOWN" yazsnn alta gelmesine dikkat ediniz. 2. Kompresr al trarak, disklerin alt nda srtnmeyi azaltan hava yast m olumasn salaynz. Uyar Btn deneyler boyunca, hava kompresr daima temiz, kuru ve bas nc 7-10 PSI civarnda olmald r. Kirli ve nemli hava mil yataklar n tkayaca iin srtnme artabilir. Her birimin knda bir filtre bulunmas na ramen, basnl hava sistemi iindeki kir ve nemi tamamen ortadan kald rmaya yeterli de ildir. Bu nedenle su ve toz tutucu bir dzenek dnme setine en yak n noktada kompresr kna konmutur. 69

3. ki disk beraber veya birbirinden ba msz olarak dnebilece i gibi, altttaki disk dururken sadece stteki diskte dnebilmektedir. Bu seim, iki i ne tka kullan larak yaplabilir (Eer sistemi kullanmak istemiyorsan z, bu tkalar "Valve Pin Storage" yaz l boluklara yerletirilmelidir). ne tkacn birini "Bottom Disk Valve" yaz l bolua, dierini "Valve Pin Storage" yaz l bolua yerletirerek, diske bir dnme hareketi veriniz. ne t kac kaldrdnzda disklerin ikisi de taban diskin zerine oturacakt r (ekil B.5). 4. Bir ine tkac n "Bottom Disk Valve" boluuna, dier ine tkacn ise stteki diskin zerindeki vidan n deliine yerletiriniz. Bu durumda diskler z t ynde ve birbirinden bamsz olarak hareket ederler. 5. stteki diskin zerinden i ne tkac alnd zaman, stteki disk, alttaki disk zerine oturur ve tek bir cisirn gibi hareket ederler. 6. 9V de adaptrn fi ini optik okuyucu zerine tak nz. 7. ne tkalarnn her ikisini birlikte yerletirerek diskleri yavaa dndrdnzde gstergenin zerinde yer alan LED'lerin yan p sndn grebilirsiniz. Her LED, optik okuyucu siyah izgiyi alg ladnda yanar, beyaz izgiyi alg ladnda sner. Gsterge, saniyede alg lanan siyah izgi say sn sayar. Alnan lmler her 2.00 saniyede bir yenilenerek gstergede belirir. Ba ka bir deyile, asal hzn zamana gre deiimi gzlenirken gstergedeki de er, her 2.00 saniyede bir deiir. 8. Gstergenin yannda yer alan anahtar n konumuna gre (alt ya da st) gsterge, alttaki diske ya da stteki diske ait lm say m/saniye cinsinden gsterir. Diskleri farkl hzlarda dndrrken anahtar , her diski ayr ayr izlemek zere, abucak alt ya da st konumuna getirirseniz do ru bir lm alamazsnz. lmleri do ru okuyabilmek iin, anahtar evirdikten sonra mutlaka iki saniye bekleyiniz.
tka gsterge anahtar st disk It disk taban disk t
rr

alt disk tka

"Valve Pin Storage" konumu

1111111111111011111111111111111111111111111111111i iiiiiiiiiiii .','

ekil B.S. Dnme Dinami i Deney Seti II 9. Gsterge birim zamanda okuyucudan geen izgi say sn sayar. Hesaplamalarda aada radyan/s cinsinden verilen bilgileri kullanmal snz. N = disk etrafndaki siyah izgi says = 200 = radyan/izgi = 2n/N = 0.0314 radyan/izgi

70

Eer S birim zamandaki izgi say s ise, diskin a sal h z (o) aadaki ekilde hesaplanabilir. c = cS= 0.0314 S = cS Alternatif olarak, a sal h z, S'nin 200 izgiye blnmesiyle, devir/s olarak da hesaplanabilir. Sabit Tork'un Uygulanmas Dnme Dinami i Deney Seti 11 ile yap lan deneylerde sisteme sabit bir tork uygulamak iin s ras yla aadaki admlar takip ediniz. 1. Deney setini ekil B.6'da grld gibi, hava makaras laboratuvardaki masanzn kenarna gelecek ekilde yerle tiriniz. 2. Yaklak 1.50 m uzunluundaki ipi, ip tutacana balaynz. p tutacan, tork makaras nn iine yerletirdikten sonra, ipi tork makaras nn entiinden geiriniz. Tork makaras n diskin zerine yerletirerek, viday sknz. 3. Ktle asksn ipin dier ucuna balaynz ve ktle ekleyiniz. p tam olarak uzat ldnda, ktle asks hemen hemen yere de melidir. 4. Hava kompresrn al trnz. Ktle ask s hava makaras na ulancaya kadar diski dndrerek, ipi tork makaras nn etrafna sarnz. Diski serbest b raknz ve ktlenin dmesine izin veriniz. 5. Asl ktle arac lyla dnen disk zerine etki eden tork, 'c=mgr e itliinden hesaplanabilir. Burada m as l ktle, g yerekimi ivmesi, r ise tork makaras n n yarapdr.

11111111111111 111111 111111111111111111111111111111

1111111111111111111111 s1111111111 s 1111111111111111

ekil B.6. Sabit Torkun Uygulanmas 71

Bu eitlik, aa dogru ivmelenen as l bir ktle iin Newton Hareket Kanunlar yaz larak elde edilebilir. pin gerilmesi ekil B.7'de de grld gibi art k mg'ye eit deildir.

I = diskin eylemsizlik momenti MR 2 f2 M = diskin ktlesi R = diskin yanap = diskin asal ivmesi T = ipin gerilme kuvvet' a = as l cismin ivmesi mg = as l cismin arl m = asl cismin ktlesi g = yerekimi ivmesi

ekil B.7. Tork Diyagram Bu durumda, as l ktleye Newton'un Hareket Kanunlar uygulan p, kullan lrsa,

= la ba nts

= Fxl" = rT ma = mg - T
a=

ve Denklem (B.1)'den T ekilerek, Denklem (B.2)'de yerine yaz lrsa,

la ma = mg -r
bulunur. Bu denklem, Denklem (B.3) de kullan larak yeniden yaz lrsa, a sal ivme,

mg I (mr +-)

(B.4)

eklindedir. Disk zerindeki net torku belirlemek iin a sal ivme Denklem (B.1)'de yerine yaz lrsa,
T=

Ia -

mgr 2 mr ( I +1) MR 2 oldu una gre,

(B.5)

1 elde edilir. Diskin eylemsizlik momenti / = 2

72

mgr , 2mr
2 MR 1)

(B.6)

bulunur. Bu denklemde, e er dnen diskin ktlesi ve yar ap (M ve R) as l ktlenin 2mr 2 deerinden ve tork makaras nn yarapndan (m ve r) daha bykse, terimi l' in MR2 yannda ihmal edilebilir ve, (B.7) = mgr elde edilir.

73

12. MERKEZC L KUVVET


Gerekli Aralar

vida seviyesi ayarlanabilir ana tabla su dzeci

8
mil makara k skac

opt k kap k skac

kademeli makaral ana disk

makaral ray sistemi

ktle eskisi

Ktleler 5 gr (2) 10 gr (2) 20 gr (2) 50 gr (2) 100 gr (2)

araba

iplik

Ama Merkezcil Kuvvet Dzene i, dzgn dairesel hareketi incelemek iin kurulan bir dzenektir. Bu sistemi kullanarak, dzgn dairesel hareketi tan mlayan Fc= mRo2 ntsnm doruluu aratr labilir. Bunun iin, bu bantdaki m, R, Fc deikenleri ba srayla deitirilip, co'ya etkisi incelenir. Ray sistemi dnen diskin ap boyunca monte edilmi tir (ekil 12.1). Arabay diskle beraber dndrmek iin, arabay dnme eksenine do ru ivmelendiren bir merkezcil kuvvete ihtiya vard r. Bu kuvvet ise, dnen diskin merkezindeki delikten arabaya tutturulan ask ktleleri ile uygulan r. ekil 12.1'de gsterildii gibi, ktlelerin asl olduu ipe bir kiska tutturulmu tur. Balamak iin disk elle dndrlr ve dnme hz arttka kska diskin merkezine do ru ekilmeye balar. Yeterli bir h za ulaldncla kska merkeze iyice dayan r ve bu durumda istenen merkezcil kuvvet 74

elde edilmi demektir. Srtnme, diskin dn n yavalatr ve araban n dnme h z yava yava azal r. Sonu olarak, as l ktlelerin olu turduu merkezci( kuvvet, dzgn dairesel hareketi devam ettirmek iin gerekli olan kuvvete bask n gelir ve araba ieri doru ekilmeye balar. Asal h z lmek iin ak ll makara kullan lr. Araban n merkeze doru kaymaya balad nokta, bilgisayarda izdirilen a sal h z-zaman grafinden kolayca grlebilir ( ekil 12.1). Kk bir srtnme d nda, dnen sisteme etkiyen net bir tork olmad ndan, a sal momentumun korunumlu kalmas iin sistemin a sal h z artmak zorundad r. A sal h zdaki bu ani art a sal hz-zaman grafinden kolayca grlebilir. Sonu olarak, merkezcil kuvvet deneyinde F c= mRo2 nt sndaki m, R ve F, de ikenleri s rayla deitirilerek a sal h z llr ve elde ba edilen sonulara gre bu bant n n doruluu aratr labilir.

m = araba ktlesi

R
merkecil kuvvet = F,

ray

Il

MW~X~~1~~0~ffl

mffi =asll~askik~

m 8g = e

rnek bilgisayar gratii

ekil 12.1. Merkezcil Kuvvet Deneyi Deney Dzeneinin Kurulmas 1. Deney dzene ini ekil 12.2'de grld gibi kurabilmek iin, seviyesi ayarlanabilir ana tablay ayakl sehpa zerine yerle tiriniz. Kademeli makaral diski, makaralar alta gelecek ekilde yerletirerek su dzeci ile yatayl n salaynz. 2. Ray sistemini diskin zerine yerletiriniz. Bu i lem srasnda, ray sisteminin altndaki silindir ve ine, ana disk zerindeki kk deli e ve mile denk gelmelidir. 3. Bir para ipi, araban n tekerlekleri ile ktleleri ekleyece iniz alminyum destek aras na balaynz ve arabay , tekerlekleri ray sistemine oturacak ekilde yerletiriniz.

75

e
W Il

Fc = mag

ma = asit ktle+ask ktlesi

ekil 12.2. Deney Dzene i 4. Arabaya baladnz ipin dier ucunu, ray n merkezindeki makara zerinden, nce ray n, sonra da diskin merkezindeki delikten geiriniz. Bylece ip, sistemin altnda serbeste as l durumda kalacaktr. 5. pin bota kalan ucuna ktle ask sn, ask zerindeki enti e ipi bir ka kez dolayarak tutturunuz. Ayn zamanda ipe bir de kska tutturunuz. Bu k ska ipe olduka sk bir ekilde tutturulmal dr. Bunun iin bir ata kullanabilirsiniz. 6. Arabaya ve ktle ask sna arzu etti iniz kadar ktle ekleyebilirsiniz. Ba lang olarak arabaya 100 gr, ktle ask sna da 10 gr'l k ktle ekleyiniz. Arabay, rayn ucundaki deste e demeyecek ekilde rayn ucuna doru ekiniz. Atac , dnen tablann tam altna gelecek ekilde ayarlaynz. imdi diski elinizle yavaa dndrmeye balaynz ve araba merkeze do ru ekilmeden yerinde sabit kalncaya kadar h zlandrnz. Uyar Arabay yerinde sabit tutabilmek iin gerekli h z ayarlayncaya kadar dndrme ilemine devam ediniz ve bu h za ulatnz zaman akll makaray diskle temas ettirerek lm almaya ba larn z. Deney 1. Araba zerine istedi iniz kadar ktle ekleyerek, araban n ve eklediiniz ktlenin toplaman' izelge 12.1'e kaydediniz (Araban n ktlesi 15 gr'd r). Not Balang olarak arabaya ve ktle ask sna nispeten kk ktleler ekleyiniz. Daha byk ktleleri ancak deney dzene ine olan deneyiminiz ad ma ekleyebilirsiniz. 2. Merkezcil kuvveti oluturmak iin ne kadar ktle ekleyece inizi belirleyiniz. Belirlediiniz bu ktle miktar n askya yerletiriniz. Askya eklediiniz ktle ile asknn ktlesini toplayarak, toplam ktleyi m a eklinde izelge 12.1'e kaydediniz. 3. Arabay rayn u noktasna doru, belirlediiniz yarap miktar kadar ekiniz. Arabay istediiniz konuma getirdikten sonra, atac dnen tablan n miliyle ayn seviyeye gelecek ekilde ayarlay nz. Araban n merkezi ile dnme ekseni arasndaki R yarapn lnz ve izelge 12.1'e kaydediniz. 76

4. Ak ll makaran n diskin kenarna dememesine dikkat ediniz. Ana menden "itle lm" seeneine girerek <ENTER> tuuna bas nz. 5. Arabay zerindeki ktlelerle birlikte, ray n zerindeki deste e demeyecek bir konumda tutunuz. Diski yava yava hz n art rarak elle dndrmeye balaynz. Dndtirme ilemini araba serbest b rak lnca merkeze doru kaymayacak hale gelinceye kadar srdrnz (Bu durumu sa layacak doru hz bulana kadar pekok dnme yapmak zorunda kalabilirsiniz). 6. Araba R yar apnda sabit kald anda akll makaray diskin kenarna doru itiniz. Diskin hz srtnmeden dolay azalacak ve araba merkeze do ru hareket etmeye balayacaktr. Bu durumda ak ll makaray diskin kenarnda bir sre daha tutmaya devam ediniz ve zaman lmn durdurmak iin <ENTER> tu una basnz. Not Diskin hz, as l ktlenin neden oldu u merkezcil kuvvet ile araban n ivmesinin dengeledii noktaya geldiinde R yarap azalmaya balar. Araba konumundaki bu deiim, dnen sistemin eylemsizlik momentini azalt r. Kk bir srtnme dnda sisteme etkiyen bir tork olmad ndan, a sal momentumun korunumlu kalabilmesi iin dnen sistemin a sal hz anmak zorundad r. A sal hzdaki bu art, asal hz-zaman grafinde, kuvvetlerin dengelendi i yani, R yanap nn azalmaya ba lamadan hemen nceki nokta olarak kendini gsterecektir. 7. Bilgisayar zaman de erlerini izelge eklinde verecektir. Grafik izdirmek iin "Grafikleme "yi, daha sonra da "Hz-Zaman " seiniz. Kulland nz cihaz tipini tanmlamanz gerektiinde "Dnme Diizene i" seene ine girerek <ENTER> tuuna basnz. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir"i `E' konumuna getirerek <ENTER> tu una basnz. Karnza gelen menden yatay eksen ayarn "Otomatik Ayar, De iken Balang" eklinde seerek tekrar <ENTER> tuuna basnz. Dey eksen ayar iin ayn ilemi tekrarlaynz. 8. Grafi inceleyiniz . Asal hz azalrken meydana gelen ani art a dikkat ediniz. 9. <ENTER> tuuna basarak, veri izelgesini incelemek iin "Veri Tablosunu Gster% seiniz. izelgeden a sal hzdaki ani art tan hemen nceki hz deerini belirleyiniz. Bu deeri w a sal hz olarak tan mlarsak, bu deer, merkezci! kuvvetin arabaya R yar apl dzgn dairesel hareket yapt rd hz deerine kar gelir. Bu deeri izelge 12.1'e kaydediniz. 10. R yarapn ve m ktlesini sabit tutup, F e 'yi yani, as l ktleyi deitirerek 2-9 admlarn tekrarlaynz. Fc'nin deiimi o'yi nasl etkiledi? 11. R yanapn ve Fc 'yi sabit tutup, m ktlesini de itirerek 1-9 ad mlarn tekrarlaynz. m ktlesindeki de iim co'yi nas l etkiledi? 12. Fe'yi ve m ktlesini sabit tutup, R yar apm deitirerek 1-9 ad mlarn tekrarlaynz. R yarapndaki deiim yi nas l etkiledi?

77

izelge 12.1. Veriler


As l Ktle ma Araba Ktlesi m Yarap R A sal H z o

Sorular

1. 1.5 kg ktleli bir cismin, yar ap 0.4 m olan bir yrngede 4 m/s'lik h zla dnmesi iin gerekli olan merkezcil kuvvet nedir? 2. 0.25 kg ktleli bir disk, 1 m uzunlu unda bir ipin ucuna balanarak srtnmesiz yatay bir masada dndrlmektedir. pin dier ucu masan n ortas ndaki bir delikten geirilip 1 kg'l k ktle as lm ve 0.25 kg'l k ktle masa zerinde dnerken, 1 kg'l k ktle denge durumunda kalm tr. a. pteki gerilme nedir? b. Diske etki eden merkezcil kuvvet nedir? c. Diskin hz nedir?

78

13. AISAL HIZ


Gerekli Aralar Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacaktr. Eer deney dzeneinin kurulmas ile ilgili sorunlarn z varsa (hava kompresrnn nas l altr laca gibi), mutlaka laboratuvar sorumlular na dannz. Ama Bir kat cisim, ekli bozulmayan veya btn parac k iftleri aras ndaki uzakl klar n sabit olduu cisim olarak tan mlanr. Bu deneyde, kat bir cismin sabit bir eksen etraf ndaki dnmesini inceleyece iz. Sabit bir eksen etraf ndaki dnme iin, kat cisim zerindeki her noktan n a sal hz ve ivmesi ayndr. Yani, a a sal hz ve a a sal ivmesi kat cismin dnme hareketini belirler. Dnme hareketindeki T=Ia bants, lineer harekette Newton'un II. yasas olan F=tna bantsnn karl dr. Deney 1. ekil 13.1'de grld gibi deney dzeneini kurunuz. En ste elik diski yerletiriniz.

tka gsterge anahtar 11111111 111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 st disk ft disk 7.taban disk tika

alt disk tika

Pin Storage" "Valveonumu k

ekil 13.1. Deney Dzene i 2. Deney dzeneinin dzgn bir zemin zerinde olup olmad n anlamak iin su dzecini kullan nz, dzgn deilse yatayl n salaynz. 3. AC adaptr prize tak p, saysal gstergeyi al trnz. "Display (gsterge)" dmesini "Upper (st)" konumuna getiriniz. Bylece optik okuyucuda gzlediiniz deer stteki diske ait olacakt r. Hava kompresrn a nz ve hava basncn yaklak olarak 9-10 PSI'ye ayarlay nz. 4. Alttaki disk iin ine t kacnn "Valve Pin Storage" konumunda olup olmad n kontrol ediniz. Bu durumda alttaki disk durgun kalacakt r. 79

5. stteki diski hafife dndrnz. Birka dakika iin say sal gstergeyi izleyiniz. Gzledi iniz deer sabit mi, artma veya azalma var m ? imdi dnme diskinin a sal h z na bal olarak gstergenin nas l okunduunu grmek iin a adaki deneyi yap n z ve lmlerin izi izelge 13.1'e kaydediniz. 6. stteki diskin herhangi bir yerine, bir para bant yap t rn z (ekil 13.2). 7. Diski hafife dndrnz ve say sal gsterge zerinde ilk okunan de eri S, olarak izelge 13.1'e kaydediniz. 8. Band izleyerek D devir say s olmak zere, diskin 30 kez dnmesi iin geen sreyi, bir kronometre yard myla lerek izelge 13.1'e kaydediniz.

ekil 13.2. 9. Bu zaman aral nn sonunda saysal gsterge zerindeki son de eri S, olarak izelge 13.1'e yaz n z. 10. Verilerinizden, toplam a y (0) radyan cinsinden hesaplay nz. t zamannda dnen disk iin 0=270 olacakt r. Buradan, t zaman boyunca diskin ortalama a sal hzn (oort = 0 / t) belirleyiniz. 11. t zaman boyunca gstergeden ortalama S de erlerini hesaplaynz (Sort= 1 (S,+Ss)). 2 12. Hesaplanan deerleri kullanarak, x sabitini xSort=coor bants yardmyla belirleyiniz. 13. Deneyi on kez tekrarlay n z. Deneysel olarak buldu unuz c deerlerinin ortalamas n alarak, teorik de eri (x=0.0314) ile kar latrnz ve sonucu yorumlayn z.

80

izelge 13.1.
S, Ss D T O

(izgi/sn)

Oort

Sort

(izgi/sn)

(sn)

(rad)

(rad/sn)

(izgi/sn)

(rad/izgi)

Sorular 1. Teorik olarak c sabitini nas l belirlersiniz? De iik yollardan bu sabiti elde etmeye aln z 2. Deney boyunca a sal hz nasl olmaldr? Eer bu de erde baz dalgalanmalar gzlenirse bunu nas l aklarsnz? 3. Bir tekerlek, 3.5 rad/s 2 deerindeki sabit a sal ivme ile dnyor. t=0 an nda tekerlein asal hz 2 radls ise, a. 2 s'de tekerlek ne kadarl k a dner? b. t=2 s sonra a sal h z nedir? 4. Bir tekerlek, a sal yerdeitirmenin zamana ball 0=at2+bt3 olacak ekilde dnyor. Burada a ve b sabittir. Zaman n fonksiyonu olarak, a. asal hz, b. asal ivme eitliklerini elde ediniz. 5. Bir elektrik motoru, bir deirmen tan! 100 devir/dak hzla dndrrken elektrik aniden kesiliyor. Negatif ivme bykl n sabit ve 2 rad/s 2 alarak, a. deirmen ne kadar srede durur? b. Bu srede ta ka radyan dner?

81

14. AISAL VME


Deney 14.1. A sal ivme I
Gerekli Aralar Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacaktr. Ama Sabit bir eksen etraf nda, te et dorultuda Ft kuvvetinin etkisiyle dnen m ktleli kat bir cisim d nelim. Teetsel kuvvet, teetsel at ivmesini olu turur. Ft kuvvetinin balang ca gre torku, F t ile Ft 'nin uygulama noktas nn dnme eksenine dik uzakl n n arp m na eittir ( ekil 14.1). = = ma

ekil 14.1. Tork Geometrisi Teetsel ivme, a sal ivmeye at = ra eitlii ile bal olduundan, = (mra )r = (mr 2 )a olarak yaz labilir. Yani, cisme etkiyen tork, a sal ivme ile orant l dr ve orant sabiti eylemsizlik momentidir. - = 1a 1 eylemsizlik momenti dnme eksenine, cismin ktlesine ve geometrik ekline bald r. Sabit bir eksen etrafnda dnen kat bir cisim zerindeki her noktaya etkiyen kuvvet ve bu noktalar n izgisel h z ve ivmeleri farkl d r. Ancak, a sal h z ve ivmeleri ayn dr. Bu nedenle, dnen kat bir cisim, bir btn olarak a sal ivme, a sal h z ve net tork ile tan mlanr. Sonu olarak, bir kuvvet, bir cismin dnmesine yol aarsa, cismin a sal ivmesi drt nicelie bald r.

82

a=

/ / Bunlar, kuvvetin bykl , kuvvetin yn, kuvvetin cisme uygulanma noktas ve eylemsizlik momentidir. Bu deneyde, dnen bir cismin a sal ivmesi ile bu nicelikler aras ndaki iliki incelenecektir. Deney 1. ekil 14.2'de grlen dzene i ana disk zerindeki makaralar ste gelecek ekilde kurunuz ve su dzeci yard myla yatayl n salayntz. 2. Ana disk zerindeki kademeli makaralar n en kn 1-1.5 m uzunlu unda ip sarnz. pin dier ucuna baka bir makara zerinden ktle ask sn balaynz. 3. Ana disk zerindeki makaraya tork uygulamak amac yla ktle asksna toplam 40 gr ktle ekleyiniz (ktle ask s nn ktlesinin 5 gr olduunu unutmaynz). Ana diskin ktlesi ve yar ap (M ve R), as l ktlenin deerinden ve makaran n yarapndan (m ve r) daha byk olduu iin = mgr olarak almak iyi bir yaklamdr. Bu yaklam yap l rsa, ktle asksna eklediimiz 40 glk ktle, sisteme 0.4 Newton de erinde sabit bir kuvvetin etki etmesini sa layacaktr. 4. Ana diskle ak ll makaray temas haline getiriniz. Optik kap zerindeki LED yanyorsa, snmesi iin diski hafife dndrnz. 5. Ana menden "itle lm" seene ine girip <ENTER> tu una basarak bilgisayar lm almaya haz r hale getiriniz. 6. Ktleyi serbest b raknz ve yere d meden hemen nce <ENTER> tuuna basarak zaman lmn durdurunuz.

=AM- 11119~111",,

ekil 14.2. Deney Dzene i 7. Bu durumda llen zaman de erleri ekranda listelenecektir. <ENTER> tu una basarak "Grafikleme "yi, bunun altndaki menden de "Hz-Zaman "I seerek tekrar <ENTER> tu una bas nz. Karnza gelen seeneklerden kullan lan deney setini tanmlamak iin "Dnme Dzene i "ne girerek tekrar <ENTER> tu una 83

bas n z. Bu seenekle h z deerleri radyan/saniye cinsinden hesaplanacakt r. 8. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir" ve "statistik"i <SPACE BAR> tu u ile 'E' konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz. Grafigin zerinde yer alan ve grafi in eimi olan M deeri, rad/s2 cinsinden diskin asal ivmesine e ittir. A sal ivme deerini izelge 14.1'e kaydediniz. 9. De i ik yar apl di er iki makaray kullanarak 3-8 ad mlarn tekrarlaym z. 10. pi tekrar en kk yar apl makaraya sar n z. Ktle asksna ekleyeceiniz 80, 120, 160, 200 gr deerindeki ktlelerle uygulanan sabit kuvveti de itirerek 4-8 ad mlarn tekrarlay n z. 11. Ana diski ters eviriniz. En kk yar apl makaray kullanarak, ktle ask s na 40 gr'l k ktle ekleyiniz. Ana disk zerine yard mc disk, elik halka ve elik ubuk ekleyerek 4-8 ad mlarn tekrarlaym z. izelge 14.1. Veriler
Dnen Cisim Uygulanan Kuvvet (N) Makara Yar ap (cm) A sal ivme (radls 2 )

Ana Disk Ana Disk Ana Disk Ana Disk Ana Disk Ana Disk Ana Disk Ana Disk+Yard mc Disk Ana Disk+elik Halka Ana Disk+elik ubuk

0.4 0.4 0.4 0.8 1.2 1.6 2.0 0.4 0.4 0.4

1.50 2.00 2.50 1.50 1.50 1.50 1.50 2.00 2.00 2.00

Sonularn Deerlendirilmesi
1. 9. admdan elde etti iniz deerlere gre, sabit kuvvet de eri iin a sal ivmenin makara yar apna gre grafigini iziniz. aR grafi ine gre, a sal ivme ile makara yar ap arasnda nas l bir iliki vard r? 2. 10. admdan elde etti iniz deerlere gre, sabit makara yar ap iin a sal ivmenin uygulanan kuvvete gre grafi ini iziniz. grafi ine gre, a sal ivme ile kuvvet aras nda nasl bir iliki vard r? 3. 11. ad mda makara yar ap ve kuvvet sabit yani, tork sabit tutulup, yard mc disk, elik halka ve elik ubuk ile sistemin eylemsizlik momenti de itirilmi tir. Eylemsizlik momentindeki deiim a sal ivmeyi nas l etkiledi? Ana disk, yard mc disk, elik ubuk ve elik halkan n ktleleri birbirine olduka yak ndr. Bu ktleler e it kabul edilip, a sal ivme ve eylemsizlik momenti aras ndaki iliki

84

de gznne al n rsa, a sal ivme deerlerinize bakarak ana disk, yard mc disk, elik halka ve elik ubu un eylemsizlik momentlerini bykten k e doru sralayn z. Sonular nz, teorik olarak hesaplanan de erlerle uyu uyor mu?

Deney 14.2. A sal ivme II


Gerekli Aralar Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r. Dzenein kurulmas hakknda bir sorununuz varsa (sistemin nas l altr ld ya da hava bas nc nn nas l ayarland gibi), laboratuvar sorumlular na danm z. Ama Bu deneyde a sal ivmenin tork yar ap , ktle ve eylemsizlik momentine nas l bal olduu incelenecektir. Deneye ba lamadan nce tork ve eylemsizlik momenti kavramlarn anlamal , sabit bir eksene gre uygulanan kuvvet taraf ndan oluan torkun nasl hesaplandn bilmelisiniz. Deney 1. Deney dzene ini ekil 14.3'de gsterildi i gibi kurarak, bilgisayar balantsn yapnz. Alt diski "This side MUST be DOWN" yaz l k sm alta gelecek ekilde yerletiriniz. Ost disk olarak elik disk kullan nz ve kk tork makaras n disk zerine yerle tiriniz (Kk tork makaras nm altna ip tutacan yerletirmeyi unutmaynz). 2. Ipin uzunluu, ktle ask snn ucu neredeyse yere de ecek kadar olmal dr. 3. Deney dzeneini altrmadan nce, hava bas ncn yaklak 9 PSI'ye ayarlaynz. Deney dzene i al rken hava bas ncnda bir miktar dme gzlenebilir. Bu durumda hava bas ncn tekrar ayarlamaya al mamz. 4. Sadece st disk dnece inden, alt diskin ana plaka zerine s kca oturup oturmadn kontrol ediniz. 5. Asl ktleyi (m), tork makaras nn yarapn (r) ve dnen diskin ktlesini (M) izelge 14.2'ye kaydediniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr oldu unu unutmaynz). As l ktle tarafndan uygulanan kuvvet alt nda dnen diskin ivmesini hesaplamak iin a adaki admlar takip ediniz.

85

vida

tork makarasi ip tutacagi

her iki tikaQ "Slorage" konumunda olmaldr

azd ktle (n)

ekil 14.3. Deney Dzene i 6. Ktle ask s hava makaras na ulancaya kadar diski dndrerek ipi tork makarasnn etrafna sarnz. 7. Ana menden "itle ()km" seeneine girerek <ENTER> tu una bas nz. Diski serbest b raknz ve bilgisayar lme i lemini bitirdikten sonra tekrar <ENTER> tuuna bas nz. kan menden "Grafikleme"yi, bunun altndaki seeneklerden de "Hz-zaman" her defas nda <ENTER> tuuna basarak seiniz. 8. Karnza gelen seenekler, kulland n z deney dzene ini tan mlamanz iindir. Bu seeneklerden "Dier Aralar (Asal)" seip <ENTER> tuuna basnz. Bu seenek sizden optik okuyucudaki alg larcnn ilk kesiliminden ikinci bir kesilimine yani, diskin kenar nda yer alan ilk siyah izginin ba langcndan ikinci siyah izginin balangcna uzanan yay gren ay radyan cinsinden isteyecektir. Bu ay 0.0314 olarak girerek tekrar <ENTER> tu una bas nz. 9. Grafiin zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir", "Ortalama Doru" ve "Istatistik% <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getiriniz ve <ENTER> tuuna basnz. 10. Yatay ve Dey Eksen Ayar menlerinde "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 0"1 seerek grafii izdiriniz. 11. ' Grafi in zerinde yer alan M de eri, asal hz-zaman grafiinin eimidir ve rad/s2 sal ivmesine eittir. Bu de eri izelge 14.2'ye kaydediniz. cinsdeharkt 12. 6-11 ad mlarn kez tekrar ediniz. 13. a. Dnen diski ve tork makaras nn yarapn deitirmeksizin, en az farkl m deeri iin 6-12 admlarn tekrarlaynz. b. Dnen diski ve as l ktleyi sabit tutup, byk tork makaras n kullanarak yani, tork makaras nn yarapn deitirerek, 6-12 ad mlarn tekrarlaynz. e. Tork makaras nn yarapn ve asl ktleyi sabit tutup, dnen diski yani, M'yi deitirerek, 6-12 ad mlarn tekrarlay nz. Bunu yapmak iin bir valf i nesi "Bottom Disk Valve" konumuna yerle tirilirse, diskler birlikte dnerler. M'nin nc bir de eri iin, elik st disk yerine alminyum st diski yerletiriniz.

86

izelge 14.2. M (gr) m (gr) r (cm) al (rad/sn 2) <12 (radisn2) a3 (rad/sn 2) ao (ort) (rad/sn 2) al(rad/sn 2)

Sonularn Deerlendirilmesi
1. Her bir lmde elde etti iniz asal ivme deerlerinin ortalamas n alarak deneysel a sal ivmeyi hesaplaynz ve izelge 14.2'ye kaydediniz. Deney sonular nza gre, a sal ivme ile M, m ve r aras nda nasl bir iliki vardr? 2. Denklem B.4'te I yerine, I = 1 MR2 alarak teorik a sal ivme deerlerini 2 hesaplayn z ve izelge 14.2'ye kaydediniz. 3. Deneysel ve teorik a sal ivme deerlerini karlatrnz. 4. Uygulanan kuvvetin olu turduu tork deerlerini T=mgr bantsndan hesapladktan sonra, r=Iot r, bantsndan yararlanarak deneysel eylemsizlik momenti (ID) de erlerini belirleyiniz ve izelge 14.3'e kaydediniz. 5. 1 Teorik eylemsizlik momenti (IT) de erlerini / = MR 2 bantsndan yararlanarak 2 hesaplaynz ve deneysel eylemsizlik momenti ile kar latrnz. izelge 14.3.

aD (rad/sn 2)

't (N m)

ID (kg m2)

IT (kg m 2)

Sorular 1. a ve bamsz deikenler r, m ve M aras nda matematiksel bir bant


belirleyebilir misiniz? 2. Eer bir F kuvveti bir cismin dnme ekseninden r kadar uzakl kta uygulan yorsa tork, T = Fr1 ile hesaplanabilir. Burada r 1, r vektrntin kuvvetin ynne dik bileenidir ( ekil 14.1). Lineer hareketteki F=ma ba nts , dnme dinami inde T=Ict bant sna benzetilebilir. Tork kavram ile sonularna arasnda nas l bir

87

iliki kurulabilir? Tart n z. 3. ti = mgr denkleminin geerli oldu u durumlar tart nz. 4. Bir yar arabas 250 m yar apl dairesel bir pistte dnyor. Araba 45 m/s'lik sabit hzla hareket ederse, a. araban n a sal h z n , b. araban n ivmesinin yn ve bykl n bulunuz. 5. Bir araba durgun halden harekete ba layarak 6 s'de 30 m/slik h za ula yor. Tekerleklerinin ap 0.4 m oldu una gre a sal ivmeleri nedir? 6. Yarap 8 cm olan bir disk, 1200 devir/dak'l k sabit h z ile kendi ekseni etrafnda dnyor. a. Merkezden 3 cm uzaktaki bir noktan n izgisel h zn, b. Kenardaki bir noktan n merkezci] ivmesini, c. Kenardaki bir noktan n 2 s'de ne kadar yol ald n bulunuz.

88

15. ENERJ N N KORUNUMU


Deney 15.1. Enerjinin Korunumu I
Gerekli Aralar Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacaktr. Ama h yksekli indeki bir cisim, yerekimi kuvvetinin etkisiyle aaya do ru hareket ediyorsa, kinetik ve potansiyel enerji toplam korunur. Cisim balangta hareketsizse h yksekliinde kinetik enerjisi s fr, potansiyel enerjisi mgh'a e ittir. Cisim aaya doru inerken (h yksekli i azalrken) yerekimi kuvveti bir i yapar ve cismin h z artacandan, potansiyel enerji kinetik enerjiye dn r. Cisim yere indi i anda ise potansiyel enerjisi sfr, kinetik enerjisi maksimum deer alr. Dolaysyla, 1 mgh = mv 2 2 yazabiliriz. Sabit bir eksen etraf nda dnen bir cisim d nlrse, cisim zerindeki herhangi bir noktan n izgisel hz; co a sal hz, R ise dnme eksenine olan uzakl k olmak zere, v = coR, dnme kinetik enerjisi ise, 1 1 1 E = mv 2 mR 2co2 = /co2 2 2 2 ile verilir. Burada mR2 arp mna "eylemsizlik momenti" denir ve I ile gsterilir. Bu deneyde, diskin dnmesini salayacak sabit tork uygulamak iin, d en bir ktle kullan lacakt r. Bu nedenle, kaybolan potansiyel enerji, hem cismin kinetik enerjisine, hem de diskin dnme kinetik enerjisine dn r ve srtnme yoksa enerjinin korunumu,
1 mgh mv 2 + le>2 2 2

ifadesi ile belirlenebilir. Deney 1. ekil 15.1'de grlen dzene i kurarak, su dzeci yard myla yatayl n salaynz. Kademeli makaran n en k ne yaklak 1-1.5 m uzunlu undaki ipi sarnz. Ipin dier ucuna ktle ask s n balayn z ve ipin boyutlu, ktleler yere arpmayacak ekilde ayarlay nz. Ktle ask sna 50 gr de erinde ktle ekleyiniz (ktle ask snn ktlesinin 5 gr olduunu unutmay nz). Yerden as l ktleye olan h i yksekliini lerek izelge 15.1'e kaydediniz. 3. Ak ll makaray diskin kenar na temas ettiriniz. Bu durumda, optik kap zerinde 89

yer alan LED' in snk olmas na dikkat ediniz. 4. Ana menden "itle lciim" seene ine girerek <ENTER> tu una bas n z ve ktleyi serbest b rak nz. Ktle yere indikten sonra tekrar ykselmeye ba lad anda <ENTER> tu una basarak zaman lmn durdurunuz. 5. Ekranda listelenen zaman de erlerini inceledikten sonra <ENTER> tu una bas n z. Karnza gelen menden "Grafikleme "yi, bunun altndaki seeneklerden "HzZaman " , kullan lan seti tan mlamak iin ise "Dnme Dzene i "ni her defas nda <ENTER> tu una basarak seiniz. Grafin zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletirl <SPACE BAR> tu u yardm yla 'E' konumuna getirerek <ENTER> tuuna bas n z. Yatay ve d ey eksen ayar n "Otomatik Ayar, Eksen Balangc 0" seerek tekrar <ENTER> tu una bas n z ve grafi i izdiriniz.

h2 ekil 15.1. Deney Dzene i 6. . Grafii inceleyiniz. Hz deerinin maksimum oldu u nokta, dnme ve teleme kinetik enerjisinin maksimum, potansiyel enerjinin ise minimum oldu u noktaya karl k gelir. 7. Diskin dnme kinetik enerjisi ve cismin teleme kinetik enerjisini hesaplayabilmek iin gerekli olan maksimum a sal h z deerini belirleyebilmek iin <ENTER> tuuna basarak, "Veri Tablosunu Gster" seeneine giriniz. Diskin radyan/saniye cinsinden maksimum a sal hzn veri tablosundan belirledikten sonra, COmax olarak izelge 15.1'e kaydediniz 8. Ktleyi tamamen serbest b raknz ve yerden olan yksekli ini h2 olarak izelge 15.1'e kaydediniz. 9. 100 gr, 150 gr ve 200 gr'l k ktleler kullanarak 2-8 ad mlarn tekrarlay nz. Asl ktle deeri artt ka ipte bir miktar esneme olu abileceinden, her as l ktle deeri iin h2 yksekliini yeniden lnz. 10. Farkl yarapa sahip di er iki makaray kullanarak 2-8 ad mlarn tekrarlaynz. 90

11. Ana diski ters eviriniz ve ana disk zerine yard mc disk, elik ubuk ve elik halkay ayr ayr ekleyerek 2-8 ad mlarn tekrarlay n z.

Sonularn Deerlendirilmesi
Herbir lm iin APE = mg(h, h 2 ) , DKE = Enerji korunuyor mu? Yerekimi potansiyel enerjisinin bir k sm KE = 1 mv 2 ile verilen teleme kinetik 2 enerjisine dn r. Ktlenin izgisel h zn vma, = ruma. eitliinden belirleyerek, teleme kinetik enerjisini hesaplay n z. Burada r, ipin sar ld makarann yarap dr. Ktlenin teleme kinetik enerjisi ile diskin dnme kinetik enerjisini toplay n z. Hesaplamalar n z izelge 15.1'e kaydediniz. Deney sonular nza bakarak, enerji tam olarak korunuyor mu? izelge 15.1.Veriler ve Hesaplamalar 2 deerlerinihesaplay nz.

Dnen Cisim
AD AD AD AD AD AD AD+ YD AD + H AD+

r (cm)
1.50 1.50 1.50 1.50 2.00 2.50 1.50 1.50 1.50

m (gr)
50 100 150 200 50 50 50 50 50

Ili (cm)

h2 (cm)

Oimax

(rad/s)

AK (erg)

DKE (erg)

KE DKE+KE (erg) (erg)

91

Deney 15.2. Enerjinin Korunumu Il


Gerekli Aralar Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti Il kullan lacakt r. Ama Bu deneyde, dnen disk zerine sabit bir tork uygulamak iin, as l ktle kullan lacakt r. Bu durumda, as l ktlenin potansiyel enerjisindeki kay p, diskin kazand dnme kinetik enerjisi ile as l ktlenin kazand teleme kinetik enerjisinin toplam na e it olacakt r. Deney dzene inde, as l ktle, h zndan dolay I mv 2 2 deerinde teleme kinetik enerjisine, yerekiminden dolay ise mgh deerinde potansiyel enerjiye sahiptir. Ayn zamanda disk, sabit bir eksen etrafnda dndnden .. 1 2 toplam enerjiye lco deerindeki dnme kinetik enerjisi eklenir. Bylece enerjinin korunumu denklemi; /0 2 mv 2 1(02mv2 + ' + mgh = + + mgh, 2 2 2 2 eklinde yaz l r. Burada, i ve s alt indisi iki farkl zamanda al nan lm gsterir. Deney 1. Deney dzene ini ekil 15.2'deki gibi kurunuz. Dnen diskin eylemsizlik momentini (1) teorik olarak hesaplay nz. Asl olan ktlenin de erini (m) izelge 15.2'ye not ediniz. 2. Asl ktlenin yerden yksekli i olan ho' lnz. As l ktleyi serbest brakmadan nce, co ve v s fra eittir ve toplam enerji ktlenin potansiyel enerjisi .olan mgho'a e ittir. imdi ktleyi serbest b raknz. Bu durumda ktle a a doru inerken, diski de dndrecektir. Gstergeden okuyaca nz en byk de eri (S) ve bu deere kar gelen hi yksekliini lnz. 3. Asl ktleyi, her defas nda ayn ho yksekliinden brakarak, deneyi 5 kez tekrar ediniz. 4. As l ktlenin izgisel h z dnen diskin a sal hzna v = ar ile bal dr. Burada r, tork makaras nn yarwapdr. 5. Hesaplamalar nz yaparak, sonular izelge 15.2'ye kaydediniz ve yorumlay nz. 6. Deneysel sonular nza bakarak, enerjinin tan olarak korundu unu syleyebilir misiniz? Neden? 7. Farkl makara yar aplar ve farkl ask ktleleri iin deneyi yapt n zda wi asal h znda nas l bir deime gzlediniz? Bu sonu beklentinize uygun mu?

92

ekil 15.2. Deney Dzene i izelge 15.2. m=


ho (cm)

M= <ol (rad/sn) vi (cmisn)

I= Ei) (erg)
ET(s)

hi (cm)

(erg)

Fark

Sorular 1. Eylemsizlik momenti 80 kg m 2 olan bir tekerlek, sabit ve merkezinden geen eksen etrafnda 600 devir/dak h zla dnyor. Tekerle in dnme kinetik enerjisini hesaplaynz? 2. Yarap 3.8 em olan bir topun ktle merkezi 38 m/s h zla hareket ediyor. Top, ktle merkezinden geen ekseni etraf nda 125 rad/s a sal hz ile dnyor. Dnme kinetik enerjisinin, teleme kinetik enerjisine oran nedir? 3. Ktlesi 1000 kg olan bir araban n 10 kg'l k drt tekeri vard r. Araban n toplam kinetik enerjisinin ne kadar , tekerleklerin dnmesinden kaynaklan r? Tekerleklerin eylemsizlik momentinin ayn ktle ve yarapl disklerin eylemsizlik

93

momentine e it olduunu kabul ediniz.


4. Ktlesi m, yarap R olan bir cisim, yatay dzlem zerinde kaymadan v h z ile

yuvarlanmaktad r. Cisim daha sonra h=3v2/4g ile verilen bir yksekli e t rman yor. a. Cismin eylemsizlik momentini bulunuz. b. Cismin ekli hakknda ne syleyebilirsiniz? 5. Kk bir kre, byk bir yar m krenin i yzeyinde, en st noktada hareketsiz durumdan ba layarak kaymadan yuvarlanmaktad r. Kk krenin yar ap r, ktlesi m, byk yar krenin yarap ise R'dir. En alt noktada kinetik enerjisi nedir? Bu enerjinin ne kadarl k ksm dnmeden kaynaklan r?

6. ekildeki yol boyunca, ktlesi m olan bir kre hareketsiz durumdan ba layarak kaymadan yuvarlan yor. H=60 m, h=20 m oldu una gre, cisim A noktas ndan ne kadar uzaa der?

94

16. SRTNME TORKU


Gerekli Aralar Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullamlacaktir. Ama Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti ile yaplan Enerjinin Korunumu deneyinde olduu gibi, dnen diske sabit bir tork uygulamak iin d en ktle kullan lacakt r. Ktle yerekimi kuvvetinin etkisiyle aa doru inerken, bu kuvvet ktle zerinde bir i yapar. Ktlenin kaybetti i potansiyel enerjinin bir k sm kinetik enerjiye dn r ve ktle h zlan r, bir ksm ise dnme kinetik enerjisi olarak diske aktarlr ve diskin asal hz da artar. Hz deeri maksimuma ulatnda yani, cisim en alt noktaya indi inde, sisteme srtnme kuvveti etki etmiyorsa enerjinin korunumu, 1 1 mgh mv 2+Ico 2 2 m" 2 eklindedir. Ktle en alt noktada iken diske aktar lan dnme kinetik enerjisi etkisiyle ktle yukar doru ykselmeye ba lar. Bu durumda, yerekimi kuvveti negatif bir i yapacandan ktlenin h z azal r, dolaysyla diskin dnmesi de yavalar. Sisteme srtnme kuvveti etki etmiyorsa, yerekimi kuvveti korunumlu bir kuvvet oldu undan ktle inerken yap lan i, ykselirken tamam yla geri alnabilir. Dolay syla, ktle balangtaki yksekli ine geri kar. Ancak sisteme srtnme kuvveti etki ediyorsa, ktle, balangtaki yksekliine geri kamaz. Yani, srtnme kuvveti korunumlu bir kuvvet olmadndan, bu kuvvetin yapm olduu i geri alnamaz. O halde, srtnme nedeniyle enerjide bir miktar kay p olacaktr. Kaybolan enerji miktar potansiyel enerjiler aras ndaki farka e ittir. Bu deneyde, potansiyel enerjiler aras ndaki fark hesaplanarak, srtnme torkunun de eri belirlenecektir. Deney 1. ekil 16.1'deki dzene i kurunuz ve su dzeci yard myla yatayln salaynz. 2. Kademeli makaran n en kne yaklak 1-1.5 m uzunlu undaki ipi sarn z. pin dier ucuna ktle asksn balaynz ve ipin boyunu ktle ask s yere arpmayacak ekilde ayarlayarak, ktle ask snn yere olan yksekli ini ho olarak izelge 16.1'e kaydediniz. Uyan Makarann konumu, ip diske paralel olacak ekilde ayarlanmal dr. Aksi takdirde, ktle disk tarafndan geri ekilirken ip kopabilir. 3. Ktle ask sna 100 gr ktle ekleyiniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr olduunu unutmaynz). 4. Hareketin balang noktas olarak herhangi bir hi yksekli i belirleyiniz ve bu 95

deeri izelge 16.1'e kaydediniz. Ktleyi h i yksekli inden serbest b rakrsanz, en alt noktaya yani, h o yksekli ine inecek ve tekrar ykselmeye ba layacakt r. Ktlenin kt en st noktay dikkatli bir ekilde lerek, bu de eri h2 olarak izelge 16.1'e kaydediniz. 5. Her defasnda ktleyi ayn Ili yksekli inden serbest brakarak, deneyi kez tekrar ediniz. 6. 150 gr ve 200 gr'l k ktleler kullanarak 4-5 ad mlarn tekrarlay nz. As l ktle deeri artt ka ipte bir miktar esneme olu abileceinden, ho yksekli ini, her as l ktle deeri iin yeniden lnz. 7. Ktle ask s na tekrar 100 gr'l k ktle ekleyiniz. Farkl yaraptaki di er iki makaray kullanarak 4-5 ad mlarn tekrarlay n z.

ekil 16.1. Deney Dzenei Sonularn Deerlendirilmesi 1. Her bir durum iin h2 deerlerinin ortalamas n alarak, tek bir h2 de eri belirleyiniz. 2. Ktlenin h ve h2 yksekliinde sahip olduu potansiyel enerjiler aras ndaki fark yani, ktlenin kaybetti i potansiyel enerji, APE = mg(h, 11 2 ) ile verilir. Ktlenin katetti i toplam yol, d =[(h, + (112 4,)]= h, + h2 2h,

eklindedir. Disk dndke sprlen a radyan cinsinden, d q= r ile verilir. Burada r, ipin sar ld makaran n yarapdr. Bu deerleri hesaplayarak izelge 16.2'ye kaydediniz. 96

3. Srtnme torkunun bykl ise, f q= APE eklindedir. Srtnme torkunun de erini bu eitlikten hesaplayarak, izelge 16.2'ye kaydediniz. 4. izelge I6.2'de elde etti iniz sonulara gre, ktle ve yar aptaki de iim, srtnme torkunu nas l etkiler? Teorik bilgilerinizi de gznne alarak sonularnz tartma. izelge 16.1. Veriler lm
1

r (cm) 1.50 1.50 1.50 2.00 2.50

m (gr) 100 150 200 100 100

ho

(cm)

111

(cm)

h2

(cm)

h2

(cm)

h2 (cm)

2 3 4 5

izelge 16.2. Hesaplamalar lm 1 2 3 4 5 Sorular 1. Sabit bir eksen etrafnda dnen bir tekerlek zerine, srtnme ve uygulanan kuvvetlerin bileimi, 36 Nm'lik sabit bir toplam tork olu turmaktad r. Uygulanan kuvvet 6 s etkili olmakta ve bu zaman aral nda tekerlein asal hz sfrdan 10 rad/s'ye kmaktad r. Uygulanan kuvvet kald r lnca, tekerlek 60 s sonra durmaktad r. a. Tekerlein eylemsizlik momentini, b. Srtnme kuvvetine ait torkun bykl n bulunuz. 2. Boyu 1.20 m, ktlesi 6.40 kg olan dzgn elik bir ubu un her iki ucuna ktlesi 1.06 kg olan birer top as l dr. ubuk yatay dzlem iinde, tam orta noktas ndan geen eksen etrafnda dnmektedir. Belli bir anda 39 devir/s a sal hzla dnerken, dnme milindeki srtnme nedeniyle yavalamakta ve 32 s sonra tamamen 97
h2

(ort)

APE

tf

durmaktad r. Srtnmeden kaynaklanan yava latc torkun sabit oldu unu kabul ederek, a. a sal ivmeyi, b. srtnmenin olu turdu u torku hesaplay n z.

98

17. AISAL MOMENTUMUN KORUNUMU


Ama Dnen bir cisim, dnme kinetik enerjisine ve a sal momentuma sahiptir. A sal momentum, dnen cismin a sal h z ile eylemsizlik momentinin arp m olan, L=Ic ile ifade edilir. A sal momentum, teleme hareketindeki izgisel momentuma kar l k gelir. Dnen iki cismin arp masnda, teleme hareketinde oldu u gibi, arp madan nceki a sal momentumlar n toplam , arp madan sonraki a sal momentumlar n toplam na eit olmal d r.

!Deney 17.1. A sal Momentumun Korunumu I Gerekli Aralar


Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti 1 kullan lacak ve a sal momentumun korunumu, dnen cisimlerden birinin arp madan nceki a sal momentumunun s fr olduu zel bir durum iin incelenecektir.

Deney

ekil 17.1. Deney Dzenei 1. ekil 17.1'de grlen dzene i kurarak, su dzeci yard myla yatayl n salayn z. 2. Ana diski, kademeli makaralar alta gelecek ekilde yerle tiriniz. 3. Ana menden "ifte lm" seene ine girerek <ENTER> tu una basnz. Bu durumda akll makara diskle temas etmemelidir. 4. Yardmc diski, ana diskin hemen zerinde tutunuz ve ana diski elinizle dndrerek, ayn zamanda ak ll makaray ana diskle temas ettiriniz. Yakla k 2025 lm aldktan sonra, yard mc diski dnmekte olan ana disk zerine b raknz. 5. Yaklak 50 lm ald ktan sonra <ENTER> tu una basarak, zaman lmn 99

durdurunuz. 6. Bu durumda, llen zaman de erleri ekranda listelenecektir. <ENTER> tu una basarak, kar nza gelen menden "Grafikleme"yi, bunun altndaki seeneklerden "Hz-Zaman"1, kullan lan deney setini tan mlamak iin ise "Dnme Dzene i"ni her defas nda <ENTER> tu una basarak seiniz. Grafin zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir" seeneini <SPACE BAR> tuu yardm yla `E' konumuna getirerek <ENTER> tu una bas nz. Yatay ve d ey eksen ayar n "Otomatik Ayar, De iken Balang" seerek, tekrar <ENTER> tu una bas nz. 7. Grafin iki ksmdan olutuuna dikkat ediniz. Yard mc disk, ana diskle arpt zaman a sal h zda ani bir azalma meydana gelir ve bu azalma grafikte kopma eklinde kendini gsterir. arp madan nce ve sonraki a sal hz deerlerini belirlemek iin <ENTER> tu una bastktan sonra, "Veri Tablosunu Gster" seeneine girerek tekrar <ENTER> tu una bas nz. Tablodan arp madan hemen nceki a sal hz (o.),) ile arp madan hemen sonraki asal hz (cos) deerlerini belirleyerek izelge 17.1'e kaydediniz. 8. Yardmc disk yerine, elik halka ve elik ubu u ayr ayr kullanarak 3-7 ad mlarn tekrarlaynz. Sonularn Deerlendirilmesi arp madan nceki a sal momentumu (L,) ve arp madan sonraki a sal momentumu (La) hesaplayarak izelge 17.1'e kaydediniz. Disk iin eylemsizlik momenti MR 2 /2 m(A 2 4. B2 ) ubuk iin eylemsizlik momenti . / 12 Burada A ve B dikdrtgen eklindeki ubuun ksa ve uzun kenardr.

Halka iin eylemsizlik momenti : / = MR 2 Her bir durum iin L, ve I, aras ndaki yzde fark n hesaplayarak, a sal momentumun korunup korunmad n tartnz. arp madan nce ve sonra dnme kinetik enerjilerini hesaplayarak izelge 17.1'e kaydediniz ve dnme kinetik enerjisinin korunup korunmad n tartnz. izelge 17.1. Den Cisim
Coi (D s Li Ls

% Fark

DKE;

DKES

% Fark

100

(Deney 17.2. A sal Momentumun Korunumu Il


Gerekli Aralar Bu deneyde, Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r. Deney 1. Deney Dzeneini ekil 17.2'de grld gibi, st disk olarak elik disk kullanarak kurunuz. 2. Hava bas ncn yaklak 9 PSI'ye ayarlay nz.

tka gsterge anahtar st disk tt disk taban disk tika

ah disk tkao

"Valve Pin Storage" konumu

IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII

mll m l

ekil 17.2. Deney Dzene i Uyar Deney dzeneinin kurulmas ve zellikle hava bas ncnn ayarlanmas ile ilgili bir probleminiz varsa, laboratuvar sorumlular na dann z. 3. ne tkalardan birini st diskin merkezindeki deli e, dierini ise "Bottom Disk Valve" konumuna yerletiriniz. Bu durumda her iki diskte birbirinden ba msz olarak dner. 4. lm al rken gsterge zerindeki anahtar st disk iin "upper (st)", alt disk iin "lower (alt)" konumuna getiriniz. 5. Alt diski sabit tutunuz. st disk hareket eder. Birka saniye bekleyiniz ve st disk iin okuduunuz deeri Sast olarak izelge 17.2'ye kaydediniz (Alt disk sabit olduundan Sal sfrdr). ne t kacn ekti inizde, st disk alt diskin zerine der. ki saniye bekleyerek, okuduunuz deeri Ss olarak izelge 17.2'ye kaydediniz. st diski farkl hzlarda dndrerek, deneyi birka kez tekrar ediniz. Ayr ca Sal 6. deerinin sfr olmad durumlar da deneyiniz. lk olarak her iki diski ayn ynde, daha sonra z t ynde dndrnz. lm al rken, anahtann uygun konumda olup olmadna dikkat ediniz. Ayr ca her diskin dnme ynn kaydetti inizden emin olunuz. 7. stteki elik disk yerine alminyum diski yerle tirerek, ayn lmleri tekrarlaynz. 101

izelge 17.2. Veriler ve Hesaplamalar


Ist
' alt Silst

Salt

Sson

Otis t

son

Lst

Lalt

Lso

Sonular n Deerlendirilmesi 1. izelge 17.2'de elde etti iniz verilere dayanarak, her bir diskin eylemsizlik momentini hesaplay nz (Bunun iin gerekli de erler izelge 17.3'de verilmi tir). 2. Her bir durum iin disklerin ba langtaki a sal h zlarm ((o st ve hesaplayn z.
(Dalt)

3. Her diskin ba langtaki a sal momentumunu Li=ho, bantsn kullanarak hesaplaynz. 4. Disklerin son durumdaki toplam a sal momentumlar n Lson=(Iust+Iait)oson ba nt sn kullanarak hesaplay nz. 5. Deneysel hata s n rlar ierisinde, a sal momentumun korunup korunmad n tartnz. 6. Deneylerde srtnmenin rol olup olmad n tartnz. izelge 17.3. Eylemsizlik Momenti Verileri Ktle M (kg) elik Disk Alminyum Disk Sorular 1. Yarap 2 m olan bir atl karnca, 1=250 kgm2 deerinde eylemsizlik momentine sahiptir ve 10 devir/dak'l k hzla dnmektedir. 25 kg ktleli bir ocuk, atl karncan n kenarna k yor. Atl karncann yeni a sal hzn devir/dak cinsinden hesaplay nz. 2. Bir renci dner bir platform zerinde, her biri 10 kg ktleli iki a rl k tutmaktad r. rencinin kollar yatay olarak a ldnda, arl klar dnme ekseninden 1 m uzakl kta bulunmakta ve renci 2rad/s'lik a sal h z ile
1.6 0.6

Yar ap ri, (cm)


1.25 1.25

Eylemsizlik Momenti I (kgm2)

rd,, (cm)
6.25 6.25

102

dnmektedir. rencinin ve dner platformun eylemsizlik momentlerinin toplam 8 kgm2 'dir ve sabit kabul edilmektedir. renci a rl klar dnme ekseninden yatay olarak 0.25 m uzakl a kadar ekerse, a. sistemin son a sal hzn , b. sistemin mekanik enerjisindeki de iimi hesaplayn z. 3. Asal hz 1 devir/s olan ve srtnmesiz dner bir platform zerinde duran bir adam, ellerinde birer a rl k olmak zere, kollar n yana am bir ekilde durmaktad r. Adam bu durumda bulunurken, adam n ve dner platformun toplam eylemsizlik momenti 6 kgm 2 'dir. Adam elindeki arl klar atarsa, sistemin toplam eylemsizlik momenti 2 kgm 2 olmaktad r. a. Platformun a sal h z n , b. Kinetik enerjideki artma miktar n bulunuz. 4. ki kasnak, bir kay ile birle tirilerek, ekilde grld gibi bir sistem oluturulmu tur. B kasnann yarap, A kasnann yarap nn kat dr.

ki kasnan eylemsizlik momentleri aras ndaki IA/IB oran n', a. iki kasnanda ayn asal momentuma sahip olduu, b. iki kasnanda dnme kinetik enerjilerinin ayn olduu durum iin hesaplayn z.

103

I 18. EYLEMS ZL K MOMENT


Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacaktr.

Ama
Bu deneyde, bir cismin eylemsizlik momentinin, cismin geometrisine nas l bal olduu incelenecektir. Bunun iin, cisme bir tork uygulanarak, ivmesi llecektir. Cismin eylemsizlik momenti ise i = Ia denkleminden yararlan larak kolayca bulunabilir.

Deney A. Eylemsizlik momentinin yar apa bamll

ekil 18.1. Deney Dzene i 1. ekil 18.1'deki deney dzene ini st disk olarak aliiminyum diski ve kk tork makarasn kullanarak kurunuz. Dzene in bilgisayar balantsm yapnz. 2. Ktle asksna 30 gr ktle ekleyiniz (Ktle ask snn ktlesinin 5 gr olduunu unutmaynz) ve ipi tork makarasma sarnz. 3. Ana menden "itle lm" seene ine girerek <ENTER> tu una basnz ve ktleyi serbest b raknz. 4. Bilgisayar lm alma i lemini bitirdikten sonra <ENTER> tu una basnz ve
104

karnza gelen menden "Grafikleme"ye, bunun altndaki seeneklerden de "HzZaman"a her defasnda <ENTER> tuuna basarak giriniz. 5. Karnza gelen seenekler, kulland nz deney dzeneini tan mlamanz iindir. Bu seeneklerden "Dier Aralar (Azsal)"1 seip <ENTER> tu una basnz. Bu seenek sizden optik okuyucudaki alg laycn n ilk kesiliminden ikinci bir kesilimine yani, diskin kenar nda yer alan ilk siyah izginin balangc ndan ikinci siyah izginin balangcna uzanan yay gren a y radyan cinsinden isteyecektir. Bu ay 0.0314 olarak girerek tekrar <ENTER> tu una basnz. 6. Grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden "Noktalar Birletir", "Ortalama Doru" ve "statistik"i <SPACE BAR> tuu yardmyla 'E' konumuna getirerek <ENTER> tuuna basnz. Yatay ve Dey Eksen Ayar menlerinde "Otomatik Ayar, Eksen Ba langc O" seerek, tekrar <ENTER> tu una basnz ve grafi i izdiriniz. 7. Ekranda grdnz a sal hz-zaman grafi inin eimi olan M deeri, dnen cismin asal ivmesini verir. izelge 18.1. m=30 gr r=1.25 cm (rad/s2) ti (N m)
1.1 (deneysel)

8. Bu deeri izelge 18.1'e kaydediniz. Uygulanan torku (r=mgr) hesaplad ktan sonra, rIc eitliinden, alminyum diskin eylemsizlik momentini deneysel olarak belirleyiniz ve bu de eri de izelge 18.1'e kaydediniz.

1111111111111'Il ,i1111111111111111111111111111111i11111111111111 111111111111111111 -11111- 11111111111111111111111111111I1 =MEM MEN

ekil 18.2. Kayan Ktle Sistemi (Halter) 9. ekil 18.2'deki gibi, kayan ktle sistemini (halter) alminyum disk zerine, kk tork makaras n kullanarak yerle tiriniz. Kayan ktle sistemindeki (halter) ktleleri, ktle merkezinden 1 cm aral klarla kaydrarak 2-7 ad mlarn tekrarlaynz. Her bir durum iin lttinz asal ivmeyi izelge 18.2'ye kaydediniz. 10. Her bir durum iin alminyum disk ile hallerden olu an sistemin toplam
105

eylemsizlik momentini 7. admdaki yntemle hesaplayarak izelge 18.2'ye kaydediniz. 11. Toplam eylemsizlik momentinden, alminyum diskin eylemsizlik momenti karlrsa, halterin eylemsizlik momenti bulunabilir. Alminyum disk iin izelge 18.1'de belirlediiniz eylemsizlik momenti de erini kullanarak, her bir durum iin halterin deneysel eylemsizlik momentini hesaplay nz ve izelge 18.2'ye kaydediniz. izelge 18.2. m=30 gr r=1.25 cm
R (m)

a
(rad/s2)

(N m)

!top

(P

IH= ITop- lal

m 52)

(N m s2)

IH (teorik)

IogR

logi ti

12. Dnme eksenine gre toplam eylemsizlik momentini paralel eksen teoremini
r 2 ubuun +2(1D 2 , 2 4 '" 12 eylemsizlik momentini ihmal ediniz. Toplam eylemsizlik momentini her uzakl k iin ayr ayr hesaplaynz ve deneysel sonularla kar latrarak yorumlay nz. Kayan ktle; mk= 199.6 gr, Silindir+ubuk ktlesi; MS 66.5 gr Silindirin ap; 2Rs=2.525 cm Lk= mk'nn merkezinin eksene dik uzakl hk= kayan silindirlerin yksekli i 13. Kayan ktlenin eylemsizlik momentini (Iii) ve onlar n dnme ekseninden uzaldklan (Lk) arasndaki bantly bulunuz. Bunun iin IH ve Lk aras nda Ark gibi bir bant olduunu kabul ediniz. Sonra her iki taraf nn logaritmasm alnz. LogIk= LogA+nLogLk olduundan Loglh'n n LogLk'ye gre grafi i bir doru olacaktr. Grafin eiminden n'yi, y eksenini kesti i noktadan ise A'y bulunuz.

kullanarak bulunuz

1 ., o

Iffkl k 2 ) )

106

B . elik ubuk ve halkan n eylemsizlik momenti 1. ekil 18.3'de grld gibi, alminyum disk zerine tork makaras ile birlikte kare eklindeki alminyum plakay da yerletiriniz. Bu plaka zerine, s rasyla, elik ubuu ve halkay yerle tirerek, 2-6 ve 9-10 ad mlarn tekrarlay nz. 2. Sonularna' izelge 18.3 ve izelge 18.4'e kaydediniz. Her bir cisim iin, teorik ve deneysel olarak buldu unuz eylemsizlik momentlerini kar latrnz.

111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111 1 1111[11111111111 11 - 11111 - 1111111111111111111111111111111

ekil 18.3. Halka ve ubuk in Gerekli Deney Dzene i izelge 18.3. Musux=635 gr
a (rad/52 )
T
M)

(N

'top

(N

m S2 )

IUBUK= ITop-Ial (N m s)

'UBUK

(teorik)

izelge 18.4. MHALKA=460 gr (r=3.75 cm) a


(rad/52 )
t
'top

MHALKA=475 gr (r=6.25 cm)


( HALKA= ITo "[al

'HALKA

(N m)

(N m s2 )

(N m s )

(teorik)

107

Sorular 1. Boyu L, ktlesi M olan dzgn kat bir ubuk, bir ucu etrafnda srtnmesiz dnebilmektedir. ubuk yatay durumda iken serbest b raklrsa, ilk asal ivmesi ve sa ucunun ilk izgisel ivmesi nedir?

2. Atwood aletinde ktlelerden biri 500 gr, di eri ise 460 gr'dr. Srtnmesiz yatay yataklar zerine yerle tirilen makaran n yarap 5 cm'dir.

V Ktleler durgun halden harekete ba ladklarnda, ar ktle 5 s iinde 75 cm dyor. Makaran n eylemsizlik momenti nedir?

108

1 19. BURULMA SARKACI


Gerekli Aralar
Bu deneyde Dnme Dinami i Deney Seti II kullan lacakt r.

Ama
Lineer harekette, bir parac k zerine etki eden kuvvet, yerde itirmeyle do ru orant l ve onunla z t ynde ise, parac k her zaman basit harmonik hareket yapar ve Hooke yasas na gre,

ile verilir. Basit harmonik hareketi temsil eden bu denklemin zm,

x = A sin(cot + O)
eklindedir. Burada A ve 0, hareketin ba lang koullarna bal sabitlerdir. Ktle x=0 denge konumundan ayrldnda, co = frekans ile sal nr. Dnme dinami inde, harmonik hareket iin ayn denklemler geerlidir. Ancak dnme dinamiinde kuvvetin kar tork, ktlenin kar l ise eylemsizlik momenti olduundan,

=
ve

(19.1)

= A sin(ot + O)

(19.2) k frekans ile

eklinde tan mlanr. Ktle 0 =O denge konumundan ayr ldnda, co = salnr.

Bu deneyde, sabit bir eksen etraf nda dnen cismin basit harmonik hareketi incelenecektir.

109

Deney 1. Deney dzene ini ekil 19.1'de grld gibi kurunuz. st disk olarak alminyum disk ve kk tork makaras n kullan n z.

ekil 19.1. Deney Dzene i 2. Burulma yayn n bir ucunu tork makaras ndaki entie geiriniz ve vida yard myla diskin zerine yerletiriniz. Dier ucunu ise, hava makaras nn zerinde yer alan pime geirerek hava kompresrn a nz. 3. Diskin, hem ktle as l iken, hem de as l deilken, kk bir yerdeitirme vererek dengeye gelmesini sa laynz. Her defas nda (disk denge konumundayken), diskin konumunu bir para bant yard myla belirleyiniz. 4. ki konum arasndaki asal mesafeyi belirlemek amac yla, konumlar aras ndaki siyah izgileri sayarak, siyah izgi aral saysn belirleyiniz. Bulduunuz bu deeri K = 0.0314 rad/iz ile arparak a sal mesafeyi radyan cinsinden izelge 19.1'e kaydediniz. 5. Ktle asksna koyduunuz farkl ktle deerleri iin yukar daki admlar tekrarlaynz. 6. Disk zerine, herhangi bir konumu belirlemek iin bir para bant yap trnz. imdi diski hafife dndrerek serbest b raknz. Diskin 20 turluk sal nm periyodunu bir kronometre yard myla lnflz. lt nz sreyi sal nm saysna blerek bir sal nm iin geen sreyi belirleyiniz ve izelgeye kaydediniz. Bu i lemi, disk zerinde tork olu turan as l ktle varken ve yokken tekrarlay nz. 7. 01mlerinizi elik st disk kullanarak tekrarlay nz.
Sonularn Deerlendirilmesi

1. Dnen diskin eylemsizlik momentini teorik olarak hesaplay nz. 2. As l ktle tarafndan oluturulan torku hesaplay n z. izelge 19.1'deki verilerden yararlanarak r -O grafi ini iziniz. Bu grafi in 3. eiminden burulma yaynn burulma sabiti olan k deerini hesaplay n z.

110

4. k deerlerine dayanarak diskin sal n m frekans n a = j e itliinden hesaplay n z. 5. Ayrca diskin sal nm frekans n, ltnz periyot deerini kullanarak hesaplayp 4. ad mdaki sonular n zla kar latrn z. 6. Tork , sal n m frekans n etkiler mi? Neden? izelge 19.1.
Dnen Cisim 0 (rad) D (tur) T (s) T=t /D (s)
IDIsk 'C

to

o=27t/T

(kg m2)

(N m)

(N m)

(s 1 )

(s ')

Ktle var Ktle yok Ktle var Ktle yok

Al. Disk

el. Disk

111

20. A DALILIK KATSAYISININ BULUNMASI


Deney 20.1. Bir S v n n A dal l k Katsay s n n Den Bilya Yntemiyle llmesi
Gerekli Aralar

Cam silindir, adal l k katsays bulunacak olan s v , younluk ler, kronometre, mikrometre (ya da kompas), kk bilyalar.
Ama

Bir s v n n adal l k (viskozluk) katsay s n n, limit h zda den bilya yntemi ile llmesi. Bal, pekmez, koyu k vaml sv yalar, katran vb. gibi s v larn, ayn koullar altnda, su, alkol, benzin vb. gibi sv lardan daha yava akt gzlenmektedir. S v n n hareketi kom u s v tabakalarn n birbiri zerinde kaymas gibi dnlebilir. Birbiri ile temasta olan farkl hza sahip komu sv tabakalar aras ndaki i srtnmeye adal lk (viskozluk) denir. Ba ka bir deyile, sv n n aka kar gsterdii i direnmenin bir lsdr. Gerek bir s v iinde birbirinden ok kk (molekler boyutta) bir Ar uzakl nda bulunan ve yzey alan A olan paralel iki dzlem tabaka ekil 20.1'de grlmektedir. Deneyler, bir s v tabakas nn birim yzeyine d en diren kuvvetinin tabakalar aras ndaki h z dei imi ile orant l olduunu gstermi tir.

Ar

151120~~2312~~=~~.13a~40
v=0

ekil 20.1. S v Aknn Birbiri zerinde Kayan Tabakalar Olarak Modellenmesi Bylece,
F Av tl Ar

(20.1)

yaz labilir. Burada l s v nn cinsine bal olup, adal lk katsays olarak adland r l r. Uluslararas birimlerde birimi N.s/m 2 ya da Pa.s (Paskal. saniye) eklindedir. S v larn scakl arttka akcl da artar ya da adal ak katsays klr. rnein, bal veya katran stldnda akc hale gelir. Gazlar iin bu olay n tersi gzlenir; ba ka bir deyile, gazlar n scakl arttka akclklar azal r. Sv iinde hareket eden bir cisme s v tarafndan hareketi engelleyici ya da hareket ynne ters ynde bir diren kuvveti uygulan r. Bu R diren kuvveti cismin h zna, 112

geometrisine ve s vnn akc lna baldr. Bu bamllk, zellikle hz ve cismin geometrisinin (hareket ynndeki kesit alan nn) karmak bir fonksiyonu eklindedir. Ancak kresel bir cisin iin, Stokes yasas olarak da bilinen, diren kuvveti; R= 6rrirv (20.2) bants ile verilir. ekil 20.1a'da grld gibi, sv iinde kresel bir bilyaya etki eden kuvvetler; 4 , , arl k kuvveti: mg = nr p g; 3 3 svnn kald rma kuvveti: K = 4 r pg ve 3 adallktan kaynaklanan R diren kuvvetidir. Burada; r, bilyan n yarap ; v, limit h z; p, svnn younluu; p', cismin younluu ve g, yerekimi ivmesidir.

kaldrma kuvveti

1R 0
!ir

mg

e
(b) (e)

(a)

ekil 20.2.

a) Sv iinde kresel bir cisme etki eden kuvvetler b) Silindirik sv kab c) S vlar iin younluk ler.

Sv iinde serbest d meye braklan bir bilyann hz ve dolays ile R kuvveti artar. Kald rma kuvveti ve arlk kuvveti sabit olduundan R kuvvetinin deeri bu iki kuvveti dengeleyecek bykle ulatnda kuvvetin toplam sfr olur. Bilya, kendisine etki eden kuvvet s fr olduu zaman, o anda sahip olduu hz olan sabit limit hzla dmeye devam eder. Bu durumda; R+Kmg=0 ve , , ri- p g = O 3 olur. Dzenlenecek olursa, adal ak katsays iin; 4 6 n rv + n. pg (20.2)

113

2 gr 2( p , = p )v 9 elde edilir.
Deney

(20.3)

1. Deneyde kullanacan z bilyan n apn bir mikrometre ya da kompas ile lnz. 2. Adal lk katsays bulunacak s v ekil 20.1b'de grlen cam silindir iine doldurulmtur. Silindir zerinde birisi stte di eri altta olmak zere iki i aret izgisi vard r. Bu iki i aret izgisi aras ndaki h yksekliini lnz. 3. Bilyay s v yzeyine yavaa brakn z, limit h za eritiinden emin olunuz ve ilk iaret izgisini geti i anda kronometreye bas nz. kinci izgiye ula t anda kronomctreyi durdurunuz. Bylece bilyan n h yksekliini ve t zaman n saniye cinsinden belirleyiniz.
h t

4. Her iki ly v = bant sn kullanarak bilyan n limit hzn hesaplay nz.

5. ekil 20.1c'de grlen yo unluk leri kullanarak s vnn younluunu lnz. Bunun iin, younluk leri sv iine serbeste b rakn z, dengeye geldikten sonra younluu sv yzeyi ile akt yerden okuyunuz. 6. Deneyde kulland nz bilyalar elik ise; p' = 7800 kg/m 3 , kurun ise; p' = 11300 kg/m3 al n z. 7. Denklem (20.3)'ten yararlanarak deney yapt nz s vnn adal ak katsays n'y hesaplayn z.

izelge 20.1
ap, 2r (m) Ykseklik, h (m) Sre, t (s) Hz,v (m/s ) Tl , kg

-s' )

114

Deney 20.2. Suyun Dinamik Adal l k Katsay s n n llmesi


Gerekli Aralar

Yan alt kenarnda k delii bulunan silindir eklinde cam kap, i yar ap bilinen ince cam boru, hacim lmek iin lekli cam kap ( ekil 20.3 ) ve kronometre.
Ama

Bir borudan dzgn akan s v nn debisi, Hagen-Poiseuelle (Hagen-Puazy) bants ile verilir.
Q f c1 4 AP

128 i L

(20.4)

Burada; Q : birim zamanda akan s v hacmi olan debi, L : borunun uzunlu u, d : borunun i ap , rl : adallk katsays ve AP : borunun iki ucu aras ndaki basn fark dr.

ekil 20.3. Suyun Adal lk Katsaysnn Hagen-Poiseulle Bants na Gre llmesini Salayan Dzenek

115

Bu bant , borunun yanap n n drdnc kuvveti ile orant l d r. Borunun yarap n n sonuca etkin olmas nedeniyle, bu ap olabildi ince duyarl bir ekilde llmelidir. Q debisi, bir kronometre ve dereceli l kab yard m ile llebilir.
dereceli kapta toplanan su hacmi llen sre

ve Ap Q=

pgh

(20.5)

eklindedir. Bu tr bir dzenekle, su gibi, borularda kal nt b rakmayan temiz s v lar n dinamik agdal l k katsay lar sanayide yayg n olarak kullan lmaktad r.
i d 4 =

128 QL

(20.6)

Deney 1. ekil 20.3'te grlen dzenekte, ince borunun kn parmakla kapatararak su ile doldurunuz ve sabit su seviyesini korumak amac yla srekli tama olacak ekilde su ak saglayn z. 2. Parman z ekti iniz anda kronometreyi al trarak l kab nda bir miktar su birikmesini salayn z; 20mL, 30mL vb. gibi belli bir hac ma ula ldnda kronometreyi durdurunuz. Bu s rada srekli ta ma eklinde su ak n salamaya zen gsteriniz.

3. Ana kapta tama durumundaki su seviyesini lnz ve Denklem (20.5) olarak verilen Q debisi ile AP bas n fark n hesaplaynz. 4. Hesaplanan Q ve AP de erlerini Denklem (20.6)'da yerine yazarak dinamik agdal lk katsay sn hesaplaynz.

116

EK. MEKANIK LABORATUVARI B LG SAYAR PROGRAMLARI


Bu blm, mekanik laboratuvar erevesinde yap lacak olan deneylerde IBM uyumlu bilgisayarlar n ve bilgisayar programlar n n nas l kullanilacana ilikin genel bilgileri iermektedir. Mekanik laboratuvar nda yap lacak olan deneylerde iki e it bilgisayar program kullan lmaktadr. Bunlar; a. Precision Timer (PT) b. Smart Pulley Timer (SPT) eklindedir. Bilgisayarlar, bu programlarla birlikte kullan ldnda, deiik zaman aral klarn len birer hassas kronometre olmaktad r. lmler, optik kap (photogate) veya akll makara kullan larak yap lmakta ve zamanlar, milisaniyenin onda biri basamamda duyarl lkla okunabilmektedir. Zaman lmlerinin yan sra, bu bilgisayar programlar yla, veriler kaydedilebilir, bas labilir, grafik izilebilir ve verilerin istatistiksel deerlendirmesi yap labilir. PT ve SPT programlar temel olarak birbirine benzerdir ve o u seenek her iki programda da ortak olarak yer al r. Ancak, zellikle ak ll makara arac lyla llen zamanlar deerlendirilirken, PT program optik kap y kesilime uratan makam parmak saysn 3, SPT program ise 10 olarak kabul eder. Bununla birlikte, veriler analiz edilirken deneyde kullan lan arac n tanm ile ilgili seenekler de mevcuttur. Bu nedenle, belli deneylerde her iki program da kullan labilmektedir. Ancak, her iki program n kendine zg zaman ltim ve veri analizi seenekleri de vard r. rnein, PT programnda yer alan dnme hareketi ile ilgili seenekler SPT'de de vard r. Ancak, bu seenekler yaln zca akll makarann asal hzn ya da a sal ivmesini verir. Oysa, SPT program kullanlarak dnen diskin de a sal hz veya asal ivmesi belirlenebilir. Bu nedenle, her iki programn belli zelliklerinin de erlendirilmesi a sndan, lineer hareketle ilgili deneylerde PT, dnme dinami i deneylerinde ise SPT program kullanlacaktr.

117

E.1. PT ve SPT Programlar n n al t r lmas


letim Sistemleri

Bilgisayar zerinde programlar n al t r lmas , dosya organizasyonu, yan rnlerin kullan lmas gibi temel i lemlerin yap lmas n salayan ortama "letim Sistemi" denir. Laboratuvar al malar m z sras nda iki ayr iletim sistemi ile kar laacaz; a. Dos i letim Sistemi b. Novell letim Sistemi Bu iki i letim sistemi ayn temel zerine kurulmu tur. Tek fark, Novell letim Sistemi"nin ok kullan c l bir sistem olmasd r. Novell'de tek bir harddisk, tek bir yazc , tek bir CD-ROM birden fazla ki i tarafndan ortaklaa kullan labilir. Kullan c lar birbirleriyle kullandklar bilgisayar zerinden haberle ebilirler.

I E.1.1. Programlar n Disketten al t r lmas


Bilgisayar ap sistem disketini tak l . Bilgisayar n A:\> konumuna gelmesini bekleyin. PT program sistem disketinin iinde deilse, PT program nn bulunduu disketi tak n. PT.COM dosyas = bulunduu dizine gein. Aksi belirtilmediyse CD MEKANIK \PT komutu bu i lemi yapman z salar. PT yazp <ENTER> tuuna bastnzda program al maya balar. Tekrar <ENTER> tu una bastnzda ana men karnza gelir. SPT program n disketten al trmak iin, yukar daki komutlarda PT yerine SPT yaz lmaldr.

E.1.2. Programlar n Harddiskten al t r lmas


Bilgisayar atn zda karnza C:\> (komut sat r bilgisi) gelir. PT.COM dosyasnn bulunduu dizine gein. Aksi belirtilmediyse CD MEKANIK \PT komutu bu ilemi yapman z salar. PT yazp <ENTER> tuuna bast nzda program al maya balar. Tekrar <ENTER> tu una bastn zda ana men kar n za gelir. SPT program n harddiskten al trmak iin, yukar daki komutlarda PT yerine SPT yaz lmal dr.

I E.1.3. Programlar n Novell Ortam nda al t r lmas


Novell ortam ok kullan c l bir i letim sistemidir. Bu sayede sistemde bulunan dosyalar birden fazla kullan c taraf ndan kullan labilir. Her kullan cnn bir "Login Name" i vardr. Her kullan c kendine tan nan haklar lsnde sistemde i lem yapabilir 118

(Dosya kopyalama, dosya silme, program al t rma vb.). Bu haklar sistemin yetkili kiisi ve onun yetkili k ld ki iler dzenlen Bu yetkili ki inin ad "ynetici"dir. Yneticinin sistemde al anlarn yapt ilemleri gzleme ve bu i lemlere mdahale etme yetkisi vard r. Sisteme girebilmeniz iin size bir Login Name verilecektir. Novell Ortam nda Sisteme Giri Yapmak Bilgisayar' at n zda "Insert Your Login Name:" uyars karn za gelir. Sizden Login Name' iniz istenmektedir. Login Name'inizi yaz p <ENTER> tuuna bast nzda, eer ifre tan mlachysan z "Insert your password:" uyarsyla sizden ifrenizi sorar. ifre girilirken yaz lan karakterler ekranda grlmeyecektir. ifrenizi girip <ENTER> tuuna bast nzda sisteme girmi olursunuz. Eer Login Name'inizi ya da ifrenizi yanl girerseniz sisteme girememi olursunuz. Tekrar denemek iin "Login" komutunu kullanabilirsiniz. Bu komutun kullan m iki trldr.
1. Login yazdn zda sizden Login Name'iniz istenir. 2. Login komutunun ardna Login Name'inizi yazarsan z sizden tekrar Login

Name'inizi istemez. Eer tan mlachysan z, ifreniz istenir ve ifrenizi yazd nzda sisteme girmi olursunuz. Novell letim sisteminde ifre tan mlanmas ve deitirilmesi "setpass" komutu ile yap l r. Bu komutu kullandnzda sizden -e er varsa- eski ifreniz istenir, yoksa tanmlamak istedi iniz ifre sorulur. ifrenizi yaz p <ENTER> tuuna bastnzda, ifreyi tekrar girerek do rulaman z istenir. Bundan sonra ifreniz, sisteme her giri yaptn zda sorulacakt r. ifreniz varsa, sizin ad nza kimse sisteme giremez ve size tan mlanan haklardan yararlanamaz. Novell Ortam nda Programlar alt rmak PT.COM isimli dosyann bulunduu dizin size bildirilecektir. CD komutu ile CD\DIZN SM yazdnzda bu dizine gemi olursunuz. PT yaz p <ENTER> tuuna bastnzda program al maya balar. Tekrar <ENTER> tu una bastnzda ana men karnza gelir. SPT program n altrmak iin, yukar daki komutlarda PT yerine SPT yazlmaldr. Novell Ortam nda Sistemden kmak Bilgisayar al manz bitti inde ve bilgisayar kapatmak istedi inizde iinizin bittiini sisteme bildirip sistemden kmanz gerekir. Bu i lemi "Logout" komutu salar. Programdan kn ve Logout yazn. Sistem size giri ve k saatlerinizi bildirecektir.

119

Uyar Eer bilgisayar bu i lemleri yapmadan kapat rsan z hatal k yapm olursunuz. Bu hatan z, sisteme daha sonraki giri lerinizde sa l kl al amaman za yol aabilir. Ayr ca bu hatan z, ynetici tarafndan tesbit edilecektir. PROGRAMI ALI TIRMADAN NCE DIKKAT EDILECEK NOKTALAR 1. lk olarak, optik kap n n al p al mad kontrol edilmelidir. Bu i lem s ras nda, eer birden fazla optik kap kullan lacaksa, kap larn deneyde istenilen s rayla yerletirilmi olmasna da ayrca dikkat edilmelidir. 2. Deneyin amac na uygun zaman lm seene i nceden belirlenmelidir. 3. Program al tr lmadan nce, deneysel el becerilerinizi artt rmak iin yapacanz lmler bir ka kez tekrarlanmal dr (rnein, hava ray deneylerinde arp malar inceliyorsan z, kzaklar birka kez arp trn veya dnme dinami i deneyleri yapyorsaruz diski bir kez evirin vb.). Programa Veri Girilmesi Kimi zaman programa ek veri girilmesi gerekebilir. ("itle lm" seeneinde it aral nn girilmesi vb.). Bu durumda verileri girerken a adaki komutlar kullanl r.
<-->>

"cursor" saa doru hareket eder. "cursor" sola do ru hareket eder. "cursor"un solundaki karakteri siler. "cursor"un zerindeki karakteri siler. izginin zerindeki tm karakterleri siler. hatal veriyi geri yerine koyar. "cursor"dan ba layarak, izginin sonuna kadar olan karakterleri siler. bir nceki menye geilir.

<<--> <BACKSPACE> <DELETE> <CONTROL><X> <CONTROL><Z> <CONTROL><Y> <ESC>

NOT: rne in, <CONTROL><X> kullan lmak istendiinde, nce <CONTROL> tu una, sonra <X> tu una ayn anda bas l r. Bilgisayara belli karakter say s nda veri girilebilir. Eer bu karakter say s a lrsa bilgisayar bir "bip" sesi ile kullan cy uyaracakt r.

120

E.2. PT Program
Precision Timer - TEL - Atomic Copyright 1988 - 1992 Vernier Software (MS - DOS Version )

SEENEKLER M - itle lm (*) G - Geitle lm P - Aral k lm K - Klavye ile lm C - arp malar T - Di er Zaman lm Tipleri D - Veri Analizi (*-) O - Donan m (*) S - Optik Kap Kontrol (*) Q - k (*)

PT program altr ldnda yukardaki ana men ekrana gelir. Bu mende ilk 6 seenek, farkl zaman aral klarn len, zaman lm seenekleridir. Di er seenekler ise verilerin de erlendirilmesi ve sistemle ilgili seeneklerdir. Her bir seene in grevi, hangi zaman aral n lt ve bu seeneklerin alt nda yer alan di er seenekler ayr ayr incelenecektir. PT program nda baz seeneklerin yan nda yer alan (*) sembol, o seenein SPT program nda da bulunduunu gstermektedir. Bu seeneklerin grevi bu ksmda verilecek, SPT program n ayrntl bir biimde incelerken tekrar verilmeyecektir.
Seeneklere girebilmek iin;

1. Seeneklerin bandaki saylar girilip <ENTER> tu una baslr. 2. Seenekler boyunca yukar ya doru ilerlemek iin <t> veya <<> tu u, aa doru ilerlemek iin ise <L> veya <--->> tu u kullanlabilir. Bu ekilde ilerledikten sonra uygun seene e gelindiinde <ENTER> tuuna bas lr. 3. Bir nceki menye dnmek iin daima <ESC> tu u kullan lr.

121

M - itle lm (1) Bu seenekte, cismin hareketi, tek bir optik kap veya ak ll makara kullan larak duyarl olarak incelenebilir. lm, ekilde grld gibi saydam bir bant zerine belli aral klarla izilen itler ya da ak ll makara parmaklar' kullan larak gerekle tirilir. "itle lm" seenei ile optik kap nn ilk kesiliminden, ikinci kesilimine kadar geen sreler llr. llen zaman aral klar , ematik olarak a a da gsterilmi tir. <-1

IIIII1III

Deneylerde kullan lan itlerde d uzakl en az 0.5 cm olmal d r. Eer serbest dme deneyinde oldu u gibi it hzl bir ekilde hareket ettirilecekse, d uzakl en az 3 cm olmal dr. Cisim daha yava olarak hareket ettirilecekse (hava ray deneyinde olduu gibi), d uzakl daha kk seilebilir. T i , it kap dan geerken, d aral boyunca llen zamand r. Bu zamanlar "Veri Tablosu "na aktarlr. Buna ek olarak, eer bilgisayara d uzunlu u girilirse, program llen sreleri analiz ederek, h z, yerdeitirme ve ivme de erlerini hesaplar. Bu seenekle deney yap lmas gerekti inde, seeneklerden "itle lm" girilerek, deney balatlr. rnein hava ray deneyinde, kzaa kk bir hz verilir. Kzak optik kapdan geti inde lm tamamlan r ve <ENTER> tu una basl r. Bu durumda ekranda llen sreler listelenir. Tekrar <ENTER> tu una bas lrsa, "Veri Analizi" mens gelir. Bu menden "Grafikleme" seene ine girilerek istenilen grafikler izilebilir.

G - Geit ile lm
Bu seenek ile, optik kap nn yaln zca kesilim sreleri llr. "Geit ile lm" seenei kullan lacaksa, <ENTER> tu una bas ldnda aadaki seenekler ekrana gelir. A - 1 Geit (*) B - 2 Geit C - 3 Geit D - 4 Geit E - Dier Q - Ana Menye Dn 122

Tek geit

H7
Tl 1

ki geit Tl Tl 1 2 Tl

geit Tl T

2I

Drt geit Tl Tl

3 4

"1 Geit"te sadece birinci optik kap kullan lr (Ana menden "Optik Kap Kontrol" seene ine girilirse, burada 4 adet optik kap olduu grlr. Birinci geit

demek, buradaki s ralamaya gre ilk optik kap demektir). Di er geitler de benzer ekilde "Optik Kap Kontrol" seeneindeki sraya gre al r. "2 Geit"te iki adet optik kap kullan lr, "3 Geit"te ise adet optik kap kullan lr vb. "Dier" seeneinde ise optik kaplardan herhangi biri kesilimde olabilir. Optik kap larn s ras nemli deildir. Bu lm seeneklerinin hangi zaman aral klarn lt, yukarda ematik olarak verilmi tir. lm sonunda her bir optik kap ile llen sreler, ekranda farkl stunlara yaz lr. Burada, iki optik kap nn hibir zaman ayn anda kesilimde olmamas na dikkat edilmelidir. "Geit ile lm" seenei ile lm al nmadan nce aadaki seenekler ekrana gelir. N - Normal Gsterim L - Byk Gsterim Q - Gsterim Yap lmasn
N
-

Normal Gsterim

Bu seenee girilirse, Veri Tablosu ekranda, standart bir gsterim eklinde verilir.
L Byk Gsterim
-

Veri Tablosu ekranda, byk say sal gsterimler eklinde verilir.


Q Gsterim yap lmas n
-

lmler ekranda listelenmez. stenirse veriler analiz edilirken "Veri Tablosunu


Gster" seeneine girilerek grlebilir.

<ENTER> tuuna bas larak "Veri Analizi" mens arl r. Bu mende yer alan "zel Seenekler"e girilerek, d uzunluu ek bir bilgi olarak yaz lr. Bylece, cismin h z (V = d/t ) hesaplat labilir. Optik kaplarn sra numaras na gre hz izelgesi, h zn maksimum, minimum ve ortalama de erleri ile standart sapmas yla birlikte ekranda gzlenir.

123

P - Aral k lm
Aral k ile lmde, birinci optik kap n n kesilime girmesinden, ikinci optik kap n n kesilime u ramas na kadar geen sre llr. <ENTER> tu una bas ld nda, ekranda aadaki seenekler grlr. A - Ara 1 - 2 (*) B- Ara 1 - 2 ve 2 - 3 C- Ara 1 - 2 ve 2 - 3 ve 3 - 4 Yukar daki seeneklerden herhangi biri ile lm al nmadan nce aadaki seenekler ekrana gelir. Verilerin ekranda nas l listelenmesi isteniyorsa, o seene e girilir. N - Normal Gsterim L - Byk Gsterim Q - Gsterim Yap lmasn "Ara 1- 2" seeneinde, birinci optik kap ilk kesilime uradnda lme ba lanr ve ikinci optik kap kesilime urayncaya kadar zaman lmne devam edilir. Di er seeneklerde aral k saysna bal olarak ek optik kap lar kullan lr. "Ara 1-2 ve 2-3", birinci optik kap nn kesiliminden ikinci optik kap nn kesilimine kadar olan sre ile bu lmlerden bams z olarak, ikinci optik kap nn kesiliminden, nc optik kapnn kesilimine kadar olan sreyi de ler. "Ara 1-2, 2-3 ve 3-4" ile 3 farkl zaman aral llr. Bu lm seeneklerinin hangi zaman aral klarn lt, aada ematik olarak verilmi tir.

T1

2
T1 T2
2 T1 T2

Aral -2

1
<
-

Ara 1 - 2 ve 2 - 3

Aral-2ve2-3ve3-4

lm sonular farkl stunlardan olu an bir izelge halinde ekranda gzlenir. Bu seenekte "zel Seenekler" kullan larak hzlar da hesaplanabilir. Bu durumda optik kap lar arasndaki uzakl k ek bir bilgi olarak programa girilmelidir. Bu uzakl k veri tablosundaki zamanlara blnerek h zlar hesaplan r.

124

K - Klavye ile lm

Tm program iinde sadece bu seenekte optik kap ya da ak ll makara kullan lmaz. Burada klavye, t pk bir kronometre olarak kullan l r. Bu seene e girilip <ENTER> tu una bas ld nda ekranda a adaki men grlr. S- Basit Kronometre M- Klavyeli itle lm X - Ana Menye Dn

Tl
Basit kronometre

Tl

Tl

Tl
>

Klavyeli itle lm

"Basit Kronometre", tpk bir kronometre gibi al r. lm al nmaya balanmadan nce, verilerin ekranda nas l gsterileceine ilikin seenekler ekrana gelir ve keyfi olarak uygun seenee girilir. "Basit Kronometre" seenei ile , <SPACE BAR> tuuna bas larak zaman balat lp, tekrar bas ld nda durdurulabilir. Ancak bu lm grubu, kullan cn n refleksine bal olduundan, yeterince duyarl sonular vermez. Bu seenekle maksimum 512 lm al nabilir. Programdan kmak istenirse, <ENTER> tu una bas lr. Bu seeneklerin hangi zaman aral klarn lt yukarda ematik olarak grlmektedir. "Klavyeli itle ()km" seenei kullan larak lm al nmak istendiinde aadaki basamaklar izlenmelidir. Hareketi incelenecek cismin ald yol boyunca, belli aral klarla iaretler konulur. Cisim, her bir iaretli noktadan geerken, <SPACE BAR> tu una bas lr. lm tamamland ktan sonra <ENTER> tu una bas larak programdan klr. Yukardaki ad mlar takip edildiinde, cismin, her bir aral geme sresi bulunmu olur. Programdan ktktan sonra ekranda "Veri Tablosu" grlr. Veri Tablosundaki deerler, cismin herbir i aretli aral geti i srelerdir. "Veri Analizi" mensnden "Grafikleme" seeneine girilir. Burada kullan cdan iaretli noktalar aras ndaki uzaklk ek bir bilgi olarak istenir. Bu bilgi girildikten sonra, h zn, konumun ve ivmenin zamana gre grafikleri izilebilir. Bu seenek ile e ik dzlemde yuvarlanan bir topun hareketi, ray zerine belli aral klarla iaret konularak incelenebilir.
C - arp malar

arp malarda, sadece iki optik kap kullan l r. Bu seenek di erlerinden farkl dr. Herbir optik kap birbirinden bamsz olarak al r. lmler, ekranda a ada 125

grld gibi, farkl birer stun halinde verilir. Bu seenek, hava ray nda arpma deneylerinde kullan lr. "arpmalar" seene inin tt zaman aral klar ematik olarak aadaki gibidir.

arp ma sresi T1
1

T1
1

T1

T1

Tl

Tl

Tl

Tl
e

T2 2

T2 2

T2 2

T2 2

T2

T2

T2

T2

E) 4)

rnein, iki optik kap kullanlarak yap lan bir arpma deneyinde al nan lmler, I. Geit 0.5552 0.4332 3.4437 1.0012 2. Geit 0.7872 0.2623 0.0000 0.0000

eklinde ekranda listelenir. Bu rnekte 1. K zak 1. Geit (optik kap ), 2. Kzak 2. Geit (optik kap) tarafndan izlenir. K zaklarn optik kap lardan her gei inde, kzak zerine yerletirilen itlerin optik kap y kesilime u ratma sreleri yukar daki izelgede grld gibi bilgisayar ekrannda belirir. Burada birinci optik kap 4 kez, ikinci optik kap 2 kez kesilime u ramtr. Bu seenek kullan lrken herbir optik kap boyunca cisim, istenilen sklkta hareket ettirilebilir (Cisim herbir optik kap dan maksimum 256 kez geebilir. nk bilgisayar en fazla 512 adet lm alabilir). lm al nrken ekranda bir ey gzlenmez. Ancak lmler tamamland nda <ENTER> tuuna baslarak ekranda veriler gzlenir. Bu seenein "zel Seenekler"inde, itin genilii ek bir bilgi olarak verilirse, h zlar hesaplanabilir. Bu seenek kullan lrken, kzan zerine yerle tirilen itlerin boyu eit olmaldr.
T - Di er Zaman lm Tipleri

Dier zaman lmleri bu seenekte toptanm tr. Bu lmlerin herbiri zel bir deney iin kullan lr. Bunlar; P - Periyot lm (*) B - Dme Zaman S - Stroboskop 126

D - akma Sresi (*) G - Geit ve Aral k ( 2 Geit ) H - Geit ve Aral k ( 3 Geit ) I - Geit ve Aral k ( 4 Geit ) Q - Ana Menye Dn eklindedir. Bu seeneklerin tmnde, lm al nmaya balamadan nce ekranda verilerin nas l gsterilmesi istendi ine ilikin aadaki seenekler ekrana gelir ve uygun gsterim keyfi olarak seilir. N - Normal Gsterim L - Byk Gsterim Q - Gsterim Yap lmas n Bu seeneklerin lt zaman aral klar aada ematik olarak, topluca verilmi tir.
Periyot lm D me zaman Tl T2 T3 < m 1 1

T1

t.

Stroboskop }

akma sresi

J
Geit ve aral k (4 geit) Tl T2 T3 T4 T5 T6 T7

Geit ve aral k (2 geit) Tl T2 T3 <, >,

Geit ve aral k (3 geit) Tl T2 T3 T4 T5 4, mm 1 3 2I

2I

P - Periyot lm (*)

Bu seenekte sadece bir optik kap kullanlr. Optik kap ilk kez kesilime u rad anda lm balar, nc kez kesilime u rayncaya kadar lm devam eder. Ama sarkacn periyodunu lmektir. Bu kesimde, "zel Seenekler" ile ekranda iki farkl seenekten biri seilebilir. Seeneklerin biri ile, rne in sarka deneyi iin, 1/T'den frekans hesaplanabilir. Programa sarkac n boyu ek bir bilgi olarak girildi inde, yerekimi ivmesi " T 2 = 47c2 L / formlnden bulunur. Dier seene e girildiinde, yaya as l bir ktle dzene i ile k yay sabiti m ktle deeri girilerek hesaplan r.
B - D me Zaman

Bu seenekte, optik kap veya k alglaycs kullan lr. Optik kap ilk kez kesilime urad nda lme ba lamr. lk lm, optik kap nn kesilimde olduu sre olarak alnr. kinci lm ise optik kap nn kesilimde olmad sreyi verir. nc lm ise, optik kapnn ikinci kez kesilime urad zaman aral dr. 127

Bu deney ile bir topun yzeye arp p tekrar d mesi incelenebilir. Bunun iin, optik kap yzeyden tam bir ap yksekli inde yerle tirilir. Top kapdan geecek ekilde b raklr. Ti ve T3 zamanlar , topun d meden nceki ve sonraki h zlarna bald r. T2 zaman ise topun yzeye arp p hz n n ynn de itirme (zeminle etkile me) sresidir. arpma katsay s (Restitution coeffcient) arp madan nceki ve arp madan sonraki hzlar n oran ile verilir. (T i / T3). Bu seenek, yerekimi ivmesinin bulunmas nda da kullan labilir.

S - Stroboskop
Bu seenek ile bir optik kap kullanlarak dnen diskin periyodu belirlenir. Burada optik kapn n ilk kesilime u rad andan, ikinci kesilime urad ana kadar geen sre llr. stenilirse frekans da (l/periyot) hesaplanabilir.

D - akma Sresi (31


Bunun iin deneyde optik kap veya k alglaycs kullan lr. llen sre, yalnzca iletim sresidir.

G - Geit ve Aral k ( 2 Geit )


Bu seenekte iki adet optik kap kullan lr. lk lm, birinci optik kap nn kesilim sresini verir. kinci lm, birinci optik kap iletime getii an balar ve ikinci optik kap iletime geinceye dek srer. nc lm, ikinci optik kap nn kesilim sresini verir. Bu seenekte zel olarak, h z ve ivme hesaplanabilir. Bunun iin cismin boyu ek bir bilgi olarak programa girilmelidir (v=d/t). vme de hzn deiiminden hesaplanr.

H Geit ve Aral k ( 3 Geit )


-

Bu seenekle 3 optik kap kullanlarak toplam 5 zaman lm yap lr. Burada optik kaplarn srasna dikkat edilmelidir. lk lm birinci optik kapnn, nc lm ikinci optik kap n n ve be inci lm ise nc optik kap nn kesilim srecine (yani cismin optik kap lardan geme srelerine) kar lk gelir. kinci lm, birinci optik kapnn iletime gemesinden ikinci optik kap nn kesilime girmesine, drdnc lm ise ikinci optik kapnn iletime gemesinden nc optik kap nn kesilime girmesine kadar geen sreleri (yani cismin optik kap lar aras n geme sreleri) verir. Bu seenekte "Byk Gsterim" kullanldnda, ekranda yeterli yer olmad ndan, beinci lm dier l gruplar ndan farkl olarak grlr. Cismin boyu ve optik kap lar aras ndaki uzakl k, ek bir bilgi olarak programa girildi inde hzlar hesaplanabilir (v=d/t). vme de h zn deiiminden hesaplanabilir.

I - Geit ve Aral k ( 4 Geit )


Bu seenekte 4 optik kap kullan larak toplam 7 zaman lm yap lr. Burada optik kap larn srasna dikkat edilmelidir. Birinci, nc, be inci ve yedinci lmler, srasyla 4 optik kapnn kesilim srelerine kar gelir. kinci, drdnc ve altnc lmler ise yine s rasyla, cismin optik kap lar aras n geme srelerini verir. Bu seenekte "Byk Gsterim" kullanldnda, 7 l deerini de tek bir ekran 128

sayfas nda gstermek zor oldu undan, nce ilk 4 de er, sonra farkl bir ekranda di er 3 deer gzlenir. Yine bu seenekte de cismin boyu ek bir bilgi olarak girilerek, h z ve ivme hesaplanabilir.
D - Veri Analizi ()

T - Veri Tablosu (*) P - Verilerin Bas m L - Byk Gsterim D - Veri Silme ( F - Dosyalama (*) G - Grafikleme (*) S - zel Seenekler* (*) X - Ana Menye Dn (*) * Konulan seenekler her lm seene inde mevcut deildir "Veri Analizi" mens, yukarda incelenen zaman lm seenekleri ile lm al ndktan sonra verilerin de erlendirilmesi amac yla ekrana gelir. E er lmler alnm ve tekrar ana menye geri dnlm ise, tekrar lm al nmakszn, ana menden de bu seene e girelebilir. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, her yeni lm almdnda - eer veriler bir diskete kaydedilmezse - bir nceki l grubunun silinecek olmasdr. "Veri Analizi" mensndeki seenekler kullan larak aadaki ilemler yap labilir.
T - Veri Tablosu (*)

Deneyler s rasnda lm al nr alnmaz <ENTER> tuuna baslarak "Veri Tablosu" ekranda gzlenir. E er Veri Tablosu bir tek ekran sayfas na smayacak kadar uzunsa, o zaman aadaki komutlar kullan larak di er veriler de gzlenebilir. <sl.> <t> <Pg Dn> <Pg Up> <Home> <End> <Esc> Veri tablosunda bulunulan sat rdan daha aa satrlara geilir. Veri Tablosunda bulunulan sat rdan daha yukar satrlara geilir. Ayn anda bulunulan satrdan 16 sat r aaya geilir. Ayn anda bulunuian sat rdan 16 sat r yukarya geilir. Veri Tablosunun en bana geilir. Veri Tablosunun en sonuna geilir. Bir nceki menye geri dnlr.

129

Veri tablosunun sonunda, verilerin ortalamas , standart sapmas , ortalama standart sapmas , maksimum ve minumum deerleri gibi, verilere ait istatistiksel deerlendirmeler yer al r.
P - Verilerin Bas m

Eer bilgisayarn z bir yaz cya bal ise, veri tablolar , istatistiksel bilgiler ve grafikler, kt olarak bas labilir.
L - Byk Gsterim (

Bu seenek kullan ld nda, veriler, s ras yla, ekranda byk say sal gsterimler eklinde grlr. Her seferinde "Veri Tablosu"nun bir sat r ekranda belirir. Sat r sat r <,l,> ve <t> tu u kullan larak tm veriler ekranda gzlenebilir. Bu seenek, verilerin byk renci gruplar na gsterilmesi gerekti inde kullan l r. Seenekten kmak iin <ENTER> tu una baslr.

0.0317 1.1746 0.0463 5


D - Veri Silme (f)

lm al rken kimi zaman hatal veriler al nm olabilir. Bu durumda eer hangi verilerin hatal olduu anla labilirse, bu veriler iptal edilebilir. Bunun iin "Veri Tablosu "na girilir ve hatal olan veri ya da verilerin sat r numaras na bak lr. Silme i lemi, silinecek veri say sna bal olarak, aadaki komutlar kullan larak yap labilir. Seim tek satr A' dan B'ye tm sat rlar.... ilk satrdan B'ye B'den sonraki sat rlar Giri satr no A-B -B B-

Burada A ve B ile silinecek olan yerinin sat r numaras kastedilmektedir. Dikkat edilmesi gereken nokta, veriler silindikten sonra, verilerin s rasnn de iecek olmas dr. Bu nedenle ardarda veri silmeniz gerekti inde her seferinde Veri Tablosuna geri dnlp, silinmek istenilen yerinin sat r numaras kontrol edilmelidir. Verilerin silinmesinde, "itle lm" ile "Klavyeli itle kisn"'de baz s n rlamalar vard r. Veri tablosunun ortas ndan veri silinmesi, bu seeneklerde hatal

130

grafik izilmesine yol aacakt r. Bu nedenle her iki lm e idinde de veri silinirken, yalnzca veri tablosunun ba ndaki veya sonundaki de erler silinmelidir.
S - zel Seenekler* (*)

Bu seenekle baz deneylerde, elde edilen verilerden yola k larak deneyle ilgili dier nicelikler hesaplan r (ivme, periyot, arpma katsay s , vb). Bunun iin deneyle ilgili ek bilginin girilmesi gerekir. rne in, basit sarka deneyinde yerekimi ivmesinin hesaplanabilmesi iin, sarkac n boyunun verilmesi gerekir.
F - Dosyalama (*)

D- Dizinin ieri i (*) L- Dosya Ykleme (*) S- Dosya Kaydetme (*) C- Dizin Deitirme (*) M- Yeni Dizin Yaratma E- Dosya Silme (*) X- Veri Analiz Mensne Dn (*)
D -Dizinin ierii (*)

Bu seenek bilgisayarda var olan dosyalar listeler. Listeleme <CONTROL><S> kullanlarak balatl r ve durdurulur. <CONTROL> <C> ile de sistemden klr.
L -Dosya Ykleme (*)

Bu seenekte, kullan cdan yklenmek istenilen dosya ad sorulur. Sadece harddisk veya diskete kaydedilmi olan dosyalar ar labilir.
S - Dosya Kaydetme (*)

Bu seenekte kullan cdan dosya ad sorulur ve dosya kaydedilir. Ayr ca bir dizinden di er bir dizine kayt yap labilir. rnein, "A" srcsnde "DPT" dizininde allyor olsun.
DATA isimli dosyay kaydetme Giri

disket zerine ve dizine TEMP isimli bir alt dizine MARCH isimli bir dizine B srcsndeki bir diskete

DATA TEMP\DATA \MARCH\DATA B:\DATA

131

C - Dizin De itirme (3-)

Bu seenek, program iinde MS-DOS'da kullan lan "CD" komutu gibi al r ve dizin deitirmekte kullan l r.
M
-

Yeni Dizin Yaratma

Bu seenek, program iinde MS-DOS'da kullan lan "MD" komutu gibi al r ve yeni bir dizin yarat r.
E
-

Dosya Silme (*)

Bu seenek kullan larak disketten dosya ad silinebilir. Dosya silinirken ok dikkatli olunmal d r.
G-Grafikleme ()

Bu seenek kullan larak, verilerin e itli grafkleri izilebilir. o u lmde veri says n n zamana gre grafi izilir. "itle lm" ve "Klavyeli itle lm" seeneklerinde ise konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafkleri izilebilir. Bu seeneklerde Veri Tablosu'ndan sonra ekranda a adaki men grlr. D - Konu n - Zaman (*) V - H z - Zaman (*) A - vne Zaman (*) T - Zaman - S ra (*) Eer ilk 3 seenek kullan lrsa, deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin aadaki seenekler ekrana gelir. A - Standart it (izgisel) (*) B zel it (izgisel) (*) C - Dnme Hareketi (izgisel) (*) D - Dnme Hareketi (Dairesel) (*) E - Dier Aralar (Dairesel) (-)
-

A- "itle lm" seenei ile birlikte, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr. Ancak bu seenek makara parmak say sn 3 olarak kabul eder ve sonular buna gre verir.

seenei ile birlikte, hem ak ll makara hem de it ile yap lan deneylerde kullan lr. Bu seenekte, optik kap n n ilk kesiliminden ikinci kesilimine
B- "itle lm"

132

kadar olan uzakl k belirtilebildi i iin, ak ll makara parmak say s nda bir snrlama yoktur. C- Bu seenek, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n izgise h z ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seene e girildiinde, ak ll makaran n parmak says ve yarap ek bir bilgi olarak istenir. D- Bu seenek, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr. Bu seenee girilerek, ak ll makarann asal hz ve ivmesi hesaplanabilir. Ancak, bu seenek hesaplamalar ak ll makara parmak saysn 3 kabul ederek yapar. E- Bu seenekte ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n a sal hz ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seenekte kulan lan makaran n parmak say s ek bilgi olarak istenir.
izim ekilleri (*)

izilecek grafin tr ve deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin bilgiler girildikten sonra, izilecek grafin zellikleri ile ilgili aadaki seenekler ekrana gelir. izim ekilleri H H H H H H H H P - Veri Sembol () E - Hata Dikd. (*) G - Noktal Zemin (*) L - Noktalar Birletir (*) R - Ortalama Do ru () S - Istatistik () B - Bar Graf. (-3) T - Farkl Grafik Ad (*)

Bu programda izilen en basit grafikte, eksenler belli aral klarla gsterilir, izimin zerinde grafin ad yaz lr ve her bir veri noktas iaretlenir. "izim ekilleri" mens ile bu durumlarda baz deiiklikler yap labilir. Bunun iin, <SPACE BAR> kullan larak "H(HAYIR)" veya "E(EVE7)" seenekleri aktif hale getirilebilir. "H" seilirse karsndaki izim ekli kullan lmam olur. <SPACE BAR> tu u yardmyla seenek "E" durumuna getirilirse, bu seenek kullan lm olur. rnein, izilen grafkteki veri noktalar birletirmek istenildi inde, "Noktalar Birletir" seene inde "H" durumu <SPACE BAR> tu una bas larak "E" durumuna getirilir. <ENTER> tuuna basldnda ekranda, veri noktalar n n birletirildii bir grafik grlr. Bu seenekle ilgili rnekler, serbest d me deneyinde, "itle lm" seenei kullanlarak, aadaki ekilde anlatlmtr. 133

P - Veri Sembol (*)

Eer bu seenek aktif hale getirilirse, her bir veri noktas zel bir ekil ierisine al n r. Eer ok fazla veri varsa, bu seenek kullan lmamal d r.
E
-

Hata Dikdrtgenleri (*)

Hata dikdrtgenleri, yatay ve d ey eksenler boyunca izilebilir. Bu seenek seildi inde, program kullan c dan yatay ve d ey hata de erlerini sorar. Bu durumda herhangi bir de er veri olarak girilebilir. rne in, dey eksen iin hata dikdrtgenin uzunlu u "5" olarak girilirse, yatay eksen boyunca, deneysel noktalar n herbirinin 5 birim yukar s ve aa s na hata izgileri izilir. Ayr ca "%" iareti konularak ba l hata izgileri izilebilir. rnein, bu seenekte d ey eksen iin "10 % " yaz l rsa, hata dikdrtgeninin uzunlu u bu oranda artt r lm olur.
G Noktal Zemin (3>)

Bu seenek kullan ldnda, grafi in zemini t pk bir grafik kad nda olduu gibi noktal bir lekle gzlenir. Bylelikle, graf kte i aretlenen noktalar d nda herhangi bir noktann yerinin bulunmas kolay olacaktr. _
L Noktalar Birletir (F)

Bu seenekle veri noktalar birletirilir.


R Ortalama Do ru (*)

Bu seenek kullan ldnda veri noktalar ndan geen en iyi izim yap labilir.
S istatistik (11

Bu seenekle deneysel verilerden izilen grafi in eimi, eimin standart sapmas , y-eksenini kesen noktas ve korelasyon katsay s hesaplanabilir. Bu sonular ekranda izilen grafiin st ksm nda yaz l d r. Burada yaz l olan harflerin kar l klar aa da verilmitir. M - ortalama do runun eimini verir. B - ortalama do runun d ey ekseni kesti i deeri verir. R - ortalama do runun korelasyon katsay sd r (Bu katsay s ile llen deerlerin gerek de erlere ne derece yak nsad test edilebilir. E er, gerek izimle, deneysel izim aras ndaki korelasyon katsay s +1 veya -1 ise, veriler gerek deere uygun demektir.) + / - e imin standart sapmas n verir.
B Bar Grafi i (*)

134

Bu seenekle bar eklinde grafik izilebilir. Eer bu seenek kullan l rsa, "Hata
Dikdrtgenleri" ve "Noktalar Birletir" seenekleri kullan lmamal dr.

Bu seenekte kullan c ya barlar n genilii sorulur. Bu geni lik iin programa girilen herbir birim, ekran n 1 /1000'lik bir kesimini ierir. Bar geni lii istenildii gibi ayarlanabilir. Minimum geni lik 2 birim olmal dr. Eer ok say da veri bulunuyorsa, o zaman barlar birbirinin stne binebilir. Tersine, e er ok az veri noktas varsa, bar geni lii ok byk olabilir. Dolay syla, bu seenek kullan lrken veri saysna dikkat edilmelidir.
T
-

Farkl Grafik Ad (*)

Bu seenek kullan ldnda, izilen grafi in ad istenildi i gibi deitirilebilir. Konum-zaman, h z-zaman ve ivme-zaman grafikleri izildi inde, grafiin ismi otomatik olarak ekran zerine yaz l r. stenilirse 70 karakteri gemeyecek ekilde deiik bir grafik ad yazlabilir.
Eksen ayarlama ()

Grafkler izilirken, grafi in zellikleri ile ilgili seeneklerden sonra, grafi in yatay ve dey eksenlerinin leklendirilmesi ile ilgili seenekler ekrana gelir. Yatay Eksen Ayar A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc '0' B - Otomatik Ayar, De iken Balang C - Di er
A Otomatik Ayar, Eksen Ba lang c '0' (*)
-

Bu seenek verilere ba l olarak, yatay eksen s frdan balayacak ekilde tm deerleri eksen zerine yerle tirir.
B
-

Otomatik Ayar, De i ken Ba lang (*)

Bu seenek tm noktalar yatay eksen zerine kendisi yerle tirir. Eksen balangcn verilere bal olarak seer.
C
-

Dier

(*)

Bu seenekle yatay eksen keyfi olarak ayarlanabilir. Bunun iin verilerin, en byk ve en kk deerleri ek bilgi olarak verilmitir. Bu deerler girilirken, llen deerlerin aral na dikkat edilmelidir. Bu aral klara uygun olarak yatay eksenin balang ve biti deerleri keyfi olarak girilir. Yukardaki seeneklerden herhangi biri ile yatay eksen istenildi i gibi leklendirildikten sonra <ENTER> tuuna bas lrsa, ayn seenekler dey eksen ayar iin karmza gelir. Dey Eksen Ayar 135

A - Otomatik Ayar, Eksen Ba lang c 'O' B - Otomatik Ayar, De i ken Ba lang C - Di er "De Eksen Ayar " da "Yatay Eksen Ayar " seene i ile benzer ekilde kullan l r. <ENTER> tuuna bas l rsa, grafik seilen zellikleri ierecek ekilde izilmi olur. Grafik incelendikten sonra, <ENTER> tu una bas l rsa, ekranda aadaki seenekler grlr. D - nceki Grafik (*) R - Tekrar iz,Ayn lek (*)

S - Tekrar iz,Farkl lek (*)


O - Grafi i Bas (3) A - De i ik Tr Grafik* A - Farkl Zaman Stununda iz* T - Veri Tablosunu Gster* (*) P - Veri Tablosunu Bas* (*) V - Diskete Kaydet* (*) X - Veri Analizi Mensne Dn (*) * Konulan seenekler her lm seene inde mevcut de ildir
D nceki Grafik (k)

Bu seenek ile bir nceki grafik ekranda grlebilir.


R Tekrar iz, Ayn lek (
-

Bu seenekle nceden izilen grafik, ayn lekte farkl zelliklerde izilebilir. Bu seene e girildi inde, grafi in zellikleri ile ilgili seenekler tekrar ekrana gelir.
S Tekrar iz, Farkl lek (1)
-

nceden izilen grafik farkl bir lekte izilebilir. Bu seene e girildiinde yatay ve dey eksen ayarlar deitirilebilir.
O Grafi i Bas (

--

Ekranda grlen grafik yaz cdan bas labilir._

136

A - De i ik Tr Grafik* (*)

Bu seenek,"Klavyeli itle lm" ve "itle lm" seenekleri ile kullan l r. rnein, konum-zaman grafi izdirildikten sonra h z-zaman grafi i de izdirilebilir.
A Farkl Zaman Stununda iz*
-

Eer farkl stunlarda l gruplar varsa, herbir stun iin ayr ayr grafik izilebilir.
T Veri Tablosunu Gster* (*)
-

Bu seenekte, ekranda, hesaplanm olan grafik de erleri gzlenir (konum, h z vb.).


"Klavyeli itle lm" ve "itle lm'` seeneklerinde kullan lr. _
P Veri Tablosunu Bas* (*)

Bu seenekte, ekranda, hesaplanm olan grafik de erleri yazcdan bas lr (konum, hz vb.). "Klavyeli itle lm" ve" itle lm " seeneklerinde kullan lr. _ _

Diskete Kaydet* (*)

Bu seenekle grafik izmek iin hesaplanan de erler disket zerine kaydedilir.


"Klavyeli itle lm" ve "itle lm" seeneklerinde kullan lr. _ _ S - zel Seenekler* (3)

Bu seenek kimi alt seeneklerde ortaya kar ve baz deneylerde, elde edilen verilerden yola karak deneyle ilgili dier nicelikleri hesaplar (ivme, periyot, arpma katsays vb.).
F - Donan m

Aadaki seeneklerden olu ur. S - Sesi A ya da Kapa (*) O - Seenekleri Kaydet Z - Kalibrasyon (*) Q - Ana Menye Dn (*)
S
-

Sesi A ya da Kapa (3-)

Zaman lm yap lrken, optik kap n n iletim kesilim durumlarnda "bip" sesi duyulur. Eer, lm al nrken ses kmas istenmezse "HAYIR" seeneine girilir.

137

O - Seenekleri Kaydet

Programda kullan lan kimi ayarlamalar disket zerine kaydedilebilir. Bu programda kaydedilmi durumda bulunan dosyalar a a daki gibidir. lm s ras nda ses (A\KAPA) Grafik tipi ( VGA, EGA, CGA, Veya Hercules ) Kalibrasyon Bilgisayarn ID numaras Men renkleri Grafik renkleri Dizinlerde kullan lan zel dosyalar
Z
-

Kalibrasyon (*)

Bilgisayarda kullan lan kronometre istenirse yeniden kalibre edilebilir.


S - Optik Kap Kontrol (*)

Her deneyin ba nda mutlaka ilk olarak optik kap kontrol yap lmal d r. Optik kap ierisinde elinizi hareket ettirerek, optik kap n n iletim-kesilim durumu incelenir. Bu kontrol sonucunda optik kap n n al p al mad anla lm olur. Ayr ca deneyde birden fazla optik kap kullan lyorsa, bunlar n sralamas yaplmaldr. Dolay s yla, burada birinci optik kap denildiinde, bu seenekte gzlenen ilk geitten bahsedilmi olur.
Q - k ()

Bu seenee girilirse, kullan cya programdan kmak istenip istenilmedi i sorulur. k lmak isteniyorsa "Evet" seeneine girilir ve programdan klr.

138

E.3. SPT Program

Smart Pulley Timer - TEL - Ato nic Copyright 1988 - 1992 Vernier Software (MS-DOS Version)

SEENEKLER M - itle lm (*) p - Ara (*) G- Kap (f) H - Harmonik itle lm (*) D - akma Sresi (*) I - Ters Ara F - Serbest D me K - Basit Kronometre (*) A - Veri Analizi (-*) V - Hz Gsterimi R - Ezamanl izim S - Kap Kontrol (-*) O - Donanm Q - k (*)

SPT program al tr ld zaman, yukar daki ana men ekrana gelir. Burada ilk 8 seenek, farkl zaman aralklarn len zaman lm seenekleridir. Bu seeneklerin bazlar, PT program nda da vard r. Bu seeneklerin i levleri PT program n ayrntl bir biimde incelerken verildi i iin, bu blmde tekrar ayr ntya girilmeyecektir. Bu nedenle PT program nda ortak olarak yer alan seeneklerin yan na (r sembol konulmutur.

139

M- itle lm (*)

PT program ndaki ile tamam yla zdetir.


P- Ara (3f-)

Bu seenek PT program nda yer alan "Aralk Olm" seeneklerinden "Aralk I 2" ile tamam yla ayn d r. G- Kap (*)

Bu seenek PT program nda yer alan "Geitle lm" seeneklerinden "I Geit" ile tamamyla zde tir.
H- Harmonik itle lm (*)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Dier Zaman lm Tipleri" seeneklerinden "Periyot Olm" ile tamam yla zde tir.
D- akma Sresi (f)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Dier Zaman lm Tipleri" seeneklerinden "akma Sresi" ile tamam yla zde tir.
I- Ters Ara

Bu seenek "Kap" seene inin tersidir. Yani, bu seenekle optik kap nn kesilim deil, iletim sreleri llr.
F- Serbest D me

Bu seenek, serbest d me deneyi iin ME-9207 veya ME-9207A aralar ile kullan lr. Bu deney dzene i, bir hedef zerine, elik bilyay tutup sonra serbest b rakan bir mekanizmadan olumutur. elik bilya serbest b rak ldnda, hedef zerine arpncaya kadar geen sre llr.
K- Basit Kronometre

(*)

Bu seenek, PT program nda yer alan "Klavye ile lm" seeneklerinden "Basit
Kronometre" ile tamam yla zdetir. A- Veri Analizi ()

SPT programnda "Veri Analizi" mens PT program ndaki gibidir. SPT'de, PT'den farkl olarak "Grafikleme" seeneinin altnda yer alan, kullan lan aralarn tanm ile ilgili baz ek seenekler vard r. Bu seenekler ayr nt l olarak incelenecektir.

140

T - Veri Tablosu (3) P - Verilerin Basm ( L - Byk Gsterim (*) D - Veri Silme (*) S - zel Seenekler* (*) F - Dosyalama (3-) G - Grafikleme X - Ana Menye Dn (3:{) G- Grafikleme
"Veri Analizi" mensnde "Grafikleme" seeneine girilirse, aadaki seenekler

ekrana gelir. D - Konum - Zaman (*) V - Hz - Zaman (*) A - Ivme - Zaman (*) T - Zaman - S ra (*) Eer ilk 3 seenek kullan lrsa, deneyde nas l bir sistem kullan ldna ilikin aadaki seenekler ekrana gelir. A - Ak ll Makara (izgisel-Ip) (*) B - Ak ll Makara (izgisel-Makara) C - zel it (izgisel) D - Di er (izgisel) (*) E - Akll Makara (A sal) (*) F - Dnme Dzene i G - Dier Aralar (A sal)
A- "itle ()km" seenei ile birlikte, akll makara ile yap lan deneylerde kullan lr.

Ancak bu seenek makara parmak say sn 10 olarak kabul eder ve sonular buna gre verir. Bu seenekte ak ll makaran n ya da bu makara zerinden bir iple as l ktlenin izgisel hz veya ivmesi bulunabilir. E er ana menden "Donanm" seeneine girilip, akll makara parmak say s 3 seilirse, PT program ndaki "Standart it (izgisel)" seene i ile zde sonular elde edilir.
B- "itle lion" seenei ile birlikte, ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr. Bu seenekle, ak ll makara dzgn bir yzeyde yuvarland nda zaman, izgisel h z ve ivmesi hesaplanabilir.

141

C- Bu seenek, ME-9377 seri nolu zel it kullan ld nda seilir. D- Bu seenek, ak ll makara veya it kullan lan deneylerde seilir. Bu seenekte optik kap n n ilk kesiliminden ikinci kesilimine kadar olan uzakl k ek bir bilgi olarak verilmelidir. PT program ndaki "zel it (izgisel)" seene i ile zdetir. E- Bu seenekte ak ll makara ile yap lan deneylerde kullan lr ve ak ll makaran n a sal h z ve ivmesi hesaplanabilir. Bu seenek kulan lan makaran n parmak say s n 10 olarak kabul eder. E er ana menden "Donanm" seene ine girilip, ak ll makara parmak say s 3 seilirse, PT program ndaki "Dnme Hareketi (Dairesel)" seenei ile zde sonular elde edilir. F- Bu seenek Dnme Dinami i Deney Seti I ile yap lan deneylerde kullan l r. Bu seenek ak ll makara parmak say sn 10 kabul eder ve dnen diskin a sal h z ve ivmesi hesaplanabilir. G- Bu seenek Dnme Dinami i Deney Seti II ile yap lan deneylerde kullan lr. Optik okuyucuyu kesilime uratan, disk zerindeki ilk siyah izginin ba langcndan ikinci siyah izginin balangcna kadar yay gren a radyan cinsinden verilmelidir. Bu seenek, Dnme Dinami i Deney Seti I, 3 parmakl ak ll makara ile kullan ld zaman da seilebilir. Bu durumda da benzer bilgi verilirse, diskin a sal hz ya da ivmesi bulunabilir. SPT program nda kullanlan aralar n tan m yap ldktan sonra, grafin zellikleri ile ilgili seenekler ekrana gelir. izim ekilleri H P - Veri Sembol (*) H E - Hata Dikd. (3) H G - Noktal Zemin (3:E) H L - Noktalar Birletir (*) H R - Ortalama Do ru (*) H S - Istatistik (3.) H B - Bar Graf. (*) H T - Farkl Grafik Ad (*) Grafik hangi zelliklerde izdirilecekse, uygun seenekler belirlendikten sonra yatay ve d ey eksenler leklendirilir, grafik izdirilir. Yatay Eksen Ayar (3) A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 'O' B - Otomatik Ayar, De i ken Ba lang C - Di er 142

Dey Eksen Ayar (*) A - Otomatik Ayar, Eksen Ba langc 'O' B - Otomatik Ayar, De iken Ba lang C - Di er Grafik izildikten sonra <ENTER> tu una bas ld nda gelen men ve seenekler PT program ile ayn d r. D - nceki Graf i Gster (*) R - Tekrar iz,Ayn lek S - Tekrar iz,Farkl lek (*) O - Grafi i Bas 0,"-) A - Deiik Tr Grafik* (*) A - Farkl Zaman Stununda iz* T - Veri Tablosunu Gster* (*) P - Veri Tablosunu Bas* (*) V - Diskete Kaydet* (*) X - Veri Analizi Mensne Dn (*) * Konulan seenekler her lm seene inde mevcut de ildir
V- H z Gsterimi

Bu seenekte h zlar, lmle ezamanl olarak listelenmektedir. Bu seene e girildiinde ilk olarak, kullan lan aracn tanm ile ilgili aadaki seenekler ekrana gelir. A - Akll Makara (izgisel-ip) (*) B - zel it C - Di er (izgisel) (*) D - Akll Makara (A sal) (*) E - Dnme Dzene i F - Dier Aralar (A sal) Bu seeneklerin hangi ara kullan ld zaman seilece i, grafikleme seene inin alt seenekleri olan, kullan lan arac n tanm ile ilgili seeneklerde ayr ntl bir biimde anlat lm tr. Buna gre uygun seene e girilerek <ENTER> tu una baslr. Bu durumda, h zlarn ekranda nas l grlmek istendi i ile ilgili olarak a adaki seenekler ekrana gelir.

143

N - Normal H z Gsterimi L - Byk H z Gsterimi Veriler ekranda nas l grlmek isteniyorsa, o seene e girilerek tekrar <ENTER> tuuna bas l r ve h zlar, lmle e zamanl olarak ekranda listelenir.
R - E zamanl izim

Bu seenekle, hareket eden cismin, h z-zaman ve konum-zaman graf kleri, hareketle e zamanl olarak izilebilir. Bu seene e girildi inde ncelikle hangi grafi in izileceine ilikin aadaki seenekler ekrana gelir. D - Konum - Zaman V - Hz - Zaman Hangi grafik izilecekse, o seene e girilerek <ENTER> tu una bas l rsa, "Sprme (Tarama) Zaman" n belirlemek zere aadaki seenekler grlr. Bu seenek zaman eksenini, seilen duruma gre ayarlar, yani hareketin seilen zaman aral ndaki ksm incelen ebi lir. A - 1 saniye B - 2 saniye C - 5 saniye D - 10 saniye Bu aral k seildikten sonra, grafik ekrana gelir ve cismin hareketiyle e zamanl olarak izilmeye balar. Grafik izildikten sonra tekrar <ENTER> tu una bas lrsa, aadaki seenekler ekrana gelir. D - nceki Grafik N - Yeni Grafik O - Grafi i Bas C - Deiik Graf. X - Ana Menilye Dn
D nceki Grafik
-

Bu seenek, izilen grafi tekrar gsterir.


N Yeni Grafik
-

Bu seenee girildiinde bir nceki izimde hangi grafik izildiyse, ayn grafik hareketle e zamanl olarak yeniden izilebilir. 144

Grafii Bas

Bu seenekle, izilen grafi in yaz c dan (printer) kt s al nabilir. E er, bilgisayar n za bir yaz c ba l de ilse, bu seene i kullanmay nz.
C
-

De i ik Graf.

Bu seenekle, izilecek olan grafik de itirilebilir. Konum-zaman ya da H z-zaman grafiklerinden hangisinin izilece i yeniden sorulur.
O - Donan m

Aadaki seeneklerden olu ur. Z - Kalibrasyon (*) R - Ezamanl izim Ayar S - Sesi A ya da Kapa (*) P - Akll Makara Tipi X - Ana menye Dn (*)
R
-

Ezamanl izim Ayar

Bu seenek, ana mentide yer alan "Ezamanl izim" kullan larak hareketle ezamanl olarak grafik izdirilece i zaman kullan lr. Bu seenekle nce konum-zaman grafi inin dey ekseni iin (3-300) aras nda bir deer girilmesini ister. Bu de er girildikten sonra <ENTER> tu una bas lrsa ayn i lem Hz-zaman grafi i iin de tekrarlanmal dr.
P
-

Akll Makara Tipi

Bu seenek kullan lan akll makarann tipini belirlemede kullan lr. Eer 10 parmakl akll makara kullarnhyorsa bu seene e girmeye gerek yoktur. E er, SPT program 3 parmakl akll makara ile kullan lacaksa, bu seene e girilerek ak ll makara tipi deitirilmelidir. Bu durum, grafikleme seene inin alt seenekleri olan, kullan lan arac n tan m ile ilgili seeneklerde ayr ntl olarak anlatlmtr.

145

KAYNAKLAR
BEVINGTON, P.R. 1969. Data Reduction and Error Analysis for the Physical Sciences. McGraw-Hill Book Co. HALLIDAY, B. ve RESNICK, R. 1991. Fizi in Temelleri I ( kinci Bask ). eviri: Yal n, C., Arkada Yay nevi, Ankara PASCO Scientific, 10101 Foothills Blvd. P.O. Box: 619011, Roseville, CA 956789011, Deney Kullan m K lavuzlar . PRESTON, D.W. 1986. Experiments in Physics, John Willey and Sons. SURVEY, R.A. 1995. Fen ve Mhendislik in Fizik I. eviri Editr: olako lu, K., Palme Yaync lk, Ankara. VERNIER Software, Precisition Timer (PT) ve Smart Pulley Timer (SPT), 2920, SW. 89th Str., Portland, OR. 97225.

146

You might also like