Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi

Say IV, zmir 3000, ss. 361-374.

COKTURKLERDE GELENEKLER VE DN NANLAR

Yazan: Prof.Dr.Lin Gan , . , eviren: Eyp Sarta*

Gktrkler eski alarda in'in kuzeyinde yaam gebe bir millettir. Gktrklerin en st yncci tabakas Aina Ailesi idi. VI. yzylda Dou Trkistan'n kuzeydousunda siyasi bir g olarak ykselmeye balamlar, daha sonra Gobi l ;nn gney ve kuzey kesimi ile Orta Asya blgesine doru genilemilerdir. 552 ylnda yine Ama Ailesine mensup Turnen. Gob blgesinde siyasi otoritesim kurmu, 742 ylnda ise Ba Gktrklerden Aina Xin'in siyasi gcn kaybetmesiyle in'de ve Oita Asya'da yaklak olarak 200 yllk akf siyasi tarihi sona ermitir. Gktrkler. in ve dnya tarihini geni apta etkilemilerdir. Bu alna, onlarn toplum sistemiyle ilgili olarak gelenek ve din asndan konuya yaklamay amalamaktadr.
1. GELENEKLER

Gktrklerde evlilik gelenei ile ilgili olarak, genelde cenaze trenlerinde e seme uygulamas grlmektedir. in kayna Bei Surdaki 1 "Gktrk Kaytlar" blmnde konu le ilgili u bilgiler bulunmaktadr: "Cenaze treni yaplaca zaman gen erkekler ve kzlar en g/.el elbiselerim giyerler ve cenaze yerine gelerek orada karlarlar. Eer erkek herhangi bir kz beenirse, evine dndkten sonra bir yaknn kzn evine gndererek onu istetir. Kz taraf genellikle bu istei geri evirmez. Bu tr e seme yntemi Bozkr Blgesi zelliini yanstmakladr". nk gebe ekonomisi olduka dankt. Gebe hayat srekli yer deitirmeyi gerektirdiinden, gen kzlarla erkeklerin normal zamanlarda gnlk hayatta karlama olana ve uygun yer bulmak zorluu vard. Kzn peinden

Ar. Gr.. E. . Edebiyal Fakltesi Tarih Blm.

1

13u kitap, Tan devrinde yaam oli tarihi Li Yanshou taralndan yazlmtr. arasn kapsayan dnemin olaylarn anlatr. (evirenin notu.)

386-618 ylkn

Eyp Santa giderek evlenme isteini bizzat iletine imkan da kolay olmadndan, cenaze trenleri e semek iin en uygun yer ekline dnmtr. Bei Shrda yer alan bir kayda gre, Gktrklerde bir gelenek daha vard ki o u idi: "Baba, amca ve karde ldkten sonra, lenin olu, erkek kardei veya (kardeinin olu) vey annesi ile veya kardeinin kars ile evlenirdi. Ayn ekilde amca ldkten sonra, yeeni onun sa kalan karsyla evlenirdi. Sadece kabile reisleri kendilerinden bir sonraki kuaa mensup olanlarla evlenemezlerd. Buna bir rnek verecek olursak: inli prenses Sui Yicheng. nce Gktrk Kaan Qi Min ile evlenmi, sonra srasyla Qi Minin olu Sh Bi Kaan. Sh Bin'in kardei Chu Luo Kaan, daha sonra ise Chu Luo'nn kardei Jic Li ile evlenmitir.2 Bu rnek bi/.e gstermektedir ki. Gktrklerde bu tr evlilikler halk arasnda ve yneticiler arasnda birlikte devam etmitir. "Kabile reisleri kendilerinden sonraki kuaktan olanlarla evle nem czl er" kuralm gznne alrsak, eski Trklerde (Gktrkler) evlilik sisteminin belli bir snr dahinindc zorlama karakterinde olduunu, bu nedenle bu tr evliliin Gktrkler arasnda sadece bir eit evlilik gelenei olmayp, ayn zamanda bir tr evlilik sistemi oluturduunu grrz. Bei Slu'daki "Bat Blgeleri" adl blme gr e, Gao Chang 3 hkmdar Q Jian lnce olu Bo Ya babasnn yerine tabla km ve Gktrkler kendi gelenekleri uyarnca Bo Ya'nm vey annesi - ki Bo Ya Tmn vey annesi Gktrk kaannn kz idi- ile evlenmesini istemilerdir. Bo Ya uzaun sre bu istee direnmi, fakat basklara daha fazla dayanamayarak , sonunda bu gelenee uymak zorunda kalmtr. Anlalaca zere, bu tr evlilik belli bir zorlama karakterine sahip bir sistemdir. Bu gelenek VU. Yzyln bana kadar devam etmi, zellikle Bat Gktrk toplumunda olduka yaygn olarak grnmtr. inli Budist rahip Hi Li'nin yazd "Da Tang S En S San Zang Fa Sh Zhuan" * adl eserin ikinci blmndeki bir kayda gre Tong Yabgu Kaarn byk olu Da Du ad ldkten sonra, byk olu Te Lechuan "ad" olarak onun yerini alm, bunu takiben de vey annesiyle evlenmitir. Yine buna benzer bir rnek Sui S hu5 adl in kaynann Gktrkler blmmde yer alan bir kayda gre Ni Li Kaan lnce, olu Da Man tahta gemi ve "Nje Chulo Kaan" unvann almtr. Bu kaann annesi Qiang Sh kocasnn kardei Bo Sh Tegin ile evlenmitir.Bu da kardein karsyla evlenme geleneine bir rnek tekil etmektedir. Bu gibi vey anne ve karde karsyla evlenme gelenei sadece Gktrklerde deil. Hunlar, Wusunlar ve Juan-Juanlar gibi in'in kuzey blgesinde yaam dier gebe milletlerde de grlr. Bu tr gelenein ortaya k nedenlerinden birisi, ilkel toplumlarda griilen grup evliliinin kuaklar boyunca aktarlarak
Du You, Tong Di cm, blm 197, Gktrkler ksm 1. Orta Asya'nn nemli bir geit blgesinde kurulmu eski bir devletin addr. Han-Tang dnemleri arasnda hunisi daima nemini korumutur. Dou Trkistan'daki Turfan ehri , Gaochang devletinin kurulduu blgede yer almaktadr. (.N.) Bu eser nl inli Bdst rahip Xuan Zag'm hayatn anlatr. (.N.) in'in Resmi 24 Tarihinden birisini oluturan tarih kitabdr. 85 blmden oluur. Tang devrinde yaam olan Wei Zh tarafndan yazlan bu eser; 581 ylndan 618 ylma kadar cilan tarihi olaylar
anlatr. (.N.)

362

Gktrklerde Gelenekler Ve Din nanlar

sregelnesi, bir dier neden de klanlarda grlen d evlilik sistemini varldr. Baba veya kk-byk karde ldkten sonra., dul kalan vey- dul anne ve dul yengeyi ayn klan iinde alkoymak amacyla, lmden sonra sa kalanla evliliin devan ettirilmesi gelenei (sistemi) tatbik edilmitir Bylece dul kadnn kendi klanndan ayrlmas, tekrar evlenerek baka bir klana gitmesi nlenmi oluyordu. Ayrca bununla dul kadnn, klann gc ve nfusu korunmu oluyordu. Daha sonra toplumlarn liretim gcnn artmasyla zel mlkiyet sistemi gelimi, ahsi mlkiyete ait evlerin (ailelerin) loplmda balatt ekonomik fonksiyon giderek klann fonksiyonunu geride brakmtr. Bu dnemde dul-ivey anne ve dul karde karsnn klanda alkonulmas ve eitli geleneksel uygu I a malam kuaklar boyunca devam ettirilmesi gelenei ve klan nfusunun konulmas, bir aileni n veya bir kabilenin alan insan gcnn ve aile-kabilenin retim gcn arttran ekonomik fonksiyona dnmtr. Gktrkler VI. yzylda tarih sahnesine ktklar srada. Gktrk toplumu, lkel klan sisteminden Kle Toplumu sistemine girmilerdir. lkel Toplum dneminden ktklar srenin ok uzun sre olmamas uedeiyle, ilkel dnemin her trl gelenekleri babadan oula aktanlagelnir. vey anne ve karde karsyla evlenme adetleri buna bariz bir bir rnek lekil etmektedir. Her ne kadar b gibi evlilik adetlerinin dayand tarihi artlar (grup evlilii ve klan ii evlilik) ortadan kalkm veya geerliliini gnden gne kaybetmi ise de yeni artlar (aileler ve slaleler) tekrar eski adetlerin yerini alm ve bu tr gelenei desteklemitir. te bu dunun, Hunlar. Wusunlar s Juan-juanlar ve Gktrkler arasnda kuaklar boyunca devam ettirilen bu evlilik geleneinin sebebini oluturmutur. Tarih kaytlarna gre. Gktrklerde l gmme trenleri yle yaplrd: l nce adrda bekletilir, oullar, torunlar ve kadm-erkek btn akrabalarnn her biri at ve koyun keserler, bunlar l adrnn nne sergileyerek, kesilen hayvanlar lye kurban olarak sunarlar. Bunu takiben akrabalar, ata binerek adrn etrafnda yedi kez dolarlar. lerinden birisi adrn nne gelip yzn bakla izerek yas tutmaya balar. Kan ile kark gz ya dkerler. Bu hareket yedi kez tekrarlanr. Bunun arkasndan belli bir tarih lesbit edilerek, lnn salnda kulland eyalar ile bindii al bir araya getirilerek l ile birlikte yaklr. Geriye kalan klleri toplanarak, gmme zaman geldiinde gmlerek ilem tamamlanr. Eer, len kii ilkbahar ya da yazn lmse, cesedi gmmek iin. yapraklarn sararp dmesi, sonbahar ya da kn lmse yeilliin bol olduu gnler beklenir. Bunun arkasndan ukur kazlmaya balanr ve ceset tabutla birlikte gmlr. lnn gmld gn, lnn yaknlar yeni bir tren dzenleyerek ata binip bakla yzlerini izerler ve alayarak yas tutarlar. Bu tren, lnn yakld gn dzenlenen trenin aynsdr. Gmme ii tamamlandktan sonra, mezarn nne tatan yaplm Balballar konur. Balballarn says, lnn hayatta iken ldrd insan saysna gre belirlenirdi. (ldrlen her bir kii iin bir balbal konurdu. Dolay s ile balbal says bazen HH)'leri, hatta lO'leri bulurdu.) Kurban treninde kesilen atn ba, bir balbaln zerine aslrd. Balballar zerine lnn resmi ve hayatta iken geirdii savalar sembolize eden

Eyp Sarta

"

ekiller izilerdi.6 Bununla ilgili Gktrk Kitabelerinde kaytlar mevcuttur. Bilge Kaan Kilabcsmdeki kayt yledir: "Kuzeyde Baz Kaan.... dman imi; Krgzlar hep beni dman olarak grrlermi. Btn bunlara kar babam G Dulu Kaan arpm, krkyedi defa savam Gk Taun diledii iin babam btn bu lkelere sahip olmu, onlarn kaanlanm esir etmi.... Onlarn hepsine diz ktrm, bylece byk bir lke ve kudrete sahip olmu....Babam Birinci Krgz Kaanm ldrerek ban Balbal olarak dikmi'"7Bir dier kayt: "Amcam Bilge Kaan ldkten sonra (Kitabelerin yazan Yollg Tegin'dir) Krgz Kaannn bam Bilge Kaan1 m mezarna balbal olarak dikmi. 634 ylnda Jie Li Kaan ldkten sonra, in imparatoru Tai Zong, kaann kendi milletinin geleneklerine gre cesedinin yaklmasn ve Ba Irma'mn8 zerinde bulunan kprnn dousuna braklmasn emretmitir.'' Kliin Kaan ldkten sonra (Bilge Kaan'm kardei) adna kitabe yazlm ve zerine resmi kaznmtr. Antn drt tarafna da kaann sava manzaras resmedilmitir.10 Bundan baka Sui Shrdaki Bat Gktrkler blm, onlarn gelenekleriyle ilgili bilgiler vermekledir. Buradaki kaytlara gre. Gktrkler her yln Mays ve Austos aylarnda bir araya gelerek ilahlara kurbanlar sunarlar ve her yl nemli bir devlet grevlisini ldrerek, lm alalarnn blunduu maaraya kurban olarak sunarlard. Xin Tang Shu'nun 11 Tai Zong'un oullar ile ilgili blmnde bulunan kayl yledir: "Chang Shamvang 12 Cheg Qia, ok iyi Trke bilir ve Trk elbiseleri giyer, Birlikte alaca insanlar Trklere benzeyenler arasndan seer ve onlara koyun derisinden yaplm elbiseler giymeyi, salarn onlar gibi ayrmay, be kiiden meydana gelen aile kurmay ve kee adr kurup onlara nasl kullanlacan retir. adrlarn nnde kurt bal bayrak dalgalanr. (Gktrklerin alalar kurdu toten olarak tanrlard.) Askerlerini cilli rtbelere ayrr, her birliin kendi flamas vardr. Kaanlar yay eklinde ina edilmi byk adr evlerde otururlar. Bol miktarda koyun etinin yendii ziyafetlerde herkes kendi kulland ba ile etini kesip yer." Cheng Qian Kaan lm gibi hareket ederek evresindekilere yksek sesle alamalarn, yzlerini bakla izmelerini ve ata binerek adrn etrafnda dolanp yas tutmalarnn emrederdi". Bu kayt, her ne kadar Chang Qian"in kendini beenmi gibi bir tarzda tasvir else de. onun bu zellikleri, dneminin Gktrk geleneini yanstmas asmdam ok nemlidir. Trk gelenekleri iinde bak ile yz izine adeti mutlaka yaygn olmal ki, bu gelenek sadece l gmme trenlerinde deil.
Zho Shu ve Sui Shu "nun Gktrkler Blm.
7 8
J

Bu kaynak ile ilgili Xin Tang Shu ve Jiu Tang Shu gibi hanedan kaytlarnda bilgiler vardr. in'in imdiki Shaanx eyaleti uurlar iinde kalmaklador.
Tong Dan. blm 197.

"' Jiu Tang Shu . Gktrkler Blm 1. " Kuzey Song dneminde tarihi Ou Yangxiu yazmtr. 25 blmden oludan bu kilap Tung devrinin olaylarn anlatr. " Chang Sha, Tag devrinde kurulmu kk bir devlettir. imdiki Hebci eyaletinin Zhengdian geliri civardr. "Chang Sha Wang". "Chang Shan Hkmdar" anlamndadr.

364

Gktrklerde Gelenekler Ke Dini nanlar

insanlar yolculuklarna uurlama trenleri iin de geerliydi. rnein Xin Tang Shu'da bulunan inli devlel adam Guo Yuanzhen'n13 biyografi sindeki kayt yledir; "Guo Yuanzhen, 705-706 yllarnda Anxi14 Genel Valisi iken in hkmdar tarafndan "Tai Pu Qing" l5 olarak tayin edildi. Anxi'den ayrldnda, baz Trkler mensuplar yzlerini bakla izerek alamlar ve eski valilerini uurlamlardr'1. Trkler bu gelenei bir konu ile ilgili davac olduklarnda da (ikayeti olduklarnda) uygularlard. Buna bir rnek verecek olursak: Xin Tang Snu'daki Lai Chuif un" 1 biyograrsindeki kayda gre Gktrk lideri (Kaynakta yanl olarak 'Tibet" eklinde gemektedir.)Lai Chu Aina Jue Sluo'nun yannda ok iyi raksedip ark syleyen rakkase kzlarn bulunduunu duymu ve eitli entrikalarla onlan elde etmeyi planlamt. Bunu zerine 10'dan fazla kabile bakan kendisinden davac olduklarm gstermek iin kulaklarn kesmiler ve bylece sorun zlmtr. Daha sonra bu gelenek in'in i blgelerine de yaylmtr. Baz inliler herhangi bir isteini anlatmak iin bu gelenee ba vurmulardr." 775 ylnda An Lushan'n17 enirinde eski bir general olan Tian Chengs, Xiang, Wei. Ming ve C'dan oluan drt eyaleti birletirip kendi idaresi altna almak istemi, emrindeki generallere gizlice in saraynda "Zhong Sh"s olarak grev yapan Sun Zhgu'nun yanma gitmelerini emretmi. bunun zerine, adgeen generaller kulaklarn kesip yzlerini izmiler ve Cheng S'ya "Shuai"y rtbesinin verilmesini istemilerdir. Bir dier rnek de Sui Shu'nn Gktrkler blmnde bulunmaktadr. Gktrkler erkekleri kumar oynamay severler, kadnlar ise tyden yaplm bir oyun arac ile oynamaktan holanrlar ve sarho oluncaya kadar kmz ierler ve karlkl ark sylerlerdi. Ayrca Gktrkler savata lmeyi eref sayp, hasta yatanda lmekten utan duyarlard. Bu dnce tarz Hunlarda da hemen hemen ayn idi. 599 ylnda Du lan Kaan in snrlarna saldrm., kardei Du Sliu ise aabeyinin seferine katlmayp karsn terketmi ve Tu Li ile birlikte in'e gitmitir. Sui imparatoru Wen Di20, kendisine kar bylesine sadkane bir hareketi vm ve kumar oynamas iin Du Suliu'ya deerli mcevherler vermitir. mparatorun hediye vermekteki bir dier amac ise, Du Suliuyu karsndan ayrld iin teselli etmekti21. Trk kaanlarnn tahta kma

Guo Yuanzhen ile ilgili Xn Tang Shn'a. geni bilgi bulunmakdadr. (.N.) 710 ylnda Dou Trkistan'da kurulan tarihi neme sahip in'e bal Genel Valilik idi. ( N.) Tai Puqing, in'de duvkt tarafndan byk bir tren dzenlendii ya da imparator saraydan kt zaman, onun arabasn kullanmakla grevli olanlarn tad unvandr. (.N.) Tang devrinde yaam (651-697) bir devlel adamdr. in imparatoriesi Wu Zetian'e istihbarat haberleri getirdii in, onun gvenini kazanm ve kendisine "Sh Ysh" rtbesini vermitir
(.N.).

Tang devrinde yaam ve eitli grevlerde bulunmu bir devlet adamdr. 757 ylnda len An Lushan'm annesi Trk idi (.N.). in Saray tarafndan elilik grevlerini yrtenlere bu isim verilirdi (.N.). Generalden daha yksek olan bir rtbedir (.N.). Sui Hanedann kuran hkmdardr. 5X1-618 yllar arasnda tahtla kalmtr (.N.). Sui Sh, Gktrkler Blm.

365

Eyp Sarta

treleri le lgili olarak Sui Slfnm Gktrkler ksmnda az da olsa kayt bulunmaktadr. 587 ylnda Sha Benjiie lnce, vasiyeti zerine yerine kardei Yabgu Chu Lo gemitir. Bunun zerine Chu Luo, aabeyinin olu Yong Yl'ye yle demitir: "Biz Gktrklerde Mu Gan Kaan'dan32 beri aabeyin yerine karde tahta kar. B atalarmzn tresine uygun deildir. nk sradan bir insan asil tabakaya mensup birinin yerini alrsa iki farkl mevkiye salp insanlar arasnda sayg ve itibar kalmaz. Bu yzden tahtan senin kman gerekir. Ben seni kaan olarak kabul etmeye hazrm". Yong Yl bu neriyi bir ok kez geri evirmi ve sonuta Chu Luo "Yabgu Kaan" unvan ile tahta kmtr. Yong Yl ise "Yabgu" olmutur. Bu kayda gre Gktrklerin devlet kurmalarndan itibaren kaanlarn tahta kma treleri "'Babadan Sonra Oul'" eklinde grlmektedir. Fakat Mu Gan Kaan'dan itibaren, aabey ldkten sonra kardein tahta kma gelenei balamtr. Dier taraftan tarihi gereklere gre szkonusu uygulama tam olarak bu ekilde gereklememitir. Yaplan antrmalara gre Gktrklerin ilk kaan li Kaan23 ( AshNa Tmen) ldkten sonra olu Ke Luo; Ke Luo'dan sonra kardei Erkin (Mu Gan Kaan); Erkin'den sonra ise kardei Tuo Bo Kaan tahta gemitir.Tuo Bo'dan sonra olu Sha Bole onun yerini alm, Sha Buleden sonra ise, vasiyeti gerei yerini kardei Chu Luo almtr. Buradan anlalmaktadr ki, Gktrk kaanlarnn tahta kma treleri "Babadan Sonra Oul" ve "Aabeyden Sonra Karde'" olmak zere iki tr uygulama grlmtr. Kaanlarn tahta k trenleriyle ilgili olarak Zhou Shu'daki24 Gktrkler blmnde olduka ayrntl kayt bulmak mmkndr. "Kaan tahta kt ilk gnlerde, devletin ileri gelen yneticileri, yeni kaann adrna gelirler ve onu keenin zerine karp havaya kaldrrlar. Bu ekilde dokuz kez dolanrlar. Her seferinde ona,ibadel eder gibi sayg gsterirler. Daha sonra kaan bir ata bindirip ipekli kumala boazn skmaya balarlar. Bu arada kaanlarnn yeteneklerinin l bir zaman sona ermemesi dilekte bulunurlar ve onu serbest braktktan sonra sorarlar: "Sen ka yl kaanlk yapabilirsin?" ok zor ve skntl bir psikolojik durumda bulurum kaan tahta bulunaca sreyi kesin olarak belirleyemez, o anda syledii her hangi bir rakam dikkate alnr ve bylece ne kadar sre tahtta kalaca belirlenmi olur.

ll.DTN

Gktrkler amanizm, Ateperesllik, Nestoryanizm ve Budizm gibi dinlere inanmlardr. amanizm, lkel Klan Toplumundan gelen bir ilkel dnem dinidir. Trkler tarih sahnesinde grndkten sonra, her ne kadar Sosyal Tabaka Toplumu (Klelik Sistemi

11
23 24

Bunun Kagan'n oludur (553-572) (.N.).

552-553 yllar arasnda tahtta kalmtr (.N.). Linghe Delen (583-666) tarafndan yazlan Zhou Shu, Zhou dnemi (Kuzey Zhou dnemi: 557581) olaylarn anlatr. Toplam 50 blmdr (.N.).

366

Gkttirklerde Gelenekler Ve Dini nanlar

Toplumu) dnemine gemi olsalar da, Klanlk Sistemi dneminden kalan uygulama ve alkanlklar nesilden nesile aktarlarak devam etmi, bu nedenle amanistik inanlar toplumda olduka yaygnlk kazanmtr. amanizm inanc, evreni ksma ayrmaktadr: a) Cennet: Buras dnyann st tarafnda yer ahr ve btn ilahlar burada kalmaktadr, b) Yeryz: Dnyann orta katdr ve insanlk orada bulunmakladr, c) nc kal ise Cehennem olup yeryznn alt tabakasn tekil eder. Kt ruhlarn hepsi oradadr. nsanlarla ilahlar arasndaki ilikinin kurulmasndan ve kt ruhlarn ortadan kaldrlmasndan amanlar sorumludur. (Kadn Samanlara "Wu Da You" ad verilirdi.) amanlar adil. nee ile ve lgnca durmakszn danseden insanlardr. amanlar insanlar tedavi edip kl ruhlar kovarken yksek sesle by yaparlar. Dier taraftan nee ile dansederek maddi bakmdan ruhlar temsil ettiklerine de inanrlar. Bat dillerinde yazlm tarih kaynaklarnn bildirdiine gre. VI. yzyln ortalarnda stemi Kaan25 tahta kt sralarda Dou Rona'dan Bal Gktrklere eli olarak gnderilen Zenarklos, Orta Asya'dan geerken Sodiana topraklarna ulatnda (Kaann otana kadar varmamtr.) Trkler kt ruhlar kovmak ve ansszlklara ve felaketlere engel olmak iin dini trenleriyle megul idiler. Orada bulunan topluluk Zemarkhos'un etrafn evirmi ve onu da aralarna almlardr.Ayin yapanlarn bazlar da davul alyorlard. Bir ksm da ellerinde kuvvetli ateler ve ttslerle daire izip dnerlerken kendinden gemi bir manzara oluturuyorlard. By yapma ii sona erdikten sonra Gktrkler. Zemarkhos'un da iki ate arasndan gemesini istemilerdi. ki ate arasndan geilince Trkler kt ruhlardan tamamen arndklarna inanrlard. Kt ruhlar kovma treni bittikten sonra Zemarkhos ve beraberindekiler yollarna devam etmek iin Trk lkesinden ayrlmlardr.26 Bu kayt Gktrklerin amanizm inancn btn akl ile ortaya koymaktadr. Gktrklerin amanizm dinine mensup olduklarnn dier kantlan da unlardr: Gnee verdikleri nem; Atalar iin kurban kesmeleri, onlar kutsal olarak kabul etmeleri ve Yer ve Gk Tanrlarna tapmalar. in tarih kitab Zhou Shu'da ki Gktrkler blmnde konu ile ilgili bilgiler bulunmaktadr: '"Kaann adrmm kaps douya doru alr. Kaan adrm lerketmeden nce gnei selamlar. Kaan her yl devletin ileri gelenlerini toplayarak, maarada atalan iin kurban kesme trenleri dzenler. Dier taraftan her yln Mays aynn onuncu gn halkm rmak kenarna, toplar ve Gk Tann'ya kurbanlar sunar. Du Jin27 Daf n 500 li2B batsnda zerinde bitki ya da aa bulunmayan yksek bir da vardr. "Bo Dcnguing :: ad verilen bu da in'de yer tanrs olarak bilinirdi. Gktrkler
"? Bat Gktrk kaandr. Turnen Kagan'm kardeidir (.N.). Zhang Xiglang. in-Ba likileri Tarih Belgelen, Zhonghua Kitabevi : Pekin,1997; cilt iv. s. 285-286. Bu da Orhun Nehri "in yukar mecrasmdaki Kang Ai Dai'nn kuzeydousunda bulunan daa verilen isimdir. Turnen Kaanln kurduunda ota, orada bulunuyordu. 28 in uzaklk sisteminde 1 li .5 kurye eittir (.N.).
20

27

387

Eyp Sarta

Gk'e taparlar ve ona sayg gsterirlerdi. Bu konu Bilge Kaan Antnda da dile getirilmitir: "Tanrya benzer, Tanrda olmu Trk Bilge Kaan. Tann irade ettii iin. Kut'uin olduu iin kaan oldum". Gktrk Devletini yeniden kuran Kulluk Kaan iin unlar sylemektedir: "Gk Tanr g balad iin babam (Kutluk Kaan) Kaan'in ordusu kurda, dmanmz ise koyuna benzermi". Bu rneklerin hepsi lkel Dnem dinleriyle hemen hemen ayndr. yi ya da kt ansla ilgili kehanette bulunmak da amanizm inancnn bir zelliidir. 620 ylnda Chu Luo Kaan. Bing Zhou'ya29 saldrarak ele geirmi ve Yang Chengdao'yu buraya yerletirmi, etrafndaki insanlar ansnn ktye gidebileceini syleyerek onu uyarmlardr. Chu Luo Kaan ise bunun zerine unlar sylemitir: "Alalarn daha nce lkelerini kaybettiler, daha sonra ise varlklarn Sui devletinin ayakta katmas sayesinde srdrebildiler. Benim bu durumu unutmu olmam ok kt. amsmn iyi olmadn lahlar da biliyor. Bu sorunu ben kendim zeceim".30 Kaan her ne kadar inand fal sonucunu alamad ise de, sonunda sorunu zmek ve ikna olmak iin fal sorularn sormutur. Muhtemelen, Gktrkler arasnda fala (kehanete) inanan insanlarn says ok olmakla kalmam, ayn zamanda ynetici tabakasna mensup olanlar arasnda da kehanetten anlayanlar olmutur. rnein Aina S Mo bunlardan biliidir. Bu nedenle tarih kitaplar S Mo'nun fala bakmaktan ve kendisine bununla ilgili sorular sorulmasndan holandm yazmaktadrlar.31 Ateperesllik dininin menei Eski ran ve Orta Asya'ya dayanmaktadr. Yaklak M.VII.-M. VI. yzyllarda Zerdt tarafndan ortaya atlp yayld iin bu inan sistemine "Zerdlk Dini" ad da verilir. Bu dinin akideleri Eski ran'da "Avesta" adl eserde bulunmaktadr. Szkonusu inanca gre kainatta iyi ile ktlk, aydnlk ile karanlk gibi zt gler birbirleriyle mcadele halindedirler. Ate ile iyi, aydnln canl timsali olduundan kutsal olarak kabul edilir ve ona sayg gsterilir. Bu dinin en nemli ayinlerinin odak noktasn ate oluturur. AlepereslIk, M.VI.yzyldan itibaren bir dnem boyunca ran'n devlet dini haline gelmi (bu nedenle bu dine Ateperesttik ad verilir.), MS. 518 yl civarnda bu din 'c girmitir. 631 ylnda in'in o dnemdeki bakenti Chang Anda 32 "ran Tapma'" adnda bir mabet ina edilmitir. Gktrklerin Aleperestlik dinine ne zaman inanmaya baladklar kesin olarak bilinmemektedir. nl inli Budist Kei Hi Li tarafmdan kaleme alnan " Da Tang Si En San Zang Fa Sh Zhua" adl kitabn ikinci

in'in Shaaim eyaletinin kuzey kesiminde bulunuyordu. imdiki Taiyuan ehrinin olduu yerdir
(.N.).
Q 31 32

Xin Tang Shu, Gktrkler Blm, I a.g.e. Gktrkler Blm 1*. Shaanxi eyalenin imdiki bakenti Xi'an'n bulunduy yerde idi (.N.).

368

Gktrklerde Gelenekler Ve Dini nanlar

blmnde, yine nl bir dier kei ve seyyah Xuan Zang'n33 Orta Asya'da Gktrk]erin atee sayg gsterdiklerini, aacn ate unsuru olmas sebebiyle ona sayg alameti olarak zerine olurmayp, oluracaklan zaman yere bir kee serdiklerini grdn kaydettiini yazmakladr. Tag dneminde Duan Shcheng tarafndan yazlan ;*Xiyang Zazu" adl eserin drdnc blmnde de bu konu ile ilgili kayt vardr "Gktrklerin Ate ilahlar vardr. Tapmaklar yoktur. Keeden eitli ekillerde paralar kesip deriden yaplm bir torbaya koyarlar ve bunu bir diree asarlar. Direin kmldayan yerlerine reine srerler. Bu torbaya yln her mevsimi boyunca dua ederler. Bundan baka, Xuan Zang Semerkanfta bulunurken, hkmdar ve halkn Bdizme inanmayp. alee sayg gsterdiklerini ve ona taptklarn grmtr. Trklerin iki iane mabetleri olmasna ramen rahipleri yoktu. Baka yerlerden gelip bu mabetlerde konaklayan rahipleri Semerkant halk atele kovalayarak kendi mabetlerinde kalmalarna izin vermezlerdi. imdiki Semerkant civarnda bulunan Kang lkesi, Si Hanedan dneminde hkmdar Q Muzhi. Bat Gktrklerden bir kzla evlenmi, bu yzden onlara tabi olmutu. J4Semerkant halknn Ateperesti ile dinine inanmamalarnn sebebi, Gktrklerinbu din ili olan ilgilerinden kaynaklanmaktadr. Nesi oryan zm, Hristiyanln bir koludur. Nestorius'un (384-440) grlerinin bir ksm Hristiyann kabul etmesiyle "Neslorius Mezhebi" ad verilmitir. Nestorius aslnda stanbul'da Ba Piskopos idi. Meryem'in, Tann'nm annesi olduu geleneksel inancn kabul etmedii in. Dou Roma imparatoru tarafndan dinden afaroz edilerek kendisine askeri bir rtbe verilmitir. Mritleri Pcrs mparatorluuna kaarak onlarn desteini kazanmlardr. NestoryanlarV. yzyln son yllarnda kendi bamsz dinlerini kurmulardr. Bu din Tag devrinde in'de de yaylm, bu vesile ile "Nestoryanizmin Byk in'de Yaylnn vgs" adl bir abide de diktirilmitir3*. Fransz bilimadamt Edward Chavannes tarafndan yazlan "Bat Gktrk Tarihi Belgeleri" 30 adl eserin 219. sayfasnda Bat dillerinde yaynlanan eserler. de kullanlmitr.B malzemelere gre, Nestoryanizm, 561 ylnda imdiki Kazakistan'n gneydou blgesindeki Kang lkesinde yaayan Trkler arasnda yaylmtr. Bir rivayete gre 591 ylnda Dou Roma imparatoru, Pers hkmdar Ka Sa'nn, Bahram'a saldrmas iin askeri destek gndermitir. Bunun zerine Balnm'm emrinde bulunan bir ksm Trk asll asker isyan etmitir. Bu askerlerin bazlarnn alnnda ha iareti bulunuyordu. Pers
M

M 35 3

Xum Zang Budizm ile ilgili kutsal metinleri elde etmek zere 629 ylnda Chang An1 dan Hindistan'a gilni, Orta Asya'dan geerken Gktrk lkesine de uram ve seyahat notlarnda Trk. tarihi asndan son derece nemli olan bilgiler vermitir. 645 ylnda in'e dnen seyyalim yazd seyahatname Da Tang Xiyii Ji adn tamaktadr .N.), Kin Tang Shu, Bal Blgeleri Blm. Kang lkesi ile ilgili ksm. Bu ant 1625 ylnda ortaya karlm olup, Xi"Anfdaki Beilin Mzesinde sergilenmektedir. Bu eser Feng Chengjun.tarafndan inceye tercme edilmi ve 1958 ylnda in'de yaynlanmr
.N.).

369

Eyp Santa hkmdar Ka Sa isyan eden asi Trkleri fillerle ezmi, ancak alnnda ha iareti bulunan askerleri Dou Roma'ya gndermitir. Hkmdar bu esirlere alnlarnda bulunan ha iaretinin sebebini sormlur. Askerlerin verdii cevaba gre, eskiden Dou Sod lkesinde bulac hastalklar bagsterdii zaman, Hristiyan din adamlar hastaln yaylmasn nlemek iin onlarn alnna ha iareti yaparlarm. Chavanncs ise bu konuda unlar yazmaktadr: "Bu esere gre, Nesturilik 59 L ylndan 30 yl nce Kangjifdeki37 Trkler arasnda yaylmt. Bu yzden ahularnda ha iareti olan Trk askerleri, daha ocuk yalarnda bu iareti tamaya balarlarm. Nitekim Trkler arasnda Hristiyanlar da bulunduu iin, 653 ylnda, yukarda sz edilen abidedeki A Lobcn, Nestoryanizm dinini in'e getirmitir" eklindeki kayd doru olarak kabun etmekte bir saknca yoktur. Budizm, *M.V1.-M..V. yzyllar arasnda Eski Hint yarmadasnda bulunan Jiabi Luovvei38 lkesinin hkmdarnn olu Sakyamuni tarafndan kurulmutur. Bu dinin inanema gre, insanlar her ne kadar eit ise de, isteyen herkes Buda olabilir. Fakat yaayanlarm ac ekmeleri kanlmazdr. Aclardan kurtulmann tek aresi lmdr. M. 111. yzylda Asoka'nm itikat ve bunun benimsenmesinden dolay, Budizm giderek Orta Hindistan'dan gney ve bat blgelerine doru yaylmtr. Gneyden Xi Lan (Sri Lanka) ve Birmanya gibi lkelere girmi ve genel olarak "Gneyden Yaylan Budizm'" ya da * ;Hinayana BudiznT'ad verilmitir. Budizm, Kuzeyden in'e girdikten sonra, Kore ve Japonya gibi lkelere yayldnda ise genel olarak "Kuzeyden Yaylan Budizm" ya da "Mahayana Budizmi" ad verilmitir. Bdi/.min in'e ilk olarak girii M.. 2 ylnda in saraynda sekreter olarak alan Jing Fu, Ye i hkmdar Y Cun'un Sanskrie yazlm olan "Fu Tujing" adl kutsal metinler ile ilgili anlattklarm ince olarak kaleme almtr. Trklerin Budizm inancn ilk olarak kabul etmelerine gelince; Sui Shu'nun"Gktrk Kaytlan" blmndeki kayda gre bu tarihi olay To Ba Kaan (572-581) dneminde gereklemitir. Adgeen kaynaktaki bilgi yledir: "Qi dneminde (479-502) Hui Lin adnda bir kei vard. Bu kei Qi'ler tarafndan Trklerin bulunduu blgeye karlmt. Rahip, To Ba Kaana : "Qi lkesinin zengin ve kuvvetli olmasnn sebebi, onlarn Budizm inancnda olmasndandr" diyerek her sonucun arkasnda mutlaka bir sebebin yattna iaret etmitir. Trk kaan da bunun zerine Qi lkesine bir eli gndererek Jingming, Niepan, Huayan ve Sli Songl gibi Budist ne tinlerim getirilmesini istemitir. To Ba Kaan'm kendisi de Budizm dinine girerek. Budist tapmana gitmi ve kulenin etrafnda dolamtr. Kaan, bu dini o kadar benimsemitir ki. "Keke Q lkesinde dosaydm" bile demitir.

37

38

Bati Trkistan'da kurulmu kk ehir devletidir. zbekistan'n Semcrkant ehrinin olduu yerde idi. Vlll. Yzyln ortalarnda Orta Asya Arap istilas dneminde ortadan kaldrlmtr (.N.). Nepal snrlar iinde kalmaktadr (.N.

Gklrklerde Gelenekler Ve Dini nanlar

Bei Qi Sln3y adl tarih kitabnn "Je Lu Qiang Kabilesi Kaytlan blmnde yer alan bilgilere gre bu dnemde yaayan Li Shqing....komu lkelerin dillerini biliyordu. Bu dnemde onun gibi baka bir insan daha yoktu. Kuzey Qi imparatorunun emrinde alan Sin Qing. ""Nie Panjing" adl Budist metilini ince'den Gktiirkeye evirerek kaana sunmutur. Bu olayn meydana geldii yllarda (574-567) To Ba Kaan tahtta idi.
ince

olarak yazlm "Mehur Keilerin Hayat Hikayeleri" adl eserin ikinci cildinin nc blmndeki kayt yledir: "Boluo Poluo Miluo, Tianzhu 40 lkesindendir. Kuzey Di'liler'11 ok cesaretli olmalarna ramen pek medeni deillerdi. Bu yzden Budizm inancn kabul etmeyi dnyorlard. Dolaysyla ilerinde Taoist din adam ve sradan insanlar bulunan 10 kiilik bir ekip kuzeye dom ynelerek Tong Yabgu Kaa'm kald otaa varnular ve kaamn Budizme kar sempati duymasn salamlardr. Bu ekibe ok itibar edilmi olmal ki, 10 kiiden olumalarna ramen, onlara lergn 20 kiiye yetecek kadar ihtiya maddeleri (yiyecek-iecek ve hayvan yemleri dahil) verilmitir. Sabah akam demeden daima kendileriyle ilgilcnilmir. Tong Yabgu Kaan, bu din elilerine ok nem vererek, kendisi de bu dine inanmaya balamtr. (Bu olay 622 ylndan nceye aittir.) Tong Yabgu Kaan ldkten sonra Bat Gktrk ynetici tabakasnn Budizm inancn terkettikleri, yaptklar sert tartmalardan anlalmaktadr. (Bu dini tartmalarm ierii bilinmemektedir.) Onlar daha sonra tekrar Budist inancna dnmlerdir. Rahip Xan Zang, yazd "Da Tang Xiy Ji" adl eserin birinci blmnde bu ol ay-ayrntl olmasa da- anlatmaktadr. Bu seyahatnamedeki konu ilgili kayt yledir: "Son zamanlarda Gktrk Yabgu Kaan'n olu S Yabgu Kaa'm btn kabilesi ve ordusuna liderlik ederek Budist mabetlere saldrmay ve iindeki deerli eyalar yamalamay dnm, yola ktktan ksa bir sre sonra dinlenmek iin mola verilmi, o gece S Yabgu Kaan ryasnda Budizmin nl keii Pisha Mentiavi grmtr. Pisha Yabgu'ya yle demitir: ''Senin ne gcn var ki Budist mabetlere saldrmaya cesaret ediyorsun?" Bunun arkasndan uzun bir mzra kaamn gsne saplayp, srtndm karmtr. Kaan byk bir aknlk iinde uyanm ve vicdan azab duymutur. Bu olay hemen etrafndakilere ve askerlerine anlatarak yola devam etmekten vazgemi ve baz adamlarn, hzla allarna binerek Budist rahipleri davet etmelerini emretmi ve onlara bu teebbsnden dolay itarafta bulunarak af dilemitir. Fakat, kaann yola devam etme emrinin ulamad bir ksm asker ilerleyerek Budist mabetlerine ulamlar ve onlar yamalayarak ykmlardr. Hui Chao adl nl Budist rahip"Bc Tianzh lkesine Seyahat"' adn verdii seyahat notlarnda bu konu ile ilgili unlar kaydetmekledir: "Jiantuo42 lkesinde bulunan hkmdar ve askerler genel olarak

Kuzey Hanedanl (386-550) tarihini anlatan tarih kitabdr. Tan devrinde yaam olan U Baiyao (565-648) taralndan yazlmtr. Toplam 50 blmden oluur (.N.).
40 41

Eski H indistan' verilen isimdir (.N.). "D'' szc, Dinglingler ve G aoche'lar iaret etmektedir

(.N .9.

42

Buras imdi "Gadhara" olarak bilinir (.N.)-

37*

Eyp Sarta

Ttirktr. Yerliler Hu43 kkenlidir. Bunlarn iinde BraJunanlar44 da bulunmaktadr.... Bu hkmdar Trk olmasna ramen Budizmin kumcusuna. Budist eserlere ve Budist rtbelerine ok deer vererek inanmaktadr. Hkmdar ve kralie, prens, liderler ayr ayr mabetler ina ettirmii erdir. Adgeen hkmdar her yl iki kez ler kesimden insann katld tren dzenlerdi.*5 Hkmdar gnlk hayatla kulland eyalarn, kralie ise fil ve atlarm bakalarna sadaka olarak verirlerdi.... Hkmdarn evlatlar da ayn yolu zleyerek, ayr ayr mabetler ina ettirmiler ve fakirlere sadaka olarak yiyecekler datmlardr." Ayn eserdeki bir baka kayt: Buradan batya doru Jibin46 lkesine yedi gnde varlr Daha sonra Xiebu47 lkesi gelir.... Burasnn yerlileri "'Hu" menelidir ve liderleri Trk olmalarna ramen inan asndan Budizmin nemli unsuruna gnlden inanmaktadrlar. ok saydaki mabetleri Budist keilerle doludur. Budizmin Mahayana mezhebine mensupturlar. Suo Tarkan adnda byk bir liderleri, hkmdar gibi hareket ederek her sene bir defa tren dzenler, saysz maktardaki alim ve gm eya hin sadaka olarak datrd Bundan baka E. Chavanes'm . daha nce adgeen "Bat Gktrk Tarihi Belgeleri" adl eserinin "W Kong'un411 Seyahat Notlan" ksmnda nemli bilgiler bulunmaktadr (176-177. Sayfalar) Wu Kong. 759-764 yllan arasnda Jiash Miluo ve Gandhara49 lkesinde bulunduu srada Budizme yakn ilgi duyarak mabetleri ziyaret etmitir. Buralarada belirli sayda Gktrk prensleri tarafndan yaptrlan mabetler vard ki. bunlar 100 yl ncesine kadar korunmu. Gktrk gcnn yadigarlar olarak ayakta kalmtr. Bunlara rnek verecek olursak; Jisl Miluo'daki Hatun Mabedi Gktrk kaannn kars tarafndan; Ye Li Tegi Mebedi Gktrk prensi tarafndan; Gandhara'daki Tegin Sa Mabedi Gktrk prensi tarafndan yaptrlmtr.50 Son olarak da "Tong Dia51

43

Eski alarda in'in kuzey ve bat blgelerinde yaayan inli olmayan milletlere verilen isimdir. "H u " szc ayn zamanda "Yabanc" anlamnda da kullanlmtr .N.). Hindistan'daki Kast sisteminde en yksek snfa mensup olanlara verilen isimdir .N.). Tag dneminde 'TancarapariaT ad verilmektedir (.N.). Tang dneminde Afganistan'n kuzeydousunda kurulmu olan eski bir devlet ismidir. Dier ad

44 45 46

Kemir'dir (.N.).

Am Nehri'nin yukar mecrasnn gneydousunda bulunmaktayd. AK Budist rahip ve seyyahtr. Xianbei kabilesin dendir. Hindistan'a ginek zere 751 ylnda yola km, Afganistan, Dou Trkistan, Kua, Cimsar Uygar devleti, Altay Dalan ve Moolistan'dan geip, 790 ylnda in bakenti Chang An'a dJimtr.
47
49

Gadhara, eski Hindistan'a verilen isimdir. Bu devletin bulundu u yer tan olarak Pakistan'n Peaver kenti ile Afganistan'n dou kesimi idi (.N.). Bu kayl ile yukarda adgeen Hui Chao'nun eserindeki kaytlar birbirini tutmaktadr. in tarihisi Du You (735-812) tarafndan yazlan ve Tang dneminin tarihi olaylarm anlatan nemli ansiklopedik bir eserdir. 766 ylnda yazlmaya balanp, 801 ylnda bitirilen bu eserde toplan 200 blm vardr. zellikle Trk asll kabileler ve in'e komu blgelerde yaayan-eitli millerlerle ilgili deerli bilgiler iermektedir (.N.).

50 51

372

Gkfrklere Gelmekler Ve Dini nanlar

adl eserin 193. Blmnde yer ala Yin Du hian'm52 Seyahat Notlan ksmndaki kayt yledir: "Sye53 ehrinde 748 ylnda Beiting Genel Valisi olarak grev yapan Wang Zheng, burada baz ehir kalmlan grmtr. Duvarlar yklm evlerde dank olarak yaayanlar buralar terkedip gilmilerdir. Ancak, Jiao He'n54 prensesinin2'5 oturduu yerde ina edilen "Du Yn Tapna gnmzde hala ayaktadr". Dou Gktrkler zamannda da Budizme inananlar vard. Tarih kaytlarna gre, 708 ylnn Mart aynda Zherg Renyuan. Hebei'de56 San Shouxiang elini ina ettirmitir. Daha nce Su Fag, ordusu ile Gktrkler arasnda San Irmak snr olarak belirlenmiti. Bu nehrin kuzey kysnda Foyn Tapma vard. Gktrkler inlilerin bulunduklar yere saldrmadan nce. mutlaka tapmakta dini tren dzenleyip anslarnn iyi gitmesi iin dua etmeliydiler. Bunu arkasndan savaa hazrlk amacyla allarna yem verirler ve orduyu beslemeye balarlard. Kydan kar tarafa gemek iin rmak suyunun buz tutmasn beklerlerdi.'" Bu olay Mo Chu Kaan dnimine aittir 694-716). Mo Chu Kaan ldkten soma. yerine Bilge Kaan gemi, fakat ynetici tabakas tarafndan benimsenmedii iin otoritesini tam olarak kabul etiirememitir. Bununla lgili tarih kayd yledir: "Bilge Kaan da ehirler ve mabetler ina etticrmeyi dnm, fakat veziri Tonyukuk buna yle itiraz etmitir: "Bu olmamal. Gktrklerin nfusu inlilerin yzde biri bile deildir. Baarlarmz yaay tamnzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevkeder. aknlar yaparz. Zayf isek bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. in ordusu ne kadar fazla okursa olsun bize zarar veremezler. inliler gibi ehirler ina ettirip oralarda olnrsak, eski trelerimizi deitirmi oluruz. Eer bir defa yenilgiye urarsak kntmz kanlmaz olur, inli filozoflarn da belirttikleri gibi (Lao Z) fiziki g kullanmadan zafer elde etmenin yolu bizim yapmza uygun deildir". Bunun zerine Bilge Kaan niyetinden vazgemitir"."1 Yukardaki kaytlar zetleyecek olursak; Gklrklerin dini inanlar olduka karmaktr. Klan Toplumundan kalan amanizm, Dou ve Bat GkUirklerde yaygnlamasnn yannda, Alcpcrestlik ve Ncsturilik dinleri de Bat Gktrkler taralndan kabul edilmitir. Bu din zellikle Orta Asya'da dank olarak yaayan Bal Gktrkler tarafndan rabet grmtr. Dou Gktrklerin Atcperestlie ve Ncsloryanizne inandklarna dair tarih kitaplarnda
Tong Dian'in yazar Du You'nm slalesine mensup olan Du Huang in babakan Gao Xianzh'mn emrinde kiktik rtbeli bir subayken, Araplarn Orta Asya'y istilalar zerine onunla birlikte, Orta Asya'nn dier devletlerinin yardmm temm etmek zere 751 ylnda seyahate km, uzun ve maceral geen bir seyahatten sonra 762 ylnda bakent Chang Aiva dnmtr. Grdklerini Seyahat Notlan adl eserinde toplamtr. Kitabnda yer yer Trklerle ilgili bilgiler de
bulunmaktadr
53 54
55 56

52

(.N.).

Suiye, Krgzitan snrlar iinde bulunan Tokmak'm bulunduu yerde idi (.N.). Jiaohe bugnk Dou Trkistan'daki Turtan ehrinin bulunduu yerde idi.
Bat Gktrk kaan Aina Xn'in kardr. Sar Irmak'm kuzey kesimidir.

57 38

Tong Dkn. Blm 198. Gktrkler 11. a.g.e., Blm 21 l.(Tang Xuan Zong, 716 yl, l.Ay kayd)

3.73

Eyp Santa herhangi bir kayda rastlayanyoruz. Budizm ise Dou ve Bat Gktrk ynetici tabakas arasnda olduka nemli lde taraftar bulmu, stelik in'in i blgelerinden Dou Gktrk Kaanl ilerine kadar yaylmtr. Budizm Bat Gktrklere Tia Zhuldan ve Orla Asya lkelerinden gelmitir. Fakat Jiaohe prensesinin Suiye'de yaptrd mabet ve Bat Gktrkler arasnda yaylnn in'in i blgeleriyle ilgisinin olmad, ya da in kltrnden etkilenmedii sylenemez.